Yönetim Zamandizini 1919 – 1928 [1] [PDF]

Citation preview

Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayın No: 604 Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi: 8 Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA)



AÇIKLAMALI YÖNETİM ZAMANDİZİNİ 1919 – 1928 CİLT - I



Nuray Ertürk KESKİN (Editör) Fatma Eda ÇELİK Recep AYDIN M. Burcu BAYRAK Aslı YILMAZ Esra DİK



Ankara, 2012



Ankara Üniversitesi Yayın No: 360 (c) AÜ SBF KAYAUM, Nuray E. Keskin (Ed.) Açıklamalı Yönetim Zamandizini: 1919-1928 Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA) AÜ SBF Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi: 8 Ankara, 2012 Prof. Dr. Birgül Ayman GÜLER, Proje Yöneticisi (Nisan 2009-Mart 2011) Doç. Dr. Koray KARASU, Proje Yöneticisi (Nisan 2011-Aralık 2011) Doç. Dr. Cenk REYHAN, Proje Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Nuray Ertürk KESKİN Fatma Eda ÇELİK Recep AYDIN M. Burcu BAYRAK Dr. Aslı YILMAZ Esra DİK



ISBN: 978-605-136-073-7



1.Kamu Yönetimi 2. Türk İdare Tarihi 3. Cumhuriyet Tarihi 4. Yönetim Zamandizini I. Keskin, Nuray Ertürk (Ed.), II. Açıklamalı Yönetim Zamandizini: 1919-1928 Yayına Hazırlama: Serpil Hoşafçı Kapak Tasarım: Fikret Sarı Baskı Yeri: Ankara Üniversitesi Basımevi İncitaşı Sokak No: 10 06510 Beşevler / Ankara Tel: 0312 - 213 66 55 Basım Tarihi: 21.12.2012



Yayın Yeri: AÜ Siyasal Bilgiler Fakültesi KAYAUM Müdürlüğü Cebeci – Ankara Tel: (0312) 595 12 85 Eposta: [email protected] Site: http://kayaum.politics.ankara.edu.tr Bu çalışma Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğünce desteklenmiş ve Nisan 2009- Aralık 2011 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. II



İÇİNDEKİLER Kısaltmalar..........................................................................................................v Sunuş................................................................................................................. vii Yirmili Yıllarda Yönetim ...................................................................................1 Nuray E. KESKİN 1919: İşgal Yönetimi ve Kurtuluş Örgütlenmesi............................................15 Nuray E. KESKİN 1920: Bağımsız ve Halka Doğru Yönetim .....................................................195 Nuray E. KESKİN 1921: Savaş Yönetimi ve Yönetimin Merkezileşmesi...................................453 Fatma Eda ÇELİK 1922: Yeni Türkiye’yi Kuracak Zafer İçin Beşeri ve Mali Kaynakların Yönetimi ..........................................................................................................923 Fatma Eda ÇELİK 1923: Savaşın Sonu ve Yeni Rejimin İlanı: Cumhuriyet...........................1327 Recep AYDIN 1924: Rejimin Güvence Altına Alınması ve Anayasal Kuruluş ................1541 M. Burcu BAYRAK 1925: Karşı Devrimciliğin Tasfiyesi ve Cumhuriyet’in Yönetsel Kuruluşu........................................................................................................1737 Aslı YILMAZ 1926: Devrimin Toplumsal-Ekonomik İlişkilerinin Hukuki Kuruluşu ve Yönetsel Omurgası...................................................................................1909 Aslı YILMAZ 1927: Yönetsel Örgütlenme..........................................................................2071 Esra DİK 1928: Harf Devrimi ve Laikliğin İlanı.........................................................2181 Esra DİK 1927-1928 Devlet Teşkilatı ...........................................................................2277 Genel Kaynaklar...........................................................................................2307 Araştırmacılar Hakkında.............................................................................2321 Kişi Adları Dizini ..........................................................................................2325 Konu Dizini....................................................................................................2343 III



IV



KISALTMALAR Zamandizin sayfalarında son sütunda kullanılan kısaltmalardan bazıları kurum, bazıları süreli yayın, bazıları da kitap adlarını temsil etmektedir. Kitaplarda kullanılan kısaltmalar kitabın başlığının ilk harflerinden oluşmaktadır. Okuyucu tam künyeyi görmek için bu kitabın sonundaki “genel kaynaklar”a gitmeli, başlık kısaltmasının yanındaki yazar soyadına/yayın adına bakmalıdır.



AAK: Anadolu Ajansı Kronolojisi ABE: Atatürk’ün Bütün..., 2004 ADTE II: Ergün AG: Alemdar Gazetesi AK: Atatürk Kronolojisi AkG: Akşam Gazetesi AKSCK: Özakman, 1999 AlG: Albayrak Gazetesi ATA: Boğaziçi ATCK: Kocatürk, 1983. AS: Açıksöz Gazetesi Aybars: Aybars, 2009 AyD: Aydınlık Dergisi BCA: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BMM: Büyük Millet Meclisi BK: Bakanlar Kurulu BM: Birleşmiş Milletler Resmi Internet Sitesi BMM-İG: Demirel, 2007 BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri C: Cilt CA: Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti) CHF: Cumhuriyet Halk Fırkası CR: Cerideyi Resmiye Gazetesi CDİMSOK: Uluatam, 2001. Çİ: Ener, 1963 D: Devre DB: T.C. Dışişleri Bakanlığı, Uluslararası Antlaşmalar Arşivi DCAÖ: Gök, 2007 DU: Blaisdell, 1979



EUSC: Warren, 2010 FH: Hot, 2004 GB: Uluatam, 2001 GCZ: Gizli Celse Zabıtları GM: Gayei Milliye Gazetesi HB: Akbal HM: Hâkimiyeti Milliye Gazetesi HTK: Baykal, 1974 HTVD: Harp Tarihi Vesikaları.. İ: İçtima İBA I: Şimşir, 1973 İBA III, IV: Şimşir, 2000 İH: Karabekir, 1969-2008 İHEP: Karabekir, 2001 İHMM: Akşin, 1976 İkG: İkdam Gazetesi İlG: İleri Gazetesi İM: Aybars, 1988 İŞ: Ergin, 1996 İTC: İttihat ve Terakki Cemiyeti İYT: Karahanoğulları, 2005 KB: Genelkurmay, 1989 Kızılay: Hilali Ahmer… KSG: Sarıhan, 1993-1996 KSİB: Gotthard, 1972 KSMAK: Müderrisoğlu, 1974 KSMK: Müderrisoğlu, 1981 LK: Öztoprak, 1995 MEB: "Bursa Konuşması" MC: Milletler Cemiyeti Mİ: Karay, 1964 V



MMB: Gökbilgin, 1965 MMİA: Şapolyo, 1967 MMO: Önal, 1968 MS: Şimşir, 1972, 1985 MMV: Erdeha, 1975 ÖG: Öğüt Gazetesi PS: Peyamı Sabah Gazetesi RBr: “United Kingdom” RG: Resmi Gazete RnG: Renin Gazetesi RGr: "Greece" RIC: “Ireland” RIT: "Italy" RPİ: Aydoğan, 2001 S: Sayı SdR: Senato della Repubblica SDYS: Borak, 1997 SF: Serveti Fünun Sİ: Şimşir, 1972 SiT: Armaoğlu, 1975 SNGP: Cornell, 2001 SRG: Sebilürreşad Gazetesi SY: Berber, 1997 TA: Aydemir, 1975 TAİED: Çiçek TAR: Ökçün, 1997 TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası



VI



TCSYK: Anadolu Ajansı, 2004 TD: Akın, 2001 TDP: Oran vd., 2002. TDTÜÖ: Keskin, 2009 TE: Tevhid-i Efkâr Gazetesi THA: Pehlivanlı, 1993 TİH: Genelkurmay, 1962-1965 TİH-GC: Genelkurmay, 2009 TKSK: Jaeschke, 1970 TKSK I: Jaeschke, 1984 TKSK II: Jaeschke, 1973 TMM: Bıyıklıoğlu, 1992 TSA: Soysal, 1989 TSMİ: Ortaylı, 1974 TSP: Tunaya, 2003 TPB: Hosfeld, 2005 TTC: Türk Tayyare Cemiyeti TTDK: Kırkpınar, 2001 TV: Takvimi Vekayi VG: Vakit Gazetesi VH: Tengirşenk, 1967 VhG: Vahdet Gazetesi YD: Yeni Dünya Gazetesi YG: Yenigün Gazetesi YH: Yeni Hayat Gazetesi ZBİH: Tepeyran, 1946 ZC: Zabıt Ceridesi



SUNUŞ Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması kısaca TİDATA adlı bu çalışma, 2004 yılında tasarlanmıştı. İlk adım, ülkemizin otuzlu yıllarında kamunun yönetimini irdelemekti. Araştırma Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğü’ne önerildi. İlgili birimin öneriyi uygun görmesi üzerine, çalışma 28 Haziran 2005 günü başladı. TİDATA -30’lar çalışması Siyasal Bilgiler Fakültesi bünyesinde kurulu bulunan Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin programına alınarak yürütüldü ve öngörüldüğü gibi bir yıl içinde tamamlandı.1 Araştırma grubu, ortaya çıkarıp geliştirdiği yöntemi ikinci aşamada kırklı yıllar için uygulamanın yararlı olacağı sonucuna vardı. TİDATA -40’lar çalışması aynı birimlere önerildi. Önerinin kabul edilmesi üzerine ikinci aşama 10 Temmuz 2007 günü başladı ve 2008 yılı sonunda tamamlandı.2 Açıklamalı Yönetim Zamandizini çalışması yapma düşüncemiz, gerçekte 1919-1949 dilimi için doğmuştu. Çalışmanın ilk dilimi 1919-1928 olmalıydı. Ne var ki bu yıllar, kaynakların Osmanlıca yazıldığı yıllardır. Araştırma grubunun ilk dilimi çalışabilmek için Osmanlıca okurluğu bilgisine sahip olması gerekiyordu. Araştırmanın daha ilk aşamasında karşılaşılacak yöntem sorunlarıyla birlikte dil güçlüğünü de yaşamak, çalışmanın sonuçlandırılmasını tehlikeye düşürecekti. Bu nedenle araştırma TİDATA için tasarladığımız dönemin ikinci dilimiyle, 1929-1939 dönemini kapsayacak biçimde başladı ve 1940-1949 yılları arasını kapsayan üçüncü dilimiyle devam etti. Otuzlu ve kırklı yılları çalıştığımız 2005-2008 döneminde Osmanlıca boşluğunu giderdik. Osmanlıca kaynakları kullanabilecek bir araştırma grubu oluşturduk ve Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğü’ne önerimizi yaptık. İlgili birimin olumlu değerlendirmesi üzerine, TİDATA’nın üçüncü araştırması fiilen 1 Nisan 2009 günü başlamış oldu. Elinizdeki kitap, yirmili yılları, 1919-1928 dönemini kapsıyor. Böylece TİDATA için tasarladığımız geniş dönemin son parçası da tamamlanmış oldu. TİDATA, 1919-1949 döneminde Türk kamu yönetiminin karar ve olaylarını açıklamalı zamandizin yöntemiyle ortaya koyan bir başvuru kaynağı üretme amacıyla gerçekleştirilmiş akademik bir çalışmadır. Başka bir deyişle araştırmanın okuyucu bakımından hedef kitlesi kamu yönetimi alanındaki araştırmacılardır.



1 2



Birgül Ayman Güler (ed.), Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1929-1939, AÜ SBF KAYAUM Yayını, No: 2, Ankara 2007. Birgül Ayman Güler (ed.), Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1940-1949, AÜ SBF KAYAUM Yayını, No: 2, Ankara 2009. VII



Kronoloji –zamandizin, tarihsel olayları zaman sıralamasına göre gösterme olarak tanımlanır. Her zamandizin tarih ve olay başlıklı iki sütun üzerine kurulur. Ancak daha doyurucu olan, bu çalışmanın açıklamalı yapılmasıdır. “Açıklamalı”lık, belirli bir olayın anlam ve önemini saptama çabasına girişmek demektir. Bu birkaç türlü gerçekleştirilebilir: Açıklama olaya ilişkin ek bilgi olabilir; neden belirtilerek verilebileceği gibi bağlam belirtilerek de verilebilir; olayın sonuçları ile etkisi gösterilerek yapılabilir; nihayet açıklama bir başka olay hatırlatması da olabilir. Çalışmanın zamandizin boyutu yoğun emek sarfetmeyi, açıklamalı olma özelliğiyse dönemin çözümlenmesi için kapsamlı tartışmaların yürütülmesini gerektirmektedir. Bunun, her iki boyutuyla sabır ve dikkat gerektiren bir iş olduğu söylenebilir. Gerçekten de tüm verilere erişme güçlüğünün yanı sıra, çalışılan alanın ‘olay’larını geniş bir yığının içinden atlamadan doğru bir biçimde seçip çıkarmak ve bunun neden, sonuç-etki, bağlam bakımından doğru açıklamasını yapmak, ciddi sabır, dikkat ve donanım gerektiren işlerdendir. TİDATA 1929-1939 araştırması, çalışma grubu için yeni bir çalışma yöntemi geliştirmenin heyecanını yaşamak anlamına gelmişti. Bu aşama tamamlandığında, araştırmanın araçları artık yalın biçimde sınıflandırılmış, araştırma aşamaları yeniden sıralanmıştı. Ortaya çıktı ki, yönetime ilişkin dönemsel bir çalışmanın başlangıç adımı döneme ilişkin araştırmalar, yazılar, anılar dünyasında genel ve geniş bir gezintidir. İkinci adım TBMM Tutanakları ile Resmi Gazete’nin taranması, üçüncü adım dönemin günlük gazeteleriyle dergilerinin incelenmesi, dördüncü adım ise Cumhuriyet Arşivleri çalışmasıdır. Dört aşamalı çalışma tamamlandıktan sonra, her aşamanın ortaya çıkardığı belirgin işaretler izlenerek bu araçlara bir kez daha dönmek zorunluluğu doğmaktadır. TİDATA 1940-1949 araştırmasında iki nokta üzerinde ayrıntılandırmaya gidilmiştir. Birincisi, zamandizin çizelgelerinde “olay” sütunu olaya ilişkin en temel bilgiyi sunmak koşuluyla kısa; “açıklama” sütunu ise gerekli bilgilendirmeyi içerecek biçimde mümkün olduğunca dolu alanlar haline getirilmiştir. İkincisi, bu kitabı başvuru kaynağı olarak kullanacak başka araştırmacılar için kitaba giriş kapısı kitabın “içindekiler” sayfası değil, “dizin” sayfalarıdır. Bu nedenle dizin ikiye ayrılmış, genel dizinden ayrı olarak bir de “kişi adları dizini” hazırlanmıştır. Kişi adları dizini, Türk kamu yönetiminin söz konusu yıllarında yetki kullanmış siyasal ve yönetsel kadronun listesidir. Böylece yönetsel kişiler üzerine çalışma yapmak isteyen araştırmacılar, bu listeyi araştırma alanını tanımak için ilk araç olarak kullanabileceklerdir. TİDATA 1919-1928 çalışma yöntemi, hem konunun tanımı hem açıklamalı yönetim zamandizini hazırlamanın adımları bakımından otuzlu ve kırklı yıllar çalışma düzeniyle aynıdır. Bununla birlikte TİDATA 1919-1928 araştırmasında, ilk iki çalışmadan farklı olarak, iki kaynak gün gün taranmış ve tüm ayrıntısıyla zamandizine işlenmiştir: TBMM Tutanakları ve Hakimiyeti Milliye Gazetesi. Bu iki kaynak 20’li yıllarda kamu politikalarının oluşum sürecini tüm VIII



dinamikleriyle görebilme olanağı sağlamıştır. Daha önce bir bütün olarak kapsamlı bir irdelemeye tabi tutulmamış TBMM Zabıt Cerideleri Cumhuriyet yönetim yapısına ilişkin yeni gerçeklere ulaşma şansı vermektedir. Zabıt ceridelerinin her yıl için eksiksiz taranmasıyla tasarı ve teklifler, yasa görüşmeleri, tartışmalar, açıklamalar, siyasetçilerin ve yöneticilerin konuşmaları, TBMM’nin işleyişi, TBMM-Bakanlar Kurulu ilişkisi, TBMM kararları, soru önergeleri, gensoru önergeleri, komisyon çalışmaları görüş alanına çekilmiştir. İkincisi, Heyeti Temsiliye’nin sözcülüğünü yapmak ve milli iradeyi hakim kılmak amacıyla 10 Ocak 1920’den itibaren Ankara’da yayımlanmaya başlayan Hakimiyeti Milliye Gazetesi’dir. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının -BMM açıldıktan sonra hükümetin- hareket hattı, fikirleri ve yönelimi Hakimiyeti Milliye aracılığıyla halka ulaştırılmıştır. Bu iki zengin kaynağı akademik sorgulamaya tabi tutmak, yönetim bilimleri bakımından, yerleşmiş ancak kanıtlanamamış çok sayıda genellemenin sorgulanması demektir. İlk iki kitapta olduğu gibi, bu kitapta da yer alan zaman sıralı olaylar, yönetsel nitelik taşıyanlardır. Bir başka deyişle yapılan iş 'iktisadi', 'siyasi', 'mali', 'dış ilişkiler' değil, ‘yönetim’ zamandizinidir. Araştırmanın kapsamını belirleme bakımından yönetsel olay devlet örgütlenmesinin genel-sivil, askeri, adli, akademik yönetim alanlarına ait olan karar ve olaylardır. Sayılan alanlarda alınan kararların özelliği, sayılabilecek bütün diğer toplumsal boyutları ya neden ya sonuç olarak içermeleridir. Yönetim zamandizininde bunlar, kendilerini yasa, genelge gibi hukuksal araçlarda, seçim bildirgeleri, hükümet programları gibi siyasal belgelerde, raporlarla görüş-inceleme gibi bürokratik kurumsal metinlerde gösteren kamu politikasının unsurları olarak yer alırlar. Çoğu zaman yönetsel olanla özdeş sayılan örgütsel olaylar, çalışmanın görüş alanı içinde önemli bir yer tutar. Bunlar devlet kurumları, yönetsel kademelenme müdahaleleri, personel atama ve görevden alma kararları, devlet bütçesi, yargı kararları olarak belirir. Yönetim zamandizini, kamu politikası ile kamu örgütlenmesi olaylarını birlikte kapsayacak biçimde tasarlanmıştır. *** Açıklamalı yönetim zamandizini çalışmasının seksensekiz yıllık Cumhuriyet dönemi yerine otuz yıllık bir dönemi kapsamasının temel nedeni, çalışmanın belli bir sürede tamamlanma zorunluluğudur. TİDATA çalışmasında ilk dilimin 1929-1939 olarak seçilmesinin birkaç nedeni vardır. 1923-1928 dönemi belgelerin önemlice bölümünün Osmanlıca olduğu yılları kapsar. Bu engel sözkonusu yılları elemeye yol açmıştır. 1929 yılı, bu engelin ortadan kalktığı ilk yıldır. Ama daha önemlisi 1929, dünya ekonomik bunalımı nedeniyle dünyada da Keynesci politikalarla yönetilecek yeni bir dönemin açıldığı; ülke yönetiminde Lozan’dan kaynaklanan kısıtlamaların sona erdiği; Cumhuriyet döneminin kapsamlı yönetsel düzenlemelerinin gerçekleştirildiği; tüm diğer bilim dallarınca ‘devletçilik’ adı verilen yeni bir iktisadi IX



dönemin başladığı yıldır. 1929’la açılan dönem, hem dünyada hem ülkede koşulları kökten değiştiren İkinci Paylaşım Savaşı gibi olağanüstü bir dönemin açıldığı 1939 yılına kadar görece türdeş yılları kapsar. Gerçekten de savaş, Türkiye içinde doğrudan yer almamışsa da, tüm yönetsel olaylarda gerekçeleri örten ya da kendinde toplayan yeni bir dönem açmıştır. Öte yandan 10 Kasım 1938, yönetim sisteminde baskın ve yönlendirici bir unsur olan Cumhuriyet’in kurucusu ve dönemin Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ü yitirdiğimiz tarihtir. 1939 yılı, yönetim sistemi incelemesini bu büyük değişiklik ve savaş koşulları ortamında kapatmanın en uygun durağı olarak değerlendirilmiştir. 1929-1939 devletçilik ve tek partili siyasal rejim yıllardır. Batılı demokratik değerlere göre tek partililik ve Batılı neoliberal değerlere göre devletçilik, bürokratik-otoriter diktatörlük ya da ‘kölelik yolu’dur. Ne var ki bu dönem, Cumhuriyet’in ülke kalkınmasında en yüksek sosyoekonomik gelişme hızları sergilediği yılları içermektedir. Öte yandan dönem tek partilidir, ama kurulan hükümet sayısı çok partili zamanlarda kurulan hükümet sayısını geride bırakacak kadar yüksektir. Otuzlu yılların yönetim deneyimi, liberal siyaset teorisinin batı-merkezci ve değer yüklü kabullerini derinden sarsan zenginlikler sergilemektedir. Gerçekte dönemin sonuna doğru anayasal ilkeler arasında yer alan devletçilik ne tür bir politikadır? Devletçiliğin yönetim mekanizması nasıl kurulmuştur? Tek partililik, gerçekten mutlak bir güç yoğunlaşması üzerinde mi yükselir? Bu rejim kendine özgü bir çoğulculuğa sahip midir? Tek partili siyasal rejimin yönetsel mekanizması nasıldır?... Döneme ilişkin yönetim zamandizininin, doğru ve yeterli verilerle bilgileri sunarak, bu ve benzeri temel sorulara doğru açıklamalar getirmemize olanak vereceği umulmaktadır. Herşeyden önce yönetsel zamandizin, zamandizin mantığı gereğince ileriye doğru hareket edecekti. Ama araştırma konusu belli zaman dilimleri atlanarak da belirlenebilirdi, örneğin ikinci aşama çalışma altmışlı yıllar için yapılabilirdi. Ne var ki böyle bir seçim, 1930’lu yıllar incelemesini tamamlamadan bırakmak anlamına gelirdi. 1930’lu yıllarda alınmış kimi kararlar, 1940’lı yıllarda uygulamaya giriyordu. Buna verilebilecek iyi örneklerden biri, orman komisyonları uygulamasıdır. 1937 yılında çıkarılmış bir yasa, yasa olarak kalmış ve izleyen ilk iki yılda bununla ilgili dikkat çekici bir hareketlenme bulunmamıştır. Yasanın uygulaması ve sonuçları, 1940’lı yıllarda, araştırmacıları “bu kadar çok uygulama kararı zamandizine nasıl işlenebilir” sorusuyla uğraştıracak kadar çok ve yaygın olmuştur. 1940’lı yıllar birincisi İkinci Paylaşım Savaşı yılları ve ikincisi dünyada hegemonyanın Batı Avrupa ülkelerinden Atlantik ötesine ABD’ye geçiş dönemi olarak kendine özgüdür. Türkiye savaşa girmese de savaşın ezici ağırlığını doğrudan yaşamıştı. Dolayısıyla bu yıllar ilginç bir sorunun gözlemlenmesini sağlamaktadır: Kamu yönetimi savaş ortamında nasıl davranır?... Çalışmanın ilk aşamasını oluşturan otuzlu yıllarda, ABD bir aktör olarak gözlemlenmişti. Ama rolünün gücü Batı Avrupa ülkelerine kıyasla daha zayıftı. Bu unsur 1940’lı X



yıllarda hızla ilerleyip ön plana çıkmıştır. Sonraki on yılda Türkiye için örnek alınacak “yaşam tarzı” ve bakılacak biricik kutup haline geldiğini bildiğimiz bu aktör, kamu yönetiminin karar ve uygulamalarında nasıl yer etmeye başlamıştı?... Savaş ve dünya hegemonyası değişimi, Türkiye üzerinden derin etkiler yaratmıştır. 1940’lı yıllar, içinde başka bir dönemin açılışını hazırlayan etkenleri çıplak gözle izleyebileceğimiz bir dönem olarak geleceğe uzanmaktadır. Bu etkenler, çok iyi bilinen göstergelerle, 1950 yılını, zamanda önemli kırılma noktalarından birini işaretleyen bir rakama dönüştürmüştür. 1950, kendi başına yeni bir alt dönemin açılışıdır. Diğer on yıllara kıyasla kırklı yılların yönetimine ilişkin bilgilerimizin hayret verici düzeyde sınırlı kaldığı rahatlıkla söylenebilir. Bildiklerimiz ‘savaş’, ‘köy enstitüleri’, ‘varlık vergisi’, ‘dörtlü takrir’, ‘çokpartililiğe geçiş’ gibi birkaç olayın, birbirleriyle ilişkisi kurulmadan üretilmiş bilgilerinden oluşmaktadır. Dönemin bütünleşik araştırmasının bugüne dek yapılmamış olması ilginç ve önemli bir kayıptır. Bu boşluk nedeniyle TİDATA -40 çalışmasının, bütünleşmiş bir dönem analizi yapmaya girişecek araştırmacılara, önemli destek sunacağını düşünüyoruz. TİDATA -20 çalışması, en genel düzlemde, yeni bir yönetsel sistem kurma sürecinin tanımlayıcı özellikleri nelerdir; yeni yönetsel sistem kurmayı mümkün kılan koşul ve mekanizmalar nelerdir; yeni bir sistem kurmanın başlıca sınırlılıkları nelerdir? sorularına açıklık getirmeyi amaçlamaktadır. Bu amaç, Türkiye’nin Cumhuriyet rejiminin kuruluş yılları “örnekolay” olarak kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla çalışmanın ikincil amacı, 1920’li yıllarda Cumhuriyet yönetiminin kuruluşuna ilişkin olayları sistematik bir biçimde günışığına çıkarmaktır. Birinci amaç doğrultusunda yeni bir yönetsel sistemin kuruluş mantığını, genellenebilir özellikler bakımından açıklayabilmek, 21. yüzyılda sürekli ve kapsamlı bir politika haline gelmiş bulunan reform olgusunu yönetme gücü kazanmak demektir. İkincil amaç doğrultusunda Cumhuriyetin 1920’li yılları siyasal – anayasal boyutlar bakımından görece bilinen yıllardır. Buna karşın, dönemin yönetsel kuruluşu ve işleyişine ilişkin özgün araştırmalar yoktur. Eldeki bilgiler bölük-pörçük ve gerçekten oldukça yetersizdir. Çalışmanın, bu açıdan önemli bir veri ve bilgi eksikliğini dolduracağını düşünüyoruz. TİDATA-20 araştırması, 20’li yıllarda kamu yönetiminin yönetsel kuruluş ve işleyiş mekanizmalarını çeşitli boyutlarıyla açıklamaktadır. Araştırmada tüm yönetsel olgulara, bunların nasıl bir yapıya sahip olduğunu ve yapının iç bağlantıları, dinamikleri ve işleyiş biçimini ortaya çıkarmak amacıyla yaklaşılmıştır. *** Çalışma Siyasal Bilgiler Fakültesi ve Hukuk Fakültesi kütüphaneleri, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, TBMM Kütüphanesi, Milli Kütüphane ve Cumhuriyet Arşivleri’nde ve temel olarak dört tür kaynak üzerinden yürütülmüştür. Bunlardan birinci öbeği Resmi Gazete, Tutanak Dergisi (Zabıt Ceridesi), Bulmaç; ikinci öbeği Cumhuriyet Arşivleri’nde kullanıma açılmış XI



bulunan belgeler; üçüncü öbeği günlük gazeteler ile dergiler; dördüncü öbeği içinde zamandizin çalışmaları da bulunan araştırma yayınları oluşturmuştur. Resmi Gazete, yalnızca kural koyan mevzuat belgelerini değil, atama ve görevden alma, yönetsel bağlantı kurma ya da değiştirme, kurumsal yapılanma, imtiyaz gibi iktisadi ve vatandaşlığa alma ya da çıkarma gibi siyasal alanlarda hak tanıma – izin verme – hak kaldırma işlemlerine ilişkin veriler sunan bir belgedir. Cumhuriyet Arşivleri’yse, Resmi Gazete’de kurala dönüşüp sonuçlanan işlemlerin geri planını görmeyi sağlayan kaynaklardan oluşmaktadır. Bu malzeme üzerinde çalışmanın oldukça heyecan verici olduğunu belirtmek gerekir. Günlük gazetelerle dergiler, yönetsel yaşamın kamuoyu gündemine girmiş boyutlarını yakalamaya çok yardımcı olan kaynaklardır. Genel yazına gelince, incelenen dönem bakımından bu dünyanın sanıldığından çok daha zengin olduğu söylenmelidir. Araştırma sırasında bu kaynakların tüketildiğini söylemek olanak dışıdır. Araştırmacılar, ileride yapacakları işler için nasıl geniş bir çalışma malzemesine sahip olduklarını görmeyi ve araçları tanımış olmayı edinilen kazanımlardan biri olarak değerlendirmektedirler. Zamandizin sayfalarında “olay” ve “açıklama” sütunlarını, kullandığımız kaynağın dilini koruyarak oluşturduk. “Ziraat Vekaleti”, “Dahiliye Vekaleti” gibi eski dilde kullanımları, özellikle özel ad oldukları sürece güncel Türkçe ile yazmadık. Ancak bazı durumlarda anlamayı kolaylaştırdığını düşündüğümüzde, konuyu güncel Türkçe ile yazdık. Bununla birlikte, 1920’li yılların bir özelliği vardır. 1920-1922 yılları ikili iktidar yıllarıdır. Bu dönemde olay sütununa Osmanlı Hükümeti kararları [Osm], Ankara Hükümeti kararları [Cmh] kısaltması eklenerek işlenmiştir. Böylece zamandizinden yararlanacak araştırmacılar için kararların kaynağı açıkça gösterilmiştir. Zamandizin çizelgesinin son sütunu olan “kaynak” sütununu ise, kitabı kullanacak başka araştırmacıların bir olayla ilgili kaynaklara erişmelerini hızlandıracak biçimde mümkün olduğunca ayrıntılı işlemeye özen gösterdik. TİDATA 1919-1928 çalışmasını, kitabın sonundaki listeden haklarında bilgi edinebileceğiniz akademisyenler gerçekleştirmiştir. Araştırma grubu üyeleri kamu yönetimi-yönetim bilimi alanında çalışmaktadır. Altı kişiden oluşan grubun beş üyesi Osmanlıca kaynakları kullanabilmekte ve okuyabilmektedir. Projeye tarihçi bir öğretim üyesinin danışmanlık katkısı sağlanarak, dile ilişkin gerekli olabilecek uzmanlık desteği hazırlanmıştır. Her araştırmacı üstlendiği yıla ilişkin verileri “açıklamalı zamandizin veritabanı”na işlemiş, bu veritabanları temel kaynak olmak üzere her yıla ait bir makale üretilmiş, gerektiğinde grup çalışmaları yapılmış, editörlük çalışması ile bireysel araştırmalar grubun ortak araştırmasına dönüştürülmüştür. Grup çalışması sürekli etkileşim içinde yürütülmüş olmakla birlikte, her araştırmacının incelediği yıla kendi uzmanlık alanının rengini ve doğal olarak kendi üslubunu taşıdığını söyleyebiliriz. Sanırız okuyucu bölümleri irdelerken bu farklılıkları XII



hissedecektir; ancak ilgi ve biçem (üslup) renklerinin araştırmanın bütünlüğünü etkilemediği görüşündeyiz. *** TİDATA Açıklamalı Yönetim Zamandizini, piyasa esaslı ticari amaçlı yayıncılığın amaçlarına uygun bulmakta zorlanacağı türde bir yayındır. Kitap, araştırmacılar dünyasına seslenen bir başvuru kaynağıdır. Genel okuyucunun ilgisini çekeceğini düşünmek pek kolay değildir. Bu tür araştırmalar ve yayınlar, ancak kamusal esaslı bilimsel amaçlı yayıncılık anlayışına sahip kurumların desteğiyle yapılabilir. Elinizdeki kitap da, Ankara Üniversitesi’nin sağladığı mali olanaklar sayesinde gerçekleştirilebilen bir çalışmadır. Önerimize verdiği destek için kurumumuza ve Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğü görevlilerinin destekleyici çabalarına teşekkür ediyoruz. TİDATA 1919-1928 araştırması, TİDATA -30 ve TİDATA -40 projelerini de yürüten Prof. Dr. Birgül Ayman Güler’in yöneticiliğinde başlamıştı. Prof. Dr. Birgül Ayman Güler, Haziran 2011 genel seçimlerinde 24. Dönem İzmir Milletvekili olarak seçilmesi üzerine proje yürütücülüğünden ayrıldı. TİDATA Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1919-1949 çalışmasının tasarlanması, ortaya çıkması, geliştirilmesi ve tamamlanmasında Prof. Dr. Birgül Ayman Güler’in büyük emeği vardır. Kendisiyle çalışmaktan büyük onur duyduğumuz Hocamıza çok şey borçluyuz; sabrı, desteği ve katkıları için çok teşekkür ediyoruz. Ankara Üniversitesi SBF ve Hukuk Fakültesi kütüphaneleri, TBMM kütüphanesi, Milli Kütüphane, Türk Tarih Kurumu kütüphanesi ve Başbakanlık Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri çalışanlarına; çalışmanın akademik danışmanlığını gerçekleştiren Gazi Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Cenk Reyhan’a, araştırmanın son sekiz ayında proje yürütücülüğü görevini üstlenen AÜ SBF öğretim üyesi Doç. Dr. Koray Karasu’ya ilgi ve yardımları için teşekkürü zevkli bir borç sayıyoruz. Meclisi Mebusan, Meclisi Ayan ve TBMM tutanakları ile Düstur’un Latin harflerine çevrilmiş olması, TİDATA -20 araştırmasına büyük kolaylık ve hız sağladı. Bu iki kaynağı Osmanlıca asıllarından Latin alfabesine çevirmiş olan değerli uzmanlara ise çok şey borçluyuz. *** Kamu yönetimi araştırmacıları 1950 ve sonrasını da açıklamalı zamandizin yöntemiyle araştırmaya karar verirse, Cumhuriyet’in yönetimi bu kitaplarda geliştirerek kullandığımız yöntemle günümüze dek irdelenmiş olacaktır. Elde edilen sonuçların, Türkiye’nin devlet geleneğine ilişkin tartışmalara yeni açılımlar getireceğini umuyoruz. Son değerlendirme, elbette kitabı kullanacak olan okur ve araştırmacılara aittir. Çalışma Grubu 30 Nisan 2012 XIII



XIV



YİRMİLİ YILLARDA YÖNETİM Nuray E. KESKİN∗



Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1919-1928, Türkiye’nin Cumhuriyet rejiminin kuruluş yıllarını incelemektedir. Çalışma, 1919-1928 yıllarının kamu yönetiminin yönetsel kuruluşu ve işleyişi itibariyle kendi içinde iki alt döneme ayrıldığını göstermektedir: Kurtuluş örgütlenmesi, savaş yönetimi ve imparatorluğun sonunu getiren devrimci dönem (1919-1922); Cumhuriyet’in ilanı, anayasal kuruluş, Hilafet’in sonu; karşı-devrimciliğin tasfiyesi, yönetsel kuruluş, Latin harflerine geçiş ve laikliğin ilanıyla birlikte devrimi tamamlayan inşa dönemi (1923-1928). Cumhuriyet’in yönetsel kuruluşunda 1925-1926 yılları, kritik bir uğrak olarak öne çıkmaktadır. 1926 yılında devrimin toplumsal-ekonomik ilişkilerinin hukuki olarak kuruluşunun tamamlandığı ve devrimin taşıyıcı yönetsel omurgasının ortaya çıktığı söylenebilir. Bu çerçevede, 1927 yılına uluslararası alanda bağımsızlığını teyit etmiş, yurtiçinde de devrimin temel teşkilatını tamamlamış ve idare makinesini örgütü ve personeli ile kurmuş bir Türkiye devredilmiştir. Bu kitapta yer alan zaman sıralı olaylar, yönetsel nitelik taşıyanlardır. Bir başka deyişle yapılan iş 'iktisadi', 'siyasi', 'mali', 'dış ilişkiler' değil, ‘yönetim’ zamandizinidir. Araştırmanın kapsamını belirleme bakımından yönetsel olay devlet örgütlenmesinin genel-sivil, askeri, adli, akademik yönetim alanlarına ait olan karar ve olaylardır. Sayılan alanlarda alınan kararların özelliği, sayılabilecek bütün diğer toplumsal boyutları ya neden ya sonuç olarak içermeleridir. Yönetim zamandizininde bunlar, kendilerini yasa, genelge gibi hukuksal araçlarda, seçim bildirgeleri, hükümet programları gibi siyasal belgelerde, raporlarla görüşinceleme gibi bürokratik kurumsal metinlerde gösteren kamu politikasının unsurları olarak yer alırlar. Çoğu zaman yönetsel olanla özdeş sayılan örgütsel olaylar, çalışmanın görüş alanı içinde önemli bir yer tutar. Bunlar devlet kurumları, yönetsel kademelenme müdahaleleri, personel atama ve görevden alma kararları, devlet bütçesi, yargı kararları olarak belirir. Yönetim zamandizini, kamu politikası ile kamu örgütlenmesi olaylarını birlikte kapsayacak biçimde tasarlanmıştır: Devrim meclisi olarak BMM: yapı ve işleyiş; yargı yetkisinin BMM eliyle kullanımı; devlet şekli tartışmaları; güçler birliği-güçler ayrılığı; devlet başkanlığı; merkeziyetçi yönetim-ademi merkeziyetçi yönetim; merkezileşme süreci ve dinamikleri; bakanlık örgütlenmesi; komisyon ve kurullar eliyle yönetim; iktisat politikası ve iktisadi kurumlaşma; toprak üzerinde örgütlenme; mülki yönetim; yerel yönetimler; mülkiyet yönetimi: tapu-kadastro örgütlenmesi; askeri yönetim ile sivil yönetimin ∗



Yrd. Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi İİBF.



1



ayrışması; askeri yönetim; adli yönetim; yargı kurumlaşması; yüksek mahkemelerin kuruluşu; yargının işleyişi; adli personel; din ve devlet işlerinin ayrılması; devlet personelinin tanımı ve karakteri; kamu bütçesi –gelirler ve harcamaların dağılımı; dış ilişkilerin yönetimi; kamu hizmetleri; kamu mali yönetimi ve bütçe; yönetim ilkeleri…



Bu araştırma, yönetim çalışmalarında sıklıkla başvurulmayan birincil kaynaklara gitmeyi tercih etmiştir. Bu kapsamda, 1919-1928 yılları arasındaki Meclisi Mebusan ve Büyük Millet Meclisi görüşmelerinin tümünü içeren Zabıt Cerideleri, Düstur, Takvimi Vekayi ve Resmi Gazete bütünüyle okunmuş; Başbakanlık Cumhuriyet ve Osmanlı Arşivinde yapılan taramalar sonucunda ilgili belgelere ulaşılmış ve Hâkimiyeti Milliye Gazetesi taranmıştır. Genel geçer kabulleri tekrarlamanın ötesine geçmek, bugünden geçmişe bakmanın nesnelliği çarpıtma ihtimali yüksek yöntemsel yanlışlarına düşmemek ve görünür olmayan yanlışları tekrarlamamak için yapılan bu yöntem önemli katkılar sunmuştur. Dönemin öncelikli konuları ve tartışmaları dolayımsız şekilde görülmüş; yönetim düşünü çalışmalarına yol gösterecek şekilde dönemin siyasi ve idari kadroları görünür kılınmış; verili bir zamanda bir kurumun adı, işleyiş şekli, kadroları ile tespit edilmesinin mümkün olduğu anlaşılmıştır. Çalışmaya kaynaklık eden, başta zamandizinsel çalışmalar olmak üzere, diğer ikincil kaynaklar da, birincil kayakların süzgecinden geçirilmiştir. Birincil kaynakların zamandizinsel olarak ortaya konulması ise, yöntemsel tercihin ikinci önemli boyutu olmuştur. Bir başka deyişle, salt birincil kaynaklara gidilmekle kalınmamış; birincil kaynaklarda tespit edilen yönetsel olaylar zamandizinsel olarak incelenmiş ve sunulmuştur. Bu teknik, ilişkisel bakış açısının geliştirilmesi kadar değişimin görülmesi açısından da yol göstericidir. Makaleler, yakalanan bu ilişkiselliği ve değişimi gösterme amacıyla kaleme alınmıştır. Zamandizinlerin de yönetim, siyaset bilimi, tarih, hukuk, iktisat, uluslararası ilişkiler alanlarında çalışmalar yapacaklar için bu bağlamda yardımcı olacağı düşünülmüştür. Açıklamalı Yönetim Zamandizini, yönetsel olgu ve olaylarla ilgilidir. Bu, örgütlenme; kurumlaşma; işlem tesis etme; yönlendirme demektir. Bunlar genellikle “teknik” olarak görülür; ama teknik yalnızca görüntüdür; içeriği her dönemde toplumsal ilişki ile doludur. Bu çalışma, içerikteki ilişkiyi; güç, kaynak dağılımını ve bu dağılımın gerçekleştiği ilişki mazgalını görmeye çalışmıştır. Hukuksal yaklaşımlar ve merkeziyetçi bürokrasi geleneğine gönderme yapan liberal açıklamaların idareye yönelik kavramsallaştırmaları, idare’yi toplumsal ilişkiler içinde devinen bir bütün olarak görmekten uzaktır.1 Her iki bakış açısı da, iktisadi ve toplumsal kuruluşun çatışmalı doğasını gözardı etmektedir. Bu nedenle idare’yi ya statik ya da kendi dışında alınan bir kararla bir anda değişen bir yapı olarak tanımlamakta ve dolayısıyla mücadele içinde değişen bir yapı ile karşı karşı olunduğu gerçeğini görememektedirler. İdarenin değişim içinde olduğunu, yani idarenin tarihselliğini devinim halinde olmasının belirlediğini gö1



2



Bu değerlendirme, Fatma Eda Çelik, 1921 makalesinden özetlenmiştir.



remedikleri için de değişimin zıtların birliği içinde geliştiğini ve değişim ile ortaya çıkan yeni durumun da bu gelişim seyrini yansıttığını tespit edememektedirler. Örneğin, 1921 yılının yönetsel gerçekliği, devletin toprak üzerinde örgütlenmesi de dahil olmak üzere, ancak, idare’yi belirleyen bu çatışmalı doğa göz önünde bulundurulduğunda anlaşılabilir. Çatışmanın fay hattı merkeziyet-ademi merkeziyet tartışmasından geçmektedir. Toplumsal ilişkiler bütünü içinde belirlenen her iki kutup da idare’yi dönüştürmek için mücadele vermekte; mücadelenin seyri idarenin görünümünü belirlemektedir. 1921 yılı idare gerçekliğini anlamak için yıl içinde alınan kesitlerden ziyade öncelikle yılın bütününe bakmak gerekmektedir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabul edildiğinde ademi merkeziyetçilik idareye rengini çalarken, onu uygulamaya geçirecek kanunlar ve idari işleyiş mücadelenin seyri içinde ademi merkeziyetçilik çizgisinden uzaklaşmıştır. 1921 yılı içinde Ocak ayına bakıldığında, yani tek bir kesit alındığında ademi merkeziyetçilik güçlü bir unsur olarak karşımıza çıkarken; yıl içinde İcra Vekilleri Heyeti’nin güçlenmesine paralel yaşanan mücadelenin ademi merkeziyetçi eğilimleri gerilettiğini görürüz. Ancak, sadece merkeziyetçi eğilimlerin güçlendiği kesitin ele alınması da Müfettişi Umumilik Kanunu’nun neden 3 Kasım’da Dahiliye Encümenine iade edildiğini açıklayamaz. Dolayısıyla, yılın bütününün ele alınması, idarenin farklı görünümlerini yansıtacağı için ciddi bir mücadelenin verilmekte olduğunu ve henüz idarenin kendine net bir hukuki ve işleyiş şekli bulamadığını gösterecektir. Bu nedenle, hukuki alanda benimsenen idare usulü ile fiili durumdaki idari işleyiş arasında hep bir açı olacak ve bu açının derecesini mücadelenin seyri belirleyecektir. Hukuki metinler ve zabıt cerideleri de çatışmaların yansıması olan çelişkileriyle incelenmeyi hak edecektir. 1919-1928 dönemine ilişkin araştırma sonuçlarının bize gösterdiği bir başka şey, siyaset ve yönetim arasındaki ardışık anlayışın nesnelliğinin olmadığıdır. Önce siyasal devrim yapılır; sonra yönetsel alan inşa edilir önermesinin geçersiz olduğu bir kez daha tarihsel kanıtlarıyla ispat edilmiştir. Genelgeçer kabul edile gelen bu önermeden farklı olarak, siyasal devrimin yaşandığı bir dönemde yönetsel olayların en can alıcı ve üzerinde en çok mücadele edilen başlıklar olduğu görülmüştür. Kura ve Nevahi Kanun Lâyihası 1921 yılından 1923 yılına kadar üç yıla yakın bir süre Büyük Millet Meclisi’ni meşgul etmiş, kurtuluş savaşının en hararetli zamanlarında bile Meclis gündemine gelmiş, kanunlaşamamasına rağmen Türkiye Cumhuriyeti’nin toprak üzerindeki örgütlenmesinden, siyasal temsil sorununa; iktisadi artığa el koyma yöntemlerinden, eğitim politikalarına kadar birçok alanı içine alan ve ilerisine önemli bir miras bırakan yönetsel yapı tartışmalarına neden olmuştur. Bu saptamayla 20’li yıllar araştırması, evrensel kabul edilen bir kuramsal kabulün sorgulanmasına fırsat vermiş olmaktadır. Bütçeye dair yapılan düzenlemelerin birçoğunda idari teşkilâta ilişkin çok önemli kararlar alınmıştır. Dolayısıyla, bu düzenlemeler mali kaynakların kullanımı açısından olduğu kadar yönetim gerçeğinin nasıl ve ne yönde dönüştürüldüğüne veya dönüştürülmek istendiğine ilişkin bilgi verdiği için de incelenmeyi 3



hak etmektedir. Örneğin, 1920 yılı Bütçe Kanunu müzakere edilirken, 1 Şubat’ta Reji İdaresi’nin şekline dair yürütülen tartışma dikkat çekicidir. Reji İdaresi'nin Osmanlı Meclisi Mebusanınca temdidinin, Meclis'i, millileştirme doğrultusunda yeni bir inkılap yapmakla karşı karşıya bıraktığını söyleyen Karesi Mebusu Vehbi Bey'e karşı, Maliye Vekili Ferit Bey, İtilâf Devletleriyle yapılacak Londra Konferansı öncesi idareyi feshetmenin veya ona dair yeni bir şekil vermenin Ankara Hükümeti'nin siyasi çıkarına uygun olmayacağını söylemiştir. Bu saptamaya ilişkin başka bir örnek 1924 yılında Tapu Genel Müdürlüğü’nün kuruluşudur. BMM’nin açılmasının ardından ilgili işlemleri takip etmesi amacıyla Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi kurulmuştur. 1921 yılında Defteri Hakani teşkilatında bazı düzenlemeler yapılmış; Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi lağvedilerek, bir müdüriyet olarak Maliye Vekaleti’ne bağlanmıştır. 16 Ağustos 1922’deki bütçe görüşmeleri sırasında Defteri Hakani Müdüriyeti’nin salahiyetten yoksun olması gerekçe gösterilerek yeniden müdüriyeti umumiye halinde idare edilmesi karara bağlanmıştır. 28 Kasım 1922’de de 2032 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Defteri Hakani Müdüriyeti, Umuru Tasarrufiye Müdüriyeti haline getirilmiştir. Kurum, 1924 yılı bütçe görüşmeleri sırasında, 16 Ağustos 1922’deki görüşmelere dayanarak ayrı bütçeye sahip genel müdürlük olarak örgütlenmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni, kuruma Tapu Müdüriyeti Umumiyesi adını vermiştir. Bu çalışmada ikincil kaynakların görüş alanımıza henüz sokmadığı veya tarihlendirmesini farklı şekilde yaptığı yönetsel olaylar da tespit edilmiştir. Dönemin kendine özgü “yönetim tipleri” vardır: “İşgal idaresi”, “Müdafaai Milliye”, “Heyeti Temsiliye”, “Konvansiyon Meclisi-Encümenler,” “Ali İktisat Meclisi İktisat Vekaleti ikilisi”, vb. Bu farklı yönetim tiplerinin özellikleri ve kuruluşişleyiş mekanizmaları da tanımlanmaya çalışılmıştır. Dönemin en belirgin özelliği, reform alanlarında ya da uzmanlık gerektiren alanlarda heyet, komisyon tipi yapılarla çalışılmasıdır. Kanunların hazırlıkları da özel komisyonlar eliyle yapılmıştır: İlmi Tetkikat Heyeti, Memurin Muhakematı Heyeti ve Komisyonu, Murakabe Heyeti ve Komisyonu, Mülkiye Tetkik Heyeti, Talim ve Terbiye Heyeti, Dil Heyeti, Adliye Mütehassıslar Heyeti, Musul Tahkik Komisyonu, Seyyar Tetkik Heyetleri, Muhtelit Mübadele Komisyonu, vb. Bu ad hoc örgütlenmeler, en kritik konuları aydınlatan araçlar olarak dikkat çekmektedir. Açıklamalı yönetim zamandizini çalışması, Türkiye’nin yönetimine ilişkin veri ve bilgilerimizi derinleştirip, genişletmiştir: i) Türk kamu yönetimi sisteminin ilke, kuruluş ve işleyiş bakımından özgün yönlere sahip olduğunu göstermiştir; ii) Siyaset, iktisat, uluslararası ilişkiler, sosyoloji ve tarih disiplinlerinin göz ardı ettiği birçok olay ve kişinin tespit edilmesini sağlamıştır; iii) Farklı disiplinler tarafından konu alınan tarihi olayların, yönetsel boyutunun ortaya çıkarılmasını sağlamıştır; iv) Geleneksel liberal kavrayışın ötesine geçmek için, hukuk ve siyaset disiplinlerinin yerleşmiş ve katılaşmış kavramlarına göre çok daha esnek düşünüşe olanak veren “yönetim” düzlemiyle uğraşmanın anlamlı bir çözüm 4



yolu olacağını göstermiştir. Bu yönleriyle, açıklamalı kronoloji, yönetim dünyası araştırmacılarına, seçilen zaman dilimi üzerine yapılacak yeni araştırmalar için bir kılavuz olarak da hizmet verecektir. *** Bu çalışmanın ilk dört yılı, altıyüzyıllık bir yapıyı yıkarak yepyeni bir devletin ortaya çıkışını sağlayan süreçleri taşımaktadır. 1919-1922 yılları devrim yıllarıdır. Yönetsel kuruluş ve işleyiş ile bütçe sürecinin devrim yıllarına özgü boyutları bulunmaktadır. 1922 sonundan 1928’e uzanan dönem Cumhuriyet’in devrimci inşa yıllarıdır. DEVRİM YILLARI Biten bir imparatorlukla, ortaya çıkan bir ulus-devlet arasında, yakın tarihimizin en köklü oluşları ve olguları görülür. Türk yakın tarihinin bu ilginç manzarası dünyanın içine girdiği yeni bir çağın koşulları içinde ayrı boyutlar kazanmıştır. Bu dönem kapitalist dünyanın devrimlerle sarsıldığı bir dönemdir; bir devrim çağıdır. 1917 Ekim İhtilali’nin bunalımları içinde, Çarlık Rusya tarihten silinmiş, yerini Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’ne bırakmıştır. Bu rejim Doğu’yu temsil etmektedir. Marksist-Leninist yeni bir dünya karşısında Batı’yı ve Batı uygarlığını temsil ettiklerini savaş galipleri kendiliklerinden öne sürmektedirler. Mağluplar ise, sanki o zamanın üçüncü dünyası olmuşlardır. Afganistan, Hindistan, Mısır, İrlanda vb. ülkelerde devrimci dönemler yaşanmaktadır. 1922 yenilgisinden sonra Yunanistan’da cumhuriyet tartışılmaya başlanacaktır. Yeni Türkiye’nin içinde bulunduğu tablo, bu boyutlar içinde ele alınmalıdır. 1919-1928 döneminin ilk dört yılında Osmanlı toprakları üzerinde üç iktidar odağı, bir başka deyişle üç farklı karar mekanizması bulunmaktadır: İstanbul, Anadolu ve işgal idaresi. Bir yanda, Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan ne varsa, İstanbul Hükümeti olarak saklı tutulmak ve devam ettirilmek istenmiştir. İstanbul Hükümeti, Sevr diktacıları olan galip devletlerin çizdikleri ülke sınırları içinde, elde edebileceği değişikliklerle kalmaya ve yaşamaya mahkum edilmiştir ve buna razıdır. Öte yanda Müdafaai Hukuk örgütlenmesi vardır. Bu Milli Kurtuluş Hareketi’dir ve İstanbul Hükümeti’nin 16 Mart 1920’den (İstanbul’un işgal tarihi) başlayarak, yaptığı tüm anlaşmaların reddi ve yok sayılacağı ilkesine, amacının önüne çıkan iç ve dış tüm engellerle savaş kararlılığına dayanarak gelişmiştir.2 1919-1922 yılları arasında, Osmanlı adını taşıyan bir devletin var olup olmadığı kesinlikle tartışılabilir.3 İstanbul’un oluşturduğu siyasal iktidarın coğrafya bakımından, ülkenin neresine kadar etkin olduğunu kestirmek zordur. Bu iktidarın, 1922 yılına kadarki gelişmesi, işgalci devletler ve Anadolu ile kurduğu ilişkilere dayanır. 1922 yılında ise tarih sahnesinden silinmiştir. Bununla beraber, bu yıla değin, Osmanlı kurumları “işgalci kuvvetlerin koltuk değnekleriyle” 2 3



Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, s. 30. Tunaya, 1918-1922 yılları arasını bir iktidar boşluğu (interregnum) olarak adlandırır. Türkiye’de Siyasal Partiler, s. 33.



5



ayakta durmaya çalışmış ve varlığını korumuştur. Üçüncü iktidar odağı emperyalist güçlerdir. İşgal kararları, kararların uygulanması, İtilaf Devletleri’nin birbirleriyle ilişkileri, İtilaf Devletleri ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler işgal sürecinin yönetim mekanizmasını ortaya koymaktadır. İşgal yönetimi karar, uygulama, kurumlaşma boyutlarıyla bu çalışmanın görüş alanına çekilmiştir. Osmanlı yönetimine el koymak, Osmanlı toprakları üzerinde emeller besleyen üç İtilaf Devleti arasında tehlikeli ve her an patlamaya hazır bir konudur. Bu nedenle, yönetime el koyma işlemlerinin kendi aralarında uyuşarak ve anlaşarak yapılması için bir mekanizma oluşturulmuştur: İtilaf Devletleri Fevkalade Komiserliği. Osmanlı yönetimine el koyma süreci, fevkalade (yüksek) komiserlerin düzenli toplantılarıyla yönetilmiştir. Yüksek komiserlerin yanında işgal yönetiminin bir parçası olarak İtilâf Devletlerinin ordu kumandanları bulunmaktadır. Mücadelenin bir başka boyutunu ise, Anadolu’daki diğer iktidar odakları oluşturmaktadır. Bunların bir kısmı, Anadolu’daki bağımsızlık mücadelesini, kuvayı milliye mücadelesini kendi önderliği altında birleştirmek isteyen güçlerdir. Anadolu sınırları içinde Çerkez Ethem, dışında ise Enver Paşa bu güçlere örnek gösterilebilir. İkinci unsur, sosyalist veya Sovyetler Birliği yanlısı bir kuruluşun mümkün olduğunu düşünen kişilerin oluşturduğu iktidar odağıdır. Gizli Türkiye Komünist Fırkası, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası ve Yeşilordu Cemiyeti bu odağın bir parçasıdır. Üçüncü unsur, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ne karşı özerklik talebinde bulunan Kürt aşiretleridir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, kendisi dışındaki bütün bu iktidar odaklarına karşı mücadelesinde önceliği bağımsızlık mücadelesinin tek elden yönetilmesine vermiştir. 1919-1922 döneminin canlılığı, bu taraflar arasındaki çatışmalardan doğmuştur. Osmanlı Yönetimi Dönemin tek hükümdarı, padişah Mehmet Vahdettin’dir. Osmanlı tahtına sonuncu ve otuzaltıncı padişah olarak çıkmış olan Vahdettin, dört yılı aşkın bir süre Osmanlı tarihinin en bunalımlı döneminde saltanatta kalmıştır. Anadolu Hareketi’nin zaferi üzerine Osmanlı İmparatorluğu, TBMM tarafından Saltanat makamının kaldırılmasıyla 1 Kasım’da hukuken, 4 Kasım’da fiilen son bulmuştur. Osmanlı tahtı açısından dönemin ikinci adamı önce veliaht sonra da halife olan Abdülmecit Efendi’dir. Abdülmecit Efendi, saltanatın kaldırıldığı gün TBMM tarafından halife seçilmiştir. İki yılı aşkın bir süre halife olarak kalmış olan Abdülmecit Efendi, halifeliği tarihe gömen 3 Mart 1924 tarihli kanun gereğince yurtdışına çıkarılmıştır. Abdülmecit Efendi, Cumhuriyet’in ilanından sonra kısa bir süre halife olarak kalmıştır ve “teokratik bir demokrasi”nin simgesi sayılmıştır. İstanbul-Ankara diyaloğu içinde, adı sık sık siyasal sürtüşmelere karışmış ve Ankara’nın “muhafazakar” çevresiyle yakın ilişkiler kurmuştur. İlk dört çalışmada Osmanlı yönetimi, Hükümet değişiklikleri, devlet örgütlenmesi ve resmi kararlar üzerinden incelenmiştir. Osmanlı yönetimi, 1918 ve 1920 yıllarındaki kısa süreli parlamento dönemleri bir yana, tüm Mütareke süresince “kararname” olarak isimlendirilen “muvakkat” kanunlar sistemine baş6



vurmuştur. Dönem boyunca toplam 621 kararname yayımlanmıştır.4 Osmanlı Hükümetlerinin kararları şu konularda yoğunlaşmaktadır: Atama ve görevden almalar; bütçe kalemlerine aktarma; memur maaşlarına zam; maden arama ve işletme ruhsatları; ihracatın serbestleştirilmesi; gümrük vergisi muafiyeti; ithalat resimlerinin affedilmesi; müslim ve gayrimüslim muhacir ve mültecilerin sevk masraflarının karşılanması, muhacirlerin iskanı, Rum ve Ermeni muhacirlerine evvelce sahip oldukları menkul ve gayrimenkul malların iadesi, muhtaç muhacirlere arazi dağıtılması-borç verilmesi; vapur biletlerine, posta-telgraf ücretlerine, ağnam resmine, su ücretlerine zam; Anadolu hareketini bastırma; Anadolu hareketini destekleyen taşra yöneticileri ve memurların görevden alınması; Anadolu Fevkalade Müfettişi Umumiliği ve Kuvayı İnzibatiye gibi özel örgütlerin kurulması. İstanbul Hükümetlerinin karar sürecinde etkili olan temel dinamik işgalci devletlerin yüksek komiserleri olmuştur. İstanbul’da 11 Kasım 1918-4 Kasım 1922 tarihleri arasında on hükümet görev yapmıştır.5 Devrim Yönetimi İlk dört yılın belirleyici karar odağı Müdafaai Hukuk hareketi, bu hareket içinden doğarak gelişen Heyeti Temsiliye ve 23 Nisan 1920’den itibaren BMM’dir. Yeni devletin kurucu unsurları Amasya toplantı karar ve genelgeleri, Erzurum Kongresi kararları, Sivas Kongresi karar ve nizamnamesi ile Misakı Milli gibi dört aşamada titizlikle çizilerek oluşturulmuştur. Mondros Ateşkes Anlaşmasını izleyen günlerde yurdun çeşitli yörelerinde kurtuluşu amaçlayan dernekler kurulmuş, kongreler toplanmıştır. Sivas Kongresi, bölgesel örgütleri Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti altında bir araya getirmiştir. Cemiyet, 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet Meclisi açılıncaya kadar, Anadolu hareketini yönetecek, cemiyetin karar organı Heyeti Temsiliye geçici bir hükümet gibi çalışacaktır. Bu çalışmada ulusal kurtuluş hareketi, direniş sürecinin yönetimi ile meclisleşme arayışı açıklanmış ve bir örgütlenme tipi olarak heyeti temsiliye irdelenmiştir. İstanbul’un işgalinden üç gün sonra, 19 Mart 1920’de yayımlanan tebliğle, ulusun işlerini yürütmek ve denetlemek üzere olağanüstü yetkili bir meclisin Ankara'da toplanmasını sağlama kararı duyuruldu. Anadolu ihtilalinin meclisi, 1 sayılı kararı ile varlığını hukukileştirmiş, 5 sayılı kararıyla da kendi içinden bir yürütme organı çıkarmıştır. Bu noktadan itibaren başlayan Osmanlı kurumlarını tasfiye süreci, milli mücadelenin yürütülmesi ile eşzamanlı olarak, BMM’nin kabul ettiği 338 kanun ve aldığı 389 kararla yeni bir devlet ve hükümet kurulması ile sonuçlanmıştır.6 4 5 6



Tarık Zafer Tunaya, Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Fakülteler Matbaası, İstanbul 1980, s. 113, not 22. Nuray E. Keskin, 1919-1920 Çalışması. Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 25.



7



Büyük Millet Meclisi, yönetsel gücünü ulusal ve yerel kongre iktidarlarının merkezileşmesi ile oluşan bir devrim meclisi olmasından almaktadır. Yönetim usulüne de yansıyan niteliksel özellikleri itibariyle kuvvetler birliği esasını benimsemiş bir Meclis Hükümeti (Konvansiyon Meclisi)’dir.7 Devrimci durumun, iktidarı öncelikle Meclis’te tek elde toplama ihtiyacı yarattığı ve kuvvetler birliği ilkesinin de bu çerçevede benimsendiğini söylemek doğru olur. Tam bir Konvansiyon Meclisi ve hatta Konvansiyon Meclislerinin en uzunu olarak görev yapan Büyük Millet Meclisi,8 karar alıcı olması nedeniyle yasama üstünlüğü ilkesinin benimsendiği; yasama, yürütme ve yargı yetkisini tek elde toplayan bir Meclis olmuştur. Büyük Millet Meclisi’nde kararlar, kabul edilen Kanunlar ve Heyeti Umumiye Kararları aracılığıyla alınmıştır. Bu dönemde, Heyeti Umumiye Kararları, Meclis’in gücünün bir yansıması olarak Kanunlar kadar önemli bir rol üstlenmiştir.9 20 Ocak 1921 tarihinde Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabul edilerek, 3.maddesi ile Türkiye Devleti ilan edilmiş ve bu devletin, Kanunun kabulüyle birlikte anayasal statüye sahip hale getirilmiş Büyük Millet Meclisi tarafından idare edileceği hükme bağlanmıştır. Büyük Millet Meclisi’ne anayasal statü kazandırılması hem Büyük Millet Meclisi’nin İstanbul Hükümeti ve İtilâf Devletleri tarafından tanınmasını hem de fiili işleyişin yasal güvence altına alınmasını sağlama amacı taşımıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile esasları belirlenen yönetimin tek yetkili organı ise Büyük Millet Meclisi’dir.10 TBMM’nin birinci dönemi 1 Nisan 1923’te sona ermiştir. İkinci dönem 11 Ağustos 1923-2 Ağustos 1927, üçüncü dönem ise 2 Ağustos 1927-26 Mart 1931 tarihleri arasındadır. TBMM’de, 24 Nisan 1920-31 Aralık 1928 tarihleri arasında 1377 kanun kabul edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti BMM’nin üçüncü gününde Bir Muvakkat İcra Heyeti teşkiline dair takrir verilmiştir. Heyeti Umumiye 5 numaralı kararıyla (kuvvei icraiye teşkili hakkında karar) yürütme gücünü oluşturmuştur. İlk Meclis Hükümeti’nin çekirdeği Muvakkat İcra Encümeni’dir. BMM'nin 3 numaralı kanunu -İcra Vekillerinin Sureti İntihabına Dair Kanun 2 Mayıs 1920 tarihinde kabul edilmiştir. Dört maddelik bu kanunla kurulan hükümete İcra Vekilleri Heyeti, başkanına da İcra Vekilleri Heyeti Reisi adı verilmiştir. İlk İcra Vekilleri Heyeti 11 vekaletten (bakanlıktan) oluşmaktaydı: Şeriye ve Evkaf, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye, İktisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin), Maarif, Adliye ve Mezahib, Maliye ve Rüsumat-Defteri Hakani, Nafıa, Dahiliye (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf), Müdafaai Milliye, Hariciye, Erkanı Harbiyeyi Umumiye. İcra vekilleri, BMM içinden BMM’nin salt çoğunluğu ile seçilecekti. İcra Vekilleri Heye7 8 9 10



8



Rıdvan Akın, agk,, s. 217-222. Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, s. 393. Fatma Eda Çelik, 1921-1922 Çalışması. Bülent Tanör, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 8.Baskı, Ankara, 2007, s. 118.



ti, Genelkurmay işlerini de yürütecekti. İlk BMM Hükümeti (İcra Vekilleri Heyeti) 24 Ocak 1921 tarihine kadar görev yapmıştır. İcra Vekilleri Heyeti, Hükümet (Bakanlar Kurulu) niteliğindedir. Reisi, Başbakan statüsündedir. Meclis Başkanı ise devlet başkanı statüsündedir. BMM Reisi ile Hükümet Reisi farklı görev ve işlevlere sahiptir. Mustafa Kemal Paşa, 24 Nisan tarihinde BMM Reisi seçilmiştir; bu görevi 29 Ekim 1923’e kadar devam edecektir. 3 Mayıs tarihinde İcra Vekilleri Reisi seçilmiştir; bu görevi 24 Ocak 1921’de sona erecektir. Bu tarihten sonra BMM Reisliği ile İcra Vekilleri Heyeti Reisliği aynı kişide birleşemeyecektir. Cumhuriyetin ilanına dek BMM’de beş icra vekilleri heyeti görev yapmıştır. Bu dönem meclis hükümetleri dönemidir; bunlar devrim hükümetidir. Cumhuriyet’in ilanından sonra İcra Vekilleri Heyeti, ayrı bir organa dönüşmüş ve İcra Vekilleri Heyeti Reisliği, Başvekillik olarak adlandırılmıştır. Cumhurbaşkanlığı makamı da bu tarihte doğmuştur. 1 Kasım 1923’ten itibaren dönem sonuna dek beş hükümet görev yapmıştır. Bunlar Cumhuriyet hükümetleridir. 1 Kasım 1927’de kurulan son hükümetin görev süresi 27 Eylül 1930’a kadar devam etmiştir. BMM, Osmanlı’da 19. yüzyılda ortaya çıkan bakanlık örgütlenmesi için kullanılan “nezaret” sözcüğü yerine “vekalet”i; bakan için kullanılan “nazır” sözcüğü yerine de “vekil”i getirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, Büyük Millet Meclisi’nin kuruluş felsefesi ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu itibariyle ayrı bir icrai organ değildir. Ancak, İcra Vekilleri Heyeti tarafından alınan Kararlara baktığımızda, Kararların sayısı ve kapsamı itibariyle yer yer Kanunlar ve Heyeti Umumiye Kararları kadar önemli olduğunu, hatta bu Kararlar ile Heyetin Teşkilâtı Esasiye Kanunu tarafından kendine verilen görev ve yetkileri aştığını görürüz. Bu durum, Büyük Millet Meclisi’nin konvansiyon niteliğini korumakla beraber, İcra Vekilleri Heyeti’nin ayrı bir icrai organ olarak belirginleşmeye başladığını gösterir. İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin belirlenmesi, Meclis’in ve Saltanat makamının görev ve yetkilerinin sınırlandırılması ile ilişkilidir. Bir başka deyişle, bu konu başlı başına Hükümet şeklinin belirlenmesiyle ilgilidir. Bu nedenle, devrim döneminde iktidarın niteliğini ve içinden geçmekte olduğu dönüşümü kavramak için İcra Vekilleri Heyeti’ni özel olarak incelemek gerekir. İcra Vekilleri Heyeti-TBMM ilişkisi, İcra Vekilleri-TBMM Encümenleri ilişkisi, İcra Vekilleri’nin seçim usulü devrimci döneme özgü karakteristik özellikler sergilemektedir. CUMHURİYET’İN İNŞASI İktidar mücadelesindeki niteliksel dönüşüm, 1922 yılının iki dönemi arasında Büyük Millet Meclisi Hükümeti açısından yönetsel sorunların farklılaşması anlamını taşımaktadır. Yönetim, bir yöneltme işi olduğu oranda kaynakların belirli bir amaca yöneltilmesi sorun alanlarını oluşturmaktadır. İlk dönem savaş için ikinci dönem barış için kaynakların yönetimi sorunuyla karşılaşılmıştır. 1922 yılının ilk yarısında taarruz için bütün beşeri ve mali kaynaklarını seferber etme sorunuyla karşılaşan ve buna uygun bir yönetsel yapıya ihtiyaç duyan Bü9



yük Millet Meclisi Hükümeti, 1922 yılının ikinci yarısında ele geçirilen Anadolu topraklarında hâkimiyetini tesis edecek ve yeniden inşa sürecini başlatacak yönetsel mekanizmanın kuruluşunu gerçekleştirmek zorunda kalmıştır. Emperyalizme karşı silahlı mücadelenin sona ermesi sonrasında bağımsızlığını kazanan devletin şekli askıda beklemekteyken,11 Büyük Millet Meclisi’nin açılması ile başlatılan devrimler, gidilen yönü adım adım ortaya koymuştur. Sosyo-ekonomik yapıya yapılan her müdahale yeni bir siyasal çatışmayı ateşlemekte ya da çatışmayı kızıştırmakta, emperyalizme karşı silahlı mücadele yerini toplumsal iç savaş durumuna bırakmaktadır. 1925 yılına gelindiğinde, saltanat kaldırılmış, Cumhuriyet ilan edilmiş ve halifelik kurumu lağvedilmiş; devletin şekli neredeyse ortaya çıkmıştır. Fakat toplumsal alanda huzursuzluk devam etmekte, Hükümete ve rejime karşı başkaldırılar artmaktadır. 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılması ile rejimin değişeceği yönünde verilen sinyaller, 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilanı ile kesinleşmiştir. Lozan Antlaşması bağımsızlığı simgelerken, yapılan genel seçim yeni dönemin işaretçisidir. Yeni dönemde savaşın etkileri silinmeye çalışılacak, bir taraftan da iç düzenin tesisi için çaba gösterilecektir. Lozan’la dış güvenlik meselesi hallolduğundan, İkinci Meclis yönünü “düzen”e çevirecektir. Bu, savaş şartlarında kurulmuş olan idari mekanizmanın normal seyrine dönüştürülmesi olarak yorumlanabilir. Yıl bu özelliği itibariyle bir geçiş yılıdır. Savaş şartlarının sona erdiği ve idarenin ve siyasetin merkezileştirilmeye çalışıldığı bir geçiş yılı… 1924 ise rejimin güvence altına alınması yönünde çabayla geçen bir yıl olmuştur. Rejimin güvence altına alınması için yapılan en önemli girişim 1924 Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun kabul edilmesidir. Anayasal güvence sağlanmadan önce kaldırılan Halifelik, Osmanlı Devleti’nden tamamen kopuşun simgesi; Köy Kanunu’nun kabulü ise yeni devletin toprak üzerinde örgütlenmesinin sağlandığının habercisi olmuştur. Teşkilatı Esasiye’nin kabulünden hemen sonra Devlet, rejime karşı olan ve zararı dokunabileceklerin sınır dışı edilmesiyle ilgili 150’likler Meselesi’ni çözerek iç güvenliği sağlamaya çalışmış; rejimi dış güçlere karşı korumak için de Musul Sorunu’nu çözmeye uğraşmıştır. 1924’te rejimi içten tehdit eden bir diğer gelişme de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulması olmuştur. Fırka, Cumhuriyet’in getirdiği ilke ve inkılâplar karşısında bir tehdit olarak görülmüştür. Hilafetin kaldırılması beraberinde eğitim ve adli alanlarda düzenlemeleri getirmiştir. Bu, eğitimi birleştiren Tevhidi Tedrisat Kanunu’nun kabulü ile yargı birliğini sağlayacak olan şeri mahkemelerin kaldırılması demektir. 1923’te düzenlenen Türkiye İktisat Kongresi, sanayinin gereksinimlerinin bizzat çıkar grupları temsilcilerince dile getirildiği ilk ve en önemli zemindir.12 Kongre’de sanayi temsilcileri tarafından dile getirilen taleplerden bir tanesi şu11 12



10



Falih Rıfkı Atay, ÇANKAYA Atatürk’ün Doğumundan Ölümüne Kadar Bütün Hayat Hikâyesi, Doğan Kardeş, İstanbul, 1969, s. 365 -Aslı Yılmaz, 1925 çalışması. Bu yazıda1925 yılına ait bölüm Aslı Yılmaz, 1925 makalesinden özetlenmiştir.



dur: “Devlet kendisinin kuvvetli bir unsuru iktisadi olduğunu nazar-ı dikkate alarak yalnız fertlerin teşebbüsleri ile dahi kooperatif veyahut anonim şirketler ile başa çıkılamayan büyük sanayi iktisatlarında irşat ve iştirak ile halka yol göstermelidir.” Bu çağrıya, Hükümet’in 1925 yılında 1) inhisarlar (tekel hakları), 2) devlet işletmeciliği, 3) teşvik ve koruma (himaye) politikaları ile yanıt verdiği söylenebilir. 1925 yılında yapılan düzenlemeler ile koruma sağlanan sektörler şunlardır: Sanayide madencilik, tekstil, şeker ve tarımda ise buğday. Koruma altına alınan alanlarda, devlet işletmeciliği artmakta, vergi muafiyetleri/indirimleri tanınmakta, ithalat yasaklanmakta, fabrikalara iştirak yöntemi ile finansman sağlanmaktadır. Aşar vergisinin kaldırılması gibi üretim ilişkilerine keskin bir müdahale ile açılan 1925 yılı, Genç İsyanı ve Şapka İsyanı ile şekillenmiştir. Meclis’in iktidar (Cumhuriyet Halk Fırkası) ve muhalefet (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası) partileri arasındaki çekişmenin, toplumsal alandaki çatışmanın derinliğini yansıtabildiği söylenemez. İsyanların ardındaki siyasal dinamikler siyasal alandan değil, basın alanından takip edilebilmektedir. Siyasal çatışma, partilerin taraf olduğu zeminin derininde, CHF içerisinde de kızışmaktadır. Zamandizinden izlenebileceği gibi Ocak ayında Recep (Peker) Bey ile Ali Fethi (Okyar) Bey arasında yaşanan ve Mart ayında hükümet değişikliği ile sonlanan Ali Fethi (Okyar) Bey ile İsmet (İnönü) Paşa çatışması, iktidar içinde iktidar değişikliği olarak görülebilecek türden büyük bir siyasal devir-teslimdir. Çatışma, Hükümet tarafından, rejimi kurmaya ve yaşatmaya çalışan devrimci kadro ile devrimci adımlara karşı geliştirilen karşı-devrimciliğin refleksi olarak değerlendirilmiş; 1925 yılında karşı-devrimciliğin tasfiye dönemi başlatılmıştır. Karşı-devrimciliğin tasfiyesi, doğu bölgelerinde bir yönetim biçimi olarak sıkıyönetimi çağırırken, ulusal düzeyde başta İstiklal Mahkemeleri’ne sevk yetkisi ile yürütme hükümet sisteminde öne plana çıkmaktadır. Bu bağlamda, gücün merkezileştiği ve yoğunlaştığı bir döneme girilmektedir. Merkezileşen güç, devrimlerin kurumsallaşmasını sağlayacak yönetsel yapılanmaya öncelik vermekte; tüm yurtta siyasal ve idari otoriteyi kurabilmenin yolları tetkik ve tahkik (araştırma ve inceleme) edilmektedir. Bu doğrultuda, yönetici ve temsilcilerin tetkik ve tahkik seyahatleri ile tetkik ve tahkik komisyonları dikkat çekmektedir. Mustafa Kemal Paşa başta olmak üzere (Kastamonu, Bursa, İzmir, vb.), bakanlar (İçişleri, Dışişleri, Sağlık bakanlarının Erzurum, Elazığ ziyaretleri, vb), üst düzey yöneticiler ve özel görevli komisyonlar (taksimatı mülkiye tetkik heyeti, Darülfünun Heyeti, vb.) yurdu ve özellikle doğu bölgelerini karış karış gezmekte ve incelemelerde bulunmaktadır (özellikle yaz aylarında). Söz konusu incelemeler sonunda da idari ve adli alanlarda kuruluş çabaları hızlanmıştır. Bu süreçte 1926 yılı, yönetsel teşkilatta büyük yeniden yapılanmaların başlangıcı olarak tarihsel bir uğraktır.13 Yılın ilk çeyreğinde, tüm toplumsal ve eko13



Bu yazıda1926 yılına ait bölüm Aslı Yılmaz, 1926 makalesinden özetlenmiştir.



11



nomik ilişkileri kapsayacak genişlikte ve ilişkileri kökten değiştirecek kadar derin bir dönüşümün yol haritası hazırlanmıştır. Bu harita, dört çerçeve Kanun ile gelmiştir. Hemen hepsi, Avrupa devletlerinin kanunlarından doğrudan tercüme edilen kanunlar, yılın ilk yarısında kabul edilmiştir: Medeni Kanun, Ceza Kanunu, Ticaret Kanunu, Borçlar Kanunu. Her biri Batı ülkelerinin mevzuatından alınarak tercüme edilen kanunlar, toplumsal ve ekonomik ilişkileri kurduğu gibi yönetimi de şekillendirmektedir. Söz konusu mevzuat ve kabul edilme biçimi Devrime de karakterini vermektedir: Gelişmiş Avrupa ülkelerine benzemek, bunun için Avrupa’nın amaç ve araçlarına sahip çıkmak. Çağdaş kanunlar, Cumhuriyetin ilanı sonrasında hızlı ve bütünsel bir süreçle kapitalist üretim biçiminin hukuksal çerçevesinin oluşturulmasını sağlamayı amaçlasa da önemli bir soru(n) barındırmaktadır: Varolan toplumsal ve ekonomik yapı, söz konusu üstyapısal düzenlemelere nasıl uyum sağlayacaktır? Söz konusu alanlarda getirilen düzenlemelerin uygulanabilirliği, söz konusu düzenlemeyi hayata geçirebilecek kurumların tesisine ve yürütecek personele bağlıdır. Bu çerçevede yönetimin temelini oluşturan ilke, ilişkiler de yıl içerisinde yeniden kurulmuş ve örgütlenmiştir (nüfus, tapu ve kadastro). Mülki ve yerel yönetimlerde de bir yandan kuruluş tamamlanmakta, bir yandan da arayış ve tartışmalar devam etmektedir. Genel yönetimin teşkilatı gibi personeli de büyük çaplı bir yeniden yapılandırma etüdüne konu olmuştur, adli, askeri ve idari personelin çerçeve kanunları 1926 yılında tamamlanmıştır. Toplumsal ve ekonomik alanda hayata geçirilen devrimlerin uygulanabilmesi, ilgili yapı kadar uzman personelin yetiştirilmesini de gerektirmektedir. Memuriyet ile ilgili düzenlemeler kuruluşun belkemiğidir. 18 Mart 1926’da kabul edilen 788 sayılı “Memurin Kanunu”, tüm memurları kapsayan ve memurlarla ilgili tüm iş ve işlemleri (işe alınması, tayini, becayişi, emekliliği, ceza ve takdiri, vb.) bütün olarak düzenleyen çerçeve bir kanundur. Bu kanun çerçevesinde her bakanlık kendi memurları için özel düzenleme yapabilecektir. Memurların sayısının 60 bini bulduğu14 bir dönemde bu yasa, toplumun ve çalışan kesimin önemli bir bölümünü etkilemektedir. Diğer taraftan, Cumhuriyet’in temel politikalarından eğitim de gündemin başlıca maddelerindendir. Eğitim alanında hem içerik hem biçim yeniden düzenlenmektedir. Söz konusu düzenlemelerin ekonomik maliyeti ise devletin ekonomi alanında hayata geçirdiği düzenlemelerle desteklenmekte; ekonomik alanda devletin rolü de belirginleşmektedir. Dış ilişkilerde ise artık siyaseten bağımsızlığın teyidi ve coğrafi sınırların tespiti sorunları vardır. Büyük Millet Meclisi’nin ikinci dönem çalışmaları sona erdiğinde, 26 Haziran 1927 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesi "meclisimiz inkılap yolundaki vazifesini bitirdi, tarih intikal ediyor" manşetini atmıştı. Bu manşet bir dönemin sona erdiğini, yeni bir dönemin başladığını ifade etmekteydi. 1927 yılına gelindiğinde devrimlerin büyük kısmı tamamlanmıştı. 14



12



1925 senesi Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatası, ZC D.2 C.23 İ.71’in sonuna eklidir.



Büyük Millet Meclisi’nde I. ve II. Dönemin tartışmalı ortamı bu 1927 yılından itibaren yerini sessizliğe bırakmıştır. III. Dönem Meclisi Kemalist ideolojinin iktidarını sağlamlaştırdığı bir dönem olarak hafızalara yerleşecektir. Ancak yine de egemenlik mücadelesini yansıtan asayiş koşulları tam değildir. Doğu bölgesinde feodal yapı henüz kırılamamıştır. Sorun sadece asayiş koşullarını tesis ile çözülemeyecek kadar derindir. 1927 yılı devletin toprak üzerindeki kontrolünün yasal ve kurumsal araçlarının üretildiği bir yıldır. Şark vilayetlerinden bazı ailelerin garba nakilleri ve umumi müfettişliklerin kurulması üretilen araçlardan öne çıkan başlıklardır. Cumhuriyet Rejimi, uluslaşmanın itici gücü olduğuna inandığı “Harf Devrimi”ni 1928 yılında hayata geçirmiştir. Harf Devrimi İmparatorluk döneminin ortadan kaldırılmasının son adımı olarak tarihe geçerken, yine aynı yıl Teşkilatı Esasiye Kanununun 2. maddesinde yer alan "Türkiye Devletinin dini İslamdır" hükmü kaldırılarak devlete dini temsil etme gücü veren hilafet izleri tamamen silinecektir. Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi, Cumhuriyetin ilanından sonra beş yıl kadar daha yürürlükte kalmış ve yerini 23 Mayıs 1928 tarih ve 1312 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanununa bırakmıştır. Vatandaşlık Kanunu, Cumhuriyet döneminin uyrukluk hukuku alanındaki ilk kapsamlı düzenlemesi özelliğini kazanmıştır. 1928’de Duyunu Umumiye İdaresi’nin gelir yönetimi üzerindeki her türlü yetkisi hukuksal olarak ortadan kaldırılmıştır. Böylece kurumun adı ve yapısı da değişmiş, İdare Eski Osmanlı İmparatorluğu’nun Taksim Edilmiş Kamu Borçları Meclisi adını alarak resmi merkezini Paris’e taşımıştır. 1924-1928 arasında hiçbir borç ödemesi gerçekleşmemiş, ödemeler Türkiye Cumhuriyeti ile alacaklılar arasında varılan anlaşmanın 1928’de tamamlanmasıyla bu tarihte başlamıştır. 1928 yılı gelecek yılların kimi önemli kararları için hazırlık dönemi olmuştur: İl İdaresi Kanunu (1929), Belediye Kanunu (1930), Merkez Bankası Kanunu (1931)… *** Devrimci durumda ve Cumhuriyet’in inşasında kamu yönetiminin/devlet aygıtının kuruluş ve işleyiş özelliklerini açıklama için gerekli veriler, izleyen sayfalarda her yıla ilişkin bir makalede değerlendirilerek incelemeye sunulmuş bulunmaktadır. 1927-1928 tarihli Devlet Salnamesi’nin devlet teşkilatını gösteren bölümü de 1928 yılı çalışması sonuna eklenmiştir.



13



14



1919: İŞGAL YÖNETİMİ ve KURTULUŞ ÖRGÜTLENMESİ Nuray E. KESKİN* Bütün cihanın kuvvetine karşı milli bir hareket yaratmak! Ne çocukça bir hayal! Anadolu’da ne kalmıştır ki direnmek mümkün olsun! The Times, 11 Ekim 1919.



Osmanlı ülkesini bölme girişimleri, özellikle 1915’ten itibaren, İngiltere, Fransa ve Çarlık Rusya arasında yapılmış olan gizli anlaşmalarla programlaştırılmıştı. Rusya, Brest-Litowsk Anlaşması’yla devre dışına çıkınca, yerini İtalya almıştır. II. Paylaşım Savaşı sonunda Ahmet İzzet Paşa kabinesinin gönderdiği delegelerle İtilaf Devletleri’nin baş delegesi ve Akdeniz filosu kumandanı Amiral Carlthorpe arasında Limni adasının Mondros limanında 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan ateşkes anlaşması, bir asırdır geliştirilen politikanın sonucu ve uygulamasıdır. Sevr Anlaşması, bu politikanın zaferi olacaktır. Mondros adasına yolcu edilen heyetin uğurlandığı gün Beyoğlu bayram etmektedir. Mağaza vitrinleri yabancı ve Yunan bayraklarıyla donanmıştır. Herkes sarılıp öpüşmekte, göğüslerini İngiliz, Fransız kokartlarıyla donatmaktadır… Olayları seyreden bir gazeteci durumu şu sözlerle betimlemiştir: “Bu memlekette doğup büyümüş, cedbeced burada yaşamış olan insanların vatanının felaketi ile bu kadar eğlenmeleri yürekleri kan ağlatacak bir manzara idi.” 1 Ateşkes Anlaşması, sınırların korunması ve iç asayişin temini dışında, Osmanlı ordusunu dağıtmakta; Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimini İtilaf Devletlerine geçirmekte; bütün demiryollarını İtilaf Devletleri’nin kontrolü altına almakta; Karadeniz’e serbestçe geçişin teminini ve Çanakkale- Karadeniz istihkamlarının İtilaf Devletleri tarafından işgalini öngörmektedir. Anlaşmanın 7. Maddesi İtilaf Devletleri’ne güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi bir stratejik yeri işgal etme hakkı da vermiştir. Böylece İtilaf Devletleri’nin Osmanlı topraklarını işgal süreci anlaşmanın imzalandığı saatlerde başlamış; ateşkes günü Kars’a bağlı Aralık ve Iğdır Ermeniler, Ardahan İngilizler tarafından işgal edilmiştir. 1919 yılının ilk günlerinde işgal haritası şöyledir: Musul-Kerkük hattı, Yemen-Asir, KilisAntep, Batum, Gelibolu İngiliz işgali altındadır; İngilizler, İzmit, Eskişehir, Afyon, Samsun ve Merzifon’a kontrol birlikleri göndermiştir. Doğu Trakya, An* 1



Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi İİBF. İkdam, 2 Kasım 1918’den aktaran Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, 2003, s. 18-19.



1919 Yılı



15



takya-İskenderun, Adana-Mersin-Osmaniye Fransa tarafından işgal edilmiştir. Batı Trakya’da Yunan işgali başlamıştır. Çanakkale Boğazı İngiliz ve Fransız kuvvetlerince işgal edilmiş; boğazın Batı yakası Fransız, Doğu yakası ise İngilizlerin denetimine geçmiştir. İtilaf Devletleri 13 Kasım 1918’de gemileriyle İstanbul’dadır. İşgaller 1919 yılının ilk yarısında genişleyerek devam edecektir.2 Yılın ilk günlerinde Fransızlar Şark Demiryolları yönetimini ele geçirirken, İngilizler de Haydarpaşa İstasyonu'na el koyacaktır. Urfa-Birecik, Bağdat, Antep, Maraş, Kars İngiliz işgali altındadır; Trakya, İzmir, Manisa, Aydın Yunanlılar tarafından işgal edilecektir; Fransızlar Çukurova, Urfa-Akçakale, Afyon çevresinde işgale devam etmektedir; İtalyanlar Antalya, Güneybatı Anadolu (Datça, Marmaris, Fethiye, Bodrum), Burdur, Milas, Konya ve Tekirdağ’da ilerlemektedir. Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey’in 31 Aralık 1919 tarihli Trakya raporunda işgal durumu açıklanmaktadır: "Batı Trakya Fransa'nın himayesi altında bir Yunan sömürgesi oldu. Francet d'Esperey, Doğu Trakya'nın da böyle olması için çalışıyor. Ordunun bunlara karşı tedbir almasına Milne izin vermiyor." İstanbul işgal komutanlığı 19 Ağustos 1919’a kadar İngilizlerde kalmış; bu tarihten sonra Fransızlara geçmiştir. Fransızların Doğu Orduları Başkomutanı General d'Esperey bundan böyle İstanbul işgal komutanlığı yapacaktır. İngilizlerle Fransızlar, 15 Eylül’de Suriye ve Çukurova'daki işgal kuvvetlerinin değiştirilmesi konusunda anlaşmışlardır. Buna göre, Fransızların Musul'daki hakları İngiltere'ye devredilmiş; Suriye'den İngiliz askerleri çekilmiş, yerini Fransızlar almıştır. Urfa, Maraş ve Antep Fransızlara devredilmiştir. İtilaf Devletleri, Almanya ile 28 Temmuz'da Versay, Avusturya ile 10 Eylül'de Saint Germain, Macaristan ile 13 Temmuz'da Trianon, Bulgaristan ile Nöyyi barış anlaşmalarını imzalamışlardır. Türkiye anlaşması ise İtilaf Devletleri'nin paylaşma yarışı ve Anadolu'da gelişen direniş hareketi nedeniyle gecikmiştir.3 İşgallere koşut biçimde İstanbul basınında manda, vekalet, himaye talepleri geniş yer bulmuştur.4 Alemdar’da Refi Cevat “İngiltere’nin eğilim duyduğu taraf, şimdiye kadar siyasetin hiçbir safhasında iflas etmemiştir, edemez. Menfaatimizi İngiltere’nin müttefikleriyle bize açacakları şehrah (ana) siyasette görüyoruz” demektedir. Vakit yazarı Ahmet Emin (Yalman), bağımsızlık isteyenleri maceracılıkla suçlarken, Amerikan mandacılığını savunmaktadır. İstiklal yazarı Rauf Ahmet, mandayı Amerika kabul etmezse İngiltere’ye veya başka bir memlekete teklif edilmesi gerektiği görüşündedir. “Otuz yıl dışişlerinde Avrupa’da çalışmış başmabeyinci, mümtaz şahsiyetlerden” Lütfi Simavi İstikal’de şunları yazmaktadır: “Biz kendimizi idareden aciziz. Büyük bir devletin müzaheretine 2 3 4



16



30 Ekim 1918-4 Kasım 1919 tarihleri arasındaki işgalleri gösteren zamandizin makale sonuna eklenmiştir, (Ek-1). Tasviri Efkar, 28-29 Kasım 1919. Bu bölümde yer verilen gazete haberleri ve basında yer alan diğer haberler tarihleriyle birlikte makale sonuna eklenmiştir, (Ek-2).



Yönetim Zamandizini



ihtiyacımız var. O bizi çöküşten kurtarır. Bir kılavuza ihtiyacımız var. Kendi kendimize kalsak, her kafadan bir ses çıkar. Son pişmanlık fayda vermez!” Buna karşın İstanbul’da birkaç gazete ile Anadolu basını manda isteklerine şiddetle karşı çıkmakta ve bağımsızlık dışında kurtuluş yolu olmadığını anlatmaktadır. Memleket gazetesi, bütün milletin bağımsızlık istediğini yazmaktadır: “Manda ister miyiz? Gazetemizde açtığımız manda müsabakasına gelen mektupları okuyalım. İstanbul’un tanınmış kişileri dışında bütün milletin arzusu tam ve mükemmel bir istiklalden başka bir şey değildir. Milyonlarca halk, varlığına, benliğine hakim, kendisi sahip olmak istiyor.” Balıkesir’de Doğrusöz gazetesi de mandacılığa çatmaktadır: “Müslüman esir olamaz. Bazılarının himaye ve vesayete hazır bir fikir ve kalem kullanması gariptir. İki yol vardır: Ya istiklal, ya ölüm!” İstanbul basınının bir bölümü Anadolu kurtuluş hareketine de karşı çıkmaktadır. Alemdar gazetesi 27 Ağustos’ta şöyle yazmaktadır: “Memnuniyetle haber alıyoruz ki, Hükümet Anadolu’daki asayişsizliğe karşı koymak için iyi çalışıyor. Bunu son hükümete alınan kişilere borçluyuz. Elimizde bir Anadolu kaldı, onu da Harekatı Milliye gibi müfrit fikirlerle ezdiremeyiz.” Aynı gazete yazarlarında Refi Cevat şunları söylemektedir: “İttihatçıların yeni manevrası memleketçilik, milli birlik, dışarıya karşı kuvvetli bulunma lüzumu, millete dayanan hükümet ihtiyacı, karşımızda amansız bir kuvvet var, bizi eziyor… Doğu için Batı için bütün dünya için bir tek amansız düşman vardır: İttihat ve Terakki!” Zamandizin çalışması, ele aldığımız yılda Osmanlı toprakları üzerinde üç iktidar odağı, bir başka deyişle üç farklı karar mekanizması olduğunu göstermektedir: İşgal yönetimi, İstanbul Hükümetleri, Heyeti Temsiliye. İşgal kararları, kararların uygulanması, İtilaf Devletleri’nin birbirleriyle ilişkileri, İtilaf Devletleri ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler işgal sürecinin yönetim mekanizmasını ortaya koymaktadır. İşgal yönetimi karar, uygulama, kurumlaşma boyutlarıyla bu makalenin görüş alanına çekilmiştir. Öte yanda Osmanlı İmparatorluğu’ndan kalan ne varsa Hilafet, Saltanat ve Osmanlı Hükümeti olarak saklı tutulmak ve devam ettirilmek istenmiştir. Tahtta Vahdettin oturmaktadır. Meclisi Mebusan 21 Aralık 1918’de feshedilmiş, parlamento mütarekenin imzalanmasından itibaren iki ay bile çalışamadan dağılmıştır. 12 Ocak 1920’de Meclisi Mebusan tekrar açılıncaya dek 1 yıl 21 gün boyunca hükümetler kararnamelerle idare etmiştir. 11 Kasım 1918-3 Mart 1920 tarihleri arasında altı hükümet görev yapmıştır. Tarık Zafer Tunaya’nın değerlendirmesine göre, Mondros Mütarekesi’nden Saltanatın kaldırılmasına dek “Osmanlı” adını taşıyan bir devletin varolup olmadığı kesinlikle tartışılabilir. Tunaya, bu dönemi bir iktidar boşluğu (interregnum) olarak tanımlamaktadır.5 İstanbul’un oluşturduğu siyasal iktidarın coğrafya bakımından ülkenin neresine kadar etkili olduğunu kestirmek zordur. Bu iktidarın 1922 yılına kadarki gelişmesi Anadolu ile kurduğu diyaloglara dayanır. 1922 yılında ise tarih sahnesinden silinmiştir. Bununla beraber, bu yıla değin, işgalci kuvvetlerin koltuk değ5



Tarık Zafer Tunaya, agk., s. 33.



1919 Yılı



17



nekleriyle ayakta durmaya çalışan Osmanlı kurumları vardır. İstanbul Hükümetleri, galip devletlerin çizdikleri ülke sınırları içinde, tavizlerle ayakta kalmaya ve yaşamaya mahkum edilmiştir; buna razıdır. Bu makalede 1919 yılında Osmanlı yönetimi, Hükümet değişiklikleri, devlet teşkilatı ve resmi kararlar üzerinden incelenmiştir. Üçüncü iktidar odağı Müdafaai Hukuk hareketi ve bu hareket içinden doğarak gelişen Heyeti Temsiliye’dir. Milli Mücadelenin başlangıcı ile TBMM’nin kuruluşuna kadar olan dönemde Heyeti Temsiliye ile İstanbul Hükümeti arasında askeri ve sivil idare üzerinde hakimiyet mücadelesi yapılmış, sonuçta İstanbul Hükümetinin Anadolu’daki nüfuzu kırılarak, İstanbul Vilayeti dışında kalan iller büyük ölçüde Mustafa Kemal Paşa’nın emrine girmiştir. TBMM açıldıktan sonra bu fiili bağlılık hukukileşmiştir.6 Makalede ulusal kurtuluş hareketi, direniş sürecinin yönetimi ile meclisleşme arayışı açıklanmış ve bir örgütlenme tipi olarak heyeti temsiliye irdelenmiştir. OSMANLI YÖNETİMİ: Bir Yılda Altı Hükümet 11 Kasım 1918 günü Birinci Tevfik Paşa kabinesinin kurulmasıyla Vahdettin iki gün sonra gelecek olan İtilaf donanmasını istediği biçimde, hiçbir İttihat ve Terakki kokusu taşımayan bir hükümetle karşılamış oluyordu. Bu kabine, Jön Türk olmayan, Meşrutiyet öncesi devlet adamlarından oluşan bir “ihtiyarlar kabinesi” idi.7 Birinci Tevfik Paşa Hükümeti:8 (11 Kasım 1918-12 Ocak 1919) Sadrazam: Tevfik Paşa Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi Dahiliye: Mustafa Arif Bey Hariciye: Mustafa Reşit Paşa Harbiye: 1. Ferik Abdullah Paşa Evkaf: Ahmet İzzet Bey (kambur İzzet) Maarif: Rıza Tevfik Bey Nafıa: Mehmet Ziya Paşa Maliye: Abdurrahman Efendi Adliye: Gürcü Ali Haydar Efendi Bahriye: Ali Rıza Paşa Ticaret ve Ziraat: Kostaki Vayani Efendi Şurayı Devlet Reisi: Mehmet Şerif Paşa Posta Telgraf Telefon: Yusuf Franko Paşa İaşe: Muzaffer Bey (vekil); Raşit Bey



Tevfik Paşa'nın ilk hükümeti iki ay bir gün sürmüştür. Dahiliye Nazırı Mustafa Arif Bey’in, Şeyhülislamla tartışması sonucu 1 Ocak günü istifa etmesinin ardından, sadrazam da 12 Ocak 1919 tarihinde Vahdettin’e istifasını sunmuştur. İstifanın nedeni İT'ye eğilimli olan isimleri kabineden uzaklaştırmaktır. Tevfik 6 7 8



18



Atatürk ve İdare, Türk İdare Dergisi, Cumhuriyet’in 60’ıncı Yıldönümü Özel Sayısı, Yıl 55, Sayı 362, İçişleri Bakanlığı Yayını, Ankara, Ekim 1983, s. 153. Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1976, s. 78. Sina Akşin, agk, s. 78; Takvimi Vekayi: 30.11.1918, 3407.



Yönetim Zamandizini



Paşa, istifasını izleyen gün saraya ve İngiltere’ye daha yakın bir hükümet kurarak tekrar işbaşına gelmiştir. İkinci Tevfik Paşa Hükümeti:9 (13 Ocak 1919-24 Şubat 1919) Sadrazam: Tevfik Paşa Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi Dahiliye: Ahmet İzzet Bey (vekalaten) Hariciye: Mustafa Reşit Paşa Harbiye: Ömer Yaver Paşa (20 Ocak’a kadar vekil olarak Ali Rıza Paşa) Evkaf: Ahmet İzzet Bey (kambur İzzet) Maarif: Yusuf Ziya Paşa Nafıa: Ali Rıza Paşa Maliye: Abdurrahman Bey Adliye: Arif Hikmet Paşa Bahriye: Mehmet Ziya Paşa Ticaret ve Ziraat: Kostaki Vayani Efendi Şurayı Devlet Reisi: Mehmet Şerif Paşa Posta Telgraf Telefon: Yusuf Franko Paşa İaşe: Abdurrahman Bey. Ömer Yaver Paşa ile Arif Hikmet Paşa kabinenin yeni üyeleridir.



Ne var ki bu hükümet de uzun ömürlü olamamış; Sulh ve Selamet Heyeti'nden bir grup 12 Şubat gecesi Başbakan'ın konağına girerek Hükümet'le ilgili muhtıra vermiştir. Ertesi gün Şurayı Devlet Reisi Mehmet Şerif Paşa ile Adliye Nazırı Arif Hikmet Paşa istifa etmişlerdir. 24 Şubat 1919'da üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti kurulmuş; bu kez Hükümete İngilizcilerin yanı sıra Fransız yanlıları da alınmıştır. Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti10 (24 Şubat 1919-3 Mart 1919) Sadrazam: Tevfik Paşa Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi Dahiliye: Reşit Bey Hariciye: Yusuf Franko Paşa Harbiye: Ali Ferit Paşa Evkaf: Ahmet İzzet Bey (kambur İzzet) Maarif: Yusuf Ziya Paşa Nafıa: Şevket Turgut Paşa Maliye: Ata Bey Adliye: Üryanizade Cemil Molla Bahriye: Ali Rıza Paşa Ticaret ve Ziraat: Abdullah Bey Şurayı Devlet Reisi: Cemil Molla (vekalaetn) Posta Telgraf Telefon: Ethem Bey



Müttefik Kuvvetleri Kumandanı d'Esperey'in baskısı, basının Hükümeti şiddetle eleştirmesi, Hürriyet ve İtilaf'ın Damat Ferit'i sadrazam yapma çabaları 9 10



Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, I. Cilt, TTK Yayını, Ankara 1993, s. 92. Alemdar, 13 Ocak 1919. Takvimi Vekayi, 3482; İleri, Sabah, Tasviri Efkar, İstiklal, İkdam, Vakit, Yenigün; Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 144.



1919 Yılı



19



ve Padişah'ın savaş yılları hükümetlerinin Yüce Divan yerine divanı harplerde yargılanmalarına ilişkin Hükümet kararnamesini geri çevirmesi üzerine Tevfik Paşa, 3 Mart 1919'da istifa etmiştir. Yerine 4 Mart 1919'da Damat Ferit Paşa Hükümeti gelmiştir. Ali Rıza, Salih ve tekrar Damat Ferit hükümetlerinden sonra Tevfik Paşa, İngilizlerin Sevr Anlaşması'nı imzalaması için Anadolu ile uzlaşma istemeleri üzerine 21 Ekim 1920'de yeniden sadrazam olacak ve Babıali'nin lağvedildiği 4 Kasım 1922'ye kadar bu görevde kalacaktır. Tevfik Paşa, II. Damat Ferit Paşa Hükümeti’ne sandalyesiz bakan olarak atanmış; İngilizlerin Bekirağa Bölüğü'ndeki siyasi tutukluları Malta'ya götürmelerini devletin yargılama hakkına aykırı görerek birkaç gün sonra istifa etmiştir. Üçüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti’nde tekrar sandalyesiz bakanlığa atanan Tevfik Paşa, 11 Ağustos’ta yine istifa etmiştir. Tevfik Paşa, Kuvayı Milliyecilerin asi sayılamayacağını, bunların ülkeyi savunduğunu söylemiş; “bunlara karşı asker göndermek, insanın kendi ev halkını öldürmesi gibidir" demiştir. Tevfik Paşa, 10 Ekim tarihinde Ali Rıza Paşa Hükümeti’ne sandalyesiz bakan olarak atanmıştır. Birinci Damat Ferit Paşa hükümeti, İttihat ve Terakki kabinesinin işbaşından uzaklaşmasından sonra kurulan beşinci hükümettir. 14 Ekim 1918’de kurulan İzzet Paşa ve onu izleyen Tevfik Paşa kabineleri, birer geçiş hükümetleri sayılıyor; İngilizleri ve Hürriyet İtilaf Fırkasını tam olarak memnun edemiyordu. Damat Ferit, İngilizlerle işbirliği halinde önce İttihatçılara, daha sonra Anadolu harekatına karşı geniş bir kampanya başlatacak, İzmir'in işgalinden sonra istifa edip 19 Mayıs'ta kabinesini yenileyecek, 21 Temmuz'da üçüncü kabinesini kuracak, Sivas Kongresi’nin Ali Galip Olayı üzerine İstanbul’la ilişiği kesmesinden sonra 30 Eylül 1919'da istifa edecek, Ali Rıza Paşa ve Salih Paşa hükümetlerinden sonra 5 Nisan 1920'de dördüncü, 31 Temmuz 1920'de beşinci ve son kabinesini kuracak, Anadolu hareketini zorla yok etme politikasının yeniden başarısızlığa uğraması üzerine İngilizler tarafından 16 Ekim 1920'de istifa ettirilerek yerini Tevfik Paşa hükümetine bırakacaktır. Bütün iktidarı döneminde, İngilizlerle işbirliği halinde, Anadolu kurtuluş hareketine karşı sert tedbirler alan Damat Ferit Paşa, böylece siyaset sahnesinden silinecektir.11 Birinci Damat Ferit Paşa Hükümeti12 (4 Mart 1919-16 Mayıs 1919) Sadrazam: Damat Ferit Paşa Şeyhülislam: Mustafa Efendi Dahiliye: Konya Valisi Cemal Bey (7 Nisan’da Mehmet Ali Bey) Hariciye: Damat Ferit Paşa Harbiye: vekaleten Nafıa Nazırı Avni Paşa (8 Mart Ahmet Abuk Paşa) Evkaf: Şurayı Evkaf Reisi Vasfi Efendi Maarif: Ali Kemal Bey Nafıa: I. Kolordu Askerlik Dairesi Reisi Avni Paşa (2 Nisan’da Şevket Turgut Paşa) Maliye: Divanı Muhasebat Reisi Tevfik Bey Adliye: Aydın eski mebusu Sıtkı Bey (21 Nisan’da Cemil Minla Bey) 11 12



20



Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 247. İleri, Alemdar, Tasviri Efkar, İstiklal; Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 156.



Yönetim Zamandizini



Bahriye: Müşir Şakir Paşa (2 Nisan’da Ahmet Avni Paşa) Ticaret ve Ziraat: Posta ve Telgraf eski nazırı Ethem Bey Şurayı Devlet Reisi: Seyit Abdülkadir Efendi Posta Telgraf Telefon: Mehmet Ali Bey Cavit Bey’in günlüğünden: Fena bir liste..her biri birçok illetlerle malül… İkinci Damat Ferit Paşa Hükümeti13 (19 Mayıs 1919-21 Temmuz 1919) Sadrazam: Damat Ferit Paşa Şeyhülislam: Mustafa Sabri Efendi (yeniden) Dahiliye: Maarif eski Nazırı Ali Kemal Bey Hariciye: Damat Ferit Paşa Harbiye: Nafıa eski nazırı Şevket Turgut Paşa (29 Haziran’da Harbiye eski nazırı Ferit Paşa) Evkaf: Darül Hikmetül İslamiye eski başkanı Hamdi Efendi Maarif: Maarif eski nazırı Sait Bey Nafıa: vekaleten Şevket Turgut Paşa (21 Mayıs’ta Ahmet Ferit Bey) Maliye: Tevfik Bey (yeniden) Adliye: Evkaf eski nazırı Vasfi Efendi Bahriye: Ahmet Avni Paşa (yeniden) Ticaret ve Ziraat: Ethem Bey (yeniden) Şurayı Devlet Reisi: vekaleten Ethem Bey (24 Mayıs’ta Rıza Tevfik Bey) Posta Telgraf Telefon: Mehmet Ali Bey Sandalyesiz Bakanlar: Şakir Paşa, Reşit Akif Paşa, Ali Rıza Paşa (20 Mayıs), Tevfik Paşa, İzzet Paşa, Abdurrahman Şeref Efendi, Haydarizade İbrahim Efendi, Ahmet Abuk Paşa, Çürüksulu Mahmut Paşa, İsmail Hakkı Paşa, Rıza Paşa, Sadık Bey…



Herhangi bir siyasi partiye değil, daha çok İngilizlere ve saraya bağlı olan Üçüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti, Erzurum ve Sivas kongreleriyle Anadolu'da gelişen direniş örgütü ve hareketlerine karşı tutumunu daha da sertleştirecek, Anadolu'nun İstanbul'la bağlantısını kesmesi sonucunda, İngilizlerin telkiniyle 30 Eylül'de istifa ederek yerini Ali Rıza Paşa kabinesine bırakacaktır. Zaman gazetesi manşeti: "Dört ayda Üçüncü Ferit Paşa kabinesi." Akşam gazetesi manşeti: "Damat Ferit Paşa Kabinesi'nin millet tarafından memnuniyetle karşılanmadığı görülüyor." İdrak gazetesi: "Kabine buhranı zahiren halledildi. Eski tas, eski hamam..." Üçüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti14 (21 Temmuz 1919-30 Eylül 1919) Sadrazam: Damat Ferit Paşa Şeyhülislam: Mustafa Sabri Efendi (yeniden) Dahiliye: Adil Bey Hariciye: Damat Ferit Paşa Harbiye: Mustafa Nazım Paşa (13 Ağustos’ta Süleyman Şefik Paşa) Evkaf: Darül Hikmetül İslamiye eski başkanı Hamdi Efendi (yeniden) Maarif: Maarif eski nazırı Sait Bey (yeniden) Nafıa: Ahmet Abuk Paşa (11 Ağustos’ta Tahir Hayrettin Bey, 11 Eylül’de Hadi Paşa) Maliye: Tevfik Bey (yeniden) 13 14



Alemdar, İstiklal, Vakit, İleri, Zaman; Sina Akşin, agk, s. 300, Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 257. Takvimi Vekayi, 3604; Tasviri Efkar, Akşam, Vakit; Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 390.



1919 Yılı



21



Adliye: Mustafa Efendi Bahriye: Salih Paşa (gelinceye kadar Ali Rıza Paşa) Ticaret ve Ziraat: Ethem Bey (yeniden) Şurayı Devlet Reisi: vekaleten M. Sabri Efendi (11 Ağustos’ta Rauf Paşa) Posta Telgraf Telefon: Mehmet Ali Bey Sandalyesiz Bakanlar: Tevfik Paşa, İzzet Paşa, Ali Rıza Paşa.



Anadolu ayaklanması karşısında yenik düşen Damat Ferit, İngilizlerin de desteklerini gevşetmeleri üzerine, sağlık nedenini ileri sürerek 30 Eylül günü istifa etmiştir. İlk hükümeti 4 Mart-16 Mayıs, ikincisi 19 Mayıs-21 Temmuz tarihlerini, üçüncüsü 21 Temmuz-30 Eylül arasındaki süreyi içeren Damat Ferit Paşa aralıksız 211 gün iş başında kalmış bulunuyor. İstifası 1 Ekim'de açıklanacak olan Damat Ferit Hükümeti yerine, 2 Ekim'de Ali Rıza Paşa Hükümeti işbaşına getirilecektir. Damat Ferit Paşa'nın istifası ve Ali Rıza Paşa Hükümeti'nin kurulması Kuvayı Milliye'nin ilk siyasi zaferi olarak değerlendirilmiştir. Korgeneral Ali Rıza Paşa Meclisi Ayan üyesidir. Mustafa Kemal Paşa, Ferit Paşa Hükümeti'nin düştüğünü ve Ali Rıza Paşa'nın yeni hükümeti kurmakla görevlendirildiğini 2 Ekim tarihli genelge ile bütün ulusa bildirmiştir. Bu tamimin bir örneği de, bilgi edinilmesi için yeni Sadrazam'a ulaştırılmıştır. Genelge şöyledir: 1. Yeni hükümet, Erzurum ve Sivas kongrelerinde kararlaştırılan ve saptanan örgütlere ve amaçlara uyduğu takdirde, Kuvayı Millliye ona yardımcı olacaktır; 2. Yeni hükümet, Meclisi Milli'nin toplanarak gerçekten denetleme işine başlayıncaya dek, ulusun kaderi ile ilgili hiçbir taahhüde girmeyecektir; 3. Barış Konferansı'na atanacak delegeler, ulusun isteklerini gerçekten anlamış ve güvenini kazanmış, bilgili ve güçlü kişilerden seçilecektir.



Ali Rıza Paşa Hükümeti, Damat Ferit Hükümeti'nin işbaşına getirdiği yöneticileri görevden uzaklaştırmış; Cevat Paşa üçüncü kez Genelkurmay Başkanlığı'na getirilmiştir. Damat Ferit Hükümeti'nce alınan Heyeti Temsiliye ile Müdafaai Hukuk örgütünün telgraflarına postanelerde el konulması kararı da Dahiliye Nazırı’nın başvurusu üzerine 11 Ekim’de kaldırılmıştır. Anadolu ile uzlaşmayı savunan Ali Rıza Paşa hükümeti, 12 Ocak 1920’de Meclisi Mebusan'ı toplayacak, İtilaf Devletleri'ne karşı mücadele edemeyecek, öte yandan Heyeti Temsiliye'yi hükümetin işlerine karışmakla suçlayacak, İngilizlerin ağır müdahaleleri üzerine 3 Mart 1920'de istifa ederek yerini Salih Paşa Hükümeti'ne bırakacaktır. Ali Rıza Paşa Hükümeti (1 Ekim 1919-3 Mart 1920)15 Sadrazam: Ali Rıza Paşa (eski Bahriye Nazırı) Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi Hariciye: Mustafa Reşit Paşa Harbiye: Askeri Okullar Müfettişi, 2. Ordu Eski Müfettişi Cemal Paşa (20 Ocak 1920’ye kadar) Bahriye: Salih Paşa 15



22



Takvimi Vekayi, 3662; İkdam, Tasviri Efkar, Peyam, İfham, İstiklal, Vakit, İleri; Zeki Sarıhan, agk, Cilt II, s. 142.



Yönetim Zamandizini



Dahiliye: İtibarı Milli Bankası Yönetim Kurulu Başkanı Damat Şerif Paşa Adalet: Mustafa Bey Maliye: Tevfik Bey Nafıa: Abuk Ahmet Paşa Ticaret ve Tarım: Hadi Paşa Maarif: Sait Bey Şurayı Devlet: Abdurrahman Şeref Bey Evkaf: Sait Bey (vekaleten)



Hükümet Kararları Ele aldığımız yılda Osmanlı Hükümetlerinin kararları şu konularda yoğunlaşmaktadır: Atamalar, görevden almalar; bütçe kalemlerine aktarma; memur maaşlarına zam; maden arama ve işletme ruhsatları; ihracatın serbestleştirilmesi; gümrük vergisi muafiyeti; ithalat resimlerinin affedilmesi; müslim ve gayr-i müslim muhacir ve mültecilerin sevk masraflarını karşılama, muhacirlerin iskanı, Rum ve Ermeni muhacirlerine evvelce sahip oldukları menkul ve gayrimenkul malların iadesi, muhtaç muhacirlere arazi dağıtılması-borç verilmesi; vapur biletlerine, posta-telgraf ücretlerine, ağnam resmine, su ücretlerine zam; Anadolu hareketini bastırma. Hükümetlerin karar sürecinde etkili olan temel dinamik yüksek komiserler olmuştur. İktisat Politikası ve Osmanlı Maliyesi Müttefikler, Türk Hükümeti’ne verdikleri ortak bir notayla, 1914’te İttihat ve Terakki yönetimince ilan edilen kapitülasyonların tek yanlı olarak kaldırılması kararını ve bu karara dayanarak yapılan işlemleri kabul etmeyeceklerini bildirmişlerdir. Bunun üzerine Osmanlı Hükümeti, 12 Ocak tarihli kararnameyle 11 Nisan 1918 tarihli Gümrük Kanunu’nu yürürlükten kaldırmıştır. Yüksek Komiserler, 13 Şubat tarihli notayla Duyunu Umumiye, Osmanlı Bankası ve Reji’de çalışan İtilaf Devletleri uyruklu kişilerin maaşlarından kazanç vergisi gibi vergilerin kesilmeyeceğini bildirmişlerdir. Böylece kapitülasyonların kaldırılmasıyla son bulan imtiyazlar İtilaf Devletleri yararına parça parça yeniden koyulmaya başlanacaktır. Maliye Nazırı Tevfik Bey, 15 Eylül’de Ajans Havas’a verdiği demeçte Osmanlı Devleti’nin mali tablosunu ortaya koymuştur: "Türkiye’nin mali vaziyeti: Sarfiyat 79 milyon, Varidat 42 milyon Osmanlı lirası." Fransız tüccarların Türk tüccarlardan 54 milyon frank alacakları var. Türkiye'nin borçlu olduğu ülkeler arasında % 60'la Fransa başta geliyor. Borcun % 26'sı Almanya'ya, % 14'ü ise İngiltere'ye. Fransız Le Temps gazetesi 8 Eylül tarihli sayısında şöyle diyor: "Bu paraların kaybolmasına razı olabilir miyiz? Asla!" 13 Eylül tarihli bir gazete haberinde ihracat ve ithalat rakamları verilmektedir: “Uçurumun önünde: İhracatımız 8 milyon, ithalatımız 28 milyon.” H. Ragıp, İfham, 13 Eylül 1919. Mali sıkıntılar içinde olan Ali Rıza Paşa Hükümeti, 11 Ekim tarihinde 1.500.000 liralık gümüş para bastırmaya karar vermiştir. Akşam gazetesinin 27 Ağustos tarihli haberine göre "İstanbul öğretmenleri aylardır maaş alamıyor." İl özel idaresi bütçesinden maaş alan ilkokul öğretmenleri, geçmiş aylıklarının ödenmesi ve 1919 Yılı



23



bundan sonra maaşlarının düzenli ödenmesi için 1920 yılı Mart başında İstanbul’da grev yapacaklardır. Muhacirlerin Dönüşü Savaş yıllarının başında Türkiye’deki Ermenilerin büyük bölümü ile Rumların bir kısmı mecburi göçe tutulmuş, mallarına savaş sonunda döndüklerinde kendilerine iade edilmek üzere el konulmuştu. Ancak bu mallar savaş döneminde ilgili yerlerin güçlü kişilerinin eline geçmiştir. İşgalcilerle birlikte yurtlarına dönen Ermeni ve Rumlar mallarını, evlerini isterken, bu durum birçok yerlerde çatışmalara neden olmuştur. Hükümet, evvelce Hıristiyanlara ait olup el konulan, satılan malların sahiplerine geri verilmesini isteyen İngiliz isteğini kabul etmiştir.16 Bir yanda işgal yayılırken, öte yanda gayrimüslim dönüşleri de artarak devam etmiştir. 30 Kasım 1918’de Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa, şimdiye kadar 10.600 kadar Ermeni ve Rum göçmeninin Türkiye’ye geri döndüğünü açıklamıştır.17 Sabah gazetesinin 6 Şubat 1919 tarihli haberine göre, “Hükümet’in yardımıyla 62.721 Rum, 75.749 Ermeni Türkiye’deki yerlerine dönmüş bulunuyor. Kendiliklerinden dönenler ise 35.000. Bu yılın sonuna kadar yalnız Çukurova’ya 60.000’i yurtdışından olmak üzere 120.000 Ermeni dönmüş olacak.”18 21 Ocak’ta Hükümet, memleketlerine dönecek olan Ermeni, Arap ve Rum ailelerinden fakir olanlara seferberlik tahsisatından yardım edilmesine karar vermiştir. İngiliz Dışişleri Bakanlığı’nın hazırladığı bir plana göre Kilikya ve Kuzey Suriye’de Ermeni devleti kurulmaktadır. Bu nedenle ilgili bölgelerin Ermeni göçmenleriyle doldurulacak, Amerika’dan da göçmen getirilecektir. Ermeni devletinin Türkiye ile Araplar arasında tampon oluşturması amaçlanmaktadır. Hogart muhtırasında “Bundan sonraki Osmanlı devleti, Bursa hükümet merkezi olmak üzere bütün Anadolu’yu içine almalıdır. Belki yabancı topraklarda kalan küçük bir kısımla birlikte İzmir ve Avrupalıların himayesine girmesi uygun olan 6 il de bu sınırın dışında kalır” deniyor.19 Basına Sansür 1 Aralık 1918’de Hükümet gazetelere sansür uygulamaya başlamıştır. Çıkarılan emre göre İtilaf Devletleri’nin askeri harekatı hakkında, heyecan verici ve milliyetlerin arasını açan, Padişaha saygısız, büyük devletlere düşmanlık güden 16



17 18



19



24



Muzaffer Tayyip Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken, Türkiye İş Bankası Yayını, Cilt I, Ankara 1965, s. 32; Enver Behnan Şapolyo, Mustafa Kemal ve Milli Mücadelenin İç Alemi, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1967, s. 15; Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 125-126. Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngilizce Belgeler, Çev. C. Köprülü, TTK, Ankara 1972, s. 37. Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 121. Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’ya göçen Rumlar dönüyorlar. Bugün Trabzon’a 400 Rum göçmen geldi, 28 Nisan 1919. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, İstanbul 1969, s. 21. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, TTK, Ankara 1970, s. 3; Bilal Şimşir, Malta Sürgünleri, Milliyet Yayınları, 1972, s. 23.



Yönetim Zamandizini



ve hükümet şeklini değiştirmeye yönelik yayın yapılamayacak. 2 Aralık’tan başlayarak İstanbul’da gazetelerin birçok yeri sansürlü çıkmaya başlayacak, 20 Ocak’ta Sansür Kurulu’na İtilaf Devletleri de girecektir. Basın bundan böyle İtilaf Devletleri ile Türk Hükümeti'ni temsil eden ortak bir komisyon tarafından sansür edilecek; 5 Şubat’ta sansür hükümleri ağırlaştırılacaktır. Sansür sebebiyle İstanbul basını Erzurum ve Sivas kongreleri ve BMM’nin açılışı haberlerini veremeyecektir. Ali Rıza Paşa ve 1920 yılı Ekiminde Anadolu ile uzlaşmak için kurulan Tevfik Paşa hükümetleri zamanında sansür gevşeyecektir.20 Askeri Örgütlenme ve Ordu Müfettişlikleri Ateşkes Anlaşması’na göre Osmanlı Ordusu’nun sınırların korunması ve iç güvenlik ihtiyacından fazla olan asker gücü yılın ilk günlerinde yayımlanan bir kararnameyle terhis edilmiştir. İngilizlerin istekleri doğrultusunda Osmanlı ordusu 40.878 tüfek, 256 top ve 240 makineli tüfek ile sınırlanmıştır. Genelkurmay’ın 29 Mayıs 1919 tarihli raporuna göre Osmanlı ordusunda toplam 61.223 er bulunmaktadır. Ateşkes anlaşması imzalandığında Türkiye’nin silahaltında 400.000 kişilik bir askeri kuvveti vardı. 29 Nisan günü Harbiye Nazırı Şakir Paşa, Mustafa Kemal Paşa’ya 9. Ordu Birlikleri Müfettişliği'ne atandığını bildirmiştir. Şakir Paşa, Mustafa Kemal Paşa’yı Damat Ferit'le tanıştırmış ve görevinin neler olduğunu söylemiştir. İngilizler bir süreden beri Karadeniz bölgesinde Türklerin Rumlara baskı yaptığından, çetelerden şikayet ediyorlar ve bunun önlenmesini hükümetten istiyorlardı. Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun'a atama kararnamesi 5 Mayıs’ta Takvimi Vekayi'de yayımlandı. Altı aydan beri İstanbul'da görevsiz olarak oturan eski Yıldırım Orduları Grubu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa, kendisine önerilen 6. Ordu Kumandanlığı'nı kabul etmemişti. 6 Mayıs’ta Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Birlikleri Müfettişliği görevindeki yetkilerini açıklayan yönetmelik çıkarıldı. Yönetmelikte müfettişliğin görevleri şu noktalarda toplanıyor: Atandığı bölgedeki asayişsizliği önlemek, ordunun elindeki fazla silah ve cephaneyi bir an önce toplattırarak depolatmak, Doğu Anadolu'da kurulduğu ileri sürülen şuraları dağıtmak ve bunların halka silah dağıtmasını önlemek... Mustafa Kemal Paşa, karargâhıyla birlikte Üçüncü Ordu Müfettişi olarak 19 Mayıs’ta Samsun'a çıktı. Merkezi Sivas'ta bulunan üçüncü kolordu ile merkezi Erzurum'da bulunan onbeşinci kolordu doğrudan Mustafa Kemal Paşa’nın emri altında olacaktı. Ancak yetki alanı daha genişti. Müfettişlik bölgesine yakın birliklere de bildirim yapabilecek; bölgesinde bulunan ve bölgesine yakın valiliklere de bildirimde bulunabilecekti. Bu yetkiye göre, Ankara'da bulunan 20. Kolordu ve bunun bağlı olduğu müfettişlik ile ve Diyarbakır'daki kolordu ile ve hemen bütün Anadolu'da sivil örgütlerin başında bulunan yöneticilerle yazışabilecek ve ilişki kurabilecekti. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya neden ve nasıl gönderildiğini şöyle anlatır:21 20 21



Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 47. Nutuk, Cilt I, TTK, Ankara 1984, s. 15.



1919 Yılı



25



“Bu geniş yetkiyi, beni İstanbul’dan sürmek ve uzaklaştırmak amacıyla Anadolu’ya gönderenlerin bana nasıl verdiklerine şaşabilirsiniz. Hemen söylemeliyim ki, bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Her ne olursa olsun benim İstanbul’dan uzaklaşmamı isteyenlerin buldukları gerekçe, “Samsun ve yöresindeki güvensizliği yerinde görüp önlemek için Samsun’a değin gitmek” idi. Ben bu işin başarılmasının, makam ve yetki verilmesine bağlı olduğunu ileri sürdüm. Bunda hiçbir sakınca görmediler. O günlerde genelkurmayda bulunan ve benim amacımı bir dereceye kadar sezinleyen kişilerle görüştüm. Müfettişlik görevini buldular ve yetkiyle ilgili yönergeyi de ben kendim yazdırdım. Dahası, Harbiye Nazırı olan Şakir Paşa bu yönergeyi okuduktan sonra imzalamaktan çekinmiş, anlaşılır anlaşılmaz biçimde mühürünü basmıştır.”



Hükümet'in ülke topraklarını 9 kolordu ve 3 müfettişlik bölgesine ayıran kararı 5 Haziran’da Genelkurmay tarafından kolordulara bildirildi. Birinci ordu müfettişliği İstanbul'da, ikinci ordu müfettişliği (öncesinde Yıldırım Birlikleri) Konya'da, üçüncü ordu müfettişliği (öncesinde 9. Ordu Birlikleri) de Erzurum'da bulunuyor. Bu kararla, ordu müfettişleriyle kolordu kumandanları, mülkiye memurlarına da talimat vermeye yetkili kılınmıştır. Hükümet, 23 Haziran 1919’da Mustafa Kemal Paşa’yı Üçüncü Ordu (önceki adıyla 9. Ordu Birlikleri) Müfettişliği görevinden aldı. Dahiliye Nazırı Ali Kemal Bey, (şifreli) bir genelge ile Mustafa Kemal Paşa’nın görevine son verildiğini duyurdu. Genelge, Mustafa Kemal Paşa’nın görevinden çıkarıldığı, artık onunla hiçbir resmi işlem yapılmaması ve hiçbir isteğinin yerine getirilmemesi konusundadır. Mustafa Kemal Paşa, 8 Temmuz’da resmi görevinden ve askerlikten çekilecektir. Harbiye Nazırı 9 Temmuz'da Mustafa Kemal Paşa'nın görevine son verildiğine ilişkin bir genelge yayınlamıştır.22 29 Temmuz’da Hükümet, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in hemen yakalanıp İstanbul'a getirilmesini kararlaştırdı. "Hükümet'in karar ve bildirilerine aykırı davranış ve kışkırtmalarına devam eden" Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in yakalanması kararı Hariciye Nezareti ile Erzurum ve Sivas Valiliklerine bildirilmiştir. 9 Ağustos’ta Mustafa Kemal Paşa, Padişah iradesiyle ordudan çıkarılacak; fahri yaverlik unvanı ve nişanları da geri alınacaktır. Harbiye Nezareti'nin teklifini görüşen Meclis-i Vükela (bakanlar kurulu), 27 Aralık günü Mustafa Kemal'in ordudan atılmadığı, istifa ettiği, alınan nişan ve madalyalarının geri verilmesine ilişkin bir karar aldı.23 Karar, 4 Şubat 1920'de padişah tarafından da onaylanmıştır. Ancak İngilizlerden korkulduğu için padişah iradesi Takvimi Vekayi’de yayımlanamamıştır. Hükümet, 29 Temmuz’da ordu müfettişliklerinin komutanlıklara dönüştürülmesini kararlaştırmıştır. Böylece halen Karabekir'in vekaleten üzerinde bulunan 3. Ordu müfettişliği de 3. Ordu komutanlığı oluyordu.24 Damat Ferit Paşa, 22



23 24



26



Mustafa Kemal Paşa’nın görevden alınma yazısı 13 Temmuz tarihli Takvimi Vekayi’de yayımlanmıştır: "Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa'nın memuriyetine hitam verilmiştir. İşbu iradei seniyenin icrasına Harbiye Nazırı memurdur." İmzalar. Harbiye Nazırı Ferit, Sadrazam Vekili Mustafa Sabri, Mehmet Vahdettin. Takvimi Vekayi, 3596. Muzaffer Tayyib Gökbilgin, agk., s. 270. Sina Akşin, agk, s. 454.



Yönetim Zamandizini



30 Temmuz’da Harbiye Nezareti'nden ordunun savaş düzeni, genel gücü, savaş araçları konusunda bilgi istemiştir. Sadrazam, bu bilgileri İtilaf Devletleri temsilcilerinin istediğini, kendisinin de onlara aktaracağını bildirmiştir. 14 Ağustos 1919’da ordu müfettişlikleri kaldırılmıştır. Hükümet, ikinci ve üçüncü ordu müfettişlikleri üzerinde etkisini sürdüremiyordu. Mustafa Kemal Paşa’nın üçüncü ordu müfettişliğinden alınmasından sonra bunların adı ordu komutanlığına çevrilmiş bulunuyor. Böylece üç ordu komutanlığına son verilmiş oldu. Dahiliye Nezareti, 15 Ağustos’ta ordu komutanlarının etkisini azaltmak, valilerin etkisini artırmak amacı taşıyan bir genelge yayınlamıştır. Genelgede bundan böyle askeri makamların mülkiye memurlarına asayiş ve benzeri konularda her türlü kolaylığı göstermesi istenmiştir. Damat Ferit Hükümeti, 16 Eylül’de merkezi Ankara'da bulunan 20. Kolorduyu lağvetme ve yerine Eskişehir'de 5. Kolordu'yu kurma kararı aldı. Kiraz Hamdi Paşa 31 Ağustos'ta 20. Kolordu Kumandanlığı'na atanmış, ancak Eskişehir'den doğuya sokulmamıştı. Padişah, kararı 17 Eylül'de onaylamıştır. Buna göre, 15 gün içinde kolorduya katılanlar affedilecek, katılmayanlar isyancı sayılacak. Yeni kolorduya hiç kimse katılmayacaktır. Hükümet, Anadolu'daki durum hakkında üç gün içinde basına bir açıklama yapmayı ve Jandarma Genel Komutanı Kemal Paşa'yı incelemelerde bulunmak üzere Konya'ya göndermeyi kararlaştırdı. Ali Rıza Paşa Hükümeti, ilgili kararnamesini 11 Kasım’da ilga edecek ve 20. Kolordu Komutanlığı'na Ahmet Fevzi Paşa atanacaktır. İngiliz Karadeniz Orduları Başkumandanı General Milne'in işgal güçlerinin ve Osmanlı ordusunun mevcudunu ortaya koyan raporu 5 Aralık’ta yayımlanmıştır. Buna göre bütün Türkiye'de 7400 İngiliz piyade eri, 6000-7000 İtalyan, 75.000 Yunan, 57.000 kadar da hükümet askeri bulunmaktadır. Bölge Tetkik Heyetleri Üçüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti, 26 Temmuz’da Anadolu'nun 5 bölgeye ayrılarak her birine bir tetkik heyeti gönderilmesini kararlaştırdı. Kurullar, Dahiliye Nezareti'nden bir memur bir katiple Harbiye Nezareti'nden yüksek rütbeli bir subaydan meydana gelecek. Bölgeler ise şunlar: 1. Balıkesir-Bursa, 2. Konya, Afyon, Antalya, 3. Ankara-Kastamonu, 4. Samsun-Sivas, 5. TrabzonErzurum. Trabzon-Erzurum bölgesine Ziya Bey'le Yusuf Rıza Paşa, AnkaraKastamonu bölgesine Rahmi Bey'le Galip Paşa'nın gönderilmesine karar verildi.25 Askeri Şura Anadolu'daki subayları yola getirmek, subayların siyasetle uğraşmalarını yasaklamak amacıyla, geniş yetkilere sahip dokuz kişilik Askeri Şura kurulmuştur. Kuruluş kararnamesi 1 Ağustos’ta yayımlanmıştır. 3 Ağustos 1919'da İsmet Bey (İnönü) Askeri Şûra üyeliğine getirilmiştir. Damat Ferit, "Anadolu'ya silah sevkiyatı yapıyor" gerekçesiyle 13 Ağustos’ta İsmet Bey'i bu görevden uzaklaş25



Sina Akşin, agk, s. 447.



1919 Yılı



27



tırmıştır. Şura, Genelkurmay Başkanı'nın yetkileriyle çatıştığı için 1 Eylül 1919'da yayımlanan kararname ile kaldırılacak, Ali Rıza Paşa hükümeti 15 Aralık'ta yeniden bir askeri şura kuracaktır. Şura, Harbiye Nezareti'nin başkanlığında çalışacak, ordunun kuruluş, donatım, subayların atama işleriyle uğraşacaktır. 21 Aralık'ta askeri şura üyeliklerine Abdullah, Zeki, Hurşit, Ahmet Abuk, Şevket Turgut, Fevzi paşalarla Albay Yakup Şevki Bey atanmıştır. Askeri Şura, Damat Ferit Paşa'nın dördüncü hükümeti zamanında 18 Nisan 1920'de lağvedilecektir. Özel Divanı Harpler ve Karma Mahkemeler Ermeni göçettirme olayı sanıkları için kurulan özel divanıharpler İstanbul'da yargılamalara başladı. İlk yargılananlar Boğazlıyan eski Kaymakamı Kemal Bey, Ankara Jandarma eski Kumandanı Tevfik Bey ve Yozgat eski Evkaf Memuru Feyyaz Efendi. Bundan sonra gazeteler uzun uzun bu mahkemelerin duruşmalarını yazacaklar. Kaymakam Kemal Bey, 9 Nisan'da idama mahkum edilecek, 10 Nisan'da karar yerine getirilecektir. İstanbul Hükümeti, 18 Aralık tarihinde aldığı bir kararla Yüksek komiserlerin isteği üzerine, ateşkes dönemine özgü olmak üzere, icar ve ticari davalara bakacak karma mahkemeler kurulmasını kararlaştırmıştır. Mahkeme başkanı Türk, yargıçlardaki Türk sayısı da İtilaf Devletleri’nce atanacak olanların sayısına eşit olacaktır. Anadolu Hareketini Bastırma Hükümet, 18 Haziran tarihinde Reddi İlhak gibi derneklerin kurulmasını ve silahlı kuvvet hazırlanmasını yasaklamıştır. Dahiliye Nazırı Ali Kemal, vilayetlere şifreli bir genelge göndererek, halkı işgallere karşı ses çıkarmamaya çağırmıştır. İki gün önce de Posta ve Telgraf Genel Müdürlüğü, postanelere Reddi İlhak dernekleri tarafından verilecek telgrafların çekilmemesini emretmiştir. Mustafa Kemal Paşa, bu emir üzerine 20 Haziran'da postanelerin işgal edilmesini emredecek, umum müdür Refik Halit Bey de Mustafa Kemal'i Dahiliye Nazırı'na şikayet edecektir. Mustafa Kemal Paşa, 20 Haziran'da valiliklere, kolordulara ve posta telgraf başmüdürlüklerine bir tel çekti: "Milletin sesini boğarak meşru haklarını istemeyi yasaklayan ve vatanın mahvolmasına sebep olan bu emri, hiçbir namuslu telgraf memurunun yerine getirmeyeceğini sanıyorum. Böyle bir namussuzluğa cesaret edenler Divanı Harbe verilecek" dedi. Mustafa Kemal Paşa, telgrafhanelerin hemen işgal edilerek hükümet emri geri alınıncaya kadar İstanbul'la resmi haberleşmenin kesilmesini istedi. 5 Temmuz'da Posta ve Telgraf Umum Müdürü Refik Halit, Başbakan ve Harbiye bakanından posta memurlarını hapse cüret eden Mustafa Kemal'in hakkından gelinmesini "vatanın selameti namına" istirham etti. 8 Ağustos’ta Posta ve Telgraf Müdürlüğü, "Teşkilatı Milliye", "Kongre" adlarıyla telgraf çekenlerin ve bunları kabul eden memurların cezalandırılacağını bir genelge ile duyurdu. Genelgeye göre başmüdürlüklerde denetim kurulları kurulacak ve bunların aylıkları iki misli olacaktı. 28



Yönetim Zamandizini



6 Temmuz’da Hükümet, Padişah'ın iradesi olmadan asker toplayan kumandanların görevden alınması ve yargılanması, bağış toplanmasının önüne geçilmesi kararı almıştır. Karadeniz Orduları Başkumandanı Milne, 18 Temmuz’da Harbiye Nezareti'nden yeni bir istekte bulunmuştur: "Kuvayı Milliye'ye ve Reddi İlhak derneklerine baskı yapın; Yunanlılara saldırmasınlar." Ali Rıza Paşa Hükümeti de 2 Kasım tarihinde seçimleri denetlemek ve siyasi durumu incelemek için Anadolu'ya iki "tetkik heyeti" göndermeyi kararlaştırmıştır.26 Kurulların görünmeyen amacı Heyeti Temsiliye'nin gücünü zayıflatmak, Hükümet'e bağlılığı güçlendirmektir. Kurullardan Ali Fevzi Paşa başkanlığında olanı Ankara, Sivas, Erzurum ve Doğu Karadeniz'e; Hurşit Paşa başkanlığında olanı ise İzmit, Eskişehir, Konya, Afyon, Aydın, Balıkesir ve Bursa'ya gitmek üzere 10 Kasım'da hareket etmiştir. 10 Kasım'da İç Anadolu'yu, 13 Aralık'ta da Ege'yi teftiş için İstanbul'dan ayrılacak olan Hurşit Paşa, sözlü olarak bazı bilgiler vermek için 28 Aralık'ta İstanbul'a dönecek; 1 Ocak'ta Afyon'a doğru tekrar yola çıkacaktır. Fevzi Paşa Kurulu ise 6 Ocak'ta İstanbul'a dönmüştür. Diğer Kararlar Müdafaai Milliye Cemiyeti ve Osmanlı Donanma Cemiyeti hakkında alınan iradei seniyye, 8 Şubat günü yayımlanmıştır. Karar, Müdafaai Milliye Cemiyeti'nin Harbiye Nezareti'ne; Osmanlı Donanma Cemiyeti'nin Bahriye Nezareti’ne ilhakı hakkındadır. 12 Şubat’ta yayımlanan kararnameyle İaşe Müdüriyeti Umumiyesi'nin Ticaret ve Ziraat Nezareti'nden fekki irtibatıyla Şehremaneti'ne ilhakına karar verilmiştir. 5 Temmuz’da yayımlanan kararname ile Dairei Sadaret İstatistik Müdüriyeti Umumiyyesi ilga edilmiştir. Hizmet süreleri 25 yılı bulan vali, mutasarrıf, kaymakam, müdür ve polislerin emekliliğe sevkedilmelerini öngören 2 Ocak 1918 tarihli yasa 24 Nisan 1919 günü yayımlanan kararname ile kaldırılmıştır. İstanbul Hükümeti İstanbul’da teokratik yasaklarla toplumu denetlemektedir. Şeyhülislamın boy hedefinde kadınlar vardır: Kadınlar 1919 yılında hala Tıp Fakültesi’ne kabul edilmemektedir; sahneye çıkmaları, Ramazan-ı Şerif gecelerinde Kuşdili çayırında piyasa etmeleri yasaktır. Şurayı Saltanat Toplantısı Birinci Şurayı Saltanat 26 Mayıs’ta toplanmıştır. İzmir'in işgali ile (15 Mayıs 1919) ağırlaşan olayların baskısı altında, meclissiz bir yönetimin sakıncaları ve sorumlulukların ağırlığı apaçık ortaya çıkmıştır. Veliaht Abdülmecit Efendi'nin de önerisine uyan Vahdettin memleketin içinde bulunduğu durumdan nasıl kurtulacağını söyleşmek ve somut çözümlere varmak amacıyla bir yüce saltanat meclisi (Şura-yı Saltanat ya da Meclis-i Ali) toplanmasını irade etmiştir. Şurayı Saltanat, Yıldız Sarayı'nda toplanmıştır. 130 kişinin katıldığı meclis, Hükümet üyeleri, yüksek devlet memurları yanında, Darülfünun, İlmiyeliler, Ticaret Oda26



Takvimi Vekayi, 3692; Sabah, Alemdar, İstiklal; Zeki Sarıhan, agk.



1919 Yılı



29



ları, basın ve siyasal partilerin ve cemiyetlerin temsilcilerinden oluşmuştur. Tunaya'nın değerlendirmesine göre, "Birinci Şurayı Saltanat, meclissiz bir dönemin nabız yoklaması olmuştur." Meclisi Mebusan Seçimleri Mütareke imzalandığı zaman, Meclisi Umumi’nin (Osmanlı Parlamentosu’nun) 3. yasama dönemi sürmekteydi. Bu dönem 1914 genel seçimi sonucu 1 Mayıs 1914’te başlamıştı. İttihat ve Terakki, 1913 yılından beri kendi hakimiyeti altında tek partili bir rejim kurduğu için, muhalefetsiz -ya da muhalifi yok denecek kadar az- bir Mebusan Meclisi kurulmuştu. Ayanda başlıca muhalefet Damat Ferit’ten geldiği halde, Mebusanda muhalefetin kaynağı azınlıklar ve özellikle Rum mebuslardı. 3. yasama dönemi, İkinci Meşrutiyet’in en uzun parlamentolu dönemi olmuştur. Çünkü Kanuni Esasi’nin 1914’te değiştirilen 69. maddesi gereğince, savaş nedeniyle bir yıl uzatılmıştır. 21 Aralık 1918’de Vahdettin ve çevresi İttihatçılardan meydana geldiği gerekçesiyle ve İngilizlerin isteği üzerine Mebusan Meclisi’ni feshetmişlerdir. Böylece, parlamento mütarekenin imzalanmasından itibaren iki ay bile çalışmadan dağıtılmıştır. Mebusan’ın feshi üzerine, Ayan Meclisi üyeleri, maaşlarını alarak, yeni bir yasama dönemini beklemişlerdir. Seferberlik durumunun devam edişi ve bazı yerlerin işgal altında olması gerekçesiyle Meclisi Mebusan seçimleri barışın imzalanmasından sonraya ertelenmiştir. İlgili hükümet kararı 4 Ocak 1919’da padişah tarafından da onaylamıştır. Kanuni Esasi'ye göre Meclisi dağıtan Padişah'ın dört ay içinde seçimleri yaptırması gerekirken, hükümet sürekli seçimden kaçmıştır. Vahdettin mebusların kendisine ve İngilizlere boyun eğmeyerek sorun yaratacağından çekinirken, İttihatçılar kazanır endişesiyle İngiliz yanlısı çevreler de seçime uzak durmaktadır. 27 Temmuz’da Hükümet seçimlere karar verdiğini bildirerek valilerden seçim için hazırlık yapmalarını istemiştir.27 Dahiliye Nezareti'nin seçimlere ilişkin genelgesi 29 Temmuz’da yayınlanmıştır. Genelgede memurların, halkı oyunda serbest bırakmaları ve hiçbir partiye alet olmamaları istenmiştir. Hükümet ilki 6 Ekim’de, ikincisi 9 Ekim’de olmak üzere iki seçim kararnamesi yayımlamıştır.28 Hükümet, seçimlerin hızla yapılabilmesi için onbeş gün içinde ikinci seçmenlerin seçimine başlanmasını, daha sonraki beş gün içinde de mebusların seçilmesini emretmiştir. İlk kararname gereğince genel seçim Aralık ayında yapılmıştır. Bundan önceki genel seçimler 1876, 1877, 1908 1912 ve 1914'te yapılmıştı. 1919 seçimi Osmanlı tarihinde yapılan altıncı seçimdir. Mustafa Kemal Paşa, 7 Kasım’dan Erzurum'dan mebus seçilmiştir. Bu seçim, çoğunluğu Müdafaai Hukukçu bir meclise vücut vermiştir. 12 Ocak 1920'de Meclisi Umumi (Osmanlı Parlamentosu) İstanbul'da çalışmalarına başlayacak ve kısa bir süre sonra Misak-ı Milli Beyannamesi'ni ilan edecektir. 27 28



30



Tasviri Efkar, Memleket, Zaman; Zeki Sarıhan, agk. Düstur Tertip 2, Cilt II, s. 388.



Yönetim Zamandizini



25 Ocak’ta İzmir'de belediye seçimleri yapılmış; Rumların katılmadıkları seçimleri tam liste halinde Türkler kazanmıştır. Vali Nurettin Paşa, seçimi kazananlar arasında bulunan Hacı Hasan Paşa'yı 27 Şubat'ta belediye başkanlığına atayacaktır. Hacı Hasan Paşa, İzmir'in işgalinden sonra Yunanlılarla işbirliği yapacak; bu işbirliği karşılığında işgal kuvvetleri tarafından görevinde bırakılacaktır.29 1919 yılı içinde 21 siyasal parti kurulmuştur: Sulh ve Selameti Osmaniye Fırkası, Wilson Prensipleri Cemiyeti, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Osmanlı Mesai Fırkası, Nigehban Cemiyeti Askeriyesi, Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti, Osmanlı Çiftçiler Derneği, Mağdurin-i Siyasiye Teavün Cemiyeti, Teali İslam Cemiyeti, Türkiye Sosyalist Fırkası, Vahdeti Milliye Heyeti, Türkiye’de Arnavut Teavün Cemiyeti, Laz Tekamül-i Milli Cemiyeti, Milli Ahrar Fırkası, İngiliz Muhipler Cemiyeti, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası, Türk Teali Cemiyeti, Osmanlı Musevileri İntihap Cemiyeti, Osmanlı Liayı Vatan Cemiyeti, Milli Türk Fırkası, Türk Fransız Muhipleri Cemiyeti… İŞGAL YÖNETİMİ Osmanlı yönetimine el koymak, Osmanlı toprakları üzerinde emeller besleyen üç İtilaf devleti arasında tehlikeli ve her an patlamaya hazır bir konudur. Bu nedenle, yönetime el koyma işlemlerinin kendi aralarında uyuşarak ve anlaşarak yapılması için bir mekanizma oluşturulmuştur: İtilaf Devletleri Fevkalade Komiserliği. Osmanlı yönetimine el koyma süreci, fevkalade (yüksek) komiserlerin haftalık ya da iki haftalık düzenli toplantılarıyla yönetilmiştir. İlk ortak toplantı 28 Kasım 1918’de yapılmış, kısa zamanda pek çok konuya el atılmıştır.30 İngiliz Yüksek Komiser Vekili Amiral Webb’in İngiltere’de bir dostuna gönderdiği mektup, fevkalade komiserlik kurumunun işlevini ve gücünü göstermektedir: “… Görünürde memleketi işgal etmediğimiz halde, valilerini tayin ediyor veya görevlerinden uzaklaştırıyoruz. Polislerini yönetiyor, basınlarını denetliyor, Rum ve Ermeni tutukluları işledikleri suçlara bakmaksızın serbest bırakıyoruz. İstediğimiz her şeye el koyuyoruz… Padişah bizi buraya yerleştirmek istiyor.”31



Fiili işgal sürecini yönlendiren mekanizma ise Ateşkes Karma Komisyonu ile Paris Barış Konferansı Yüksek Konseyi’dir. Konsey’de ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya temsil edilmektedir. Yüksek Komiserler Mondros Ateşkes Anlaşmasını Osmanlı’ya imzalatan Amiral Calthorpe, İngiltere’nin Yüksek Komiseri olarak atanmış ve 13 Kasım 1918’de göreve başlamıştır.32 İngiliz Yüksek Komiser yardımcısı Webb, Baştercüman Ryan ve As29 30 31 32



Kamil Erdeha, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975, s. 378. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, s. 2-7. Sina Akşin, agk, s. 162. Kendisine “İskenderun’un teslimini isteyiniz. Türklerin sokulma teşebbüsünden sakınınız. Türk Hükümetinin bütün Türk birliklerinin Kafkasya’dan 1914 sınırı berisine çekilmesini, savaş gemilerinin teslim edilerek Haliç’e çekilmesi, savaş ve ticaret gemilerinin listesinin verilmesini isteyiniz” emri verilmiştir.



1919 Yılı



31



keri Ateşe Deedes ile birlikte 17 Kasım 1918’de İstanbul’a gelmiştir.33 Fransız Yüksek Komiserliği’ne Amet, İtalyan Yüksek Komiserliği’ne Kont Sforza, ABD Yüksek Komiserliği’ne Gabriel Bie Ravndal atanmıştır. Fransız Yüksek Komiserliği’ni 30 Mart’ta Defrance, 7 Aralık’ta Picot; ABD Yüksek Komiserliği’ni 12 Temmuz’da Bristol; İtalya Yüksek Komiserliği’ni 13 Ağustos’ta Maissa; İngiltere Yüksek Komiserliği’ni 11 Eylül’de Robeck devralmıştır. ABD ile Osmanlı arasındaki diplomatik ilişkiler 20 Nisan 1917’de kesilmişti.34 Aynı zamanda elçilik görevini de yürütecek olan ABD Yüksek Komiseri Bristol, Amerikan Deniz Kuvvetlerinin Türkiye Komutanı sıfatıyla İstanbul’a 28 Ocak 1919’da gelmiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, İngiliz Hükümeti’ne gönderdiği 3 Ocak tarihli telde İngiliz kuvvetlerinin bulunduğu yerlerde uysallık göstermeyen memurların İngiliz komutanlarınca tutuklanması ya da azledilmesini ve ondan sonra Babıali’ye haber verilmesini önermiş ve bu yönde izin istemiştir. Birkaç gün sonra Hariciye Nazırı Reşit Paşa ile görüşen Calthorpe, İngiliz esirlerine kötü davrananlarla Ermeni kırımından sorumlu olanları İngiliz Hükümeti’nin çok sert biçimde cezalandırmaya kararlı olduğunu söylemiştir. Tutuklamalara 5 Ocak günü başlanmış, Merkezi Konya’da bulunan 2. Ordu (Yıldırım) Birlikleri Müfettişi Nihat Paşa 22 Ocak’ta Amiral Calthorpe’un isteği üzerine görevden alınmıştır. 2. Ordu Komutanı olduğu sırada Çukurova’dan çekilirken “halkı örgütleyip silahlandırmak”la suçlanan Nihat Paşa’nın görevinden alınması için İngiliz Yüksek Komiserliği iki kez nota vermiştir. Yüksek komiserler 23 Ocak tarihinde Hükümet’e verdikleri notayla bütün Rum ve Ermeni tutukluların serbest bırakılmasını istemişler; Hükümet’e tutuklanacak kişilerle ilgili bir liste vermişlerdir. İstanbul’da İttihatçıların evleri abluka altına alınmış, 30 Ocak günü büyük bir tutuklama yapılmıştır. İngiliz Yüksek Komiseri tutuklamaları “çok iyi bir başlangıç” olarak değerlendirmiştir. Aynı tarihte Komiserler Heyeti, Ermenistan, Suriye, Mezopotamya, Filistin, Arabistan ve Kürdistan’ın Türkiye’den ayrılması ve himaye sisteminin kabulünü kararlaştıracaktır. Hükümet, yüksek komiserlerin isteği üzerine Rum, Ermeni ve Musevilerin askerlik yapma yükümlülüğünü de kaldırmıştır. İngilizlerin garnizon komutanı General Wilson, 17 Ocak 1919’da Harbiye Nezareti’ne İstanbul polisine ve sağlık teşkilatına el koyduğunu bildirerek, bundan sonra kendilerinden gelecek emirlerin uygulanmasını istemiştir. Osmanlı Hükümeti 30 Ocak’ta bu durumu memnunlukla karşıladığını açıklayacaktır. Yüksek Komiserler 1 Mayıs 1919 itibariyle selamlık törenlerine hiçbir müttefik 33



34



32



Dışişleri Bakanı Mustafa Reşit Paşa, 30 Aralık 1918’de İngiliz Yüksek Komiserliği’ne giderek Musul’daki İngiliz saldırısını protesto etmiştir. Amiral Webb verdiği cevapta “Ateşkes şartlarının yenilmiş Türkiye’ye dikte ettirildiğini unutmayınız!” diyecektir. Reşit Paşa “Fransız nüfuzunu isteyenler varsa da padişah ve hükümet adına kesinlikle söylüyorum ki çoğunluğun istediği bizi İngiltere’nin idare etmesidir” demiştir. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, s. 2-8; İstiklal, 31 Aralık 1918; Alemdar, 1 Ocak 1919. Zeki Sarıhan, agk, Cilt I, s. 81.



Yönetim Zamandizini



subayının katılmamasını kararlaştırmıştır. Kararın gerekçesi “padişahı şımartmamak”tır. 13 Haziran’da İngiltere’nin Bağdat Komiserliği, İngiliz himayesinde, Doğu Anadolu’nun güney kısımlarını içine alan özerk bir Kürdistan planı önermiştir. Tasarıya göre Erzurum ve Trabzon, ABD himayesinde Ermenistan’a bırakılıyor; buna karşılık bütün Doğu Anadolu’nun Avrupa gözetimi altındaki bir Osmanlı Devleti’ne bırakılabileceği belirtiliyor. Müttefik komutanlardan General Milne, 6 Haziran’da Mustafa Kemal Paşa hakkında İstanbul Hükümeti’ne ültimatom vermiş; bunun üzerine Harbiye Nazırı Şevket Turgut, Mustafa Kemal Paşa’yı İstanbul’a çağıran bir telgraf göndermiştir. Mustafa Kemal Paşa, çağırılma nedenini Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paşa’ya sormuş ve 11 Haziran’da şu yanıtı almıştır: “Kıymetli bir generalin Anadolu’da seyahati efkarı umumiyeye iyi bir tesir yapmayacağı cihetle İngilizler talep eylemişlerdir.” 17 Haziran’da İstanbul’da İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Mustafa Kemal’in geri çağırılması için Harbiye Nezaretine yazı yazmıştır. Hükümet, 23 Haziran’da Mustafa Kemal Paşa’yı Üçüncü Ordu Müfettişliği görevinden alacaktır. Dahiliye Nazırı Ali Kemal Bey, şifreli bir genelge ile Mustafa Kemal’in görevine son verildiğini duyurmuştur. Genelge, Mustafa Kemal’in görevinden çıkarıldığı, artık onunla hiçbir resmi işlem yapılmaması ve hiçbir isteğinin yerine getirilmemesi konusundadır: “Mustafa Kemal Paşa büyük bir asker olmakla birlikte, bugünün siyasasını o ölçüde bilmediği için, olağanüstü yurtseverlik ve çaba gösterdiği halde, yeni görevinde hiç başarılı olamadı. İngiliz Olağanüstü Temsilcisinin isteği ve üstelemesi üzerine görevinden alındı ve alındıktan sonra yaptıkları ve yazdıkları ile bu kusurlarını daha çok açığa vurdu.” Mustafa Kemal Paşa’nın yerine Bahriye eski nazırı Hurşit Paşa atanmıştır. İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, durumla ilgili raporunu hükümetine şöyle bildirmiştir: “Mustafa Kemal iyi niyetle atanmıştı. Samsun’a vardıktan sonra kendisini milli ve yabancılara düşman bir merkez yaptı. Dönme emrine uymadı. Rauf da tehlikelidir. En önemli mesele barışı mümkün olduğu kadar çabuk yapmaktır… Mustafa Kemal, Malta’ya götürülmelidir.” Ödemiş kaymakamı Bekir Sami Bey de 8 Temmuz’da yüksek komiserlerin isteği üzerinde görevinden alınmıştır. İngiliz Yüksek Komiser Vekili Webb, Sir R. Graham’a gönderdiği 28 Haziran tarihli mektupta “İzmir’e çıkışa kadar işler iyi gitmekteydi. Yavaş yavaş kötü vali ve kumandanların işten çıkarılmalarını sağlıyorduk. Şimdi işler değişti. Mustafa Kemal, Samsun bölgesinde çalışıyor ve şimdiye kadar yola gelmeyi reddetti. Rauf Bey ve daha birçok kişi Bandırma yöresinde çalışıyorlar” demektedir. ABD Dışişleri Bakanlığı, Yüksek Komiser Bristol’un 7 Temmuz 1919 tarihli sorusuna cevap verdi: “Türklere siyasi planlar konusunda öneride bulunmaktan, mandalarla ilgili görüş belirtmekten kaçının.” İstanbul’daki ABD komiserliği İngiltere, Fransa ve İtalya’nın ABD’ye Türkiye mandasını önerdiğinin işitildiğini, Türklerin de Sivas Kongresi’nde ABD mandasını isteyeceklerini ya1919 Yılı



33



zarak, ne cevap vermesi gerektiğini sormuştu. İstanbul’da yapılan 22 Temmuz 1919 tarihli toplantıda İngiliz ve Fransız yüksek komiserleri şu noktalarda uzlaştılar: “Ateşkes tam uygulanacak, padişah desteklenecek ve her çeşit ihtilale karşı korunacak, seçim yapılması tehlikelidir, politikaya karışılmayacak!”35 Ertesi gün ABD İstanbul Yüksek Komiseri Amiral Bristol ilk raporunu sunmuştur: “Bütün Türkiye için bir manda gerekir. Amerika, İtilaf Devletleri’nin elinde bir araç olmakla büyük bir tehlikeye doğru koşmaktadır, Ermenistan için mandaterlik kabul ederse, Türkiye’nin İtilaf Devletleri arasında paylaşılmasına boyun eğmek durumunda kalacaktır.” İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, 25 Temmuz – 30 Temmuz tarihleri arasındaki raporlarında özetle şunları söylemektedir: “Bir İngiliz mandası makbuldür… Türk Hükümeti’nin Mustafa Kemal’e yasadışı bir insan muamelesi yapması için ısrar edeceğim… Türkiye’de durum vahim. Türkler Batılılardan ümit kesip kendilerine güvenme çevresinde toplanıyorlar. Meclis’in İstanbul’da açılması önlense bile Anadolu’da açılmasının önüne geçilemez. Anadolu’da ayrı bir hükümet kurulabilir. Seçimler şovenist ve komitacı ruhlu olanlara yarayacak ama açıkça engellemek Wilson ilkelerine aykırı olur… Milli hareket hızla yayılıyor. Hükümetin otoritesi gittikçe siliniyor. Tutuklama ve sürgünler milli hareketi önleyemez.” Amerikan Yüksek Komiseri, Türkiye'nin geleceği ile ilgili görüşlerini 3 Ağustos tarihli raporla iletmiştir: “Türkler ne kendilerini ne de başkalarını yönetebilirler. Islah edilmelidirler. Ahlaki ve maddi yönden ABD mandası en uygun olanıdır. Türk Hükümeti, Konya veya Ankara'ya götürülebilir. ABD'ye, iyi bir sonuç almak için Kürdistan'a kadar bütün bölge gereklidir. Yüksek amaçlarımız olmalı, savaşa milyarlar harcayacak yerde, mandaya milyonlar harcamak daha akıllıcadır." Amerikan Yüksek Komiseri Bristol, 21 Ağustos günü Başkan Wilson’un notasını Türk Hükümeti’ne bildirmiştir. Notada, Ermeni ve Hristiyanlara karşı hareket durdurulmazsa, Türklerin çoğunlukta olduğu yerlerin de Türkiye’den alınacağı ihtar ediliyor. Damat Ferit Paşa, verdiği cevapta, elinde daha fazla kuvvet bulunmadığı için düzeni yeniden kurmanın güçlüğünden söz ederek yardım isteyecek, valilere talimat gönderildiğini söyleyecektir. 11 Eylül’de İstanbul’a gelip görevine başlayan İngiliz Yüksek Komiseri De Robeck Dışişleri Bakanı Curzon’a bir rapor gönderdi: “Türkiye’de ciddi bir kriz var. Anadolu’da gelişen hareket, bağımsız bir cumhuriyete doğru gelişiyor. Bu hareket 1908 hareketine benziyor. Ya yeniden savaşa başlayacağız ya da Yunanlılarla İtalyanları Anadolu’dan geri çekeceğiz. Acilen barış yapmalıyız. Mustafa Kemal ile müzakere ümitsiz. Padişah tahttan inmek niyetinde.” 22 Eylül’de yüksek komiserler hükümetlerine bir öneri sundular: “Her ay Osmanlı Hükümeti’ne birer milyon lira borç verilsin.” Yüksek Komiser Robeck, 1 Ekim’de Bağdat’a bir telgraf gönderdi. Bu telgrafta, bazı önemli Kürt merkezlerine Kürt eşrafından valiler atamak istediğini bildirdi. Aklına gelen adlar olarak Seyit Abdülkadir, Şeyh Taha, Babanzade 35



34



Sina Akşin, agk, s. 446; Bilal Şimşir, agk, s. 48.



Yönetim Zamandizini



Mustafa Zihni Paşa’yı kaydetti. Bağdat’tan verilen cevapta İstanbul’la daha kolay geçinebileceği için Babanzade’nin tercih edilmesi söylenmiştir. 11 Ekim’de Sadrazam Ali Rıza Paşa, Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa ile birlikte yüksek komiserleri ziyaret etti. Ali Rıza Paşa, milleti padişah çevresinde toplamak, Barış Konferansı önüne birleşmiş bir milleti temsil ederek çıkmak istediğini, kabinesini barışçı ve tarafsız kişilerden kurduğunu söylemiştir. İngiliz Yüksek Komiserliği’nce hazırlanan 28 Ekim tarihli raporda ise şunlar söylenmektedir: “Milliyetçiler Anadolu’nun yarısından fazlasını ellerine geçirdiler. Merkezi Hükümet, adeta İstanbul Belediye Meclisi derecesine düştü. Türkiye’de barış şartlarını kabul ettirmek günden güne güçleşiyor.” İngiliz Yüksek Komiserliği Başçevirmeni Ryan’ın 25 Aralık tarihli raporu şöyledir: “Bolşeviklik ve milliyetçilik İslam Dünyası’ndaki hakimiyetimizi mahvedebilir. Amacımız bölmek ve hükmetmektir. Biz, gerçek ideali din imiş gibi davranacak, menfaatçi bir grubu idareci olarak takdim etmeye çalışacağız.” Mütareke Karma Komisyonu Ateşkes hükümlerinin uygulama biçimini denetlemek üzere İtilaf Devletleri ve Osmanlı’nın katılımıyla 13 Kasım 1918’de İstanbul’da Mütareke Karma Komisyonu kurulmuştur. İlk toplantısını 22 Kasım 1918’de yapan komisyona İngilizleri temsilen Askeri Ateşe Deedes, Fransız subayı Desprieres, İtalyanlar adına da Arlotta katılmış; komisyonun başkanlığına Moskova elçisi Galip Kemali (Söylemezoğlu) getirilmiştir. Galip Kemali Bey, İzmir’in işgali üzerine 19 Mayıs 1919’da “İtilaf devletlerinin aleti olamam” diyerek bu görevden ayrılacaktır.36 Fransız generali Bremond, 19 Ocak günü genel vali sıfatıyla Kilikya'nın idaresini üzerine almıştır. İngiliz Mareşali Allenby, Çukurova'da Fransız işgali altındaki yerleri ikiye ayırarak, mülki idareyi Fransızlara, askeri kontrolü İngilizlere vermiştir. Albay Bremond'u da Adana valiliğine atamıştır. Bremond, her ilçeye kaymakam müşaviri adıyla bir Fransız subayı göndermiştir. Böylece bölgedeki Osmanlı vali ve kumandanları göstermelik hale getirilmiştir. KURTULUŞ ÖRGÜTLENMESİ Mondros Ateşkes Anlaşmasını izleyen günlerde yurdun çeşitli yörelerinde kurtuluşu amaçlayan dernekler kurulmuş, kongreler toplanmıştır. Sivas Kongresi, bölgesel örgütleri Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti altında bir araya getirmiştir. Dernek, 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet Meclisi açılıncaya kadar, Anadolu hareketini yönetecek, derneğin karar organı Heyeti Temsiliye geçici bir hükümet gibi çalışacaktır. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyet’nin kuruluşu daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi'nin de kuruluş tarihi olarak kabul edilecektir.



36



Zeki Sarıhan, agk., Cilt I, s. 25.



1919 Yılı



35



Bölgesel Örgütler Durumun ağırlığı karşısında her bölgede birtakım kişilerce kurtuluş yolları düşünülmeye başlanmış; bu düşünceyle girişilen çalışmalar, bir takım örgütler doğurmuştur.37 Edirne ve çevresinde Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti [Osmanlı Haklarını Savunma Derneği] Osmanlı yurdunun parçalanacağı korkusu karşısında Trakya’yı, olabilirse Batı Trakya’yı da birleştirerek Bir Trakya Cumhuriyeti kurmayı amaçlıyordu. 1/2 Aralık 1918’de kurulan dernek, Trakya nüfusunun çoğunluğunun Türk olduğu yolunda yayınlar yapmış, Avrupa'ya delegeler göndermiştir. Yine aynı günlerde bölgenin Türklerden ayrılmasını önlemek amacıyla İzmir Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti kurulmuştur. İngiliz işgalinin yaklaşmakta olduğunu gören Urfalılar da 3 Aralık 1918’de Müdafaai Hukuk Cemiyeti’ni kurmuşlardır. Erzurum ve Elazığ’da faaliyet gösteren Vilayatı Şarkiye Müdafai Hukuku Milliye Cemiyeti (merkezi İstanbul’da olmak üzere), doğu illerinin Ermenilere verilmesi olasılığı karşısında tarihsel ve ulusal hakları savunmaya çalışıyordu. 4 Aralık 1918’de kurulan cemiyetin yönetim kurulu Doğu vilayetlerinde birbirlerinin haklarına saldırmaksızın “Türk ve Kürtlerin menfaatlerinin uzlaştırılarak haklarının savunulmasına, Avrupa’ya kurullar gönderilmesine, Fransızca bir gazete çıkarılmasına” karar vermişti. 21 Aralık 1918’de Kilikyalılar Cemiyeti kurulmuştur. İstanbul’da yaşayan Adanalı ileri gelen kişilerce kurulan dernek, adını aldığı bölgenin (Çukurova) Türk egemenliğinde kalmasını savunmuştur. 12 Şubat 1919’da Trabzon’da kurulan Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyeti, Karadeniz kıyılarında kurulacak olası bir Rum Pontus hükümetine karşı Müslüman halkın yaşama haklarını ve varlıklarını koruma amacı güdüyordu. Dernek, Trabzon-Rize-Gümüşhane-Giresun-Ordu sancak ve kazalarında şubeler açacak, Barutçuzade Faik Ahmet yönetiminde yayımlanan İstiklal gazetesiyle düşüncelerini yayacaktır. İlk kongresini 23 Şubat'ta yapacak olan Dernek, Vilayatı Şarkiyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum şubesi ile birlikte 23 Temmuz'da Erzurum Kongresi'ni düzenleyecektir. Cemiyetin Erzurum şubesi, 3 Mart 1919’da kurulmuş; şube 9 Mart 1919’da bir bildiri yayımlayarak bölgede Ermeni nüfusunun hiçbir zaman yüzde 15'i geçmediğini, buraların "Türk ve Kürtlerin" ortak yurdu olduğunu açıklamıştı. 24 Ağustos 1919’da Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa’nın imzasıyla Erzurum Valiliği’ne verilen kuruluş bildirisinde, Doğu Anadolu'da aynı amaçlar için kurulmuş bütün ulusal derneklerin, topladıkları Erzurum Kongresi'nde, bu dernek altında birleşme kararı aldıkları belirtilmiştir. Derneğin yönetim kurulunun, Kongre'de seçilen Heyeti Temsiliye olduğu kaydedilmiştir. 17 Mart’ta Edremit’te Reddi İlhak Cemiyeti kurulmuş; cemiyet birkaç gün sonra bir miting düzenlemiştir. 29 Mayıs’ta Denizli’de Reddi İlhak Cemiyeti kurulmuştur. 15 Temmuz’da Denizli’nin Çal ilçesinde Heyeti Milliye oluşturulmuştur. Çal müftüsü Ahmet İzzet Efendi, kasabanın ileri gelenlerini toplayarak onlardan milli amaçlar için çalışacaklarını belgeleyen birer imzalı belge almıştır. 37



36



Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta bu derneklerin kuruluş amaçları ve siyasal erekleri hakkında kısaca bilgi vermiştir.



Yönetim Zamandizini



Belgede verilen emirlere uymayanların öldürüleceği de kabul edilmiştir. 19 Haziran’da Söke Heyeti Milliyesi kurulmuştur. 10 Eylül’de Biga ve Gönen'de Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin şubeleri kurulmuştur. 3 Kasım’da İstanbul’da Karakol Cemiyeti adıyla gizli bir direniş örgütü faaliyete geçmiştir. Anadolu'ya silah kaçırmakta etkili olacak örgütün kurucuları: Kara Vasıf, Galatalı Şevket, Kemalettin Sami, Baha Sait, Çolak Selahattin, Abdülhak Adnan ve Edip Servet Beylerden oluşmaktadır. 29 Aralık’ta Urfa'da Kuvayı Milliye teşkilatı örgütlenmiştir. Aynı amaçla kurulmuş bütün dernekler 4 Eylül’de toplanan Sivas Kongresi’nde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı altında birleşecektir. Mustafa Kemal Paşa, Bursa'da, Albay Kazım, Albay Bekir Sami Beylere ve Ankara'da Ali Fuat Paşa'ya gönderdiği 14 Ekim tarihli yazıda Balıkesir bölgesinde Reddi İlhak, Karakol gibi derneklerin kendi başlarına iş görmeleri, yeni kongreler toplamaya girişmelerinden yakınmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir bölgesindeki derneklerin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne bağlanmalarını istemiştir. Balıkesir Reddi İlhak Cemiyeti, 19 Kasım’da toplanan Dördüncü Balıkesir Kongresi’nde Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne bağlanma kararı almıştır. Bunlardan başka yurt genelinde ulusal varlığa düşman örgütlenmeler de ortaya çıkmıştı. Merkezi İstanbul’da olan Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti ise adından da anlaşılabileceği gibi merkezden ayrılmak amacı taşıyordu. Diyarbakır, Bitlis, Elazığ illerinde faaliyet gösteren ve İstanbul’dan yönetilen Kürt Teali Cemiyeti, yabancı devletlerin koruyuculuğu altında bir Kürt hükümeti kurmayı amaçlıyordu. Konya ve çevresinde, İstanbul’dan yönetilen Teali İslam Cemiyeti kurulmasına çalışılıyordu. Ülkenin hemen her yanında İtilaf ve Hürriyet, Sulh ve Selamet Cemiyetleri de vardı. İstanbul’da faaliyet gösteren örgütler arasında ise İngiliz Muhipleri Cemiyeti (20 Mayıs 1919) önde geliyordu. Mustafa Kemal Paşa, padişah Vahdettin, Damat Ferit Paşa, Dahiliye Nazırı Ali Kemal Bey, Adil ve Mehmet Ali Beyler ile Sait Molla’nın bu derneğin üyeleri olduğu bilgisini vermektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın sözleriyle bu dernek üyeleri, “kendilerini ve kişisel çıkarlarını sevenler ve kendi varlıklarıyla çıkarlarının dokunulmazlık çaresini Lloyd George hükümeti aracılığıyla İngiliz desteğini sağlamakta arayanlardır. Bu zavallıların, İngiltere devletinin bütünüyle bir Osmanlı devleti bırakmak ve korumak isteğinde olup olamayacağını bir kez düşünüp düşünmedikleri üzerinde durmak gerekir.”38 Yerel ve Bölgesel Kongreler Ateşkes Anlaşması’nın yarattığı tehlikelere, devletin çökertilmesi ve milletin bağımsızlık haklarının yok edilmesi, Türkiye topraklarının işgal altına alınması çabalarına karşı ilk örgütlü toparlanma Milli Kongre’dir. Milli Kongre, ilk toplantısını 29 Kasım 1918 tarihinde Talim ve Terbiye Derneği’nde yapmıştır. Göz doktoru Esat Paşa’nın yönetiminde elli parti ve derneğin katıldığı kongre toplantısında bir program komisyonu kurulmuştur. Bağımsızlık düşüncesi çerçevesinde çeşitli eğilimleri temsil eden Milli Kongre, bildirisini 6 Aralık 1918’de 38



Nutuk, s. 11.



1919 Yılı



37



yayımlamıştır.39 Milli kongre, bütün milli kuvvetleri birleştirmeye, milletin hak ve çıkarlarını elde etmeye, basında dayanışmaya, ülkedeki milletler arasında uyuşma ve dostluk kurulmasına, yayın yapmaya ve yabancı ülkelere kurul göndermeye çalışacağını ilan etmiştir. Esat Paşa, 18 Mayıs 1919’da tutuklanarak, Kütahya’ya sürgüne gönderilecektir. Yıl boyunca Kars, Ardahan, Trabzon, İzmir, Lüleburgaz, Pozantı, Balıkesir, Erzurum, Nazilli, Alaşehir, Muğla ve Edirne’de kongreler düzenlenmiştir. Bu kongreler içinde temsil ettiği yöre ve delege sayısı itibariyle en geniş olanı 17-19 Mart 1919’da İzmir Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti’nin düzenlediği “Büyük Reddi İlhak Kongresi”dir. Vilayatı Şarkiyye MHC Erzurum Şubesi, 30 Mayıs’ta doğu vilayetlerine bir mektup gönderdi. Trabzon, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas ve Erzincan'a gönderilen mektupta Doğu illerinin Ermenilere verilme planlarına karşı "Türk ve Kürtlerin" birleşmesi ve bir kongre yapılması çağrısında bulunuldu. Derneğin bu çağrısı sonunda 23 Temmuz'da Erzurum Kongresi toplanacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 28 Mayıs’ta ulusu uyarıp harekete geçirmek amacıyla her yerde gösteriler yapılmasına ilişkin bir genelge yayımlamıştır. Tablo-1: Yerel ve Bölgesel Kongreler Kongre Bölgesi Kars Şurası



II.Kongre III.Kongre IV.Kongre 30.11.1918- 17.01.1919- 12.04.1919 02.12.1918 18.01.1919 03.01.1919- 07.01.1919Ardahan Kongresi 05.01.1919 09.01.1919 23.02.1919 22.05.1919Trabzon Kongresi 28.05.1919 17.03.1919 İzmir Büyük Kongresi 31.03.1920Lüleburgaz Kongresi 02.04.1920 03.08.1920- 03.10.1920 Pozantı Kongresi 05.08.1920 28.06.1919- 26.07.1919- 16.09.1919- 19.11.1919Balıkesir Kongresi 12.07.1919 30.07.1919 22.09.1919 20.11.1919 23.07.1919Erzurum Kongresi 07.08.1919 06.08.1919- 13.09.1919Nazilli Kongresi 09.08.1919 23.09.1919 16.08.1919Alaşehir Kongresi 25.08.1919 18.08.1919 20.08.1919Muğla Kongresi 31.08.1919 10.07.1919 16.10.1919 15.01.1920 31.03.1920Edirne Kongresi 02.04.1920 (Trakya-Paşaeli Cemiyeti) 04.09.1919Sivas Kongresi 11.09.1919 39



38



I.Kongre 14.11.1918



V.Kongre



10.03.192023.03.1920



09.05.192013.05.1920



Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, s. 417; Muzaffer Tayyip Gökbilgin, agk, Cilt I, s. 149; Zeki Sarıhan, agk, s. 45, 54.



Yönetim Zamandizini



Kuvayı Milliye Teşkilatı 12 Eylül’de Müdafaai Hukuk Cemiyeti Kuruluş Tüzüğüne Ek Yönerge hazırlanmıştır. Sivas Kongresi Tüzüğüne ek olarak hazırlanan bu belge, "yalnız ilgililere özel ve gizlidir" işaretli, silahlı örgütler için düzenlenen gizli bir yönergedir. Düşmanla çatışılan yerlerde bu yönergeye göre silahlı birlikler kurulmuştur. Bu yönergeden önce Rum çetelerine karşı ilk müfreze 14 Nisan’da İnebolu'da kurulmuştur. Alaşehir'de 19 Mayıs'ta yapılan bir toplantıda Kuvayı Milliye kurulması kararlaştırılmış; ilk defa kuvayı milliye tabiri burada kullanılmıştır. Birlik, eşraftan Mustafa Bey'in önderliğinde, silah dağıtılan gönüllülerden ve mahkumlardan oluşmaktadır. Ödemiş'te de Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Tahir Fethi, silah dağıttığı köylülerden bir kuvayı milliye birliği kurmuş; 9 Haziran’da Aydın Cephesinde Kuvayı Milliye birliği meydana getirilmiştir. Edremit'teki milis kuvvetlerinin kollarına "Kuvayı Milliye" bantları takılmıştır. Ege'de bir yandan kuvayı milliye çeteleri kurulurken, bir yandan da askeri birliklerin kalıntılarında savaştan bıkmış, bu yeni savaşın niteliğini kavrayamamış erler arasında kaçışlar devam etmiştir. Doğu Trakya'da İstanbul'un işgaline kadar milis örgütü kurulamamıştır. Heyeti Temsiliye’nin Oluşumu Mustafa Kemal Paşa, 18 Haziran 1919’da Trakya'ya Anadolu ve Rumeli milli teşkilatının (ulusal örgütlerin) birleştirilmesi hakkında bir genelge göndermiş ve Birinci Kolordu komutanı Cafer Tayyar'a (Eğilmez) düşüncelerini bildirmiştir: "Trakya ve Anadolu'daki ulusal örgütleri birleştirmeye ve ulusun sesini bütün gürlüğüyle dünyaya duyuracak güvenilir bir yer olan Sivas'ta birleşik ve güçlü bir kurul toplamaya karar verilmiştir." Mustafa Kemal Paşa, Anadolu halkı, kumandan ve idarecilerinin birleştiğini, millet geleceğinin esir ve aciz bir hükümete bırakılamayacağını, Kürtlerin de Türklerle birleştiğini söylemiştir. Anadolu ve Rumeli'de kurulmuş olan Müdafaai Hukuk ve Reddi İlhak derneklerinden ortak bir merkez kurulu meydana getirilmesinin kararlaştırıldığını anlatarak Trakya Cemiyeti'nden Sivas'a bir-iki kişi gönderilmesini, onlar gelinceye kadar da kendisinin (M. Kemal Paşa’nın) Edirne'yi Anadolu'da temsil ettiğine ilişkin bir belgenin gönderilmesini istemiştir. 19 Haziran’da Amasya görüşmeleri başlamış; 21 Haziran’da kaleme alınan kararların bir bölümü ertesi gün gizli bir genelge ile duyurulmuştur: "Vatanın bütünlüğü ve milletin bağımsızlığı tehlikededir. Milletin bağımsızlığını, gene milletin kesin kararı ve direnişi kurtaracaktır. Yurtta en güvenilir yer olan Sivas'ta, milli bir kongre toplanmalıdır. Her sancaktan milletin güvenini kazanan üçer kişi hemen yola çıkarılmalıdır. Durum, her ihtimale karşı milli bir sır olarak tutulmalıdır." Kongreye çağrı genelgesi, askeri ve mülki makamlara şifreli olarak gönderilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Amasya'dan yolladığı genelgeyle, milli kuvvetleri bir amaç ve bir teşkilat çevresinde toplamak amacıyla, Sivas'ta bir kongre toplanması gerektiğini duyurmuştur. Bu genelge ile bütün komutanlara ve mülki idare amirlerine yurt genelinde ulusal örgütler kurulması gerektiği ile1919 Yılı



39



tilmiştir. Böylece dört gün önce Trakya'ya bildirilen karar, bu genelge ile Anadolu'ya da bildirilmiştir. Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919’da toplanmış, 7 Ağustos'ta sona ermiştir. Kongre başkanlığına seçilen Mustafa Kemal Paşa, yaptığı konuşmada ateşkes hükümlerine aykırı olarak yapılan saldırıları anlatmış; milletin kutsal varlıkları koruyacağını, milli iradenin Anadolu'dan doğabileceğini belirtmiş; Mısır, Hindistan ve Afganistan'daki milli kurtuluş ve Rusya, Gürcistan, Azerbaycan'daki sosyalizm mücadelesini övmüştür. Kongreye Erzurum'dan 24, Trabzon'dan 17, Sivas'tan 10, Bitlis'ten 3, Van'dan 2 olmak üzere 56 delege katılmıştır. Kongreye katılanların mesleki yüzdeleri şöyledir: 19 toprak sahibi, 15 idareci, 13 din adamı, 11 asker, 9 tüccar, 7 hukukçu, 7 eğitimci, 7 gazeteci, 2 sağlıkçı ve teknik eleman. Kongre çalışmasının sonucunda bir tüzük düzenlenmiş, bu tüzüğün içeriğini duyuran bir bildiri yayımlanmıştır. Kongre bildirisi, yurt içinde her yere ve yabancı devlet temsilcilerine türlü yollarla bildirilmiştir. Kongre, padişaha bağlılık telgrafı çekmiş; telgrafta kongrenin açılış nedeni anlatılmıştır. Erzurum Kongresi’nde ulusal sınırlar çizilmiştir. Buna göre Mondros Mütarekesi’nin imzalandığı 30 Ekim 1918 tarihinde belirlenen sınır vatan sınırları olacaktır: ... Şark hududuna elviyei selaseyi dahil ederek tasavvur buyurunuz. Garb hududu Edirne'den bildiğimiz gibi geçiyor. En büyük tebeddülat cenub hududunda olmuştur. Cenub hududu İskenderun cenubundan başlar. Haleble Katıma arasından Cerablus köprüsüne müntehi olur bir hat ve Şark parçasında da Musul vilayeti, Süleymaniye ve Kerkük havalisi ve bu iki mıntıkayı yekdiğerine kalbeden hat. Efendiler, bu hudud sırf askeri mülahazat ile çizilmiş bir hudud değildir, hududu millidir. Hududu milli olmak üzere tesbit edilmiştir. Fakat bu hudud dahilinde tasavvur edilmesin ki anasırı islamiyeden yalnız bir cins millet vardır. Bu hudud dahilinde Türk vardır, Çerkes vardır ve anasırı sairei islamiye vardır. İşte bu hudud memzuç bir halde yaşayan, bütün maksatlarını bütün manasıile tevhid etmiş olan kardeş milletlerin hududu millisidir.



Erzurum Kongresi’nde bölgesel cemiyetler Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı ile genişletilmiş ve dokuz kişilik bir Temsil Kurulu (Heyeti Temsiliye) seçilmiştir. Heyet üyeleri şu isimlerden oluşmaktadır: Mustafa Kemal Paşa (3. Ordu Birlikleri Müfettişliğinden ayrılma), Hüseyin Rauf Bey (Bahriye eski nazırı, askerlikten ayrılma), Hoca Raif Efendi (Erzurum eski mebusu), Hacı Fevzi Efendi (Erzincan'da Nakşi Şeyhi), Hacısalihzade Servet Bey (Trabzon eski mebusu), Bekir Sami Bey (Beyrut eski valisi), Sadullah Efendi (Bitlis eski valisi), Hacı Musa Bey (Mutki aşireti reisi), Eyüpzade İzzet Bey (Trabzon eski mebusu). 8 Ağustos'tan sonra Vilayatı Şarkiyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğünün özel maddesi gereğince Kazım Karabekir de Temsil Kurulu'na alınacaktır. Heyeti Temsiliye başkanlığına Mustafa Kemal Paşa seçilmiştir. Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi’ne bir hazırlık niteliğinde olmakla birlikte, Vilayatı Şarkiyye Müdafaai Hukukı Milliye Cemiyeti’nin Erzurum Şubesi’nce düzenlenmiştir ve sadece yurdun doğu illerini kapsamı içine alan bölgesel 40



Yönetim Zamandizini



bir toplantıdır. Erzurum’da Heyeti Temsiliye’nin en az dokuz, en çok on altı üyeden oluşacağı karara bağlanmış ve dokuz kişilik bir Heyeti Temsiliye seçilmişti. Bu kurulun üyeleri, Sivas Kongresi’nde doğu illerini temsil edecektir. Heyeti Temsiliye’nin 7 Ağustos tarihli ilk kararı, yalnız ilgililere tebliğ edilecek olan 15 maddelik bir gizli karardır. Buna göre, halk silahlandırılacak, sabit ve gezici çeteler kurulacaktır. Müdafaai Hukuk Cemiyeti yönetmeliğine ek olarak alınan karara göre, milli kuvvetler her türlü müdahale ve saldırıdan masundur; milli teşkilatla ordu arasındaki bağlantıyı Heyeti Temsiliye sağlayacaktır. Milli müfrezeler, Müdafaai Hukuk Cemiyeti şubelerinde kurulacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 13 Ağustos tarihinde Diyarbakır ve Bitlis yöresinde bazı aşiret reislerine mektuplar yazarak yurdun içinde bulunduğu durumu hatırlatmış ve aşiret reislerinden mektupla birlikte göndermekte olduğu Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğüne göre bölgelerinde örgütlenmelerini istemiştir. Sivas Kongresi, Erzurum Kongresi'nde alınmış olan bölgesel savunma esasını bütün yurt için geçerli sayacak ve Müdafaai Hukuk örgütlerini tek bir dernek altında toplayacaktır. Sivas'ta bir kongre toplanması 19-21 Haziran tarihli Amasya toplantısında kararlaştırılmış, ertesi gün gizli bir genelge ile her sancaktan üçer delege gönderilmesi istenmişti. Kongrenin amacı, tehlikede olan yurt bütünlüğü ve milli bağımsızlığı kurtarmak için milletin iradesini egemen kılma olarak saptanmıştı. 4 Eylül’de açılan Kongreye beklenen katılım olmamıştır. Afyon'dan 3, Alaşehir'den 1, Bursa'dan 2, Samsun'dan 2, Çorum'dan 2, Denizli'den 4, Erzurum'dan 1, Erzincan'dan 1, Eskişehir'den 3, Hakkari'den 1, İstanbul'dan 5, Kastamonu'dan 1, Nevşehir'den 1, Niğde'den 1, Tokat'tan 1, Tıp Fakültesi'nden 1, Yozgat'tan 1 olmak üzere 31 kişinin katıldığı Kongre'nin açılışı nedeniyle Sivas'ta şenlikler yapılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Kongre'ye başkan seçilmiş; işgalleri ve bunlara ilgisiz kalan Hükümet'i kınamış; ulusal örgütlerin birleştirilmesini istemiştir. "Biz bir ihtilal kongresiyiz" denilerek oturumların gizli yapılması kararlaştırılmıştır. Padişah'a bir telgrafla Kongre'nin toplanma nedeni bildirilmiş; millete hitaben yayımlanan bildiride "Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Umumi Kongresi”nin toplandığı belirtilmiştir. Kongre, 9 Eylül tarihli beşinci toplantısında Ali Fuat Paşa'yı Batı Anadolu Kuvay-ı Milliye Kumandanlığına tayin etmiştir. Kongre’de ABD mandası tartışılmış; bu yöndeki öneriler kabul görmemiştir. Kongre'de Amerikan Senatosu'na bir yazı yazılarak Senato üyelerinden bir komitenin İmparatorluğun her tarafını gezip incelemek üzere Türkiye'ye gönderilmesi istenmiştir. Kongre’nin 10 Eylül tarihli toplantısında milli hareketin karşısında olan bazı memurların tutuklanmalarına karar vermiştir; Niğde ve Kayseri mutasarrıfları ile Niğde muhasebecisi ve komiserinin tutuklanarak Sivas'a getirilecektir. Kongre’de Heyeti Temsiliye'nin mali kaynaklarının ne olacağı konusu da tartışılmıştır. Delegelerin gittikleri yerlerden topladıkları parayı göndermeleri kabul edilmiş; üç delegenin orada bağışladığı 1400 lira teşekkürlerle kabul edilmiştir. Sivas'ta haftada iki kez çıkarılacak İradei Milliye Gazetesi için Hami, Vasıf, Mehmet Şükrü, Hüsrev Sami Beyler görevlendirilmiştir. 1919 Yılı



41



Kongre’nin son günü olan 11 Eylül’de yapılan açık oylamayla Miralay Vasıf Bey, Hüsrev Sami Bey, Hakkı Behiç Bey, Ömer Mümtaz Bey, Mazhar Müfit Bey, Ratipzade Mustafa Efendi Heyeti Temsiliye'nin yeni üyeleri olarak seçilmişlerdir. Böylece Heyeti Temsiliye’nin üye sayısı 15’e yükselmiştir. Onaltıncı üye Refet Bey’in adı Heyeti Temsiliye üyesi olarak ne Erzurum Kongresi sonunda Erzurum valiliğine verilen beyannamede ne de Sivas Kongresi’nde seçilenler arasında vardır. Mustafa Kemal Paşa’nın Nutuk’ta verdiği bilgiye göre Refet Bey, Ankara’dan Sivas’a çağrılmış ve 7 Eylül’de Heyeti Temsiliye üyesi olarak Mustafa Kemal Paşa tarafından kongre heyetine takdim olunmuştur. Aynı gün kabul edilen tüzük ile beyanname gereğince Kongre, Mondros ateşkes anlaşmasının çizmiş olduğu sınırlar içindeki Osmanlı ülkesinin çeşitli bölgelerinde faaliyet gösteren, ancak aralarında organik bir bağ bulunmayan bütün ulusal direniş örgütlerini Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adıyla birleştirerek tek bir yönetim altında toplamıştır. Heyeti Temsiliye, bu cemiyeti temsil etmek üzere oluşturulmuştur; kabul edilen tüzüğe göre geçici hükümet görevini üzerine alacaktır.40 Doğu Anadolu illerini temsil etmek üzere Erzurum Kongresi’nin kurmuş olduğu Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin Heyeti Temsiliyesi hiç dokunulmadan kalıyor, yurdun öteki bölgelerinden seçilen yeni üyelerle gücü artırılıyor ve yurdun tümünü temsil etmek üzere genişletilerek Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin Heyeti Temsiliyesi haline dönüştürülüyordu. Bütün ülkeyi kapsayan ulusal örgüt tüzüğünün [Milli Teşkilat Nizamnamesinin] ve Umumi Kongre bildirisinin hemen basılıp dağıtılması için gereken işler yapılmıştır. 12 Eylül'de Sivas halkının da katıldığı bir açık oturum yapılarak bazı söylevler verilmiştir. Kongre ile ilgili haberler İstanbul basınında ancak 2 Ekim'de Ali Rıza Paşa Hükümeti'nin kurulmasından sonra yer alabilecektir. Umumi Kongre Heyeti kararları yedi maddeden oluşan bir genelge ile duyurulmuştur. Genelge, bütün ulusal örgütlerin merkezleriyle birlikte Ferit Paşa Hükümeti'ne de iletilmiştir: … Devlet işleri, Padişah hazretleri adına ve yürürlükteki yasalara göre, eskisi gibi yürütülecektir. Soy ve mezhep ayrılığı gözetilmeksizin halkın canı, malı, ırzı ve her türlü hakları güven altında bulundurulacaktır....memurlar verilen görevleri milletin meşru isteklerine göre yürütecekler, isteyenler çekilebilecek, çekilenlerin yerine vekiller atanacak, milli amaçlara aykırı davrananlar din ve milletin esenliği adına kesin olarak ağır cezalara çarptırılacaklardır... Ulusun dileklerinin Padişah Hazretlerine bildirilmesi başarıldıktan sonra ulusça inanılıp güvenilecek, yasal bir hükümet kuruluncaya dek, yazışmalar Sivas'taki Genel Kongre Heyeti Temsiliyesiyle yapılacaktır.



Ertesi gün Mustafa Kemal Paşa'nın, mebus (milletvekili) seçimi hazırlıkları hakkındaki genelgesi yayınlanmıştır. Genelge, Balıkesir, Konya, Diyarbakır, Erzurum, Ankara, Bursa, Çine, Bandırma, Edirne ve Niğde'de bulunan kolordu/tümen komutanlıklarına; vilayetlere, müstakil sancaklara ve belediyelere gönderilmiştir: 40



42



Tüzük, madde 4.



Yönetim Zamandizini



İstanbul Hükümetinin tuttuğu ve sürdürdüğü gerici yönteme ve yaşamakta olduğumuz günlerin büyük korku ve tehlikelerine karşı haklarımızı savunmak ve varlığımızı korumak için Meclisi Milli'nin seçilmesini ve toplanmasını sağlamak ve çabuklaştırmak bugünün en önemli işidir.



İkinci İktidar: Heyeti Temsiliye Kararları Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin Sivas Kongresi’nde saptanan tüzüğüne göre Heyeti Temsiliye’nin görev ve yetkileri şöyle özetlenebilir:41 Heyeti Temsiliye vatanın bütününü temsil eder. Eğer Osmanlı Hükümeti İtilaf Devletleri’nin baskısına boyun eğerek anayurdun bir parçasını bırakmak zorunda kalacak olursa Heyeti Temsiliye derhal geçici bir yönetim görevini üzerine alacaktır… Heyeti Temsiliye, vatanın bütünlüğünü ve ulusumuzun bağımsızlığını sağlamak hususunda her türlü tedbirleri, siyasal ve uygulama kararları almaya yetkilidir.



Sivas Kongresi'nin seçtiği Heyeti Temsiliye ilk toplantısını 12 Eylül’de yapmıştır. Aynı gün Anadolu'nun İstanbul Hükümetiyle haberleşme ve bağlantısının kesildiği Umumi Kongre Heyeti tarafından bir tebligatla bütün komutan ve valilere bildirilmiştir: Hükümet, ulusun sevgili padişahına dileklerini ulaştırmasını engelleyip onunla bağlantısını kesmekte ve gerçekleşen haince davranışını sürdürmekte direndiğinden, ulus da, yasal bir hükümet başa geçinceye değin İstanbul Hükümeti ile yönetim yönünden ilişkisini ve İstanbul ile her türlü telgraf ve posta haberleşme ve ulaştırmasını büsbütün kesmeye karar vermiştir. Her yerdeki sivil memurlar, askeri komutanlarla birlikte bu kararı yerine getirecek ve sonucu Sivas'ta Kongre Genel Kurulu'na bildirecektir. İş bu tebligat bütün komutanlara, sivil yönetim başkanlarına gönderilmiştir.



Heyeti Temsiliye'nin isteği üzerine telgraf merkezleri işgal edilmiştir. İstanbul'la resmi haberleşmenin kesilmesiyle birlikte Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Temsil Kurulu geçici bir hükümet gibi çalışmaya başladı. Türkiye'de ikili iktidar doğdu. Heyeti Temsiliye’nin aldığı ilk kararlar şöyledir: − İstanbul Hükümeti'nce 16 Eylül’de Kastamonu valiliğine atanan Ali Rıza Bey'in ilk vapurla İnebolu'dan İstanbul'a gönderilmesi kararlaştırıldı. − Ali Fuat Paşa'nın yerine 20. Kolordu Komutanlığı'na atanmış olan Kiraz Hamdi Paşa'ya Eskişehir'den İstanbul'a dönmesi gerektiği bildirildi. − Erzurum'da bekletilen Van valisi Mithat Bey'in görevine gitmesine izin verildi. − Kastamonu Mevki Komutanlığı görevine 16 Eylül’de Albay Osman Bey atandı. Kastamonu vilayetinde zaaf ve duraksama belirtileri görülmeye başlanınca, Mustafa Kemal Paşa Ankara'da bulunan Ali Fuat Paşa'dan Kastamonu'ya güvenilir ve gücü yeten bir subay gönderilmesini rica etmişti. Kastamonu'ya gönderilen Albay Osman Bey, Kastamonu'ya gelir gelmez vali tarafından tutuklan41



Bekir Sıtkı Baykal, Heyeti Temsiliye Kararları, TTK Yayını Birinci Baskı 1974), Ankara, 1989, s. X-XI. Baykal, 8 Eylül 1919-12 Aralık 1919 tarihleri arasındaki Heyeti Temsiliye kararlarını yayımlamıştır. Heyeti Temsiliye’nin 16 Kasım 1919-28 Kasım 1919 tarihleri arasındaki tutanakları Uluğ İğdemir tarafından yayımlanmıştır. Uluğ İğdemir, Heyeti Temsiliye Tutanakları, TTK Yayını, Birinci Baskı 1975, Ankara, 1989.



1919 Yılı



43



− − − − − − −



− − −



mış; Mustafa Kemalci subaylar tarafından kurtarılmıştı. Osman Bey, gece vali vekilini ve jandarma alay komutanını tutuklatmıştır. Mustafa Kemal Paşa’yla makine başında konuşan Albay Osman Bey, vali vekilliğine Defterdar Ferit Bey'i getirmiştir. Osman Bey, Kastamonu ve çevresi komutanı olarak geniş yetkiler almıştır. Kastamonu sokaklarında dağıtılan bir bildiride de ilin Kuvayı Milliye ile birleştiği ilan edilmiştir. Heyeti Temsiliye, 17 Eylül’de Kastamonu defterdarı Ferit Bey'in vali vekilliğini onaylamıştır. Ferit Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın isteği üzerine Sinop Mutasarrıflığına İstanbul'la ilişiğin kesilmesini emretmiştir. Heyet, Ankara valisi Muhittin Paşa ile Çorum mutasarrıfı Samih Fethi Bey'in Sivas'a çağrılmasını kararlaştırdı. Sivrihisar ve Mihalıççık ilçeleri Sivas Kongresi'nin kararlarına uyarak İstanbul'la ilişiği kestiler. 22 Eylül’de İstanbul'la ilişiği kesen merkezlere Bolu da katıldı. Heyeti Temsiliye, 18 Eylül’de İstanbul'a tel çekerek Çorum'un milli harekete katıldığını duyurdu. 20 Eylül’de Burdur Mutasarrıfı, Heyeti Temsiliye emriyle yakalanıp Burdur'dan uzaklaştırıldı. Heyeti Temsiliye, İstanbul Hükümeti'nin görevinden uzaklaştırdığı Sinop Mutasarrıfı Mazhar Tevfik Bey'in görevine iadesini kararlaştırdı. Böylece, Sinop'ta bir süredir devam eden yönetim karışıklığı sona erdi. Bu sırada Müdafaai Hukuk Heyeti Trabzon Merkezi, Sivas Kongresi temsil kurulunu tanımadığını bildirmiştir. Heyeti Temsiliye'ye çekilen telgrafta kurulun aldığı kararların Erzurum Kongresi kararlarına aykırı olduğu bildirilmiştir. Alınan kararları bilmek istedikleri belirtilmiştir. Öte yandan Trabzon eşrafından sekizi Karabekir'e başvurarak İstanbul'la haberleşmenin açılmasını istemiştir. Karabekir Trabzonluların da Hükümete cephe almasını önerecektir. Trabzon valisi Mehmet Galip Bey, Trabzon resmi ve sivil ileri gelenlerini toplayarak Hükümet emirlerinin verilmediğini, iki kuvvet arasında göreve devam edemeyeceğini bildirmiştir. Heyeti Temsiliye, milli harekete karşı çıkan Trabzon valisi Mehmet Galip Bey'in tutuklanarak Erzurum'a sevkedilmesini uygun buldu. Galip Bey, 24/25 Eylül gecesi Ardasa'da tutuklanarak Erzurum'a gönderilecektir. İstanbul Hükümeti'nce Kolordu Komutanı olarak Konya'ya gönderilen Sait Paşa, 30 Eylül’de İstanbul'a geri gönderilmiştir. Giresun kaymakamı Nizamettin Bey'in yerine atanan Badi Bey'in istifa ettirilerek geri yollanması kararlaştırıldı. 7 Ekim tarihli kararla Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın Ali Rıza Paşa Kabinesi’nde Heyeti Temsiliye adına bulunması kararlaştırılmıştır.



Heyeti Temsiliye, 23 Eylül ve 24 Eylül günleri bir dizi karar almış; 24 Eylül’de Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Şubesine bir yazı göndermiştir. Yazıda, halkın birçok şikayetini Heyeti Temsiliye'ye bildirdiği, bu gibi başvurmaların ilgili makamlara yapılması gerektiği, Heyeti Temsiliye'nin devlet işlerine karışma yetkisi olmadığı (!) anlatılmıştır.42 Mustafa Kemal Paşa, Tasviriefkar, Vakit, Akşam, Türk Dünyası ve İstiklal gazeteleri adına sorulan çeşitli sorulara 10 Ekim günü yanıt vermiştir. Aynı tarihte, Matbuat Cemiyeti Başkanı ve "Tasviri Efkar" gazetesi başyazarı Velit'in 42



44



İradei Milliye, 28 Eylül 1919; Zeki Sarıhan, agk.



Yönetim Zamandizini



(Ebüzziya) kendi gazetesi adına yönelttiği sorulara ise Mustafa Kemal Paşa yaveri aracılığıyla yanıt vermiştir. Heyeti Temsiliye adına yapılan açıklamada Hükümet'le Temsil Kurulu arasındaki ilişkilerde devletin iki başlı bir görünüm içinde olmayacağı, Temsil Kurulu'nun başka ülkelerle resmi ilişkilere giremeyeceği bildirilmiştir. Bugünkü hükümetin iç ve dış politikayı yürütüp yürütemeyeceği konusunda şimdilik bir şey söylenemeyeceği, bakanların ve başbakanın atanmasında etkili olunmadığı belirtilmiş ve daha ayrıntılı bilgi alınmak isteniyorsa Sivas'a bir-iki kişi gönderilmesi istenmiştir. Heyeti Temsiliye, 13 Ekim’de seçimler, adaylar, örgütlenme ve atamalar konusunda bir dizi karar almıştır. Aynı tarihte Ali Rıza Paşa Hükümeti, Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin bürokrasisinde geniş kapsamlı bir değişiklik gerçekleştirecektir. Birçok kişi görevden alınırken, birçok göreve yeni atamalar yapılmıştır. Heyeti Temsiliye’nin 14 Ekim tarihli kararları şöyledir: Milli harekete karşı olmalarından ötürü tutuklu olanlar varsa adliyeye teslimleri, Erzurum'da serbest bırakılan Trabzon valisi Galip Bey'in azlolunduğu tebliğinin Cemal Paşa'dan rica edilmesi; milli hareket aleyhine yazılar yazan Adana'daki Ferda Gazetesi'nin postanelerde alıkonulması; Eskişehir ve Bilecik mutasarrıflıklarına uygun birer kişinin atanması konusunun Cemal Paşa'ya yazılması; İstanbul'da basın temsilcilerinden kurulmuş olan Milli Grup hakkında Miralay İsmet Bey'den bilgi sorulması; Adapazarı'ndaki kışkırtmaların bertaraf edilmesi için bildirim yapılması... Heyeti Temsiliye ile Salih Paşa arasında Amasya'da devam eden görüşmede varılan sonuçlar 21 Ekim tarihli bir tutanakla kayıt altına alınmıştır. Buna göre, devlet sınırlarının Türk ve Kürtlerin oturduğu araziyi kapsayacağı, Batı Trakya'da görünüşte bağımsız bir devlet kurulması, Müslüman olmayan azınlıklara imtiyaz tanınmaması, yabancı yardımının nasıl alınacağının Millet Meclisi'ne bırakılması kararlaştırılmıştır. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Meclis güven içinde çalışmaya başlayınca kendini feshedecek, Anadolu'da toplanacak, seçimlere baskı yapılmayacak, İttihatçılık anlamına gelecek her davranıştan kaçınılacak, atama ve görevden alma işlerinde Hükümet'e karışılmayacak, tehcirde suç işleyenler cezalandırılacak, Dünya Savaşı'na girmenin gerekliliği yolunda sözler söylenmeyecek, galeyanlı gösteri ve makalelerden sakınılacak, asayişi bozucu hareketlere meydan verilmeyecek, Hükümet'in yanında ve karşısında birşey yazılmayacaktır. 28 Ekim’de Mustafa Kemal imzasıyla yalnız ilgililere gizli kaydıyla bir genelge gönderilmiştir. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğüne ek olarak hazırlanıp gönderilen bu genelge ile orduya yardımcı milli müfrezelerin kurulması, seyyar ve sabit bu müfrezelere eli silah tutan bütün gençlerin alınması istenmiştir. Genelgeye göre milli teşkilat ile ordu arasındaki bağlantıyı Heyeti Temsiliye koruyacak; milli müfrezeler Müdafaai Hukuk Cemiyeti yönetim kurulu ve merkez kurulları tarafından kurulacak, müfrezeler çağrıldıklarında orduya katılacak, bölgelerindeki eşkiyaya ve Müslüman olmayanların ayaklanmalarına karşı koyacak, askeri düzenlere bağlı olacak, silah ve yiyecekleri ise eşkiyadan alınan, zenginlerin verdikleri ve ordunun yaptığı yardımlarla sağlana1919 Yılı



45



cak; fazla silahlar depo edilecek, düşman eline geçebilecek olanlar güvenli yerlere taşınacak, çetelere girecek olanlar Kuran'a el basarak yemin edeceklerdir. Heyet-i Temsiliye, 29 Ekim’de Ali Rıza Paşa kabinesini destekleme kararı almıştır. Amasya'dan Sivas'a dönen Mustafa Kemal Paşa, Salih Paşa ile yaptıkları görüşme hakkında Temsil Kurulu'na bilgi vermiştir: Başta Sadrazam Ali Rıza Paşa olmak üzere hepsinin yetersiz, Padişahın gözüne girmek isteyen kişilerden oldukları; kimisinin ulusal eylemden yana, kimisinin de buna karşı oldukları; bununla birlikte Padişah, kısa zamanda bunları düşürerek yerine zorbalığı sürdürebilecek bir hükümet getirmek isteyeceğinden, Meclisi Milli kurulup yasama görevini yapmaya başlayıncaya değin Heyeti Temsiliye'nin bu hükümeti tutmasının yurt ve ulus için hayırlı bir iş olduğu kabul olundu.



Kasım ayının ortalarına doğru Hükümet'le Heyeti Temsiliye arasında gerginlik artmaya başlamıştır. Hükümet, Mustafa Kemal Paş’nın Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'ne verdiği talimatları önlemek amacıyla kişisel haberleşmeler için telgraf hatlarının meşgul edilmesini yasaklamıştır. Hükümet, 3 Kasım'da da Kuvayı Milliye'ye ait telgrafların ücretsiz çekilmesi isteğini geri çevirmiştir. Millet Meclisi’ne Doğru Heyeti Temsiliye üyeleri ile kolordu komutanları 16 Kasım’da Sivas’ta bir toplantı yaptılar. Gizli yapılan ve 13 gün devam eden toplantıda, meclisin açılma yeri, Hükümet'le ilişkiler, milli örgütlerin durumu gibi konular ele alınmıştır. Toplantıya katılanların çoğunluğu, Hükümet'in Anadolu'ya karşı tutumu ve Meclis'in İstanbul'da toplanmasına taraftar olduklarını belli ettiler. Bu konuda örgüt şubelerinden gelen cevaplar da gözden geçirildi. Sonunda Hükümet'in ısrarı ve Padişah'ın da isteği göz önüne alınarak, sakıncalı olmakla birlikte, Meclis'in İstanbul'da toplanması kabul edildi. Heyeti Temsiliye, bu toplantıda Aydın Cephesini üç bölgeye ayırmış ve tümünün başına Refet Bey'i atamıştır. Cemal Paşa'dan da Kuvayı Milliye ihtiyaçlarının Harbiye Nezareti bütçesinden karşılanmasını istemiştir. Çoğaltılıp katılanlara imzalı olarak verilen kararlara göre, İstanbul başka türlüsüne razı olmadığı için Meclis İstanbul'da toplanacak, ancak mecliste güçlü bir grup meydana getirilecek; Fransızlara karşı askeri tedbir alınacaktır. Harbiye Nazırı Cemal Paşa 24 Kasım’da Mustafa Kemal Paşa’ya bir şifre göndermiştir: "Devletin içişleri ve siyasası kesinlikle ortaklık kabul etmez." Üç gün sonra Heyeti Temsiliye Hükümet'e şöyle yanıt verdi: "Devletin içişlerinin ve siyasasının ortaklık kabul etmediği bir gerçek olmakla birlikte, bir benzeri bulunmayan bugünkü durumda yurdun ve ulusun geleceğini güven altında tutacak olan ulusal örgütleri bilerek ya da bilmeyerek güçsüz bırakacak ve ulusal birliği bozacak hiçbir işlemi ulusun kabul etmeyeceği de pek yasal ve doğaldır... Kurulumuz, imza ederek vermiş olduğu sözlere yüzde yüz bağlıdır. Şu kadar ki bunun karşılıklı olması gerekir. Oysa hükümet Salih Paşa'nın imzaladığı protokollerle notlarda sözü geçen işlerin daha hiçbirini yapmamış, ve varsa engelleyici nedenleri de bildirmemiştir." Cemal Paşa, 7 Aralık günü bir süredir ileri sürdükleri görüşleri yineleyen bir telgraf göndermiştir. Cemal Paşa'nın yazısında 46



Yönetim Zamandizini



Anadolu'da dirlik ve düzenliğin iyice bozulduğundan söz edilmekte ve ikili iktidar konusuna dikkat çekilmektedir: "… Heyeti Temsiliye adına yabancı temsilcilere teller çekilmesinin, ülkede iki hükümet bulunduğunu gösterdiğini Fransa temsilcisi açıkça söylemiştir." Mustafa Kemal Paşa, 17 Aralık’ta mebuslara hitaben bir genelge yayımlamıştır. Bu genelgede Heyeti Temsiliye'nin İstanbul'a yakın bir yere taşınacağı bildirilmiş ve her ilden seçilen mebuslardan birinin Heyeti Temsiliye temsilcisi olması istenmiştir. Adı bildirilecek bu mebuslarla iki gün toplantı yapılacağı açıklanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye üyeleriyle birlikte 18 Aralık’ta Sivas’tan ayrılmış, 27 Aralık’ta Ankara’ya gelmiştir. Heyeti Temsiliye’nin Ankara'ya geliş nedeni, İstanbul'da toplanacak Meclisi Mebusan'daki çalışmaları daha yakından izlemek ve Ankara’nın İstanbul'la demiryolu bağlantısı bulunmasıdır. Bu tarihte yaklaşık 20.000 nüfusu barındıran Ankara Türk devriminin merkezi olacaktır.



1919 Yılı



47



Ek-1: İŞGAL ZAMANDİZİNİ (30 Ekim 1918 – 4 Kasım 1919) İşgal Bölgesi



Kars – Ardahan – Iğdır



Reyhanlı Kerkük Musul – Revandiz Doğu Trakya Çanakkale Boğazı İstanbul’a geliş İstanbul’a geliş Batı Trakya Antakyaİskenderun Reyhanlı Çanakkale Rakka-Erbil İstanbul İstanbul



İstanbul



İstanbul İstanbul-İzmit



Çanakkale Boğazı



48



İşgal Kuvvetleri Kars’a bağlı Aralık ve Iğdır Ermeniler; Ardahan İngilizler tarafından işgal edildi. İngilizler Ardahan’ı 22 Ocak 1919’da boşalttılar, Ardahan’ı Ermeniler işgal etti. Ermeni işgali 30 Eylül 1920’ye kadar sürdü; kasaba bu tarihte Gürcü, 23 Şubat 1921’de Türk yönetimine geçti. Reyhanlı İngiliz ve Arap birliklerince işgal edildi. (2 Kasım 1918’de geri alınmıştır) Kerkük’e bağlı Köysancak İngilizlerce işgal edildi. İngilizler Musul’u işgal etti. Aynı gün Kuzey Irak’taki Revandiz kasabası da İngilizler tarafından işgal edilmiştir. Bir Fransız Alayı Doğu Trakya’ya gelerek UzunköprüSirkeci demiryolunu denetime aldı. Fransızlar 9 Kasım 1918’de bu hattı işletmeye başlamışlardır. İngiliz ve Fransız kuvvetleri Çanakkale boğazını işgale başladı; işgal 12 Kasım’da tamamlandı. İngiliz Basra torpidosu İstanbul’a geldi. İşgal ordularının öncüleri İstanbul’a geldi. Bir Yunan Tümeni Batı Trakya’da İskeçe’yi işgale başladı. Antakya, İskenderun, Samandağ, Yayladağ, Altınözü Fransızlarca işgal edildi. Reyhanlı Fransızlarca işgal edildi. (1939 yılına kadar Türkiye’den ayrı kalmıştır) Bir İngiliz birliği Çanakkale’ye çıktı. İngilizler Halep doğusundaki Rakka kasabasını ve Kerkük’e bağlı Erbil’i işgal ettiler. Bir Fransız Tugayı İstanbul’a girdi Müttefik filosu ile birlikte Yunan savaş gemileri de İstanbul’a geldi. Fransızların 4.000 kişilik kuvveti Bakırköy’e kadar gelip yerleşti. Fransızlar, Üsküdar Vapur İskelesi’nden Saray Kapısı’na kadar bütün rıhtımın antrepo ve binalarının iki gün içinde kendilerine teslim edilmesini istediler. Dışişleri Bakanı Reşit Paşa, Amiral Calthorpe’a bu işgallerin Ateşkes Anlaşması’nda olmadığını söyledi. İngilizler İzmit, Eskişehir, Afyon, Samsun ve Merzifon’a kontrol birlikleri gönderdiler. Türk donanması İstanbul’da ve Yavuz gemisi İzmit’te gözaltına alındı. İngilizler ve Fransızlar Çanakkale Boğazı’nın iki yakasını paylaştılar. Batı yakasına Fransızlar, Doğu yakasına ise İngilizler hakim olacak. İngilizler Eceabat’ı işgal ettiler. İngiliz kuvvetleri Musul’a bağlı Telafir, Sencar, Zibar ilçelerini işgal etti.



Yönetim Zamandizini



İşgal Tarihi



30.Eki.18



01.Kas.18 02.Kas.18 03.Kas.18 04.Kas.18 06.Kas.18 07.Kas.18 07.Kas.18 07.Kas.18 09.Kas.18 09.Kas.18 10.Kas.18 11.Kas.18 11.Kas.18 13.Kas.18



16.Kas.18



17.Kas.18 20.Kas.18



20.Kas.18



İşgal Tarihi



İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



İstanbul Boğazı



İngilizler Kilyos’a kadar olan bölgeyi işgal ettiler. İşgal kuvvetleri, Karadeniz’den gelebilecek denizaltılara karşı Boğaz 21.Kas.18 girişinin her iki yanına birer batarya yerleştirdiler. 3 İngiliz motoru da boğaz ağzını gözetliyor.



AzerbaycanHarbiye Nazırı Abdullah Paşa, Azerbaycan ve Kuzey Kaf23.Kas.18 Kuzey Kafkasya kasya’daki Türk subaylarının buraları boşaltmalarını emretti. Marmaris – İzmir



Bir İtalyan kruvazörü Marmaris ve İzmir’e geldi.



24.Kas.18



Adana



Adana’ya gelen Fransız albayı Reymond, şehrin Fransız askerleri tarafından işgal edileceğini bildirerek Türk askerleri- 25.Kas.18 nin çekilmesini emretti.



İstanbul



İngilizlerin Karadeniz Ordusu Başkumandanlığına atanan General Milne İstanbul’a geldi. Karargahı ise 18 Aralık 1918’de gelecek. 4 gün önce de Fransız d’Esperey gelmişti. 27.Kas.18 Yunan siyasi temsilcisi Aleksandropollis de bazı Yunan memurlarıyla birlikte İstanbul’a geldi.



Gelibolu



İngilizler İtilaf devletleri adına Gelibolu’ya çıkarma yaptılar. 27.Kas.18 18 Temmuz 1920’de Yunanlılar da buraya çıkarma yapacak.



İskenderunPayas



Bir İngiliz birliği İskenderun Kuzeyinde bulunan Payas’a 28.Kas.18 çıktı.



Samsun



Bir Fransız ve üç İngiliz savaş gemisi Samsun’a geldi. Al28 Kas. 18 manların 24 saat içinde şehri terk etmelerini emrettiler.



Batum



İngiliz savaş gemileri Batum’a geldi.



01.Ara.18



Yemen



Yemen, Hudeyde, Asir illeri İngiliz kuvvetlerince işgal edildi. 01.Ara.18



Kilis



İngiliz işgali Güneydoğu’da ateşkes sınırının içine, Kilis’e 06.Ara.18 uzandı.



Antakya



Fransız birlikleri Antakya’ya girdi.



07.Ara.18



Oğuzeli



Oğuzeli Fransızlar tarafından işgal edildi.



09.Ara.18



Dörtyol



Fransızlar Dörtyolu işgal etti.



11.Ara.18



Ceyhan



Fransızlar Ceyhan, Karataş, Misis ve Toprakkale’yi işgal ettiler. 17.Ara.18



Mersin



Bir Fransız birliği Mersin’i işgal etti.



17.Ara.18



Antep



İngiliz birlikleri Antep’e girdi.



17.Ara.18



TarsusYumurtalık



Tarsus ve Yumurtalık Fransızlar tarafından işgal edildi.



17.Ara.18



Batum



7000 asker taşıyan İngiliz savaş gemileri Batum’a geldi. 26 Aralık 1918’de Batum’da Türk bayrağı indirilerek yerine İn- 17.Ara.18 giliz bayrağı çekildi.



İzmir



Yunan savaş gemisi Leon İstanbul’dan İzmir’e geldi.



24.Ara.18



Osmaniye



Fransızlar Osmaniye’yi işgal ettiler.



25.Ara.18



Pozantı



Fransız kuvvetleri Pozantı’yı işgal etti. 200 vagon yiyecek 27.Ara.18 ve 120 otomobile el koydular.



1919 Yılı



49



İşgal Tarihi



İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



Urfa-Birecik



İngilizler Urfa-Birecik güneyinde demiryolu üzerinde bulunan Cerablus kasabasını işgal ettiler. Türk bucak müdürü ve 03.Oca.19 jandarmaları hapsettiler. Taburun ağır silahlarına el koydular.



Bağdat



İngilizler Bağdat’ı işgal etti. Aynı gün Türk birlikleri Medi10.Oca.19 ne'yi teslim etmiştir.



Güneydoğu



İngilizler Güneydoğu'da Cerablus'tan sonra Resulayn, Arappınar 14.Oca.19 ve Siftek istasyonlarını da işgal ettiler.



Trakya



Bir Yunan taburu Trakya'da Hadımköy'den Kuleli Burgaz'a kadar bütün demiryolu istasyonlarını işgal etti. Bölgedeki 14.Oca.19 Rumlar sevinç gösterileri yapıyor.



Demiryolları



Fransızlar Şark Demiryolları yönetimini ele geçirdiler. İngi15.Oca.19 lizler de Haydarpaşa İstasyonu'na el koydular.



Konya



İngilizler Konya İstasyonu'nu işgal ettiler; bir İngiliz kontrol birliğini Eskişehir’e gönderdiler.



Antep



İngilizler Halep'teki kuvvetlerinin güvenliğini sağlamak ve 15.Oca.19 yem bulmak bahanesi ile Antep Sancağı'nı işgal ettiler.



Adana



Fransızlar, Pozantı'nın 6 km kuzeyindeki Akköprü ve Çiftehan'ı işgal ettiler. Fransız kuvvetleri, 26 Aralık'ta Türk 03.Şub.19 ordusunun boşalttığı Çukurova'nın Pozantı'ya kadar olan bölümünü, 27 Aralık'ta da Pozantı’yı işgal etmişlerdi.



10 Ocak'ta başlayan Medine şehrindeki Türk boşaltması taMedine-Yemenmamlandı. Yemen ve Asir'den çekilme ise 25 Mart'ta ta- 03.Şub.19 Asir mamlanabilecek. Maraş



İngilizler Maraş’ı işgal etti.



22.Şub.19



Yunanlılar Edirne'ye bağlı Karaağaç'ı işgal ettiler. Karaağaç, Edirne-Karaağaç 23.Şub.19 15 Eylül 1923'te Türkiye'ye geri verilecektir. Urfa-Birecik



İngilizler, Urfa'ya bağlı Birecik'i işgal ettiler. İngilizler burayı 4 Kasım'da boşaltacaklar, fakat aynı gün kasabaya Fransız 24.Şub.19 kuvvetleri girecektir.



Azgur-AhıskaArdahan



Azgur ve Ahıska, Gürcüler tarafından işgal edildi. 9. Ordu birlikleri Ocak ayının son günlerinde üç ilden çekilmelerini tamamlamıştı. İngilizler buraları Bolşevikler önünde bir set 01.Mar.19 olarak gördükleri Menşevik Gürcülerle Ermenilere veriyor. Gürcüler 20 Nisan'da da Ardahanı işgal edecek.



Kozan



Fransızlar Kozan'ı işgal ettiler.



ZonguldakEreğli



İtalyanlara kızan Fransızlar bir tabur asker göndererek Zonguldak ve Ereğli'yi işgal ettiler. Gerekçe İstanbul'un kömür 08.Mar.19 ihtiyacını karşılamak.



Samsun



İngilizler Samsun'a 200 kişilik bir birlik çıkardılar. Sebep: Asayiş. Bunlardan bir kısmı 30 Mart'ta Merzifon'a gidecek. 09.Mar.19 İngilizlerin Samsun'u boşaltmaları 4 Ekim 1919'da tamamlanacaktır.



Kars



Kars'ta kalan iki alay da 1878 sınırına çekildi. Böylece üç il10.Mar.19 de Türk askeri kalmadı.



50



Yönetim Zamandizini



07.Mar.19



İşgal Kuvvetleri



İşgal Tarihi



Urfa-Akçakale



Urfa'nın Akçakale ilçesi Fransızlarca işgal edildi.



17.Mar.19



Antalya



İtalya Başbakanı ve Dışişleri bakanı Antalya'ya çıkarma ya21.Mar.19 pılacağını bildirdiler.



Konya



Müttefiklerin Yüksek Konseyi, İtalyanların Konya'yı işgal 21.Mar.19 etmelerini kabul etti.



Antalya



İtalyan kuvvetleri Antalya önüne geldi. 28 Mart'ta İtalyan iş22.Mar.19 gali başlayacak.



Urfa



Urfa, 200 kişilik bir İngiliz piyade bölüğü tarafından işgal edildi. Türk süvari alayı komutanı, işgali protesto etti. Muta24.Mar.19 sarrıf Nusret Bey, karşılamaya çıkmadığı için İngiliz komutanı tarafından azarlandı. Suruç da İngiliz işgali altına girdi.



Fethiye



İtalyanlar Fethiye’yi işgal etti. Fethiye 21 Haziran 1920'ye 24.Mar.19 kadar İtalya işgali altında kaldı.



Urfa



İngilizlerin baskısı sonucu Türk alayı Urfa'nın 5 km. kuzeyine çekildi. İngilizler 200 kişilik bir kuvvetle dün Urfa'yı igal 25.Mar.19 etmişlerdi.



Yemen-Asir



Türk askerinin Yemen ve Asir illerinden çekilmesi tamamlandı. 1 Aralık 1918'de Yemen, Asir ve Hudeyde İngilizler 25.Mar.19 tarafından işgal edilmişti.



Antalya-KaşSilifke



İtalyanlar, müttefiklerinden habersiz olarak 300 kişilik bir kuvvetle Antalya, Kaş, Silifke'yi işgal ettiler. Şehri halkın is28.Mar.19 teği üzerine işgal ettiklerini bildirdiler. Antalya ve Kaş, 5 Temmuz 1921'de boşaltılacaktır.



Konya



İtalyanlar, Konya'ya bir taburla asker yerleştirdiler. Konya'02.Nis.19 ya asıl İtalyan birlikleri 24/25 Nisan'da gelecektir.



İstanbul



Fransızlar, İstanbul Beyazıt'taki askeri misafirhane binasını işgal ettiler. İtilaf gemilerinin İstanbul'a geldiği 13 Kasım'07.Nis.19 dan beri müttefik subaylar istedikleri binaları boşalttırıp giriyorlar.



Manisa



Manisa'ya 11 Fransız subayı ile Senegal askerleri geldi.



Köyceğiz



İtalyanlar Köyceğiz'i işgal ettiler. İtalyanlar burayı 26 Nisan 11.Nis.19 1920'de boşaltacaklar.



Kars



İngilizler Kars'ı işgal ettiler.



13.Nis.19



Afyonkarahisar



Fransızlar Afyonkarahisar istasyonunu işgal ettiler.



16.Nis.19



Ardahan



Gürcüler, Ardahan'ı işgal etti. Milli Şura kuvvetleri dağıtıldı. 20.Nis.19



İşgal Bölgesi



09.Nis.19



Afyon



264 İtalyan askeri Afyon'da…



Konya



1500 kişilik bir İtalyan taburu Konya'ya geldi. İtalyanlar 24.Nis.19 1920 Martına kadar Konya'da kalacaklar.



21.Nis.19



Kars



İngilizler tarafından Kars'ın Ermenilere devri tamamlandı.



30.Nis.19



İtalyanlar Kuşadası’nı ve Selçuk'u işgal ettiler. Buralar daha Kuşadası-Selçuk sonra Yunanlılar tarafından işgal edilecek. Her ikisi de Eylül 01.May.19 1922'de kurtulacaktır.



1919 Yılı



51



İşgal Tarihi



İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



TekirdağMuratlı



Fransız ve Yunan birliklerinin yerini almak üzere 100 İtalyan askeri, Tekirdağ'ın Muratlı kasabasına gönderildi. İtalyanlar, halkın elindeki silahların ve içinde Rus silah ve ara02.May.19 cı-gereci bulunan Tekirdağ'daki ambarın kendilerine teslim edilmesini istiyorlar. İtalyanların bu istekleri yerine getirilecektir.



İzmir



İtilaf gemileri İzmir'de toplandı. İtilaf Devletleri, 15 Mayıs'ta 07.May.19 yapacakları işgale hazırlanıyorlar.



Datça-Marmaris- İtalyanlar Datça, Marmaris, Fethiye ve Bodrum'u işgal etti. 11.May.19 Bodrum Kaymakam ve bölük komutanı Fethiye'de işgali protesto ettiler.



İzmir



İtilaf devletleri temsilcileri, İzmir'in Yunanlılar tarafından işgal edilmesi için derhal harekete geçilmesini Venizelos'a resmen bildirdiler. Venizelos, bu kararı İtalya ve Yunan do- 12.May.19 nanmasına bildirdi. Birinci Yunan tümeninin Selanik'te gemilere bindirilmesi tamamlandı.



Kuşadası



İtalyan birlikleri Kuşadası’nı işgal etti. İtalyanlar İzmir'i işgal edecek Yunanlıların güneye doğru sarkmasını önlemek 13.May.19 istiyorlar. İzmir Müdafaai Hukuk Cemiyeti İtalyan kuvvetlerinin Kuşadasına asker çıkarmasını protesto etti.



Akşehir-Selçuk



İtalyanların bir birliği Akşehir'e yerleşti ve burada İngiliz 14.May.19 kuvvetlerinin yerini aldı. İtalyanlar Selçuk'u da işgal ettiler.



İzmir



İzmir işgali başladı.



İzmir-Efes



Ege bölgesini Yunanlılarla paylaşamayan İtalyanlar, İzmir 15.May.19 güneyine yerleşmeye çalışıyor. Bir İtalyan birliği Efes'e geldi.



İzmir-Çeşme



Yunanlılar Çeşmeyi işgal ettiler. Söke ve Milas da İtalyan 17.May.19 birlikleri tarafından işgal edildi.



İzmir-Foça



Foça Yunanlılar tarafından işgal edildi.



Burdur-Bucak



İtalyanlar Burdur’u ve Bucak’ı işgal ettiler. Yunanlılar Tor19.May.19 balı'yı işgal ettiler.



İzmit



İngilizler İzmit'i işgal ettiler. İzmit, 17 Haziran 1920'de geri alınacak, aynı yılın 12 Temmuzunda İngiliz ve Yunanlılarca yeniden işgal edilecek, 25 Eylül'de ikinci defa kurtarılacak, 9 19.May.19 Nisan 1921'de İngilizler tarafından tekrar işgale uğrayacak, 28 Haziran 1921'de kesin olarak kurtarılacaktır.



İzmir



Yunan kuvvetleri Torbalı, Turgutlu, Karaburun, Seferihisar 20.May.19 ve Çeşme’yi işgal etti.



Bursa-Konya



Bursa ve Konya'da işgali protesto eden mitingler yapıldı.



Menemen



Yunanlılar yerli Rumların hayatlarının tehlikede olduğunu ileri sürerek Menemen'i işgal ettiler. Bir Yunan ajanı olan 21.May.19 Misaidilis, Menemen kaymakamı ile işgale karşı konulmaması konusunda anlaşmıştı.



Foça



Yunanlılar Foça'yı işgal ettiler.



Manisa



Yunan işgali genişliyor, Yunanlılar Manisa'ya girdi. Yunan 25.May.19 işgalini kınamak için Ankara'da büyük bir miting yapıldı.



52



Yönetim Zamandizini



15.May.19



18.May.19



21.May.19



23.May.19



İşgal Tarihi



İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



Ayvalık



Yunan ve İngiliz savaş gemileri Ayvalık'a gelerek keşiflerde bulundular. Yunanlılar takviye kuvvet alarak 29 Mayıs 26.May.19 1919'da karaya asker çıkardı.



Aydın



Yunanlılar Aydın’ı işgal ettiler. 57. Tümen karargahı direnme şartları olmadığı için Aydın'ı terketti. İşgal kuvvetleri, 27.May.19 geçtiği yerlerde Rum toplulukları tarafından törenle karşılandı. Aydın'da halk evlere kapandı.



Tire



Yunanlılar Tire'yi işgal ettiler. Nif (Kemalpaşa) Yunan işgali altına alındı. Bir kısım Tire ileri gelenleri Yunan kuvvetlerini kasabaya işgale davet etmişlerdi. Gece Yunanlılar Ayvalık'a çıkarma yapmaya başladılar. 29 Mayıs 1919'da 14. Ko- 28.May.19 lordu Komutanı Yusuf İzzet Paşa, işgale karşı askerin karşı koymamasını emretti. 172. Alay işgale karşı direnmeye başladı. İlk Kurşun Savaşı.. 1 subay ve birkaç er öldü.



Saruhanlı-Milas



Saruhanlı Yunanlılar tarafından işgal edildi. İtalyanlar Mi30.May.19 las'ı işgal etti.



Ödemiş



Yunanlılar Ödemiş'i işgal ettiler. Yunan kuvvetleri 120 kişiden oluşan Yiğit Ordusu'nu yenilgiye uğrattı. Ödemiş 5 Ey- 01.Haz.19 lül 1922'ye kadar işgal altında kalacaktır.



Çeşme



Çeşme Yarımadası'nın işgali tamamlandı.



Aydın



Aydın'a bağlı Umurlu, Köşk ve Sultanhisar kasabaları Yu03.Haz.19 nanlılar tarafından işgal edildi.



Nazilli



Yunanlılar Nazilli'yi işgal etti.



Batı Anadolu



Yunanlılar Batı Anadolu'da şehir ve kasabaları teker teker 05.Haz.19 işgal ediyorlar.



Bergama



Bergama Yunanlılar tarafından işgal edildi. Yüzbaşı Kemal'in Bergama'yı savunmak için yaptığı çağrıya eşraftan bazılarının yılgınlık propagandası yapması üzerine ancak 30 kişi katıldı. Bunlar da çok geçmeden dağıldı. Yüzbaşı Kemal Yunanlılara teslim edildi. Kaymakam işgali resmen protesto etti. Dahiliye Nazırı Ali Kemal işgali protesto eden kayma12.Haz.19 kama: "Elimiz kolumuz bağlı, ancak Paris Barış Konferansı'nda protesto edebiliriz. Halk sükûnetini korusun, göç etmesin cevabını verdi. Milli Kuvvetler 15 Haziran'da şehri kurtaracak, ancak Bergama 19 Haziran'da yeniden Yunan işgali altına alınacaktır. 1915'te göç ettirilen Rumlar geri dönecek, 80.000 kadar Türk Bergama'dan göç edecektir.



Antalya



İtalyanlar Antalya'ya yeni kuvvetler çıkardılar; buradaki askeri varlıklarını 3500 mevcutlu takviyeli bir alay haline ge- 13.Haz.19 tirdiler.



Dikili



Dikili de Yunanlıların eline geçti. Dikili 14 Eylül 1922'ye 13.Haz.19 kadar Yunan işgali altında kalacaktır.



02.Haz.19



04.Haz.19



1919 Yılı



53



İşgal Tarihi



İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



BergamaMenemen



Bergama Yunan işgalinden kurtarıldı. Yunanlılar, bu yenilgi üzerine Menemen'de katliam yaptılar: Kaymakam Kemal Bey ve 6 jandarma hükümet konağında öldürüldü. Katliam 15.Haz.19 sırasında birçok Türk yerli Rumlara sığındı. Birçoğu ise şehri terk ediyor.



Bergama



Yunanlılar Akdeniz Tümeni'ne mensup 6. Alayla Berga19.Haz.19 ma’yı ikinci defa işgal etti.



Akhisar



5 Haziran'da işgal edilip 9 Haziran'da boşaltılmış olan Akhisar, Yunanlılar tarafından ikinci sefer işgal edildi. Ahmetli'22.Haz.19 nin güneyinde esir alınan 4 subay, 56 sivil ve 3 er, kurşuna dizilmek üzere götürüldü.



İzmir-Kiraz



Yunan kuvvetleri İzmir'in Kiraz ilçesini işgal ettiler. Kiraz, 7 23.Haz.19 Eylül 1922'de kurtulacaktır.



Burdur



İtalyanlar Burdur'u işgal etti. İtalyanlar gittikleri yerlere doktorlar götürerek halkı parasız tedavi ediyorlar, halka yumu28.Haz.19 şak davranıyorlar ve Yunanlılara karşı mücadeleyi destekliyorlar.



Aydın



Üç gün süren şiddetli çarpışmalardan sonra ordu ve milis kuvvetleri Aydın'ı Yunalılardan geri aldı. Yunanlılar şehri 30.Haz.19 yaktı. Yunanlılar 4 Temmuz'da Aydın'ı yeniden işgal edecekler.



Menderes



İtalyanlar Menderes nehrini geçerek Türk köylerine ateş açan Yunanlılara müdahale ettiler; buraların İtalyan arazisi 06.Tem.19 olduğunu söyleyerek Yunanlıları geri çekilmeye mecbur ettiler.



Suruç-Birecik



Suruç ve Birecik Fransızlar tarafından işgal edildi.



54



Yönetim Zamandizini



04.Kas.19



Ek-2: BASINDA GÜNDEM43 Manda, vekalet, müzaheret tartışmaları; Bolşevikler ve sosyalizm; emperyalizm, kapitalizm; bağımsızlık; seçimler; ithalat-ihracat rakamları; Sevr Anlaşması; harekatı milliye; halkçılık; İstanbul’da yaşam gazetelerde öne çıkan haber başlıklarıdır: Tasviri Efkar’ın yayınına göre İstanbul nüfusu 1.105.124 kişi. Bunun 603.919’u Müslüman, 218.416’sı Rum, 88.109’u Ermeni, 55.333’ü de Musevi. Tasviri Efkar, 23 Kasım 1918. “Siyasette hangi yol? İngiltere’nin eğilim duyduğu taraf, şimdiye kadar siyasetin hiçbir safhasında iflas etmemiştir, edemez. Menfaatimizi İngiltere’nin müttefikleriyle bize açacakları şehrah (ana) siyasette görüyoruz.” Refi Cevat, Alemdar, 6 Ocak 1919. “Memlekette akıllı buhranı var!” Karagöz, 25 Ocak 1919. Fransa'nın büyük gazetelerinin başlıkları: "Türkiye'nin parçalanışı", "Türk imparatorluğu ömrünü doldurdu", "Hasta adamın cenaze töreni".. Zeki Sarıhan, KSG, s. 247, 16 Mayıs 1919. “Ortaçağda uygulanan, her bir uzvu bir katırın kuyruğuna bağlanarak insan parçalatmak cezası, yirminci asırda Osmanlı saltanatına, Türk milletine mi tetbik edilmek isteniyor? Beraber yaşamak veya ölmekten başka yol olmadığı kesin, fakat metin bir tavırla cihana anlatmalıyız.” R. Ahmet, İstiklal, 21 Mayıs 1919. Mandaların gerçek mahiyeti: “Vekalet ile himaye aynı şeydir. Bunlar bizim için tehlikelidir.” Aynı gazetede Ahmet Emin, bağımsızlık isteyenleri maceracılıkla suçluyor, Amerikan mandacılığını savunuyor. Ahmet Selahattin, Vakit, 2 Haziran 1919. “Bizde memleketi iyi yönetecek yeteri kadar adam yok. Milletler Cemiyeti’nin kefilliği altında, geçici bir Amerikan vekaleti tayin olunmalıdır. Amerikan mandasını tercih edişimin sebebi, iki yıl yakından gördüğüm bu memleketin siyasi tarihinin güven verici olmasıdır. Mandayı Amerika kabul etmezse İngiltere’ye veya başka bir memlekete teklif edilmelidir.” Rauf Ahmet, İstiklal, 4 Haziran 1919. Balıkesir’de Doğrusöz gazetesi mandacılığa çattı: “Müslüman esir olamaz. Bazılarının himaye ve vesayete hazır bir fikir ve kalem kullanması gariptir. İki yol vardır: Ya istiklal, ya ölüm!” Doğrusöz, 5 Haziran 1919. “Otuz yıl dışişlerinde Avrupa’da çalışmış başmabeyinci, mümtaz şahsiyetlerden” Lütfi Simavi yazıyor: “Biz kendimizi idareden aciziz. Büyük bir devletin müzaheretine ihtiyacımız var. O bizi çöküşten kurtarır. Bir kılavuza ihtiyacımız var. Kendi kendimize kalsak, her kafadan bir ses çıkar. Son pişmanlık fayda vermez!” Lütfi Simavi, İstiklal, 21 Haziran 1919. “Manda ister miyiz? Gazetemizde açtığımız manda müsabakasına gelen mektupları okuyalım. İstanbul’un tanınmış kişileri dışında bütün milletin arzusu tam ve mükemmel bir istiklalden başka bir şey değildir. Milyonlarca halk, varlığına, benliğine hakim, kendisi sahip olmak istiyor.” Memleket, 10 Ağustos 1919. “Memnuniyetle haber alıyoruz ki, Hükümet Anadolu’daki asayişsizliğe karşı koymak için iyi çalışıyor. Bunu son hükümete alınan kişilere borçluyuz. Elimizde bir Anadolu kaldı, onu da Harekatı Milliye gibi müfrit fikirlerle ezdiremeyiz.” Alemdar, 27 Ağustos 1919.



43



Bu bölümde yer verilen gazete haberleri Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt I-II’den derlenmiştir.



1919 Yılı



55



Celal Nuri, manda istemeyenlere çatıyor: “Asır milliyet ve istiklal asrıdır. Emperyalizm her devletçe reddediliyor. Gelecek idaremizin tespitinde, siyasi müzaherete, yani idari yardıma şiddetle muhtacız. Yardım olmadan bunları düzeltmek hayaldir. İnhisar taraftarı değiliz. Yardımı Cemiyeti Akvam’dan ve her büyük devletten isteriz.”, Celal Nuri, İleri, 13 Eylül 1919. “Uçurumun önünde: İhracatımız 8 milyon, ithalatımız 28 milyon.” H. Ragıp, İfham, 13 Eylül 1919. Maliye Nazırı Tevfik Bey’in Ajans Havas’a demeci: “Türkiye’nin mali vaziyeti: Sarfiyat 79 milyon, Varidat 42 milyon Osmanlı lirası.” Alemdar, 15 Eylül 1919. “İstanbul’daki parklara İslam hanımlarının girmesi yasaklandı. Emri Polis Müdürü Belediye’ye bildirdi.” İkdam, 16 Eylül 1919. Karagöz’de Karagöz’le Hacivat, duvarın üstüne çıkmışlar zurna ve tef çalıyorlar. Yerde Damat Ferit düşmüş ve debeleniyor. Karagöz, 4 Ekim 1919. “Bolşevik domuzu Rusya’da ne bağ bıraktı ne bahçe. İttihatçılar bu memlekette Bolşeviklerin Rusya’da yaptığından daha büyük tahribat yaptılar. Onun için Bolşeviklere ağızlarının suyu akıyor. Bunlara karşı kullanılan İngiliz mermisi dosdoğru hedefine isabet eder.” Refi Cevat, Alemdar, 13 Ekim 1919. “Sosyalizm Cereyanları” başlıklı yazısında, işçilerin aşırı isteklerle sayısı pek az olan işverenleri adeta esir aldıklarını ileri sürerek “işçi haklarının sınırları belli edilsin” diyor. “Yarın memleketimizi ecnebi sermayesine açmak zorundayız. Ecnebiler sermayelerini dökerken sermaye düşmanlığının burada hiçbir mevki olmamalıdır.” M. Adil, Tarık, 13 Ekim 1919. “Türkocağı’ndaki kadınların, kadın erkek karışık bir topluluğa konser vermesi üzerine, Darül Hikmetül İslamiye şeyhülislamlığa şikayet mektubu gönderdi.” Sebilürreşat, 18 Aralık 1919. “1-15 Aralık tarihleri arasında İstanbul gümrüğünden yabancı ülkelere sevkedilen ticari mallar: Çuha kırıntısı, tiftik, çorap kırıntısı, fındık, 37 balya paçavra, 3 balya halı, 86 sandık afyon, 312 çuval kuşyemi, 23 çuval kıl, 43 sandık balmumu, av derileri, 156 çuval keten tohumu, tütün, pamuk, ceviz, 5 fıçı bağırsak, 46 çuval kabak çekirdeği, 183 çuval kemik, 131 kap kestane, fıstık, yapağı, 5 çuval salep, ipek, mazı, kuzu derisi, palamut, 135 sandık limon, incir, üzüm, şam fıstığı, 7 çuval meşin, 4 sandık keçi derisi, 85 çuval defneyaprağı. Aynı süre içinde yurda giren mallar ise şunlar: zahire, halı, lastik, kumaş, manifatura, iplik, tuhafiye, sabun, tuzlu balık ve sardalya, şarap, konyak, zücaciye, şekerleme, ilaç, elbise, mangal kömürü, limon, mandalina. Türk mallarının gönderildiği merkezle: Liverpol, Londra, Triyeste, Amsterdam, Milano, New York, Midilli, Venedik, Barselona, Yafa, Pire, Beyrut, Selanik, Roterdam, Marsilya, Odesa, Cenova, Köstence, Kalas, Hollanda.” İleri, 20 Aralık 1919. “İttihatçıların yeni manevrası memleketçilik, milli birlik, dışarıya karşı kuvvetli bulunma lüzumu, millete dayanan hükümet ihtiyacı, karşımızda amansız bir kuvvet var, bizi eziyor… Doğu için Batı için bütün dünya için bir tek amansız düşman vardır: İttihat ve Terakki!” R. Cevat, Alemdar, 25 Aralık 1919. “Geçen yüzyılın başından beri 119 yıl geçti, bunun 58 yılı savaş içinde, 61 yılı barış içinde geçti.” Tasviri Efkar, 29 Aralık 1919.



56



Yönetim Zamandizini



1919 YILINDA YÖNETİM G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Ocak



İstanbul Hükümeti Kars, Ardahan ve Batum'da bulunan Türk memurların dönmesine karar verdi. [Osm]



İngilizler tarafından işgal edilen bölgede Ocak ayı KSG sonu itibariyle hiç Türk memuru kalmayacaktır.



1



Ocak



1898-1900 doğumlu erlerin Ateşkes Anlaşması'na göre Osmanlı Ordusu'nun sı- TV 3436; terhisi ile ilgili kararname nırların korunması ve iç güvenlik ihtiyacından fazla KSG yayımlandı. [Osm] olan asker gücü terhis edilecektir. "Terhis edilen erleri memleketlerine götürecek araç olmadığından, erlerin pek çoğu yaya gidiyor, bir kısmı yollarda hastalanıyor, ölüyor."



1



Ocak



Dahiliye Nazırı Mustafa Arif Bey istifa etti.



2



Ocak



Arazi ve musakkafatın maa Kararname, harbi umumi esnasında geçici olarak zemaim vergilerinden affı intifai men edilmiş (kullanımı yasaklanmış) olan arahakkında kararname zi ve musakkafata yöneliktir. yayımlandı. [Osm]



2



Ocak



Maliye Nezareti Bütçesi'ne ilave yapılması hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Maliye'ye vaaz olunan 5.000.000 liralık tahsisata Düstur 3.000.000 lira eklenmesine karar verilmiştir. Ödenek Tertip 2, Cilt 11, iaşe muamelatı için ayrılmıştır.



İstifanın nedeni Şeyhülislamla yaşanan tartışmadır. İHMM Vahdettin Mustafa Arif Bey'i İngilizlere "kabinede sivri bir kişilik ve İT'ye eğilimli" olarak tanıtmıştır. Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 87.



s. 88.



2



Ocak



1334 Ticaret ve Ziraat Bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1334 Ticaret ve Ziraat Bütçesine muhtacini ziraat tavizen verilecek tohumluk esman ve masrafı için 1.500.000 lira tahsisatı fevkalade ilavesine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 89.



2



Ocak



Maden kömürleri hakkında 22 Cemaziyelahir 1336 (4 Nisan 1918) tarihli İaşe Kanunu'na müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Bu kararnameye göre dışardan getirilecek her türlü maden kömüründen geçici olarak gümrük vergisi alınmayacaktır. Kararnamenin sureti icrası hakkında nizamname ise Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 91'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 90.



2



Ocak



Hariçten Memaliki Osmaniyeye ithal olunacak maden kömürleri hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, ithal kömürlerin muvakkaten gümrük Düstur resminden muafiyeti hakkındadır. Kararname, 26 Tertip 2, Cilt 11, Aralık 1920'de yayımlanan karar ile ilga edilmiştir.



Lord Curzon'un muhtırası yayımlandı.



İngiliz Dışişleri Bakan Vekili Curzon, bir yıl önce KSG hazırladığı Türkiye raporunu sadarete sundu. Curzon, Doğu milliyetçiliğini karşılarına almadan kalıcı bir çözümün ancak Türkiye'ye Ankara ve çevresinde tam bağımsız bir devlet kurma hakkının verilmesi ile mümkün olabileceğini, bu yolla da Türk milleyetçiliğinin patlamasının önlenebileceğini ileri sürüyor. Curzon, "Doğu Trakya'daki Türkler ile Batı Anadolu'daki Rumlar mübadele edilmelidir" dedi.



2



Ocak



s. 93; Cilt 12, s. 359.



1919 Yılı



57



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



2



Ocak



Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri'ne ateşkes döneminde orduya vermek istedikleri biçimi bildirdi. [Osm]



Fevzi Paşa, orduyu 9 Kolordu ve 20 tümen halinde KSG; TİH yeniden örgütlemek istediklerini belirtti. Buna göre ordu 40.801 tüfek, 632 top, 756 makinalı tüfekten kurulacak; İngilizlerin istekleri doğrultusunda Türkiye ordusu 40.878 tüfek, 256 top ve 240 makinalı tüfek ile sınırlanacaktır.



3



Ocak



İngilizler Urfa-Birecik güneyinde demiryolu üzerinde bulunan Cerablus kasabasını işgal ettiler.



Türk bucak müdürü ve jandarmaları hapsettiler. Ta- KSG burun ağır silahlarına el koydular. İngilizler Güneydoğu'da Cerablus'tan sonra14 Ocak'ta Resulayn, Arappınar ve Siftek istasyonlarını da işgal ettiler.



3



Ocak



Ardahan Kongresi toplandı. Ardahan'da yabancı işgalini önlemek ve Ardahan'ın KSG Türkiye'ye bağlılığını devam ettirmek amacıyla toplanan Kongre, 5 Ocak 1919 tarihine kadar sürmüştür. Geçici bir hükümet kurulması kararlaştırılmıştır. İkinci Ardahan Kongresi 7-10 Ocak 1919'da yapılmıştır. 20 delegeden meydana gelen Kongre üyeleri eski İttihatçılar ve Teşkilatı Mahsusa üyeleridir. Üçüncü Kongre 18 Ocak'ta toplanmış, bir anayasa kabul ederek, geçici bir hükümet kurmaya karar vermiştir.



3



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, hükümetinden tutuklanacak Türklerin işgal kuvvetlerince yakalanması iznini istedi.



Komiser, bu işi Türk Hükümeti'nin yapamayacağını İHMM bildirmiştir. Calthorpe, İngiliz kuvvetlerinin bulunduğu yerlerde uysallık göstermeyen memurların İngiliz komutanlarınca tutuklanması ya da azledilmesini ve ondan sonra Babıali'ye haber verilmesini önermiştir.



3



Ocak



Darüleytam Müdüriyeti Umumiyesi'nin bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1334 senesi bütçesine 118,500 lira eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 94.



3



Ocak



1334 Ziraat Bankası bütçesine 27,000 lira ilavesi hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Aynı tarihte Ziraat Bankası 1334 bütçesine 29,550 lira tahsisatı munzamma ilavesi ile 1334 devair bütçelerine 11.990.064 lira ilavesi hakkında iki kararname daha yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 95-96-97.



3



Ocak



Terkedilmiş Rum mallarına Balıkesir'in Marmara nahiyesinde terkedilmiş Rum BCA: ilişkin karar. [Osm] mallarından orduca zabt edilen miktara ait bedelin 272..0.0.10 / 1.3..1. Ziraat Bankası'na yatırılmasına karar verildi.



3



Ocak



Serbest Amele Sendikaları Karar, Sulh ve Selamet Cemiyeti'nin Galata'daki bi- KSG İttihadı adı altında bir örgüt nasında yapılan toplantıda alınmıştır. kurulması kararlaştırıldı.



4



Ocak



Padişah, Meclisi Mebusan için yapılacak seçimleri barışın imzalanmasından sonraya erteleyen Hükümet kararını imzaladı. [Osm]



Gerekçe olarak seferberlik durumunun devam edişi KSG ve bazı yerlerin işgal altında olması ileri sürülmüştür. Anayasaya göre seçimlerin 4 ay içinde yapılması gerekiyordu. Padişah Meclisi Mebusan'ı 21 Aralık 1918'de kapatmıştı. Padişah, mebusların kendisine ve İngilizlere boyun eğmeyerek sorun yaratacağından çekiniyor; İttihatçılar kazanır endişesiyle İngiliz yanlısı çevreler de seçim istemiyordu.



4



Ocak



İskenderun Vapuru'nda çalışanların maaşlarına dair liste takdim edildi. [Osm]



İskenderun Vapuru, muhacirlerin nakliyatında kulla- BCA: 272..0.0.14 nılmaktadır.



58



Yönetim Zamandizini



Kaynak



/75.20..2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ocak



9. Ordu Kumandanı Yakup Paşa, Serdarabat, Erivan ve Iğdır müslüman halkına KSG Şevki Paşa, Kars'tan Harbi- Ermenilerin yapmakta oldukları zulmün önlenmesi ye Nezareti'ne bir telgraf için İtilaf Hükümetlerine başvurulmasını istedi. gönderdi. [Osm]



5



Ocak



Hükümetten izin alınmaksızın muhacirlerin ülkeye girişlerine izin verilmemesine karar verildi.



Karar, Dahiliye Nezareti'ne (İstanbul Hükümeti) ait- BCA: 272..0.0.14 tir.



Kırklareli Mutasarrıfı Hilmi Bey, tutuklanarak KSG Bekirağa bölüğüne kapatıldı. Bundan böyle hemen hergün tutuklamalar olacak, asıl büyük tutuklama ise 30 Ocak'ta yapılacaktır.



/75.20..3.



5



Ocak



Tutuklamalar başladı.



5



Ocak



İzmit'ten Kırklareli'ne sevk 28 Mayıs 1919 tarihli bir başka belgede ise Bursa'da BCA: olunacak Rumların sevk iş- bulunan Suriye ve Medineli Arap ailelerin sevk ve 272..0.0.12 /38.24..2; lemleri başlatıldı. [Osm] iaşelerinin yapılması istenmektedir. 272..0.0.12 /38.25..9.



5



Ocak



Balıkesir Sultançayırı'nda Borasit madeni arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Hacı Emin ve Salim Fehmi'ye verilmiştir.



5



Ocak



F. Vekilov, Azerbaycan Dı- Telgraf, Ermenilerin Kars Eyaletini ele geçirmemele- BCA: 930..1.0.0 şişleri Bakanı F.H. ri için alınması gereken acil tedbirler konusundadır. /2.22..1/ Hoyski'ye telgraf gönderdi.



BCA: 310..10.0.10 /402.605..0 /8726.



277-218.



5



Ocak



Evkaf Nezareti'nde verilen Avanslar, Evkaf Nezareti memurin ve müstahdemini Düstur Tertip 2, avansların affı hakkında ka- ile hayratı şerife hademesine verilmektedir. Cilt 11, s. rarname yayımlandı. [Osm] 104.



6



Ocak



1334 Maliye Bütçesi'ne ilave hakkında hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Maliye Bütçesi'ne 300,000 lira eklenmiştir.



7



Ocak



Kozan eski mebusu Cami Bey, Dahiliye Nezareti Müsteşarlığına atandı. [Osm]



Cami Bey, Dahiliye Nazırı Mustafa Arif Bey'in isti- TV, 3440; fası üzerine 14 Ocak 1919'da görevinden ayrılacaktır. KSG Ardından Adliye Nezareti müsteşarı Yusuf Kemal Bey de istifa edecektir.



7



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri, Hariciye Nazırı Reşit Paşa ile görüştü. [Osm]



Komiser, İngiliz esirlerine kötü davrananlarla Ermeni KSG kırımından sorumlu olanları İngiliz Hükümeti'nin çok sert biçimde cezalandırmaya kararlı olduğunu söyledi. Reşit Paşa, verdiği karşılıkta "biraz ahmet bahşedilirse adalet yerini bulacak. Hükümet, İngiliz Hükümeti'nin desteğine güvenebileceğini ummaktadır" dedi.



9



Ocak



Adana Osmanlıuşağı Köyünde Kurşun, Demir ve Bakır madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Nesim Lari ve Hüsnü Efendi'ye verilmiştir.



9



Ocak



Ermeni ve Rumların iskele- Muhacirin Fonu'nda yer alan belgede Ermeni ve BCA: lere çıkış ve sevklerinde Rumların iç kısımlara sevk olunmak üzere vapurla 272..0.0.12 /38.24..3. gerekli önlemin alınmasıgönderileceğinden söz edilmektedir. nın Bursa Valiliği'ne bildirilmesi istendi. [Osm]



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 105.



BCA: 310..10.0.1 /33.41..0/ 1020



59



G.



Ay



Olay/Mevzuat



10



Ocak



İngilizler Bağdat'ı işgal etti. Aynı gün Türk birlikleri Medine'yi teslim etmiş, İngi- AK; KSG lizler 12 Ocak'ta Kars'a girmiştir. İngilizler 14 Ocak'ta Güneydoğu'da Cerablus'tan sonra Resulayn, Arappınar ve Siftek istasyonlarını da işgal ettiler. 22 Şubat'ta Maraş, İngilizler tarafından işgal edilmiştir. 10 Ocak'ta başlayan Medine şehrindeki Türk boşaltması tamamlandı 3 Şubat'ta tamamlanacak, Yemen ve Asir'den çekilme ise 25 Mart'ta tamamlanabilecektir.



11



Ocak



İngiliz Hükümeti, İstanbul'daki polis ve sağlık teşkilatına el konulmasını emretti.



11



Ocak



Samsun'daki American Tabacco Company (Tütün Şirketi), bütün müslümanların, özellikle köylülerin silahlandırıldığını bildirdi.



12



Ocak



Sadrazam Tevfik Paşa Padişah'a istifasını sundu. [Osm]



İstifanın nedeni kabinede bazı değişiklikler yapmak; KSG; İT'ye eğilimli olan isimleri uzaklaştırmaktır. İT'ye İHMM eğilimli olanlardan Dahiliye Nazırı Mustafa Arif Bey, Şeyhülislamla tartışma sonucu 1 Ocak günü istifa etmişti. Tevfik Paşa, 13 Ocak 1919'da saraya daha yakın bir hükümet kuracaktır.



12



Ocak



Elazığ'daki muhacir ve mültecilerin tedavi ve ilaç masraflarına ait havalename gönderildi. [Osm]



16 Temmuz 1919 tarihli belgede Elazığ'daki müslim ve gayr-i müslim muhacir ve mültecilerin sevk masraflarına ait havalenamelerin gönderildiği bildirilmektedir. 19 Ağustos 1919 tarihli belgede Elazığ'dan memleketlerine sevk edilen müslüman ve Ermeni mülteciler için havalename gönderilmesi istenmiştir. 17 Kasım 1919 tarihli belgede Elazığ'daki muhacir ve mültecilerin masrafları için havalename gönderileceği bildirilmektedir.



BCA: 272..0.0.74 / 68.37..1; 272..0.0.74 /68.44..15.



12



Ocak



29 Cemaziyelahir 1336 (11 Nisan 1918) tarihli Gümrük Kanunu'nun tehiri meriyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Hükümeti, barışın imzalanmasına kadar gümrük kanununu yürürlükten kaldırmıştır. Böylece kapitülasyonlar, İtilaf Devletleri yararına yeniden yürürlüğe konulmuş oldu. Gümrük Kanunu Düstur 2, Cilt 10, s. 459'da yayımlanmıştır. Müttefikler, Türk Hükümeti'ne verdikleri ortak bir notayla, 1914'te İttihat ve Terakki yönetimince ilan edilen kapitülasyonların tek yanlı olarak kaldırılması kararını ve bu karara dayanarak yapılan işlemleri kabul etmeyeceklerini bildirmişlerdi.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 105; TV: 3448.



12



Ocak



Ağnam resmi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Hükümet kararına göre, hayvan vergisi eskiden olduğu gibi iki misli alınacaktır. (Ağnam resminin 1335/1919 senesinde dahi iki misli olarak istifasına karar verilmiştir)



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 106; TV:3448.



60



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Müttefikler, 16 Ocak'ta İstanbul'un güvenlik yöneti- İHMM, mini devralmaya başlamışlar; şehre 45 Fransız polisi 110; getirilmiştir. Gazeteler yakında 150 polisin daha geti- İstiklal. rileceğini haber vermektedir. İngilizlerin garnizon komutanı General Wilson, 17 Ocak 1919'da Harbiye Nezareti'ne İstanbul polisine ve sağlık teşkilatına el koyduğunu bildirerek, bundan sonra kendilerinden gelecek emirlerin uygulanmasını istemiştir. Osmanlı Hükümeti 30 Ocak'ta bu durumu memnunlukla karşıladığını açıklayacaktır. KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Ocak



Hükümet, şehit çocukları, göçmen ve mültecilerin durumunu çözümlemek amacıyla bir komisyon kurulmasını kararlaştırdı. [Osm]



Ülkede şehit çocuğu-göçmen-mülteci durumunda bu- MMB, 46. lunanların sayısının 100.000'e ulaştığı belirtilmektedir. Bunların çoğu ordu menzil hastaneleri ile nekahathanelerinde, vilayetlerin yetimhanelerinde beslenmektedir. Bu kurumlar ise ordunun alacağı yeni biçim nedeniyle lağvedilmektedir.



13



Ocak



İstanbul'da ikinci Tevfik (Okday) Paşa Hükümeti kuruldu. [Osm]



Tevfik Paşa'nın ilk kabinesi 11 Kasım 1918'de ku- AK; KSG rulmuştu, Tevfik Paşa İngiliz siyasetine yakın olduğu gerekçesiyle yeni hükümeti kurmakla görevlendirilmişti. Tevfik Paşa'nın ilk hükümeti iki ay bir gün sürmüştür. 13 Ocak 1919 tarihli İkinci Tevfik Paşa Hükümeti'nin ardından 24 Şubat 1919'da üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti kurulmuş; İngilizlerin baskısına daha fazla dayanamayan Tevfik Paşa, 3 Mart 1919'da istifa etmiştir. Yerine 4 Mart 1919'da Damat Ferid Paşa Hükümeti gelmiştir. Ali Rıza, Salih ve tekrar Damat Ferit hükümetlerinden sonra Tevfik Paşa, İngilizlerin Sevr Anlaşması'nı imzalaması için Anadolu ile uzlaşma istemeleri üzerine 21 Ekim 1920'de yeniden sadrazam olacak ve Babıali'nin lağvedildiği 4 Kasım 1922'ye kadar bu görevde kalacaktır.



13



Ocak



9. Ordu'nun karargahı Kars'tan Erzurum'a nakledildi. [Osm]



Aynı gün İngilizler bir vali, 20 memur ve 200 kişilik KSG askerleri ile Kars'a gelmişlerdir. 9. Ordu, çekilme sırasında bölgedeki Müslüman halkı silahlandırarak, kurulmakta olan şura hükümetlerine yardım etmiştir. 9. Ordu'nun Kars-Ardahan-Batum sınırının gerisine çekilmesi ay sonunda tamamlanacaktır.



13



Ocak



Aydın'daki Rum ve Erme- Havalename, Aydın'daki Rum ve Ermenilerin mem- BCA: nilerin iskan, sevk ve iaşe leketlerine iadelerine kadar olan masrafları karşıla- 272..0.0.74 / 68.37..3. masraflarına mukabil hava- maktadır. lename gönderildi. [Osm]



14



Ocak



Bir Yunan taburu Trakya'da Hadımköy'den Kuleli Burgaz'a kadar bütün demiryolu istasyonlarını işgal etti.



Bölgedeki Rumlar sevinç gösterileri yapıyor. Ertesi AK; KSG gün Şark Demiryolları Müdürlüğü Fransızlarca, Haydarpaşa Garı İngilizlerce işgal edildi. İngilizler Konya İstasyonu'nu işgal ettiler; bir İngiliz kontrol birliğini Eskişehir’e gönderdiler.



14



Ocak



Erzincan'da bulaşıcı hastalıklarla mücadele için para istendi. [Osm]



İstenilen paranın tahsisat-ı fevkalededen karşılanma- BCA: 272..0.0.14 sına karar verilmiştir.



Konya'da izinsiz olarak iskan yerlerini terkeden mülteciler hakkında karar verildi. [Osm]



Mültecilerin bir defaya mahsus olmak üzere uygun BCA: 272..0.0.14 yerlerde iskanlarının temini istenmiştir.



14



Ocak



Kaynak



/75.20..5.



/75.20..4.



15



Ocak



İngilizler Halep'teki kuvvetlerinin güvenliğini sağlamak ve yem bulmak bahanesi ile Antep Sancağı'nı işgal ettiler.



İngilizler 22 Şubat'ta da Maraş'ı işgal edeceklerdir.



KSG



15



Ocak



Alman Spartakist devrimcilerinden Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg Alman polisi tarafından öldürüldü.



Liebknecht Alman Sosyal Demokrast Partisi'nin liderlerindendi ve parlamento üyesiydi. Dünya Savaşı'na karşı çıkmış, tutuklanmış ve 1918'de serbest bıraklımıştı. Zurih Üniversitesi'nde ders veren Luxemburg, 1915 Berlin ayaklanmasını düzenleyenlerden biri olduğu için 8 Kasım 1918'e kadar tutuklu kalmıştı.



KSG; İstiklalZamanMuvakkit.



1919 Yılı



61



G.



Ay



Olay/Mevzuat



15



Ocak



Haliç vapurları bilet ücret- Haliç vapurları bilet ücretlerine geçici olarak iki katı Düstur Tertip 2, lerine zam yapılması hakoranında zam yapılmıştır. Cilt 11, kında iradei seniyye yayıms. 107. landı. [Osm]



15



Ocak



1334 Posta ve Telgraf ve Telefon bütçesine ilave yapılması hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Telgraf ve posta memurları ikramiyesi için bütçeye Düstur Tertip 2, 32,000 lira eklenmesine karar verilmiştir.



Konya'da bulunan Arap, Ermeni ve Rum ailelerinin ihtiyacı için havalenin acilen gönderilmesi istendi. [Osm]



Memleketlerine iadeleri kararlaştırılan Arap, Rum ve BCA: Ermenilerin ailelerinin masrafları için Gaziantep'e de 272..0.0.74 /68.37..6; havalename gönderilmesi istenmiştir.



15



Ocak



Açıklamalar



Kaynak



Cilt 11, s. 108.



68.37..5.



16



Ocak



Yunus Nadi "Varlık veya Yokluk" başlıklı yazısında milli bir hükümet istedi.



Yunus Nadi, yazısında milli sözüne karşı olan Rıza Tevfik'e çatmaktadır. Nadi'nin 20 Ocak 1919 tarihli yazısı: "Zavallı, perişan ve yaralı vatan, kör gözlerimizi silmeye çalışalım ki, evladının birlik ve ihtimamını bekliyor." Yunus Nadi'nin Eskigün'de (Yenigün üç gün bu isimle çıkmıştır) yayımlanan 26 Ocak 1919 tarihli yazısı: "Birleşme meselesi; Şimdi tehlikenin en büyüğüne maruz bulunan milli varlığımızın korunması için genel birleşme ile işe Türk birliğinden başlanmalıdır." 26 Ocak tarihli İstiklal gazetesinde Rauf Ahmet: "Acaba, ağlamaktan başka yapacak birşey kalmadığı zaman mı birleşeceğiz?"



Yenigün, 16 Ocak 1919; Eskigün, 26 Ocak 1919.



16



Ocak



Adana'daki Arap, Rum ve Ermeni ailelerinin ihtiyaçlarına sarfedilmek üzere havalename gönderildi. [Osm]



Dahiliye Nezareti Aşair ve Muhacirun Müdüriyeti Umumisi, seferberlik tahsisatından ödeme yapmıştır. Memleketlerine dönecek olan Ermeni, Arap ve Rum ailelerinden fakir olanlara seferberlik tahsisatından yardım edilmesine karar verilmiştir (21 Ocak 1919).



BCA: 272..0.0.74 /68.37..7; /68.37..10.



18



Ocak



Güneybatı Kafkas Geçici Hükümeti kuruldu.



Türkiye ordusunun boşaltacağı toprakları (bu toprak- KSG lar üzerinde 1.738.478 kişi yaşamaktadır) başka bir ülkenin işgal etmesini önlemek için 5 Kasım 1918'de Kars'ta Kars Milli İslam Şurası adıyla bir kongre toplanması kararlaştırılmıştır. Şura, 14 Kasım 1918'de ilk kongresini; 30 Kasım 1918'de ikinci kongresini yaparak geçici hükümeti kurmuştur. 18 Ocak'ta yapılan 3. Büyük Şura Kongresi'nde anayasası, bayrağı tespit edilmişti. Kongreye milletvekili adıyla 60 temsilci katılmıştır. Kongre, İngilizlerin Türk ordusundan teslim almakta olduğu silahları ele geçirerek bir milli şura ordusu kurmaya, anavatana bağlı kalmaya da karar verdi. Ancak daha sonra (12 Nisan 1919) Kongre İngilizler tarafından dağıtılarak üyeleri Malta'ya götürülmüş ve Kars Ermenilere teslim edilmiştir.



18



Ocak



Paris Barış Konferansı toplandı.



Venizelos, Paris Barış Konferansı'nda Ege Adaları- AK nın, Trakya'nın ve Batı Anadolu'nun Yunanistan'a bırakılmasını istemiştir. İngiliz ve Fransız delegeleri de Anadolu'da Yunanlılara arazi verilmesini önermiştir. 14 Mart 1919'da İngiltere Başkanı Lloyd George, Fransa Başkanı Clemenceau, İtalya Başkanı Orlando, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Wilson Paris'te Yunanlıların çıkarma planını kabul ettiler.



62



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Ocak



Erivan Müslüman İcması Yönetim Kurulu Başkanı, Azerbaycan Dışişleri Bakanı'na bir yazı gönderdi.



Yazı, Erivan'daki Müslümanların savulması için aktif BCA: 930..1.0.0 faaliyete geçilmesi hakkındadır.



Allenby, Çukurova'da Fransız işgali altındaki yerleri Çİ, 16; ikiye ayırarak, mülki idareyi Fransızlara, askeri kont- KSG rolü İngilizlere verdi. Albay Bremond'u da Adana valiliğine atadı. General Bremond, Ermenilerin idari şefi unvanını taşımaktadır. Paylaşım Savaşı'nda Adana'dan sürülmüş olan Ermenilerin bölgeye dönmesi de hızlanmıştır. Bremond 1 Şubat'ta Adana'ya gelmiş ve valilikte bürosunu kurmaya başlamıştır. Bremond, her ilçeye kaymakam müşaviri adıyla bir Fransız subayı göndermiştir. Böylece Türk vali ve kumandanlar göstermelik hale getirilmiştir.



/4.60..1/ 9-115.



19



Ocak



Fransız generali Bremond, genel vali sıfatıyla Kilikya'nın idaresini üzerine aldı.



20



Ocak



Aydın (İzmir) Valiliğine Nurettin Paşa, daha önce bu görevi vekaleten yürüt- KSG; Nurettin Paşa atandı. [Osm] müştü. Direniş örgütlerini desteklediği için İzmir'in TV: 3452 işgali öncesinde Nurettin Paşa bu görevden İngilizlerin isteğiyle alınacak, yerine Evkaf Nazırı Kambur İzzet atanacaktır.



20



Ocak



İaşe Müdüriyeti Aynı kararname ile İaşe Nezareti lağvedilmiştir. Umumiyyesi teşkili hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



20



Ocak



Seyri Sefain İdaresi hakSeyri Sefain İdaresi'nin Harbiyye Nezareti'nden fekki Düstur kında kararname yayımlan- irtibatıyla (ayrılması) Bahriye Nezareti'ne rabtına Tertip 2, Cilt 11, dı. [Osm] (bağlanması) karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 109.



s. 111.



20



Ocak



Gümrük Kanunu'nun tehiri tatbik ve icrası hakkındaki 9 Rebilülahir 1337 (12 Ocak 1919) tarihli kararnameye müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Düstur 2, Cilt 11, s. 105'te yayımlanmış- Düstur tır. 11 Nisan 1918 tarihli Gümrük Kanunu, Düstur 2, Tertip 2, Cilt 11, Cilt 10, s. 459'da yayımlanmıştır. s. 112.



20



Ocak



Basının bundan böyle İtilaf Devletleri ile Türk Hükümeti'ni temsil eden ortak bir komisyon tarafından sansür edilmesine karar verildi. [Osm]



Hükümet sansürü 1 Aralık 1918'de koymuştu. Çıkarılan emre göre İtilaf Devletleri'nin askeri harekatı hakkında heyecan verici, Padişah'a saygısız, Büyük Devletler'e düşmanlık güden, hükümet şeklini değiştirmeye yönelik ve milliyetlerin arasını açan" yayın yasaklanmıştı.



21



Ocak



Bandırma'da bulunan muhacirler hakkında karar alındı. [Osm]



Karar, muhacirlerin Gelibolu vesair yerlere vapurlar- BCA: 272..0.0.12 la sevk işleri hakkındadır.



Merkezi Konya'da bulunan 2. Ordu (Yıldırım) Birlikleri Müfettişi Nihat Paşa görevden alındı. [Osm]



Nihat Paşa, 2. Ordu Komutanı olduğu sırada Çukuro- KSG va'dan çekilirken "halkı örgütleyip silahlandırmak" suçlamasıyla İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe'un isteği üzerine görevden alınmıştır. İngiliz Yüksek Komiserliği, Nihat Paşa'nın görevinden alınması için iki kez nota vermiştir. Nihat Paşa'nın yerine Mersinli Cemal Paşa atanmıştır. Yıldırım Müfettişliği, 2. Ordu'nun lağvedilmesi üzerine 28 Aralık'ta kurulmuştu.



22



Ocak



KSG; Ati-YG; İHMM, 111.



/38.24..6.



1919 Yılı



63



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ocak



Rumelifeneri köyüne geri dönen Rumların hakkında karar verildi. [Osm]



Rumların açıkta kalmaması için evleri tamir edilin- BCA: ceye kadar müslüman halkın evlerine yerleştirilmesi- 272..0.0.13 /79.1..8. ne karar verilmiştir.



22



Ocak



Bir İngiliz birliği Konya'ya girdi.



İngilizler Konya İstasyonu'nu işgal ettiler; bir İngiliz AK kontrol birliğini Eskişehir’e gönderdiler.



23



Ocak



Müttefik Yüksek Komiser- Komiserler, bütün Rum ve Ermeni tutukluların ser- KSG leri Hükümete bir nota verdi. best bırakılmasını istemişlerdir.



25



Ocak



İzmir'de belediye seçimleri yapıldı. [Osm]



Rumların katılmadıkları seçimleri tam liste halinde MMVV, Türkler kazanmıştır. Vali Nurettin Paşa, seçimi kaza- 378. nanlar arasında bulunan Hacı Hasan Paşa'yı 27 Şubat'ta belediye başkanlığına atayacaktır. Hacı Hasan Paşa, İzmir'in işgalinden sonra Yunanlılarla işbirliği yapacak; bu işbirliği karşılığında işgal kuvvetleri tarafından görevinde bırakılacaktır.



25



Ocak



Konya Muhacirin Müdürlüğü'ne Celal Bey tayin edildi. [Osm]



27 Ocak 1919 tarihli belge, Konya'da askeri makam- BCA: lardan alınacak nakil araçlarının muhacirlere tevzi 272..0.0.12 /38.24..7; şekline ilişkindir.



21. Kolordunun lağvedilmesi üzerine bu kolordunun KSG komutanı Nurettin Paşa, 14 Kasım 1918'de 17. Kolordu Kumandanlığı'na atanmıştır. Nurettin Paşa, İzmir'de işgal hazırlıklarına karşı direniş çalışmalarını desteklediği için 10 Nisan 1919'da bu görevden alınmıştır. Yerine atanan Ali Nadir Paşa ise İzmir'in işgali sırasında hiçbir tedbir almayacaktır.



272.0.0.11 /13.44.6.



26



Ocak



Nurettin Paşa İzmir Valisi olarak göreve başladı. [Osm]



26



Ocak



Bitlis Valisi Selim Paşa, Edirne Valiliğine vekaleten atandı. [Osm]



TV; 3458.



26



Ocak



Padişah, Latin Cemaati Vekilliği'ne Jozef Dalinda'nın seçimini onayladı.



TV; 3458.



27



Ocak



Isparta'ya bağlı Gölbaşı Çiftliği istimlak edildi. [Osm]



25 Eylül 1919 tarihli belgeye göre Kalveret Çiftliği'- BCA: nin halen Sırbistan'da ikamet eden Madam Kalveret'e 272..0.0.11 ait olduğu anlaşıldığından, çiftlik üzerindeki istimlak /13.44..4. kararının kaldırılması kararlaştırılmıştır.



27



Ocak



Bursa'ya elektrik verilmesi ve tramvay hattı döşenmesi hakkındaki imtiyaz feshedildi. [Osm]



İmtiyaz Orpidi Mavromati'ye devredilmiştir. BCA'da "Bursa'nın aydınlatılması ve tramvay işletmesi imtiyazına dair Bursa Belediyesi ile Orpidi Mavromati arasında imzalanan sözleşme ve şartname" başlıklı 1926 tarihli bir belge bulunmaktadır.



27



Ocak



Edirne'ye geri dönen Rumlar hakkında karar verildi. [Osm]



Karar, asker iken terhis edilerek Edirne'ye geri dönen BCA: Rumların Bulgaristan'da veya diğer yabancı ülkeler- 272..0.0.11 de bulunan ailelerinin memleketlerine dönebilecekle- /13.44..5. ri hakkındadır.



27



Ocak



İstanbul'da Telefon Şirketi çalışanları greve gitti.



İşçiler ücretlerinin artırılmasını istedi. Ertesi gün şir- KSG; ketle işçi ve memurlar arasında anlaşmaya varılmış, Mütevakkit -Yeni Gagrev 29 Ocak'ta sonlandırılmıştır.



BCA: 230..0.0.0/ 11.44..1/ 16E5.



zete



64



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ocak



Türkiye'deki Amerikan Bristol, 12 Temmuz'da ABD Yüksek Komiseri ola- TKSK, 15. Deniz Kuvvetleri Komutanı caktır. ABD, 27 Aralık 1918 tarihinde İstanbul'a bir Amiral Bristol İstanbul'a siyasi temsilci göndermişti. geldi.



28



Ocak



9. Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa, Harbiye Nezareti'ne bir rapor gönderdi. [Osm]



28



Ocak



İstanbul Muhafızı Fevzi Fevzi Paşa'nın İstanbul Muhafızlığı görevi de devam TV; 3470. Paşa, merkezi İstanbul'da etmektedir. bulunan 25. Kolordu Kumandanlığı'na atandı. [Osm]



28



Ocak



Nevrakop muhacirlerinden Mustafa oğlu Mehmet Hilmi Efendi'ye, memleketin- BCA: Mustafa oğlu Mehmet Hilmi de bıraktığı gayrimenkul mallar karşılığında Balıke- 272..0.0.11 Efendi hakkında karar verildi. sir'de gayrimenkul mal verilmesine karar verilmiştir. / 13.44..7.



29



Ocak



İngilizler Türk bankalarına denetçi gönderdi.



İngilizler, bir gün sonra tutuklayacakları kişilerin pa- İHMM, ralarını kontrol almak için denetçi göndermişlerdir. 155. Denetçiler anahtarları teslim almış, paraları sayıp, kasaları mühürlemişlerdir. İngilizler Türk bankalarının işlemlerine 4 Şubat'tan itibaren konrollü olarak izin vereceklerdir.



29



Ocak



İstihzaratı Sulhiye (Barışı Hazırlama) Komisyonu üyeleri açıklandı. [Osm]



Komisyon üyeleri: Damat Ferit, Çürüksulu Mahmut, Ati'den KSG. İsmet Bey (İnönü).



29



Ocak



Ermeni muhacirlerine yardım yapılmasına karar verildi. [Osm]



Karar, Sivas tarafından Samsun'a gelip, memleketle- BCA: rine gidecek olan Ermeni muhacirlerine nakil vasıtası, 272..0.0.11 yiyecek ve diğer yardımların yapılması hakkındadır. /13.44..8.



30



Ocak



İstanbul'da İttihatçıların ev- Hüseyin Cahit, Hüseyin Canbolat, Kara Kemal, Hü- KSG leri abluka altına alınarak seyin Kadri, Tevfik Rüştü, Hamallar Kahyası Ferit, tutuklanmalarına başlandı. Ziya Gökalp, Mithat Şükrü başta olmak üzere 27 İttihatçı Bekirağa bölüğüne kapatıldı. Tutuklamalar, İngiliz Yüksek Komiseri'ne göre "çok iyi bir başlangıç." Üç yüksek komiser Hükümet'e tutuklanacak kişilerle ilgili 36 kişilik bir liste vermişti. Tutuklamalar ard arda devam edecek; bunlardan 67'si Malta'ya gönderilecektir.



30



Ocak



Yüksek Komiserler Türkiye hakkında karara vardı.



İngiltere, Fransa ve İtalya temsilcilerinden meydana KSG gelen Komiserler Heyeti, Ermenistan, Suriye, Mezopotamya, Filistin, Arabistan ve Kürdistan'ın Türkiye'den ayrılması ve himaye sisteminin kabulünü kararlaştırdı.



1



Şubat



Hükümet, feshedilmiş İttihat ve Terakki Fırkası'nın bütün mallarına el koydu. [Osm]



Genel Merkez binası mühürlenmiş; partinin İstan- TV; 3462. bul'daki bazı binaları İngilizlerin emrine verilmiştir.



2



Şubat



Mülga İaşe Nezareti hakİaşe Nezareti hakkında kararname, 30 Temmuz 1918, kındaki 30 Temmuz 1334 Düstur Tertip 2, Cilt 20, s. 558'de yayımlanmıştır. (1918) tarihli kararnameye muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



Paşa, raporda Doğu'daki halkın perişan durumunu KSG; TİH anlatmış; Doğu illerine güçlü, namuslu, çalışkan kişi- I, 229. lerin atanmasını istemiştir.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 113.



65



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Şubat



Dahili posta ve telgraf ücretlerinin tezyidi (artırılması) hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



20 gramı geçmeyen mektuplar bundan böyle şehir içine 40, başka yerlere ise 60 paraya gönderilecektir. Söz konusu kararname yerine geçen kararname 1 Ocak 1920'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 116; 537; TV, 3465.



2



Şubat



Osmanlı ülkesine geri Söz konusu kişilerin başvurularının kabul edilmesine BCA: 272..0.0.11 dönmeleri yasak olmayan karar verilmiştir. /13.44..9. kişiler hakkında karar verildi. [Osm]



3



Şubat



Fransızlar, Pozantı'nın 6 km kuzeyindeki Akköprü ve Çiftehan'ı işgal ettiler.



Fransız kuvvetleri, 26 Aralık 1918'de Türk ordusu- KSG nun boşalttığı Çukurova'nın Pozantı'ya kadar olan bölümünü, 27 Aralık'ta da Pozantı’yı işgal etmişlerdi.



3



Şubat



Dahiliye Nezareti müsteşarlığına İbrahim Ethem Bey atandı. [Osm]



Ethem Bey, 24 Şubat'ta Posta, 4 Mart'ta Ticaret ve KSG Ziraat Nazırı olacaktır.



5



Şubat



İdarei örfiye cari olan mahaller hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Sansürü ağırlaştıran bu düzenlemeye göre, sıkıyönetim uygulaması devam eden yerlerde her türlü gazete ve kitap yayımı, askeri veya mülki sansür kurulunun izni olmadıkça kesinlikle yasaktır. Aksine hareket edenler 6 ayla, 3 yıl arasında hapis yatacak, 25-100 lira arasında para cezası ödeyecek veya bu iki cezadan birine çarptırılacaktır. Sansür, 1 Aralık 1918'de konmuş; 20 Ocak'ta buna müttefiklerin sansürü de eklenmişti. Sansür, Meşrutiyetin ilanı üzerine 24 Temmuz 1908'de kaldırılmıştı; 4 Ekim 1922'de tekrar kaldırılacaktır. Ati'nin haberi: "Basına Kelepçe Vuruluyor!"



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 117; TV, 3467; KSG



5



Şubat



Ermeni göçettirme olayı sanıkları için kurulan özel divanıharpler İstanbul'da yargılamalara başladı. [Osm]



İlk yargılananlar Boğazlıyan eski Kaymakamı Kemal Bey, Ankara Jandarma eski Kumandanı Tevfik Bey ve Yozgat eski Evkaf Memuru Feyyaz Efendi. Bundan sonra gazeteler uzun uzun bu mahkemelerin duruşmalarını yazacaklar. Kaymakam Kemal Bey, 9 Nisan'da idama mahkum edilecek, 10 Nisan'da karar yerine getirilecektir.



KSG (Ati, Söz, İkdam, Sabah, YG, Hadisat, İstiklal)



5



Şubat



Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar İdarei Umumiyesi’ne verilmiş olan avansların affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar İdarei Umumiyesi'nin harikzede (yangından zarar görmüş) memurin ve müstahdemine verilmiş olan avansların affına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 119.



5



Şubat



Osmanlı Seyri Sefain İdaresi’nin 1334 Bütçesine ek tahsisat ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Seyri Sefain İdaresi'nin 1334 Bütçesi "Seferberlik" Düstur adıyla birleştirilmiştir. Bütçeye 510.000 lira eklen- Tertip 2, Cilt 11, miştir.



Şubat 1335 nihayetine kadar bazı muhassasatların (maaşların) itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Muhassasatlar, ihtiyat zabit ve hesap memurlarıyla Düstur Tertip 2, ketebei askeriye ve ihtiyat imamlarına aittir.



1334 Emniyeti Umumiyye Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Emniyeti Umumiyye Bütçesine 115.000 lira eklen- Düstur Tertip 2, miştir.



5



5



66



Şubat



Şubat



Yönetim Zamandizini



s. 120.



Cilt 11, s. 120.



Cilt 11, s. 122.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



7



Şubat



İngiliz Mareşali Allenby İstanbul'a geldi.



Allenby, Güneydoğu'da ordunun dağıtılmasına, hal- KSG kın silahsızlandıırlmasına ve İngilizlerin egemenliklerini pekiştirmeye ilişkin 12 maddelik bir istekler listesi yazdırmıştır. İngilizler, bu emirlerin en kısa zamanda yerine getirilmesini İstanbul Hükümeti'nden çeşitli kereler istemişlerdir.



8



Şubat



Emniyet Sandığı bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Emniyet Sandığı bütçesine 130.004 kuruş eklenmiş- Düstur Tertip 2, tir.



Müdafaai Milliye Cemiyeti ve Osmanlı Donanma Cemiyeti hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Karar, Müdafaai Milliye Cemiyeti'nin Harbiye Neza- Düstur reti'ne; Osmanlı Donanma Cemiyeti'nin Bahriye Ne- Tertip 2, Cilt 11, zareti’ne ilhakı hakkındadır. General D'Esperey, 23 Kasım 1918'de İstanbul'a va- AK purla gelmişti.



8



Şubat



Kaynak



Cilt 11, s. 123.



s. 124.



8



Şubat



Doğu Orduları Başkomutanı General Franchet D'Esperey görkemli bir törenle İstanbul'a girdi.



8



Şubat



Aksaray'da bulunan Ermeni Orhangazi ve Gemlik kazalarına geri dönen Ermeni ailelerinin iaşe ve nakil ve Rumlardan yardıma muhtaç olanların iaşelerinin masraflarına ait havalenatemini sağlanmıştır. me postaya verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.37..13; 8.37.14.



8



Şubat



İskan mıntıkaları değiştiri- Suriye, Halep ve Irak'tan gelip memleketlerine gidelen Arap, Rum ve Ermeni cek Ermenilerin geçici iskan iaşelerinin seferberlik ailelerinin iskan, iaşe ve sevk tahsisatından karşılanmasına karar verilmiştir. masraflarının karşılanmasına karar verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.37..15; BCA:272.. 0.0.11/13. 44..10.



9



Şubat



1334 senesi Muvazenei 1334 senesi Muvazenei Umumiyye Kanunu'nun 1335 Düstur Tertip 2, Umumiyye Kanunu hakkında senesinde de yürürlükte kalmasına karar verilmiştir. Cilt 11, kararname yayımlandı. [Osm] s. 124.



9



Şubat



1334 Emniyet Sandığı büt- 1334 Emniyet Sandığı bütçesine 646 lira eklenmiştir. Düstur Tertip 2, çesine ilave hakkında iradei Cilt 11, seniyye yayımlandı. [Osm] s. 125.



9



Şubat



Mülki ve askeri bilumum memurin hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



"Mülki ve askeri bilumum memurine masrafları Düstur hakikiyelerine harcırah olarak itası hakkında karar- Tertip 2, Cilt 11, name" s. 126.



9



Şubat



1334 Adliyye Bütçesi'ne 1334 Adliyye Bütçesi'ne 5000 lira eklenmiştir. 5000 liranın ilavesi ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



9



Şubat



Mareşal Allenby, İstanbul Bu muhtıraya uyularak Nusaybin'deki 6. Ordu 13. KSG Hükümeti'ne muhtıra verdi. Kolordu'ya çevrilmiştir. 6. Ordu Komutanı Ali İhsan Paşa İstanbul'a çağrılmış; yerini Albay Cevdet Bey'e devretmiştir. 21 Şubat'ta İstanbul'a hereket eden Ali İhsan Paşa, Haydarpaşa Garı'nda trenden iner inmez İngilizler tarafından tutuklanmıştır. Ali İhsan Paşa, Türk tutukluların ilki olarak 29 Mart'ta Malta'ya varacak, Sakarya Savaşı'ndan sonra Ankara'ya gelerek Batı Cephesi'nde görev alacak, komuta heyetiyle anlaşamadığı için görevinden alınacaktır.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 127.



67



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Şubat



Süryanilerin okul ve kurumları için örtülü ödenekten 2.000 lira ödenmesine karar verildi. [Osm]



Süryaniler, Ermenilerle birlikte göçe tabi tutulmuştu. KSG Karar, Patrik vekilinin başvurusu üzerine alınmıştır.



10



Şubat



Sivrihisar'a geri dönen Ermenilere gerekli yardımın yapılmasına karar verildi. [Osm]



14 Ağustos 1919 tarihli bir belgede Sivrihisar'da Er- BCA: menilerin tehciri sırasında satın aldıkları malların 272..0.0.11 tekrar ellerinden alınarak Hristiyanlara verildiğine /13.44..11. dair Samioğlu Mehmet ve arkadaşlarının şikayeti yer almaktadır.



10



Şubat



Çorum Muhacirin Sevk Memurluğu'na Ahmet Remzi Efendi tayin edildi. [Osm]



28 Şubat 1919 tarihli bir başka belgede Aydın Vila- BCA: yeti Sevk Memurluğu'na tayin edilen Hikmet Efendi 272..0.0.71 ile Ali Haydar Efendi'ye ait tercüme-i hal varakaları- /30.20..1. nın gönderilmesi istenmektedir.



11



Şubat



Memleketlerine iade edilen Arap, Rum ve Ermenilerin sevk ve iaşelerine sarfedilmek üzere Kastamonu Valiliği'ne havalename gönderilmesine karar verildi. [Osm]



16 Şubat 1919 tarihli bir başka belge Arap, Rum ve BCA: Ermenilere sarf edilmek üzere Aydın ve Kastamonu 272..0.0.74 /68.38..1. valiliklerine tahsisat verildiğini göstermektedir.



12



Şubat



İaşe Müdüriyeti İaşe Müdüriyeti Umumiyesi'nin Ticaret ve Ziraat Ne- Düstur Umumiyesi hakkında kazareti'nden fekki irtibatıyla Şehremaneti'ne ilhakına Tertip 2, Cilt 11, rarname yayımlandı. [Osm] karar verilmiştir. s. 128.



12



Şubat



Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti kuruldu.



Trabzon'un Türklerde kalmasını sağlamak için çalışmalar yapmak üzere 10 Şubat'ta toplanan Trabzon eşrafı, Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyeti'ni kurarak örgütlenmeye karar verdi. Cemiyet, Müftü İmameddin Efendi başkanlığında biraraya gelen 21 kişi tarafından kurulmuştur. Dernek, Trabzon-RizeGümüşhane-Giresun-Ordu sancak ve kazalarında şubeler açacak, Barutçuzade Faik Ahmet yönetiminde yayımlanan İstiklal ile düşüncelerini yayacaktır. İlk kongresini 23 Şubat'ta yapacak olan Dernek, Vilayatı Şarkiyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum şubesi ile birlikte 23 Temmuz'da Erzurum Kongresi'ni düzenleyecektir. Erzurum şubesi yönetim kurulu 6 Haziran 1919'da toplanarak, mahalli ihtiyar heyetleriyle birlikte halktan para toplanmasını kararlaştırmıştır. Dernek temsilcileri 27 Nisan 1919'da padişahla görüşmüşlerdir.



12



Şubat



Pozantı'da müfettiş refakatine bir subay tayin edildi. [Osm]



Müfettiş ve subay, Ermenilerin sebeb olduğu olayla- BCA: rın tahkiki için görevlendirilmiştir. Belgede atamaya 272..0.0.60 ilişkin Harbiye Nezareti tezkiresinin gönderildiği bil- / 5.1..20. dirilmektedir.



12



Şubat



İzmir rıhtım tramvayları imtiyazının devredilmesine karar verildi. [Osm]



Belediye tarafından işletilmekte olan İzmir rıhtım tramvayları imtiyazı Fransız Monitörü Kumandanı Kefere'ye verilmiştir. Rıhtım ve Liman Müdürlüğü'ne ise Muhtar seçilmiştir.



12



Şubat



Muhacirin harcamaları hakkında karar alındı. [Osm]



Muhacirin harcamalarında bir fasıldan başka fasla BCA: ödenek aktarılmasının mümkün olmadığı belirtilmiş- 272..0.0.12 /38.24..12. tir.



68



Yönetim Zamandizini



KSG; İstiklal, 10 Şubat 1919.



BCA: 230..0.0.0 /129.13..1/ 35R44.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Şubat



Muhacir sevk işlemlerinin aksatılmaması kararlaştırıldı. [Osm]



Muhacir sıfatını haiz olanlara vesikaları verilerek BCA: 272..0.0.11 sevk işlemlerinin tamamlanması istenmiştir. Sulh ve Selamet Heyeti'nden bir grup gece Başba- KSG kan'ın konağına girerek Hükümet'le ilgili muhtıra vermiştir. Tevfik Paşa, kabinesinde geniş değişiklikler yaparak 24 Şubat'ta üçüncü hükümetini kuracaktır.



/13.44..13.



13



Şubat



Şurayı Devlet Reisi Mehmet Şerif Paşa ile Adliye Nazırı Arif Hikmet Paşa istifa ettiler. [Osm]



13



Şubat



İtilaf Devletleri Yüksek Duyunu Umumiye, Osmanlı Bankası ve Reji'de çalı- İHMM, Komiserleri, Hükümet'e or- şan İtilaf Devletleri uyruklu kişilerin maaşlarından 161. tak bir nota verdiler. kazanç vergisi gibi vergilerin kesilmeyeceğini bildirdiler. Böylece kapitülasyonların kaldırılmasıyla son bulan imtiyazlar parça parça yeniden koyuluyor.



14



Şubat



Başkan Wilson, Milletler Cemiyeti Anlaşması tasarısını Paris Barış Konferansı'na sundu.



"Ve işte kardeşlik ve dostluk anlaşmamız!" Tasarı 28 KSG Nisan'da oybirliği ile onaylanacak.



15



Şubat



Silivri'deki terkedilmiş Rum malları için geçiçi memur tayin edildi. [Osm]



18 Kasım 1919 tarihli belgeye göre Silivri'den Yuna- BCA: nistan'a hicret eden Rumların emval-i metrukesinden 272..0.0.10 kiraya verilmiş olan emlak ve arazilerin kira bedelle- / 1.3..4. rinin komisyona ödenmesi kararlaştırılmıştır. 8 Aralık 1920 tarihli bir belgede ise Balkan harbini müteakip İstranca ve Karacaköy'den mübadil suretiyle Yunanistan'a giden Rumların vapurlarla tekrar Silivri'ye getirildiklerinin bildirildiği söylenmektedir.



15



Şubat



Ermeni muhacirlerine kötü Şikayette, kötü muamelenin Ulukışla'da trende ger- BCA: 272..0.0.12 muamele yapıldığına dair çekleştiği belirtilmektedir. /38.24..16. şikayetin incelenmesine karar verildi. [Osm]



16



Şubat



Kıymeti mukaddireli Nizamname 9 Zilhicce 1317 (10 Nisan 1900) tarihli- Düstur Tertip 2, Mekatib Nizamnamesi'nin dir. Cilt 11, 4. maddesine müzeyyel fıks. 129. ra hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



16



Şubat



Posta Paketleri Nizamnamesi'nin 5. maddesine müzeyyel fıkra hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Nizamname 23 Zilhicce 1322 (14 Şubat 1905) tarih- Düstur Tertip 2, lidir.



Karma heyetin ilk olarak görev yapacağı vilayetler belirlendi. [Osm]



Heyet, Ermeni ve Rum muhacirlerin durumlarını tet- BCA: 272..0.0.12 kik ve ihtiyaçlarını tesbit için teşkil edilmiştir.



16



Şubat



Cilt 11, s. 130.



/38.24..13.



16



Şubat



Sürgünden dönecek Rum ve Ermenilerin mallarının iadesine karar verildi. [Osm]



Aynı kararda mülteci sıfatıyla giriş yapacak olan mu- BCA: zır şahıslara da dikkat edilmesinin ilgili kurumlara 272..0.0.12 /38.24..17. bildirilmesi istenmiştir.



16



Şubat



Borasit madeni arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Balıkesir Kadıkırı'nda İbrahim Fevzi'ye ve- BCA: 310..10.0.10 rilmiştir. /402.604..0 /8725.



1919 Yılı



69



G.



Ay



Olay/Mevzuat



17



Şubat



Reji memurları ve işçileri ay- Temmuz 1919'da banka memurları ile Tramvay Şir- KSG, İkdam-YG lıklarına zam isteğiyle İstan- keti işçileri ve hamallar da grev yapacaklardır. bul'da greve başladı. [Osm]



17



Şubat



Darülfünun Rektörü Salih Zeki Bey görevinden alındı. [Osm]



17



Şubat



15. Kolordu Kumandanı Ali Rıza Paşa, 7. Kolordu Kumandanlığı'na atandı. [Osm]



17



Şubat



Ankara'daki Rum, Ermeni ve Arap ailelere sarf edilen paraya dair senetlerin iade edildiği bildirildi. [Osm]



17



Şubat



Rum kadın Eftekci'ye ait evin Büyükdere Caddesi'ndeki ev Liman Dairesi olarak BCA: 272..0.0.11 tahliye edilerek sahibine kullanılmaktaydı. /13.44..15. teslimine karar verildi. [Osm]



18



Şubat



Osmanlı Hükümeti, Ermeni göçettirme olaylarının incelenmesi için tarafsız hükümetlere başvurdu.



Tevfik Paşa Hükümeti, tarafsız devlet sayılan ülke TKSS, 17. elçilerinden savaş sırasında yapılan göçettirme suçlarını araştırmak için kurdukları soruşturma komisyonuna yargıç atanmasını istemiştir. Danimarka, İsveç, Hollanda ve İspanya hükümetlerine başvuru yapılmış, ancak İngilizler bu girişimi baltalamışlardır.



18



Şubat



Memleketlerine gitmeyip Eskişehir'de kalan Ermeni muhacirler hakkında karar verildi. [Osm]



Eskişehir'de eski yerlerine iade edilen gayr-i müslim kimselere ait mülk ve arazilerin sahiplerine geri verilmesi kararlaştırılmıştır. Ana-babasından biri sağ olan yetimler hakkında yapılacak işlem de belirlenmiştir.



19



Şubat



Söke'de ikinci kez Rum ayaklanması başgösterdi.



Akköy-Yoran'da Rumlar, bütün büyükbaş ve küçük- TİH I; baş hayvanları toplayarak Sisam adasına götürdüler, KSG bir Türk tümeninin deposunu yağma ettiler. Ayvalık'ta da Rumlar gösteri yaptılar. Hapishaneyi basarak 60 Rum tutukluyu serbest bıraktılar. Rumların ayaklanmasını bastırmak üzere Ödemiş'ten bir alay gönderildi. Silahlarını bırakarak yurdu terketmeleri konusunda isyancılarla anlaşma yapılacaktır.



19



Şubat



"Teali-i İslam Cemiyeti" kuruldu.



Cemiyet, "Cemiyeti Müderrisin" adıyla İstanbul'da KSG kurulmuştur. İskilipli Atıf Hoca, Konyalı Hoca Atıf Efendi, Tahirülmevlevi Mustafa Sabri, Saidi Kürdi tarafından kurulan dernek, daha sonra Teali İslam Cemiyeti adını almıştır.



19



Şubat



"Kürdistan Teali Cemiyeti" 22 Aralık 1918'de Hürriyet ve İtilaf Fırkası'na yardı- KSG kuruldu. ma karar veren Kürdistan Cemiyeti ile Seyit Abdülkadir Efendi başkanlığında kurulan dernek Diyarbakır, Bitlis, Elazığ'da şubeler açacak; görüşlerini Jin ve Kürdistan dergileriyle yayacaktır. Tarık Zafer Tunaya derneğin Mayıs 1919'da kurulduğunu tahmin etmektedir. Cemiyetin nizamnamesi, Kürdistan dergisinin 8 Nisan 1919 tarihli 7. sayısında yayımlanmıştır. M. Mihri'nin yönetiminde İstanbul'da TürkçeKürtçe yayımlanan haftalık Kürdistan dergisi "siyasi, içtimaı, dini, ilmi ve müstakilel fikir" dergisidir.



70



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Yerine Naim Bey atanmıştır.



Kaynak



TV, 3476; KSG



KSG



13 Nisan 1919 tarihlibir başka belgeye göre Ankara'daki Arap, Rum ve Ermeni ailelerine 1334 senesinde verilmeyen istihkaklarının seferberlik tahsisatından ödenmesi kararlaştırılmıştır.



BCA: 272..0.0.74 /68.38..5; BCA: 272..0.0.74 /68.38..4.



BCA: 272..0.0.11 /13.45..1; 2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Şubat



Hükümet kapatılan gazetelerin yerine yenilerinin çıkarılmasını yasakladı. [Osm]



Kararda yayımlanabilecek gazetelerin isimleri sayıl- KSG mıştır. Sansür tarafından kapatılan gazeteler ertesi gün, yalnız adlarını değiştirerek aynı kalıplarla yayımlanıyordu.



19



Şubat



Karadeniz Türkleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.



Pontusçı Rumların çalışmalarına karşı koymak ama- KSG cıyla Samsun'da kurulan dernek, Tokat'a gönderdiği bir yazıyla şube açılmasını istemiştir. Prens Sabahattin'le Şerif Paşa'nın derneğin temsilcileri olarak seçildiği bildirilmiştir. 25 Şubat'ta bir şube açacak olan dernek, 20 Mart'ta kendini feshedecek, ancak Tokat şubesi bağımsız bir dernek olarak varlığını devam ettirecektir.



20



Şubat



Tevzi harici kalan Ermeni arazisinin idaresine ilişkin karar alındı. [Osm]



Söz konusu arazi Gölpazarı'nın Türkmen ve Göldağı BCA: 272..0.0.12 köylerinde bulunmaktadır. Kanun, Düstur 2, Cilt 8, s. 872'de yayımlanmıştır: Erkan ve ümera ve zabitan ve müstahdemin ve efrad ve talebei bahriye maaşat ve muhassasatı hakkında kanun.



/38.24..19.



20



Şubat



Zabitanı bahriye muhassasatı hakkındaki 20 Cemaziyelevvel 1334 (25 Mart 1916) tarihli kanunun 5. maddesine müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



20



Şubat



Aşair ve Muhacirin Müdür- Anlaşmazlık konusu Bilecik dahilindeki emval-i met- BCA: 272..0.0.60 lüğü ile liva muhasebeciliği ruke idare ve tasarrufu hakkındadır. / 5.1..21. arasındaki anlaşmazlığın bakanlıklar arasında halledilmesine karar verildi. [Osm]



20



Şubat



İstanbul'da muhacirlerin is- Bu nedenle Ali Paşa arsasındaki birkaç askeri bara- BCA: 272..0.0.12 kan edilmekte olduğu bildi- kanın kaldırılması istenmiştir. /38.24..18. rildi. [Osm]



22



Şubat



Dersaadet Elektrik Şirketi teftiş edildi. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 131.



Teftiş, şirketin Silahdarağa fabrikası ve çeşitli tesisle- BCA: rinde yapılmıştır. Teftiş raporu BCA'da bulunmakta- 230..0.0.0/ 48.74..9/ dır. 34E769.



23



Şubat



Yunanlılar Edirne'ye bağlı Karaağaç'ı işgal ettiler.



Karaağaç, 15 Eylül 1923'te Türkiye'ye geri verilecek- KSG tir.



23



Şubat



1335 Hariciye Bütçesi'ne ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Hariciye bütçesine 15.000 lira eklenmiştir.



23



Şubat



Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ilk kongresini yaptı.



Kurucuların ve ilçe delegelerinin katıldığı kongre, iti- KSG lafçılar ile ittihatçıların çekişmesine sahne olmuştur. Barutçuzade Faik Ahmet'in başkan seçildiği kongrede ittihatçılar ağır basmıştır. Trabzon ve çevresinin Rum ve Ermeni egemenliğini istemediğini anlatmak için Avrupa'ya bir kurul gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Dernek, Erzurum kongresine kalabalık bir delege grubuyla katılacak, daha sonra İtilafçılar padişah, ittihatçılar ise Enver Paşa'nın çevresinde toplanmakta diretecekler ve Trabzon ileri gelenlerinin tutumu nedeniyle burada Ankara'nın egemenliği uzun süre kurulamayacaktır. Dernek ikinci kongresini 28 Mayıs'ta yapacaktır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 132.



1919 Yılı



71



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Şubat



Karadeniz bölgesinde toplanan bazı Rum ileri gelenleri Rum Karadeniz Cumhuriyeti kurulması için çalışmayı kararlaştırdılar.



Binyatoğlu, Kolossi, Theodis imzalarıyla bu karar, TİH I, 168. İngiliz Yüksek Komiserliği'ne de bildirilmiştir.



23



Şubat



Adana İşgal Kuvvetleri Lezlie, vali tarafından karşılanmıştır. Yerine 3 Mayıs KSG Kumandanı Lezlie, yanın- 1919'da Mac A. Mudge geçecektir. dakilerle birlikte şehre geldi.



23



Şubat



Ankara'dan memleketlerine avdet eden Ermenilere bir müddet daha iaşe yardımı yapılmasına karar verildi. [Osm]



18 Ocak 1919 tarihli belge Ankara'daki Suriye ve BCA: Cebel-i Lübnan ahalisinden olup, memleketlerine 272..0.0.74 dönen ailelerden kalan eşyanın satış tarihinin bildi- /68.38..7. rilmesi hakkındadır.



24



Şubat



Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti kuruldu.



Hükümete İngilizcilerin yanı sıra Fransız yanlıları da KSG alınmıştır. Tevfik Paşa, 3 Mart'ta sadrazamlıktan çekilecektir.



24



Şubat



1334 Maliye Bütçesi ile Maarif Bütçesi'ne ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1334 Maliye Bütçesi'ne 9,000 ve 1334 Maarif Bütçesi'ne 2,000 lira eklenmiştir. Aynı tarihli ikinci iradei seniyye ile 1334 Maliye Bütçesi'ne 6,000 lira daha eklenmiştir.



24



Şubat



1334 Posta ve Telgraf ve 1334 Posta ve Telgraf ve Telefon Bütçesi'ne 724,500 Telefon Bütçesi'ne ilave lira eklenmiştir. hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



24



Şubat



Dış ülkelerden gelecek müslüman mültecilerin iskan sorunları ele alındı. [Osm]



10 Temmuz 1919 tarihli belgede Müslüman muhacir- BCA: lerin sevk ve iskanlarına dair işlerle ilgili kurulan 272..0.0.12 /38.24..20. komisyonun aldığı kararlar yer almaktadır.



24



Şubat



Balıkesir'deki Ermeni muhacirlerin menkul ve gayrimenkullerinin iadesine karar verildi. [Osm]



Eskişehir'den asıl vatanlarına dönen Ermenilere zirai yardım yapılmasına karar verilmiş; Kastamonu'ya zirai yardım havalesinin acilen gönderilmesi istenmiştir.



24



Şubat



Trabzon'da kurtuluş yıldönümü törenleri yapıldı.



Trabzon, 17 Nisan 1916'da Rus işgali altına girmiş ve KSG geçen yıl bugün kurtarılmıştı.



24



Şubat



İngilizler, Urfa'ya bağlı Birecik'i işgal ettiler.



İngilizler burayı 4 Kasım'da boşaltacaklar, fakat aynı KSG gün kasabaya Fransız kuvvetleri girecektir.



25



Şubat



Firari Rumlar hakkında alı- Firari Rumlar, İzmir'e geri gönderilip yerleştirilmek BCA: 272..0.0.11 nacak tedbirler saptandı. istenmektedir. /13.45..5. [Osm]



26



Şubat



Çeşitli vilayetlerdeki Rumların terkettikleri malların cins ve miktarlarını bildirir cetvellerin gönderilmesi istendi. [Osm]



72



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 132; 133. Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 134.



BCA: 272..0.0.11 /13.45..4; BCA: 272..0.0.74 /68.38..8; BCA: 272..0.0.74 /68.38..8.



Muhacirin müfettişlerine verilecek kanun kitaplarının BCA: 272..0.0.10 gönderilmesi de istenmiştir. /1.3..5; BCA: 272..0.0.71 /30.20..4.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Şubat



Bahriye Nazırı Ali Rıza Pa- Ali Rıza Paşa'nın d'Esperey'in isteği üzerine Hükü- KSG şa, Hükümetten istifa etti. metin eski bakanları tutuklamak ve Anayasaya aykırı [Osm] olarak divanıharplerde yargılamak isteyişi yüzünden istifa ettiği sanılıyor.



1



Mart



Harbiye Nezareti'nde savaş yıllarında yapılmış yolsuzlukları incelemek üzere bir komisyon kuruldu. [Osm]



Komisyon, Başkumandanlık Vekilliği'nce seferberli- YV, 3486; ğin ilanından bu yana yapılan yolsuz işlemleri, sefer- KSG berlik öncesinde yapılan emeklilik ve görevden çıkarma işlemlerini de inceleyecek.



1



Mart



Rum ve Ermenilerden kalan ve daha sonra işgal edilen hanelerin tahliyesi istendi. [Osm]



Bu konutlar Pendik ve Kartal'da bulunmaktadır. 11 Mart 1919 tarihli belge Rumelifeneri köyünde yerleştirilmiş olan müslüman muhacirlerin, siyasi zaruretten dolayı tahliye edilerek, evlerin eski sahibi olan Rumlara teslimi hakkındadır.



1



Mart



Azgur ve Ahıska, Gürcüler tarafından işgal edildi.



9. Ordu birlikleri Ocak ayının son günlerinde üç ilden KSG çekilmelerini tamamlamıştı. İngilizler buraları Bolşevikler önünde bir set olarak gördükleri Menşevik Gürcülerle Ermenilere veriyor. Gürcüler 20 Nisan'da da Ardahanı işgal edecek.



2



Mart



Niğde'den memleketlerine geri dönen Ermenilerin muhtaç olanlarına iaşe yardımı yapılması kararlaştırıldı. [Osm]



Aynı tarihte Samsun'dan memleketlerine dönmekte olan gayr-i müslimlere de iaşe yardımı yapılması kararı alınmıştır. 23 Şubat 1919 tarihli belge Orhangazi'de bulunan Ermenilere iaşe yardımı yapılması hakkındadır.



2



Mart



Üçüncü Enternasyonal'in Birinci Kongresi Moskova'da açıldı.



Kongrede Mustafa Suphi de konuşacak ve şöyle di- KSG yecektir: "… Doğu'da yapılacak devrimler, Batılı sanayi ülkelerini hammaddeden yoksun bırakarak buhranlara yol açacak, işçileri iktidara geçmeye teşvik edecek. Doğu'da devrim, yalnız Doğu'yu emperyalizmden kurtarmak için değil, Rus devrimini desteklemek için de gereklidir."



3



Mart



Üçüncü Tevfik Paşa kabinesi istifa etti.



İstifanın nedenleri: Müttefik Kuvvetleri Kumandanı Vakit, d'Esperey'in tehditleri, basının Hükümeti şiddetle Alemdar, eleştirmesi, Hürriyet ve İtilaf'ın Damat Ferit'i sadra- KSG zam yapma çabaları ve Padişah'ın savaş yılları hükümetlerinin Yüce Divan yerine divanıharplerde yargılanmalarına ilişkin Hükümet kararnamesini geri çevirmesi. Tevfik Paşa, ilk hükümetini 11 Kasım 1918'de, ikincisini 13 Ocak 1919'da, üçüncüsünü 24 Şubat 1919'da kurmuştu. Tevfik Paşa, 21 Ekim 1920'de yeniden işbaşına getirilecek ve 4 Kasım 1922'ye kadar bu görevde kalacaktır.



3



Mart



Adana Jandarma Komutanı Haşim Bey Fransızlar tarafından tutuklandı.



Türk jandarmalarının yerlerine Ermeniler, Jandarma KSG müfettişliğine de Yüzbaşı Luppe getirildi.



3



Mart



Vilayatı Şarkıye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti'nin Erzurum şubesi kuruldu.



Şube, Hoca Raif, Cevat (Dursunoğlu), Hüseyin Avni Nutuk ve gazeteci Necati tarafından kurulmuştur. Şube için 10 Mart'ta valilikten yetki alınacaktır. Derneğin merkezi, 2 Aralık 1918'de İstanbul'da açılmış; asıl çalışma Mart ayının ortalarından itibaren Erzurum'a kaymıştır.



1919 Yılı



BCA: 272..0.0.65 /6.2..11; 272.0.0.11 /13.45.12.



BCA: 272..0.0.11 /13.45..8; BCA: 272..0.0.11 /13.45..7.



73



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Mart



Birinci Damat Ferit Paşa Kabinesi kuruldu.



İttihat ve Terakki kabinesinin işbaşından uzaklaşma- TSP; KSG sından sonra kurulan beşinci hükümet. 14 Ekim'de kurulan İzzet Paşa ve onu izleyen Tevfik Paşa kabineleri, birer geçiş hükümetleri sayılıyor; İngilizleri ve Hürriyet İtilaf Fırkasını tam olarak memnun edemiyordu. Damat Ferit, İngilizlerle işbirliği halinde önce İttihatçılara, daha sonra Anadolu harekatına karşı geniş bir kampanya başlatacak, İzmir'in işgalinden sonra istifa edip 19 Mayıs'ta kabinesini yenileyecek, 21 Temmuz'da üçüncü kabinesini kuracak, Anadolu isyanı karşısında yenik düşerek 30 Eylül 1919'da istifa edecek, İstanbul'un işgalinden sonra 5 Nisan 1920'de dördüncü, 31 Temmuz 1920'de beşinci ve son kabinesini kuracak, Anadolu hareketini zorla yok etme politikasının yeniden başarısızlığa uğraması üzerine İngilizler tarafından 16 Ekim 1920'de istifa ettirilerek yerini Tevfik Paşa hükümetine bırakacaktır.



4



Mart



İki Amerikan heyeti, Osmanlı vilayetlerinde incelemeler yapmak üzere trenle Derince'den yola çıktı.



Kırk kişilik heyetten biri Halep, Şam, Tarsus; diğeri İleri; KSG Konya, Kayseri, Sivas'ı gezecek. Karadeniz limanlarını gezecek olan üçüncü kurulun da gelecek hafta yola çıkacağı haber veriliyor.



6



Mart



İstanbul Rumları bazı taşkınlıklar yaparak saldırılar gerçekleştirdi.



AK



7



Mart



Fransızlar Kozan'ı işgal etti.



Fransızlar bir gün sonra da Zonguldak ve Ereğli'yi AK işgal etmiştir.



8



Mart



Dersaadet Divanı Harb-i Örfisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



16 Aralık 1918'de kurulan İstanbul Divanı Harbi Örfi Düstur Başkanlığına Ali Fevzi Paşa, üyeliklerine de Nazım, Tertip 2, Cilt 11, Mustafa; Zeki paşalarla Recep Bey getirildiler. s. 135.



8



Mart



Harbiye Nazırlığına Ahmet Abuk Paşa getirildi. [Osm]



4 gündür bu görevi vekalaten Ahmet Avni Paşa yürü- TV, 3513; tüyordu. Ahmet Abuk Paşa, 1 Nisan'da görevden çe- KSG kilecek, yerine 2 Nisan'da Bahriye Nazırı Şakir Paşa atanacaktır. Boşalan Bahriye Nazırlığı'na Nafıa Nazırı Ahmet Avni Paşa, ondan boşalan Nafıa nazırlığına da Şevket Turgut Paşa getirilecektir.



8



Mart



İtalyanlara kızan Fransızlar bir tabur asker göndererek Zonguldak ve Ereğli'yi işgal ettiler.



Gerekçe İstanbul'un kömür ihtiyacını karşılamaktır.



8



Mart



Kimi vilayetlere ait tahsisa- Söz konusu vilayetler şunlardır: Van, Trabzon, Erzu- BCA: 272..0.0.14 tı fevkaledenin acilen gön- rum, Bitlis ve Erzincan. / 75.20..7. derilmesi istendi. [Osm]



9



Mart



Vilayatı Şarkiye MHC Erzurum Şubesi bir bildiri yayımladı.



Şube bölgede Ermeni nüfusunun hiçbir zaman yüzde KSG 15'i geçmediğini, buraların "Türk ve Kürtlerin" ortak yurdu olduğunu açıkladı.



9



Mart



İngilizler Samsun'a 200 kişilik bir birlik çıkardılar.



Sebep: Asayiş. Bunlardan bir kısmı 30 Mart'ta Merzi- KSG fon'a gidecek. İngilizlerin Samsun'u boşaltmaları 4 Ekim 1919'da tamamlanacaktır.



10



Mart



Kars'ta kalan iki alay da 1878 sınırına çekildi.



Böylece üç ilde Türk askeri kalmadı.



74



Yönetim Zamandizini



AK; KSG



AK



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Mart



Aydın (İzmir) Valiliği'ne (Kambur) İzzet Bey atandı. [Osm]



İzzet Bey, Tevfik Paşa Hükümeti'nde Evkaf Nazırlığı TV, 3497. yapmıştı.



11



Mart



Bursa Valiliğine Gümülcine eski valisi İsmail Bey atandı. [Osm]



İsmail Bey, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın ileri gelenle- TV, 3497. rindendir.



11



Mart



Adana Muhacirin Müdürü Halit ve Muhasebe Müdürü Ethem görevlerinden alındı. [Osm]



Muhacirin Müdürü Halit ve Muhasebe Müdürü BCA: Ethem'in vazifelerini kötüye kullandıkları için görev- 272..0.0.12 lerinden alındıkları belirtilmektedir. Dahiliye Nezare- /38.25..3 ti Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi yerlerine başkalarını tayin etmiştir.



12



Mart



İaşe Müdüriyeti İaşe Müdüriyeti Umumiyesi Dahiliye Nezareti'ne Düstur Tertip 2, Umumiyesi hakkında kabağlanmıştır. Cilt 11, rarname yayımlandı. [Osm] s. 136.



12



12



Mart



Mart



1334 Darüleytam Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1334 Darüleytam Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesi'nin Düstur Tertip 2, 1335 senesinde dahi tatbikine karar verilmiştir. Cilt 11, s. 137.



1334 Evkaf Bütçesi hak1334 Evkaf Bütçesi'nin 1335 senesinde dahi tatbikine Düstur Tertip 2, kında kararname yayımlan- karar verilmiştir. Cilt 11, dı. [Osm] s. 137.



12



Mart



1335 senei maliyesi varida- Bu kararnamede 1334 senesi müddeti mütemmimesinin tı mütehakkasının senei temdidi ve teferruatı da düzenlenmiştir. mezkure masrafına hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



12



Mart



1334 Ziraat Bankası Bütçe- 1334 Ziraat Bankası Bütçesi'nin 1335 senesinde dahi Düstur Tertip 2, si hakkında kararname ya- tatbikine karar verilmiştir. Cilt 11, yımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 139.



s. 140.



12



12



12



13



Mart



Mart



Mart



Mart



Hicaz Demiryolu hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Hicaz Demiryolu iane ilmü haberlerinin Düstur Tertip 2, nakit makamında tedavülünü düzenlemektedir.



1334 Emniyet Sandığı bütçesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, 1334 Emniyet Sandığı bütçesinin 1335 Düstur Tertip 2, senesinde dahi tatbiki hakkındadır.



Dersaadet ve civarı telefon imtiyazına mütedair mukavelename hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



23 Nisan 1327 (6 Mayıs 1911) tarihli mukavelename Düstur Tertip 2, Düstur 2, Cilt 3, s. 315'te yayımlanmıştır.



Kazım Karabekir Paşa, Erzurum'da 15. Kolordu komutanlığına atandı. [Osm]



Kafkas I. Kolordusu Komutanlığı yapmış olan Kazım KSG Karabekir Paşa, 28 Kasım 1918'de Kars'tan İstanbul'a dönmüştür: "Boğaziçine girdiğimiz zaman, karşılıklı İngiliz ve Fransız bayraklarının sallandığını görerek heyecana geldim. İstiklalimizi kullanmaya vicdanıma karşı ahdettim." 30 Kasım 1918'de Savaş Nazırı Abdullah Paşa'ya Doğu'da Ermenilerin yaptıkları kırım



Cilt 11, s. 141.



Cilt 11, s. 142.



Cilt 11, s. 144.



1919 Yılı



75



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



hakkında bilgi verdi. Onun kendisini Doğu'ya tayin ettirmesini istedi. Karabekir 25 Aralık 1918'de 14. Kolordu (Tekirdağ), 13 Mart 1919'da 15. Kolordu Komutanlığı'na atanmıştır. Kurtuluş Savaşı'nın sonuna kadar burada görevine devam etmiştir. 3 Mayıs 1919'da Erzurum'da göreve başlayan Karabekir: "Umumi kuvvetim 17.860. Ahali elinde de bir hayli silah vardı. Silah mevcudumuz ise 33.323 idi." 15



Mart



Ankara Valiliğine Muhittin Paşa atandı. [Osm]



Muhittin Paşa, Yozgat eski mutasarrıfıdır.



15



Mart



Konya Valiliğine emekli miralay Rıza Paşa atandı. [Osm]



15



Mart



Jandarma Teşkilatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Bu düzenlemeyle Jandarma teşkilatı Dahiliye Neza- Düstur reti'ne bağlanmıştır. Jandarma, bundan önce Harbiye Tertip 2, Cilt 11, Nezareti'ne bağlıydı.



TV, 3498.



TV, 3498.



s. 148; TV, 3499.



15



Mart



Divanı Harbi Örfi Başkanı Ali Fevzi Paşa ile İstanbul Muhafızı Ahmet Fevzi Paşa görevlerinden istifa ettiler. [Osm]



İstanbul Muhafızı ve 25. Kolordu Kumandanı Miralay Ahmet Fevzi Paşa, Harbiye Nezareti Müsteşarlığı'na atandı; Ali Fevzi Paşa'nın istifasıyla boşalan Divanıharp başkanlığına da Nazım Paşa atandı.



15



Mart



İngilizler, Antep'te bir bildiri yayımladı.



Buna göre, halkın elindeki bütün silahlar teslim edi- KSG linceye kadar, 17 Mart'tan başlayarak dükkanların kapalı kalacağı, bütün toplantıların yasaklandığı ilan edildi. Yasaklar 15 gün devam edecektir. İngilizler 8 Mart'ta da bir bildiri yayımlamış ve silahların teslimini istemişler, 14 araba silah toplamışlardı.



15



Mart



İstanbul'da Arnavut Teavün Dernek, Londra Konferansı'nda dışarıda bırakılan KSG Cemiyeti kuruldu. toprağın Arnavutluğa katılmasını, muhtaçlara yardımı amaç ediniyor. Başkan Nezir Bey, 17 Mayıs 1921'de yayımlanan demecinde "Arnavutluk hiçbir zaman Ankara dolaplarına alet olmayacaktır" diyecektir.



16



Mart



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Karar, 1335 senesinden itibaren memurlara pahalılık Düstur zammı adı altında verilecek özel ödemeyi düzenle- Tertip 2, Cilt 11, mektedir.



AkşamVakitTasviri Efkar; TV, 3503; KSG



s. 149.



17



Mart



Trabzon valiliğine Galip Bey atandı. [Osm]



Galip Bey, daha önce Kastamonu ve Adana valilikle- TV, 3502; ri yapmıştır. Galip Bey, 31 Temmuz 1919'da şehir KSG; İH, ileri gelenleri, azınlık ve yabancı devlet temsilcilerine s. 99. belediyede bir ziyafet vermiş; padişahın selamlarını iletmiştir. Yemekte, Padişah'a sıkı bir biçimde bağlılık kararı alınmıştır.



17



Mart



İzmir Müdafa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti Büyük Kongresi toplandı.



İzmir Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti'nin ku- KSG ruluş hazırlıkları 6 Kasım 1918'de başlamıştır. Bu tarihte limanın açılmasını sağlamak, müttefik çıkarlarını korumak ve asayişi sağlamak için İzmir'e gelen Binbaşı Allan Dickson yönetiminde İngiliz savaş gemisi Rumların sevgi gösterileriyle karşılanmıştır.



76



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Aya Fotini kilisesine Yunan bayrağı, rıhtım ve caddelerle mağazalara Müttefik ve Yunan bayrakları çekilmiştir. Bunun üzerine İzmirli bazı aydınlar bir toplantı yaparak Müdafaa Cemiyeti'nin kuruluş hazırlıklarını başlatmışlardır. İzmir Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti, bölgenin Türklerden ayrılmasını önlemek amacıyla 1 Aralık 1918’de kurulmuştur. Dernek, İzmir'de nüfus çoğunluğunun Türk olduğu konusunda broşürler çıkarmıştır. Kongreye İzmir ve bağlı yerlerden 37'si belediye başkanı, 37'si müftü olmak üzere 165 kişi katılıyor. 17



Mart



Edremit'te Reddi İlhak Cemiyeti, resmen kuruldu.



Cemiyet, 24 Mart 1919'da bir miting yaptı.



17



Mart



Urfa'nın Akçakale ilçesi Fransızlarca işgal edildi.



18



Mart



Kastamonu'daki göçmenler Maraş'ta bulunan Van, Bitlis ve Erzurum mültecileri- BCA: 272..0.0.74 için havalename gönderildi. ne gerekli yardımın yapılması istenmiştir. /68.38..14; [Osm]



KSG



AK



BCA: 272..0.0.11 /13.45..13.



18



Mart



İngiliz Filosu ile Anadolu Osmanlı Demiryolu Şirketi'ne düzenli olarak su verilmesine karar verildi. [Osm]



Karar, Nafıa Vekaleti'ne aittir.



BCA: 230..0.0.0/ 65.20..4/ 34Su118.



18



Mart



İzmit'deki Arap, Rum ve Ermeniler için havalename gönderildi. [Osm]



İzmir'de bulunan Araplar için sarfedilen paraya dair senetlerin gönderildiği; Sivas'taki Arap, Rum ve Ermeni göçmenler için seferberlik tahsisatından sarfedilen meblağ; Edirne'de bulunan Rum, Ermeni ve Arap göçmenler için yapılan sarfiyat; Maraş'taki Arap, Rum ve Ermenilerin masraflarına mukabil seferberlik tahsisatından yapılan harcamalara dair senetlerin iadesi gibi belgeler BCA'da yer almaktadır.



BCA: 272..0.0.74 /68.38..15; BCA: 272..0.0.74 /68.38..12.



19



Mart



Bursa Valisi Ebubekir Hazım Bey, görevden alınması üzerine Dahiliye Nazırı Cemal Bey'e bir telgraf gönderdi. [Osm]



Ebubekir Hazım Bey, bu telgraf nedeniyle 26 Mart'ta ZBİH, 61. teslim olacak ve Divanı Harp'te yargılanacaktır. Ebubekir Hazım Bey, bir suretini de sadrazama gönderdiği telgrafta şunları söyledi: "Bahtsız memeleketin son ümitlerini de kırıp geçirerek fikir ve hamiyet erbabını şaşırtan ve üzen idare tarzınızın buralarda da yüz göstermeye başlayan üzücü eserlerine tanık olmadan, beni korumadaki acele edişinize teşekkür ederek valilik makamını terkettim. Şifre anahtarı kime verilecekse bildirilmesi."



19



Mart



Vilayatı Şarkiye Müdafaai Hukuk Cemiyeti Genel Merkezi, Erzurum şubesine bir not gönderdi.



Genel merkez gönderdiği yazıda, amaçlarına daha et- Nutuk kin bir şekilde ulaşmak için Le Pays adında Fransızca bir günlük gazete çıkarmaya başladığını, Hadisat Gazetesi'nin yayın hakkını da üzerine aldığını, İtilaf Devletleri başkanlarına gönderilmek üzere Yüksek Komiserlere bir muhtıra verdiğini, Avrupa'ya bir kurul göndermeyi kararlaştırdığını belirtti.



1919 Yılı



77



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Mart



Hükümet, nispi temsil sistemine göre bir seçim yasası hazırlamak üzere bir komisyon kurdu. [Osm]



Hükümet, azınlıkların da seçilmelerini güvence altına Hadisat; alacak bir seçim yasası hazırlığındadır. Tasarı 25 KSG Mart 1919 tarihli Hükümet toplantısında kesinleşecektir. Ancak, Damat Ferit Hükümeti, İttihatçılar kazanır korkusuyla seçimlere gitmeyecektir.



21



Mart



İtalya Başbakanı ve Dışişleri bakanı Antalya'ya çıkarma yapılacağını bildirdiler.



Aynı gün müttefiklerin Yüksek Konseyi, İtalyanların KSG Konya'yı işgal etmelerini kabul etmiştir. İtalyan kuvvetleri ertesi gün Antalya önüne gelmiştir. 28 Mart'ta İtalyan işgali başlayacaktır.



22



Mart



Hükümet, gazetelerde bir açıklama yayımladı. [Osm]



Hükümet, bu açıklamada bazı milliyetlerin, özellikle Hadisat; Ermenilerin duygularını incitecek yayın yapılmama- KSG sını istedi.



23



Mart



Bazı ceraim (suç) erbabı hakkındaki mücazatı kanuniyenin (ceza kanunlarının) tecili infazına (ertelenmesine) dair kararname yayımlandı. [Osm]



Hükümet bu kararname ile 23 Aralık 1918 tarihli genel affın, yayını tarihine kadar olan suçları da kapsayacağını açıklamıştır. 23 Aralık tarihli kararname, Vahdettin'in tahta geçtiği 3 Temmuz 1918 tarihine kadar işlenmiş suçları affetmiş, Ermenileri göçettirme olaylarını af dışı bırakmıştı. Savaş ve İngiliz esirlerine kötü davranmak suçları da af dışı bırakılmış bulunuyor. 16 Nisan 1919'da bu kararnameye müzeyyel bir kararname yayımlanmıştır.



23



Mart



Jandarma personeli hakKararname, "efradının maaş ve iaşe bedelatı ile hali Düstur kında kararname yayımlan- tabiyenin avdetine değin jandarma zabitanına verile- Tertip 2, Cilt 11, dı. [Osm] cek iaşe bedelatını" düzenlemektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 152; Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 202.



s. 155.



24



Mart



İngilizler, Urfa'yı işgal etti.



Urfa, 200 kişilik bir İngiliz piyade bölüğü tarafından AK işgal edildi. Türk süvari alayı komutanı, işgali protesto etti. Mutasarrıf Nusret Bey, karşılamaya çıkmadığı için İngiliz komutanı tarafından azarlandı. Suruç da İngiliz işgali altına girdi. İngilizlerin baskısı sonucu Türk alayı Urfa'nın 5 km. kuzeyine çekildi.



24



Mart



İtalyanlar Fethiye’yi işgal etti.



Fethiye 21 Haziran 1920'ye kadar İtalya işgali altında AK kaldı.



24



Mart



Ercüment Ekrem Talu, Basın Müdürlüğü'ne atandı. [Osm]



25



Mart



Mustafa Kemal Paşa’nın ordu komutanları aleyhindeki yayını kınayan yazısı bazı gazetelerde yayımlandı.



Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nezareti'ne hitaben KSG yazdığı yazıda, Mevlanzade Rıfat'ın çıkardığı Hukuku Beşer'de ordu komutanlarına "haydutbaşıları", "alçak" diyenlerin cezalandırılmasını istiyor. Yazı, Vakit, Alemdar ve Yenigün'de yayımlanmıştır.



25



Mart



Evkaf memurin ve müstahdemini ile hayratı şerife hademesine verilecek pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Aynı tarihte pahalılık zammı hakkındaki kararnamenin Ziraat Bankası ve Emniyet Sandığı memurin ve müstahdeminine de teşmili hakkında kararname yayımlanmıştır. 13 Mayıs 1919'da memurin ve müstahdemin-i evkaf ile hayratı şerife hademesine verilecek pahalılık zammına dair kararnameye müzeyyel bir kararname daha yayımlanmıştır. 15 Aralık 1919'da pahalılık zammı ile ekmek bedeli hakkındaki kararnamelerin özel hükümlerini değiştiren bir kararname yayımlanmıştır.



78



Yönetim Zamandizini



Vakit, KSG.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 157-159.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Mart



Muafiyeti Askeriye Vergisi'nin ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



25



Mart



1335 senesi Ağnam Resmi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Ağnam Resmi (küçükbaş hayvan vergisi) dört katına çıkarılmıştır. 11 Ocak 1919'da bu verginin iki misli olacağı açıklanmıştı. 12 Ocak 1920'de açılacak son Meclisi Mebusan bu vergiyi 8 misline çıkarmak için yasa hazırlarken kapanacak, TBMM çıkaracağı ilk yasa ile bu verginin eskisi gibi 4 misli alınmasını hükme bağlayacaktır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 161.



25



Mart



Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi sularının tezyid ücüratı hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Aynı tarihte yayımlanan iki iradei seniyye ile Dersaadet Rıhtım ve Dok ve Antrepo Şirketi tarifeleri ile Dersaadet Su Şirketi suları ücretleri de artırılmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 162; 163; 167.



25



Mart



İthalat resimlerinin affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Memaliki Osmaniyeye ithal olunacak Düstur şeker, petrol, kahve ve çaydan rüsum istimlakinin is- Tertip 2, Cilt 11, tifası hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 160.



s. 164.



25



Mart



Evkafı Humayun Nezareti 5 Şaban 1330 (20 Temmuz 1912) tarihli nizamname İdarei Merkeziyesi teşkilat Düstur 2, Cilt 4, s. 569'da yayımlanmıştır. ve vezaifi hakkındaki nizamnamenin bazı mevaddını muaddel mevaddı nizamiyye yayımlandı. [Osm]



25



Mart



Niğde Mutasarrıflığına Ziya Paşa atandı. [Osm]



Ziya Paşa, Mersin eski mutasarrıfıdır. Ziya Paşa, MVV, 163. Niğde'den Bitlis valiliğine atanacaktır.



25



Mart



Türk askerinin Yemen ve Asir illerinden çekilmesi tamamlandı.



1 Aralık 1918'de Yemen, Asir ve Hudeyde İngilizler AK tarafından işgal edilmişti.



26



Mart



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar İdarei Umumiyyesi Bütçesi'nden maaş alan mülki ve askeri memurlara verilecek pahalılık zammını düzenlemektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 168.



26



Mart



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Hududu Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi memurini ile müdüriyeti mezkure tekaüd sandığından maaş alan memurin ve müstahdemin ve eytam ve eramile verilecek pahalılık zammını düzenlemektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 169.



26



Mart



Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar İradei Umumiyesinin 1334 senesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar İradei Düstur Umumiyesinin 1334 senesi bütçesinin 1335 senesin- Tertip 2, Cilt 11, de dahi devamı meriyetine karar verilmiştir.



Hicaz ve Askeri Demiryolları ve Limanlar Müdüriyeti Umumiyesinin Nafıa Nezareti'ne bağlanması hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Hicaz Demiryolu ile Yafa-Kudüs ve Şam-Hama ve temdid-i demiryollarının Askeri Demiryollar ve Limanlar İdaresi'yle birleştirilerek genel bütçe haricinde mülhak bir bütçeye idaresi hakkında tanzim olunan kanun layihası 20 Aralık 1916 tarihinde Meclis-i Mebusan Riyaseti'ne gönderilmişti. Hicaz Demiryolu Müdüriyeti Umumiyesi bir süre Evkaf Nezareti'ne, bir süre de Harbiye Nezareti'ne bağlı kalmıştı.



26



Mart



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 165.



s. 172.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 173; BOA: MV, 21, 205, 24.S.1335.



79



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Mart



Pahalılık zammının Darüleytam memurin ve muallimine dahi itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



26 Nisan 1919 tarihli bir kararnameyle pahalılık zammının Darüleytam muallimlerine ve diğer müstahdemlerine itası hakkında kararname yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 174; Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 225.



27



Mart



1334 Hudud-ı Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi bütçesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, 1334 Hudud-ı Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi Bütçesi'nin 1335 senesinde dahi tatbiki hakkındadır. Aynı tarihte 1334 Hudud-ı Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi Tekaüd Sandığı Bütçesi'nin de 1335 senesinde dahi tatbikine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 175; 176.



27



Mart



Ders-i Amm efendilerine tevcih olunacak cihat hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Ders-i Amm; "bir medreseyi bitirdikten sonra tabi tutulduğu imtihan sonunda medrese talebelerine ders vermek salahiyetini kazanan alim, cami hocası" olarak tanımlanmaktadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 177.



27



Mart



1335 Ticaret ve Ziraat Büt- Ticaret ve Ziraat Bütçesi'ne aynı miktarda ödeneğin Düstur çesi'ne 24,000 kuruşun mü- aktarılmasına ilişkin ikinci ferman 19 Haziran Tertip 2, Cilt 11, nakalesi hakkında iradei 1919'da yayımlanmıştır. s. 178; 304. seniyye yayımlandı. [Osm]



27



Mart



Memurin maaşatı (memurların maaşları) hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



28



Mart



İtalyanlar, müttefiklerinden İtalyanlar, şehri halkın isteği üzerine işgal ettiklerini AK habersiz olarak 300 kişilik bildirdiler. Antalya ve Kaş, 5 Temmuz 1921'de bobir kuvvetle Antalya, Kaş, şaltılacaktır. Silifke'yi işgal ettiler.



30



Mart



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Karar, Hicaz Sıhhıye Müdüriyeti Umumiyesi memu- Düstur Tertip 2, rinine verilecek zammı düzenlemektedir.



Müdafaai Milliye ve Donanma Cemiyetleri'nin feshi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Müdafaai Milliye Cemiyeti, 31 Ocak 1913 tarihinde İstanbul'da kurulmuştur. Kuruluş nizamnamesine göre cemiyet "milli terbiyeyi, sağlığı, milletin fikri seviyesini geliştirmeye, güçlendirmeye, milleti iş hayatına alıştırmaya çalışacaktı; cemiyet savaşlar karşısında bir yandan insanları savaşa hazırlayacaktı (onlara savaş meydanına koşabilecek gücü, beden terbiyesini verecek eğitimi sağlayacak); bir yandan da halkı savaşlardan koruyacaktı (ıztırapların dinmesine, milletin refah ve saadetine elinden geldiğince yardım ederek); cemiyet siyasetle uğraşmayacak, hükümete karışmayacak, politika ve fıkra hissiyatından tamamiyle uzak kalarak, kanunlara saygılı olacaktı.” Cemiyet kısa süre içinde örgütlenmiş; kurulduğu yılda şube sayısı 41'e ulaşmıştır. Balkan savaşları döneminde çok yoğun çalışmalar yapmış; orduya ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın gönüllü taburlarına yardım etmiştir. 1914 yılında Şura-yı Devlet’çe “kamuya yararlı” dernek olarak kabul edilmiştir. Derneğin kurucuları arasında Sultan Mehmet Reşat (Padişah), Talat Bey (Dahiliye Nazırı), Enver Paşa (Harbiye Nazırı), Hayri Efendi (Şeyhülislam), Mehmet Sait (Halim)



30



80



Mart



Yönetim Zamandizini



Kararname, "Cezayiri Bahri Sefid memurları ile Girit memurini münfasılası maaşatının katı (kesilmesi) ve tahtı işgalde bulunan vilayat memurin maaşatının sureti tesviyesi (neticelendirilmesi)" hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 179.



Cilt 11, s. 180.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 183; TMM; DCAÖ.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Paşa (Sadrazam ve Hariciye Nazırı), Cavit Bey (Maliye Nazırı) ve Ahmet Cemal Paşa (Bahriye Nazırı) yer almaktadır. Cemiyet Mütareke döneminde Vahdettin’in himayesine girmişse de, aleyhte propagandaların artması üzerine Donanma Cemiyeti'yle beraber Damat Ferit Paşa hükümeti tarafından feshedilmiştir. Osmanlı Donanması’na gemi satın almak amacıyla yardım toplamak üzere 1909 yılında kurulan Osmanlı Donanma Cemiyeti, bir yıl içinde imparatorluk topraklarında ve şehbenderlikler aracılığıyla yabancı ülkelerde 46 merkez şubeye bağlı 331 şubesiyle faaliyet göstermeye başlamıştı. 30



Mart



İstanbul harikzedeganının (yangından zarar görenler) iskanı için vaz edilecek mebani (bırakılacak binalar) hakkındaki kararnamenin ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



25 Zilkade 1336 (1 Eylül 1918) tarihli kararname Düstur Tertip 2, Düstur 2, Cilt 10, s. 578'de yayımlanmıştır. Cilt 11, s. 184.



30



Mart



Mehakimi Nizamiyye dava Nizamname 18 Şevval 1292 (17 Kasım 1875) tarihlivekilleri hakkındaki nidir. zamnamenin 40. maddesine müzeyyel mevaddı nizamiyye yayımlandı. [Osm]



30



Mart



Damat Ferid Paşa Amiral Calthorphe'a bir proje verdi.



Proje, İngiltere'nin himayesini sağlama amacıyla ha- AK zırlanmıştır.



30



Mart



Fransız Yüksek Komiseri olarak atanan Defrance İstanbul'a geldi.



Bu zamana kadar yüksek komiserlik görevini yürüten TKSK, 24. Amet, donanma komutanı olarak kaldı.



31



Mart



Petrol madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Muğla Karaman ve Dekne'de Ahmet Fehmi BCA: 310..10.0.48 Efendi'ye verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 185.



/2067.2815 ..0/147



31



Mart



Bursa'daki Hindli esir Abdurrahman oğlu Abdulkerim'in nüfusa kaydının BCA: Abdurrahman oğlu kararname gereği olarak İngiltere ile sulh anlaşması 272..0.0.11 /13.45..15. Abdulkerim hakkında karar sonrasına bırakılması kararlaştırılmıştır. verildi. [Osm]



2



Nisan



9. Ordu Karargahı kaldırıldı, yerine 15. Kolordu kuruldu. [Osm]



İngilizler Osmanlı ordusunu dağıtma çabalarınna de- TİH vam ediyorlar. Merkezi Erzurum'da bulunan 9. Ordu İngilizlerin isteği üzerine dağıtılmıştır. 15. Kolordu komutanlığına Kazım Karabekir Paşa tayin edildi. 30 Nisan'da 9. Ordu yeniden kurulacak; Mustafa Kemal Paşa, 9. Ordu Müfettişi olacaktır.



2



Nisan



Rum ve Ermeni muhacirlerin mallarının iadesine ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



Rum ve Ermeni muhacirlerine evvelce sahip oldukla- BCA: rı menkul ve gayrimenkul malları iade edilirken mut- 272..0.0.11 /13.45..16. laka bir zabıtla tesbit edilmesine karar verilmiştir.



2



Nisan



Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'ne ait 1918 senesi gelir ve gider cetvelleri hakkında karar alındı. [Osm]



Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'ne ait 1918 senesi gelir ve gider cetvellerinin, Hissedar Heyet-i Umumiyesi toplanmadığı takdirde dahi tasdiksiz olarak hazırlanıp gönderilmesi istenmiştir.



1919 Yılı



BCA: 230..0.0.0 /25.13..7/ 34E111



81



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Nisan



İtalyanlar, Konya'ya bir taburla asker yerleştirdiler.



Konya'ya asıl İtalyan birlikleri 24/25 Nisan'da gele- AK cektir.



3



Nisan



Taşra muhacirin idarelerinin defter ve basılı evrak ihtiyaçları hakkında karar alındı. [Osm]



Taşra muhacirin idareleri için gerekli defter ve basılı BCA: evrakların Matbaaı Osmaniye'den karşılanması karar- 272..0.0.14 /75.20..8. laştırılmıştır.



3



Nisan



İştip muhacirlerinden Salih Sıtkı'ya Bursa'da emval-i gayr-i menkule verilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



Bursa'daki gayrimenkul, Salih Sıtkı'nın memleketin- BCA: de bıraktığı emlake mukabil, mübadele esasına tabi 272..0.0.11 / 13.46..1. olmak üzere verilmiştir.



4



Nisan



Milli Aşireti Reisi Mahmut, Daha önce asayişi bozabilecekleri gerekçesiyle Ur- HTVD; Hükümete bağlılığını bilfa'da tutuklanmış olan Milli Aşireti ve Karakeçili aşi- KSG dirdi. [Osm] reti reisleri, bu aşiretleri yatıştırmak amacıyla, 23 Mart'ta Hükümet tarafından alınan bir kararla takibattan kurtulmuşlardı.



4



Nisan



Seyri Sefain idare vapurlarının tezyidi ücüratı hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 186.



4



Nisan



Emniyet Sandığı'nın Ziraat Bankası'nın harikzede (yangından zarar gören) harikzede memurinine veri- memurin ve müstahdeminine verilen avansın affı len avansın affı hakkında hakkında kararname de 6 Nisan'da yayımlanmıştır. kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 187; 195.



4



Nisan



Askeri Ceza Kanunu'na müzeyyel 1914 ve 1916 tarihli iki geçici kanunun ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Askeri Ceza Kanunu'na müzeyyel 12 Şevval 1332 (3 Eylül 1914) tarihli kanun-ı muvakkat ile işbu kanun-ı muvakkata müzeyyel 2 Ramazan 1334 (3 Temmuz 1916) tarihli kanun-ı muvakkat ilga edilmiştir. Kararnamelerin ilki Düstur 2, Cilt 6, s. 1234'te; ikincisi Düstur 2, Cilt 8, s. 1219'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 188.



4



Nisan



Dahiliye Nezareti Memurin 24 Muharrem 1334 (2 Aralık 1915) tarihli 24 MuharNizamnamesi'ne müzeyyel rem 1334 (2 Aralık 1915) tarihli nizamname Düstur mevaddı nizamiye yayım2, Cilt 8, s. 178'de yayımlanmıştır. landı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 189.



5



Nisan



Nüfus Umum Müdürlüğü yeni bir istatistik açıkladı. [Osm]



5



Nisan



İstanbul elektrik imtiyazı şartnamesi ve mukavelenamesi hazırlandı. [Osm]



5



Nisan



Aydın Kürdüllü'de çeşitli Ruhsatlar, Hacı Osmanzade Rüştü, Alaiyelizade BCA: 310..10.0.9 madenlere ait arama ruhsat- Mahmut ve Ahmet Nurettin Efendi'ye verilmiştir. /355.513..0 ları verildi. [Osm]



Buna göre, Erzurum, Adana, Bitlis, Elaziz, Van, Si- Hadisat; vas, Diyarbakır, Maraş ve İçel'de halkı tamamen KSG Müslüman olan kasaba ve köy sayısı 14.055, Ermeni 649, Rum 248, Karışık 1655. BCA: 230.0/ 25.13.8/ 34E112



/9441.



5



82



Nisan



Aydın Hacılar ve Kozluca'da petrol, altın ve simli kurşun arama ruhsatı verildi. [Osm]



Yönetim Zamandizini



Ruhsat, Ludvig Gülmezyan ve Ahmet Nurettin'e ve- BCA: rilmiştir. Ludvig Gulmezyan'a Aydın Örenli ve 310..10.0.9 /357.520..0 Kozluca'da petrol ruhsatı da verilmiştir. /9540.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Nisan



Edremit kaymakamı Köprülü Hamdi Bey görevden alındı. [Osm]



Hamdi Bey, Edremit'te bir milis örgütü kurarak 27/28 TV, 3518. Mayıs'ta cepheye hareket edecek, 26/27 Ocak 1920 gecesi Gelibolu'daki Akbaş Cephaneliğini soyarak Anadolu'ya kaçıracak, 18 Şubat'ta da Anzavur kuvvetleri tarafından öldürülecektir.



6



Nisan



Urfa mutasarrıfı Nusret Bey azledildi. [Osm]



Nusret Bey, Ermeni kırımından suçlu görülecek, Di- TV, 3518. vanı Harpçe 20 Temmuz 1920'de idama mahkum edilerek, 5 Ağustos 1920'de asılacaktır.



6



Nisan



Osman Şakir Paşa İstanbul Şakir Paşa, kısa bir süre sonra istifa edecektir. Yerine TV, 3518; TV, 3535. Muhafızlığı ve 25. Kolordu 27 Nisan 1919'da Seyit Paşa atanacaktır. Kumandanlığı'na atandı. [Osm]



6



Nisan



Kömür madenleri hakkın28 Rebiülevvel 1327 (19 Nisan 1909) tarihli karar- Düstur Tertip 2, daki kararnamenin sureti name, İaşe Kanunu'na müzeyyeldir. Cilt 11, icraiyesine dair nizamname s. 190. yayımlandı. [Osm]



6



Nisan



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Seyri Sefain İdaresi memurin ve müstah- Düstur Tertip 2, deminine verilecek zammı düzenlemektedir.



Memleketlerine avdet eden mehcurin hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Memleketlerine avdet eden mehcurinden 1334 senesi Düstur Tertip 2, ziraat öşrinin sureti istifasına karar verilmiştir.



Rumelifeneri'nde Rumların iskanı için evlerinden çı- BCA: karılan müslüman halkın Rumelifeneri kışlasında ba- 272..0.0.13 /79.1..11. rındırılmasına karar verilmiştir.



6



Nisan



Kaynak



Cilt 11, s. 192.



Cilt 11, s. 196.



6



Nisan



Rumelifeneri'nde Rumların iskanı konusunda düzenleme yapıldı. [Osm]



6



Nisan



Konya'da tramvay ile elekt- Konya Belediyesi tarafından işletilmekte olan tram- BCA: rik tertibat ve teşkilatı dev- vay ile elektrik tertibat ve teşkilatının Osmanlı uyruklu 230..0.0.0 redildi. [Osm] bir Tramvay Şirketine devredilmesine karar verilmiştir. /139.9..1/ 42E8.



7



Nisan



Dahiliye Nazırı Cemal Bey görevinden ayrıldı. [Osm]



Hürriyet ve İtilaf Partisi ikinci başkanı Cemal Bey 26 TV, 3517. Nisan 1919'da Konya valiliğine atanacaktır; yerine Mehmet Ali Bey getirilmiştir. Hükümette kargaşa ve istikrasızlık devam etmektedir. Cavit Bey'in günlüğü: "Kabinenin en kötü ve edebsiz bir unsuru çekildi."



7



Nisan



Yunanistan'ın kurtuluş bay- Özellikle Samsunlu ve İstanbullu Rumlar büyük gösramı Türkiyeli Rumlar ara- teriler yapmıştır. sında Pontus günü olarak kutlanıyor.



7



Nisan



Zaho'da İngilizlere karşı di- Musul'un kuzeyinde bugünkü Türkiye sınırının he- İHMM, reniş başladı. men güneyinde bulunan Zaho'da başlayan direnişte s.237. bir İngiliz yüzbaşısı öldürülmüş, bu olay üzerine İstanbul Hükümeti, Diyarbakır'daki 13. Kolordu'ya bağlı birlikleri Kürtlerin üzerine göndermeyi teklif edecek, İngilizler güçsüzlüklerine kanıt sayılır gerekçesiyle bu teklifi kabul etmeyeceklerdir.



7



Nisan



Aydın'da alüminyum madeni arama ruhsatı verildi. [Osm]



İHMM; Tasviri Efkar, İkdam, Alemdar



Ruhsat, Aydın'ın Hıristiyançanlı Kariyesi'nde İzmir BCA: 310..10.0.9 İthalat ve İhracat A.Ş.ye verilmiştir. /356.514..0 /9543.



1919 Yılı



83



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Nisan



Fransızlar, İstanbul Beyazıt'taki askeri misafirhane binasını işgal ettiler.



İtilaf gemilerinin İstanbul'a geldiği 13 Kasım'dan beri AK müttefik subaylar istedikleri binaları boşalttırıp giriyorlar.



8



Nisan



Konya tramvay hattı güzer- Tramvay hattı güzergahı Konya'dan Meram ve Sille'- BCA: 230..0.0.0/ gahı için inceleme yapıldı. ye kadar döşenecektir. 139.9..2/ [Osm] 42E9.



8



8



Nisan



Nisan



Köyceğiz'de iskan edilen mülteciler hakkında karar alındı. [Osm]



Köyceğiz'in havasıyla uyum sağlamayanların başka BCA: 272..0.0.14 yerlere gidebileceklerine karar verilmiştir.



Maarif Nezareti'nin Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi'ne olan borcunun ödenmesine ilişkin yazışma yapıldı. [Osm]



2 Nisan tarihli bir belgede ise Belediye'nin Üsküdar- BCA: Kadıköy Su Şirketi'ne olan borcunu ödeyeceği belir- 230..0.0.0 /65.20..7/ tilmektedir.



/75.20..11.



34Su121; BCA: 230..0.0.0 /65.20..6/ 34Su120



9



Nisan



Sıhhıye Umum Müdürlüğü'ne Doktor Abdullah Cevdet Bey atandı. [Osm]



TV, 3522.



9



Nisan



Manisa'ya 11 Fransız subayı ile Senegal askerleri geldi.



AK



10



Nisan



İzmir'de 17. Kolordu Komutanı Nurettin Paşa görevinden alındı. [Osm]



Yerine, işgal sırasında İstanbul Hükümeti'nin emirle- TV, 3523. rine hiçbir direnme göstermeyecek olan Ali Nadir Paşa getirildi. Nurettin Paşa, 14 Mart'ta da Aydın (İzmir) valiliğinden alınmıştı.



10



Nisan



Boğazlıyan eski Kaymakamı Kemal Bey İstanbul'da idam edildi. [Osm]



Özel Divanıharp'in verdiği ilk karardır. 7 Ocak AK; KSG 1919'da tutuklanan Kemal Bey, 1915 tarihli Ermeni göçettirme olayında kırım yapmaktan suçlu bulunarak idama mahkum edilmiştir. Kemal Bey asılmadan önce "aldığım emri yerine getirdim. Ecnebi devletlere yaranmak için beni asıyorlar. Yaşasın millet!" dedi. Cenazenin kaldırılması sırasında gösteriler yapılmış; bazı kişiler tutuklanmıştır.



10



Nisan



Maarif Nazırı Ali Kemal bir genelge yayımladı. [Osm]



"Maarif memurlarının İttihatçılık gütmesi yasaktır. Sabah; Böyleleri istifa etsin. Yoksa görevlerinden alınacak- KSG lardır."



11



Nisan



Posta ve Telgraf ve Telefon Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti, "Müdüriyeti Nezareti Teşkilatı hakkında Umumiye" olarak yeniden düzenlenmiş ve Dahiliye kararname yayımlandı. Nezareti'ne bağlanmıştır. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 197.



11



Nisan



Rus menkullerinin meni ithali ve tedavülü hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 198.



84



Yönetim Zamandizini



"Altından gayri Rus meskutat, evrakı nakdiye, esham, tahvilat ve emsalinin ithali ve tedavülü" hakkında kararname yayımlandı. Bu kararname ile hükümet altından başka Rus parası ve tahvillerinin yurda sokulması ve bunların tedavülünü yasaklamıştır. Bolşeviklerden kaçan Beyazların İstanbul'a yığılması sebebiyle İstanbul'da Rus kağıt parasının değeri olağanüstü düşmüş bulunuyor.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Nisan



1335 Maliye Bütçesi'ne tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 Maliye Bütçesi'ne iaşe muamelatı için 450.000 Düstur Tertip 2, lira eklenmiştir.



1335 senesi bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1919 senesi bütçesine Jandarma kuvvetlerinin yeni- Düstur den düzene konması için 1.782.484 lira 40 kuruş tah- Tertip 2, Cilt 11, sisatı fevkalade eklenmiştir. İtalyanlar burayı 26 Nisan 1920'de boşaltacaklar.



11



Nisan



Kaynak



Cilt 11, s. 200.



s. 201.



11



Nisan



İtalyanlar Köyceğiz'i işgal ettiler.



12



Nisan



Türkiye ile Japonya arasında ticareti düzenlemek amacıyla İstanbul'a bir Japon ticaret kurulu geldi.



13



Nisan



Kars İngilizler tarafından işgal edildi.



16 Nisan'da da Fransızlar Afyonkarahisar'ı işgal etti. AK 20 Nisan'da Gürcü Birlikleri Ardahan'a girdi. 24 Nisan'da İtalyan askerleri Konya'ya girdi.



13



Nisan



Rum ve Ermenilere mallarını iade için kurulan komisyona üye seçilen hıristiyanlara yevmiye verilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



Komisyon, Edirne'den memleketlerine dönecek Rum BCA: 272..0.0.74 ve Ermenilere mallarını iade için kurulmuştur.



AK



İleri; KSG



/68.40..1.



13



Nisan



Adana Valiliği'nce seferAdana Valiliği'nce seferberlik tahsisatından havale BCA: berlik tahsisatından havale harici harcama yapılabileceğine dair izin defterdarlı- 272..0.0.74 /68.40..4. harici yapılacak harcamala- ğa bildirilmiştir. ra izin verildi. [Osm]



13



Nisan



Ankara'daki Arap, Rum ve Ermeni ailelerin istihkakları konusu düzenlendi. [Osm]



Bu ailelere 1334 senesinde verilmeyen istihhaklarının BCA: seferberlik tahsisatından ödenmesi kararlaştırılmıştır. 272..0.0.74 /68.40..3.



13



Nisan



İngiliz sömürge yönetimi, Hinduların yeni yılbaşını kutlamak için sessiz bir top- İHMM, Hindistan'da halka ateş açtı. lantı yapan Pencap Callianvalla Bagh'da halka ateş s. 221; açılmış; 500-600 kişi öldürülmüştür. Olayın KSG. Hindastan'da büyük yankıları olacaktır. Hindastan'ın diğer şehirlerinde Hindular ve Müslümanların, sömürge yönetimine karşı eylemleri devam etmektedir.



14



Nisan



İnebolu'da Rum çetelerine karşı ilk müfreze kuruldu.



15



Nisan



Seferberlik tahsisatından Eskişehir'e gönderilen ödeneğe ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



15



Nisan



KSG



Bu ödeneğin Arap, Rum ve Ermenilerin yol masraf- BCA: 272..0.0.74 larında kullanılması kararlaştırılmıştır. /68.40..5.



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- 2 Mart 1919 tarihli belgede Üsküdar-Kadıköy Su BCA: ti, kömür ihtiyacının karşı- Şirketi'ne ait yıkık bendin yeniden inşası için gerekli 230..0.0.0 /65.20..8/ lanmasını istedi. [Osm] malzemenin sağlanması istenmiştir. 34Su122.



1919 Yılı



85



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Nisan



İlk "Öğüt Kurulu" İstanbul'dan yola çıktı. [Osm]



Milliyetlerin biribirleriyle iyi geçinmesini ve Hükümet'e itaat etmesini öğütlemek üzere Şehzade Abdürrahim başkanlığında oluşturulan kurul, BursaBalıkesir-İzmir-Aydın-Burdur-Isparta-AntalyaKonya-Eskişehir'i dolaşarak 18 Mayıs'ta İstanbul'a dönecektir. Şehzade Cemalettin Efendi başkanlığındaki ikinci öğüt kurulu da Trakya'da halka konuşmalar yapmak üzere 28 Nisan'da İstanbul'dan ayrılacaktır. İkinci kurulda Harbiye eski nazırı Cevat ve Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa da var.



İleri, İstiklal, Hadisat; KSG



16



Nisan



Fransızlar Afyonkarahisar istasyonunu işgal ettiler.



17



Nisan



Ceraid (gazeteler) ve resaili İlgili kararname yerine geçen kararname 1 Ocak Düstur Tertip 2, mevkutenin (süreli yayın1920'de yayımlanmıştır. Cilt 11, lar) posta ücretleri hakkıns. 203; da kararname yayımlandı. 537. [Osm]



17



Nisan



Telgraf sai ücretlerinin muvakkaten tezyidi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



17



Nisan



1335 senesi Adliyye Bütçe- 1335 senesi Adliyye Bütçesi'ne 200,000 lira tahsisatı Düstur Tertip 2, si'ne ilave hakkında karar- fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, name yayımlandı. [Osm]



AK



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 204.



s. 205.



17



Nisan



Harik avanslarının affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Karar, Darüleytam Müdüriyeti Umumiyesi'nin Düstur harikzede memurin ve müstahdeminine verilen Tertip 2, Cilt 11, avansların affı hakkındadır. s. 207.



17



Nisan



Sıhhıye Müdüriyeti Umumiyyesi hakkındaki 23 Haziran 1916 tarihli nizamnamenin 1. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



Nizamname, Sıhhıye Müdüriyeti Umumiyyesi kimyahane ve bakteriyolojihanesince alınacak ücret ve bedeller hakkındadır. 21 Şaban 1334 (23 Haziran 1916) tarihli tarihli nizamname Düstur 2, Cilt 8, s. 1212'de yayımlanmıştır.



17



Nisan



Aydın'daki Trabzon mültecilerinin memleketlerine dönmelerinde bir mahzur olmadığı bildirildi. [Osm]



2 Nisan 1919 tarihli bir başka belgeye göre İzmit ve BCA: civarından gelen Trabzon ve Batum muhacirlerinin 272..0.0.14 geçici olarak İstanbul'daki Hocapaşa Cami'nin alt ka- /75.20..13. tında misafir edilmelerine karar verilmiştir. 2 Kasım 1919 tarihli belgede ise Beypazarı ve Ayaş kazalarından Eskişehir'e gelen Trabzon mültecilerinin vapurla İstanbula sevk edilerek sevk durumlarının telgrafla bildirilmesi istenmiştir.



19



Nisan



Adliyye Nezareti İdarei Merkeziyesi kadrolarının tadili hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



19



Nisan



8 Muharrem 1309 (14 Ağustos 1891) tarihli mukavelenameye müzeyyel madde hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



86



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 208.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 209.



Sözleşme, Kadıköy ile Üsküdar ve Boğaziçi'nin Anadolu sahilinin havagazı ile tenviri imtiyazına ilişkindir. Mukavelename Düstur 1, Cilt 6, s. 1009'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 216.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Nisan



Harik avanslarının affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Karar, Hicaz Sıhhıye Müdüriyeti Umumiyyesi me- Düstur Tertip 2, murinine verilen harik avansının affı hakkındadır. Cilt 11, s. 217.



19



Nisan



Jandarma efradının sureti tedarikine dair Nizamname'ye ilişkin iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Karar, Jandarma efradının sureti tedarikine dair Nizamname'nin 8. maddesini musahhah (düzeltme) 14 Cemaziyelevvel 1333 (30 Mart 1915) tarihli mevaddı nizamiyeye musahhahtır. 1915 tarihli nizamname Düstur 2, Cilt 7, s. 543'te yayımlanmıştır.



19



Nisan



Kayseri'deki Ermeniler Hükümet'e teşekkür telgrafı gönderdi. [Osm]



Kayseri'deki Ermenilerin iaşe ve iskanlarından dolayı BCA: hükümete teşekkür ettiklerine dair Kayseri Mutasar- 272..0.0.11 /13.46..4. rıflığı'ndan bir telgraf alınmıştır.



19



Nisan



Kars Müslüman Milli Şura- Verilen bilgiler, Ermenistan Hükümeti temsilcilerinin BCA: 930..1.0.0 sı temsilcileri bilgi verdi. Kars'ta yaptıkları kanunsuz hareketler hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 218.



/4.65..1/ 970-156



20



Nisan



Gürcüler, Ardahan'ı işgal etti.



Milli Şura kuvvetleri dağıtıldı.



21



Nisan



Adliye Nazırı İsmail Sıtkı Bey istifa etti. [Osm]



Yerine Adliye eski nazırı Uryanizade Cemil Minla TV, 3530. atanmıştır.



21



Nisan



Dahiliye Nazırı Mehmet Ali Bey gazetelere bir demeç verdi. [Osm]



"Bütün Anadolu'da birkaç yol kesme olayından başka asayişsizlik yoktur." Oysa 19 Nisan 1919'da Fransız Lyon Repuplicain şunları yazıyordu: "Bütün Türkiye'de durum aynı derecede kötü. İstanbul'dan birkaç kilometre ötede bile eşkıya çeteleri memleketi ellerinde tutuyor. Çok korkunç cinayetler işliyorlar. İç kısımlarda halkın çoğu henüz müttefiklerin zaferinden habersiz bulunuyor."



Sabah, Alemdar, Tasviri Efkar; KSG



21



Nisan



1335 Devair bütçelerine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Bütçeye 2.402.674 lira eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 219.



21



Nisan



Kömür Komisyonu'na avans itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kömür Komisyonu, Bahriye Nezareti'ne bağlıdır. Avans miktarı 200.000 liradır. 7 Haziran 1919'da yayımlanan kararname ile komisyona 150.000 lira daha avans verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 221; 290.



21



Nisan



Tarihi Osmani Encümeni Talimatı'nın 19. maddesini muaddel iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



14 Zilkade 1327 (27 Kasım 1909) tarihli Talimat Düstur Tertip 2, Düstur 2, Cilt 2, s. 19'da yayımlanmıştır.



21



Nisan



264 İtalyan askeri Afyon'a geldi.



22



Nisan



Bursa Alaçam'da bakır, kurşun, çinko ve kalay madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



AK



Cilt 11, s. 221. AK



Ruhsat, Andon Cimri, Abdullah Kazım ve ortaklarına verilmiştir. Aynı tarihte söz konusu kişilere Bursa Hayriye'de bakır, çinko, simli kurşun madeni işletme ruhsatı da verilmiştir.



1919 Yılı



BCA: 310..10.0.16 /622.911..0 /304; 623.914..0 /305.



87



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Nisan



Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin Rize şubesi bir açıklama yaptı.



Şube, Batum'da bazı Lazların bağımsızlık için kur- İkdam; dukları derneklerin çalışmaya geçmesi üzerine yapı- KSG. lan açıklamada "Lazlar, Osmanlı sancağı altında yaşamak istiyor. Yeni çıkan bir hükümete köle olmaktansa ölümü şerefli görürüz!" denmiştir.



23



Nisan



Aydın'daki Dobrucalı muhacirler hakkında düzenleme yapıldı. [Osm]



Dobrucalı muhacirlerin uygun yerlerde iskanlarıyla, BCA: 272..0.0.14 kendilerine iş sağlanılması konusu düzenlenmiştir. /75.20..14.



23



Nisan



Adana'ya gelen Haydaranlı 6 Temmuz 1919 tarihli belge Konya'daki Haydaranlı aşiretinin iskan ve iaşeleri- aşiretinin Kayseri-Malatya yoluyla Van'a iadeleri nin temini hakkında düzen- hakkındadır. leme yapıldı. [Osm]



24



Nisan



1334 Hicaz Sıhhıye Bütçesinin hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, 1334 Hicaz Sıhhıye Bütçesinin 1335 se- Düstur Tertip 2, nesinde dahi meriyyeti hakkındadır.



Hizmet süreleri 25 yılı bulan vali, mutasarrıf, kaymakam, müdür ve polislerin emekliliğe sevkedilmelerini öngören yasa kaldırılmıştır. Müddeti hizmetleri 25 seneye baliğ olan vali, mutasarrıf, kaymakam, müdür ve polislerin tekaüde sevklerine dair 19 Rebiülevvel 1336 (2 Ocak 1918) tarihli Kanun Düstur 2, Cilt 10, s. 57'de yayımlanmıştı.



BCA: 272..0.0.12 /38.25..7; 272..0.0.14 /75.21..6. .



Cilt 11, s. 222.



24



Nisan



Bazı memurların tekaüde sevklerine dair kanunun ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



24



Nisan



İstanbul Belediye Başkan- Bu görevi, 21 Aralık 1918'den beri, aynı zamanda İs- TV, 3655. lığı'na Belediye eski Başkanı tanbul valisi olan Yusuf Ziya Bey yürütüyordu. Cemil Paşa atandı. [Osm]



24



Nisan



1500 kişilik bir İtalyan taburu Konya'ya geldi.



İtalyanlar 1920 Martına kadar Konya'da kalacaklar.



25



Nisan



Vilayatı Şarkıye Müdafaai Hukuku Milliye Cemiyeti, Erzurum Vilayet Kongresi'nin 17 Haziran'da toplanmasını kararlaştırdı.



Cemiyet'in Erzurum şubesi 5 Mayıs'ta Trabzon, Si- KSG vas, Diyarbakır, Elazığ, Bitlis, Van ve Erzincan'a çağrıda bulundu: "Toplanıp, işbirliği yapalım." Bu çağrı Erzurum Kongresiyle sonuçlanacaktır.



26



Nisan



Aşarın sureti tarh ve usuli tahsilinin ıslahına diar kanunun temdidi (uzatmak) meriyyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Aşarın sureti tarh ve usuli tahsilinin ıslahı için tecrübeler icrasına Maliye Nezareti'nin mezuniyetini mutazammın 28 Şaban 1332 (22 Temmuz 1914) tarihli Kanun Düstur 2, Cilt 10, s. 961'de yayımlanmıştır.



26



Nisan



1335 Rüsümat Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesi'ne ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Rüsümat Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesi'ne 40,000 Düstur Tertip 2, lira eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 223.



AK



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 224.



Cilt 11, s. 226.



26



Nisan



Posta Paketleri Nizamnamesi'ni muaddel mevaddı nizamiyye yayımlandı. [Osm]



Düstur 1, Cilt M, s. 606'da yayımlanan Posta Paketleri Nizamnamesi'nin 20 Cemaziyelahir 1325 (31 Temmuz 1907) tarihli 12. maddei muaddelesinin fıkrai ahiresi değiştirilmiştir.



28



Nisan



Paris Barış Konferansı, Milletler Cemiyeti (Cemiyeti Akvam) tüzüğünü oybirliği ile kabul etti.



Tüzüğün 22. maddesine göre önceden Osmanlı İmpa- KSG ratorluğu'na bağlı cemaatler manda ile yönetilecek. Tüzük önerisini 14 Şubat'ta ABD Başkanı Wilson yapmıştı.



88



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 227.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Nisan



Fransız işgal yönetimi, Adana'da bir bildiri yayımladı.



İşgal yönetimi, halkın elindeki silahları 24 saat içinde KSG teslim etmesini istemiş; etmeyenlerin idam edileceğini duyurmuştur. Bir kısım silahlar teslim edilmiş, bir kısmı Seyhan nehrine atılmıştır. Sürenin dolmasında evler aranacak, birçok eşya gasbedilecek, evinin balkonunda mermi bulunan Belediye Başkanı'nın oğlu çırılçıplak soyularak bir ağaca bağlanacak ve bayıltılıncaya kadar kırbaçlanacaktır.



28



Nisan



Ereğli havzai fahmiyyesindeki madenlerde bilfiil çalışacak amele hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



29



Nisan



Harbiye Nazırı Şakir Paşa, Mustafa Kemal Paşa’ya 9. Ordu Birlikleri Müfettişliği'ne atandığını bildirdi. [Osm]



Şakir Paşa, Mustafa Kemal Paşa’yı Damat Ferit'le ta- KSG nıştırmış ve görevinin neler olduğunu söylemiştir. İngilizler bir süreden beri Karadeniz bölgesinde Türklerin Rumlara baskı yaptığından, çetelerden şikayet ediyorlar ve bunun önlenmesini hükümetten istiyorlardı.



29



Nisan



Azerbaycan Dışişleri Bakanı, Britanya Genel Kurmaylığı'na bir telgraf gönderdi.



Telgrafta Kars'ın Ermenistan ile Gürcistan arasında bölüştürülmesini Azerbaycan'ın protesto ettiği belirtilmektedir. 9. Ordu birlikleri Azerbaycan'ın Bakü kentini 16 Kasım 1918'de terketmiş; İngiliz birlikleri ertesi gün Bakü'ye çıkarma yapmıştı.



BCA: 930..1.0.0 /2.22..2/ 277-218.; KSG



30



Nisan



Darülmuallimin ve Darülmuallimat Nizamnamesi'nin bazı ahkamından istisna olanlar hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Darülmuallimin talebesiyle Mekatibi Sultaniye meccani talebesinden tahtı silaha alınıp avdet edenlerin istisnası konusunu düzenlemektedir. 22 Şaban 1333 (5 Temmuz 1915) 22 Şaban 1333 (5 Temmuz 1915) tarihli nizamname Düstur 2, Cilt 7, s. 649'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 229.



30



Nisan



1335 senesine mahsus bazı devair bütçelerine 102,000 lira tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Bu kararnameye musahhah kararname 17 Mayıs Düstur Tertip 2, 1919'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 228.



Cilt 11, s. 230.



30



Nisan



Eskişehir'de tasfiye komisyonlarının çalışma usulüne ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



Eskişehir'de tasfiye komisyonlarınca düşük fiyatla BCA: satılan emval-i metrukeleri hakkında bu konuda çı- 272..0.0.11 kan kanuna bakılarak muamele yapılması istenmiştir. /13.47..3.



30



Nisan



İzmit'ten tehcir edilen şahıslara ait emval-i gayr-i menkullere ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



İzmit'ten tehcir edilen şahıslara ait olup, muhacirin ve BCA: mültecilerin iskanına verilen emval-i gayr-i menkul- 272..0.0.11 lerine ait kira bedellerinin, muhacirin tahsisatından /13.47..2. ödenmesine karar verildi.



30



Nisan



Bilecik'in Türkmen ve Güldağı köylerinde iskan edilen muhacirin hakkında düzenleme yapıldı. [Osm]



Bunlara emlak ve arazi dağıtılmasına karar verilmiş- BCA: 272..0.0.12 tir.



30



Nisan



/38.25..8.



Şamyan ve biraderleri bir Urfa'da Ermeni milletinden Şamyan ve biraderlerinin BCA: telgrafla mallarının iadesini mallarının iadesini istediklerine dair telgraf sureti 272..0.0.11 /13.47..4. istedi. [Osm] takdim edilmiştir.



1919 Yılı



89



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Nisan



Bandırma'dan Trabzon'a nakledilmiş olan tohumluğun ücretinin ödendiği bildirildi. [Osm]



Tohumluk Şirketi Hayr gemisiyle nakledilmiştir.



BCA: 272..0.0.74 /68.40..9.



30



Nisan



İngilizler tarafından Kars'ın Ermenilere devri tamamlandı.



1



Mayıs



Yüksek Komiserler selamlık törenlerine hüçbir müttefik subayının katılmamasını kararlaştırdı.



Kararın gerekçesi "padişahı şımartmamak"tır.



1



Mayıs



İtalyanlar Kuşadası’nı ve Selçuk'u işgal ettiler.



Buralar daha sonra Yunanlılar tarafından işgal edile- AK cek. Her ikisi de Eylül 1922'de kurtulacaktır.



2



Mayıs



Trabzon Metropoliti Hrisantos, Bağımsız Pontos Devleti konusundaki muhtırasını Paris Barış Konferansı'na sundu.



Muhtırasını "esaret altındaki Rumların delegesi" sıfa- KSG tıyla sunan Hrisantos, özetle "Güney Rusya'ya göçmüş Rumları da sayarsak Pontos bölgesinde Rum ve Müslümanların sayısı eşittir. Burada özerk bir Rum idaresi kurulmalıdır. Ermenilerin idaresine giremeyiz" demektedir. Hrisantos, Trabzon'a döndüğünde Müslümanlarla birlikte yaşamak istediklerini, bu bölgenin Ermenilere verilemeyeceğini söyleyecektir.



2



Mayıs



Fransız ve Yunan birliklerinin yerini almak üzere 100 İtalyan askeri, Tekirdağ'ın Muratlı kasabasına gönderildi.



İtalyanlar, halkın elindeki silahların ve içinde Rus si- AK; KSG lah ve aracı-gereci bulunan Tekirdağ'daki ambarın kendilerine teslim edilmesini istiyorlar. İtalyanların bu istekleri yerine getirilecektir.



3



Mayıs



Ali Galip Bey, Elazığ Vali- Bundan önce Elazığ valisi Ali Seydi Bey idi. Ali Ga- TV, 3544; liği'ne atandı. [Osm] lip bey daha sonra Sivas Valiliği ve 3. Kolordu Ko- KSG. mutanlığı'na atanarak Sivas Kongresi'ni dağıtmakla görevlendirilecek, üzerine gönderilen kuvvetlerden kaçarak İstanbul'a dönecektir.



3



Mayıs



Çeşitli vilayetlere vali ataması yapıldı. [Osm]



3



Mayıs



ABD'nin İstanbul komiserliğine Ravndal atandı.



4



Mayıs



Maraş Muhacirin Memurluğu'na atama yapıldı. [Osm]



4



Mayıs



Avak projelerinden sorum- Avak projesi ile ilgili sözleşme BCA kayıtlarında yer lu şirkete ödenecek paranın almaktadır. uygun olup olmadığının incelenmesine karar verildi.



4



Mayıs



İstanbul'daki siyasi partilere bir yenisi eklendi: Milli Ahrar Fırkası.



90



Yönetim Zamandizini



AK



Jaeschke 2, 23.



Kastamonu valiliğine Keşfi Bey, Van valiliğine Mit- TV, 3544. hat Bey, Bitlis Valiliği'ne Ziya Paşa atandı. TKSK, 29.



Ferruh Efendi tayin edilmiştir.



BCA: 272..0.0.71 /30.21..2. BCA: 230..0.0.0 /65.21..1/ 34Su125.



İsmail Suphi, Bekir Sami, Cami, Abdülhak Şinasi, KSG Yusuf Akçura, Mehmet Emin, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, Adnan Adıvar ve arkadaşlarının kurduğu Milli Ahrar Fırkası, bağımsızlık hareketine yandaş olacak, manda görüşünü reddedecek, son Osmanlı Mebusan Meclisi ve ilk BMM'ne temsilciler sokabilecektir. Parti, emperyalizme karşı Türk veya Türk medeniyetini kabul etmiş olanların milli birlik ve bağımsızlığını amaçlıyor.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun'a atama kararnamesi Takvimi Vekayi'de yayımlandı. [Osm]



30 Nisan'da padişah tarafından onaylanan kararna- TV, 3540. menin altında Sadrazam Damat Ferit ve Harbiye Nazırı Şakir Paşa'nın da imzaları var. Altı aydan beri İstanbul'da görevsiz olarak oturan eski Yıldırım Orduları Grubu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa, kendisine önerilen 6. Ordu Kumandanlığı'nı kabul etmemişti.



5



Mayıs



İngiltere Başkanı Lloyd George bir açıklama yaptı.



Lloyd George, Paris'te Barış Konferansı'nda Yunanlı- AK ların İzmir'e çıkarma yapmasını istemiş; Anadolu'daki İtalyan işgallerine karşı çıkmıştır.



5



Mayıs



Hükümet, Teceddüt ve Hürriyetperveran Avam fırkalarının kapatılmasına karar verdi. [Osm]



Karar, fırkaların İttihatçılardan oluştuğu gerekçesiyle İHMM, alınmış; mallarına da el konulmasına karar verilmiş- 202. tir.



5



Mayıs



İbrahim Necip'in iskan edilmesine karar verildi. [Osm]



İbrahim Necip, hicret esnasında İştip'te bıraktığı em- BCA: val ve emlakına karşılık, İstanbul'da bir ev verilmesi- 272..0.0.11 /13.47..5. ni talep eden bir dilekçe göndermiştir.



6



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa’nın 9. Ordu Birlikleri Müfettişliği görevindeki yetkilerini açıklayan yönetmelik çıkarıldı. [Osm]



Yönetmelikte müfettişliğin görevleri şu noktalarda KSG toplanıyor: Atandığı bölgedeki asayişsizliği önlemek, ordunun elindeki fazla silah ve cephaneyi bir an önce toplattırarak depolatmak, Doğu Anadolu'da kurulduğu ileri sürülen şuraları dağıtmak ve bunların halka silah dağıtmasını önlemek...



7



Mayıs



1335 Emniyeti Umumiye Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Emniyeti Umumiye Bütçesine 374.960 lira tahsisatı Düstur Tertip 2, fevkalade eklenmiştir.



Eskişehir kasabasının elektirikle tenviri hakkında imtiyaz mukavele ve şartnamesi ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Eskişehir'in elektirikle aydınlatılması için Eskişehir Düstur Belediyesi ile Nafıa Nezareti arasında yapılan söz- Tertip 2, Cilt 11, leşme 21 Ekim'de padişah tarafından onaylanmıştır.



7



Mayıs



Kaynak



Cilt 11, s. 231.



s. 233; TV, 3684.



7



Mayıs



Aşar ihale bedelatına ilişkin Mart 1916 tarihli kanun ahkamının tekrar temdidi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Aşar ihale bedelatı bakayasınca bazı müsaadat iraesine ve teferruatına mütedair 7 Cemaziyelevvel 1334 (12 Mart 1916) tarihli Kanun Düstur 2, Cilt 8, s. 658'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.249.



7



Mayıs



Bazı tekaliften muaf tutula- Genel savaş sırasında göçetmek zorunda bırakılanlar caklar hakkında kararname ile işgale uğramış bölgeler halkının vergi borçları afyayımlandı. [Osm] fedildi. [Avdet eden mehcurin ile vilayatı müstahsile ahalisinin bazı vergilerden muaf olmasına karar verilmiştir.]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 250.



7



Mayıs



İstanbul valisi Yusuf Ziya Bey görevinden alındı. [Osm]



Valilik görevi vekalaten İstanbul Belediye Başkanı TV, 3544. Cemil Paşa'ya verildi. Yusuf Ziya Bey bu göreve 16 Aralık 1918'de atanmıştı.



7



Mayıs



Lapseki'de askeriye tarafından müzayede ile satın alınacak arabalara ilişkin görüş bildirildi. [Osm]



Bu arabaların gayr-i müslim muhacirlere dağıtılması- BCA: 272..0.0.11 na imkan olmadığı bildirilmiştir. /13.47..8.



1919 Yılı



91



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Mayıs



Seferberlik tahsisatından 8 Mayıs 1919 tarihli belgeye göre Antep'e iaşe tahsi- BCA: 272..0.0.74 Ertuğrul (Bilecik) Mutasar- satından 500.000 kuruş gönderilmiştir. /68.40..13; rıflığı'na gönderilen senet4. lerin yerine ulaşamadığı bildirildi. [Osm]



7



Mayıs



İtilaf gemileri İzmir'de toplandı.



9



Mayıs



Ziraat Bankası Nizamna20 Recep 1335 tarihli Ziraat Bankası Nizamnamesi Düstur Tertip 2, mesi'nin 38. maddesini mu- 12 Mayıs 1917'de yayımlanmıştır. Cilt 11, addel mevaddı nizamiyye s. 251; yayımlandı. [Osm] Düstur



İtilaf Devletleri, 15 Mayıs'ta yapacakları işgale hazır- AK lanıyorlar.



Tertip 2, Cilt 9, s. 667.



9



Mayıs



İhracat Kanunu'nun tatbikattan refi hakkında kararname yayımlandı.



Bu kararname ile İhracat Müdürlüğü kaldırılmıştır. Düstur (13 Cemaziyelahir 1335 (6 Nisan 1917) tarihli kanun Tertip 2, Dersaadet'de bir ihracat heyeti kurulması hakkındadır.) Cilt 11, s. 252.



9



Mayıs



Babıali Teshilat Sandığı Nizamnamesi hakkında mevaddı nizamiye yayımlandı. [Osm]



Babıali Teshilat Sandığı Nizamnamesi'nin 28 Cemaziyelevvel 1335 (22 Mart 1917) tarihli 3. maddei muaddelesine muaddel madde ile nizamnamei mezkurun 4. maddesine müzeyyel fıkra hakkında mevaddı nizamiyedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 253.



9



Mayıs



İhracat serbestisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname bazı havayici zaruriyyeden (zorunlu ihtiyaç) maada bil cümle mevaddın serbesti ihracı hakkındadır. İhracat vergilerine karşılık alınan teminat senetleri sahiplerine geri verilecektir. İhracatı teşvik için yeni hükümler getirilmiştir. Bazı yiyecek maddelerinin, hayvanların, kereste ve yapı gereçlerinin, kömürün, petrolün, yünün ve yünlü dokumanın, çay, kahve, altın ve gümüşün dışsatım yasağı ise devam etmektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 255.



9



Mayıs



Kömür yükleme rüsumu ile şimendifer nakliye ücretlerinin tezyidi hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



İradei seniyye, Zonguldak Limanı Kömür rüsumu tahmiliyesi ile Ereğli havzası şimendifer ücüratı nakliyesinin tezyidi hakkındadır. Şirketi Hayriye ve Haliç vapurları bilet ücretleri kömür fiyatlarındaki artış sebebiyle üç katına çıkarılmıştır. Zonguldak kömür yükleme ve taşıma vergisi de artırılmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 256.



9



Mayıs



Şirketi Hayriyye ile Haliç vapurları bilet ücretlerinin tezyidi hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Bilet ücretleri geçici olarak üç katına çıkarılmıştır. 1 Kasım 1919 tarihli iradei seniyye ile Şirketi Hayriye vapurları bilet ücretlerine yeniden icra edilecek zamlar düzenlenmiştir. Geçici tarifeler de karara eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 257; 431.



9



Mayıs



Fransız işgal yönetimi, Mersin'de halka bir bildiri yayımladı.



Elde bulunan silahların 12 Mayıs'tan başlayarak 24 KSG saat içinde teslim edilmesi istenmiştir. Köylülere ise bir hafta süre tanınmıştır. Sürenin bitiminde yapılacak aramalarda silah bulunduranlara dayak, altı ay hapis ve 500 liraya kadar para cezası verileceği duyurulmuştur.



10



Mayıs



Paris'te İtilaf Devletleri İzmir'in işgaline karar verdi.



14 Mayıs'ta Amiral Calthorphe İzmir'in işgali için nota AK vermiş; Foça, Karaburun, Urla, Yenikale istihkamları İngiliz, Fransız ve Yunanlılarca işgal edilmiştir.



92



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Mayıs



Ali Batı ayaklanması başladı.



Mardin-Midyat'ın güneyindeki aşiretlerden birinin re- TİH, Aİ, isi olan Ali Batı, bölgedeki düzensizlikten yararlana- KSG. rak Cizre, Nusaybin, Savur ve Mardin çevresine egemen olmak amacıyla ayaklanmıştır. İngilizlerin tahrikleri de etkili olmuştur. 4 Haziran 1919'da 200 kişilik bir piyade alayı ile 800 sivil, Ali Batı aşiret kuvvetleri üzerine saldırıya geçmiştir. Ayaklanma 18 Haziran'da bastırılacaktır.



11



Mayıs



Mültecilerin memleketleri olan kurtarılmış bölgelere gitmeleri konusu Meclisi Vükela'da görüşüldü. [Osm]



11



Mayıs



Yabancı memleketlerden Türkiye'ye dönecek olan Ermenilere ilişkin talimatname hazırlandı. [Osm]



11



Mayıs



Romenlerin Dobrucalı Romenlerin Dobrucalı müslümanlara eziyet ederek, BCA: 272..0.0.14 müslümanlara uyguladıkla- göçe zorladıkları belirtilmektedir. /75.20..18. rı şiddetin önlenmesi için gereken girişimlerin yapılmasına karar verildi. [Osm]



11



Mayıs



İtalyanlar Datça, Marmaris, Kaymakam ve bölük komutanı Fethiye'de işgali pro- AK Fethiye ve Bodrum'u işgal testo ettiler. etti.



12



Mayıs



9. Ordu Birlikleri Müfettişliği'ne atanan Mustafa Kemal Paşa, padişah tarafından kabul edildi.



Mustafa Kemal Paşa, "elimden gelen hizmette kusur TA, 408. etmeyeceğime inanabilirsiniz, bana emrettiklerinizi bir an unutmayacağım" diye cevap verdi. Ertesi gün Mustafa Kemal Paşa, müfettişlik karargahındakilerin üç aylık maaşlarının peşin ödenmesini, olağanüstü masraflar için bir miktar para, iki binek otomobil verilmesini, karargahının seferi bir karargah sayılmasını istedi. Bunlar sağlandıktan üç gün sonra yola çıkacağını Harbiye Nezareti'ne bildirdi.



12



Mayıs



Harbiye Nazırı Şakir Paşa, bir emir/tebliğ yayımladı. [Osm]



Emir, mübadele edilmiş göçmenlerin geri dönmesini TİH, ve Türkiye'ye her türlü silah sokulmasını yasakla- s. 141. maktadır. Böylece Rumların eski yurtlarına dönmesi ve silahlanması önlenmek isteniyor.



12



Mayıs



İtilaf devletleri temsilcileri, Venizelos, bu kararı İtalya ve Yunan donanmasına KSG İzmir'in Yunanlılar tarafın- bildirdi. Birinci Yunan tümeninin Selanik'te gemilere dan işgal edilmesi için der- bindirilmesi tamamlandı. hal harekete geçilmesini Venizelos'a resmen bildirdiler.



13



Mayıs



1335 Hariciye Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



13



Mayıs



Posta ve Telgraf ve Telefon Posta ve Telgraf ve Telefon Memurin Nizamnamesi Memurin Nizamnamesi'nin 2 Muharrem 1333 (20 Kasım 1914) tarihlidir. 1. maddesine müzeyyel fıkra hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



BCA: 272..0.0.14 /75.20..16.



Talimatname yabancı memleketlerden Türkiye'ye BCA: dönecek olan Ermenilerden sakıncalı olanların kabul 272..0.0.11 /13.47..12. edilemeyeceğine dairdir.



Hariciye Bütçesine 17,694 lira eklenmiştir.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 258. Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 260.



93



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Mayıs



Sivas Valiliğine Reşit Paşa atandı.



Reşit Paşa, Sivas Kongresi'nin yapılacağı günlerde TV, 3555. Hükümet'ten kongreye engel olması emrini alacak, birçok tereddütler geçirecek, sonunda milli direnişten yana tavrını koyacaktır.



13



Mayıs



İtalyan birlikleri Kuşadası’nı işgal etti.



İtalyanlar İzmir'i işgal edecek Yunanlıların güneye KSG doğru sarkmasını önlemek istiyorlar. İzmir Müdafaai Hukuk Cemiyeti İtalyan kuvvetlerinin Kuşadası'na asker çıkarmasını protesto etti.



14



Mayıs



Genelkurmay Başkanı Fev- Fevzi Paşa, bir Yunan işgaline karşı silahla direnme TV, 3549. zi Paşa (Çakmak) görevin- emrini vermişti. Harbiye Nazırı, buna aykırı den ayrıldı. [Osm] davrandığı için Fevzi Paşa görevinden ayrılmıştır. Fevzi Paşa, Birinci Ordu Birlikleri Müfettişliği'ne atanmıştır.



14



Mayıs



Genelkurmay başkanlığına Cevat Paşa atandı. [Osm]



Sekizinci Ordu eski Kumandanı Cevat Paşa (Çoban- TV, 3429; lı) 3 Kasım 1918-24 Aralık 1918 tarihleri arasında KSG Genelkurmay Başkanlığı yapmış; yerine Fevzi (Çakmak) atanmıştı. 14 Mayıs 1919'da ikinci kez Genelkurmay Başkanlığı'na atanan Cevat Paşa, bu görevi 2 Ağustos 1919 tarihine kadar sürdürmüştür. Cevat Paşa 9 Ekim 1919-16 Şubat 1920 tarihleri arasında 3. kez Genelkurmay Başkanlığı görevinde bulunmuştur.



14



Mayıs



İzmir'in işgal edileceği haberi, halk ve gençler arasında büyük bir öfke yarattı.



Vali konağının önünde toplananlardan bir genç, vali- Jaeschke ye nota vermekten çıkan İngiliz temsilcileri Morgan 2, 79. ve Smith'e bağırdı: "Ölmedik. Biz büyük bir milletiz. Uykuda gibi görünüyorsak da uğraş içinde bulunyoruz. Ülkemizin peşkeş çekilmesini kabul edemeyiz. Bir takım karışıklıklar olacaktır. Biz ölebiliriz, ama başkaları da beraber ölecektir."



14



Mayıs



İtalyanların bir birliği Akşehir'e yerleşti ve burada İngiliz kuvvetlerinin yerini aldı.



İtalyanlar Selçuk'u da işgal ettiler.



AK



15



Mayıs



Mülkiye Harcırah Kararnamesi yayımlandı. [Osm]



19 Haziran 1919'da bu kararnameye ek kararname yayımlanmıştır. Kararnamenin geçici maddelerine değişiklik getiren kararname ise 10 Kasım 1919'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 261; 303; 437.



15



Mayıs



İzmir'de yurtseverler "Redd-i İlhak" ilkesini kabul ettiler.



İzmir'de birtakım genç yurtseverler, Yunanlıların İz- Nutuk mir'e gireceğinin açık belirtilerini görünce, bu girişin katma (ilhak) ile sonuçlanmasını önlemek düşüncesinde birleşmişlerdir. Kurulan "Reddi İlhak Heyeti Milliyesi" bir bildiri yayımlamıştır. İzmirde yurtseverler gece Yahudi Maşatlığı'nda (şimdi park) toplanarak "Redd-i İlhak" ilkesini kabul etmişlerdir. "Wilson ilkeleri adı altında hakkın gaspediliyor ve namusun parçalanıyor. Güzel memleketin Yunan'a verildi .... Artık kendini göster. Burada zengin-fakir, alim-cahil yok. Yunan hakimiyetini istemeyen ezici bir bir kitle olduğunu ilan ve ispat et!"



94



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Mayıs



İzmir, Yunanlılar tarafınKurtuluş Savaşı'nın dönüm noktası… Sabah saat se- AK dan işgal edildi ve ilk silah- kizden başlayarak 12.000 mevcutlu Yunan kuvveti lı direniş başladı. İzmir'e çıkmaya başladı. Ertesi gün Yunanlılar Urla ve Seferihisar'ı işgal etti. İzmir'in işgalinden 4 saat 10 dakika sonra, Denizli Müftüsü Ahmed Hulusi Efendinin başkanlığında, "Denizli Heyeti Milliyesi" kuruldu. Balıkesirliler, işgali protesto ve silahlı mücadele kararı aldı. Anadolu İzmir'in işgalini protesto eden mitingler düzenledi. Kastamonu ve ilçelerinde yapılan mitinglerde milli yas ilan edildi.



15



Mayıs



Bir İtalyan birliği Efes'e geldi



Ege bölgesini Yunanlılarla paylaşamayan İtalyanlar, KSG İzmir güneyine yerleşmeye çalışıyor.



16



Mayıs



Mustafa KemalPaşa, Bandırma Vapuru ile İstanbul'dan ayrıldı.



Mustafa Kemal Paşa, yetkilerinin geniş olmasını ta- KSG lep etmiştir. Harbiye Nezareti, mülkiye memurlarının Mustafa Kemal Paşa tarafından verilen emirlerin yerine getirilmesi için yetkililere bildirimde bulunmasını Sadaret'ten istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, 9 uncu Ordu Müfettişi unvanıyla Samsun'a doğru yola çıkmıştır.



16



Mayıs



İzmir'in işgaliye zor durumda kalan Sadrazam Damat Ferit Paşa istifa etti.



Padişah, yeni hükümeti kurma görevini yine Damat Vakit, Ferit'e verdi. Damat Ferit, görev kabul etmek isteme- İleri, KSG. yen bakanlara "Padişahımızı yalnız bırakmayalım" diyerek 19 Mayıs'ta ikinci hükümetini kuracaktır.



16



Mayıs



Göçün önlenmesi ve göçBu hususun ilgili mülki teşkilata bildirilmesine karar BCA: 272..0.0.14 menlerin iadesine dair Bur- verilmiştir. /75.21..4. sa Valiliği'nin görüşü uygun bulunmuştur. [Osm]



17



Mayıs



Jandarma Bütçesi ile Posta 1335 Jandarma Bütçesi'ne 2.550 ve senei mezkure ve Telgraf ve Telefon Büt- Posta ve Telgraf ve Telefon Bütçesi'ne 30.000 lira çesi'ne ilave hakkında katahsisatı fevkalade ilave edilmiştir. rarname yayımlandı. [Osm]



17



Mayıs



Dahiliye bütçesine 25,000 lira ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.275.



1335 Dahiliye bütçesine 25.000 lira tahsisatı fevkala- Düstur Tertip 2, de ilave edilmiştir. Cilt 11, s.277.



17



Mayıs



11 Muharrem 1335 (7 Ka- İlga edilen geçici kanun 19 Cemaziyelahir 1296 tasım 1916) tarihli kanunu rihli Mahakimi Nizamiyye Teşkilatı Kanunu muvakkatın ilgası hakkında Muvakkatının 46. maddesini değiştirmişti. kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.278.



17



Mayıs



Fener Rüsumu'nun tezyidi ile müteferriatı hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.279.



17



Mayıs



Refet Bey (Bele) Sivas'ta 3. Refet Bey, Mustafa Kemal Paşa’yla birlikte Samsun- TV, 3553. Kolordu komutanlığına 'a gidiyor. Refet Bele 13 Temmuz'da, Calthorpe'un atandı. [Osm] isteği üzerine İstanbul hükümeti tarafından görevinden alınacaktır.



17



Mayıs



İstanbul basını, İzmir'in iş- Gazeteler, İzmir nüfus istatistiklerini yayınladılar. Hadisat, gal haberini açık olarak bu- Wilson ilkelerinin uygulanmayışından yakındılar. İş- KSG gün yazabildi. gal haberini verirken sansürün emirlerine uymadığı gerekçesiyle Tasviri Efkar ve Yeni Gazete 24 saat süreyle kapatıldı.



1919 Yılı



95



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



17



Mayıs



İzmir Valisi İzzet Bey bir bildiri yayımladı. [Osm]



Vali, İzmir olaylarının büyütüldüğünü, olayın İtilaf KSG Devletleri kararıyla İzmir'in Yunanlılar tarafından işgalinden ibaret olduğunu bildirdi. Herkesin iş ve gücüyle meşgul olmasını istedi. İşgal günü İngiliz elçiliğine sığınan vali, Yunan İşgal Komutanlığı tarafından bugün görevine başlatıldı.



17



Mayıs



Yunanlılar Çeşmeyi işgal ettiler.



Söke ve Milas da İtalyan birlikleri tarafından işgal AK edildi. Ertesi gün Foça, ardından Torbalı, Turgutlu, Karaburun, Seferihisar Yunanlılar tarafından işgal edildi.



17



Mayıs



Nazım Paşa’nın başkanı olduğu Divanı harpte İttihatçıların sorgusu devam ediyor.



Mahkeme İttihatçılara Ermeni kırımını soruyor. Ziya KSG Gökalp sorgusunda “Türkiye’de bir Ermeni kırımı değil, bir Türk-Ermeni vuruşması vardır. Bizi arkadan vurdular, biz de vurduk!” dedi.



17



Mayıs



Bakırköy'den başka yerlere giden Rumlara ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



Söz konusu Rumlara emval-i metrukesi bedelinden BCA: bankaya yatırılan meblağın İstanbul valisi ve komis- 272..0.0.10 /1.3..8. yon reisi tarafından çekilebileceği belirtilmiştir.



18



Mayıs



Genelkurmay Başkanlığı, yurt dışındaki Ermenilerin hangi şartlarda dönüşüne izin verileceğini açıkladı. [Osm]



Kolordu Komutanlığı'nın yazısına cevaben yapılan KSG açıklamada savaş sırasında Rusya'ya kaçanların, suç işlemiş olup güvenliği bozma ihtimali olanlarla pasaport yasası gereği yurda girmeleri yasaklanmış olanlar dışında kalanların kabul edilmesinde zorunluluk bulunduğu bildirilmiştir.



19



Mayıs



İstanbul Darüfünunu, işgali Halk İzmir'in işgalini protesto etmeye devam ediyor. AK; KSG protesto için ilk toplantıyı Fatih'te yapılan ilk mitinge 70-80 bin kişi katıldı. düzenledi. Profesör Selahattin Bey "Milletler uyanıyor, devlet oluyorlar, hakkını isteyen bir millet ortadan kaldırılamaz!" İkinci miting 20 Mayıs'ta Üsküdar'da, üçüncüsü 22 Mayıs'ta Kadıköy'de yapılmıştır. İstanbul'da dördüncü ve en kalabalık miting 23 Mayıs'ta Sultanahmet'te yapıldı.



19



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Üçüncü Ordu Müfettişi olarak karargahıyla birlikte Samsun'a çıktı.



Merkezi Sivas'ta bulunan üçüncü kolordu ile merkezi Nutuk Erzurum'da bulunan onbeşinci kolordu doğrudan Mustafa Kemal Paşa’nın emri altında olacaktı. Ancak yetki alanı daha genişti. Müfettişlik bölgesine yakın birliklere de bildirim yapabilecek; bölgesinde bulunan ve bölgesine yakın valiliklere de bildirimde bulunabilecekti. Bu yetkiye göre, Ankara'da bulunan 20. Kolordu ve bunun bağlı olduğu müfettişlik ile ve Diyarbakır'daki kolordu ile ve hemen bütün Anadolu'da sivil örgütlerin başında bulunan yöneticilerle yazışabilecek ve ilişki kurabilecekti.



19



Mayıs



Damat Ferid Paşa ikinci hükümetini kurdu.



Kamuoyunu yatıştırmak için bazı ünlü devlet adam- KSG ları da sandalyesiz bakan olarak hükümete atanıyor. Damat Ferit, bugünden itibaren Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun'a varmasıyla toparlanmaya başlayan Anadolu hareketi aleyhinde şiddetli bir tutum takınacaktır.



19



Mayıs



İngilizler İzmit'i işgal ettiler.



İzmit, 17 Haziran 1920'de geri alınacak, aynı yılın 12 KSG Temmuzunda İngiliz ve Yunanlılarca yeniden işgal edilecek, 25 Eylül'de ikinci defa kurtarılacak, 9 Nisan 1921'de İngilizler tarafından tekrar işgale uğrayacak, 28 Haziran 1921'de kesin olarak kurtarılacaktır.



96



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Mayıs



İtalyanlar Burdur’u ve Bucak’ı işgal ettiler.



20



Mayıs



İngiliz Muhipleri Cemiyeti kuruldu.



23 Mayıs 1919'da Cemiyet adına Sait Molla imzasıy- AK; TPT; la bütün belediye başkanlarına gönderilen bir telgraf- KSG ta "İngiliz Muhipleri Cemiyeti"nin kurulduğu, milletin İngiliz korumasını istediği bildirildi. Sait Molla İngiliz işbirlikçisi Türkçe İstanbul gazetesinin başyazarıdır. Gazete Yeni İstanbul adıyla 9 Kasım 1918'de yayımlanmaya başlamış; adı bir ay sonra Türkçe İstanbul olarak değiştirilmiştir.



20



Mayıs



17. Kolordu komutanlığına atama yapıldı. [Osm]



56. Tümen Komutanı Albay Bekir Sami Bey bu gö- TV, 3555; reve geçici olarak atanmıştır. Kolordu merkezi İz- KSG mir'den Bursa'ya alınmış; Bekir Sami Bey 21 Mayıs 1919'da Bandırma'ya gelmiştir. Bekir Sami Bey, 22 Mayıs 1919'da Bandırma'da "dipçik tüfek ve tokatla" Yunan bayraklarını indirtmiş; bir camide halka seslenmiştir: "Haydi silah başına! Bugün ne bir hükümet ne de bir devlet kalmıştır! Devlet de hükümet de sizsiniz!" 24 Mayıs'ta Akhisar'a gelen Bekir Sami Bey, burada da eşrafın Yunan bayrakları astığını görünce, eşrafı otelde toplayarak işgale karşı direnişe geçmelerimi istemiştir. Eşraf buna yanaşmayınca Bekir Sami Bey onları kovmuştur. Gece yarısında Saruhanoğullarından Halit Paşa ile görüşmüş; onun sağlayacağı kuvvetlerle Belen köyünde bir üs kurulması kararlaştırılmıştır. Bekir Sami Bey, 26 Mayıs 1919'da Genelkurmay Başkanlığı'na gönderdiği yazıda İzmir valisi İzzet Bey'in bir genelge ile Yunan birliklerinin özel törenle ve saygıyla kabulünü istediğini bildirerek, bu ile milli inanç ile donanmış, azimli yöneticiler gönderilmesini istedi ve yazıyı Kazım Bey'le İstanbul'a gönderdi. Albay Bekir Sami, 27 Mayıs'ta Yüzbaşı Selahattin, Yüzbaşı Rasim Beyler ile Marmara'ya geçti. Marmara bucağında Türk ve Rum ileri gelenleri toplayarak Hükümet konağına Yunan bayrağı çektikleri için kızdı: "Bir daha görürsem Marmara'yı halkı ile birlikte toprağa gömerim." Harbiye Nazırı Şevket Turgut Paşa, 29 Mayıs'ta 17. Kolordunun kaldırıldığını, İzmir ve çevresinin sorumluluğunun bundan böyle merkezi Tekirdağ'dan Balıkesir'e nakledilen 14. Kolorduya verildiğini bildirmiştir. Bekir Sami Bey'in de İstanbul'a dönmesini emretmiştir.



20



Mayıs



İstanbul Hükümeti, Yüksek Hükümet, yurt içine girecek bütün yolcuların pasa- İHMM, Komiserlere bir nota verdi. port sahibi olmalarını istedi. Hükümet, Türkiye'ye 310. Rum göçünü önlemek için 1 Haziran'da da bazı tedbirler alacaktır.



20



Mayıs



İstanbul'un Anadolu Yakası İmtiyaza dair mukavelename ve şartname sureti BCA: 230..0.0.0 elektrik dağıtım imtiyaz BCA'da yer almaktadır. /25.13..9/ sözleşmesi imzalandı. [Osm]



AK



34E113.



21



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Erzurum'da 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa'ya şifre ile düşüncelerini bildirdi.



Mustafa Kemal Paşa, birlikte çalışma ve Erzurum'a Nutuk gitme isteğini bildirdi: "Genel durumumuzun almakta olduğu korkunç şekilden pek üzgün olduğumu; ulusa ve yurda borçlu olduğumuz en son vicdan ödevini yakından, birleşik çalışmayla, en iyi yapabileceğimiz



1919 Yılı



97



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



kanısıyla bu son görevi kabul ettiğimi, bir an önce Erzurum'a gitmek isteğinde bulunduğumu, ama Samsun ve yöresinin durumu, güvensizlik yüzünden kötü bir sonuca varma niteliğinde bulunduğundan, buralarda ister istemez birkaç gün kalmak gerekeceğini" bildirdikten sonra, "beni şimdiden aydınlatmaya yarayacak birşey varsa bildirilmesini rica ettim." 21



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Üçüncü Kolordu Komutanını geçici olarak Canik mutasarrıflığına atadı. [Osm]



Mustafa Kemal Paşa, tanıdıkları ve kendisinden bü- Nutuk yük çaba umdukları bir kişinin Samsun'a mutasarrıf olarak atanmasını sağlamaya giriştiklerini de belirtmektedir.



21



Mayıs



Afyonkarahisar, İtalyanların eline geçti.



Afyonkarahisar, 16 Nisan 1919'da Fransızlar tarafın- AK dan işgal edilmişti.



21



Mayıs



Bursa ve Konya'da İzmir'in işgalini protesto eden mitingler yapıldı.



25 Mayıs'ta da Ankara'da bir protesto mitingi yapıla- KSG caktır.



21



Mayıs



Yunanlılar yerli Rumların hayatlarının tehlikede olduğunu ileri sürerek Menemen'i işgal ettiler.



Bir Yunan ajanı olan Misaidilis, Menemen kayma- AK kamı ile işgale karşı konulmaması konusunda anlaşmıştı.



22



Mayıs



Nafıa Nezareti'ne Kütahya eski mebusu Ahmet Ferit Bey atandı. [Osm]



Kabineden bu görevi üç gündür Şevket Turgut Paşa KTV, vekaleten yürütüyordu. Eski sadrazam Tevfik ve İz- 3555; TV, zet Paşalar ile senato üyesi tarihçi Abdurrahman Şe- 3556. ref Bey, sandalyesiz bakan olarak hükümet üyeliğine atandılar.



22



Mayıs



İkinci Trabzon Kongresi toplandı.



Kongre, İzmir'in işgaliyle ortaya çıkan olağanüstü KSG durumu görüşmek üzere, Trabzon Muhafazai Hukuku Milliye Cemiyeti tarafından toplanmıştır. Kışkırtılmış azınlıkların hareketlerine ve muhtemel bir işgale silahla karşı konulması, bütün Doğu Anadolu'yu temsil edecek bir kongre toplanması kararlaştırıldı. 12 Şubat'ta kurulan dernek ilk kongresini 23 Şubat'ta yapmıştı.



22



Mayıs



Canik (Samsun) livasına yerleştirilecek müslüman muhacirlere ilişkin bilgi istendi. Kiminle [Osm]



Bu muhacirlerin ne kadarının iskan olunabileceğinin BCA: 272.0.0.11 bildirilmesi istenmiştir.



Mazhar Müfit'in yerine Niğde eski Mutasarrıfı Ziya KSG Paşa atanmıştır. Mazhar Müfit, 13 Haziran'da Erzurum'a hareket edecektir.



/13.48.4



23



Mayıs



Bitlis Valisi Mazhar Müfit görevinden azledildi. [Osm]



23



Mayıs



Ankara'da bulunan Yirmin- Mustafa Kemal Paşa, Samsun'a geldiğini, kendisiyle Nutuk ci Kolordu Komutanı'na daha sıkı ilişki kurmak istediğini bildirdi. Yirminci şifre yazıldı. kolordunun bütün birliklerinin Ankara'ya gelmeyi başarıp başaramayacaklarını sordu.



24



Mayıs



Senato üyesi Rıza Tevfik, Şurayı Devlet Reisliğine getirildi. [Osm]



98



Yönetim Zamandizini



Eski şeyhülislam Haydarizade İbrahim Efendi, Har- TV, 3557. biye eski nazırı Ahmet Abuk Paşa, Senato üyesi Mahmut Paşa, Amasya eski mebusu İsmail Hakkı Paşa sandalyesiz bakan olarak hükümet üyeliğine atandılar.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Mayıs



Yalova'da Baltacı Çiftliği'nde göçmenlerin iskan edildiği bildirildi. [Osm]



25



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa karargahıyla birlikte Havza'ya geldi.



25



Mayıs



Canik (Samsun) mutasarrıf- Hamit Bey, bu göreve atandığında Dahiliye Nezareti TV, 3560. lığına Hamit Bey atandı. müsteşarıydı. Hamit Bey, 14 Temmuz'da görevden [Osm] alınacaktır.



25



Mayıs



Oltu'da Şura Hükümeti yeniden kuruldu.



Güney Batı Kafkas Geçici Hükümeti 12 Nisan'da da- MMO, 52. ğıtılınca Oltulular bir şura hükümeti kurmuşlar, bir süre sonra İngilizlerin baskısıyla örgüte Rumlardan da üye alınarak şura Oltu İdare Meclisi adını almıştır. Şura, 17 Mayıs 1920'ye kadar bir yıl bağımsız olarak Oltu'yu yönetecektir. Oltu bu tarihte TBMM yönetimine katılacaktır.



25



Mayıs



Şurayı Saltanat'ın toplanacağı haberi yayımlandı. [Osm]



Takvimi Vekayi'de yer alan habere göre, davetiye gösterilmesi mecburidir, yalnız Ayan üyeleri davetsiz girebileceklerdir. Temsil edilen "zümrelerin" her birinden yalnız bir kişi konuşabilecektir. Vükela ve "mazulini vükela" (eski bakanlar) ve Ayan üyeleri bu kayda bağlı olmayacaklardır. Darülfünun ile Matbuat Cemiyeti temsilcilerinden ikişer kişi söz söyleyebilecektir. Beşiktaş'tan Yıldız'a davetlileri özel arabalar götürecektir. Basında çıkan haberlere göre ikiyüz davetiye gönderilmiştir. Basında, Damat Ferit Paşa hükümetinin bu topluluktan güvenoyu isteyeceği haberleri de yer almıştır.



25



Mayıs



Yunan işgalini kınamak için Ankara'da büyük bir miting yapıldı.



Aynı gün Beşiktaş ve Beyazıt'ta yapılacak mitinglere KSG; İleri; Hükümet'çe izin verilmedi. Hükümet, mitingleri ya- Alemdar sakladı. Ertesi gün yasağa rağmen Bafra, Beyşehir, Haymana, Pazarcık'ta İzmir'in işgalini protesto eden mitingler yapıldı. Hükümet 1 Haziran 1919'da bir genelge yayımlayarak, haksız işgalleri kaldırmak için bütün gücüyle çalıştığını, İtilaf Devletlerine bu konuda gece gündüz başvurularda bulunduğunu ileri sürdü. Halktan ağırbaşlılığını korumasını-miting yapmamasını istedi. Yıldırım Birlikleri (2. Ordu) müfettişi Cemal Paşa, Konya'dan Genelkurmay Başkanlığı'na gönderdiği yazıda işgallere karşı direneceğini bildirdi. Dahiliye Nazırı Ali Kemal, Bergama Kaymakamlığı'na, Yunanlılarla savaş halinde bulunulmadığını, işgallere fiilen karşı koymanın Barış Konferansı'nda Yunanlılara karşı ileri sürülecek fikir ve iddiaları sekteye uğratacağını bildirdi. 2 Haziran'da Erzurum'da; Pasinler'de, Bayburt'ta işgalleri kınayan mitingler-toplantılar düzenlendi. Birkaç gün sonra Eskişehir, Havza ve Merzifon'da da gösteriler yapıldı.



25



Mayıs



Mühtedi Nesibe'nin talebini Mühtedi (İslamiyeti seçmiş olan) Nesibe, Bitlis'te BCA: bildiren arzuhal gönderildi. mal ve mülküne yapılan müdahalenin def edilmesi 272..0.0.11 /13.48..6. [Osm] talebinde bulunmuştur.



BCA: 272..0.0.11 / 13.48..5.



Mustafa Kemal Paşa, 6 gündür Samsun'da bulunu- Nutuk yordu. Kendini güven içinde hissetmediği için Havza'ya gelmiştir. 13 Haziran'da Havza'dan Amasya'ya geçecektir.



1919 Yılı



TV, sayı 3558, 26 Mayıs 1919; Vakit, 24 Mayıs 1919; TSP



99



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Mayıs



Yunan işgali genişliyor.



Yunanlılar Manisa'ya girdi. Yunan ve İngiliz savaş AK; KSG gemileri Ayvalık'a gelerek keşiflerde bulundular. Yunanlılar takviye kuvvet alarak 29 Mayıs 1919'da karaya asker çıkardı. Yunanlılar 27 Mayıs'ta Aydın’ı işgal ettiler. 57. Tümen karargahı direnme şartları olmadığı için Aydın'ı terketti. İşgal kuvvetleri, geçtiği yerlerde Rum toplulukları tarafından törenle karşılandı. Aydın'da halk evlere kapandı. Yunanlılar 28 Mayıs'ta Tire'yi işgal ettiler. Nif (Kemalpaşa) Yunan işgali altına alındı. Bir kısım Tire ileri gelenleri Yunan kuvvetlerini kasabaya işgale davet etmişlerdi. Gece Yunanlılar Ayvalık'a çıkarma yapmaya başladılar. 29 Mayıs 1919'da 14. Kolordu Komutanı Yusuf İzzet Paşa, işgale karşı askerin karşı koymamasını emretti. 172. Alay işgale karşı direnmeye başladı. İlk Kurşun Savaşı: 1 subay ve birkaç er öldü. 30 Mayıs'ya Saruhanlı Yunanlılarca işgal edildi.



26



Mayıs



Yirminci Kolordu Komuta- Komutan, İzmir'den düzenli bilgi alınamadığını, Nutuk nı, Mustafa Kemal Paşa’nın düşmanın Manisa'ya girdiğini, kolordunun Ereğli'de telgrafını yanıtladı. bulunan birliklerinin hepsi trenle taşınamadığından karadan yürüyüşe başladıklarını belirtiyordu.



26



Mayıs



Birinci Şurayı Saltanat top- İzmir'in işgali ile (15 Mayıs 1919) ağırlaşan olayların TSP landı. baskısı altında, meclissiz bir yönetimin sakıncaları ve sorumlulukların ağırlığı apaçık ortaya çıkmıştır. Veliaht Abdülmecit Efendi'nin de önerisine uyan Vahdettin memleketin içinde bulunduğu durumdan nasıl kurtulunacağını söyleşmek ve somut çözümlere varmak amacıyla bir yüce saltanat meclisi (Şura-yı Saltanat ya da Meclis-i Ali) toplanmasını irade etmiştir. Şura-yı Saltanat, Yıldız Sarayı'nda toplanmıştır. 130 kişinin katıldığı meclis, Hükümet üyeleri, yüksek devlet memurları yanında, Darülfünun, İlmiyeliler, Ticaret Odaları, basın ve siyasal partilerin ve cemiyetlerin temsilcilerinden oluşmuştur. Birinci Saltanat Şurası'nda hangi büyük devletin mandasının daha iyi olacağı tartışılmış, burada yalnızca bir kişi, Hukuk Fakültesi Devletler Hukuku Profesörü Selahattin Bey tam bağımsızlığı savunmuştur. Tunaya'nın değerlendirmesine göre, "Birinci Şura-yı Saltanat, meclissiz bir dönemin nabız yoklaması olmuştur."



27



Mayıs



İtilaf devletleri tarafından kurulan "Türkiye-Havas Royter" ajansı, Şurayı Saltanat ile Heyeti Umumiye'nin düveli muazzamadan birinin korumasını sağlama düşüncesinde olduğunu duyurdu.



100



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Mustafa Kemal Paşa, bu konudan BMM'yi açış nut- TBMM kunda söz etmiştir: "Ajans, Şurayı Saltanatla Heyeti ZC, Cilt I. Umumiyenin fikrinin Türkiye'nin tamamiyeti mülkiyesini muhafaza şartıyle düveli muazzamadan birinin müzaheretini temin merkezinde olduğunu kayid ve ihbar etmişti. Bu haberin gerçeklik derecesi hakkında bütün millette büyük bir şüphe ve tereddüd uyanmıştı. İstanbul gazetelerinde ise bunun yalnız Sadık Bey'in ifadei tahririyesinde İngiltere himayesinin teklif olunduğu ve bunun heyeti umumiyenin fikri bulunmadığı belirtilmiştir." Bir üye dışında herkes tam bağımsızlık ve bir millet şurası istemişlerdir. Ajans ile gazetelerin yayını arasındaki farklılık, bazı kesimlerce ajansın gerçekleri tahrif etmeye cüret etmesi olarak yorumlanmıştır. Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa, sadaret makamına gönderdiği telgrafta



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bu haberin ulusal vicdanı temsil etmediğini belirtmiştir: "İçinde bulunduğumuz bu hassas devirde her hakikati kemalile müdrik ve bütün avakibi meşumeye karşı en son fedakarlığı göze aldırarak muhafazai istiklali milliyeyeazim olan milletin mazharı sükunet ve teselliyet olması merkezi hilafet ve saltanattan vasıl olacak işaratı sahihe ve samimiyeye vabeste olduğu kanaatindeyim...bu babda tenvir ve irşad buyurmaklığımı hassaten istirham eylerim." 27



Mayıs



İhracat Nizamnamesi yayımlandı. [Osm]



İhracat Nizamnamesi'ne eklenen madde 18 Ağustos Düstur Tertip 2, 1919'da yayımlanmıştır. Cilt 11, s.279; 348..



27



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Yirminci Kolordu Komutanı'na ve bu kolordunun bağlı olduğu Konya ordu müfettişliğine birer şifre gönderdi.



Havza'dan gönderilen şifrede Afyonkarahisar'daki Nutuk tümenin durumu soruldu. Yirminci Kolordu Komutanı ertesi gün gönderdiği telgrafta şunları söylüyordu: "Düşman buraları işgale kalkışırsa 23. Tümen, bulunduğu yeri bırakmayacak ve saldırıya uğrarsa, halktan alacağı yardımla, kesimini savunacaktır." 30 Mayıs 1919 tarihinde ulaşan Konya ordu müfettişliğinin yanıtı ise şöyleydi: "23. Tümen, Karahisar'ın güvenliğini korumakla birlikte, düşmanın her türlü işgaline, her türlü araçla karşı koyacaktır."



28



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, ulusu uyarıp harekete geçirmek amacıyla her yerde gösteriler yapılmasına ilişkin genelge yayımladı.



Genelge, valilere ve müstakil mutasarrıflıklara, Erzu- Nutuk rum'da onbeşinci kolordu, Ankara'da yirminci kolordu ve Diyarbakır'da onüçüncü kolordu komutanlıklarına, Konya'da ordu müfettişliğine gönderilmiştir: "İzmir'e ve daha sonra ne yazık ki Manisa'ya ve Aydın'a düşmanın girişi, gelecek tehlikeyi daha açık olarak sezdirmiştir. Ülke bütünlüğümüzün korunması için, ulusal tepkilerin daha canlı olarak gösterilmesi ve sürdürülmesi gerekir ….yapılacak büyük ve coşkun toplantılarla ulusal gösterilerde bulunulması ve bunun köylere varıncaya dek bütün çevrede yapılması ve bütün büyük devletlerin temsilcileriyle Babıaliye etkili telgraflar çekilmesi ve yabancıların bulunduğu yerlerde bunlara da etki yapmakla birlikte, ulusal gösterilerde düzenin son derece korunması ve Hıristiyan halka karşı bir saldırıya ve düşmanlık gösterisine, kırıcılığa benzer davranışlarda bulunulmaması çok gereklidir." Mustafa Kemal Paşa, bu yönergesi üzerine her yerde gösteriler yapılmaya başlandığını belirtir. Mustafa Kemal Paşa’nın cesaret telkin edici sözleri üzerine Havzalılar bir okul binasında ilk toplantılarını yapmış; Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasına karar vermişlerdir.



28



Mayıs



Yunanlılar Ayvalık'a girdi.



Yarbay Ali Bey (172 inci Alay Komutanı), Yunan Nutuk kuvvetine karşı savaşa girişti. Ali Bey'in Ayvalık bölgesinde savaş cephesi kurması üzerine, yavaş yavaş Soma'da, Akhisar'da, Salihli'de ulusal cepheler kurulmaya başlandı.



28



Mayıs



Osmaniye'de Fransızlar, işgali protesto etmek için toplanan halka ateş açtılar.



Bu olaylardan sonra Osmaniye'de 5 gönüllü birliği TİH IV, kurulacaktır. Osmaniye 27 Aralık 1918'de işgal edil- KSG. mişti.



1919 Yılı



101



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



29



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, 3, 15 ve 20. kolordu komutanlıklarına Havza'dan şifreli bir telgraf gönderdi.



İtilaf devletlerinin Samsun ve Trabzon gibi Karade- KSG niz kıyılarını işgal edebileceklerini, idarecilerle el ele vererek bağımsızlığın savunulması emrinde gerekli teşkilata girişmenin zorunlu olduğunu bildirdi: Doğu'da yabancı işgali olursa buna karşı jandarma ve askeri birliklerle karşı koyacağız. Köylüler de ellerindeki silahlarla köylerini savunacaklardır. Gerekli hazırlıklar yapılmalı, birlik mevcutları fazlalaştırılmalı, mevcut silahlar birleştirilmelidir.



29



Mayıs



Mustafa Kemal, Genelkurmay Başkanlığı'na şifreli bir telgraf gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, "Kürtlere ve Kürtler üzerinde KSG etkisi bulunan Kürt ümerasından meşhur bazı kişilere resen ve kolordu vasıtasıyla telgraflar yazarak durum ve kendilerince takınılması gereken tutum hakkında gereği gibi beyanat ve etkili öğütlerde bulundum" demiştir. İngilizlerin bağımsız Kürdistan için hangi bölgelere ağırlık verdiğini sormuştur.



29



Mayıs



Karacabey kazası Oğuz kö- Kararda arazinin muhtaç muhacirlere haksızlık ve BCA: yü arazisinin dağıtılmasına yolsuzluk yapılmadan dağıtılması gerektiği bildiril- 272..0.0.11 /13.48..8. ilişkin karar alındı. [Osm] mektedir.



29



Mayıs



Sandalyesiz bakan Tevfik Paşa istifa etti. [Osm]



Tevfik Paşa, İngilizlerin Bekirağa Bölüğü'ndeki siya- İHMM, si tutukluları Malta'ya götürmelerini devletin yargı- 314. lama hakkına aykırı görerek görevinden istifa etti.



29



Mayıs



Genelkurmay’ın raporuna göre Osmanlı ordusunda toplam 61.223 er bulunuyor.



Tüfek mevcudu ise 40.878. Ateşkes anlaşması imza- TİH; KSG landığında Türkiye’nin silahaltında 400.000 kişilik bir askeri kuvveti vardı. Türkiye’nin bugünkü top sayısı ise 256.



30



Mayıs



Alaşehir'de kuvayı milliye oluşturuldu.



İlk defa kuvayı milliye tabiri burada kullanılmıştır. KSG Alaşehir'de 19 Mayıs'ta yapılan bir toplantıda Kuvayı Milliye kurulması kararlaştırılmıştı. Eşraftan Mustafa Bey'in önderliğinde, silah dağıtılan gönüllülerden ve mahkumlardan oluşmaktadır. Ödemiş'te de Jandarma Kumandanı Yüzbaşı Tahir Fethi, silah dağıttığı köylülerden bir kuvayı milliye birliği kurmuştur.



30



Mayıs



Vilayatı Şarkiyye MHC Er- Trabzon, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas ve Erzin- KSG zurum Şubesi doğu vilayet- can'a gönderilen mektupta Doğu illerinin Ermenilere lerine bir mektup gönderdi. verilme planlarına karşı "Türk ve Kürtlerin" birleşmesi ve bir kongre yapılması çağrısında bulunuldu. Derneğin bu çağrısı sonunda 23 Temmuz'da Erzurum Kongresi toplanacaktır.



30



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa Genelkurmay Başkanlığı’na bir yazı gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanlığı’ndan HTVD 5, Anadolu’daki faaliyetlerinin basında tartışılmaması vesika 9; ve eleştirilmemesi için önceden alınan karara, yeni KSG Dahiliye Nazırı’nın da uymasını rica etmiştir.



31



Mayıs



Ahmet İzzet, Çürüksulu Mahmut, Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa gibi bazı tanınmış kişiler İstanbul’daki Amerikan Kurulu’na giderek bütün Türkiye için Amerikan mandası istediler.



Bu kişiler, ABD’nin Türk ordusunun desteğine güve- İHMM, nebileceğini söylediler. İngiliz Muhipleri Cemiyeti 318; KSG. de İngiliz himayesi isteyen bir metni imzalama kampanyasını sürdürüyor.



102



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Mayıs



Ermeni kilisesi ile mektebinin tamiri ile ilgili evrak gönderildi. [Osm]



Urfa'da bulunan kilise ve mektep, tehcir esnasında BCA: 272..0.0.11 harap olmuştur. Nusret Bey, Kaş kaymakamı bulunduğu sırada Rum BCA: emval-i metrukesine ait görevini ihmal ettiği gerek- 272..0.0.10 /1.3..15. çesiyle azledilmişti.



/13.48..9.



1



Haziran



Kaş kaymakamlığından azledilmiş olan Nusret Bey'in İstanbul'daki adresinin tesbiti istendi. [Osm]



1



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Erzu- Şifrelerde Ankara ve Konya'dan alınan haberlerden Nutuk rum'da Onbeşinci Kolordu uyanıklığı gerektiren noktalar bildirilmiştir. ve Samsun'da Üçüncü Kolordu ve Diyarbakır'da Onüçüncü Kolordu komutanlarına şifre gönderdi.



1



Haziran



Damat Ferit Hükümeti Pa- Fransız Yüksek Komiseri Defrance, 30 Mayıs tarihli Sabah, ris Barış Konferansı'na çağ- Yüksek Konsey kararını Damat Ferit'e bildirdi. İtilaf İleri; KSG rıldı. Devletleri, İzmir'in işgali üzerine millette doğan büyük öfke ve gerilimi yatıştırmak istiyor. Saray çevresi bu haberi bir müjde olarak karşıladı. 12 Haziran'da Paris'e varan Damat Ferit, konferansa iki bildiri sunduktan sonra 15 Temmuz'da İstanbul'a dönecektir. Paris Barış Konferansı Yüksek Konseyi’nde ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya temsil ediliyor.



1



Haziran



Hükümet, Mustafa Kemal Paşa’yla yanındakilerin ödeneklerine maaşlarının yarısı kadar zam yapmayı kabul etti. [Osm]



1



Haziran



Rum göçmenlerin mülki ve Hükümet, kıyılarda Rum çoğunluğu sağlamak için İHMM, askeri makamlarca sıkı bir Yunanistan tarafından gönderildiklerini göz önüne 310,335. kayıt altına alınması karar- alarak bu kararı vermiştir. laştırıldı. [Osm]



1



Haziran



Menteşeliler Müdafaai Vatan Cemiyeti, İtalya'nın yardımını istemeye karar verdi.



Cemiyet, Muğla'nın ileri gelenleriyle yaptığı toplan- KSG tıda, Yunan işgal tehlikesine karşı İtalya'nın yardımını istemeye karar vermiştir. Seçilen bir kurul, Marmaris'te İtalyanlarla görüşmeye gönderilmiştir. Muğla İtalyanlar tarafından 23 Temmuz'da işgal edilecektir.



1



Haziran



Yunanlılar Ödemiş'i işgal ettiler.



Yunan kuvvetleri 120 kişiden oluşan Yiğit Ordusu'nu AK yenilgiye uğrattı. Ödemiş 5 Eylül 1922'ye kadar işgal altında kalacaktır.



2



Haziran



67 tutukluyu götüren İngiliz Princess Ena gemisi Malta adasına vardı.



İttihat ve Terakki Fırkası ve savaş yılları hükümetleri ileri gelenleri, çeşitli tarihlerde tutuklanmış ve bunlardan 67'si Bekirağa Bölüğü'nden alınarak 28 Haziran'da İstanbul'dan yola çıkarılmış, bunlardan 12'si Mondros'a bırakılmıştı. Merkezi Kars'ta olan ve İngilizler tarafından 12 Nisan'da dağıtılan Güney-Batı Kafkas Geçici Hükümet üyeleri de sürgünler arasında. İngilizler tutukluları İngiliz esirlerine kötü davranmak ve Ermenileri kırmakla suçluyor.



Zam, eşkıya takibinde bulundukları ve gezici olduk- KSG ları için yapılmıştır.



1919 Yılı



Tasviri Efkar; Sabah; KSG



103



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Haziran



Mevlana postnişinliğine eski postnişin Abdülhalim Çelebi'nin atanması ile ilgili padişah iradesi çıktı. [Osm]



Abdülhalim Çelebi, ilk olarak babasının vefatı üzerine 1907'de posta geçmiş; 1910'da azledilip yerine Veled Çelebi tayin edilmiş; onun da 1919'da azliyle yerine tekrar Abdülhalim Çelebi postnişin olmuştur. 1920'de Abdülhalim Çelebi, Konya mebusu olarak BMM'ye seçilecektir. Konya mebusu Kazım Hüsnü Bey'le, Konya isyanında Delibaş'la işbirliği yapmaktan yargılanacak olan Abdülhalim Çelebi, 20 Ekim 1920'de Konya İstiklal Mahkemesi'nce Erzurum'da oturmaya mahkum edilecektir. BMM, yargılamadaki usulsüzlük nedeniyle 6 Aralık 1920'de kararı yok sayacaktır. 17 Ekim 1920'de Ankara Hükümeti'nce azledilen Abdülhalim Çelebi yerine postnişinliğe Amil Çelebi atanmıştır.



TV, 3565; BCA: 30.18.1.1/ 1.15.4



2



Haziran



Çeşme Yarımadası'nın işgali tamamlandı.



3 Haziran'da Aydın'a bağlı Umurlu, Köşk ve Sultan- AK hisar kasabaları Yunanlılar tarafından işgal edildi. Ertesi gün Yunanlılar Nazilli'yi işgal etti.



3



Haziran



Mustafa Kemal Paşa’nın Paris Konferansı'na ilişkin genelgesi gönderildi.



Genelge, Üçüncü Kolordu Kumandanı Refet beye, Nutuk Onbeşinci Kolordu Kumandanı Kazım Paşaya, Canik Mutasarrıfı Hamit beye, Erzurum Valisi Münir beye, Sivas Vali Vekili Hakim Hasbi Efendiye, Kastamonu valisi İbrahim beye, Yirminci Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşaya, Konya'da Yıldırım Birlikleri Müfettişi Cemal Paşa'ya, Diyarbakır'da Onüçüncü Kolordu Kumandanı Vekili Cevdet beye, Van valisi Haydar beye gönderilmiştir: ".... Ulusça kesin olarak savunulması istenilen ve gerekli görülen haklar özellikle iki noktada önem kazanır. Birincisi, kesin olarak devlet ve ulusun tam bağımsızlığı, ikincisi de yurdun temel birimlerinde çoğunluğun azınlıklara feda edilmemesidir. Bu konuda, Paris'e gitmeye hazırlanan kurulun görüşü ile ulusal vicdanın kesin isteği arasında tam bir uygunluk gerekir... geniş bir Ermenistan özerkliği ve devletin bir yabancı devlet koruyuculuğunu kabulü konularında ulusal istekle bugünkü hükümetin görüşü arasında uygunluk olmadığı görülüyor... Bundan dolayı, illerdeki ve illere bağlı yerlerdeki Müdafaai Hukuku Milliye ve Reddi İlhak derneklerinin temsilci kurullarınca ve bu derneklerin kuruluşları tamamlanamayan yerlerde de Belediye Kurulları'nca Sadrazam Paşa hazretlerine ve doğrudan doğruya padişah hazretlerine telyazılarıyla başvurularak ulusal tam bağımsızlığın dokunulmazlığı ve ulus çoğunluğu haklarının korunması ilkesinin ulusun temel koşulu olduğu bildirilmeli ve gidecek kurulun buna göre savunma ilkelerini ulusa resmi olarak ve açıkça duyurması istenmelidir..."



3



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nezareti'nin 31 Mayıs tarihli sorusuna cevaben bir telgraf gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, Diyarbakır'dan Samsun yoluyla KSG İstanbul'a gönderilmekte olan silahların sevkini Havza'da durdurduğunu bildirdi. Mustafa Kemal Paşa, 10.000 sürgü kolu ve 12 top kaması bulunan bu ilk sevki durdurmasına gerekçe olarak, bunları taşıyan asker ve hayvanların çok yorgun olmalarını gösterdi. Mustafa Kemal Paşa, silahlara el koymuş, hayvanları da sattırmıştır.



104



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Haziran



Cirane-King Komisyonu, İstanbul'a geldi.



Türkiye mandaları üzerinde araştırma yapmak üzere kurulması öngörülen komisyonun Cirane-King adıyla anılan 7 kişilik Amerikan kolu, Paris'ten İstanbul'a geldi. Özellikle tek çıkar yol olarak Amerikan mandasını gören parti ve derneklerin temsilcileri tarafından özel törenlerle karşılandı. Kurulu karşılamak için günlerdir olağanüstü hazırlıklar yapılıyordu.



Tasviri Efkar, İleri; KSG



4



Haziran



Maliye Bütçesi'ne bir fasl-ı Bu değişiklik, müzakeratı sulhiyye için Paris'e gide- Düstur mahsus güşadı hakkında cek olan Osmanlı Heyeti'nin masrafı için yapılmıştır. Tertip 2, Cilt 11, kararname yayımlandı. [Osm] s. 281.



4



Haziran



Dahiliye, Bahriye ve Har1335 senesi için Dahiliye, Bahriye ve Harbiye bütçebiye bütçelerine ilave hak- lerine cem'an 98, 830 lira tahsisatı fevkalade olarak kında kararname yayımlan- eklenmiştir. dı. [Osm]



4



Haziran



Osmanlı Seyri Sefain büt1335 senesi için Osmanlı Seyri Sefain bütçesine Düstur Tertip 2, çesine ilave hakkında ka150,000 lira eklenmiştir. Cilt 11, rarname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.282.



s.283.



4



Haziran



Dahiliye, Adliyye Nezaretleri ile Posta ve Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyyesi bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Dahiliye, Adliyye Nezaretleri ile Posta ve Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyyesi bütçelerine cem'an 65,000 lira tahsisatı fevkalade olarak eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.284.



4



Haziran



Polis Nizamnamesi'nin birinci kitabı hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Nizamname, Polis Nizamnamesi'nin 8 Cemaziyelahir 1331 (15 Mayıs 1913) tarihli birinci kitabının 96. maddesini takib eden maddei muvakkatasına müzeyyel fıkra hakkındadır. Polis Nizamnamesi (Kitabı evvel) Düstur 2, Cilt 5, s. 385'te yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.285.



4



Haziran



Kambiyo muamelesine mü- Mukerrerat, 19 Rebiülevvel 1337 (23 Aralık 1918) Düstur Tertip 2, tedair mukerreratın refi tarihlidir. Cilt 11, hakkında iradei seniyye yas.286. yımlandı. [Osm]



4



Haziran



Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyyesi Bütçesi'ne ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Düstur Tertip 2, Umumiyyesi Bütçesi'ne 200,000 lira eklenmiştir.



Tevhidi Mübayaat hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Bu düzenlemeye ek kararname 28 Ağustos 1919'da Düstur yayımlanmıştır. Her iki kararname de 24 Nisan Tertip 2, 1920'de yayımlanan bir kararname ile ilga edilmiştir. Cilt 11,



4



Haziran



Cilt 11, s.287.



s.288; 354; Cilt 12, s. 53.



5



Haziran



Hükümet'in ülke topraklarını 9 kolordu ve 3 müfettişlik bölgesine ayıran kararı Genelkurmay tarafından kolordulara bildirildi. [Osm]



Birinci Ordu Müfettişliği İstanbul'da, İkinci Ordu KSG Müfettişliği Konya'da bulunuyor. Üçüncü Ordu Müfettişliği de Mustafa Kemal Paşa’nın görevli olduğu 9. Ordu birlikleri. Bu kararla, ordu müfettişleriyle kolordu kumandanları, mülkiye memurlarına da talimat vermeye yetkili kılınmıştır.



5



Haziran



Bern Elçiliğine atama yapıldı. [Osm]



Bern Elçisi Fuat Selim Bey'in yerine, Maarif Nezareti TV, 3571. Müsteşarı Reşat Halis Bey atanmıştır.



1919 Yılı



105



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Haziran



Mustafa Kemal Paşa Harbiye Nezareti'ne asayiş raporu gönderdi.



Raporda Samsun, Amasya, Sivas, Erzincan, Erzu- KSG rum, Van, Trabzon, Gümüşhane ve Tokat'taki asayiş durumu hakkında bilgi verilmiştir. Rum çetelerinin Türk çetelerinden fazla olup siyasi amaç güttüklerini, İngiliz ve Amerikan memurlarıyla içli dışlı olup bunlardan teşvik gördüklerini belirtti. Alınan tedbirlerle Samsun'da çetecilik olaylarını azaldığını yazdı.



5



Haziran



Ayvalık'ta "Belediye Çeşmesi" protokolü imzalandı.



İngiliz temsilcisi Binbaşı Hadkinson, Ayvalık Yunan KSG İşgal Kuvvetleri Komutanı Yarbay Thomas, yardımcısı Nikola, 172. Alay Komutanı Yarbay Ali Bey (Çetinkaya) ve Gömeç bucak müdürü AyvalıkGömeç yolu üzerinde biraraya gelerek bu protokolü imzalamışlardır. Buna göre, Ayvalık'ta Türk yönetimi yeniden kurulacak, Yunan kuvvetleri şehir dışına çıkacak, şehire silahlı girişler-çıkışlar yasaklanacak, iş sahiplerine giriş-çıkışta iki taraf komutanlığınca belge verilecek, ilçe sınırları yeniden saptanacak...



5



Haziran



Çorum'daki çift hayvanlarının muhacirlere verilmesinin mümkün olmadığı bildirildi. [Osm]



Söz konusu çift hayvanları askeri ziraat taburlarına BCA: 272..0.0.11 aittir. / 13.48..10



6



Haziran



Müttefik komutanlardan General Milne, Mustafa Kemal Paşa hakkında İstanbul Hükümeti'ne ültimatom verdi.



8 Haziran'da Harbiye Nazırı Şevket Turgut, Mustafa AK Kemal Paşa'yı İstanbul'a geri çağıran bir telgraf gönderdi. Mustafa Kemal Paşa, çağrılma nedenini Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi Cevat Paşa'ya sormuş ve 11 Haziran'da şu yanıtı almıştır: "Kıymetli bir generalin Anadolu'da seyahati efkarı umumiyeye iyi bir tesir yapmayacağı cihetle İngilizler talep eylemişlerdir." 17 Haziran'da İstanbul'da İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Mustafa Kemal'in geri çağırılması için Harbiye Nezaretine yazı yazdı.



7



Haziran



Dahiliye Nezareti, Burhaniye ve civarından hicret eden halkla ilgili olarak bilgi istedi. [Osm]



Dahiliye Nezareti, Burhaniye ve civarından hicret BCA: eden halkın durdurulması için ne yapıldığı ve hangi 272..0.0.14 kaza ve köylerden ne kadar nüfusun göçtüğünün aci- /75.21..2. len bildirilmesini istemiştir.



7



Haziran



Erzurum'da halk temsilcile- Telgrafta, Doğu Anadolu'da azınlıklara üstünlük ta- KSG ri Sadrazama bir telgraf nıyacak kararları reddedeceklerini, Ermenistan özerkgönderdi. liği, büyük devletlerden birinin himayesi gibi çözümleri de kabul etmeyeceklerini bildirdiler.



8



Haziran



Rauf Orbay Ankara'ya geldi.



8



Haziran



17 Haziran'da toplanacak Vilayatı Şarkiyye MHC Erzurum Şubesi vilayet kongresine sunulmak üzere bir rapor hazırlandı.



"Böl ve zapdet ilkesine göre hareket edenler, Kürt- KSG Türk ayrılığı körükleyerek yurdu bölmek istiyorlar. Türk ve Kürt'ü ayırmak imkansızdır. Türk Kürtsüz, Kürt Türksüz yaşayamaz. Bazı gençlerimizin fitneye aldanmaları doğaldır. Gerçeği görenler onları aydınlatmalı ve uyarmalıdır. Doğu illeri, birlik bozulduğu gün, bir yabancı ülkesi olmaya mahkumdur..."



9



Haziran



Aydın Cephesinde Kuvayı Milliye birliği kuruldu.



Ege'de bir yandan kuvayı milliye çeteleri kurulurken, AK bir yandan da askeri birliklerin kalıntılarında savaştan bıkmış, bu yeni savaşın niteliğini kavrayamamış erler arasında kaçışlar devam ediyor. Edremit'teki milis kuvvetlerinin kollarına "Kuvayı Milliye" bantları takıldı.



106



Yönetim Zamandizini



AK



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Haziran



Darüleytam Müdüriyeti Umumiyyesi Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Darüleytam Müdüriyeti Umumiyyesi Düstur Bütçesine 70.000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Tertip 2,



10



Haziran



Kaynak



Cilt 11, s.291.



Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 1335 senesi için Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 5.000 Düstur Tertip 2, ilave hakkında kararname lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, yayımlandı. [Osm] s.292.



10



Haziran



Müskirat resmi hakkındaki kanunun sur-ı tatbikiyesine mütedair nizamnameye musahhah iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur 2, Cilt 11, s. 4'te yayımlanan 15 Muharrem 1337 (21 Ekim 1918) tarihli nizamname Müskirat resmi hakkındaki 19 Cemaziyelahir 1336 (1 Nisan 1918) tarihli kanunun sureti tatbikiyesine ilişkindir. Kanun Düstur 2, Cilt 10, s. 377'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.293.



10



Haziran



Defteri Hakani Emaneti'nin Defteri Hakani Emaneti'nin 1335 senesi bütçesinde bütçesinde münakale hak1,000 kuruşun münakalesine karar verilmiştir. kında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.295.



10



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, geri çağrılması üzerine bir genelge yayımladı. [Osm]



"İstiklâl-i millîmiz (millî bağımsızlığımız) uğrunda AK bütün mevcudiyetimle... Milletle beraber nihayetine kadar çalışacağıma mukaddesatım namına söz veririm."



10



Haziran



Yunanlıların yaklaşması üzerine Denizli Reddi İlhak Heyeti bir bildiri yayımladı.



"Düşmanı evvela Menderes'ten bu tarafa geçirmeme- KSG; TİH ye ve sonra vilayetten temizlemeye karar verdik… Bugün ya mertçesine ölmeye veya şerefle yaşamaya azmettik." İzmir'in işgal gününden beri işgalcilere karşı tepkisini başta müftü Hulusi Efendi olmak üzere gösteren Denizlililer, bu derneği 29 Mayıs'ta kurmuşlardı. Kurul, 7 Temmuz'da gönüllülere silah ve cephane toplamak, işgal ettikleri yerlerde Yunanlıların yaptıkları zulümleri anlatmak amacıyla Isparta, Eğridir ve Burdur'a birer kurul gönderdi. Bunun sonucu olarak Afyon ve Dinar'dan top, tüfek, cephane sağlanarak, 10 Temmuz'da Denizli'ye getirilecek. Heyet, 12 Temmuz'da yeniden teşkilatlanacak; Denizli Milli Heyeti adını alacaktır. İlk toplantısını 18 Temmuz'da yapan heyet, bir bildiriyle seferberlik kararı ilan etmiş; 1884-1894 doğumluları silahaltına çağırmıştır. Yurt savunmasına katılmayan yedek subayların idam edileceğini açıklamıştır.



10



Haziran



İki vilayete vali ataması yapıldı. [Osm]



Van valisi Mithat Bey, Erzurum Valiliği'ne, Faik Ali TV, 3576. Bey de Diyarbakır Valiliği'ne atandı.



11



Haziran



Su fiyatlarında indirim yapılmayacağı bildirildi. [Osm]



Karar, işgal altındaki askeri binalarda tüketilen su fi- BCA: 230..0.0.0 yatları hakkındadır.



12



Haziran



/65.21..2/ 34Su126.



Samsun'da İngiliz yüzbaşısı "Merzifon'a bir gezi yaptım. Arabamız taşlandı. Böl- KSG Hurst, İstanbul Yüksek gede bazı Rumlar tutuklanmış. Durum gergin. MustaKomiserliği'ne yazdı. fa Kemal telgrafhaneleri tekeli altına almış, Türkler sonuna kadar çarpışacakları propogandasını yapıyorlar. İstanbul'dan sert emirler gönderilirse genel bir patlamanın önüne geçilebilir.



1919 Yılı



107



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Haziran



Alaşehir'de oluşturulan gönüllü müfreze ile Yunan kuvvetleri Ahmetli'de çarpıştı.



Mitralyöz bölükleriyle takviye edilmiş, İskandilis KSG komutasındaki tam mevcutlu piyade taburu ve atlı bölüğü, Türk gönüllülerine saldırdı. Türk kuvvetleri Bozdağ'a çekilmek zorunda kaldı.



12



Haziran



Bergama Yunanlılar tarafından işgal edildi.



Yüzbaşı Kemal'in Bergama'yı savunmak için yaptığı KSG çağrıya eşraftan bazılarının yılgınlık propagandası yapması üzerine ancak 30 kişi katıldı. Bunlar da çok geçmeden dağıldı. Yüzbaşı Kemal Yunanlılara teslim edildi. Kaymakam işgali resmen protesto etti. Dahiliye Nazırı Ali Kemal işgali protesto eden kaymakama: "Elimiz kolumuz bağlı, ancak Paris Barış Konferansı'nda protesto edebiliriz. Halk sükûnetini korusun, göç etmesin cevabını verdi. Milli Kuvvetler 15 Haziran'da şehri kurtaracak, ancak Bergama 19 Haziran'da yeniden Yunan işgali altına alınacaktır. Yunanlılar, bu yenilgi üzerine Menemen'de katliam yaptılar: Kaymakam Kemal Bey ve 6 jandarma hükümet konağında öldürüldü. Katliam sırasında birçok Türk yerli Rumlara sığındı. Birçoğu ise şehri terk ediyor. Yunanlılar Akdeniz Tümeni'ne mensup 6. Alayla 19 Haziran'da Bergama’yı ikinci defa işgal etmiştir. 1915'te göç ettirilen Rumlar geri dönecek, 80.000 kadar Türk Bergama'dan göç edecektir.



13



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Havza'dan Amasya'ya geçti.



Karşılayıcılar arasında bulunan Müftü Hacı Tevfik Nutuk; Efendi: "Paşam, bütün Amasya emrinizdedir" dedi. KSG Mustafa Kemal Paşa yaptığı konuşmada: "Memleket elden gidiyor, eğer düşman Samsun'a ayak basacak olursa, çarıklarımızı giyip dağlara çıkmamız, vatan toprağını son parçasına kadar savunmamız gerekecek" dedi.



13



Haziran



İngiltere'nin Bağdat Komiserliği, İngiliz himayesinde, Doğu Anadolu'nun güney kısımlarını içine alan özerk bir Kürdistan planı önerdi.



Tasarıya göre Erzurum ve Trabzon, ABD himayesin- İHMM, de Ermenistan'a bırakılıyor; buna karşılık bütün Do- 537. ğu Anadolu'nun Avrupa gözetimi altındaki bir Osmanlı Devleti'ne bırakılabileceği belirtiliyor.



14



Haziran



Miralay Sadık Bey, sandalyesiz bakan olarak Hükümete alındı. [Osm]



Sadık Bey, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın kurucuların- Alemdar, dandır. 20 Haziran'da istifa etmiştir. Gerekçe olarak KSG Padişah'ın isteğini kabul edip memurlar arasında tasfiye şartıyla Hükümete girdiğini, şartı Sadrazam tarafından kabul edilmiş olduğu halde bu konuda bir gelişme görmediğini ileri sürdü. Hürriyet ve İtilaf Fırkası, 25 Haziran'da toplanarak parti ile Hükümet'in hiçbir ilişkisinin kalmadığını açıklayacaktır.



13



Haziran



İtalyanlar Antalya'ya yeni kuvvetler çıkardılar.



İtalya, buradaki askeri varlığını 3500 mevcutlu takvi- KSG yeli bir alay haline getirdi.



13



Haziran



Dikili de Yunanlıların eline Dikili 14 Eylül 1922'ye kadar Yunan işgali altında AK geçti. kalacaktır.



14



Haziran



Dahiliye Nazırı Kastamonu Rumlar savaş sırasında Ermenilerle birlikte Kasta- KSG Valiliğine çektiği telde monu'dan sürülmüştü. dönmüş olan Rumların mallarının geri verilmesini istedi. [Osm]



108



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Haziran



Bergama'daki Yunan işgal kuvvetleri bastırıldı.



Yarbay Ali Bey'in Ayvalık'tan gönderdiği kuvvetle- Nutuk rin baskınına, Balıkesir ve Bandırma'dan gönderilen kuvvetler de katılmıştır. Bu olay üzerine Yunanlılar, dağınık ve zayıf birliklerini geri çekip, toplamak gereğini duymuşlar; Nazilli'yi de boşaltmışlardır. Yunanlılar bu olayın acısını Bergamayı 19 Haziran'da tekrar işgal ederek, Bergama ve Menemen'de katliam yaparak çıkaracaklardır.



15



Haziran



Balıkesir Mutasarrıfı Hilmi Bey İzmit'e atandı. [Osm]



İzmit mutasarrıfı Ahmet Anzavur da Balıkesir muta- TV, 3579. sarrıflığına nakledilmiştir. Anzavur Balıkesir yöresinde topladığı kuvvetlerin başına geçecek, İngilizlerin ve İstanbul hükümetinin teşvikiyle milli kuvvetlere saldıracak, Hükümet tarafından kendisine paşalık rütbesi verilecektir.



15



Haziran



Kastamonu'da Açıksöz Gazetesi'nin ilk sayısı yayımlandı.



Haftada bir çıkan gazete, Kurtuluş Savaşı boyunca KSG bağımsızlık için yayın yapacaktır.



16



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, GeMustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanı ile İs- Nutuk nelkurmay Başkanı Cevat tanbul'dan ayrıldığı gün gizli bir şifre kararlaştırdıkPaşa'ya özel şifre gönderdi. larını belirtmektedir. Mustafa Kemal Paşa, özel şifrede Edirne Kolordu komutanının kim olduğunu ve Cafer Tayyar beyin nerede bulunduğunu sormuştur. Cevat Paşa'nın 17 Haziran 1919 tarihli yanıtı şöyledir: "Cafer Tayyar bey, Birinci Kolordu Komutanı olarak Edirne'de bulunmaktadır."



16



Haziran



Posta ve Telgraf Genel Müdürlüğü, postanelere Reddi İlhak dernekleri tarafından verilecek telgrafların çekilmemesini emretti. [Osm]



Mustafa Kemal Paşa, bu emir üzerine 20 Haziran'da Mİ, postanelerin işgal edilmesini emredecek, umum mü- 129-131, dür Refik Halit Bey de Mustafa Kemal Paşa’yı Dahi- 145; KSG liye Nazırı'na şikayet edecektir. Mustafa Kemal Paşa, 20 Haziran'da valiliklere, kolordulara ve posta telgraf başmüdürlüklerine bir tel çekti: "Milletin sesini boğarak meşru haklarını istemeyi yasaklayan ve vatanın mahvolmasına sebep olan bu emri, hiçbir namuslu telgraf memurunun yerine getirmeyeceğini sanıyorum. Böyle bir namussuzluğa cesaret edenler Divanı Harbe verilecek" dedi. Mustafa Kemal Paşa, telgrafhanelerin hemen işgal edilerek hükümet emri geri alınıncaya kadar İstanbul'la resmi haberleşmenin kesilmesini istedi. 5 Temmuz'da Posta ve Telgraf Umum Müdürü Refik Halit, Başbakan ve Harbiye bakanından posta memurlarını hapse cüret eden Mustafa Kemal'in hakkından gelinmesini "vatanın selameti namına" istirham etti.



16



Haziran



Yörük Ali Efe kuvvetleri, Yunan müfrezesini imha ettiler; teçhizat, eşya ve hafif makinalılara el koydular.



Yörük Ali Efe, 57. Tümen komutanının kendisine KSG gönderdiği haber üzerine 6 Haziran'da Çine'ye gelerek bağımsızlık için mücadeleye atılmayı kabul etmişti.



16



Haziran



Yunan işgali protesto ediliyor.



Protesto için yeni yollar deneniyor. İtilaf Devletleri'- KSG ne yaklaşık 130.000 protesto mektubu ve kart postalandı.



1919 Yılı



109



G.



Ay



Olay/Mevzuat



17



Haziran



Vilayatı Şarkiyye MHC Er- Derneğin başkanlığına eski mebus Raif Efendi seçil- KSG zurum Şubesi vilayet kong- miştir. 25 Haziran'da sona eren kongre, hiçbir biçimresi açıldı. de Osmanlı ülkesinden ayrılınamayacağını, muhtemel bir Ermeni saldırısına karşı her türlü fedakarlığın yapılarak karşı koymayı, bekçi teşkilatı yapmayı, kooperatif ve şirketler gibi iktisadi teşkilatı yapmayı, savaşta kapanmış okulların açılmasını, halkın göç etmemesini kararlaştırdı.



17



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Amasya'dan Kazım Karabekir'e Kürdistan konusunda bir telgraf gönderdi.



"Diyarbakır'daki Kürt Kulübü, İngilizlerin teşviki ile, KSG İngilizlerin himayesinde bir Kürdistan amacını güttüğü için kapatılmıştır. Kürdistan'ın tanınmış beylerinden aldığım telgraflarla bu Kürt Kulübünün hiçbir Kürt'ü temsil etmediği, birkaç serserinin teşebbüsü olduğu bildirilmektedir. Ben Kürtleri ve hatta bir öz kardeş olarak tekmil milleti bir nokta etrafında birleştirmek azmindeyim... " Mustafa Kemal Paşa, ülkenin ulusal birlikle kurulacağını, bunun da Müdafaai Hukuk Cemiyetleriyle gösterilebileceğini belirtti. Erzurum Kongresi için yapılan girişimi olumlu karşıladığını ekledi.



18



Haziran



Hükümet, Reddi İlhak gibi derneklerin kurulmasını ve silahlı kuvvet hazırlanmasını yasakladı. [Osm]



Dahiliye Nazırı Ali Kemal, vilayetlere şifreli bir genelge göndererek, halkı işgallere karşı ses çıkarmamaya çağırdı. Bu tamimde müdafaai hukuku milliye istihzaratı men edilmiştir: "Hakşikarane ve gasibane ve gaddarane işgallerden ne derece müteessir olursa olsun hükümet ne Yunanistan ne de kimse ile bu esnada harp ve darbe tutuşamaz. Eshabı müdafaa hazırlayanları men edin, haklarında insafsızca davranınız! Bunlar eski düşmanlarımızdır. İşleri bozulmak üzere iken yeniden düzelmesine meydan vermeyin! Milli bir ordu kurmak gibi, devletin selametine son bir darbe vurmak isteyenleri öğütle, olmazsa zorla yola getiriniz."



18



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Trakya'ya Anadolu ve Rumeli milli teşkilatının (ulusal örgütlerin) birleştirilmesi hakkında bir genelge gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa Trakya'da bulunan Birinci Ko- Nutuk lordu komutanı Cafer Tayyar'a (Eğilmez) şifre ile düşüncelerini bildirmiştir: "Trakya ve Anadolu'daki ulusal örgütleri birleştirmeye ve ulusun sesini bütün gürlüğüyle dünyaya duyuracak güvenilir bir yer olan Sivas'ta birleşik ve güçlü bir kurul toplamaya karar verilmiştir." Mustafa Kemal Paşa, Anadolu halkı, kumandan ve idarecilerinin birleştiğini, millet geleceğinin esir ve aciz bir hükümete bırakılamayacağını, Kürtlerin de Türklerle birleştiğini bildirdi. Anadolu ve Rumeli'de kurulmuş olan Müdafaai Hukuk ve Reddi İlhak derneklerinden ortak bir merkez kurulu meydana getirilmesinin kararlaştırıldığını anlatarak Trakya Cemiyeti'nden Sivas'a bir-iki kişi gönderilmesini, onlar gelinceye kadar da kendisinin (M. Kemal'in) Edirne'yi Anadolu'da temsil ettiğine ilişkin bir belgenin gönderilmesini istedi.



18



Haziran



Hükümet Kürt sorununu ele Alınan karara göre Kürt kulüplerinin gereksizliği ko- İHMM, aldı. [Osm] nusunda öğüt verilecek, bölgeye iyi memurlar gönde- 383; KSG rilecek, Kürt reislerine madalya ve unvan verilecek. Hükümete gereken raporlara göre İngilizler ve Kürt Teali Cemiyeti, ayrılma konusunda Kürtleri tahrik ediyor.



110



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



TBMM ZC, I. Cilt, 24 Nisan 1920.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Haziran



Amasya görüşmeleri başladı.



20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa ve Rauf Bey, KSG Mustafa Kemal Paşa’nın çağrısına uyarak Amasya'ya geldiler. Yurdun içinde bulunduğu durum ve çözüm yolları araştırılıyor. Amasya bildirisi 21 Haziran'da kaleme alınacak, 22 Haziran'da kararlardan bazıları gizli bir genelge ile duyurulacaktır.



19



Haziran



Söke Heyeti Milliyesi meydana getirildi.



Heyet, direnişi örgütlemek için meydana getirilmiştir. KSG



19



Haziran



İaşe kararnamesi yayımlandı. [Osm]



Kararnamenin ekmek bedeli itasına ilişkin kısmının Seyri Sefain İdaresi memurin ve müstahdemin ve mütekaidin ve eramiline de teşmili hakkında kararname 15 Temmuz 1919'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.296; 314.



19



Haziran



Hukuku Aile Kararnamesi'nin lağvı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



8 Muharrem 1336 (24 Ekim 1917) tarihli kararname, Düstur 2, Cilt 9, s. 762'de yayımlanmıştır. Osmanlı Devleti'nde kanun tekniğine uygun olarak hazırlanan ilk islam aile hukuku düzenlemesidir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.299.



19



Haziran



Ceza Kanunu'nun 200. maddesinin 19 Rebiülahir 1332 (17 Mart 1914) tarihli zeyli sanisine muaddel 8 Muharrem 1336 (24 Ekim 1917) tarihli kararnamenin ilgası ve mezkur 19 Rebiülahir 1332 tarihli zeyli sanisinin iadei meriyyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1914 tarihli düzenleme, 1861 tarihli Ceza Kanunu'nun 200. maddesine çeşitli tarihlerde yapılan ekleri değiştiren bir geçici kanundur. 1914 tarihli zeyli sani (Kanunu Ceza'nın 200. maddesinin 26 Cemaziyelahir 1277/1861 tarihli zeyli evveliyle 11 Ramazan 1331/14 Ağustos 1913 tarihli zeyli sanisine muaddel kanunı muvakkat) Düstur 2, Cilt 6, s. 316'da yayımlanmıştır. Muaddel kararname Düstur 2, Cilt 9, s. 782'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.301.



19



Haziran



Maliye ve Emniyeti Umumiyye Bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Maliye ve Emniyeti Umumiyye Büt- Düstur çelerine 240,000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Tertip 2,



İdarei Umumiyyei Vilayat Kanunu Muvakkatına müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Geçici kanun, 17 Rebiülahir 1331 (26 Mart 1913) ta- Düstur Tertip 2, rihlidir.



19



Haziran



Kaynak



Cilt 11, s.302.



Cilt 11, s.305.



19



Haziran



Memurin şubesi için istenen personel kadrosu bildirildi. [Osm]



Memurin şubesi, Dahiliye Nezareti Aşair ve Muhaci- BCA: rin Müdüriyeti Umumiyesi teşkilatındadır. (Belgede 272..0.0.71 / 30.23..3. tarih 19 Ağustos 1919 olarak geçiyor.)



19



Haziran



Kastamonu Softa'da Linyit madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Societe Commerciale Industrıelle Financıere BCA: 310..10.0.37 ile Kapusuyu Kömür T.A.Ş.'ne verilmiştir. /1490.2071 ..0/92; 310..10.0.37 /1490.2072 ..0/92.



19



Haziran



Ekmek Bedeli Hakkında Kararname yayımlandı. [Osm]



Maliye Nezareti Muhasebei Umumiye Müdürüyeti EHTBEB Umumiyesi, kararnamenin sureti tatbikiyesine dair (nasıl uygulanacağını gösteren) bir talimat yayımlamıştır.



20



Haziran



Yunan kuvvetleri 4 Haziran'da işgal ettiği Nazilli'yi boşalttı.



Yunan taburu 18 Türkü rehin alarak ve kayıplar vere- KSG rek Aydın'a çekildi. Yörük Ali çetesi Nazilli'ye girdi. Şehir baştanbaşa Türk bayraklarıyla donatıldı. Yunan kuvvetleri 24 Haziran'da Nazilli'yi yeniden işgal edecektir.



1919 Yılı



111



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



21



Haziran



Ali Fuat Paşa ve Rauf Bey, Mustafa Kemal Paşa ile buluşmak üzere Amasya'ya geldi.



Ali Fuat Paşa, Ankara'da Yirminci Kolordu Komuta- Nutuk nıdır. Rauf Bey, Bahriye eski nazırı ve Mondros Ateşkes Anlaşması'nı imzalayan Türkiye delegelerinin başkanıdır. Rauf Bey, Hükümet'in politikasını eleştirerek 27 Şubat 1919'da emekliliğini istemiştir. Rauf Bey'in emeklilik isteği 8 Mayıs'ta padişah tarafından onaylanmış; 24 Mayıs'ta İstanbul'dan ayrılan Rauf Bey, Sivas'a Mustafa Kemal Paşa’nın yanına gitmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Rauf ve Refet beylerin kongre toplama konusunda çekingen davrandıklarını belirtir.



21



Haziran



Amasya kararları açıklandı. Amasya kararlarını Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Nutuk Kemal Paşa, 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat paşa, Bahriye eski nazırı Rauf Bey, 3. Kolordu Kumandanı Albay Refet Bey imzaladılar. 15. Kolordu Komutanı Kazm Karabekir'in Erzurum'dan, 2. Ordu müfettişi Cemal Paşa'nın Konya'dan telgrafla onayı alındı. "Vatanın bütünlüğü ve milletin bağımsızlığı tehlikededir. Milletin bağımsızlığını, gene milletin kesin kararı ve direnişi kurtaracaktır. Yurtta en güvenilir yer olan Sivas'ta, milli bir kongre toplanmalıdır. Her sancaktan milletin güvenini kazanan üçer kişi hemen yola çıkarılmalıdır. Durum, her ihtimale karşı milli bir sır olarak tutulmalıdır." Kararların açıklanmayacak olan kısımlarına göre ise önce Erzurum Kongresi toplanacak, derneklerin protesto tellerinin çekilmemesi yolundaki Hükümet kararı reddedilecek, gösterilere devam edilecek, askeri ve milli örgütler kaldırılmayacak, silah ve cephane elden çıkarılmayacak, herhangi bir yer işgal edilirse ortak savunma yapılacak.



21



Haziran



Kongreye çağrı genelgesi, askeri ve mülki makamlara şifreli olarak gönderildi.



Mustafa Kemal Paşa, Amasya'dan yolladığı genel- AK geyle, milli kuvvetleri bir gaye ve bir teşkilat çevresinde toplamak amacıyla, Sivas'ta bir kongre toplanması gerektiğini duyurdu. Bu tamim/genelge ile bütün komutanlara ve mülki idare amirlerine bütün yurtta ulusal örgütler kurulması gerektiği bildirildi. Böylece dört gün önce Trakya'ya bildirilen karar, bu genelge ile Anadolu'ya da bildirilmiş oluyordu.



21



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'da bulunan bazı kişilere genelge niteliğinde bir mektup gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa; Abdurrahman Şeref, Reşit Akif Nutuk Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Seyit Bey, Halide Edip (Adıvar), Kara Vasıf Bey, Nafia Nazırı Ferit Bey, Sulh ve Selamet Fırkası Başkanı Ferit Paşa (sonradan Harbiye Nazırı), Cami (Baykut) Bey ve Ahmet Rıza Beye gönderdiği mektupta özet olarak şunları söylemiştir: "Yalnız mitingler ve gösteriler, büyük amaçları hiçbir zaman gerçekleştiremez. Bunlar ancak doğrudan doğruya ulusun bağrından doğan ortak güce dayanırsa kurtarıcı olur. Aslında, acı olan durumu öldürücü biçime sokan en keskin etmen, İstanbul'daki karşı akımlar ve ulusal erekleri zararlı bir biçimde desteksiz bırakan siyasal ve ulus yararına aykırı propogandalardır. Bunun cezasını yurdumuzun nasıl çektiğini pek çok görmekteyiz. Artık İstanbul Anadolu'ya egemen değil, bağlı olmak zorundadır. Size düşen özveri pek büyüktür."



112



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Haziran



Muğla Deyne'de Şist madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Ahmet Fehmi'ye verilmiştir.



BCA: 310..10.0.48 /2069.2818 ..0/25.



22



Haziran



Harbiye Nazırı ile Genelkurmay Başkanı 14. Kolordu Komutanlığı'na bir emir gönderdiler. [Osm]



Şevket Turgut Paşa ile Cevat Paşa, barış görüşmele- KSG rine başlandığı ve gene durumun Türkiye'nin lehine döndüğünü ileri sürdükleri şu zamanda, milli teşkilatın devamının millet için iyi bir sonuç vermeyeceğini ileri sürerek "ordu ile hiçbir ilişiği olmayan" bu gibi teşkilatın hemen önüne geçilmesini emrettiler.



22



Haziran



Maliye ve Bahriye bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Maliye ve Bahriye bütçelerine Düstur Tertip 2, 266.835 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, s.306.



22



Haziran



Bursa'ya gelen göçmenlerin Göçmenler, Edirne ve Aydın vilayetlerinden gelmiş- BCA: 272..0.0.14 yerlerine iadeleri istendi. tir. / 75.21..5. [Osm]



22



Haziran



Yozgatlı Parunak, Tehcir BCA kayıtlarında bu tür pekçok dilekçe bulunmakta- BCA: dolayısıyla uğradığı zararın dır: Tehcir esnasında Yozgat'ta biraderlerine ait dük- 272..0.0.11 tazminini istedi. [Osm] kandaki eşyaların tasfiye komisyonunca satılmış ol- / 14.49..1. duğu ve bunların bedelini isteyen Pervanet ve eşinin dilekçesinin takdimi, 8 Mayıs 1919; tehcir esnasında İstanbul'da terk ettiği dükkanıyla diğer mallarının iadesini isteyen Bagus oğlu Markar ve Markar oğlu Rakis'in dilekçesinin takdimi, 23 Nisan 1919.



22



Haziran



Akhisar, Yunanlılar tarafından ikinci sefer işgal edildi.



Akhisar, 5 Haziran'da işgal edilip 9 Haziran'da boşal- AK tılmıştı. Ahmetli'nin güneyinde esir alınan 4 subay, 56 sivil ve 3 er, kurşuna dizilmek üzere götürüldü.



23



Haziran



Hükümet, Mustafa Kemal Paşa’yı Üçüncü Ordu Müfettişliği görevinden aldı. [Osm]



Dahiliye Nazırı Ali Kemal Bey, (şifreli) bir genelge Nutuk; ile Mustafa Kemal Paşa’nın görevine son verildiğini TKSK, duyurdu. Genelge, Mustafa Kemal Paşa’nın görevin- 45-46. den çıkarıldığı, artık onunla hiçbir resmi işlem yapılmaması ve hiçbir isteğinin yerine getirilmemesi konusundadır: "Mustafa Kemal Paşa büyük bir asker olmakla birlikte, bugünün siyasasını o ölçüde bilmediği için, olağanüstü yurtseverlik ve çaba gösterdiği halde, yeni görevinde hiç başarılı olamadı. İngiliz Olağanüstü Temsilcisinin isteği ve üstelemesi üzerine görevinden alındı ve alındıktan sonra yaptıkları ve yazdıkları ile bu kusurlarını daha çok açığa vurdu." Mustafa Kemal Paşa’nın yerine Bahriye eski nazırı Hurşit Paşa atanmıştır. İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe, durumla ilgili raporunu hükümetine bildirdi: "Mustafa Kemal iyi niyetle atanmıştı. Samsun'a vardıktan sonra kendisini milli ve yabancılara düşman bir merkez yaptı. Dönme emrine uymadı. Rauf da tehlikelidir. En önemli mesele barışı mümkün olduğu kadar çabuk yapmaktır... Mustafa Kemal, Malta'ya götürülmelidir."



23



Haziran



Hükümet, ancak resmen ta- Bu karara göre, resmen tanınmayan dernekler parayla İHMM, 348. nınmış olan cemiyetlerin bile telgraf çekemeyecektir. telgraf hizmetlerinden yararlanabileceğini kararlaştırdı. [Osm]



1919 Yılı



113



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Haziran



Venizelos, Yunan İşgal "Bandırma-Soma-Akhisar tren hattı ele geçirilsin. KSG Kuvvetleri komutanına iler- Bütün sorumluluğu üzerime alıyorum. Aydın kesinleme emri verdi. likle elde turulmalıdır. Menderes Vadisi bizim için hayati öneme sahiptir."



23



Haziran



Yunan kuvvetleri İzmir'in Kiraz ilçesini işgal ettiler.



23



Haziran



Vilayatı Şarkiye MHC Er- Telgrafta Doğu illerinin yurttan koparılamayacağı, bu KSG zurum Şubesi'nin yarın so- kararın Barış Konferansında duyurulması istendi. na erecek vilayet kongresi heyeti, Damat Ferit Paşa'ya bir telgraf gönderdi.



25



Haziran



Sadaret Bütçesi'ne 15,000 lira tahsisat vazı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Meclisi Vükela'ya memur buyurulan zevat için 1335 Düstur Tertip 2, senesi Sadaret Bütçesi'ne 15,000 lira eklenmiştir.



1918 tarihli kararname, harbi umumi esnasında firar ve tecavüzü müddet ve davete ademi icabet cürümlerini irtikap eden küçük zabit ve onbaşı ve neferlerin affı hakkındadır.



Kiraz, 7 Eylül 1922'de kurtulacaktır.



Kaynak



AK



Cilt 11, s.307.



25



Haziran



20 Rebiülevvel 1337 (23 Aralık 1918) tarihli kararnameye müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



25



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, "…Millet ve memleketin halü vaziyetini derpiş ve Nutuk; Amasya'dan Sivas'a hareket hukukunu muhafaza ve müdafaa eylemek üzere her TBMM etti. türlü tesir ve murakabeden azade bir heyeti ZC, Cilt I. milliyenin vücudunu elzem gördüm. Bunun için icab edenlerle müzakere ve muhabere ederek Sivas'da umumi bir millet kongresi akdini kararlaştırdık... Sivas Kongresi için mahrem bir beyanname ve mektubu tamim ettim."



25



Haziran



Demirci Mehmet Efe kuvvetleri Yunanlılarla çarpışmaya başladı.



Aydın'da eşkiyalık yapmakta olan Demirci Mehmet KSG Efe, 57. Tümen Komutanı Albay Şefik'in çağrısını olumlu karşılayarak 200 kişilik kuvvetiyle 11 Haziran'da Aydın Umurlu'daki Kuvayı Milliye'ye katılmıştır. Bölgede yaygın bir ünü olan Efe, 20 Temmuz'da komşu il ve ilçelere bir emir yollayarak 18941898 doğumluların askere yazılmasını isteyecek, daha sonra Umum Kuvayı Milliye Komutanı unvanını alacaktır. Efe'nin katılmasıyla Aydın doğusundaki Kuvayı Milliye'nin gönüllü sayısı 1000'e yaklaştı.



25



Haziran



Hükümet Rum okullarında Türkçe derslerini kaldırdı. [Osm]



KSG



26



Haziran



Dahiliye Nazırı Ali Kemal, bir genelge yayımladı. [Osm]



Bu genelgede "milli ordu kurmanın ve milli savunma KSG hazırlamak gibi çalışmaların bir felaket olduğu, ordu müfettişlerinin seferberlik hazırlığı yapmakla ateşkes hükümlerine aykırı hareket ettikleri ilan edilmiştir. Halk bunlara karşı koymaya çağrılmıştır: "Silah ve cephane son derece sınırlı ve ateşkes hükümleriyle elimiz ayağımız bağlıdır. Askerler tarafından verilecek emirleri yerine getirmeyiniz. Bu görevi yapmakta kusur edenlerin şiddetle yola getirileceğini tekrar beyan ederim."



114



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.308.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Haziran



Dahiliye Nazırı Ali Kemal Bey ile Şevket Turgut Paşa kabineden çekildi. [Osm]



Mustafa Kemal Paşa, 28 Haziran'da Şevket Turgut TBMM imzalı bir telgraf aldığını, bu telgrafta hemen ZC, Cilt I. Dersaadete teşrif etmesinin istendiğini belirtmektedir. Mustafa Kemal Paşa, bu telgrafa cevap vermeye gerek görmediğini söyler.



26



Haziran



Versay Barış Anlaşması imzalandı.



Anlaşma, İtilaf Devletleri ile Almanya arasında imza- KSG lanmıştır. Buna göre Almanya, Asya, Afrika ve Okyanusya'daki bütün sömürgelerini kaybettikten başka 75.000 kim toprağını da İtilaf Devletlerine vermiştir. Alman ırmakları uluslararası hale getirilmiş, Alman ordusunun mevcudu 100.000 kişiyle sınırlandırılmıştır. Anlaşma 10 Ocak 1920'de Paris'te onaylanarak yürürlüğe girecektir. ABD anlaşmayı onaylamamıştır.



27



Haziran



Mustafa Kemal Paşa Sivas- Mustafa Kemal Paşa, Dahiliye Nazırı Ali Kemal Nutuk; 'a geldi. Bey'in tamiminden de bu tarihte haberdar olmuştur. TBMM Mustafa Kemal Paşa, tamimin görevlilerin ve halkın ZC, Cilt I. kafasını gerçekten karıştırdığını; her yerde eksik olmayan yıkıcı ruhlu kimselerin hemen kendisine karşı propogandaya ve çalışmaya giriştiklerini söylemektedir. 23 Haziran 1919 tarihli ve şifreli bu tamimde şunlar söylenmektedir: "İngiliz mümessili fevkaladesinin talep ve ısrarile azil edildi. Müşarünileyhin İstanbul'a celbi Harbiye Nezareti'ne aid bir vazifedir. Lakin Dahiliye Nezareti'nin size emri katisi; artık o zatın mazul olduğunu bilmek ve kendisiyle hiçbir muameleyi resmiyeye girişmemek ve umuru hükümete mütealilik hiçbir matlubunu isaf ettirmemektir."



27



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, "umum vilayetlere, müstakil mutasarrıflara ve kolordulara ve ikinci ordu müfettişliğine" bir telgraf gönderdi.



"Ne makamı celili sadaretten ve ne de Harbiye Neza- TBMM reti'nden azlime dair bu ana kadar hiçbir emir alma- ZC, I. Cilt. dım. Binaenaleyh Ali Kemal Bey'in bu gizli neşir ve tamiminin ne gibi mülahazatı sakime tahtında cereyan ettiğini zaman ve hadisat karben umum nazarından ispat edecektir... Rüesayı devlet arasında tefrika ve memlekette kanunsuzluk ve inzibatsızlık ve binnetice anarşi tevlidine saik olan bu haternak zihniyetin tarih ve millet nazarında vehamet ve mesuliyeti noktasına nazarı dikkati celbi lazimeden addederim."



27



Haziran



Paris Barış Konferansı'nda Türkiye ile ilgili görüşmeler ertelendi.



Görüşmeler, Türkiye'de manda kabul edip etmeyece- Tasviri ği konusunda ABD'den cevap gelinceye kadar erte- Efkar, İstiklal, lenmiştir.



BCA'da konu, 96 sayfadan oluşan bir dosyada top- BCA: lanmıştır. Resmi yazışma, telgraf ve isim listelerinin 272..0.0.11 /14.49..3. bulunduğu dosya Osmanlıca'dır.



4 Temmuz 1919.



27



Haziran



Yalova'da iskan edilen göçmenler hakkında yazışmalar. [Osm]



27



Haziran



Sivaslı Horikyan Onnik ve Şikayetin konusu Onnik ve Mıgırdıç’ın evlerinin el- BCA: 272..0.0.11 Horikyan Mıgırdıç'ın şika- lerinden alınmak istendiği şeklindedir. /14.49..2. yetinin incelenmesine karar verildi. [Osm]



1919 Yılı



115



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Sadarete ve Harbiye Nezareti'ne azline ilişkin bir telgraf gönderdi.



"… ne makamı celili sadaretten ne de Harbiye Neza- TBMM reti celilesinden azlime dair hiçbir emir almadım. Bi- ZC, Cilt I. naenaleyh Ali Kemal beyin bu gizli neşir ve tamiminin ne gibi mülahazatı sakime tahtında cereyan ettiğini ve rüesayı devlet arasında tefrika ve memlekette kanunsuzluk, inzibatsızlık ve binnetice millet arasında anarşi tevlidine saik olan bu zihniyetin ne kadar haternak olduğunu varestei arz görüyorum... mumaileyh hakkında yapılacak muameleyi takdiri fahimalarına arz ederim."



28



Haziran



Mustafa Kemal Paşa Sivas'tan Erzurum'a doğru yola çıktı.



"Sivas'ta kurulan örgütler ve yapılacak işler üzerine Nutuk gerekenlere yönerge verdikten sonra, hiç uyumadan geçen 27/28 gecesinin sabahında bir bayram günü, Sivas'tan Erzurum'a doğru yola çıkıldı. Bir haftalık sıkıntılı bir otomobil yolculuğundan sonra 3 Temmuz 1919 günü, halkın ve askerin gerçekten içten gelen gösterileri arasında, Erzurum'a varıldı."



28



Haziran



1. Balıkesir Kongresi toplandı.



28



Haziran



Yüksek Komiser Vekili Webb, Sir R. Graham'a bir mektup gönderdi.



28



Haziran



Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi'nde Hakkı Bey isminde bir müfettişin olmadığı bildirildi. [Osm]



28



Haziran



İtalyanlar Burdur'u işgal et- İtalyanlar gittikleri yerlere doktorlar götürerek halkı KSG ti. parasız tedavi ediyorlar, halka yumuşak davranıyorlar ve Yunanlılara karşı mücadeleyi destekliyorlar.



29



Haziran



Harbiye Nazırlığına Ali Fe- Ali Ferit Paşa, Sulh ve Selameti Osmaniye Partisi'n- TV; 3588. rit Paşa atandı. [Osm] dendir. Nafıa eski nazırı Şevket Turgut Paşa yerine getirilen Ferit Paşa, daha önce de (25 Şubat-4 Mart tarihleri arasında) Harbiye nazırlığı yapmıştı. İstifa eden Dahiliye Nazırı Ali Kemal'in yerine Ethem Bey, Maliye Nazırlığına Ferit Bey, Şurayı Devlet Reisliğine Vasfi Efendi vekaleten atandılar.



30



Haziran



Üç gün süren şiddetli çarpışmalardan sonra ordu ve milis kuvvetleri Aydın'ı Yunalılardan geri aldı.



3



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Şark Vilayetleri Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kongresine katılmak üzere Erzurum'a geldi.



İstanbul hükümetinden gelebilecek yıkıcı bildirimleri Nutuk denetlemek ve durdurmak için haberleşme kanalı olan önemli merkezlerde gereken önlem ve düzenleme alınması için bütün komutanlara 5 Temmuz 1919 tarihinde buyruk verilmiştir.



3



Temmuz Üç gündür İstanbul yanıyor.



Karagümrük, Nişantaşı ve Kuruçeşme kül olmuştur. İstiklal; Yangınların sabotaj olduğundan şüphelenilmektedir. İkdam;



116



Yönetim Zamandizini



Kaynak



AK



"İzmir'e çıkışa kadar işler iyi gitmekteydi. Yavaş ya- TKSK, vaş kötü vali ve kumandanların işten çıkarılmalarını s. 47. sağlıyorduk. Şimdi işler değişti. Mustafa Kemal Paşa, Samsun bölgesinde çalışıyor ve şimdiye kadar yola gelmeyi reddetti. Rauf Bey ve daha birçok kişi Bandırma yöresinde çalışıyorlar." BCA: 272..0.0.71 / 30.22..2.



Yunanlılar şehri yaktı. Yunanlılar 4 Temmuz'da Ay- KSG dın'ı yeniden işgal edecekler.



KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Temmuz Muhacirine verilen yevmiyelerin damga ve hicaz pulundan istisna tutulmaları gerektiği bildirildi. [Osm]



Muhacirine verilen yevmiyeler iaşe kabilinden oldu- BCA: ğu cihetle damga ve hicaz pulundan istisna tutulmak- 272.0.0.74 /68.41.3 tadır.



4



Temmuz Padişah'ın tahta çıkışı törenlerle kutlanıyor.



Osmanoğullarının son padişahı VI. Mehmet Vahdet- KSG tin, Sultan Reşat'ın ölümü üzerine geçen yıl bugün tahta çıkmıştı. Erzurum ve Sivas'ta da törenler yapıldı. Mustafa Kemal Paşa da bir telgrafla Padişah'ın tahta çıkışını kutladı.



5



Temmuz Dairei Sadaret İstatistik Müdüriyeti Umumiyyesinin ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



2 Eylül 1919'da söz konusu genel müdürlüğün ilgası Düstur ve müteferriatı hakkında bir kararname daha yayım- Tertip 2, Cilt 11, lanmıştır.



s.309; 336.



5



Temmuz Mustafa Kemal Paşa kolor- "Üçüncü Ordu Müfettişi, Fahri Yaveri Hazreti Nutuk dulara gizli bir yazı gönŞehriyari" imzasıyla gönderilen yazıda, Hükümetin derdi. memleket ve millet çıkarlarına aykırı olarak yapması muhtemel tebliğlerini engellemek için haberleşme kanalı olan önemli merkezlerde gerektiğinde uygulanmak üzere hemen tedbir alınmasını, bu noktanın Hükümete ve telgraf memurlarına hissettirilmemesini istedi.



6



Temmuz Hükümet, Padişah'ın iradesi olmadan asker toplayan kumandanların görevden alınması ve yargılanması, bağış toplanmasının önüne geçilmesi kararı aldı. [Osm]



Sadrazam vekili Mustafa Sabri imzasıyla karar Dahi- KSG liye ve Harbiye nezaretlerine yazı ile bildirildi.



6



Temmuz İtalyanlar Menderes nehrini geçerek Türk köylerine ateş açan Yunanlılara müdahale ettiler.



İtalyanlar, buraların İtalyan arazisi olduğunu söyleye- KSG rek Yunanlıları geri çekilmeye mecbur ettiler. Ardından Yunanlılar, Aydın-Umurlu'da saldırıya geçerek, Umurlu'yu işgal ettiler.



7



Temmuz Ekmeğe narh kondu. [Osm] İstanbul'da birinci nevi ekmeğin kilosu 21, ikinci ne- KSG vi ekmeğin kilosu ise 17 kuruştan satılacak.



7



Temmuz Yunanistan'a firar ederek düşmanla birlik olmuş olan Rumlara ilişkin karar Samsun Valiliği'ne bildirildi. [Osm]



7



Temmuz Yalova kazası dahilindeki Ermeni muhacirlerine Ziraat Bankası'nca borç verilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



7



Temmuz Aydın ve civarında Yunan Masraflar, muhacirin tahsisatından karşılanacaktır. istilasından kaçan mültecilerin iskan ve iaşe masraflarının karşılanmasına karar verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.11 /14.49..6.



Çatalca ve Silivri'de açıkta kalan müslüman muhacirlerin Yalova-Kadı Çiftliği'nde iskanlarına karar verildi. 3 Kasım 1919 tarihli belge Çatalca'daki Rum emval-i metrukesi işlemlerinin dikkat ve titizlikle yürütülmesi hakkındadır.



1919 Yılı



BCA: 272..0.0.11 /14.49..5; 14.49..4.



BCA: 272..0.0.11 /14.49..7.



117



G.



Ay



Olay/Mevzuat



7



Temmuz Yerlerine geri dönen Rumlar hakkında yapılacak işlemde uygulanacak karar bildirildi. [Osm]



Açıklamalar



Kaynak



Bu hususta alınmış olan Meclis-i Hass-ı Vükala kara- BCA: 272..0.0.11 rının uygulanmasına karar verilmiştir. /14.49..9.



8



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, resmi Mustafa Kemal Paşa, 8/9 1919 gecesi Harbiye Nazır- Nutuk görevinden ve askerlikten lığına ve Padişaha resmi göreviyle birlikte askerlik çekildi. mesleğinden çekildiğini bildirdi: "Durumu, ordulara ve ulusa kendim bildirdim (Bundan sonra kutsal milli amaç uğrunda her türlü fedakarlıkla çalışmak üzere milletin bağrında savaşçı bir fert olarak bulunduğunu bildirdi.) O günden sonra resmi görev ve yetkiden ayrılmış olarak, yalnız ulusun sevgisine, şefkat ve cömertliğine güvenerek onun bitmez verim ve güç kaynağından esin ve kuvvet alarak vicdan görevimizi yapmaya devam ettik." 9 Temmuz'da Mustafa Kemal Paşa'nın görevine son verildiği hakkında Harbiye Nazırı genelge yayınladı. 8 Haziran'dan beri Hükümet ve Saray Mustafa Kemal'i İstanbul'a çağırıyor, Mustafa Kemal ise gitmemekte direniyordu.



8



Temmuz Ödemiş kaymakamı Bekir Sami Bey görevden alındı. [Osm]



Yerine Nif (bugün Kemalpaşa) kaymakamı Hikmet TV, 3597. Bey atandı. Kaymakam Bekir Sami Bey, Yüksek Komiserlere çektiği 29 Mayıs tarihli telgrafta "artık kalem değil, silah konuşuyor, silah patlarsa göreceğiniz sonuç pek acı olacaktır" demişti.



8



Temmuz 13. Kolordu Kumandanı Harbiye Nezareti'ne bir rapor gönderdi. [Osm]



"Diyarbakır, Bitlis, Elaziz vilayetlerinde 50-60 bin HTVD; silahlı aşiret kuvveti var. Yeterli cephaneye de sahip- KSG ler. Bir dış müdahaleye karşı iyi yönetilirse esaslı bir direnme sağlanması mümkün." Kolordu Kumandanlığı başka bir raporunda Kürtçülük çalışmaları hakkında bilgi verdi.



8



Temmuz Şark vilayetleri mültecileri Şark vilayetleri mültecileri Trabzon ve civarında bu- BCA: 272..0.0.11 ve Rusya'dan geri dönen lunmaktadır. /4.49..10. Rumlara yapılacak işlem ve iaşe sorunları. [Osm]



10



Temmuz Trakya - Paşaeli Kongresi başladı.



Trakya'nın işgal edileceğinden kaygı duyan Edirneli- AK; KSG lerden bazıları, İstanbul'da toplanarak bölgenin haklarını savunmak amacıyla bir dernek kurmaya karar vermişlerdir. Dernek, Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti [Osmanlı Haklarını Savunma Derneği] adıyla 1 (veya 2) Aralık 1918'de kurulmuş, Trakya nüfusunun çoğunluğunun Türk olduğu yolunda yayınlar yapmış, Avrupa'ya delegeler göndermiştir. Dernek, daha sonra Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuku Osmaniye Cemiyeti'nin Edirne Şubesi olacaktır. Batı Trakya'nın Türklerde kalmasını sağlamak amacıyla da İstanbul Garbi Trakya Cemiyeti (daha sonra Komitesi) kuruldu. Dernek, daha sonra 4 kongre daha toplayacaktır: 16 Ekim 1919; 15 Ocak 1920; 31 Mart 1920; 9-13 Mayıs 1920...



10



Temmuz Ermeni mezalimini tesbit için uluslararası bir komisyon kurulması istendi.



Belgeye, BCA "Azerbeycan Milli Arşivi'ndeki Türk BCA: 930..1.0.0 Tarihi ile İlgili Belge Fonu"ndan ulaşılabilir.



118



Yönetim Zamandizini



/4.68..1/ 970-185



G.



Ay



10



Temmuz Ermenistan'daki diplomatik Telgraf, Ermenilerin ablukaya aldıkları köyleri bom- BCA: 930..1.0.0 temsilci Tekinski, Azerbaladıklarını bildirmektedir. /4.64..8/ baycan Dışişleri Bakanı'na 970-154. bir telgraf gönderdi.



11



Temmuz Demirci Mehmet Efe Kuvayi Milliye saflarına katıldı.



12



Temmuz Mark Lambert Bristol, ABD'nin Yüksek Komiseri olarak atandı.



Mark Lambert Bristol (17 Nisan 1868 - 13 Mayıs TKSK, 1939) ABD Deniz Kuvvetleri'nde tuğamiral (Rear s. 57. Admiral) rütbesine yükselmiş ve bu sıfatla aktif ve muharip görevlerde bulunmuş bir subaydır. Cumhuriyet'in ilanından sonra da Türkiye Cumhuriyeti nezdinde ABD büyükelçiliği görevini yürütmüştür.



12



Temmuz Harikzedegan hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Yangından zarar görenler için Haliç Köprüleri Düstur müruruiyyesine icra edilmiş olan bir misli zammın Tertip 2, Cilt 11, Şehremaneti hesabına cibayetine karar verilmiştir.



Temmuz Ekmek bedeli itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, memurin ve müstahdemini evkaf ile Düstur bilimum hayratı şerife hademesine ekmek bedeli ve- Tertip 2, Cilt 11, rilmesini öngörmektedir.



12



Temmuz 3. Kolordu Kumandanı Refet Bey, görevden alındı. [Osm]



Yerine Albay Selahattin Bey atandı. 17 Mayıs'ta bu HTVD, göreve atanan Refet Bey, 6 Temmuz'da Samsun'daki 153. İngiliz birlikleri ilerlerse ateş açacağını ihtar ettiği için İngilizleri kızdırmış, Harbiye Nezareti'nden ise İngilizlere engel olmaması emrini almıştı.



12



Temmuz Memurların işlerine gelip gitmeleri ve izinsiz ayrılmamalarına dair tamim gönderildi. [Osm]



13



Temmuz Mustafa Kemal Paşa’nın görevden alınma yazısı yayımlandı. [Osm]



"Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa'nın TV, 3596. memuriyetine hitam verilmiştir. İşbu iradei seniyenin icrasına Harbiye Nazırı memurdur." İmzalar. Harbiye Nazırı Ferit, Sadrazam Vekili Mustafa Sabri, Mehmet Vahdettin.



13



Temmuz İtilaf Devletleri kararıyla bir Amerikan Kurulu (Crane-King) İskenderun ve Belen'e geldi.



Kurul, bölgedeki temsilcilere hangi milletin himaye- KSG sini istediklerini sormaya başladı. Halk Türk yönetimini istiyor, bu durum Fransızları kızdırıyor.



13



Temmuz Memleketlerine iade olunan Arap, Rum ve Ermenilerin sevk masraflarına ait havalenamenin Amasya Livası'na da ayrılması kararlaştırıldı. [Osm]



25 Aralık 1919 tarihli belgede Tokat ve Amasya san- BCA: cakları muhacirin dairelerinin bir yıllık kira bedelle- 272..0.0.74 /68.41..4. rinin gönderildiği bildirilmektedir.



13



Temmuz Simav'ın Karacaviran yaylasına yerleştirilen muhacirlere ilişkin karar verildi. [Osm]



Muhacirlere ait hane tamiri masraflarının kendilerine BCA: 272..0.0.74 ödetilmesine karar verilmiştir.



12



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



AK



s.310.



s.311.



BCA: 272..0.0.71 /30.22..6.



/ 68.41..6.



1919 Yılı



119



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Temmuz Şeyh Salih'in yardım isteğine dair telgrafı incelenmek üzere gönderildi. [Osm]



Mut'tan Şeyh Salih umum mülteciler adına yardım BCA: 272..0.0.74 istemektedir.



14



Temmuz 1789 Fransız İhtilali'nin yıldönümü İstanbul'da ve işgal altındaki Osmanlı topraklarında törenlerle kutlandı.



Adana'da Fransız askerleri resmi geçit yaptılar. Şehir KSG Fransız bayraklarıyla süslendi. Albay Bremond, garnizon subayları ve Adana ileri gelenleri önünde yaptığı konuşmada Çukurova'da yaptıkları reformları ve bundan sonra yapacaklarını anlattı: Liman, gerçek ve modern yollar yapmak, ormanları rasyonel işletmek, yeraltı kaynaklarını bulup işletmek, okullar açmak, vb...



15



Temmuz Denizli-Çal Heyeti Milliyesi oluşturuldu.



Denizli'nin Çal ilçesi müftüsü Ahmet İzzet Efendi, KSG kasabanın ileri gelenlerini toplayarak onlardan milli amaçlar için çalışacaklarını belgeleyen birer kağıt almıştır. Kağıtta verilen emirlere uymayanların öldürüleceği de kabul ediliyor. Denizli Jandarma taburu kumandanı, Jandarma Genel Komutanlığı'na bir rapor göndererek Kuvayı Milliye ile başedemediğini bildirdi. Çevre taburlardan kuvvet gönderilmesini istedi.



15



Temmuz Kimi anonim şirketlerin su- Karar, Milli Kantariye, Milli Ekmekçiler, Milli Menreti idarelerine muaddel ka- sucat, Milli Mahsulat ve Milli İktisad Bankası Anorarname yayımlandı. [Osm] nim Şirketleri hakkındadır. 19 Ağustos tarihli BCA belgesinde Osmanlı Bankası ile Osmanlı Milli Mahsulat Şirketi'nin resmi muamelelerini Milli Şirketler hakkındaki kararnameye göre yürüteceği belirtilmektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.313; BCA: 230..0.0.0 /148.47..8/ M20.



15



Temmuz Sadaret Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.316.



15



Temmuz Osmanlı Seyri Sefain Büt- 1335 senesi için Osmanlı Seyri Sefain Bütçesi'ne Düstur Tertip 2, çesi'ne ilave hakkında ka1.250.000 lira tahsisatı fevkalade ilave edilmiştir. Cilt 11, rarname yayımlandı. [Osm]



/68.41..5.



1335 senesi Sadaret Bütçesine 500 lira eklenmiştir.



s.316.



16



Temmuz Ünye'de muhacir iskan edi- Muhacirlerin sevk ve iaşelerine ait havalenamenin BCA: 272..0.0.11 lecek arazi hakkında maAfyon'a gönderildiği bildirildi. /14.50..2; lumat gönderilmesi istendi. BCA: [Osm] 272..0.0.74 /68.41..8..



18



Temmuz Karadeniz Orduları Başkumandanı Milne, Harbiye Nezareti'nden yeni bir istekte bulundu.



18



Temmuz Müttefik Yüksek Konseyi, Bu karar doğrultusunda Aydın'ın İtalyanlara verilme- AK işgal bölgeleri hakkında an- si kararlaştırıldı. laşamayan İtalya ve Yunanistan arasında bölüştürme yaptı.



19



Temmuz Mülga Müdafaai Milliyye Cemiyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



120



Yönetim Zamandizini



"Kuvayı Milliye'ye ve Reddi İlhak derneklerine baskı KSG yapın; Yunanlılara saldırmasınlar."



Müdafaai Milliyye Cemiyeti'ne ait sepet fabrikası Düstur Tertip 2, Darüleytam'a devredilmiştir. Cilt 11, s.319.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Temmuz Damat Ferit istifa ederek, ikinci kabinesini tasfiye etti.



Damat Ferit, bazı nazırları değiştirerek yarın yeni ka- Vakit, Tasviri Efbinesini kuracaktır.



20



Temmuz Dahiliye Nazırı, Erzurum Valiliğine Mustafa Kemal Paşa’nın tutuklanmasını emretti. [Osm]



Vali vekili Kadı Hurşit Efendi, "gücünüz yetiyorsa KSG gelin siz tutuklayın" cevabını vermiştir. Valiler, Mustafa Kemal Paşa’nın nerede olduğu ve ne işle uğraştığı yolunda Dahiliye Nazırı'nın sorularını cevaplamışlardır. Sivas: Buradan Erzurum'a gitmişti… Erzurum: İkametgahında kişisel işleriyle uğraşıyor. Dışarı ile nadiren görüşüyor..



20



Temmuz Sadrazam Damat Ferit Paşa Telgraf, Erzurum Kongresi üzerine gönderilmiştir; Nutuk tarafından vilayetlere bir Sivas Kongresi ile ilgilidir: "Paris Barış Konferantelgraf gönderildi. sı'nda bulunduğum altı haftalık süre içinde Anadolu'nun yarattığı karışıklık çok üzücüdür. Milli kongre hazırlıkları anayasaya aykırıdır. Men edilmelidir.



20



Temmuz Kazım Karabekir Paşa 3. Ordu (eski adı 9. Ordu) Müfettişliği'ne vekil olarak atandı. [Osm]



Kazım Karabekir, Erzurum'da 15. Kolordu Kuman- KSG danlığı görevini yürütmektedir. Karabekir'in müfettiş vekilliği 18 Ağustos'a kadar sürecektir. Kazım Karabekir, Harbiye Nazırı'nın kolordu komutanlığı için kimi önerdiği sorusuna, kolordunun başından ayrılmayacağı karşılığını vermiştir.



20



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Mazhar Müfit'e (Kansu) ileride Cumhuriyet'in kurulacağını söyledi.



Bitlis mutasarrıfı iken görevden alınan ve Erzurum'da KSG; Mustafa Kemal Paşa’yla birlikte bulunan Mazhar Kansu, 74. Müfit, başarıya ulaşıldığı takdirde hangi hükümet biçiminin uygulanacağını sordu. Mustafa Kemal Paşa, "açıkça söyleyeyim, şekli hükümet, zamanı gelince, cumhuriyet olacaktır" cevabını verdi.



20



Temmuz Türkiye Sosyalist Fırkası'nın ilk kongresi yapıldı.



Demokratik esasları kapsayan bir tüzük ve program KSG kabul edildi. Tüzük, partiyi beynelmilel sosyalist fırkasının bir cüzü olarak niteliyor. Parti 20 Şubat'ta kurulmuştu.



20



Temmuz Harbiye Nezareti'ndeki Mougin, Türkiye'nin toprak bütünlüğünün Fransız KSG Fransız irtibat subayı Albay mandası altında korunmasını önermiştir. Mougin, hükümetine bir rapor gönderdi.



21



Temmuz Üçüncü Damat Ferid Paşa Hükümeti kuruldu.



Herhangi bir siyasi partiye değil, daha çok İngilizlere TV, 3604; ve saraya bağlı olan yeni hükümet, Erzurum ve Sivas KSG kongreleriyle Anadolu'da gelişen direniş örgütü ve hareketlerine karşı tutumunu daha da sertleştirecek, Anadolu'nun İstanbul'la bağlantısını kesmesi sonucunda, İngilizlerin telkiniyle 30 Eylül'de istifa ederek yerini Ali Rıza Paşa kabinesine bırakacaktır. Zaman gazetesi manşeti: "Dört ayda Üçüncü Ferit Paşa kabinesi." Akşam gazetesi manşeti: "Damat Ferit Paşa Kabinesi'nin millet tarafından memnuniyetle karşılanmadığı görülüyor." İdrak gazetesi: "Kabine buhranı zahiren halledildi. Eski tas, eski hamam..."



21



Temmuz Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın merkezinden toplanan bazı parti ve dernekler, hükümeti gayrimeşru ve güvenilmez ilan ettiler.



Hürriyet ve İtilaf, Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Tür- İHMM, kiye Sosyalist, Sosyal Demokrat partileri ile bazı 439. dernekler katılmıştır.



kar; KSG



1919 Yılı



121



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Temmuz Dahiliye Nezareti, ordunun ve subayların her türlü siyasi akımdan uzak bulundurulmasını istedi. [Osm]



24 Temmuz'da Harbiye Nezareti de aynı yolda bir Tasviri Efkar, 23 bildirimde bulunacaktır.



21



Temmuz Paris Barış Konferansı Yüksek Konseyi, Yunanlıların İzmir'deki zulümleriyle ilgili şikayetleri incelemek üzere bir komisyon kurulmasını kararlaştırdı.



"Yunan Zulümlerini İnceleme Müttefiklerarası Kuru- TKSK, lu", 15 Mayıs-20 Temmuz arası olaylarını incelemiş- s. 52; TİH; tir. Kurula İngiltere adına Hare, Fransa adına KSG Bunuost, İtalya adına da Dall Olio katılmıştır. Venizelos, kurula bir Yunan temsilcinin de katılmasını önermiştir. Yüksek Konsey, oy hakkı bulunmamak şartıyla bu isteği kabul etmiştir. Aynı şartlarla bir Türk temsilcinin de kurula katılması kararlaştırılmıştır. Kurul ilk toplantısını 4 Ağustos'ta İstanbul'da, ikinci toplantısını 23 Ağustos'ta İzmir'de yapmıştır. Yunan Hükümeti, İzmir'in işgali sırasında yapılan katliam ve yağma için bir askeri mahkeme kurarak suçlu gördüğü bazı kişileri cezalandırmış ve böylece Türk ve dünya kamuoyunu yatıştırmaya çalışmıştı. Komisyon incelemeleri sonunda, olayların asıl sorumluluğunun Yunan ordusunda olduğunu tespit etmiştir.



21



Temmuz Kigor'un Boğazlıyan merkezinden çektiği telgrafın gönderildiği bildirildi.



Telgraf, Ermeni milleti namına bazı şikayetler içer- BCA: 272..0.0.11 mektedir.



21



Temmuz Antep Tasfiye Komisyonu'nca el konulan kiliseye ait emval-i metrukenin ruhbanlara iadesine karar verildi. [Osm]



Kiliseye Ermeni tehciri esnasında el konulmuştu. 26 Temmuz 1919'da Ayıntab (G.Antep) Ermeni Milleti Protestan Kilisesi'nin genişletilerek tamir edilmesine karar verildi.



22



Temmuz Refet Bey Mustafa Kemal Paşa'ya bir telgraf gönderdi.



Refet bey, telgrafının son satırlarında ajansların Mec- Nutuk lisi Mebusan seçimlerinden söz ettiğini, bu konuda Mustafa Kemal Paşa’nın ne düşündüğünü sormaktadır. Mustafa Kemal Paşa, 23 Temmuz tarihli yanıtında Meclisi Mebusan'ın toplanması gerektiğini, ama İstanbul'da değil, Anadolu'da toplanacağını söylemiştir. Bu konu, kongrede görüşülecek ve bunun üzerine işe girişilecektir.



22



Temmuz Bursa'daki Batum ve havalisi mültecilerinin şimdilik sevklerine imkan olmadığı bildirildi. [Osm]



24 Kasım 1919 tarihli belgede Trabzon'dan vapurla BCA: gönderilen Erzurum ve Batum mültecilerinin gide- 272..0.0.14 / 75.21..9. cekleri yerlere ulaştırılması istendi.



22



Temmuz Müslüman mültecilere yardım için havalename gönderildi. [Osm]



Havalename Denizli, Çine, Soma ve Söke'de bulunan BCA: 272..0.0.74 mültecilere gönderilmiştir.



22



Temmuz Sivas merkezinde çalışan memurların pahalılık zamlarının ödenmesi için bir miktar para gönderildi. [Osm]



Sivas merkezinde çalışan memurların Mayıs 1335'e BCA: kadar pahalılık zamlarının ödenmesi için seksen 272..0.0.74 /68.42..1. yedibinbeşyüz kuruş gönderilmiştir.



122



Yönetim Zamandizini



Temmuz 1919.



/14.50..5.



BCA: 272..0.0.11 /14.50..4; BCA: 272..0.0.11 /14.50..7.



/68.42..2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Temmuz Erzurum Kongresi toplandı. 14 gün süren Kongre, 7 Ağustos'ta sona ermiştir. TBMM Mustafa Kemal Paşa, 3 olumsuz- 4 çekimser oya kar- ZC, Cilt I. şılık 38 oyla Erzurum Kongresi başkanlığına seçilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, yaptığı konuşmada ateşkes hükümlerine aykırı olarak yapılan saldırıları anlattı; milletin kutsal varlıkları koruyacağını, milli iradenin Anadolu'dan doğabileceğini belirtti; Mısır, Hindistan ve Afganistan'daki milli kurtuluş ve Rusya, Gürcistan, Azerbaycan'daki sosyalizm mücadelesini övdü. Kongreye Erzurum'dan 24, Trabzon'dan 17, Sivas'tan 10, Bitlis'ten 3, Van'dan 2 olmak üzere 56 delege katılmıştır. Kongreye katılanların mesleki yüzdeleri şöyle: 19 toprak sahibi, 15 idareci, 13 din adamı, 11 asker, 9 tüccar, 7 hukukçu, 7 eğitimci, 7 gazeteci, 2 sağlıkçı ve teknik eleman. Kongre çalışmasının sonucunda bir tüzük düzenlenmiş, bu tüzüğün içeriğini duyuran bir bildiri yayımlanmıştır. Kongre bildirisi, yurt içinde her yere ve yabancı devlet temsilcilerine türlü yollarla bildirilmiştir. Kongre, padişaha bağlılık telgrafı çekmiş; telgrafta kongrenin açılış nedeni anlatılmıştır. Kongrede ulusal sınırlar çizilmiştir: Mondros Mütarekesinin imzalandığı 30 Ekim 1918 tarihinde belirlenen sınır vatan sınırları olacaktır: "... Şark hududuna elviyei selaseyi dahil ederek tasavvur buyurunuz. Garb hududu Edirne'den bildiğimiz gibi geçiyor. En büyük tebeddülat cenub hududunda olmuştur. Cenub hududu İskenderun cenubundan başlar. Haleble Katıma arasından Cerablus köprüsüne müntehi olur bir hat ve Şark parçasında da Musul vilayeti, Süleymaniye ve Kerkük havalisi ve bu iki mıntıkayı yekdiğerine kalbeden hat. Efendiler, bu hudud sırf askeri mülahazat ile çizilmiş bir hudud değildir, hududu millidir. Hududu milli olmak üzere tesbit edilmiştir. Fakat bu hudud dahilinde tasavvur edilmesin ki anasırı islamiyeden yalnız bir cins millet vardır. Bu hudud dahilinde Türk vardır, Çerkes vardır ve anasırı sairei islamiye vardır. İşte bu hudud memzuç bir halde yaşayan, bütün maksatlarını bütün manasıile tevhid etmiş olan kardeş milletlerin hududu millisidir."



23



Temmuz İkinci Meşrutiyet'in ilanı yıldönümü kutlanıyor.



Kutlama için binlerce kişi Sultanahmet Cami avlusunda toplandı. Hükümet, Hürriyet Bayramı olarak kutlanan bu günde gösteri yapılmasını yasakladı; polis değişik partilerin düzenlediği miting için gelenleri dağıttı. Gençler dağılmadan önce hep bir ağızdan hürriyet şarkıları söylediler. Hürriyet Bayramı Anadolu'da da kutlandı.



23



Temmuz Sadrazam Ferit Paşa haber ajanslarına demeç verdi.



Erzurum'da ulusal bağımsızlık yolunda kararlar alınır Nutuk ve buna yönelik ilkeler saptanırken, Sadrazam Ferit Paşa da ajanslara birtakım demeçler yayımlıyordu: "Anadolu'da karışıklık çıktı. Anayasaya aykırı olarak Millet Meclisi adı altında toplantılar yapılıyor. Bu işlerin askeri ve mülki memurlarca yasaklanması gerekir." Mustafa Kemal Paşa, Ferit Paşa'nın sözlerini şöyle değerlendirmektedir: "Bu demeçlere Sadrazamın ulusu curnal etmesi dense yeridir."



1919 Yılı



24.7.1919İkdam, Zaman, Memleket; KSG



123



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Temmuz ABD İstanbul Yüksek Ko- "Bütün Türkiye için bir manda gerekir. Amerika, İti- KSG miseri Amiral Bristol'un ilk laf Devletleri'nin elinde bir araç olmakla büyük bir raporu. tehlikeye doğru koşmaktadır, Ermenistan için mandaterlik kabul ederse, Türkiye'nin İtilaf Devletleri arasında paylaşılmasına boyun eğmek durumunda kalacaktır." İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe'un raporu: Bir İngiliz mandası makbuldür.



23



Temmuz İfham Gazetesi İstanbul'da yeniden yayımlanmaya başladı.



Gazete, 1912'de yayın hayatına başlamış, müdürlü- KSG ğünü ve başyazarlığını bir süre Mustafa Suphi yapmıştı. İfham, 6 Mart 1920'ye kadar 204 sayı çıkacak; İstanbul'da Kuvayi Milliye'nin en ateşli savunucusu olacaktır.



23



Temmuz Cebel-i Lübnan'da bulunan Ayn-ı Turan Darüleytamındaki çocukların İstanbul'a getirilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



Karar, Maarif Nezareti'ne aittir.



24



Temmuz Dahiliye Nezareti, Erzurum Valiliğine, Kolordu ile işbirliği yapılarak Kongre'nin dağıtılmasını, toplayanlar hakkında yasal işlem yapılmasını tavsiye etti. [Osm]



Nezaret, ertesi gün de, Kongre hakkında ne yapıldı- KSG ğının "akşama kadar" bildirilmesini isteyecek; Vali vekili Kadı Hurşit Efendi, 28 Temmuz'da verdiği cevapta ilk telgrafın alınmadığını bildirerek, tekrar yazılmasını isteyecek ve "vilayette emniyeti ve asayişi bozacak bir hal yok" diyecektir.



24



Temmuz İkinci Ordu Müfettişliği ile Askeri Okullar Müfettişliğine atama yapıldı. [Osm]



Askeri Okullar Başmüfettişi Esat Paşa, İkinci Ordu TV, 3608. Müfettişliğine, İkinci Ordu Müfetttişi Cemal Paşa askeri okullar müfettişliğine atandılar.



24



Temmuz İstanbul Muhafızlığı ve 25. Kolordu Komutanlığı'na Miralay Ahmet Şevki Paşa atandı. [Osm]



TV, 3608.



24



Temmuz Divanı Harbi Örfi Başkanlığına Zeki Paşa atandı. [Osm]



TV, 3608.



24



Temmuz Kocaeli Yassıgeçit'de KöRuhsat Sadık, Seher Hanım, Hüseyin Hüsnü'ye ve- BCA: 310..10.0.41 mür ve Demir madeni işrilmiştir. /1637.2263 letme ruhsatı verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.14 /75.21..10.



..0/



25



Temmuz Dahiliye Nazırı Adil Bey, Sivas Valiliği'ne bir telgraf gönderdi.



Telgrafta, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in giri- KSG şimlerinin yurt çıkarlarına aykırı ve pek zararlı olduğu ileri sürülmekte; devlet işlerine karışanların kim olursa olsun yakalanıp kanun pençesine teslim edilmesi emredilmektedir.



25



Temmuz İngiliz Yüksek Komiseri Calthorpe'un raporu.



"Türk Hükümeti'nin Mustafa Kemal'e yasadışı bir insan TKSK, muamelesi yapması için ısrar edeceğim." Calthorpe'un 53; 169. 27 Temmuz tarihli raporu: "Türkiye'de durum vahim. Türkler Batılılardan ümit kesip kendilerine güvenme çevresinde toplanıyorlar. Meclis'in İstanbul'da açılması önlense bile Anadolu'da açılmasının önüne geçilemez. Anadolu'da ayrı bir hükümet kurulabilir. Seçimler şovenist ve komitacı ruhlu olanlara yarayacak ama açıkça engellemek Wilson ilkelerine aykırı olur." 30 Temmuz tarihli rapor: "Milli hareket hızla yayılıyor. Hükümetin otoritesi gittikçe siliniyor. Tutuklama ve sürgünler milli hareketi önleyemez."



124



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Temmuz Görele ile Vakfıkebir arasındaki kıyı üç motordan ateşe tutuldu.



İçinde 50-60 kişi bulunan üç motora, jandarma karşı- HTVD 7, lık vermiş; motorlardaki Rum ve Ermeni göçmeni ol- ves. 150. duğu sanılan kişilerin karaya çıkmasına engel olmuştur. Silahlı göçmenlerin Trabzon'a çıkmaması için önlem alınmıştır.



26



Temmuz İkinci Balıkesir Kongresi toplandı.



Bölgede ulusal direnişi örgütlemek ve askeri teşkilat AK; KSG yapmak amacıyla toplanan Kongre, Balıkesir Hareketi Milliye ve Reddi İlhak Kongresi adını taşıyor. İlki 27 Haziran-12 Temmuz arasında toplanan Kongreye, Kuvayı Milliye liderleri ile bölge ileri gelenleri katılmıştır. Kongre'de ikmal işlerinin belirli esaslara bağlanması konusu ele alınmıştır. Kongre sırasında 18 yerden katılan 48 delegenin imzasıyla Yunan işgalinin haksızlığı, İstanbul'daki İngiliz, Fransız, Birleşik Amerika ve İtalya temsilcilikleri nezdinde protesto edilmiş; memleketin kurtuluşu ve bağımsızlığı sağlanıncaya kadar Milli Mücadele'ye devam edileceği belirtilmişti. Kongre 30 Temmuz'da kapanacaktır.



26



Temmuz Hükümet, Anadolu'nun 5 bölgeye ayrılarak her birine bir tetkik heyeti gönderilmesini kararlaştırdı. [Osm]



Kurullar, Dahiliye Nezareti'nden bir memur bir katip- İHMM, le Harbiye Nezareti'nden yüksek rütbeli bir subaydan 447; KSG. meydana gelecek. Bölgeler ise şunlar: 1. BalıkesirBursa, 2. Konya, Afyon, Antalya, 3. AnkaraKastamonu, 4. Samsun-Sivas, 5. Trabzon-Erzurum. Trabzon-Erzurum bölgesine Ziya Bey'le Yusuf Rıza Paşa, Ankara-Kastamonu bölgesine Rahmi Bey'le Galip Paşa'nın gönderilmesine karar verildi.



26



Temmuz Harbiye Nezareti, 15. Kolordu Komutanlığı'na Erzurum'da toplanan kongreye karşı ne yapıldığını sordu. [Osm]



Karabekir, verdiği cevapta, "halkın memleketimizi İH, 84. kimseye vermeyiz" diye karar aldığını, kendisinin de haklı teşebbüslerinde gereken kolaylığı gösterdiğini bildirdi. Genelkurmay Başkanlığı da ordu müfettişlikleri ve kolordu komutanlıklarına bir genelge göndererek; ordu mensuplarının her türlü siyasi akımdan uzak bulundurulmasını önemle rica etti.



27



Temmuz Hükümet, yeni seçimlere Seçimler, 2 Ekim'de kurulacak Ali Rıza Paşa hükü- Tasviri Efkar, karar verdiğini bildirerek, meti zamanında yapılacaktır. Memleket, valilerden seçim için hazırlık Zaman; yapmalarını istedi. [Osm] KSG.



27



Temmuz Hükümetteki sandalyesiz Tevfik Paşa'nın da istifa edeceği söyleniyor. Alem- İstiklal, İkdam, bakanlardan İzzet Paşa isti- dar: "İyi bir devlet adamı değildir." Zaman, fa etti. [Osm] KSG



28



Temmuz 1335 bütçesine ilave hakDevairi muhtelife tahsisatı fevkaladei şehriyesi için Düstur Tertip 2, kında iradei seniyye yayım- 1335 bütçesine 7.268.900 lira eklenmiştir. Cilt 11, landı. [Osm] s.320.



28



Temmuz Bursa ve Erzurum valilikle- Gümülcineli İsmail Bey'in hakkında yoğun şikayet- TV, 3610. rine atama yapıldı. [Osm] lerden ötürü İstanbul'a çağrılmasından sonra boşalan Bursa Valiliğine Azmi Bey, Erzurum Valiliğine Reşit Paşa atanmıştır. Her iki vali de atandıkları illerde önceden valilik yapmıştı.



28



Temmuz Balıkesir mutasarrıflığına atama yapıldı. [Osm]



Ayvalık eski kaymakamı Osman Nuri Bey atanmıştır. TV, 3611.



1919 Yılı



125



G.



Ay



Açıklamalar



Kaynak



28



Temmuz Tekirdağ Mutasarrıfı Hasan Yerine Teke eski mutasarrıfı Firuzan Bey atanmıştır. Vassaf Bey görevinden alındı. [Osm]



TV, 3611.



28



Temmuz Matbuat Müdürlüğü, umum Genel müdürlüğe Haydar Bey atanmıştır. müdürlük haline getirildi. [Osm]



TV, 3610.



28



Temmuz Kuvayı Milliye, Ödemiş doğusunda bulunan Birgi'de Yunanlılara ikinci bir baskın yaptı.



1000 kişilik çete kuvvetinin Yunanlılarla çarpışması KSG 9 saat sürmüştür. 11 Yunan eri ile 50 Türk ölürken, 17 Türk esir düşmüştür.



28



Temmuz Yunanistan'ın İzmir çıkarması sırasında meydana gelen olayları Venizelos'un emriyle araştıran Albay Mazarakis, raporunu tamamladı.



Raporda Yunanlıların Türk direnişini abartarak katli- KSG am yaptığı kabul ediliyor: "Türk askerleriyle birlikte sivil Türklere ve silahsız erlere hunharca davranıldığı tartışma götürmez bir gerçektir. Şimdi herkes suçu başkasına atıyor. Karışıklıktan sorumlu 74 kişi yakalanmış, 12'si asılarak idam edilmiştir. Hüküm giyenlerin 48'i Rum, 13'ü Türk, 12'si Ermeni, 1'i Musevi'dir. Zafiriu bakanlık emrine alınmıştır."



28



Temmuz Sögüt'ün Muratça Köyü Muhtarı Agob'un telgrafı gönderildi.



Telgrafta memleketlerine dönen Rum ve Ermenilere BCA: 272..0.0.11 yardımda bulunulması talep edilmektedir.



Temmuz Karahisar-ı Sahib (Afyon) livasında bazı arazilerin iskana açılmasına karar verildi. [Osm]



Afyon'un Bolvadin kazası ve bazı köylerindeki boş BCA: 272..0.0.11 ve miri arazilerin iskana açılması kararlaştırılmıştır.



29



Temmuz Hükümet, Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in hemen yakalanıp İstanbul'a getirilmesini kararlaştırdı. [Osm]



"Hükümet'in karar ve bildirilerine aykırı davranış ve Nutuk; kışkırtmalarına devam eden" Mustafa Kemal Paşa ve KSG Rauf Bey'in yakalanması kararı Hariciye Nezareti ile Erzurum ve Sivas Valiliklerine bildirilmiştir. Harbiye Nazırı Nazım Paşa tarafından Onbeşinci Kolordu Komutanlığı'na bir emir gönderildi: "Mustafa Kemal Paşa ile Refet Bey'in Hükümet kararlarına karşı gelmelerinden ötürü hemen yakalanarak İstanbul'a gönderilmeleri Babıali'ce uygun görülüp ilgili görevlilere gerekli buyruklar verildiğinden, kolorduca önemle yardım edilmesi ve sonucundan bilgi verilmesi rica olunur." Bu emre, Kolordu Komutanlığı'nca yanıt verilmiş, bu yanıt öteki komutanlara da gönderilerek dikkatleri çekilmiştir.



29



Temmuz Hükümet, ordu müfettişliklerinin komutanlıklara dönüştürülmesini kararlaştırdı. [Osm]



Böylece halen Karabekir'in vekaleten üzerinde bulu- İHMM, nan 3. Ordu müfettişliği de 3. Ordu komutanlığı olu- 454. yor. Bundan başka 1. Ordu Müfettişliği İstanbul'da, 2. Ordu Müfettişliği de Konya'da bulunuyor.



29



Temmuz Dahiliye Nezareti'nin seçim- Memurların, halkı oyunda serbest bırakmaları ve hiç- Alemdar; KSG lere ilişkin genelgesi. [Osm] bir partiye alet olmamaları istendi.



29



Temmuz Venizelos-Tittoni Anlaşması imzalandı.



28



126



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



/No: 14.50..8.



/ 14.50..9.



İtalyanlarla Yunanlılar arasında Paris'te yapılan gizli TKSK, 54. anlaşmaya göre İtalyanlar Rodos dışında 12 Ada'yı Yunanlılara bırakıyor. Buna karşılık Kuzey Epir'de, Doğu ve Batı Trakya'da Yunan çıkarlarını destekliyor. Kuşadası'nın güneyinde kalan Aydın, Denizli, Muğla'yı alıyor. İtalyanlar, anlaşmayı bir yıl sonra feshedeceklerdir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Temmuz Kastamonu'dan asıl memleketlerine dönmeyen kişiler hakkında karar verildi. [Osm]



Memleketlerine dönmeyip, kendi istekleriyle bulun- BCA: dukları yerlerde kalan kişilere yevmiye verilemeye- 272..0.0.11 / 14.50..10 ceği bildirildi.



30



Temmuz Hükümet, seçim kararnamesini hazırladı. [Osm]



Kararnameye göre, Dahiliye Nezareti hemen hazır- İHMM, lıklara girişilmesini sağlayacak, tarafsız olmayan 443. mülki yöneticiler hemen değiştirilecek, askerlerin seçime karışmaması için Harbiye ve Bahriye Nezaretleri tedbir alacak, işgal altındaki yerlerde seçim yapılabilmesi için Hariciye girişimlerde bulunacak.



30



Temmuz Damat Ferit Paşa, Harbiye Nezareti'nden ordunun savaş düzeni, genel gücü, savaş araçları konusunda bilgi istedi. [Osm]



Bu bilgileri İtilaf Devletleri temsilcilerinin istediğini, HTVD 7, ves. 146. kendisinin de onlara aktaracağını bildirmiştir.



30



Temmuz Muhacirin Heyeti Reisi Maruf Bey Balıkesir'den Genel Müdürlüğe çağrıldı. [Osm]



Muhacirlerle ilgili bazı meselelerin görüşülmesi için BCA: Muhacirin Heyeti Reisi Maruf Bey'in biran evvel Ba- 272..0.0.11 lıkesir'den Genel Müdürlüğe gelmesi gerektiği bildi- /14.50..11. rilmiştir.



31



Temmuz Dahiliye Nazırı Adil Bey, Ankara Valiliğine emir verdi. [Osm]



"Komutanlar zorla asker topluyor ve Ankara'ya dele- HTVD 8, ge çağırıyorlarmış. Önayak olanları tutuklayıp gön- ves. 172. derin." Adil Bey, Harbiye Nezareti'ne de şunu bildirdi: "Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey, Karabekir şöhret sağlamak için devletin silah ve satvetini kullanıyorlar. Hareketleri çok vahim tepkiler doğurur. Gerekenlere etkili ihtarlarda bulunulması."



1



Ağustos



Erzurum Kongresi Genel Kurulu, ABD Başkanı Wilson'a bir telgraf gönderdi.



Telgrafta Wilson'a kendi ilan ettiği ilkelere rağmen, İH, s.100İzmir'in Yunanlılarca işgaline razı olmasını hayretle 101. karşıladığını bildirildi.



1



Ağustos



Harbiyye Bütçesi'ne ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Dersaadet Divanı Harbine merbut Tetkiki Hesabat Komisyon Heyetlerinin masrafı zaruriyeleri için 1335 Harbiyye Bütçesi'ne 5,580 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



1



Ağustos



Şurayı Askeri Teşkiline da- Anadolu'daki subayları yola getirmek, subayların siir kararname yayımlandı. yasetle uğraşmalarını yasaklamak amacıyla, geniş [Osm] yetkilere sahip dokuz kişilik Askeri Şura kuruldu. 3 Ağustos 1919'da İsmet Bey (İnönü) Askeri Şûra üyeliğine getirilmiştir. Damat Ferit, "Anadolu'ya silah sevkiyatı yapıyor" gerekçesiyle İsmet Bey'i bu görevden uzaklaştırmıştır. Şura, Genelkurmay Başkanı'nın yetkileriyle çatıştığı için 1 Eylül 1919'da yayımlanan kararnameyle kaldırılacak, Ali Rıza Paşa hükümeti 16 Aralık'ta yeniden bir askeri şura kuracak, bu da Damat Ferit Paşa'nın dördüncü hükümeti zamanında 18 Nisan 1920'de lağvedilecektir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.323; 365; TV, 3614; İHMM, s. 451.



1



Ağustos



Ekmek bedeli hakkında ka- Kararname, Hicaz Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi rarname yayımlandı. [Osm] memurinine verilecek ekmek bedelini düzenlemektedir. Aynı tarihte Ziraat Bankası ve Emniyet Sandığı memurin ve müstahdeminine verilecek ekmek bedeli hakkında kararname de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.325; 330.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.322.



127



G.



Ay



Olay/Mevzuat



1



Ağustos



Esir zabitan ve memurin ve mensubini askeriye muhassasatının sureti tesviyesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1



Ağustos



Ziraat Bankası bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Ziraat Bankası bütçesine 80.000 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



Tezyidi maaşat hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Jandarma zabitanından idare eminlerine Düstur Tertip 2, kadar çeşitli rütbelerde bulunanları kapsamaktadır.



Ticaret ve Ziraat Bütçesine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 Ticaret ve Ziraat Bütçesine 1.500 lira eklenmiş- Düstur Tertip 2, tir.



1



1



Ağustos



Ağustos



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.326.



Cilt 11, s.329.



Cilt 11, s.331.



Cilt 11, s.333.



2



Ağustos



Genelkurmay Başkanlığı'na Genelkurmay Başkanlığını 14 Mayıs 1919'dan beri TV, 3614; Hadi Paşa atandı. [Osm] Cevat Paşa yürütüyordu. Hadi Paşa, bu görevde 12 KSG. Eylül'e kadar kalacak, bu tarihte yerine Mehmet Fuat Paşa atanacaktır. Hadi Paşa, 1913'te Genelkurmay Başkanlığı'ndan emekliye ayrılmıştı.



3



Ağustos



Miralay İsmet Bey (İnönü), İsmet Bey, Kolordu Komutanlığı unvanıyla Harbiye TV, 3616. mevcut yetkisi ile Askeri Bakanlığı emrinde bulunuyordu. Şura Umumi Muamelat Müdürlüğü'ne atandı. [Osm]



3



Ağustos



Uryanızade Cemil Efendi'- Cemil Efendi, Adalet eski nazırlarındandır. nin Anadolu Kazaskerliği payesi kendisine geri verildi. [Osm]



3



Ağustos



Sadrazam Damat Ferit Paşa Yazıda, taşradaki memurların Hükümet'in işlerini KSG Harbiye Nezareti'ne bir ya- güçleştirmekten sakınmaları gerektiği bildirildi. zı gönderdi. [Osm]



3



Ağustos



İzmir valisi İzzet Bey, Ba- Hacim Muhittin Bey'in cevabı: "Bir Yunan birliğinin KSG lıkesir Reddi İlhak Merkezi başına geçip siz tutuklayın!" Başkanı Hacim Muhittin Bey'in yakalanmasını emretti. [Osm]



3



Ağustos



Amerikan Yüksek Komise- "Türkler ne kendilerini ne de başkalarını yönetebilir- KSG ri, Türkiye'nin geleceği ile ler. Islah edilmelidirler. Ahlaki ve maddi yönden ilgili görüşlerini iletti. ABD mandası en uygun olanıdır. Türk Hükümeti, Konya veya Ankara'ya götürülebilir. ABD'ye, iyi bir sonuç almak için Kürdistan'a kadar bütün bölge gereklidir. Yüksek amaçlarımız olmalı, savaşa milyarlar harcayacak yerde, mandaya milyonlar harcamak daha akıllıcadır."



3



Ağustos



Amerikan İnceleme Kurulu, Amerikan Elçiliği'nde parti, dernek, cemaat ve basın temsilcilerini dinlemeye devam ediyor.



128



Yönetim Zamandizini



Hahambaşı Hayım Nahum Efendi, Kurul'un hangi devleti tercih ettikleri sorusuna "Musevi unsuru kimseyi tercih etmiyor" karşılığını verdi. Amerikan Kurulu Kürt Teali Cemiyeti ile Keldani temsilcilerini de dinledi.



TV, 3617.



Vakit, Akşam, İkdam; KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ağustos



3. Kafkas Tümeni Komuta- Mustafa Kemal Paşa, 7 Ağustos'ta Yarbay Halit'in AK nı Yarbay Halit (General telgrafına karşılık vermiştir. Karsıalan), Mustafa Kemal Paşa'ya bağlılık telgrafı çekti.



4



Ağustos



Ayvalık ve Bergama'ya ge- İzmir ve civarından hicret eden müslüman halka velen muhacirine sarfedilmek rilmek üzere Denizli Valliliği'ne de 900 000 kuruş üzere 2 300 000 kuruş gön- gönderilmiştir. derildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.42..8; 7.



5



Ağustos



Elazığ (Mamuretülaziz) Mal Sandığı açığını karşılamak için gerekli para gönderildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.42..9; BCA: 272..0.0.74 /68.42..3.



5



Ağustos



Edirne'de açıkta kalan mu- Muhacirler Rum ve Ermenilerin Edirne'ye dönmeleri BCA: 272..0.0.11 hacirlerin iskan olunabilsebebiyle açıkta kalmıştır. /14.50..12. meleri için gerekli malumatın bildirilmesi istendi. [Osm]



6



Ağustos



Ekmek bedeli hakkında ka- Kararname, Darüleytam memurin ve muallimin ve rarname yayımlandı. [Osm] muallimat ve müstahdeminini kapsamaktadır. 9 Ağustos 1919'da ise Hududu Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi bilumum memurin ve mazulini ile müdüriyeti mezkure tekaüd sandığından maaş alanlara ekmek bedeli itası hakkında kararname yayımlanmıştır.



6



Ağustos



1. Nazilli Kongresi toplandı.



Kongreye Aydın çevresinde savaşan 10 ilçe, 11 bu- KSG caktan delegeler katılıyor. 9 Ağustos'ta çalışmalarını tamalayacak olan Kongre, 57. Tümen'in coğrafi bölgesi olan Aydın 'da (Aydın, Menteşe, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya livaları ile izmir'in Ödemiş ve Kuşadası ilçelerini ve önemli bucak merkezlerini içine alıyor) milli direnişi örgütlemek için kararlar alacaktır. Kongre'nin aldığı kararlara göre, daha önce kurulmuş Heyeti Milliyeler, Cemiyetler Kanunu'na göre kurulmuş Heyeti Milliye oldu. Heyeti Miliye'nin merkezi Nazilli olarak saptandı. Kongre 13 Eylül'de ikinci toplantısını yapacaktır.



6



Ağustos



Jandarma Genel Komutanı Kemal Paşa, denetlemelerde bulunmak üzere, Bandırma yolu ile Ege bölgesine gitti.



Gezinin amacı, bölgedeki milli kuvvetleri yola getir- İstiklal, Peyam; mek…



22 Temmuz 1919 tarihli belgede Elazığ (Mamuretülaziz) Muhacirin Memurluğu'nda çalışan geçici memurların aldığı ücret ve istihdam edildikleri yerleri gösterir defterin gönderildiği belirtilmektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.334; 335.



KSG



6



Ağustos



Üçüncü Kolordu Komutanlığı'na Mustafa Kemal Paşa'nın yerine Abdullah Paşa atandı. [Osm]



Atama kararı Anadolu'daki komutanlar tarafından İfham; tepkiyle karşılanan ve göreve başlatılmaması için İHMM, Anadolu'da tedbirler alınan Abdullah Paşa, 14 Ağus- s. 449. tos'ta görevinden istifa edecektir.



7



Ağustos



Erzurum Kongresi sona erdi.



Mustafa Kemal Paşa, Kongre toplantısının kapanışını Nutuk Söylev'de şöyle dile getirmektedir: "Önemli kararlar alındığını ve bütün dünyaya ulusumuzun varlık ve



1919 Yılı



129



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



birliğinin gösterildiğini söyledim. Tarih, bu Kongremizi çok az görülebilen büyük bir eser olarak yazacaktır dedim." Kongre 9 kişilik bir Temsil Kurulu (Heyeti Temsiliye) seçti. Kurul'da şu kişiler bulunuyor: Mustafa Kemal Paşa (3. Ordu Birlikleri Müfettişliğinden ayrılma), Hüseyin Rauf Bey (Bahriye eski nazırı), Hoca Raif Efendi (Erzurum eski mebusu), Şeyh Fevzi Efendi (Erzincan'da Nakşi Şeyhi), Servet Bey (Trabzon eski mebusu), Bekir Sami Bey (Beyrut eski valisi), Sadullah Efendi (Bitlis eski valisi), Hacı Musa Bey (Mutki aşireti reisi), İzzet Bey (Trabzon eski mebusu). Bekir Sami Bey, Sadullah efendi ve Hacı Musa Bey yokluklarında seçildiler. 8 Ağustos'tan sonra Vilayatı Şarkiyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğünün özel maddesi gereğince Kazım Karabekir de Temsil Kurulu'na alınacaktır. Heyeti Temsiliye başkanlığına Mustafa Kemal Paşa seçilmiştir. 11 Ağustos tarihli Sabah gazetesinin haberi: "Erzurum Kongresi 7 Ağustos'ta dağıldı. Kongreye iştirak edenler, ehemmiyetsiz bir takım adamlardan ibarettir. Anadolu İslam ahalisi tahriklere önem vermiyor..." Kazım Karabekir Paşa, Erzurum Kongresi Kararlarını Harbiye Nazırı Nazım Paşa'ya göndermiştir. 7



Ağustos



Erzurum Kongresi, dağılmadan önce bir bildiri kabul etti.



32 delegenin imzasıyla kabul edilen 10 maddelik bu KSG bildiriye göre "Doğu illeriyle Trabzon, Samsun birbirinden ayrılamaz. Bu bölgenin İslam halkları öz kardeştir. Yurdun bütünlüğü ve bağımsızlığı için milli irade hakim kılınmalıdır. İşgal ve müdahaleye birlikte karşı konacaktır. Hükümetin aciz kalması halinde uygulanmak üzere gereken tedbir alınmıştır. Müslüman olmayanların kanuni haklarına saygı gösterilecektir. Ateşkes sınırları içindeki halklar bölünemez, bunların haklarına saygı duymayan kararlar alınamaz. Bağımsızlığa saygı duyan yardım kabul edilir. Milli meclis hemen toplanmalıdır. Hükümet milli iradeye saygılı olmalıdır. Dernekler, Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı ile genişletilmiş ve bir Temsil Heyeti seçilmiştir." Bildiri, Erzurum'da Türk Basma Evi'nde binlerce çoğaltılarak, yurdun çeşitli yerlerine gönderilmeye başlandı. Bildiri, daha sonraki günlerde diğer illerde de basılacaktır.



7



Ağustos



Heyeti Temsiliye, yalnız ilgililere tebliğ edilecek olan 15 maddelik bir gizli karar aldı.



Halkı silahlandırma, sabit ve gezici çeteler kurma ka- KSG rarı alınmıştır. Müdafaai Hukuk Cemiyeti yönetmeliğine ek olarak alınan karara göre, milli kuvvetler her türlü müdahale ve saldırıdan masundur; milli teşkilatla ordu arasındaki bağlantıyı Heyeti Temsiliye sağlar. Milli müfrezeler, Müdafaai Hukuk Cemiyeti şubelerinde kurulur.



7



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Ankara'da 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa'ya bir telgraf gönderdi.



Bu telgrafta, Erzurum'da "Müdafaai Hukuk" adının KSG kabul edildiğini belirtti, Batı Anadolu teşkilatının da buna benzediğini, Sivas Kongresi'nde, ihtimal Erzurum Kongresi yayımlanınca Batı Anadolu'da da bu adın kullanılacağını ve Sivas Kongresi'nin bunları birleştireceğini bildirdi.



130



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Ağustos



İngiliz Karadeniz Orduları Başkumandanı Milne İzmir'e geldi.



Milne, yabancılar ve Yunan başkumandanı tarafından KSG törenle karşılandı. İngiliz ve Yunan kurmayları ortak bir toplantı yaptılar. Milne, Yunanlıların Ege'de işgal edeceği bölgeyi sınırlayan önerisini 2 Ekim 1919'da Yüksek Konsey'e sunmuştur. Milne, Türk ve Yunan birlikleri arasında İtilaf devletleri askerlerinin sokulmasını önerdi. Yüksek Konsey, öneriyi 7 Ekim'de onaylayacaktır. Ege bölgesinde Yunanlılarla Türkler arasında bir sınır çizilecek; bu sınır Milne (Milen) hattı olarak anılacaktır.



8



Ağustos



Dahiliye Nazırı Adil Bey, Genelgede milli teşkilatın yurdu koruma gereğine General Milne'in isteği üze- dayanmadığı ileri sürüldü; hemen dağıtılmaları, direrine bir genelge yayımladı. nenlerin tutuklanarak İstanbul'a gönderilmeleri emredildi. Adil Bey, 2 Ağustos'ta verdiği demeçte de Mustafa Kemal Paşa ve Rauf Bey'in şiddetle cezalandırılacağını, Ege'deki çeteleri dağıtmak için gerektiğinde askeri kuvvete başvurulacağını söylemişti.



8



Ağustos



Posta ve Telgraf Müdürlü- Genelgeye göre başmüdürlüklerde denetim kurulları Mİ, 167. ğü, "Teşkilatı Milliye", kurulacak ve bunların aylıkları iki misli olacak. "Kongre" adlarıyla telgraf çekenlerin ve bunları kabul eden memurların cezalandırılacağını bir genelge ile duyurdu. [Osm]



8



Ağustos



Kastamonu Akçaşehir ve Ruhsat İsmail, Sedat ile Yuvadim Berkiyani'ye ve- BCA: 310..10.0.37 Kuru Kavak’ta simli kurşun rilmiştir. /1498.2091 ve bakır madeni işletme ..0/7517 ruhsatı verildi. [Osm]



8



Ağustos



İngiltere, Afganistan'ın bağımsızlığını tanıdı ve Ravalpindi Anlaşması imzalandı.



Afganistan'da 19 Şubat'ta İngiliz yanlısı Habibullah İHMM, Han öldürülmüş, yerine geçen oğlu Emanullah Han s. 222; İngiltere'ye cihat ilan etmişti. 3 Mayıs'tan beri süren TKSK, 56. çarpışmalardan sonra yapılan bu anlaşmayla İngiltere Afganistan'ın başka ülkelerle ilişki kurma hakkını da tanıyor. Afganistan ile Ankara Hükümeti arasında sıcak bir dostluk ilişkisi kurulacak, 1 Mart 1921'de Moskova'da iki ülke arasında dostluk anlaşması imzalanacaktır.



9



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Padişah iradesiyle ordudan çıkarıldı. [Osm]



Fahri yaverlik unvanı ve nişanları da geri alınmıştır.



9



Ağustos



İzmir Limanı ve rıhtımının İzmir Limanı ve rıhtımı Hükümetçe satın alınmıştı. şirkete iadesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.336.



9



Ağustos



Hududu Sıhhiye Müdüriye- 1335 senesi için Hududu Sıhhiye Müdüriyeti ti Umumiyye bütçesine ila- Umumiyye bütçesine 40,100 lira tahsisatı fevkalade ve hakkında kararname ya- eklenmiştir. yımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.337.



9



Ağustos



Memleketlerine dönen Rum ve Ermeni ailelerinden muhtaç olanlarına erzak verilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



İleri, Zaman, Tas.Ef.; KSG



TV, 3621.



Maraş'ta bulunan Van, Bitlis mültecilerinin memle- BCA: ketlerine dönmeleri için 101,000 kuruş gönderilmiş- 272..0.0.74 /68.42..16; tir. 14.



1919 Yılı



131



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Ağustos



İzmir ve civarından hicret eden müslüman ahalinin iaşesi için düzenlenen 300,000 kuruşluk havalename iptal edildi. [Osm]



İzmir'den Denizli'ye hicret eden müslüman ahaliye dağıtılmak üzere gönderilen havalenamelerin dağıtımında mevcut mal sandıklarının yeterli olup olmadığının araştırılması istenmiştir.



BCA: 272..0.0.74 /68.42..1718.



10



Ağustos



Kuvayı Milliye, Akhisar'da Papaslı Köyüne saldırarak, Yunanlılara kayıplar verdirdi.



Çevresi silahlarla tahkim edilmiş büyük bir köy olan KSG Papaslı'da Rumlar oturuyor. Bu çarpışma halkın moralini yükseltecek ve gönüllü sayısı artmaya başlayacaktır. Ertesi gün 800 kadar mevcudu olduğu sanılan bir Türk milis kuvveti, Gediz vadisinde Yunanlıların tahkim ettiği Develi Köyü'ne saldırmıştır. 12 Ağustos'ta ise Yunan ileri karakollarına saldırılar yapılmıştır.



10



Ağustos



Halide Edip (Adıvar) Mustafa Kemal Paşa’ya bir mektup gönderdi.



Adıvar, Amerika'ya başvurmayı önermiştir.



10



Ağustos



Evvelce tehcire tabi tutulup daha sonra Maraş'a dönen gayri müslimlere ev inşaasına imkan olmadığı bildirildi. [Osm]



11



Ağustos



Hükümette sandalyesiz bakan olarak bulunanlardan Tevfik Paşa, bu görevinden istifa etti.



11



Ağustos



Şurayı Devlet Reisliğine Rauf Paşa getirildi. [Osm]



11



Ağustos



Ankara valisi Muhittin Paşa Bir süre önce Hükümetten talimat almak üzere İstan- KSG görevi başına döndü. [Osm] bul'a gitmiş olan Muhittin Paşa, Padişah'ın ve Hükümet'in İngiliz mandasını kabul ettiğini söyleyerek memurları İngiliz Muhipler Cemiyeti'ne girmeye teşvik edecek, Kuvayı Milliye aleyhindeki çalışmalarından ötürü, çıktığı bir gezide tutuklanarak Sivas'a götürülüp görevine son verilecektir.



12



Ağustos



İstanbul Rıhtımına ait tarifeler hakkında belge. [Osm]



Belge, 1895 ile 1919 yılları arası muhabereleri içer- BCA: 230.0/ mektedir.



Mustafa Kemal Paşa, Diyarbakır ve Bitlis yöresinde bazı aşiret reislerine mektuplar yazarak yurdun içinde bulunduğu durumu hatırlattı.



Mustafa Kemal Paşa, aşiret reislerinden mektupla Nutuk birlikte göndermekte olduğu Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğüne göre bölgelerinde örgütlenmelerini istedi. Mektup yazılan kişiler şunlar: Heyeti Temsiliye üyesi Sadullah Efendi, Bitlis'te Küfrevizade Şeyh Abdülbaki Efendi, Şırnaklı Abdurrahman Ağa, Derşevli Ömer Ağa, Muşaslı Resul Ağa, Şeyh Mahmut Efendi, Norşinsli meşayihi izamdan Şeyh Ziyaettin Efendi, Garzan'da rüesadan Cemil Çeto Bey.



13



132



Ağustos



Yönetim Zamandizini



AK



BCA: 272..0.0.11 /14.51..1.



Tevfik Paşa, 17 Ağustos tarihli demecinde "manda ve himaye bağımsızlıkla bağdaşmaz. Manda yardım anlamındaysa sakınca yok" dedi. Tevfik Paşa, Kuvayı Milliyecilerin asi sayılamayacağını, bunların ülkeyi savunduğunu söyledi. "Bunlara karşı asker göndermek, insanın kendi ev halkını öldürmesi gibidir" dedi. Damat Ferit Paşa'nın rakipleri arasında ve Padişah'ın sadrazamlık için yedekte tuttuğu bir siyasetçi olan Tevfik Paşa, 21 Ekim 1920'de sadrazamlığa getirilecektir.



İHMM; s. 505; Vakit, Zaman; İfham; KSG.



TV, 3623.



77.48.1/ 34R322



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ağustos



Harbiye Nazırı Nazım Paşa Nazım Paşa, Üçüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin TV, 3623; istifa ettirildi. [Osm] kurulduğu 21 Temmuz'dan beri bu görevde bulunu- İHMM, s. yor; kabine içinde Mustafa Kemal Paşa hayranı ola- 455. rak suçlanıyordu. Yerine Mustafa Kemal hareketini hızla dağıtacağına söz veren Süleyman Şefik Paşa getirildi.



13



Ağustos



İstanbul Muhafızı Mirliva Ahmet Fevzi Paşa bu görevden alındı. [Osm]



Ahmet Fevzi Paşa bu göreve 24 Temmuz 1919'da TV, 3625; başlamıştı. Yerine Miralay Şevket Bey atanmış; ken- İHMM, s. disine 20 Ağustos'ta 25. Kolordu Komutanlığı görevi 564. de verilmiştir.



13



Ağustos



Genelkurmay İkinci Başkanı Kazım Paşa ile Askeri Şura Muamelat Müdürü Miralay İsmet Bey görevlerinden affedildiler. [Osm]



İsmet Bey, bu göreve Kolordu Komutanlığı kadrosu TV, 3625; ile dokuz gün önce getirilmişti. Kazım Paşa'nın yeri- İHMM, s. ne Mahmut Beliğ Bey, Harbiye Dairesi Başkanlığı'na 454. da Ferik Ali Refik Paşa atanacaklardır.



13



Ağustos



Taşraya izam edilecek (gönderilecek) heyete verilecek tahsisatı şeriye ve masrafı nakliye hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Mülkiye ve askeriyede incelemelerde bulunmak üzere taşraya gönderilecek kurulların idareci ve asker üyelerine yol, yemek, otel giderleri dışında aylık 150 lira verilmesine karar verilmiştir. 8 ay sonra açılacak TBMM üyeleri 100'er lira aylık alacaklardır.



13



Ağustos



Müstamel (kullanılmış) elbisenin Memaliki Osmaniyeye ithaline dair kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.340.



13



Ağustos



Posta ve Telgraf ve Telefon 1335 Posta ve Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Müdüriyeti Umumiyyesi Umumiyyesi Bütçesine 55,000 lira eklenmiştir. Bütçesine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.341.



13



Ağustos



Ekmek bedeli hakkında ka- Kararname, İlmiyye Bütçesi'nin müstahkini ilmiye Düstur rarname yayımlandı. [Osm] tertibinden maaş alan rical ile eytam ve eramile veri- Tertip 2, Cilt 11, lecek ekmek bedelini düzenlemektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.338.



s.342.



13



Ağustos



İzmir'in işgal altında olması sebebiyle göç eden ahaliye gerekli yardımın yapılması kararlaştırıldı. [Osm]



21 Ağustos 1919 tarihli bir başka belgede İzmir'de bulunan esir ve şehit ailelerinin nakli için muhacirin tahsisatından sarfiyat yapılamıyacağı bildirilmektedir.



13



Ağustos



İtalyan Yüksek Komiseri Maissa, görevine başlamak üzere İstanbul'a geldi.



Maissa'nın görevi 1 yıl kadar sürecek, 19 Ağustos TKSK, s. 57. 1920'de bu göreve Garroni atanacaktır.



14



Ağustos



Ordu müfettişilikleri kaldırıldı. [Osm]



Haziran başlarında ordu 9 kolordu ve 3 müfettişlik KSG bölgesine ayrılmıştı. Birinci ordu müfettişliği İstanbul'da, ikinci ordu müfettişliği (öncesinde Yıldırım Birlikleri Müfettişliği) Konya'da, üçüncü ordu müfettişliği (öncesinde 9. Ordu Müfettişliği) de Erzurum'da bulunuyor. Hükümet, ikinci ve üçüncü ordu müfettişlikleri üzerinde etkisini sürdüremiyordu. Mustafa Kemal Paşa’nın üçüncü ordu müfettişliğinden alınmasından sonra bunların adı ordu komutanlığına çevrilmiş bulunuyor. Böylece üç ordu komutanlığına son verilmiş oldu.



1919 Yılı



BCA: 272..0.0.74 /68.43..4; 272.0.0.12 /38.25.13



133



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Ağustos



Şarki Anadolu Müdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyeti Merkeziyesi ilk toplantısını yaptı.



Hoca Raif Efendi'den boşalan şube başkanlığına KSG Emekli Binbaşı Süleyman Bey seçildi. Hoca Raif Efendi, Cemiyetin Heyeti Temsiliye üyeliğine seçilmişti.



14



Ağustos



Göçmenler için sarfedilmek üzere Sivas Valiliği'ne havalename gönderildi. [Osm]



Muhacirlerin iaşe ve sevkleri için Sivas Valiliği’nce 200.000 kuruş talep edilmiştir; istenen miktarda ödenek gönderilmiştir. 31 Temmuz'da ise yine Sivas'taki mültecilerin sevklerini temin için 850.000 kuruş gönderilmiştir. 13 Ağustos 1919'da Sivas'taki göçmenlerin iskan, iaşe ve sevk işleri için mübayasına lüzum görülen kırtasiye için tahsisat gönderilmesine karar verilmiştir.



14



Ağustos



Sami oğlu Mehmet ve arkadaşlarının şikayeti.



Şikayet, Sivrihisar'da Ermenilerin tehciri sırasında BCA: satın aldıkları malların tekrar ellerinden alınarak 272..0.0.11 /14.51..2. Hristiyanlara verildiğine dairdir.



15



Ağustos



Hükümet, Musevilerin askerlik yapma yükümlülüğünü kaldırdı. [Osm]



Yüksek Komiserlerin isteği üzerine bir süre önce İHMM; Rum ve Ermeniler için bu yükümlülüğü kaldırınca s. 452. Yahudiler de bu yolda istekte bulunmuşlardı.



15



Ağustos



Dahiliye Nezareti bir genelge yayımladı. [Osm]



Genelgede bundan böyle askeri makamların mülkiye TİH memurlarına asayiş ve benzeri konularda her türlü kolaylığı göstermesi istendi. Bu karar ile komutanların etkileri azaltılmak, valilerin etkileri ise artırılmak isteniyor.



15



Ağustos



Yeni Harbiye Nazırı Süleyman Şefik Paşa, yayımladığı bir emirde, kolorduların birbirleriyle şifreli haberleşmede bulunmalarını yasakladı. [Osm]



Emre göre kolordular ve askerlik şubesi başkanlıkla- KSG rı, şifreleri ancak nezaretle haberleşmede kullanabilecekler, aralarında şifre ile yapacakları resmi haberleşmeleri doğrudan bakanlığa yazacaklar. Mustafa Kemal Paşa, Samsun'a çıktığı günden başlayarak emirlerini kolorduların şifreleriyle veriyordu. Karabekir, emrin geri alınmasını isteyecek; Mustafa Kemal Paşa da 18 Ağustos'ta yayımlayacağı gizli bir emirde, en etkili çözüm yolunun telgraf merkezlerinin halk tarafından işgal edilmesi olduğunu bildirecektir. Tepkiler üzerine Hükümet, 21 Ağustos'ta şifreli haberleşmeye izin vermek zorunda kalacaktır.



15



Ağustos



İngilizler Kafkasya'yı boşaltmaya başladılar.



16



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Sadrazam Damat Ferit Paşa'ya bir şifre telgraf gönderdi.



134



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.74 /68.43..5; BCA: 272..0.0.74 / 68.43..3.



AK



Mustafa Kemal Paşa, bu telgrafı İstanbul Hükümetini Nutuk ulusal girişimleri önlemekten caydırmak, başarıyı çabuklaştırmaya ve kolaylaştırmaya yarayacağı düşüncesiyle göndermiştir: "...Bütün dilekler şu noktada toplanmıştır: Hükümet, yasal olan ulusal akıma karşı gelmekten vazgeçerek Kuvayı Milliye'ye dayansın ve her türlü girişiminde ulusun isteklerini önder bilsin. Bunun için de, ulusal varlığı ve iradeyi temsil edecek olan Meclisi Mebusan'ın en kısa zamanda toplanmasını sağlasın." Telgraf, Ferit Paşa'nın, hiçbir başarı sağlamadan hemen hemen onuru kırılmış bir durumda, İstanbul'a döndüğü günlerde çekilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Ağustos



Alaşehir Kongresi açıldı.



Kongrenin amacı, milli faaliyetleri birleştirmek, AK, Aİ düşman işgaline karşı silahla karşı koymak, birbirinden ayrı olarak işgale karşı koymaya çalışan milli cepheleri Kuvayı Milliye hareketi içinde birleştirmektir. "Hareketi Milliye Reddi İlhak Büyük Kongresi" adını taşıyan Kongreye 21 liva ve kazadan Reddi İlhak heyetlerince seçilen 45 delege katılmıştır. Denizli'den Bandırma'ya kadar kurulan Harekatı Milliye ve Reddi İlhak heyetleri bu kongrede bir araya gelmiştir. Hacim Muhittin (Çarıklı) başkanlığında açılan Kongre, 25 Ağustos'ta çalışmalarını tamamlamıştır. Kongreye yerel yönetici, din adamı, Kuvayı Milliye komutanı, memur, eşraftan kimseler katılmıştır. Ulusal ve genel seferberliği kabul eden Kongre, Sivas Kongresi'ne delege gönderilmesini reddetmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Kongreye bir kutlama telgrafı göndermişti.



16



Ağustos



Elazığ Muhacirin Memurluğu'na tahsisat gönderilmesi kararlaştırıldı.



16 Temmuz'da Elazığ'daki müslim ve gayri müslim BCA: muhacir ve mültecilerin sevk masraflarına ait havale- 272..0.0.74 nameler gönderilmişti. 6 Ağustos'ta Elazığ Muhacirin / 68.43..6. idaresi olarak kullanılan binanın kirası olan 6000 kuruşun gönderildiği bildirildi.



16



Ağustos



Drama muhacirlerinden Telgraflarda, Ermenilerin Bursa-Yenişehir'e dönme- BCA: Mehmet Şevket ve arkadaş- leri üzerine açıkta kaldıklarından bahisle kendilerine 272..0.0.11 / 14.51..3. larının telgrafları gönderil- arazi verilmesi istekleri yer almaktadır. di.



18



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, komutanların şifreli haberleşmesini yasaklayan Hükümet'e karşı alınmasını istediği önlemlerle ilgili gizli bir emir yayımladı.



Emirde haberleşme konusunun bir hayat-memat me- KSG selesi olduğu hatırlatıldı; en etkili çareye tereddütsüz başvurmak gerektiği belirtildi. Bunun da telgraf merkezlerinin halk tarafından işgal edilmesi ve Posta Telgraf Umum Müdürü Refik Halit'in görevden alınıp divanıharbe verilmesi olduğu üzerinde duruldu.



18



Ağustos



Mekatibi Sultaniye ve İdadiyye talebesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname Mekatibi Sultaniye ve İdadiyye talebe- Düstur sinden alınacak ücretlerin sureti tayini ile leyl mec- Tertip 2, Cilt 11, cani talebenin adedi hakkındadır.



Ticaret ve Ziraat bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 Ticaret ve Ziraat bütçesine 15.000 lira tahsisatı Düstur Tertip 2, fevkalade eklenmiştir.



18



18



Ağustos



Ağustos



Kaynak



s.343.



Cilt 11, s.344.



Evkaf Bütçesi'nde münaka- 1335 senesi için Evkaf Bütçesi'nde 80.000 liranın Düstur Tertip 2, le hakkında kararname ya- münakalesi kararlaştırılmıştır. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.345.



18



Ağustos



Emniyet Sandığı'nca Şehİkraz 100.000 lira tutarındadır. remaneti’ne ikraza mezuniyeti mutazammın kararname yayımlandı. [Osm]



18



Ağustos



Maliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s. 346.



Tasfiye ve satış masrafı için 1335 Maliye bütçesine Düstur Tertip 2, 50.000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, s.347.



1919 Yılı



135



G.



Ay



Olay/Mevzuat



18



Ağustos



1335 senesi Muvazenei 1335 senesi Muvazenei Umumiyyesinin fusul ve Umumiyyesine ilave hakmevaddı muhtelifesine 2.829.438 lira tahsisatı fevkakında kararname yayımlan- lade eklenmiştir. dı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.349.



18



Ağustos



Maarifi Umumiyye Nezare- 7 Ramazan 1332 (30 Temmuz 1914) tarihli Maarifi ti Teşkilatına dair nizamUmumiyye Nezareti Teşkilatı hakkında nizamname, namenin 20, 21, 22, 23. Düstur Tertip 2, Cilt 6, s. 1036'da yayımlanmıştır. mevaddı kaimesi hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.351.



18



Ağustos



Hükümet, Van valisi Haydar Bey'in İstanbul'a dönmesini emretti. [Osm]



Haydar Bey, 2 Ağustos'ta görevinden alınmıştı. İs- MVV, s. tanbul'a dönmeyen Haydar Bey, 1 Eylül'de Erzurum'a 168. geçecek, Ali Galip Olayı üzerine Karabekir tarafından Elazığ Vali vekilliğine gönderilecek, 23 Ekim'de Trabzon valisi olacak, Meclisi Mebusan'a ve BMM'ye Van mebusu olarak katılacaktır. Haydar Bey'in yerine Mithat Bey atanmıştır. Hakkında yeterli bilgi olmadığı gerekçesiyle Heyeti Temsiliye uzun süre Mithat Bey'in görev yerine gitmesine engel olacak, Karabekir'in diretmesi üzerine 18 Eylül'de Van'a gitmesine izin verilecektir.



19



Ağustos



Dahiliye Nazırı Adil Bey, Sivas valisi Reşit Paşa'ya Sivas Kongresi'nin toplanmasına engel olmasını emretti. [Osm]



Adil Bey, Kongre için gelenlerin memleketlerine KSG gönderilmesini, dinlemeyenler hakkında şiddetli tedbirler alınmasını istemiştir. Fransız Binbaşı Brunot, Vali Reşit Paşa'yı Kongre toplanırsa Sivas'ı işgal etmekle tehdit etti. Reşit Paşa, Mustafa Kemal Paşa’nın yanında yer alacaktır.



19



Ağustos



İstanbul işgal komutanlığı İngilizlerden Fransızlara geçti.



Fransızların Doğu Orduları Başkomutanı General KSG d'Esperey bundan böyle İstanbul işgal komutanlığı yapacak.



19



Ağustos



Karesi (Balıkesir) Muhacirin Müdürlüğü'nün avansının artırılmasına karar verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.43..8.



20



Ağustos



Muhacir ve mültecilerin Karahisarısahib'e (Afyon) iltica eden göçmenlerin issağlık giderlerine sarfedilmek kan ve iaşeleri için gerekli tahsisattan para verilmesiüzere Sivas Valiliği'ne ha- ne karar verildi. valename gönderildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.43..1011.



20



Ağustos



Eskişehir'deki mültecilerden memleketlerine dönmelerinde mahzur olmayanların sevkleri ve diğerlerinin de köylere dağıtılarak ziraat işleriyle meşgul olmalarının temini istendi. [Osm]



Bolu'da gayri müslimlerin dönmeleri üzerine açıkta BCA: kalan muhacirin miktarları ile ne kadarına yevmiye 272..0.0.11 /14.51..5-6. verildiğinin araştırılarak bilgi verilmesi istenmiştir.



21



Ağustos



Amerikan Yüksek Komiseri Bristol, Başkan Wilson'un 16 tarihli emrini Türk Hükümeti'ne bildirdi.



Notada, Ermeni ve Hristiyanlara karşı hareket durdu- KSG rulmazsa, Türklerin çoğunlukta olduğu yerlerin de Türkiye'den alınacağı ihtar ediliyor. Damat Ferit Paşa, verdiği cevapta, elinde daha fazla kuvvet bulunmadığı için düzeni yeniden kurmanın güçlüğünden söz ederek yardım isteyecek, valilere talimat gönderildiğini söyleyecek.



136



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa’ya "Erzurum hemşehriliği" payesi verildi.



Şarki Anadolu MHC Erzurum Merkez Kurulu, Mus- KSG tafa Kemal Paşa’ya Erzurum hemşehriliği payesi vermiş; Mustafa Kemal Paşa son Osmanlı Meclisi için Erzurum'dan milletvekili seçilmiştir.



21



Ağustos



Sivas'ta muhacirin idaresi olarak kullanılan binanın kira bedelinin gönderildiği bildirildi. [Osm]



Elazığ Muhacirin idaresi olarak kullanılan binanın ki- BCA: rası olan 6000 kuruşun gönderildiği, 9 Ağustos 1919; 272..0.0.74 Bursa Muhacirin Müdürlüğü'nün kira ile oturduğu /68.43..12. binadan tahliye edilmesi ve Hükümet Konağı'ndan bir oda tahsisi, 11 Ağustos 1919; Bursa Muhacirin İdaresi için kiralanacak binanın kira bedeline sarfedilmek üzere tahsisat gönderilmesi, 16 Ağustos 1919; Ertuğrul (Bilecik) ve Karacabey Muhacirin İdaresi olarak kiralanan binaların kira bedeli için havalename gönderilmesi, 17.9.1919.



23



Ağustos



Kastamonu Valiliğine Konya eski valisi Ali Rıza Bey atandı. [Osm]



Ali Rıza Bay, hem Hükümet'i hem Heyeti TV, 3641. Temsiliye'yi idare etmeye çalışacak; Hükümet'in çağrısı üzerine İstanbul'a gidince, Heyeti Temsiliye ile işbirliği yapmaktan tutuklanacaktır.



23



Ağustos



Hükümet, Boğaziçi kıyıla- Savaş yıllarında burada yabancıların mülk ve arazi KSG rında Tarabya'dan Boğaz'ın satın almaları yasaklanmıştı. girişine kadar, yabancıların emlak ve arazi satın alabileceklerini kararlaştırdı. [Osm]



23



Ağustos



Girit muhacirleri için ziraatlarına tahsis olunacak arazi olup olmadığının araştırılması istendi. [Osm]



Arazinin Afyon'un Sincanlı nahiyesinde inşaa edilen BCA: 272..0.0.11 binalar civarında olması istenmiştir. /14.51..8.



24



Ağustos



Şarki Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.



Kuruluş bildirisi Erzurum Valiliğine verildi. Mustafa Nutuk Kemal Paşa’nın imzasıyla verilen kısa yazıda, Doğu Anadolu'da aynı amaçlar için kurulmuş bütün ulusal derneklerin, topladıkları Erzurum Kongresi'nde, bu dernek altında birleşme kararı aldıkları belirtildi. Derneğin yönetim kurulunun, Kongre'de seçilen Temsil Kurulu olduğu kaydedildi. Vilayati Şarkiyye Müdafaai Hukuk Cemiyeti, 4 Aralık 1918'de kurulmuş, Erzurum şubesini ise 10 Mart 1919'da açmıştı. Sivas Kongresinde aynı amaçla kurulmuş bütün dernekler Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adı altında birleşecektir.



24



Ağustos



Konya'daki Kürt aşiretlerinin kıştan evvel usulü dairesinde sevkleri istendi. [Osm]



7 Temmuz 1919'da ise Konya'daki Haydaranlı aşiretinin Kayseri-Malatya yoluyla Van'a iadeleri kararı alınmıştı. 16 Ekim 1919 tarihli belgeye göre aşiret ve muhacirlerin sevkiyatı için ek ödenek verilmesi talep edilmiştir.



24



Ağustos



Amerikan Harbord Kurulu, Amerikan donanmasına ait bir gemi ile Fransa'dan İstanbul'a hareket etti.



Kurul, Anadolu ve Kafkaslar'daki Ermenilerin duru- Tasviri Efkar; munu incelemekle görevlidir.



Maliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Maliye bütçesine 15,000 lira tahsisa- Düstur Tertip 2, tı fevkalade eklenmiştir.



25



Ağustos



BCA: 272..0.0.14 /75.21..13; BCA: 272..0.0.14 Yer No: 75.21..6.



KSG



Cilt 11, s.353.



1919 Yılı



137



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Ağustos



İzmit'te açıkta ve medreselerde kalan muhacirlerin kıştan önce iskanlarının temini istendi. [Osm]



Muhacirlerin derhal islam köylerine dağıtılmalarıyla BCA: 272..0.0.11 iskan edilmeleri istenmiştir. /14.51..10.



26



Ağustos



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- Anlaşmazlığın konusu su borularının tamir ücretleri- BCA: 230..0.0.0 ti ile bazı hane sahipleri dir. /65.21..3/ aralarında anlaşmazlık çıktı. 34Su127 [Osm]



26



Ağustos



Edirne'den gönderilen müsveddelik kağıtlarla, sadıra ve varide defterlerinin yeniden sayılarak miktarının bildirilmesi istendi. [Osm]



26



Ağustos



Mehami Hami'nin çektiği Samsun'dan Mehami Hami, kendisine ait piyanonun BCA: telgraf işlem yapılmak üze- Emval-i Metruke Komisyonu'nca satıldığını bildir- 272..0.0.11 /14.51..11. re gönderildi. miştir.



27



Ağustos



Sivas Valisi Reşit Paşa azledildi. [Osm]



Yerine Babanzade Zihni Paşa tayin edilmiştir.



27



Ağustos



Harbiye Nazırı, kolordulara gönderdiği bir genelgede 20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa'nın görevinden alındığını bildirdi. [Osm]



Yerine Ankara'da bulunan Ahmet Hulusi Paşa'nın TV, 3637; vekalet edeceğini bildirdi. Ahmet Hulusi Paşa göreve KSG başlamayacak, 31 Ağustos'ta Kolordu Kumandanlığına atanan Kiraz Hamdi Paşa da Ankara'ya gidemeyince-giremeyince Kolordu merkezi Eskişehir'e alınacaktır.



27



Ağustos



"İstanbul öğretmenleri aylardır maaş alamıyor."



İl özel idaresi bütçesinden maaş alan ilkokul öğret- Akşam; menleri, geçmiş aylıklarının ödenmesi ve bundan KSG sonra maaşlarının düzenli ödenmesi için 1920 yılı Mart başında İstanbul’da grev yapacaklardır.



28



Ağustos



Sivas'tan Ermeni Katolik Cemaati Reis-i Ruhanisi Zesisi Bağdikeyan'ın emval-i hakkında yeniden tahkikat yapılması istendi. [Osm]



8 Temmuz 1919'da Giresun'daki Ermeni kilisesi ile BCA: müştemilat ve gelir getiren mülkleri ile, mal sandı- 272..0.0.11 ğında toplanan kira bedelinin Ermeni ruhani reisine /14.51..12. teslimi kararlaştırılmıştır.



28



Ağustos



Avansların affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Avanslar, Aydın vilayetiyle Karesi sancağında işgal Düstur Tertip 2, altında kalan memurine verilmiştir.



Harbiye Bütçesi'ne ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Harbiye Bütçesi'ne 30,000 lira tahsi- Düstur Tertip 2, satı fevkalade eklenmiştir.



28



28



138



Ağustos



Ağustos



İzmir Muhacirin Müdüriyeti'nce istenilen posta zim- BCA: met defterinin mahallince temin edilerek kullanılması 272..0.0.74 / 71.3..2-3. bildirildi.



Cilt 11, s.354.



18 Cemaziyelevvel 1333 (3 1915 tarihli nizamname bilumum hükkam ve Nisan 1915) tarihli nizam- mahakime merbut ketebe ve müstahdeminin devamnamenin 11. maddesini de- ları hakkındadır. ğiştiren nizamname yayımlandı. [Osm]



Yönetim Zamandizini



Vakit; KSG



Cilt 11, s.356.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.357.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ağustos



Vilayatı müstahsile (üreti- Kararname, vilayatı müstahsile ahalisi tarik bedeli ci) hakkında kararname ya- nakdisinin affı ve vilayatı mezkure idarei hususiye yımlandı. [Osm] varidatının Muvazenei Umumiyye dahilinde tedviri ve mütefarriatı hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.358.



28



Ağustos



Darüleytamlar Müdüriyeti Umumiyyesi hakkındaki kanunu muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.359.



29



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Erzu- Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey, ulemadan Raif Bey, Nutuk rum'dan ayrıldı. Şeyh Fevzi Efendi ve Bekir Sami bey ile birlikte 2 Eylül'de Sivas'a gelmiştir: "Üçüncü Kolordu Komutanı olan Salahattin Bey Sivas'ta bulunuyordu. Vali Paşa ile birlikte, kongreye gelen delegelerin yerleştirilmesinde ve Heyeti Temsiliye için lise binasının ve kongre toplantı salonunun düzenlenmesinde ve her türlü önlemin alınmasında konukseverliğe örnek olacak biçimde olağanüstü çalışmışlardı."



30



Ağustos



Hükümet, Sivas Kongresini Elazığ Valisi Ali Galip Bey, Sivas Valiliğine ve Nutuk; dağıtmak için fiili tedbirler Üçüncü Kolordu Komutanlığı'na atanmış; Sivas KSG alıyor. [Osm] Kongresi'ni dağıtmakla görevlendirilmiştir. Dahiliye Nazırı Adil Bey ile Harbiye Naırı Süleyman Şefik Paşa, Ali Galip Bey'den aşiretlerden 100-150 kişilik bir birlik kurmasını, ansızın Sivas'ı basmasını, yönetimi ele alıp Kongre'yi dağıtmasını, kongre için orada bulunanlar varsa tutuklayıp İstanbul'a göndermesini emrettiler. Telgraf hattı Sivas'tan geçtiği için Hükümetle Ali Galip Bey arasındaki yazışma Mustafa Kemal Paşa’nın eline geçecektir. Bu durum Anadolu'da büyük bir tepkiye yol açacak; Heyeti Temsiliye ve komutanlarla Hükümet arasındaki gerginlik 30 Eylül'de Damat Ferit Hükümeti'nin istifasıyla sonuçlanacaktır.



30



Ağustos



İshaiyyat ve Memurin Şu- Teftiş, İngiliz Mümessilliği tarafından memur edilen BCA: 272..0.0.60 besi Müdürlüğü'nün yaptığı Yüzbaşı Ms. Hadkenson refakatinde yapılmıştır. /5.1..22. teftişe dair rapor sunuldu. [Osm]



31



Ağustos



Mülkiye Müfettişi SüleySüleyman Hikmet, telgrafında Çanakkale'de muhacir BCA: man Hikmet'in gönderdiği iskanına elverişli askeri binalar ve ziraata uygun arazi 272..0.0.11 /14.51..13. telgrafın incelenmesi istendi. bulunduğunu belirtmektedir. [Osm]



1



Eylül



Askeri Şura lağvedildi. [Osm]



Şura, ordu içinde temizlik yapmak amacıyla 2 Ağus- TV, 3642. tos'ta kurulmuştu; ancak yetkileri Genelkurmay Başkanlığı'nın yetkileriyle çatışıyordu. Askeri Şura, 16 Aralık'ta Ali Rıza Paşa Hükümeti tarafından yeniden kurulacaktır.



1



Eylül



Maliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Maliye bütçesine 83.681 lira tahsisa- Düstur Tertip 2, tı fevkalade eklenmiştir.



Bu kararname ile değişiklik getirilen kanun 3 Nisan 1917 tarihinde yayımlanan Darüleytamlar Müdüriyeti Umumiyesinin Teşkili hakkındaki kanuna müzeyyel kanundur. Kanun, 12 Cemaziyelevvel 1336 (23 Şubat 1918) tarihlidir.



Cilt 11, s.360.



1919 Yılı



139



G.



Ay



Olay/Mevzuat



1



Eylül



Nafıa Nezareti idarei merkeziye maaşatı kadrosunun tadili hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1



Eylül



Sivas'ta muhacir iaşe, iskan ve sevk işlemlerinin muntazaman yapılabilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması istendi. [Osm]



1335 senesi bütçesinden Sivas Muhacirin Müdürlü- BCA: ğü'nce talep edilen ikibin kuruş 23 Temmuz 1919'da 272..0.0.11 gönderilmişti. 17 Eylül 1919'da Sivas Muhacirin /14.51..14. Müdüriyeti'nin mefruşat gideri için havalename gönderildi.



2



Eylül



Dahiliye Nazırı Adil Bey, Elazığ Valisi Ali Galip Bey'e Sivas valiliğine atandığını bildiren bir yazı gönderdi. [Osm]



Bu yazıda Ali Galip Bey'in Sivas valiliğine atandığı Nutuk bildirilmektedir: "Bildiğiniz gibi Erzurum'da Kongre adı altında birkaç kişi toplanarak birtakım kararlar aldılar. Ne toplananların ne de aldıkları kararların hiçbir önemi yoktur. Fakat bu davranışlar ülkede bir takım söylentilere yol açıyor. Avrupa'ya ise pek şişirilerek yansıtılıyor. Bundan dolayı pek kötü etkiler yapıyor... Erzurum'da toplanan belli kişilerin yakında Sivas'ta toplanarak yine bir kongre yapmak istedikleri, yazışmalardan anlaşılıyor. Böyle beş on kişinin orada toplanmasından hiçbir şey çıkmayacağı hükümetçe bilinmektedir. Fakat bunları Avrupa'ya anlatmanın yolu yoktur. İşte bunun için bunların orada toplanmasını önlemek gerekiyor. Bunun için de herşeyden önce Sivas'ta hükümetin tam güveneceği ve ülkenin esenliğine uygun olan bildirimleri eksiksiz yerine getirmeye kararlı bir vali bulundurmak gerekmektedir. Sizin gibi yüksek bir kişiyi onun için oraya gönderiyoruz... Bundan dolayı, önce de yazdığım gibi oralardaki Kürtlerden güvenilen yüz, yüz elli kadar süvariyi birlikte alarak, ne için oradan gidildiği hiç kimseye sezdirilmeden Sivas'a, hiç kimsenin bekmediği bir zamanda varıp valiliği ve komutanlığı hemen ele alacak ve oradaki jandarmalarla askerler, sayıları çok az olmakla birlikte, iyi kullanacak olursanız, karşınızda başka bir kuvvet bulunmayacağı için, hemen etkin bir duruma girerek toplantıya meydan vermemiş olacağınız ve orada bulunanlar varsa hemen yakalatıp göz altında İstanbul'a göndereceğiniz apaçıktır."



2



Eylül



Yunan Fecayiine Müteallik Liste



Ondördüncü Kolordu Kumandanlığı'nın 19 Ağustos EHTBEB 1335 (19 Ağustos 1919) tarihli Tezkeresine Merbuten.



4



Eylül



Sivas Kongresi toplandı.



Sivas'ta bir kongre toplanması 19-21 Haziran tarihli Nutuk; Amasya toplantısında kararlaştırılmış, ertesi gün gizli KSG bir genelge ile her sancaktan üçer delege gönderilmesi istenmişti. Kongrenin amacı, tehlikede olan yurt bütünlüğü ve milli bağımsızlığı kurtarmak için milletin iradesini egemen kılma olarak saptanmıştı. Kongreye umulduğu kadar katılım olmadı. Afyon'dan 3, Alaşehir'den 1, Bursa'dan 2, Samsun'dan 2, Çorum'dan 2, Denizli'den 4, Erzurum'dan 1, Erzincan'dan 1, Eskişehir'den 3, Hakkâri’den 1, İstanbul'dan 5, Kastamonu'dan 1, Nevşehir'den 1, Niğde'den 1, Tokat'tan 1, Tıp Fakültesi'nden 1, Yozgat'tan 1 olmak üzere 31



140



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.361.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



kişi katılmıştır. Kongre'nin açılışı nedeniyle Sivas'ta şenlikler yapılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Kongre'ye başkan seçilmiş; işgalleri ve bunlara ilgisiz kalan Hükümet'i kınamış; ulusal örgütlerin birleştirilmesini istemiştir. "Biz bir ihtilal kongresiyiz" denilerek oturumların gizli yapılması kararlaştırılmıştır. Sivas Kongresi, Erzurum Kongresi'nde alınmış olan bölgesel savunma esasını bütün yurt için geçerli sayacak ve Müdafaai Hukuk örgütlerini tek bir dernek altında toplayacaktır. İstanbul Hükümeti, Sivas Kongresi'ni önlemeye çalışmıştır. Kongre, Ali Galip olayından ötürü Hükümet'i protesto eden bir bildiri yayımlamıştır. Bildiride Ali Galip ve yanındakiler "alçak-hain" olarak nitelendirilmiş ve yakalanmaları yoluna gidildiği belirtilmiştir. Ali Galip Bey, üzerine asker sevkedildiğini duyunca yanındakilerle birlikte Malatya'dan Kahta'ya kaçmıştır. Kongre ile ilgili haberler İstanbul basınında ancak 2 Ekim'de Ali Rıza Paşa Hükümeti'nin kurulmasından sonra yer alabilecektir. Padişah'a bir telgrafla Kongre'nin toplanma nedeni bildirilmiş; millete hitaben yayımlanan bildiride "Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Umumi Kongresi'nin toplandığı belirtilmiştir. Kongre, 9 Eylül tarihli beşinci toplantısında Ali Fuat Paşa'yı Batı Anadolu Kuvay-ı Milliye Kumandanlığına tayin etmiştir. Kongre'de Amerikan Senatosu'na bir yazı yazılarak Senato üyelerinden bir komitenin İmparatorluğun her tarafını gezip incelemek üzere Türkiye'ye gönderilmesi istenmiştir. Kongre 11 Eylül'de sona ermiştir. 4



Eylül



Üç nazır ile şeyhüislam Pa- Padişah Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi'ye ve Da- TV, 3643dişah tarafından ödüllendi- hiliye Nazırı Adil Bey'e birinci, Evkaf Nazırı Hamdi 3646. rildi. [Osm] Efendi'ye ikinci rütbe Osmanlı nişanı vermiş; Harbiye Nazıırı Süleyman Şefik Paşa'ya ise "Büyük Yaver" unvanı verilmiştir. Ödüllendirilen Adil Bey ile Süleyman Şefik Paşa, özellikle Kuvayı Milliye düşmanlığı ile tanınıyorlar.



4



Eylül



Rumelifeneri'nde hane ve arazi satın alarak yerleşen muhacir ve mültecilerin memleketlerine dönmeleri için icbar edilmemeleri gerektiği bildirildi. [Osm]



6



Eylül



Dahiliye Nazırı, Ali Galip Bey'e Babıali'den bir telgraf gönderdi. [Osm]



Telgraf, Sivas Kongresi'ni dağıtmak için gönderile- Nutuk cek kuvvet ve harcanacak para tutarı ile ilgilidir.



7



Eylül



Eskişehir Bölge Komutanı Atıf Bey, Solly-Flood'un emriyle İngilizler tarafından evinden alınarak tutuklandı.



Eskişehir'e İngiliz kontrol birlikleri 17 Kasım KSG 1918'de gönderilmişlerdi. İstanbul'la Kuvayı Milliye merkezleri arasında önemli bir kavşak noktasında bulunan Eskişehir, bundan sonra da birçok çekişmelere sahne olacaktır.



7



Eylül



Mahatma Gandhi, bir Hint gazetesine Türkiye meselesini değerlendirdi.



"Türkiye meselesi, Hindistan'daki 70 milyon KSG müslümanı, dolayısıyla bütün Hindistan'ı ilgilendiriyor. Müslümanların isteği, Türk topraklarının temiz kalmasıdır, Türkiye'nin parçalanmamasıdır."



BCA: 272..0.0.12 /38.25..14.



1919 Yılı



141



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



8



Eylül



ABD mandası önerileri Sivas Kongresi'nde kabul edilmedi.



Mustafa Kemal Paşa, ABD mandasına ilişkin tartış- Nutuk maların nasıl sonuçlandığını şöyle anlatmaktadır: "Baylar, pek uzun ve tartışmalı geçen güdüm görüşmeleri, güdüm isteyenleri susturacak ortalama bir çözüm yolu bulunarak bitirildi. Hem de bunu öneren yine Rauf Bey oldu: "Amerika'da yıllardan beri bize karşı yapılmakta olan kötüleyici propogandaların doğurduğu düşünce akımını düzeltmek için herşeyden önce Amerika Kongresi'nden ülkemizi inceleyecek ve gerçeği görecek bir kurulu çağırmak." Bu öneri oybirliğiyle kabul olundu. Kongre, Başkanlık Kurulu'nun imzalarıyla bu yolda bir mektup müsveddesi hazırlandığını hatırlıyorsam da bu mektubun gönderilip gönderilmediğini pek iyi hatırlamıyorum. Doğrusu da, bu mektuba özel bir önem vermiş değildim."



8



Eylül



İstanbul Hükümeti'nce Dersim Mutasarrıflığı'na atanan Osman Nuri Bey Sivas'ta alıkonuldu. [Cmh]



13 Eylül'de Ankara valisi Muhittin Paşa tutuklu ola- Nutuk rak Sivas'a getirilmiş; gereken öğütleme ve uyarılarda bulunulduktan sonra Samsun üzerinden İstanbul'a gönderilmiştir. Bu tarihlerde Çorum mutasarrıfı Samih Fethi Bey, Niğde Mutasarrıfı, Saymanı ve Komiseri de Sivas'a getirilmiştir.



8



Eylül



Tokat Acazehanesi'nde kalanların çamaşır ve elbise bedeli için havalename gönderilmesi istendi. [Osm]



8



Eylül



Fransız tüccarların Türk tüccarlardan 54 milyon frank alacakları var.



9



Eylül



Vilayatı meşgule idarei hususiye memurlarına verilecek ikramiye hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



9



Eylül



Gümrüklerce sıklet-i eşya üzerinden resm ahzı hakkındaki kanuna merbut tarifei umumiyyenin temdidi meriyyetine dair kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, din ve sağlık kurumları için getirilen malların gümrük resminden muaf tutulması hakkındadır. 14 Eylül 1919'da gümrüklerce sıkleti eşya üzerinden resm ahzı hakkındaki 18 Cemaziyelevvel 1334 (23 Mart 1916) tarihli kanuna müzeyyel kararname yayımlanmıştır. 1916 tarihli düzenleme genel tarifeleri içermektedir.



9



Eylül



İdarei merkeziye ile gümrüklerde müstahdem memurine müteallik nizamnamenin maaşat serlevhalı fıkrasını muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



7 Ramazan 1327 (22 Eylül 1909) tarihli nizamname Düstur Tertip 2, Düstur Tertip 2 Cilt 1, s. 752'de yer almaktadır.



9



142



Eylül



BCA: 272..0.0.74 /68.43..17.



Türkiye'nin borçlu olduğu ülkeler arasında % 60'la KSG Fransa başta geliyor. Borcun % 26'sı Almanya'ya, % 14'ü ise İngiltere'ye. Fransız Le Temps gazetesi bugünkü sayısında şöyle diyor: "Bu paraların kaybolmasına razı olabilir miyiz? Asla!" Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.368.



Posta ve Telgraf ve Telefon 1335 senesi için Posta ve Telgraf ve Telefon MüdüMüdüriyeti bütçesi ile Na- riyeti bütçesine 40.000 ve Nafıa bütçesine 54.000 lira fıa bütçesine ilave hakkında eklenmiştir. iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.369; 374.



Cilt 11, s.370.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.371.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Eylül



Adliyye Bütçesine ilave 1335 senesi için Adliyye Bütçesine 20.000 lira ilave Düstur hakkında iradei seniyye ya- edilmiştir. 18 Eylül 1919'da yayımlanan bir kararname Tertip 2, Cilt 11, yımlandı. [Osm] ile Adliye bütçesine 33.118 liralık daha eklenmiştir.



s.372; 377.



9



Eylül



Antep'te evlerine dönen gayr-i müslim ahalinin emval-i gayr-i menkule hakkındaki şikayetlerinin doğru olmadığı bildirildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.11 /14.51..15.



9



Eylül



Kayseri'deki mültecilerden geri dönmek isteyenlerin sevkleri istendi. [Osm]



Diğer mültecilerin köylere dağıtılarak iskanlarının BCA: 272..0.0.14 sağlanması istenmiştir. /75.22..1.



10



Eylül



Heyeti Temsiliye, milli ha- Niğde ve Kayseri mutasarrıfları ile Niğde muhasebe- HTK, s. 2. reketin karşısında olan bazı cisi ve komiserinin tutuklanarak, Sivas'a getirilmelememurların tutuklanmala- rine karar verilmiştir. rına karar verdi. [Cmh]



10



Eylül



Biga ve Gönen'de Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin şubeleri kuruldu.



10



Eylül



Sen Jermen (Saint German) Anlaşma, İtilaf Devletleri ile Avusturya arasında im- Akşam, barış anlaşması imzalandı. zalanmıştır. Anlaşmaya göre İtalya, Yugoslavya, İstiklal; Macaristan, Romanya, Çekoslovakya Avusturya'dan KSG toprak alıyor; Avusturya deniz kuvvetleri ile ticaret filosunu galiplere teslim ediyor. Anlaşma metninde Avusturya'nın besleyebileceği asker sayısı 30 bin kişiyle sınırlanıyor ve Almanya ile birleşemeyeceği hükmü yer alıyor.



10



Eylül



Harput (Elazığ) Valisi Ali Galip ve beraberindekiler Malatya'da toplandı.



Bedirhanlı aşiretinden Celadet ve Kamuran, Malatya Nutuk mutasarrıfı Halil, Diyarbakırlı Cemil Paşa oğlu Ekrem ve Harput (Elazığ) Valisi Ali Galip Sivas Kongresi'nin toplandığı günlerde Malatya'da biraraya gelmişlerdir. Amaçlarının, Kürdistan kurmaya söz vererek Kürtleri, ulusal kurtuluş hazırlıklarını bozmak ve Mustafa Kemal Paşa ile beraberindekileri öldürtmeye yollamak olduğu (İstanbul Hükümeti'nin buyruğuyla) anlaşılmıştır. Ali Galip ve arkadaşlarına 9 Eylül akşamı haber verilmiş, onlar da 10 Eylül'de kaçmışlardır. Mustafa Kemal Paşa, süvari alayı komutanı ile topçu alayı komutanının bu kişilerin kaçmasına göz yumduğunu belirtmektedir. Ali Galip'in giriştiği işin, Padişahın ve Ferit Paşa Hükümeti'nin ve yabancıların ortak bir girişimi olduğu ortaya çıkmıştır.



10



Eylül



Mustafa Kemal Paşa Onbeşinci Alay Komutanı İlyas Bey'e bir yönerge verdi.



Mustafa Kemal Paşa, bu yönergede başlıca şu nokta- Nutuk ları belirtmiştir: 1) Kaçakların ivedilikle yakalanmaları, 2) Kürtlük akımına kesinlikle elverişli alan bırakılmaması, 3) Malatya'da mutasarrıflık görevini Jandarma Komutanı Tevfik Bey'in üstüne alması; uygun görülecek namuslu ve yurtsever bir kişinin de Harput'ta valilik görevine hemen başlaması, 4) Malatya ve Harput'taki hükümet kuvvetleri eksiksiz ele alınarak ulusa ve yurda karşı hiçbir davranışa meydan verilmemesi, 5) Kaçaklara uyanların acımadan ve aman vermeden yok edileceğinin duyurulması ve namuslu



Gönen Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin başkanı Emek- KSG li Binbaşı Hazım Bey'dir.



1919 Yılı



143



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



halka gerçeğin bildirilmesi, 6) Ulusal varlığımızı tehlikeye sokacak olan yabancı askerlere de karşı konulacağının göz önünde bulundurulması gibi düzenlemelerin ve önlemlerin bildirilmesi. Bu konuda Üçüncü, Onüçüncü ve Onbeşinci kolordu komutanlarına gereği gibi bildirimler yapılmış ve dileklerde bulunulmuştur. 10



Eylül



Sivas'ta bulaşıcı hastalıklar- Hamam giderinin Sağlık Müdürlüğü ile belediye ta- BCA: 272..0.0.74 la mücadele edilmek üzere rafından karşılanması gerektiği bildirildi. /68.43..18. kiralanan hamamın gideri konusu görüşüldü.



11



Eylül



Sivas Kongresi sona erdi.



Kongre'nin sekizinci birleşiminde, Heyeti Temsiliye'nin Nutuk mali kaynaklarının ne olacağı tartışılmıştır. Delegelerin gittikleri yerlerden topladıkları parayı göndermeleri kabul edilmiş; üç delegenin orada bağışladığı 1400 lira teşekkürlerle kabul edilmiştir. Sivas'ta haftada iki kez çıkarılacak İradei Milliye Gazetesi için Hami, Vasıf, Mehmet Şükrü, Hüsrev Sami Beyler görevlendirilmiştir. Yapılan açık oylama ile Karahisarı Sahip'ten Miralay Vasıf Bey, Eskişehir'den Hüsrev Sami Bey, Bursa'dan Hakkı Behiç Bey, Ankara'dan Ömer Mümtaz Bey, Denizli ve Aydın'dan Mazhar Müfit Bey, Niğde'den Ratipzade Mustafa Efendi Heyeti Temsiliye'nin yeni üyeleri olarak seçilmişlerdir. Böylece Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin Temsil Kurulu'nun üyes sayısı 16'ya yükselmiştir. 12 Eylül'de Sivas halkının da katıldığı bir açık oturum yapılarak bazı söylevler verilmiştir. Bütün ülkeyi kapsayan ulusal örgüt tüzüğünün [Milli Teşkilat Nizamnamesinin] ve Umumi Kongre bildirisinin hemen basılıp dağıtılması için gereken işler yapılmıştır.



11



Eylül



Heyeti Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kuruluş bildirisini Sivas Valiliği'ne verdi.



Dernek, 23 Nisan 1920'de Türkiye Büyük Millet KSG Meclisi açılıncaya kadar, Anadolu hareketini yönetecek ve ikinci bir hükümet gibi çalışacaktır. Derneğin kuruluşu daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi'nin de kuruluş tarihi olarak kabul edilecektir.



11



Eylül



İstanbul'daki yabancı devlet temsilciliklerine Sivas Kongresi imzasıyla bir telgraf çekildi.



İngiltere, Amerika, Fransa, İtalya, Sırbistan, Fele- Nutuk menk, İsveç, Danimarka ve İspanya temsilciliklerine çekilen telde millet meclisini toplamayan Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin milleti temsil etmediği bildirildi.



11



Eylül



İngiltere'nin İstanbul Yüksek Komiseri Amiral de Robeck İstanbul'a geldi.



Robeck, ilk komiser Calthorpe'un yerine atanmıştı. İstiklal, Üçüncü başkomiser Rumbold ise İstanbul'a 17 Kasım Vakit; KSG 1920'de gelecektir.



11



Eylül



Ticaret ve Ziraat Nazırı Yerine 2 Ağustos'ta Genelkurmay Başkanlığı'na ata- TV, 3647. Tahir Hayrettin Paşa'nın is- nan Hadi Paşa tayin edilmiştir. tifası kabul edildi. [Osm]



12



Eylül



Sivas Kongresi'nin seçtiği Heyeti Temsiliye ilk toplantısını yaptı.



144



Yönetim Zamandizini



Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül'den beri almakta oldu- KSG ğu Ali Galip ve Eskişehir'le ilgili haberleri ve bunlara karşı alınan tedbirleri anlattı. Bunların Kongre Genel Kurulu'na da bildirilmesi kararlaştırıldı; genel kurul alınan önlemleri yerinde buldu.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Eylül



Müdafaai Hukuk Cemiyeti Kuruluş Tüzüğüne Ek Yönerge hazırlandı.



Sivas Kongresi Tüzüğüne ek olarak hazırlanan bu Nutuk belge, "yalnız ilgililere özel ve gizlidir" işaretli, silahlı örgütler için düzenlenen gizli bir yönergedir. Düşmanla çatışılan yerlerde bu yönergeye göre silahlı birlikler kurulmuştur.



12



Eylül



Padişah Mehmet Vahideddin, İngiltere ile manda anlaşmasını tasdik etti.



Padişah 20 Eylül'de İstanbul Hükümeti'ne yardımcı AK olunmasına ilişkin bir beyanname yayınlamıştır. Bkz. 20 Eylül.



12



Eylül



Anadolu'nun İstanbul Hükümetiyle haberleşme ve bağlantısının kesildiği bir tebligat ile bildirildi. [Cmh]



Umumi Kongre Heyeti, bütün komutanlar ile valilere Nutuk şu tebligatı gönderdi: "Hükümet, ulusun sevgili padişahına dileklerini ulaştırmasını engelleyip onunla bağlantısını kesmekte ve gerçekleşen haince davranışını sürdürmekte direndiğinden, ulus da, yasal bir hükümet başa geçinceye değin İstanbul Hükümeti ile yönetim yönünden ilişkisini ve İstanbul ile her türlü telgraf ve posta haberleşme ve ulaştırmasını büsbütün kesmeye karar vermiştir. Her yerdeki sivil memurlar, askeri komutanlarla birlikte bu kararı yerine getirecek ve sonucu Sivas'ta Kongre Genel Kurulu'na bildirecektir. İş bu tebligat bütün komutanlara, sivil yönetim başkanlarına gönderilmiştir." Heyeti Temsiliye'nin isteği üzerine telgraf merkezleri işgal edilmiştir. İstanbul'la resmi haberleşmenin kesilmesiyle birlikte Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Temsil Kurulu geçici bir hükümet gibi çalışmaya başladı. Türkiye'de ikili iktidar doğdu.



13



Eylül



Mustafa Kemal Paşa'nın, mebus (milletvekili) seçimi hazırlıkları hakkındaki genelgesi yayınlandı.



"İstanbul Hükümetinin tuttuğu ve sürdürdüğü gerici Nutuk yönteme ve yaşamakta olduğumuz günlerin büyük korku ve tehlikelerine karşı haklarımızı savunmak ve varlığımızı korumak için Meclisi Milli'nin seçilmesini ve toplanmasını sağlamak ve çabuklaştırmak bugünün en önemli işidir." Genelge, Balıkesir, Konya, Diyarbakır, Erzurum, Ankara, Bursa, Çine, Bandırma, Edirne ve Niğde'de bulunan kolordu/tümen komutanlıklarına; vilayetlere, müstakil sancaklara ve belediyelere gönderilmiştir.



13



Eylül



Umumi Kongre Heyeti kararları duyuruldu.



7 maddeden oluşan genelge, bütün ulusal örgütlerin Nutuk merkezleriyle birlikte Ferit Paşa Hükümeti'ne de iletilmiştir: "… Devlet işleri, Padişah hazretleri adına ve yürürlükteki yasalara göre, eskisi gibi yürütülecektir. Soy ve mezhep ayrılığı gözetilmeksizin halkın canı, malı, ırzı ve her türlü hakları güven altında bulundurulacaktır....memurlar verilen görevleri milletin meşru isteklerine göre yürütecekler, isteyenler çekilebilecek, çekilenlerin yerine vekiller atanacak, milli amaçlara aykırı davrananlar din ve milletin esenliği adına kesin olarak ağır cezalara çarptırılacaklardır... Ulusun dileklerinin Padişah Hazretlerine bildirilmesi başarıldıktan sonra ulusça inanılıp güvenilecek, yasal bir hükümet kuruluncaya dek, yazışmalar Sivas'taki Genel Kongre Heyeti Temsiliyesiyle yapılacaktır."



1919 Yılı



145



G.



Ay



Olay/Mevzuat



13



Eylül



İkinci Nazilli Kongresi top- Kongreye Antalya-Isparta-Burdur çevresinden 51 de- KSG landı. lege katılıyor. 19 Eylül tarihli oturumlarda alay komutanlıkları ve menzil müfettişliklerine atamalar yapılmıştır. Alaşehir Kongresi (8-25 Ağustos) kararları benimsenmiş; bir temsil kurulu seçilmiştir. Temsil kurulunun görevleri: Cephe ile geri hizmetler arasında aracılık yapmak, bağış toplamak, Yunanlıları bölgeden çıkarmak için savunma girişimleri ve siyasi girişimlerde bulunmak, silahı elden bırakmamak. Kongre, ellerinde yeterli bilgi olmadığı gerekçesiyle İstanbul'la ilişiğin kesilmesi kararını almadı.



13



Eylül



İzmir ve havalisinden göçe mecbur kalan ahaliye yardım edilmesi konusu görüşüldü. [Osm]



14



Eylül



13. Kolordu Kumandanı Vekili Cevdet Bey, Sivas Kongresi'nin İstanbul'la iletişimin kesilmesi kararını değerlendiren bir telgraf gönderdi. [Cmh]



Cevdet Bey, Diyarbakır'dan gönderdiği cevapta bu KSG kararın kolordusu bölgesinde sakıncalar yaratacağını belirtmiştir. Cevdet Bey, İngiliz parasıyla kandırılmış kimi Kürt gençlerinin de etkisiyle bölgesinde henüz milli birliğin kurulamadığını, Kürt ve Arap aşiretlerinin Halifelik politikasıyla elde tutulduğunu yazmıştır. Tüccarların ve aylardır maaş alamayan memurların da bu karara karşı çıkalacaklarını ileri sürerek sınırlı bir ilişiği kesme ve başka yollarla İstanbul'a etkide bulunulmasını önermiştir.



14



Eylül



Dahiliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Mebusan intihabatı için 1335 senesi Dahiliye bütçe- Düstur Tertip 2, sine 40,000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



İdarei Örfiye Divanı Harbleri müstahdeminin maaşatına dair nizamname yayımlandı. [Osm]



Nizamnamenin birinci maddesini değiştiren nizam- Düstur Tertip 2, name 15 Aralık 1919'da yayımlanmıştır.



14



Eylül



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 272..0.0.74 /68.43..19; BCA: 272..0.0.74 /68.43..14.



Cilt 11, s.373.



Cilt 11, s.375; 512.



14



Eylül



Sivas'ta "İrade-i Milliye" gazetesi yayımlanmaya başladı.



Sivas Kongresi kararlarına dayanılarak çıkarılan ve KSG Milli kurtuluş karargahının yayın organı olan gazete, 4 sayfa olarak 1000 adet basılmıştır. İlk sayıda İsmail Hami'nin (Danişmend) "Harekatı Milliye'nin Esbabı" başlıklı bir başyazısı yayımlandı. Gazete haftada iki kez yayımlanacaktır.



14



Eylül



Bitlis telgraf memurları, beş aydır maaş alamadıklarını belirterek görevlerini bıraktılar.



Telgraf memurları kararı 13. Kolordu Kumandanlı- Nutuk ğı'na bildirdiler. Olayı bir vesile ile Sivas'a ileten Kolordu Komutanı, Bitlis ilindeki diğer memurlarında düzenli maaş alamadıklarını belirtti.



15



Eylül



Senato'ya yeni üyeler atandı.



Yeni üyeler şu kişilerden oluşmaktadır: Şurayı Dev- TV, 3657. let Reisi Rauf Paşa, Dahiliye Nazırı Adil Bey, Adliye Nazırı Mustafa Efendi, Ticaret ve Ziraat Nazırı Hadi Paşa, Evkaf Nazırı Hamdi Efendi, Eski nazırlardan Vasfi Efendi, Yüksek Öğretim Müdürü Naim Bey.



15



Eylül



Maliye Nazırı Tevfik Bey’in Ajans Havas’a demeci.



"Türkiye’nin mali vaziyeti: Sarfiyat 79 milyon, Vari- Alemdar; KSG dat 42 milyon Osmanlı lirası."



146



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Eylül



İngilizlerle Fransızlar, Suriye ve Çukurova'daki işgal kuvvetlerinin değiştirilmesi konusunda anlaştılar.



Buna göre, Fransızların Musul'daki hakları İngiltere'- TİH ye devrediliyor; Suriye'den İngiliz askerileri çekiliyor, yerini Fransızlar alıyor; Urfa, Maraş ve Antep Fransızlara devrediliyor.



15



Eylül



Heyeti Temsiliye, İstanbul'- Kurul, kararlarının en küçük yönetim kurullarına ka- KSG la özel haberleşmenin ser- dar ulaştırılmasına karar verdi. best olduğunu kararlaştırdı. [Cmh]



15



Eylül



Türklüğe hakaret eden İs1919 yılında (BCA kayıtlarına göre) başka "hakaret BCA: 30..10.0.0 tanbul'dan Hayik hakkında nedeniyle takibat" olayı yaşanmamıştır. /35.205..10 takibat yapılması kararlaştı/30621. rıldı.



16



Eylül



Üçüncü Balıkesir Kongresi toplandı.



16



Eylül



İstanbul ile Sivas arasında Heyeti Temsiliye, milli mücadeleye karşı olan Niğde HTK, s. 4. iktidar kavgası bütün şidde- mutasarrıfı, saymanı ve komiserinin tutuklanarak Sitiyle devam ediyor. vas'a gönderilmesini emretmişti. Kurul, İstanbul Hükümeti'nce Kastamonu valiliğine atanan Ali Rıza Bey'in ilk vapurla İnebolu'dan İstanbul'a gönderilmesini kararlaştırdı. Ali Fuat Paşa'nın yerine 20. Kolordu Komutanlığı'na atanmış olan Kiraz Hamdi Paşa'ya Eskişehir'den İstanbul'a dönmesi gerektiği bildirildi. Erzurum'da bekletilen Van valisi Mithat Bey'in görevine gitmesine izin verildi.



16



Eylül



Albay Osman Bey, Kastamonu Mevki Komutanlığı görevine atandı. [Cmh]



Kastamonu vilayetinde zaaf ve duraksama belirtileri Nutuk görülmeye başlanınca, Mustafa Kemal Paşa Ankara'da bulunan Ali Fuat Paşa'dan Kastamonu'ya güvenilir ve gücü yeten bir subay gönderilmesini rica etmiştir. Kastamonu'ya gönderilen Albay Osman Bey, vali tarafından tutuklanmıştır. Osman Bey, daha sonra diğer subaylar tarafından kurtarılmış, vali ve alay komutanı tutuklanmış, böylece Kastamonu da Sivas'a bağlanmıştır.



16



Eylül



Dahiliye Nazırı, Eskişehir mutasarrıfına bir emir verdi. [Osm]



Nazır, Eskişehir'in Kemalistlerin eline geçmemesi KSG için İngiliz birlikleriyle işbirliği de içinde olmak üzere her türlü tedbirin alınmasını istemiştir.



16



Eylül



Hükümet, merkezi Ankara'da bulunan 20. Kolorduyu lağvetme ve yerine Eskişehir'de 5. Kolordu'yu kurma kararı aldı. [Osm]



Kiraz Hamdi Paşa 31 Ağustos'ta 20. Kolordu Ku- TV, 3657; mandanlığı'na atanmış, ancak Eskişehir'den doğuya İstiklal; sokulmamıştı. Padişah, kararı 17 Eylül'de onaylamış- KSG. tır. Buna göre, 15 gün içinde kolorduya katılanlar affedilecek, katılmayanlar isyancı sayılacak. Yeni kolorduya hiçkimse katılmayacaktır. Hükümet, Anadolu'daki durum hakkında üç gün içinde basına bir açıklama yapmayı ve Jandarma Genel Komutanı Kemal Paşa'yı incelemelerde bulunmak üzere Konya'ya göndermeyi kararlaştırdı.



Karesi ve Saruhan Livaları ve Civarı Hareketi Milli- KSG ye Kongresi adıyla düzenlenen kongre, Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul Hükümeti ile Anadolu'nun her türlü haberleşmesinin ve idari bağlılığının kesilmesini istediği zamana rastlamıştır. Kongre, 22 Eylül'de sona ermiştir. Batı Anadolu'da ard arda yapılan kongrelere rağmen bütün bölgeye hakim bir merkez kurulamıyor.



1919 Yılı



147



G.



Ay



Olay/Mevzuat



16



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri ile İki komiser, Damat Ferit Hükümeti'ni desteklemeyi, İHMM, Fransız Yüksek Komiseri Kemalistlere karşı Türk askeri gönderilmesinin tehli- s. 578. görüştüler. keli olacağını kararlaştırdılar. Komiserler, bu iş için müttefik askeri kullanmanın da doğru olmayacağında görüş birliğine vardılar.



17



Eylül



Kastamonu'da hükümet el değiştirdi.



Sivas tarafından Kastamonu'ya gönderilen Albay Nutuk Osman Bey, Kastamonu'ya gelir gelmez tutuklanmış; Mustafa Kemalci subaylar tarafından kurtarılmıştı. Osman Bey, gece vali vekilini ve jandarma alay komutanını tutuklatmıştır. Mustafa Kemal Paşa’yla makine başında konuşan Albay Osman Bey, vali vekilliğine Defterdar Ferit Bey'i getirmiştir. Osman Bey, Kastamonu ve çevresi komutanı olarak geniş yetkiler aldı. Kastamonu sokaklarında dağıtılan bir bildiride de ilin Kuvayı Milliye ile birleştiği ilan edildi.



17



Eylül



Heyeti Temsiliye, Kastamonu defterdarı Ferit Bey'in vali vekilliğini onayladı. [Cmh]



Ferit Bey, Mustafa Kemal Paşa’nın isteği üzerine Si- HTK, s. 5; nop Mutasarrıflığına İstanbul'la ilişiğin kesilmesini MVV, emretti. Heyet, Ankara valisi Muhittin Paşa ile Ço- s. 218. rum mutasarrıfı Samih Fethi Bey'in Sivas'a çağrılmasını kararlaştırdı.



17



Eylül



Sivrihisar ve Mihalıççık ilçeleri Sivas Kongresi'nin kararlarına uyarak İstanbul'la ilişiği kestiler.



17



Eylül



11 Eylül'de İstanbul'a gelip görevine başlayan İngiliz Yüksek Komiseri De Robeck Dışişleri Bakanı Curzon'a bir rapor gönderdi.



"Türkiye'de ciddi bir kriz var. Anadolu'da gelişen ha- KSG reket, bağımsız bir cumhuriyete doğru gelişiyor. Bu hareket 1908 hareketine benziyor. Ya yeniden savaşa başlayacağız ya da Yunanlılarla İtalyanları Anadolu'dan geri çekeceğiz. Acilen barış yapmalıyız. Mustafa Kemal ile müzakere ümitsiz. Padişah tahttan inmek niyetinde."



17



Eylül



Erzurum'un Hınıs kazasından tohumluk buğday verilmesine dair çekilen telgrafın gönderildiği bildirildi.



Telgraf, Muhtar Mikdat ve arkadaşları tarfından çe- BCA: kilmiştir. 21 Temmuz 1919 tarihli belgede Edirne'de 272..0.0.11 muhtaç halde bulunan Fahir oğlu Agob ve arkadaşla- /14.51..16. rına tohumluk v.s. yardımda bulunulması konusu yer almaktadır. 8 Kasım 1919 tarihli belgeye göre BursaUlubat ve Oğuz köylerinde iskan edilen muhacirler tohumluk isteğinde bulunmuştur. 22 Kasım 1919 tarihli belge Karacabey'in Oğuz köyündeki göçmenlere tohumluk verilmesine karar verildiğini göstermektedir. Yine aynı tarihli başka bir belgede Bursa'daki esir muhacirlere de tohumluk verilebileceği belirtilmektedir. 10 Aralık 1919 tarihli belgede Karacadağ Nahiyesi Muhtarı İslam Bey'in kendilerine verilen tohumlukların bedelinin tehiri ile ilgili telgrafının gönderildiği bildirilmektedir. 17 Aralık 1919 tarihli belgede kendilerine iaşe ve tohumluk verilmesi talebini havi, Bitlis'teki Çerkez muhacirlerin Reisi Yusuf'un telgrafına binaen gerekenin yapılması istenmiştir.



17



Eylül



Çatalca'da açıkta kalan 3 Aralık 1919 tarihli belgeye göre Çatalca'da muhaci- BCA: müslüman muhacirlerin is- rin haneleri inşaası için Mühendis Haydar Bey'in 272..0.0.11 /14.51..17. kanı için yapılacak binalara münakasadan (ihaleden) çekildiği bildirilmektedir. hemen başlanılması bildirildi. [Osm]



148



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



TİH



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Eylül



Heyeti Temsiliye, İstanbul'a Heyet, Çorum mutasarrıfı Samih Fethi Bey'in Sivas'a HTK, s. 5. tel çekerek Çorum'un milli çağrılmasını kararlaştırmıştı. harekete katıldığını duyurdu. [Cmh]



18



Eylül



Pahalılık zammı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, pahalılık zammının 1335 Eylül, Teşrini- Düstur evvel (Ekim) ve Teşrinisani (Kasım) ayları için senei Tertip 2, Cilt 11, mezkure Mayıs rayicine göre itası hakkındadır. s.376.



18



Eylül



Emniyet Sandığı bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Emniyet Sandığı bütçesine 1.410 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Aynı tarihte yayımlanan bir kararname ile Emniyeti Umumiyye bütçesine de 6.000 lira olağanüstü ödenek ayrılmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.378; 379.



18



Eylül



İdarei Örfiyye Kararnamesi'ne müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



24 Ramazan 1294 (2 Ekim 1877) tarihli İdarei Örfiyye Kararnamesi'nin 18 Ekim 1919 tarihli zeyline müzeyyel kararname 23 Kasım 1919'da yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.380; 475.



20



Eylül



Padişah Vahdettin'in beyannamesi yayımlandı.



Sadrazam Ferit imzalı bir genel tebliğ ile yayımlanan Nutuk; bildiride halkı sakin olmaya ve Hükümet'in emirleri- KSG ne uymaya çağıran padişah, halkla hükümet arasında ayrılık olmadığını ileri sürdü. Padişah, Anadolu'dan gelen telgraflarla durumu öğrendiğini, bunun İzmir işgali ve onu izleyen feci olaylarla Doğu Anadolu'nun geleceği hakkında çıkarılan söylentilerden ileri geldiğini teslim ederek, milletle birlikte kendisinin de acı duyduğunu, ancak yapılacak işin Barış Konferansı'na gitmek ve konferansın kararlarını beklemek olduğunu bildirdi. Tebliğ, Umumi Kongre'nin memleketle İstanbul Hükümeti arasında yazışma ve ilişkinin kesildiği günlerde yayımlanmıştır. Böylece, Heyeti Temsiliye'nin kendine dayanak yaptığı Padişah'ın Anadolu'dan gönderilen telgrafları almadığı tezi çürümüş oluyor. Heyeti Temsiliye bu bildirinin sahte olduğunu ileri sürerek Anadolu'ya sokulmasını yasaklamıştır. Ancak Umumi Kongre'nin talimat ve genel buyruklarına uyulmayarak, bu tebliğin kimi yerlerde alındığı-halka okutturulduğu anlaşılmıştır. İstanbul yurtsever basını, Anadolu olaylarının nedenini İzmir facialarına dayandıran cümleyi kullanarak Padişah'ın Sivas'ı anladığı biçiminde bir yorum yapma yoluna gidecektir.



20



Eylül



Burdur Mutasarrıfı, Heyeti Temsiliye emriyle yakalanıp Burdur'dan uzaklaştırıldı. [Cmh]



Heyeti Temsiliye, İstanbul Hükümeti'nin görevinden HTK, s. 6. uzaklaştırdığı Sinop Mutasarrıfı Mazhar Tevfik Bey'in görevine iadesini kararlaştırdı. Böylece, Sinop'ta bir süredir devam eden yönetim karışıklığı sona erdi.



20



Eylül



Müdafaai Hukuk Heyeti Trabzon Merkezi, Sivas Kongresi temsil kurulunu tanımadığını bildirdi.



Heyeti Temsiliye'ye çekilen telgrafta kurulun aldığı Nutuk; kararların Erzurum Kongresi kararlarına aykırı oldu- KSG ğu bildirilmiştir. Alınan kararları bilmek istedikleri belirtilmiştir. Öte yandan Trabzon eşrafından sekizi Karabekir'e başvurarak İstanbul'la haberleşmenin açılmasını istemiştir. Karabekir Trabzonluların da Hükümete cephe almasını önerecektir. Trabzon valisi Mehmet Galip Bey, Trabzon resmi ve sivil ileri gelenlerini toplayarak Hükümet emirlerinin verilmediğini, iki kuvvet arasında göreve devam edemeyeceğini bildirmiştir.



1919 Yılı



149



G.



Ay



Olay/Mevzuat



20



Eylül



Kurtuluş Dergisi'nin birinci Kurtuluş, resmen 21 Eylül 1919 tarihinde kurulacak KSG sayısı yayımlandı. olan Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nın yayın organıdır.



21



Eylül



Birinci Anzavur Ayaklanması başladı.



Biga ve çevresinde başlayan, ele başısı Ahmet Nutuk Anzavur'un adıyla anılan ayaklanma 30 Kasım'da bastırılmıştır. 16 Şubat 1920'de aynı bölgede ikinci Anzavur ayaklanması olmuş; her ikisi de askeri birlikler ve ulusal birliklerle bastırılmıştır. Anzavur, 11 Mayıs 1920'de, top ve ağır makineli tüfeklerle donanmış beyüz kişilik bir kuvvetle, üçüncü kez, Adapazarı-Geyve dolaylarındaki güçsüz bir ulusal birliğe saldırarak yeniden ortaya çıkmıştır. Anzavur, gönderilen ulusal birliklere ve ordu birliklerine sürekli saldırmış; 20 Mayıs 1920'de Geyve boğazı yakınlarında yenilerek kaçmak zorunda kalmıştır.



21



Eylül



İngiliz kuvvetleri Kütahya'dan çekildiler.



350 atlıdan kurulu Kuvayı Milliye, Kütahya'ya gire- İHMM, rek burayı Heyeti Temsiliye'ye bağladı. İngilizler dün s. 579. de Merzifon'dan çekilmişlerdi.



21



Eylül



Heyeti Temsiliye, milli ha- Galip Bey, 24/25 Eylül gecesi Ardasa'da tutuklanarak HTK, s. 6. rekete karşı çıkan Trabzon Erzurum'a gönderilecektir. valisi Mehmet Galip Bey'in tutuklanarak Erzurum'a sevkedilmesini uygun buldu. [Cmh]



22



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, General Harbord ile görüştü.



Amerika Hükümeti, Doğu Anadolu ve Kafkasya'da Nutuk Ermenilerin durumuyla ilgili inceleme yapmak üzere General Harbord başkanlığında bir kurul göndermiştir. Kurul, Sivas'a geldiğinde Mustafa Kemal Paşa ile görüşmüştür. Mustafa Kemal Paşa generale, ulusal ayaklanmanın amacı ve ereği; ulusal örgüt ve birliğin ortaya çıkş nedeni; Müslüman olmayan azınlıklara karşı olan duygular; yabancıların yıkıcı propogandaları ve işleri üzerine açıklamalarda bulunmuştur. Sivas'tan Erzurum'a oradan Kafkasya'ya geçen Kurul, 24 Ekim'de Paris'e dönecektir.



22



Eylül



Mutasarrıf Hilmi Bey, Eskişehir'de sıkıyönetim ilan etti.



İngilizlerin yeni kuvvetler getirmesinden sonra KSG Eskişehir'de milli direnç artmış; Ali Fuat Paşa kuvvetleri de şehri dışardan sıkıştırmaya başlamıştır. Bu arada İstanbul'la ilişiği kesen merkezlere Bolu da katıldı.



22



Eylül



Üç Yüksek Komiser, hükümetlerine bir öneri sundular.



"Her ay Osmanlı Hükümeti'ne birer milyon lira borç İHMM, s. 579. verilsin."



22



Eylül



Kaliteli orman fen memuru yetiştirmek için Kastamonu'da tesisi düşünülen 20 öğrencilik parasız yatılı okul.



Kastamonu'da kurulması düşünülen Orman Mektebi BCA: 30..10.0.0/ talebelerinin askerlik hizmetleri.



150



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



183.261..1 /2151; BCA: 30..10.0.0/ 187.286..1 /2211.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Eylül



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Kararlar şöyle: 1) Ali Fuat Paşa'ya verilecek cevapta HTK, Bağdat demiryolu hattının tahrip edilmemesi, İngiliz- s. 7-8. ler saldırmadıkça fiili bir saldırıda bulunulmaması, milli hareketin esas hedefinin yabancılar olmadığının esas alınması ve Eskişehir'in dışarıdan sarılması konularında talimat verilmesi; 2) Kayseri mutasarrıf vekilliğine Muhasebeci Ali Bey'in atanması; 3) Ulukışla ve Bor Rumlarının Adana'daki İngiliz Kumandanlığı'na başvurması üzerine İstanbul'daki İngiliz Siyasi Temsilciliği'nin "Ne zaman ihtilali andırır bir hareket olursa o zaman işgal edersiniz" yollu cevap verdiği öğrenildiğinden, On Birinci Tümen Kumandanlığı'na verilecek cevapta asayişi bozacak hiçbir harekete meydan verilmemekle birlikte, milli esarete sokacak her türlü yabancı saldırısına silahla karşılık verileceğinin düşmanlara anlatılmasının bildirilmesi; 4) Damat Ferit Paşa'nın Trabzon valisine yazdığı bir telgrafta Güney Rusya'dan Anadolu'ya akın akın Bolşeviklerin gelmekte olduğunu bildirmesi haince bir amaç taşıdığından bunun bir bildiri ile yalanlanması.



23



Eylül



Dersaadet Tramvay Şirketi İradei seniyye Dersaadet Tramvay Şirketi'nin 21 Ka- Düstur hakkında iradei seniyye ya- nunusani 1911 tarihli mukavelenamesine müzeyyel Tertip 2, Cilt 11, yımlandı. [Osm] mukavelenamesine ilişkindir. s.382.



23



Eylül



Bazı devair bütçelerine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için bazı devair bütçelerine 620.000 lira Düstur Tertip 2, eklenmiştir. Cilt 11, s.385.



24



Eylül



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Kararlar şöyle: 1) Ali Fuat Paşa'ya: İngilizlerin Ana- HTK; s. 8. dolu'ya asker sevkettiği haberi ve alınacak tedbirlerin soruşturulması, 2) Milli hareketin Müslüman olmayan milletler aleyhine olmadığına ilişkin İtilaf devletleri komiserleri ile tarafsız devlet elçilerine bir bildiri yazılması (Canik Mutasarrıfı Hamit Bey'in bildirdiğine göre bunu İngiliz temsilcisi Parring istemiş), 3) Kabineyi sıkıştırmak için daha ne gibi tedbirler düşündüğünün Ali Fuat Paşa'dan sorulması.



24



Eylül



Heyeti Temsiliye, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Sivas Şubesine bir yazı gönderdi.



Yazıda, halkın birçok şikayetini Heyeti Temsiliye'ye bildirdiği, bu gibi başvurmaların ilgili makamlara yapılması gerektiği, Heyeti temsiliye'nin devlet işlerine karışma yetkisi olmadığı (!) anlatılmıştır.



24



Eylül



Ali Galip Efendi'nin Evkaf Ali Galip Efendi Karesi (Balıkesir) mebusudur. Nezareti'nce verilen vazifeyi ifa edip etmediği tahkik edildi. [Osm]



25



Eylül



Trabzon ve Havalisi Ademi Merkeziyet Cemiyeti, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'na katıldı.



25



Eylül



İzmir ve havalisi mültecilerinin memleketlerine iadeleri hakkındaki talimatname gönderildi. [Osm]



İradei Milliye, 28 Eylül 1919; KSG. BCA: 272..0.0.10 /1.5..15.



Her iki kuruluş, padişahın tahtı çevresinde birleşmek İkdam, için bu yola girdiklerini açıklayan birer bildiri yayım- Alemdar; ladılar. Dernek, İngiliz yanlısı bir politika izliyor ve KSG Prens Sabahattin'in bölgelerin merkeze karşı özerkliği düşüncesini destekliyor. BCA: 272..0.0.14 /75.22..2.



1919 Yılı



151



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Eylül



Heyeti Temsiliye, Konya'da Hoca Vehbi Efendi'nin vali vekilliğini onayladı. [Cmh]



Konya'da milli mücadele lehinde gösteriler yapılmış; Nutuk; Konyalılar belediye dairesinde toplanarak Hoca Veh- HTK, s. 9. bi Efendi'yi vali vekilliğine seçmişlerdir. Konya valisi Cemal Bey ile Kolordu Komutanı Sait Paşa dün Konya'yı terketmişlerdi.



27



Eylül



1. Bozkır Ayaklanması çıktı.



İsyancılar Bozkır'ı basarak askerlik şubesini yağma- TİH, KSG lamış; direnenler öldürülmüş ya da yaralanmıştır. Başlarında Kürdoğlu Musa, Bademli Hacı Halil ve Güzelçavuş olduğu halde Arpa, Dinek, Hisarcık çevresi köylerinden toplanmış olan çoğu silahsız isyancılar, ilçenin yanındaki baruthaneyi de ateşe vermişlerdir. Birinci Bozkır ayaklanması 4 Ekim'de sona erecek; 20 Ekim'de başgösteren ikinci ayaklanma, 4 Kasım'da kasabanın geri alınışıyla sonuçlandırılacaktır.



27



Eylül



İzmir ve havalisinde Yunan işgal kuvvetlerinin işledikleri cinayetlere son vermeleri için İtilaf devletleri nezdinde gerekli görüşmelerin yapılması kararlaştırıldı.



29 Eylül 1919 tarihli belgeye göre İzmir ve Aydın'ın işgalleri dolayısıyla iç kısımlara iltica eden halkın durumunu tesbit için fotoğraf makinesiyle malzemesinin gönderilmesi kararlaştırılmıştır.



27



Eylül



Çine'ye sığınan ve çoğu açıkta kalan Aydın mültecilerine ulaştırılmak üzere çadır verilmesi istendi. [Osm]



27 Kasım 1919 tarihli belgeye göre Aydın mültecile- BCA: rine dağıtılmak üzere Kazıklı Anbarından yeterli 272..0.0.14 miktarda elbise ve çadırın verilmesi kararlaştırılmış- /75.22..3. tır.



27



Eylül



Abdülkerim Paşa ile Mustafa Kemal Paşa, bütün gece telgraf makinesi ile haberleştiler.



Abdülkerim Paşa, Mustafa Kemal Paşa’yı yumuşat- Nutuk; maya çalışmış; Mustafa Kemal Paşa ise Hükümet'i HTK, s. 9; "Kuvayi Milliye İstanbul üzerine yürümeye hazırla- KSG. nıyor, İtilaf devletleri de tarafsızlaştı" diyerek korkutmaya çalışmıştır. Hükümet'in istifasını, milletin güvenine layık bir hükümetin kurulmasını istemiştir. Abdülkerim Paşa, görüşmenin tutanağını ertesi gün Padişah'a sunacak; 30 Eylül'de Damat Ferit Hükümeti çekilmek zorunda kalacaktır. Abdülkerim Paşa, Hükümet tarafından İngilizlerin de bilgisi içinde, 25 Eylül'de devreye sokulmuştu.



28



Eylül



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Bu kararlara dayanarak Mustafa Kemal Paşa, Hükü- Nutuk; met çekilmezse Ereğli, Bolu, Adapazarı, İzmit dolay- HTK, larındaki Kuvayı Milliye'nin İstanbul üzerine yürü- s. 10. meye hazır olduğunu, iç ve dış siyasi durumun lehlerine geliştiğini, herkesin asayiş meselesiyle ilgilenmesi gerektiğini bir genelge ile duyurdu. Kolordulara ve illere çekilen başka bir telde, Konya'daki İngiliz ve Fransız temsilcilerinin Refet Bey'e "Milli harekete karşı tarafsız kalacağız" dedikleri aktarıldı.



29



Eylül



Alaşehir Reddi İlhak Kong- "Medeni Avrupa'nın arsız ve vahşi çocukları olan KSG resi bir bildiri yayımladı. Yunanlılara karşı birleştik. Bunların zulümleri Neronların vahşetini gölgede bırakır. Bütün cephede harekatı düzenleyecek bir merkez kurulu seçerek göreve başladık." Alaşehir Kongresi, 16-25 Ağustos'ta toplanmıştı.



152



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.14 /75.22..5; BCA: 272..0.0.71 /30.24..1.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Eylül



Eski yurtlarına iade edilecek olan İzmir ve havalisi mültecilerine dağıtılmak üzere gönderilen yardım malzemesinin muhafaza edilmesi istendi. [Osm]



1 Aralık 1919 tarihli belgeye göre İzmir ve havalisi- BCA: nin işgali üzerine mülteci durumuna düşen bu yöre 272..0.0.14 halkına ikibinbeşyüz lira teberruda bulunan Anadolu /75.22..7. Milli Mahsulat Şirketi'ne matbuat aracılığı ile takdir ve teşekkür edilmesi kararlaştırılmıştır. 4 Aralık 1919 tarihli belgede İzmir ve havalisinde muhacirlere yardım edilmek üzere toplanan paraya ait makbuzun gönderildiği bildirilmektedir.



30



Eylül



Damat Ferit Paşa, Padişah'a Anadolu ayaklanması karşısında yenik düşen Damat İHMM, istifasını sunarak sadrazam- Ferit, İngilizlerin de desteklerini gevşetmeleri üzeri- s. 589. lıktan çekildi. ne, sağlık nedenini ileri sürerek istifa etmiştir. İlk hükümeti 4 Mart-19 Mayıs, ikincisi 19 Mayıs-21 Temmuz tarihlerini, üçüncüsü 21 Temmuz - 30 Eylül arasındaki süreyi içeren Damat Ferit Paşa, aralıksız 211 gün iş başında kalmış bulunuyor. İstifası 1 Ekim'de açıklanacak Damat Ferit Hükümeti yerine, 2 Ekim'de Ali Rıza Paşa Hükümeti işbaşına getirilecektir.



30



Eylül



Heyeti Temsiliye bazı kararlar aldı. [Cmh]



Kurul, Bozkır isyanının bastırılması için 20. Kolordu HTK; s. vekaleti ve Niğde'de 11. Tümen Kumandanlığı'na ge- 11. reken yardımın yapılması talimatını vermeyi kararlaştırdı. Kurul, Refet Bey'in Konya Valiliği ve Kolordu Komutanlığı vekilliklerinin kendisine verilmesi önerisini ise uygun bulmadı.



30



Eylül



Harbiye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Harbiye bütçesine 342.000 lira tah- Düstur Tertip 2, sisatı fevkalade eklenmiştir.



26 Kasım 1919'da ek kararname yayımlanmıştır.



Cilt 11, s.386.



30



Eylül



Ümera ve zabitan ve mensubini askeriyeye bila bedel ekmek itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



30



Eylül



Sait Paşa, Heyeti Temsiliye Sait Paşa, İstanbul Hükümeti'nce Kolordu Komutanı Nutuk tarafından İstanbul'a geri olarak Konya'ya gönderilmişti. gönderildi. [Cmh]



30



Eylül



Soma ve Bergama'ya gelen mülteciler için havalename gönderileceği bildirildi. [Osm]



4 Ağustos 1919 tarihli belgede Ayvalık ve Bergama'- BCA: ya gelen muhacirine sarfedilmek üzere 2 300 000 ku- 272..0.0.74 ruş gönderildiği bildirilmektedir. 25 Eylül 1919 tarih- / 68.44..2. li belgeye göre Söke kazasındaki muhacir, mülteci ve yoksullar için beşbin liralık havalename gönderilmiştir. 14 Aralık 1919 tarihli belge İzmir mültecileri için toplanacak nakdi yardımların Balıkesir, Soma, Afyon, Denizli ve Nazilli Hilali Ahmer Cemiyetleri emrine ulaştırılması hakkındadır.



1



Ekim



Yüksek Komiser Robeck, Bağdat'a bir telgraf gönderdi.



Bu telgrafta, bazı önemli Kürt merkezlerine Kürt eş- İHMM, rafından valiler atamak istediğini bildirdi. Aklına gelen s. 590. adlar olarak Seyit Abdülkadir, Şeyh Taha, Babanzade Mustafa Zihni Paşa'yı kaydetti. Bağdat'tan verilen cevapta İstanbul'la daha kolay geçinebileceği için Babanzade'nin tercih edilmesi söylenmiştir.



1



Ekim



ABD milletvekili Volter M. Mektupta Amerika'daki Ermenilerin orada yaşayan Candler'in Paris'teki Azeri Türk ve Azerilere iyi davrandıkları belirtilmektedir. delegasyon başkanına yazdığı mektup.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.387, 478.



BCA: 930..1.0.0 /4.74..1/ 970-1145



153



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Ekim



İngilizler Maraş'ı boşalttı.



İngilizler şehri 22 Şubat'ta işgal etmişlerdi. Şehir 30 AK Ekim'de Fransızlar tarafından işgal edilecek. 12 Şubat 1920'de kurtarılacaktır.



2



Ekim



Ali Rıza Paşa Hükümeti kuruldu.



Damat Ferit Paşa'nın istifası ve Ali Rıza Paşa Hükü- TV, 3662; meti'nin kurulması Kuvayı Milliye'nin ilk siyasi zafe- KSG ri olarak değerlendiriliyor. Korgeneral Ali Rıza Paşa Meclisi Ayan üyesidir. Anadolu ile uzlaşmayı savunan Ali Rıza Paşa hükümeti, 12 Ocak'ta Meclisi Mebusan'ı toplayacak, İtilaf Devletleri'ne karşı mücadele edemeyecek, öte yandan Heyeti Temsiliye'yi hükümetin işlerine karışmakla suçlayacak, İngilizlerin ağır müdahaleleri üzerine 3 Mart 1920'de istifa ederek yerini Salih Paşa Hükümeti'ne bırakacaktır.



2



Ekim



Mustafa Kemal Paşa yayımladığı tamimle Ali Rıza Paşa'nın yeni hükümeti kurmakla görevlendirildiğini bildirdi.



Mustafa Kemal Paşa, Ferit Paşa Hükümeti'nin düştü- Nutuk ğünü ve Ali Rıza Paşa'nın yeni hükümeti kurmakla görevlendirildiğini bütün ulusa bildirdi. Bu tamimin bir örneği de, bilgi edinilmesi için, yeni Sadrazam'a ulaştırıldı. Bu genelgede şunlar söylendi: 1) Yeni hükümet, Erzurum ve Sivas kongrelerinde kararlaştırılan ve saptanan örgütlere ve amaçlara uyduğu takdirde, Kuvayı Millliye ona yardımcı olacaktır; 2) Yeni hükümet, Meclisi Milli'nin toplanarak gerçekten denetleme işine başlayıncaya dek, ulusun kaderi ile ilgili hiçbir taahhüde girmeyecektir; 3) Barış Konferansı'na atanacak delegeler, ulusun isteklerini gerçekten anlamış ve güvenini kazanmış, bilgili ve güçlü kişilerden seçilecektir.



2



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye adına İstanbul Belediyesi ve halkına hitaben bir bildiri yayımladı.



Mustafa Kemal Paşa, Damat Ferit Paşa Hükümetinin KSG yurdu felaketlere sürüklediğini anlattı. Ferit Paşa'nın bazı yurt parçalarından vazgeçtiği, Padişahı ve milleti aldattığı, Ali Galip'e Sivas Kongresini basması görevi verdiği anlatıldı. İstanbul halkının her yanda örgütlenip Anadolu'yu desteklemesi istendi.



2



Ekim



İstanbul Fener köyüne iade 16 Ekim 1919 tarihli bir başka belge İstanbul Fener ve iskan edilen Rumlardan köyünde asayişin sağlanması için tayin olunan korumuhtaç olanlara eskiden culara silah verilmesini düzenlemektedir. olduğu gibi ekmek verilmesi kararlaştırıldı.



3



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, kolordulardan Cemal Paşa'ya çekecekleri gizli bir yazıyla bazı isteklerde bulunmalarını istedi.



Genelkurmay Başkanlığı'na Cevat ya da Fevzi Paşa, Nutuk 25. Kolordu Komutanlığı'na Galatalı Şevket Bey ya da Yusuf İzzet Paşa, Harbiye Nazırlığı Müsteşarlığına Albay İsmet, Polis Genel Müdürlüğü'ne Yarbay Kemal Beyler atanmalıdır. Görev verilen emekliler yeniden emekli edilmeli, Refet Bey 12. Kolordu, Ali Fuat Paşa 20. Kolordu Komutanlığı'na getirilmelidir. İki müfettişilik kurularak başlarına Karabekir ve Ali Fuat Paşa getirilmelidir.



3



Ekim



17. Kolordu Komutan Vekili ve 56. Tümen Komutanı Bekir Sami Bey, Bursa Valisi Nemrut Mustafa Paşa'nın görevine son verdi.



Bekir Sami, Sadarete çektiği telgrafta "aziz şehitlere MMV, s. dil uzatarak saygıda kusur eden" valiyi, üzücü olayla- 338; KSG. ra meydan vermemek için görevden uzaklaştırdığını bildirdi. İzmir valiliğine 24 Eylül'de atanmış olan Nemrut Mustafa Paşa İstanbul'a gönderilmiş, yerine 11 Ekim'de Ebubekir Hazım (Tepeyran) Bey atanmıştır.



154



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.14 /75.22..8; 75.22..9.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Ekim



Hükümet'e gönderilen tamimde uyuşma sağlanıncaya dek resmi yazışmanın kesilmiş bulundurulması gerektiği bildirildi. [Cmh]



"Hükümet ile ulus arasında, görüş ve istek yönünden Nutuk uyuşma sağlandığı genelge ile bildirilinceye dek, eskisi gibi resmi yazışmanın kesilmiş bir durumda bulundurulması" gerektiği bildirildi.



4



Ekim



Ali Rıza Paşa Hükümeti yanıt gönderdi.



"Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kararlaştırılıp sap- Nutuk tandığı, telyazılarında bildirilen örgüt ve amaçların neler olduğu Hükümetçe bilinmediğinden işin gereği incelenmek üzere, her şeyden önce, adı geçen kongrelerde alınan kararların tez elden bildirilmesini dilerim efendim." Bu yanıt üzerine Mustafa Kemal Paşa, Kongre bildirisini, tüzüğün örgütle ilgili temel noktalarını bildirmiştir. Ardından İstanbul'dan gelen ikinci telgraf yeni hükümetin ulusal kurtuluş örgütünü ve çalışmalarını ortadan kaldırma amacında olduğunu anlatan satırlar içermektedir.



4



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, çektiği bir telgrafla, Yahya Kaptan adlı milis komutandan İzmit yöresinde güçlü bir örgüt kurmasını istedi.



"Karmaşık, birbiriyle anlaşmış ve ortak düşmanların Nutuk uygulamaya çalıştıkları planın önemli bir noktası da, ülke içinde güvensizlik olduğunu ve Hristiyan halka saldırıldığını, eylemli maddesel işler ve olaylarla dünyanın gözü önünde tanıtlamak ve bu iş ve davranışların Kuvayi Milliyece yapıldığına inandırmaktı... özellikle İstanbul'a yakın olan İzmit bölgesinde uygulanmasını düşündüğümüz önlem, orada silahlı ulusal birlikler kurulması ve o dolaylardaki güvenilir komutan ve subaylarımızın da bu ulusal birliklere yardımı ve desteği ile, hain çeteleri izleyip zarar ve varlıklarını ortadan kaldırmaları idi. İşte, bu amaçla meydana getirebildiğimiz ulusal birliklerin en önemli ve güçlüsü "Yahya Kaptan" diye tanınmış olan özverili bir yurtseverin birliği idi." Yahya Kaptan, 9 Ocak 1920'de İstanbul'dan üst subaylar komutasında gelen iki bin kişilik kadar bir kuvvetle Tanşancıl'da sarılmış; İstanbul Hükümeti'nce, İstanbul Kurtuluş Örgütü aracılığıyla öldürtülmüştür.



4



Ekim



Konya-Bozkır Ayaklanması sona erdirildi.



27 Eylül'de başlayan ayaklanma, Konya'dan gönderi- KSG len Öğüt Kurulu'nun çabalarıyla sona erdirilmiştir. 20 Ekim'de Bozkır'da ikinci kez ayaklanma başlayacaktır.



5



Ekim



Heyeti Temsiliye adına Ferit Paşa Hükümeti'nin yarattığı olağandışı ve yasa- Nutuk Mustafa Kemal Paşa, Sada- dışı durumun kaldırılması için Hükümet'i kesin önrete yanıt verdi. lemler almaya çağırmış; Hükümet'in Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ni iyi karşıladığını kesin ve açık bir dille belirtmesini istemiştir: Damat Ferit Hükümeti'nin haince davranışlarına alet olmuş yüksek görevli kişilerin cezalandırılması, milli eylemlere hizmet ettikleri için çıkarılanların görevlerine geri verilmesi, göreve alınmış olan eski emeklilerin tekrar emekli edilmesi ve önemli askeri görevlerin yetkili ellere verilmesi, Ali Kemal, Adil Bey ve Süleyman Şefik Paşa'nın Yüce Divan'a verilmesi, Refik Halit'in tutuklanması, milli eylemlere katılmak ya da desteklemekten kovuşturmaya uğrayanlar hakkındaki işlemlerin kaldırılması... Yazıda bunlara açık ve inandırıcı cevaplar verilmezse İstanbul'la resmi haberleşmenin başlatılmayacağı da belirtilmiştir.



1919 Yılı



155



G.



Ay



Olay/Mevzuat



4



Ekim



İngilizler, Samsun'dan çekildi.



5



Ekim



Demirci Efe, "Aydın ve Menteşe Havalisi Umum Kuvayı Milliye Komutanı" oldu.



Demirci Efe, eşkiyalığı bırakarak 11 Haziran'da milli KSG mücadeleye atılmış; 4 Eylül'de "Aydın Kuvayı Milliye Komutanı" unvanını kullanmaya başlamıştı.



5



Ekim



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Suriye ve Irak müslümanlarının bağımsızlık için HTK, doğruca Avrupa ve Amerika'ya başvurmaları gereği- s. 12. nin 13. Kolordu Komutanlığı'na bildirilmesi; 2) Bolu ve Ereğli'deki bazı yolkesicilerin Kuvayı Milliye ile ilişkilerinin olmadığı; 3) Samsun'un İngilizler tarafından boşaltılma olayının İtilaf Devletleri tarafından milletin meşru isteklerine saygının ilk işareti olduğunun genelge ile duyurulması; 4) Avanos Kaymakamı Enver Bey'in görevden alınmasına engel olunması, 5) Başbakanın görüşlerinde açıklanmaya muhtaç bazı konularda genelge yayımlanması; 6) Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğündeki ana maddelerin bu tüzüğü almayan merkezlere gönderilmesi.



5



Ekim



İzmir valisi İzzet Bey azledildi. [Osm]



Yerine eski Suriye valisi Tahsin Bey atanmıştır.



6



Ekim



Edirne Valisi Selim Paşa şehirden kaçarak Karağaç'ta Fransız Konsolosluğuna sığındı.



Trakya Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti adına Şük- Nutuk rü Bey, Mustafa Kemal Paşa’ya, Kongre kararlarına bütünüyle katıldıklarını, Trakya'nın en uzak bucağına kadar örgütlendiklerini bildirdi. 7 Ekim'de Edirne Vali Vekilliğine İhsan Bey getirilmiştir.



6



Ekim



Heyeti Temsiliye kararı. [Cmh]



Heyeti Temsiliye, Giresun kaymakamı Nizamettin HTK, s. Bey'in yerine atanan Badi Bey'in istifa ettirilerek geri 13. yollanmasını kararlaştırdı.



6



Ekim



25. Kolordu Kumandanlığı'na ve İstanbul Muhafızlığı'na Ali Sait Paşa atandı. [Osm]



Ali Sait Paşa, 7. Kolordu Kumandanı iken esir alın- TV, 3667. mıştı.



6



Ekim



1335 senesi mebusan intihabatına mahsus kararname yayımlandı. [Osm]



Bu kararname gereğince genel seçim Aralık ayının Düstur Tertip 2, ilk yarısında yapılmıştır.



7



156



Ekim



Açıklamalar



AK



Ali Rıza Paşa Kabinesi'nin Dahiliye Nazırı Şerif Paşa da bildiriyi telgrafla vilabildirisi gazetelerde yayım- yetlere göndermiştir. Bildiride kesin kararla işe başlandı. layan Hükümet'in hiçbir partiye bağlı olmadığı, eğilim duymadığı, ancak hepsinden destek ve yardım istediği anlatılmıştır. Anadolu'da ortaya çıkan durumun İzmir'in işgali ve Doğu illerinin kaderi hakkındaki söylentilerden doğduğu, Hükümet'in de aynı duyguları paylaştığı, bu temele dayanılarak ufak tefek anlaşmazlıkların üzerinde durulmaması gerektiği bildirildi... Wilson ilkeleri gereğince devlet birliğinin korunması için çalışılacağı söylenmiş ve "büyük devletlerin insaflı duyguları ve gerçekten gittikçe belirmekte olan Avrupa ve Amerika kamuoyunun ılımlılığı da bu konuda güven vericidir" denmiştir.



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Akşam, KSG.



Cilt 11, s.388.



TV, 3665; Vakit, İleri, Peyam, KSG.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Ekim



Heyeti Temsiliye kararı. [Cmh]



Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın Hükümet'te Heyeti HTK, s. 14. Temsiliye adına bulunması kararlaştırılmıştır.



7



Ekim



Harbiye Nazırı Cemal Paşa, Hükümet adına ulusal iradeye aykırı davranışlardan kaçınılacağını taahhüt eden bir telgraf gönderdi. [Osm]



"Hükümet, sizinle düşünce birliğindedir ve ulusal Nutuk iradenin egemenliğini kabul eder… Devletin dışarıya karşı şeref ve onurunu yeniden sağlamak için ulusal iradeye ve Heyeti Temsiliye'ye dayanacaktır. Yurdun kurtarılmasına yönelmiş amacın gerçekleştirilmesine elbirliğiyle hemen çalışabilmek için, ayrıntılar üzerinde direnilmemesi konusunda yüksek yardımlarınızı bekler, pek rica eyler, bütün değerli arkadaşlara da saygılarımı sunarım."



7



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın telgrafına cevaben bir telgraf gönderdi.



"Hükümetin bizimle ortak ve birlik olarak ulusal ira- Nutuk denin egemenliği esasını kabul buyurmasına, ulus adına teşekkürlerimi sunarım… İnşallah, birleşmiş ve anlaşmış olarak yurdumuzun ve ulusumuzun mutluluk ve esenliğini sağlamak yolunu buluruz… Hele sizin, tüzüğümüzün sekizinci maddesi gereğince, doğrudan doğruya Heyeti Temsiliye'nin üyesi kimliğiyle, hükümet içinde delege olarak bulunmanız iki yanın iş ve kararlarında uygunluk sağlanmasının güvencesi olacağından, sevindiricidir... Ben ve bütün çalışma arkadaşlarım, en büyük saygı ve içtenlikle, sizin de üyesi bulunduğunuz hükümetin başarıya ulaşmasına ve böylece yurdun kurtuluşuna yönelmiş amacımızın bir an önce gerçekleşmesine bütün varlığımızla çalışacağımıza güvenmenizi rica eder ve burada bulunan bütün arkadaşlarımın selam ve saygılarını sunarım."



7



Ekim



Heyeti Temsiliye ulusal bir bildiri yayımlandı.



İstanbul Hükümeti ile tam bir anlaşma sağlandığı, Nutuk Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin istifası ve Ali Rıza Paşa kabinesinin kurulması ile devletin genel birliğinin tamamlandığı, Heyeti Temsiliye'nin yeni kabineye yardımcı olacağı, hiçbir yerde Hükümet işlerine karışmaya izin vermeyeceği, ulusal örgütlerin güçlendirilmesi ve baştan çizilen amaçlar doğrultusunda çalışmaya devam edileceği bildirilmiştir: "Baylar, 7 Ekim 1919 günlü olan bildirimiz; yürüdüğümüz yolun doğru ve başarıya ulaştırıcı olduğu ve bugüne dek olduğu gibi, tutulan yolda birliği koruyarak yürünmesi gerektiği konusunda ulusu dolayısıyla aydınlatıp uyarmaya ve işgücünü artırmaya yardım etmek amaçlarını güdüyordu."



7



Ekim



İstanbul'la resmi haberleşme Heyeti Temsiliye tarafından serbest bırakıldı.



Resmi haberleşme 12 Eylül'den beri kesikti.



7



Ekim



Kırmasti'de (Mustafakemalpaşa) Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi meydana getirildi.



TİH



7



Ekim



Trakya Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katıldı.



AK



1919 Yılı



HTK, s. 14.



157



G.



Ay



Olay/Mevzuat



7



Ekim



Uluslararası İnceleme Ko- Komisyon, Yunanlıların yaptıkları zulümleri incele- AK misyonu hazırladığı raporu mek üzere kurulmuştur. Paris'te Barış Konferansı'na verdi.



7



Ekim Tramvay ücretlerinin düzenlenmesi ile ilgili olarak Nafia Nezareti ile Fransız İstanbul Tramvay Şirketi arasında görüşme yapıldı. [Osm]



Açıklamalar



Yazışmalar, Nafıa Nezareti-Mektubi kalemi-Divanı Humayun ve ilgili şirket arasında yapılmıştır. 21 Ocak 1911 tarihli sözleşmenin 16 ıncı maddesi şu şekilde değiştirilmiştir: "İkinci sınıf tarifesi, üçüncü sınıf tarifesinin dört misli, birinci sınıf tarifesi ikinci sınıf tarfesinin iki misli olacaktır."



Kaynak



BCA: 230..0.0.0/ 88.14..7/ 34T170.



8



Ekim



Dahiliye Nezareti, Üsküdar Yazı, Gebze ve Kartal ilçeleri ile memurlarının, hal- KSG Kaymakamlığından alınan kın ve jandarma bölük komutanının, erlerin Kuvayı yazıyı Sadarete sundu. Milliye'ye katıldıklarına ilişkindir. [Osm]



8



Ekim



Dersaadet Su Şirketi sularının tezyidi ücüratı hakkında tarifei muaddele ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



8



Ekim



Afyon'da eski yerlerine dönüş yapan gayr-i müslim ahalinin terkettiği malların iadesinde İade-i Emval-i Metruke Komisyonu'nun kararlarına uyulması istendi. [Osm]



18 Ekim 1919 tarihli belgede Afyon'da mültecilerin BCA: ihtiyaçlarını karşılamak için ne miktar havalenameye 272..0.0.11 ihtiyaç duyulduğunun bildirilmesi istenmektedir. 28 /14.52..1. Ekim 1919 tarihli belgede ise Afyon'daki muhacirlerin iaşe ve sevkleri için havalename gönderileceği belirtilmektedir. 15 Aralık 1919 tarihli belgede yardıma muhtaç muhacirlere dağıtılmak üzere satın alınacak yakacak bedeline ait havalenamenin Afyon'a gönderilmesi konusu düzenlenmiştir.



9



Ekim



Ulusal Beyanname'yi eksik bulan İstanbul Hükümeti isteğini Heyeti Temsiliye'ye Cemal Paşa aracılığıyla iletti.



Hükümet, Cemal Paşa aracılığı ile dört maddenin da- Nutuk ha türlü araçlarla yayılmasını talep etmiş; böylece içerde ve dışarda birtakım yanlış anlamaların önüne geçilebileceğinden söz etmiştir. Bu maddeler şunlardır: 1) İttihatçılıkla ilişki bulunmadığı, 2) Osmanlı Devleti'nin Birinci Dünya Savaşı'na karışmasının doğru olmadığı ve savaşa sürükleyenlere karşı, adları açıklanarak, bazı yayımlar yapılması ve kendilerinin yasa yoluyla kovuşturulup cezalandırılmaları, 3) Savaş sırasında her türlü ağır suçları işleyenlerin kanuna göre cezalanmaktan kurtulmayacakları, 4) Seçimlerin serbest yapılacağı. Mustafa Kemal Paşa, ertesi gün cevap vermiştir. Cemal Paşa ayrıca, Heyeti Temsiliye ile görüşmek üzere Bahriye Nazırı Salih Paşa'nın görevlendirildiğini belirterek nereye gelmesi gerektiğini ve kimlerle görüşeceğini sormuştur.



9



Ekim



Hükümet'in ikinci seçim kararnamesi yayımlandı. [Osm]



Hükümet, seçimlerin hızla yapılabilmesi için 15 gün TV, 3668; içinde ikinci seçmenlerin seçimine başlanmasını, da- KSG. ha sonraki beş gün içinde de mebusların seçilmesini emretti. Bundan önceki genel seçimler 1876, 1877, 1908 1912 ve 1914'te yapılmıştı. Osmanlı tarihinde bu, 6. seçim olacak.



158



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.389.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Ekim



Damat Ferit Hükümeti'nin işbaşına getirdiği yöneticilerin görevden uzaklaştırılmasına başlandı. [Osm]



Posta Telgraf Genel Müdürlüğü'ne 12 Nisan'da atan- TV, 3670. mış olan Refik Halit Bey, görevinden alındı. Cevat Paşa, üçüncü kez Genelkurmay Başkanlığı'na getirildi. Askeri Şura Umumi Muamelat eski müdürü İsmet Bey (İnönü), Harbiye Nazırlığı Müsteşarlığına getirildi.



9



Ekim



Sanayi Sergisi açıldı. [Osm]



İstanbul Türkocağı'nda düzenlenen sergi, Veliaht İstiklal; KSG. Abdülmecid tarafından açılmıştır.



10



Ekim



Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın isteklerini cevaplandırdı.



Mustafa Kemal Paşa, İttihatçı olmadıklarını ama İtti- Nutuk; hatçı düşmanlığını da uygun görmediklerini, İstanbul HTK, Çarlık Rusyası'na vadedilmiş olduğu için Dünya Sa- s. 15. vaşı'na zorunlu olarak girildiğini, Ermeni kırımı konusunda tantana yapılmasının doğru olmadığını ama suçluların cezalandırılması gerektiğini, seçimlerde baskı yapılmayacağını bildirdi. Başka bir telgrafında da Salih Paşa ile buluşma yerinin Amasya olacağını, Sivas'tan kendisiyle birlikte Rauf ve Bekir Sami Beylerin gideceğini bildirdi.



10



Ekim



Tasviriefkar, Vakit, Akşam, Türk Dünyası ve İstiklal gazeteleri adına sorulan çeşitli sorulara Mustafa Kemal Paşa tarafından yanıt verildi.



Aynı tarihte, Matbuat Cemiyeti Başkanı ve "Tasviri Nutuk Efkar" gazetesi başyazarı Velit'in (Ebüzziya) kendi gazetesi adına yönelttiği sorulara ise Mustafa Kemal Paşa yaveri aracılığıyla yanıt vermiştir. Heyeti Temsiliye adına yapılan açıklamada Hükümet'le Temsil Kurulu arasındaki ilişkilerde devletin iki başlı bir görünüm içinde olmayacağı, Temsil Kurulu'nun başka ülkelerle resmi ilişkilere giremeyeceği bildirilmiştir. Bugünkü hükümetin iç ve dış politikayı yürütüp yürütemeyeceği konusunda şimdilik birşey söylenemeyeceği, bakanların ve başbakanın atanmasında etkili olunmadığı belirtilmiş ve daha ayrıntılı bilgi alınmak isteniyorsa Sivas'a bir-iki kişi gönderilmesi istenmiştir.



10



Ekim



General Harbord'un raporu açıklandı.



"Milliyetçi hareketin asıl amacı, Türklüğün şerefini KSG kurtarmaktır. Gerginlik eski idare yüzünden idi. Fransızlar, Türkleri mandaları altına almak istiyor. Ermeni kırımından Fransızlar sorumludur. Ermeniler, korkusuzca yerlerine dönüyorlar. Katledildikleriyle ilgili duyduklarımız doğru değilmiş. Gezdiğim her yerde herkes Wilson ilkelerinden söz etti."



10



Ekim



Harameyni Şerifeyn ahali-i kiramından tehcir dolayısıyla Dersaadette bulunanlar hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Harameyni Şerifeyn ahali-i kiramından tehcir dolayısıyla Dersaadette bulunanlara sıra tertibinden avdetlerini teshilen muavenet ifası hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.391.



10



Ekim



17 Şevval 1335 (6 Ağustos 1.500.000 liralık daha gümüş meskukat darbı ve ihra1917) tarihli kanunun ilgası cına mütedair Kanun Düstur 2, Cilt 9, s. 704'te yahakkında kararname yımlanmıştır. yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.392.



10



Ekim



İnhisarı Duhan (tütün teke- 19 Cemaziyelevvel 1332 (15 Nisan 1914) tarihli Kali) Kanunu Muvakkatının nunu Muvakkat, Düstur 2, Cilt 6, s. 442'de yayım30. maddesinin 1. fıkrasını lanmıştır. muaddel kararname. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.393.



1919 Yılı



159



G.



Ay



Olay/Mevzuat



10



Ekim



İhracat resminin sureti istifası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.394.



10



Ekim



Memurini hariciye hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, memaliki ecnebiyede bulunan memurini Düstur hariciyeye ait maaşat ve muhassasatın sureti tesviyesi Tertip 2, Cilt 11, hakkındadır.



Adliye Nezareti Heyeti Teftişiyesine mütedair 12 Safer 1334 tarihli nizamnamenin 19. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



Adliye Nezareti Heyeti Teftişiyesi Nizamnamesi 20 Düstur Aralık 1915 tarihinde yayımlanmıştır. Düstur Tertip Tertip 2, Cilt 11, 2, Cilt 8, s. 230)



10



10



Ekim



Ekim



Açıklamalar



Kaynak



s.395.



s.396.



Maliye bütçesine ilave 1335 senesi için Maliye bütçesine 854,000 lira ek- Düstur Tertip 2, hakkında iradei seniyye ya- lenmiştir. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.397.



10



Ekim



Vilayatı müstahsile (üretici) ve saire ahalisine muavenet hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



10



Ekim



Darülfünunu Osmani Nizamnamesi yayımlandı. [Osm]



10



Ekim



Esnaf cemiyetleri talimatı İradei seniyye, Esnaf cemiyetleri talimatının 12 hakkında iradei seniyye ya- Cemaziyelevvel 1333 (28 Mart 1915) tarihli iradei yımlandı. [Osm] seniyye ile muaddel 6,7,12, ve 26. maddeleri ahkamının iadesi hakkındadır.



10



Ekim



Devairi muhtelife bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için devairi muhtelife bütçelerine 803, Düstur Tertip 2, 374 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.398.



Darülfünun "Maarif-i Aliyenin inkişaf ve terakkisine hadim, hukuk, tıp, edebiyat ve fünun medreselerinden müteşekkil bir müessese-i ilmiyedir" denilerek bilimsel özerklik tanınmıştır. Ancak, Darülfünun'da istenilen gelişme Cumhuriyetin kuruluşuna kadar sağlanamamıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.401; TV, 3677; KSG Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.412.



Cilt 11, s.410.



11



Ekim



Mustafa Kemal Paşa bir bildiri yayımladı.



"Heyeti Temsiliye'nin bildirilerini en küçük kuruluş Nutuk şubelerine kadar duyurun. İsteklerinizi Heyeti Temsiliye'ye değil, doğrudan Hükümet'e bildirin." Balıkesir'de Kazım (Özalp), Konya'da Refet, Bursa'da Bekir Sami Beylere: "Milli örgütün genişletilmesi, yurtsever mebus adaylarının seçimi için çalışılması..." Dernek şubelerine: "Hükümet'in seçimlerle ilgili kararnamesi henüz ulaşmamış ise çevredeki şubelerden istenmesi, adayların ad ve kimliklerinin bildirilmesi..."



11



Ekim



Sadrazam Ali Rıza Paşa, Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa ile birlikte yüksek komiserleri ziyaret etti.



Ali Rıza Paşa, milleti padişah çevresinde toplamak, KSG Barış Konferansı önüne birleşmiş bir milleti temsil ederek çıkmak istediğini, kabinesini barışçı ve tarafsız kişilerden kurduğunu söyledi.



11



Ekim



Bursa Valiliğine Ebubekir Hazım (Tepeyran) Bey atandı [Osm]



Hazım Bey, 16 Aralık 1918'de bu göreve atanmış, TV, 3671. görevden alınması üzerine Damat Ferit Paşa'ya çektiği bir telgraf yüzünden 16 Mart'ta tutuklanmış ve yargılanmıştı.



160



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Ekim



Konya Valisi Cemal Bey görevden alınarak yerine Suphi Paşa atandı. [Osm]



Cemal Bey, 24 Eylül'de Konya'dan İstanbul'a kaç- TV, 3671. mıştı.



11



Ekim



Açık bulunan Ankara Valili- Ziya Paşa eski Bitlis valisidir. ğine Ziya Paşa atandı. [Osm]



11



Ekim



Sivas Valisi Reşit Paşa'nın yerinde bırakılması kararlaştırıldı. [Osm]



11



Ekim



Eski Nazırlardan Tevfik Paşa, sandalyesiz bakan olarak hükümete alındı. [Osm]



11



Ekim



Hükümet, Damat Ferit Hü- Karar, Dahiliye Nazırı'nın başvurusu üzerine alınmış- KSG kümeti'nce alınan Heyeti tır. Temsiliye ile Müdafaai Hukuk örgütünün telgraflarına postanelerde el konulması kararını kaldırdı. [Osm]



11



Ekim



Hükümet, İzmir bölgesinde inceleme yapan Kadri Bey'in birinci raporunu görüştü. [Osm]



11



Ekim



Mali sıkıntılar içinde olan Hükümet, 1.500.000 liralık gümüş para bastırmaya karar verdi. [Osm]



11



Ekim



İngiliz Muhipler Cemiyeti Başkanı Sait Molla, İngiliz Ajanı Rahip Fru'ya gizli mektuplarından ilkini yazdı.



Sait Molla, Rahip Fru'ya Anadolu harekatı aleyhinde Nutuk işbirliği önermektedir: "Dün Adil ve Ferit'e biraz daha sabır tavsiye ettim. Verilen 2.000 lirayı Adapazarı'nda Hikmet Bey'e gönderdim. Oradaki işlerimiz pek yolunda gidiyor."



12



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'dan, Askeri Nigehban Cemiyeti'nin "kökünden sökülüp atılmasını", üyelerinin cezalandırılmasını istedi.



23 Eylül tarihli dernek bildirisinin ordu içinde huzur- Nutuk suzluğa sebep olduğunu bildiren Mustafa Kemal Paşa, dernek üyelerinin ahlaksızlıkları, hırsızlıkları nedeniyle evvelce ordudan çıkarılmış, emekliye ayrılmış kişiler olduğunu öne sürdü. Cemal Paşa, bunun kesin olarak kararlaştırıldığı yönünde bir cevap vermiştir.



12



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'dan Aydın Cephesi'ni düzene koymak için bazı atamalar yapılmasını istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Refet Bey'in resmi olmayan bi- KSG çimde görevlendirilmesini, 12. Kolordu Kumandanlığı'na yurtsever bir kişinin atanmasını, Ali Fuat Paşa'nın resmi olmayan bir durumda bırakılması halinde 20. Kolordu kumandanlığına aynı nitelikte birinin atanmasını istemiştir. Cemal Paşa, 14 Ekim tarihli cevabında Hükümet'in Kuvayı Milliye ile açıktan ilgilenmesinin sakıncalı olduğunu, fakat güçlenmesi için cepheyi 12. ve 14. kolordular emrine vereceğini, Ali Fuat Paşa'yı da 20. Kolordu'nun başında bırakacağını bildirdi.



12



Ekim



Antep'te Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin bir şubesi açıldı.



Bu sırada Antep, İngiliz işgali altındadır. 29 Ekim'de KSG Fransızlar tarafından işgal edilecek, şehir halkı Fransızlara karşı çok sert bir mücadele yürütecektir.



TV, 3671.



Bu göreve 30 Ağustos'ta zamanın Elazığ Valisi Ali TV, 3671. Galip Bey atanmış, ancak görev yerine gidememişti. TV, 3672.



Yunanlıların işgal ettikleri bölgedeki tahkimat ve KSG sevkiyatlarına engel olunması ve işgal bölgesinin genişletilmesi yolundaki karardan vazgeçilmesi için İtilaf Devletleri nezdinde girişimde bulunulması kararlaştırıldı. TV, 3671.



1919 Yılı



161



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Ekim



İstanbul ve Beyoğlu Bida- Kararnamenin reddi hakkında Meclisi Mebusan ka- Düstur Tertip 2, yet Mahkemeleri Dairelerine rarnamesi 1 Mart 1920'de yayımlanmıştır. Cilt 11, ilaveten birer İkinci Hukuk s.413; 647. Dairesi teşkiline dair kararname yayımlandı. [Osm]



12



Ekim



Maadin Taharri Ruhsatnamesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, akdi sulhe kadar Maadin Taharri Ruhsat- Düstur namesi talebini mutazammın arzuhallerin eshabına Tertip 2, Cilt 11, iadesi hakkındadır. s.414.



12



Ekim



Ticaret ve sanayi odalarına Nizamname, Düstur 2, Cilt 2, s. 322'de yayımlanmışdair 5 Cemaziyelahir 1328 tır. (14 Haziran 1910) tarihli nizamnameye müzeyyel nizamname yayımlandı. [Osm]



12



Ekim



Posta ve telgraf umurunda müstahdem müvezzi, sermüvezzi ve kontrol memurlarına mütedair 8 Cemaziyelahir 1331 (15 Mayıs 1913) tarihli nizamnamenin 1. ve 2. maddelerinin indelicab ademi tatbiki hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Düstur 2, Cilt 5, s. 415'te yayımlanan nizamnamenin Düstur söz konusu maddelerinin gerektiği zaman uygulan- Tertip 2, Cilt 11, masına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.415.



s.416.



13



Ekim



Heyeti Temsiliye seçimler, adaylar, örgütlenme ve atamalar konusunda bir dizi karar aldı. [Cmh]



Atamalar: Giresun Kaymakamı Badi Bey'in yerinde HTK, s. bırakılması; Ahmet Rıza ve Nabi Bey'in Barış Konfe- 18-20; ransı delegeliğinin uygun bulunmadığı; Ali Rıza Nutuk Bey'in yeniden Kastamonu valiliğine kabul edilmeyeceği. Adaylar: İzmit Süreyya Bey; Bolu Yüzbaşı Cevat Efendi; Erzurum Hoca Raif Efendi; Van Mazhar Müfit Bey; Eskişehir Hüsrev Sami Bey; Ankara Müfit Bey; Tokat Bekir Sami Bey; Elazığ Hacı Ziya Bey-Nuri Efendi; Gümüşhane (veya Trabzon) Hüsrev Bey; Kastamonu İbrahim Tali Bey; Diyarbakır Haydar Bey; Samsun Refet Bey; Kastamonu-Çankırı Binbaşı Refik Bey. Ankara merkez sancağından gösterilen adayların uygun bulunduğu ve Yozgat'tan Bahri Bey'in, Çorum'dan Ahmet Rüstem Bey'in, Kırşehir'den Arif Bey'in seçilmesi için tavsiyede bulunulması; Yozgat adayı Süleyman Sırrı ve Avni Bey'lerin seçim güçlerinin Ankara'dan sorulması. Seçimler: Mebus seçimlerinde ulusal amaçların sağlanması için çaba göstermeleri kumandanlara tavsiye edildi. Seçimlerin, yeni tüzüğe göre hemen yapılması için Trabzon Valiliği, Burdur Mutasarrıflığı, Gümüşhane Belediye Başkanlığı'na bildirimde bulunulması; Meclis'in açılışından sonra Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin ne gibi bir siyasi durum alması görüşünde bulunduğunun Harbiye Nazırı Cemal paşa'dan sorulması; Meclis'in İstanbul'da açılmasından ne gibi siyasi güvence elde edileceğinin Hükümet'ten sorulması; Çanakkale Mevki Kumandanlığı'ndan Meclis'in selameti için ne gibi tedbirler düşünüldüğünün sorulması...



13



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, dernek şubelerine bir bildiri gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, durumun lehlerine olduğunu Nutuk bildirerek, ulusal örgütlenmenin genişletilip, geliştirilmesini, sıkı bağlarla birbirine bağlanmasını istedi. Bunun, günün en hayati görevi olduğunu bildirdi.



162



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ekim



Ali Rıza Paşa Hükümeti, Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin bürokrasisini değiştirmeye devam ediyor.



Edirne valiliğine Diyarbakır eski valisi Celal Bey TV, 3674. atandı. Elazığ valiliğine vekaleten Muharrem Mümtaz Bey atandı. Kazım Karabekir, Heyeti Temsiliye'nin onayıyla buraya Van eski valisi Haydar Bey'i göndermişti. Hükümet, Haydar Bey'in asaletini kabul etmedi. 12. Kolordu Komutanlığı'na, bu kolordunun eski komutanı Fahrettin (Altay) Bey getirildi. Çanakkale Boğazı Muhafızlığına Galatalı Şevket Bey, Refik Halit'in alınmasıyla boşalan Posta Telgraf Telefon Genel Müdürlüğüne Yusuf Razi Bey atandı. Üçüncü Divanı Harbi Örfi savcı ve sorgu yargıcı değiştirildi. Bern elçisi Reşat Halis Bey görevinden alındı.



13



Ekim



Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Hükümet'e verdiği bir muhtırada, seçimlere katılıp katılmama konusunda karar vermek için Hükümet'in alacağı tedbirlerin açıklanmasını istedi.



Hürriyet ve İtilaf, Kuvayı Milliye hakkında şu şika- Alemdar; yette bulundu: "Kuvayı Bagiye (asi kuvvetler) asker KSG topluyor. Üç gün içinde katılmayanları idam ile tehdit ediyor. Mutasarrıflardan bazılarını katlediyor, valileri azl, memurları tard ediyor. Bu şart altında Hükümet meşru bir seçim yapılacağına inanıyor mu? Sabun köpüğünden ibaret Kuvayı Milliye'nin hedefi Hürriyet ve İtilaf Fırkası'dır."



13



Ekim



Yalova'da mukim Üsküp asıllı yetim çocukların Darüleytam'a kayıt ve kabullerine müsaade edilmesi. [Osm]



14



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir bölgesindeki derneklerin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne bağlanmalarını istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Bursa'da, Albay Kazım, Albay Nutuk Bekir Sami Beylere ve Ankara'da Ali Fuat Paşa'ya Balıkesir bölgesinde Reddi İlhak, Karakol gibi derneklerin kendi başlarına iş görmeleri, yeni kongreler toplamaya girişmelerinden yakındı.



14



Ekim



Batı Anadolu'da Yunan zulümlerini incelemekle görevli Müttefiklerarası Kurul, raporunu Konferans Başkanlığı'na sundu.



Yayınına izin verilmeyecek olan rapor, Yunan işgali- TİH, KSG nin haklı sebeplere dayanmadığını itiraf ediyor. Amerika adına Amiral Bristol, Fransa adına General Bonost, İngiltere adına General Hare, İtalya adına General Daloliyo'nun imzalarını taşıyan raporda özetle şunlar söylenmektedir: "Ateşkes'ten sonra İzmir ve çevresinde Hristiyanların durumu memnunluk verici idi. Yunan işgali bir zapt, istila ve Haçlı seferi halini almıştır. Olaylardan Yunan kumandanlığı sorumludur. Adi suçluların kaçarak silahlanmasını önleyemeyen Osmanlı memurlarının da olaylarda sorumluluğu vardır. İleri harekat esnasında akan kanlardan Yunan Hükümeti sorumludur. Menemen'de Türklere katliam uygulanmıştır. İç Anadolu ile ticari işlemler bütünüyle durmuştur... işgal ilhak niteliğine dönüşmüştür, işgal devam ettikçe asayişi getirmek mümkün olmayacaktır. Amaç asayiş ise işgal Müttefik askerlerince yapılmalıdır; ilhak nüfus açısından milliyetler ilkesine ters düşecektir....İzmir'de 300-400 kişi öldürülmüş, 2500 kişi tutuklanmıştır." İnceleme Komisyonu, 21 Haziran'a kurulmuştu.



15



Ekim



Meclisi Mebusan için İstanbul'da seçimler yapılmaya başlandı. [Osm]



İki dereceli seçimlerin bu aşamasında ikinci seçmen- İkdam; ler belirleniyor. İstanbul seçimleri 18 Aralık'ta yapı- KSG lacak ve Meclisi Mebusan 12 Ocak 1920'de açılacaktır.



BCA: 272..0.0.12 /38.25..15.



1919 Yılı



163



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



15



Ekim



Bahriye Nazırı Salih Paşa, Heyeti Temsiliye ile görüşmek üzere İstanbul'dan Altay gemisiyle Samsun yönüne hareket etti.



Buluşmanın Amasya'da gerçekleştirilmesi kararlaştı- Nutuk rılmıştı. Mustafa Kemal Paşa, Rauf ve Bekir Sami beylerle birlikte 16 Ekim'de Sivas'tan yola çıktı. Mustafa Kemal Paşa, yola çıkmadan önce kolordu komutanlarının düşünce ve görüşlerini sordu. 20-22 Ekim tarihlerinde Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'dan gelen Bahriye Nazırı (Bakan) Salih Paşa ile Amasya'da görüştü. Amasya Protokolü imzalandı; kararlar kolordulara da bildirildi.



15



Ekim



Heyeti Temsiliye askeri, mülki makamlar, dernek şubeleri ve basına bir açıklama yaptı.



Bu açıklamada, Aydın Cephesi'ndeki milli müfreze- Nutuk lerden başka silahlı bir faaliyeti olmadığını bildirdi; çete tabirini kullanan bazı kişilerin kendilerini yasal teşkilatın bir parçası gibi gösteremeyeceklerini belirtti.



15



Ekim



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Milli harekete karşı olmalarından ötürü tutuklu olan- HTK, lar varsa adliyeye teslimleri, Erzurum'da serbest bıra- s. 21-22. kılan Trabzon valisi Galip Bey'in azlolunduğu tebliğinin Cemal Paşa'dan rica edilmesi; milli hareket aleyhine yazılar yazan Adana'daki Ferda Gazetesi'nin postanelerde alıkonulması; Eskişehir ve Bilecik mutasarrıflıklarına uygun birer kişinin atanması konusunun Cemal Paşa'ya yazılması; İstanbul'da basın temsilcilerinden kurulmuş olan Milli Grup hakkında Miralay İsmet Bey'den bilgi sorulması; Adapazarı'ndaki kışkırtmaların bertaraf edilmesi için bildirim yapılması...



15



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Fransız yarı resmi Le Temps gazatesine bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, milli teşkilatın bir parti olma- İstiklal; dığını, meclis güven içinde çalışmaya başlayıncaya KSG. kadar görevine devam edeceğini, Hükümet'in idari işlerine karışmadıklarını, Ermeni ülkesini Osmanlı sınırları dışında görmek istediklerini söyledi. "Yabancı yardımı olmaksızın yaşayabilecek misiniz?" sorusuna, Kongre kararlarının 7. maddesini okuyarak karşılık verdi: "İstila amacı taşımayan, milletin haklarına saygılı bir devletin yardımlarının kabul edileceği.."



15



Ekim



Velit Ebüzziya, Mustafa Kemal Paşa’ya, kendisiyle görüşmek üzere Sivas'a gelmek isteyen gazeteci ve diğer kişilerin adlarını bildirdi.



Rauf Ahmet (İstiklal), Ferit (İfham), Nebizade Ham- KSG di (Türk Dünyası), Ahmet Saki (Ati), Necmettin Sadık (Akşam), Ahmet Emin (Vakit), Velit (Tasviri Efkar), Eski Sıhhiye Müdürü Adnan, Osmanlı Bankası meclis üyelerinden Halit, Harbiye Nezareti Eski Müsteşarı Miralay İsmet, Tedrisatı Aliye Müdürü Selahattin, Yusuf Akçura. Mustafa Kemal Paşa, İsmet Bey'den bu kişiler hakkında bilgi istedi.



15



Ekim



Balıkesir Timurkapı'da Borasit madeni arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat Kamil Efendi'ye verilmiştir.



16



Ekim



İkinci Edirne Kongresi top- Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin topla- KSG landı. dığı kongrede Batı Trakya'nın Yunan ve Bulgar işgaline bırakılmasının protesto edilmesi ve Batı Trakya Türklerine yardım edilmesi kararlaştırıldı.



17



Ekim



Cezayiri Bahri Sefid memurini ilmiye ve şeriyyesi maşaatının sureti tesviyesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



164



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 310..10.0.10 /400.597..0 /8714.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.417.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



17



Ekim



Emniyeti Umumiye, Maarif 1335 senesi için Emniyeti Umumiye bütçesine 5.000 ve Nafıa bütçelerine ilave lira, Maarif bütçesine 5.739 ve Nafıa bütçesine 1.000 hakkında kararname yalira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. yımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.418.



17



Ekim



Küçük zabit mektebinden bil şehadetname neşet edenlerin maşaatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, küçük zabit mektebinden bil şehadetname neşet eden küçük zabitan ve kıdemli küçük zabitan muhassasatına nail olanların maşaatı hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.419.



17



Ekim



Aşair ve Muhacirin Müdü- 1335 senesi için Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti riyeti Umumiyyesi bütçesi- Umumiyyesi bütçesine 200,000 lira eklenmiştir. ne ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.421.



19



Ekim



Kimi Divanı Harbi Örfile- Hakim ve savcıları yeniden belirlenen Divanı Harbi TV, 3679. rin hakim ve savcıları yeni- Örfiler şöyledir: İstanbul Birinci, İkinci, Üçüncü; Teden belirlendi. [Osm] kirdağ; Bursa; Çine ve Samsun.



19



Ekim



Kastamonu'da mebus seçimleri başladı. [Osm]



Dört mebusluktan üçünü Müdafaai Hukuk Cemiye- KSG ti'nin Sivas tarafından da uygun görülen adayları Yusuf Kemal, Dr. Suat ve Besim Beyler, dördüncüsünü Çiftçi Yurdu'nun adayı şükrü Bey kazanacaktır.



19



Ekim



Göçmenlere dağıtılmak üzere Afyon'a gönderilen 2000 fanilanın alındığının bildirilmesi istendi. [Osm]



25 Kasım 1919 tarihli belgede Kütahya Askeri Depo- BCA: su'nda Amerikan bezi bulunamadığından göçmenle- 272..0.0.14 /75.22..10. rin ihtiyacının karşılanamayacağı bildirilmektedir.



20



Ekim



İkinci Bozkır ayaklanması başgösterdi.



70 silahlı, 200 silahsız isyancı Bozkır sırtlarına geldi- TİH; KSG ler. Yarbay Arif Karakeçili kuvvetlerinin bölgeye yaklaşmamasını isteyen isyancılar, Padişah'ın emrine göre hareket ettiklerini söylediler. Kendilerine dağılmaları söylenince Bozkır'ı bastılar. Memurlar kasabayı terketmek zorunda kaldı. Ayaklanma 4 Kasım'da bastırılmıştır.



20



Ekim



Ferağ ve intikal harçlarının Kanunu muvakkat, Düstur 2, Cilt 6, s. 306'da yayımtadiline mutazammın 14 lanmıştır. Rebiülahir 1332 (12 Mart 1914) tarihli kanunu muvakkata müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



20



Ekim



Divanı Muhasebat bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



20



Ekim



Açıklamalar



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.421.



1335 senesi için Divanı Muhasebat bütçesine 1.115 Düstur Tertip 2, lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, s.425.



Emniyeti Umumiyye büt1335 senesi için Emniyeti Umumiyye bütçesine Düstur Tertip 2, çesine ilave hakkında ka8.750 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, rarname yayımlandı. [Osm] s.426.



20



Ekim



Emval-i metruke idaresi için istihdam edilen memurların azaltılması teklif edildi. [Osm]



Bu teklif, harb hali dolayısıyla başka yerlere göç etti- BCA: rilen Rumların geri gelmekte oldukları gerekçesiyle 272..0.0.10 /1.6..8. yapılmıştır.



1919 Yılı



165



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



21



Ekim



Heyeti Temsiliye ile Salih Paşa arasında Amasya'da devam eden görüşmede varılan sonuçlar bir tutanakla saptandı.



Buna göre, devlet sınırlarının Türk ve Kürtlerin otur- Nutuk; duğu araziyi kapsayacağı, Batı Trakya'da görünüşte HTK, bağımsız bir devlet kurulması, Müslüman olmayan s. 25-29. azınlıklara imtiyaz tanınmaması, yabancı yardımının nasıl alınacağının Millet Meclisi'ne bırakılması kararlaştırılmıştır. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Meclis güven içinde çalışmaya başlayınca kendini feshedecek, Anadolu'da toplanacak, seçimlere baskı yapılmayacak, İttihatçılık anlamına gelecek her davranıştan kaçınılacak, atama ve görevden alma işlerinde Hükümet'e karışılmayacak, tehcirde suç işleyenler cezalandırılacak, Dünya Savaşı'na girmenin gerekliliği yolunda sözler söylenmeyecek, galeyanlı gösteri ve makalelerden sakınılacak, asayişi bozucu hareketlere meydan verilmeyecek, Hükümet'in yanında ve karşısında birşey yazılmayacak.



21



Ekim



Harbiye Nazırı Cemal Paşa, Mustafa Kemal Paşa’dan Hükümet'in gönderdiği valiyi tanımayan Ankara Belediye Başkanı ve Müftüsünün bu davranışlarına engel olunmasını istedi.



Cemal Paşa, bu gibi olayların Hükümeti güç durum- Nutuk da bıraktığını yazdı. Mustafa Kemal Paşa, 24 Ekim tarihli cevap yazısında "Ankara halkını ikna edemedik. Vali Ziya Paşa'nın şimdilik gönderilmemesi uygun olur" dedi.



21



Ekim



Ankara-Eskişehir demiryolunun işletilmesi konusunda İtilaf Devletleri temsilcilerine nota verilmesi istendi. [Cmh]



Bu yolun işletilmesine İtilaf Devletleri'nce engel Nutuk olunmuştu; sert bir protesto notası verilmesi Ankara Heyet Merkezi'ne (Ankara Heyeti Merkeziyesi'ne) bildirildi.



21



Ekim



Adana'daki Fransız işgal komutanı Bremond, vali vekili Esat Bey'i görevinden alarak yerine Kadı Nafiz Efendi'yi atadı.



Daha önce Vali Nazım Bey, Fransızların müdahalele- KSG rine dayanamayarak istifa etmiş; 12 Eylül'de görevi Esat Bey'e bırakarak İstanbul'a gitmişti. Esat Bey, Bremond'a bölgede Türk kanunlarının geçerli olduğunu bildirmiş ve Türk jandarmasının terhis edilmesine karşı çıkmıştı. Valiliğe 2 Kasım'da Celal Bey atanacaktır.



22



Ekim



Üç günden beri devam etmekte olan Amasya görüşmeleri sonuçlandı.



Hükümet'in temsilcisi Salih Paşa ile Heyeti Temsiliye Nutuk; arasında ikisi gizli, beş protokol imzalandı. Dün im- HTK, zalananlara ek olarak belli başlı şu konular kararlaştı- s. 29-30. rıldı: İttihatçılıkla lekeli, tehcire bulaşmış, vb. kişilerin seçilmemesi için çalışılacak, Hristiyanların seçime katılmaları sağlanacak, görevden atılmış yurtseverler geri alınacak, Malta'da tutuklu olanların İstanbul'a getirilmesine çalışılacak, zararlı derneklerin çalışmalarına engel olunacak, kötülük yapmış Ermenilerin de yargılanmasına çalışılacak, Aydın Kuvayı Milliyesine yardım edilecek, Trakya göçmenlerinin yerleşecekleri yerlere gönderilmeleri sağlanacak. Son seçimi Hükümet'e bırakmakla birlikte iki taraf Paris Barış Konferansı'na gönderilecek delegeler üzerinde de anlaştı: Tevfik Paşa, İzzet Paşa, Hariciye Nazırı, Reşat Hikmet Bey.



22



Ekim



Sadaret bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Sadaret bütçesine 600 lira tahsisatı Düstur Tertip 2, fevkalade eklenmiştir.



166



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Cilt 11, s.427.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ekim



Sivas'ta mülteci ve muha20 Ekim 1919 tarihli belgede Sivas'da muhacir ve cirlerin ihtiyaçları için ne mültecilere kiralanacak hanenin kira bedelinin gönkadar paraya ihtiyaç duyul- derileceği bildirilmektedir. duğunun bildirilmesi istendi. [Osm]



23



Ekim



Heyeti Temsiliye, dört imza ile bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Mebusluğa uygun olan kişiler belirlendi; 2) Harbi- HTK, ye Nazırlığı'ndan, Antalya mutasarrıfının değiştiril- s. 31. mesi istendi; 3) 13. Kolordu'ya İhsan Bey'in Diyarbakır'da teşkilat yapmayacağı bildirildi; 4) Heyeti Temsiliye üyesi olup, onun kararlarını hiç sayan Servet ve İzzet Beyler ile Adapazarı'nda bozguncu hareketlerde bulunanların sindirilmesine karar verildi; 5) Ankara valiliğine atanan Ziya Paşa hakkında Ankaralılarla Hükümet'in uzlaşması tavsiye edildi; 6) İzmir Heyeti Merkeziyesi'ne, Hristiyanlar seçime girerse bu kanuni haklarına saygı gösterilmesi; 7) Refet Bey'e Aydın Kuvayı Milliyesi'ni üstlenmesi bildirildi; 8) Ali Fuat Paşa'nın kolordusu başına dönmesi istendi; 9) Kastamonu vali vekili Ferit Bey'den, kumandanlara Dahiliye Nezareti'ne başvurmalarının doğru olmadığını bildirmesi istendi.



23



Ekim



Trabzon Valiliğine Haydar Bey atandı. [Osm]



Trabzon valisi Galip Bey, Damat Ferit Hükümeti'yle TV, 3682; ilişkisi nedeniyle Heyeti Temsiliye tarafından tutuk- KSG lanıp Erzurum'a götürülmüştü.



23



Ekim



Kastamonu Valiliğine vekaleten Edirne eski vali vekili Cemal Bey atandı. [Osm]



Kastamonu valisi Ali Rıza Bey, İstanbul'a gitmişti.



23



Ekim



Sait Molla, Rahip Fru'ya bir mektup gönderdi.



"Adamlarım, Ankara ve Kayseri'de çalışıyor. İngiliz Nutuk Muhipler Cemiyeti genişliyor. Köylerde el altından çalışmaya başladık. Tertiplerimiz verimli sonuçlar verecek. Yeni ödenek gönderiniz." 26 Ekim tarihli mektuptan bir bölüm: "Seçimleri geri bıraktırmak için talimatlarınız üzerine çalışıyoruz. Bol para dağıtarak insan elde etmeye çalışacağız. Mahallelerdeki propogandalar başladı bile..."



24



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Amasya'da Tasviri Efkar gazetesi adına Ruşen Eşref'in sorularını yanıtladı.



"Dünya, milletimizin hayatına ya saygı gösterip ba- Tasviri ğımsızlığını tanıyacak ya da son topraklarımızı, son Efkar; insanlarımızın kanıyla sulayacağız. İttihat ve Terakki, KSG siyasetiyle de iflas etti. Onlar istilacı bir siyaset güttüler, oysa kendi toprağımız bakıma muhtaçtı. Amacımız, bu memleketi emperyalizm ve sömürgeleştirme siyasetiyle istilaya, parçalamaya çalışan yabancı saldırgan güçlere çiğnetmemek..."



24



Ekim



Çeşitli fabrika ve atölyelerden yaklaşık ikibin kişi Şehzadebaşı Ferah Tiyatrosu'nda bir toplantı yaptı.



Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nın çağrısı KSG üzerine yapılan toplantıda işçi mebuslar seçilmesi gereği üzerinde durulmuştur. Numan Usta "Ey ameleler, eğer dünyada insan gibi yaşamak istiyorsanız birleşin!" dedi. Seçimlerde işçi çıkarlarının gözetilmesi için gerekli girişimlerde bulunmak üzere bir kurul seçildi. Ethem Nejat, Süleyman Vehbi ve Numan Usta'nın mebusluğa aday gösterilmesi kararlaştırıldı. Toplantıda alınan diğer kararlar: Tek dereceli nisbi temsil usulüyle seçim, fabrika ve atölyelere seçim sandığı konulması, bu günün her yıl kutlanması...



1919 Yılı



BCA: 272..0.0.74 /68.44..8; 272..0.0.74 / 68.44..6.



TV, 3682; KSG



167



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Ekim



İstanbul'da Türk Ocağı Kongresi başladı.



Kongre başkanlığına Şair Mehmet Emin Bey (Yur- İstiklal, 25 Ekim 1919; dakul) seçildi. Kongre, 31 Ekim'de sona erecek. KSG.



26



Ekim



Şeyh Eşref ayaklanması başladı



Bayburt'un Hart bucağında oturan ve Erzurum'dan KSG Karadeniz kıyılarına kadar yaygın bir üne sahip olan Şeyh Eşref, yedi devlet kralını huzuruna toplayacağını, dünyayı ıslah edeceğini, Hükümet'in dinsiz olduğunu söylüyor. Ayaklanma 24 Aralık 1919'da bastırılmış; Şeyh Eşref öldürülmüştür.



26



Ekim



Hükümet, Yangın Komisyonu'nun önerilerini kabul etti. [Osm]



Buna göre hükümet, yangından zarar görenlerin so- KSG runlarını hafifletmek için "harik ve itfaiye ianeleri" adı altında iki çeşit yardım parası koymayı kararlaştırdı. Son yangınlar nedeniyle İstanbul'da evsiz kalmış birçok insan, mescit ve medrese gibi yerlere sığınmış durumda, birçoğu da barakalarda sefillik içinde yaşıyor.



26



Ekim



Yozgat ve ilçelerinde geçiçi İstanbul-Kalfaköy'den çıkarılarak iskan için Balıkeolarak iskan edilen muhacir sir'e gönderilen muhacirlerin memleket ve aile reisleve mülteciler hakkında çe- rinin bildirilmesi istendi. şitli işlemler yapıldı. [Osm]



27



Ekim



Mustafa Kemal Paşa Tokat'a Mustafa Kemal Paşa ertesi gün Tokat'tan Sivas'a AK gitti. doğru yola çıktı.



27



Ekim



Rumelifeneri Rum ahalisinin vukubulan bombardımanda harap olan hanelerin tamiri konusu düzenlendi. [Osm]



13 Aralık 1919 tarihli belge Rumelifeneri'ndeki Rum BCA: evlerinin tamiri ile islam ahalinin evlerine yerleşti- 272..0.0.12 rilmiş Rumların kendi evlerinde iskanları konusun- / 38.27..1. dadır. 15 Aralık 1919 tarihli belge Harb esnasında iç taraflara nakledilen Rumelifeneri köyü Rumlarının yıkılan evlerinin Rum emval-i metrukesi gelirinden tamir ettirilmesi hakkındadır. 18 Aralık 1919 tarihli belge Karadeniz Boğazındaki Rumelifeneri köyünden iç kısımlara nakil edilen Rum ailelerine ait hanelerin tamiri için onikibinyüz liranın Rum emval-i metrukesi gelirinden temini konusunu düzenlemektedir.



27



Ekim



Beşyüz Trabzon mültecisi ile yediyüz baş davarları Zonguldak'tan Trabzon'a gönderildi. [Osm]



Mülteciler Progras Vapuru'yla gönderilmiştir. 2 Ka- BCA: sım 1919 tarihli belgeye göre Beypazarı ve Ayaş ka- 272..0.0.14 zalarından Eskişehir'e gelen Trabzon mültecileri va- /75.22..12. purla İstanbula sevk edilerek sevk durumlarının telgrafla bildirilmesi istenmiştir.



28



Ekim



Mustafa Kemal Paşa imzasıyla yalnız ilgililere gizli kaydıyla bir genelge gönderildi.



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzü- Nutuk ğüne ek olarak hazırlanıp gönderilen bu genelge ile orduya yardımcı milli müfrezelerin kurulması, seyyar ve sabit bu müfrezelere eli silah tutan bütün gençlerin alınması istenmiştir. Genelgeye göre milli teşkilat ile ordu arasındaki bağlantıyı Heyeti Temsiliye koruyacak; milli müfrezeler Müdafaai Hukuk Cemiyeti yönetim kurulu ve merkez kurulları tarafından kurulacak, müfrezeler çağrıldıklarında orduya katılacak, bölgelerindeki eşkiyaya ve Müslüman olmayanların ayaklanmalarına karşı koyacak, askeri düzenlere bağlı olacak, silah ve yiyecekleri ise eşkiyadan alınan, zenginlerin verdikleri ve ordunun yaptığı yardımlarla sağlanacak; fazla silahlar depo edilecek, düşman eline geçebilecek olanlar güvenli yerlere taşınacak, çetelere girecek olanlar Kuran'a el basarak yemin edeceklerdir.



168



Yönetim Zamandizini



BCA: 272..0.0.12 /38.26..1; BCA: 272..0.0.11 /14.52..4.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ekim



İngiliz Yüksek Komiserliği'nce bir rapor hazırlandı.



"Milliyetçiler Anadolu'nun yarısından fazlasını elle- KSG rine geçirdiler. Merkezi Hükümet, adeta İstanbul Belediye Meclisi derecesine düştü. Türkiye'de barış şartlarını kabul ettirmek günden güne güçleşiyor."



28



Ekim



Hariciye bütçesine ilave 1335 senesi Hariciye bütçesine 60.000 lira eklenmiş- Düstur Tertip 2, hakkında iradei seniyye ya- tir. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.428.



28



Ekim



Bir nefer tayin bedeli miktarı hakkındaki muvakkat kanuna dair kararname yayımlandı. [Osm]



29



Ekim



Heyet-i Temsiliye, Ali Rıza Amasya'dan Sivas'a dönen Mustafa Kemal Paşa, Sa- Nutuk Paşa kabinesini destekleme lih Paşa ile yaptıkları görüşme hakkında Temsil Kukararı aldı. rulu'na bilgi vermiştir: "Başta Sadrazam Ali Rıza Paşa olmak üzere hepsinin yetersiz, Padişahın gözüne girmek isteyen kişilerden oldukları; kimisinin ulusal eylemden yana, kimisinin de buna karşı oldukları; bununla birlikte Padişah, kısa zamanda bunları düşürerek yerine zorbalığı sürdürebilecek bir hükümet getirmek isteyeceğinden, Meclisi Milli kurulup yasama görevini yapmaya başlayıncaya değin Heyeti Temsiliye'nin bu hükümeti tutmasının yurt ve ulus için hayırlı bir iş olduğu kabul olundu."



29



Ekim



Fransızlar Antep'e girdi.



Fransızlar, Güneydoğuda İngiliz işgal kuvvetlerinin AK yerini aldı.



29



Ekim



Mustafa Kemal Paşa; Onbeşinci, Yirminci, Onikinci, ve Üçüncü Kolordu Komutanlarını Sivas'ta toplantıya çağırdı.



Mustafa Kemal Paşa, Millet Meclisi'nin toplanacağı Nutuk yer konusunda bir yandan İstanbul'un ileri gelenleriyle yazışmalar yapıyor; bir yandan da vereceği kararın uygulanmasını sağlamak amacıyla ordunun görüşünü almak istiyordu. Diyarbakır, Edirne, Bursa, Balıkesir komutanlarına aradaki uzaklık ve özel durumları dolayısıyla kendilerinin çağırılmadığı, alınan kararların bildirileceği" yazıldı. Heyeti Temsiliye'nin kararıyla yapılan çağrıda komutanların yerlerinden teftiş bahanesiyle çıkmaları istenmiştir. Görüşmeler, 16 Kasım 1919'da başladı; 29 Kasım 1919'da sona erdi. Görüşme gündemi üç madde ile sınırlandı: Meclisi Mebusan'ın toplantı yeri; toplantıdan sonra Heyeti Temsiliye ve ulusal örgütün alacağı biçim ve çalışma yöntemi; Paris Barış Konferansı'nın Osmanlı için olumlu ya da olumsuz bir karar vermesi üzerine nasıl davranılacağı.



29



Ekim



Güneydoğu Anadolu el değiştiriyor.



İngilizler Kilis, Antep, Urfa'yı boşalttılar. Fransız KSG Albayı Saint Marie, karargahıyla Antep'e geldi. Fransız işgal kuvvetlerinin öncüleri Maraş'a girdi. 13. Kolordu Kumandanı Vekili Cevdet Bey, Maraş'ın işgalini protesto etti.



29



Ekim



İşgal edilen memleketlerde kalan memurlar hakkında bir düzenleme yapıldı. [Osm]



Buna göre, işgal edilen memleketlerde mazeretsiz BCA: olarak 30 Eylül 1335 tarihine kadar kalan memurlara 272..0.0.12 /38.27..2. devlet teşkilatında görev verilmeyeceği bildirildi.



29



Ekim



İstanbul'da Çardak iskelesi hamalları greve gittiler.



Greve neden olan olay, hamalların kethudaları Şaban İstiklal; Ağa'nın değiştirilmesidir. Greve 170 hamal katılmıştır. KSG.



Kararname, bir nefer tayin bedeli miktarı hakkında 3 Mayıs 1332 (16 Mayıs 1916) tarihli geçici kanunun 2. maddesi makamına kaim olan maddeye dairdir. Geçici kanun, Düstur 2, Cilt 8, s. 1075'te yayımlanmıştır.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.429.



169



G.



Ay



Olay/Mevzuat



29



Ekim



Balıkesir'den Yunanistan'a Bunların öncelikle İzmir mültecilerine, sonra Balkan BCA: 272..0.0.10 hicret etmiş Rumlardan ka- harbi muhacirlerine dağıtılması kararlaştırılmıştır. /1.6..14. lan ev ve arazi hakkında bir düzenleme yapıldı. [Osm]



30



Ekim



Fransızlar, Urfa ve Maraş'ı işgal ettiler.



Yayımlanan İngiliz-Fransız ortak bildirisinde işgalin KSG İngilizlerden Fransızlara geçeceği, din ve milliyet ayrımı yapılmayacağı, halkın güven ve huzur içinde işlerine devam etmesi gerektiği bildirildi.



30



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Meclis'in Anadolu'da toplanması için Hükümet'i yeniden uyardı.



Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'un işgal altında, bası- KSG nın kontrol altında olduğunu ve fiili bir tehlike varolduğunu, herkesin yabancılar tarafından denetlendiğini, Meclis'in İstanbul'da görev yapamayacağını hatırlattı. "Buna teşebbüs intihar demektir" diyerek İtilaf devletlerine güvenilemeyeceğini, Meclis'in taşrada, tam bir güvenliğin olduğu yerde toplanması gerektiğini bildirdi. Mustafa Kemal Paşa, bütün vilayetlerin bu konudaki görüşlerini sordu.



30



Ekim



Heyeti Temsiliye Kozan'Kozan ve Kayseri bölgesinde Kuvayı Milliye oluş- HTK, dan gelen bir kurulla görüş- turmaya karar verilmiş; bununla ilgili bazı atamalar s. 36. tü. yapılmıştır.



30



Ekim



Hariciye Nezareti Hükümet'e bir rapor sundu. [Osm]



30



Ekim



Hükümet, daha önce divanı Komisyon üyeleri Harbiye, Adliye, Nafıa nazırları ile MMB, s. 134. harbi örfilerde alınan karar- Şurayı Devlet Reisi'nden oluşmaktadır. ların yeniden görüşülmesi ve işlemlerin hızlandırılması için bir komisyon oluşturdu. [Osm]



31



Ekim



Maraş'ta savaş başladı.



Ermeni askerlerden biri, Uzunoluk hamamından çı- TİH; KSG kan bir müslüman kadının peçesini yırtmış; Uzunoluk camisi imamı Sütçü İmam, Ermeni askeri kurşunla öldürmüş ve kaçmıştır.



31



Ekim



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Harbiye Nazırı Cemal Paşa'ya 1) İzmir'de işgal altın- HTK, da bulunan yerlerde Yunan katliamına engel olunma- s. 37-41. sı için İtilaf Devletleri temsilcileri nezdinde girişimde bulunulması; 2) Milli harekete karşı hareketlerde bulunan mülki amirler hakkında kesin karar alınması; 3) Diyarbakır valisi Ali Faik Bey'in hemen değiştirilmesi, yerine Van eski valisi Haydar Bey'in atanması; 4) Hükümet'in birliğini ve milli teşkilatı ihlale çalışan hainlerin ve fesatçıların şiddetle takip edileceğinin ilan edilmesi; 5) Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey ve diğerleri hakkında eski hükümetin aldığı kararların düzeltilmesi; 6) Balıkesir'de Hacim Muhittin Bey'e: Sivas'a temsilci gönderilmesi ve Sivas Kongresi kararlarına göre örgütlenilmesi...



170



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Bu rapora göre, Ege Bölgesi'nde Müslüman halkın MMB, sattığı gayrimenkullerin yüzde doksanını Yunanlılar s. 102; ve Rumlar satın alıyor; böylece memleket mal varlı- KSG. ğını ele geçirerek siyaseten bundan yararlanmak istiyor. Hükümet, halkın bu malları elden çıkarmaması için hemen tedbir alınmasını, Yunanistan'da müslümanların mülk satın almaları yasaklandığına göre, buna misilleme olarak Rumların yeni mülk almalarının önlenmesini, mallarını satmak zorunda kalacak islam halka öğütler ve Ziraat Bankası'ndan borç verilmesini kararlaştırdı.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ekim



Meclisi Ayan azasından Çürüksulu Mahmut Paşa bir demeç verdi.



O sıralarda Barış Hazırlıkları Komisyonu üyesi olan Nutuk Mahmut Paşa, Bosphore gazetesi yazarlarından birisine, siyasal durum üzerine bir demeç vermiştir. Demeç, 31 Ekim 1919 tarihli Tasviriefkar gazetesinde yayımlanmıştır. Mahmut Paşa'nın demeci, Doğu Anadolu'da Ermenistan yararına toprak bırakılacağına söz verme niteliğinde olan ifadeler içermektedir. Demeci, 17 Kasım'da Sivas'ta okuyan Mustafa Kemal Paşa, Çürüksulu Mahmut Paşa'ya gönderdiği telyazıda "Erzurum ve Sivas Kongresi kararları uyarınca ulusun Ermenistan'a bir karış toprak bırakmayacağını; dahası, hükümet bu denli acı bir zorunluluk karşısında boyun eğerse ulusun, kendi haklarını kendisinin savunmaya karar verdiğini ve bunun bütün dünyaya ilan edilmiş olduğunu ve bu ulusal kararın herkesten önce Barış Hazırlıkları Komisyonu yüksek üyelerince bilinmesi ve benimsenmesi gerektiğini" bildirmiştir.



1



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Kilikya Kuvayı Milliye Komutanlığı'na Topçu Bin- HTK, başı Kemal ve yardımcılığına Yüzbaşı Osman Nuri s. 41. Bey'in atanması; Miralay İsmet Bey'e: "Milli hareket İngilizler aleyhinde değildir. Eski bakan Ferit Bey, zamanında layık olduğu mevkiyi bulabilir, Milli harekete aykırı davranmaktan vazgeçmelidir.



1



Kasım



Maliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi Maliye bütçesine 8.000 lira tahsisatı fev- Düstur Tertip 2, kalade eklenmiştir. Cilt 11, s.430.



1



Kasım



Posta ve Telgraf ve Telefon 2 Muharrem 1333 (20 Kasım 1914) tarihli nizamnaNezareti Memurin Nizam- me Düstur, Tertip 2, Cilt 7, s. 94'de yayımlanmıştır. namesi'nin 1. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



1



Kasım



Gayr-i müslimlerin sürgün- Ödeme için bu konuda çıkacak kanun hükmüne göre BCA: 272..0.0.11 de bulunduğu müddet zar- hareket edilmesi istenmiştir. / 14.52..6. fında evlerine ait kira bedellerinin ödenmesi. [Osm]



2



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.433.



1) Cemal Paşa'ya: İzmir'de seçim yapılabilmesi için HTK, Hükümet'in şiddetli müdahalede bulunması, Vali İz- s. 42-43. zet Bey'in namuslu ve azimli biriyle değiştirilmesi; 2) İzmir Telgraf Başmüdürü Ethem Bey'e: İzmir halkının açıktan, olmazsa gizliden seçim yapması; 3) Boğazlıyan'da Ahmet Remzi Bey'e: Adana Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin Kayseri'de kurulmasının uygun olacağı; 4) 15. Kolordu ile Canik Mutasarrıflığı'na: İngilizlerin düzeni ile 30 Nigehbancı subayın bir yabancı işgalini sağlamak için Trabzon ve Samsun'a çıkacağı haberi; 5) Çanakkale Belediye Başkanlığı'na: Tereddütsüz Merkez Kurulu oluşturulması ve bağlı yerlerle sıkı bir bağlantı kurulması; 6) Kastamonu Vali Vekili Ferit Bey'e: Asım Bey'in Menteşe'den aday olması; 7) Burdur Talim Heyeti ve yedek subaylarına ve Eczacı Hüseyin Hüsnü Efendi'ye: Binicilik Mektebi Müdürü Esat Bey ile Emekli Albay İsmail Hakkı Bey'in hangisinin mebus olacağının seçmenlere bırakılması; 8) Kastamonu'ya: Rıza Nur'un şikayeti üzerine, seçimlerde şikayete meydan verilmemesi.



1919 Yılı



171



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Kasım



Hükümet seçimleri denetlemek ve siyasi durumu incelemek için Anadolu'ya iki "tetkik heyeti" göndermeyi kararlaştırdı. [Osm]



Kurulların görünmeyen amacı Heyeti Temsiliye'nin gücünü zayıflatmak, Hükümet'e bağlılığı güçlendirmektir. Kurullardan Ali Fevzi Paşa başkanlığında olanı Ankara, Sivas, Erzurum ve Doğu Karadeniz'e; Hurşit Paşa başkanlığında olanı ise İzmit, Eskişehir, Konya, Afyon, Aydın, Balıkesir ve Bursa'ya gitmek üzere 10 Kasım'da hareket etmiştir. 10 Kasım'da İç Anadolu'yu, 13 Aralık'ta da Ege'yi teftiş için İstanbul'dan ayrılacak olan Hurşit Paşa, sözlü olarak bazı bilgiler vermek için 28 Aralık'ta İstanbul'a dönecek; 1 Ocak'ta Afyon'a doğru tekrar yola çıkacaktır. Fevzi Paşa Kurulu ise 6 Ocak'ta İstanbul'a dönmüştür.



TV, 3692; Sabah, Alemdar, İstiklal; KSG



2



Kasım



Adana Valiliğine Celal Bey Eski Ziraat Nazırı Celal Bey, Halep ve Konya valilik- TV, 3690; ayandı. [Osm] lerinde de bulunmuştu. Yeni vali Fransızlara boyun KSG eğmeyecek, bu nedenle 20 Mart 1920'de Damat Ferit Hükümeti'nce görevinden uzaklaştırılacaktır.



2



Kasım



Giresun Rumlarının bankadaki alacaklarının hak sahiplerine iadesi istendi. [Osm]



4 Ekim 1919 tarihli bir başka belgeye göre emval-i BCA: metruke parası olarak Dahiliye Vekaleti namına Zi- 272..0.0.10 raat Bankası'na yatırılan meblağın Trabzon Vilaye- /1.6..16. ti'nce iadesi istenmiştir. 11 Ekim 1919 tarihli belgede ise harp zamanında kasasındaki parası alınan Ordulu Nikolaki Orfanidi'nin, Ziraat Bankası'ndaki parasının iadesi düzenlenmektedir.



3



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Cemal Paşa'dan, Damat Ferit Hükümeti zamanın- HTK, da alınmış yasal olmayan kararlar ve yapılan işlemle- s. 43. rin düzeltilmeme nedeninin sorulması; 2) Meclis'in toplanma yeri hakkında kamuoyunun görüşü alındıktan sonra cevap verileceği ve bu konuda gereken fedakarlığın yapılacağı; 3) Ahmet Fevzi Paşa'nın Anadolu'ya geliş nedeninin Cemal Paşa'dan ve kendisinden sorulması; 4) İlgililere: Anadolu'ya milli teşkilat hakkında incelemelerde bulunmak üzere hareket edeceği haber alınan yabancılardan kurulu heyetin iyi izlenimlerle dönmesi için gereğinin yapılması; 5) Cemal Paşa'ya: Görevini aksatan memurlar hakkında Kabinenin dikkatinin çekilmesi; 6) Konya Heyeti Merkeziyesi'ne: Mümtaz Bahri Bey'in mebus adaylığının uygun görüldüğü..



3



Kasım



"Karakol Cemiyeti" adıyla İstanbul'da gizli bir direniş örgütü kuruldu.



Anadolu'ya silah kaçırmakta etkili olacak örgütün ku- TİH; KSG rucuları: Kara Vasıf, Galatalı Şevket, Kemalettin Sami, Baha Sait, Çolak Selahattin, Abdülhak Adnan ve Edip Servet Beyler.



3



Kasım



General Milne Harbiye Na- Milne, İzmir Cephesindeki ulusal güçlerin 3 km. geri AK zırı Cemal Paşa'ya bir telg- alınması gerektiğini belirtti. raf gönderdi.



4



Kasım



Suruç ve Birecik Fransızlar tarafından işgal edildi.



4



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, gizli bir emirle Adana ve çevresinde gerilla savaşı yapılmasını istedi.



172



Yönetim Zamandizini



AK



Emir, Kayseri Askerlik Şubesi Başkanı Yarbay MMB, Emrullah Bey ile Topçu Binbaşı Kemal Bey'e gönde- s. 186. rilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, gerilla savaşında görevlendirilen kişileri ve yapılacak işleri de bildirmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Güneydoğu'daki Fransız işgallerinin bütün HTK; Müdafaai Hukuk Cemiyetleri ve belediyelerce pro- s. 44-45. testo edilmesi; 2) İstanbul'da Yunan ve Rum bozgunculuklarına karşı tedbir alınması için Cemal Paşa ve merkez kurullarına yazılması; 3) Teşkilat başkanlarından hangilerinin ve ne sebeple İstanbul'a gitmelerinin sakıncalı olduğunun Cemal Paşa'ya sorulması; 4) 13. Kolordu Kumandanı Cevdet Bey'in yerinde bırakılması; 5) Fahrettin Bey'e: Müdafaai Hukuk Cemiyeti esaslarını savunacak ve İstanbul'da değil yurt içinde bulunmakta olan adayların mebus seçilmesine yardım edilmesi; 6) 13. Kolordu ve 5. Tümen'e: İşgalci Fransızlara karşı zorluk çıkarılmakta tereddüt edilmemesi; 7) Milli Kongre Başkanı Esat Paşa'ya verilecek cevapta seçimlere baskı yapıldığının yalanlanması.



4



Kasım



Kürt Teali Cemiyeti Başkanı Ahmet Hamdi Paşa, Kuvayı Milliye'yi tanımadıklarını belirtti.



Ahmet Hamdi Paşa, seçime katılmayacaklarını, Barış Sabah, Konferansı'nın kararlarını beklediklerini söylemiş; Alemdar; kendilerini Paris'te Şerif Paşa'nın temsil ettiğini be- KSG. lirtmiştir. Ahmet Hamdi Paşa, istedikleri Kürdistan'ın haritasını çizmiştir.



4



Kasım



Veba yeniden başgösterdi.



4



Kasım



Balıkesir'in Burhaniye ilçesi ve civarındaki emval-i metruke zeytinliklerinin zarar görmemesi için muhacir ve mültecilere tevzi edilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



5 Kasım 1919 tarihli belgede Balıkesir'in Edremit il- BCA: çesi ve civarındaki emval-i metruke zeytinliklerinin 272..0.0.10 muhacirlere dağıtımıyla ilgili tahkikat heyetinin ver- / 1.7..1. diği rapor yer almaktadır. 3 Temmuz 1919 tarihli belgede Burhaniye Rum emval-i metrukesi zeytinliklerinin imarı için ödenek gönderildiği belirtilmektedir.



4



Kasım



İstanbul-Bahçeköy Orman Yüksek Okulu binası tedrise açıldı. [Osm]



Okul binasına yerleştirilen Rumlar buradan boşaltıla- BCA: rak, sınıflar eğitim-öğretime açılmıştır. 21 Ağustos 272..0.0.11 1919 tarihli belgeye göre Bahçeköy'e dönen Rumla- /14.52..7. rın miktarıyla bunların Paşa Çiftliği'nde iskanları için kafi derecede bina olup olmadığını araştırmak üzere İstanbul İskan Memuru Mustafa Nuri'ye avans verilmişti.



5



Kasım



Sivas'ta "Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti" kuruldu.



Dernek, Sivas'ta Numune Kız Mektebi'nde toplanan KSG kadınlar tarafından kurulmuştur. Kayseri, Niğde, Erzincan, Bolu, Burdur, Pınarhisar, Kangal gibi yerlerde de aynı adı taşıyan dernekler kurulacak, Mustafa Kemal Paşa 14 Ocak 1920'de Denizli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne gönderdiği mektupta, Sivas kadınlarını örnek göstererek orada da böyle bir dernek kurulmasını isteyecektir. Amasya, Erzincan, Kayseri, Niğde, Yozgat ve Bolu'da da bu derneğin şubeleri açılacaktır.



5



Kasım



Darül Hikmetül İslamiye Başkanlığı'na Hüseyin Avni Bey atandı. [Osm]



Hüseyin Avni Bey, 13 Eylül'den beri bu görevi TV, 3693. vekalaten yürütüyordu.



5



Kasım



İmalatı Harbiye Umum Müdürü Galip Paşa görevinden alındı. [Osm]



Bu göreve Selahattin Adil Paşa getirilmiştir.



Türk Dünyası; KSG



1919 Yılı



TV, 3694.



173



G.



Ay



Olay/Mevzuat



5



Kasım



Üniversite Emaneti'ne Rektörlüğe, doktor Besim Ömer Paşa atanmıştır. (rektörlüğüne) atama yapıldı. [Osm]



TV, 3695.



5



Kasım



Bünyan kazası Elbaşı (Zamantı) nahiyesi Muhacirin Müdürlüğüne atama yapıldı. [Osm]



Abdulkerim Efendi vekaleten tayin edilmiştir.



BCA: 272..0.0.71 /30.24..5.



6



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Harbiye Nazırı Cemal Paşa'dan istenecek: HTK, Nazilliye'ye ulaşan Refet Bey'e dört-beş subay gön- s. 47. derilmesi, Yunan işgallerinin etkili ve şiddetli bir dille İtilaf Devletleri ve Hükümet nezdinde protesto edilmesi için genelge yayımlanması; 2) Elazığ Vali Vekili Servet Bey'e: Elbistan Kuvayı Milliye'sine yardım edilmesi; 3) 12. Kolordu'ya: Bozkır'a gönderildiği haber alınan Nigehban mensupları hakkında tedbir alınması; 4) İlgililere: Samsun, Trabzon, Sivas yöresini dolaşacak olan İtalyan Villari'ye kesin milli azmin anlatılması...



7



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Erzu- Mustafa Kemal Paşa, 12 Ocak'ta açılacak Meclisi KSG rum'dan mebus seçildi. Mebusan'a katılmayacak, kendisini Meclis Başkanı ya da grup başkanı seçtirmek gibi çabalar sonuçsuz kalacaktır.



7



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı.



1) Antalya ve Burdur mutasarrıflarının hemen değiş- HTK, tirilmesi konusunda Cemal Paşa'nın dikkatinin çe- s. 48-49. kilmesi; 2) Kasaba, Urla ve Karaburun'da Yunan kumandanlarının seçimlere engel olmaları karşısında etkili girişmlerde bulunulması konusunun Cemal Paşa'ya yazılması; 3) Van eski valisi Haydar Bey'in Diyarbakır valliğine atanmasının son derece uygun olduğunun Cemal Paşa'ya yazılması; 4) Anadolu'da inceleme yapacak Fevzi ve Hurşit Paşalar kurullaırnın iyi karşılanması, iyi izlenimlerle dönmeleri konusunun ilgililere yazıldığı; 5) Güneydoğu'daki Fransız işgallerinin protestosuna devam edilmesi konusunun mutasarrıflıklara yazıldığı; 6) İngilizlerle anlaşmanın hangi koşullarda mümkün olduğunun gazeteci Celal Nuri Bey'e sorulması; 7) Tüccar Haşim ve Binbaş Rıza Beylerle birlikte hemen Sivas'a gelmesinin Kara Vasıf Bey'e yazıldığı...



8



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Urfa Mutasarrıfı Ali Rıza Bey'e: Teşkilatın geniş- HTK, s. letilmesi için Van Üçüncü Kolordu (?) Kurmay Baş- 49. kanlığı ile Beşinci Tümen Komutanlığı'na başvurulması; 2) 13. Kolordu'ya: Müdahale biçimi verilmemek kaydıyla mebus seçimleri için gerekenin yapılması; 3) Siirt Heyeti Merkeziyesi'ne: Bedirhaniler hakkında tedbir alınması; 4) Afyon Karahisar ve Havalisi Kuvayı Milliye Kumandanı Arif Bey'e: Bozkır olayı yaratıcılarının kanun pençesine teslim edilmesi; 5) 12. Kolordu Kumandanı Fahrettin Bey'e: Binbaşı Nazım Bey'in Nazilli'de Refet Bey'in yanına gönderilmesi.



174



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Kasım



İngiliz Muhipler Cemiyeti Başkanı Sait Molla'nın Bay Fru adındaki rahibe gönderdiği mektupların birer örneği ele geçirildi.



Sait Molla'nın Bay Fru adındaki rahibe gönderdiği Nutuk mektupların birer örneği, İstanbul örgütü yardımıyla ele geçirilmiştir (11 Ekim 1919-5 Kasım 1919 tarihleri arasında gönderilmiş olan toplam oniki mektup Nutuk'ta yer almaktadır). Sait Molla, Türkçe İstanbul gazetesinin 8 Kasım 1919 tarihli sayısında bu mektupları sert bir dille yalanlamıştır. Sait Molla'nın evinden ele geçirilen mektuplar, ülkede beliren durumlara, olaylara ve kimi kişilere tam bir uygunluk göstermektedir. Mustafa Kemal Paşa, söz konusu belgelerin ulusal savaşımlar sırasında karşılaşılan açık ve gizli güçlükler üzerinde köklü bir bilgi edinmeye ve gelecek kuşakların ders almasına ve uyanmasına yarayacak nitelikte olduğunu belirtmektedir.



8



Kasım



Sivas'taki muhacirlere yakacak yardımı yapılması uygun görüldü.



15 Aralık 1919 tarihli bir başka belgeye göre yardıma BCA: muhtaç muhacirlere dağıtılmak üzere satın alınacak 272..0.0.74 yakacak bedeline ait havalenamenin Afyon'a gönde- /68.44..13. rilmesi kararlaştırıldı.



9



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Çanakkale Müstahkem Mevkii Kumandanı Mira- HTK, lay Şevket Bey'e: Hükümet darbesi girişimlerinde bu- s. 50. lundukları anlaşılan Ali Kemal, Mehmet Ali, Sadık Bey ve Zeynelabidin Efendi'nin tutuklanma sebeplerinin hazırlanması; 2) Cemal Paşa'ya: Bunların tutuklanması yoluna gidilmesi; 3) Eski Nazır Ferit Bey'e: Göz tabibi Esat Paşa'nın mektubuna verilen cevap yeterli görülmezse, kendisinin ittihatçılığı hakkında belgelerin de yayımlanabileceği; 4) Niğde'de 11. Tümen Kumandanı Mümtaz Bey'e: Heyeti Temsiliye'nin Milli Kongre ile hiçbir ilişkisinin olmadığı; 5) Harput Vali Vekili Servet Bey'e: Dersim'deki Kürdistan Teali Cemiyeti gibi iftiracı derneklere engel olunması; 6) Vasıf Bey'e: Tevfik Rüştü Bey'in İttihatçılık yapmadığı, asıl İttihatçılık yapanın Esat Paşa olduğu ve bu kişinin Milli Teşkilat ve milli birlik aleyhine çalıştığı...



9



Kasım



Harbiye Nazırı Cemal Paşa Hükümet'in düşüncelerini içeren bir telgraf gönderdi.



Cemal Paşa, hükümetin düşüncesini şu noktalar üze- Nutuk rinde topluyordu: 1) Seçimlerin iyi ve doğru yapılması, 2) Meclisi Mebusan'ın İstanbul'da toplanması, 3) Ulusal örgütler adına hükümet işlerine karışılmaması için hükümetin size öteden beri yaptığı bildirimler kesindir; 4) Hükümet, bildirisinde saptayıp yaydığı tarafsızlıktan ayrılmayacaktır. Bu bakımdan, ulusal örgütlere karşıcıl görüşte olanlara baskı yapmak ve onları cezalandırmak yoluna gidemez. Mustafa Kemal Paşa’nın değerlendirmesine göre, "hükümet, ulusal örgütlere karşı görüşte olanların ülkeye ve ulusa düşman olduklarını kabul etmiyordu."



9



Kasım



Heyeti Temsiliye Cemal Paşa'nın telgrafını yanıtladı.



"Sözlerinizden anladığımıza göre, yüksek hükümet, Nutuk ulusal örgütlerin varlığını belki gereksiz görüyor. Gerçekten durum böyle ise, yani ulusal örgütlere dayanmaksızın yurdu kurtaracak kuvvetiniz varsa, ona göre gereği yapılmak üzere, açıkça bildirilmesini, her türlü yanlış anlamaların ortadan kalkması için çok rica ederiz."



1919 Yılı



175



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



9



Kasım



Hükümet, Damat Ferit Hükümeti'nin 20. Kolordu'yu lağveden ve Eskişehir merkezinde bulunan 5. Kolordu'ya katılmayı emreden 16 Eylül tarihli kararını kaldırdı. [Osm]



20. Kolordu Komutanlığı'na Ahmet Fevzi Paşa atan- TV, 3697; dı. Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Pa- Nutuk şa'ya 29 Aralık'ta gönderdiği telgrafta 20. Kolordu Komutanlığı'na atanan Ahmet Fevzi Paşa'yı kabul etmediklerini bildirmiştir.



12



Kasım



İstanbul-Tophane'de Kılıç Ali Paşa Camii duvarında bulunan göçmenler sağlık sebebiyle Ali Paşa arsasındaki barakalara nakledildi. [Osm]



12 Şubat 1919 tarihli bir başka belgede sevk için İstanbul'da toplanan göçmenler toplu halde Ali Paşa arsasında barındırıldığından, burada bulunan bazı askeri eşya ve barakanın kaldırılması istenmektedir. 14 Ekim 1919 tarihli belgede ise İstanbul-Beyazıt'taki Alipaşa arsalarında muhacirlerin iskan edildikleri barakaların tamiri için gerekli yardımın yapılması hususunda emir verilmesi istenmektedir.



13



Kasım



Hükümet'le Heyeti Temsiliye arasında gerginlik artıyor.



Hükümet, Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaai Hukuk HTK, Cemiyetleri'ne verdiği talimatları önlemek amacıyla s. 55: kişisel haberleşmeler için telgraf hatlarının meşgul KSG. edilmesini yasakladı. Hükümet, 3 Kasım'da da Kuvayı Milliye'ye ait telgrafların ücretsiz çekilmesi isteğini geri çevirmişti.



13



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Fransız askerlerinin Ulukışla-Ömerli yakınlarında HTK, yedi Müslüman'ı öldürmesi üzerine, tekrarında misil- s. 54-55. lemeye başvurulacağı, Ali Galip ve hempaları hakkında koğuşturma yapılması konularının Cemal Paşa'ya yazıldığı; 2) Sivas'a gelmekte olan İngilizlerin Samsun temsilcisi Solter'le temas edilmemesi; 3) Aydın, Menteşe ve Burdur'a atanan yeni mutasarrıfların Milli Harekete düşman olduklarının Cemal Paşa'ya yazılması...



15



Kasım



Heyeti Temsiliye, Batı Anadolu'daki merkez kurullarından bir miktar para göndermelerini istedi. [Cmh]



Vilayetlerin iki bin, müstakil livaların bin liradan HTK; s. 56-57. aşağı olmamak üzere para göndermeleri istenmiştir.



15



Kasım



Bahriye Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Bahriye Bütçesine 7.000 lira tahsisa- Düstur Tertip 2, tı fevkalade eklenmiştir.



Harbiyye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Harbiyye bütçesine 4.050.650 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



Bazı devair bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için bazı devair bütçelerine 54.700 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



15



15



15



Kasım



Kasım



Kasım



Kaynak



BCA: 272..0.0.12 /38.27..3; 272..0.0.74 /71.3..4; 272..0.0.12 /38.24..11.



Cilt 11, s.440.



Cilt 11, s.441.



Cilt 11, s.443.



Maliye bütçesine ilave 1335 senesi için Maliye bütçesine 155.000 lira ek- Düstur Tertip 2, hakkında iradei seniyye ya- lenmiştir. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.445.



176



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Kasım



"Bakalorya" imtihanları hakkındaki nizamnameye müzeyyel muvakkat nizamname yayımlandı. [Osm]



Mülazımat/mülazemet rüusu "Bakalorya" imtihanları hakkında 19 Cemaziyelahir 1331 (26 Mayıs 1913) tarihli nizamname Düstur 2, Cilt 5, s. 498'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.446.



16



Kasım



Heyeti Temsiliye üyeleri ile Gizli yapılan ve 13 gün devam eden toplantıda, mec- HTK, kolordu komutanlarının lisin açılma yeri, Hükümet'le ilişkiler, milli örgütlerin s. 58. toplantısı Sivas'ta başladı. durumu gibi konular ele alınmıştır. Toplantıya katılanların çoğunluğu, Hükümet'in Anadolu'ya karşı tutumu ve Meclis'in İstanbul'da toplanmasına taraftar olduklarını belli ettiler. Bu konuda örgüt şubelerinden gelen cevaplar da gözden geçirildi. Sonunda Hükümet'in ısrarı ve Padişah'ın da isteği gözönüne alınarak, sakıncalı olmakla birlikte, Meclis'in İstanbul'da toplanması kabul edildi. "Mustafa Kemal'in şu fikri açıktı: .... İstanbul Hükümeti'ni millet nazarında gayri meşru gösterip ilga etmek, Eskişehir veya Ankara'da Meclisi Milli'yi toplayıp milli bir hükümet yapmak... Hükümet belirlenmiş... Kendisi Hükümet Başkanı, Heyeti Temsiliye kabine oluyor." Karabekir 1, s. 360.



16



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Heyeti Temsiliye, Aydın Cephesini üç bölgeye ayırdı HTK, ve tümünün başına Refet Bey'i atadı. Temsil Kurulu, s. 58. Cemal Paşa'dan Kuvayı Milliye ihtiyaçlarının Harbiye Nezareti bütçesinden karşılanmasını istedi.



16



Kasım



Heyeti Temsiliye, Harbiye Nazırı Cemal Paşa aracılığıyla Hükümet'ten bazı isteklerde bulunmaya karar verdi.



Adana'da Fransızlar ve Ermeniler tarafından yapılan HTK, zulümlerin artması üzerine buraya muktedir bir vali s. 57-59. ve mümkün olursa incelemelerde bulunmak üzere uluslararası bir kurul gönderilmesi; Eskişehir-Ankara tren hattının bir an önce sefere başlaması; vatana ihaneti belirlenmiş bulunan Dahiliye Müsteşarı ile fazla Kürtçülere mezuniyet veren Sıhhiye Umum Müdürü Abdullah Cevdet'in değiştirilmesi; 20. Kolordu Kumandanlığı'na Fevzi Paşa'nın Heyeti Temsiliye'den habersiz atanmasının sebebi...



16



Kasım



Balıkesir'de "İzmir'e Doğru" gazetesi yayımlanmaya başladı.



Gazete Mustafa Necati ile Vasıf ve Esat (Çınar) kar- AK deşler tarafından çıkarılmaktadır.



16



Kasım



Aydın'da Yunan işgalinden Osmanlı devlet memurlarının görevlerinden ayrıl- BCA: dolayı ilgililere gerekli em- mamaları hakkında ilgililere gerekli emrin verilmesi 272..0.0.11 /14.52..10. rin verilmesi istendi. [Osm] istenmiştir.



17



Kasım



Evkaf bütçesinde münakale 1335 senesi için Evkaf bütçesine 35.000 liralık mü- Düstur Tertip 2, hakkında kararname yanakale yapılmıştır. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.447.



17



17



Kasım



Kasım



Darüleytam Müdüriyeti Umumiyyesi bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Darüleytam Müdüriyeti Umumiyyesi Düstur bütçesine 100.000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Tertip 2,



Gümrük resminden muaf olan eşya hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname Amerika Şarki Karib Muavenet Heyeti'- Düstur nin iki ay zarfında celb edeceği eşyayı kapsamakta- Tertip 2, Cilt 11, dır.



Cilt 11, s.448.



s.449.



1919 Yılı



177



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Kasım



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- İradei seniyye, Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi ile Düstur ti hakkında iradei seniyye münakid 2 Nisan 1889 tarihli mukavelenameye Tertip 2, Cilt 11, yayımlandı. [Osm] müzeyyel mukavelenameyi konu almaktadır. s.450.



17



Kasım



Haliç vapurları bilet ücret- Aynı gün Osmanlı Seyri Sefain vapurlar bilet ücretlelerinin dört misline iblağı rinin artırılmasına ilişkin iradei seniyye ve bağlı tarihakkında iradei seniyye ya- fe de yayımlanmıştır. yımlandı. [Osm]



18



Kasım



Sivas toplantısında Meclis'- Meclis'te Müdafaai Hukuk Cemiyeti esaslarına bağlı HTK; te gösterilecek çalışma tar- milliyetçi bir grubun kurulmasını sağlamak için, her s. 59. tışıldı. ilden birer mebus çağrılması, Heyeti Temsiliye merkezinin Eskişehir-Seyitgazi'ye taşınması; gelen mebuslarla orada toplantı yapılması kararlaştırılmıştır. 16 Ekim'de başlayan toplantıya Mustafa Kemal Paşa, Kazım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Rauf, Ahmet Rüstem, Haydar, Mazhar Müfit, Ömer Mümtaz, Bekir Sami, İbrahim Süreyya, Hakkı Behiç ve Hüsrev Sami beyler katılıyor.



18



Kasım



Rum emval-i metrukesinin idare şekli ve muhafazasına dair olan talimatnamelerden çoğaltılarak ilgililere dağıtılması istendi. [Osm]



Gelibolu emval-i metrukesinin muhafazası için yapı- BCA: lan masraf v.s.ye dair aylık cetvelin gönderilmesi is- 272..0.0.10 tenmiştir. 22 Kasım 1919'da Rum emval-i /1.7..8-9 metrukesinin idaresi hakkındaki talimatname ile eklerinin Balıkesir Valiliği'ne gönderilmesi istenmiştir.



19



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Robeck, Curzon'a bir rapor gönderdi.



Raporda, 25 Ekim-16 Kasım tarihleri arasında Antep, KSG Urfa ve Maraş'ın Fransızlar tarafından işgalini protesto eden çok sayıda telgraf alındığı bildirildi; telgraf çeken 80 şehir ve kasabanın adları sıralanmıştır: "Bu durum, ulusal hareketin ne kadar yaygın olduğunu gösteriyor. Biz üç yüksek komiser, Türk Hükümeti'nden, Mustafa Kemal hakkındaki tutumunu bildirmesini isteyeceğiz."



19



Kasım



Hariciye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Hariciye bütçesine 60.000 lira tahsi- Düstur Tertip 2, satı fevkalade eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.451; 452.



Cilt 11, s.470.



19



Kasım



Dördüncü Balıkesir Kongresi toplandı.



İzmir kuzey cephelerinden gelip Balıkesir'de topla- TİH; KSG nan temsilciler, Milne hattını kabul etmemeye, cephelerde geniş çapta çalışmaya karar verdiler. 29 Kasım'da sona erecek olan kongre, Balıkesir Reddi İlhak Cemiyeti'nin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne bağlanmasını da kararlaştırıyor.



20



Kasım



İstanbul Kurtuluş Örgütü'nden bir şifre geldi.



Kara Vasıf ve Albay Şevket imzalarıyla gelen yazıda Nutuk Gebze kaymakamının muhalif olduğu ve çeşitli ağır suçlar işleyen Yahya Kaptan'ın kötülüklerini örtmeye ve Kuvayı Milliye'ye leke sürmeye çalıştığı bildiriliyor; kaymakamın yerinin değiştirilmesi söz konusu ediliyordu. Heyeti Temsiliye, gereğinin Cemal Paşa aracılığıyla sağlanmasını bildirmiştir.



22



Kasım



Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa, siyasi işlere karışan ordu mensupları hakkında işlem yapılmasını emretti. [Osm]



Cevat Paşa, Konya'daki 12. Kolordu Komutanlığı'na, KSG bazı kişilerin Kuvayı Milliye adına zorla para topladığı, çete yazdığı gibi haberler alındığını yazdı; halkın ancak kendi rızası ile ve Yunan işgali sebebiyle yurtlarını terk eden göçmenler için para verebileceğini, aki durumların Hükümet'i İtilaf Devletleri yanında zor durumda bırakacağını ve anarşi doğuracağını bildirdi.



178



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Kasım



Mülga Müdafaai Milliye Cemiyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Mülga Müdafaai Milliye Cemiyeti'nden müdevver sinema alat ve edavatıyla filmlerinin Malulini Gazavatı Askeriye Muavenet Heyeti'ne meccanen itası hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.471.



22



Kasım



Seyri Sefain İdaresi bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Seyri Sefain İdaresi bütçesine 7.650 Düstur Tertip 2, lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



1335 senesi için Maliye bütçesine 5.000 ve Posta ve Telgraf ve Telefon bütçesine 25.000 ve Sıhhiye bütçesine 50.000 ve Maarif bütçesine 8.000 ve Bahriye bütçesine 85.000 lira eklenmiştir.



Cilt 11, s.473.



22



Kasım



Maliye, Posta ve Telgraf ve Telefon, Sıhhiye, Maarif ve Bahriye bütçelerine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



22



Kasım



İstanbul'dan memleketine dönecek olan Yemen halkından Abdullah'a yol masrafı olarak yardım edilmesi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /68.45..2.



22



Kasım



Doğu Trakya'dan Batı Trakya'ya sevki düşünülen muhacirler.



BCA: 272..0.0.12 /38.27..5.



23



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



23



Kasım



İstanbul'a göçmen ve mülteci kabul edilmemesi, göçmenlerin de salgın hastalıklardan korunması bildirildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.12 /38.27..6.



23



Kasım



Göçmenler ve kurtarılan vilayetler ahalisinin vergilerinin affedilmesine karar verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.11 /14.52..14.



24



Kasım



İstanbul'da seçim başladı. [Osm]



Seçimler, 18 Aralık'ta sonuçlanacak.



24



Kasım



Padişah, Hükümet'in Bolu'da bir ay süreyle sıkıyönetim ilan eden kararını onayladı. [Osm]



Hükümet, eşkiyalığın bastırılması için Bolu'da bazı TV, 3710; önlemler almış; burada divanı harp de kurulmuştır. TV, 3742. 26 Kasım'da ise jandarma bütçesine 595.000 lira olağanüstü ödenek konulacaktır. Hükümet, Bolu'daki sıkıyönetimi 3 Ocak'ta dört ay süreyle uzatma kararı almıştır.



24



Kasım



Harbiye Nazırı Cemal Paşa bir şifre gönderdi. [Osm]



"Devletin içişleri ve siyasası kesinlikle ortaklık kabul Nutuk etmez." Heyeti Temsiliye Hükümet'e27 Kasım'da yanıt verdi.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.474.



1) Bahriye Nazırı Salih Paşa'nın Amasya görüşmele- HTK, s. rinde söz verdiği üzere Acemi Sadun Paşa'ya yardım 62-63. yapılması Cemal Paşa'dan yeniden istendi; 2) Gene Cemal Paşa'dan Aydın cephesindeki yolsuzlukların sona ermesi için buraya donanma cemiyeti parasından dört yüz bin liranın gönderilmesi; 3) Merkez kurullarından, bağlı yönetim kurullarıyla sıkı bir bağın korunması istendi.



KSG



1919 Yılı



179



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



24



Kasım



Bandırma'ya çıkarılan Fransız birliğine dikkat çekildi.



Fransızlar, Bandırma-Soma demiryolunu denetlemek Nutuk için Bandırma'ya bir birlik çıkarmışlardı. Bu noktaya, Ondördüncü Kolordu ve Ellialtıncı Tümen komutanlarının dikkati çekildi.



25



Kasım



Depremden zarar gören Soma kazasına ilk yardım gönderildi. [Osm]



Manisa-Soma'da depremden yıkılan evlerin onarımı BCA: için gönderilen paranın kurulacak bir komisyon tara- 272..0.0.11 fından tesbit edilecek ihtiyaca göre sarfedilmesi is- /14.53..2. tenmiştir. 26 Kasım 1919 tarihli belgede sevkiyat Memuru Ali Fehmi Bey'le gönderilen yetmiş çadırın depremden zarar görenlere dağıtılmak üzere Soma'ya ulaştırılması istenmektedir.



26



Kasım



Ziraat Bankası bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Ziraat Bankası bütçesine 110.000 li- Düstur Tertip 2, ra tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



Emniyet Sandığı bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Emniyet Sandığı bütçesine 800 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



26



Kasım



Kaynak



Cilt 11, s.476.



Cilt 11, s.477.



26



Kasım



Jandarma bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Jandarma bütçesine 595.000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Bu ekleme Bolu'da bir ay süreyle ilan edilen sıkıyönetim kararından sonra yapılmıştır.



26



Kasım



Dahiliye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Dahiliye bütçesine 25.000 lira daha Düstur Tertip 2, eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.479.



Cilt 11, s.480.



26



Kasım



Defteri hakani bütçesine, 1335 senesi için Defteri hakani bütçesine 140.000 ve Dahiliye bütçesine ve Bah- Dahiliye bütçesine 500.000 ve Bahriye bütçesine riye bütçesine ilave hak110.000 lira eklenmiştir. kında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



26



Kasım



İzmir Torbalı'da zımpara işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Lütfullah E. Kitapçı Madencilik Ltd. Şti.'ne BCA: 310..10.0.35 verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.481.



/1424.1989 ..0/32



26



Kasım



Aydın Kızıldere köyünde Maden Kömürü işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Buldanlı Madencilik Ltd.Şti.ye verilmiştir.



BCA: 310..10.0.9 /359.527..0 /31.



26



Kasım



Canik (Samsun) Sancağı Emval-i Metruke Komisyonu'nun harcamalarıyla ilgili yapılan incelemeye dair resmi yazı gönderildi. [Osm]



23 Ağustos 1919'da Canik Sancağı Rum emval-i metrukesi muamelat ve gelir-gider hesaplarını düzenlemek için Genel Müdürlük Muhasebe Şubesi Mümeyyizi Mustafa Hamit Efendinin tayinine karar verilmişti. 30 Ağustos 1919 tarihli belgeye göre de Samsun'daki emval-i metruke işlerinin mahallinde mevcut memurlar tarafından yürütülmesine karar verilmişti.



BCA: 272..0.0.10 /1.7..14; 272..0.0.10 /1.5..6.



27



Kasım



Heyeti Temsiliye Hükümet'e yanıt verdi.



"Devletin içişlerinin ve siyasasının ortaklık kabul et- Nutuk mediği bir gerçek olmakla birlikte, bir benzeri bulunmayan bugünkü durumda yurdun ve ulusun geleceğini güven altında tutacak olan ulusal örgütleri bi-



180



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



lerek ya da bilmeyerek güçsüz bırakacak ve ulusal birliği bozacak hiçbir işlemi ulusun kabul etmeyeceği de pek yasal ve doğaldır... Kurulumuz, imza ederek vermiş olduğu sözlere yüzde yüz bağlıdır. Şu kadar ki bunun karşılıklı olması gerekir. Oysa hükümet Salih Paşa'nın imzaladığı protokollerle notlarda sözü geçen işlerin daha hiçbirini yapmamış, ve varsa engelleyici nedenleri de bildirmemiştir." 27



Kasım



Demirci Mehmet Efe, Yörük Ali Efe ile üstünlük yarışından ötürü Muğla'yı bastı.



Muğla ileri gelenleri, iki grup arasındaki çatışmayı KSG önlediler. İstilacılara karşı çarpışan bu iki kuvvetin birbirine düşmesi, Muğla halkını üzdü.



27



Kasım



3. Kafkas Tümeni ile 9. Tümen Komutanlığı'na atama yapıldı. [Osm]



3. Kafkas Tümeni Komutanlığı'na 9. Tümen Komu- TV, 3713. tanı Albay Rüştü Bey, 3. Kafkas Tümeni eski komutanı (Deli) Halit Bey de 9. Tümen Komutanlığı'na atanmıştır.



27



Kasım



Tekirdağ ve Samsun Divanı Harplerinin başkanlıklarına yeni atamalar yapıldı. [Osm]



27



Kasım



İtilaf Devletleri ile Bulgaristan arasında Neuilly (Nöyyi) Barış Anlaşması imzalandı.



Anlaşmaya göre Dobruca Romanya'ya verildi. Trakya galiplerde kaldı. Bulgar ordusu mevcudunun 20.000'i aşamayacağı belirlendi. Bulgarlar donanmayı müttefiklere teslim etmeye, 2 milyar 500 milyon altın Frank ödemeye mahkum edildi. İtilaf Devletleri, Almanya ile 28 Temmuz'da Versay, Avusturya ile 10 Eylül'de Saint Germain, Macaristan ile 13 Temmuz'da Trianon anlaşmalarını imzalamışlardı. Türkiye anlaşması ise İtilaf Devletleri'nin paylaşma yarışı ve Anadolu'da gelişen direniş hareketi yüzünden gecikiyor...



27



Kasım



Rum emval-i metrukesi'ne dair istenen cetvellerin noksansız olarak gönderilmesi istendi. [Osm]



Cetvellerin istendiği vilayetler şunlardır: Bursa, Balı- BCA: 272..0.0.10 kesir, Trabzon ve Samsun.



TV, 3713.



Tasviri Efkar, 2829 Kasım 1919; KSG



/1.7..15.



28



Kasım



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) İzmir Posta Başmüdürü Ethem Bey'e: Mösyü HTK, Talon'un Karahisar'a gelmesi; 2) Demirci Mehmet s. 65-66. Efe'ye: Kuvayı Milliye'ye yardım için Harbiye Nezareti'nden kolordulara emir verildiği; 3) Merzifon Yönetim Kurulu'na: İsmail Hami'nin Heyeti Temsiliye ile hiçbir ilişkisi olmadığı ve onun milli teşkilatla ilgili olarak görevlendirilmediği; 4) Büyük devletlerin temsilcilerine: Adana'da Fransızların zorla bayrak astırmalarını protesto; 5) İlgililere: Olayı protesto etmeleri...



28



Kasım



Maraş mücadelesi başladı.



Antep ve Maraş'a Kılıç Ali; Kilikya Bölgesine, Top- AK çu Binbaşı Kemal ile Yüzbaşı Osman Tufan gönderildi. Maraş'da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu.



28



Kasım



Binbaş Nedim Bey komutasındaki kuvvetler, Düzce'ye vardı.



Mahmut Nedim Bey, Düzce ve İzmit'te sıkıyönetim KSG ilan edecek, 20 gün içinde 79 suçluyu yakalayacaktır. Ulubat'ta yapılan çarpışmalarda Anzavur'un kuvveti dağılmış, ancak kendisi yakalanamamıştır.



1919 Yılı



181



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Kasım



Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın 10 Kasım tarihli mektubu Heyeti Temsiliye'ye ulaştı.



Cemal Paşa bu mektubunda, yapılan yazışmaların il- Nutuk gili olduğu sorunları birer birer özetlemekte ve her biri üzerinde açıklamalarda bulunmaktadır: "… hükümet birçok işler yapmayı düşünmüşse de köklü bir girişim için, dayandığı kuvvetin sağlamlığına daha inanamadı.... Karşıcıllar ve yabancılar; Meclisin açılmasını engellemeye karar vermişlerdir. Heyeti Temsiliye toplantı yeri üzerindeki çekişmeyle bu engellemeyi sürdürürse işimiz Tanrı'ya kalıyor demektir."



28



Kasım



Heyeti Temsiliye Cemal Paşa'nın mektubunu yanıtladı.



"Yüksek Hükümetin, köklü bir girişim için dayandığı Nutuk kuvvetin sağlamlığına güvenemediğini ortaya koyan sözlerini gerçeğe uygun bulmuyoruz."



28



Kasım



Konya Muhacirin Müdürlüğündeki memurların görev yerleri değiştirildi. [Osm]



Konya Muhacirin Müdürlüğü'ne 25 Ocak 1919'da BCA: 272..0.0.71 Celal Bey tayin edilmişti. /31.29..12.



29



Kasım



Sivas'ta 16 Kasım'dan beri Çoğaltılıp katılanlara imzalı olarak verilen kararlara KSG devam eden gizli toplantılar göre, İstanbul başka türlüsüne razı olmadığı için sona erdi. Meclis İstanbul'da toplanacak, ancak mecliste güçlü bir grup meydana getirilecek; Fransızlara karşı askeri tedbir alınacak.



29



Kasım



Meclis'in toplanacağı yer konusunda mebusları aydınlatmak için bilgi ve talimat verildi. [Cmh]



Heyeti Temsiliye, 16 Kasım-29 Kasım arasında de- Nutuk vam eden görüşmelerin ardından, Meclisi Milli'nin İstanbul'da toplanması zorunluluğuna karşı, durumu bütün milletvekillerine bildirerek her birinin düşünce ve görüşlerini sormuştur: “… Meclisi Milli, düşman etkisinden uzak ve tam güvenli olan bir yerde toplanmakla, İstanbul’da toplanmasına göre tasarlanmış bütün sakıncaları ortadan kaldıracağı gibi, Halifelik ve padişahlık makamının tehlikede bulunduğunu dünya kamuoyuna ve özellikle İslam dünyasına eylemli olarak duyurmuş olacak ve ulusal varlığımızın ve bağımsızlığımızın aleyhinde verilecek olan bir karar karşısında ulus ve yurt ödevini yapabilecek bir durumda bulunacaktır. İtilaf devletlerine karşı da Meclisin ulus kaderi üzerinde tam egemen bulunduğu daha açık olarak belirtilebilecektir.”



2



Aralık



Bazı devair bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için bazı devair bütçelerine 214.100 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, s.482.



2



Aralık



Bitlis'teki şehit ve yetim 7 Aralık'ta Bursa'daki İzmir mültecileri için hazırlaçocuklarının iskan olunma- nan iaşenin miktarı ve kıymetinin bildirilmesi istenları ve iaşelerinin temini is- miştir. tendi. [Osm]



BCA: 272..0.0.11 /14.53..56.



2



Aralık



Bolşeviklerin taarruzu ile Rusya'nın çeşitli yerlerinden gelen beş kişi hakkında karar verildi. [Osm]



/79.1..12.



182



Yönetim Zamandizini



Bu kişilerin mülteci ve muhacir sıfatını taşımadıkla- BCA: 272..0.0.13 rından sevklerinin yapılamayacağı bildirilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



3



Aralık



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Adana'da yayımlanıp Kuvayı Milliye aleyhine ya- HTK; yın yapan Ferda gazetesinin serbestçe yayılmasına s. 69. engel olunmaması hakkındaki Dahiliye Nazırı'nın emri dolayısıyla Harbiye Nazırı Cemal Paşa'nın dikkatinin çekilmesi; 2) Malatya'dan para istenmemesi; 3) Antep Heyeti Merkeziyesi'ne: Fransız müdahalelerine karşı koymada tereddüde düşülmemesi, Elbistan'a: Antep Heyeti Merkeziyesi ile bağlantı kurulması; 4) Cemal Paşa'ya: Fransızların Urfa Jandarma Binbaşısı ve Suruç Kaymakamı ile Jandarma subayı hakkında uyguladıkları muamelenin şiddetle protesto edilmesi ve Urfa Mutasarrıflığı'na kesin talimat verilmesi; 5) Ankara Vali Vekili Yahya Galip Bey'e: Refik Halit'in hafiyelerinden Tevfik Efendi'nin kabul edilmemesi...



4



Aralık



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Harbiye Nazırı Cemal Paşa'ya: Aydın mutasarrıf- HTK, lığına atanan Niğde mutasarrıfı Cavit Bey'in gönde- s. 70. rilmesinde diretilirse, Aydın'da da Niğde de uğrayacağı sonuçla karşılaşacağı; 2) Adana'da Bremond'un belediye vergisinin artırılması için yaptığı baskının önlenmesi; 3) Eskişehir'de İngiliz subaylarının yaptıkları onur kırıcı baskının önlenmesi için etkili tedbirler alınması...



4



Aralık



Akhisar'a bağlı Tatarlı'da Beş saat süren çarpışmalardan sonra Yunanlılar KSG Kuvayı Milliye ile Yunanlı- Tatarlı'yı işgal ettiler. 200 kişilik Türk gönüllü kuvlar arasında çatışma yaşandı. veti Saruhanlı'ya çekildi. Gece, Soma cephesinde de çarpışmalar oldu.



5



Aralık



İngiliz Karadeniz Orduları Başkumandanı General Milne'in raporu yayımlandı.



Bütün Türkiye'de 7400 İngiliz piyade eri, 6000-7000 KSG İtalyan, 75.000 Yunan, 57.000 kadar da hükümet askeri var.



7



Aralık



Fransızların Suriye Yüksek Komiserliği'nce görevlendirilen G. Picot, Sivas'ta Mustafa Kemal Paşa ile görüştü.



Picot, yakında Briand'ın iktidara gelebileceğini, Tür- KSG kiye ile dost olmak istediklerini söyledi; Antep, Urfa, Adana'yı boşaltmalarına karşılık, ekonomik imtiyazlar istedi. Mustafa Kemal Paşa ise işgallere son verilmesini istedi.



7



Aralık



İstanbul'daki Rum emval-i metrukesi'nden tahakkuk ettirilen umumi gelir ve giderlere dair bir cetvelin acele gönderilmesi istendi. [Osm]



8



Aralık



Heyeti Temsiliye, Urfa müftüsüne, Fransızların Güney Anadolu'yu boşaltıcaklarının anlaşıldığını bildirdi. [Cmh]



Heyet, Fransızlara sebep olmadıkça silahlı saldırıda HTK, s. 72. bulunulmamasını istedi.



8



Aralık



Harbiyye bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Harbiyye bütçesine 5,000 lira tahsi- Düstur Tertip 2, satı fevkalade eklenmiştir.



Batı Anadolu hareketinin yönetimi, Ali Fuat Paşa'ya verildi. [Cmh]



10 Aralık'ta 3. Kolordu komutanı Albay Refet (Bele), AK Nazilli'ye gelerek, Aydın Kuvay-ı Milliye komutanlığını üzerine aldı.



8



Aralık



Kaynak



BCA: 272..0.0.10 /1.7..20.



Cilt 11, s.484.



1919 Yılı



183



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



8



Aralık



İzmir ve civarından bilgi istendi. [Osm]



İzmir ve civarında İngiliz askerinin bulunduğu yerlerde BCA: Yunan iskelecileri tarafından müslüman halka yapı- 272..0.0.14 lan işkenceye dair malumatın bildirilmesi istenmiştir. /75.23..7.



8



Aralık



Van Vilayeti Erciş kazası Belediye Reisi Abdulhamit ve arkadaşları tarafından bir dilekçe gönderildi. [Osm]



Dilekçede Van Vilayeti Erciş kazası muhacirlerinin BCA: 272..0.0.11 sıkıntısı dile getirilmektedir.



Arziyye Resmi muamelatına dair talimatnameye müzeyyel nizamname yayımlandı. [Osm]



Arziyye Resmi muamelatına dair talimatname 5 Ra- Düstur Tertip 2, mazan 1286 (1870) tarihlidir.



9



9



Aralık



Aralık



Kaynak



/14.53..7.



Cilt 11, s.485.



Maliye bütçesine ilave 1335 senesi için Maliye bütçesine 20.000 lira eklen- Düstur Tertip 2, hakkında iradei seniyye ya- miştir. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.486.



9



Aralık



Maliye ve Maarif bütçelerine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Maliye bütçesine 25.000 ve Maarif Düstur Tertip 2, bütçesine 21.000 lira eklenmiştir. Cilt 11, s.487.



9



Aralık



Harbiye Nazırı Cemal Paşa ikili iktidar konusuna dikkat çeken bir telgraf gönderdi.



Cemal Paşa bir süredir ileri sürdükleri görüşleri yine- Nutuk leyen bir telgraf göndermiştir. Cemal Paşa'nın yazısında Anadolu'da dirlik ve düzenliğin iyice bozulduğundan söz edilmekte ve ikili iktidar konusuna dikkat çekilmektedir: "… Heyeti Temsiliye adına yabancı temsilcilere teller çekilmesinin, ülkede iki hükümet bulunduğunu gösterdiğini Fransa temsilcisi açıkça söylemiştir."



10



Aralık



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



Heyeti Temsiliye, İstanbul Heyeti Merkeziyesi'ne HTK, s. Prens Sabahattin'le (8 Aralık'ta yurda dönmüştü) gö- 73. rüşüp anlaşmayı uygun gördüğünü, Hindistan İslam Derneği ile görüşmek için güvenilir kişiler gönderilmesi gerektiğini, İngilizlerle ilişki kurmak için Heyeti Temsiliye'den bir öneri gitmesinin doğru olmayacağını bildirdi. Halide Edip'e verilen cevapta da, Amerika'ya bir bildiri verilmesinin uygun olduğu, ancak bunun Hükümetçe verilmesi gerektiği belirtildi.



10



Aralık



Dahiliye Nezareti, bazı aşi- 1, 3 ve 6 Aralık tarihli gazetelerde aşiretlerin devlete KSG retlere gönderdiği telgrafta, bağlılık ifade eden telgrafları yayımlanmıştı. Hükümet adına teşekkür etti. [Osm]



11



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, uzun bir yazıyla Cemal Paşa'nın telgrafını yanıtlamıştır.



184



Yönetim Zamandizini



"… Son bir kez daha şunu bildireyim ki, yüksek hü- Nutuk kümetiniz, ulusun güvenini gerçekten kazanmak, bu ülke ve ulusa yararlı olmak dileğinde ise, ki buna Heyetimizin hiç kuşkusu yoktur, ulusun ruhuna, durumun ağırlığına göre bir yol seçmeli; asıl derdi kendi içinde iyileştirmelidir. Yoksa, iş başına gelindiğinden beri yapıldığı gibi, Heyeti Temsiliyeyi hedef tutarak bu yolda sürekli yazılar yazmakla amaca ulaşılamaz... Ulus, Ateşkes Anlaşmasıyla bağlı bulunduğu düşman devletlerden hiçbirine gözdağı verici bir durum almış değildir. Yalnız, kutsal ve yasal haklarına



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



el uzatılmasını, kesin zorunluluk olursa, silahla da önlemeye kararlıdır... Heyeti Temsiliye'nin, yabancı devlet temsilcilerine tel çekmesi konusuna gelince; bu ancak protestolarda bulunmak içindir ki, yüksek hükümetinizin onayından da geçmiştir. Aslına bakılırsa, ulusal birliğin temsilcisi olarak Heyeti Temsiliye'nin, ulus adına bu denli yazışmalarda bulunması, yasal bir hakkıdır. Eğer Hükümet de, böyle duyarlık gösterir ve ulusla bir düşüncede olduğunu bu gibi elverişli durumlarda açıklamaya ve belirtmeye koşarsa, siyasaya zarar vermek şöyle dursun, bundan pek büyük yararlar elde edileceği apaçıktır." 11



Aralık



İngiliz Karadeniz Orduları Başkumandanı General Milne, İstanbul Hükümeti'nden Harbiye Nazırı Cemal Paşa ile Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa'nın görevden alınmalarını istedi.



General Milne, buna gerekçe olarak, Ege bölgesinde KSG Türk kuvvetlerinin Milne hattına uymamasını, üç km geri çekilmedikleri gibi Yunan kuvvetlerine saldırmalarını gösteriyor.



11



Aralık



İngiliz Yüksek Komiseri'nin raporu.



"Bizim başlıca düşmanımız olan Mustafa Kemal gibi KSG bir adama güvenmek, güvenliğimiz için ağır bir tehlike olurdu. Harbiye Nezaretimiz Mustafa Kemal'in İngiltere'ye ne kadar düşman olduğunu herhalde anlamıyor."



12



Aralık



Heyeti Temsiliye bir dizi karar aldı. [Cmh]



1) Ali Galip'in arkadaşlarından olup Harput Divanı HTK, Harbi'nde beraat eden Malatya Belediye Başkanı Ha- s. 75. cı Mehmet Efendi'nin tekrar belediye başkanlığı yapmasının uygun olmayacağı; 2) Ferit Paşa Hükümeti zamanında Dersim mutasarrıflığına atanmışken Sivas'tan geri çevrilen Osman Bey'in Dersim'e giderek bozgunculuğa başladığı haber alındığından, hemen oradan uzaklaştırılması, 3) Adana Heyeti Merkeziyesi'ne: Ermenilerin saldırıları Fransızlar tarafından yasaklanacağı için, onlar tarafından saldırı olmadıkça silahlı saldırıdan kaçınılması...



12



Aralık



Maaşatı zemaim (tahsisatı fevkalade) hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1 Ocak 1919'da yayımlanan kararname ile maaş zamlarına ilişkin hükümler Darüleytam memurları ve muallimleri ve müstahdemlerini de kapsamaya başlamıştır. 5 Ocak 1919 tarihli kararname ile kapsama Hicaz Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi memurları ve müstahdemleri de alınmıştır; bu karara ek kararname 5 Haziran 1920'de yayımlanmıştır. 12 Aralık 1919 tarihli kararnameye ek olarak düzenlenen ilk kararname 21 Aralık 1919'da, ikincisi 8 Ocak 1920'de yayımlanmıştır. 11 Ocak 1920'de yayımlanan kararname ile vilayatı müstahsile memurları ve mualllimleri de kapsama alınmıştır. Kararnamenin 1. maddesini değiştiren karar 15 Aralık 1920'de yayımlanmıştır.



12



Aralık



1335 senesi maliyesine dair Kararname, 1335 senesi maliyesi Musakkafat Vergikararname yayımlandı. sinin tayini miktarı ve Harb Vergisi ile Teçhizatı As[Osm] keriye hissesinin ilgası ve bazı bakayanın affı hakkındadır.



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.488; 525; 534; 546; 563; 573; Cilt 12, s. 356.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.491.



185



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Aralık



Güneydoğu'daki Fransız İşgal Kuvvetleri Kumandanı Querette bir bildiri yayımladı.



Urfa, Maraş ve Antep halkına hitaben yayımlanan KSG bildiride özetle şunlar söyleniyordu: "Padişah'la anlaşarak Suriye, Kilikya ve Doğu topraklarını himayemize alıyoruz. Halk ayrımsız silahlarımızın himayesi altındadır. Barış geldi. Namuslu olanlar Fransızlar tarafına geçsin..." İslam Cemaati, ertesi gün bildiriyi protesto etmiştir.



13



Aralık



Harb Kazançları Vergisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



24 Ekim 1920 ve 9 Mayıs 1922 tarihlerinde konu Düstur BMM tarafından kabul edilen iki yasayla düzenlene- Tertip 2, Cilt 11, cektir.



Ordu kazası Sultanköyü Muhtarı Mehmet Ali'nin telgrafına binaen tahkikat yapılması kararlaştırıldı. [Osm]



Telgraf, Jandarma tarafından kendilerine işkence ya- BCA: 272..0.0.11 pıldığı iddiasını içermektedir.



Defteri hakani, Dahiliye ve Ticaret ve Ziraat bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Defteri hakani bütçesine 4,000 ve Düstur Dahiliye bütçesine 1,000 ve Ticaret ve Ziraat Bütçe- Tertip 2, Cilt 11, sine 11,000 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir.



13



15



Aralık



Aralık



Kaynak



s.495.



/ 14.53..9.



s.513.



15



Aralık



Şurayı Askeri teşkilini ve vezaifini mübeyyin kararname yayımlandı. [Osm]



Askeri şura yeniden kuruldu. Şura, Harbiye Nezareti'nin başkanlığında çalışacak, ordunun kuruluş, donatım, subayların atama işleriyle uğraşacak. 21 Aralık'ta askeri şura üyeliklerine Abdullah, Zeki, Hurşit, Ahmet Abuk, Şevket Turgut, Fevzi paşalarla Albay Yakup Şevki Bey atandılar. İlk askeri şura Damat Ferit Hükümeti tarafından 1 Ağustos'ta Anadolu'daki karşı koymayı sindirmek için kurulmuş, ancak yetkileri Harbiye Nazırı'nın yetkisiyle çatıştığı için 1 Eylül'de kaldırılmıştı. Yeni Askeri Şura, Damat Ferit Paşa'nın dördüncü hükümeti zamanında 18 Nisan 1920'de lağvedilecektir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.514; TV, 3729; TV, 3739.



15



Aralık



Demiryolları mekatibi muallimini hakkındaki 1917 tarihli kanunun ilgası ve teferruatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



28 Cemaziyelevvel 1335 (22 Mart 1917) tarihli kanun, demiryolları mekatibi muallimin ve müdaviminiyle mezuninin hizmeti askeriyeleri hakkında bazı müsaadeta mutazammındır. Kanun Düstur 2, Cilt 9, s. 301'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.516.



15



Aralık



Seyri Sefain vapurları memurin ve müstahdemini hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, harbi umuminin müddeti devamınca düşman tarafından gark veya müsadere edilmiş Seyri Sefain vapurları memurin ve müstahdemininden düçarı esaret olanların muhassasatı şehriyelerinin sureti itası hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.517.



17



Aralık



Mustafa Kemal Paşa mebuslara hitaben bir genelge yayımladı.



Bu genelgede Heyeti Temsiliye'nin İstanbul'a yakın Nutuk bir yere taşınacağı bildirildi ve her ilden seçilen mebuslardan birinin Heyeti Temsiliye temsilcisi olması istendi. Adı bildirlecek bu mebuslarla iki gün toplantı yapılacağı açıklandı.



17



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, NaTelgrafta, İstanbul'dan alınan bilgilere göre, Kütah- KSG zilli'de bulunan Refet Bey'e ya'da Kuvayı Milliye başkanları sıfatıyla çalışan iki bir telgraf gönderdi. kişinin halktan zorla para aldığı bildirildi ve bu durumun önlenmesi istendi.



186



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Aralık



Meclisi Mebusan İstanbul seçimleri yapıldı.



Daha önce seçilmiş 468 ikinci seçmen üniversitede toplanarak mebuslar için oy kullandı. Hürriyet ve İtilaf, Sulh ve Selamet fırkalarıyla azınlıklar seçimlere katılmıyor. Milli Kongre, Milli Türk, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist, Milli Ahrar ve Ahali İktisat Fırkaları mebus adaylarını ilan etmişlerdir. Bu seçim, çoğunluğu Müdafaai Hukukçu bir meclise vücut vermiştir. 12 Ocak 1920'de Meclisi Umumi (Osmanlı Parlamentosu) İstanbul'da çalışmalarına başlamıştır. Ve kısa bir süre sonra Misak-ı Milli Beyannamesi'ni ilan etmiştir. Meclisi Mebusan, 21 Aralık 1918'de padişah tarafından kapatılmış; Kanuni Esasi'ye göre Meclisi dağıtan Padişah'ın dört ay içinde seçimleri yaptırması gerekirken, hükümet sürekli seçimden kaçmıştı. Seçim sonuçları yarın açıklanacak.



İkdam, İleri, Sabah; KSG; TSP



18



Aralık



Hükümet bir dizi karar aldı. 1) Dersim yöresinde İzeli, Şadilli, Hayrani, Kırışlanan MMB, [Osm] ve diğer aşiret ağaları ve bireyleri hakkında kanuni s. 283. takibatın ertelenmesi kararının Dersim ve ona bağlı ilçeler aşiretlerini ve Dersim bölgesi ağalarının kendi aralarında olan olayları da kapsaması; 2) Yüksek komiserlerin isteği üzerine, ateşkes dönemine özgü olmak üzere, icar ve ticari davalara bakacak karma mahkemeler kurulması, ancak başkanın Türk, yargıçlardaki Türk sayısının da İtilaf Devletleri'nce atanacak olanların sayısına eşit olması; 3) Dahiliye Nezareti, Fevzi Paşa'nın Bayburt'tan gönderdiği rapora dayanarak, Şeyh Eşref olayının mahalli yöneticilerin basiretli olmayan tutumları yüzünden büyüdüğünü, Şeyh Eşref'in can korkusuyla kaçtığını bildirdi. Sert askeri tedbir yerine olayı yatıştırmak için af çıkarılmasını önerdi.



18



Aralık



Bursa Çeltikçi'de demir, Ruhsat Salih ve Ahmet Hamdi'ye verilmiştir. bakır, simli kurşun, antimuan ve çinko madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



18



Aralık



Heyeti Temsiliye Sivas'tan ayrıldı.



18



Aralık



Batum'da Pontus Hükümeti kuruldu.



19



Aralık



İstanbul seçimlerinde yüze yakın aday arasından kazanan mebuslar açıklandı.



BCA: 310..10.0.16 /622.910..0 /303



Kurul, ertesi gün Kayseri'ye geçmiş ve şehirde sevgi KSG gösterileriyle karşılanmış, gece sokalarda fener alayları yapılmıştır. 21 Aralık'ta Kayseri'den ayrılırken yayımlanan bildiride milletin ilk ve son kurtuluş çaresinin gösterilen bu birlik olduğuna değinilmiştir. AK



Kazanan mebuslar ve aldıkları oylar şöyle: Osmanlı Vakit, Bankası Yönetim Kurulu Üyesi Hamit Bey (362), İleri; KSG Baro Başkanı Celalettin Arif Bey (350), Yüksek Öğretim Müdürü Devletler Hukuku Profesörü Ahmet Selahattin Bey (359), Hariciye eski müsteşarı Reşat Hikmet Bey (299), Şeyhülislamlık eski müsteşarı Kemal Efendi (259), Kızılay Genel Yazmanı Dr. Adnan Bey (235), Kiyef eski elçisi Muhtar Bey (221), Profesör Mişon Ventura (190), Dersim eski mebusu Lütfi Fikri Bey (164, yarın istifa edecek), İtibarı Milli Bankası eski Genel Müdür Yardımcısı Hasan Ferit Bey (159), Zeytinburnu Fabrikası Ustabaşısı Numan Usta (159). Kaybedenlerin bazıları Ahmet Emin, Rauf Ahmet, Prens Sabahattin, Samih Fırat, Muslihittin Adil, Yusuf Akçura, Ahmet İhsan, Velit Ebüzziya, Galip Kemali...



1919 Yılı



187



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Aralık



Hududu Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyye'sine verilen avansın tezyidi için Maliye Nezareti'ne mezuniyeti mutazammın kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Hududu Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyye'sine verilen 60,000 liralık avansın 90,000 liraya tezyidi için Maliye Nezareti'ne yetki verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.520.



19



Aralık



Rüsumat bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Rüsumat bütçesine 30.000 lira tahsi- Düstur Tertip 2, satı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, s.521.



19



Aralık



Bazı devair bütçelerine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için bazı devair bütçelerine 97.450 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Bu kararnameye ek olarak düzenlenen kararname 8 Ocak 1920'de yayımlanmıştır.



19



Aralık



İzmir belediyesine avans itasına Maliye Nezareti'nin mezuniyetini mutazammın kararname yayımlandı. [Osm]



İzmir belediyesine 10.000 lira avans itasına karar ve- Düstur Tertip 2, rilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.522.



Cilt 11, s.524.



21



Aralık



Adana Valisi Celal Bey gö- Celal Bey, hükümet konağına gider gitmez Fransız KSG revine başladı. bayrağını indirtmiştir. Fransızlar yalnız Pazar günü bayraklarını asmakta diretecekler, o günler de Celal Bey konağa gitmeyecektir.



21



Aralık



Denizli cephesindeki gönüllü birlikler, 57. Tümen Komutanlığı'na bağlandı.



21



Aralık



Muamelatı Umumiye Müdürlüğü'ne atama yapıldı. [Osm]



22



Aralık



Mustafa Kemal Paşa ve ar- Cemalettin Efendi, ulusal hareketi destekleyeceğine KSG kadaşları, Hacıbektaş'a ge- söz verdi. Kayseri'den Mucur'a geçen Heyet, Mucur'lerek Alevi dedesi Cemalet- dan sonra Hacıbektaş'a gelmişti. tin Efendi ile görüştüler.



22



Aralık



Bergama eski Kaymakamı Mehmet Rasim hakkında gerekli tahkikatın yaptırılması istendi. [Osm]



Mehmet Rasim, emval-i metruke paralarını gasp etmekle suçlanmaktadır. 4 Aralık 1919 tarihli belgede Bergama eski Kaymakamı Rasim'in, emval-i metrukeye dair bir maddeden dolayı çağrılma yazısına henüz cevap gelmediği bildirilmektedir.



22



Aralık



Londra'da İngiliz-Fransız Birinci Büyükelçiler Toplantısı başladı.



Üç gün sürecek toplantının ilk oturumunda, Güney KSG kıyılarında İtalyanlara toprak verilip verilmeyeceği görüşüldü. Batı'da Midye-Enez çizgisi sınır olarak kabul edildi. Ayasofya'nın ibadethane olmaktan çıkarılarak tarihi bir anıt olarak korunması benimsendi. Türk başkentinin neresi olacağı sorunu ise İstanbul'daki komisyona bırakıldı. İkinci gün, Kürdistan'a verilecek biçim tartışılmış; Lazistan, Batum ve Ermenilere yardım konusu görüşülmüştür. Fransız Dışişleri Bakanı Berthelot, Kürdistan'ın bir kısmının Mezopotamya'daki İngiliz kontrolüne verilmesini, bir kısmının da Türk kontrolünde bir kabileler federasyonu



188



Yönetim Zamandizini



KSG



Bu göreve Genelkurmay İkinci Başkanı Albay Kazım TV, 3739. Bey atanmıştır.



BCA: 272..0.0.10 /1.8..7; 272..0.0.10 /1.7..17.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



kurmasını önermiştir. Curzon, Kürdistan'ın bölünmesine razı olmadıklarını Ancak Güney Kürdistan'da İngiliz kontrolünü uygun gördüklerini söyledi. Tek bir Kürt devletinin kurulup kurulmaması konusu Kürtlere bırakıldı. Toplantıda Batum ve çevresinde Müttefiklerin denetiminde serbest bir idare kurulması kararlaştırıldı. Curzon, Lazistan'ın Georgia'ya (Gürcülere) bağlanmasını, çünkü bunların Georgia soyundan geldiklerini ve Georgia diyeleğini konuştuklarını söyledi. Ermenilere gerekli parasal ve askeri desteğin ABD tarafından sağlanmasına karar verildi. 22



Aralık



Hükümet, Halka Öğüt gazetesinin yayından alıkonulmasını kararlaştırdı. [Osm]



Konya'da kapatılan Öğüt gazetesi yerine çıkarılan MMB II, Halka Öğüt gazetesinin de Öğüt gibi asayişi bozacak s. 274. yayın yaptığı ileri sürülmüş; hakkında dava açılmasına karar verilmiş; dava sonuçlanıncaya kadar da yayınının durdurulması kararlaştırılmıştır.



23



Aralık



İzmir'deki Yunan Siyasi Temsilcisi Steryadis, sansür konusunda dün yapılan toplantının sonuçlarını İngiliz, Fransız, İtalyan ve ABD temsilcilerine bildirdi.



Buna göre, İzmir'de Yunanca ve Türkçe yeni gazete KSG çıkarmak yasak; İngilizce, Fransızca, İtalyanca, Ermenice ve Yahudice yeni gazete çıkarmak ise Müttefik sansür bürosunun iznine bağlı.. Müttefik çıkarlarına aykırı ve asayişin bozulmasına yardım eden yazı yayımlamak yasak.



23



Aralık



İtalyanlar Antalya'dan sonra, Konya'ya kadar geldi.



23



Aralık



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- Şirketin Göksu'daki fabrikasına saldıran kişiler hak- BCA: ti'nin Göksu fabrikasına kında araştırma yapıldığı ve her türlü koruma tedbir- 230..0.0.0/ 65.21..4/ saldırı düzenlendi. [Osm] lerinin alındığı bildirilmiştir.



AK



34Su128



24



Aralık



Sivas'tan Ankara'ya gitmekte olan Heyeti Temsiliye Kırşehir'e uğradı.



Mustafa Kemal Paşa, Gençler Derneği'ni ziyaretinde KSG gençlerin yukardan bir şey beklememelerini istedi; milletin, kendiliğinden teşkilatlanma yoluna girdiğini söyledi.



24



Aralık



Anadolu Kadınları Müdafaai Vatan Cemiyeti, Sadarete, Dahiliye Nezareti'ne çektiği telgrafta, Kilis'te Fransız tabur komutanının halka yayımladığı bildiriyi protesto etti.



Protestoda anlatıldığına göre, işgal komutanı Kilis'te KSG bir bildiri yayımlayarak üzerinde revolver bulunan herkesin yargılanmaksızın kurşuna dizileceğini, yaralanacak veya ölecek her Fransız askerine karşılık yerlilerden kura ile seçilecek iki kişinin kurşuna dizileceğini, sokakların mitralyöz, bomba ve gazlı otobüslerle süpürüleceğini ilan etmiştir. Protesto, yüksek komiserlere de çekilmiştir. 4 Ocak'ta Mustafa Kemal Paşa da bu "zalimce" bildirinin bütün dernek şubelerince protesto edilmesini isteyecektir.



25



Aralık



İngiliz Yüksek Komiserliği "Bolşeviklik ve milliyetçilik İslam Dünyası'ndaki ha- KSG Başçevirmeni Ryan'ın rapo- kimiyetimizi mahvedebilir. Amacımız bölmek ve ru. hükmetmektir. Biz, gerçek ideali din imiş gibi davranacak, menfaatçı bir grubu idareci olarak takdim etmeye çalışacağız."



25



Aralık



Osmanlı Seyri Sefain İdaKararname, Osmanlı Seyri Sefain İdaresi memurin ve resi memurin ve müstahmüstahdeminine verilecek tahsisatı fevkalade ile demini hakkında kararname masrafı iaşeleri hakkındadır. yayımlandı. [Osm]



1919 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.526.



189



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Aralık



Memurin ve hademei evkaf Kararname, memurin ve hademei evkaf maaşat ve Düstur Tertip 2, hakkında kararname yavezaif zemaimi hakkındadır. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.529.



25



Aralık



1334 Senesi içinde Edirne merkezinde iskan edilen muhacirler hakkında çeşitli bilgileri içeren cetveller takdim edildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.12 /38.27..15.



25



Aralık



İstanbul Tasfiye Komisyonu'nun görevine muntazaman devam etmesi istendi. [Osm]



BCA: 272..0.0.10 /1.8..9.



25



Aralık



Tokat ve Amasya sancakları muhacirin dairelerinin bir yıllık kira bedellerinin gönderildiği bildirildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.74 /69.47..3.



27



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye üyeleriyle birlikte Ankara'ya geldi.



Heyet, üçbin atlı, 700 yayadan oluşan seymen alayı, Nutuk; dervişler, esnaf, okullar ve diğer halk toplulukları ta- KSG rafından coşkun sevgi gösterileriyle karşılandı. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Temsil Kurulu'nun Ankara'ya gelişi her yere duyuruldu: "Sivas'tan Kayseri yoluyla Ankara'ya gitmek üzere yola çıkan Heyeti Temsiliye, bütün yol boyunca ve Ankara'da, büyük ulusumuzun sıcak ve içten yurtseverlik gösterileri içinde bugün buraya geldi. Ulusumuzun gösterdiği birlik ve azim, ülkemizin geleceğini güven altına alma konusundaki inancı sarsılmaz biçimde destekleyecek niteliktedir. Şimdilik Heyeti Temsiliye merkezi Ankara'dadır." Heyeti Temsiliye Ankara'ya, İstanbul'da toplanacak Meclisi Mebusan'daki çalışmaları daha yakından izlemek amacıyla ve İstanbul'la demiryolu bağlantısı olduğu için geldi. Böylece Ankara Türk devriminin merkezi oldu. Ankara, bu tarihte yaklaşık 20.000 nüfusu barındırıyor.



27



Aralık



Samsun'da iskan için yapılan ödeme geri istendi. [Osm]



Samsun'da iskan yerleri değişen ahalinin iaşe, sevk BCA: ve iskanları için seferberlik tahsisatından yapılan 272..0.0.74 /69.47..4. harcamalara ait senedin iadesi istenmiştir.



28



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Ankara Ziraat Mektebi'nde şehrin ileri gelenleriyle bir toplantı yaptı.



Wilson ilkelerini, Mondros Ateşkes Anlaşmasının KSG bazı hükümlerini, milleti silahtan tecrit etmek için İtilaf Devletlerinin yaptıklarını, Sivas Kongresi kararlarını anlattı. Bolşeviklik suçlamasını reddetti. "Milletimiz kabiliyetsiz değildir. Bir millet, varlığı ve hakları için bütün kuvvetiyle ilgili olmazsa, kendi kuvvetine dayanarak varlığını ve bağımsızlığını sağlamazsa, şunun bunun oyuncağı olmaktan kurtulamaz. Hükümet'in çalışmaları kötü olup da millet itiraz etmez ve onu düşürmezse, bütün kusur ve kabahatlere katılmış olur" dedi. 1 Ocak 1920 tarihli Albayrak: "Binden fazla kişiye iki saat konuştu."



28



Aralık



İspanyol nezlesi sebebiyle İstanbul'da okullar 10 gün tatil edildi.



190



Yönetim Zamandizini



İleri, 29 Aralık 1919.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



29



Aralık



Urfa'da Kuvayı Milliye teşkilatı kuruldu.



Örgütün başlıca üyeleri: Emekli yüzbaşı İhsan ve İl- KSG yas Beyler, Kaymakam Şevket Bey, Veteriner Müfettişi Adil Bey, Jandarma Üsteğmeni Hulusi, Belediye Başkanı Hacı Mustafa, Hacı İmam, Bekirağazade Halil Ağa. Urfa Jandarma Tabur Komutanlığı'na atanan Ali Saip (Ursavaş) şehre gelerek göreve başladı.



29



Aralık



Mustafa Kemal Paşa bütün mebuslara hitaben bir genelge yayımladı.



Genelge, milletvekillerinin Heyet-i Temsiliye ile gö- Nutuk rüşmek üzere Ankara'ya gelmelerine ilişkindir. Ertesi gün tüm mebuslara çekilen telgrafla, her vilayetten Heyeti Temsiliye'nin temsilcisi olan mebusların ve görüşmelere katılmak isteyen diğerlerinin 5 Ocak'tan başlayarak Ankara'ya gelmeleri rica edilmiştir.



29



Aralık



Harbiye Nezareti'nin teklifini görüşen Meclis-i Vükela (bakanlar kurulu), Mustafa Kemal Paşa hakkında bir karar aldı. [Osm]



Kararda Mustafa Kemal Paşa’nın ordudan atılmadığı, MMB, istifa ettiği, alınan nişan ve madalyalarının geri ve- s. 270. rilmesi bildirilmektedir. Karar, 4 Şubat 1920'de padişah tarafından da onaylanmıştır. Ancak İngilizlerden korkulduğu için padişah iradesi Takvimi Vekayi de yayımlanamamıştır.



29



Aralık



Hükümet, Nigehban Cemiyeti'nden hüküm giyen kişilerin affedilmelerine ilişkin bir kararname çıkardı. [Osm]



Askeri Nigehban Cemiyeti, 7 Ocak 1919'da Kurtuluş TV, 3741. Savaşı'na karşı olan emekli subay ve paşalar tarafından İstanbul'da kurulmuştu. Mustafa Kemal Paşa, 12 Ekim 1919 tarihinde, Harbiye Nâzırı Cemal Paşa'dan, kendi başarısı bakımından, bu fesat yuvasının kökünden sökülüp atılmasını ve mensuplarının şiddetle cezalandırılmalarını ve bu yoldaki işlemlerin orduya bildirilmesini rica etmiş; Cemal Paşa'dan 14 Ekimde gönderilen «bu kesin olarak kararlaştırılmıştır» şeklinde kısa ve kesin dilli telgrafı 15 Ekimde bütün orduya özel olarak duyurmuştur.



29



Aralık



Burdur Hayriye'de Krom madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat Otan Madencilik Ltd. Şti.'ne verilmiştir.



30



Aralık



Osmanlı İstiklal Günü kutlanıyor.



Osmanlı Devleti'nin kuruluşunun 620. yılı özellikle KSG işgal altındaki bölgelerde yeni bir bağımsızlık için mücadele gösterilerine dönüştü.



30



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, 12. Kolordu Komutanı Fahrettin Bey'e gizli bir yazı gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, Fahrettin Bey'e yerine Nurettin KSG Paşa atanacak olursa görevi bırakmamasını istemiştir.



30



Aralık



Balıkesir'in Balya kazasına bağlı Karaaydın köyü Rum emval-i metrukesine ilişkin karar alındı. [Osm]



Rum emval-i metrukesine ait dikiş makinelerinin BCA: 272..0.0.10 muhtaç kadınlara dağıtılması kararlaştırılmıştır.



Harbiye Nazırı Cemal Paşa, Mustafa Kemal Paşa’yı istifa etmekle tehdit etti. [Osm]



Cemal Paşa, yaptığı komutan atamalarına engel Nutuk olunmasından yakındı. Milli mücadeleye katılmış komutanların, ordunun önemli komuta yerlerinde bulunmasının yabancılar üzerinde kötü bir etki yaptığını belirten Cemal Paşa, Heyeti Temsiliye'nin Hükümet'in gösterdiği yönde çalışmasını istedi.



31



Aralık



Kaynak



BCA: 310..10.0.15 /586.855..0 /30



/1.8..10.



1919 Yılı



191



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



31



Aralık



Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey Trakya raporunu gönderdi.



Cafer Tayyar Bey, Trakya'da ve özellikle Batı Trak- Nutuk ya'da, Yunanlıların yaptıkları girişimleri ve çalışmaları eksiksiz açıklıyor; bu olağanüstü çalışmalara karşı kendisinin gereği gibi düzenleme yapamadığından yakınıyordu: "Batı Trakya Fransa'nın himayesi altında bir Yunan sömürgesi oldu. Francet d'Esperey, Doğu Trakya'nın da böyle olması için çalışıyor. Ordunun bunlara karşı tedbir almasına Milne izin vermiyor." Mustafa Kemal Paşa, 3 Ocak 1920'de gönderdiği talimatla Cafer Tayyar Bey'e daha önceden gönderilen gizli yönetmeliğe göre silahlı birlikler kurulmasını hatırlatmıştır. Harbiye Nazırı Cemal Paşa'ya da durumu bildirerek, Yunanlıların Doğu Trakya'da olası hazırlıklarına engel olmasını yazmıştır.



31



Aralık



Balkan harbi sırasında Bul- Buna göre Girit köyleri ahalisinden memleketlerine BCA: garistan'a firar eden Girit tekrar dönüş yapanlara diğer mübadiller gibi muame- 272..0.0.11 /14.53..14. köyleri ahalisi hakkında ka- lede bulunulacağı bildirilmiştir. rar alındı. [Osm]



31



Aralık



Nazar oğlu mirasçılarından Matyos Efendiye ait Tekirdağ'daki tarlaların icar bedelinin araştırılması istendi. [Osm]



192



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.11 /14.53..13.



KAYNAKÇA Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1976. Atatürk ve İdare, Türk İdare Dergisi, Cumhuriyet’in 60’ıncı Yıldönümü Özel Sayısı, Yıl 55, Sayı 362, İçişleri Bakanlığı Yayını, Ankara, Ekim 1983. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri (BCA) Baykal, Bekir Sıtkı, Heyeti Temsiliye Kararları, TTK Yayını Birinci Baskı 1974), Ankara, 1989. Düstur, Tertip II, Cilt 11. Erdeha, Kamil, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, Cilt I: Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Tevfik Bıyıklıoğlu, Ankara 1962; C II: Batı Cephesi, I. Kısım, 15 Mayıs 1919-4 Eylül 1919, Hakkı Güvendik, Ankara 1963; II. Kısım, 4 Eylül 1919-9 Kasım 1920, Rahmi Apak, Ankara 1965; III. Kısım, 9 Kasım 1920-15 Nisan 1921, Rahmi Apak, Ankara. Gökbilgin, Muzaffer Tayyip, Milli Mücadele Başlarken, Türkiye İş Bankası Yayını, Cilt I, Ankara 1965. İğdemir, Uluğ, Heyeti Temsiliye Tutanakları, TTK Yayını, Birinci Baskı 1975, Ankara, 1989. Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, TTK, Ankara 1970. Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngilizce Belgeler, Çev. C. Köprülü, TTK, Ankara 1972. Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, İstanbul 1969. Nutuk, Cilt I, TTK, Ankara 1984. Sağlam, Mehmet Hakan, II. Tertip Düstur Kılavuzu: Osmanlı Devlet Mevzuatı (19081922), Tarih Vakfı, İstanbul 2006. Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Mondros’tan Erzurum Kongresi’ne (30 Ekim 1918- 22 Temmuz 1919), TTK Yayını, Ankara 1993. Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Erzurum Kongresi’nden TBMM’ye (23 Temmuz 1919 – 22 Nisan 1920), TTK yayını, Ankara 1994. Şapolyo, Enver Behnan, Mustafa Kemal ve Milli Mücadelenin İç Alemi, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul 1967. Şimşir, Bilal, Malta Sürgünleri, Milliyet Yayınları, 1972. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, 2003. Düstur Tertip 2, Cilt 11-12. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA) Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri (BCA) T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu.



1919 Yılı



193



T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden Dairesi Başkanlığı Kataloğu 18701951, Ankara 2001. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Müşterek Kararnameler Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Toprak İskan Müdürlüğü Kataloğu.



194



Yönetim Zamandizini



1920: BAĞIMSIZ ve HALKA DOĞRU YÖNETİM Nuray E. KESKİN* Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, hayat ve istiklalini kurtarmayı yegâne maksadı ve gaye bildiği halkı emperyalizm ve kapitalizm tahakküm ve zulmünden tahlis ederek idare ve hâkimiyetinin hakiki sahibi kılmakla gayesine vasıl olacağı itikadındadır. BMM Hükümeti Beyannamesi, 18 Eylül 1920.



Yılın ilk günlerinde Kastamonu, Sultanahmet, Erzurum, Trabzon, Denizli, Söke, Samsun ve Konya’da mitingler düzenlenmiş; işgallere son verilmesi, milletin birliği ve Türkiye’nin bağımsızlığı istenmiştir. Öte yanda Osmanlı Hükümeti, Barış Konferansı'na ulaştırılması isteğiyle 6 Ocak tarihinde yüksek komiserlere bir muhtıra vermiştir. Muhtırada, Doğu'da Osmanlı hakimiyetinin tanınması istenmiş; burada adliye, maliye ve zabıtaya ilişkin azınlıkların haklarını koruyan reformlar yapılacağı, bunun uygulanması için bağımsızlığa aykırı olmayacak biçimde bir büyük devletin yardımını kabul etmeye hazır olunduğu belirtilmiştir. Muhtıra basına açıklandığı için yüksek komiserler Hükümet'e sert bir nota vermişler; bundan sonra nelerin basına açıklanacağına kendilerinin karar vereceğini bildirmişlerdir. Heyeti Temsiliye ise, 10 Ocak'ta bir genelge yayımlayarak muhtıranın Sivas Kongresi kararlarına aykırı olduğunu ilan etmiştir.1 İki gün sonra İstanbul’da son Osmanlı Mebusan Meclisi açılacaktır. Meclisi Mebusan’ın açıldığı tarihte başkentte kırk bin Fransız, otuzbeş bin İngiliz, iki bin Yunan ve dört bin İtalyan kara kuvveti bulunmakta; İngiliz Akdeniz donanması Fındıklı Sarayı’na karşı demir atmış beklemektedir.2 Ege ve Trakya’da ise Yunan işgali ilerlemektedir.3 Ocak-Şubat aylarında Güneydoğu’da Maraş, Antep ve Urfa’da FransızErmeni birliklerine karşı silahlı mücadeleye başlanmıştır. İlerleyen aylarda işgalci güçlere karşı mücadele hem Batı’da hem de Doğu’da genişletilmiştir. Öte yandan Anadolu’da Mayıs 1919’da başlayan iç savaş sürmekte; yurdun çeşitli bölgelerinde ortaya çıkan isyanların biri bastırılırken, diğeri baş göstermektedir. Biga, Düzce, Beypazarı, Adapazarı-Hendek, Kastamonu, Yozgat-Boğazlıyan, Siirt, Afyon, Viranşehir, Zile-Erbaa, Kemah ve Konya’da meydana gelen olaylar * 1 2 3



Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi İİBF. Muzaffer Tayyip Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken, Türkiye İş Bankası Yayını, Cilt I, Ankara 1965, s. 326; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, İstanbul 1969, s. 417. Nutuk, Cilt I, TTK, Ankara 1984, s. 523. 23 Nisan 1920-22 Aralık 1920 tarihleri arasındaki işgalleri gösteren zamandizin makale sonuna eklenmiştir, (Ek-1).



1920 Yılı



195



kimi yerlerde seyyar birliklerce kimi yerlerde ordu komutanlıklarınca bastırılmıştır. Anadolu kurtuluş hareketine karşı, İstanbul yanlısı ve İngilizlerce desteklenen isyanlar, BMM açıldıktan sonra yaygınlaşmıştır. Yunan ilerlemesi karşısında iç barışı sağlamak ve direnci artırmak isteyen BMM, 30 Ağustos’ta, Adapazarı ve Düzce'de ayaklanmaya katılanları bağışlayan bir bildiri yayımlamıştır. Tablo-1: Anadolu’da İç Savaş - İsyanlar Ayaklanma Ali Batı Ayaklanması



Bölgesi Cizre, Nusaybin, Savur ve Mardin



Birinci Bozkır Ayaklanması



Konya-Bozkır



İkinci Bozkır Ayaklanması



Konya-Bozkır



Birinci Anzavur Ayaklanması Biga



Başlama Tarihi



Bastırılma Tarihi



11 Mayıs 1919



18 Haziran 1919



27 Eylül 1919



4 Ekim 1919



20 Ekim 1919



4 Kasım 1919



27 Eylül 1919



30 Kasım 1919



Şeyh Eşref Ayaklanması



Bayburt-Hart



26 Ekim 1919



24 Aralık 1919



İkinci Anzavur Ayaklanması



Biga



16 Şubat 1920



16 Nisan 1919



Düzce Ayaklanması



Düzce, Beypazarı, Nallıhan, Adapazarı- 13 Nisan 1920 Hendek



31 Ağustos 1920



Yozgat Ayaklanması



Yozgat-Tokat-ZileBoğazlıyan



14 Mayıs 1920



15 Temmuz 1920



Cemil Çeto Ayaklanması



Siirt-Garzan



20 Mayıs 1920



7 Haziran 1920



Yozgat Ayaklanması



Sorgun



13 Haziran 1920



23 Haziran 1920



Çopur Musa Ayaklanması



Afyon



21 Haziran 1920



İkinci Düzce Ayaklanması



Düzce



8 Ağustos 1920



Milli Aşireti Ayaklanması



Viranşehir



24 Ağustos 1920 15 Eylül 1920



Yozgat Ayaklanması



Yozgat



5 Eylül 1920



Koçgiri İsyanı



Kemah



1 Ekim 1920



17 Haziran 1921



Konya Ayaklanması



Konya



2 Ekim 1920



6 Ekim 1920



28 Ağustos 1920 31 Ekim 1920



Milli mücadele 1920 yılında kendi basınını oluşturmuştur.4 Heyeti Temsiliye’nin sözcülüğünü yapmak ve milli iradeyi hakim kılmak amacıyla Ankara’da 10 Ocak’tan itibaren Hakimiyeti Milliye Gazetesi yayımlanmaya başlamıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın gözetiminde, 4 küçük sayfa olarak haftada iki gün yayımlanan gazete 6 Şubat 1921'de kendi adına bir matbaa kurduktan sonra günlük olarak yayımlanacaktır. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının -BMM açıldıktan sonra milli hükümetin- hareket hattı, fikirleri ve yönelimi Hakimiyeti Milliye aracılığıyla halka ulaştırılmıştır. Gazetenin ilk sayısında Hakimiyeti Milliye'nin çıkış nedeni şöyle anlatılmaktadır:5 4 5



1920 yılında Hakimiyeti Milliye Gazetesi’nin kimi haberleriyle İstanbul basınından seçilen bazı haberler tarihleriyle birlikte makale sonuna eklenmiştir, (Ek-2). Hakimiyeti Milliye, 10 Ocak 1920.



196



Yönetim Zamandizini



“Bugünden itibaren yayımlanan ve sütunlarında bütün Anadolu ile onu alakadar eden muhitlerin ahval ve hadiselerini ihtiva edecek olan gazetemize bu ismi tesadüf olarak vermedik. Gazetemizin ismi aynı zamanda takip edeceği mücadele yolunun da nevidir. Şu halde diyebiliriz ki, Hakimiyeti Milliye'nin mesleği milletin hakimiyetini müdafaa olacaktır… Hakimiyeti Milliye üç büyük dayanak tanır: Zeka, irfan, hamiyet… Bunlar haricinde hiçbir şeye dayanamaz. Milletin hakimiyeti ne sermayelerin, ne içi boş siyasetlerin, ne kinlere, ne menfaatlere, ikbal ve geleceklere yönelik geçici heveslerin oyuncağı olamaz. Millet yaşamaya, hür ve bağımsız yaşamaya, yaşadıkça da mesut ve olgun bir ilerleme unsuru olmaya muhtaçtır. Hakimiyetini bunun için kullanacaktır. Gazetemizin de gayesi bu milletin ihtiyacıdır.”



İlk sayıda “Kürdistan’ın Ahvali” başlığı altında Türk-Kürt birliği vurgulanmış; Gürcistan, Azerbaycan, Trabzon sahilleri, Adana ve çevresi, Arabistan, Irak, Amerika-İngiltere ilişkileri, Ermenistan, İzmir ve çevresi üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Gazete Anadolu'da yoğun bir ilgiyle karşılanmıştır. Hakimiyeti Milliye'nin ilk baş yazarları Hamdullah Suphi, Hüseyin Ragıp, Ağaoğlu Ahmet; 1923'te Recep Peker, 1924-1931 arasında Mahmut Soydan ve 1931'den sonra Falih Rıfkı Atay'dır.6 İmzasız çıkan başyazıların çoğunun Mustafa Kemal Paşa’ya ait olduğu bilinmektedir. Anadolu’da Hakimiyeti Milliye’den önce yayımlanmaya başlayan Albayrak (Erzurum), Öğüt (Konya), Açıksöz (Kastamonu), İstikbal (Trabzon), İradei Milliye (Sivas), İzmir’e Doğru (Balıkesir), İkaz (Afyon) gazeteleri milli mücadele lehinde yayın yapmışlardır. Türk Kurtuluş Savaşı konusunda yerli ve yabancı kamuoyunu aydınlatmak amacıyla 6 Nisan’da Anadolu Ajansı kurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa’nın konuya ilişkin genelgesi şöyledir: "Halkın iç ve dış doğru haberlerle aydınlatılması için yetkili kişiler yönetiminde Anadolu Ajansı'nı kurduk. Verdiği haberleri bucak ve köylere kadar yayınız." Resmi Gazete’nin kuruluş kararnamesi de 1920 yılında kabul edilmiştir: “Büyük Millet Meclisi'nce neşrolunan kavanin ve nizamat ile ittihaz olunan mukarreratın Ceridei Resmiye ile neşiri hakkında kararname” 7 Ekim’de kabul edilmiştir. İlk Ceride Resmiye, 14 Şubat 1921’de çıkmıştır. 1920 yılına ait mevzuat 14 Şubat 1921, Sayı 2; 21 Şubat 1921, Sayı 3; 28 Şubat 1921, Sayı 4; 7 Mart 1921, Sayı 5; 12 Mart 1921, Sayı 6; 28 Mart 1921, Sayı 8; 4 Nisan 1921, Sayı 9; 11 Nisan 1921, Sayı 10; 18 Nisan 1921, Sayı 11 tarih ve sayılı Resmi Gazetelerde yayımlanmıştır. Yılın ilk aylarında Reddi İlhak Cemiyetleri’nin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti şubesine dönüştürülmesine devam edilmiştir. Henüz bulunmayan yerlerde de müdafaai hukuk örgütleri kurulmuştur.7 Mustafa Kemal Paşa, 6 Ocak’ta yayımladığı genelgeyle bütün köylerin Müdafaai Hukuk Cemiyetleri içinde örgütlendirilmesini istemiştir.8 BMM’nin açıldığı günlerde Anado6



7 8



Gazetenin 10 Ocak 1920-8 Mayıs 1921 tarihleri arasındaki bazı başyazıları "Kurtuluş Savaşı'nın İdeolojisi: Hakimiyeti Milliye Yazıları" (Kaynak Yayınları, 2003) başlıklı kitapta toplanmıştır Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, II. Cilt, TTK Yayını, Ankara 1993, s. 336. Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2 Baskı, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1969, s. 411.



1920 Yılı



197



lu'ya silah kaçırmak ve düşman hakkında haber toplamak amacıyla İstanbul'da gizli Müdafaai Milliye Grupları kurulmuştur. Yerel kongreler, 1920 yılının ilk aylarında toplanmaya devam etmiştir. Dördüncü Balıkesir Kongresi 10 Mart’ta toplanmıştır. "İzmir Kuzey Cephesi Kuvayı Milliye Genel Kurulu" adıyla toplanan kongreye Karesi, Saruhan, Bursa ve Bilecik'ten 58 delege katılmıştır. Onüç gün süren toplantı sonunda Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararları benimsenmiş; askeri ve siyasi hazırlıklara hız verilmesi kararlaştırılmıştır. Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin düzenlediği Lüleburgaz Kongresi 31 Mart’ta açılmıştır. Kongre’ye Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Gelibolu ve Çatalca'nın bucaklarından gelen 67 delege katılmış; Kongre’de yabancı işgale karşı direnme kararı alınmıştır. 9 Mayıs’ta Olağanüstü Edirne Kongresi toplanmıştır. Kongre, San Remo Konferansı'nda Trakya'nın Yunanistan'a bırakılmasına tepki olarak 236 delegenin katılımıyla açılmıştır. Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin düzenlediği kongrede, Doğu Trakya'nın birliği istenmiştir. İtilaf Devletleri, 15 Mart’ta İstanbul'da sıkıyönetim ilan etmişler; ardından 150 aydın tutuklanmıştır. Ertesi gün İstanbul işgal edilmiş ve Meclisi Mebusan dağıtılmıştır. Bir yılda beş Osmanlı Hükümeti görev yapmıştır. 31 Temmuz’da göreve başlayan Dördüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti, Osmanlı İmparatorluğu’nu sona erdiren Sevr Anlaşması’nı imzalamıştır. 1919 yılına göre 1920’de Osmanlı kararlarının önemli ölçüde azaldığı söylenebilir. Osmanlı yönetimi, kurumları ve kararlarıyla makalenin ilk bölümünde görüş alanına çekilmiştir. Yeni Türkiye’nin sınırlarını çizen Misakı Milli belgesi son Osmanlı Mebusan Meclisi tarafından 28 Ocak’ta kabul edilmiştir. 23 Nisan’da Ankara’da olağanüstü yetkilere haiz Büyük Millet Meclisi (BMM) toplanmıştır. Heyeti Temsiliye, 22 Nisan tarihli son kararıyla görevini tamamlamıştır. Yılın geri kalan bölümünde en önemli karar odağı BMM ve BMM Hükümeti’dir. Heyeti Temsiliye kararları, direniş örgütlenmesi, BMM ve kararları makalenin ikinci bölümünde incelenmektedir. İSTANBUL’DA YÖNETİM Meclisi Mebusan'a katılacak milletvekilleri Heyeti Temsiliye ile görüşmek üzere 3 Ocak’tan itibaren gruplar halinde Ankara'ya gelmeye başlamıştır. Görüşmelerde Meclis'te bir Müdafaai Hukuk Grubu kurulması, Mustafa Kemal Paşa’nın meclis başkanlığına seçilmesi konuları ile Misakı Milli'nin taslağı görüşülmüştür. Mebuslar bir günde ya da çeşitli günlerde topluca bulunamamış; tek tek ya da küçük küçük topluluklar olarak gelip gitmişlerdir. Bu kişilerin ya da toplulukların hepsine ayrı ayrı aynı temel noktalar anlatılmıştır. Mustafa Kemal Paşa bu görüşmeleri Nutuk’ta şöyle anlatır: “Yurdun kurtarılması, bağımsızlığın sağlanması amacına yönelmiş olan ulusal birliğimizin, köklü ve düzenli örgütlerin varlığına ve bu örgütleri iyi yönetebilecek kafaların ve güçlerin, bir tek beyin, bir tek güç olarak birleşmiş ve kaynaşmış duruma gelmesine bağlı olduğunu söyledik ve bu arada, İstanbul'da açılacak Meclisi Mebusan'da güçlü ve dayanışık bir grup oluşturulması zorunluluğunu ortaya koy-



198



Yönetim Zamandizini



duk... Erzurum ve Sivas kongrelerinin ilkelerine bağlı olduklarını söyledikleri için ulusça vekil seçilen kişiler; her şeyden önce, bu ilkelere bağlı kimselerden, bu ilkeleri yayan dernekle ilgisini gösterir ad ve sanda bir grup kuracaklardı: Müdafaai Hukuk Cemiyeti Grubu... ulusun istek ve hedeflerinin de, kısa bir programa temel olacak biçimde topluca yazılması görüşüldü. Misakı Milli (Ulusal Ant) adı verilen bu programın ilk karalamaları da, bir fikir vermek amacıyla, kaleme alındı. İstanbul Meclisince bu ilkeler, gerçekten toplu olarak yazılmış ve saptanmıştır.”



Meclisi Mebusan 12 Ocak 1920’de İstanbul’da açılmış; Meclisi Umumi (Osmanlı Parlamentosu) çalışmalarına başlamıştır. Ancak, Meclisi Mebusan’da Müdafaai Hukuk Cemiyeti Grubu'ndan söz edilmediği gibi, daha önce kararlaştırıldığı halde, Rauf Bey, Kara Vasıf ve arkadaşları Mustafa Kemal Paşa’yı başkanlığa aday göstermemişlerdir. Ocak ayının son günü Meclisi Mebusan Reisliği seçimleri yapılmıştır.9 Birinci Reis vekaletine Hüseyin Kazım Bey, ikinci reis vekaletine Mecdi Efendi, reisliğe İstanbul mebusu Reşat Hikmet Bey seçilmiştir. Reşat Hikmet Bey, 28 Şubat'ta hayatını kaybetmiştir. Yerine 4 Mart’ta Meclisi Mebusan dağılırsa onu Anadolu'da toplanmaya çağırmak için söz veren Erzurum mebusu Celalettin Arif Bey seçilmiştir. Meclisi Mebusan'da geçen seçim devresinden kalan 46 kararname Şubat ayı ortasında ilgili encümenlere gönderilmiştir. Meclisi Mebusan'ın varlığı çeşitli kesintilere uğramasına rağmen, Meclisi Ayan 1876'dan beri kapanmamıştı. Ali Rıza Paşa kabinesi döneminde Ayan Meclisi başkanlığına ılımlı bir devlet adamı olarak bilinen Tevfik Paşa atanmıştır. Birinci reis vekaletine Ferik Rıza Paşa, ikinci reis vekaletine Aristidi Paşa atanmıştır. Fakat Ayan'ın İttihatçı pozisyonunu değiştirmek amacıyla, Damat Ferit Paşa önlem almayı ihmal etmemiş, Ferit Paşa'nın ilk kabinesi döneminde iki kez yeni atamalar yapılmıştır. Atananlar arasında çoğunluğu Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın önde gelenleri oluşturmuştur. Bu atamalar sonucu Milli Kurtuluş hareketine cephe almış olan Ayan, ideolojik bakımdan, Mebusan'dan ayrı bir yönde yürümüştür.10 Hükümetlerin politikasına karşı olanlar, bir yıldır meclisin toplanmasını, Osmanlı’nın geleceği ile ilgili konularda millet temsilcilerinin karar vermesini istiyorlardı. Mebusan Meclisi, çalışmaları boyunca, sürekli olarak ülkenin her yanında kök salmış olan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Şubelerinin baskısı altında kalmıştır. Müdafaai Hukukçular, gönderdikleri telgraflarla bu etkiyi canlı tutmuşlardır. Meclisi Mebusan’ın varlığından endişe duyan İtilaf Devletleri, 16 Mart’ta İstanbul’u işgal etmişler; Osmanlı Mebusan Meclisi’ni çalışır durumda basmışlar ve kimi mebusları tutuklamışlardır. Meclis’in varlığını kanıtlamak amacıyla, Dr. Rıza Nur Bey ve arkadaşlarının önergesiyle birleşimler ertelenmiş ve son Osmanlı Mebuslar Meclisi güvenlik içinde çalışabileceği bir zamana kadar çalışmalarına ara vermiştir.11 Bu tarihten sonra mebusların çoğu 9 10 11



Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, 31 Ocak 1920; Takvimi Vekayi, Sayı 3767. Takvimi Vekayi, 18 Nisan 1919, Sayı 3499; Takvimi Vekayi, 22 Eylül 1919, Sayı 3562; Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi. Verilen önerge şöyledir: "Vazifeyi memuriyetinin icrasında ehemmiyet bahş olacak bir hal vukuuna kadar Meclisi Mebusanın umumi inikatlarının tehirine"...



1920 Yılı



199



Büyük Millet Meclisi’ne katılmak üzere Ankara'ya geçecektir. Meclisi Mebusan dağıldıktan sonra Ayan Meclisi üç toplantı (20 Mart, 25 Mart, 5 Nisan) daha yapmıştır. 5 Nisan tarihli son toplantıda 1920 yılı Meclisi Ayan bütçesi görüşülmüş ve kabul edilmiştir. Reisin son sözleri şöyle olmuştur: "Bundan başka müzakere edecek bir şeyimiz yoktur. İş olduğu vakit içtima ederiz. Celseye hitam veriyorum." Ayan Meclisi, İstanbul’un işgali karşısında donuk ve hareketsizdir. Ayan Meclisi'nde üyelerin çoğunluğu Anadolu hareketine karşı kişilerden oluşuyor. “Muhafazakar” Ayan üyeleri 1922 yılına değin geleneklerine uygun olarak maaşlarını almışlardır. Son Osmanlı parlamentosu bu manzara içinde tarihe karışmıştır. Misakı Milli Meclisi Mebusan’ın en önemli kararı, 28 Ocak tarihli gizli oturumda bütün mebusların imzasıyla kabul edilen Misakı (Ahdı) Milli Beyannamesi’dir. Kökeni, Amasya kararlarına, Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarına dayanan “ulusal sözleşme” altı maddeden oluşmaktadır:12 1. Osmanlı Devleti’nin yalnızca Arap çoğunluğu bulunan ve 30 Ekim 1918 tarihli ateşkesin imzası sırasında düşman ordularının elinde kalan bölgelerin geleceğini halkın özgürce vereceği oya göre saptamak gerekir. Sözü geçen ateşkesin çizdiği sınırlar içinde, dince, soyca ve asılca birlik, birbirlerine karşı saygı ve özveri duygularıyla dolu, gelenekleriyle toplumsal çevrelerinde tüm olarak Osmanlı-İslam çoğunluğunca oturulan bölgelerin tamamı gerçekten ya da hükmen hiçbir sebeple ayrılamaz bir bütündür. 2. Halkı özgür kalır kalmaz anavatana kendi istekleriyle katılmış olan Kars, Ardahan ve Batum için, gerekirse yine halkoyuna başvurulmasını kabul ederiz. 3. Geleceği Türkiye ile yapılacak barışa bırakılan Batı Trakya’nın hukuksal durumu da özgürce yapılacak halkoyu sonucunda uygun biçimde ortaya koyulmalıdır. 4. İslam halifeliğinin merkezi ve Osmanlı saltanatının başkenti İstanbul ile Marmara Denizi’nin güvenliği her türlü tehlikeden uzak olmalıdır. Bu ilke saklı kalmak koşuluyla Akdeniz ve Karadeniz boğazlarının dünya ticaretine ve ulaşımına açılması hakkında bizimle diğer bütün devletlerin oybirliğiyle verecekleri karar geçerlidir. 5. Yenen devletler ile düşmanları ve bazı ortakları arasında yapılan anlaşmalardaki ilkeler çerçevesinde azınlıkların hakları, çevre ülkelerde bulunan Müslüman halkın da aynı haktan yararlanmaları koşuluyla tarafımızca güvence altına alınacaktır. 6. Ulusal ekonomik gelişmemize olanak sağlamak ve daha çağdaş bir düzenli yönetimle işleri yürütmeyi başarabilmek için her devlet gibi bizim de tam bir bağımsızlığa ve özgürlüğe gereksinmemiz vardır. Bu, yaşamamızın ve geleceğimizin temelidir. Bu nedenle siyasi, adli, mali gelişmemizi önleyecek sınırlara karşıyız. Borçlarımızın ödeme biçimi de bu ilkeye aykırı olamaz.



Belgenin ilk halinde Misakı Milli'yi gerçekleştirmek üzere Müdafaai Hukuk Grubu kurulduğu belirtilerek, savaşa katılan (Enver, Cemal, Talat...) ve Anaya12



Cengiz Sunay, Son Karar Misak-ı Milli, Doğan Kitap, İstanbul 2007, s. 84-86. Burada Misakı Milli metni günümüz diliyle verilmiştir. Metnin Osmanlıca aslı makale sonuna eklenmiştir (Ek-3).



200



Yönetim Zamandizini



sa'yı çiğneyen (Damat Ferit) hükümetler hakkında kanuni işlem yapılmasının isteneceği de belirtilmektedir. Bu kısımla, birinci maddedeki "Araplarla Türklerin birbirinden ayrılamayacağı" ibaresi sonradan metinden çıkarılacaktır. Misakı (Ahdı) Milli Beyannamesi, 17 Şubat günü Meclisi Mebusan'da okunmuş, beyannamenin matbuata ve bütün dünya parlamentolarına tebliğine karar verilmiştir. Misakı Milli, Osmanlı İmparatorluğu’nun tasfiye belgesidir.13 Bu metinle, Osmanlı Mebusan Meclisi, “ayrıcalıklı eyaletlerde hükümranlık hakkından feragat edildiği”ni ilan etmekte ve Brest-Litovsk Anlaşması ile Rusya’nın iade ettiği bölgede (Kars, Ardahan, Batum) plebisit talep etmektedir. Bu belge ile çizilen yeni sınırlar Osmanlıcılık, İslam Birliği ve Panturanizm’den oluşan üç farklı ülke toprağı anlayışının da sonu demektir.14 Böylece imparatorluk içindeki Türk olmayan unsurlar ayrılmakta ve din, ırk, soy bakımından bir olan kitlenin varlığı tanımlanmaktadır. Bugünkü topraklar üzerinde tam bağımsız bir Türkiye öngören Misakı Milli, Türk Kurtuluş Savaşı'nın asgari programını oluşturmaktadır. Yeni devletin kurucu unsurları Amasya toplantı karar ve genelgeleri, Erzurum Kongresi kararları, Sivas Kongresi karar ve nizamnamesi ile Misakı Milli gibi dört aşamada titizlikle çizilerek oluşturulmuştur. Söz konusu dört aşamada da tam bağımsızlık ve anti-emperyalizm egemendir. Osmanlı Hükümetleri: Bir Yılda Beş Hükümet Yüksek Komiserler, 17 Ocak’ta Harbiye Nazırı Cemal Paşa ile Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa'nın görevlerinden uzaklaştırılmaları için Osmanlı Hükümeti'ni sıkıştırma kararı aldılar.15 Hükümet, Kuvayı Milliye'ye yardım etmekle suçlanan paşaların 21 Ocak'ta istifasını istemiştir. Cemal Paşa, üç yüksek komiserin kendileriyle ilgili notasını Heyeti Temsiliye’ye bildirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 22 Ocak 1920'de sadrazama hitaben kaleme aldığı yazıya şöyle başlamaktadır: "İngilizlerin, Harbiye Nazırının ve Genelkurmay Başkanının değiştirilmesini istemeleri, devletin siyasal bağımsızlığına kesin saldırıdır."16 Harbiye Nazırlığı'na vekaleten Salih Paşa (Bahriye Nazırı) atanmış; 3 Şubat’ta bu göreve Fevzi Çakmak (Paşa) getirilmiştir. Askeri Şura üyeliğinden Harbiye Nazırlığı'na getirilen Fevzi Paşa, bu görevde 18 Nisan'a kadar kalabilecek, Anadolu hareketi aleyhinde bazı emirler vermekle birlikte, sonunda İstanbul'dan kaçarak Ankara'ya gidecektir. 13



14 15 16



Samet Ağaoğlu, Kuvay-ı Milliye Ruhu, (Üçüncü Bası), Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul 1964, s. 31. 1908 yılında Osmanlı devletinin toprak büyüklüğü 9.129.880 kilometrekaredir. Aynı tarihte yayımlanan Osmanlı Vilayet Salnamesinde 29 vilayet, 2 ayrıcalıklı eyalet, yedi müstakil sancak sıralanmaktadır. On yıl sonra 1918’de toprak büyüklüğü 3.606.254 kilometrekareye düşmüştür. İmparatorluk (az farkla) bugünkü sınırlara 1919 yılında çekilmiştir. Hasan Duman, Osmanlı Yıllıkları, (Salnameler-Nevsaller), İslam Tarih, Sanat ile Kültür Araştırma Merkezi, Renkler Matbaası, İstanbul 1982, s. 126, Feridun Ababay, Çıldır’ın Yönetsel Örgüt Süreci: Kuzeydoğu Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası ile Osmanlı Taşra Örgütü, Ankara 2000, s. 74. Bülent Tanör, Kurtuluş (1918-1923), Yenigün Haber Ajansı, İstanbul 1997, s. 51. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, TTK, Ankara 1970, s. 85. Nutuk; Takvimi Vekayi, Sayı 3757.



1920 Yılı



201



Damat Ferit'in Anadolu hareketi karşısında yenik düşmesi üzerine 2 Ekim 1919'da kurulan Ali Rıza Paşa hükümeti, kimi üyeleri değiştirilmiş olarak, 9 Şubat tarihinde yeniden güvenoyu almıştır.17 Hariciye, dahiliye ve adliye nazırları Heyeti Temsiliye’nin isteği üzerine 8 Şubat’ta değiştirilmiştir. Hariciye Nezareti'ne Mustafa Reşit Paşa yerine elçilerden Safa Bey; Dahiliye Nezareti'ne Şerif Paşa yerine Bursa Valisi Ebubekir Hazım Bey18; Adliye Nezareti'ne Hadi Paşa yerine Kazım Bey atanmıştır. Yüksek Komiserlerin talebi üzerine 20 Ocak’ta istifa eden Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa yerine ise, 17 Şubat’ta Şevket Turgut Paşa atanmıştır. Paşa, 19 Mayıs-29 Haziran 1919 tarihleri arasında Harbiye Nazırlığı yapmıştı. Ali Rıza Paşa Hükümeti (1 Ekim 1919-3 Mart 1920)19 Sadrazam: Ali Rıza Paşa (eski Bahriye Nazırı) Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi Hariciye: Mustafa Reşit Paşa (8 Şubat 1920’de Safa Bey) Harbiye: Cemal Paşa (21 Ocak 1920’de Bahriye N. Salih Paşa; 3 Şubat’ta Fevzi Ç. Paşa) Bahriye: Salih Paşa Dahiliye: Damat Şerif Paşa (20 Ocak 1920’de Ebubekir Hazım Bey) Adliye: Mustafa Bey, Hadi Paşa (20 Ocak’ta Kazım Bey) Maliye: Tevfik Bey Nafıa: Abuk Ahmet Paşa Ticaret ve Tarım: Hadi Paşa Maarif: Sait Bey Şurayı Devlet: Abdurrahman Şeref Bey Evkaf: Sait Bey (vekaleten) Genelkurmay: Cevat Paşa (17 Şubat 1920’de Şevket Turgut Paşa)



Sadrazam Ali Rıza Paşa, 9 Şubat’ta Meclisi Mebusan’da Hükümet programını okumuştur. Program'da milli iradenin Meclis'te toplandığı belirtilerek Heyeti Temsiliye'nin yetkisizliği anlatılmak istenmiştir. Devlet işlerinin düzeltilmesi gerektiğini söyleyen Sadrazam, “Osmanlı Devleti’nin her yabancı devlet baskısı karşısında kaldıkça izlediği eski yöntemi dirilterek dünyaya yeni reformlara girişileceği yolunda söz vermiştir: Büyük ölçüde tevsii mezuniyet (yetki genişliği) vereceğiz. Azınlıkların haklarını güven altına almak için, nispi temsil kuralına başvuracağız. Adalet, maliye, bayındırlık ve güvenlik işlerinde, dahası, sivil yönetim işlerinde bile yabancılara yeterince denetleme yetkisi vereceğiz” diyerek düşündükleri düzenlemelerin ilkelerini saymıştır.20 Bazı mebuslar yurdun bölüşülmekte olduğunu belirterek Anadolu hareketini savunmuşlardır. İstanbul Hükümeti 14 Şubat’ta vilayetlere ve müstakil mutasarrıflıklara Heyeti Temsiliye'yi hedef alan bir genelge göndermiştir: 17 18 19 20



Hükümet, oylamaya katılan 108 mebustan 104'ünün güvenoyunu aldı. 1 oy boş çıktı. Numan Usta ile Ömer Fevzi olumsuz, Celal Nuri ise çekimser oy kullandı. Ebubekir Hazım Bey'den boşalan Bursa Valiliğine 18 Şubat'ta Dahiliye Nezareti Müsteşarı Kafi Bey atanacaktır. Takvimi Vekayi, Sayı 3662; İkdam, Tasviri Efkar, Peyam, İfham, İstiklal, Vakit, İleri, Zeki Sarıhan, agk, Cilt II, s. 142. Nutuk, s. 505.



202



Yönetim Zamandizini



“Bu kez Meclisi Mebusan'da okunup büyük bir çoğunlukla onaylanan ve hükümete güvenoyu verilen programın önemli noktalarından biri olmak üzere: Artık Meclis toplanarak, ulusun her türlü isteklerinin belireceği tek yer niteliğiyle, Tanrı'ya şükür çalışmaya başladığına göre, meşrutiyet kurallarının bütün engel ve etkilerden uzak olarak eksiksiz işlemesi gereken yurdumuzda bu Meclisten başka yerde, ulusal irade adına söz söyleme ve istekler ileri sürmeye yer ve olanak kalmadığından, hükümet işlerine karışma sayılıp cezalandırılması gerektiği bildirilir.”



Heyeti Temsiliye, üç gün sonra söz konusu genelgeyi bir tebliğle yanıtlamıştır: “Ulusal iradenin yasaya göre belirdiği yer olan Meclisi Mebusan'ı açarak ulusal egemenliği berkitmeyi başaran Cemiyetimizin en önemli ve en köklü ödevlerinden biri de, ulusal isteklere uygun ilkelere göre bir barış yapılıncaya dek, ulusal birliği korumaktır. Cemiyetimiz, her güçlüğü yenerek, ulusal varlığı koruma yolundaki kurtarıcı çalışmalarını, ulusal amacın gerçekleştirilmesine değin, daha büyük bir azim ve inançla sürdürecektir; bundan dolayı, yaşama ve var olma temeline dayanan ulusal örgütlerimizin, yurdun her köşesinde genelleşerek ve yayılarak taazzuvunun (örgütlenmesinin) eskisi gibi sürdürülmesini bütün merkez ve yönetim kurullarından, bir kez daha yineleyerek, rica ederiz.”



Mustafa Kemal Paşa, 21 Şubat’ta Heyeti Temsiliye adına Rauf Bey'e gönderdiği telgrafta Hükümet'in atama politikasından şikayet etmiştir. Kuvayı Milliye tarafından görevinden çıkarılan memurların görev yapmasına izin verilmeyeceğini belirtmiştir. Ali Rıza Paşa Hükümeti, Damat Ferit Paşa'nın ya da ona benzer birinin iş başına getirilmesini ve İstanbul'da yabancıların isteklerine hizmet edecek bir halifelik danışma heyetinin kurulmasını sağlamak üzere İtilaf Devletleri'nce yönetilen ve muhalif partilerin aracılığıyla kurulan bir komitenin çalışmaları sonucunda düşürülmüştür. Sadrazam, Yunan ilerlemesini ve müttefik sansürünü protesto ederek 3 Mart’ta istifa etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 4 Mart’ta komutanlara, valilere, mutasarrıflara ve Heyeti Temsiliye merkezlerine bir tamim göndermiştir: "… Durumun ağırlığı karşısında elbette Meclisi Mebusan gereği gibi etkin girişimler yapmaktadır. Ancak, bu girişimlerin eylemli olarak desteklenmesi için, ulusal amaçları gerçekleştiremeyecek bir hükümet başkanına ulusun katlanamayacağını çok sert bir dille Padişahlık katına, Meclisi Mebusan Başkanlığına ve basına bildirmek gerekir. Bu tel alınınca, dakika bile geçirilmeksizin, bu yolda telyazılar hazırlanarak bu gece her halde çekilmesinin sağlanmasını, buraya da yarın sabaha dek bilgi verilmesini önemle rica ederiz." Heyeti Temsiliye'nin bu yönergesi gereğince, ülkenin her yanından 4/5 Mart gecesi başlayan telgraf fırtınası ayın beşinci ve altıncı günleri Padişah ve Meclisi Mebusan saraylarında beklenen etkiyi yapmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye adına Meclisi Mebusan Başkan Vekilliği'ne de bir yazı göndermiştir: “… Aydın cephesinde, kutsal yurdumuzu ele geçirmeye çalışan düşmanla Kuvayı Milliye çarpışmakta ve yurdun her karış toprağına, içten bağlı ve özverili çocukları gömülmektedir… ulusal bağımsızlığımızın sağlanması uğrunda her türlü özveriye hazır bulunan ulusumuzun kutsal 1920 Yılı



203



coşkusunu, ancak ulusun tam güvenebileceği bir hükümetin iş başına getirilmesi yatıştırabilir. Bütün ulus, bu tarihsel günlerde, ulusal iradenin koşulsuz vekilliğini üzerlerine almış bulunan milletvekillerinin kesin kararlarını sabırsızlıkla beklemektedir." Mustafa Kemal Paşa padişaha hitaben gönderdiği yazıda ise şunları söylemiştir: “Meclisi Milli'nin çoğunluk grubunda yoğunlaşan ulusal istek ve eğilimlerin yüce katınızca da destekleneceğine, bütün uyruklarınız gibi Heyetimiz de inanmaktadır." Damat Ferit'in işbaşına getirilmesi için İstanbul'da yoğun çalışmalar yapılırken, Anadolu'dan gelen sayısız telgraf ve Meclisi Mebusan'ın isteğiyle Padişah sadrazamlığı kısa bir süre için Salih Paşa'ya vermiştir. Salih Paşa hükümeti zamanında, İtilaf Devletleri İstanbul'u işgal edecekler; hükümetten, Kuvayı Milliye'nin ve Mustafa Kemal Paşa'nın bir bildiri ile reddedilmesini isteyeceklerdir. Buna karşın Hükümet, Anadolu'da "kuvayı milliye" adı altında yapılan hareketlerin "meşru hakların müdafaası olduğu" yönünde görüş bildirecektir.21 Yayımlanacak bildiri konusunda anlaşma sağlanamayınca Hükümet işbaşına gelişinden yirmibeş gün sonra, 2 Nisan'da istifa edecektir. Salih Paşa Hükümeti (6 Mart 1920-2 Nisan 1920)22 Sadrazam: Salih Paşa (eski Bahriye Nazırı) Şeyhülislam: Haydarizade İbrahim Efendi (yeniden) Maarif: Senato üyesi Abdurrahman Şeref Bey Hariciye: Safa Bey Harbiye: Fevzi Paşa (Çakmak) Bahriye: Salih Paşa (vekaleten) 14 Mart’ta Esat Paşa Dahiliye: Hazım Bey Adalet: Celal Bey Maliye: Tevfik Bey (vekaleten) 11 Mart’ta Faik Nüzhet Bey Nafıa: Senato üyesi Tevfik Bey Ticaret ve Tarım: Ziya Bey Şurayı Devlet: Abdurrahman Şeref Bey (vekaleten) 11 Mart’ta Adliye eski nazırı Cemil Molla/Minla Evkaf: Ömer Hulusi Efendi



Salih Paşa Hükümeti'nin çekilmesi üzerine Damat Ferit Paşa işgalcilerin baskısıyla dördüncü kabinesini kurmuş, böylece 1 Ekim 1919'da ayrıldığı göreve yedi ay sonra yeniden atanmıştır. Yeni hükümet, Kuvayı Milliye aleyhtarı çevrelerde ve İngilizler nezdinde büyük memnuniyet yaratmıştır. Dördüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti23 (5 Nisan 1920-31 Temmuz 1920) Sadrazam: Damat Ferit Paşa Şeyhülislam: Dürrizade Abdullah Dahiliye: Reşit Bey (dahiliye eski nazırı) Hariciye: Damat Ferit Paşa 21 22 23



Bilal Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Nisan 1919-Mart 1920, Cilt I, TTK, Ankara 1973, s. 8-11. Takvimi Vekayi, Sayı 3796; Vakit, Taviri Efkar, İradei Milliye, Zeki Sarıhan, agk, Cilt II, s. 416. Takvimi Vekayi, Sayı 3820; İkdam, İleri, Alemdar; Zeki Sarıhan, agk, Cilt II, s. 468.



204



Yönetim Zamandizini



Harbiye: vekaleten Mehmet Sait Paşa (20 Nisan’dan itibaren Damat Ferit Paşa) Evkaf: Hüseyin Rıfat Paşa Maarif: Fahrettin Bey (Rumbeyoğlu) Nafıa: Cemil Paşa (İstanbul eski belediye başkanı) Maliye: Mehmet Reşat Bey Adliye: Ali Rüştü Efendi Bahriye: asaleten Mehmet Şerif Paşa Ticaret ve Ziraat: Hüseyin Remzi Paşa Şurayı Devlet Reisi: Ethem Bey İngiliz Muhipler Cemiyeti Başkanı Sait Molla da Adliye Müsteşarlığı’na getiriliyor.



Damat Ferit Paşa Hükümeti’nin ilk icraatı Eylül 1919’da Kuvayı Milliye aleyhine ayaklanan Anzavur Ahmet'e paşalık unvanı vermek olmuştur. Ardından Anzavur, Balıkesir mutasarrıflığına tayin edilmiştir. Damat Ferit kadrosunu yeniden işbaşına getirmeye başlamış ve Posta Telgraf Telefon Umum Müdürlüğü'ne yeniden Refik Halit Bey’i atamıştır. 10 Nisan günü Şeyhülislam Dürrizade Abdullah imzasıyla Ankara hareketine karşı bir fetva yayımlanmış ve Kuvayı Milliye mensuplarının kafir ve öldürülmelerinin farz olduğu ilan edilmiştir. Damat Ferit de Anadolu Hareketi aleyhinde bir bildiri yayımlamış, Kuvayı Milliye’yi tepelemekte tereddüd etmeyeceklerini duyurmuştur.24 Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi adına yayımladığı 13 Nisan tarihli tamimde "Hıyaneti vataniyesi sabit olan ve düşman süngüsü ile tanzif edilen Damat Ferit Paşa ve heyetinin hiçbir surette tanınmayacağını” bildirmiştir.25 Ardından başta Ankara müftüsü Rıfat Efendi (Börekçi) olmak üzere 153 müftü ve din adamının imzasını taşıyacak olan karşı-fetva, düşmana karşı elden gelen bütün gayretin gösterilmesini farz, ölenlerin şehit, kalanların gazi olduklarını, direnen halka karşı fitne çıkaran ve silah kullananların en büyük günahı işlemiş olacaklarını bildirmiştir.26 Hükümet, İstanbul belediye memurlarının maaşlarını ödeme gerekçesiyle, 24 Nisan’da Ziraat Bankası'ndan 200.000 lira borçlanma kararı almıştır. Muzaffer Tayyip Gökbilgin, kararın şüpheyi davet ettiğini, paranın Kuvayı Milliye'yi ezmek için kullanılmış olabileceğini belirtmektedir.27 Hükümet, Sevr Anlaşması'nın imzalanmasını kararlaştırmış ve 20 Temmuz’da Rıza Tevfik Bey ile Hadi Paşa'ya imza yetkisi verilmiştir.28 Kabine'de Sevr Anlaşması'nın imza kararına karşı beliren hoşnutsuzluk üzerine, istifa ederek hükümeti tasfiye eden Damat Ferit, 31 Temmuz’da anlaşma konusunda sorun yaratmayacak üyelerden oluşan yeni bir hükümet kuracaktır. Bu hükümette Harbiye Nazırlığı’nı da vekaleten Damat Ferit Paşa üstlenmiş, Harbiye Nezareti'ne 28 Ağustos’ta Hüseyin Hüsnü Paşa getirilmiştir. 24 25 26 27 28



Takvimi Vekayi, Sayı 3824; Tasviri Efkar, Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, Cilt II, Ankara 1965. Hakimiyeti Milliye, Nr. 21. Kazım Karabekir, agk., s. 589-600. Tayyip Gökbilgin, agk., s. 402. Takvimi Vekayi, Sayı 3911; Alemdar, 24 Temmuz 1920; Zeki Sarıhan, agk, Cilt II.



1920 Yılı



205



Beşinci Damat Ferit Paşa Hükümeti (31 Temmuz 1920-16 Ekim 1920)29 Sadrazam: Damat Ferit Paşa Hariciye Vekaleti; Damat Ferit Paşa Harbiye: Damat Ferit Paşa (28 Ağustos’a kadar vekaleten) Bahriye Vekilliği ve Genelkurmay Başkanlığı: Hamdi Paşa Şurayı Devlet Reisi: Rıza Tevfik Bey Dahiliye: Reşit Mümtaz Paşa Adliye: Rüştü Efendi Nafıa: Zeki Paşa Evkaf: Hilmi Paşa Maarif: Hadi Paşa Maliye: Müsteşar tarafından vekaleten yürütülecek.



Beşinci ve son Damat Ferit Paşa Hükümeti, Anadolu hareketini çökertme kararı almış, 4 Ağustos’ta Anadolu Hareketi’ne karşı bir bildiri yayımlamıştır. Hükümet, 7 Ağustos’ta kendisine karşı düşmanca makaleleri yasaklayan bir kararname çıkarmıştır. Karara göre, bu tip bildiri ve makale yayımlayanlar, cezalandırılmaktan başka memur iseler görevlerinden atılacak ve emeklilik hakkından da yoksun bırakılacaktır. Birkaç gün sonra 11 Ağustos günü Paris Barış Konferansı'nda Osmanlı delegeleri ile savaş galibi büyük devletler arasında Sevr Anlaşması imzalanmıştır. Osmanlı Devleti’ni sona erdiren anlaşma, imparatorluk topraklarını İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Ermeniler arasında paylaştırıyor; Ankara-Eskişehir-Kastamonu-Samsun çevresindeki küçük bir araziyi Türkiye toprağı olarak tanıyordu. Doğu'da özerk bir Kürdistan kuruluyor, Ermenistan devletinin sınırlarını çizme işi ABD'ye bırakılıyordu. Oniki ada İtalya'ya veriliyor; boğazların İngiltere-Fransa-ABD-İtalya ve Japonya'dan kurulu bir komisyonca yönetileceği öngörülüyordu. Hükümet, Sevr Anlaşması gereğince terk ettiği yerlerdeki memurların maaşlarını 22 Ağustos tarihli kararnameyle kesmiştir. Anlaşma bütün Türkiye'de büyük bir tepki ile karşılanmıştır. İtilaf Devletleri Yüksek Komiserleri, 17 Ekim’de Padişah Vahdettin'i ziyaret ederek ondan Anadolu ile uzlaşacak bir hükümet kurulmasını talep etmişlerdir.30 Yüksek Komiserler, bu görüşmeden iki gün önce de Tevfik Paşa’yla bir araya gelmişler; görüşmede Anadolu'ya gönderilecek uzlaştırma heyeti, mali yardım ve Sevr'in onaylanması konuları ele alınmıştır. Bu gelişmeler üzerine Damat Ferit Paşa Hükümeti istifa etmiş ve yeni hükümeti kurma görevi Tevfik Paşa'ya verilmiştir. Anadolu ile uzlaşılması ve bu yolla Ankara Hükümeti'ne Sevr Anlaşması'nın kabul ettirilmesi amacıyla İtilaf Devletleri tarafından işbaşına getirilen Tevfik Paşa, Kurtuluş Savaşı'nın sonuna kadar görevde kaldıktan sonra 4 Kasım 1922'de istifa edecek, böylece İstanbul Hükümetleri de tarihe karışacaktır.



29 30



Takvimi Vekayi, Sayı 3918-3921; İleri, İkdam, Zeki Sarıhan, agk, Cilt II, s. 150. Hakimiyeti Milliye, 18 Ekim 1920.



206



Yönetim Zamandizini



Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti (21 Ekim 1920-4 Kasım 1922)31 Sadrazam: Tevfik Paşa Şeyhülislam: yeniden Mehmet Nuri Efendi Dahiliye: İzzet Paşa (eski sadrazam) Hariciye: Safa Bay Harbiye: Ziya Paşa Maliye: Raşit Bey (eski Selanik valisi) Maarif: Mustafa Reşit Paşa (24 Ocak 1921’de Raşit Bey) Bahriye: Salih Paşa (eski sadrazam) Şurayı Devlet: Mustafa Arif Bey Nafıa: İstanbul valisi Abdullah Bey Ticaret ve Ziraat: Hüseyin Kazım Bey Adliye: (vekaleten) Cemil Molla (27 Ekim’de Arif Hikmet Paşa) Evkaf: Rıfkı Bey.



Tevfik Paşa Hükümeti'nin 25 Ekim’de yayımlanan programında yurtta ikiliğin kaldırılacağı ve parlamentonun toplanacağı açıklanmıştır. Anadolu hareketi hakkında verilmiş kararları gözden geçiren Hükümet, 31 Ekim’de Birinci Divanı Harbi Örfi'nin 23 Nisan 1920'den beri verdiği kararların temyiz edilebileceğine ilişkin bir kararname çıkarmıştır. Öte yandan Mustafa Kemal Paşa, yeni Dahiliye Nazırı İzzet Paşa'nın uzlaşma önerilerine 26 Ekim’de cevap vermiş ve uzlaşma şartlarını iletmiştir: Sevr Anlaşması'nın onur ve bağımsızlıkla bağdaşmayan maddelerinin reddedilmesi, Ankara'nın ulusal ve uluslararası tüm anlaşma, karar ve sorumluluklarının yerine getirilmesi, Batı Anadolu ve Edirne dolaylarının Yunanlılar tarafından boşaltılması ve İtilaf Devletleri'nce kontrol altına alınması, Boğazların silahtan arındırılarak bütün devletlerin geçişine açılması, Damat Ferit fetvalarının kaldırılması, milli akıma katılanlar hakkında genel af çıkarılması. İzzet Paşa, bu önerileri 1 Kasım'da kabineye sunacak, bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa’yla yüz yüze görüşme kararı alınacaktır. Aralık ayının 3’ünde Haydarpaşa'dan Bilecik'e hareket eden üç Osmanlı nazırı, buradan zorla Ankara'ya götürülecektir. Hükümet Kararları Meclisi Mebusan’ın açık bulunmadığı 23 Aralık 1918 - 12 Ocak 1920 tarihleri arasında hükümetlerce çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin listesi 23 Şubat’ta Takvimi Vekayi'de yayımlanmıştır. Yaklaşık onüç aylık sürede 240 kararname çıkarılmıştır. Gelibolu mebusu Celal Nuri, Kanuni Esasi’nin meclis toplantı halinde değilken Hükümet'e kanun gücünde kararname çıkarma yetkisi veren maddesinin yürürlükten kaldırılmasını teklif etmiş; öneri komisyona gönderilmiştir. Ele aldığımız yılda Osmanlı Hükümetlerinin kararları şu konularda yoğunlaşmaktadır: Anadolu hareketini bastırma; Anadolu hareketini destekleyen taşra yöneticileri ve memurların görevden alınması; vali, kaymakam, ordu komutanı atamaları; bütçe aktarmaları; maden arama ve işletme ruhsatları; muhacirlerin iskanı, muhtaç muhacirlere arazi dağıtılması-borç verilmesi. 31



Takvimi Vekayi, Sayı 3988, Hakimiyeti Milliye, 25 Ekim 1920; Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 252.



1920 Yılı



207



Ali Rıza Paşa Hükümeti, 15 Ocak tarihli kararıyla İngiliz, Fransız ve İtalyan uyruklulara uygulanan yargılama usulünün Amerikan uyruklularına da uygulanmasını kabul etmiştir. Buna göre, bir Amerikalı hakkındaki davaya Amerikan konsolosluğuna haber verilmeden başlanamayacak, halen görülmekte olan davalar ertelenecektir. Hükümet, 2 Mart’ta valilere gönderdiği bir genelgede, Ermenilere karşı yapıldığı ileri sürülen saldırılar hakkında bilgi istemiştir. Ermeni konusu, iç ve dış siyasette ağırlığını korumaktadır. Erzurum, Elazığ, Trabzon valilikleriyle Samsun ve Balıkesir mutasarrıflıkları Ermenilere karşı yöneltilmiş bir hareket olmadığı yönünde cevap vermişlerdir. Hükümet, bir açıklama yaparak Ermenilere kötü davranılmadığını bildirmiştir. Mektebi Mülkiyyei Şahane, Damat Ferit Paşa Hükümeti döneminde 26 Temmuz tarihli kararnameyle Maarifi Umumiyye Nezareti'ne bağlanmıştır. 18 Ekim’de Tevfik Paşa Hükümeti, İzmit livasının vilayet haline ifrağı hakkında kararname yayımlamıştır. Bu kararname 4 Kasım 1920 tarihinde yayımlanan kararla ilga edilmiş ve İzmit livasının gayri mülhak (müstakil) liva halinde kalmasına karar verilmiştir.32 30 Kasım’da Hariciye Nezareti Teşkilatı hakkında kararname yayımlanmıştır. Yılın iktisadi politikasına ilişkin tek Osmanlı kararı, Tevfik Paşa Hükümeti’nce kimi maddelerin ihracına yasak getirilmesidir. Hükümet, 23 Ekim tarihli kararnameyle şu maddelerin ihracatını yasaklamıştır: Buğday, arpa, yulaf, yumurta, et, zeytinyağı, şeker gibi gıda maddeleri; at, eşek gibi hayvanlar; inşaat malzemesi, maden kömürü, odun, altın, gümüş.33 Osmanlı Maliyesi ve Bütçe İngiliz Dayinler Vekili Sir Adam Block, 25 Ocak’ta Beyoğlu'ndaki Amerikan Kulübünde bir konferans vermiştir. Osmanlı Devleti borçlarının 465 milyona vardığını belirten Block’un verdiği bilgilere göre 1920 yılına ait bütçe açığı 30 milyon liradır. Osmanlı maliyesinin 1878'de iflas ettiğini ve devletin o günden beri borçla yaşadığını anlatan Block, yapılan savurganlığı anlatırken Abdülhamit'in hizmetçi sayısının on bine vardığını söylemiştir.34 İngiliz Yüksek Komiser Yardımcısı Webb, 6 Ocak’ta Curzon'a, Türk maliyesinin nasıl kurtarılacağını anlatan bir rapor göndermiştir. Webb'in raporuna göre "Maliye Nezareti, Fransızların yönetimine bırakılır, borç işlerini ve bütçeyi onlar ayarlarlar; Uluslararası Ekonomi Bakanlığı, İngiliz kontrolünde ticaret ve sanayi, madenler, ziraat, ormanlar, malzeme, ulaştırma ve haberleşme kollarına ayrılır. Bunların her birinin başına yabancı birer müdür getirilir, bunlara birer Türk vekil verilir. Böylece durum kurtarılır." 1920 yılı Mart ve Nisan aylarına ait geçici Bütçe Kanunu 29 Şubat 1920 tarihinde Meclisi Mebusan’da kabul edilmiş ve aynı gün yayımlanmıştır. 22 Ni32 33 34



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.324; 335. Takvimi Vekayi, Sayı 3988. Zeki Sarıhan, agk, Cilt III.



208



Yönetim Zamandizini



san’da geçici bütçe kanununun Mayıs ile Ağustos aylarında da uzatılarak uygulanmasına ilişkin bir kararname yayımlanmıştır. Bütçede en büyük pay Duyunu Umumiye’ye ayrılmıştır; bunu Harbiye Nezareti ve Maliye Nezareti izlemektedir. Tablo-2: 28 Şubat 1920'de Meclisi Mebusan’da Kabul Edilen Geçici Bütçe Kanunu 1336 senesi iki aylık muvakkat bütçe (Mart-Nisan) Esamii Devair Zatı Hazreti Padişahi ve Hanedanı Saltanat Meclisi Umumi Duyunu Umumiye Maliye Nezareti Divanı Muhasebat Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi Dairei Sadaret Şurayı Devlet Dahiliye Nezareti Emniyeti Umumiyiye Müdüriyyeti Umum Jandarma Kumandanlığı Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi Harbiye Nezareti Bahriye Nezareti İmalatı Harbiye Müdüriyeti Umumiyyesi Adliye Nezareti Hariciye Nezareti İlmiyye Dairesi Nafıa Nezareti Maarif Nezareti Ticaret ve Ziraat Nezareti Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi YEKUN



Lira 206 000 55 000 4 319 000 1 645 000 14 500 197 500 94 160 22 300 17 200 795 700 796 200 915 306 721 200 588 000 2 530 500 559 000 154 700 619 500 108 500 202 700 142 000 380 800 342 200 131 200 15 558 150



İl Özel İdareleri ve İlk Öğretmen Eylemi Maaşları özel idare bütçelerinden ödenen taşra ilköğretim okullarındaki öğretmenlerin durumu, Meclisi Mebusan’ın gündemindeki önemli konulardan biridir. Birçok yerde özel idareler öğretmen maaşlarını ödeyememektedir. 18 Şubat tarihli İfham gazetesinde Hüseyin Ragıp öğretmenlerin aylardır maaş alamadan, sefalet içinde yaşadıklarına dikkat çekmiştir: “Yalnız galiplerin, hastalıkların 1920 Yılı



209



değil, cehaletin de mağlubuyuz.”35 Birkaç gün sonra 21 Şubat’ta İkdam gazetesi de bu soruna değinmektedir: “Maarifimiz ne halde? Mektepler ve muallimler. Maarifimiz sizden iyi olmasın. Mektepleri ne sen sor, ne ben söyleyim. Sermuharririniz gibi, var mı yok mu belli değil. Muallimlere gelince: Gözler kararmış, mideler havası boşalmış futbol topu, dizler lerzan (titrek), gözler muhasebei hususiye kapısında.36 28 Şubat tarihli gazetelerde İstanbul maarif idaresine başvuran ilkokul öğretmenlerinin birikmiş maaşları verilmezse göreve devam edemeyeceklerini bildirdikleri haber verilmektedir. Maarif Müdürü, konunun birkaç gün içinde çözümlenmesini beklediklerini söyleyerek öğretmenlerden görevlerine devam etmelerini istemiş; durumu nezarete ve valiliğe bildirmiştir. Maarif Nezareti, sadaretten acele ödenek bulunmasını istemiştir. Çorum mebusu İsmail Kemal Bey ve Sivas mebusu Samih Fethi Bey konuya ilişkin bir soru önergesi vermişler; önerge 26 Şubat’ta Dahiliye Nazırı adına Umuru Mahalliyeyi Vilayat Müdürü Umumisi Hüseyin Hüsnü Bey tarafından yanıtlanmıştır.37 Hüseyin Hüsnü Bey, özel idarelerin savaştan önceki gelirleriyle kaldıklarını, özel idareler için ayrılan kimi payların kısıldığını ya da tümüyle sonlandırıldığını, ilköğretim vergisinin toplanamadığını söylemiş; önerilerini de iletmiştir. 1 Mart’ta “Mektebi İdadi Muallimlerinin Maaşatı Hakkında Kanun Teklifi” verilmiştir. Kanun teklifi, il özel idarelerinden tahsisatını alamayan ilköğretim okulu öğretmenlerinin maaşlarının vilayetlere yardım kaleminden ödenmesi hakkındadır. İstanbul mebusu Hamit Bey ve arkadaşları tarafından verilen teklif, Layiha Encümeni'ne sevk edilmiştir. 28 Şubat tarihli başvuruları üzerine, İstanbul ilkokullarında çalışan öğretmenler için özel saymanlığa 20 bin lira ayrılacaktır. Öğretmenlerin birikmiş maaşlarından bununla ancak Ocak ayı maaşı verilebilmiştir. İlkokul öğretmenleri, birikmiş bütün maaşlarının ödenmesi ve bundan sonra maaşlarının düzenli olarak verilmesi talebiyle 1 Mart 1920’de işi bırakma kararı almışlardır.38 Eyleme 200 ilkokuldan 944 öğretmen katılmıştır. Bir toplantı yapan öğretmenler, bunun bir tatili eşgal (grev) olmadığını, çünkü maaşlarının artmasını değil, ödenmesini istediklerini belirtmişlerdir. Türkiye'de bilinen ilk öğretmen eyleminde kamuoyu ve basın öğretmenleri desteklemiştir.39 Meclisi Mebusan Maarif Komisyonu’nda 9 Mart’ta ilkokul öğretmenlerinin maaş sorunu görüşülmüştür. Öğretmenlerin hususi muhasebe yerine umumi muhasebeden aylık verilmesi isteklerinin yasalarla çeliştiği sonucuna varılarak bir çözüm bulunamamıştır. Yenigün gazetesinin 11 Mart tarihli haberine göre Ocak maaşları ödenmeye başlanmış, Şubat ayı maaşlarının ise Maliye Nezareti'nin kefaletiyle vilayetin gelirleri karşılık gösterilip Ziraat Bankası'ndan alınacak borçla ödeneceği belirtilmiştir. 35 36 37 38 39



Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 383. Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 389. Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi. Yeni Gün, 1 Mart 1920, Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 400. Zeki Sarıhan, agk, Cilt III, s. 398.



210



Yönetim Zamandizini



Fevkalade Müfettişi Umumilik Anadolu'da fevkalade bir müfettişi umumilik ihdası hakkında hükümet kararnamesi 28 Nisan’da yayımlanmıştır. Genel müfettişliğin kuruluşu, Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin Anadolu kurtuluş hareketine karşı geliştirdiği önlemlerden biridir. Kuvayı İnzibatiye ve Ahmet Anzavur, Anadolu'daki ulusal direnişi ortadan kaldıracaklar, ondan sonra da bu olağanüstü müfettişlik Anadolu'da padişahın ve hükümetin iradesini tesis edecekti. Müfettişliğe Müşir Zeki Paşa atanmıştır. 5 Mayıs 1920'de Müfettişi Umumiliğin görev ve yetkileri hakkında kararname yayımlanmış; bu kararnameye ek düzenleme ise, 12 Mayıs 1920'de yayımlanmıştır.40 Kuvayı İnzibatiye İstanbul Hükümeti ile İngilizlerin kışkırtması ile çıkarılan ayaklanmalar, Kuvayı Milliye tarafından bastırılınca, Damat Ferit Paşa Hükümeti Kuvayı İnzibatiye'yi kurmaya karar vermiştir. Kuvayı İnzibatiye, Anadolu kurtuluş hareketine katılanları çete yerine koyarak, bunları bastırmakla görevli düzenli bir askeri güç oluşturma amacıyla 17 Nisan’da kurulmuştur: “… Devlet kanunlarını tatbik eyleyen hükümet memurlarının icrayı memuriyetine mani olan ve Kuvayı Milliye namını taşıyan erbabı şekaveti tenkil için Kuvayi İnzibatiye kurulmuştur. Kuvayi İnzibatiye devletin zabıta kuvvetlerinin yardımcısı olacaktır. Aynı zamanda devletin kuvvei müsellahasıdır. Bu teşekkül, Harbiye ve Dahiliye Nezareti'ne bağlı olacaktır. Buraya intisap edecekler and içeceklerdir. Teşkilat subaylarıyla birlikte 250 mevcutlu bölüklerden teşekkül edecek ve 4 bölük bir tabur, 4 tabur bir alay olacaktır. Subaylar, muvazzaf ve emeklilerden ve gönüllü olanlardan tayin edilecektir... Erlere 30 lira maaş verilecektir, teğmenlere 60 liradan başlamak üzere, alay komutanlarına 150 lira verilir.”



Kuvvei inzibatiye için olağanüstü ödenek çıkarılması hakkında kararname de aynı tarihte yayımlanmıştır. Kuvvei İnzibatiye Kararnamesi'ne ek kararname 27 Nisan 1920'de, yürürlüğe giriş tarihine ilişkin kararname 28 Nisan 1920'de yayımlanmıştır. Bu kararla İstanbul Hükümeti, İzmir ile İstanbul arasında bir takım "şerir" kimselerin eşkıyalıklarını önlemek için Kuvayı İnzibatiye kararnamesi şartlarına uygun olarak geçici bir seyyar jandarma bölüğünün kurulmasını kararlaştırmıştır. Kuvayı Milliye'yi yok etmek için kurulan bu kuvvetler, daha sonra Ahmet Anzavur'un emrine verilecektir. Padişah, ulusal kurtuluşçuları Allahı inkar ile itham eden ve bunların öldürülmelerini isteyen fetvalar çıkarttırmış, bu fetvalar Yunan uçaklarıyla Anadolu'ya attırılmıştır. Silahları İngilizlerin eli altındaki depolardan sağlanan, Kuvayı Milliye'yi yok etmek amacıyla kurulup donatılmış olan Kuvayı İnzibatiye Komutanlığı'na 29 Nisan’da "İzmit ve Havalisi Fevkalade Kumandanı" sanıyla Harbiye eski nazırı Süleyman Şefik Paşa atanmıştır. Sadrazam Damat Ferit Paşa aynı zamanda Harbiye Nazırı vekili olduğundan, Kuvayı İnzibatiye'nin sevk ve idaresini de eli altında tutmaktadır. 40



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s. 64; 71; 82; Atatürk ve İdare, Türk İdare Dergisi, Cumhuriyet’in 60’ıncı Yıldönümü Özel Sayısı, Yıl 55, Sayı 362, İçişleri Bakanlığı Yayını, Ankara, Ekim 1983.



1920 Yılı



211



Büyük ümitlerle kurulan ve İzmit-Adapazarı yöresinde milli kuvvetler üzerine sürülen Kuvayı İnzibatiye, yapılan çarpışmalarda bozguna uğramış, erlerin bir kısmı saf değiştirmiş, 10 Haziran'da General Milne bu kuvvetlerin silahsızlandırılmasını isteyince 17 Haziran'da gemilerle İstanbul'a taşınmıştır.41 İstanbul Hükümeti, 25 Haziran tarihli kararnameyle Kuvayı İnzibatiye'yi dağıtmış; merkezi İstanbul'da bulunan 25. Kolorduyu lağvetmiş ve Kuvayı İnzibatiye'nin erlerini tedricen terhis etmeyi kararlaştırmıştır. İkinci Şurayı Saltanat Toplantısı Damat Ferit Paşa Hükümeti, Sevr Anlaşması koşullarının olduğu gibi kabul edilemeyeceğini ve bunlarda hafifletici değişiklikler yapılmasını öngören bir cevap layihasını sulh konferansına sunmuştur. 5-16 Temmuz tarihleri arasında Belçika'nın Spa kentinde Almanya'nın savaş onarımı yüzdelerini saptamak için biraraya gelen müttefik delegeleri, İzmir ve boğazlar gibi esas konularda hiçbir değişiklik yapmayacaklarını, ancak bazı noktaları değiştirebileceklerini bildiren bir cevabı, Osmanlı delegasyonundan Dahiliye Nazırı Ahmet Reşit Bey'e bir muhtırayla sunmuşlardır.42 Bu muhtıra aynı zamanda bir tehdit de içermektedir: 27 Temmuz 1920 günü, gece yarısına kadar, Sevr Anlaşması imzalanmazsa Müttefik Devletler gerekli gördükleri tedbirleri alacaklardır. Osmanlı delegesi, durumu telgrafla İstanbul'a bildirmiştir. Vahdettin, bu ağır ortam içinde yeni bir Şurayı Saltanat'ın toplanmasını irade etmiştir. İkinci Şurayı Saltanat toplantısı, 28 Temmuz 1920 günü yapılmıştır. Reşit Bey'in Paris'ten gönderdiği telgraf üzerine, Damat Ferit Paşa Kabinesi, durumu görüşmüş, vardığı sonuçları bir belge ile toplantıya katılanlara sunmuştur. Sevr hükümlerinin değerlendirildiği, Osmanlı’nın yazgısının belirlendiği toplantıya Kabine üyeleri dışında, Osmanlı bürokrasisinin ilmiyeci, asker ve sivil kırkaltı ünlü kişisi katılmıştır. Bu kişilerin bir bölümü, Lozan Anlaşması'nın öngördüğü genel af dışında bırakılarak, 1924 yılında ilan edilen 150'likler listesine alınacaktır. Toplantıyı açış konuşmasına “..binyediyüz sene mukaddem Roma İmparatorluğu’nun inhilalinden beri tarih ikinci bir vakıa-ı mühime karşısında bulunuyor” sözleriyle başlayan Damat Ferit, şanı dünyayı kapsamış olan muazzam Osmanlı Devleti’nin on yıllık müthiş hatalar sonucu bugünkü düşkün duruma indirildiğini söylemiştir. Yapılan birkaç konuşmanın ardından, padişah Sevr anlaşmasını imzalamaktan yana olanların ayağa kalkmalarını istemiştir, bir kişi dışında herkes ayağa kalkmıştır. Tek kişi, Topçu Feriki Rıza Paşa, çekimser olduğunu söylemiş ve toplantıya son verilmiştir. Ayan üyelerinden Abdurrahman Şeref Bey ve Topçu Feriki Rıza Paşa, İstanbul’ca kabullenilen anlaşmanın Anadolu’da uygulanıp uygulanmayacağını sormuşlardır. Damat Ferit Paşa şu cevabı vermiştir: “Eğer reddedersek, İstanbul’u derhal Yunan askerinin istila edeceği şimdi okunan telgraftan anlaşıldı. İmza edersek Yunan askeri gelmeyecek. Hep birden elbirliğiyle çalışarak Anadolu’daki isyanı bastıralım ve hem de 41 42



Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi, Türk İstiklal Harbi, Cilt VI, s. 65-84. Takvimi Vekayi, Sayı 3911, 24 Temmuz 1336/1920.



212



Yönetim Zamandizini



Cenabıhaktan ümit ederim ki bastırırız. Hiç değilse böyle bir ümit kapısı açık bulunuyor. İki gün sonra, Damat Ferit Paşa beşinci ve son kabinesini kurmuş ve Anadolu isyancılarına karşı şiddetli bir cephe ateşi açmıştır. Bu tarihlerde TBMM Hükümeti’ni kurmuş olan Müdafaai Hukukçular da Şura-yı Saltanatçıları vatan haini ilan etmişlerdir.43 Divanı Harbi Örfi Kararları Osmanlı Hükümeti, Ermeni göçettirme sanıkları için ilk divanı harbi 16 Aralık 1918’de kurmuştu. Göç ettirme ve öldürme (tehcir ve tektil) davalarına bakan İstanbul Birinci Divanı Harp kararları 13 Ocak’ta açıklanmıştır.44 Dünya Savaşı'nda Elazığ'da Ermenileri toplu olarak katletmekten sanık İttihat ve Terakki Genel Merkez Üyesi ve Teşkilatı Mahsusa Başkanı Bahattin Şakir Bey'in idamına, Resneli Nazım'ın onbeş yıl küreğe konulmasına karar verilmiştir. Elazığ eski mebusu Mehmet Nuri ile Maarif eski müdürü Ferit Bey beraat etmişlerdir. Halen yurtdışında bulunan Dr. Bahattin Şakir, 6 Nisan 1922'de Berlin'de Ermeniler tarafından öldürülecektir. Dördüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti döneminde, İstanbul Divanı Harbi Örfi Başkanlığına Bursa eski valisi (nemrut) Mustafa Paşa atanmıştır. Bir süre sonra Divanı Harbi Örfilerin teşkilat ve görevleriyle yargılama usulleri hakkında kararname yayımlanmıştır. 1 Numaralı Divanıharp, 11 Mayıs’ta Mustafa Kemal Paşa’yla diğer bazı Kuvayı Milliye önderlerini (Ali Fuat Paşa, Kara Vasıf, Alfred Rüstem, Dr. Adnan Bey, Halide Edip Hanım ve Fevzi Paşa) ölüm cezasına çarptırmıştır. Bu isimler, Kuvayı Milliye adı altında fitne ve bozgunculuk yapmak, halktan zorla para toplamak, asker almak, bunlara uymayanlara işkence yapmak, iç güvenliği bozmak, İttihatçılarla işbirliği yapmak, kendilerine uymayan askeri memurların görevlerini yapmalarına engel olmak, mal sandıkları, banka ve postanelere el koymak, bozguncu nutuklar söylemek, Hükümet'le yurdun haberleşmesini kesmek, halkı silahlı isyana teşvik etmek, nazik siyasi durumu bozmak gibi eylemlerle suçlanmışlardır. Oybirliği ile alınan kararda, firarda olan sanıkların mallarına el konması da bulunmaktadır. Padişah bu kararı, 24 Mayıs'ta onaylamıştır. İstanbul Birinci Divanı Harbi Örfi, 6 Haziran’da Kuvayı Milliye önderlerinden bir grubu daha idama mahkum etmiştir. "Kuvayı Milliye adı altında çıkarılan fitne ve fesadın tertipçisi ve teşvikçisi olmak" suçuyla idama mahkum edilenler şunlardır: Albay İsmet Bey, Ankara Müftüsü Rıfat Efendi, İsmail Fazıl Paşa, Meclis İkinci Başkanı Celaleddin Arif Bey, Hamdullah Suphi Bey, Eğitim Bakanı Rıza Nur Bey, Şeriye Bakanı Mustafa Fehmi Efendi, Albay Selahattin, Fahrettin, Abbas Hilmi Beyler.. İdam cezaları padişah tarafından 15 Haziran'da onaylanmıştır. Damat Ferit Hükümeti, 2 Eylül’de Divanı Harbi Örfilerle ilgili bir kararname çıkarmıştır.45 Hükümet, kendi üyelerini böyle bir tehlikeden korumak için, 43 44 45



Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı 70, Mart 1974, 1520 sayılı belge. Takvimi Vekayi, 3711. Takvimi Vekayi, 3946, 4 Eylül 1920’den aktaran Zeki Sarıhan, agk, Cilt III.



1920 Yılı



213



Divanı Harbi Örfilerin, yüksek kademe yöneticilerini yargılayabilmesi için Padişah'ın izni gerektiğine, bakanlık yapmış olanlarla paşaların yazılı cevap vermede özgür olduğuna, aynı derecede olan taşradaki kişilerin de ancak hükümet kararı ve Padişah onayı ile yargılanabileceklerine karar vermiştir. MİLLET MECLİSİ’NCE YÖNETİM İstanbul’un işgalinden üç gün sonra, 19 Mart 1920’de yayımlanan tebliğle, ulusun işlerini yürütmek ve denetlemek üzere olağanüstü yetkili bir meclisin Ankara'da toplanmasını sağlama kararı duyuruldu. Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa imzasıyla vilayetlere, müstakil mutasarrıflıklara ve kolordu komutanlarına gönderilen tebliğde; dağılmış olan mebuslardan Ankara'ya gelebileceklerin bu meclise katılmalarının zorunlu görüldüğü bildirilmiş, ekte verilen yönerge gereğince seçimlerin yapılması istenmiştir. Anadolu ihtilalinin meclisi, 1 sayılı kararı ile varlığını hukukileştirmiş, 5 sayılı kararıyla da kendi içinden bir yürütme organı çıkarmıştır.46 Bu noktadan itibaren başlayan Osmanlı kurumlarını tasfiye süreci, milli mücadelenin yürütülmesi ile eşzamanlı olarak, BMM’nin kabul ettiği 338 kanun ve aldığı 389 kararla yeni bir devlet ve hükümet kurulması ile sonuçlanmıştır.47 Ele aldığımız yıl içinde BMM’de kabul edilen kanun sayısı 81; Heyeti Umumiye kararı sayısı 82’dir. Mebus Seçimleri Seçimde, sancaklar seçim bölgesi olacak, her sancaktan beş üye seçilecektir. Her sancakta, kazalardan gelecek ikinci seçmenlerle sancak merkezinden seçilecek ikinci seçmenlerden ve sancak idare ve belediye meclisleriyle Müdafaai Hukuk idare heyetlerinden; vilayetlerde, vilayet heyeti merkeziyelerinden ve vilayet idare heyeti ile vilayet merkezlerindeki belediye meclisinden ve vilayet merkezi ile merkez ilçesi ve merkeze bağlı ilçelerin ikinci seçmenlerinden oluşmuş bir kurul tarafından aynı günde aynı oturumda seçim yapılacaktı. BMM üyeliğine, her parti, topluluk ve dernekçe aday gösterilebileceği gibi, her kişinin de bağımsız adaylığını istediği yerden koymaya hakkı vardı. Seçimlere her yerin en büyük mülki memuru başkanlık edecek ve seçimin doğru yapılmasından sorumlu olacaktı. Seçimlere Müslüman olmayanlar katılmayacak, oy vermek için vergi yükümlüsü olup olmama koşulu aranmayacaktı. Seçimde yaş kaydı aranmamış, 30 yaşından küçük onbir kişi milletvekili seçilmiştir. Seçimlerin en geç 15 gün içinde, çoğunluğun Ankara’da bulunmasını sağlayacak şekilde tamamlanması kabul edilmiş ve işlemler ilgili makamlarca bu şekilde yürütülmüştür. Buna göre 66 seçim çevresinden 349 milletvekili seçilmiş, İstanbul Mebusan Meclisi’nden (Malta’dan gelenler dahil) gelen 88 milletvekili ile sayı 437’ye ulaşmıştır. Ancak 34 milletvekili Meclise katılmadan istifa etmiştir. Meclisi 46



47



Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Sureti Teşekkülü Hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No.1, 23.4.1920. “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bu kere intihap edilen azalarla İstanbul Meclisi Mebusanı’ndan iltihak eden azalardan müteşekkil bulunmasına karar verildi.” Kuvvei İcraiye Teşkiline Dair Heyeti Umumiye Kararı, Karar No 5, 25.4.1920. Bu dönemin bilgisi için: Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 25.



214



Yönetim Zamandizini



Mebusan’dan katılan mebuslarla birlikte 404 kişiden oluşan ilk BMM üyelerinden 49’u mülki idare amiridir (kaymakam, vali, mutasarrıf, nahiye müdürü).48 Bununla birlikte mebus seçilenler arasında eytam müdürü, muallim, bölük kumandanı, bidayet reisi, ceza reisi, nüfus müdürü, mektupçu, evkaf müdürü, yüzbaşı, binbaşı, kadı, müftü, vb. memurlar ile meclisi umumi azası, belediye reisi gibi görevliler de bulunmaktadır. Meclisi Mebusan başkanı Celaleddin Arif Bey, Yunus Nadi, Dr. Adnan, Hüsrev ve Cami beylerle Halide Edip Hanım, Rıza Nur, Yusuf Kemal, Abdullah Azmi, Hoca Vehbi 2 Nisan günü Ankara İstasyonu'nda Mustafa Kemal Paşa ve kalabalık bir topluluk tarafından karşılanmıştır.49 Heyeti Temsiliye'nin son tebliği 22 Nisan günü yayımlanmıştır: "Tanrı'nın yardımıyla Nisanın 23'üncü Cuma günü Büyük Millet Meclisi açılarak çalışmaya başlayacağından o günden sonra bütün mülki ve askeri makamların ve bütün ulusun başvuracağı en yüce kat adı geçen Meclis olacaktır."50 Büyük Millet Meclisi: Kuvvetler Birliği Ankara'da "olağanüstü yetkilere sahip" (salahiyet-i fevkaladeyi haiz) kurucu nitelikli Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 Cuma günü, saat 13.45’te toplanmıştır. İstanbul mebusanından bir kısım üyeler bu meclise katılmıştır; daha sonra Malta'dan gelenler de katılacaktır. Açılış toplantısına 115 mebus yetişebilmiştir. Hazır bulunan en yaşlı üye 1845 doğumlu Sinop milletvekili Şerif Bey’dir. BMM Şerif Bey'in nutku ile açılmıştır: "İstanbul işgal edildi ve Halifelik makamı ile hükümetin bağımsızlığı alındı. Buna boyun eğmek, yabancı esirliğini kabul etmek demektir. Tam bir bağımsızlık ile yaşamak azminde olan, ezeli olarak hür ve bağımsız milletimiz, esirliği şiddetle reddederek bu meclisi meydana getirmiştir." Bu konuşmadan sonra Ankara mebusu Mustafa Kemal Paşa meclisin hangi azadan teşekkül edeceğine dair bir beyanat vermiştir. Ardından Mazbataları Tetkik Encümeni (seçim tutanaklarını inceleme komisyonu) ile muvakkat katip seçimi yapılmıştır. Meclisin ilk oturumu-ilk celsesi 45 dakika sürmüş, toplantı 14.30’da sona ermiştir. BMM'nin açılmasıyla Türk kurtuluş savaşı yeni bir aşamaya girmiştir. Heyeti Umumiye’nin ilk kararı BMM’nin Sureti Teşekkülü Hakkındadır: “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bu kere intihap edilen azalarla İstanbul Meclisi Mebusanı’ndan iltihak eden azalardan müteşekkil bulunmasına karar verildi.” 29 Nisan tarihli oturumda Meclisi Ali'nin adı "Büyük Millet Meclisi" olarak kabul edilmiştir. Ankara mebusu Mustafa Kemal Paşa 24 Nisan’da BMM'de bir konuşma yapmıştır.51 Mustafa Kemal Paşa'nın nutku, mütarekeden meclisin açılmasına kadar geçen zaman zarfında cereyan eden siyasi ahval hakkındadır. Konuşma üç bölümden oluşmaktadır: "1) Mütarekeden Erzurum Kongresi'ne kadar geçen 48 49 50 51



Atatürk ve İdare, s. 114-116. Kazım Karabekir, agk., s. 566. Nutuk. Konuşma metni makale sonuna eklenmiştir, (Ek-4).



1920 Yılı



215



zaman zarfındaki ahvale dair, 2) Erzurum Kongresi'nden 16 Mart tarihine kadar yani İstanbul'un düşmanlar tarafından işgal edildiği güne kadar, 3) 16 Mart'tan bu dakikaya kadar olan ahvale dair." Mustafa Kemal Paşa, bu konuşmanın ardından hükümet teşkilatı hakkında bir teklif sunmuştur: “Efendiler! Bütün maddi, manevi mesuliyeti Heyeti Temsiliye namı altında bulunan heyet üzerine almış ve 16 Mart 1336 tarihinden bu dakikaya kadar bütün acı safhalara, manzaralara karşı ifayı vazifeyi fevkalade bir vazife bilmiştir; bu mesuliyet çok ağırdır. O heyeti artık bu ağır yükün altında bırakmayınız, bu dakikadan itibaren teklif ediyorum, derhal mukadderatı memleketi deruhte buyurunuz. Bundan ictinab etmeye lüzum yoktur. Bu vazife o kadar mühim, içinde bulunduğumuz zaman o kadar tarihidir ki, bu koca mesuliyeti içinizde üç-beş kişiye tahmil etmekle iktifa edemeyiz. Bütün bu meclis, bütün manasıyla mesul olmak lazım gelir. Millet bizi ancak bunun için gönderdi, bizi buraya beş kişinin eline milleti terk edelim diye göndermemiştir.”



Mustafa Kemal Paşa tarafından BMM’ye sunulan ve kısa bir tartışmadan sonra kabul olunan teklif şu ilkelerden oluşmaktadır: 1) Hükümet kurmak zorunludur. 2) Geçici olduğu bildirilerek bir hükümet başkanı tanımak ya da bir padişah vekili ortaya çıkarmak uygun değildir. 3) Meclis’te yoğunlaşan ulusal iradenin, yurt alınyazısına doğrudan doğruya el koymasını kabul etmek temel ilkedir. Büyük Millet Meclisi’nin üstünde bir güç yoktur. 4) Büyük Millet Meclisi yasama ve yürütme yetkilerini kendinde toplamıştır. 5) Meclis’ten seçilecek ve vekil olarak görevlendirilecek bir kurul hükümet işlerine bakar. Meclis başkanı bu kurulun da başkanıdır. 6) Not: Padişah ve halife, baskı ve zordan kurtulduğu zaman, Meclis’in düzenleyeceği yasal ilkeler içinde durumunu alır.



Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta bu ilkelere göre kurulan bir hükümetin niteliğinin kolaylıkla anlaşılabileceğini belirtmektedir: “Böyle bir hükümet, ulusal egemenlik temeline dayanan halk hükümetidir. Cumhuriyet’tir. Böyle bir hükümetin kuruluşunda ilke, kuvvetler birliği kuramıdır.” Mustafa Kemal Paşa, aynı gün TBMM reisi seçilmiştir. Erzurum mebusu Celalettin Arif Bey Reisi Sani (ikinci başkan), Çelebi Abdülhalim Efendi Birinci Reis Vekili seçilmiştir. Muvakkat İcra Encümeni [Geçici Yürütme Kurulu] BMM’nin üçüncü gününde Bir Muvakkat İcra Heyeti teşkiline dair takrir verilmiştir. Erzurum mebusu Celaleddin Arif bey tarafından verilen önerge gereğince iki encümen kurulacaktır: "Bunlardan biri (Layiha Encümeni) Meclisin muamelatını tanzim, Heyeti İcraiyesini teşkil ve heyeti icraiye ile meclisin münasebatını tayin edecektir. Bu onbeş azadan mürekkep olacaktır. Diğer encümen (İcra Encümeni) ise beş-altı zattan müteşekkildir." Bu konuda verilen ikinci takrir “intihab edilecek icra vekillerinin muvakkat olmasına ve intihabı katinin teşkilatı idariye programının kabulünden sonra yapılmasına dair”dir. Takrir, Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey ve arkadaşları tarafından verilmiştir. Önergenin ardından söz alan Bursa mebusu Muhittin Baha Bey şunları söylemiştir: 216



Yönetim Zamandizini



“… Beyefendiler pek ala biliyorsunuz ki bizim Hükümetimiz Osmanlı hükümetidir. Bizim hükümetimizi idare eden makamı celili hilafet ve saltanattır. Binaenaleyh bir hükümet teşkil ediyor değiliz. Bizim heyetimiz heyeti milliyedir, bir araya gelmemiz bir hükümet teşkili için değil, hukuku payimal edilen (ayaklar altına alınan) bir hükümetin resikarında bulunan hükümdarı ve halifesi esir edilen bir hükümetin hukuku mağsubesini müdafaa ve istirdad etmek içindir. Binaenaleyh burada bir hükümet teşkili mevzubahs olamaz, hukuku gasbedilen millet efradı hukukunu müdafaa ve istirdad için yine millet sıfatıyla icrai faaliyet edecektir. Bu itibarla bir hükümet teşkili teklifini bir hükümet-i muvakkateye isim vermek teklifini muvafık bulmuyorum.”



Heyeti Umumiye 5 numaralı kararıyla (kuvvei icraiye teşkili hakkında karar) yürütme gücünü oluşturmuştur. İcra Encümeni şu üyelerden oluşmaktadır: Cami Bey, Bekir Sami Bey, İsmet Bey (Erkanı Harbiye Reisi olduğu için), Hamdullah Suphi, Hakkı Behiç, Mustafa Kemal Paşa (Reis). İlk Meclis Hükümeti’nin çekirdeği Muvakkat İcra Encümeni’dir. Mustafa Kemal Paşa konunun önemine ilişkin bir konuşma yapmıştır: “…müstacalen, basit ve "muvakkat encümen" deyiniz, "heyeti idare" deyiniz, her ne derseniz deyiniz, içinizden birkaç kişi ayrılsın ve bütün vatanın her bir köşesinden vukubulmakta olan müracaatlara verilecek cevaplar tevakkuf halindedir, bunları çıkarsın ve icap edenleri Heyeti Umumiyeye arzetsin, mukarreratı asliye ve esasiyeyi buradan istihsal etsin ve teferruada ait olan şeyleri de yapıversin ve bu suretle makine durmuş olmasın ve sonra Vekiller Heyeti, İcra Heyeti buna verilecek şekil, bendeniz de Celaleddin Arif Beyin fikrindeyim, daha amik bir surette tetkik olunmalı ve oraya intihab olunacak zevat temasla kendileri anlaşabilirler.”



Celalettin Arif Bey, BMM’nin 1 Mayıs 1920 tarihli oturumunda icra encümeninin ortaya çıkış sürecini şu sözlerle anlatmıştır: “... evvel emirde devleti bir an evvel temşiyet ettirebilmek ve yüzüstü kalan işleri yürütebilmek için Heyeti İcraiye meselesini, birinci mesele olmak üzere kabul eyledik ve onun hakkında da birkaç maddeden ibaret bir kanun layihası tanzim ettik... bu layihayı hazırlarken bu konuya ilişkin verilmiş olan takrirleri de nazarı itibara aldık.” İcra Encümeni’nin kurulduğu gün “Umuru Şeriye Encümeni teşkiline ve mezkur encümen reisinin heyeti icraiyeye dahil bulunmasına dair” bir takrir verilmiştir. Çorum mebusu Fuad beyle arkadaşlarının önergesi kabul edilmemiştir. BMM’nin altı numaralı kararıyla onbeş üyeden oluşan layiha encümeni (Onbeş Zattan Mürekkep Layiha Encümeni Teşkili Hakkında Karar) kurulmuştur. Layiha Encümeni şu isimlerden oluşmaktadır: Rıza Nur, M. Kemal (istişari), Yusuf Kemal Bey, Yunus Nadi Bey, Hamdullah Suphi Bey, Hakkı Behiç Bey, Sırrı Bey, Refik Bey, Şeyh Servet Efendi, Haydar Bey, Besim Atalay, Ferid Bey, Abdülkadir Kemali Bey, Abdülhalim Çelebi Efendi. Bursa mebusu Muhiddin Baha Bey ve arkadaşları tarafından verilen on encümen teşkiline dair takrir kabul edilmiştir. Kurulacak encümenler şunlardan oluşmaktadır: Umuru Şeriye-Evkaf; Dahiliye-Emniyeti Umumiye-Posta, Telgraf; Hariciye; Maliye-Rüsumat; Ticaret-Ziraat-Orman-Maadin-Umuru İktisadiye; Adliye ve Mezahib; Maarif; Müdafaai Milliye; Nafıa; Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye. 27 Nisan’da alınan heyeti umumiye kararıyla bir de irşad 1920 Yılı



217



(propoganda) encümeni kurulmuştur. Osmanlı Meclisi Mebusan içtüzüğünün değiştirilerek uygulanmasına karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti [İhtilal Hükümeti] BMM'nin 3 numaralı kanunu -İcra Vekillerinin Sureti İntihabına Dair Kanun 2 Mayıs 1920 tarihinde kabul edilmiştir. Dört maddelik bu kanunla kurulan hükümete İcra Vekilleri Heyeti, başkanına da İcra Vekilleri Heyeti Reisi adı verilmiştir. İlk İcra Vekilleri Heyeti 11 vekaletten (bakanlıktan) oluşmaktaydı: Şeriye ve Evkaf, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye, İktisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin), Maarif, Adliye ve Mezahib, Maliye ve Rüsumat-Defteri Hakani, Nafıa, Dahiliye (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf), Müdafaai Milliye, Hariciye, Erkanı Harbiyeyi Umumiye. İcra vekilleri, BMM içinden BMM’nin salt çoğunluğu ile seçilecekti. Her vekil, görevli olduğu işlerin yürütülmesinde ilgili encümenin görüşünü alabilecekti. İcra vekilleri arasında çıkacak uyuşmazlıkları BMM çözecekti. İcra Vekilleri Heyeti, Genelkurmay işlerini de yürütecekti. İlk BMM Hükümeti (İcra Vekilleri Heyeti) 24 Ocak 1921 tarihine kadar görev yapmıştır. Yasa kabul edildikten sonraki gün icra vekili seçimleri yapılmıştır. Oylamaya 137 mebus katılmıştır. İcra Vekilleri Heyeti Reisliği’ne Mustafa Kemal Paşa seçilmiştir. Vekilliğe seçilen isimler ve aldıkları oy sayısı şöyledir: Umuru Şeriye Vekaletine 80 oyla Karacabey Müftüsü Mustafa Fehmi Efendi, Dahiliye Vekaletine 96 oyla Cami (Baykut) Bey, Adliye Vekaletine 83 oyla BMM Reisi Celaleddin Arif Bey, Nafıa Vekaletine 79 oyla İsmail Fazıl Paşa, Hariciye Vekaletine 121 oyla Bekir Sami Bey, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaletine 127 oyla Dr. Adnan Bey, İktisat Vekaletine 99 oyla Yusuf Kemal Bey, Müdafaai Milliye Vekaletine 118 oyla Fevzi Paşa, Erkanı Harbiyei Umumiyeye 129 oyla İsmet Bey seçilmiştir. Maliye ve Maarif Vekaletleri için çoğunluk sağlanamadığından ertesi gün yeni bir oylama yapılmış, bu oylama sonunda Maliye Vekaletine Hakkı Behiç Bey, Maarif Vekaletine Rıza Nur Bey seçilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti – İlk BMM Hükümeti (2 Mayıs 1920-24 Ocak 1921) TBMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa (24 Nisan 1920-29 Ekim 1923) İcra Vekilleri Heyeti Reisi: Mustafa Kemal Paşa (3 Mayıs 1920-24 Ocak 1921) Şeriye ve Evkaf: Mustafa Fehmi Efendi (Karacabey Müftüsü) Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye: Dr. Adnan Bey İktisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin): Yusuf Kemal Bey (Tengirşek); 10 Ağustos’tan itibaren Celal Bey (vekaleten) Maarif: Rıza Nur Bey; 16 Aralık 1920’den itibaren Hamdullah Suphi Bey. Adliye ve Mezahib: BMM Reisi Celaleddin Arif Bey; 1 Kasım-4 Kasım arasında Abdülkadir Kemali Bey (vekaleten); 5 Kasım-16 Aralık arasında Hariciye Vekili Muhtar Bey (vekaleten); 16 Aralık-20 Aralık Zekai Bey (vekaleten); 20 Aralık’tan sonra Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey (vekaleten). Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani: Hakkı Behiç Bey, 17 Temmuz 1920’den itibaren Ferit Bey. Nafıa: İsmail Fazıl Paşa; 27 Aralık’tan itibaren Ömer Lütfi Bey. Dahiliye (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf): Cami Bey (Baykut), 14 Temmuz17 Temmuz arasında Dr. Adnan Bey (vekaleten); 17 Temmuz-2 Ağustos arasında



218



Yönetim Zamandizini



Hakkı Behiç Bey; 4 Eylül-6 Eylül arasında Nazım Bey; 6 Eylül 1920-21 Mart 1921 arasında Refet Bey. Müdafaai Milliye: Fevzi Paşa Hariciye: Bekir Sami Bey; 10 Ağustos’tan itibaren Muhtar Bey (vekaleten) Erkanı Harbiyeyi Umumiye: İsmet Bey



İcra Vekilleri Heyeti, Hükümet (Bakanlar Kurulu) niteliğindedir. Reisi, Başbakan statüsündedir. Meclis Başkanı ise devlet başkanı statüsündedir. BMM Reisi ile Hükümet Reisi farklı görev ve işlevlere sahiptir. Mustafa Kemal Paşa, 24 Nisan tarihinde BMM Reisi seçilmiştir; bu görevi 29 Ekim 1923’e kadar devam edecektir. 3 Mayıs tarihinde İcra Vekilleri Reisi seçilmiştir; bu görevi 24 Ocak 1921’de sona erecektir. Bu tarihten sonra BMM Reisliği ile İcra Vekilleri Heyeti Reisliği aynı kişide birleşemeyecektir. Cumhuriyetin ilanına dek BMM’de beş icra vekilleri heyeti görev yapmıştır. BMM, Osmanlı’da 19. yüzyılda ortaya çıkan bakanlık örgütlenmesi için kullanılan “nezaret” sözcüğü yerine “vekalet”i; bakan için kullanılan “nazır” sözcüğü yerine de “vekil”i getirmiştir. Terimlerdeki bu değişikliğin nedeni Hakimiyeti Milliye gazetesinin 9 Kasım 1920 tarihli başyazısında şöyle açıklanmaktadır:52 “… Ankara’da teşekkül etmiş olan millet hükümetinin şubeleri tesis edilirken, İstanbul’da ‘nezaret’ tabir edilen makamlara burada ‘vekalet’ denmişti. Bu vekaletin buradaki manası, milletin ve onun temsilcisi olan Millet Meclisi’nin vekaletidir. Fransızca karşılığı ‘senterm’ değil ‘manda’dır. Halbuki İstanbul hep hülya içinde bu vekaletleri, nezaretlerin vekaletleri zannediyor ve galiba en ziyade kendisini aldatan şey de bu oluyor. Halbuki iki mana arasındaki fark, doğu ile batı kadar uzaktır!”



İcra Vekilleri Heyeti ilk toplantısını Mustafa Kemal Paşa başkanlığında 5 Mayıs’ta yapmıştır.53 Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi ile İcra Vekilleri Heyeti arasında devir teslim yapmıştır. Bu ilk toplantıda emperyalizme karşı kimlerle işbirliği yapılacağı tartışılmış; Hariciye Vekili Bekir Sami Bey ile İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'ler Sovyet Rusya ile görüşmelere memur edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti'nin programı BMM’ye 9 Mayıs’ta sunulmuş ve Rıza Nur Bey tarafından okunmuştur.54 Programda Hükümet'in emperyalistleri Misakı Milli'ye saygılı kılmak, birlik ve asayişi sağlamak, Kuvayı Milliye'yi düzene sokmak, ekonomiyi kuvvetli kılmak için çalışacağı belirtilmektedir: “Milletin maruz bulunduğu ahkamı fevkaladeden dolayı nazari, karışık ve uzun süren mesai ve muamelata mahal olmadığı malumu alileridir. Meclisi alileri namına işe başlamış olan Heyeti İcraiyemizin deruhde ettiği mesai vatanın selameti, Hilafet ve saltanatın istiklal ve masuniyeti, milletimizin pür şanıu şeref bir tarihi zafer ve temeddüne istinad eden beka ve mevcudiyeti gayei ulviyesine matuftur. Bu itibarla deruhde ettiğimiz vazifeyi, bu gayemizin istihsaline kadar milletin vahdet ve tesanüdüne güvenerek atıldığımız bir cidal diye kabul ediyoruz.” 52 53 54



“İstanbul Zihniyeti”, Hakimiyeti Milliye, 9 Kasım 1920. Yusuf Kemal Tengirşek, Vatan Hizmetinde, İstanbul 1967, s. 140. TBMM ZC Cilt I, s. 241-245.



1920 Yılı



219



Dahiliye Vekili Cami Bey, 14 Temmuz günü istifa etmiştir. Hükümet temsilcisi olarak Roma'ya gönderilen ve geri dönmeyen Cami Bey'in (Baykut) yerine 17 Temmuz 1920'de Maliye Vekili Hakkı Behiç seçilmiştir. Aradaki sürede bu görevi İstanbul mebusu Dr. Adnan Bey vekaleten yürütmüştür. Maliye Vekilliğine ise İstanbul mebusu Ferit Bey seçilmiştir. Dahiliye Vekili Hakkı Behiç Bey, sağlık sorunlarını gerekçe göstererek 2 Ağustos’ta istifa etmiştir. BMM Tutanakları, Behiç Bey’in bir hafta içinde verilen sekiz soru önergesi üzerine istifa ettiğini göstermektedir: Canik mebusu Nafiz Beyle kırkbeş arkadaşı mebuslara ait mektupların sansür edilmesi hakkında açıklama talep etmişler; Karahisarısahip mebusu Mehmet Şükrü Bey; Bekir Sami, Hacim Muhittin ve Aşir Beylerin azledilmeleri ve neden divanı harbe sevk edilmedikleri hakkında açıklama istemiş; yine Mehmet Şükrü Bey, Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Beyin Siirt mutasarrıflığına tayin edilme sebebini sormuştur. Tokat mebusu Nazım Bey, 4 Eylül günü 89 oya karşı 98 oyla BMM tarafından Dahiliye Vekili seçilmiştir.55 Mustafa Kemal Paşa, BMM Başkanı olması dolayısıyla kendisini görmeye gelen Nazım Bey'i kabul etmemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Nutuk’ta Nazım Bey'in muhalefete hazırlananlar tarafından İçişleri Bakanlığı'na getirildiğini; böylece Nazım Bey'in hükümetin bütün iç yönetim örgütünün (dahili idare makinesinin) başında, ülke ve ulusa değil, ancak paralı uşağı olduğu kimselerin isteğine en büyük hizmeti yapabilecek duruma geldiğini söyler. Göreve geldikten iki gün sonra Mustafa Kemal Paşa’nın isteğiyle istifa eden Nazım Bey, yabancı örgütlere casusluk ettiği gerekçesiyle İstiklal Mahkemesinde yargılanacaktır. 6 Eylül’de Dahiliye Vekilliğine Refet Bele getirilmiştir. İzmir mebusu Refet Bele, 6 Eylül 1920-21 Mart 1921 ile 30 Haziran 1921-5 Ağustos 1921 tarihleri arasında iki kez Dahiliye Vekilliği yapmıştır. Abdülkadir Kemali Bey, 4 Kasım’da Adliye Vekaleti vekilliğinden istifa etmiştir. Abdülkadir Kemali Bey, 1 Kasım 1920'de, izinde olan Adliye Vekili Celaleddin Arif Bey yerine kendisi izinden dönene kadar vekil olarak seçilmişti. İstifaya "sağlık sorunları" gerekçe gösterilmiştir: "Ahvali sıhhiyemin adliye işleriyle şu sırada iştigale müsait olmaması nedeniyle…." İcra Vekilleri Kanunu'nun İkinci Maddesini Muaddil Kanunla 4 Kasım tarihinde vekil seçimi usulü değiştirilmiştir: "İcra Vekilleri, Büyük Millet Meclisi Reisi'nin, Meclis azalarından göstereceği adaylar arasından, salt çoğunluk ile seçilir." Bu değişiklikten önce bakanlar, doğrudan doğruya ve ayrı ayrı Meclis'çe seçilmekteydi. Yasanın görüşmelerinde Mazhar Müfit Bey, İcra Vekilleri Heyeti’nin “ihtilal hükümeti” olduğunu söylemiştir: “… Kanuni Esasi’den bahs olunuyor, Kanuni Esasi’nin bu mecliste zaten yeri yoktur. Kanuni Esasi Hükümeti, bugün sulhü kabul eden İstanbul Hükümeti’dir, bu hükümet değildir. İhtilal Hükümeti’nin Kanuni Esasisi değildir. İhtilal Hükümeti’nin kanuni esasisi yoktur.”



16 Aralık’ta Maarif Vekili Dr. Rıza Nur yerine Hamdullah Suphi seçilmiştir. Heyeti Vekile, 24 Ağustos'ta parafe edilen anlaşmayı imzalamak üzere Ali 55



Nutuk; TBMM ZC, Cilt III.



220



Yönetim Zamandizini



Fuat Paşa'dan sonra İktisat Vekili Yusuf Kemal ve Maarif Vekili Rıza Nur Beylerin de Moskova'ya gönderilmesine karar vermişti. Rıza Nur, bu görevlendirmeyi "Mustafa Kemal Paşa beni başından atıyordu!" biçiminde yorumlamıştır. BMM Riyaseti, Dr. Rıza Nur Bey uzun süre Ankara'dan ayrı kalacağı için yerine bir başkasının seçilmesini istemiştir. 25 Aralık’ta Nafıa Vekili İsmail Fazıl Paşa'ya ademi itimat reyi (güvensizlik oyu) verilmiştir. Meclis, demiryolu malzemesi satın almak için İtalya'ya gönderilen mebuslar hakkında Bakan'ın yaptığı açıklamayı yeterli görmemiştir. Soru önergesi Karahisarısahip mebusu Mehmet Şükrü Bey tarafından verilmiştir. Önergede Anadolu demiryollarının yedek eşyasının alımı için İtalya'ya iki uzmanın yanı sıra iki mebus gönderilmesine itiraz edilmektedir. Mehmet Şükrü Bey, mebus yerine orada bulunan birtakım mümessillerin görevlendirilmesinin daha idareli olacağını belirtmiştir. Nafıa Vekili, satın alma işini emniyetli bir şekilde yürütme gerekçesiyle bu yönde bir karar verildiğini söylemiştir. 27 Aralık’ta Amasya mebusu Ömer Lütfi Bey Nafıa Vekili seçilmiştir. Halkçılık Programı: Mesleki Temsil – Ademi Merkeziyet Mustafa Kemal Paşa, 13 Eylül’de BMM'ye Heyeti Vekile’nin siyasi, toplumsal, idari, askeri konulardaki görüşlerini özetleyen ve idare teşkilatı hakkındaki kararlarını içeren bir program -Halkçılık Programı- sunmuştur.56 Program, Hükümet’in Beyannamesi olarak Meclis'in 18 Eylül 1920 tarihli toplantısında okunmuş; bu esas çerçevesinde gereken kanun tasarılarının da hazırlanmakta olduğu belirtilmiştir. Maliye Vekili Ferit Bey, BMM’ye sunulan metnin "hükümetin izleyeceği esasları gösteren siyasi program" niteliğinde olduğunu belirtmiştir: “Efendim şimdiye kadar azayi kiram tarafından teşkilat hakkında bilhassa ahalinin hukukunu tevsi etmek suretiyle, bazı teşkilat lüzumu hakkında efkar dermeyan edilmiş ve hükümetin bu hususta ne gibi fikirlerde bulunduğu sual edilmiştir. Hükümet programını Heyeti Aliyenize yalnız muhtıra olmak üzere arz ediyor. Riyaseti Celile’den yazılmış tezkerede bildirildiği veçhile hükümet buna ait mütealatı muhtasırca beyan ediyor. Tabi, bu kanun değildir. Bu kadar muhtasar bir kanun olamaz. Çünkü içinde teşkilata ait hukuku esasiyeye müteallik kısımlar vardır. İdarei umumiyeyi vilayata, idarei hususiyeyi vilayata, nevahiye ait kısımlar vardır ki, bunların her birisi başlı başına mutavvel bir kanun olmak lazım gelir. Bunların her birisi hakkında lazım gelen kanunları da her daire vekili bilhassa hazırlamaktadır. Heyeti Aliyenize gayet yakın bir zamanda takdim edilecektir. Bu, hükümetin bu gibi hususatta ne gibi esasat takip ettiğini göstermek üzere bir programdan ibarettir… Hükümetin siyasi programı mahiyetindedir.”



Programın Bolşevizm cereyanının eseri olduğunu iddia eden Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey, halkın ruhunu inceleme bakımından eksik bulduğu Hükümet’in din konusuna önem vermesini ve dine ilişkin kimi eklemeler yapmasını istemiştir. Maliye Vekili Ferit Bey “bu, Bolşevik programı değildir” sözleriyle Ali Şükrü Bey’e itiraz etmiş; Burdur mebusu İsmail Suphi Bey “Din kanunu ila56



TBMM ZC, Cilt IV; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, 2003; Zeki Sarıhan, agk., Cilt III.



1920 Yılı



221



hidir; din hakkında kanun yapılmaz” demiştir. Ali Şükrü Bey, Hükümet’in bu programı hangi gerekçeyle hazırladığını şöyle açıklamaktadır: “… Bugün düşüncemiz ve yegane vazifemiz memleketi kurtarmaktır ve bunun için cephede lazım gelen müdafaatı yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz vardır. Fakat askerimiz firar ediyor. Açık görüşelim, memleketin muhtelif mahallerinde isyanlar çıkıyor. Daha açık söylüyorum. Memleketin birçok yerlerinde halk bize karşı pek de lazım geldiği kadar merbut bulunmuyor. Binaenaleyh Hükümet’in programı bu gibi esasatı düşünüyor ve bunu ortaya atıyor. Fakat bu program halkın ruhunu tetkik noktai nazarından noksandır.”



Program, "maksat ve meslek" - "mevaddı esasiye" – “idare” başlıklarını taşıyan üç bölüm ve otuz bir maddeden oluşmaktadır.57 İlk Teşkilatı Esasiye Kanunu bu programdan çıkmıştır. 18 Eylül tarihli oturumda her encümenden seçilen üçer üyeyle özel bir komisyon (encümeni mahsus) oluşturulmuş ve program ilgili komisyona sevk edilmiştir. Komisyon, programın “esasiye ve idare” başlıklı bölümlerini Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası adıyla BMM’ye sunmuş ve tasarının görüşmelerine 18 Kasım’da başlanmıştır. Encümeni Mahsus Mazbata Muharriri İsmail Suphi Bey (Soysallı) uzun bir konuşma yapmış; ardından encümen mazbatası okunmuştur. “Ben diyemem ki biz hiçbir taraftan mülhem olmadık; belki Şark’ta, Rusya’da patlayan inkılabın bizim üzerimizde tesiri olmuştur” diyen İsmail Suphi Bey’in konuşmasından bir bölüm şöyledir:58 “… bu an memleketimiz tarihinde, tarihi idari ve siyasimizde hiç şüphesiz fevkalade bir andır… Biliyorsunuz ki bu memleketin öteden beri bir hastalığı vardır. Bu hastalık sui idare hastalığıdır. Bizde sui idare hastalığı muhtelif eşkal tahtında görünmüştür. Biliyorsunuz ki sui idareye çaresaz olmak ve bünyei devlete arız olan vehin ve inhitatı izale etmek için tanzimatı hayriyeye kanunu ve Gülhane hattı humayunu neşredilmiştir. Bugün aradan yarım asır geçtikten sonra biz bunu memleketin sui idare hastalığına çaresaz olacak bir deva mahiyetinde göremiyoruz. Yani o zaman da teşhiste hata edilmiş, derdin ilacı çareleri bulunmamıştır. Tanzimatı takip eden devri Hamidi dahi bidayette Tanzimatın eserini takiben, tanzimatın memlekete verdiği atalet kaidesi mucibince idarenin hareketini takip edememiş, memleketi Avrupalılaştırmak esasına doğru götürmek istemiştir. Fakat biliyorsunuz ki hükümdarın amali şahsiyesi, memlekette 93’te ilan edilen Meşrutiyet ve kanunu esasiyi akim bırakarak, memleketin sui idare hastalığını esaslı surette tedavi edememiştir. Gerek Tanzimat devri olsun gerek devri Hamidi olsun bize yalnız Avrupa’yı getirmek istemiştir. Fakat nasıl Avrupayı getirmiştir? Eşkali zahirisini 57



58



Mete Tunçay, bu programın kaynağını, Sovyet rüzgarlarının etkisiyle gittikçe güçlenen Halk Zümresi’nin (Zümre, 1920 yaz sonlarında örgütlenmiştir) “Siyasi Programı”ndan aldığını ileri sürmektedir. Nitekim 3 Eylül 1920’de hazırlanan Halk Zümresi Siyasi Programı, 8 Eylül 1920’de “Anadolu’da Yeni Gün” gazetesinde yayımlanmıştır. Mustafa Kemal’in Halkçılık Programı’nı ilan etmesinin nedeni, Halk Zümresi’nin bazı ilkelerini hükümet programı haline getirerek bu grubu zayıflatmak ve zümrenin üyelerini kendi yanına çekmek isteğine dayandırılmaktadır. Halk Zümresi’nin Beyannamesi, Karahisarı Şarki mebusu Mesut Bey’in 18 Eylül görüşmelerinde verdiği takrirde de dile getirilmiştir. Program, muhafazakâr çevrelerde tepkiyle karşılanacak, cumhuriyetin kabulü gibi yorumlanarak Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'nin kendisini dağıtarak "Muhafazai Mukaddesat" adında bir dernek kurulmasına sebep olacaktır. Mete Tunçay, Türkiye’de Sol Akımlar –I (1908-1925), Bilgi Yayınevi, İstanbul 1978, s. 90; TBMM ZC Cilt V, 18 Eylül 1920, s. 184. TBMM ZC, Cilt V., 18 Kasım 1920, s. 363-368.



222



Yönetim Zamandizini



taklit ile… Binaenaleyh memleketin bünyei esasisini tetkik ile hastalığa hakikaten ilaç vermemiştir… bu memlekette hakiki idare, halkın ihtiyacatına muvafık idare vazedilmemiştir. Binaenaleyh meşrutiyet istihsal edilmiştir. Fakat meşrutiyetin istihsali dahi biliyorsunuz ki sui idare hastalığına çaresaz olamamıştır… Hakimiyet bila kaydü şart milletindir maddesini bu kürsü üzerinde okumaktan fevkalede iftihar duyuyorum ve diyebilirim ki hayatımın en kıymetli anı bu andır. Çünkü, bu maddeye muadil zavallı millet bu kadar kan akıttığı halde daha böyle bir satır yazı hiçbir yerde görmemiştir.”



Encümen, “Meclis bir fırka değildir; mecliste fikir akımları vardır” gerekçesiyle BMM adına bir program yapmanın doğru olmayacağı kanısına varmıştır. Bu nedenle Hükümet’in program adıyla sunduğu metni, Encümen BMM’ye kanun şeklinde götürmüştür. Programın "maksat ve meslek" başlıklı ilk bölümünün, BMM’nin mukaddes gayelerini gösterdiği için, bir beyanname şeklinde yayınlanması uygun görülmüştür. Dört maddeden oluşan ilk bölüm, "Büyük Millet Meclisi'nin Beyannamesi" adıyla Heyeti Umumiye’de oylanmış ve yayımlanmasına karar verilmiştir. "Esasi ve idari" başlıklı ikinci bölüm, Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası'dır. Bu bölümde hükümetçe teklif edilen maddelerde kimi değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan ilki seçimlerde “mesleki temsil” usulünün getirilmiş olmasıdır. Hem BMM hem vilayet meclisi seçimlerinde mesleki temsil usulü kabul edilmiştir. İkincisi Encümen, BMM Reisliği ile İcra Vekilleri Reisliğini aynı kişide birleştiren maddeyi değiştirmiştir. Altı aylık uygulamanın çeşitli sorunlar ortaya çıkardığı belirtilmiş; Heyeti Vekile’nin Millet Meclisi karşısındaki sorumluluklarını daha iyi belirleyebilmek amacıyla BMM Reisliği ile İcra Vekilleri Reisliği’nin ayrılmasına karar verilmiştir. Aynı gün BMM, Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun (Halkçılık Programı) "maksat ve meslek" başlıklı ilk bölümünü bir bildiri olarak yayımlamıştır: "Meclisin görevi, Türk halkının milli sınırlar içinde hayat ve geleceğini sağlamak, halkı emperyalizmin ve kapitalizmin zulmünden kurtarmaktır. Halkın sefalet sebepleri, yeni araçlarla kaldırılacaktır; toprak, eğitim, adalet, maliye, iktisat, evkaf ve diğer alanlarda halkın ihtiyacına göre yenilikler yapılacaktır." (Ek-4) Mesleki Temsil Halkçılık Programı’nın seçim usulü, encümeni mahsusta “mesleki temsil” olarak değiştirilmiştir. Mevcut seçim sistemi iki dereceliydi. Bunun yetersizliğini görenler tek dereceli, yani doğrudan doğruya ve genel oy seçimleri istiyorlardı. Hükümet programında genel oy-nispi temsil sistemi kabul edilmişti. Encümen, seçim usulüne ilişkin iki maddeyi şu şekilde değiştirmiştir: “Mad-4: Büyük Millet Meclisi vilayetler halkınca meslekler erbabı temsil edilmek üzere doğrudan doğruya müntehap azadan mürekkeptir. Mad-13: Vilayet meclisleri meslekler temsil edilmek üzere vilayetler halkınca müntehap azadan mürekkeptir. Encümen mazbatasında mesleki temsil usulüne nasıl karar verildiği şöyle açıklanmaktadır: “Şimdiye kadar bu memlekette teşekkül eden meclisler, daima güzideler sınıfından teşkil etmiş meclislerdir. Halktan kimse gelemiyordu. Binaenaleyh bidayeti emirde encümen temsili meslekiyi intihabatta esas olarak kabul etmeye karar vermiştir. Hükümet bize gönderdiği programda da temsili nispiyi kabul ediyordu. Encümen



1920 Yılı



223



düşündü: Ne şekil intihap kabul edelim? Alelade doğrudan doğruya bir dereceli intihap mı yapalım, yoksa temsili meslekiyi mi kabul edelim? Biliyorsunuz efendiler, bir dereceli intihapta, akalliyetin ekseriyete tahakkümü ihtimali pek çoktur. Çünkü, nihayet ekseriyetle intihap edileceğine göre bir liva halkının adedi nüfusuna nazaran, cüzi bir ekseriyetle o vilayet namına bir mebus gelmesi ve burada vekil olarak bulunması ihtimali pek varittir. Halbuki bu doğru bir şey değildir. En doğru olanı; halkı, hayatı ameliyede olduğu gibi, mümkün olduğu kadar hayatı umumiyeye muvafık surette Meclis’e nakletmektir. O halde hayatı ameliyede de halka bakıyoruz, nelerle meşguldür?”



Mesleki temsil usulü, 24 Ekim tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesinin başyazısında ele alınmıştır. Gazete bu usulün esasını, “memleket işlerinde hakiki, milli ve bilhassa salim bir tarzda emek düsturunu hakim kılmaktan ibaret olan sosyalizm, yani komünizm” olarak açıklamaktadır: “Büyük Millet Meclisi'nde geçende hükümet tarafından verilmiş olan icraat programını inceleyen encümeni mahsus, geçen hafta zarfında Türkiya'nın geleceği bakımından pek büyük bir ehemmiyet taşıyan bir karar aldı. Hükümeti halka vermek isteyen ve bu hususta hükümetle müttefik bulunan encümen, bunun selametle tatbikini ancak bir şart ile, seçimlerin azami bir selamet ve sıhhatle salim ve doğru olabileceği hakkında, bir zamandan beri müdafaa edilmekte olan görüşe iştirak etmiş, yani seçimlerde mesleki temsil esasını koymuştur... Bugün mevcut olan seçimler iki dereceli idi. Bunun eskiliğini, geriliğini, yetersizliğini görenler bir dereceli, yani doğrudan doğruya ve genel oy seçimleri istiyorlardı. Fakat bizde ne seçimlerin azami surette salim olmasını temin eden kanunlar ve nizamlar, ne toplumsal şartlar ne de mesleki teşkilat mevcut olduğu için bu usulün faydasızlığı anlaşılmakta gecikilmedi ve mesleki temsil fikri bundan doğdu… Mesleki temsil demek, başlı başına yeryüzünde mevcut olan hükümet ve idare tarzlarından ayrı, yeni bir usul tesisi demek değildir. Bilakis bu, gayesi Türkiye’de mesleki teşkilatı süratle vücuda getirmekten ibaret ve belki de geçici bir tedbirdir. Esası, memleket işlerinde hakiki, milli ve bilhassa salim bir tarzda “emek” düsturunu hakim kılmaktan ibaret olan sosyalizm, yani komünizmdir. Mesleki temsilin taraftarı olanlar, bunu ortaya atarak aylardan beri müdafaa etmiş bulunanlar, meseleyi şu suretle koyuyorlar. Memlekette her şeyden evvel emeği hakim kılmak, zararlı mücadeleleri ve bilhassa bürokrasi tahakkümünden ibaret olan hükümet kuvvetini ortadan kaldırarak, bütün kudret ve salahiyeti halkın çalışan kısmına vermek lazımdır. Ancak emek erbabı, yeni tabiriyle emekçiler, bugün tamamen şekillenmemiş bir halde bulundukları ve kendilerine verilen bu hukuk ve salahiyetleri, bilhassa Bolşeviklere alışık olmamaları ve genel hizmetler meselelerinde cahil bulunmaları hasebiyle iyi kullanamayacakları için, bunların, işleri muntazam bir surette ele almalarını temin etmek üzere, seçimlerin esasını, emek meslekleri arasındaki teşkilata ve bu meslekler arasında tabi olarak mevcut olan dayanışmanın fiili bir etkeni olacak tarzda tesir icra edecek hale getirilmesine dayandırmak lazımdır. Böyle hareket edildiği takdirde sosyalizm kaderinin bütün esaslarının, memlekette kolaylıkla ve verimli bir surette tatbiki mümkün olacaktır. Aksi takdirde halk seçim işlerinin karışıklıklarına vakıf olmadığı için, genel oy usulü hiçbir şeyi temin etmedikten başka, belki de yeni bir unsur kararsız kalmış ve karışmış olabilecektir.”



Ademi Merkeziyetçi İdare Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası, illere yerel işler bakımından tüzel kişilik ve özerklik vermekte, merkezi yönetimin devletin egemenlik haklarından 224



Yönetim Zamandizini



kaynaklanan bazı temel yetkileri dışında kalan bütün alanları il meclislerinin yönetimine bırakmaktadır. BMM’nin vekili ve temsilcisi olarak tanımlanan valiler, il meclislerinden ayrı tutulmuştur. BMM Hükümeti tarafından atanacak olan vali ilde yalnızca genel devlet işlerinden sorumludur; vakıflar, eğitim, sağlık, ekonomi, tarım, bayındırlık ve sosyal yardım gibi alanların yönetimi vilayet meclislerine bırakılmıştır. İl halkınca iki yıllık süre için seçilen vilayet meclislerinin kendi üyeleri arasından bir başkan ve bir idare heyeti seçmesi öngörülmüştür. Vilayet meclislerinin kararlarını yürütme yetkisi bu heyete aittir. Tasarının il dışında anayasal güvence altına aldığı ikinci yerel yönetim birimi nahiye (bucak) tüzelkişiliğidir. Nahiye müdürleri, nahiye meclisleri tarafından seçilmektedir. Amaç ulusal birliği sağlamak olmasına rağmen, BMM’nin yapısı sıkı bir merkeziyetçiliğe yönelinmeyeceğini göstermiştir. Mebuslar arasında ademi merkeziyetçi bir idare sistemini savunanların sayısı az değildir. Dönemin ademi merkeziyetçi idare anlayışı, “halka doğru gitmek”, “yurdu yönetme hakkını emekçilere vermek”, “her kavme kendi muhitinde gelişme imkanı vermek”, “hükümetlerin halkın eline geçmesi”, “idareyi halka teslim etmek” gibi farklı tanımlarla karşımıza çıkmaktadır. Tasarının 20 Kasım’daki görüşmelerinde Dr. Abidin Bey şunları söylemiştir: "Emekçilere yurdu yönetme hakkı vermezsek, tarih bizi telin edecektir. Millet bu hakkı tüfekle mi, zorla mı, ne ile olursa alır.” Tasarının 29 Kasım tarihli görüşmelerinde Antalya mebusu Halil İbrahim Bey, yasanın amacını “halkçılığın ciheti tatbikiyesine geçmek ve umuru idareyi halkın eline vermek” olduğunu belirtmekte, ancak halkın böyle bir ihtiyacının bulunmadığını düşünmektedir. Halil İbrahim Bey’in sözleri, ademi merkeziyetçi idare arayışının Bolşevizm rüzgarını kesme amacıyla şekillendiğini düşündürmektedir: “Şüphesiz milletin istiklal ve hakimiyetini temin için teşekkül eden bu Meclis bundan başka bir şey düşünemezdi. Binaenaleyh şu fikrin mecliste müzakeresinden fikren mütelezziz ve milletin namına da müteşekkirim. Zaten komünistlikten gelen ve sel halini alan şu cereyanın önüne durmaktan ise, etrafa setler yaparak müsmir (faydalı) bir hale getirmek bittabi daha evladır. Gerçi hepimiz isteriz ki bu umuru idare halkın eline verilsin ve bendeniz de buna iştirak taraftarıyım. Çünkü kendim de demokrat bir aileye mensubum. Mamafih bu fikrin lehinde olmakla beraber şüphesiz bazı fikrime dokunan noktaları izah etmek isterim… Millet halkçılıktan ziyade hakkını istiyor… Halkın bir müracaatı olduğu zaman işi görülmelidir… Her kime ve her ne olursa olsun bir ihtiyaç hissetmeden verilecek olursa heder olur. Mesela saat ihtiyacını hissetmeyen bir kimseye altından ve en birinci bir saat verirsek emin olunuz ya kıracaktır ya da kaybedecektir. Çünkü o ihtiyacı hissetmemiştir.”



Henüz BMM açılmadan önce, 21 Şubat 1920 tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesinde “Asrın Prensipleri” başlıklı yazıda ulusal birliğin ademi merkeziyetçi idare sistemiyle sağlanacağı vurgulanmaktaydı: “… Bizim de milli vaziyetimiz sınırımızla belirlenmiş bir milliyettir. Mütareke sınırı, kabul ettiğimiz milliyet prensiplerinin çizdiği sınırdır. Bunun dahilinde yaşayan insanları, ırkları ve kavimleri ne olursa olsun millettaşımız sayıyoruz. Aynı zamanda Osmanlı memleketlerinin her tarafı için faydalı gördüğümüz ademi merkeziyetçi idareyi destekleyerek, her kavmin kendi muhitinde gelişme imkanını da



1920 Yılı



225



temin etmiş oluyoruz. Asrımız prensipleri olarak bizim anladığımız milliyet esası budur. Biz hiçbir milleti ırkımız içinde boğmak istemediğimiz gibi, ırktaşımız menfaatına ayrı bir ırka mensup vatandaşlarımızı da rencide etmeyi kabul edemeyiz. Şimdiye kadar haricin telkinleri eseri olarak bize hıyanet etmiş olan Hıristiyan vatandaşlarımızdan bir kısmını da aynı prensiplerimiz himaye edebilir. Fakat onlardan da aynı iyi niyeti ve milli prensiplerde aynı ölçülülüğü ve hakşinaslığı görmek hakkımızdır.”



BMM yönetimi, toprak üzerindeki kuruluşunu yerele güç vererek gerçekleştirmiş, vilayet şuraları üzerinden iktidar yeni aktörlere devredilmiştir. Bu kuruluş, toprak üzerinde küçük ölçekli il esasında örgütlenmeyle birlikte gelişmiştir. Umumi Müfettişlik Sistemi Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası’nda “küçük bölgeli il sistemi” esas alınmış, Osmanlı döneminden kalan “eyalet kademesi” kaldırılmıştır: “Türkiye, coğrafi vaziyet ve iktisadi münasebet noktai nazarından vilayetlere vilayetler kazalara münkasem olup kazalar da nahiyelerden terekküp eder.” Bununla birlikte tasarı, illerin üzerinde ‘umumi müfettişlik’ adıyla yeni bir örgütlenme getirmiştir. Tasarıda, “vilayetler, iktisadi ve içtimai münasebetleri itibariyle birleşerek, umumi müfettişlik kıtalarını vücuda getirirler” şeklinde yer alan cümleye BMM görüşmeleri sırasında itiraz edilmiş ve cümle “vilayetler, iktisadi ve içtimai münasebetleri itibariyle birleştirilerek, umumi müfettişlik kıtaları vücuda getirilir” biçiminde değiştirilmiştir.59 1921 tarihli Teşkilatı Esasiye Kanunu’nun BMM’deki yasalaşma süreci, umumi müfettişlik kurumunun taşra örgütlenmesini tamamlayan bir ‘merkezileşme mekanizması’ ya da bir başka deyişle ‘genel gözetim kurumu’ olarak düşünüldüğünü göstermektedir. Anayasa görüşmelerinde, komisyon sözcüsü (Karesi mebusu) Vehbi Bey, ülkede umumi müfettişlikler kurulmasının amacını, “merkezi yönetim ve yerel yönetimin birbirine temas etmemesi dolayısıyla ortaya çıkan boşluğu doldurmak” isteğiyle açıklamıştır. Umumi müfettişliklerin idari bir kademe oluşturmadıklarını belirten Vehbi Bey, bu mekanizmanın kendilerine verilen geniş yetkilere karşılık, “şiddetli bir teftişe tabi tutulmaları gereken” yerel meclisler için getirildiğini söylemiştir. Vehbi Bey’e göre umumi müfettişler, yalnızca teftişle değil, memleketin birliğini korumakla görevlendirilmiştir.60 Anayasa tasarısına ilişkin Hususi Komisyon Raporu’nun “mucip gerekçeler” bölümünde, umumi müfettişlik sisteminin geniş bir ademi merkeziyet ile yönetilen memleket topraklarını merkeze sıkı bir şekilde bağlayacağına ve böylece yönetim mekanizmasının düzgün bir biçimde işleyeceğine dikkat çekilmiştir. Toprakta “Küçük Bölgeli İl” Esası Devrimci dönüşümlerin neden olduğu kırılma dönemlerinde hem toplumsal iktidar ilişkileri hem de toprak üzerindeki devlet örgütlenmesi yeniden tanımlanmaktadır. BMM’nin bu yöndeki ilk kararı, örgütlenmede küçük bölgeli il esa59 60



TBMM ZC, Devre 1, Cilt 7, İ.1, 20.1.1337/1921. Vehbi Bey, 10 Mayıs 1921 tarihinde kurulan Müdafaai Hukuk Birinci Grubu’nun İdare Heyeti’nde yer almaktadır. TBMM ZC, Devre 1, Cilt 7, İ.134, 17.1.1921, s. 292-299.



226



Yönetim Zamandizini



sını benimsemek olmuştur. Bununla birlikte yönetsel coğrafyada topyekûn bir merkez-sınır değiştirme müdahalesi yerine kısmi değiştirmeler gerçekleştirilmiştir. Meclis Hükümeti, egemenliğini tesis ettiği alanlarda Osmanlı taşra yönetimi sistemine köklü bir müdahalede bulunmamış, ilgili mevzuatın yürürlüğünü kabul etmiştir. Bu, “eyalet ölçekli yönetim kademesini kontrol edebilen en büyük egemen güçler dışında, yerleşik toprak, ticaret ve mülkiyet ilişkilerinin mekansal araçla topyekûn kırmaya girişilmediği anlamına gelir. Var olan iktisaditoplumsal ilişki sistemleri böylece kendilerini koruyabilmiş görünür.”61 Büyük Millet Meclisi’nin kurulduğu 1920 yılında, bugünkü ulusal sınırlar içinde 15 vilayet, 53 liva (17 müstakil liva, 36 mülhak liva), 302 kaza ve 679 nahiye bulunmaktadır.62 Vilayet kademesi; 1913 tarihli İdarei Vilayat Kanunu ile tüzel kişiliği tanınmış, genel meclisi olan, doğrudan doğruya merkeze bağlı bir yönetim birimidir. Mülhak livalar; genel idare, jandarma ve yerel yönetim bakımından bir vilayete bağlı olarak yönetilen, ayrı bir tüzel kişiliği ve genel meclisi olmayan yönetim birimleridir. Bunların hususi (özel) bütçeleri bağlı oldukları vilayetin hesabına devredilmektedir. Müstakil liva ise bağlı olduğu vilayetle ilişkisi kesilerek, doğrudan merkeze bağlanan, genel ve yerel idare bakımından vilayetle eşdeğer kılınan yönetim birimidir. Toprağa dayalı örgütlenmede ilk yönetim kademesini oluşturan vilayet, her biri bugünkü iller büyüklüğünde üç veya dört (mülhak) livayı içermektedir. Müstakil livalar ise vilayete oranla daha küçük bölgelerde örgütlenmiştir; ölçek itibariyle mülhak livalara benzemektedir. BMM’nin mekana ilk müdahalesi bir üst kademede vilayete bağlı olan ‘mülhak liva’ları ‘müstakil’ (bağımsız) kılıp doğrudan Ankara’ya bağlamak ya da yeni müstakil livalar kurmak olmuştur. Hükümet, bütün livaları müstakil yapma kararı almıştır. DAHİLİYE VEKALETİ (1920) Vilayetler (15) Mülhak Liva (36) Kaza



Müstakil Liva (17) Kaza Nahiye



Nahiye 61 62



Birgül Ayman Güler, “Otuzlu Yıllarda Yönetim”, Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1929-1939, A.Ü. SBF KAYAUM Yayını, Ankara 2007, s. 16. Bu bölüme ilişkin daha geniş bilgiye şu kaynaktan ulaşılabilir: Nuray Ertürk Keskin, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan Kitabevi, Ankara 2009, s. 269-322.



1920 Yılı



227



Tablo-3: Ulusal Sınırlar İçinde Kalan Topraklar: Vilayet – Mülhak Liva – Müstakil Liva Sayıları Vilayetler İSTANBUL EDİRNE



İZMİR



ANKARA



ADANA



ERZURUM



BİTLİS



BURSA DİYARBEKİR



SİVAS



TRABZON KONYA KASTAMONU MAMURETÜLAZİZ (ELAZIĞ)



Mülhak (Bağlı) Livalar Üsküdar Beyoğlu Gelibolu Kırkkilise (Kırklareli) Tekfurdağı (Tekirdağ) Aydın Denizli Saruhan (Manisa) Çorum Kırşehir Bozok (Yozgat) Cebelibereket (Osmaniye) Kozan Mersin Erzurum Beyazıt (Ağrı) Erzincan Genç (Bingöl) Muş Siirt Ertuğrul (Bilecik) Ergani Mardin Siverek Amasya Tokat Karahisarişarki (Şebinkarahisar) Gümüşhane Rize Isparta Burdur Sinop Çankırı Dersim (Tunceli)



Müstakil (Bağımsız) Livalar İzmit Urfa Bolu Canik (Samsun) Çatalca Çanakkale Karesi Menteşe Teke (Antalya) Kayseri Afyon Eskişehir Niğde Kütahya İçel Maraş Ayıntap (Gaziantep)



Malatya VAN Hakkari 15 36 17 Kaynak: Selahaddin Aslan Korkud, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1909’dan 1918 arasında İdare Teşkilat ve Amirleri Hakkında Bir İnceleme”, Türk İdare Dergisi, 36/293-294, 1965, s. 3-16.



228



Yönetim Zamandizini



Toprağa dayalı örgütlenmede mülhak-müstakil liva ayrımı 19. yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı döneminde başlayan bir uygulamadır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra “gayri mülhak” ya da “müstakil” olarak anılan doğrudan merkeze bağlı livaların sayıca artırılmaları yoluna gidilmiştir. Bu dönemde çeşitli belgelerde vilayetlerin yavaş yavaş kaldırılması ve livaların doğrudan doğruya Dahiliye Nezareti’ne bağlanması yönünde bir eğilim olduğu dile getirilmiştir. Ancak 1913 tarihli İdarei Vilayat Kanunu’nda dört kademeden (vilayet-livakaza-nahiye) oluşan yönetsel bölümleme korunmuştur. Bu yasanın 2. Maddesinde müstakil livaların vilayet hükmünde olduğu belirtilmiştir. II. Meşrutiyet döneminde vilayet kademesinin kaldırılması, yönetsel bölümlemenin üç kademeye indirilmesi, toprağa dayalı örgütlenmede liva ölçeğinin esas alınmasına yönelik çeşitli düzenlemeler gündeme gelmiş, ancak hayata geçirilememiştir. Milli mücadele döneminde mülhak livalar müstakil yapılarak ya da yeni müstakil livalar kurularak “küçük ölçekli il” esas alınmış ve Osmanlı vilayetleri (büyük ölçekli il) kaldırılmıştır. Buna göre 1920-1924 döneminde 36 mülhak liva müstakil yapılmış, 6 yeni müstakil liva kurulmuş; 15 vilayet merkezi ve 17 müstakil liva ile birlikte toplam il sayısı 74’e ulaşmıştır. Milli mücadele döneminde mülhak livaların bağlı oldukları vilayetlerden ayrılarak, müstakil (bağımsız/gayri mülhak) olarak yönetilmelerine ilişkin uygulama iki şekilde gerçekleşmiştir. Livaların bir bölümü yasayla, bir bölümü de Bakanlar Kurulu kararıyla müstakil yapılmıştır. Uygulama 31 Mayıs 1920 tarihli Bakanlar Kurulu kararı kapsamında Tokat ve Amasya livalarının Sivas vilayetinden, Malatya livasının Mamuretülaziz (Elazığ) vilayetinden ve Denizli sancağının da Aydın vilayetinden ayrılarak müstakil hale getirilmesiyle başlamıştır. Haziran 1920’de Lazistan, Burdur, Isparta, Zonguldak; Temmuz’da Mardin ve Bilecik; Ağustos’ta Karahisarışarki (Şebinkarahisar), Gümüşhane, Muş, Aydın, Beyazıt (Ağrı); Eylül’de Siirt; Ekim’de Cebelibereket (Osmaniye) ve Kozan; Aralık ayında ise Genç livalarının bağımsız olarak yönetilmesine karar verilmiştir. Bunlardan Beyazıt, Siirt ve Genç livaları yasa yoluyla müstakil hale getirilirken, diğerleri Bakanlar Kurulu kararıyla statü değiştirmişlerdir. 1924 yılının bütçe görüşmelerinde, İstanbul mebusu Ali Fethi Bey, mülhakmüstakil liva ayırımına ilişkin olarak yaptığı değerlendirmede 1920 yılında Meclis’in gerekli bilgiyi aldıktan sonra bazı livaların Bakanlar Kurulu kararıyla müstakil yapılmasına itiraz etmediğini dile getirmiştir.63 Livaların bağlı oldukları vilayetlerden ayrılmalarına ilişkin süreç, bu yönetsel birimlerin “vilayet statüsü”nde örgütlenmeleri ile eşzamanlı olarak ilerlemiştir. Bir yandan bağımsız liva sayısı artırılırken, diğer yandan bu livalarda yapılacak teşkilat düzenlemelerinin Maliye Müsteşarı başkanlığındaki bir komisyon tarafından yürütülmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca her müstakil livaya bir Maarif Müdürü atanmıştır. Toprağa dayalı örgütlenme açısından ikinci uygulama, 1920 yılında kabul edilen üç kanunla Aksaray, Giresun ve Ordu kazalarının liva haline getirilmesiyle başlamıştır. Böylece liva sayısı 56’ya yükselmiştir. 63



TBMM ZC, Devre 2, Cilt 7, İ.6, 8.3.1924, s. 157-199.



1920 Yılı



229



Yılın son günlerinde Konya'da Akşehir, Seydişehir ve Karaman'ın müstakil liva şeklinde idaresine ve dört kaza teşkiline dair layiha görüşülmüştür. Dahiliye Vekili Refet Bey’in bölgeye yaptığı inceleme gezisinden sonra hazırlanan tasarının gerekçesi "idarede kolaylık sağlamak" olarak açıklanmıştır: "Konya vilayetinin mülhak livaları müstakil olarak yönetilmekte olmakla birlikte, merkez sancağı gerek yüzölçümü ve gerek nüfus itibariyle bazı vilayetlerden daha büyük olup, son olaylarda da görüldüğü gibi bu büyüklükteki bir vilayetin teşkilatının devam etmesi mümkün değildir." Tasarı, fazla masrafa yol açacağı, yeni sancakların nüfus ve yüzölçümü itibariyle yeterli olmadıkları, bunların özel idare geliri bulamayacakları, yerinden fikir ve görüş alınmadığı gibi itirazlara hedef olmuştur. Aynı zamanda dört kaza kurulmasını öngören bu tasarı, TBMM’de iki kez görüşülmüştür. 114 kişinin katıldığı ilk oylamada 55 redde karşı 59 oyla kanun kabul edilmiş, ancak itirazlar üzerine ikinci kez oylamaya gitme kararı alınmıştır. Yaklaşık üç hafta sonra yapılan ikinci oylamada 73 red, 49 kabul ve 7 çekimser oyla kanun reddedilmiştir. Toprağa dayalı örgütlenmede “küçük bölgeli il” esas alınarak, büyük bölgeli vilayet ölçeği kendi içinde alt bölümlere bölünmüş ve söz konusu bölgelerin eski güçleri kırılmıştır. Bu uygulama, “yerel yönetimlerin gelişmesi, güçlenmesi ve halkın kendi kendini yönetebilecek yeteneği kazanması”nı hedefleyen politikaya bağlanmıştır. Bağlı oldukları vilayetlerden ayrılarak müstakil kılınan livaların kısa bir süre sonra her konuda gelişme gösterdikleri söylenmiştir. Mülhak livalık, o birimin tüzel kişiliği ve genel meclisi olmaması nedeniyle istenmeyen bir statüdür. Bu durumdan hoşnut olmayan yerel iktidar odakları/egemen güçler, bağlı oldukları vilayetten ayrılarak müstakil olmak; tüzel kişilik kazanmak istemişlerdir. Müstakil livalar kurularak üç amaç aynı anda gerçekleştirilmiştir: 1) Küçük bölgeli il esasının benimsenmesi toprak üzerindeki örgütlenmeyi sıkılaştırmış; eyalet ölçekli yönetim kademesini kontrol edebilen ‘en büyük’ egemenlerin gücü kırılmıştır, 2) Güvenlik sorunu yaratan yerel hareketler, toprağa bağlı ve ticari çıkarlar lehine denetim altına alınmıştır, 3) Bu birimlere tüzel kişilik tanınıp, özel bütçe verilmiş; böylece vilayet genel meclisleri üzerinden yönetsel kararlar alabilme ve uygulayabilme yetkisi elde eden yerel egemenlerin desteği sağlanmış; yerel iktidar odakları ile meclis hükümeti arasındaki ağlar pekiştirilmiştir. Bir başka deyişle merkezi yönetim toprak üzerindeki kuruluşunu, yerele güç vererek gerçekleştirmiştir. İdari Bağlılıkların Değiştirilmesi Milli mücadele yıllarında yönetsel sınırların yeniden düzenlenmesi ya da yeni bir mülki bölüm oluşturulmasına ilişkin değişikliklerde “işgal halinde yönetimin düşman eline geçmesini önlemek”, “etnik/dinsel azınlık yapısının yönetimi”, “çatışmaların önlenmesi”, “aşiretlerin bağlılığını sağlamak/korumak”, “aşiretleri denetim altına almak”, “asayişin sağlanması” gibi etkenler belirleyici olmuştur. 230



Yönetim Zamandizini



Milli mücadele devam ederken, valinin ya da mutasarrıfın düşmanla işbirliği yaptığı bölgelerde, İcra Vekilleri Heyeti’nce alınan kararlar yoluyla merkez ve sınır değişiklikleri yapılmış, kimi yönetsel bölümler bir üst kademeye yükseltilmiştir. İlk olarak Batı Anadolu’daki bazı kaza, nahiye ve köyler düşman istilası dışında bulunan sancak ve kazalara bağlanmıştır. Ardından İngilizler ve Yunanlılar tarafından işgal edilmiş olan İzmit livası merkezi, ulusal güçlerin egemenliğinde bulunan Geyve’ye nakledilerek Adapazarı, İznik, Karamürsel ve Kandıra kazaları da buraya bağlanmıştır. Geyve kazası merkez olmak üzere kurulan Geçici İzmit Sancağı mutasarrıflığına da Sadettin Bey atanmıştır. 28 Kasım 1920’de bütçede tasarruf sağlamak amacıyla, her vilayette merkezi vilayete yakın olan kazaların hükümetçe ilgasına karar verilmiştir.64 Bir değerlendirmeye göre bu düzenlemeler Ankara Hükümeti’nin Misakı Milli sınırları içinde varlığını duyurma stratejisinin bir parçasıdır.65 İzmit livası merkezinin Geyve’ye nakledilmesinin nedeni, düşmanla işbirliği içine giren İzmit livası mutasarrıfının ulusal güçlerin egemenliğinde bulunan ilçeler üzerindeki yetkisine son vermektir.66 Benzer bir uygulama Adana vilayetinde de gerçekleştirilmiştir. Adana işgal edildikten sonra vali düşmanla işbirliği yapmaya başlayınca, ulusal güçlerin egemenliğinde bulunan Pozantı kazasında geçici Adana Vilayeti kurulmuş ve Mersin mebusu İsmail Safa (Özler) geçici Adana vilayeti valiliğine atanmıştır. Ermeni ve Rum azınlığın nüfusça yoğun olduğu bölgelerde, çatışmayı önlemek ve güvenliği sağlamak için yeterli sayıda jandarma ve güvenlik güçlerinin bulundurulması, ihtiyaca denk düşecek yönetsel kademenin kurulmasını gerektirmiştir. Ermeni ve Rum azınlığın neden olduğu asayiş sorununu giderebilmek amacıyla Ankara’ya bağlı Çubukabat ve Zir nahiyeleri, 28 Ekim 1920 tarihli yasayla kaza haline getirilmiş, yılın son günlerinde kabul edilen bir başka yasayla da Ilısu, Devecidağı ve Artıkova kazaları kurulmuştur. BMM görüşmelerinde, Amasya, Tokat ve Çorum bölgesinde yaşanan olaylar sonrasında burada incelemelerde bulunan Dahiliye Vekili’nin, güvenliği sağlamak üzere söz konusu kazaların kurulmasını gerekli gördüğü belirtilmektedir. Tokat ve Amasya livalarının müstakil hale getirilmesi, Ordu ve Giresun livalarının kurulması, bölgedeki Pontus Rum ayrılıkçılığı sorunu ile ilişkilidir. Pontusçuluk 13 Ocak 1923 tarihli Türk-Yunan mübadele anlaşmasına kadar önemli bir bölgesel sorun olarak varlığını korumuş ve BMM hükümetini meşgul etmiştir. Giresun kazasının müstakil liva yapılmasını, Ordu kazasının da Giresun’a bağlanmasını öngören tasarı, yasama sürecinde Giresun ve Ordu müstakil 64 65 66



TBMM ZC, Devre 1, Cilt 6, İ. 104, 28.11.1920, s. 92. Kamil Erdeha, “Milli Mücadelede Livalar ve Mutasarrıflar: İzmit Mutasarrıflığı-IV”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, 7/51, Nisan-Haziran 1978, s. 25. Kamil Erdeha, İzmit’te tam bir işgal rejimi uygulanmaya başlandığı bu dönemde mutasarrıf İbrahim Hakkı Bey’in Rum, Ermeni, Çerkez ve Abaza çetelerine sırtını dayayarak, İstanbul Hükümeti’ni de dinlemediğini belirtmektedir. Nitekim 7 Temmuz 1920 tarihli buyruğu ile kendisini görevden alan ve yerine Abdülvahap Bey’i gönderen İstanbul Hükümeti’nin kararını da dinlememiş ve yeni mutasarrıfı İzmit’e sokmamıştır. A.k, s. 24.



1920 Yılı



231



livalarını kuran iki ayrı yasaya dönüşmüştür. Buna göre, merkezi Giresun olmak üzere Tirebolu ve Görle kazaları ile Karahisarışarki sancağına bağlı Kırık nahiyesi bağlanmak üzere Giresun müstakil livası; merkezi Ordu olmak üzere Canik (Samsun) sancağına bağlı Fatsa ve Ünye kazalarının bağlanmasıyla Ordu müstakil livası kurulmuştur.67 Bu dönemde birçok nahiye ya da köy, “devlet otoritesini kurmak” amacıyla ilçe yapılmıştır. 2 Haziran’da Bozkır'ın Dinek nahiyesinin Konya'ya bağlanmasına karar verilmiş; Dinek nahiyesinin Bozkır kazasına uzak olması nedeniyle güvenliğin sağlanamadığı ve iktisadi-toplumsal işlerin iyi bir şekilde yürümediği söylenmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 3 Haziran’da Batı Anadolu'daki bazı kaza, nahiye ve köylerin düşman istilası dışında bulunan sancak ve kazalara bağlanmasına karar vermiştir. 15 Haziran’da Konya'da merkezi Zıvarık olmak üzere 9 köyden kurulu bir nahiye teşkil edilmiştir. 28 Temmuz’da Mamuretürreşat kazasının Van vilayetine bağlı nahiye haline getirilmesine karar verilmiştir. 23 Ekim’de Hüseyinabad, Koçhisar, Seyitgazi ve Silinti nahiyeleri kazaya yükseltilmiştir. 17 Kasım’da Palu kazası Mamuretülaziz vilayetine Çermik kazası da Ergani sancağına bağlanmıştır. Asayiş sorunu, Aksaray kazasının müstakil liva haline getirilmesine ilişkin yasanın da gerekçesini oluşturmaktadır. Gerekçede bağlı olduğu Niğde livası ile iktisadi ilişkisi sınırlı olan Aksaray kazasının, konumu itibariyle oldukça önemli olduğuna dikkat çekilmekte ve asayişin sağlanmasıyla Aksaray’ın iktisadi açıdan daha da gelişeceği belirtilmektedir. Aksaray’ın bir senelik ödeneğine karşılık olarak kaza halkı tarafından 10 bin lira bağış yapıldığı, bunun 5 bin lirasının ödendiği, kalan bölümün ise resmi olarak üstlenildiği görülmektedir. Bunun üzerine Aksaray kazası merkez olmak üzere, Arapsun ve Koçhisar kazalarını da içermek üzere 121.000 nüfuslu Aksaray müstakil livası kurulmuştur. Yasa görüşmelerinde söz alan Kütahya Vekili Besim Atalay, Aksaray kazasının müstakil liva oluşunu memnuniyet ve teşekkürle karşıladığını belirtmektedir.68 Atalay, eski düzende mülki taksimatın doğal şartlar ve halka kolaylık sağlanması gibi unsurlar dikkate alınmadan, bir takım zorbaların gücü ve baskısıyla yapıldığına dikkat çekmektedir. Osmanlı Kararlarının Yok Sayılması Mustafa Kemal Paşa, 30 Nisan’da Avrupa devletleri ve ABD dışişleri bakanlarına birer nota göndererek Türk devletinin kaderini artık BMM'nin temsil ettiğini, İstanbul Hükümeti'nin emir, fetva ve yükümlülüklerinin geçersiz olduğunu bildirmiştir. İstanbul Hükümeti’nin aldığı kararları, yaptığı sözleşmeleri, verdiği imtiyazları ve yaptığı atamaları tanımamak BMM’nin aldığı ilk kararlardan biridir. BMM, 22 Mayıs tarihli kararıyla İstanbul Hükümeti'nin 16 Mart'tan sonra yaptı67



68



Giresun ve Ordu livalarının kurulması ile sonuçlanan yasal süreç, BMM tartışmaları yerel iktidar ve toplumsal güç odaklarını tanıma bakımından oldukça zeng in veriler sunmaktadır. Geniş bilgi için şu kaynağa bakılabilir: Nuray Ertürk Keskin, agk, s. TBMM ZC, Devre 1, Cilt 5, İ. 83, 14.10.1336/1920, s. 54.



232



Yönetim Zamandizini



ğı ve bundan sonra yapacağı atama ve terfileri geçersiz saymıştır: "... İstanbul'un tarihi işgali olan 16 Mart 1336 tarihinden sonra İstanbulca yapılan her nevi terfi, taltif ve tayinlerle alakadarana bahşolunan hukukun keenlenyekun addedilmesi..." BMM, 7 Haziran 1920 tarihli bir yasayla İstanbul Hükümeti'nin, İstanbul'un fiilen işgaliyle egemenlik hakkını kaybettiği sonucuna vararak onun bu tarihten sonra yaptığı ve yapacağı anlaşma ve sözleşmelerin de hükümsüz sayılmasına karar verecektir: “16 Mart 1336/1920 tarihinden itibaren İstanbul Hükümeti'nce Akdedilen Bilcümle Mukavelat, Uhudat ve Sairenin Keenlemyekun Addi hakkında Kanun…” İcra Vekilleri Heyeti, 31 Mayıs tarihli kararnameyle İstanbul'dan verilmiş mahkeme hükümlerinin hiç verilmemiş sayılmasını kabul edilmiştir.69 Buna karşılık, Osmanlı kanunlarının yürürlükten kaldırıldığına ilişkin bir karar ya da kanun bulunmamaktadır. Millet Meclisi ve Hükümeti, Anadolu’da İstanbul’un tüm hükümranlık haklarına son vermekle birlikte, Osmanlı İmparatorluğu’nun yürürlükte olan yasalarından bir kısmını uygulamayı sürdürmüştür. Örneğin Şurayı Devlet’in kuruluş nizamnamesi yürürlükte kabul edilmezken, Şurayı Devlet’e görev veren memur yargılanmasına ilişkin kanun ve illerin yönetimine ilişkin kanun uygulanmaya devam edilmiştir. Osmanlı kanunlarının yürürlükte tutulduğunun bir diğer göstergesi, birçok kez bu kanunlarda değişiklik yapılmış olmasıdır. Örneğin 2 Ekim 1920 tarihinde 23 Eylül 1292 tarihli Belediye Kanunu'na müzeyyel kanun kabul edilmiştir. 1292 tarihli Vilayet Belediye Kanunu'nun belediye seçimlerini düzenleyen 4, 18 ve 19 uncu maddelerindeki "emlak vergisi" koşulu kaldırılmış, seçme yaşı 20, seçilme yaşı 25 olarak düzenlenmiş ve adayların okur-yazar olmaları şart koşulmuştur. İktisat Politikası BMM’nin iktisat politikası “devlet gelirlerini artırma” amacına yönelik kararlardan oluşmaktadır. İhracat serbestisi, vergileme, vergi oranlarını artırma, israfı önleme, duyunu umumiye gelirlerine el koyma kararlarını bu çerçevede değerlendirmek gerekir. BMM’de kabul edilen ilk kanun 24 Nisan tarihli Ağnam Resmi Kanunu’dur: "Ağnam resminin sabıkı misilli dört misli olarak istifasına karar verildi." İstanbul Hükümeti’nin 25 Mart 1919 tarihinde yayımlanan kararnamesiyle ağnam resmi (küçük baş hayvan vergisi) dört katına çıkarılmıştı. Bu vergiyi sekiz katına çıkaran tasarı son Osmanlı Meclisi Mebusanı'nda yasalaşamadan kalmıştı. TBMM kabul ettiği ilk yasayla bu verginin eskisi gibi 4 misli alınmasını hükme bağlayacaktır. 10 Mayıs’ta İhracatın Serbestisi Hakkında Kararname kabul edilmiş ve ihracat serbest bırakılmıştır. Kararda, İcra Vekilleri Heyeti'nden başka hiçbir makamın ihracatı kısıtlayamayacağı da belirtilmiştir. Her türlü ihracatın serbest olmasına rağmen, 23 Ekim tarihinde nakliye için elverişli hayvanların ihracının yasaklanmasına karar verilmiştir: "Bilumum ihracatın kayıtsız şartsız serbest ol69



BCA:30..18.1.1 /1.2..1/245-101.



1920 Yılı



233



duğuna ilişkin karar alınmış ise de, Müdafaai Milliye Vekaleti'nden alınmış bulunan tezkerede altı seneden beri devam eden seferberlik hasebile esasen memlekette hidematı nakliyeye ve süvariye elverişli hayvanat mevcudu pek az olduğundan ihracata nihayet verilmesi gereği bildirilmiştir." 19 Ağustos 1920 tarihinde de ihracatın serbest olması kararından, damızlığa ve çifte elverişli hayvanların ihracının hariç tutulmasına karar verilmişti. İşgal altındaki yerlere getirilen yabancı malların, buralardan iç bölgelere gümrüksüz olarak sokulduğunu tespit eden Ankara Hükümeti, 22 Temmuz’da bunların vergiye tabi tutulmasını kararlaştırmıştır. Yurtdışından ülkeye transit olarak gelecek eşyadan, gümrük vergisi alınmasına karar verilmiştir. Aynı tarihte ardiye vergisi 10 misline çıkarılmıştır; vergi, ticari eşyaların ambara teslim gününden iki gün geçmesinden sonra başlayacaktır. 28 Temmuz’da gümrük resmini beş misli artıran yasa kabul edilmiştir. Gümrüklerde uygulanan tarife, maliyenin ihtiyacını karşılayamayacak derecede az bulunduğu için artırılmasına karar verilmiştir. 17 Ağustos’ta Aşarın Teslise (üç taksite) Raptı Hakkında Kanun kabul edilerek, aşar vergisinin ürün veya para olarak zincirleme kefaletle üç taksitte alınması kararlaştırılmıştır. 14 Eylül’de kabul edilen İhracat Rüsumu Kanunu’yla ihracat resminin artırılmasına karar verilmiştir: "Anadolu'dan memaliki ecnebiyeye veya işgal altında bulunan aksamı memaliki Osmaniyeye ihraç olunacak mevaddan alınmakta olan yüzde bir ihracat resmi badema merbut tarifede muharrer mevad için tarifede muharrer ve mündemiç miktar dairesinde istifa olunur. İşbu mevad fiyatlarının tereffü veya tedenni halinde miktarı rüsum Heyeti Vekile kararı ile yüzde elliye kadar tezyit veya tenkis olunabilir." Ticaret Vergisi Kanun Layihası Heyeti Vekile'ye sunulmuş, Maliye Vekaleti'nce hazırlanan tasarı, Heyeti Vekile'de görüşüldükten sonra 20 Eylül günü BMM'ye getirilmiştir. Kavanini Maliye ve Muvazenei Maliye Encümenleri mazbataları hazırlandıktan sonra, 11 Aralık 1920'de tasarının görüşmeleri başlamıştır. Tasarı gerekçesinde Osmanlı Hükümeti vergi sisteminin ıslaha muhtaç olduğu, bununla birlikte vergi sisteminin en eksik yönünün gelir vergisi olduğu belirtilmektedir. Üretici kesimler ağır bir şekilde vergilendirilmişken, ticaretle uğraşanların vergi mükellefiyetinden neredeyse tümüyle ayrı tutulduğuna dikkat çekilmiştir. Tasarıya göre bütün tüccarlar, satışlarının toplam miktarı gayri safi üzerinden yüzde bir vergi ödemekle mükellef olacaklardır. Maliye Vekili Ferid Bey, tasarıyı şu sözlerle sunmuştur: “… Bugüne kadar varidatı devleti tezyid için muhtelif vergilere zamaim icra ettiğimiz zamanlarda daima Heyeti Alinizden şu temenniye maruz kalıyordum. Daima köylüye, daima ahaliye, daima fukaraya, işte efendiler bugün fukaraya değil doğrudan doğruya zenginlere bir vergi getiriyorum... Yalnız bir sınıf vardır ki memleketin intizam ve asayişinden, memeleketin sayından diğerleri gibi tamamıyla müstefit oldukları halde, yalnız tekalif hususunda kendilerini arayıp bulmak, ceplerinden yakalayıp almak imkanı olmamıştır. Heyeti aliyenizin muavenet ve lütfuyla inşallah bendeniz buna muvaffak olacağım… Fakat Heyeti Aliyenize şunu arzetmek isterim ki, bütçemizin açığı 16 milyon liradır. Siz, bu kanunu kabul etmezseniz, şüphesiz encümeniniz bu kanunun geliri yerine diğer gelirleri ikame ederek Heyeti Aliyenize arz etmek mecburiyetindedir.”



234



Yönetim Zamandizini



Cebelibereket mebusu İhsan Bey, "Vatanın tüccarlarından alınmayıp da kimden alınacak? Tüccarlar parayı biriktirsinler, sonra ne yapacağız?" sözleriyle tasarıya karşı gelenleri eleştirmiştir. Ne var ki Maliye Vekili Ferid Bey, tasarıyı 23 Aralık’ta geri çekmiştir.70 21 Eylül’de Temettü (Kazanç) Vergisine Zam İcrasına Dair Kanun; 23 Eylül’de Tuz Resmi Hakkında Kanun; 29 Eylül’de Damga Resminin Tezyidi Hakkında Kanun; 30 Eylül’de Sigara Kağıdı İstihlak Resminin Tezyidi Hakkında Kanun, Kibrit İstihlak Resminin Tezyidi Hakkında Kanun, Oyun Kağıtlarından Alınmakta Olan İstihlak Resminin Tezyidi Hakkında Kanun; 6 Ekim’de Müessesatı Diniye Ve Sıhhiye Eşyasının Gümrük Resmine Tabi Tutulmasına Dair Kanun; 25 Ekim’de Harp Kazançları Vergisinin Tahsiline Dair Kanun kabul edilmiştir. Harp Kazançları Vergisi Kanunu gereğince tahsilat icrası için Maliye Vekaleti'ne yetki verilmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni Mazbata Muharriri Fuat Beyin açıklaması şöyledir: "Harp Kazançları Vergisi Kanunu, İstanbul'daki Meclisi Mebusan'da o vakitki hükümet tarafından bir kararname halinde yapılmış, teklif olunmuş ve o zamanki Meclisi Mebusan'da şimdilik bu tahakkuk ettirilsin, tahsilat daha sonra düşünülür demiş, kanun öylece kalmıştır. Kanun kırk maddeden oluşmaktadır." Malatya mebusu Fevzi Efendi ise şunları söylemiştir: "Arkadaşlarım, ahali harpten dolayı para kazansın, zengin olsun ve bize vergi vermesin. Bu nasıl olur? Sonra Maliye Vekili askerlere nereden para verecek?" 71 25 Kasım’da Düğünlerde Meni İsrafat Kanunu kabul edilmiştir. Her livanın umumi meclisi bu kanun hükümlerine aykırı olmamak şartıyla mahalli ve idari talimatnameler düzenlemeye ve kanunun hükümet marifetiyle uygulanmasını takibe mecburdur. 14 Eylül’de Meni Müskirat Kanunu kabul edilmiş; Osmanlı topraklarında her türden alkollü içkinin imali, ithali, alım ve satımı yasaklanmıştır. Görüşmeleri 24 Ekim’de başlayan Seferberlik Müddetince Emsali Silah Altında Bulunan Kişilerin Verecekleri Nakdi Bedel ile Askere Alınmayacaklar Hakkında Kanun Tasarısı BMM'de sert tartışmalara neden olmuştur.72 Tasarı, muvazzaflık süresi dışında Müslümanlardan da askerlik bedeli olarak para alınmasını öngörmektedir. Görüşmelerde, birçok mebus askere gitmedikleri için zenginlerden yakınmıştır. Yoksul-zengin, kadın-erkek herkesin yurt savunmasına koşması istenmiştir. Zenginlerden bedel alınmasına ilişkin madde, 51 red oyuna karşılık 63 oyla kabul edilmiştir. Halk Zümresi'ne mensup bazı subaylar, sonuca kızıp salonu terk etmiş; görüşmelerin devam etmesini engellemek için sonra içeri girip sıra kapaklarını vurarak gürültü yapmışlardır. Heyeti Umumiye, tasarının maddelerini görüşmeye devam edememiştir. Hakimiyeti Milliye gazetesi 27 Ekim’de bu tasarıyı şöyle haber vermektedir: “Herkesin görevi cepheye gitmektir! Nakdi bedel kanunu çıkarmak, zenginler yaşasın, fakirler gebersin demektir." 70 71 72



TBMM ZC, Cilt VI, s. 310-328; 513-514. TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 106. TBMM ZC, Cilt V; s. 131; 158.



1920 Yılı



235



Heyeti Temsiliye 20 Mart’ta Anadolu Demiryollarına el koymuş; 8 Temmuz’da Anadolu Osmanlı Demiryolu Şirketi'nin gelir ve giderlerinin Hükümet bütçesine ithali ve İşletme İdaresi'nin de Nafia Vekaleti'nce üstlenilmesine karar verilmiştir. Ankara Hükümeti, 23 Temmuz’da demiryollarının tamamına el koyarak bütçelerini millileştirmiştir. Bu kararla yabancı şirketler elinde bulunan demiryollarının memur ve işçileri de hükümet memuru sayılmıştır. Nafıa Vekaleti, 10 Ağustos tarihinde Eskişehir'de bulunan Anadolu Şimendifer Kumpanyası Müdür Behiç Bey'e Bağdat şimendifer idaresi ile Bağdat Hattı İnşaat Şirketi'ni yönetimi altına almasını emretmiştir. 26 Ağustos'ta Eskişehir'e gelen Nafıa Vekili İsmail Fazıl Paşa'nın emriyle Afyon-Uşak hattına da el konulmasıyla demiryolu idaresi "Anadolu-Bağdat ve Afyon-Uşak Demiryolları ve Bağdat İnşaat Şirketi Umum Müdürlüğü" adını almıştır. Mali Yönetim ve Bütçe Heyeti Vekile, İstanbul'da Meclisi Mebusan tarafından onaylanan Mart ve Nisan aylarına ait geçici bütçe kanununu o iki ay için meşru saymıştır. Umumi bütçeyi verebilmek için daha fazla zamana gereksinim olduğu dikkate alınarak, 8 Eylül tarihinde Mayıs başından Eylül sonuna kadar geçerli olmak üzere 5 aylık geçici bir bütçe teklifi verilmiştir: "Muvakkat bütçeler, malumu aliniz olduğu veçhile, umumi bütçeden mahsup edilmek üzere Hükümete verilen bir avans salahiyetinden ibarettir." Geçici bütçe, Eylül ayı sonuna kadarki dönem, bir başka deyişle yalnızca yirmi iki gün için hazırlanmıştır. Maliye Vekili Ferit Bey, gelir ve gider bütçelerine yönelik çalışmaların devam ettiğini, bütçenin Eylül ayı sonlarına doğru genel kurula sunulacağını belirtmiştir. 8 Eylül’de Altı Aylık Muvakkat Bütçe Kanunu kabul edilmiştir: "1 Mayıs 1336 tarihinden 1 Eylül 1336 tarihine kadar varidatı umumiyei devletin cibayetine mahsus beş aylık muvakkat bütçe kanunudur. 1336 senesi mayıs başından teşrinievvel sonuna kadar genel hizmetlerin ifasına mahsus olmak ve anılan yıl muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere merbut cetveldeki nisbetler dairesinde 30.000.000 liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti'ne mezuniyet verilmiştir."73 Gerekçede haberleşmedeki güçlük nedeniyle geçen aylar zarfında bütçe için gereken bilginin elde edilemediği gibi, halen bu bilgiyi toplamaya imkan bulunamadığı belirtilmektedir. Mazbata muharriri Ferit Bey, bütçenin gelecekte gerçekleşecek olası harcamaları içeren bir kanun olduğunu, ancak hükümetin alelacele bir bütçe yapmak zorunda kaldığını belirtmiştir. Umumi bütçe için uzun zaman gerektiğinden Hükümet’in beş aylık geçici bir bütçe hazırladığını dile getirmiştir: “Efendim malumu alileridir ki bütçe atide vuku bulacak sarfiyatı ihtiva edecek bir kanundur. Halbuki İstanbul’da tevellüt eden ahval üzerine burada teşekkül eden hükümet alelacele bir bütçe yapmak mecburiyetinde idi. Bunun esasatını izhar etmek ve merkezde ihtiyacatına göre yapacağı teşkilatı tayin ve tesbit etmek zamana mütevakkıf idi. Aynı zamanda memleketi istihlas edebilmek için hidematı umumi73



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 60.



236



Yönetim Zamandizini



ye durdurulamazdı. Binaenaleyh, Hükümet bir esas kabul etmiş, mart ve nisan aylarına ait muvakkat bütçeyi –ki İstanbul Meclisi Mebusanı tasdik etmişti- bu tasdik edilen bütçeyi o iki ay için meşru olarak kabul etmişti. Ondan sonra umumi bütçeyi verebilmek için de birçok zamana muhtaç kaldığı için Hükümet beş aylık muvakkat bir bütçe teklif etmiştir.”



Tablo- 4: Eylül 1920'de Kabul Edilen Geçici Bütçe Kanunu 1336 senesi altı aylık muhassasatı (Mayıs-Ekim) Esamii Devair (Daire İsimleri) Zatı Hazreti Padişahi ve Hanedanı Saltanat Büyük Millet Meclisi Duyunu Umumiye ve Maaşatı Zatiye Umuru Maliye Vekaleti Divanı Muhasebat Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi Dairei Riyaset Şurayı Devlet Umuru Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiyiye Müdüriyeti Umum Jandarma Kumandanlığı Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Posta, Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyesi Müdafaa Milliye Vekaleti Umuru Şeriye Vekaleti Umuru Adliye Vekaleti Umuru Hariciye Vekaleti Umuru Nafıa Vekaleti Umuru Maarif Vekaleti Umuru İktisat Vekaleti Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaleti YEKUN



Lira 3 376 098 2 495 829 300 000 188 070 9 357 1 038 255 877 659 2 972 840 610 975 757 581 10 775 303 355 264 1 329 905 64 735 281 295 250 000 433 635 299 131 27 195 935



BMM’nin ilk bütçe yasasında saltanat, Divanı Muhasebat ve Şurayı Devlet için kalem açılmakla birlikte ödenek koyulmamıştır. Bütçede en büyük kalem Müdafaai Milliye Vekaleti’ne aittir; milli savunma kalemini Duyunu Umumiye ve Jandarma Genel Komutanlığı izlemektedir. Vekaletler arasında en az ödenek Hariciye Vekaleti’ne ayrılmıştır. 30 Ekim’de Kasım ve Aralık aylarına ait geçici bütçe kanunu kabul edilmiştir: “1336 senesi teşrinisani başlangıcından kanunuevveli gayesine kadar hidematı umumiyenin ifasına mahsus olmak ve senei mezkure muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere merbut cetveldeki nisbetler dairesinde 11.923.400 liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti’ne mezuniyet verilmiş1920 Yılı



237



tir.”74 BMM’nin ikinci bütçe yasasında saltanat, divanı muhasebat ve şurayı devlet kalemleri kaldırılmıştır. Bütçede en çok pay, Müdafaai Milliye Vekaleti’ne ayrılmıştır. İkinci sırada Duyunu Umumiye vardır. Hariciye Vekaleti, bu kez de en az pay ayrılan kalemdir. BMM’nin 1920 yılına ait bütçe kanunları yalnızca harcama kalemlerini göstermektedir; gelirler gösterilmemiştir. 1920 bütçesi, bir bütün olarak, ancak 28 Şubat 1921'de kanunlaşabilecektir. Tablo-5: 30 Ekim 1920'de Kabul Edilen Geçici Bütçe Kanunu 1336 senesi iki aylık muhassasatı (Kasım-Aralık) Esamii Devair (Daire İsimleri) Büyük Millet Meclisi Duyunu Umumiye Umuru Maliye Vekaleti Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi Dairei Riyaset Umuru Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiyiye Müdüriyeti Umum Jandarma Kumandanlığı Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Posta, Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyesi Müdafaa Milliye Vekaleti Umuru Şeriye Vekaleti Umuru Adliye Vekaleti Umuru Hariciye Vekaleti Umuru Nafıa Vekaleti Umuru Maarif Vekaleti Umuru İktisat Vekaleti Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaleti İstihbarat ve Matbuat YEKUN



Lira 180 000 1 759 881 1 166 111 110 400 69 200 4 121 481 789 299 094 602 910 224 838 102 686 4 765 313 50 083 444 931 23 823 103 116 116 981 159 039 123 482 25 594 11 923 400



29 Aralık 1920’de Kanunusani ve Şubat (1921) aylarına mahsus Avans Kanunu kabul edilmiştir: "1336 senesi kanunusani iptidasından şubatı gayesine kadar hidematı umumiyenin ifasına mahsus olmak üzere ve senei mezkure muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere ve üçyüz bin lirası muhtacini zürraya ait olmak üzere 10.300.000 liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti'ne mezuniyet verilmiştir." Tasarı’da toplam 11.813.400 lira öngörülmüşken, Muvazenei Maliye Encümeni on milyona indirmiştir. Muhtaç çiftçiler için ayrılan 300 bin lira, Heyeti Vekile'nin 11.12.1920 tarihli toplantısında kabul edilen muhtacini Zürraa Tohumluk ve Çift Hayvanı İtası Hakkında Kanun Tasarısına 74



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 115.



238



Yönetim Zamandizini



dayanmaktadır. BMM’nin üçüncü geçici bütçe kanununda, Duyunu Umumiye için ayrılan pay “duyunu umumiye dairesi” ve “duyunu umumiye personeli” olmak üzere iki alt kalem halinde gösterilmiştir. Tablo-6: 29 Aralık 1920'de Kabul Edilen Geçici Bütçe Kanunu 1336 senesi iki aylık muvakkat bütçe (Ocak-Şubat) Esamii Devair (Daire İsimleri) Büyük Millet Meclisi Duyunu Umumiye (Duyunu Umumiye Dairesi) (Maaşatı zatiye muhassasatı) Umuru Maliye Vekaleti Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi Dairei Riyaset Umuru Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiyiye Müdüriyeti Umum Jandarma Kumandanlığı Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Posta, Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyesi Müdafaa Milliye Vekaleti Umuru Şeriye Vekaleti Umuru Adliye Vekaleti Umuru Hariciye Vekaleti Umuru Nafıa Vekaleti Umuru Maarif Vekaleti Umuru İktisat Vekaleti Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaleti İstihbarat ve Matbuat YEKUN



Lira 180 000 1 307 638 (347 263) (960 375) 989 218 10 400 16 243 6 689 481 789 278 414 698 330 238 284 142 690 6 249 945 73 314 442 376 56 227 105 327 124 353 181 188 123 482 109 493 11 813 400



Duyunu Umumiye Savaş ülkede karışıklığa yol açmış olmakla beraber Duyunu Umumiye merkezi yönetimiyle vilayetlerdeki şubeleri arasındaki ilişki sürmüş; Konsey’in üye bileşimindeki değişikliklere rağmen bu ilişkiler koparılmamıştır.75 Duyunu Umumiye’nin işgal edilmeyen bölgelerdeki örgütü de olduğu gibi durmaktadır. Bu bölgelerde Konsey, gelirleri toplamaya devam etmiştir. Gelirleri toplamaya imkan bulamadığı kimi durumlarda, kesin bir çözüm gerçekleşinceye kadar hakları konusunda ısrarcı olmuş ve protestolarda bulunmuştur. Osmanlı Hüküme75



Donald C. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi: Osmanlı Duyunu Umumiye İdaresinin Anlamı, Kuruluşu ve Faaliyeti, Çev. Ali İhsan Dalgıç, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1979, s. 180-182.



1920 Yılı



239



ti’nin çaresizliği ve Konsey’in gereğinde müttefiklerin yüksek komiserlerine başvurabilmesi Duyunu Umumiye’nin gelecekte savaş öncesinden daha güçlü olarak yerleşeceği kanısını artırmıştır. Ne var ki yüksek komiserlerin desteği Anadolu’daki direniş hareketini yenecek güçte değildir. Heyeti Temsiliye, kontrolü altına geçen yerlerdeki gelirleri kendi hesabına toplama politikasını izlemeye başlamıştır. 1919 Aralığında durumu kavrayan Konsey kendini korumak için Osmanlı Bankası, Türkiye Milli Bankası, Deutsche Bank ve çeşitli demiryolu şirketlerine Duyunu Umumiye gelirlerine ulusal güçlerin el koymakta olduğunu bildirmiştir. 15 Ocak 1920’de yüksek komiserlere bir protesto gönderilmiştir. Komiserlerin, 20 Şubat tarihli cevabında “bu harekat sonucu Duyunu Umumiye’nin uğradığı zararlardan Osmanlı Hükümeti’nin sorumlu tutulacağı” bildirilmiştir. Hazine durumdan haberdar edilmiş ve 1 Nisan 1920’de Osmanlı Hükümeti Heyeti Temsiliye’nin duyun gelirlerini toplamasını yasaklamıştır. 1 Mayıs'ta Fransız Yüksek Komiseri Konsey'e "Duyun haklarının ihlali konusunda resmi yollardan sürekli protestoda bulunulduğunu" bildirmiştir. BMM Hükümeti’nin Anadolu’da etkinliği yoğunlaştıkça Duyunu Umumiye Konseyi aleyhine toplanan gelirler artmıştır. 12 Temmuz 1920 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti, Ziraat Bankası, Duyun-u Umumiye ve tütün idarelerinin varlığına müdahale edilmemesine karar vermiş ve karar bütün vekaletlere bildirilmiştir.76 Genel Seferberlik Maliye Vekaleti, 31 Mayıs tarihli yazısıyla İcra Vekilleri Heyeti'nden 1914 yılı 21 Temmuzunda ilan edilen genel seferberlik kararnamesinin yürürlükte olduğuna ilişkin bir kararname istemiştir. 1914 seferberliği ile dış borçların ödenmesi durdurulmuştu. Maliye Vekaleti’nin amacı Osmanlı dış borç ve faizlerini ödeme yükünden kurtulmaktır. Bunun üzerine, 8 Haziran’da 21 Temmuz 1914'te ilan edilmiş olan umumi seferberliğin fiilen devam ettiğine ilişkin 24 sayılı kararname kabul edilmiştir. İlgili kararnamenin metni şöyledir: "Maliye Vekaleti'nin 31 Mayıs 1336 tarihli ve 729 numaralı tezkeresi heyetçe ledelkırae İstanbul'un işgali ve tebliğ edilen sulhnamenin gayri kabili kabul şeraiti ihtiva etmesi gibi esbabı zaruruiyeden dolayı memaliki osmaniyenin her tarafında seferberlik fiilen devam etmekte olduğundan 21 Temmuz 1330 tarihinde ilan edilen umumi seferberliğe hitam bulmuş nazarile bakılamayacağı tahtı karara alınmıştır."77 Umumi seferberlik, İstanbul'un işgal altında olması ve tebliğ edilen anlaşmanın da kabul edilemez olmasından dolayı devam ettirilmiştir. Böylece dış borçlar ve bunların faizlerinin ödenmesi yolu hukuken de kapatılmıştır. İl Özel İdareleri Bütçesi ve Öğretmen Maaşları 1913 tarihli İdarei Hususiyei Vilayat Kanunu’na göre özel idareler bütçesinden ödenmesi gereken ilkokul öğretmenlerinin durumu BMM gündemindeki önemli konulardan biridir. 76 77



BCA:30..10.0.0/66.442..1/741. BCA:30..18.1.1 /1.2..5/246-1; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 17.



240



Yönetim Zamandizini



BMM’nin açılmasıyla birlikte Çarşamba, Rize, Merzifon öğretmenleri Meclis Reisliğine ve Maarif Vekaleti'ne telgraflar çekerek geçen yıldan ve bu yıldan aylarca maaş alacaklarının bulunduğunu bildirmiş ve sorunlarına çözüm bulunmasını istemişlerdi. İcra Vekilleri Heyeti, 7 Temmuz tarihinde ilkokul öğretmenlerinin maaş ve zamlarının derhal ödenmesi ve vakıf gelirlerinden yardım görmelerine ilişkin bir kararname çıkarmıştır.78 Tokat öğretmenleri, 21 Ekim’de Milli Müdafaa Vekaleti'ne bir telgraf çekerek, süregelen açlık ve haksızlık nedeniyle görevlerini bıraktıklarını bildirmişlerdir. Maaşlarını alamadıkları için İstanbul ilkokul öğretmenleri de 1 Mart itibariyle 15 gün kadar sürecek bir greve başlamışlar, gene aynı nedenle İstanbul'da ilkokullar yeni ders yılı başında bir ay geç açılabilmiştir. Aylardır maaş alamayan Ankara öğretmenleri, 3 Aralık günü Öğretmen Okulu'nda toplanarak boykot kararı almışlardır. Yurdun bazı yerlerinde aynı sebeple okullar kapalı bulunmaktadır. Bunun üzerine BMM’de Ankara öğretmenlerinin durumu görüşülmüş, bazı mebuslar Maarif Vekili'nden açıklama istemiştir. Maarif Vekili Rıza Nur, 10 aydan beri maaş alamayan öğretmenler bulunduğunu, elde para olmadığından çaresiz kaldıklarını söylemiştir. Bazı mebuslar ise bakanı eleştirmiştir. Kütahya mebusu Cevdet Bey, 4 Aralık’ta Ankara muallimlerinin grev ilan etmeleri sebebine dair bir soru önergesi vermiştir. Cevdet Beyin sözlerinden bir bölüm şöyledir: "Efendim, bugün Ankara'da yani BMM'nin toplandığı memlekette bütün mektepler kapanmıştır. Muallimler grev yapmışlardır, maaş verilmediği için. Göstereceğimiz ehemmiyet hudutlara göstereceğimiz ulvi ehemmiyet kadar mühim olmazsa bilmem bu büyük davayı nasıl kazanacağız? En müthiş düşmanımız bizim cehalettir..." Maarif Vekili Dr. Rıza Nur Bey, öğretmenlerin mağduriyetinden haberdar olduklarını, ancak sorunu çözemediklerini belirtmiştir: "Mualimler biliyorsunuz ki daima sızlanıyorlar ve devletin bütün memurlarından daha mağdur olan muallimlerdir. 11 Eylül'de Maliye Vekaleti'ne yazılan yazıda muallimlerin Zile kazasında 10 aydır, Sivas'ta 4 aydır, Amasya'da 7 aydır, Niğde'de 2 aydır maaş alamadıkları belirtilmiş... Meseleyi daima takip ediyoruz. Üst üstüne... Fakat ne yapayım? Para cebimde değil ki çıkarayım da vereyim. Olsa kendi kesemden vereceğim, o kadar fecidir. Bunların yazdıklarını getirsem, okusam." BMM, 9 Aralık tarihinde özel idareden maaş alan öğretmenler hakkında bir karar almıştır.79 Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasında özel idareden maaş alan öğretmenlerin ihtiyaçlarını gidermek üzere Maliye bütçesinin muavenet faslından elli bin liranın Dahiliye Vekaleti'ne itasının uygun görüldüğü belirtilmektedir. Ancak sorunu kökünden giderebilmek için Dahiliye Vekaleti'nin üzerinde çalışmakta olduğu yasa tasarısının (idarei hususiye kanun layihası) onbeş gün içinde BMM'ye sevkinin gerekli olduğu belirtilmiştir. BMM de bu yönde karar vermiştir. 26 Aralık tarihli arşiv belgesi İdare-i Hususiye-i Vilayat Kanunu La78 79



BCA:30..18.1.1 /1.3..18. TBMM ZC, Cilt VI, s. 276-282; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 160.



1920 Yılı



241



yihası’nın hazır olduğunu göstermektedir.80 Ancak ilgili layiha BMM gündemine gelmemiştir. Konya mebusu Arif Bey’in “muhasebei hususiye müdüriyetlerinin lağvı hakkında kanun teklifi” 23 Ekim’de Dahiliye Encümeni mazbatası gereğince reddedilmiştir. BMM görüşmelerinde "halka doğru gittiğimiz bir sırada bunu kabul edemeyiz" denmiştir.81 4 Kasım’da bu kez Siverek mebusu Mustafa Lütfi Bey” muhasebei hususiyelerin lağvı ve maarif memurları maaşlarının genel bütçeden ödenmesi hakkında yasa teklifi” vermiştir. Dahiliye Encümeni mazbatasında "halka doğru gidilen, yerel yönetimleri mümkün olduğu kadar halka bırakan bir dönemde bunun yapılmasının mümkün olmadığı" söylenmiştir. Dahiliye Encümeni bu kanun teklifinin Heyeti Vekile'ye sunulmasını önermiş, BMM'de bu yönde karar vermiştir. 28 Kasım’da İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu'nun Yüz İkinci Maddesi Fıkrai Ahiresinin İlgasına Dair Kanun kabul edilmiştir. Bu yasayla idarei hususiye-i vilayet (il özel idaresi) müdürlerinin Maliye Vekaleti'nce seçilmesini ve atanmasını düzenleyen 102. maddenin son fıkrası yürürlükten kaldırılmıştır. Kırtasiyeciliği artıran bu uygulamadan bir yarar sağlanamadığı ve bu nedenle özel idare müdürlerinin özel idarenin başkanı (vali) tarafından seçilip atanmasının daha uygun olduğu söylenmiştir. Heyeti Vekile, 29 Ağustos 1921'de BMM'ye sunduğu Muhasebei Hususiye Müdürlerinin Keyfiyeti Tayinine Dair Kanun Layihasında müdürlerin memuriyetlerinin Dahiliye Vekaleti'nce onaylanmasını teklif etmiştir. Tasarı, 102. maddeye aykırı olduğu ve valilerin tayin yetkisini kısıtladığı gerekçesiyle reddedilmiştir. Bu kanunun görüşmelerinde Dahiliye Encümeni Reisi Vehbi Bey, 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu’yla getirilen özel idarelerin yeterince yerleştiğini belirtmektedir: "Esasen şimdiye kadar idarei hususiyeler her yerde lüzumu veçhile anlaşılmış ve teessüs etmiş olduğu..." BMM hükümeti, bu yerleşik sürekliliğin dışına çıkmak istememiştir.82 Mülki Yönetici Atamaları İcra Vekilleri Heyeti’nin ilk ataması Ankara Valiliği’ne Yahya Galip Bey’in getirilmesidir. Yahya Galip Bey, Ankara Valisi Muhittin Paşa 19 Eylül 1919'da Keskin-Sungurlu arasında yakalanıp Sivas'a götürülünce halk tarafından vali vekilliğine seçilmiş, daha sonra Heyeti Temsiliye ve Ankara halkı, İstanbul Hükümeti'nin Ankara Valiliği için yaptığı atamaları kabul etmemişti. İcra Vekilleri Heyeti, 12 Haziran’da Ankara Valisi Yahya Galib'in (Kargı) azline karar vermiştir. 17 Haziran’da bu göreve vekaleten Nuri Bey (Conker) getirilmiştir. 9 Mayıs’ta Mamuretülaziz (Elazığ) Valiliği'ne Mazhar Müfit (Kansu) Bey tayin edilmiş; 16 Ağustos’ta azledilmiş; yerine Musul Vali ve Kumandanı Abdülkadir Bey tayin edilmiştir. Hüdavendigar (Bursa) Valiliği'ne 16 Mayıs’ta Karesi Mil80 81 82



BCA: 30..18.1.1 /2.25..5/72-1 TBMM ZC, Cilt V. TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 151; TBMM ZC, Cilt XII.



242



Yönetim Zamandizini



letvekili mutasarrıf Hacim Bey atanmıştır. İsyancılara karşı olağanüstü yetkilerle valiliğe atanan Hacim Muhittin Bey, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri'nde başkanlık yapmıştı. Hacim Bey, Bursa'nın işgalinden birkaç gün sonra 13 Temmuz 1920'de azledilecektir. BMM'de kimi mebuslar Bursa'nın işgalinde Hacim Bey'in de sorumluluğu bulunduğunu ileri sürmüşler, baskılar üzerine görevden alınmasına karar verilmiştir. 23 Mayıs’ta Konya Valisi Suphi Bey, “vilayet idaresindeki yetersizliği” gerekçe gösterilerek azledilmiştir. Aynı gün Konya vilayetine bir heyet gönderilmesine karar verilmiş; beş üyeden oluşan heyete “halkı aydınlatmak” görevi verilmiştir. Konya valiliğini 12 Temmuz’a dek Albay Fahrettin Bey vekaleten yürütmüş, bu tarihte Konya valiliğine Van eski valisi ve milletvekili Haydar Bey atanmıştır. “Yetersizliği” gerekçe gösterilerek azledilen bir başka isim Erzurum Valisi Ahmed Reşid Paşa’dır. Paşa, azil kararıyla birlikte emekliye sevk edilmiştir. Erzurum Valiliği'ne 4 Ekim’de Trabzon Valisi Hamit Bey tayin edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 1 Ağustos’ta Adana Vali Vekilliğine BMM üyelerinden İsmail Safa Bey'i tayin etmiştir. İşgal altında bulunan Adana toprakları mektupçu, defterdar gibi kişiler tarafından yönetiliyordu. İsmail Safa Bey, Pozantı'da görev yapacaktır. Bölgede Kilikya Genel Valisi Bremond ile İstanbul Hükümeti’nin Adana Vali Vekili Abdurrahman Bey de görev yapmaktadır. 16 Eylül 1920'de Adana Valiliği'ne Ankara Vali Vekili Nuri (Conker) Bey tayin edilmiştir. Nuri Bey, Adana-İçel bölgesinin merkezi olarak belirlenen Pozantı'da bir bildiri yayımlamıştır. 41. Tümen Komutanlığını da üzerine alan Nuri Bey, BMM'nin emirlerine uyulmasını, milli namustan başka bir yol izlenmemesini istemiştir. Adana şehir merkezinde de Abdurrrahman Bey Fransızların kontrolü altında ve onlarla işbirliği halinde vali vekilliğini İstanbul Hükümeti adına yürütmektedir. Nuri Bey’den boşalan Ankara Valiliğine ise 17 Kasım’da Kayseri Mutasarrıfı İhsan Bey tayin edilmiştir. Tablo-7: Mülki ve Askeri Atamalar



Yahya Galip



Atama Tarihi 6 Mayıs



Azil Atanma Yerine Tarihi Tarihi 12 Haziran Nuri (Conker) 17 Haziran



Elazığ Valiliği



Mazhar Müfit



9 Mayıs



16 Ağustos



Bursa Valiliği



Hacim Bey



16 Mayıs 13 Temmuz



Oltu Mutasarrıflığı



Ziya Bey



17 Mayıs



Konya Valisi



Suphi Bey



21 Mayıs



Erzurum Valisi



Ahmet Reşit Paşa



14 Haziran Hamit Bey



Görev



Adı



Ankara Valisi



Adana Vali Vekilliği İsmail Safa Bey



Abdülkadir Bey



16 Ağustos



Haydar Bey



12 Temmuz 4 Ekim



1 Ağustos



Adana Valiliği



Nuri (Conker) Bey



16 Eylül



Ankara Valiliği



İhsan Bey



17 Kasım



1920 Yılı



243



BMM, 17 Mayıs’ta Oltu mutasarrıflığına Ziya Bey’i atamıştır. Erzurum mebusu Necati Bey, mutasarrıflığa atanmasını teklif ettiği Ziya Bey’i şu sözlerle tanıtmıştır: “… Oltu sancağının idaresini deruhde eden büyük bir ailenin büyük bir reisi vardır ve bugün de orada hükümet reisidir…” Böylece BMM, Oltu Şura Hükümeti'nin anavatana katılışını onaylamıştır. 78 bin nüfuslu Oltu sancağı 42 yıl Rusya toprağı sayılmış, Çarlık yıkılınca Oltu kendi kendini idare etmişti. Oltu mebusluklarına Yasin ve Rüstem Beyler seçilmişti. Kimi mebuslarca Bursa'nın düşmesinden sorumlu tutulan 20. Kolordu Komutanı Bekir Sami Bey emekliliğe sevkedilmiştir. Milli Müdafaa Vekili Fevzi Paşa, Ali Fuat Paşa'ya kararı bildirirken bunun Meclis'te beliren şiddetli istek üzerine alındığını kaydetmiştir. Mustafa Kemal Paşa’dan Kafkaslara atanmasını isteyen Bekir Sami Bey, "saldırı size değil, banadır. Sabırlı olunuz, her şey düzelecektir" cevabını alacak; 13 Kasım 1920'de Muğla ve Antalya Havalisi Komutanlığı'na atanacaktır. 18 Haziran’da Garp Cephesi Kumandanlığı'na Ali Fuat Paşa tayin edilmiş; aynı tarihte bazı askeri birliklerin doğrudan doğruya Garp Cephesi Kumandanlığı'na bağlanmasına karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 30 Kasım tarihinde daha önce azledilen iki eski valinin Yahya Galip ile Mithat'ın yeniden çalıştırılmalarının uygun olacağına karar vermiştir. Yahya Galip, Ankara eski valisi; Mithat ise Van eski valisiydi. 2 Ağustos’ta Zonguldak Mutasarrıf Vekili Ahmet Cevdet, görevini bırakarak İstanbul'a kaçmıştır. Memur Atamalarında Liyakat Tartışmaları Yozgat mebusu Ahmet Bey ve arkadaşları tarafından 5 Temmuz’da verilen bir soru önergesi haksız ve ehliyetsiz tayin edilen memurlar hakkındadır:83 “Bilumum memurların ve bettahsis rüesayı memurini Dahiliye ve sairenin azil ve nasbında adil ve hakka ve hususile vukuf ve ihtisasa fevkalade riayet edilmek lazım gelirken tevhidi vezaif ve menasıbda bu noktai esasiye müraat olunmadığı ve bazı zevatın haizi vukuf ve ihtisası olmadıkları halde bazı vazife ve memuriyetlere tayin edilmekte olduğu kemali teessürle haber alınmaktadır... şimdiye kadar bu tarzda vuku bulmuş olan tayinlerin keenlemyekün hükmünde addile zevatı mumaileyhimin vazifelerine nihayet verilmesi ve kendilerinin mesleki sabıklarına iadesini.. teklif ederiz.”



Önergeye Dahiliye Vekili Cami Bey cevap vermiştir. Görüşmelerde idare memurluğu, uzmanlığın önemi, memurların atanması, eğitimsizlik üzerine önemli tartışmalar yapılmıştır. Yapılan oylama sonunda önerge içeriği dikkate alınmamıştır. Aynı gün verilen bir başka önerge bazı memurini mülkiye ve adliyenin kanunsuz azledilmeleri sebebine dairdir. Sinop mebusu Şerif Bey tarafından verilen önerge, Adliye Vekili Celalettin Arif ve Maarif Vekili Rıza Nur tarafından cevaplanmıştır. Bu önerge de reddedilmiştir. 28 Ekim’de Dahiliye Memurin Nizamnamesi'nde değişiklik yapılmıştır. Nizamnamenin kaymakamlığa tayin edileceklere dair 11. maddesi değiştirilmiştir: "Kaymakamlar mektebi mülkiyeden veyahut idadi tahsili görmüş mektebi hukuk 83



TBMM ZC, II. Cilt, s. 116-122.



244



Yönetim Zamandizini



mezunlarından olup, bir sene nahiye müdüriyetinde veya ona muadil dahiliye memuriyetinde bulunanlardan bila imtihan naklen veya terfian veyahut idadi ve sultani veya diğer mekatibi aliye mezunu olup üç sene nahiye müdürlüğünde bulunanlardan ve idadi mezunu olmayıp beş sene nahiye müdürlüğünde veya ona muadil ve onun fevkinde maaş alan memurini dahiliyeden bilimtihan isbatı liyakat ve ehliyet edenlerden encümeni müdiranın kararı ve Dahiliye vekilinin intihabı ve BMM Reisinin tasdikı ile tayin olunur." 18 Kasım’da boş memuriyet kadroları görüşme konusu olmuş; memurların tayin ve nakilleri bütçeye ağır yük getirdiğinden açık yerlerin işlerinin yardımlaşmayla görülmesine karar verilmiştir. Hıyaneti Vataniye Kanunu ve İstiklal Mahkemeleri Hıyaneti Vataniye Kanunu BMM'nin 2 numaralı kanunudur. İsyanların bastırılması, Ankara sınırına dayanan tehlikenin giderilmesi, yıkıcı propagandaların önlenmesi için BMM 29 Nisan’da 14 maddelik Hıyaneti Vataniye Kanunu'nu kabul etmiştir. Bu yasanın kabulüyle BMM'nin meşruluğu belirlenmiş, milletin çıkarlarına karşı yapılacak davranışların mahkemeler yoluyla cezalandırılması öngörülmüştür. Bu yasaya göre yargılamayı, Bidayet Mahkemeleri veya önemli durumlarda en yakın mahkeme yapacaktır. Bu yasayla Meclis'e karşı ayaklanmaya sebep olacak söz, yazı ve davranışlar için ölüm cezası getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın sözleriyle Hıyaneti Vataniye Kanunu'nu ve sonraki aylarda İstiklal Mahkemeleri yasalarını çıkarmakla BMM devrimin doğal gereklerini yerine getirmiş oluyordu.84 Hıyaneti Vataniye Kanunu'nun dört aylık uygulamasından beklenen sonuç elde edilemeyince, 11 Eylül’de kabul edilen Firariler Hakkında Kanun kapsamında istiklal mahkemelerinin kurulması gündeme gelmiştir. Asker kaçağı suçlarına, vatana ihanete, casusluğa, yolsuzluğa, ayaklanmaya, eşkıyalığa, bozgunculuğa İstiklal Mahkemeleri bakacaktır. Mahkemelerin üyeleri meclis içinden seçilecek, mahkeme sayısı ve kurulacakları bölgeler Heyeti Vekile’nin teklifi üzerine BMM tarafından belirlenecek, kanunu yürütme yetkisi de doğrudan doğruya BMM’ye ait olacaktı. Askeri ve sivil memurların mahkemelerin emirlerini yürütmekle zorunlu kılınmasıyla, mahkemeler idari bakımdan da otorite olmuşlardı. Mahkeme kararları, BMM adına uygulandığı için, her normun üstünde kabul edilecekti. İstiklal Mahkemeleri Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır'da görev yapmışlardır. İstiklal Mahkemeleri Teşkili Hakkında Heyeti Umumiye Kararı 18 Eylül’de alınmıştır.85 Firariler Kanunu gereğince kurulacak İstiklal Mahkemelerinin sayısı ve kurulacakları bölge hakkında Erkanı Harbiyei Umumiye Riyaseti'nin tezkeresi üzerine Heyeti Vekile tarafından hazırlanan liste aşağıda verilmiştir. Teklifi okuyan Erkanı Harbiye Reisi Miralay İsmet Bey, teklif edilen 14 bölgeden 7'sinin aciliyet taşıdığını belirtmiştir: 84 85



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 4; Nutuk; Aİ TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 65.



1920 Yılı



245



1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.



Kastamonu Mıntıkası (Kastamonu vilayeti, Bolu livası) Eskişehir Mıntıkası (Eskişehir, Bilecik, Kütahya livaları) Konya Mıntıkası (Konya vilayeti, Afyonkarahisar sancağı) Isparta Mıntıkası (Isparta, Antalya, Denizli, Muğla livaları ile Aydın'ın elde kalan bölgeleri) Ankara Mıntıkası (Ankara vilayeti, Yozgat, Çorum livaları) Kayseri Mıntıkası (Kayseri, Kırşehir, Niğde, Silifke livaları) Maraş Mıntıkası (Maraş, Kozan sancakları) Sivas Mıntıkası (Sivas vilayeti, Canik, Amasya, Tokat livaları) Mamüretülaziz Mıntıkası (Mamüretülaziz vilayeti) Diyarbekir Mıntıkası (Diyarbekir vilayeti) Bitlis Mıntıkası (Bitlis vilayeti) Refahiye Mıntıkası (Giresun kazası, Gümüşhane, Karahisarışarki, Erzincan livaları) Erzurum Mıntıkası (Giresun'un kazalarından gayrı Trabzon vilayeti, Erzurum vilayeti, Beyazıt sancağı) Van Mıntıkası (Van vilayeti, Hakkari sancağı dahil).



Ankara İstiklal Mahkemesi 7 Ekim’de çalışmalarına başlamıştır. Mahkeme, 1 numaralı kararıyla, Sevr Anlaşması'nı imza ettikleri için Damat Ferit ve Hadi Paşalarla Rıza Tevfik ve Reşat Halis Beyleri yokluklarında idam cezasına çarpmıştır. Mahkeme, birçok asker kaçağından başka belli başlı olarak, Kuvayı İnzibatiye'yi, Çerkez Ethem ve kardeşlerini, gizli Komünist Partisi'ni kurmaktan Tokat mebusu Nazım ve arkadaşlarını, İngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir'i mahkum edecektir. El-cezire Cephesi Kumandanlığı’nın yazısına atfen Müdafaai Milliye Vekaleti, askeri kıtalardan firar edenlerin sayısının artması üzerine şimdilik hiç olmazsa yalnızca Diyarbakır'da bir İstiklal Mahkemesi kurulmasını talep etmiştir. Bunun üzerine 9 Kasım tarihinde BMM Diyarbakır İstiklal Mahkemesi’nin teşkiline karar vermiştir. Teçhizatıyla birlikte firar eden erlerle casusluk yapan kişilerin yargılanmaları için Pozantı'da bir İstiklal Mahkemesi'ne gerek görüldüğü Adana vilayetinden bildirilmiş; BMM, 15 Kasım’da Pozantı İstiklal Mahkemesi’nin kurulmasına karar vermiştir. Pozantı İstiklal Mahkemesi, 28 Aralık'ta görev yerine gelerek çalışmaya başlamıştır. Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Bey'in başkanı olduğu mahkemeye, Mersin mebusu Şevki Bey’le Beyazıt mebusu Atıf Bey üye olarak seçilmiştir. Adli Yönetim: Temyiz, Adliye Memurları, Teftiş 16 Mayıs tarihinde Sivas'ta muvakkat bir Temyiz Mahkemesi (yargıtay) kurulmasına karar verilmiş ve 7 Haziran'da Temyiz Mahkemesi'nin kuruluş yasası kabul edilmiştir.86 BMM'nin 4 numaralı kanununun gerekçesinde, vilayet istinaf müddeiumumilikleriyle (savcılıklarıyla) diğer makamlardan gelen telgraflarda temyiz mahkemesine sevk ve irsali gereken ilamat ve evrakın inceleme mercii bulunmadığından bu konuda bir acil karar alınması gerektiği belirtilmektedir. Bu 86



TBMM ZC, Cilt II, s. 38-88); BCA:30..18.1.1/ 1.12..13/19-500; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 12.



246



Yönetim Zamandizini



nedenle merkezi Sivas olmak üzere ve şeriye, hukuk, ceza ve istida dairelerinden mürekkep bulunmak üzere bir muvakkat temyiz heyeti kurulmuştur. Her dairenin bir başkanı ve dört üyesi vardır. Bu temyiz heyetinin bir başmüddei umumi ve iki muavini bulunmaktadır. 26 Haziran 1920 tarihinde Temyiz Mahkemesi başkan ve üyeliklerine seçilenlerin memuriyetleri tasdik edilmiştir. 8 Ağustos tarihinde ise, Temyiz Mahkemesi'nin başkan, savcı ve üyeliklerine atama yapılmıştır. 22 Eylül’de temyiz mahkemesinin kuruluş yasasına ek kanun layihası hazırlanmıştır. Adliye Memurları Seçimi Tüzüğü'ne ek düzenleme 22 Temmuz’da kabul edilmiştir. Buna göre “memaliki Osmaniye” adliye itibariyle beş bölgeye ayrılmıştır.87 Her bölgenin bir müfettişi (istinaf reisinin fevkınde ve temyiz mahkemesi üyeliğinin bir derece altında rütbeye sahip) vardır. Her müfettişin teftiş alanını Adliye Vekili tayin ve tespit etmektedir. Her müfettiş emrinde gerektiği kadar müfettiş muavini (istinaf müddei umumiliği rütbesinde) bulunmaktadır. Müfettişler ve muavinler Adliye vekilinin seçimi ve BMM riyasetinin onayıyla atanır. Her müfettiş emrinde bir başkatip, iki katip ve seyyar hademe bulunur. 17 Kasım’da Hakim ve Adliye Memurlarının Seçimine İlişkin 19 Recep 1331 ve 11 Haziran 1329 Tarihinde Yayımlanan Nizamnameye Ek başlığı taşıyan bir düzenleme yapılmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Adliye Vekaletine bağlı olan bütün hakim ve adliye memurlarının seçimi ve atanması bu ek düzenleme hükümlerine tabi kılınmıştır. Ek, "idari kısım", "mahkemeler" ve "ek maddeler" başlıklı üç bölümden ve 26 maddeden oluşmaktadır. Samsun Divanı Örfisi, 18 Ağustos tarihli kararnameyle lağvedilmiştir: "Vaktiyle bir maksadı siyasi takip edilerek dört mahalde teşkil edilmiş bu gibi Divanı harplerden üçünün devamlarına lüzumu kanuni olmadığı görülerek lağv edilmiş; elyevm yalnız Samsun merkezinde tehcir mesailini rüyet etmek üzere bir Divanı Harbi Örfi ifayı vazife etmekte bulunmuştur.” Divanı harbi örfiler asayişin sağlanması için gerektiğinde başvurulacak bir araç olmakla birlikte, Samsun merkezinde güvenliği bozan bir olay görülmediğinden divanı harbi örfi'nin varlığına gerek kalmadığı belirtilmiştir. 18 Ağustos 1920'de aynı konuda bir de Heyeti Umumiye Kararı çıkarılmıştır. Şurayı Devlet 16 Mart 1920’de İstanbul işgal edilmiş, 11 Nisan 1920’de Meclisi Mebusan feshedilmiştir. Bu dönemde şurayı devlet dağıtılmamış, Osmanlı İmparatorluğu resmen sona erene dek faaliyetini sürdürmüştür. Millet Meclisi, Şurayı Devleti Babıali ile özdeşleştirmiş, bu nedenle Şurayı Devlet nizamnamelerine meriyet tanımamıştır. Ancak, BMM hükümetinin geçerliliğini kabul ettiği diğer kanunlarda (idarei umumi vilayat kanunu, memurların yargılanması kanunu) Şurayı Devlete verilen görevlerin yerine getirilmesi gerekmiş, henüz meclisin kuruluşunun ilk ayında bu sorun tartışılmaya başlanmıştır. Şurayı devletin memur yargılamaları konusundaki işlevlerini yerine getirecek bir yapı, meclis ile encümen87



BCA:30..18.1.1 /1.5..12; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 33.



1920 Yılı



247



ler arasında gidip gelen çeşitli kanun layihaları sonucunda ancak bir buçuk yıl sonra kurulabilmiştir.88 Onur Karahanoğulları, Osmanlı’da işlevsiz olduğu ileri sürülen bir kurumun, devrim hükümetine kendini bir ihtiyaç olarak dayattığına dikkat çekmektedir: “Anadolu’da görev yapmakta olan veya İstanbul’da görev yapmaktayken Anadolu’ya geçen memurlardan haklarında yargılama kararı olan veya haklarındaki yargılama istemi vilayet idare meclislerince reddedilmiş olup da bu karara karşı Şurayı devlete itiraz edilenlerin durumu, Anadolu’da bu işlevi yerine getirecek bir kurum bulunmadığından belirsiz hale gelmiştir. Bunların bir kısmı tutuklu, bir kısmı ise bugünkü tabirle açığa alınmış durumdadır ve maaş alamamaktadır. BMM’ye bu belirsizliği ve sorunu çözmesi için dilekçeler gelmektedir. BMM, hem yüksek görevlilerin yargılanması hem de yargılanma oluruna ilişkin kararlara karşı yapılacak itirazları çözecek bir mercii bulmak zorundadır.”



Dahiliye Vekaleti, Şurayı Devletin memur yargılanmasına ilişkin görevlerinin Meclis Dahiliye, Nafıa ve Maarif encümenlerinden seçilecek üyelerden oluşacak bir heyet tarafından yürütülmesine ilişkin bir tezkere hazırlamıştır. Dört maddeden oluşan tezkere, kabul edilmesi için BMM'ye sunulmuştur. Ancak, bu mazbatanın Adliye Encümeni'nde görüşülmediği, Adliye Encümeni'nin haberi olmaksızın düzenlendiği anlaşılmış ve tezkere, Adliye Encümenine havale edilmiştir. Kararname şeklinde sunulan bu düzenleme, şurayı devlet kurulmasına ilişkin kanun tekliflerinde de yer alacak olan yapıyı kurmaktadır: Memurlar hakkındaki illerde verilen yargılama izni kabul veya red kararlarını itirazen inceleyen Şurayı Devlet Mülkiye Dairesi'nin yerine geçmek üzere Dahiliye Encümeni üyeleri arasından seçilen dokuz kişilik bir sürekli heyet; merkezdeki üst düzey memurların yargılama izinleri hakkında izin kararını veren Şurayı Devlet Genel Kurulu yerine geçmek üzere de, eski yapı ile benzerlik kurularak, BMM'nin Dahiliye, Nafıa ve Maarif Encümenlerinden seçilecek beşer kişiden oluşan onbeş kişilik bir heyet kurulmaktadır. Öngörülen düzenlemede ilk heyete İcra Vekilleri Heyeti ile doğrudan yazışma, haberleşme yetkisi verilmiştir. Kararname, Adliye Encümeni'nin görüşüyle birlikte 3 Haziran 1920'de tekrar BMM'ye sunulmuştur. Heyeti Vekile, Şurayı Devlet Teşkili Hakkında Kanun Tasarısı’nı 4 Ekim 1920 günü BMM’ye sunmuştur. Askeri Yönetim: Cephe Komutanlıkları ve Düzenli Birlikler Albay Refet Bey, 6 Şubat’ta Küçük ve Büyük Menderes çevresindeki bütün milli kuvvetleri Menderes Grubu altında birleştirmiştir. Aydın Cephesi'ne İzmir Güney Cephesi adı verilmiştir. Cephe Kumandanlığı'na 57. Tümen Komutanı Şefik Bey atanmıştır. Aydın Kuvayı Milliye Komutanlığı, Demirci Mehmet Efe'nin üzerinde kalmıştır. İcra Vekilleri Heyeti'nin 7 sayılı kararnamesiyle 16 Mayıs’ta Kuvayı Milliye Teşkilatı, Milli Müdafaa Teşkilatı'na bağlanmış; giderlerinin genel bütçeden sağlanarak halktan para ve mal toplanmasına son verilmesi kararlaştırılmıştır. 88



Onur Karahanoğulları, Türkiye’de İdari Yargı Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 2005, s. 212; 225.



248



Yönetim Zamandizini



Doğu Cephesi Komutanlığı, 7 Haziran'da Erzincan, Erzurum ve Van'da seferberlik ilan etmiştir. Onbeşinci Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa, Doğu Cephesi Komutanı yapılmıştır. Erzurum, Erzincan ve Van'da 1889-1900 doğumlular silahaltına alınmaya başlanmıştır. İcra Vekilleri Heyeti, 26 Haziran’da İran-Fırat arasını El-cezire Cephesi olarak belirleyip komutanlığına Nihat Paşa'yı atamıştır. Cephe; Musul, Bitlis, Diyarbakır, Mamuratülaziz livaları ve Urfa, Hakkari sancaklarını kapsamaktadır. Fırat-Toroslar arası da Adana Cephesi olarak kabul edilmiştir. Adana Cephesi Komutanlığı'na Selahattin Adil Bey atanmıştır. Batı Cephesi Komutanlığı da 25 Temmuz’da yeniden örgütlenmiştir. Cephe; Bolu Mıntıkası, 24. Tümen Mıntıkası, Ertuğrul Grubu, Kütahya Mıntıkası, Kuvayı Tedibiye, 12. Kolordu ve Menteşe Mıntıkası kumandanlıklarına ayrılmıştır. Kütahya Mıntıka Komutanlığı'na 27 Temmuz'da Çerkez Ethem atanmıştır. Fransız işgalini sonlandırabilmek için 8 Ağustos’ta Güney Cephesi'nde kısmi seferberlik ilan edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 1892-1899 doğumluların askere alınmasını emretmiştir. 21 Eylül’de Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandanlığı kurulmasına karar verilmiştir. Kumandanlığa Mirliva Muhiddin Paşa tayin edilmiştir. 9 Kasım’da Batı Cephesi Kumandanlığı iki cepheye ayrılmış, Şimal Cephesi Kumandanlığı'na İsmet Bey ve Cenup Cephesi Kumandanlığı'na Refet Bey tayin edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa'yı Kasım ayında Moskova Elçiliği'ne atamış; Batı Cephesi Komutanlığına ise Genelkurmay Başkanı İsmet İnönü'yü getirmiştir. Batı Cephesi'nin Konya-Denizli hattındaki güney kısmını da Refet Paşa'nın sorumluluğuna vermiştir. Her iki cephe de doğrudan Genelkurmay Başkanlığı katına bağlanmış; Genelkurmay Başkanlığı görevi de vekaleten Milli Savunma Bakanı Fevzi Paşa'ya verilmiştir. 9 Aralık’ta Merkezi Sivas olan 3. Kolordu Kumandanlığı'nın yeniden düzenlenmesine karar verilmiştir. Buna göre 3. Kolordu Kumandanlığı kaldırılacak ve Sivas, Sinop, Amasya, Çorum mıntıkası dahilini kapsayan Merkez Ordusu Kumandanlığı teşkil edilecektir. Merkez Ordusu, Pontusçu Rumları ve çevredeki asayişsizliği bastırmak amacıyla Amasya'da kurulmuştur. Ordu komutanlığına 17. Kolordu Komutanı ve İzmir eski valisi Nurettin Paşa atanmıştır. Nurettin Paşa, hükümet kararıyla Karadeniz bölgesindeki Rum erkeklerini göçe tabi tutacak, burada kullandığı yöntemlerle Hıristiyan dünyasında, Koçkiri hareketini bastırmadaki şiddetiyle de BMM'de sert eleştirilere uğrayacak, görevden alınacak, kendisini divanı harbe verilmekten Mustafa Kemal Paşa kurtaracaktır. Tablo-8: Ordu Örgütlenmesi (Haziran-Aralık) Kuruluş Tarihi 7 Haziran 26 Haziran 26 Haziran 25 Temmuz 21 Eylül 9 Kasım 9 Kasım 13 Kasım 9 Aralık



Ordu Komutanlığı Doğu Cephesi Komutanlığı El-Cezire Cephesi Komutanlığı Adana Cephesi Komutanlığı Batı Cephesi Komutanlığı Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandanlığı Şimal Cephesi Komutanlığı (Batı C. içinde) Cenup Cephesi Komutanlığı (Batı C. İçinde) Muğla ve Havalisi Kumandanlığı Merkez Ordusu Komutanlığı



Komutan Kazım Karabekir Nihat Paşa Selahattin Adil Ali Fuat Paşa Muhiddin Paşa İsmet Bey Refet Bey Bekir Sami Bey Nurettin Paşa



1920 Yılı



249



23 Eylül’de Gizli Hamza Grubu kurulmuştur. Daha sonra Mücahit, Muharip, Felah Grubu adlarını alacak olan gizli Hamza Grubu, Genelkurmay'ın emriyle, Kurmay Yüzbaşı Neşet Bey'in başkanlığında çalışmaya başlamıştır. Grubun görevi, Yunan ordusunun teşkilatı ve harekatı hakkında bilgi toplamak, ordu için satınalmada bulunmak, Anadolu'ya subay göndermek, Anadolu harekatı aleyhindeki çalışmaların koğuşturulması, casusların yakalanması... olarak belirlenmiştir. 7 Haziran’da piyade ve süvari sınıflarından oluşmak üzere jandarma müfrezeleri kurulmasına karar verilmiştir. Yurt savunması ve genel asayiş işlerinde kullanılmak üzere Milli Müdafaa Vekaleti'ne bağlı Seyyar Jandarma Müfrezeleri kurulmasını öngören yasa BMM'nin 5 numaralı kanunudur: "Müdafaai memleketin temini ve asayişi umumiyenin layıkiyle tesisi için Müdafaai Milliye Vekaleti'ne merbut olmak üzere jandarma müfrezeleri teşkil edilmiştir… bu müfrezelerin iaşe, ilbas, techiz ve teslihi hükümet tarafından temin edilecek olup, süvariler hayvanlarını kendileri tedarik etmeye mecburdurlar."89 İcra Vekilleri Heyeti, 10 Temmuz’da Milli Müdafaa Vekaleti'ne bağlı ve donanma işlerine bakacak bir Deniz İşleri Müdürlüğü kurmuştur. Müdürlük, geçici olarak vekaletin özlük işlerine ait bir odada çalışmaya başlamıştır. Seyyar Birliklerden Düzenli Birliklere Haziran ortasında cephedeki kuvvet durumu şöyledir: Kuvayı Milliye: 118 subay, 5608 er; düzenli ordu: 143 subay, 4390 er. Dahiliye Nezareti'nin bir sorusu üzerine İcra Vekilleri Heyeti, 30 Haziran tarihli kararıyla Milli Müdafaa emrindeki bütün kuvvetleri asker sayarak, Kuvayı Milliye erlerinin işledikleri suçların da askerler gibi işlem göreceğini kararlaştırmıştır. İcra Vekilleri Heyeti, asker olmayan Kuvayı Milliye mensuplarının ise, adli mahkemelerde muhakeme edilmelerine karar vermiştir. Mustafa Kemal Paşa, 27 Temmuz tarihli bir genelgeyle, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Heyeti Merkeziyelerinin en büyük mülki idarecilere, Kuvayı Milliye'nin ise jandarma kumandanına bağlı ve bunların emrinde olacağını bildirmiştir. Genelkurmay Başkanlığı, Milli Müdafaa, Dahiliye ve Maliye Vekaletlerine gönderdiği 24 Ağustos tarihli yazıyla bundan sonra gönüllü birlik kurulmamasını, mevcut gönüllü birliklerin kadroya bağlanmasını istemiştir. Heyeti Vekile, 18 Eylül tarihinde Kuvayı Milliye'nin kaldırılmasına, 1. ve 2. Kuvayı Seyyare adıyla iki müfrezenin görevinin devamına karar vermiştir.90 8 Kasım’da ivedilikle düzenli ordu ve büyük süvari gücü meydana getirmek; düzensiz örgüt düşüncesini ve politikasını yıkmak kararı alınmıştır. Hem iç ayaklanma ve isyanlara karşı, hem de savaş için güçlü bir süvari kuruluşuna olan gereksinme açıkça belirmiştir. 89 90



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 13. BCA:30..18.1.1 /1.12..1.



250



Yönetim Zamandizini



Batı Cephesi Komutanı İsmet Bey, 23 Kasım’da Seyyar Kuvvetler Komutanlığı'na bir yazı göndermiştir.91 Bu yazıda, düşmanın boşalttığı yerlerde hükümet teşkilatı kuruluncaya kadar yönetim işlerini yürütmek üzere Simav ve Havalisi Kumandanlığı'nın kurulduğunu, seyyar birliklerin bundan böyle yalnız askeri işlerle uğraşabileceğini, istiladan kurtarılan yerler halkının iki ay süreyle askeri yükümlülükleri olmayacağını bildirmiştir. İsmet Bey, bölge halkına yayımladığı bildiride de her türlü dertlerini ilgili kumandanlığa bildirmelerini istemiştir. Kuvayı Seyyare Komutan Vekili Yüzbaşı Tevfik Bey, cephe komutanlığını tanımayacağını bildirmiştir. Tevfik Bey, Kuvayı Seyyare'nin düzenli bir kuvvet haline getirilemeyeceğini, bu serserilerin başına ne bir subay ne de hesap memuru koymanın mümkün olduğunu belirtmiştir. Bu şartlarda seyyar kuvvetleri yönetemeyeceğini yazmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 22 Aralık’ta Hükümet Konağı'nda Kuvvei Seyyare konusunu görüşmek üzere bir heyet toplamıştır.92 Toplantıya, mebus ve vekillerden oluşan onbeş kişi çağrılmıştır. Kuvvei Seyyare komutanı Ethem ve kardeşleri cephede bulunan komutanları beğenmiyorlar, onların buyruklarına uymuyorlardı. Vekaletleri ve hükümeti de tanımıyorlardı. Mustafa Kemal Paşa, Ethem Bey'in kardeşi Reşit Bey'e ülke alınyazısının, kişilere bağlı kuvvetlere değil, ancak Büyük Millet Meclisi'nin yasalarına bağlı düzenli birliklere bırakılması gerektiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Kuvvei Seyyare'nin, belli bir kadro içinde verilen buyruklara tam uyma ve söz dinleme koşulu ile yararlı olabileceğini de belirtmiştir. Kuvvei Seyyare'ye hükümetin son ve kesin isteklerini bildirmek üzere görevlendirilen bir heyet, 23 Aralık’ta Kütahya'ya doğru yola çıkmıştır. Yapılan görüşmelerden sonuç alınamayınca, Mustafa Kemal Paşa heyeti geri çağırmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 27 Aralık'ta Batı ve Güney Cephesi Komutanlıklarına Ethem kuvvetlerini dağıtma harekatına başlamalarını emretmiştir. Heyeti Vekile, 25 Aralık tarihli kararıyla gelişigüzel er toplanmasını yasaklamıştır. Mustafa Kemal Paşa, yayımladığı genelgede aksine hareket edenlerin asayişi bozmak ve BMM'nin kararlarına aykırı hareket etmekle suçlanacağını belirtmiştir.93 I. Kuvvei Seyyare'nin görevleri ve bağlı olduğu kumandanlık 28 Aralık tarihli Heyeti Vekile kararıyla belirlenmiştir.94 "Yurdun gerçek esenliği ve kurtuluşu için ordularda görüş birliğinin ve buyruklara yüzde yüz uyulmasının gerekliliğini her şeyden üstün sayan Heyeti Vekile, BMM üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali beylerin Kütahya'dan gönderdikleri telyazısını ve bu konu ile ilgili olarak geçen olayları inceleyip görüştükten sonra aşağıdaki kararları almıştır: 91 92 93 94



Türk İstiklal Harbi; Zeki Sarıhan, agk, Cilt III. Nutuk. Hakimiyeti Milliye, 30 Aralık 1920. Nutuk; BCA: 30..18.1.1 /2.25..11/38-11.



1920 Yılı



251



1. Birinci Kuvvei Seyyare (Çerkez Ethem komutasındadır), bütün öteki ordu birlikleri gibi, kayıtsız koşulsuz BMM'nin yasaları ile hükümetin koyduğu kurallara ve verdiği buyruklara uymak ve boyun eğmek zorundadır ve askerlik sıkıdüzeniyle bağlıdır; 2. Birinci Kuvvei Seyyare Komutanlığı'nın askerlik görevleri ve konuları ile ilgili bütün öneri ve düşünceleri ancak buyruğu altında bulunduğu komutanlığa ve bu komutanlık aracılığı ile gereken makamlara bildirilecektir; 3. Bu kararları Genelkurmay başkanlığı uygulayacaktır.



Askeri Polis Teşkilatı 20 Aralık’ta Askeri Polis (AP) teşkilatı kurulmuştur.95 Garp Cephesi Komutanlığı'na bağlı olarak bizzat Fevzi Paşa'nın emriyle merkezi Eskişehir olmak üzere kurulan teşkilatın başına Binbaşı İsmail Hakkı Bey getirilmiştir. Teşkilatın görevi, ordu gerisindeki bölgelerde casusluk ve bozguncu propagandalara karşı koymak, Yunan gizli teşkilatını bulmak, karşı casusluk işlerini yürütmek ve sabotajlara engel olmaktır. Ne var ki AP, iyi çalışmadığı, gizliliğe riayet etmediği, görevlerinde ciddiyetsiz davrandığı gerekçesiyle 19 Mart 1921'de tümüyle lağvedilmiştir. Yerine "Tetkik Heyeti Amirlikleri" kurulacaktır. Savaşın Finansmanı Milli birliklerin beslenmeleri doğrudan doğruya o bölge halkınca sağlanmış; bunun için de cephe gerilerinde ulusal örgütler kurulmuştu. Bu görevin halktan hükümete geçişi, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin kuruluşundan sonra sağlanabilmiştir.96 Harbiye Nezareti, 8 Ocak tarihli yazıyla 14. Kolordu Komutanlığı'na Kuvayı Milliye iaşe ihtiyaçlarının kolorduca sağlanmasını emretmiştir. İstanbul’un işgali üzerine kurtuluş hareketine mali kaynak yaratmaya yönelik önlemler alınmıştır. Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa tarafından gönderilen 18 Mart tarihli şifreli telgrafta, Anadolu'da kırküç şubesi olan Osmanlı Bankası'nın, Duyunu Umumiye İdaresi'nin ve Reji İdaresi'nin hesaplarına el konularak, mevcutlarının en büyük mülkiye ve maliye memurlarına bildirilmesi istenmiş ve İstanbul'a para göndermeleri yasaklanmıştır. Bu karar üzerine, İstanbul’daki İtilaf Yüksek Komiserleri, 27 Mart 1920’de Babıali’ye ortak bir nota vererek, milliyetçi güçlerin Anadolu’daki bu uygulamalarını protesto etmişlerdir. Bir ay sonra Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir ili kasasındaki paranın kendisinin veya il muhasebecisinin izni olmaksızın hiçbir yere gönderilmemesini emretmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 8 Nisan’da kolordulardan savaşan insan sayısının, silah, cephane, mühimmat mevcutlarının ve Kuvayı Milliye teşkilatı da dahil olmak üzere, bütün savunma gücünün her Cumartesi bildirilmesini istemiştir. Bir başka genelge ile de asker, para, ulaştırma, giyecek ve giyecek kaynakları sorulmuştur. Mustafa Kemal Paşa, 3 Mayıs’ta Karabekir'e elde beş para olmadığını bildirerek, Azerbaycan Hükümeti'nden borç para alınması imkanının araştı95 96



Zeki Sarıhan, agk, Cilt III; Hamit Pehlivanlı, Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Tetkik Heyeti Amirlikleri, Ankara 1993 (Pehlivanlı, kuruluş tarihini 18 Temmuz 1920 olarak vermektedir). Nutuk, s. 609.



252



Yönetim Zamandizini



rılmasını istemiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 30 Haziran tarihli kararnameyle Kuvayı Milliye'nin iaşesi için halktan toplanan yardımların halkı sıkmayacak şekilde sağlanmasını istemiştir.97 Trakya-Paşaeli Cemiyeti, 19 Mayıs’ta hali vakti yerinde her ev başına yurt savunması için buğday, et, para döktü. Bunların bir hafta içinde toplanmasını kararlaştıran dernek, ayrıca 16 yaşından büyük erkeklerin il dışına çıkmalarını ve hububatın ticaret amacıyla taşınmasını yasaklamıştır. İcra Vekilleri Heyeti, 25 Temmuz tarihli kararıyla Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine yapılacak yardımların yasayla düzenlenmesini istemiştir. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine yapılan yardımların orduya gerektiği şekilde ulaşamadığı anlaşıldığından bu durumun bir kanuna bağlanmasına karar verilmiştir. 30 Eylül’de Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'ne Verilmekte Olan İanatın (Yardımların) Bundan Sonra Mal Sandıklarına Ahzi Hakkında Kanun Layihası sunulmuştur. Kuvayi Milliye'nin genel olarak Müdafai Milliye teşkilatına bağlanması ve geçimlerinin askeriye tarafından karşılanması nedeniyle böyle bir tasarı hazırlanmıştır. Ancak tasarı reddedilmiştir. Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Bey, "Bu müdafaai hukukların topladıkları iane, halkın bizim aleyhimize yürümesine sebep oluyor. Böyle birdenbire kanunun reddi kabul edilmemelidir. Kanunun kabulü taraftarı da değilim. Esaslı tetkikat yapılmalı ve iane namıyla, Müdafaai Hukuk'la hiç alakası olmayan insanlara milleti soydurmaya nihayet verilmelidir." Tasarı görüşmelerinde Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey şunları söylemiştir: "… Osmanlı hayatı tarihiyesinde başlı başına ne hakikaten kıymetdar bir faaliyet uyandıran Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin, bu kanun kabul olunduğu dakikadan itibaren hayatına hatime çekildiğine kaniim. Bu kanunu kabul ettik ve Müdafaai Hukuk kapıları üzerine levhaları astık. O Müdafaai Hukuk Cemiyeti bizleri doğurmuştur." 8 Kasım’da vergi ve yardımların hükümet tarafından toplanmasına ilişkin bir kararname çıkarılmıştır. Bu kararname tarihinden itibaren her ne ad ile olursa olsun hükümet tarafından verilen özel izin bulunmadıkça halktan yardım toplamak yasaklanmıştır. Bunun dışındaki yardımlar, ancak yardım toplama kanununa göre talep edilebilir. Yardım konusunda zorlamayla karşılaşan herkes doğrudan doğruya Dahiliye Vekaleti'ne şikayet etmelidir. Bu kararname hükümlerine aykırı hareket edenler hükümet tarafından İstiklal mahkemelerine verilecektir. Eskişehir'e gelen ve giden müfrezelerin giyecek ve yiyeceklerinin temini güçleştiğinden 12 Ağustos tarihli kararla diğer vilayetlerden 100 000 lira gönderilmesinin sağlanması istenmiştir. Kastamonu Merkez Mahallesi'nin 16 Ağustos’ta Ankara'ya gönderdiği ilk parti eşya listesi şöyledir: 2177 ceket, 1151 pantolon, 1151 çift çorap, 391 don, 359 gömlek, 300 kaput, 200 battaniye, 240 fanila. Dış İlişkiler BMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa’nın 26 Nisan’da Lenin'e gönderdiği mektup, TBMM'nin ilk diplomatik ilişki kurma girişimidir.98 Mektupta, Sovyet 97



BCA: 30..18.1.1 /1.3..14/105-1.



1920 Yılı



253



Rusya'nın Türkiye'ye savaş araçları ve 5 milyon altın ruble göndermesi talep edilmiş; emperyalizme karşı ortak mücadele azmi ve diplomatik ilişki kurma isteği belirtilmiştir. Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin’in 3 Haziran tarihli yanıtında Sovyet dış politikasının Türkiye ile ilgili bölümü anlatılmış, iki ülke arasında dostça ilişkiler ve birlik anlaşması için diplomatik ilişki isteği dile getirilmiştir. Mektupta 2 milyon lirayla 60.000 tüfek, 112 hafif makinalı tüfek ve 10 ağır topun verileceği belirtilmiştir. Çiçerin, Mustafa Kemal Paşa’dan Ermeni sorununun barışçı yollarla çözümlenmesini isteyerek Sovyetlerin bu konuda arabuluculuk yapabileceğini bildirmiştir. Mektupta yer alan “Türkiye'deki milliyetlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi” isteği, Ankara Hükümeti'nce hoş karşılanmayacaktır. BMM'nin 17 Ekim tarihli gizli oturumunda, Van ve Bitlis'ten Ermenilere toprak verilmesi konusundaki Sovyet isteği görüşülmüştür.99 Mebuslar, Sovyetlerin tutumu karşısında hayal kırıklığına uğradıklarını söyleyerek onu Çarlık emperyalizmini devam ettirmekle, Rus halkını temsil etmemekle ve gerçek komünist olmamakla suçlamışlardır. Hükümet, Sovyetlerin bu konudaki isteğini reddetmeye karar vermiştir. BMM Hükümeti'nin dışişleri ile ilgili ilk kararı, Moskova'ya bir kurul göndermek olmuştur. Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in başkanlığındaki heyette İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey de bulunuyordu. 11 Mayıs'ta Ankara'dan yola çıkan heyetin görevi Rusya ile ilişki kurmaktı. Heyet, Moskova'ya 19 Temmuz'da ulaşmış ancak Üçüncü Enternasyonal'in İkinci Kongresi nedeniyle resmi görüşmelere başlanması mümkün olmamıştır. Ankara Heyeti ile Sovyet yetkilileri arasında 13 Ağustos’ta başlayan resmi görüşmeler, 24 Ağustos’ta tamamlanmıştır. Türkiye Ermenilerin Doğu Anadolu'daki bir kısım topraklara yerleştirilmesi konusundaki Sovyet isteğini kabul etmemiştir. “Dostluk ve Yardım Anlaşması”nın bazı ilkeleri saptanıp ön imzası yapılmış, uzlaşılamayan kimi noktalardan dolayı anlaşma gecikmiştir. Moskova Anlaşması adıyla anılan belge, ancak 16 Mart 1921'de imzalanabilecektir. İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, yanında 1 milyon altın ruble, 1 vagon mavzer fişeği ve parafe edilmiş Dostluk ve Yardım Anlaşması’yla 2 Eylül’de Moskova'dan ayrılmıştır. Yusuf Kemal Bey, 11 Ekim'de Ankara'da olacak, 14 Aralık'ta yeniden Moskova'ya hareket edecektir. Sovyetler'in ilk elçilik heyeti Ankara'ya 4 Ekim'de gelmiş; Türkiye'ye elçi olarak Mdivani atanmıştır. 6 Kasım’da Ermeniler, savaşı bırakmak ve barış yapmak için BMM'ye başvurmuştur. Ateşkes anlaşmasıyla ilgili maddeler, Hariciye Vekaleti aracılığıyla 8 Kasım'da Ermeni ordusuna bildirilmiş; 26 Kasım'da başlayan barış görüşmeleri 2 Aralık'ta sona ermiştir. 2 Aralık gecesi Gümrü Anlaşması imzalanmıştır.100 Karabekir başkanlığındaki Türk heyeti ile dağılmakta olan Taşnak Hükümeti'ni temsil eden Hatissiyan başkanlığındaki Ermeni grubu arasında imzalanan anlaşma, Ankara Hükümeti’nin yaptığı ilk anlaşmadır. Ermenistan, Osmanlı Dev98 99 100



Zeki Sarıhan, agk, Cilt III. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt I. Nutuk, Zeki Sarıhan, agk., Cilt III.



254



Yönetim Zamandizini



leti'nin 1877 savaşında yitirmiş olduğu yerleri, Batum dışında, milli hükümete bırakarak dava haricine çıkarılmıştır. Sevr Anlaşması geçersiz sayılmıştır. Halen Ermenistan'ın büyük bölümü Türk işgali altında bulunuyor. Doğu Harekatı sonucunda Türkiye'nin eski toprakları kurtarılırken, Sovyetlerle Türkiye arasında İtilafçı bir set de yıkılmış ve ulaşım yolu açılmış bulunuyor. Taşnak Hükümeti'ni devirerek Kızılordu'nun yardımıyla Ermenistan'da sosyalist bir yönetim kuran Devrim Hükümeti, anlaşmayı ağır bularak tanımayacak, yeni bir anlaşma önerecek, Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması için birçok kez nota verecektir. Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması 25 Nisan 1921'de tamamlanacaktır. Bu anlaşma yerine, daha sonra imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması ile 13 Kasım 1921 tarihli Kars Anlaşması geçmiştir. ABD Başkanı Wilson ise 22 Kasım tarihinde Trabzon, Erzincan, Erzurum, Muş, Bitlis ve Van'ı Ermenilere bırakan haritasını çizmiştir.101 Paris Barış Konferansı Yüksek Konseyi, Başkan Wilson'dan Ermeni mandasını kabul edip etmeyeceklerini sormuştu. Wilson, Ermenistan mandasını değil, yalnızca Ermeni sınırının çizilmesini kabul ettiklerini bildirmiştir. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne elçi olarak atanan Memduh Şevket (Esendal) 19 Ağustos’ta Ankara'dan Bakü'ye hareket etmiştir. Aynı tarihte, Abdurrahman Bey de Ankara Hükümeti'nin temsilcisi olarak Afganistan'a gönderilmiştir. Manastırlı Kazım (Dirik) Bey 23 Ekim’de Tiflis Elçiliği'ne atanmıştır. Garp Cephesi Kumandanı Ankara Mebusu Ali Fuat (Cebesoy) 9 Kasım’da Moskova Büyükelçiliği'ne tayin edilmiştir. Ankara'nın İtalya ve Almanya için temsilci olarak atadığı ve 4 Eylül'de Ankara'dan hareket eden Aydın mebusu Cami Bey, 3 Aralık’ta Roma'ya varmıştır. Böylece Talat Paşa'nın Avrupa'da Ankara temsilciliği görevi de sona ermiştir. Mustafa Kemal Paşa, Talat Paşa'ya durumu 25 Ekim tarihli bir mektupla bildirmiştir. Dikkate Değer Birkaç Not 7 Haziran’da Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi Teşkiline Dair Kanun kabul edilmiş ve İcra Riyasetine bağlı bir genel müdürlük kurulmasına karar verilmiştir. 14 Haziran’da Karadeniz bölgesindeki bütün itilaf devletleri memur ve subaylarının tutuklanmasına karar verilmiştir. 1 Temmuz’da Ankara Cebeci'de Subay Adayları Talimgahı açıldı. Ordunun subay ihtiyacını karşılamak için talimgahın birinci devresine İstanbul Zabitan Mektebi öğrencileri, ikinci devresine idadilerin son sınıf öğrencileri, üçüncü devreye de idadilerin ikinci sınıf öğrencileri alınmıştır. İlk mezunlar Ekim'de verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 6 Temmuz’da vatanın savunulmasına dair karar almıştır. Kararname, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, belediyeler ve valiliklerin, vatanın savunulmasına dair yerine getirilmesi gereken hususlarda görevli olduklarına ilişkindir. Karar BMM'de görüşülmüştür. 101



Gotthard Jaeschke, agk., s. 42.



1920 Yılı



255



22 Temmuz’da Muhaberat ve Müraselat unvanı altında bir vekalet kurulmasına karar verilmiştir. Heyeti Vekile, 15 Aralık’ta gayri müslimlerin de askere alınmalarına karar vermiştir. 27 Aralık’ta İdare-i Kura ve Nevahi Kanunu Layihası hazırlanmıştır. Layiha, 22 Eylül 1921'de BMM'ye sunulacaktır. Aynı tarihli ikinci tasarı şudur: İdare-İ Kura Ve Nevahi Kanunu Tasarısı'nın Tecrübe İçin Birkaç Livada Tatbikine Dair Kanun Tasarısı. 12 Aralık’ta her mahallin en büyük orman memurunun bulunduğu yerin idare meclisine doğal üye olması kararlaştırılmıştır. Aynı tarihte kurtarılmış Doğu Anadolu vilayetlerinde özel idareye ait işlerin maliye memurlarınca yapılmasına karar verilmiştir. Kasım ayının sonlarına doğru milli sınırlar içinde bir başkent seçilmesi için hazırlıklara başlanmıştır. Konunun askeri bakımdan Erkan-ı Harbiye Riyaseti'ne bildirilmesine ve bir payitaht komisyonunun (dairelerden bir komisyonun) kurulmasına karar verilmiştir. Bu konuyla ilgili üç mebusun görevlendirildiği hakkında Hükümet yazısı 31 Ocak 1921’de BMM'de okunacak, şimdi bunun sırası olmadığı, İstanbul'dan başka bir başkent kabul edilemeyeceği yönünde görüş bildiren mebusların itirazı nedeniyle bir karar alınamayacaktır.



256



Yönetim Zamandizini



Ek-1: İŞGAL ZAMANDİZİNİ (23 Nisan 1920 – 22 Aralık 1920) İşgal Bölgesi



İşgal Kuvvetleri



İşgal Tarihi



Şile



İngilizler Şile'yi işgal ettiler. Şile 7 Ekim 1922'de kurtarılacaktır.



23.Nis.20



Trakya



Yunanlılar, bütün Trakya'yı işgal ederek Meriç ırmağına kadar geldiler.



23.Nis.20



Edirne



Yunanlılar, Edirne'den Ferecik'e kadar Meriç boyunu Fransızlardan teslim aldılar.



27.Nis.20



Ereğli



Fransızlar Karadeniz Ereğlisi'nin işgal ettiler.



08.Haz.20



Kırkağaç-SomaSultanhisar



Kırkağaç, Soma ve Sultanhisar'da Yunanlıların eline geçti.



24.Haz.20



Alaşehir-Bigadiç



Alaşehir ve Bigadiç Yunanlılar tarafından işgal edildi.



25.Haz.20



Karamürsel



İngilizler de Karamürsel'i işgalleri altına aldılar.



25.Haz.20



Burhaniye



Yunanlılar, Burhaniye, Savaştepe, Eşme ve Sındırgı'yı işgal ettiler.



29.Haz.20



Balıkesir



Balıkesir de Yunan işgali altında.



30.Haz.20



Edremit-Havran



22 Haziran'da başladıkları ileri harekata devam eden Yunanlılar, Edremit, Karacabey, Lapseki, Biga, Çan, Yenice, Gönen, Havran kasabalarını işgal etti.



01.Tem.20



Manyas-Susurluk



Yunan işgali genişliyor, Yunanlılar Manyas, Karacabey, Ayvacık, Bayramiç, Ezine, Kirmasti, Gönen ve Susurluk'u işgal etti.



02.Tem.20



Nazilli-Salihli



Nazilli ve Salihli Yunanlıların eline geçti.



03.Tem.20



Beykoz



Boğaziçi’nde Beykoz Yunanlılar tarafından işgal edildi.



03.Tem.20



Tekirdağ



Yunan Hükümeti Doğu Trakya'yı işgale karar verdi. Karar 20 Temmuz'da Tekirdağ'dan başlanarak uygulamaya konulacak.



05.Tem.20



İzmit



İngilizler İzmit'i işgal altına aldılar. İngiliz donanması Yunan ilerlemesini kolaylaştırmak için Gemlik Körfezi'ne asker çıkardı. İngilizler tarafından 3 saat bombar- 06.Tem.20 dıman edilen Mudanya, daha sonra Yunanlılar tarafından işgal edildi.



Bursa



Bursa Yunanlılar tarafından işgal edildi.



08.Tem.20



İznik



İznik Yunanlılar ve İngilizler tarafından işgal edildi.



12.Tem.20



Kuyucak-Gebze



Yunanlılar Kuyucak'ı, İngilizler Gebze'yi işgal ettiler.



13.Tem.20



Gördes



Yunan kuvvetleri Gördes'i işgal ettiler.



14.Tem.20



Silivri-Çorlu



Yunanlılar Doğu Trakya’yı işgale başladı. Tekirdağ, Muratlı, Çorlu ve Silivri işgal edildi.



20.Tem.20



Demirci



Demirci kasabası da Yunanlıların eline geçti.



21.Tem.20



Edirne



Edirne Yunanlıların eline geçti. I. Kolordu, 700 subay, askeri memur, 4000 er, 10.000 sivil, 3000 piyade tüfe- 25.Tem.20 ği, 30 makineli tüfekle Bulgaristan'a sığındı.



1920 Yılı



257



Kırklareli



Kırklareli, Ezine, Şile, Malkara ve Lalapaşa Yunanlıla26.Tem.20 rın eline geçti.



Trakya



Yunanlılar, Trakya'nın işgalini tamamladı.



27.Tem.20



Yalova



Yunanlılar Yalova'yı işgal etti.



07.Ağu.20



Çatalca



Çatalca'yı Fransızlar işgal etti.



17.Ağu.20



Uşak



Uşak ve Simav Yunanlılar tarafından işgal edildi.



Orhangazi



Yunanlılar, Orhangazi (Pazarköy) kasabasını işgal etti07.Eyl.20 ler.



Eskişehir



Yunanlılar, Eskişehir üzerine bir keşif saldırısı yapma22.Ara.20 ya karar verdiler. Saldırı 6 Ocak'ta başlayacak



İŞGALCİLERİN AYRILDIĞI YERLER Kafkasya



İngilizler Kafkasya'yı boşaltmaya başladılar.



15.Ağu.19



Merzifon



İngilizler Türk kuvvetleriyle çatışmamak için Merzifon'dan çekildi.



20.Eyl.19



Kütahya



İngilizler Kütahya'dan çekildi.



21.Eyl.19



Maraş



İngilizler Maraş'ı boşalttı. İngilizler 22 Şubat'ta gelmişlerdi. Şehir 30 Ekim'de Fransızlar tarafından işgal edilecek. 12 Şubat 1920'de kurtarılacak.



01.Eki.19



Samsun



İngilizler, Samsun'dan çekildi.



04.Eki.19



Silifke



İtalyanlar Silifke'yi boşalttılar. Silifke, 28 Mart 1919'dan beri İtalyan işgali altındaydı.



Muğla



İtalyanlar Muğla il merkezini terk ettiler. Şehir 23 Temmuz 1919'da işgal edilmişti. İtalyanların Antalya ve Muğla yöresinden çekilmeleri, 5 Temmuz 1921'de tamamlanacaktır.



24.Nis.20



Çine



İtalyanlar, 5 Haziran'da işgal ettikleri Çine'yi, 11 Mayıs 1919'da işgal ettikleri Marmaris'i, Datça'yı ve 23 Temmuz 1919'da işgal ettikleri Ula'yı boşalttılar.



26.Nis.20



Artvin-Ardanuç



İngilizler Artvin ve Ardanuç'tan çekildiler. Artvin, 30 Ekim 1918'de işgal edilmişti. Artvin bu tarihten 23 Şubat 1921'e kadar Gürcistan idaresinde kalacak, bu tarihte Türk yönetimine geçecektir.



04.May.20



Çanakkale



Yunanlılar Çanakkale'ye asker çıkardı. 13 Kasım 1920'de bu kuvveti geri çektiler.



19.Haz.20



Fethiye



İtalyanlar, 24 Mart 1919'dan beri işgal altında tuttukla21.Haz.20 rı Fethiye'yi boşalttılar.



Akçakale



Urfa'ya bağlı Akçakale Fransız işgalinden kurtarıldı.



02.Tem.20



Karamürsel



Karamürsel Yunanlılardan geri alındı.



11.Ağu.20



258



Yönetim Zamandizini



EK-2: BASINDA GÜNDEM102 “Türkiye’deki seçim sonuçları İttihatçıların büyük zaferidir.” The Times, 1 Ocak 1920. İradei Milliye Gazetesi'nde Kürt aşiretlerin telgrafı yayımlandı: "Dersim ve Erzincan'ın bir kısmını meydana getiren biz Kürtlerin bin yıldan beri birlikte yaşadığımız Türklerden ayrılmak hatırımıza bile gelmez. Bu birliği korumak için hayatımızı fedaya hazırız. Kimlikleri bizce bilinen bir takım kişiler, Kürtlük adına söz söylemeye yetkili değildir." İradei Milliye, 5 Ocak 1920. Açıksöz’de İzmir’in işgali üzerine göç eden halka yardım kampanyasına zenginlerin ilgi göstermeyişinden yakınan şiir: “Bozulsun alemin çarkı devranı/Hemen beylerimiz sağ ve var olsun/Çağlasın her yerde fakirler kanı/Beyciğim keyfinde berkarar olsun…” Açıksöz, 11 Ocak 1920. Hakimiyeti Milliye gazetesi ateşkes sınırları içinde tam bağımsızlık ilkesini savunuyor. Gazetede yabancı nüfuzuna karşı çıkılıyor; Arabistan'da Fransızlara, Mısır ve Hindistan'da İngilizlere karşı verilen mücadeleler anlatılıyor. Hakimiyeti Milliye, 21 Ocak 1920. “Yeni bir yavru daha: Milli Misak. Aman Allahım, ne çirkin, ne gayri milli bir kelime…” Refik Halit, 2 Şubat 1920. Hakimiyeti Milliye, Anadolu'nun sesini biraz sert görenlere çatıyor: “Çok şükür Anadolu'nun ufukları, İstanbul'un sahilleri kadar çeşitli tehditler ve tazyikler ile yüklü değildir. Bunun için burada daha geniş teneffüs edilebildiği gibi, daha tesirli hareket edilebilir. Nitekim Hareketi Milliye'nin başına geçenler, Bizans'ın zevkli hayatına Anadolu'nun yalçın ve kimsesiz ufuklarını tercih etmişlerdir. Hakimiyeti Milliye, 11 Şubat 1920. Geçen sene İstanbul’da 4.768 İslam doğdu, 8.395 İslam öldü. 487 Rum doğdu, 848 Rum öldü. 168 Ermeni doğdu 522 Ermeni öldü. Doğanların toplamı 5.686, ölenlerin toplamı 10.189… Yenigün, 18 Şubat 1920. "Emperyalizm ile millet ve bağımsızlık ilkelerinin mücadelesi, emperyalizmin yenilgisi ile sonuçlanacaktır. Sınırlarımız içinde kalan her ırkı, milletdaşımız sayıyoruz. Ademi merkeziyetçilik ile, her kavmin kendi bölgesinde gelişmesini sağlamış oluyoruz. Yüzyılımızın millet ilkesi budur." Hakimiyeti Milliye, 21 Şubat 1920. "Kuvayı Milliye Ne Oluyor!" diyenlere cevabımız, Anadolu ve Rumeli'nin işgal alanlarını göstermek olacaktır. Diyelim ki, bunu soranlara millet cevap vermek ihtiyacını bizzat hissetmesin! Hakimiyeti Milliye, 24 Şubat 1920. “Son kurtuluş tecrübesi: Damat Ferit Paşa, önce eşkıyayı temizleyecek. Bu, bütün milletin kalbinde ona karşı güveni daha da kuvvetlendirecektir.” R. Cevat, Alemdar, 6 Nisan 1920. “Zavallı Anadolu.. Denize düşen İttihat Terakki, Kuvayı Milliye yılanına sarıldı.” Ali Kemal, Peyamı Sabah, 18 Nisan 1920. "BMM'nin açılışıyla Osmanlı tarihine kıymetli ve önemi çok büyük bir sayfa ilave olunmuştur. Milletin en yüksek derecesinde bir hayat kabiliyeti göstermesi bütün insanlık tarihi için büyük bir devrim olayı sayılsa yeridir." Hakimiyeti Milliye, 28 Nisan 1920. “Bolu, bütün kazaları ile Kuvayı Milliye’den kurtarıldı.” Peyamı Sabah, 20 Mayıs 1920. “Açıkta oruç yiyenlerin yakalanarak mahkemeye verileceği konusunda Polis Genel Müdürlüğü’nün bildirisi.” Akşam, 20 Mayıs 1920. “Barış anlaşmamızın resmi metni. 13 büyük kısım, 433 madde, 161 büyük sahife ve 4 haritadan meydana geliyor.” Vakit, 1 Haziran 1920. 102



Bu bölümde yer verilen haberler Hakimiyeti Milliye gazetesi ile Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt II-III’den derlenmiştir.



1920 Yılı



259



“...ölüm kararı verilmiş, idam hükmü bize tebliğ edilmiştir... şu halde düşmanların bu kararlarına karşı bizim de bir şeye karar vermemiz lazım geliyor: Yaşamak! Yaşamak... evet, ölmemek için uğraşıyoruz ve onun için mücadele edeceğiz.” Hakimiyeti Milliye, 14 Haziran 1920. “İthalatımız ihracatımızdan 8 defa daha fazla. Hükümet istatistiklerine göre mayıs ayı içinde yurda 7.692.000 liralık mal girdi, buna karşılık ihracatımız 854.000 lirayı geçmiyor.” İleri, 22 Haziran 1920. Hakimiyeti Milliye: "En büyük düşman kapitalizm ve onun çocuğu olan emperyalizmdir." Hakimiyeti Milliye, 20 Temmuz 1920. “İdarede halka dönüş ihtiyacı karşısındayız.” Yenigün, 26 Ağustos 1920. “Halka Doğru: Bütün dünya baş döndürücü bir hızla halka doğru dönüyor. Anadolu halkına, kendini alakadar edici bir idare şekli lazımdır.” Nizamettin Nazif, Açıksöz, 6 Eylül 1920. "Anadolu'nun elinde iki bayrak var; emperyalizme karşı mücadele ve hakimiyetin milletin olduğu: Dünyanın manzarasını değil, temellerini değiştirmeye doğru giden komünizmin azami programını dahi savunmayı çoktan beri mesleğimize kaydetmiş bulunuyoruz. Komünizm komünizm diyen şarlatanlara aldanmayınız, onlar sahtedir. Komünizm Balkanlar'da da bir hayli yol almıştır. Anadolu'nun elinde iki bayrak var; emperyalizme karşı mücadele ve hakimiyetin milletin olduğu. Kafkas dağlarından Anadolu'ya bakanlar bunu anlayabilirler. Bolşevik kurulunun gelmesine bu bakımdan da memnunuz." Hakimiyeti Milliye, 9 Ekim 1920. "İki Komünizm: Karl Marks dünyanın yürüyeceği yolları keşfetmekle iftihar edebilir. Bir ülkeye kapitalizm zulmederse ona karşı herkes birleşir. Anadolu komünizmi, Rusya'daki kanlı ve haşin proletarya diktatörlüğüne lüzum kalmaksızın daha faydalı, daha etkili sonuçlara doğru gidecektir." Hakimiyeti Milliye, 12 Ekim 1920. "Yeni Anadolu ve unsurları: Rumlar, Ermeniler ve Yahudilere öğüdümüz, Sevr anlaşması gözlerinizi boyamasın. Anadolu'daki yeni hayatın manasını anlayanlar dostumuzdur. İsa ve Musa'nın dinlerine karşı hiçbir düşmanlığımız yoktur. Bütün kinimiz, bu dinleri birtakım ihtiraslara alet eden fetihçilere ve kapitalistlere karşıdır. Bu gerçek, ilgililer arasında da anlaşılmaya başlandı. Bazı Ermeniler, Kuvayı Milliye ile birlikte istilacı düşmanlara karşı mertçe savaşmak üzere müfrezeler kurmaya başlamıştır." Hakimiyeti Milliye, 19 Ekim 1920. “İki yıldan beri Tevfik Paşa kabinesi on ikinci kabinedir.” Vakit, 21 Ekim 1920. "Herkesin görevi cepheye gitmektir! Nakdi bedel kanunu çıkarmak, zenginler yaşasın, fakirler gebersin demektir.” Hakimiyeti Milliye, 27 Ekim 1920. Yakup Kadri’nin başyazısı: “İyimser olmanın faydası. Yeni yetişen nesle muhtaç olduğu gönül ferahlığını vermeliyiz. Son iki yıllık inkılâp ve ihtilal devri memleketin üzerinde bir sel gibi gelip geçti. Bize bir takım yeni şeyler getirdi, eski usul bir devlet teşkilatı bitiyor, yeni bir devlet görüşü doğuyor.” Yakup Kadri, İkdam, 13 Aralık 1920. “Bizde halkçılığın anlaşılma biçimi. Halkçılığı selahiyetli bir ağızdan Karl Marks’dan dinleyelim.” Öğüt, 13 Aralık 1920. Amele mebusu muhterem Numan Efendi ile mülakat. Seçim mesut bir hadise ile neticelendi. Son sene zarfında tebarüz etmeye başlayan amele cereyanı Meclis’te kendi haklarını savunacak bir mebusa sahip oldu. Numan Efendi’nin sözleri: “Üç amele grubundan hiç birine mensup değilim. Nasyonal sosyalistim. Taşradan gelecek çiftçi mebuslarla mahsul fiyatları konusunda değil ama halk ve memleket düşüncesi konusunda birleşiriz.” İleri, 21 Aralık 1920.



260



Yönetim Zamandizini



EK-3: Misakı Milli Beyannamesi Birinci madde: Devlet-i Osmaniye’nin münhasıran Arap ekseriyetiyle meskun olup 30 Teşrinievvel 1918 tarihli mütarekenin hin-i akdinde muhasım orduların işgali altında kalan aksamın mukadderatı ahalisinin serbestçe beyan edecekleri ârâya tevfikan tayin edilmek lazım geleceğinden meskur hattı mütareke dahil ve haricinde dinen, ırken, emelen müttehid ve yek diğerine karşı hürmet-i mütekabile ve fedakarlık hissiyatiyle meşhun ve hukuk-ı ırkiye ve içtimaiyelerinin şerait-i muhiyelerine tamamiyle riayetkar Osmanlı-İslam ekseriyetiyle meskun bulunan aksamın heyeti mecmuası hakikaten veya hükmen hiçbir sebeple tefrik kabul etmez bir küldür. İkinci madde: Ahalisi ilk serbest kaldıkları zamanda ârâ-yı ammelleriyle anavatana iltihak etmiş olan Elviye-i Selase için ledel icap tekrar serbestçe ârâ-yı ammeye müracaat edilmesini kabul ederiz. Üçüncü madde: Türkiye sulhune talik edilen Garbi Trakya vaziyet-i hukukiyesinin tespiti de sekenesinin kemal-i hürriyetle beyan edecekleri ârâ-ya tebean vaki olmalıdır. Dördüncü madde: Makarr-ı hilafet-i İslamiye ve pây-i taht-ı saltanat-ı seniyye ve merkez-i hükümet-i Osmaniye olan İstanbul şehri ile Marmara denizinin emniyeti her türlü halelden masun olmalıdır. Bu esas mahfuz kalmak şartiyle Akdeniz ve Karadeniz boğazlarının ticaret ve münakalat-ı âleme küşadı hakkında bizim ile sair bilumum alakadar devletlerin müttefiken verecekleri karar muteberdir. Beşinci madde: Düvel-i İtilafiye ile muhasımları ve bazı müşarikleri arasında takarrur eden esasat-ı ahdiye dairesinde ekalliyetler hukuku memalik-i mütecavirdeki Müslüman ahalisinin de aynı hukuktan istifade etmeleri ümmiyesiyle tarafımızdan teyit ve temin edilecektir. Altıncı madde: Milli ve iktisadi inkişafatımız daire-i imkana girmek ve daha asri bir idare-i muntazama şeklinde tedvir-i umura muvaffak olabilmek için her devlet gibi bizim de temin-i esbab-ı inkişafatımızda istiklal ve serbesti-i tamme mazhar olmamız üss-ül-esas-ı hayat ve bekamızdır. Bu sebeple siyasi, adli, mali vesair inkişafatımıza mani kuyuda muhalifiz. Tahakkuk edecek duyunatımızın şeraiti tesviyesi de bu esasta mugayir olmayacaktır. 28 Kanunusani 1336.



1920 Yılı



261



EK-4: Büyük Millet Meclisi’nin Beyannamesi103 Emperyalist Devletlerin, Devlet ve milletimizin hayatına açıkça kastetmeleri neticesinde müdafaai meşrua için toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi, şimdiye kadar muhtelif vesilelerle sarahaten veya zımnen ilan ettiği maksat ve meslekini bir kere daha bütün cihana arz için şu beyannameyi neşr eylemeye lüzum görmüştür. Türkiye Büyük Millet Meclisi, milli hudutları dahilinde hayat ve istiklalini temin ve hilafet ve saltanat makamını tahlis ahdiyle teşekkül etmiştir. Binaenaleyh hayat ve istiklalini, yegane ve mukaddes emel bildiği Türkiye halkını, emperyalizm ve kapitalizm tahakküm ve zulmünden kurtararak irade ve hakimiyetinin sahibi kılmakla gayesine vasıl olacağı kanaatindedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, milletin hayat ve istiklaline suikast eden emperyalist ve kapitalist düşmanların tecavüzatına karşı müdafaa ve bu maksada münafii hareket edenleri tedip azmiyle müesses bir orduya sahiptir. Emir ve kumanda salahiyeti Büyük Millet Meclisi’nin şahsiyeti maneviyesindedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, halkın ötedenberi maruz bulunduğu sefalet sebeplerini yeni vesait ve teşkilat ile kaldırarak yerine refah ve saadet ikame etmeyi başlıca hedefi addeder. Binaenaleyh toprak, maarif, adliye, maliye, iktisat ve evkaf işlerinde ve diğer mesailde, içtimai uhuvvet ve teavünü hakim kılarak, halkın ihtiyacatına göre teceddüdat ve tesisatı vücuda getirmeye çalışacaktır. Bunun için de siyasi ve içtimai umdelerini milleitn ruhundan almak ve tatbikatta milletin temayülat ve anahatını gözetmek fikrindedir. Binaenaleyh Türkiye Büyük Millet Meclisi, memleketin idari, iktisadi, içtimai umum ihtiyacatına müteallik ahkamı peyderpey tetkik ve kanun şeklinde tatbik mevkine vaz eylemeye başlamıştır. Veminalahüttevfik.



103



TBMM ZC, Cilt V, 18 Nisan 1920, s. 369-372.



262



Yönetim Zamandizini



1920 YILINDA YÖNETİM G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Ocak



Rüsumat Bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Rüsumat Bütçesine 55.752 lira 50 Düstur Tertip 2, kuruş eklenmiştir.



Muvazenei Umumiyye'ye ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi Muvazenei Umumiyye'ye 3.990.375 lira Düstur Tertip 2, eklenmiştir.



1



Ocak



Kaynak



Cilt 11, s.533.



Cilt 11, s.535.



1



Ocak



Bayburt'un Hart köyünde devam eden olaylar bastırıldı.



Eşref adında bir şeyhin kendini mehdi ilan etmesiyle Nutuk başlayan olaylar, 25 Aralık 1919'da Bayburt'a gelerek Dokuzuncu Tümen'in komutasını ele alan Yarbay Halit Bey tarafından bastırılmıştır.



1



Ocak



Harbiye Nazırı Cemal Paşa, yabancılar üzerinde kötü etki yapar gerekçesiyle mebusların Ankara'da ön toplantı yapmalarına karşı çıktı.



Harbiye Nazırı Cemal Paşa imzasıyla Yirminci Ko- Nutuk lordu Komutanlığı'na gönderilen ve Mustafa Kemal Paşa'ya hitaben yazılan telgrafda, İstanbul'da bulunan milletvekillerinden bir grubun İstanbul Hükümeti'ne başvurduğu ve bazı isteklerde bulundukları belirtilmektedir: "Meclisi Mebusan'ın bir an önce toplanması çok gereklidir. Şu sırada kimi milletvekillerinin Ankara'ya çağrılmaları, Meclis'in tez elden açılmasına engel olacaktır. Bu durumun ve yapılan çağrının ortaya çıkardığı kötü yorumlar arasında yabancıların en çok dikkatini çekecek olanı, yasama gücünün başka kuvvetlerin etkisi altında iş görmekte olduğu sanısıdır. Bu, kesinlikle içte ve dışta elbette pek büyük bir güvensizlik doğuracaktır. Böyle bir durum ve davranış karşısında Meclis kendisinden beklenen hizmetleri yapamayacaktır. Daha önceleri yapıldığı gibi, milletvekilleriyle konuşmak ve ilişki kurmak üzere geniş yetkili bir kişinin, delege niteliğiyle İstanbul'a gönderilmesi, istenilenin sağlanmasına yetecektir. Çağrılan milletvekillerinin Ankara'ya gidişlerinin geri bırakılması ve orada toplananların da hemen İstanbul'a gelmeleri için yeniden ve tez elden bildirim yapılması beklenmektedir." Mustafa Kemal Paşa, 5 Ocak tarihli talgrafla önergeyi veren mebusların adlarının ve bu önergeyi kime yazarak verdiklerinin bildirilmesini istemiştir. Harbiye Nazırı'nın yanıtı: "Milletvekillerinin adları şunlardır: Hüseyin Kazım, Tahsin, Celalettin, Arif, Hamit… ve başkalarıdır. Bana getirenler baştaki iki kişidir." Daha sonra, önergeyi veren kişilerin milletvekillerinden bir grup değil, Sadrazam tarafından görevlendirilen Hakkı Bey ve Hüseyin Kazım Bey oldukları anlaşılmıştır.



2



Ocak



Heyeti Temsiliye'nin tebliği.



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin Nutuk kurul merkezlerine, Hacıbektaş'ta Çelebi Cemalettin Efendi'ye, Mutki'de Hacı Musa Bey'e bir tebliğ gönderilmiştir: "… Yolcuğumuz sırasında görüp incelediklerimiz bizlere, gerçek koruyucu Ulu Tanrı'nın yardımı ile meydana gelen ulusal birliğimizin dayanağı olan ulusal örgütün kök salmış ve ulusun ve ve ülkenin geleceğini kurtarmak için gerçekten güvenilir bir güç ve erk durumuna gelmiş olduğunu sevinçle gösterdi. Dış durum, bu ulusal azim ve birlik yüzün-



1920 Yılı



263



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



den Erzurum ve Sivas Kongresi ilkelerine göre ulusa ve yurda elverişli bir şekle girmiştir. Kutsal birliğimize, azim ve inancımıza güvenerek yasal isteklerimizin elde edileceği güne değin direnerek çalışılması ve bu bildirimimizin köylere varıncaya dek bütün ulusa duyurulması rica olunur." 2



Ocak



İngiliz Haberalma Teşkilatı "Ferit Paşa'nın yeniden başbakanlığa geleceği söyle- KSG İstanbul Kolu'nun 15 gün- niyor. İstanbul 3. Kolordu'ya ve Ödemiş'e cephane lük raporu. gönderiyor. Milliyetçilerin giderleri 1.200.000 liraya ulaştı. Bunun büyük kısmı Anadolu halkından toplandı. Kolordu komutanları Erzurum'da (?) bir toplantı yapıp propoganda kampanyasını görüştüler.



3



Ocak



Meclisi Mebusan'a katılacak milletvekilleri Heyeti Temsiliye ile görüşmek üzere gruplar halinde Ankara'ya gelmeye başladı.



Bugün, Dr. Adnan, Cami, Abdullah Azmi, Haydar Nutuk Beyler geldi. Görüşmelerde Meclis'te bir Müdafaai Hukuk Grubu kurulması, Mustafa Kemal Paşa’nın meclis başkanlığına seçilmesi konuları ile Misakı Milli'nin taslağı görüşülüyor. Milletvekilleri, hepsi bir günde ya da çeşitli günlerde topluca bulunamamış; tek tek ya da küçük küçük topluluklar olarak gelip gitmişlerdir. Bu kişilerin ya da toplulukların hepsine ayrı ayrı aynı temel noktalar anlatılmıştır: "Yurdun kurtarılması, bağımsızlığın sağlanması amacına yönelmiş olan ulusal birliğimizin, köklü ve düzenli örgütlerin varlığına ve bu örgütleri iyi yönetebilecek kafaların ve güçlerin, bir tek beyin, bir tek güç olarak birleşmiş ve kaynaşmış duruma gelmesine bağlı olduğunu söyledik ve bu arada, İstanbul'da açılacak Meclisi Mebusan'da güçlü ve dayanışık bir grup oluşturulması zorunluluğunu ortaya koyduk... Erzurum ve Sivas kongrelerinin ilkelerine bağlı olduklarını söyledikleri için ulusça vekil seçilen kişiler; herşeyden önce, bu ilkelere bağlı kimselerden, bu ilkeleri yayan dernekle ilgisini gösterir ad ve sanda bir grup kuracaklardı: "Müdafaai Hukuk Cemiyeti Grubu"... ulusun istek ve hedeflerinin de, kısa bir programa temel olacak biçimde topluca yazılması görüşüldü. Misakı Milli (Ulusal Ant) adı verilen bu programın ilk karalamaları da, bir fikir vermek amacıyla, kaleme alındı. İstanbul Meclisince bu ilkeler, gerçekten toplu olarak yazılmış ve saptanmıştır." Ancak, İstanbul Meclisi'nde Müdafai Hukuk Cemiyeti Grubu'ndan söz edilmeyecektir. Meclis, 12 Ocak'ta açılacaktır.



3



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, I. Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey'in 31 Aralık tarihli telgrafına cevap verdi.



Mustafa Kemal Paşa, gönderdikleri gizli yönetmeliğe Nutuk göre silahlı birlikler kurulmasını ve bu birliklere kolordu tarafından gizli ve büyük yardımlar yapılmasını istedi. Mustafa Kemal Paşa, Harbiye Nazırı Cemal Paşa'dan da Trakya'daki Rumların silahlanmasına engel olunmasını istemiştir. Doğu Trakya'da İstanbul'un işgaline kadar milis örgütü kurulamayacaktır.



4



Ocak



300 kişilik bir FransızErmeni birliği, Maraşİslahiye arasında halka zulüm yaptı.



Halk silahlanıp mücadaleye başladı; Fransız komuta- KSG nı olay yerine giderek halkı yatıştırmaya çalıştı. Milli kuvvetler Fransızlara saldırdı.



264



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ocak



Kazım Karabekir, Harbiye Nezareti ve kolordulara sınır boylarındaki Şura Hükümetleri hakkında bilgi verdi.



Karabekir, şura hükümetlerinin kendi aralarında iyi İH, s. 405. geçindiklerini, atlı ve piyade teşkilatları olduğunu ve içlerine Ermenileri almadıklarını bildirdi.



4



Ocak



İngiliz Dışişleri Bakanı Curzon, İstanbul'un geleceği ile ilgili bir muhtıra hazırlayıp kabineye sundu.



Curzon'un ilgilendiği başlıca sorun, Padişah'ın milli- KSG yetçi hareketi Bursa'dan mı yoksa İstanbul'dan mı daha kolay bastıracağı. Curzon muhtırasında şunları belirtti: "Mustafa Kemal'in önderliğinde bir milliyetçi parti, demir leblebi gibi olacaktır. İstanbul'daki hükümdarlığı da yanına almış bir milliyetçi parti daha da endişe verici olacaktır. Amerikalı senatör Lodge'un dediği gibi İstanbul Türkler'den alınmalıdır. Türkler Avrupalılar için bir veba tohumu olan savaşların yaratıcılarıdır..."



4



Ocak



Elazığ'dan memleketlerine gitmek isteyen mülteci aşiretlerine sadece iaşe anbarından zahire yardımı yapılacağı bildirildi. [Osm]



27 Mart 1920 tarihli bir başka belge Elazığ'dan mem- BCA: leketlerine sevk edilecek muhacir ve mültecilerin 272..0.0.74 yolculuk esnasında maişetleri temin olunarak mem- /69.47..5. leketlerine sevkleri hakkındadır.



4



Ocak



Harbiyye Bütçesine 1335 senesi için Harbiyye Bütçesine 2.322.830 lira Düstur Tertip 2, 2,322,830 lira tahsisatı fev- tahsisatı eklenmiştir. Cilt 11, kalade ilavesi hakkında kas.539. rarname yayımlandı. [Osm]



4



Ocak



Memurini Hariciye harcırahlarına mütedair 11 Cemaziyelahir 1335 (4 Nisan 1917) tarihli kanun mucibince verilecek yevmiyelerin sureti hesabı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Memurini hariciyeye verilecek harcırahların sureti Düstur hesap ve tesviyesi hakkında kanun, Düstur II, Cilt 9, Tertip 2, Cilt 11, s. 614. s.541.



4



Ocak



Rum emval-i metrukesi umumi hesap cetvelinin gönderilmesi için Erdek Kaymakamlığı'na tebligat yapıldı. [Osm]



21 Ocak 1919 tarihli bir başka belgede Erdek kazasınca tanzim edilmeyen cetvel hakkında alınacak karar ve muamele neticesinin gönderilmesi istenmektedir. 1Şubat 1919'da emval-i metrukeye ait muamelat cetvelinin gönderilmesinin Erdek Kaymakamlığı'na yazılarak, neticenin bildirilmesi istenmiştir.



5



Ocak



Hükümet, İtilaf Devletleri'ne vereceği muhtırayı görüştü. [Osm]



6 Ocak'ta Barış Konferansı'na ulaştırılması isteği ile MMB, s. yüksek komiserlere verilecek olan muhtırada, Doğu'- 326; İH, s. da Osmanlı hakimiyetinin tanınması isteniyor, burada 417. adliye, maliye ve zabıtaya ilişkin, azınlıkların haklarını koruyan reformlar yapılacağı, bunun uygulanması için, bağımsızlığa aykırı olmayacak biçimde bir büyük devletin yardımını kabul etmeye hazır olunduğu belirtiliyor. Muhtıra basına açıklandığı için yüksek komiserler Hükümet'e sert bir nota verecekler; bundan sonra nelerin basına açıklanacağına kendilerinin karar vereceğini bildireceklerdir. Heyeti Temsiliye ise 10 Ocak'ta bir genelge yayımlayarak muhtıranın Sivas Kongresi kararlarına aykırı olduğunu bildirecektir.



1920 Yılı



BCA: 272..0.0.10 /2.9..1; /2.9..8.



265



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, bir genelge yayımladı.



Genelgede, İzmir'in Yunanistan'a bağlanması halinde KSG her yanda büyük mitingler yapılması ve protestolarda bulunulması isteniyor.



5



Ocak



Üniversite ve yüksekokulların öğrencileri, üniversitede bir toplantı yaptı.



Loyd George'nin planlarına karşı, İstanbul'un Türk KSG olduğu ve Türklerden alınmayacağı vurgulanmıştır. Bu konuda mitingler yapılmasına karar verilmiştir. İlk miting 13 Ocak'ta Sultanahmet'te yapılacaktır.



5



Ocak



İzmir Valisi İzzet Bey, kalp Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti'nde Dahiliye Nazırlığı İkdam; sektesinden öldü. ve Evkaf Nazırlığı yapmış olan İzzet Bey, 11 Mart KSG 1919'da İzmir Valiliğine atanmıştı. İzmir'in işgali sırasında Yunanlılarla işbirliği yapan İzzet Bey, daha sonra da Kuvayı Milliye aleyhinde çalışmalar yapmıştı.



5



Ocak



İradei Milliye Gazetesi'nde Kürt aşiretlerin telgrafı yayımlandı.



"Dersim ve Erzincan'ın bir kısmını meydana getiren İradei Milbiz Kürtlerin bin yıldan beri birlikte yaşadığımız liye; KSG Türklerden ayrılmak hatırımıza bile gelmez. Bu birliği korumak için hayatımızı fedaya hazırız. Kimlikleri bizce bilinen bir takım kişiler, Kürtlük adına söz söylemeye yetkili değildir."



5



Ocak



Rüsumı Belediye Kanunu'nun bazı mevaddını muaddel kararname. [Osm]



Rüsumu Belediye Kanunu 24 Rebilülahir 1333 (11 Düstur Tertip 2, Mart 1915) tarihlidir.



Ticaret ve Ziraat Bütçesine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Ticaret ve Ziraat Bütçesine 1.000 li- Düstur Tertip 2, ra eklenmiştir.



5



5



Ocak



Ocak



Kaynak



Cilt 11, s.542.



Cilt 11, s.544.



Tahsisatı fevkalade hakKararname, Ziraat Bankası ve Emniyet Sandığı me- Düstur kında kararname yayımlan- murin ve müstahdeminine verilecek ödeneği düzen- Tertip 2, Cilt 11, dı. [Osm] lemektedir. s.545.



5



Ocak



Maaşat zemaimi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Hududu Sıhhiye Müdüriyeti Düstur Tertip 2, Umumiyyesi'nin maaşlarını düzenlemektedir. Cilt 11, s.548.



5



Ocak



Diyarbakır'daki Haydaranlı Aşiretinin yol masrafı ve iaşeleri temin edileceğinden miktarlarının bildirilmesi istendi. [Osm]



5 Şubat 1920 tarihli bir başka belge Diyarbakır'da BCA: Çerkez muhacirlerinin kefalet-i müteselsile ile aldık- 272..0.0.14 ları tohumluk ve aletlere ait senetlerin taksitlerle tah- /75.23..10. silini düzenlemektedir.



6



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, yayımladığı genelgede bütün köylerin Müdafaai Hukuk Cemiyetleri içinde örgütlendirilmesini istedi.



Erzurum Heyeti Merkeziyesi'nden ödentilerin gönde- İH, s. 411. rilmesini yeniden isteyen Mustafa Kemal Paşa, Karabekir'e gönderdiği yazıda, Erzurum valisi hakkında Heyeti Merkeziye'nin şikayetlerini aktardı ve soruşturma yapılmasını istedi. Karabekir, verdiği cevapta, olayın önemsiz olduğunu, mebusluk seçiminde araya giren "hissiyat"tan doğduğunu bildirmiş; Heyeti Merkeziye'ye ise kendisine danışılmadan Ankara'ya şikayette bulundukları için çıkışmıştır.



266



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Ocak



İngiliz Hükümeti'nin hazırladığı raporda, İstanbul, Türkiye'ye bağışlandı.



Raporda, Sultan'ın Anadolu'ya geçmesinin daha KSG önemli sorunlar yaratacağı, Türk Hükümeti'ni denetlemenin zor olacağı, Karadeniz'in kontrolünün İstanbul'da güçlü bir müttefik donanmasıyla sağlanabileceği belirtildi. Lloyd George'un hoşnutsuzluk belirtmesi ve Curzon'un şiddetli muhalefetine rağmen, rapor İngiliz kabinesinin 12 Ocak tarihli toplantısında kabul edilecektir.



6



Ocak



Kazım Karabekir, İstanbul'a gönderdiği yazıda Kürtçülük akımlarına dikkat çekti.



Karabekir, İstanbul'daki Kürtçülüğün durdurulmasını İH, s. 386. istemiş; Kürtlerle Türklerin ayrılması halinde bundan Ermenilerin yararlanacağını, Kürtlerin de kendi aralarında anlaşamayacaklarını bildirerek, birçok olumsuz propogandaya rağmen, Doğu'da Türklerle Kürtlerin birlik halinde bulunduğunu belirtmiştir.



6



Ocak



Hariciye Nezareti Sadaret'ten Amiral Bristol'un isteği gereğince meyankökü sorununun biran önce sonuçlandırılmasını istedi. [Osm]



İzmir'de Mac Andrews and Forbes Company adlı şir- MMB, ket, bölgede topladığı 700 çuval meyankökü ham- s. 337. maddesine Seydiköy'de Kuvayı Milliye'ye mensup "silahlı başıbozuk çeteleri" ve "gayrı muntazam heyetler" tarafından el konulduğu şikayetinde bulunmuş, konu hem Amerikan Yüksek Komiserliği hem de onun başvurusuna dayanarak İsveç Elçiliği'nce Hükümete yansıtılmıştı.



6



Ocak



İngiliz Yüksek Komiser Yardımcısı Webb, Curzon'a, Türk maliyesinin nasıl kurtarılacağını yazdı.



Webb'in raporuna göre "Maliye Nezareti, Fransızla- KSG rın yönetimine bırakılır, borç işlerini ve bütçeyi onlar ayarlarlar; Uluslararası Ekonomi Bakanlığı, İngiliz kontrolünde ticaret ve sanayi, madenler, ziraat, ormanlar, malzeme, ulaştırma ve haberleşme kollarına ayrılır. Bunların herbirinin başına yabancı birer müdür getirilir, bunlara birer Türk vekil verilir. Böylece durum kurtarılır."



7



Ocak



Mustafa Kemal Paşa’nın yazı ve genelgeleri.



1) İzmit'teki I. Tümen Kumandanlığı'na, Yahya Kap- Nutuk; tan'ın sarıldığı haberinin doğru olup olmadığını sor- KSG du, onun kendi adamları olduğunu, kabahatı varsa gereğini yapacaklarını, bunların İstanbul'dan gelen komutana bildirilmesini yazdı; 2) Nazilli'de Refet Bey'den, Burdur Askerlik Dairesi Başkanı'ndan ve Konya Heyeti Merkeziyesi'nden Burdur İdare Heyeti'nin Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Tüzüğü'ne göre çalışmasının sağlanmasını istedi. Gelen şikayetlerde, önemli tebliğlerin görüşülmeden bazı kimselerce saklandığı, idare heyetinde ikilik olduğu bildiriliyordu; 3) Heyeti Merkeziyelere: İstanbul'da zararlı yayın yapan gazetelerin protesto edilmesi...



7



Ocak



Maraş'a bağlı Eloğlu Köyü dolaylarında Kuvayı Mililye ile Fransızlar arasında çarpışmalar oldu.



Fransızlar, halktan 23 kişiyi öldürdüler, zahireyi ve KSG 2500 hayvanı götürdüler.



7



Ocak



Hariciye Nazırı Musta Re- "Islahat yapacağız. Gülmeyiniz. Vatanın selameti şit Paşa, Fransızca İstanbul için her türlü ıslahatı tatbik edeceğiz. İstanbul olmazGazetesi muhabirine, büsa Osmanlı devleti ruhsuz, cansız bir cesettir." yük devletlere dün verilen reform projesinin amaçlarını açıkladı. [Osm]



1920 Yılı



İleri, 9 Ocak 1920; KSG



267



G.



Ay



Olay/Mevzuat



7



Ocak



Urfa Kuvayı Milliye KoBildiride, aralarındaki ayrılıkları bir yana bırakarak KSG mutanı Ali Saip Bey, aşiret- Fransızlara karşı birleşmelerini istedi. Ali Saip, gönlere bir bildiri yayımladı. derdiği gizli bir genelgede ise, 15 Ocak günü Fransızlar üzerine saldırıya geçileceğini bildirdi. Buna göre, Ermenilerin hayatı, can ve malları güvenlik altında bulundurulacak, şehirlere giriş yasaklanacak, o gün dükkanlar ve fırınlar kapalı kalacak, Fransız işgal birliklerine yiyecek satılmayacak. Milli Aşireti Reisi Mahmut, 13 Ocak'ta "hazırlanıyoruz" cevabını vermiştir. Ali Saip Bey, 15 Ocak'ta milli bir ayaklanmaya girişeceklerini Mustafa Kemal Paşa’ya da bildirmiştir.



7



Ocak



Erzurum Heyeti Merkeziyesi, Heyeti Temsiliye'yi suçlayan bazı kararlar aldı.



Heyeti Temsiliye'ye yöneltilen suçlamalar şöyle: Do- KSG ğu Anadolu'yu ihmal etmek, Türk-Kürt birliğini unutarak buralarla ilgilenmeyen kişilerin milletvekili yapılması, böylece ayrılıkçı Kürtlerin eline keskin bir silah verildiği, Heyeti Merkeziye yerine resmi makamlarla haberleşmek, tek başlarına yetkileri olmadığı halde bazı kişilerin yazışmalarda Heyeti Temsiliye'nin imzasını kullanması, Heyeti Temsiliye'yi kimlerin meydana getirdiğinin bilinmemesi.



7



Ocak



İsveç Hükümeti'nin İstanbul'a orta elçi ataması Hükümet tarafından kabul edildi. [Osm]



Bu göreve, eski Tokyo ve Pekin Elçisi Mösyö Gustav TV, 3743. Wallenberg atanmıştır.



8



Ocak



Konya Şerafettin Camii'nde toplanan 5 bin kadın, bağımsız ve özgür bir Türkiye istedi.



Anadolu Kadınları Müdafaai Vatan Cemiyeti'nin İfham; Konya Şubesi'nce düzenlenen toplantıdan sonra ka- KSG dınlar isteklerini 12. Kolordu Komutanlığı'na ve İtilaf Devletleri'nin Konya'daki temsilcilerine verdiler. Bunun Barış Konferansı'na ulaştırılmasını istediler. 11 Ocak'ta Alaaddin Tepe'de toplanan 15.000 kişi, bir miting yaparak adaletli bir barış ve yurtta işgallere son verilmesini istediler.



8



Ocak



Harbiye Nezareti, 14. Kolordu Komutanlığı'na Kuvayı Milliye iaşe ihtiyaçlarının kolorduca sağlanmasını emretti. [Osm]



Nezaret, Kuvayı Milliye tarafından zora dayanan MMB, s. 334. davranışlara meydan verilmemesini emretti.



8



Ocak



Müskirat Resmi Kanunu'Müskirat Resmi Kanunu, 19 Cemaziyelahir 1336 (1 Düstur Tertip 2, nun bazı mevadd ve Nisan 1918) tarihlidir. Cilt 11, fıkraatının tadiline dair kas.553. rarname yayımlandı. [Osm]



8



Ocak



Aher mahallere nakl edilmiş olan eşhasın tasfiyeye tabi tutulan emvali hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Tasfiye işlemi 7 Zilkade 1333 (26 Eylül 1915) tarihli kararname gereğince yapılmıştır. Aher mahallere nakil edilen eşhasın emval ve düyun ve matlubatı metrukesi hakkında kanunu muvakkat, Düstur Tertip II, Cilt 7, s. 737.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.553.



8



Ocak



Hazinei Hassa'dan ciheti Devir işlemi 11 Eylül 1324 (1908) ve 21 Nisan 1325 maliyeye devir edilmiş olan (1909) tarihli iradatı seniyye gereğince yapılmıştır. emlak ve arazi ve müessesat ve imtiyazatın Hazinei Hassa'ya iadesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.561.



268



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Ocak



Yunanlıların resmi ya da resmi olmayan yollarla Batı Anadolu'yu Yunanistan'a bağlama ihtimaline karşı Mustafa Kemal Paşa, düşündüğü askeri harekat planını gizli bir yazı ile komutanlara göndermeye başladı.



Buna göre İtilaf Devletleri, Sivas Kongresi'nde çizi- KSG len sınırları değiştirmeye kalkar da Hükümet bunu önleyemezse, milli kuvvetlerin gücü dünyaya ispat edilecek. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu Genel Komutanı, Ali Fuat Paşa Kurmay Başkanı olacak. Harekat Afyon'dan yönetilecek. Harekatta 12, 14 ve 20. Kolordular kullanılacak. Karabekir, 15, 13 ve 3. Kolordulara komuta edecek ve Pontus ayaklanmasını bastıracak.



9



Ocak



Çete Reisi Yahya Kaptan, İzmit Tavşancıl'da başı kesilerek öldürüldü.



Yahya Kaptan, İstanbul'dan gönderilen bin kişilik bir Nutuk kuvvet tarafından dün tutuklanmıştı. Mustafa Kemal Paşa, kendisinden emir bekleyen Yahya Kaptan'ı İstanbul'un takibinde kurtarmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştu. Milletvekili Sırrı Bey, İzmit'ten Ankara'ya gönderdiği 11 Ocak tarihli raporda, Yahya Kaptan'ın öldürülmesiyle İzmit'te Kuvayı Milliye'nin başsız kaldığını yazdı: "Yahya'nın öldürülmesi, Hükümet'in Kuvayı Mililye'ye karşı bundan sonra alacağı saldırgan duruma kanıt sayılmalıdır." TBMM, Yahya Kaptan'ın ailesine maaş bağlayacaktır.



10



Ocak



Hakimiyeti Milliye Gazete- Amacını, "Milletin iradesini hakim kılmak" diye KSG si'nin ilk sayısı yayımlandı. açıklayan gazete, Heyeti Temsiliye'nin sözcülüğünü yapıyor ve Mustafa Kemal Paşa’nın gözetiminde yayımlanıyor. Şimdilik 4 küçük sayfa olarak haftada 2 kez yayımlanan gazete, 6 Şubat 1921'de günlük olacak. İlk sayıda çıkış amacı anlatılıyor ve Türk-Kürt birliği vurgulanıyor. Hakimiyeti Milliye’den önce yayımlanmaya başlayan Albayrak (Erzurum), Öğüt (Konya), Açıksöz (Kastamonu), İstikbal (Trabzon), İradei Milliye (Sivas), İzmir’e Doğru (Balıkesir), İkaz (Afyon) da Anadolu’da milli mücadele lehinde yayın yapıyorlar.



10



Ocak



İstanbul'da üç boş mebusluk için seçim yapıldı.



18 Aralık'ta yapılan seçimleri kazananlardan Hasan İleri; KSG. Fehmi'nin ölümü, Lütfi Fikri'nin istifası ve Celalettin Arif'in Erzurum mebusluğunu tercih etmesi üzerine, üç mebusluk boşalmıştı. Üniversite konferans salonunda toplanan ikinci seçmenlerin kullandığı 326 oyla çoğunluk sağlanamadığından, seçimler 15 Ocak tarihine ertelenmiştir. 15 Ocak'ta yapılan seçimleri İfham başyazarı Ahmet Ferit (283), Bern eski elçisi Fuat Selim (279), İstiklal başyazarı Rauf Ahmet (194) kazandılar. Diğer adaylardan 43 oydan fazla alan olmadı. Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa (33), Dahiliye eski nazırı Reşit Bey (19), Prens Sabahattin (11), Dördüncü Damat Ferit Paşa Hükümeti'nde Şeyhülislamlığa getirilecek ve Kuvayı Milliyeciler için ölüm fetvası verecek olan Dürrizade Abdullah (7) oy aldılar.



11



Ocak



"Karakol İhtilal Cemiyeti ve Uşak Kongresi Heyeti İcraiyesi" adına Baha Sait ile Rusya Sovyetler Cumhuriyeti'nin bir temsilcisi arasında Bakü'de bir dostluk ve yardımlaşma anlaşması imzalandı.



Ne Heyeti Temsiliye ne de Sovyetler tarafından tanı- İH, s. 591; nan bu anlaşmaya göre, iç ayaklanmalara ve emper- KSG. yalist müdahalelere karşı işbirliği yapılacak, İslam ülkeleri sömürgelikten kurtarılacak, Sovyetler Karakol Cemiyeti'ne para, silah ve cephane yardımı yapacak, Batum, Hindistan, Afganistan ve İran'da İngiltere'ye karşı ayaklanmalar hazırlayacak. Türkiye ile Sovyetler arasında dostluk ve işbirliği anlaşması 14 ay sonra, 16 Mart 1921'de Moskova'da imzalanacaktır.



1920 Yılı



269



G.



Ay



Olay/Mevzuat



11



Ocak



Yunan Küçük Asya Ordusu 15 Mayıs 1919'da 12.000 kişi ile İzmir'i işgal eden KSG Komutanlığı Karargahı'nın Yunanistan'ın şimdi Ege bölgesindeki Türk topraklaİzmir'e gelişi tamamlandı. rında 2.400 subay, 62.743 er ve 22.285 hayvandan oluşan bir askeri kuvveti var.



11



Ocak



Muhacirin beraberinde getirilecek eşya, erzak ve hayvanatın gümrük resminden affı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Aynı tarihte yayımlanan bir başka kararname şöyledir: "Yunanlılar tarafından işgal olunan mahallerden hicret eden ahalinin nakl eyledikleri mahsulatı arziyyenin öşürden istisnası hakkında kararname."



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.564; 572.



11



Ocak



Rüsumat Bütçesi'ne tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Galata gümrüğü ebniyesinin (binalarının) arka cihetinde Rıhtım Şirketi'ne ait mahallin isticari zımnında 1335 senesi için Rüsumat Bütçesi'ne 33.330 lira eklenmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.565.



11



Ocak



Ziraat Bankası bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Ziraat Bankası bütçesine 60.000 lira Düstur Tertip 2, eklenmiştir.



11



Ocak



Açıklamalar



Kaynak



Cilt 11, s.566.



Dahiliye ve Maarif bütçele- 1335 senesi için Dahiliye bütçesine 93.000 ve Maarif Düstur Tertip 2, rine ilave hakkında iradei bütçesine 10.000 lira eklenmiştir. Cilt 11, seniyye yayımlandı. [Osm] s.567.



11



Ocak



Emniyeti Umumiyye büt1335 senesi için Emniyeti Umumiyye bütçesine çesine Nafıa bütçesine tah- 15.700 ve Nafıa bütçesine 3.000 lira tahsisatı fevkasisatı fevkalade ilavesi hak- lade eklenmiştir. kında kararname yayımlandı. [Osm]



11



Ocak



Muvazenei Umumiyye'nin bazı fusul ve mevaddına tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.568.



1335 senesi için Muvazenei Umumiyye'nin bazı fusul Düstur ve mevaddına cem'an 157.840 lira tahsisatı fevkalade Tertip 2, Cilt 11, eklenmiştir. s.569.



11



Ocak



Evkaf Nezareti'nin bütçesi- Evkaf Nezareti'nin 1335 senesi bütçesine 80.000 lira Düstur Tertip 2, ne tahsisatı fevkalade ilave- tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 11, si hakkında kararname yas.571. yımlandı. [Osm]



11



Ocak



Adliyye bütçesine ilave 1335 senesi için Adliyye bütçesine 28.000 lira ek- Düstur Tertip 2, hakkında iradei seniyye ya- lenmiştir. Cilt 11, yımlandı. [Osm] s.574.



11



Ocak



Hududu Sıhhiye Müdüriye- 1335 senesi için Hududu Sıhhiye Müdüriyeti ti Umumiyyesi bütçesine Umumiyyesi bütçesine 10.300 lira eklenmiştir. ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.574.



11



Ocak



Emniyet Sandığı Nizamnamesi'nin tadiline dair nizamname yayımlandı. [Osm]



5 Muharrem 1304 (3 Ekim 1886) tarihli Emniyet Sandığı Nizamnamesi'nin 20 ve 24. maddelerinin 19 Şaban 1329 (15 Ağustos 1911) tarihli şekli muaddilleri değiştirilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.576.



11



Ocak



1 Safer 1330 (21 Ocak Tarife, Tersanei Amiredeki havuzlara ithal edilecek 1912) tarihli tarifenin ilgası sefaini ticariye ve ecnebiyeden alınacak duhuliye ve hakkında nizamname yamüddeti işgaliye ücretlerine dairdir. yımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.578.



270



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Ocak



Ayan Meclisi başkanlığına Tevfik Paşa atandı. [Osm]



Ali Rıza Paşa kabinesi döneminde, başkanlığa ılımlı bir devlet adamı olarak bilinen Tevfik Paşa atanmıştır. Birinci reis vekaletine Ferik Rıza Paşa, ikinci reis vekaletine Aristidi Paşa atanmıştır. Fakat Ayan'ın İttihatçı pozisyonunu değiştirmek amacıyla, Damat Ferit Paşa önlem almayı ihmal etmemiş, Ferit Paşa'nın ilk kabinesi döneminde iki kez yeni atamalar yapılmıştır. Atananlar arasında çoğunluğu Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın önde gelenleri oluşturmuştur. Bu atamalar sonucu Milli Kurtuluş hareketine cephe almış olan Ayan, ideolojik bakımdan, Mebusan'dan ayrı bir yönde yürümüştür.



TV, 18 Nisan 1919, Sayı 3499; TV, 22 Eylül 1919, Sayı 3562; MA ZC



12



Ocak



Meclisi Mebusan açıldı; Meclisi Umumi çalışmalarına başladı. [Osm]



Açılış törenine 168 mebustan 72'si katılmıştır. Padi- Nutuk; şah, bundan önceki meclisi, İttihatçılardan meydana TSP; TV, geldiği gerekçesiyle ve İngilizlerin isteği üzerine 21 3747. Aralık 1918'de kapatmıştı. 1 yıl 21 gündür hükümetler kararnamelerle idare ediyordu. Hükümetlerin politikasına karşı olanlar, bir yıldır meclisin toplanmasını, Türkiye'nin geleceği ile ilgili konularda millet temsilcilerinin karar vermesini istiyorlardı. Ali Rıza Paşa hükümeti, kimi üyeleri değiştirilmiş olarak, yeniden güvenoyu almıştır. Mebusan Meclisi, çalışmaları boyunca, sürekli olarak ülkenin her yanında kök salmış olan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Şubelerinin baskısı altında kalmıştır. Müdafaai Hukukçular, gönderdikleri telgraflarla bu etkilemeyi yoğunlaştırmışlardır. 16 ve 17 Mart'ta İngilizler tarafından basılması ve bazı üyelerinin tutuklanması üzerine, Son Osmanlı Mebuslar Meclisi, 18 Mart'ta güvenlik içinde çalışabileceği bir zamana kadar çalışmalarına ara verecek, mebusların çoğu TBMM'ye katılmak üzere Ankara'ya geçecektir.



12



Ocak



Antep'te kurtuluş savaşı başladı.



Dün yola çıkan 400 kişilik bir Fransız-Ermeni kuvve- KSG ti Maraş'a giderken Araplar Köyü'nde geceledi ve köylülere zulüm yaptı. Memik Ağa ve Dedeağanın önderliğinde köylüler silahlandı. Yarın yapılacak çarpışmalarda Fransızların bir kısmı öldürülecek, bir kısmı da kaçacaktır.



12



Ocak



Kastamonu'da binlerce kişinin katıldığı bir miting yapıldı.



Halk, İstanbul'un Türk olduğunu ve Türklerde kala- KSG cağını haykırdı. İtilaf Devletleri'ne de bu yolda bir telgraf çekildi. Kastamonu'da 10 Aralık'ta da kadınlar bir miting yapmıştı.



13



Ocak



Sultanahmet'te büyük bir miting yapıldı.



160.000 kişinin katıldığı mitingde İstanbul, İzmir ve Edirne'nin Türkiye'den koparılamayacağı belirtildi; milletin birlik olması istendi. Veliaht Abdülmecit de mitingi izledi. Rıza Nur ve Hamdullah Suphi Beyler birer konuşma yaptılar.



13



Ocak



Maraş'ta Binbaşı Marty komutasındaki 400 kişilik Fransız birliği Kuvayı Milliye tarafından yenilgiye uğratıldı.



Maraş'taki kuvvetlerini takviye etmeye gelen Fran- KSG sızların bir kısmı öldürüldü, bir kısmı da kaçtı.



1920 Yılı



Tasviri Efkar, İfham, Vakit; KSG



271



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Ocak



İstanbul Birinci Divanı Harp kararları açıklandı. [Osm]



Dünya Savaşı'nda Elazığ'da Ermenileri toplu olarak TV, 3711; katletmekten sanık İttihat ve Terakki Genel Merkez KSG Üyesi ve Teşkilatı Mahsusa Başkanı Bahattin Şakir Bey'in idamına, Resneli Nazım'ın 15 yıl küreğe konulmasına karar verildi. Elazığ eski mebusu Mehmet Nuri ile Maarif eski müdürü Ferit Bey beraat ettiler. Halen yurtdışında bulunan Dr. Bahattin Şakir, 6 Nisan 1922'de Berlin'de Ermeniler tarafından öldürülecektir.



13



Ocak



Berlin'de sokak savaşları.



Parlamento'yu işgal etmeye çalışan halka ateş açıldı. KSG 30 kişi öldü, 40 kişi yaralandı.



14



Ocak



"İslam aleminde intibah"



Hindistan, Suriye ve Arabistan'dan haberler veril- HM mektedir.



14



Ocak



Mustafa Kemal Paşa Meclis Başkanlığı'na bir kutlama yazısı gönderdi.



Milletin, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemi- KSG yeti adı altında kuvvetlerini, ruhlarını ve amaçlarını birleştirdiğini, bugünden başlayarak, kendi iradesini temsil edecek ve egemen kılacak olan Meclis'in bekçisi ve fedakar bir dayanağı olduğunu bildirdi.



14



Ocak



Diyarbakır Valisi Faik Ali Bey istifa etti. [Osm]



Faik Ali (Ozansoy) Bey, bu göreve 5 Temmuz'da MMV, başlamıştı. Bir Kürt ayaklanmasında sorumluluk al- s. 153. mamayı isteyen ve böyle bir ayaklanmayla başa çıkamayacağını düşündüğü için istifa eden valinin tutumundan Mustafa Kemal Paşa da hoşnut değildi. Faik Ali Bey, Ebubekir Hazım Bey'in İçişleri Bakanlığı zamanında müsteşarlığa atanacaktır.



14



Ocak



Amerikan Yardım Heyeti'nce Balıkesir'e gönderilen mısırların bir an evvel muhtaç olan muhacirlere dağıtılması bildirildi. [Osm]



(Dahiliye Nezareti Aşair ve Muhacirun Müdüriyeti Umumiyesi) 10 Ocak 1920 tarihli belgeye göre Muğla livasındaki muhacir ve mültecilerin sefalete düşmemeleri için kendilerine zahire yardımı yapılmasına karar verilmiştir.



15



Ocak



Urfa'da Kuvayı Milliye teşkilatı kuruldu.



15



Ocak



Erzurum'da da bir miting yapıldı.



Lloyd George'un İstanbul'un Türklerden alınacağı KSG yolundaki sözlerini protesto etmek için Erzurum'da da bir miting düzenlendi.



15



Ocak



Hükümet, İngiliz, Fransız ve İtalyan uyruklulara uygulanan yargılama usulünün Amerikan uyruklularına da uygulanmasını kabul etti.



Buna göre, bir Amerikalı hakkındaki davaya Ameri- MMB, kan konsolosluğuna haber verilmeden başlanamaya- s. 328. cak, halen görülmekte olan davalar ertelenecek. Hükümet ayrıca, ülkedeki yabancı uyrukluların taşınmaz mal alım satımında üç yüksek komiserin isteklerini görüşerek bu hususlar hakkında eskisi gibi işlem yapılmasını kararlaştırdı.



15



Ocak



Duyunu Umumiye Konseyi, müttefik yüksek komiserlerine bir protesto gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa önderliğindeki ulusal hareket DU, 181. kendi kontrolü altına geçen yerlerdeki gelirleri kendi hesabına toplama politikasını izlemekteydi. 1919 Aralığında durumu kavrayan Konsey kendini korumak için Osmanlı Bankası, Türkiye Milli Bankası, Deutsche Bank ve çeşitli demiryolu şirketlerini Duyunu Umumiye gelirlerine ulusal güçlerce el konul-



272



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.11 /15.54..2; 272..0.0.74 /69.47..8. .



KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



duğundan haberdar etmişti. 15 Ocak 1920’de müttefik yüksek komiserlerine bir protesto gönderildi. Komiserlerin bu protestoya 20 Şubatta verdikleri cevapta “bu harekat sonucu Duyunu Umumiye’nin uğradığı zararlardan Osmanlı Hükümeti’nin sorumlu tutulacağı” bildirilmekteydi. Hazine durumdan haberdar edildi ve 1 Nisan 1920’de Osmanlı Hükümeti’nin bu resmi dairesi Ankara'nın duyun gelirlerini toplamasını yasakladı. 1 Mayıs'ta Fransız Yüksek Komiseri Konsey'e "Duyun haklarının ihlali konusunda resmi yollardan sürekli protestoda bulunulduğunu" bildirdi. 15



Ocak



İstanbul nüfus istatistiği.



İslam: 600.000, Rum: 200.000, Ermeni: 180.000, Le- Serveti vanten ve Avrupalı: 70.000, Yahudi: 65.000. Toplam. fünun; KSG 1.115.000



17



Ocak



Yüksek Komiserler, Harbiye Nazırı Cemal Paşa ile Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa'nın görevlerinden uzaklaştırılmaları için Türk Hükümeti'ni sıkıştırma kararı aldılar.



Paşalar Kuvayı Milliye'ye yardım etmekle suçlanı- TKSK, s. yor. Hükümet'e 20 Ocak'ta karar bildirilecek; paşalar 85. 21 Ocak'ta istifa ettirilecektir.



17



Ocak



Antalya kasabasının İmtiyaz, Antalya kasabasının elektirikle tenviri ve elektirik imtiyazına dair elektiriğin sanayi-i muhtelifeye tatbiki hakkındadır. mukavelename ve şartname ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.579.



17



Ocak



Dersaadet Ticaret ve Sana- Karar, Dersaadet Ticaret ve Sanayi Odası heyetinin yi Odası heyetinin intihabı yeniden seçilmesiyle, geçici olarak teşkili hakkındahakkında iradei seniyye ya- dır. yımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.608.



17



Ocak



G.Antep'te terkedilmiş binaların tamirine imkan olmadığından, bu gibi emvali gayr-i menkule için sahiplerine tazminat verilmesi istendi. [Osm]



19 Ocak 1919 tarihli bir başka belge Balıkesir'deki BCA: Rum emval-i metrukesi'ne ait binaların tamir giderle- 272..0.0.11 rinin, o binalarda oturanlar tarafından karşılanması /15.54..3. hakkındadır. 19 Şubat 1919 tarihli belgede ise Rumelifeneri'nde tamir edilen evlerle, kayıkhane ve hamamın giderlerinin emval-i metruke hasılatından ödenmesi istenmiştir.



18



Ocak



İzmir'deki efrad-ı askeriye ile mültecilerin iaşelerinin temini istendi. [Osm]



21 Ocak 1920 tarihli bir başka belge mübadeleye tabi BCA: olup İzmir'e gelmekte olan Rumlara ait isim listesini 272..0.0.74 /69.47..13; içermektedir.



Dimetoka ve havalisine yerleştirilmiş olan müslüman ahali hakkında karar verildi. [Osm]



Bunların mübadele olunan eski köylerine dönmeleri BCA: 272..0.0.11 kararlaştırılmıştır.



18



18



Ocak



Ocak



272..0.0.11 /15.54..9.



/15.54..5.



Mübadele gereği Yunanis- Bunların emlak ve arazilerinin kendilerine verilmedi- BCA: 272..0.0.11 tan'dan Türkiye'ye gelen ği iddia edilmiştir. /15.54..6. Rumlar hakkındaki matbuat haberlerinin asılsız olduğu bildirildi. [Osm]



1920 Yılı



273



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Ocak



Trabzon'da miting yapıldı.



Türkiye'nin parçalanması ve İstanbul'dan atılması KSG planlarına karşı yapılan mitingde İstiklal gazetesi sahibi Faik Ahmet Bey bir konuşma yaptı: "Şerefli ölüm yolundan ayrılmayacağız!"



19



Ocak



Denizli'de miting yapıldı.



Devletlerin İstanbul temsilcilerine çekilen telde, KSG Ateşkes Anlaşması yapıldığı zamanki Türkiye topraklarının parçalanmasına razı olunmayacağı, böyle bir barışı görmektense ölümün tercih edileceği bildirildi.



19



Ocak



General Querette, Maraş Valiliği'ne atanan Binbaşı Morbiyo'nun göreve başladığını Maraş Mutasarrıflığı'na bildirdi.



Fransızlar, Maraş'ta sıkıyönetim ve gece sokağa çık- TİH; KSG ma yasağı ilan ettiler. Kuvayı Milliye ile Fransız kuvvetleri arasında yapılan Harabe çarpışmalarından sonra, Antep'e gitmekte olan Fransız kuvvetleri Maraş'a çekilmek zorunda kaldı.



19



Ocak



Hükümet, Polonya Hükümeti'nin Türkiye'de orta elçi düzeyinde bir temsilci bulundurma isteğini kabul etti. [Osm]



Hükümet, dostluğun yeniden kurulması için bu isteği MMB, s. 329. kabul etmiştir.



19



Ocak



Vatanın maruz kaldığı felaketi uzmanın istihlası için Hükümetin ne gibi teşebbüsatta bulunduğuna dair soru önergesi verildi. [Osm]



Önerge, İzzet Fuat Paşa tarafından verilmiştir. Sadra- MAZC zam Ali Paşa 9 Şubat günü Hükümet adına bir açıklama yapmıştır. Açıklamada vilayet, nahiye ve belediye teşkilatında öngörülen ıslahat; dış ilişkiler ile bütçe konusu üzerinde durulmuştur.



19



Ocak



Muhtelif yerlerden gelecek Rumlar hakkındaki kararın tebliği istendi. [Osm]



İktisadi durum nedeniyle iskan ve iaşeleri uygun ol- BCA: madığından, Rumların kabul edilmemelerinin ilgilile- 272..0.0.11 /15.54..7. re bildirilmesi istenmiştir.



19



Ocak



Gelibolu, Keşan ve İpsala kazalarının emval-i metrukesine ait gelir-gider cetvelleri istendi. [Osm]



Keşan cetvelinde emval-i metruke hesabında yapılan tenzilatın tetkiki de istenmiştir. 27 Ocak 1919 tarihli belgeye göre Burhaniye kazası Rum emval-i metrukesine ait aylık cetvellerinde görülen noksanlara dair açıklama gönderilmesi istenmiştir. 11 Temmuz 1920 tarihli belgede Gelibolu emval-i metrukesinin tahsilat ve sarfiyat cetvelinin gönderilmesi istenmektedir.



BCA: 272..0.0.10/ No: 2.9..7; 2.9..9; 272..0.0.74/ No: 69.50..3.



20



Ocak



Yüksek Komiserler, 17 Ocak tarihli kararlarına dayanarak hükümete bir nota verdiler.



Notada, seçilmiş subayların Kuvayı Milliye'ye gönderildiğini, Batı Anadolu'da askeri birliklerin Kuvayı Milliye'ye yardım ettiğini, top kaması ve silahların toplandığını belirttiler. Harbiye Nazırı ile Genelkurmay Başkanı'nın istifası konusunda 47 saat süre tanıdılar. Hükümet, isteğin geri alınması için girişimde bulunduysa da, yüksek komiserler kararlarında direttiler. Hükümet, toptan çekilmeye karar verdi; ancak Cemal Paşa bu durumun yurt için tehlikeli olduğunu ileri sürerek kendi istifası ile sorunun çözümlenmesini istedi. Sadrazam Ali Rıza Paşa, durumu Mustafa Kemal Paşa’ya aktarırken söz sahibi olanın Meclisi Mebusan olduğunu bildirmiş; Heyeti Temsiliye'nin bu konuda hiçbir girişiminin bulunmamasını istemiştir. Paşalar 21 Ocak'ta istifa etmiştir.



KSG; İH, s. 426; MMB, s. 307; Nutuk



274



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Ocak



Milletler Cemiyeti (Cemiyeti Akvam) Cenevre'de resmen açıldı.



Yeni bir savaşı önlemek amacında olduğu ileri sürü- KSG len Milletler Cemiyeti, Türkiye'yi üyeliğe ancak 1932'de kabul edecektir. İngiltere, Fransa, İtalya, Portekiz ve onların etkisindeki ülkelerce kurulan Cemiyeti Akvam, İkinci Paylaşım Savaşı'nın çıkmasıyla 1939'da dağılacaktır.



20



Ocak



8 Şaban 1327 (25 Ağustos 1909) tarihli iradei seniyye hükmünün altı ay daha temdidi hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1909 tarihli iradei seniyye, Zonguldak Limanı kömür Düstur rüsumu tahmiliyesi ile Ereğli havzası şimendifer nak- Tertip 2, Cilt 11, liye ücretlerinin tezyidine ilişkindir. s.609.



20



Ocak



Vali Vekili İ. Mahmudbekov Azerbaycan İçişleri Bakanı'na telgraf gönderdi.



Telgrafta, Ermenilerin Halşagapa ve Dandarlu'dan itibaren bölgedeki köyleri ablukaya alıp bombaladıkları bildirilmektedir. Ermenilerin Zangezur köylerindeki mezalim ve ablukası sürerken İngiliz misyonunun yol açma işiyle uğraştığına dair Zangezur eyaleti yöneticisi de bir telgraf göndermiştir.



21



Ocak



Harbiye Nazırı Cemal Paşa ile Genelkurmay Başkanı Cevat Paşa görevlerinden istifa ettiler. [Osm]



Cemal Paşa, üç yüksek komiserin kendileriyle ilgili Nutuk; notasını Ankara'ya bildirdi. Harbiye Nazırlığı'na ve- TV, 3757. kaleten Salih Paşa (Bahriye Nazırı) atandı. Mustafa Kemal Paşa, 22 Ocak 1920'de sadrazama hitaben kaleme aldığı yazıya şöyle başlıyordu: "İngilizlerin, Harbiye Nazırının ve Genelkurmay Başkanının değiştirilmesini istemeleri, devletin siyasal bağımsızlığına kesin saldırıdır."



21



Ocak



Fransızların Doğu Bölgesi Komutanı Querette, Maraş Hükümet erkanını ve şehrin ileri gelenlerini topladı.



Querette, direnişin kaldırılmasını ve Kuvayı Milliye KSG Komutanı Kılıç Ali'nin yakalanmasına yardım edilmesini istemiştir. Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin çağrısı üzerine halk silaha sarılmış; Maraş'ta 22 gün sürecek kanlı bir çarpışma başlamıştır. Zengin Türkler ambarlarının anahtarlarını Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne teslim etmişler; evlerdeki erzak ortaya dökülmüştür. Korunaklı yerlerde kazanlar kaynatılırken, kadınlar ve çocuklar savaşan erlere yiyecek taşımıştır. (Bağdatlıoğlu, UO, s. 96)



21



Ocak



Yunanlıların Salihli Cephe- 18 saat süren çarpışma sonunda Yunan saldırısı geri KSG si'nde ileri harekata geçme- püskürtülmüş; Kuvayı Milliye 25 ölü, 30 yaralı verleriyle süren kanlı çarpışmiştir. malar yaşandı.



21



Ocak



Söke'de miting yapıldı.



21



Ocak



Amerikan Senatosu, Trak- Senato, 17 Mayıs'ta da 12 ada ve Batı Trakya'nın Ba- KSG ya'nın Yunanistan'a verilme- rış Konferansı'nca Yunanistan'a verilmesini öngören sini öngören bir karar aldı. bir karar alacaktır.



21



Ocak



İstanbul'daki Gülhane Fırını hakkındaki karar bildirildi. [Osm]



21



Ocak



Balıkesir ve Bursa mülteci- Balıkesir ve Bursa'da mültecilerin iaşeleri için BCA: lerinin iaşesi hakkında ka- anbarlardan alınacak buğday, mısır v.b. yiyecek be- 272..0.0.11 rar alındı. [Osm] dellerinin merkezce muhacirin tahsisatından ödenme- /15.54..8. si kararlaştırıldı.



BCA: 930..1.0.0 /3.50..5/ 894-721.



Kalabalık bir kitlenin katıldığı mitingde, Türkiye'nin KSG toprak bütünlüğü savunuldu.



Gülhane Fırınıyla müştemilatının Aşair ve Muhacirin BCA: Müdüriyet-i Umumiyesi'ne devir ve tesliminin gerek- 272..0.0.12 /38.28..1. tiği bildirilmiştir.



1920 Yılı



275



G.



Ay



Olay/Mevzuat



22



Ocak



Yunanistan'da bulunan Raporda Yunanistan'da bulunan müslüman halka ait BCA: müslüman halka ait emlak emlak ve arazinin, buralara gelen Rumlara verildiği 272..0.0.11 /15.55..2. ve araziye ilişkin bir istihba- iddia edilmektedir. rat raporu alınmıştır. [Osm]



24



Ocak



Hakimiyeti Milliye gazetesi "Sınır Meselesi" başlıklı yazıda ateşkes sınırları içinde tam bağımsızlık ilkesini savunuyor.



Gazetede yabancı nüfuzuna karşı çıkılıyor; Arabis- HM tan'da Fransızlara, Mısır ve Hindistan'da İngilizlere karşı verilen mücadeleler anlatılıyor. Yazı, şu sözlerle sona eriyor: "Biz karşımızda ölüm, elimiz vicdanımızda, torunlarımızın yarın inceleyeceği tarihe ait mesuliyetler gözümüzün önünde, sınırımızı muğlak ve çapraşık kombinezonlara hiç müsait olmayacak bir katiyetle çiziyoruz." Aynı gün yayımlanan bir diğer yazının başlığı ise "Avrupa ve Biz"...



24



Ocak



Sivas'ta muhacir ve mültecilere kefalet-i müteselsile ile tohumluk dağıtılmasına karar verildi. [Osm]



28 Ocak 1920 tarihli bir başka belgede Eskişehir'de ellerinde tapu senedi bulunmayan muhacirlere tohumluk dağıtılmasına imkan olmadığı bildirilmektedir. 31 Ocak 1920'de Edirne'de muhacirlere dağıtılan tohumluk bedellerinin tahsilinin teciline karar verilmiştir. 2 Şubat 1920 tarihli belge esaretten Edirne'ye geri dönen muhtaç muhacirlere tohumluk verilmesi hakkındadır. 5 Şubat 1920 tarihli belge Diyarbakır'da Çerkez muhacirlerinin kefalet-i müteselsile ile aldıkları tohumluk ve aletlere ait senetlerin taksitlerle tahsiline ilişkindir.



25



Ocak



"Fransızlara karşı gerilla savaşına başlayın!"



Mustafa Kemal Paşa, kolordulara ve milislere gön- KSG derdiği iki emirde, Fransızların parça parça yok edileceğini, Urfa'da buna hemen başlanması gerektiğini yazdı. 11 Şubat'ta bu konuda yeni bir genelge yayımlanacak.



25



Ocak



Trabzon Valisi Haydar Bey Hamit Bey, Daha önce Canik (Samsun) mutasarrıflığı TV, 3766; görevinden alındı; yerine yapmıştır. Hamit Bey, TBMM için Trabzon üyeliğine Aİ Hamit Bey atandı. [Osm] de seçilmiş, 1 Mayıs 1920'de BMM valilikten izinli sayılmasına karar vermiştir. 26 Eylül 1920'de Trabzon'a vali olarak dönmüş, 21 Ekim 1920'de milletvekilliğinden ayrılarak 1 Kasım 1920'de Erzurum valiliğine atanmıştır. 23 Haziran-26 Eylül 1920 tarihleri arasında Trabzon valiliğine Üçüncü Tümen Kumandanı Rüştü Bey vekalet etmiştir. Hamit Bey, Erzurum Valiliği'ne atanınca, Trabzon valiliğine vekaleten İsmail Sabri bey atanmıştır. Hamit Bey'den önceki Trabzon valisi Ekim 1919'da atanan Haydar Bey'dir.



25



Ocak



İngiliz Dayinler Vekili Sir Adam Block, Beyoğlu'ndaki Amerikan Kulübünde bir konferans verdi.



25



Ocak



Trabzon ve civarından Bo- 9 Mart 1920 tarihli bir başka belge Bolu'daki muhacir lu'nun Düzce yakınlarında- ve mülteci kadınlarının tercihen Reji İdaresinde iski ormanlara yerleşen mu- tihdam edileceği hakkındadır. hacirlerin bir araya getirilerek iskan edilmelerinin sağlanması istendi. [Osm]



276



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 272..0.0.11 /15.55..3; 272..0.0.11 /15.55..6; 15.55..9; 15.55..13; 15.56..2.



Konferansta, Osmanlı Devleti borçlarının 465 milyo- KSG na vardığını belirtti. Verdiği bilgilere göre bu yılki bütçe açığı 30 milyon lira. Osmanlı maliyesinin 1878'de iflas ettiğini ve devletin o günden beri borçla yaşadığını anlatan Block, yapılan savurganlığı anlatırken Abdülhamit'in hizmetçi sayısının on bine vardığını belirtti. BCA: 272..0.0.11 /15.55..4; 272..0.0.14 /75.23..16. .



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Ocak



Meclis Geçici Başkanı Hacı Rahatsızlığını ileri sürerek geri çekilen Hacı İlyas KSG; TV, İlyas Efendi görevinden Efendi yerine Erzurum mebusu Celalettin Arif Bey 3766. çekildi. [Osm] seçildi. Celalettin Arif Bey, 31 Ocak'ta asıl başkanlığa seçilen Reşat Hikmet Bey'in ölümü üzerine 4 Mart'ta Meclis daimi başkanlığına seçilecek, TBMM'de de ikinci başkan olacaktır.



26



Ocak



Köprülülü Hamdi Bey Akbaş cephaneliklerine el koydu.



27



Ocak



Ambalaj ihalesi İrani Hasan Erzurum'dan İstanbul'a getirilecek yetim çocuklara BCA: 272..0.0.74 Efendi'ye verildi. [Osm] dağıtılacak eşyalar ambalajlanacaktır.



Edremit eski kaymakamı Hamdi Bey, Kuvayı Nutuk; Milliye'den bir birlik ile sallarla Rumeli kıyısına KSG geçmiş; depoyu bekleyen Fransızları tutuklamış ve haberleşme yollarını kesmiştir. Silahların tümünü, cephanenin bir kısmını, Fransız erlerini de gözaltında Lapseki'ye, Anadolu yakasına geçirmiştir. Fransa'nın Denikin'e göndermek için hazır beklettiği Akbaş mevkiinde bulunan silah deposunda sekiz bin Rus tüfeği, kırk Rus ağır makineli tüfeği, yirmi bin sandık cephane olduğu sanılmaktadır. Bu olay İngilizleri sinirlendirecek; Gelibolu'da bazı kişiler tutuklanacak, Anzavur Ahmet Hamdi Bey'in peşine düşecek ve onu 25 Şubat'ta öldürecektir. Anzavur'un eline geçmemesi için bütün silah ve cephane imha edilecektir.



/69.48..2.



28



Ocak



Misakı Milli onaylanarak kabul edildi. [Osm]



Ulusal Ant, Meclisi Mebusan'ın gizli oturumunda KSG büyün mebusların imzasıyla kabul edilmiştir. Temeli, 22 Haziran Amasya kararlarına, Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarına dayanan 6 maddelik Milli Misak'ın hükümleri şunlardır: 1) Mondros Ateşkes Anlaşması'yla işgal altında kalan Araplar kendi geleceklerini plebisitle tayin edeceklerdir, sınırların içinde kalan İslamlar bir bütündür, ayrılamaz. 2) Halkı serbest kalınca Kars, Ardahan, Batum'da halkoylamasını kabul ederiz. 3) Batı Trakya hakkında halkın oyuna uyulmalıdır. 4) İstanbul ve Marmara'da Sultanlık ve Halifeliğin güvenliği sağlandığı taktirde, Boğazların ticaret ve ulaştırmaya açık olması kabul edilecektir. 5) Azınlıkların hakları, ilgili hükümetlerdeki Müslüman halkın da aynı haklardan yararlanması şartıyla kabul edilecektir. 6) Siyasi, adli, mali ve diğer konularda gelişmemize engel olan kayıtlara (kapitülasyonlara) karşıyız... Belgenin ilk düzenlenişinde Misakı Milli'yi gerçekleştirmek üzere Müdafaai Hukuk Grubu kurulduğu belirtilerek, Savaşı çıkaran (Enver, Cemal, Talat...) ve Anayasa'yı çiğneyen (Damat Ferit) hükümetler hakkında kanuni işlem yapılmasının isteneceği de belirtilmektedir. Bu kısımla, birinci maddedeki "Araplarla Türklerin birbirinden ayrılamayacağı" ibaresi sonradan metinden çıkarılacaktır.



28



Ocak



Meclisi Meşayih Nizamnamesi'nin 9. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



Meclisi Meşayih Nizamnamesi 6 Şevval 1336 (15 Düstur Tertip 2, Temmuz 1918) tarihlidir.



11 Cemaziyelahir 1333 (26 Nisan 1915) tarihli nizamnamenin ilgası hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1915 tarihli nizamname, ricali devlete fahri rütbe-i Düstur Tertip 2, askeriye tevcihi hakkındadır.



28



Ocak



Cilt 11, s.610.



Cilt 11, s.611.



1920 Yılı



277



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ocak



Aydın Örenli'de petrol, petroşist, zift, kömür ve asfalt arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Herbert L. Brate'ye verilmiştir. BCA kayıtla- BCA: rında 15 sayfa ruhsatname, 4 harita, fen raporu bu- 310..10.0.9 /356.515..0 lunmaktadır. /9546.



28



Ocak



Akhisar'da bulunan yardıma muhtaç muhacirlere yevmiyelerinin dağıtılması kararlaştırıldı. [Osm]



11 Ocak 1920 tarihli bir başka belge Elazığ'daki Kiğı mültecilerinden Yusuf ve arkadaşlarının ödenmiyen yevmiyelerinin vilayet tahsisatından ödenmesi hakkındadır. 25 Şubat 1920 tarihli bir belgede Malatya'da bulunan muhacirlerden Şükriye, Hilmiye ve arkadaşlarına yevmiyelerinin verilerek, ihtiyaçlarının giderilmesi istenmektedir. 18 Şubat 1920 tarihli belgede ise eşkiya saldırılarından dolayı Elazığ'da köylerini terkeden muhtaç kişilere muhacirin tahsisatından yardım yapılamıyacağı belirtilmektedir.



28



Ocak



"Hilafet ve İslam Alemi"



"Türkiya mukadderatına, İstanbul vaziyetine ve hila- HM fetle saltanat makamlarının geleceğine dair bütün siyaset dünyasının düşünürlerini meşgul eden düşünceler ve tasavvurlar arasında en ziyade ehemmiyetle kabul edilmesi lazım gelen teşebbüsler, Hint Müslümanları tarafından vaki oldu. Hezimetin sonrasında her hakkımızı inkar ederek aydınlarımız, hükümetlerimiz, gazetelerimiz zavallı milleti zillete ve illete sürüklerken, Londra'da ve Hindistan'da yükselen İslam sesi şimdiye kadar emsali görülmeyen bir ciddiyetle biiz müdafaa ediyor..."



29



Ocak



Bitlis Valiliği'ne atanan İzmir Valiliğine ise bu görevi kabul edecek biri bulu- YG, 30 Mirliva Hasan (?) Paşa İs- namadığından atama yapılamıyor. İzmirliler Tevfik Ocak 1920; tanbul'dan yola çıktı. [Osm] Paşa'nın fevkalade vali olarak tayinini istiyorlar.



BCA: 272..0.0.11 /15.55..7; 272..0.0.74 /69.48..10; 272..0.0.74 /69.48..13.



KSG



29



Ocak



Merkez Rum Emval-i Metruke Komisyonu'na hakkındaki kararın ilgililere tebliğ edilmesi istendi. [Osm]



Merkez Rum Emval-i Metruke Komisyonu'na ait iş- BCA: lerin İskan Şubesi'nce yürütülmesine karar verilmiş- 272..0.0.10 / 2.9..11. tir.



31



Ocak



Meclisi Mebusan Reisliği seçimleri yapıldı. [Osm]



Birinci Reis vekaletine Hüseyin Kazım Bey, ikinci MM ZC; reis vekaletine Mecdi Efendi, reisliğe İstanbul mebu- TV, 3767. su Reşat Hikmet Bey seçilmiştir. Daha önce kararlaştırıldığı halde, Rauf Bey, Kara Vasıf ve arkadaşları Mustafa Kemal Paşa’yı başkanlığa aday göstermediler.



31



Ocak



Odesa'dan İstanbul'a iki vapur dolusu Rus mülteci geldi.



İtilaf Devletleri temsilcileri, Bolşevikler'den kaçan ve KSG içlerinde birçok soyluluk unvanı taşıyan Beyaz Rus'un bulunduğu mültecileri barındıracak tedbirler aldılar. İngilizler Büyükada'ya 10.000 kişi yerleştirecek. Fransızlar da Heybeliada'yı hazırlıyor. Çeşitli nedenlerle İstanbul'a sığınmış kişilerin sayısı 1.336.689'u buldu. Bunlardan 442.775'ini Balkan Savaşı'nda ve Genel Savaş'ta Rumeli'den gelenler, 407.900'ünü Doğu illerinden gelip henüz yerlerine gönderilemeyenleri 335. 883'ünü Savaş'tan sonra geri dönen Rum ve Ermeniler, 142.131'ini İzmir işgalinden kaçanlar, 8.000'ini Soma-Bergama depreminde evsiz kalanlar teşkil ediyor. Bunlardan 600.000'i İstanbul'da kalmak istiyor. İleri Gazetesi, bu şartlarda mültecilerin barındırılmasının çok zor olduğunu, çünkü Rusların yüzbinleri bulacağını yazıyor.



278



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Şubat



Maraş'ta çarpışmaların 12. günü.



Türklerle Ermeniler eksi 18 derece soğukta birbirle- KSG rini yok etmek için bütün güçlerini kullanıyor. Şehrin batı kesimi bütünüyle Türklerin eline geçti. Dört Amerikalıyı Antep'e getiren otomobil, Başgöz civarında çeteler tarafından durduruldu; içindekiler öldürüldü.



1



Şubat



Samsun Belediyesi önünde miting yapıldı.



Maraş'ta Fransızlar ve Ermenilerin tutumu protesto TKSK, edilmiştir. Ertesi gün de Trabzon'da miting yapılmıştır. s. 87.



1



Şubat



Şeyhülislamlık Müsteşarlığı'na atama yapıldı. [Osm]



Bu göreve, 10 Ocak'ta yapılan mebus seçimlerini TKSK, kaybeden Dürrizade Abdullah atanmıştır. Dürrizade s. 87. Abdullah, Şeyhülislam iken 10 Nisan 1920 tarihli fetvasıyla Kuvayı Milliyecilerin öldürülmesi gerektiğini savunacaktır.



1



Şubat



Gelibolu emval-i metruke 11 Temmuz 1920 tarihli belgeye göre Gelibolu emanbarında mevcut eşyanın val-i metrukesinin tahsilat ve sarfiyat cetvelinin gönsahiplerine iadesi ya da sa- derilmesi istenmiştir. tılması hususundaki işlerin tamamlanması istendi. [Osm]



2



Şubat



"Asya Tehlikesi"



"… Asya'da ortaya çıkan her hadisenin Bolşevizm HM şeklinde kabul edilmesi ve bu doğrultuda mesela Hindistan'a, mesela Türkiya'ya Bolşevizm isnadı ve güya bu tehlikenin önüne geçmek için tedbirler alınması, yeni bir siyaset, yeni bir emperyalizm oyunudur… Asya tehlikesi, Bolşevizm tehlikesi değildir. Belki bu büyük kıtada yaşayan ve çoğunluğunu Müslümanların oluşturduğu milletlerin Avrupa boyunduruğundan kurtulması tehlikesidir... Bunu tehlike sayanların insaniyetle münasebet dereceleri düünülmeye muhtaçtır."



3



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey ile Rauf Bey'e bir yazı gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, Doğu ve Batı Trakya’nın bir Nutuk bütün olarak ele alınması ve ikisi üzerinde birlikte hak iddia edilmesinin doğru bir politika olmadığını belirtmiş; Batı Trakya'nın bir anlaşma ile daha önce bırakılmış bir toprak olduğuna dikkat çekmiştir. Trakya-Paşaeli Cemiyeti'nin bir an önce ıslah edilmesini istemiştir.



3



Şubat



Harbiye Nazırlığı'na Fevzi Çakmak (Paşa) atandı. [Osm]



Cemal Paşa'nın İtilaf Devletleri'nce istifa ettirilmesi TV, 3768. üzerine 21 Ocak'tan beri bu göreve vekaleten Salih Hulusi Paşa bakıyordu. Askeri Şura üyeliğinden Harbiye Nazırlığı'na getirilen Fevzi Paşa, bu görevde 18 Nisan'a kadar kalabilecek, Anadolu harekatı aleyhinde bazı emirler vermekle birlikte, sonunda İstanbul'dan kaçarak Ankara'ya gidecektir.



4



Şubat



Prens Sabahattin'in "milli vicdana" bildirisi basına verildi.



Bildiride "Türk dış politikasının temel taşı daima İleri, KSG. Fransa ve İngiltere dostluğu olmalıdır" denildi. Bildiride özetle şu görüşler ileri sürülmüştür: "Mesleki içtimai ve siyasi uygulasaydık bugün derin bir ümitsizlik, bütün bu karşılıklı öldürmelerden hiçbiri olmazdı. Türkiye'nin dış kurtuluşu, çökmeye yüz tutan Alman ve Rus toplumlarına dayanmaya değil, müttefiklerle işbirliği yapmamıza bağlıdır. Özel hayatta şahsi teşebbüs ve merkezsizlik uygulanmalıdır."



1920 Yılı



BCA: 272..0.0.10 /2.10..3; 272..0.0.74 /69.50..3.



279



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



4



Şubat



Rauf Bey, Mustafa Kemal Paşa’ya meclis çalışmalarına ilişkin bir telgraf gönderdi.



Rauf Bey, Meclis'te bir grup kurmak için çalıştıkları- Nutuk nı, her mebusu ayrı ayrı kazanmaya uğraştıklarını, önceden söz vermiş olanların bile Müdafaai Hukuk adından kaçındıklarını, çaresiz Felahı Vatan isminin kabul edileceğini bildirmiştir. Kabine konusunda da Ali Rıza Paşa'nın görevde kalması, ancak bazı bakanların değişmesi görüşünün belirdiğini anlatmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 7 Şubat'ta Rauf Bey'in yazısını cevaplamış ve mebusların taviz vere vere neredeyse etkilerini yitirdiklerini, gruba çok üye kaydetmek yerine, ilkelere bağlı bir grupla yetinmek gerektiğini, azınlıkta kalmanın göze alınmasını, en iyi Fevzi Paşa ile çalışabileceklerini bildirerek Hükümet'in düşürülmesini istemiştir.



5



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, kolordulara ve güvendiği bazı kişilere gönderdiği gizli bir genelge ile genel siyasi durumun tahlilini yaptı ve görüşlerini sordu.



Mustafa Kemal Paşa, Türkiye'nin İtilaf Devletleri ta- KSG rafından üçlü bir çember içine alındığını belirterek, Sovyetlerin başarılarının barışı çabuklaştırabileceği görüşünü ileri sürdü. Sovyetlerle birlik olunarak İtilaf Devletleri'nin Türkiye ile Sovyetler arasına diktiği Kafkas Cumhuriyetleri'nin yıkılmasını önerdi. Doğu'da seferberlik yapılmasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, bunu gerçekleştirecek güçlü bir hükümet kurulmazsa, Heyeti Temsiliye'nin İstanbul'da bulunan üyelerini geri çekmeyi önerdi.



5



Şubat



İstanbul-Ömerli'ye bağlı Paşa Mandıra Çiftliği'nde meskun muhacirinine ilişkin karar verildi. [Osm]



Buradaki muhacirlerin ihtiyaçları nisbetinde devlet BCA: ormanlarından ücretsiz kesim yapabilecekleri bildi- 272..0.0.12 /38.28..3. rilmiştir.



6



Şubat



Mustafa Kemal Paşa’nın genelgesi.



"Batum, Kars ve çevresinden 200.000 Rum'un KSG Boşevikliği bahane ederek Karadeniz kıyılarına geçmeleri Venizelos tarafından istenmiş, amaçları Pontus Rum Hükümeti kurmakmış. İlk teşebbüslerinin milli galeyan ile boşa çıkarılması için ilgilileri uyarınız."



6



Şubat



Rauf Bey ve arkadaşları Meclis'te Felah-ı Vatan (Vatanın Kurtuluşu) Grubu'nu kurdular.



Daha önce Ankara'da yapılan görüşmelerde, Anado- İleri; KSG. lu'dan seçilen mebusların Meclis'te Müdafaai Hukuk Grubunu kurmaları kararlaştırılmıştı. Mebuslar bu adı kullanmaya cesaret edememişlerdir. Grubun 70 kadar üyesi bulunuyor. Mustafa Kemal Paşa, mebusların bu çaresizliğine çok kızacak ve olaydan 7 yıl sonra 1927'de CHP Kurultayı'ndaki söylevinde grubun adını "Fellah-ı Vatan" olarak telaffuz edecektir.



6



Şubat



Albay Refet Bey, Küçük ve Büyük Menderes çevresindeki bütün milli kuvvetleri Menderes Grubu altında birleştirdi. [Cmh]



Aydın Cephesi'ne İzmir Güney Cephesi adı verildi. KSG Cephe Kumandanlığı'na 57. Tümen Komutanı Şefik Bey atandı. Aydın Kuvayı Milliye Komutanlığı, Demirci Mehmet Efe'nin üzerinde kaldı.



7



Şubat



Aydın (İzmir) Valiliğine eski Dahiliye Nazırı Reşit Bey atandı. [Osm]



Bir süredir bu görevi kabul etmesi için yapılan teklif- KSG leri geri çeviren Reşit Bey, Sadrazam'ın bu konudaki son ricasını kabul etmiştir.



280



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Şubat



Ali Saip, Viranşehir'de başında bulunduğu aşiret kuvvetlerine Urfa'ya hareket emri verdi.



Aşiret kuvvetleri, aşiretlerinin birbiriyle çekişmesini KSG bir yana bırakarak "bir düğün alayı halinde" Urfa'ya yürümeye başladılar. Urfa ve Çevresi Milli Kuvvetler Komutanlığı, Fransız işgal komutanına bir ültimatom vererek 24 saat içinde Urfa boşaltılmazsa, kesin harekette bulunulacağını ihtar etti. Fransız komutan "yetkim yok, yukarıya yazdım, cevap bekliyorum" karşılığını verdi. Fransızlarla çarpışma ertesi gün başladı.



7



Şubat



Harbiye Nezareti, İzmir işgal bölgesinde Yunan kuvvetlerinin saldırısına karşı alınması gereken tedbirleri Sadarete bildirdi. [Osm]



"Kuvayı Milliye bize zaman kazandıramaz. Bazı ko- KSG lordu mevcutlarını artırmalıyız. Gerektiğinde seferberlik yapmalıyız. Birliklerimizi istediğimiz yere sevkedebilmeliyiz. Bütün silah ve cephanemize istediğimiz gibi sahip olmalıyız. Bunlar sağlanamadığı taktirde, gizli yapılacak hazırlık pek sınırlı kalır, kurtuluşu sağlayamayız."



7



Şubat



Felah-ı Vatan Grubu içtüzüğünü hazırladı.



Grubun merkez kurulu 9 kişiden oluşuyor: Celalettin KSG Arif Bey, Hüseyin Rauf Bey, Vasıf Bey, Hamit Bey, Bekir Sami Bey, Selahattin Bey, Bahtiyar Bey, Rauf Ahmet Bey, Abdullah Azmi Efendi.



8



Şubat



Ali Rıza Paşa Hükümet'inde hariciye, dahiliye ve adliye nazırları değiştirildi. [Osm]



Hariciye Nezareti'ne Mustafa Reşit Paşa yerine elçi- TV, 3772; lerden Safa Bey; Dahiliye Nezareti'ne Şerif Paşa ye- TV, 3781. rine Bursa Valisi Ebubekir Hazım Bey; Adliye Nezareti'ne Hadi Paşa yerine Kazım Bey atandı. Ebubekir Hazım Bey'den boşalan Bursa Valiliğine 18 Şubat'ta Dahiliye Nezareti Müsteşarı Kafi Bey atanmıştır.



8



Şubat



Hariciye Nezareti, Harbiye Nezareti'nden Karadeniz Bölgesine Rusya'dan yapılan Rum göçünün durdurulmasını istedi. [Osm]



Harbiye Nezareti, bu isteği 3. ve 15. Kolordu Komu- KSG tanlıklarına aktarmıştır. 3. Kolordu'nun 27 Şubat Tarihli cevabı: "Kıyı halkı engel olacak.."



8



Şubat



Trakya'daki 49. Tümen Komutanı Albay Şükrü Naili Bey, I. Kolordu'ya yazdığı raporda Trakya halkının psikolojisini anlattı.



"Eşraf çekingen. Bir tehlike anında fedakarlıkta bu- KSG lunacağını sanmıyorum. Orta hallilerle köylülerin büyük bir kısmının, yurtlarını savunmak için iyi idare edilmek şartıyla seve seve her türlü fedakarlığa katlanacaklarını umuyorum."



9



Şubat



Sadrazam Ali Rıza Paşa, Meclis'te ve Senato'da Hükümet programını okudu.



Program'da milli iradenin Meclis'te toplandığı belirti- MMZC; lerek Heyeti Temsiliye'nin yetkisizliği anlatılmak is- KSG tendi. Bazı mebuslar yurdun bölüşülmekte olduğunu belirttiler, Anadolu hareketini savundular. Hükümet, oylamaya katılan 108 mebustan 104'ünün güvenoyunu aldı. 1 oy boş çıktı. Numan Usta ile Ömer Fevzi olumsuz, Celal Nuri ise çekimser oy kullandı. Meclis, Türkiye'yi savundukları için Piyer Loti ve Ağa Han'a teşekkür edilmesini kararlaştırdı.



9



Şubat



Ali Saip komutasındaki milli kuvvetler gece Urfa'da Fransız karargahını ele geçirdiler.



Urfa hapishanesi boşaltılarak gençler silahlandırıldı. KSG Urfa'nın yarısı Türk kuvvetlerinin eline geçti. Fransız kuvvetleri Maraş'tan ayrılmaya karar verdi.



9



Şubat



Mustafa Kemal Paşa’nın genelgesi.



"Heyeti Temsiliye'nin yaptığı bildirimlerin bazı yer- KSG lerde alınmadığı şikayetleri var. Bu halkın vicdanında bir çeşit ihmal ve ilgisizlik meydana getirir. Her türlü bildiri, merkez kurulları tarafından yönetim kurullarına, köylere kadar ulaştırılsın. "



1920 Yılı



281



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Şubat



İngiliz Yüksek Komiseri Robeck Hariciye Nazırı Curzon'a bir rapor gönderdi.



"Milliyetçilerin isteği üzerine hariciye, dahiliye ve KSG adliye nazırları değiştirildi. Milliyetçi liderler, hükümeti avuçlarının içine aldılar. Maraş hala kuşatılmış durumda. Adana'da Ermeniler bir miting yapmışlar, silahlanmak, milis örgütü kurmak istiyorlarmış. Fransızlar da herhalde bu istekleri kabul etmişler."



11



Şubat



Hakimiyeti Milliye'nin 8. sayısında gazete, Anadolu'nun sesini biraz sert görenlere çatıyor.



"Çok şükür Anadolu'nun ufukları, İstanbul'un sahille- HM, 11 ri kadar çeşitli tehditler ve tazyikler ile yüklü değil- Şubat dir. Bunun için burada daha geniş teneffüs edilebildi- 1920. ği gibi, daha tesirli hareket edilebilir. Nitekim Hareketi Milliye'nin başına geçenler, Bizans'ın zevkli hayatına Anadolu'nun yalçın ve kimsesiz ufuklarını tercih etmişlerdir."



11



Şubat



Aşair ve muhacirin müdürlüklerine atama yapıldı. Osm]



Aşair ve muhacirin müdürlüklerinde boş bulunan ba- BCA: zı kadrolara Haşim, Safveti Kemal, Talat ve Haydar 272..0.0.71 / 31.26..3. beyler atanmıştır.



11



Şubat



Konya'dan Elazığ'a gelen Takuri Aşiretinden Vanlı Hasan Bey ve kafilesinin iskanlarıyla iaşelerinin sağlanması istendi. [Osm]



22 Şubat 1920 tarihli bir başka belge Elviye-i selaseden Beyazıt (Doğubeyazıt) ve çevresine gelen müslüman muhacirlerin iskan ve iaşelerinin yapılmasına ilişkindir.



12



Şubat



Türk kuvvetleri Maraş'a girdi.



Dün gece başlayan Fransız çekilmesi sabaha kadar KSG sürmüştür. Yarısı yanmış, bir bölümü de top mermileriyle yıkılmış olan şehirde sıkıyönetim ilan edildi. 8.000 kadar Ermeni teslim alındı. Savaş öncesinde Maraş'ta 14.000 Ermeni vardı. Bunların bir kısmı ölmüş, bir kısmı da Fransızlarla birlikte şehri terketmiş bulunuyor. Fransızların dönme ihtimaline karşı şehir çevresine siperler kazıldı. Maraş çarpışmaları boyunca Türkler 200 ölü, 500 yaralı verdi. Maraş'ı 22 Şubat 1919'da İngilizler işgal etmişler, 30 Ekim 1919'da da Fransızlar devralmıştı. Mustafa Kemal Paşa yayımladığı bildiride "Bu başarı, bütün yurdumuzun kurtuluşu ve milletimizin bağımsızlığını geri alması için başlangıç olsun" dedi.



12



Şubat



İlk Londra Konferansı başladı.



İngiltere, Fransa ve İtalya, aralarında ABD olmaksızın, Türkiye ile yapılacak barışın şartlarını görüşmeye başladılar. Lloyd George, İzmir'in Yunanistan'a verilmesini savunuyor. Konferans, İstanbul'un Türklerde bırakılmasını kararlaştırdı. Bu haber, İstanbul basınında büyük bir sevinçle karşılanacak, bazı gazeteler o günkü başlığı ve haberi kırmızı mürekkeple basacaklardır. Berthelot, bir Pontus devleti kurulmasını gülünç buluyor. Fransız diplomat, Pontus devletinin kurulması söz konusu olan bölgede, Rum nüfusun yalnızca % 5 olduğunu açıkladı. Konferans, 10 Mart'ta dağılacak.



13



Şubat



Maraş'ın kurtuluşundan do- Karabekir bir genelge ile Maraş kahramanlarını kut- İH, s. 438. layı her yanda şenlikler ya- ladı, şehitlere fatihalar okunmasını istedi. Mustafa pılmaya başlandı. Kemal Paşa 3, 12, 13, 15 ve 20. kolordulara gönderdiği yazıda, Maraş zaferinden dolayı emeği geçenleri kutladı.



282



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 272..0.0.74 /69.48..9; 272..0.0.11 /15.56..6.



Tasviri Efkar, 13 Şubat 1920; KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Şubat



İstanbul Hükümeti vilayetlere ve müstakil mutasarrıflıklara Heyeti Temsiliye'yi hedef alan bir genelge gönderdi. [Osm]



"Bu kez Meclisi Mebusan'da okunup büyük bir ço- Nutuk ğunlukla onaylanan ve hükümete güvenoyu verilen programın önemli noktalarından biri olmak üzere: Artık Meclis toplanarak, ulusun her türlü isteklerinin belirleceği tek yer niteliğiyle, Tanrı'ya şükür çalışmaya başladığına göre, meşrutiyet kurallarının bütün engel ve etkilerden uzak olarak eksiksiz işlemesi gereken yurdumuzda bu Meclisten başka yerde, ulusal irade adına söz söyleme ve istekler ileri sürmeye yer ve olanak kalmadığından, hükümet işlerine karışma sayılıp cezalandırılması gerektiği bildirilir."



14



Şubat



Çanakkale Subaşı'nda simli Çanakkale Subaşı'nda Ferik Hüseyin Hüsnü Paşa, kurşun madeni işletme ruh- Tevfik Fikri ve Abdurrahman'a işletme ruhsatı verisatı verildi. [Osm] len simli kurşun madeninin 1920-1962 yılları arasındaki yolculuğunu BCA kayıtlarından izlemek mümkündür. Aynı maden 15 Mart 1921'de Bakanlar Kurulu kararıyla ihale edilmiştir. 1920 tarihli ruhsat ile 1927 tarihli ihale, Bakanlar Kurulu'nun 8 Ocak 1948 gün ve 3/6809 sayılı kararıyla bozulmuş ve maden mekşuf (keşfedilmiş) madenler arasına alınmıştır. 26 Nisan 1962'de mekşufiyeti kaldırılmış ve aramalara açılmıştır. Madenin yeniden işletilmesi için Resmi Gazete'de ve yerel gazetelerde ilan verilmiştir. İşletme süresi de 90 yıla uzatılmıştır.



BCA: 310..10.0.17 /732.1075. .0/24-44.



16



Şubat



Meclisi Mebusan'da geçen seçim devresinden kalan 46 kararname ilgili encümenlere gönderildi. [Osm]



MM ZC



16



Şubat



Ferit Paşa Kabinesinin Divanı Ali'ye sevkine dair takrir verildi. [Osm]



Önerge Edirne mebusu Şeref Bey tarafından veril- MM ZC miştir: "Mütareke ahkamına muhalif olarak İzmir'in Yunanlılar tarafından işgaline müsaade edilmesi ve Kanuni Esasi ahkamına mugayir olarak Divanı Harbi Örfiler ve mahakimi hususiyye teşkil olunması ve saireden dolayı Ferit Paşa kabinesi aleyhine birtakım mucibi mesuliyet şikayat dermeyan ediliyor..." Önerge, dördüncü şubeye havale edilmiştir.



16



Şubat



Hakkı, Mümtaz ve Mahmut Şevket Paşalar Kabinelerinin Divanı Ali'ye sevki hakkında takrir verildi. [Osm]



Takrir, Edirne mebusu Şeref Bey tarafından verilmiş- MM ZC tir: "Trablusgarp ve Balkan muharebelerinden dolayı Hakkı ve Muhtar Paşa Kabineleri ile Mahmut Şevket Paşa kabinesinin ve Harbi Umumi'den dolayı Sait Halim Paşa ve Talat Paşa kabinelerinin ithamları talep olunuyor." Önerge, ikinci şubeye havale edilmiştir.



16



Şubat



Sevkiyat-ı Hariciye Memuru Tunalı Hilmi hakkında tahkikat gerektiği bildirildi. [Osm]



Hilmi, Girit muhacirlerine dağıtılmak üzere kendisi- BCA: ne teslim edilen parayı zimmetine geçirmekle suç- 272..0.0.14 lanmaktadır. 15 Nisan 1920 tarihli bir başka belgede /75.23..13. Samsun'da Rum Emval-i Metruke Komisyonu'na ait parayı zimmetine geçiren Ziraat Bankası eski Muhasibi Fehmi Efendi'nin bulunarak, tahkikatın ikmali istenmektedir. 13 Ocak 1920 tarihli belgede ise Adana Muhacirin eski Müdürü Halit Bey'in memuriyeti suistimal etmesinden dolayı hakkındaki tahkikat evrakının gönderildiği bildirilmektedir.



1920 Yılı



283



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Şubat



İkinci Anzavur ayaklanması.



Anzavur'un adamları olan Şah İsmail ve Gavur KSG İmam, köylerden toplanmış 200 silahlı, 1.000'den fazla baltalı, bıçaklı ve sopalı isyancı ile Biga'yı bastılar. Edremit eski kaymakamı Hamdi Bey, isyancıların adamı olan Kara Hasan Çetesi'ni hapishanede imha ettirdi. Buna karşılık isyancılar Biga'da katliam yaptılar. Saray ve İngilizler tarafından desteklenen Anzavur Ahmet, ilk kez 21 Eylül'de ayaklanmış, milli kuvvetleri Kasım sonuna kadar uğraştırmıştı. 17 Şubat'ta Biga'ya gelecek olan Anzavur, 8 Nisan'da padişah tarafından paşalık rütbesiyle Balıkesir Mutasarrıflığı'na atanacak, 16 Nisan'da Çerkez Ethem kuvvetleri tarafından bastırılacaktır. Anzavur Ahmet, Kuvayı İnzibatiye ile birlikte üçüncü kez Adapazarı'nda ortaya çıkacak, başarı sağlayamayacak ve yaralı olarak İstanbul'a kaçmak zorunda kalacaktır.



17



Şubat



Genelkurmay Başkanlığı'na Paşa, 19 Mayıs-29 Haziran 1919 tarihleri arasında TV, 3780. Şevket Turgut Paşa atandı. Harbiye Nazırlığı yapmıştı. Bu görevi ise 19 Nisan'a [Osm] kadar sürecektir.



17



Şubat



Heyeti Temsiliye, Sadrazam Ali Rıza Paşa'nın 14 Şubat tarihli genelgesini bir tebliğle yanıtladı.



17



Şubat



Misakı (Ahdı) Milli Be6 maddeden oluşan beyannamenin matbuata ve bütün MM ZC yannamesi Meclisi dünya parlamentolarına tebliğine karar verilmiştir: Mebusan'da okundu. [Osm] "28 Kanunusani 1336 tarihinde bütün Türk ve Osmanlı tebaayı teşkil eden efradı milletin intihabıyla buraya gönderdiği ve bütün muhabbetleriyle, bütün namusu devlet ve millet ve dini muhafaza ve müdafaa için ittihat ve ittifak eden umum arkadaşların burada gösterdikleri azim ve imanı, tevfikatı ilahiyye daima kabul edecek ve daima muvaffak edecektir." Felah-ı Vatan Grubu tarafından hazırlanan Misak-ı Milli metni, 28 Ocak'ta yapılan gizli bir toplantıda kararlaştırılmıştı. Bugünkü toplantıda metin okundu "umumen ve müttefikan" sesleriyle karşılandı. 6 maddelik Milli And, bugünkü topraklar üzerinde tam bağımsız bir Türkiye öngörüyor ve Türk Kurtuluş Savaşı'nın asgari programını oluşturuyor.



17



Şubat



Ermeniler Çıldır ve Zaruşat'ı (Arpaçay) işgal ettiler.



284



Yönetim Zamandizini



Kaynak



"Ulusal iradenin yasaya göre belirdiği yer olan Mec- Nutuk lisi Mebusan'ı açarak ulusal egemenliği berkitmeyi başaran Cemiyetimizin en önemli ve en köklü ödevlerinden biri de, ulusal isteklere uygun ilkelere göre bir barış yapılıncaya dek, ulusal birliği korumaktır. Cemiyetimiz, her güçlüğü yenerek, ulusal varlığı koruma yolundaki kurtarıcı çalışmalarını, ulusal amacın gerçekleştirilmesine değin, daha büyük bir azim ve inançla sürdürecektir; bundan dolayı, yaşama ve var olma temeline dayanan ulusal örgütlerimizin, yurdun her köşesinde genelleşerek ve yayılarak taazzuvunun (örgütlenmesinin) eskisi gibi sürdürülmesini bütün merkez ve yönetim kurullarından, bir kez daha yineleyerek, rica ederiz."



Arpaçay 3 Kasım 1920, Çıldır ise 25 Şubat 1921'de KSG Türklerin eline geçecektir. Bu yerler Türk Şura yönetimlerinin elinde bulunuyordu.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Şubat



Düşman istilasından kurtarılmış doğu vilayetleri için bütçeye koyulan tahsisat hakkında kararname ve nizamname ile ilgili yazışmalar. [Osm]



31 adet belgenin bulunduğu bir dosya içinde. Dahili- BCA: ye Nezareti Aşair ve Muhacirun Müdüriyeti 272..0.0.12 Umumiyesi Vilayat Müstahası için 1334 senesi mali- / 38.28..4. ye bütçesine 5 000 000 Lira tahsisat-ı fevkalade ilavesi hakkında kavanine ve sur-i icraiyesini mübeyn nizamname.



17



Şubat



Su kesintisine sebep olacak her türlü kaza ve tamir işlerinin önceden haber verilmesi gerektiği bildirildi. [Osm]



20 Ocak 1920 tarihli belgede Üsküdar-Kadıköy havalisine verilen suyun sık sık kesilmesinin şikayetlere yol açtığı ve yapılacak su kesintisinin önceden Nafıa Nezareti'ne bildirilmesi gerektiği bildirilmektedir.



18



Şubat



Yunanlılar İzmir'e yeni bir- Çıkarma, iki gün daha devam edecektir. likler çıkardı.



18



Şubat



Şirketi Hayriyye'nin ücretlerinin tadili hakkında iradei seniyye ve ol babda tarifei muvakkata yayımlandı. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /65.21..6/ 34Su129130. KSG



18 Temmuz 1920'de yayımlanan iradei seniyye ile Düstur Tertip 2, ücret tarifesinin 2 numaralı fıkrası değiştirilmiştir.



Cilt 11, s.611; Cilt 12, s. 134.



18



Şubat



Sevkiyat-ı Hariciye meTunalı Hilmi Bey Bolu mebusluğuna seçilmiştir. murlarından Tunalı Hilmi Bey'in maaşı ödendi. [Osm]



19



Şubat



Meclisi Mebusan Divanı Riyaseti tarafından Hakipayi Humayuna bir mektup (arizai cevabiyye) sunuldu. [Osm]



Divanı Riyaset tarafından Hakipayi Humayuna sunu- MM ZC, lan mektup, "Şevketpenah ve Hilafetmeab Efendimiz s. 175. Hazretleri" ifadesiyle başlamaktadır. İstirhamname/ mektuptan bir bölüm: "Meclisimiz ahkamı aliyei diniye ve ananat ve müstahsenei milliyemiz masun kalmak şartı ile medeniyeti maddiye sahasında asri bir devlet ve müterakki bir heyeti içtimaiye haline inkılab edebilmekliğimiz için garbın her türlü usul ve vesaitinden kemali cesaretle istimal edilmesi lüzumuna kanidir...."



19



Şubat



Rusya'dan gelen Ermenilerin Zonguldak kömür madenlerine sevk edilmek üzere kabullerinin Fransız mümessili tarafından istendiği bildirildi. [Osm]



3 Ağustos 1920 tarihli bir başka belgeye göre Zon- BCA: guldak Kömür Madeni işçilerinin askeri mükellefi- 272..0.0.11 yetlerine dair Fransızların teklifleri üzerine bu husus- /15.56..4. ta gerekli inceleme için durumun Zonguldak Mutasarrıflığı'na havalesi istenmiştir.



21



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye adına Rauf Bey'e üç telgraf çekti.



Birinci yazıda, Hükümet'in atama politikasından şi- KSG kayet edilmektedir. Kuvayı Milliye tarafından görevinden çıkarılan memurların görev yapmasına izin verilmeyeceği belirtilerek şöyle denilmiştir: "Bize gelince, tarihin bu memlekette şimdiye kadar meydana getirmediği, bu ulusal birlik ve dayanışmayı bozma amacını güden her eylemi, bir vatan hayınlığı sayarak ona göre gerekli karşılığı vermekten çekinmeyeceğiz." İkinci yazıda, Hükümet'e karşı kesin bir durum alma zamanının geldiği belirtilerek Felah'ı Vatan Grubu'nun etkili bir denetlemede bulunması istenmiştir. Milli kuvvetlerin Fransızlara karşı savaşının durdurulamayacağı anlatılmıştır. Hükümet'in ikiyüzlü bir politika izlediği ileri sürülerek İtilaf Devletleri'ni Türklere acındırma çabasının bir gaflet olduğu belir-



1920 Yılı



BCA: 272..0.0.71 / 31.26..8.



285



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tildi. Üçüncü yazıda, Niğde ve Nevşehir'de Teali İslam Cemiyeti'nin bozguncu çalışması örnek gösterilmiştir. Milli örgütlerden yana olup olmadığının hükümetten sorulması istenmiştir. Felahı Vatan grubunun da bu konuda açık bir görüşe varması gerektiği bildirilmiştir. 21



Şubat



Hakimiyeti Milliye: "Emperyalizm ile millet ve bağımsızlık ilkelerinin mücadelesi, emperyalizmin yenilgisi ile sonuçlanacaktır."



"Sınırlarımız içinde kalan her ırkı, milletdaşımız sayıyoruz. Ademi merkeziyetçilik ile, her kavmin kendi bölgesinde gelişmesini sağlamış oluyoruz. Yüzyılımızın millet ilkesi budur."



HM, 21 Şubat 1920; KSG



22



Şubat



Rum emval-i metrukesi hakkında açıklamalarda bulunmak üzere Bergama eski Kaymakamı Rasim komisyona davet edildi. [Osm]



31 Mart tarihli bir başka belgede "Emval-i metrukeye ait bir maddeden dolayı aranan Bergama eski Kaymakamı Rasim'in adresinin tesbit edilerek gönderilmesi"; 2 Nisan 1920 tarihli belgede ise "Rum emval-i metrukesine ait bazı yolsuzluklar hakkında ifadesi alınmak üzere Bergama eski Kaymakamı Rasim Bey'in adresinin tesbiti" istenmektedir. 15 Mayıs 1920 tarihli belgede Rum emval-i metrukesine ait bazı hususlardaki bilgisi için aranılan Bergama eski Kaymakamı Rasim Bey'in İstanbul Suadiye'de oturduğu bildirilmektedir.



BCA: 272..0.0.10 /2.10..7; BCA: 272..0.0.10 /2.11..8.



22



Şubat



Elviye-i selaseden Beyazıt 21 Şubat 1920 tarihli bir başka belgede Elazığ'daki BCA: (Doğubeyazıt) ve çevresine muhacir ve mültecilerin iaşe masrafları için havale- 272..0.0.11 /15.56..6. gelen müslüman muhacirle- name gönderileceği bildirilmektedir. rin iskan ve iaşelerinin yapılmasına karar verildi. [Osm]



22



Şubat



Aydın Örenli'de petrol ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Lusyen İronik Tomas’a Aydın-Manisa, Alaşehir, Katırlı ve önemli köylerini kaplayan 1800 dönüm arazi için verilmiştir. İlk müracaat tarihi 22 Şubat 1920, ruhsat talebi 22 Şubat 1921. Bu madene hemhudud Amerikalı Mösyö Dınat'a ait ruhsatlı petrol kuyusu bulunmaktadır.



BCA: 310..10.0.9 /356.516.. 0.



22



Şubat



Aydın Baklacık'ta petrol arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Ludvig Gülmezyan ve Lusyen İronik Tomas'a verilmiştir. Aynı tarihte Aydın Kırallı ve Çarıkbozdağ Karyesi'nde Lusyen İronik Tomas'a petrol arama ruhsatı verilmiştir.



BCA: 310..10.0.9 /356.518..0 /9547.



22



Şubat



Mübadele esasına tabi ve dönmeleri yasak olup, İzmir'e dönmekte bulunan Rumlar hakkındaki rapor takdim edildi. [Osm]



28 Şubat tarihli bir başka belgede İzmir ve havalesinde Rum çetelerince işkenceye tabi tutularak iç kesimlere göç eden müslüman halkın yerine Yunanistan'a firar eden Rumların iskan ve kabullerine imkan olmadığı bildirilmektedir.



BCA: 272..0.0.11 /15.56..5; BCA: 272..0.0.11 /15.56..9.



23



Şubat



Meclis'in açık bulunmadığı 23 Aralık 1918 - 12 Ocak 1920 tarihleri arasında Hükümet'in çıkardığı kanun hükmündeki kararnamelerin listesi Takvimi Vekayi'de yayımlandı. [Osm]



Bunların Meclis'e sevkedildiği belirtilmiştir. Yakla- MMZC; şık 13 aylık süre içinde 240 kararname çıkarılmıştır. KSG Gelibolu mebusu Celal Nuri, meclis toplantı halinde değilken Hükümet'e kanun gücünde kararname çıkarma yetkisi veren 5 Ağustos 1919 tarihli 36 sayılı Anayasa maddesinin yürürlükten kaldırılmasını önerdi. Öneri komisyona gönderildi.



286



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Şubat



Hakimiyeti Milliye'nin 11. sayısı.



"Kuvayı Milliye Ne Oluyor!" diyenlere cevabımız, HM, 24 Anadolu ve Rumeli'nin işgal alanlarını göstermek Şubat olacaktır. Diyelim ki, bunu soranlara millet cevap 1920. vermek ihtiyacını bizzat hissetmesin!



26



Şubat



Trakya'dan gelen telgraflar Meclisi Mebusan'da okundu.



Telgraflarda Trakya'nın Hükümeti Osmaniye'den tef- MMZC rik olunacağına dair rivayetler protesto edilmektedir. Telgraflar, Müdafaai Hukuk Heyeti Reisi Bahaddin imzası ile Pınarhisar'dan, Hayrabolu'dan; Mehmet Fazıl imzası ile Kırkkilise'den; Trakya Paşaeli Müdafaa Heyeti'nden Sadık imzası ile Saray'dan gönderilmiştir. Bu telgraflardan bir bölüm: "…Trakya Türklerinin hukuku milliyelerine kadın ve çocukları ile beraber ve kanlarının son damlasına kadar müdafaa ve muhafaza azm eylemiş olduklarının ilave buyurulmasını istirham ile takdimi istirham ederiz."



25



Şubat



Harbiye Nezareti bir savunma planı yaptı. [Osm]



Plana göre, İzmir Yunanistan'a verilir, Yunanlılar ile- HTVD 21, ri harekata geçer veya İtilaf Devletleri İstanbul'u işgal ves. 538; ederse, Kuvayı Milliye ile kolordular birleşecek, İs- KSG tanbul'la taşranın ilişiği kesilecek. Bu durumdan hükümet sorumluluk kabul etmeyecek. Öğüt Kurulu diye İstanbul'dan Anadolu'ya adam sevkedilecek. İmzasız olan planın Heyeti Temsiliye'ye gönderildiği anlaşılıyor.



26



Şubat



Erzurum'dan gelen telgraflar Meclisi Mebusan'da okundu.



"Türk camiası millisi dahilinde temini hukuk ve MMZC muhafazai rabıtalarına dair telgraflar" Ardahan, Ordu, Çıldır, Akbaba, Kağızman, Zaruşan, Sarıkamış, Şürekil ve Kars halkı temsilcileri imzaları ile Erzurum'dan çekilmiştir.



26



Şubat



Erzincan ve Diyarbekir'den Belediye reisi ile çeşitli ulema, eşraf, aşiret reislerinin MMZC gelen telgraflar Meclisi imzasını taşıyan telgraflarda Kürtlerin camiayı Mebusan'da okundu. İslamiye ve Osmaniyye'den ayrılma fikrinde olmadıkları ve bu babda kendini Kürtlerin vekili gibi gösteren Şerif Paşa ve emsali tarafından vaki teşebbüsatı red ettikleri bildirilmektedir. Siverek ve Derik'ten de benzer protesto telgrafları gelmiştir.



26



Şubat



İdarei hususiyeden maaş alan taşra mekatibi iptidaiyye muallimi ve muallimeleri hakkındaki sual takriri yanıtlandı. [Osm]



Çorum mebusu İsmail Kemal Bey ve Sivas mebusu MMZC Samih Fethi Bey tarafından verilen önerge, Dahiliye Nazırı adına Umuru Mahalliyeyi Vilayat Müdürü Umumisi Hüseyin Hüsnü Bey tarafından yanıtlanmıştır. Hüseyin Hüsnü Bey, özel idarelerin savaştan önceki gelirleriyle kaldıklarını, özel idareler için ayrılan kimi payların kısıldığını ya da tümüyle sonlandırıldığını, tedrisatı iptidaiye vergisinin toplanamadığını söylemiş; önerilerini de iletmiştir.



27



Şubat



İstanbul Valiliğine Ticaret ve Ziraat eski Nazırı Abdullah Bey atandı. [Osm]



7 Mayıs 1919'dan beri bu görevde vekaleten Cemil TV, 3790. Paşa bulunuyordu.



27



Şubat



İzmir Su Şirketi sularının tezyidi ücuratı hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



27 Temmuz 1920 tarihli belgede İzmir Su Şirketi ta- Düstur rafından tarife ücretlerinin arttırılması isteğine dair Tertip 2, Cilt 11, yazışmalar yer almaktadır.



s.614; BCA: 230..0.0.0 /123.2..1/ 35Su7.



1920 Yılı



287



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Şubat



Bandırma kasabasının elektirik imtiyazına dair mukavele şartname ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



İmtiyaz, Bandırma kasabasının elektirikle tenviri ve Düstur Tertip 2, elektiriğin sair sanayide istimali hakkındadır. Cilt 11, s.615.



28



Şubat



Meclisi Mebusan Reisi Reşat Hikmet Bey vefat etti.



4 Mart 1920'de Celaleddin Arif Bey reis seçildi: "… MM ZC sizi temin ederim ki düşmanlarımızın guna gun tevziratına rağmen daima namuskarane yaşamış olan ve şerefle ölmesini bilen ve hakkı hayatını kendi kanı pahasına kazanmış olan bir millet, asırdide istiklaline öyle sellemehüsselam veda eyleyemez."



28



Şubat



İstanbul Belediye Başkanı Cemil Paşa görevinden ayrıldı.



Cemil Paşa, bu göreve 24 Nisan 1919'da getirilmişti YG, 2 ve 7 Mayıs 1919'dan beri de vali vekilliğinde bulu- Mart 1920; nuyordu. İstanbul belediye başkanlığına Hayrettin KSG Bey atanacaktır.



29



Şubat



1336 senei maliyesi Mart ve Nisan aylarına ait Muvakkat Bütçe Kanunu yayımlandı. [Osm]



Bütçe kanunu Meclisi Mebusan'da kabul edildiği gün yayımlanmıştır. Geçici bütçe kanununun Mayıs ile Ağustos aylarında da temdiden tatbiki hakkında kararname 22 Nisan 1920'de yayımlandı. (ek)



28



Şubat



"Birlik İhtiyacı"



"Henüz Divanı Harplerin tatbikatı son bulmamıştır. HM Henüz siyasi mesuliyetleri milletin fertlerine kadar yayarak, halkı birbirlerine ve unsurları birbirlerine düşman etmek fikirleri en yüksek yerlerden teşvik görmektedir. Henüz milletin yarısı adli takibata maruzdur. Henüz İzmir'de, Maraş'ta, Urfa'da kan döken sevgili ve kahraman millet fertlerini eşkiya diye adlandıran uğursuz ağızlar kapanmamıştır. Barışı müteakip boğazlanmışcasına ve intikam alırcasına bir saldırıyla, yeni bir post kavgasına ve yeni felaketlere hazırlanan bu unsurları, umdukları fırsattan müebbbeden uzaklaştıracak kuvvet yalnız birliktir."



29



Şubat



İstanbul'un Saltanat ve Hilafet'in karar yeri olarak kalması gereğine dair Paris Sulh Konferansı'na dilekçe gönderildi.



Çokimzalı dilekçe Beyrut kadısı ve müftüsü ile emini MM ZC fetvası ve diğer ulema tarafından gönderilmiştir.



29



Şubat



İdarei hususiyeden maaş alan muallimelerin maaşatının muhasebei umumiyeye ithaline dair İstida Encümeni mazbatası sunuldu. [Osm]



"Maaşları idarei hususiye bütçesinden tesviye edil- MM ZC mekte olan mekatibi iptidaiye mualimlerinin birkaç aydan beri maaş alamayarak fevkalade zaruret ve sefalete giriftar oldukları, gerek merkez ve gerek taşradan varid olup, Encümenimize tevdi buyurulmuş olan arzuhaller münderecatından müsteban olmuştur." Mazbata, Maarif Encümeni'ne havale edilmiştir. (s. 303-305.)



1



Mart



İstanbul'da ilkokul öğretmenleri grevde.



İl özel idaresi saymanlığından maaş alan öğretmenleri aylardır maaşları ödenmediği için işi bıraktılar. Greve 200 ilkokuldan 944 öğretmen katıldı. Öğrenciler, öğretmenlerin isteğinin yerine getirilmesini, kendilerinin eğitimsiz bırakılmamasını istediler. Grev, 20.000 öğrenciyi etkiledi. Bir toplantı yapan öğretmenler, bunun bir tatili eşgal (grev) olmadığını, çünkü maaşlarının artmasını değil, ödenmesini istediklerini belirttiler. Türkiye'de bilinen ilk öğretmen grevinde kamuoyu ve basın öğretmenleri destekliyor.



288



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 11, s.644; Cilt 12, s. 49.



KSG; Tasviri Efkar, 2-3 Mart 1920.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Mart



Mektebi ibtidai muallimlerinin maaşatı hakkında kanun teklifi verildi. [Osm]



Kanun teklifi, İdarei Hususiyei Vilayattan tahsisatını MMZC alamayan mektebi iptidai muallimlerinin maaşatının vilayata muavenet faslından tesviyesi hakkındadır. Kanun teklifi İstanbul mebusu Hamit Bey ve arkadaşları tarafından verilmiştir. Teklif, Layiha Encümeni'ne sevkedilmiştir.



1



Mart



Meclis'e Türk-Kürt kardeşliğini savunan telgraflar gelmeye devam ediyor.



Bugün Siverek ve Derik'ten gelen telgraflarda, Şerif MMZC Paşa'nın Bogos Nubar Paşa ile Paris'te 20 Kasım'da imzaladığı Kürt-Ermeni anlaşması protesto edildi. Şerif Paşa'nın Kürtleri temsil edemeyeceği üzerinde duruldu. Kahta, Silvan, Van, Hakkari, Hasankale'den de benzer telgraflar gelecektir.



1



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Tekirdağ mutasarrıfı Firuzan beyden, o bölgede milli örgütlerin kurulmasına önderlik etmesini istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Tekirdağ çevresinin milli birli- Nutuk ğin dışında kalmasının kabul edilemeyeceğini belirtmiştir. Firuzan Bey, bu isteği yerine getirmeyecek, 16 Mart'tan sonra da Tekirdağ'ı İstanbul'a bağlamaya çalışacaktır.



2



Mart



İtilaf Devletleri yüksek Yüksek komiserler 15 gün önce de benzer bir nota Nutuk komiserleri, Hükümet'e vermişlerdi. Hükümet, yarın istifa edecek. Maraş ve Milne Hattı konusunda yeni ve şiddetli bir nota verdiler.



2



Mart



İstanbul Belediye Başkanlığı'na vekaleten Hayrettin Bey atandı. [Osm]



Eski Belediye Başkanı Cemil Paşa'nın belediye mec- KSG lisini feshetmesi ve kendisinin başında olduğu Bayındırlık Bakanlığı'na bağlaması üzerine Hayrettin Bey'in vekillik görevi iki aydan az sürecektir.



2



Mart



İngiliz Yüksek Komiseri Robeck, Curzon'a bir rapor sundu.



"Türklerin direnişini kırma konusunda Fransız yük- KSG sek komiseri ile gizli görüşmeler yapıyoruz; İtalyanlara haber vermiyoruz. Milne de İstanbul'un işgali fikrini destekliyor."



2



Mart



Hükümet, valilere gönderdiği bir genelgede, Ermenilere karşı yapıldığı ileri sürülen saldırılar hakkında bilgi istedi. [Osm]



Ermeni konusu, iç ve dış siyasette ağırlığını koruyor. TV, 3794Erzurum, Elazığ, Trabzon valilikleriyle Samsun ve 3796. Balıkesir mutasarrıflıkları Ermenilere karşı yöneltilmiş bir hareket olmadığı yönünde cevap vereceklerdir. Hükümet, 6 Mart'ta bir açıklama yaparak Ermenilere kötü davranılmadıüını bildirecektir.



3



Mart



Yunan saldırısı başladı.



Yunanlılar, Gölcük yaylası ile Bozdağ'ı ele geçirdiler.



3



Mart



Ali Rıza Paşa Hükümeti çekildi. [Osm]



Hükümet, Ferit Paşa'nın ya da ona benzer birinin iş Nutuk başına getirilmesini ve İstanbul'da yabancıların isteklerine hizmet edecek bir halifelik danışma kurulu kurulmasını sağlamak üzere İtilaf Devletleri'nce yönetilen ve muhalif partilerin aracılığıyla kurulan bir komitenin çalışmalarının sonucunda düşürülmüştür. Ali Rıza Paşa Hükümeti, Yunan ilerlemesini ve müttefik sansürünü protesto ederek istifa etmiştir. Ali Rıza Paşa Hükümeti, Damat Ferit'in Anadolu ayaklanması karşısında yenik düşmesi üzerine 2 Ekim 1919'da kurulmuştu. Damat Ferit'in işbaşına getirilmesi için İstanbul'da yoğun çalışmalar yapılıyor, ancak Anadolu'dan gelecek sayısız telgraflar ve Meclisi Mebusan'ın isteği ile Padişah sadrazamlığı kısa bir süre için Salih Paşa'ya verecektir.



1920 Yılı



Nutuk



289



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



3



Mart



Yeşilordu Cemiyeti Ankara'da kuruldu.



1920 ilkbaharında, gerici iç ayaklanmalara karşı ku- KSG; rulduğu bilinen Yeşilordu Cemiyeti'nin kuruluş tarihi MMİA, kesin olarak bilinmemektedir. Enver Behnan Şapolyo, s. 123. 3 Nisan tarihini vermektedir. Mustafa Kemal Paşa, Karabekir'den bu ayaklanmalara karşı 18/19 Nisan'da 500-1000 kişilik bir kuvvet isteyecek, Karabekir bunun imkansızlığını bildirecek, ancak küçük bir müfreze gönderecek, adını da kendisi Yeşilordu koyacaktır.



3



Mart



"Anadolu'nun Sesleri"



"Emperyalistler istila ve ilhak politikası takip eden HM hırslı bir sermayedarlar kitlesiyle buna dayanan maceracı hükümetlerdir. Dolayısıyla tariz ve eleştirilerimiz bittabi vakalar ve hadiseler ile teyit olunan bu emellere ve onları besleyen bu hükümetlere yönelik olmak lazımdır."



4



Mart



Meclisi Mebusan Riyaseti müzakeratın cereyan edemeyeceğini beyan etti. [Osm]



"Ali Rıza Paşa kabinesi istifa ettiğinden münakaşatı MM ZC siyasiyye ve levayihi kanuniyye müzakeratının cereyan edemeyeceği..."



4



Mart



Komutanlara, valilere, mutasarrıflara ve Heyeti Temsiliye merkezlerine bir tamim gönderildi. [Cmh]



"… Durumun ağırlığı karşısında elbette Meclisi Nutuk Mebusan gereği gibi etkin girişimler yapmaktadır. Ancak, bu girişimlerin eylemli olarak desteklenmesi için, ulusal amaçları gerçekleştiremeyecek bir hükümet başkanına ulusun katlanamayacağını çok sert bir dille Padişahlık katına, Meclisi Mebusan Başkanlığına ve basına bildirmek gerekir. Bu tel alınınca, dakika bile geçirilmeksizin, bu yolda telyazılar hazırlanarak bu gece her halde çekilmesinin sağlanmasını, buraya da yarın sabaha dek bilgi verilmesini önemle rica ederiz." Heyeti Temsiliye'nin bu yönergesi gereğince, ülkenin her yanından, ulusun her yönetim katından 4/5 Mart gecesi başlayan telgraf fırtınası, ayın beşinci ve altıncı günleri, Padişah ve Meclisi Mebusan saraylarında beklenen etkiyi yapmıştır.



4



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye adına Meclisi Mebusan Başkan Vekilliği'ne bir yazı gönderdi.



"… Aydın cephesinde, kutsal yurdumuzu ele geçir- Nutuk meye çalışan düşmanla Kuvayı Milliye çarpışmakta ve yurdun her karış toprağına, içten bağlı ve özverili çocukları gömülmektedir… ulusal ve yurtsal bağımsızlığımızın sağlanması uğrunda her türlü özveriye hazır bulunan ulusumuzun kutsal coşkusunu, ancak ulusun tam güvenebileceği bir hükümetin iş başına getirilmesi yatıştırabilir. Bütün ulus, bu tarihsel günlerde, ulusal iradenin koşulsuz vekilliğini üzerlerine almış bulunan milletvekillerinin kesin kararlarını sabırsızlıkla beklemektedir."



4



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Temsiliye adına Padişah'a bir yazı gönderdi.



Yazı bilgi için Meclisi Mebusan Başkanlığı'na, ko- Nutuk lordu komutanlarına, İstanbul gazetelerine ve Matbuat Cemiyeti'ne de gönderilmiştir: "… Yüce Padişahlık ve Halifeliğinizin çevresinde düşünce ve ülkü birliğine vararak, yüce bağımsızlığınız ve dokunulmazlığınız ve yüce devletinizin ülke bütünlüğü için son özveriyi göze almış olan bütün uyruklarınız, düşmanlarca yönetilen bazı karıştırıcılık ve kargaşa düzenlerinden dolayı öteden beri üzgün ve kaygılı bir du-



290



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rumda olup, hükümet bunalımının elden geldiğince çabuk giderilmesini ve ulusal amaçları gereği gibi gerçekleştirebilecek saygın bir hükümet kurulmasını beklemektedir. Meclisi Milli'nin çoğunluk grubunda yoğunlaşan ulusal istek ve eğilimlerin yüce katınızca da destekleneceğine, bütün uyruklarınız gibi Heyetimiz de inanmaktadır." 4



Mart



Meclisi Ayan'da Hükümete sual takriri verildi. [Osm]



Mehmet Fuat Paşa ile rüfekasının Maraş cihetinde MAZC 12.000 kadar Ermeni'nin imha edildiklerine dair şayiaların mahiyeti hakkında Hükümetin tavzihatta bulunmasına ilişkin takrir Hükümette Şurayı Devlet reisi olan Abdurrahman Şeref Efendi tarafından yanıtlanmıştır: "...Ermeni kıtali olduğunun ve öyle binlerce Ermeni itlaf edildiğinin külliyen asıl ve esası yoktur....Vaka memlekette Fransız Kuvvei işgaliyesine karşı bir isyan şeklinde başlamıştır... iki-üç yüz kişi bu ihtilal esnasında ölmüştür. Bunun içinde Müslim de vardır, Ermeni de vardır, karışıktır... Maraş, Hükümetin tahtı idarisinde değil idi. Fransız kuvvayı askeriyesinin işgali altında bulunan bir kıta idi. Binaenaleyh hükümet orada cereyan eden idareden mesul değildir. Haberi de yoktur."



4



Mart



Erzurum mebusu Celalettin Meclis dağılırsa onu Anadolu'da toplanmaya çağır- MMZC Arif Bey, Meclisi Mebusan mak için söz veren Celalettin Arif Bey, Felahı Vatan başkanlığına seçildi. [Osm] Grubunun da yöneticilerinden bulunuyor. 26 Ocak'ta geçici başkanlığa seçilen Celalettin Arif Bey, hazır bulunan 110 mebustan 80'inin oyu ile seçilmiştir. 31 Ocak'ta meclis başkanlığına seçilen İstanbul mebusu Reşat Hikmet Bey, 28 Şubat'ta hayatını kaybetmişti.



4



Mart



Aydın Yenice'de petrol ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Buldanlı Hacı Emin'e verilmiştir.



5



Mart



Londra Konferansı'nda Türkiye tartışılıyor.



Lloyd George, Maraş'ta Türklerin kazandığı başarı KSG üzerine İstanbul'un işgalini teklif etti: "Yunan askerleriyle birlikte Türkiye'de 160.000 askerimiz var. Türklerin ise 80.000. Fransız, İngiliz, İtalyan ve Yunanlılardan meydana gelen her iki asker, bir Türk askerini yenemez ise bu konferansı durdurup Türklerin bütün isteklerini kabul edelim." 12 Şubat'ta açılan Konferans, 12 Mart'ta dağılmıştır. İngiliz, Fransız, İtalyan dışişleri bakanlarıyla bazı büyükelçilerin katıldığı konferansın en önemli kararı İstanbul'un işgal edilmesi olmuştur.



5



Mart



Urfa'da Kuvayı Milliye Fransızlar üzerine saldırıya geçti.



Çarpışmalarda 100'den fazla Türk hayatını kaybet- TİH; KSG miştir.



6



Mart



Sadrazamlık görevi Bahriye Nazırı Salih Paşa'ya verildi. [Osm]



Padişah hiçbir mebusun hükümete alınmamasını is- Nutuk temiştir. Salih Paşa hükümeti zamanında, İtilaf Devletleri İstanbul'u işgal edecekler; hükümetten, Kuvayı Milliye'nin ve Mustafa Kemal Paşa'nın bir bildiri ile reddedilmesini isteyeceklerdir. Yayımlanacak metin konusunda anlaşma sağlanamayınca hükümet 25 gün sonra, 2 Nisan'da istifa edecektir.



BCA: 310..10.0.9 /350.498.. 0.



1920 Yılı



291



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Mart



Üç yüksek komiser İstanbul'un işgaline karar verdi.



İngiliz Dışişleri Bakanı Curzon'dan yüksek komiser İBA-I, s. Robeck'e: "Türkiye ile yapılacak barış anlaşmasında 440. Çatalca'ya kadar Trakya'nın ve İzmir'in Yunanistan'a verilmesini, Boğazların milletlerarası kontrole alınmasını, bağımsız bir Ermenistan'ın kurulmasını, belki Kürdistan'ın da tanınmasını isteyeceğiz. Bunları Türklere kabul ettirebilmek için İstanbul işgal edilecek, Mustafa Kemal Paşa’nın azledilmesi istenecektir. İşgal, barış şartlarının uygulanmasına kadar sürecektir. Diğer yüksek komiserlerle görüşülerek, Türklere boyun eğdirebilmek için başka tedbir düşünülüyorsa tez elden bildirilmesi..."



6



Mart



Muhtaçlara dağıtılmak üzere Rum emval-i metrukesi hasılatından, Edirne Muhacirin Müdüriyeti'ne ödeme yapılmasına karar verildi. [Osm]



15 Mart 1920 tarihli bir başka belgede Edirne'de BCA: Rum emval-i metrukesinden elde edilen ve sürgün- 272..0.0.10 den dönen hak sahiplerine ödenecek paranın kimlere / 2.10..12. ne miktar verileceğine dair cetvellerin gönderilmesi istenmektedir. 15 Mart tarihli belgede ise Tekirdağ'da Rum emval-i metrukesi gelirinden Zihari oğlu İstimat'ın alacağı olan miktarın kendisine verilmesi istenmektedir.



7



Mart



Trabzon (Giresun) Kızılelma, Gebeş ile Çanakçı'da maden işletme ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Ahmet Turan'a verilmiştir; bakır madeni, BCA: kurşun madeni, manganez madeni ile çinko madenini 310..10.0.61 /2512.3395 kapsamaktadır. ..0/11.



8



Mart



Memleketin vaziyyeti hazırasına dair takrir verildi. [Osm]



Takrir, Keçecizade İzzet Fuat Paşa tarafından veril- MAZC miştir: "…elyevm ameliyat masasının üzerinde bulunuyoruz. Böyle bir cerrahi vaziyette, cerrahi tedbirlere müracaat etmeli. Yeni gelen kabine kati tedbirler ittihaz etmezse, gelenin gidenlerden daha muvaffakiyetsiz olacağı derkedardır... çalışalım birşey yapalım. Bendeniz görüyorum ki buraya geliyoruz, iki saat zarfında herşey olup bitti diyoruz. Mamafih birşey yapmıyoruz. Halbuki Avrupa'da hakkımızda mukerrerat ittihaz olunuyor. Müzakerat yürüyor, baltalarla bizi bitiriyorlar. Buna tahammül olunur mu?" İzzet Fuat Paşa, 11 Mart günü bir takrir daha vermiştir: "İzzet Fuat Paşa'nın vaziyeti umumiyye ve memleketin içinde bulunduğu felaketli devirde ittihazı lazım gelen tedabire dair takriri."



9



Mart



Meclisi Mebusan Maarif Komisyonu, ilkokul öğretmenlerinin maaş sorununu görüştü. [Osm]



Öğretmenlerin hususi muhasebe yerine umumi YG, 9-11 muhasebedbe aylık verilmesi isteklerinin yasalarla Mart 1920; çeliştiği sonucuna varılarak bir çözüm bulunamamış- KSG tır. Ocak ve Şubat maaşlarını alamamış olan ilkokul öğretmenleri, İstanbul'da 1 Mart'tan beri grevde bulunuyorlar. Yenigün gazetesinin 11 Mart tarihli haberine göre Ocak maaşları ödenmeye başlanmış, Şubat ayı maaşlarının ise Maliye Nezareti'nin kefaletiyle vilayetin gelirleri karşılık gösterilip Ziraat Bankası'ndan alınacak borçla ödeneceği belirtilmiştir.



10



Mart



3 Zilhicce 1335 (20 Eylül 1917) tarihli kararnamenin reddi hakkında Meclisi Mebusan kararnamesi yayımlandı. [Osm]



Seferberlikte seferber ordunun iaşesine hissei aşarı Düstur vermemek kasdıyla mahsulatını ketm veya istihlak Tertip 2, Cilt 11, edenlere ilişkindir.



292



Yönetim Zamandizini



s.647.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mart



Dördüncü Balıkesir Kongresi toplandı.



"İzmir Kuzey Cephesi Kuvayı Milliye Genel Kurulu" KSG adıyla toplanan kongreye Karesi, Saruhan, Bursa ve Bilecik'ten 58 delege katılıyor. 13 gün sürecek olan toplantı, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararlarını benimseyecek, askeri ve siyasi hazırlıklara hız verilmesi kararını alacaktır. Balıkesir'de ilk kongre 28 Haziran-12 Temmuz 1919, ikincisi 26-30 Temmuz 1919'da toplanmış, üçüncü kongre de 22 Eylül 1919'da sona ermişti.



10



Mart



Darüleytam (Yetim Yurdu) Müdüriyeti Umumiyesinin Mart ve Nisan aylarına mahsus muvakkat bütçe kanunu kabul edildi. [Osm]



1920 senesi Darüleytam (Yetim Yurdu) Müdüriyeti MM ZC Umumiyesinin Mart ve Nisan aylarına mahsus muvakkat bütçesi için 121.000 lira ayrılmıştır.



11



Mart



Misakı Milli'nin müstakil "Maddei müstakile: Harbi umumiyeyi tevlit eden MM ZC maddesi Meclisi (meydana getiren) buhranlardan başlayarak Meclisin Mebusan'da okundu. [Osm] küşadına (açılışına) kadar harbe iştirak ve harbi sevk ve idarede ve alelumum siyaseti dahiliye ve hariciyede basiret ve kiyasetle hareket etmeyerek devlet ve milletin menafi aliyesini ızrar ve felaketi hazırayı intaş eden Heyeti Vükela ile müşariklerinin mesuliyetlerini taharri (araştırma), takip ve tecziye (cezalandırma) sureti katiyyede matlubumuzdur (isteğimizdir). 29 Ocak 1920."



11



Mart



Evkaf Nezareti'nin Mart ve Nisan aylarına mahsus muvakkat bütçe kanunu kabul edildi. [Osm]



11



Mart



Oltu mebuslarının seçimine Oltu mebusluklarına Yasin ve Rüstem beyler seçil- TBMM ZC I. Cilt ilişkin Oltu Hükümeti Şura miştir. Heyeti'nin tezkeresi.



12



Mart



Kocaeli Ortaköy'de bakır madeni ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Datyan Deryan'a verilmiştir.



14



Mart



"Milli iradenin kuvveti, mahiyeti"



"Bu son haftanın siyasi hadiseleri milli iradenin kuv- HM vet ve mahiyetini, Anadolu ve Rumeli milli birliğinin azim ve imanını bütün cihana yeniden ispat için vesile vermiş oldu. Bir tarafta Anzavur ve hempalarının İstanbul'dan aldıkları talimat ile memleketi karıştırmaya va halkı aldatmaya ve zarara uğratmaya yönelik hainane hareketleri kendi fesatlık muhitlerinde bile genel nefret doğururken, diğer tarafta tertip olunmuş bir planın ikinci kısmını tatbik eder gibi, bağımsızlık yıkıcı bir müdahale ile kabine buhranına sebebiyet verilmiş olması ve bu buhrandan istifade ederek bazı kirli ellerin gizli manevralara teşebbüs etmesi bütün memlekette genel bir galeyana sebep oldu."



15



Mart



İtilaf Devletleri İstanbul'da sıkıyönetim ilan ettiler.



İstanbul'da 150 aydın tutuklanmıştır.



Evkaf Nezareti'ne 1920 senesi bütçesinde "… masari- MM ZC fi umumiyesi için 243.000 liralık tahsisatı muvakkate küşad edilmiştir."



BCA: 310..10.0.41 /1637.2264 ..0.



KSG



1920 Yılı



293



G.



Ay



Olay/Mevzuat



15



Mart



Rum emval-i metrukesi işlemlerinin Muhasebe Müdürlüğü'nce yürütülmesine karar verildi. [Osm]



16



Mart



İngilizler İstanbul'u işgal etti.



Manastırlı Hamdi tarafından Mustafa Kemal Paşa'ya Nutuk; gönderilen telgraf işgali şu sözlerle haber veriyordu: TBMM "Bu sabah Şehzadebaşı'ndaki Mızıka Karakolu'nu İn- ZC, Cilt I gilizler basıp, oradaki askerlerle İngilizler çarpışarak, sonunda, şimdi İstanbul'u işgal altına alıyorlar. Bilgilerinize sunulur." Mustafa Kemal Paşa, bu telgrafı söylevde şöyle değerlendirir: "Bu yurtsever ve yiğit Manastırlı Hamdi Bey (telgraf memuru) olmasaydı, İstanbul'da geçen bu acı olayları öğrenmek için kimbilir ne zamana dek bekleyip duracaktık? İstanbul'da bulunan nazır, milletvekili, komutan ve örgütümüz adamları içinden bir kişi çıkıp da zamanında bize haber vermeyi düşünememiş olduğu anlaşılıyor." İstanbul'un işgalinden sonraki durumu Mustafa Kemal Paşa şu sözlerle anlatmaktadır: "...İstanbul işgalinin bugün memlekette tevlid ettiği vaziyet, ittihaz eylediğimiz tedaviri muvakkate ile kabili idame bir mahiyette olmayıp bu vaziyetin devamı takdirinde memleketteki idare makinesini salim bir esasa rapteylemek icap eyliyordu. Karşımızda hiçbir ahid ve kanun tanımayan ve bütün harekatı kendi menafii mahsusalarından başka hiçbir kaydi insani ve hukuki ile mukayyed görmeyen bir heyeti itilafiye, başımızda hukuku vatanı müdafaa, akleydiğimiz ahkamı mütarekeyi tatbik, ecnebi tecavüzatını tahdid için her türlü vesaitten tamamen mahrum, esir bir hükümettir. Bunlardan birincisinin layüad tazyikatı, ikicisinin de esareti karşısında mercisiz, mütehayyir ve muztarib bir millet..." İstanbul, 13 Kasım 1918'den beri zaten İtilaf Devletleri'nin denetimi altında bulunuyordı. TBMM, 16 Mart 1920'yi Osmanlı Devleti'nin fiilen sona erdiği gün olarak kabul ederek, bu tarihten sonra İstanbul Hükümeti'nin işlemlerini geçersiz sayacaktır.



16



Mart



Meclisi Mebusan basıldı.



Meclisi Mebusan çalışır durumdayken basılmıştır. TSP Meclis'in varlığını kanıtlamak amacıyla, Dr. Rıza Nur Bey ve arkadaşlarının "takriri" (önergesi) ile birleşimler ertelenmiştir.



16



Mart



Yüksek Komiserler, İstanbul sokaklarına bir bildiri astılar.



Vilayetlere de gönderilen bildiri şöyledir: "İttihatçı- Akşam, lar, Türkiye'yi savaşa sürüklediler ve yenildiler. İtti- Vakit; hatçı fikir güdenler, sözüm ona bir milli teşkilat ku- KSG rup yeniden savaş devri açtılar. Bunun için İstanbul geçici olarak işgal edildi. İstanbul, Türklerden alınmayacak, saltanat yıkılmayacaktır; karşıklıklar artarsa bu niyet değişebilir..." İstanbul İşgal Komutanlığı da bir bildiri yayımlayarak aynı şeyleri tekrarlamış ve herkesin işiyle-gücüyle uğraşmasını, asayişin sağlanmasına hizmet etmesini istemiştir. İstanbul'a vizesiz giriş-çıkış yasaklanmıştır.



16



Mart



İstanbul Hükümeti, İstan"İstanbul bugünden başlayarak ve geçici olarak işgal TV, 3803. bul'un işgalini resmen açık- edilmiştir. Hükümet üzerine düşen görevi yapmaktaladı. [Osm] dır. Herkese, tam bir sukunetle iş ve gücüyle meşgul olması tavsiye olunur."



294



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 272..0.0.71 /31.27..7.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Mart



Heyeti Temsiliye geçici olarak dış dünya ile iletişime son verildiğini açıkladı. [Cmh]



Bütün vali ve mutasarrıflara, Sivas'ta Üçüncü Kolor- Nutuk du, Bandırma'da On Dördüncü Kolordu, Ankara'da Yirminci Kolordu, Erzurum'da On Beşinci Kolordu, Konya'da On İkinci Kolordu, Diyarbakır'da On Üçüncü Kolordu komutanlıklarına; İzmir cephesinde Refet Bey'e, Balıkesir'de Altmış Birinci Tümen Komutanlığı'na, Bütün Müdafaai Hukuk Heyeti Merkezlerine ve İdare Heyetlerine gönderilen yazıda bir süre için, dost olsun, düşman olsun, bütün resmi dış dünya ile geçici olarak iletişim kurulmayacağı bildirilmektedir.



16



Mart



Heyeti Temsiliye İngiliz, Fransız, İtalyan, Amerikan siyasal temsilcilerine; bütün tarafsız devletler dışişleri bakanlıklarına protesto gönderdi. [Cmh]



"… Osmanlı ulusunun siyasal egemenliğine ve öz- Nutuk gürlüğüne indirilen bu son yumruk; hayatımızı ve varlığımızı, ne pahasına olursa olsun, savunmaya kararlı olan biz Osmanlılardan çok, yirminci yüzyıl uygarlık ve insanlığının kutsal saydığı bütün ilkelere; özgürlük ve ulus duygusu gibi bugünkü insan topluluklarının temeli olan bütün ilkelere ve bu ilkeleri ortaya koyan insanlığın genel vicdanına indirilmiş demektir. Biz haklarımızı ve bağımsızlığımızı savunmak için giriştiğimiz savaşımın kutsallığına ve hiçbir gücün bir ulusu yaşamak hakkından yoksun bırakamayacağına inanıyoruz..."



16



Mart



Mustafa Kemal Paşa İstan- Bütün komutanlara, vali ve mutasarrıflara, Müdafaai Nutuk bul'un işgali üzerine "Ulu- Hukuk Cemiyetlerine, belediye başkanlıklarına, Basal Beyanname" yayımladı. sın Derneği'ne gönderilen beyannamede Mustafa Kemal Paşa, İtilaf Devletleri'nin Osmanlı ülkesini bölüşmeye yol bulmak için giriştikleri çeşitli önlemleri, bu önlemlere karşı Kuvayı Milliye'nin neler yaptığını anlattıktan sonra şunları eklemiştir: "... En sonunda, bugün İstanbul'u zorla işgal ederek Osmanlı Devleti'nin yediyüz yıllık hayat ve egemenliğine son verildi. Açıkçası, bugün Türk ulusu, uygarlık yeteneğini, yaşama ve bağımsızlık hakkını ve bütün geleceğini savunmaya çağrıldı... Giriştiğimiz bağımsızlık ve vatan savaşında Cenabı Hakkın yardım ve kayırıcılığı bizimledir."



16



Mart



İstanbul Maarif Müdürü Mustafa Bey, ilkokul öğretmenlerinin grevi hakkında Akşam gazetesinin sorularını cevapladı.



Mustafa Bey, bunun bir grev olmadığını, öğretmenle- Akşam; rin zaruret nedeniyle okula gidemediğini, teşvikçi KSG olmadığını, hususi muhasebeden maaş alan öğretmenlerin tümünün bu eyleme katıldığını söyledi. Mustafa Bey'in verdiği bilgiye göre İstanbul'da okulların yüzde sekseni kira ile tutulmuş evlerde öğretim yapıyor.



17



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Türkiye Büyük Millet Meclisi konusunda ilk genelgesini yayımladı. [Cmh]



Buna göre, idare tarzını saptamak için bu gibi zaman- KSG; İH, larda her milletin başvurabileceği gibi bir kurucu s. 513. meclis (meclisi müessesan) toplamak zorunlu. Bu meclise 25 yaşından küçük olmayanlar, medeni cesareti, fikri yeteneği, dine ve millete bağlılığı olanlar seçilecek. Her vilayetten seçilecek beşer kişi 15 gün içinde Ankara'ya gönderilecek. Acele toplanma zorunluluğundan ötürü genel oya başvurulmayacak, gizli seçim ve açık sayımın uygulanacağı seçimlerde vilayetin idare ve belediye meclisleriyle Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu üyeleri oy kullanabilecek, her parti, zümre, dernek aday gösterebilecek,



1920 Yılı



295



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bağımsız aday da olunabilecek. Hristiyanlara oy kullandırılmayacak, seçimler 5 gün içinde tamamlanacak." Genelgede bu görüşlerin uygun bulunup bulunmadığı da sorulmuştur. Karabekir, verdiği cevapta mevcut seçim kanununun dışına çıkılmamasını istemiştir. Üçüncü Kolordu Komutanı Selahattin Bey ile Sivas Valisi Reşit Paşa da alışılmış yönetim biçiminin dışına çıkılmamasını isteyerek kurucu meclisi halkın anlayamayacağını ileri sürmüşlerdir. Bu konudaki yazışmalardan sonra seçim yönergesinde bazı değişiklikler yapılacak, kurucu meclis adından da vazgeçilecektir. 17



Mart



Mustafa Kemal Paşa, İslam Mustafa Kemal Paşa, Türkiye kurtuluş hareketinin dünyasına bir bildiri yayım- ezilen milletler mücadelesinin bir parçası olduğunu ladı. anlatarak, onlardan destek istedi. Karabekir, bildiriyi binlerce adet bastırmış ve Kars, Ardahan, Batum'a; Kafkasya'ya ve İran'a göndermiştir.



18



Mart



1920 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsus Evkaf Nezareti bütçe kanunu layihası görüşüldü. [Osm]



Ayan Meclisi'nde görüşülen diğer konular şunlardır: MA ZC 1917 senesi Meclisi Ayan muhasebesinin hesabı katisine dair Tetkiki Hesabat Encümeni mazbatası; 1918 senesi bütçesine vilayatı muhtelife için 5 milyon lira ilavesine dair kanun layihası; 1918 senesi İaşe Nezareti bütçesine 3 milyon lira tahsisat itasına dair kanun layihası.



18



Mart



Meclisi Mebusan son kez toplandı.



Perşembe günü yapılan 24. oturumda Sinop mebusu MM ZC Rıza Nur Beyin Mebusandan bazılarının Meclisi Mebusan dairesinden cebren alınmalarına dair protestoyu mutazammın beyanatı okunmuştur. Bolu mebusu Tunalı Hilmi Bey ve arkadaşlarının, "vazifeyi memuriyetinin icrasında ehemmiyet bahş olacak bir hal vukuuna kadar Meclisi Mebusanın umumi inikatlarının tehirine" dair takriri kabul edilmiştir.



18



Mart



Heyeti Temsiliye, mali kaynak yaratmaya yönelik önlemler aldı. [Cmh]



Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa tarafın- KSG dan gönderilen şifreli telgrafta, Anadolu'da kırküç şubesi olan Osmanlı Bankası'nın, Duyunu Umumiye İdaresi'nin ve Reji İdaresi'nin hesaplarına el konularak, mevcutlarının en büyük mülkiye ve maliye memurlarına bildirilmesi istenmiş ve İstanbul'a para göndermeleri yasaklanmıştı. Bu karar üzerine, İstanbul’daki İtilaf Yüksek Komiserleri, 27 Mart 1920’de Babıali’ye ortak bir nota vererek, milliyetçi güçlerin Anadolu’daki bu uygulamalarını protesto etmişlerdir. Bir ay sonra Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir ili kasasındaki paranın kendisinin veya il muhasebecisinin izni olmaksızın hiçbir yere gönderilmemesini emretmiştir.



18



Mart



Mustafa Kemal Paşa’nın işgal protestolarına ilişkin genelgesi.



Buna göre işgali protesto eden telgraflardan postane- KSG ler ücret almayacak.



18



Mart



Trakya'da genel seferberlik ilan edildi.



Edirne Heyeti Merkeziyesi, halka yayımladığı bildi- KSG ride Trakya'da genel seferberlik ilan edildiğini duyurdu. Kolordu da aynı kararı birliklere aktarmıştır. Halk hayat hakkını savunmaya çağrıldı.



296



Yönetim Zamandizini



İradei Milliye, 18 Mart 1920; KSG; İH, s. 518.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Mart



Darüleytam Müdüriyeti Umumiyyesi'nin 1336 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsus Muvakkat Bütçe Kanunu yayımlandı. [Osm]



Geçici kanunun Mayıs ve Ağustos aylarında da temdiden tatbiki hakkında kararname 28 Nisan 1920'de yayımlandı. 27 Ağustos 1920'de yayımlanan kararname ile muvakkat bütçe kanununun senei merkuma (1336) Şubatı sonuna kadar uzatılmasına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.1; 55; 186.



19



Mart



Olağanüstü yetkili bir meclisin Ankara'da toplanmasını sağlama kararı duyuruldu. [Cmh]



Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa imza- Nutuk sıyla vilayetlere, müstakil mutasarrıflıklara ve kolordu komutanlarına gönderilen genelgeden bir bölüm: "… Şu duruma göre devlet başkentinin korunmasını, ulusun bağımsızlığını ve devletin kurtarılmasını sağlayacak önlemleri düşünüp uygulamak üzere ulusça olağanüstü yetki verilecek bir meclisin Ankara'da toplantıya çağrılması ve dağılmış olan milletvekillerinden Ankara'ya gelebileceklerin de bu meclise katılmaları zorunlu görülmüştür. Bunun için, aşağıda bildirilen yönerge gereğince, seçimlerin yapılmasını yurtseverlik onurunuz ve anlayışınızdan beklerim." Komutan ve valilerden gelen itiraz üzerine "Meclisi Müessesan" adı bu genelgede "Olağanüstü Yetkiler Taşıyan Meclise" çevrilmiştir. Hristiyanların seçime iştirak ettirilmemesi konusu da aleyhte propogandaları önlemek için genelgeye konulmamıştır. Oy kullanacaklar arasına kazalardan gelen ve sancak merkezinden seçilen ikinci seçmenler de alınmıştır.



19



Mart



M.Kemal, Milli Meclis'in toplanması için çağrı yaptı. [Cmh]



"Makamı hilafet ve saltanatın masuniyeti istiklalini, istiklali milli ve milli hudutlarımız dahilinde imkanı hayat bahşedecek bir sulhu temin edecek tedabiri teemmül ve tatbik etmek üzere millet tarafından selahiyeti fevkaladeyi haiz bir meclisin Ankara'da içtimai lüzumuna milletin nazarı dikkatini celbetmek hususundaki vazifei milliye ve vataniyemizi de ifa ettik."



20



Mart



Heyeti Temsiliye, Anadolu Demiryollarına el konulmasını kararlaştırdı. [Cmh]



Anadolu Demiryolları bundan Temsiliye tarafından işletilecektir.



20



Mart



Aydın Yayla Karyesi'nde çeşitli madenler için arama ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Alfred Durmond ve Etienne Durmond'a verilmiştir. 5 Ekim 1920 tarihli belge Aydın Çoda'da Alfred Durmond'a verilen simli kurşun, bakır ve çinko madeni ruhsatı hakkındadır.



BCA: 310..10.0.9 /357.522..0 /966.



21



Mart



Evkaf Nezareti'nin 1336 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsus muvakkat bütçe kanunu yayımlandı. [Osm]



Evkaf Nezareti'nin Mart ve Nisan aylarına ait geçici bütçe kanununun Mayıs ile Ağustos aylarında da temdiden tatbiki hakkında kararname 24 Nisan 1920'de yayımlanmıştır. 5 Eylül 1920 tarihli kararname ile süre yıl sonuna kadar uzatılmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.2; 54; 263.



21



Mart



19 Teşrinievvel 1326 (1 Kasım 1910) tarihli mukavelenameye müzeyyel mukavelename (27 Mart 1920) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1910 tarihli sözleşme Dersaadetin Rumeli cihetiyle mülhakatında kudreti elektiriyye tevziatı umumiyyesine ilişkindir. 1910 tarihli sözleşmeye ikinci ek ve buna ilişkin padişah emri 27 Ağustos 1920'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.4; 228.



sonra



BCA: 490..1.0.0 /34.141..3/ 1. Büro; TBMM ZC, Cilt I.



Heyeti TKSK, s.



1920 Yılı



95.



297



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Mart



Elazığ'dan Serpuhi adında- Kadın, Cemal oğlu Haşim tarafından zorla elinden BCA: ki kadının dilekçesinin gön- alındığını iddia ettiği emlak ve arazisinin kendisine 272..0.0.11 /15.56..14. derildiği bildirildi. [Osm] geri verilmesini istemiştir.



22



Mart



Ankara, Doğu'da Ermeniler Mustafa Kemal Paşa, bazı devletlere gönderdiği telg- TİH; KSG üzerine harekete geçmek rafta, Ermeni zulümlerini protesto etti. Telgrafta yer istiyor. [Cmh] alan bilgilere göre şubat ayı içinde Ermeniler Kars'ta 40 Müslüman köyünü tamamen imha ettiler. 2000 kişiyi öldürdüler.



23



Mart



Mustafa Kemal Paşa’nın genelgesi.



24



Mart



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- Şirket ücretleri İtilaf Devletleri Fevkalade Komiserli- BCA: 230..0.0.0 ti su ücretlerini artırdı. ği'nin kararı üzerine artırmıştır. /65.21..7/ [Osm]



"Düşman lehine propoganda yapanlar, milli eylem ve KSG kararlara fiilen muhalefet ederek düşmanların amaçlarına hizmet edenler, casusluk yapanlar, hemen tutuklanıp cezalandırılacak." Kolordulara ve Refet Bey'e gönderilen genelge ile de Peyamı Sabah, Serbesti, Alemdar, Bosfor, Entent gazeteleri ile Rumca ve Ermenice gazetelerin Anadolu'ya sokulmaması istenmiştir.



34Su131.



24



Mart



Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'nin çıkaracağı 264 000 liralık tahvil hakkında yazışmalar. [Osm]



28 Kasım 1920 tarihli belgede Hicaz Demiryolu için ihdas edilen tahvillerin piyasadan çekilmemesi ve yenilerinin de sürülmemesine dair Hazine-i Maliye encümeninin yazısı yer almaktadır.



26



Mart



İtilaf Devletleri Yüksek Komiserleri, Salih Paşa Hükümeti'ne nota verdi.



Yüksek komiserler Kuvayı Milliye eylemlerinin ve İBA-I, Mustafa Kemal Paşa’nın resmen kınanmasını istedi- s. 467. ler. Nota'da bunun 16 Mart'ta istenildiği ancak hala yerine getirilmediği belirtildi. Hükümet, bir kınama metni hazırlayacak ancak bu, yüksek komiserlerce beğenilmeyecektir. Bildiri taslağı birkaç kez gidip geldikten sonra Hükümet, yüksek komiserlerin istediği dili kullanmayı reddederek 2 Nisan'da istifa edecektir.



26



Mart



Meclisi Mebusan reisi ile azalarına verilecek tazminat hakkında kanun yayımlandı.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.5.



26



Mart



Duhan (tütün) anbar ücretlerinin muvakkaten tezyidi hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.6.



26



Mart



Kütahya şehrinin elektirik imtiyaz, mukavele ve şartnamesi (20 Nisan 1920) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



İmtiyaz, Kütahya şehrinin elektirikle tenviri ve kuv- Düstur veti elektrikiyenin sanayi muhtelifede istimaline iliş- Tertip 2, Cilt 12, kindir.



Dört kişiden oluşan mebus heyeti, Haydarpaşa'dan Ankara'ya doğru yola çıktı.



Yusuf Kemal, Rıza Nur, Hoca Vehbi ve Abdullah KSG Azmi'den meydana gelen mebus heyeti, İstanbul'un işgaliyle ortaya çıkan durum konusunda Hükümet'in görüşlerini Heyeti Temsiliye'ye ulaştırmak amacıyla yola çıkmıştır. Mebuslar, yarın Geyve'de Mustafa Kemal Paşa tarafından göz hapsine aldırılacak, amaçlarının öğüt vermek olmadığı öğrenilince de Ankara'ya gitmelerine izin verilecektir.



27



298



Mart



Yönetim Zamandizini



BCA: 230..0.0.0 /25.13..6/ 34E110.



s.8.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



27



Mart



30 Şaban 1331 (4 Ağustos 1913 tarihli nizamname altın ve gümüş mevadd ve Düstur Tertip 2, 1913) tarihli nizamnamenin masnuata damga darbına dairdir. Cilt 12, 2. maddesiyle 3. maddesis.37. nin fıkrai ahiresine muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



27



Mart



Şefik Bey'in Siverek'te mülteci olarak bulunan aile efradına yevmiye verilmesine karar verildi. [Osm]



Şefik Bey, Beyazıt (Doğubeyazıt) eski Mebusudur.



28



Mart



İstanbul'da mukim Kristine Frenkiyan'ın dilekçesinin gönderildiği bildirildi. [Osm]



Dilekçe, Frenkiyan'ın seferberlikte depo olarak hü- BCA: kümet tarafından kullanılan dükkanlarının boşaltıla- 272..0.0.11 /15.57..3. rak teslimine dairdir.



29



Mart



İtilaf Devletleri Fevkalade İtilaf Devletleri, 16 Mart, 20 Mart ve 29 Mart tarihle- İBA, Komiserliği Salih Paşa Hü- rinde verdikleri üç nota ile Hükümetten Kuvayi Mil- s. 8-11. kümeti'ne nota verdi. liye hareketinin resmen reddedilmesini, Mustafa Kemal Paşa ile hareketin diğer yöneticilerinin mahkum edilmesini istediler.



29



Mart



Salih Paşa Hükümeti, İtilaf Devletleri'nin notalarına cevap verdi. [Osm]



Hükümet, Anadolu'da "kuvayı milliye" adı altında İBA, yapılan hareketlerin "meşru hakların müdafaası oldu- s. 8-11. ğu" cevabını verdi. Bu cevap üzerine yüksek komiserler 31 Mart günü bir nota daha vererek, isteklerini tekrarladılar. Hükümet, 1 Nisan 1920'de verdiği nota ile işgal kuvvetlerini protesto etti.



30



Mart



İzmir-Göztepe Tramvay Şirketi tarifei muaddelesi ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



28 Ocak 1920 tarihli belgede İzmir Göztepe Tramvay Düstur Şirketi'nin 1919 yılı ilk altı ayına ait gelir, gider ve Tertip 2, Cilt 12, gayri safi hasılat cetvelleri bulunmaktadır.



1920 yılı Mart ayından itibaren geçerli olmak üzere düzenlenen kadro cetveline dair. [Osm]



Nafıa Nezareti memurlarına ait kadro cetvelidir, cet- BCA: 230..0.0.0 vel belge ekinde yer almaktadır.



Cafer Tayyar Bey'in de katıldığı kongre Edirne, Kırk- KSG lareli, Tekirdağ, Gelibolu ve Çatalca'nın her bucağından gelen 67 delege ile açıldı. Trakya-Paşaeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin düzenlediği toplantı, 2 Nisan'da sona erecek ve yabancı işgale karşı direnme kararı alacaktır. Kongrenin kapanış bildirisinden bir bölüm şöyledir: "Trakya Türk ve Müslüman'dır. Türkiye'de kalmalıdır. Savunma ve direnmeye geçmeden önce siyasi teşebbüslerde bulunulması için Trakya Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi kurulmuştur. Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti ile ilişki kesilmiştir. Trakya'nın Yunanlılara verilmemesi için protesto ve başvurularda bulunulacaktır. Avrupa'ya bir kurul gönderilecektir...."



31



Mart



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 272..0.0.11 /15.57..1.



s.38; BCA: 230..0.0.0/ 133.8..1/ 35T20..



/148.48..3/ M23.



31



Mart



Lüleburgaz Kongresi toplandı.



1



Nisan



BMM için Bolu'da seçimler Kastamonu'da da seçimler sonuçlanmıştır. Kastamo- KSG yapıldı. nu mebusları 11 Nisan'da Ankara'ya uğurlanacaktır.



1920 Yılı



299



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Nisan



Hükümet, üç yüksek komiserin, Kuvayı Milliye ve Mustafa Kemal Paşa aleyhinde istedikleri bildiriyi imzalamayacağını bildirdi. [Osm]



Salih Paşa cevabında, Hükümet'in büyük devletlerin KSG kararlarına karşı gelmenin faydasızlığına inandığını, bununla birlikte milli teşkilatın bütün mensuplarını toptan isyancı ilan etmeninde sukunet getirmeyeceği kanısında olduğunu, bildiriyi istenen biçimiyle basında yayımlayamayacaklarını bildirdi.



2



Nisan



Salih Paşa Hükümeti istifa etti.



Dahiliye Nazırı Ebubekir Hazım Tepeyran'ın teklifi BKSA, üzerine Hükümetin Mustafa Kemal Paşa ve arkadaş- s. 51. larını takbih etmemek (kötülememek) için istifa ettiğine dair bir zabıt tutulmuş ve bütün kabine üyeleri bunu imzalayıp, topluca istifa etmişlerdir. Salih Paşa Hükümeti yalnızca 28 gün görevde kalmıştır.



2



Nisan



İstanbul'dan Ankara'ya akınlar devam ediyor.



Meclisi Mebusan başkanı Celaleddin Arif Bey, Yu- İH, s. 566. nus Nadi, Dr. Adnan, Hüsrev ve Cami beylerle Halide Edip Hanım ve İstanbul hükümetinin gönderdiği özel kurulda bulunan Rıza Nur, Yusuf Kemal, Abdullah Azmi, Hoca Vehbi Ankara İstasyonu'nda Mustafa Kemal Paşa ve kalabalık bir topluluk tarafından karşılandılar.



5



Nisan



Damat Ferit Paşa, hükümeti Salih Paşa Hükümeti'nin çekilmesi üzerine, Damat TV; kurmakla görevlendirildi. Ferit Paşa, işgalcilerin baskısıyla dördüncü kabinesi- TBMM ni kurmuştur. Böylece Damat Ferit Paşa, 1 Ekim ZC, Cilt I. 1919'da ayrıldığı göreve, yedi ay sonra yeniden atanmış oldu. Damat Ferit Paşa'yı sadaret görevine getiren hattı humayun bir İngiliz yüzbaşısı önünde okunmuş; 5 Nisan tarihli Takvimi Vekayi'de yayımlanmıştır. Yeni hükümetin kuruluşu Kuvayi Milliye aleyhtarı çevrelerde ve İngilizler nezdinde büyük memnuniyet yaratmıştır. Beşinci hükümetini 31 Temmuz'da kuracak olan Damat Ferit, Anadolu hareketini ezmeyi bu kez de başaramayacak ve 16 Ekim 1920'de istifa ederek yerini Tevfik Paşa hükümetine bırakacaktır.



5



Nisan



Meclisi Ayan son toplantısını yaptı.



Ayan Meclisi, Meclisi Mebusan dağıldıktan sonra üç toplantı (20 Mart, 25 Mart, 5 Nisan) daha yapmıştır. Son toplantıda 1920 yılı Meclisi Ayan bütçesi görüşülmüş ve kabul edilmiştir. Reisin son sözleri şöyle olmuştur: "Bundan başka müzakere edecek bir şeyimiz yoktur. İş olduğu vakit içtima ederiz. Celseye hitam veriyorum." Meclisi Mebusan'ın varlığı çeşitli kesintilere uğramasına rağmen, Meclisi Ayan 1876'dan beri kapanmamıştı. Ayan Meclisi'nde üyelerin çoğunluğu Anadolu hareketine karşı kişilerden oluşuyor.



6



Nisan



Anadolu Ajansı kuruldu. [Cmh]



Ankara'da Yunus Nadi, Halide Edip gibi gazeteciler KSG tarafından kurulan ajans, Türk Kurtuluş Savaşı konusunda yerli ve yabancı kamuoyunu aydınlatmak amacı güdüyor. Mustafa Kemal Paşa’nın konuya ilişkin genelgesi şöyledir: "Halkın iç ve dış doğru haberlerle aydınlatılması için yetkili kişiler yönetiminde Anadolu Ajansı'nı kurduk. Verdiği haberleri bucak ve köylere kadar yayınız."



300



Yönetim Zamandizini



Kaynak



MA ZC 1336, D.IV, Si.1, İçt. 24. TSP



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Nisan



Adana'ya bağlı Haçin (Saimbeyli) şehrini Ermenilerden almak için Kuvayı Milliye'nin giriştiği hareket başarıya ulaşamadı.



Haçin'de 4800 hane bulunmaktadır. Bunların ancak KSG 100'ünde Türkler oturuyor. 25.000 - 30.000 nüfuslu bu şehrin Ermeni halkı, Osmanlı yönetimine karşı 1890, 1892, 1895, 1901, 1904 ve 1905'te olmak üzere 6 kez ayaklanmıştı. Türklerin saldırısı 11 ve 18 Mayıs, 13 Temmuz günlerinde tekraralanacak, Ermeniler 6/7 Temmuz'da karşı saldırıya geçecekler ve Türk kuvvetlerini dağıtacaklar, Haçin ancak 15-16 Ekim gecesi yapılan saldırıyla ele geçirilebilecektir. Haçin'e, bu harekatı yöneten Kuvayı Milliye Komutanı Saim Bey'in adından ötürü Adana Belediye Meclisi'nin 30 Aralık 1923 tarihli kararıyla Saimbeyli adı verilecektir. Saim Bey, 17 Kasım 1920'de AdanaMamure yakınlarında, Fransızlarla yapılan bir gece çarpışmasında hayatını kaybetmişti.



7



Nisan



Suşehri halkının muhacirler Kazanın düşman işgaline uğramamış olması gerekçe BCA: 272..0.0.11 gibi vergiden muaf gösterilmiştir. /15.57..4. tutulamıyacağı bildirildi. [Osm]



8



Nisan



Ankara direnme gücünü araştırıyor.



Mustafa Kemal Paşa, kolordulardan savaşan insan TİH; KSG sayısının, silah, cephane, mühimmat mevcutlarının ve Kuvayı Milliye teşkilatı da dahil olmak üzere, bütün savunma gücünün her Cumartesi bildirilmesini istemiştir. Bir başka genelge ile de asker, para, ulaştırma, giyecek ve giyecek kaynakları sorulmuştur.



8



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Damat Ferit Hükümeti'ne ilişkin bir genelge yayımladı.



"Vatan hainliği açık olan düşman süngüleriyle görev- KSG lendirilmiş Damat Ferit'i ve hükümetini hiçbir şekilde tanımayacağız. İstanbul'un işgalinden beri, Anadolu milletimiz, hiçbir dernek ve parti farkı gözetmeksizin birlik içindedir."



8



Nisan



Damat Ferit Paşa Hüküme- Anzavur, 21 Eylül 1919'da Kuvayı Milliye aleyhine KSG ti, Anzavur Ahmet'e paşalık ayaklanmıştı. unvanı verdi ve onu Balıkesir mutasarrıflığına tayin etti. [Osm]



9



Nisan



Batı Karadeniz'de Kuvayı Milliye'ye karşı olaylar başgösterdi.



Adapazarı ile Hendek arasında bulunan ve Nutuk Çatalköprü mevkiindeki köprüler ile Mudurnu suyu üzerindeki köprü yıkılmıştır. 8 Nisan'da Adapazarı'nda Kuvayı Milliye'ye karşı gösteriler yapılmış; Hendek ve Adapazarı arasında telgraf ve telefon telleri kesilmiştir.



9



Nisan



Fransızlarla Urfalılar, Urfa'nın boşaltılmasında anlaştılar.



Fransızlar, 6000'den fazla Ermeni'nin açlıktan ölme- TİH; KSG mesi için kabul ettikleri geri çekilmeyi yarın gece gerçekleştireceklerdir.



10



Nisan



İstanbul Divanı Harbi Örfi İstanbul'daki Divanı Harbi Örfi, göç ettirme ve öl- TV, 3829. Başkanlığına Bursa eski va- dürme (Tehcir ve tektil) davalarına bakıyor. lisi (nemrut) Mustafa Paşa atandı. [Osm]



10



Nisan



Şeyhülislam Dürrizade Abdullah imzasıyla Ankara hareketine karşı bir fetva yayımlandı. [Osm]



Fetvada, Kuvayı Milliye mensuplarının kafir ve öldü- TV, 3824; rülmelerinin farz olduğu ilan edildi: "Bazı şerir şahıs- TİH lar aralarında birleşip kendilerine reisler seçerek Padişah'ın asdık tebasını hileler ve tezvirleri ile kandırı-



1920 Yılı



301



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



yor, ahaliden asker toplamaya kalkışıyor; bir takım salma ve vergiler kesip çeşitli baskı ve işkencelerle halkın mallarını yağmalıyor... Bu şakilerin katledilmeleri ve gerekirse kitle halinde öldürülmeleri meşru ve farz olur. Şakileri öldürenler gazi olur." 10



Nisan



Damat Ferit, Anadolu Hareketi aleyhinde bir bildiri yayımladı. [Osm]



"Kuvayı Milliye denen teşkilat, hem Anadolu'yu kor- TV, 3824; kunç bir istila tehdidine hem de devletin başını göv- Tasviri desinden ayırmaya sebep oluyor. Milli teşkilat yapı- Efkar. yoruz diyen bozguncular Amerika ve Avrupa'yı aleyhimize çevirdiler, İstanbul'un işgaline sebep oldular. Bunları tepelemekte tereddüd etmeyeceğiz."



11



Nisan



Padişah'ın Anadolu hareke- Padişah'a göre siyasi durum düzelmeye giderken, ti aleyhindeki fermanı yeayaklananlar durumu büsbütün bozuyor. Bunlar hakniden yayımlandı. [Osm] kında gerekenin yapılacağını bildiren Padişah, bütün milleti saltanatı çevresinde toplanmaya çağırıyor. Padişah, 4 ay içinde seçimler yapılıp, yeniden toplanacağını belirterek Meclisi Mebusan'ı kapatttığını da bildiriyor. Böylece Anadolu'da Meclis'in açılmasını da önlemeye çalışıyor.



11



Nisan



Meclisi Mebusan'ın feshi Meclisi Mebusan, 18 Mart 1920'de güvenlik içinde Düstur hakkında iradei seniyye ya- çalışabileceği bir zamana kadar oturumlarını tatil et- Tertip 2, Cilt 12, yımlandı. [Osm] mişti.



TV, 38243826; KSG



s.38.



11



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, 61. Bu albaylara milli birliği bozacak mülki ve askeri HTVD 82, Tümen komutanı Albay memurlar hakkında hapis ve idam gibi her türlü ted- belge 1799. Kazım Bey'e Balıkesir'de, biri alma yetkisi de verilmiştir. 56. Tümen Komutanı Bekir Sami Bey'e Bursa'da bütün sivil, asker ve Kuvayı Milliye'nin emir ve kumandasını verdi. [Cmh]



12



Nisan



Üsküdar-Kadıköy Su Şirke- Şirket, mali durumunun bozuk olmasını gerekçe gös- BCA: 230..0.0.0/ ti, Maliye Nezareti'nden termiştir. 65.21..8/ borç para istedi. [Osm] 34Su132



13



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafai Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi adına bir tamim yayımladı. [Cmh]



Bu tamimde işgal ve baskı altında bulunan Salih Paşa HM, Nr. Hükümeti'nin, milletin hayati menfaatleri aleyhinde 21. kararlar alması için İtilaf Devletleri tarafından yapılan baskılara daha fazla engel olamadığı için istifa etmek mecburiyetinde kaldığı ve yerine Damat Ferit Paşa'nın tayin edildiği belirtilmiştir. Yazıda "Hıyaneti vataniyesi sabit olan ve düşman süngüsü ile tanzif edilen Damat Ferit Paşa ve heyetinin hiçbir surette tanınmayacağını tamim eyleriz" denilmiştir.



13



Nisan



Bolu-Düzce'de ayaklanma başladı.



Bu ayaklanma 19 Nisan 1920'de Beypazarı'na dek Nutuk; yayılmıştır. Abaza ve Çerkezlerden toplanmış dörtbin TBMM kişilik büyük bir kalabalık, Düzce'yi basarak cezaev- ZC, Cilt I lerini boşaltmışlar ve çarpışma ile oradaki süvari birliğinin silahlarını almışlardır. Hükümet görevlileri ile subayları da tutuklamışlardır. 27 Nisan'da BMM'ye Beypazarı'nın asilerden temizlenmesi nedeniyle bir teşekkür telgrafı iletilmiştir. TBMM'nin açıldığı buhranlı günlerde Ankara Hükümeti'ni bir hayli uğraştıracak olan ayaklanma, 31 Ağustos'ta bastırılabilecektir.



302



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Nisan



Padişah, Ankara defterdarı Yahya Galip Bey'i azletti. [Osm]



Yahya Galip Bey, Ankara Valisi Muhittin Paşa 19 TV, 3833; Eylül 1919'da Keskin-Sungurlu arasında yakalanıp KSG Sivas'a götürülünce halk tarafından vali vekilliğine seçilmiş, daha sonra Heyeti Temsiliye ve Ankara halkı, İstanbul Hükümeti'nin Ankara Valiliği için yaptığı atamaları kabul etmemişti. İstanbul artık Üsküdar'dan doğuya söz geçiremediği için Padişah'ın bu azil kararının da bir etkisi olmayacaktır.



15



Nisan



Posta Telgraf Telefon Umum Müdürlüğü'ne yeniden Refik Halit Bey atandı. [Osm]



Damat Ferit kadrosunu yeniden işbaşına getiriyor. TV, 3829. Refik Halit Bey, Birinci, İkinci ve Üçüncü Damat Ferit Hükümetlerinde de 12 Nisan-9 Ekim tarihleri arasında bu görevde bulunmuş, haberleşmelerine çıkardığı engeller yüzünden komutanların büyük tepkisini çekmişti.



15



Nisan



1334 senesinde Yeniköy'den sürülen Rumlar hakkında karar alındı. [Osm]



Söz konusu Rumların Tasarruf Komisyonu'nca satı- BCA: lan mallarının bedeli hakkındaki tahkikatın sonuçlan- 272..0.0.10 /2.11..5. dırılmasına karar verilmiştir.



16



Nisan



Şeyhülislam Dürrizade Abdullah imzasını taşıyan 10 Nisan tarihli fetvaya karşı Ankara'nın hazırladığı fetva müftülere gönderildi. [Cmh]



Başta Ankara müftüsü Rıfat Efendi (Börekçi) olmak İH, üzere 153 müftü ve din adamının imzasını taşıyacak s. 589-600. olan karşı-fetva, düşmana karşı elden gelen bütün gayretin gösterilmesini farz, ölenlerin şehit, kalanların gazi olduklarını, direnen halka karşı fitne çıkaran ve silah kullananların en büyük günahı işlemiş olacaklarını emrediyor.



17



Nisan



Abdülhamidi saninin ikinci ikbali validesi Naciye hanımların maaşatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Naciye Hanım, Sazkar ve Şehzade Mehmet Abdi Düstur Tertip 2, Efendi'nin anneleridir. Cilt 12, s.39.



17



Nisan



Şehremaneti'nin Dahiliye Nezareti'nden fekki irtibatıyla Nafıa Nezareti'ne ilhakı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Belediye makamı, Nafıa Nezareti'ne bağlanmıştır. Belediye meclisinin görevlerini, Nafıa Nezareti bünyesinde kurulan bir encümen üstlenmiştir. 18 Eylül 1920 tarihli kararname ile Şehremaneti Nafıa Nezareti'nden alınarak, tekrar Dahiliye Nezareti'ne bağlanmıştır. 21 Ekim 1921'de il meclisinin belediye sınırları içinde seçilen üyeleriyle belediye meclisi ve encümeni yeniden kurulacaktır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.40; 277.



17



Nisan



Şurayı Askeriye'nin lağvı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



16 Aralık 1919'da Ali Rıza Paşa Hükümeti tarafından kurulan Askeri Şura kaldırılmıştır. Daha önce, Damat Ferit Paşa Hükümeti tarafından Mustafa Kemal Paşa hareketine karşı 2 Ağustos 1919'da kurulmuş olan Askeri Şura, yetkileri Harbiye Nazırı'nın yetkileriyle çatışınca 1 Eylül 1919'da lağv edilmişti.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.40.



17



Nisan



Kuvvei inzibatiye hakkında İstanbul Hükümeti ile İngilizlerin kışkırtması ile çıkararname yayımlandı. karılan ayaklanmalar, Kuvayı Milliye tarafından bas[Osm] tırılınca, Damat Ferit Paşa Hükümeti Kuvayı İnzibatiye'yi kurmaya karar vermiştir. Kuvayı İnzibatiye, Anadolu kurtuluş hareketine katılanları çete yerine koyarak, bunları bastırmakla görevli düzenli bir askeri güç oluşturma amacıyla kurulmuştur. Padişah, ulusal kurtuluşçuları Allahı inkar ile itham eden ve bunların öldürülmelerini isteyen fetvalar çıkarttırmış, bu fetvalar Yunan uçaklarıyla Anadolu'ya attırılmıştır: "Devlet kanunlarını tatbik eyleyen hükümet me-



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.41; 47.



1920 Yılı



303



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



murlarının icrayı memuriyetine mani olan ve Kuvayı Milliye namını taşıyan erbabı şekaveti tenkil için Kuvayi İnzibatiye kurulmuştur. Kuvayi İnzibatiye devletin zabıta kuvvetlerinin yardımcısı olacaktır. Aynı zamanda devletin kuvvei müsellahasıdır. Bu teşekkül, Harbiye ve Dahiliye Nezareti'ne bağlı olacaktır. Buraya intisap edecekler and içeceklerdir. Teşkilat subaylarıyla birlikte 250 mevcutlu bölüklerden teşekkül edecek ve 4 bölük bir tabur, 4 tabur bir alay olacaktır. Subaylar, muvazzaf ve emeklilerden ve gönüllü olanlardan tayin edilecektir... Erlere 30 lira maaş verilecektir, teğmenlere 60 liradan başlamak üzere, alay komutanlarına 150 lira verilir." Kuvvei inzibatiye için 1,250,836 lira tahsisatı fevkalade itası hakkında kararname de aynı tarihte yayımlanmıştır. Kuvvei İnzibatiye Kararnamesi'ne ek kararname 27 Nisan 1920'de, yürürlüğe giriş tarihine ilişkin kararname 28 Nisan 1920'de yayımlanmıştır. 18



Nisan



Genelkurmay Başkanı Şev- Bu göreve 16 Şubat'ta getirilmiş olan Paşa, daha önce TV, 3834. ket Turgut Paşa'nın görevi- de Nafıa Nazırlığı, Harbiye Nazırlığı, Askeri Şura ne son verildi. [Osm] üyeliği gibi görevlerde bulunmuştu. Şevket Turgut Paşa'nın yerine vekil olarak Nazif Paşa atanmıştır. Bu göreve 2 Mayıs'ta Hadi Paşa atanacaktır.



18



Nisan



Edirne eski valisi Selim Pa- Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin düşmesi üzerine 6 KSG şa, İstanbul Belediye BaşEkim 1919'da Edirne'den kaçan Selim Paşa, belediye kanlığı'na getirildi. [Osm] başkanlığı görevinde 5 Aralık 1920'ye kadar kalacaktır.



18



Nisan



Maarif Nazırı Fahrettin Genelgede, "Türk" yerine "Osmanlı" sözcüğünün KSG Bey, bir genelge yayımladı. kullanılması istenmiş; öğretmenlerin ve üniversite [Osm] öğrencilerinin politika ile uğraşmalarının yasak olduğu bildirilmiştir. 19 Nisan 1920 tarihli Alemdar gazetesi: "Mühim bir tamim. Artık Osmanlı olduğumuzu anlayalım."



18



Nisan



San Remo Konferansı açıldı.



İtalya'nın San Remo kentinde, Türkiye ile yapılacak barışın koşullarını kararlaştırmak üzere İtilaf Devletleri arasında başlayan görüşmeler 26 Nisan'da sona erecek ve alınan kararlar Sevr Anlaşması'nın esasını oluşturacaktır. Konferansta kapitülasyonların geliştirilmesi ve Türkiye'deki Amerikan çıkarlarının korunması kararlaştırılmıştır.



19



Nisan



Konya eski valisi ve Dahiliye eski nazırı Cemal Bey, Sadaret Müsteşarlığı'na atandı. [Osm]



Aynı tarihte Trabzon valiliğine Hacı Hamdi Bey, Ba- TV, 38323834. sın Genel Müdürlüğü'ne de Zühtü Bey getirilmiştir.



19



Nisan



20 Muharrem 1331 (30 Dersaadet Teşkilatı Belediyesi hakkındaki kanunu Aralık 1912) tarihli muvakkat Düstur Tertip 2, Cilt 5, s. 37'de yayımlanDersaadet Teşkilatı Beledi- mıştır. yesi hakkındaki kanunu muvakkate müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



20



Nisan



Harbiye Nazırlığı'nı Damat Ferit Paşa üstlendi. [Osm]



304



Yönetim Zamandizini



İleri, 21 Nisan 1920; KSG



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.48.



5 Nisan'dan beri bu görevde vekaleten Kara Sait Paşa TV, 3833. bulunuyordu. Damat Ferit'in Harbiye Nazırlığı 10 Haziran'a kadar sürecek, bu tarihte görev Ahmet Hamdi Paşa'ya verilecektir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Nisan



Damat Ferit Paşa Hükümeti, Birinci Kolordu Komutanı Cafer Tayyar Bey'i İstanbul'a çağırdı. [Osm]



Çağrının amacı Trakya'daki direnişi kırmaktır. Du- KSG; TV, rumu Mustafa Kemal Paşa’ya bildiren Albay Cafer 3845. Tayyar Bey, bir Fransız subayının refakatinde İstanbul'a gitti. Yarın onun yerine 60. Tümen Komutanı Albay Muhittin Bey atanacak, Cafer Tayyar Bey 2 Mayıs'ta dönecek ve kolorduyu resmi olmayan bir biçimde yönetmeye devam edecektir.



20



Nisan



Trabzon vilayetindeki muhacir ve mültecilere yapılan yardımlara dair yazışmalar. [Osm]



21



Nisan



BMM'nin açılışı ile ilgili olarak Mustafa Kemal Paşa tarafından Heyeti Temsiliye adına bir tamimtelgraf çekildi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Meclis'in 23 Nisan Cuma günü Nutuk açılacağını bildirerek, o gün yurdun her yanında dini törenler yapılmasını, hatim indirilmesini, mevlit okunmasını istemiştir. Genelge, o günün duygu ve anlayışına ne denli uymak zorunluluğu hissedildiğini gösteren bir belgedir: BMM'nin açılış gününün Cuma'ya denk getirilmesi, Hacı Bayram camiinde Cuma namazının kılınması, toplantıdan önce kurban kesilmesi, aynı gün hatim indirilmeye başlanması, Mevlit okunması, vb. Meclis, 21 Nisan'da açılacakken, İstanbul fetvasındaki dinsizlik suçlamasını çürütmek için bu tarih Cuma'ya alınmıştır.



22



Nisan



Heyeti Temsiliye'nin son tebliği yayımlandı. [Cmh]



"Tanrı'nın yardımıyla Nisanın 23'üncü Cuma günü Nutuk Büyük Millet Meclisi açılarak çalışmaya başlayacağından o günden sonra bütün mülki ve askeri makamların ve bütün ulusun başvuracağı en yüce kat, adı geçen Meclis olacaktır."



22



Nisan



İç isyanlar nedeniyle Anka- 24. Tümen Komutanı Yarbay Mahmut Bey, isyancı- KSG ra zor günler yaşıyor. lar tarafından Hendek köprüsünde öldürülmüş, Hendek'te karışıklıklar çıkmıştır. Tümen tamamen dağılırken, silahlar isyancıların eline geçmiştir. Beypazarı ve Nallıhan'da da isyanlar sürmektedir.



22



Nisan



Hak sahiplerine dağıtılmak üzere Canik (Samsun) Rum Emval-i Metruke Komisyonu'nca istenen paranın ödenmesi için mahalli banka şubesine talimat verilmesi istendi. [Osm]



25 Şubat 1920 tarihlibir başka belgede Rum emval-i metrukesi hasılatından, ihtiyaç sahiplerine verilmek üzere, Samsun Ziraat Bankası şubesine gerekli emrin verildiği bildirilmektedir. 9 Mart 1920 tarihli belgede Samsun ve havalisinden giden Rumlara ait eşyaların, sahipleri tarafından isbat edildiği takdirde aynen veya nakten iade edileceği belirtilmektedir. 15 Nisan 1920 tarihli belgede Samsun'da Rum Emval-i Metruke Komisyonu'na ait parayı zimmetine geçiren Ziraat Bankası eski Muhasibi Fehmi Efendi'nin bulunarak, tahkikatın ikmali istenmektedir.



23



Nisan



Ankara'da Büyük Millet Meclisi (BMM) toplandı.



Ankara'da "olağanüstü yetkilere sahip" (salahiyet-i Nutuk; fevkaladeyi haiz) kurucu nitelikli Türkiye Büyük TBMM Millet Meclisi toplanmıştır. İstanbul mebusanından ZC, Cilt I bir kısım üyeler bu meclise katılmışlardır; daha sonra Malta'dan gelenler de katılacaklardır. Açılış toplantısına 115 mebus yetişebilmiştir. Ankara'da BMM'nin oluşturulması için 1920'de yeni ve ek bir seçim daha yapılmıştır. Meclis, en yaşlı üye Sinop mebusu Şerif



BCA: 272..0.0.74 /69.49..1.



1920 Yılı



BCA: 272..0.0.10 / 2.11..11; 272..0.0.10 /2.10..9; 272..0.0.10 /2.11..6; 272..0.0.10 /2.10..13.



305



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Bey'in nutku ile açılmıştır: "İstanbul işgal edildi ve Halifelik makamı ile hükümetin bağımsızlığı alındı. Buna boyun eğmek, yabancı esirliğini kabul etmek demektir. Tam bir bağımsızlık ile yaşamak azminde olan, ezeli olarak hür ve bağımsız milletimiz, esirliği şiddetle reddederek bu meclisi meydana getirmiştir." Bu konuşmadan sonra Ankara mebusu Mustafa Kemal Paşa meclisin hangi azadan teşekkül edeceğine dair bir beyanat vermiştir. Ardından Mazbataları Tetkik Encümeni (seçim tutanaklarını inceleme komisyonu) ile muvakkat katip seçimi yapılmıştır. TBMM'nin açılmasıyla Türk Kurtuluş Savaşı yeni bir aşamaya giriyor. 23



Nisan



Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Sureti Teşekkülü Hakkında Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi, Karar No: 1. [Cmh]



23



Nisan



Anadolu'ya silah kaçırmak ve düşman hakkında haber toplamak amacıyla İstanbul'da gizli Müdafaai Milliye grupları kuruldu.



23



Nisan



Divanı Harbi Örfilerin teş- Kararnamenin 3. maddesi 5 Ekim 1920 tarihli karar- Düstur Tertip 2, kilat ve vezaifi, usulü name ile değiştirilmiştir. Cilt 12, muhakamesi hakkında kas.51; 318. rarname yayımlandı. [Osm]



23



Nisan



Hendek-Adapazarı ayaklanması başladı.



Yirmidördüncü Tümen Komutanı Yarbay Mahmut Nutuk Bey, Kurmay Başkanı Sami Bey ile bazı subaylar 25 Nisan 1920'de Hendek-Düzce yolu üzerinde şehit edilmiştir. Yirmidördüncü Tümen, ayaklananlarca tutsal edilmiş; silahları yağmalanmıştır. Ayaklanma alanına dört ulusal birlik gönderilmiş; Ali Fuat Paşa ile Refet Paşa da komutan olarak görevlendirilmiştir. Bolu-Düzce'de başlayıp, Hendek-Adapazarı'na yayılan ayaklanma üç aydan daha uzun bir süre devam etmiştir.



23



Nisan



İngilizler Şile'yi işgal ettiler.



Şile 7 Ekim 1922'de kurtarılacaktır.



23



Nisan



Yunanlılar, bütün Trakya'yı Yunanlılar 27 Nisan'da Edirne'den Ferecik'e kadar AK işgal ederek Meriç ırmağı- Meriç boyunu Fransızlardan teslim aldılar. na kadar geldiler.



24



Nisan



Ankara mebusu Mustafa Kemal Paşa BMM'de bir konuşma yaptı.



306



Yönetim Zamandizini



“Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bu kere intihap edilen azalarla İstanbul Meclisi Mebusanı’ndan iltihak eden azalardan müteşekkil bulunmasına karar verildi.”



TBMM ZC, Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 1. KSG



AK



Mustafa Kemal Paşa'nın nutku, mütarekeden mecli- TBMM sin açılmasına kadar geçen zaman zarfında cereyan ZC, I.Cilt. eden siyasi ahval hakkındadır. Konuşma üç bölümden oluşmaktadır: "1) Mütarekeden Erzurum Kongresi'ne kadar geçen zaman zarfındaki ahvale dair, 2) Erzurum Kongresi'nden 16 Mart tarihine kadar yani İstanbul'un düşmanlar tarafından işgal edildiği güne kadar, 3) 16 Mart'tan bu dakikaya kadar olan ahvale dair."



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Nisan



Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Tarafından İrad Buyurulan Nutkun Neşir ve Tamimi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 2. [Cmh]



"…. İşte vaziyeti esasiye ve hukukiyemizin tevlit et- TBMM tiği bu lüzum ve zaruret üzerinedir ki hakimiyeti mil- ZC Cilt I linin herşeyden evvel tecellisi maksadile Meclisi Aliniz salahiyeti fevkalade ile içtima etmiştir. İntihabatın kemali istical ve hararetle icrası vaziyeti hukukiyemizin bilumum milletçe de aynı kanaatler dairesinde idrak ve ihata olunduğunu ve Meclisi Alinizin şekil ve mahiyetinin iradei milliyeye samimiyetle kuvvetle müstenid bulunduğunu göstermiştir... İstanbul faciasını takip eden günlerden şimdiye kadar heyeti temsiliyemiz millet arasındaki rabıtai vahdet ve tesanüdü muhafaza etti. Kavanini Osmaniyenin meriyetini temin eyledi. Faaliyetten sakıt olan kuvai umumiyei devletin fikdanını hissettirmemeye çalıştı. Binaenaleyh, emniyeti umumiyei sıyanet ve müdafaa eylemiş olmakla vazifesini bihakkın ifa ettiğine kaildir... Davamızın meşruiyeti ve bütün milel ve akvamın insaniyet ve adaletten nasibedar olduğuna kani olduğumuz yüreklerinin bizimle müşterek ve bize daima muin ve zahir bulunduğuna itminanı tammımız, muvaffakiyet ümidlerimizin kalblerimizde bir lahzai tereddüde bile düçar olmamasını temin edecek nihayetsiz kuvvetlerdir, hususile Cenabı hak daima bizimledir. Vermek istediğim tafsilat bundan ibarettir."



24



Nisan



Bir Reisi Sani (İkinci Baş- Çorum mebusu Fuad beyle arkadaşları tarafından ve- TBMM ZC Cilt I kan) İntihabı Hakkında He- rilen önerge kabul edilmiştir. yeti Umumiye Kararı, Karar No: 3. [Cmh]



24



Nisan



Ankara mebusu Mustafa Kemal Paşa, hükümet teşkilatı hakkında teklif sundu. [Cmh]



"Efendiler! Bütün maddi, manevi mesuliyeti Heyeti TBMM Temsiliye namı altında bulunan heyet üzerine almış ZC Cilt I ve 16 Mart 1336 tarihinden bu dakikaya kadar bütün acı safhalara, manzaralara karşı ifayı vazifeyi fevkalade bir vazife bilmiştir; bu mesuliyet çok ağırdır. O heyeti artık bu ağır yükün altında bırakmayınız, bu dakikadan itibaren teklif ediyorum, derhal mukadderatı memleketi deruhte buyurunuz. Bundan ictinab etmeye lüzum yoktur. Bu vazife o kadar mühim, içinde bulunduğumuz zaman o kadar tarihidir ki, bu koca mesuliyeti içinizde üç-beş kişiye tahmil etmekle iktifa edemeyiz. Bütün bu meclis, bütün manasıyla mesul olmak lazım gelir. Millet bizi ancak bunun için gönderdi, bizi buraya beş kişinin eline milleti terk edelim diye göndermemiştir."



24



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, TBMM reisi seçildi.



"… gerek hayatı askeriye ve gerek hayatı TBMM siyasiyemin bütün edvar ve safahatını işgal eder ZC Cilt I mücadelatımda daima düsturu hareketim iradei milliyeye istinad ederek milletin ve vatanın muhtaç olduğu gayeye yürümek olmuştur...." Erzurum mebusu Celalettin Arif Bey Reisi Sani (ikinci başkan), Çelebi Abdülhalim Efendi Birinci Reis Vekili seçilmiştir.



24



Nisan



Kırşehir mebusu Müfide Efendi ile arkadaşları, ağnam resminin tespiti hakkında takrir verdi.



"Ağnam resmi hakkında her tarafta dedikodular mev- TBMM cut olduğundan müstaceliyet kararı ile ağnam resmi ZC Cilt I miktarının Meclisi Ali'ce tayinini ve hemen her yere tebliğini ve esas maksadın Meclisi Alice makamı ve hilafeti ve halifei mukaddesemizi kurtararak başımızda görmekten ibaret olduğunun tamimini teklif



1920 Yılı



307



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ediyoruz." Ağnam resmi hakkında İstanbul Hükümeti'nce tanzim edilen kararnamenin Meclisi Mebusan’ın Bütçe Encümeni’nde kaldığı söylenmiştir. Erzurum mebusu Celaleddin Arif bey, ağnam resminin ülke genelinde aynı miktarda alınması gerektiğine dikkat çekmiştir: “Diğer taraftan malumu alinizdir ki vergi mesailinde herşeyden evvel nazarı itibara alınacak olan müsavattır (eşitlik). Burada sekiz misil, Bolu sancağı dört, Kütahya iki misil olmak üzere bu resmi tarhediyor. Bunun her tarafta seyyan bir surette tenzil edilmesini talep ederim. Ağnam resmi dört misline (20 kuruş) tenzil edilmiştir. 24



Nisan



Ağnam Resmi Kanunu kabul edildi, Kanun No: 1. [Cmh]



BMM'nin ilk-1 numaralı kanunudur: "Ağnam resminin sabıkı misilli dört misli olarak istifasına karar verildi." Bu vergiyi sekiz katına çıkaran tasarı son Osmanlı Meclisi Mebusanı'nda yasalaşamadan kalmış, TBMM köylüleri kazanabilmek için adı geçen vergideki artışı dört misli olarak tespit etmişti.



24



Nisan



Hamdullah Suphi Bey'in önergesi kabul edildi.



"…Teşkilatı milliyenin ve mücahedemizin ruhu, pa- TBMM dişaha, hilafete ve hukuku vatanımızın selametine, ZC Cilt I birliğine, tamamiyetine sadakatten ibarettir; buna hürmet etmektir. Bunun bir beyanname ile memlekete ilanında faide tasavvur ediyorum." Beyanname bir gün sonra BMM'de okunmuştur.



24



Nisan



TBMM ilk gizli oturumunu Mustafa Kemal Paşa, yaptığı konuşmada Suriye, GZC, Cilt yaptı. Irak, Azerbaycan ve Gürcistan'la, Bolşeviklerle irti- 1. bat halinde olduklarını, asıl iç güçlere dayanmak şartıyla gelecek dış yardımları kabul edeceklerini söyledi: "İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Yunanlılar düşmanımızdır, İstanbul Hükümeti ve padişahla temas kurmak faydasızdır."



24



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, "Bu bir halk hareketidir; emperyalistlerin kölelik KSG Chicago Daily Tribun'dan şartlarını kabul etmeyeceğiz." Paul Williams'a demeç verdi.



24



Nisan



1336 Maliye bütçesine Tahsisat, Sulh Konferansı'na gidecek Osmanlı Heye- Düstur Tertip 2, 200,000 lira tahsisatı fevka- ti'nin masrafı için yapılmıştır. Cilt 12, lade ilavesi hakkında kas.52. rarname yayımlandı. [Osm]



24



Nisan



Damat Ferit, Harbiye Nazı- Bildiride erden mareşale kadar bütün askerleri Padi- İleri; KSG. rı sıfatıyla bir bildiri yaşah'a sadakatini ispat etmeye ve askeri görevleri bayımladı. şına davet etti. Bir gün önce yayımlanan bir başka tebliğde ise görevde ve açıkta olan bütün askeri yöneticiler ve subayların üç gün içinde Harbiye Nezareti'ne gelerek yoklama yaptırmaları şart koşulmuştur.



24



Nisan



İstanbul Hükümeti, Ziraat Bankası'ndan 200.000 lira borçlanma kararı aldı. [Osm]



Borç, İstanbul belediye memurlarının maaşlarını MMB, ödeme gerekçesiyle alınmıştır. Muzaffer Tayyip s. 402; Gökbilgin, kararın şüpheyi davet ettiğini, paranın KSG Kuvayı Milliye'yi ezmek için kullanılmış olabileceğini belirtmektedir.



24



Nisan



İtalyanlar Muğla il merkezini terkettiler.



Şehir 23 Temmuz 1919'da işgal edilmişti. İtalyanla- KSG rın Antalya ve Muğla yöresinden çekilmeleri, 5 Temmuz 1921'de tamamlanacaktır.



308



Yönetim Zamandizini



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 1.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Nisan



Muhafazai ırz ve vatan için hidematı sebkeyleyenlere (hizmette öne geçenlere) teşekkür edilmesi hakkında karar alındı, Karar No: 4. [Cmh]



TBMM ZC Cilt I



25



Nisan



Bir Muvakkat İcra Heyeti teşkiline dair takrir verildi. [Cmh]



Erzurum mebusu Celaleddin Arif bey tarafından veri- TBMM len önerge gereğince iki encümen kurulacaktır. "Bun- ZC Cilt I lardan biri (Layiha Encümeni) Meclisin muamelatını tanzim, Heyeti İcraiyesini teşkil ve heyeti icraiye ile meclisin münasebatını tayin edecektir. Bu onbeş azadan mürekkep olacaktır. Diğer encümen (İcra Encümeni) ise beş-altı zattan müteşekkildir."



25



Nisan



İntihab edilecek icra vekillerinin muvakkat olmasına ve intihabı katinin teşkilatı idariye programının kabulünden sonra yapılmasına dair takrir verildi. [Cmh]



Takrir, Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey ve arkadaşla- TBMM rı tarafından verilmiştir. Önergenin ardından söz alan ZC Cilt I Bursa mebusu Muhittin Baha beyin konuşmasından bir bölüm: “… Beyefendiler pek ala biliyorsunuz ki bizim Hükümetimiz Osmanlı hükümetidir. Bizim hükümetimizi idare eden makamı celili hilafet ve saltanattır. Binaenaleyh bir hükümet teşkil ediyor değiliz. Bizim heyetimiz heyeti milliyedir, bir araya gelmemiz bir hükümet teşkili için değil, hukuku payimal edilen (ayaklar altına alınan) bir hükümetin resikarında bulunan hükümdarı ve halifesi esir edilen bir hükümetin hukuku mağsubesini müdafaa ve istirdad etmek içindir. Binaenaleyh burada bir hükümet teşkili mevzubahs olamaz, hukuku gasbedilen millet efradı hukukunu müdafaa ve istirdad için yine millet sıfatıyla icrai faaliyet edecektir. Bu itibarla bir hükümet teşkili teklifini bir hükümet muvakkateye isim vermek teklifini muvafık bulmuyorum.”



25



Nisan



Kuvvei İcraiye Teşkiline Dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi, Karar No: 5. [Cmh]



İcra Encümeni üyeleri: Cami Bey, Bekir Sami Bey, İsmet Bey (Erkanı Harbiye Reisi olduğu için), Hamdullah Suphi, Hakkı Behiç ile Mustafa Kemal Paşa (Reis). Mustafa Kemal Paşa’nın konuşmasından bir bölüm: "…müstacalen, basit ve "muvakkat encümen" deyiniz, "heyeti idare" deyiniz, her ne derseniz deyiniz, içinizden birkaç kişi ayrılsın ve bütün vatanın herbir köşesinden vukubulmakta olan müracaatlara verilecek cevaplar tevakkuf halindedir, bunları çıkarsın ve icap edenleri Heyeti Umumiyeye arzetsin, mukarreratı asliye ve esasiyeyi buradan istihsal etsin ve teferruada ait olan şeyleri de yapıversin ve bu suretle makine durmuş olmasın ve sonra Vekiller Heyeti, İcra Heyeti buna verilecek şekil, bendeniz de Celaleddin Arif Beyin fikrindeyim, daha amik bir surette tetkik olunmalı ve oraya intihab olunacak zevat temasla kendileri anlaşabilirler." Celalettin Arif Beyin 1 Mayıs 1920 tarihli konuşmasından bir bölüm: "... evvel emirde devleti bir an evvel temşiyet ettirebilmek ve yüzüstü kalan işleri yürütebilmek için Heyeti İcraiye meselesini, birinci mesele olmak üzere kabul eyledik ve onun hakkında da birkaç maddeden ibaret bir kanun layihası tanzim ettik... bu layihayı hazırlarken bu konuya ilişkin verilmiş olan takrirleri de nazarı itibara aldık."



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 2.



309



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Nisan



Onbeş Zattan Mürekkep Layiha Encümeni Teşkili Hakkında Karar alındı, Karar No: 6. [Cmh]



Layiha Encümeni üyeleri şöyledir: Rıza Nur, M. Kemal (istişari), Yusuf Kemal Bey, Yunus Nadi Bey, Hamdullah Suphi Bey, Hakkı Behiç Bey, Sırrı Bey, Refik Bey, Şeyh Servet Efendi, Haydar Bey, Besim Atalay, Ferid Bey, Abdülkadir Kemali Bey, Abdülhalim Çelebi Efendi.



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 2.



25



Nisan



Meclis encümenlerinin teşkiline dair takrir verildi.



Tokat mebusu Nazım Bey'le arkadaşlarının Meclis'te TBMM her kısmı idari için birer encümen teşkili ile bu ZC Cilt I encümenlerin aksamı idareyi murakabe etmesine ve bütün mesuliyeti deruhde eylemesine ilişkin takriri.



25



Nisan



BMM'de memlekete beyanname okundu.



Beyanname okunduktan sonra alkışlarla kabul edil- TBMM miş; basılarak dağıtılmasına karar verilmiştir: "Ana- ZC Cilt I dolu'nun her köşesinden gelen vekillerinizin teşkil ettiği Büyük Millet Meclisi olanı biteni dinleyip anladıktan sonra millete hakikati söylemeye lüzum gördü. İngilizler tarafından satın alınan ve milleti birbirine düşürmek maksadı güden bazı hainler sizi aldatmak için türlü türlü yalanlar söylüyorlar. İzmir vilayetinin, Antalya'nın, Adana'nın, Antep'in, Maraş ve Urfa havalisinin düşmanlar tarafından işgali üzerine silahına sarılan milletdaş ve dindaşlarınızı yine size mahvettirmek için padişah ve halifeye isyan sözünü ortaya atıyorlar. Millet Meclisi, halife ve padişahımızı düşman tazyikından kurtarmak, Anadolu'nun şunun bunun elinde parça parça kalmasına mani olmak, payitahtımızı yine anavatana bağlamak için çalışıyor. Biz vekilleriniz Cenabıhak ve Resulüekremi namına yemin ederiz ki padişah ve halifeye isyan sözü bir yalandan ibarettir ve bundan maksad vatanı müdafaa eden kuvvetleri aldatılan müslümanların elleriyle mahvetmek ve memleketi sahipsiz ve müdafaasız bırakarak elde etmektir...."



25



Nisan



Umuru Şeriye Encümeni teşkiline ve mezkur encümen reisinin heyeti icraiyeye dahil bulunmasına dair takrir verildi.



Çorum mebusu Fuad beyle arkadaşlarının önergesi TBMM ZC Cilt I kabul edilmemiştir.



25



Nisan



Meclisi Mebusan içtüzüğünün Büyük Millet Meclisi'nde de uygulanmasına dair takrir verildi.



Çorum mebusu Sıddık Bey tarafından verilen önerge TBMM kabul edilmemiştir. Ancak nizamnamenin tadilen tat- ZC Cilt I bikine karar verilmiştir. Tadilat için özel bir komisyon oluşturulmuştur.



25



Nisan



Roma Büyükelçisi Galip Kemali Bey'in görevine son verildi. [Osm]



Bu görev, Tevfik Paşa Hükümeti tarafından 23 Ka- TV, 3838. sım'da tekrar Galip Kemali Bey'e verilecektir.



25



Nisan



Milletler Cemiyeti, İngilizlerin ve Fransızların isteği üzerine Suriye ve Irak'ta manda yönetimini kabul etti.



Buna göre, Suriye ve Lübnan'da Fransız, Filistin ve KSG Irak'ta İngiliz mandası kuruluyor. Suriye Milli Meclisi 8 Mart'ta bağımsızlık ilan etmiş, İngilizlerle Fransızlar buna şiddetle tepki göstererek konuyu Milletler Cemiyeti'ne götürmüşlerdi.



310



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Nisan



10 encümen teşkiline dair takrir verildi; kabul edildi. [Cmh]



Bursa mebusu Muhiddin Baha Bey ve arkadaşlarının TBMM önergesinde yer alan encümenler şunlardı: Umuru ZC Cilt I Şeriye-Evkaf; Dahiliye-Emniyeti Umumiye-Posta, Telgraf; Hariciye; Maliye-Rüsumat; Ticaret-ZiraatOrman-Maadin-Umuru İktisadiye; Adliye ve Mezahib; Maarif; Müdafaai Milliye; Nafıa; Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye.



26



Nisan



10 idare encümeni teşkiline ve maarif umurunun da şeriyyeye rabtına dair takrir verildi. [Cmh]



Yozgat mebusu Mehmet Mulusi Efendi ile arkadaşla- TBMM rı tarafından verilen önergenin ardından söz alan Is- ZC Cilt I parta mebusu Hafız İbrahim Beyin konuşmasından bir bölüm: "… Bugün tedrisatı umumiyemizi umuru şeriyenin tahtı tasdikında bulundurmak herhalde ahvali umumiyesi itibariyle daha muvafıktır. Bugün bizi Avrupa'nın safahatı sefilanesinden kurtaran dindir. Bunu nazarı dikkate alarak herhalde bütün maarifimizi, hayatı içtimaiyemizi, bütün anahatımızı o surette tedvir ve tanzim etmekliğimiz lazımdır."



26



Nisan



Hıyaneti vataniyeye ceza tayini hakkındaki kanun teklifi verildi. [Cmh]



Karahisarı Sahip mebusu Mehmet Şükrü Bey tarafın- TBMM dan verilen teklifin ardından söz alan Sinop mebusu ZC Cilt I Hakkı Sami Bey'in konuşmasından bir bölüm: "… efendiler, gerek elimizdeki şu kanunu ceza gerek usulü muhakematı cezaiye Osmanlı milletinin ruhundan, ihtiyacından tevellüd etmiş bir kanun değildir. Bunların mehazlarını tedkik edersek ya Fransa'dan yahud başka bir yerden aldığımızı göreceğiz. Bizim ruhumuzdan tevellüd etmeyen işbu kanunlar, ihtiyacı fevkaladenin doğurmuş olduğu bu meclisi alinin ihtiyacını temin ve tatmin edemez. Kanun, milletin ihtiyacından doğmuş, sarih ve herkes tarafından kolaylıkla anlaşılabilecek bir tarzda yazılmalıdır. Kanunlarımızda mateessüf bu ruhu tamamen göremeyeceğiz. Maddeleri tekrar ederek sizi tasdi etmek istemem ve esbabı mucibesi (gerekçesi) de milletin ve bütün efradı memleketin anlayabileceği bir tarzda yazılmalıdır. Bugün şimdiye kadar neşrettiğimiz kavaninden istifade edilememesinin sebeb ve illeti de değil köylü, avam kısmı, hatta hükkamın dahi kanunu bihakkın anlamayarak ve tatbikatında birçok müşkülata maruz kalmaları yüzünden mercie müracaat ve bu müracaatın temalisi dolaysııyla müşkülata uğramak gibi bir takım sebepler vücuda gelmektedir. Bir defa bu esbabı mucibe sarih yazılmalı ve her ferd anlamalı, esbabı mucibeye muvafık bir maddei münferide vazedilmeli..."



26



Nisan



Nizamnamei Dahili Hakkında Karar alındı, Karar No: 7. [Cmh]



Osmanlı Meclisi Mebusan içtüzüğünün değiştirilerek TBMM ZC Cilt I; uygulanmasına karar verilmiştir.



Mamuretül Aziz (Elazığ) Valisi Galip'in azl edilip edilmeyeceğinin bir karara bağlanması ve maaşının ona göre ayarlanması ile ilgili isteği. [Osm]



İstanbul Hükümeti, 10 Eylül 1919'da Malatya'dan kaçan ve İstanbul'a dönen Elazığ eski valisi Ali Galip Bey'in 6 Eylül 1919'dan beri işlemiş maaş ve yolluklarının ödenmesini kararlaştırmıştır. Ali Galip Bey, o zaman da işbaşında olan Damat Ferit Hükümeti tarafından Sivas Kongresi'ni basmakla görevlendirilmiş, üzerine kuvvet gönderilmesi nedeniyle kaçmıştı. Bardağı taşıran Ali Galip Olayı yüzünden İstanbul'la ilişiği kesen Sivas Kongresi Heyeti Temsiliyesi, 30 Eylül 1919'da Damat Ferit Hükümeti'nin istifasını sağlamıştı.



26



Nisan



Kaynak



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 3.



1920 Yılı



BCA: 30..10.0.0 / 68.448..1/ 751; KSG



311



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Nisan



TBMM'nin ilk diplomatik ilişki kurma girişimi: BMM Başkanı Mustafa Kemal Paşa, Lenin'e bir mektup gönderdi.



Mektupta, Sovyet Rusya'nın Türkiye'ye savaş araçları KSG ve 5 milyon altın ruble göndermesi istenmiş; emperyalizme karşı ortak mücadele azmini ve diplomatik ilişki kurma isteğini belirtmiştir. Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Mustafa Kemal Paşa’nın Lenin'e hitaben yazılmış 26 Nisan tarihli mektubuna 3 Haziran'da cevap verdi. Mektupta Sovyet dış politikasının Türkiye ile ilgili bölümü anlatılmış, iki ülke arasında dostça ilişkiler ve birlik anlaşması için diplomatik ilişki isteği dile getirillmiştir. Mektupta 2 milyon lira ile 60.000 tüfek, 112 hafif makinalı tüfek ve 10 ağır topun verileceği belirtilmiştir. Çiçerin Mustafa Kemal Paşa’dan Ermeni sorununun barışçı yollarla çözümlenmesini isteyerek Sovyetlerin bu konuda arabuluculuk yapabileceğini bildirmiştir. Mektupta yer alan Türkiye'deki milliyetlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi isteği, Ankara Hükümeti'nce hoş karşılanmayacaktır.



26



Nisan



İtalya'nın San Remo şehrinde 18 Nisan'da açılan konferans kapandı.



Müttefikler Türkiye'yi aralarında paylaştıkları anlaşmayı imzaladılar. İstanbul Hükümeti'nin 10 Ağustos'ta imzalayacağı ve Sevr Anlaşması adıyla anılacak olan bu belge, Ankara Hükümeti tarafından tanınmayacak ve hükümsüz kalacaktır.



26



Nisan



İtalyanlar Güneybatı Anadolu'dan çekiliyor.



İtalyanlar, 5 Haziran'da işgal ettikleri Çine'yi, 11 KSG Mayıs 1919'da işgal ettikleri Marmaris'i, Datça'yı ve 23 Temmuz 1919'da işgal ettikleri Ula'yı boşalttılar.



27



Nisan



Müskiratın Meni hakkında kanun teklifi verildi.



Trabzon mebusu Ali Şükrü bey tarafından verilen TBMM teklifin gerekçesinden bir bölüm: "… salik bulunduk- ZC Cilt I ları din menetmediği halde milletini bu beliyei uzmadan (büyük felaketten) bir kanunu mahsusla kurtarmış olan Cemahiri Müttehidei Amerika Hükümeti cidden takdire ve numunei imtisal olmaya layıktır."



27



Nisan



Abdülhalim Çelebi Efendi Layiha Encümeni'nde boşalan üyeliğe Mustafa Ke- TBMM ZC Cilt I Layiha Encümeni'nden isti- mal Paşa seçildi. fa etti.



27



Nisan



İrşad (propoganda) Encümeni teşkiline dair takrir verildi.



Bursa mebusu Şeyh Servet Efendi tarafından veril- TBMM ZC Cilt I miştir.



27



Nisan



İrşad Encümeni Teşkili Hakkında Karar alındı, Karar No: 9. [Cmh]



İrşad Heyeti için Dahiliye Encümeni'nden talep edilen iki üyeden birine Isparta mebusu Hafız İbrahim, diğerine Karahisarı Şarki mebusu Mesud Bey seçilmiştir. (11 Mayıs 1920) Bolu mebusu Abdullah Efendi ile Kayseri mebusu Remzi Efendi Şeriye ve Evkaf Encümeni'nce seçilmiştir. (15 Mayıs 1920)



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 3.



27



Nisan



28 Receb 1338 (17 Nisan 1920) tarihli Kuvvei İnzibatiye Kararnamesi'ne müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Kuvvei İnzibatiye Kararnamesi'nin tarihi meriyyeti hakkında kararname 28 Nisan 1920'de yayımlanmıştı. Bu kararla İstanbul Hükümeti, İzmir ile İstanbul arasında bir takım "şerir" kimselerin eşkiyalıklarını önlemek için Kuvayı İnzibatiye kararnamesi şartlarına uygun olarak geçici bir seyyar jandarma bölüğünün kurulmasını kararlaştırdı. Kuvayı Milliye'yi yok etmek için kurulan bu kuvvetler, daha sonra Ahmet Anzavur'un emrine verilecektir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.55; 56.



312



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İleri, 29 Nisan 1920; KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Nisan



Bülücistan ve Sina kabileleri Afganistan'la birlikte İngilizlere harb ilan etti.



Trabzon Müdafaai Hukuk Reisliğinden gelen telgrafa TBMM göre Afganlılar Hindistan dahilinde hayli ilerlemiş- ZC Cilt I lerdir ve yedi fırkadan ibaret olan İngilizleri bozguna uğratmışlardır. Ardından Hintlilerin katılmasıyla Afganlılar İngilizlere tekliflerde bulunmuşlardır.



27



Nisan



Azerbaycan kabinesi düştü. Kazım Karabekir Paşa'dan gelen telgraf şöyledir: TBMM "Nasib Bey Yusuf'un tahtı riyasetindeki Azerbeycan ZC Cilt I kabinesinin Bolşeviklere taraftar olan sosyalist ve ittihatçı azaların istifası ve Azerbeycan millet ordusunun Bolşevik lehindeki tesirat neticesinde Azerbeycan kabinesi düşmüştür. Yeni kabinenin teşkili Müsavat Fırkasından Mehmet Hasan Hacı tarafından kabul edildiği ve bütün fırkalarca kendisine müzahereti tamime beyan olduğu haber alınmıştır."



27



Nisan



Urenburg'da (Hil) yeni bir Türk Hükümeti kuruldu.



Kazım Karabekir Paşa'dan gelen telgraf şöyledir: TBMM "Volga nehrinin üst kısımlarında kurulu Urenburg ZC Cilt I merkez olmak üzere yeni bir Türk devleti teessüs etmiştir ve Rus (Sovyet) hükümeti bu hükümetin istiklalini tasdik etmiş ve tanımıştır. Rusya'da bir müslüman hükümetinin istiklal kazanmış olduğunu öğreniyoruz. Bu hükümetin ahalisi 10 milyondur. Teşkilatı askeriyesi son derece kuvvetlidir. Dini ve harsi hisleri kendilerine en büyük ümitleri rabtedecek derecede sağlamdır." Bu yeni hükümete BMM adına bir tebrik yazılmasına ilişkin öneri kabul edilmiştir.



27



Nisan



Meclisin küşadı münasebetiyle muhtelif mahallerden tebrik telgrafları gelmektedir.



1) Eddai Hacı Bektaşi Veli Dergahı Şerifi Postnişini TBMM ve Türbedarı Salih Niyazi Baba; 2) Irak ZC Cilt I Şeyhülmeşayihi Acimi Paşa; 3) Erzurum valisi Reşit, Trakya-Sivas Müdafai Hukuk Heyeti Merkeziyeleri, kaymakamlar, Müdafai Hukuk Cemiyeti Reisleri, mutasarrıflar, belediye reisleri, ordu komutanları..



27



Nisan



Konya Müdafaai Hukuk Kadınlar Cemiyeti'nden bir telgraf gönderildi.



"Meclisi Milli'nin küşadını tebrik, evlatlarımız arası- TBMM na nifak sokanları ilelebet telin eyleriz. Vatan ve mil- ZC Cilt I letimiz hakkında Hz. Allah'tan iyilikler temenni eyleyerek arzı hürmet ederiz."



27



Nisan



Encümenlere Duhul (girme) Hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 10. [Cmh]



Karar, Bursa mebusu Muhittin Baha tarafından verilen takrir sonucunda alınmıştır: "Rüfekayı kiramın yekdiğerini tanımadığı mevzubahis olduğundan arzuyu zati (kişisel istek) ile ihtisasa (uzmanlığa) göre duhul esasının kabulünü teklif ederim."



27



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Kayseri Mutasarrıflığı'na bir yazı gönderdi.



Bu yazıda, ilde milli amaçlar aleyhine çalışmalar ol- HTVD 14, duğunu haber alındığını, Meclis'e itaatın artık bir ves. 366; memmurluk görevi olduğunu, aksine hareket edenle- KSG re göz yumulmayacağını bildirdi.



27



Nisan



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Ankara Heyeti Merkeziyesi'nin kararı.



Kurul, meclis binasının tamamlanması için 400 lira- KSG nın ödenmesine karar vermiştir.



1920 Yılı



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 3.



313



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Nisan



Zati Şahaneye Telgraf Yazılması hakkında Karar alındı, Karar No: 8. [Cmh]



Meclis adına hakipayişahaneye telgraf çekilmiştir: TBMM "Halife ve hakanı akdesimiz efendimiz: İstanbul'un ZC Cilt I işgali ve bunu takip eden fecayi üzerine vaziyeti tetkik ve hukuku saltanatı seniyyelerini ve istiklali millimizi müdafaa ve temin etmek maksadıyla bu defa Ankara'da Büyük Millet Meclisi halinde içtima ettik…İzmir işgalini Adana fecayii, bu fecayii Maraş, Antep kıtalleri ve onu da felaketlerimizin en büyüğü olmak üzere İstanbul işgali takip etti.... Milli müdafaamızı, düşmanların bayrakları babalarımızın ocakları üstünden çekilinceye kadar terkedemeyiz.... Kendi hükümetimizin idaresi altında bedbaht ve fakir yaşamak, ecnebi esareti bahasına nail olacağımız huzur ve saadete bin kere müreccahtır. Padişahımız, kalbimiz hissi sadakat ve ubudiyetle dolu, tahtınızın etrafında her zamandan ziyade daha sıkı bir rabıta ile toplanmış bulunuyoruz. İçtimaının ilk sözü halife ve padişahına sadakat olan BMM, son sözünün yine bundan ibaret olacağını süddei seniyelere en büyük tazim (hürmet) ve huşu ile arzeder."



28



Nisan



Gönen'den BMM'ye Damat Ferit Paşa'nın tekrar sadarete getirilmesini protesto eden bir telgraf gönderildi.



Telgraf Gönen Kaymakamı, Belediye Reisi, iki Mec- TBMM lis azası, belediye azası ve eşraftan dört kişinin imza- ZC Cilt I sını taşımaktadır: "… Bütün sahai vatanı mukaddesi aşiyanei bum ve gurab edercesine baştan başa yekpare harabezare kalb ile sinei vatanda binihaye yaralar açan ve felaketlere garkeyleyen Ferid Paşa'nın tekrar cebren mevkii iktidara getirilerek kendisinin hevesatı gayrı meşrua ve ihtirasatı binihayei mübtebidane ve menfaat perestanesini tatmin adeta millet ve vatanı mukaddesimizin hayatı istiklal ve mevcudiyetine son vermeye ve bu suretle adayi bedhahin eyadii zulüm ve itisafatına ve esarete ilka etmeye sai bilfesad olan bu şahsın ve teşkil ettiği kabinenin bilcümle efal ve harekatını hayatı mevcudiyet ve menafii vataniyeye münafii gördüğümüzden ... kendilerini şiddetle protesto eder ve işbu protestomuzun merkezi devlete iblağını vesateti celilerinden istirham eyleriz."



28



Nisan



Beypazarı'nın asilerden temizlendiği bildirildi.



Müftü Mevlüd, Meşayihten Hilmi, Belediye Reisi TBMM Hakkı, Müdafaai Hukuk Reisi Nuri, Ulemadan Ha- ZC Cilt I san, Ulemadan Mustafa imzasıyla gönderilen telgrafta BMM'nin açılışı tebrik edilmekte ve Beypazarı'nı yağmalamak için Bolu ve çevre köylerden gelen asilerin bastırıldığı bildirilmektedir.



28



Nisan



Moskova telsizinin Karabekir tarafından telsizle tespit edilip genelge haline getirilen yayını.



"1 Mayıs amele bayramımızdır. 1 Mayıs'ta bütün İH, s. 639. dünya halkları, burjuvazi ve emperyalizmin son mikroplarını temizleyecektir.



28



Nisan



Hakimiyeti Milliye Gazete- "BMM'nin açılışıyla Osmanlı tarihine kıymetli ve HM si'nde TBMM'nin açılışı önemi çok büyük bir sayfa ilave olunmuştur. Milletin haber verildi. en yüksek derecesinde bir hayat kabiliyeti göstermesi bütün insanlık tarihi için büyük bir devrim olayı sayılsa yeridir."



314



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Nisan



Anadolu'da fevkalade bir müfettişi umumilik ihdası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin Anadolu kurtuluş hareketine karşı geliştirdiği önlemlerden biri de olağanüstü genel müfettişliktir. Kuvayı İnzibatiye ve Ahmet Anzavur, Anadolu'daki ulusal direnişi ortadan kaldıracaklar, ondan sonra da bu olağanüstü müfettişlik Anadolu'da padişahın ve hükümetin iradesini tesis edecekti. Müfettişliğe Müşir Zeki Paşa atanmıştır. 5 Mayıs 1920'de Müfettişi Umumiliğin vezaifi ve salahiyyeti hakkında kararname yayımlandı. Görev ve yetkileri düzenleyen kararnameye ek karar ise 12 Mayıs 1920'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.64; 71; 82; Aİ; TİH



28



Nisan



Ziraat Bankası'nın 1334 (1918) senesi bütçesinin 1336 (1920) senesinde dahi meriyyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Emniyet Sandığı, Hicaz Sıhhiye İdaresi, Hududı Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi, Hududı Sıhhiye İdaresi Tekaüd Sandığı, Osmanlı Seyri Sefain İdaresi için de benzer kararnameler yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.57-61.



28



Nisan



Osmanlı Seyri Sefain İdaresi Bütçesi'ne tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Osmanlı Seyri Sefain İdaresi Bütçe- Düstur Tertip 2, si'ne 1.618.300 lira eklenmiştir. Cilt 12, s.61.



29



Nisan



Hıyaneti Vataniye Kanunu kabul edildi, Kanun No: 2. [Cmh]



BMM'nin 2 numaralı kanunudur. İsyanların bastırılması, Ankara sınırına dayanan tehlikenin giderilmesi, yıkıcı propagandaların önlenmesi için TBMM 14 maddelik Hıyaneti Vataniye Kanunu'nu kabul etmiştir. Bu yasanın kabulüyle TBMM'nin meşruluğu belirlenmiş, milletin çıkarlarına karşı yapılacak davranışların mahkemeler yoluyla cezalandırılması öngörülmüştür. Bu yasaya göre yargılamayı, Bidayet Mahkemeleri veya önemli durumlarda en yakın mahkeme yapacaktır. Bu yasayla Meclis'e karşı ayaklanmaya sebep olacak söz, yazı ve davranışlar için ölüm cezası getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın sözleriyle Hıyaneti Vataniye Kanunu'nu ve sonraki aylarda İstiklal Mahkemeleri yasalarını çıkarmakla BMM devriminin doğal gereklerini yerine getirmiş oluyordu.



29



Nisan



Meclisi Ali'nin adı "Büyük Millet Meclisi" olarak kabul edildi.



Celaleddin Arif Beyin 1 Mayıs 1920 tarihli konuşma- TBMM sından bir bölüm: "…ilk işimiz meclisimizin namını ZC Cilt I. vazetmek oldu, bu meclisin ismi nedir? Yine bunda da meclisi alinizin vermiş olduğu müteaddid kararlara istinad ettik ve hatta dünkü ve evvelki gün çıkan Hıyaneti Vataniye Kanunu'nda Meclisi Ali'nin namı heyeti muhteremece Büyük Millet Meclisi olarak kabul edilmişti ve biz de Büyük Millet Meclisi olarak kabul ettik."



29



Nisan



Milli Müdafaa Teşkilatı'nda, Sivas Kongresi kararlarında ve diğer bazı konularda değişiklik yapılmasına ilişkin takrir verildi.



Önerge Kayseri Mebusu Atıf tarafından verilmiştir.



29



Nisan



Yarı açık mahallerde kadın oynatanların muvakkat küreğe konulmalarına dair takrir verildi.



Önerge Konya mebusu Abdülhalim Çelebi Efendi ile TBMM ZC Cilt I arkadaşı tarafından verilmiştir.



1920 Yılı



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 4; Nutuk; Aİ



BCA: 30..10.0.0 /5.28..1/61.



315



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Nisan



BMM'de evvela vatanın düşmandan temizlenmesi hususunun müzakere edilmesine dair takrir verildi.



Önerge, Dahiliye mebusu Necib bey tarafından ve- TBMM rilmiştir: "…hükümeti daimi teşkil edercesine yeni- ZC Cilt I den kanunlar yapmak veya kavanini devleti tadil etmek gibi ikinci derecede haizi ehemmiyet olan meseleleri münakaşa etmek muhafızı hal ve zaman olmasa gerekir."



29



Nisan



Hususi muhasebe bütçelerinin aynen tasdik edilmesine dair takrir verildi.



Önerge, Kastamonu Mebusu Murad Beyle arkadaşı TBMM tarafından verilmiştir: "İdarei vilayat kanunu gere- ZC Cilt I ğince vilayatın hususi bütçelerinin tanzimi mahalleri mecalisi umumiyesine mevdu olup tatbik ve icrası hükümeti merkeziyece tasdik olunmasına bağlı olduğundan kendi bütçelerini düzenleyen Kastamonu ve Ankara ve sair mecalisi umumiyenin tanzim ettiği bütçeler ahvali hazıra dolayısıyla tasdik edilmeyerek bir hali tereddüd içinde kalmıştır."



29



Nisan



Fes yerine kalpak giyilmesine dair takrir verildi.



Önerge, Bursa mebusu Operatör Emin bey ve arka- TBMM daşı tarafından verilmiştir: "Harpten evvelki seneler- ZC Cilt I de yalnız Avusturya'dan senelik olarak ithal edilen feslerin bedeli altın olarak beş milyon liraya ulaşmaktaydı. Diğer yabancı ülkelerden ithal edilen fes bedelleri de eklenirse her yıl 7-8 milyon liralık servetin dışarıya gitmesi sözkonusu.." Tunalı Hilmi Bey, "Fes, Türkün ruhunda yerleşmiştir" diyerek itiraz etmiştir. Önerge kabul edilmemiştir.



29



Nisan



Kuvayı İnzibatiye Komutanlığı'na atama yapıldı. [Osm]



Silahları İngilizlerin eli altındaki depolardan sağla- TV, 3841nan, Kuvayı Milliye'yi yok etmek amacıyla kurulup 3842. donatılmış olan Kuvayı İnzibatiye Komutanlığı'na "İzmit ve Havalisi Fevkalade Kumandanı" sanıyla Harbiye eski nazırı Süleyman Şefik Paşa atanmıştır. Sadrazam Damat Ferit Paşa aynı zamanda Harbiye Nazırı vekili olduğundan, Kuvayı İnzibatiye'nin sevk ve idaresini de eli altında tutmaktaydı.



29



Nisan



Kastamonu Valiliği, Çerkeş Sıkıyönetim kararı, Meclis'e karşı yayılan olaylar TİH; KSG ve Safranbolu'da sıkıyöne- üzerine alınmıştır. tim ilan etti. [Cmh]



29



Nisan



Galatasaray mektebi önünden Tophane Rıhtımı nihayetine kadar bir foniköler ile Tophane ile Sirkeci arasında seri motör-bot seferleri tesisine ait teklif verildi.



Teklif, İsviçre'li Covani Domarki tarafından verilmiş- BCA: 230..0.0.0/ tir. 69.7..6/34 R35.



30



Nisan



TBMM meşruluğunu dış dünyaya kabul ettirmeye çalışıyor.



Mustafa Kemal Paşa, Avrupa devletleri ve ABD dı- HM; KSG şişleri bakanlarına birer nota göndererek Türk devletinin kaderini artık BMM'nin temsil ettiğini, İstanbul Hükümeti'nin emir, fetva ve yükümlülüklerinin geçersiz olduğunu bildirdi.



30



Nisan



İskilip Müdafaii Milliye ve belediye reisliklerinden BMM'ye bir telgraf gönderildi.



Telgraf, İskilip (Çorum'un kazası) halkının BMM'ye TBMM ZC Cilt I bağlılığını bildirmektedir.



316



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Mayıs



Müdafaai Hukuk Cemiyetlerinin mahalli hükümetlere tevdiine dair takrir verildi. [Cmh]



Takrir, Katip Haydar Bey, Tokat mebusu Nazım Bey TBMM ve Erzincan mebusu Emin Bey tarafından verilmiştir: ZC Cilt I "… Millet mukadderatını bilfiil deruhde etmiş olduğundan Anadolu'da müdafaai hukuk vazaifi artık doğrudan doğruya ve tamamıyle Hükümetlere teveccüh etmiştir... Memlekette vahdeti efkar ve amal temin etmek için müdafaai hukuk vazaifinin kamilen hükümeti mahaliyeye tevdii hususunu teklif eyleriz." Önerge, müdafaai milliye encümenine gönderilmiştir.



1



Mayıs



Trabzon valisi iken mebus seçilen Hamid Beyin izinli sayılmasına karar verildi. [Cmh]



Hamit Beyin, Trabzon'da "vaziyetin mühim olması TBMM itibariyle şimdilik vaziyet inkişaf edinceye kadar" ZC Cilt I izinli sayılması kararlaştırılmıştır.



1



Mayıs



Meclisi Ayan bütçesine 14,500 lira ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1335 senesi için Meclisi Ayan bütçesine 14.500 lira Düstur Tertip 2, eklenmiştir. Cilt 12, s.64.



1



Mayıs



"Amele Bayramı" dünyanın İstanbul'da işçilerin yaptığı gösteride emperyalizm HM birçok ülkesinde ve Türki- aleyhinde sloganlar söylenmiş; Trabzon'da yapılan ye'de kutlandı. işçi gösterisinde işçi hayatı ve sosyalizm konusunda konuşmalar yapılmıştır.



2



Mayıs



İcra Vekillerinin Sureti İn- BMM'nin 3 numaralı kanunu ile ilk Meclis Hükümeti tihabına Dair Kanun kabul faaliyete geçmiştir. Devletin görevleri on bakanlığa edildi, Kanun No: 3. [Cmh] ayrılmış; bu bakanlardan oluşan "İcra Vekilleri Heyeti" (Bakanlar Kurulu) kurulmuştur: "Şeriye ve Evkaf, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye, İktisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin), Maarif, Adliye ve Mezahib, Maliye ve Rüsumat-Defteri Hakani, Nafıa, Dahiliye (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf), Müdafaai Milliye, Hariciye, Erkanı Harbiyeyi Umumiye. İcra Vekilleri Büyük Millet Meclisi'nin ekseriyeti mutlakası (mutlak çoğunluğu) ile intihab olunur. Her vekil deruhde ettiği umurun ifasında mensup olduğu encümenin reyi istişarisini (görüşünü) alabilir. İcra Vekilleri arasında çıkacak ihtilafı BMM halleder." Bu heyet, Genelkurmay işlerini de yürütecekti. İlk BMM Hükümeti 24 Ocak 1921 tarihine kadar görev yapmıştır. Kanun, 5 çekimser, 15 olumsuz oya karşılık 110 oyla kabul edilmiştir.



2



Mayıs



Göynük'ün asilerden temiz- "Göynüğü yarım saat bir müsademeden (çarpışma- TBMM lendiğine dair bir telgraf dan) sonra aldık. Bolu'nun işgal ve Mudurnu'daki ZC Cilt I gönderildi. düşmanın da kendiliğinden firar ettiği haberini aldık. Düşman hiçbir yerde sebat gösteremiyor. Kuvvei maneviye namına bir şey kalmamıştır, ateşleri gayrı pek sebatsızdır, Allah her müsademede bize yardım ediyor, düşman perişan kaçıyor."



2



Mayıs



Doğu Cephesi Kurmay Kazım Bey, bu görevde 10 Ağustos 1921'e kadar ka- KSG Başkanlığı'na Albay Kazım lacaktır. Bey (Orbay) atandı. [Cmh]



2



Mayıs



Damat Ferit Hükümeti, Şurayı Devlet Reisliği'ne İbrahim Ethem Bey'i atadı. [Osm]



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 6; Nutuk



İbrahim Ethem Bey, Aydın Valiliği, Posta, Ticaret ve MV, s. 84. Tarım bakanlıklarında bulunmuştu.



1920 Yılı



317



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Mayıs



Musakkafat ile musakkafat hükmünde bulunan (tavanı veya damı olan) arsaların icarı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Aynı adlı ikinci kararname 15 Aralık 1920 tarihinde Düstur Tertip 2, yayımlanmıştır.



Telgraf, BMM'nin açılış günü olan 23 Nisan'da Erzu- TBMM rum'da yapılan tezahürata ilişkindir: "Cenabı haktan ZC Cilt I BMM'mizin bilcümle mesaisinde tevfikatı ilahiyeye mazhar olmasını temenni eyler ve on beşinci kolordunun bu milli meclisimizin emrine amade olduğunu kemali hürmetle arz eylerim. (s. 246-250)



Cilt 12, s.65s.354.



3



Mayıs



Kazım Karabekir Paşa, BMM'ye bir telgraf gönderdi.



3



Mayıs



Menteşe mebusu Kaymakam Mehmet Beyin şehit edildiği bildirildi.



3



Mayıs



İcra vekilleri seçimleri yapıldı.



Oylamaya 137 mebus katılmıştır. Vekilliğe seçilen TBMM isimler ve aldıkları oy sayısı şöyledir: Umuru Şeriye ZC Cilt I; Vekaletine 80 oyla Karacabey Müftüsü Mustafa Aİ Fehmi Efendi, Dahiliye Vekaletine 96 oyla Cami (Baykut) Bey, Adliye Vekaletine 83 oyla BMM Reisi Celaleddin Arif Bey, Nafıa Vekaletine 79 oyla İsmail Fazıl Paşa, Hariciye Vekaletine 121 oyla Bekir Sami Bey, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaletine 127 oyla Dr. Adnan Bey, İktisat Vekaletine 99 oyla Yusuf Kemal Bey, Müdafaai Milliye Vekaletine 118 oyla Fevzi Paşa, Erkanı Harbiyei Umumiyeye 129 oyla İsmet Bey seçilmiştir. Maliye ve Maarif Vekaletleri için çoğunluk sağlanamadığından ertesi gün yeni bir oylama yapılmış, bu oylama sonunda Maliye Vekaletine Hakkı Behiç Bey, Maarif Vekaletine Rıza Nur Bey seçilmiştir. BMM Hükümeti'nin ilk İçişleri Bakanı Cami Baykut, 13 Temmuz 1920 tarihine kadar görev yapmıştır. Kurtuluş Savaşı devam ederken hükümet temsilcisi olarak Roma'ya gönderilmiş, geri dönmediğinden istifa etmiş sayılmıştır.



3



Mayıs



Düzce isyancıları Bolu'yu ele geçirdiler.



İsyancılar mutasarrıf vekili ile 13 kişiyi parçalamış, TİH; KSG subaylara işkence yapmış, evleri yağmalamışlardır. Adapazarı-Bolu çevresinde güçlenen isyancıları bastırmak için Mustafa Kemal Paşa çeşitli yerlerden takviye kuvvetleri isteyecek, 23'te başlayan genel saldırı sonucunda bölge isyancılardan temizlenecektir.



3



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Karabekir'e, Doğu cephesindeki görevi nedeniyle Meclis'in onu süresiz izinli saydığını bildirdi.



Mustafa Kemal Paşa, Karabekir'e, seçilmiş olduğu İH, s. 655; Edirne ve Menteşe mebusluklarından hangisini tercih TİH; KSG ettiğini sormuş; Karabekir Edirne'yi seçmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Karabekir'e elde beş para olmadığını bildirerek, Azerbaycan Hükümeti'nden borç para alınması imkanının araştırılmasını istemiştir.



3



Mayıs



Askeri Ceza Kanunnamei Kanunun 52. maddesi değiştirilmiştir. Hümayunu'nu muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



3



Mayıs



Şeriyye mahkemeleri hak- Kararname, tüm şeriye mahkemelerinin yeniden şey- Düstur Tertip 2, kında kararname yayımlan- hülislamlık makamına bağlanması hakkındadır. Cilt 12, dı. [Osm]



TBMM ZC Cilt I



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.68.



s.69.



318



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



4



Mayıs



BMM'de Dahiliye Encümeni için seçim yapıldı.



Seçim sonucunda Dahiliye Encümeni riyasetine To- TBMM kat mebusu Nazım Bey, Mazbata muharrirliğine İz- ZC Cilt I mit mebusu Sırrı Bey, kitabete Esat Bey tayin edilmiştir.



4



Mayıs



İstihbarat Şubesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 11. [Cmh]



Karar, Bolu mebusu Tunalı Hilmi Bey'in önergesi üzerine alınmıştır. Hilmi Bey'in önergesinden bir bölüm: "İstihbarat meselesi bugün en mühim mesaildendir. İstihbarat mesailini idare etmek üzere mütehassıs zevatten yedi kişilik bir istihbarat şubesi teşkili ve azaların da Heyeti Umumiyeden ekseriyetle intihabını teklif ederim."



4



Mayıs



İngilizler Artvin ve Ardanuç'tan çekildiler.



Artvin, 30 Ekim 1918'de işgal edilmişti. Artvin bu KSG tarihten 23 Şubat 1921'e kadar Gürcistan idaresinde kalacak, bu tarihte Türk yönetimine geçecektir.



5



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti, Mustafa Kemal Paşa başkanlığında ilk toplantısını yaptı.



Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafaai VH, s. Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi ile İcra Vekilleri 140; KSG Heyeti arasında devir teslim yapmıştır. Toplantıda emperyalizme karşı kimlerle işbirliği yapılacağı tartışılmış; Hariciye Vekili Bekir Sami Bey ile İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'ler Sovyet Rusya ile görüşmelere memur edilmiştir.



5



Mayıs



Konya'da başgösteren ayaklanma dağıtıldı.



Konya'da milli mücadele aleyhine bir örgütlenme Nutuk açığa çıkarılmıştır. Konya'da bulunan komutan, elindeki kuvvetlerle ayaklananları dağıtmayı başarmıştır. Mustafa Kemal Paşa, daha sonra suçluların bağışlanması için TBMM'de aracılık yapacaktır.



5



Mayıs



Mehmet Akif (Ersoy), Dar'ül Hükümet'ül İslamiye Başkatipliği ve üyeliğinden azledildi. [Osm]



İstanbul'dan gizlice kaçarak Nisan'ın son haftası için- TV, 3845. de Ankara'ya gelen Mehmet Akif, daha önce başkatipliğine atandığı bu kurulun üyeliğine 22 Ocak 1920'de getirilmişti.



5



Mayıs



Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Maaş, hizmeti vataniye tertibinden tahsis edilmiştir. Bey'in mahdumu ile zevce- Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey, 4 Ekim 1919'da sine (eşi ve çocuklarına) Kuvayı Milliyeciler tarafından öldürülmüştü. maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.73.



5



Mayıs



Hayvan resimlerinin tezyidi Kararnameyle,"ağnam ve canaver ve deve ve camus" hakkında kararname yaresimleri sekiz misline katlanmıştır. Bu vergi tasarısı yımlandı. [Osm] Son Meclisi Mebusan'da bu biçimiyle yasalaşamadan kalmış, TBMM köylüleri kazanabilmek için 24 Nisan'da çıkardığı bir numaralı kanun ile bu vergiyi dört misli olarak tespit etmişti.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.73; KSG



5



Mayıs



İzmir Rıhtımı imtiyaz mukavelenamesine müzeyyel beşinci mukavelei munzamma (12 Mayıs 1336) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



İzmir Rıhtımı imtiyaz sözleşmesi 4 Şaban 1284 (1 Düstur Tertip 2, Aralık 1867) tarihlidir.



Hariciye Nezareti Teşkilatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.75.



5



Mayıs



Kaynak



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 7.



Cilt 12, s.74.



1920 Yılı



319



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Mayıs



İstanbul Hükümetile resmi muhaberenin memnuiyeti hakkında kararname kabul edildi. [Cmh]



Ankara Hükümeti, bir sansür kararnamesi çıkarmıştır. Buna göre İstanbul'la her türlü resmi haberleşme ve İstanbul basınının Anadolu'ya sokulması yasaklanmıştır. Bunları kabul eden ya da iade etmeyen memurlar, hıyaneti vataniye gereğince ittiham edilecektir. Özel ve ticari haberleşmeler, sansürden geçmek şartıyla serbest bırakılmıştır. Kararnamede mülki ve askeri yöneticilerin, emrinde çalışanların mektuplarını sansür etmeleri hükmü getirilmiştir. Anadolu ve kıyılarda sansür merkezleri belirlenmiştir. Haberleşme Türkçe olacaktır; Fransızca haberleşme için lüzumu kadar mahreç belirlenecektir.



BCA: 30..18.1.1 /1.1..2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s 7.



6



Mayıs



BMM'de Maliye Encümeni Çorum mebusları Ferid Bey riyasete, Fuad Bey maz- TBMM için seçim yapıldı. bata muharrirliğine ve Kastamonu mebusu Sabri bey ZC Cilt I ile Kayseri mebusu Osman bey kitabete seçilmiştir.



6



Mayıs



BMM'de Sıhhiye Encümeni Riyasete Amasya mebusu Dr. Asımi mazbata muhar- TBMM için seçim yapıldı. rirliğine Kastamonu mebusu Dr. Suad, zabıt kitabeti- ZC Cilt I ne Aydın mebusu Dr. Mazhar bey seçilmiştir.



6



Mayıs



BMM'de Maarif Encümeni için seçim yapıldı.



Riyasete Hamdullah Suphi bey, mazbata muharrirli- TBMM ğine Besim Atalay bey, katipliğe Cevdet ve Mustafa ZC Cilt I beyler seçilmiştir.



6



Mayıs



Mihaliççık kaymakamı BMM'ye bir telgraf gönderdi.



Telgrafta Mihaliççık'taki isyanın bastırıldığı bildiril- TBMM mektedir: "Mukaddes vatanı, onun fedekar evlatları- ZC Cilt I nı, padişahını kurtarmak azim ve emeli ile Ankara'da içtimaına muvaffakiyet elveren BMM'nin küşadı sıralarında haini vatan bir takım eşhası rezilenin teşvikatı ile Beypazarı, Nallıhan ve sairede vaki hadiselerin sürati berkiye ile hemhudud olan muhitimizin birkaç karyesine sirayeti ile derhal tedabiri saire ittihaz olunarak..."



6



Mayıs



Karabekir, Erzurum Vali Vekilliği görevini üstlendi. [Cmh]



Karabekir, bir süreden beri Vali Reşit Paşa'dan şika- İH, s. 663; yette bulunuyordu. Karabekir, vali vekilliği görevini 730. 10 Haziran'da Kolordu Kumandan Vekili Albay Kazım Bey'e devretmiştir. Karabekir, Doğu Harekatını yönetmek üzere 11 Haziran'da Hasankale'ye doğru yola çıkacaktır.



7



Mayıs



Yenigün gazetesi sahibi ve başyazarı Yunus Nadi, Başkan Wilson'dan Türkiye'yi yalnız bırakmamasını istedi.



ABD Yüksek Komiseri'nin bugün Washington'a KSG gönderdiği ve "özel değeri olmayan ama ilginç" olarak nitelediği mektupta Yunus Nadi şöyle diyor: "Siz çağımızın peygamberisiniz… Senatonun Avrupa işlerine karışmamak kararı bizim durumumuzu daha da kötüleştirdi. Sizin koruyuculuğunuz ortadan kalktıktan sonra çektiklerimizi size anlatamayız. Avrupalıların Türkiye'yi yok etme ve haritadan silmesine nasıl izin verirsiniz?"



7



Mayıs



Balkan harbi ve onu müteakip çıkan umumi harp üzerine Türkiye'ye iltica edenlerin derhal iskanına karar verildi. [Osm]



İltica edenler bazı sebeplerle iskan olunamamış, aç BCA: ve sefil kalmışlardır. Bunların derhal iskan edilmele- 272..0.0.11 /15.58..7. rine karar verilmiştir.



320



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Mayıs



İstanbul Rıhtım Şirketi'nin İstanbul Rıhtım Şirketince yaptırılacak 2 ve 4 nolu BCA: 230..0.0.0 mukavelesi gereği sadece antrepo inşaatlarına dair, 18 Ağustos 1920. /82.70..3/ antrepo inşa edeceği ve ant34R454; repo kiralayamayacağına BCA: dair Maliye Nezareti'nin 230..0.0.0 / mütalaası gönderildi. 72.21..1.M /34R114M [Osm]



8



Mayıs



Ankara Hükümeti, Sovyet Hükümeti ile anlaşma yapmak üzere Rusya'ya gidecek olan Hariciye Nazırı Bekir Sami Bey'e bir talimat verdi.



Talimatta özetle şöyle deniyor: "Türkiye'nin istediği, Yerasimos, şimdiki milli sınırlar içinde tam bağımsız yaşamaktır. s. 233; Tüm hayati ihtiyaçlarımızı içerden sağlamakla birlik- KSG te, dış yardım da gerekiyor. Boğazlardan Karadeniz ülkeleri ortaklaşa yararlanacak, ortak çıkarlar uğruna Türkiye dindaş ve ırkdaşları üzerinde nüfuzunu kullanacak. Aramızdaki ulaşımın engelsiz ve güvenli olması gerekir. Para, silah, makinalar, gerekirse askeri birlikler istiyoruz..."



8



Mayıs



Harp esnasında yapılan tehcir dolayısıyla tahtı tevkife alınan erbabı ceraim hakkında olunacak muameleye dair kararname kabul edildi. [Cmh]



Ankara Hükümeti, Ermenileri göç ettirme ve öldürme suçundan tutuklu olanların tutuksuz yargılanmalarını kararlaştırdı. Bu sanıkları yargılamak üzere ilk divanıharp 16 Aralık 1918'de kurulmuştu.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 8; BCA: 30..18.1.1 /1.1..6.



8



Mayıs



İzmir Havagazı Şirketi ile Anlaşmazlık İzmir'in elektrikle aydınlatılması konuNafıa Nezareti arasında an- sunda çıkmıştır. Belgede havagazı imtiyazının sürelaşmazlık çıktı. [Osm] sinin uzatılması ve tarifelerin artırılmasına ilişkin yazışmalar da bulunmaktadır.



BCA: 230..0.0.0/ 122.3..1/ 35H4



9



Mayıs



İcra Heyeti'nin programı BMM'ye sunuldu.



Program Rıza Nur Bey tarafından okundu. Program- TBMM da Hükümet'in emperyalistleri Misakı Mili'ye saygılı ZC Cilt I, kılmak, birlik ve asayişi sağlamak, Kuvayı Milliye'yi s. 241-245. düzene sokmak, ekonomiyi kuvvetli kılmak için çalışılacağı belirtiliyor: "Milletin maruz bulunduğu ahkamı fevkaladeden dolayı nazari, karışık ve uzun süren mesai ve muamelata mahal olmadığı malumu alileridir. Meclisi alileri namına işe başlamış olan Heyeti İcraiyemizin deruhde ettiği mesai vatanın selameti, Hilafet ve saltanatın istiklal ve masuniyeti, milletimizin pür şanıu şeref bir tarihi zafer ve temeddüne istinad eden beka ve mevcudiyeti gayei ulviyesine matuftur. Bu itibarla deruhde ettiğimiz vazifeyi, bu gayemizin istihsaline kadar milletin vahdet ve tesanüdüne güvenerek atıldığımız bir cidal diye kabul ediyoruz."



9



Mayıs



Şeriye Encümeni tarafından İslam dünyasına hitaben yazılan beyanname BMM'de okundu.



Beyanname Kırşehir mebusu Müfid Efendi tarafın- TBMM dan okunmuştur: "… Bütün cihana hakim olmak is- ZC Cilt I, teyen İngilizlerle mücadele etmemek Müslümanlık'la s. 246-251. uyuşmaz. İngilizler İslamları birbirine boğazlatmak istiyorlar. Satılmışlar, bilgisizlik ve cinayetlerinin derecesini, sonucun alınmasıyla anlayacaklardır. Yanlış sözlere inanmayınız. İşin aslını araştırınız. 200 milyon müslümana sığınacak bir yer kalmış ise o da burasıdır."



1920 Yılı



321



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Mayıs



Hamdullah Suphi Bey, İslam dünyasına hitaben kaleme aldığı beyannameyi BMM'de okudu.



Ankara, İslam ülkelerinin desteğini arıyor. BMM'nin TBMM Anadolu Ajansı aracılığı ile İslam dünyasına yayım- ZC Cilt I ladığı bildiride özetle şunlar yer almaktadır: ... her taraftan üstümüze saldırarak Osmanlı yurdunu bübütün boğmak isteyen ölüm kuvvetleri ortasında, tehlikelerle çevrili bir ada içinde kalmış gibiyiz. İslam'ın son halife yeri İstanbul da düşman silahlarının gölgesi altına düştü. Hicaz ve Yemen, Filistin, Irak, Hindistan'a kadar Asya'da İngiliz saltanatının engin, sonsuz bir yolu oldu. Silahları alınmış, orduları dağıtılmış bir millet, yangıncı, yağmacı istilacılara karşı savunmadan başka ne yapabilirdi? Her taraftan düşmanı karşılayarak geri iten bir halk mücadelesine başladık. İşitin!



9



Mayıs



Vaziyet hakkında tanzim edilen beyannamelere dair Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 12. [Cmh]



9 Mayıs 1920 tarihli gizli celse oturumunda Mustafa TBMM Kemal Paşa, vaziyeti askeriye ve siyasiye hakkında ZC Cilt I; beyanat vermiştir. Mustafa Kemal Paşa, Suriye ile GCZ Cilt I ilişki halinde olduklarını, Kuvayı İnzibatiye erlerinin Meclis Hükümeti tarafına geçeceklerini, Askeri Tıbbiye öğrencilerinin Anadolu'ya geçmekte olduklarını söylemiştir. Meclis, bundan sonra gelecek mebusların İcra Vekilleri Heyeti'nin incelemesinden sonra kabul edilmesini, BMM üyelerine mebus maaşı verilmesini, başkan ve hükümet üyelerinin de aynı maaşı almalarını kararlaştırmıştır.



9



Mayıs



Erzincan yöresindeki memurların altı ay maaş alamadıklarına dair takrir verildi.



Erzincan mebusu Emin bey tarafından verilen öner- TBMM ZC Cilt I ge, Kuvvei İcraiyeye tevdi olunmuştur.



9



Mayıs



Mamuretülaziz (Elazığ) Valiliği'ne Mazhar Müfit (Kansu) Bey tayin edildi. [Cmh]



16 Ağustos 1920'de Mazhar Müfit Bey azledilmiş, BCA: yerine Musul Vali ve Kumandanı Abdülkadir Bey ta- 30..18.1.1 /1.1..3/ yin edilmiştir.



71-2; 30..18.1.1/ 1.10..2/ 71-9.



9



Mayıs



BMM'de Nafıa Encümeni için seçim yapıldı.



Encümen riyasetine Kastamonu mebusu mühendis TBMM Ahmet Rüştü Bey, mazbata muharrirliğine ZC Cilt I Karahisarısahib mebusu Hulusi, kitabetine Kayseri mebusu Osman Bey seçilmiştir.



9



Mayıs



BMM'de İktisat Encümeni için seçim yapıldı.



Encümen riyasetine İzmir mebusu Yunus Nadi Bey, TBMM mazbata muharrirliğine Saruhan mebusu Celal Bey, ZC Cilt I katipliğine Saruhan mebusu Ömer Bey seçilmiştir.



9



Mayıs



Olağanüstü Edirne Kongre- Kongre, San Remo Konferansı'nda Trakya'nın Yuna- TİH; KSG si toplandı. nistan'a bırakılmasına tepki olarak 236 delegenin katılımıyla toplanmıştır. Trakya-Paşeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin düzenlediği kongrede, Doğu Trakya'nın birliği istenmiştir.



10



Mayıs



Hariciye Vekili Bekir Sami Hariciye ve İktisat Vekilleri siyasi görüşmelerde bu- BCA: 30..18.1.1 Bey ve İktisat Vekili Kelunmak üzere Moskova'ya gidecektir. /1.1..5/ mal Bey'in yolluk ve zaruri 111-5 ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin karar alındı. [Cmh]



322



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mayıs



İhracatın serbestisi hakkında kararname kabul edildi, Karar no: 14. [Cmh]



İhracat serbest bırakıldı. Kararda, İcra Vekillleri Heyeti'nden başka hiçbir makamın ihracatı kısıtlayamayacağı da belirtilmiştir. 30 Mayıs 1920 tarihli bir BCA belgesi Kuşadası Kuvayı Milliye Reisi'nin ihracatın kısıtlanmasına ilişkin telgrafı hakkındadır. 8 Haziran 1920 tarihli bir başka belgeye göre Kuşadası Kuva-yı Milliye Reisi Mahmud imzalı telgrafname incelenerek, ihracatın sınırlandırılmasına dair sebep yeterli görülmediğinden, ihracatın serbest olarak icrasına dair kararın yürürlüğünün devamına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.1..4/ 172-1; 30..18.1.1/ 1.2..7; 172-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 9.



10



Mayıs



Anzavur, 500 kişilik kuvAnzavur, "Kuvayı Muhammediye Umum Kumanda- Alemdar, vetiyle Adapazarı'nı ele ge- nı" unvanını kullanıyor ve İngilizlerle Damat Ferit 13 Mayıs 1920; KSG çirdi. Hükümeti tarafından destekleniyor.



11



Mayıs



Adliye Encümeni, Antalya mutasarrıflığından gönderilen 1.5.1920 tarihli telgrafı BMM'ye sundu.



Antalya Mutasarrıflığı, "Memurin Muhakematı Ka- TBMM nunu'na tevfikan tevkif veya mahkum edilmiş ve ZC, Cilt I. Temyizce tetkiki muktazi bulunmuş memurin evrakının nereye gönderileceğini" sormaktadır. Bunun üzerine Dahiliye Encümeni'nden Fuad Bey, "merkez ve vilayetlerle livalardan gelecek memurine ait tahkikatı iptidaiye evrakının Şurayı Devlet makamına kaim olmak üzere bir encümen teşkilini Dahiliye Vekili bizimle istişare etti. Bugün Dahiliye Encümeni'nde biz de bu mevzuyu mevkii müzakereye koyduk, icabatını icra edeceğiz" açıklamasında bulunmuştur. Bu açıklama üzerine Antalya Mutasarrıflığı'nın sorusu, Dahiliye ve Adliye encümenlerine havale edilmiştir. Dahiliye Encümeni'nin yaptığı açıklama, Anadolu Hükümeti'nin Şurayı Devlet'in memur yargılamasındaki görevi için bir çalışma yaptığını göstermektedir. Bu görüşmeden sekiz gün sonra 19 Mayıs günü BMM'ye konuya ilişkin bir tezkere sunulmuştur.



11



Mayıs



Rus Millet Komiserliği'nin Şark Müslümanlarına yaptığı tamim BMM'de okundu.



Tamim 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir ta- TBMM rafından bir telgrafla gönderilmiştir: "… Şarkın tak- ZC, Cilt I. simi için başlayan kanlı muharebelerin sonu gelmek üzeredir. Dünyanın bütün akvamını kendi boyundurukları altına alan İngiliz yağmacılarının kuvvetleri seferberlikleri sükut etmektedir. Artık Rus inkılabı kebirinin darbeleri sayesinde dünyanın köle ve esaretin eski binaları yıkılıyor. Hükümetler milletlerin eline geçecektir. Rusya alınteriyle ve kan pahasına çalışan bütün milletlere, dünyanın esir milletlerine hürriyet kazandırmak için şerefli bir sulh addedecektir... Yağmagerlerin ayağı altında emperyalizm tuzağı yatmaktadır... Artık susulacak devir geçti. Memleketinizin efendisi kendiniz olunuz. " BMM bu telgrafa bir teşekkür telgrafı yazılmasına karar vermiştir.



11



Mayıs



Moskova'ya bir heyet gönderildi.



BMM Hükümeti'nin dışişleri ile ilgili ilk kararı, Nutuk Moskova'ya bir kurul göndermek olmuştur. Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in başkanlığındaki heyette İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey de bulunuyordu. 11 Mayıs'ta Ankara'dan yola çıkan heyetin görevi Rusya ile ilişki kurmaktı. Rusya'nın BMM Hükümeti ile yapacağı anlaşmanın bazı ilkeleri saptanıp 24 Ağustos 1920'de ön imzası yapılmış, uzlaşılamayan kimi noktalardan dolayı anlaşma gecikmiştir. "Moskova Anlaşması" adıyla anılan belge, ancak 16 Mart 1921'de imzalanabilecektir.



1920 Yılı



323



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Mayıs



BMM'yi ziyaret eden Şeyh Şerafettin Efendi hakkındaki beyanat.



Açıklama, Bursa mebusu Şeyh Servet Efendi tarafın- TBMM dan yapılmıştır: "Kendisi gerek meclisimizde ZC Cilt I; mevcud olan haleti ruhuyeyi doğrudan doğruya gör- KSB mek ve avdetlerinde kendi müridanına bu meseleyi olduğu veçhile izah eylemek ve hem de bulunduğu muhitte mesleğimizin, meşrebimizin, arzumuzun ne derece ali olduğunu bildirmek için buraya kadar bizzat teşrife etmişler, bugün de meclisimizde bulunuyorlar." Sufi şeyhlerinin TBMM'ye destekleri sadece üye olmakla sınırlı değildi. Bazıları, Meclis'i ziyaret ederek, memleketin kurtuluşu için onu meşru bir araç olarak kabul ettiklerini müritlerine göstermişlerdir. Şeyh Şerafeddin Zeynelabidin Dağistani, son yüzyılın önde gelen Nakşi şeyhlerinden biridir. TBMM'deki Nakşi mebuslardan biri olan Şeyh Servet'in (Akdağ) ricası üzerine, Şeyh Şerafeddin önce Saray ve Sultanla temas kurup sonra TBMM'yi ziyaret eder. 11 Mayıs 1920'de yaptığı bu ziyaret sırasında Şeyh Şerafeddin, Şeyh Servet (Akdağ) tarafından okunan etkileyici bir konuşma yapar. Konuşmasında, önce İstanbul'da gördüklerini özetler: Sultan'la karşılaşmış ve onu Ankara'da gelişen kurtuluş hareketinin samimiyetine inandırmaya çalışmıştır. Sultan'ın, Ankara'daki hareketin 'saltanatı devirmeye çalışan bir Bolşevik hareketi' olduğu şeklinde bazı tereddütleri olduğunu ama kendisiyle konuştuktan sonra bu düşüncelerinden kurtulduğunu söyler. Konuşmadan bazı bölümler sadeleştirilmiş haliyle şöyledir: "Kainatta hakim olan kanuna göre, kainattaki her mahlukun bir vazifesi vardır. Ve mahlukat bu vazifelerini yerine getirdiği sürece ayakta kalabilir... Kainattaki en yüce varlık olan insanın vazifelerinin neler olduğu da açık seçik olarak belirtilmiştir.... Bu vazifelerin en kutsal olanı varlık, bağımsızlık ve özgürlüğüne getirilecek herhangi bir kısıtlamaya karşı koyması ve aksini gayri meşru olarak kabul etmesidir. Bu vazife onun varlığını alakadar eder... Yani insanın hayat ve hürriyetine gelecek bir kısıtlamayı kabul etmesi İslami kurallara uymaz. Bu Meclis de bu ulvi vazifeyi üzerine almıştır. Bu harika görevin güzelliği ve hoşluğu beni burayı ziyaret etmeye sevk etmiştir. (Meclis'ten 'teşekkür ederiz' sesleri.) İslam gelişerek ilerleyecektir (Meclis'ten 'İnşallah' sesleri). Burada [TBMM'de] olmanın akıl almaz bir güzelliği var. [TBMM'nin] güneşi henüz doğmamışsa da, yakında doğacaktır. Bu güzellik ve hoşluğu gözümle görmekten dolayı mutluyum. Bir şeyi işitmek görmek gibi değildir tabii ki. (Meclis'ten 'teşekkürler' sesleri).



11



Mayıs



Affı umumi (genel af) ilan edilmeyeceği yönünde Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 13. [Cmh]



Adliye Encümeni, af aleyhinde görüş bildirmiş; encümen mazbatası kabul edilmiştir: "İnşallah amalimize istediğimiz gibi muvafık olalım, o vakit kalplerimizde merhamet fazladır, istediğimiz gibi affı ibzal ederiz. Onun için encümen affın şimdilik tatbikinin aleyhindedir." Saruhan mebusu Refik Şevket: "...birini öldüren ve her surette hukuka taarruz eden bir adamın bugün tevkif olunup yarın affolunduğunu görürsem, elbette bu memleketin kanunlarına, hükümetine, mevzuatına itimadım kalmaz. Kendi kanatime göre af vermemeliyiz."



324



Yönetim Zamandizini



Kaynak



TBMM ZC Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 9.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Mayıs



1 Numaralı Divanıharp, Mustafa Kemal Paşa’yla diğer bazı Kuvayı Milliye önderlerini ölüm cezasına çarptırdı. [Osm]



Kuvayı Milliye adı altında fitne ve bozgunculuk yap- TV, 3864. mak, halktan zorla para toplamak, asker almak, bunlara uymayanlara işkence yapmak, iç güvenliği bozmak, İttihatçılarla işbirliği yapmak, kendilerine uymayan askeri memurların görevlerini yapmalarına engel olmak, mal sandıkları ve banka ve postanelere el koymak, bozguncu nutuklar söylemek, Hükümet'le yurdun haberleşmesini kesmek, halkı silahlı isyana teşvik etmek, nazik siyasi durumu bozmak gibi eylemlerle suçlanmışlardır. Oybirliği ile alınan kararda, firarda olan sanıkların mallarına el konması da var. Padişah bu kararı, 24 Mayıs'ta onaylayacaktır.



12



Mayıs



Kuvayı İnzibatiye 1. Alayı'na Bir Sancak İtası ve Mezkur Sancağa 3. Rütbe Mecidi Nişan-ı Zişanı Taliki İradesi [Osm]



12



Mayıs



İzmir Rıhtım Şirketi'ne verilen imtiyaz ve imtiyaz müddetinin uzatılmasına dair yazışmalar. [Osm]



13



Mayıs



Turuk ve meabir inşaat ve tamiratına ve mükellefiyet-i bedeniye ve nakdiyeye ait kanunda değişiklik yapılması. [Osm]



BCA: 30..10/ 154.89..1/ 1591



13



Mayıs



Hicaz bölgesinden İstanbul'a gelen doktor ve diğer memurların tayinlerinde öncelik tanınması istendi. [Osm]



BCA: 272..0.0.71 / 31.28..6.



13



Mayıs



Ahmet Samim ve İştirak Dergisi hakkında Başvekalet Özel Kalem Müdürlüğü'ne bir yazı gönderildi. [Cmh]



13



Mayıs



İzmit tüccarlarından Aleks Balutyan'ın tehcir sırasında satılan emval-i metruke bedelinin gönderildiği bildirildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.11 /15.58..5.



13



Mayıs



Adaların elektrikle aydınla- Heybeliada ve Büyükada'nın aydınlatılmasına ilişkin tılması ve tramvay tesisi yazışmalar Nafıa Nezareti ile yapılmıştır. BCA kayıtimtiyazı hakkında yazışma- larında 1/12.500 ölçekli bir plan yer almaktadır. lar. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /47.71..6/ 34E733



13



Mayıs



Denizli sancağının müstakil Denizli sancağı, bağlı olduğu Aydın vilayetinden ay- TBMM liva haline ifrağına dair tak- rılmak, bağımsız sancak olmak istemektedir. Önerge, ZC Cilt I rir verildi. Denizli mebusu Mustafa Bey ve arkadaşları tarafından verilmiştir: "Harbi umumi esnasında 27 livanın istiklaline dair Meclisi Mebusanımızda kabul edilen maddei kanuniye Meclisi Ayan'ın tesdikına da iktiran ederek bairadei seniye Kuvvei İcraiyeye tevdi edildi-



TV, Sayı 3851



Hükümet (İstanbul Hükümeti) sorumluluğunda bulunan İzmir rıhtımı üzerinde petrol ve ispirto depoları inşa ve işletilmesi imtiyazı İzmir Rıhtım Şirketi'ne verilmiştir.



Belge, Ahmet Samim'in Hüseyin Cahit'e ve Kıbrıslı Şevket'e yazdığı yazı ile İştirak Dergisi'nde Ahmed Samim'in cenazesi hakkında çıkan yazıyı içermektedir. Belgede İştirak dergisi "sosyalizm fikrinin propagandasını yapan" biçiminde tanıtılmıştır.



1920 Yılı



BCA: 230..0.0.0 /129.14..1/ 35R45



BCA: 30..1.0.0/ 31.183..1/ A22.



325



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ği varidi hatır olmaktadır. Binaenaleyh Denizli livasının Aydın vilayetinin müntehasında bulunmasına ve şimdiye kadar livanın varidatı kendi terakki ve tealisine sarfedilmeyerek merkezi vilayete sarfedilmesi yüzünden yolları ve maarifi yüzüstü kalmış olmasına ve bir seneden beri Aydın vilayetinin merkezi olan İzmir'in hain Yunanlılar tarafından işgali sebebiyle umur ve muamelatı hükümetin teahhruna (gecikmesine) uğramakta..." 13



Mayıs



Bergama, Soma, Akhisar ve Kırkağaç kazalarının Karesi livasına bağlanmasına dair takrir verildi.



13



Mayıs



Trabzon mebusluğuna seçi- Haber, Trabzon Müdafaai Hukuk Reisliğinden gelen TBMM len İzzet ve Ziya Beyler 8 Mayıs 1920 tarihli telgrafla öğrenilmiştir. İzzet Bey ZC Cilt I yolda şehit edildi. ile Ziya Bey, Ankara'ya gelirken 6 Mayıs günü Çarşamba ile Samsun arasında öldürülmüşlerdir. Erzurum Kongresi Heyeti Temsiliye üyeliğine de seçilmiş ve Sivas Kongresi'ni tanımamış olan İzzet Bey ile onunla birlikte öldürülmüş olan Ziya Bey, Padişahçı olarak tanınıyorlardı.



13



Mayıs



Şeriye ve İrşad encümenle- Önerge, Bolu mebusu Abdullah Efendi tarafından ve- TBMM ZC Cilt I rinin toplanmadıklarına rilmiştir. ilişkin şikayet takriri verildi.



13



Mayıs



Burdurda inşaat için kesilecek kerestelerin orman resminden muafiyetine dair takrir verildi.



Önerge, Burdur mebusu Şevket Bey tarafından ve- TBMM rilmiştir. Önergeye Eylül 1914'te meydana gelen ZC Cilt I olaylarda şehrin dörtte üçünün harap olması, halkın yoksulluğu gerekçe gösterilmiştir. Önerge İktisat Encümeni'ne gönderilmiştir.



13



Mayıs



Damat Ferit Paşa'nın vatandaşlık hukukundan tecritine dair takrir verildi.



Önerge, Mersin mebusu İsmail Safa Bey tarafından TBMM verilmiştir: "Damat Ferit Paşa'nın sulh konferansında ZC Cilt I Toros'un cenubundaki dört milyona yakın Türkü haymeneşin ve yabancı addederek Fransızlara peşkeş çekmesi ve son günlerde milletimizin mukavemet ve müdafaasını yıkmak için Anadolu'nun muhtelif mahallerinde suriş ve fesadı ikama kalkışması en büyük bir hıyanet olduğundan..." Önergenin okunmasının ardından "muvafıktır" sesleri yükselmiştir. Önerge, Adliye Encümeni'ne sevkedilmiştir.



13



Mayıs



Sivas mebusu Mustafa Taki "… Şimdi mevcud olan beş, on ulemanın maişetlerini TBMM Efendi imam ve hatib yetiş- temin için yine eslafı kiramın bıraktıkları bakiyei ev- ZC Cilt I tirilmesine dair takrir verdi. kafı, meşrutelerine sarfederk bunlara halef yetiştirilmek çaresine bakılmazsa onbeş yirmi sene sonra imamet, hitabet edecek, halkın mesaili diniyelerini öğretecek kimse kalmayacak... cizvidlerin, misyonerlerin maksatları kaim olacaktır..." Teklif Şeriye Encümeni'ne havale edilen önerge, daha sonra Dahiliye Encümeni'ne gönderilmiştir. Dahiliye Encümeni konunun Maarif Encümeni ile ilgili olduğunu bildirmiş, önerge 9 Ağustos 1920'de Maarif Encümeni'ne gönderilmiştir.



326



Yönetim Zamandizini



Saruhan livasına bağlı olan, ancak Yunan işgali ne- TBMM deniyle merkezsiz kalmış dört kaza savaş nedeniyle ZC Cilt I Karesi livasına bağlanmıştır. Bu bağlılığın Teşkilatı Milliye itibariyle de yapılması istenmektedir. Önerge, Karesi mebuslarından Abdülgafur Efendi ve arkadaşları tarafından verilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



13



Mayıs



56 ıncı Fırka Kumandanlığı Bursa'dan Erkanı Harbiye Umumiyei Riyaseti'ne TBMM Kuvayi İnzibatiyenin hare- gönderilen 10 Mayıs 1920 tarihli telgrafta İznik, İs- ZC Cilt I katına dair telgraf gönderdi. tanbul ve Bursa'dan alınan haberler verilmektedir.



13



Mayıs



Antep Kuvayı Milliye Kumandanı Kılıç Ali Bey'den Fransızlarla yapılan müsademelere dair telgraf alındı.



Antepteki mahsur Fransızları kurtarmak ve mühim- TBMM mat getirmek üzere Kilis'ten çıkan 800 piyade, 4 top, ZC Cilt I 2 zırhlı otomobil ve 150 süvariden oluşan düşman birliğinin imha edilmeye çalışıldığı bildirilmektedir.



13



Mayıs



Oltu mebusu Yasin Bey (Haşimoğlu) BMM'ye katıldı.



Böylece, Oltu, Türkiye topraklarına katılmış sayıldı. KSG Anavatana katılışı TBMM tarafından 17 Mayıs'ta onaylanacak olan Oltu'da, Ermeni istilasına karşı 5 Kasım 1918'de şura hükümeti kurulmuştu ve bu, sınır ötesinde kalan birçok şura hükümetinden biriydi. Kars ve Ardahan'ın İngilizler tarafından Ermenilere devredilmesinden sonra bunlar teker teker ortadan kaldırılmış, ancak Oltu Şura Hükümeti bugüne kadar varlığını sürdürmüştü.



13



Mayıs



Padişah, 16 kişiye beşinci rütbeden mecidiye nişanı verdi. [Osm]



Bu kişiler, Düzce, Adapazarı, Edirne, Çorum, Bolu TV, 3854. ve Gerede'de halkı milli kuvvetlere karşı ayaklanmaya teşvik ve yardım etmiş oldukları için ödüllendirilmişlerdir.



14



Mayıs



Maraş Heyeti Merkeziye Reisi Aslan Beyin İslahiye ve Ayıntab cephesindeki harekatı harbiye hakkındaki telgrafı BMM'de okundu.



"İslahiye ve Ayıntab cephesine breyaı teftiş heyeti TBMM mahsusa ile gidilmişti… Birkaç gün evvel gelen bini ZC Cilt I mütecaviz düşmanı Kilis üzerine ricat ettirdikleri ve iki yüzü mütecaviz telefat verdirdikleri gibi vaziyeti umumiye lehimizde olub intizam ve sükunet berdevamdır. Arzı hürmet ve muvaffakiyetler temenni eyleriz."



14



Mayıs



Yenihan-YozgatBoğazlıyan ayaklanması başladı.



Ayaklananlar, 27/28 Mayıs gecesi Çamlıbel'de bulu- Nutuk nan bir ulusal birliği tutsak etmiş; Tokat yakınında bir tabura saldırmış; 6/7 Haziran gecesi Zile'yi ele geçirmiş; 23/24 Haziran gecesi de Boğazlıyan'a baskın düzenlemişlerdir. Bu ayaklanma Temmuz ayı ortalarına kadar bastırılamamıştır.



14



Mayıs



Hazinei Maliye'ye avans itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



500.000 liralık avans Ziraat Bankası'ndan verilmiştir. Düstur



14



Mayıs



Dersaadet Tramvay Şirketi tarifei muaddelesi ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Aynı tarihte Galata-Beyoğlu Tahte-l-arz Demiryolu Düstur ücuratı tarifei muaddelesi ve ol babda iradei seniyye Tertip 2, Cilt 12, de yayımlandı.



Ankara Miting Heyeti Reisliği tarafından gönderilen İzmir'in işgaline ilişkin protestoname BMM'de okundu.



Ankara halkı tarafından oluşturulan Miting Heyeti, TBMM bu protestoyu İzmir işgalinin senei devriyesi dolayı- ZC Cilt I sıyla göndermiştir: "… Geçen sene bugün Anadolu'nun kilidi ve mevcudiyetimizin esası sayılan İzmir'i Yunanlılara teslim etmek şartıyla imha politikasını alenen meydana koydular, hakka kuvvet galebe eder diyenler kendilerini aldatırlar. Hak daima galibdir. Binaenaleyh burada içtima eden ve hakkı hayatı millisini idareye say eden BMM'sinden istirham ediyoruz ki, Osmanlılar haklarını gasbettirmeyeceklerdir



15



Mayıs



Açıklamalar



Kaynak



Tertip 2, Cilt 12, s.83.



s.84-85.



1920 Yılı



327



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ve bir ferdi kalasıya kadar meğsub haklarının istirdadı için uğraşacaklar ve meclisimizin ittihaz edeceği tedabiri haseneye umumiyetle inkiyad ve itaat edeceklerdir. Binaenlaeyh bu milletin hakkı meşrusunu iade ve istiklali millilerini idame ettrisinler de, alemi insaniyetle şimdiye kadar döktükleri ve döktürdükleri kanlara nihayet versinler diye feryad ettiğimizi umum düveli muhasamaya ve bitaraf devletlere tebliği buyurmanızı canı yürekten rica ediyoruz ve muhasır (işgalci) devletleri dahi haberdar ve protesto ediniz..." Protesto Heyeti İcraiye'ye havale edilmiştir. BMM önünde de bir miting yapılmıştır. 15



Mayıs



Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin lağvedilmesi için kanun teklifi verildi. [Cmh]



Teklif, Konya mebusları Refik ve Abdülhalim, Er- BCA: zincan Mebusu Emin ve Tokat Mebusu Nazım tara- 30..10.0.0 /45.291..2. fından verilmiştir. /382



16



Mayıs



Kuvayı Milliye'nin Müdafaa-i Milliye Teşkilatı'na bağlanması ve bütçenin buna göre düzenlenerek giderlerin tamamen Emval-i Umumiye'den teminine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararnamesi, Karar No: 7. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin 7 sayılı kararnamesiyle Kuvayı Milliye Teşkilatı, Milli Müdafaa Teşkilatı'na bağlanmış; giderlerinin genel bütçeden sağlanarak halktan para ve mal toplanmasına son verilmesi kararlaştırılmıştır. 30 Eylül 1920'de "Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'ne verilmekte olan yardımların mal sandıklarına devredilmesi hakkında kanun tasarısı" görüşülürken, Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey şunları söylemiştir: "… Osmanlı hayatı tarihiyesinde başlı başına ne hakikaten kıymetdar bir faaliyet uyandıran Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin, bu kanun kabul olunduğu dakikadan itibaren hayatına hatime çekildiğine kaniim. Bu kanunu kabul ettik ve Müdafaai Hukuk kapıları üzerine levhaları astık. O Müdafaai Hukuk Cemiyeti bizleri doğurmuştur."



BCA: 30..18.1.1 /1.1..8/ 42-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 10; TBMM ZC, Cilt IV.



16



Mayıs



Sivas'ta muvakkat bir Temyiz Mahkemesi (yargıtay) kurulmasına karar verildi. [Cmh]



7 Haziran'da Temyiz Mahkemesi'nin kuruluş yasası kabul edilmiştir, Kanun No: 4. 26 Haziran 1920 tarihinde Temyiz Mahkemesi başkan ve üyeliklerine seçilenlerin memuriyetleri tasdik edilmiştir. 8 Ağustos tarihli karar ile Sivas'ta kurulan Temyiz Mahkemesi'nin başkan, savcı ve üyeliklerine atama yapılmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /1.1..10/ 26-1; BCA: 30..18.1.1 /1.8..10/ 26-3.



16



Mayıs



Hüdavendigar (Bursa) Valiliği'ne Karesi Milletvekili mutasarrıf Hacim Bey tayin edildi. [Cmh]



İsyancılara karşı olağanüstü yetkilerle valiliğe atanan Hacim Muhittin Bey, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri'nde başkanlık yapmıştı. Hacim Bey, Bursa'nın işgalinden birkaç gün sonra 13 Temmuz 1920'de azledilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 / 1.1..9/ 71-3.



16



Mayıs



Ankara ve Sivas'ta onbiner kişilik fırka (tümen) kurulmasına karar verildi. [Cmh]



17



Mayıs



Saruhan Mebusu Celal Be- BMM'de Celal Bey'in İzmir fecayi hakkında yaptığı TBMM yin nutku hakkında karar konuşmanın çoğaltılarak köylere kadar tamimine ka- ZC Cilt I, alındı, Karar No: 14. [Cmh] rar verildi. Celal Bey bu konuşmayı Ankara Miting s. 306-312. Heyeti'nin protestonamesi münasebetiyle yapmıştır. Tamime ilişkin önerge, Erzincan mebusu Emin Bey tarafından verilmiştir.



328



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1 /1.1..7/ 38-1.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Mayıs



Oltu mutasarrıflığına Ziya Beyin atanması hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar no: 15. [Cmh]



TBMM, Oltu Şura Hükümeti'nin anavatana katılışını TBMM onaylamıştır. Erzurum mebusu Necati Bey'in teklifi ZC Cilt I şöyledir: "… Meclisi Alinize bir teklifte bulunacağım, pek elemli günlerde Oltu sancağının idaresini deruhde eden büyük bir ailenin büyük bir reisi vardır ve bugün de orada hükümet reisidir. Madem ki bugün mebuslarını alkışlarla kabul ettik ve orası şüphesiz hukuken olduğu gibi fiilen de bugün vatanımızın bir cüzüdür. Ziya bey namında olan bu zatın oraya Meclisi Ali tarafından mutasarrıf tayin edilmesini teklif ediyorum." 78 bin nüfuslu Oltu sancağı, 42 yıl Rusya toprağı sayılmış; Çarlık yıkılınca Oltu kendi kendini idare etmiştir.



17



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa gizli celse oturumunda bir beyanat verdi.



Beyanat, anavatana iltihak eden elviyei selasede (üç GCZ, liva -Kars, Ardahan, Batum) teşkilat yapılması için Cilt I. hükümete selahiyet itasında dair takrirler üzerinde ve vaziyeti umumiye hakkındadır.



17



Mayıs



Saruhan mebusu Avni Bey, İsteğini BMM'ye telgrafla ileten Avni Bey, "memuri- TBMM Biga mutasarrıflığına tayi- yetin mebuslıkla sureti alakası hakkında verilecek ka- ZC Cilt I ninden dolayı mezun rara talikan mezun sayılmıştır." sayıldı.



17



Mayıs



BMM İdare memuru Atıf Bey istifa etti.



Yerine Dr. Suad Bey atanmıştır.



18



Mayıs



1300 kişilik Çerkez Ethem Birliği Bursa'dan hareket etti.



Birlik, Lefke, Sapanca ve Adapazarı'ndaki isyanı bas- KSG tırmak üzere harekete geçmiştir.



19



Mayıs



Düveli İtilafiye tarafından yapılan mezalimin tesbiti ve protesto edilmesine dair takrir verildi.



Önerge, Karahisarısahip mebusu Mehmet Şükrü Bey TBMM ZC Cilt I tarafından verilmiştir.



19



Mayıs



Konya'da sıkıyönetim ilanına neden olan olayların yakından incelenmesi için BMM'den bir heyet gönderilmesine ilişkin takrir verildi.



Önerge, Konya mebusu Arif Bey tarafından verilmiş- TBMM tir. Konya'da sıkıyönetim Ankara Hükümeti tarafın- ZC Cilt I dan ilan edilmiştir. Dahiliye Vekili Cami Bey, bir inceleme heyetinin (Heyeti Tahkikiye) 19 Mayıs 1920 tarihi itibariyle göreve başladığını söylemiştir.



19



Mayıs



Damat Ferid Paşa ve Rüfekası hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 16. [Cmh]



Damat Ferid ile hükümetinde görevli bakanların va- TBMM tandaşlıktan çıkartılmasına ve haklarında soruşturma ZC Cilt I açılmasına karar verilmiştir. İzmit mebusu Hamdi Namık Bey ve arkadaşları ile Mersin mebusu İsmail Safa Bey tarafından verilen takrirler doğrultusunda Damat Ferit Paşa hakkında tahkikat ve takibat meselesi doğrudan doğruya Kuvei İcraiyeye havale edilmiş; Damat Ferit'in vatandaşlıktan çıkarılması kabul edilmiştir. Rüfekası (arkadaşları) için ayrı bir takrir verilmesi istenmiştir. Arkadaşları şunlardır: Rıza Tevfik, Adil, Ayan azasından Hamdi, Vasfi, İzzet Fuat Paşa, Alemdar Gazetesi sermuharrirlerinden Refi Cevad, Ali Kemal, Refik Halid Bey.



TBMM ZC Cilt I



1920 Yılı



329



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Mayıs



Dahiliye Vekaleti, Şurayı Devletin memur yargılanmasına ilişkin görevlerinin Meclis Dahiliye, Nafıa ve Maarif encümenlerinden seçilecek üyelerden oluşacak bir heyet tarafından yürütülmesine ilişkin bir tezkere sundu.



Dört maddeden oluşan kararname, kabul edilmesi TBMM için BMM'ye sunulmuştur. Meclise sunulan bu maz- ZC, Cilt I. batanın Adliye Encümeni'nde görüşülmediği, Adliye Encümeni'nin haberi olmaksızın mazbatanın tanzim edildiği anlaşılmış ve Reşid Bey'in "adliye encümenine gönderilsin efendim, madde ve kanun işidir" önerisi kabul edilerek tezkere, Adliye Encümenine havale edilmiştir. Kararname şeklinde sunulan bu düzenleme daha sonra BMM'ye sunulacak kanun tekliflerinde de yer alacak olan yapıyı kurmaktadır. Memurlar hakkındaki illerde verilen yargılama izni kabul veya red kararlarını itirazen inceleyen Şurayı Devlet Mülkiye Dairesi'nin yerine geçmek üzere Dahiliye Encümeni üyeleri arasından seçilen dokuz kişilik bir sürekli heyet; merkezdeki üst düzey memurların yargılama izinleri hakkında izin kararını veren Şurayı Devlet Genel Kurulu yerine geçmek üzere de, eski yapı ile benzerlik kurularak, BMM'nin Dahiliye, Nafıa ve Maarif Encümenlerinden seçilecek beşer kişiden oluşan onbeş kişilik bir Heyet kurulmaktadır. Öngörülen düzenlemede ilk heyete İcra Vekilleri Heyeti ile doğrudan yazışma, haberleşme yetkisi verilmiştir. Kararname, Adliye Encümeni'nin görüşüyle birlikte 3 Haziran 1920'de tekrar BMM'ye sunulacaktır.



19



Mayıs



Trakya-Paşaeli Cemiyeti, hali vakti yerinde her ev başına yurt savunması için buğday, et, para döktü.



Bunların bir hafta içinde toplanmasını kararlaştıran KSG dernek, ayrıca 16 yaşından büyük erkeklerin il dışına çıkmalarını ve hububatın ticaret amacıyla taşınmasını yasaklamıştır.



19



Mayıs



Kastamonu Valisi Cemal Bey görevinden alındı. [Osm]



İstanbul Hükümeti, çoktandır hükmünü yürütemediği TV, 3858. Anadolu'da diğer bazı valileri de azledecektir.



19



Mayıs



İsyancıların elinde bulunan Bolu'da mutasarrıf Osman Kadri'nin Kuvayı Milliye aleyhine bildirisi.



"Bolşeviklik adetine kapılan bir takım eşkıya, vatanı KSG kuratacağız diye Anadolu'nun siz saf ahalisini aldatoyorlar. Padişah'a, Halife'ye isyan bayrağı çekiyorlar. Bolşeviklik, paranın, malın, emlak ve arazinin ayak takımı, yersiz yurtsuz bir takım haydutlar tarafından yağma ve taksim edilmesidir. Hiç kimsenin nikahlı karısı olmayıp, her kopuğun, her kadını istediği gibi kullanması, çocukların iki yaşından sonra alınarak genel evlerde beslenip babasız yetiştirilmesidir. Bu canilere ve haydutlara aldanmayınız..."



20



Mayıs



Siirt'e bağlı Garzan yöresinde Cemil Çeto ayaklanması başladı.



Merkezi Diyarbakır'da olan 13. Kolordu, Cemil Çeto KSG üzerine kuvvet sevketti. Çeto, 7 Haziran'da teslim olacak.



20



Mayıs



Bursa Kınık'ta krom madeni ruhsatı verildi. [Osm]



Ruhsat, Mehmet Canip ve ortaklarına verilmiştir.



BCA: 310..10.0.16 /611.893.. 0.



21



Mayıs



Bazı personelin istihkaklarının sureti tesviyesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, harbi umumide düçarı esaret olan bazı kıtaattan avdet eden erkan ve ümera ve zabitan ile mensubini askeriye istihkaklarının sureti tesviyesi hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.86.



330



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



21



Mayıs



1336 senesi Adliyye Bütçe- Kararname, Mahakim ve Devairi Şeriyye'nin 1336 si hakkında kararname ya- senesi dört aylık tahsisatı muvakkatasının Adliyye yımlandı. [Osm] Bütçesinden bil-tenzil İlmiyye Bütçesi'ne zammı ve senei mezkure Adliyye Bütçesi'ne 328 lira tahsisatı fevkalade ilavesi hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.87.



21



Mayıs



Hududı Sıhhiye Müdüriyeti 1336 senesi için Hududı Sıhhiye Müdüriyeti Umumiyyesi bütçesine tah- Umumiyyesi bütçesine 90.300 lira eklenmiştir. sisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.88.



24



Mayıs



İstanbul Hükümetince yapılan terfiler ve saire hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 17. [Cmh]



TBMM, İstanbul Hükümeti'nin (gayri meşru kabinenin) 16 Mart'tan sonra yaptığı ve bundan sonra yapacağı atama ve terfilerin geçersiz sayılmasını kararlaştırdı: "... İstanbul'un tarihi işgali olan 16 Mart 1336 tarihinden sonra İstanbulca yapılan her nevi terfi, taltif ve tayinlerle alakadarana bahşolunan hukukun keenlenyekun addedilmesi..." TBMM, 7 Haziran 1920 tarihli bir yasayla İstanbul Hükümeti'nin, İstanbul'un fiilen işgaliyle egemenlik hakkını kaybettiği sonucuna vararak onun bu tarihten sonra yaptığı ve yapacağı anlaşma ve sözleşmelerin de hükümsüz sayılmasına karar verecektir.



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Terip 3, Cilt 1, s. 10.



22



Mayıs



Sevr Muahedesi'ne ilişkin gazete haberleri BMM'de görüşüldü.



56'ıncı fırka kumandanı Bekir Sami Bey İleri Gazetesinde yayımlanan Sevr muahedesini bir telgrafla BMM'ye bildirmiş, görüşme bu telgraf üzerine gerçekleşmiştir. Telgraf, 433 maddeden oluşan muahedenin bir özetidir. Erzurum mebusu Necati Bey: "Yirmi otuz senelik Avrupanın dimağlarımıza nakşetmiş olduğu efkarı insaniye şu muahadeyi okuduktan sonra tamamıyla silindi... Bize hukuktan; haktan bahsettiler, bize Wilson prensiplerinden hürriyet ve istiklal düsturlarından bahsettiler. Görüyoruz ki bunlar bizim gibi saf ve samimi insanları aldatmak için bir maskeden başka bir şey de değilmişler."



TBMM ZC, Cilt II, s. 106115)



22



Mayıs



Darüleytamların, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaletine bağlanması istendi. [Cmh]



23



Mayıs



Konya Valisi Suphi Bey azledildi. [Cmh]



"Vilayet idaresindeki yetersizliği" gerekçe olarak BCA: 30..18.1.1 gösterilmiştir.



Konya vilayetine bir heyet gönderilmesine karar verildi. [Cmh]



Beş üyeden oluşan heyetin görevi halkı aydınlatmak- BCA: 30..18.1.1 tır.



23



23



Mayıs



Mayıs



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 30..10.0.0 /178.232..1 /2031.



/1.1..12/ 71-4.



/1.1..14/ 237-1.



Bazı kimselerin İstanbul'a İstanbul'dan Anadolu'ya geçen şüpheli şahıslar ile BCA: uzaklaştırılmasına karar ve- Anadolu'daki milli çalışmalara muhalefetle meşhur olan 30..18.1.1 rildi. [Cmh] kimselerin İstanbul'a uzaklaştırılmasına karar verilmiştir. /1.1..13/ 92-1.



26



Mayıs



22 Rebiülahir 1335 (15 Şu- 1917 tarihli kanun mevki-i tedavüle çıkarılacak battal bat 1917) tarihli kanunun 3. ve mahlut ve nikel ufaklık hakkındadır. Kanun, Düsmaddesinin ilgası hakkında tur Tertip 2, Cilt 9, s. 157'de yayımlanmıştır. kararname yayımlandı. [Osm]



1920 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.90.



331



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Mayıs



İaşe Encümeni'nin lağvı ve teferrüatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.90.



26



Mayıs



Bazı zevat ailelerine hizme- Hadisatı siyasiyye-i dahiliyeden dolayı vefat eden kiti vataniye tertibinden maaş şilerin ailelerine maaş tahsisine karar verilmiştir. tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.92.



26



Mayıs



Bütün resmi evrakların kabulüne dair yasaklamanın devamına karar verildi. [Cmh]



Divan-ı Temyiz'den gönderilecek dava evraklarının BCA: kabulü mahzurlu görüldüğü için böyle bir karar alın- 30..18.1.1 /1.1..15/ mıştır. 53-13.



26



Mayıs



Çanakkale muhacirin meSeyyit Ali, Çanakkale Muhacirin İdaresi'nin yapması BCA: murlarından Seyyit Ali tek- gereken vazifeleri hakkındaki teklif ve düşüncelerini 272..0.0.14 /75.23..20. lif ve düşüncelerini iletti. iletmiştir. [Osm]



27



Mayıs



İstanbul Hükümeti, Adana Valisi Celal Bey'i geri çağırdı. [Osm]



21 Aralık 1919'dan beri görev başında bulunan Celal KSG Bey, Fransız işgaline karşı onurlu bir tutum almıştı.



28



Mayıs



Fransız Amirali Lebon, Bursa'dan Ankara'ya Fransa'nın ateşkes koşullarını kabul ettiğini bildirdi.



Fransız Kurulu, 23 Mayıs'ta Ankara ile ateşkes koşul- KSG larını kararlaştırmış ve durumu İstanbul'dan Paris'e bildirmişti. 20 günlük ateşkes, 30 Mayıs günü geceyarısından sonra yürürlüğe girmiştir. Ateşkes Anlaşması hükümlerine göre Fransızlar Pozantı, Sis, Antep, Maraş ve Urfa'yı boşaltacaklar, esirler değiş tokuş edilecek, Kilikya'da Fransız yönetimine ve işadamlarına ayrıcalık verilecek, buna karşılık Fransızlar, Türk milli akımının siyasi amaçlarını resmi olmayan biçimde destekleyecekler. Ateşkes, İngilizleri rahatsız edecek; Fransızlar da 10 Haziran'da anlaşmayı bozarak Ereğli'yi bombalayacaklar, Tarsus'ta bazı köyleri yakacaklar, Kahyaoğlu Çiftliği'nde 50'ye yakın Türk'ü öldüreceklerdir. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, 17 Haziran'da Fransızlarla bütün cephelerde savaşın başlatılmasını emredecektir.



30



Mayıs



4 Rebiülahir 1332 (2 Mart 1914 tarihli kanun tariki mükellefiyet nakdiyesi hak- Düstur Tertip 2, 1914) tarihli kanunu kındadır. Cilt 12, muvakkatın 1. maddesinin s.94. fıkrai ahiresini muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



30



Mayıs



Mefsuha İttihat ve Terakki Cemiyeti hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



31



332



Mayıs



Kararname, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nakitleri, Düstur Tertip 2, mekul ve gayrimenkul malları hakkındadır.



Maliye Vekaleti, İcra Veİstenen kararname 8 Haziran'da çıkacaktır. killeri Heyeti'nden 1914 yılı 21 Temmuzunda ilan edilen genel seferberlik kararnamesinin yürürlükte olduğuna ilişkin bir kararname istedi. [Cmh]



Yönetim Zamandizini



Cilt 12, s.95.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 17.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Mayıs



Adliye dosyalarının Adliye Vekaleti'ne verilerek mevkuflu evrakın ayırdedilmesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



Aynı kararla İstanbul'dan verilmiş hükümlerin hiç ve- BCA: 30..18.1.1 rilmemiş gibi kabul edilmesi de kabul edilmiştir. /1.2..1/ 245-101.



31



Mayıs



Tokat, Amasya, Malatya ve Denizli sancaklarının müstakil liva haline getirilmesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



Heyeti Vekile Tokat ve Amasya sancaklarının Sivas vilayetinden, Malatya sancağının Mamuretülaziz (Elazığ) vilayetinden ve Denizli sancağının da Aydın vilayetinden ayrılarak müstakil hale getirilmesine karar verdi.



BCA: 30..18.1.1/ 1.2..4/ 73-4.



2



Haziran



Bozkır'ın Deynek/Dinek nahiyesinin Konya'ya bağlanmasına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



Bozkır'a bağlı Deynek nahiyesinin kazaya uzak olmasından, inzibatın, güvenliğin, zirai, içtimai, iktisadi işlerin iyi bir şekilde yürütülmesi için nahiyenin Konya'ya bağlanmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /66.439..1/ 731.



3



Haziran



Memurin Muhakemat Kanunu'nun Şurayı Devlete Mütealik Ahkamının tatbiki için Meclis Dahiliye, Nafıa ve Maarif encümenlerinden müntehap bir heyet teşkiline dair Dahiliye Vekaleti tezkeresi ve Dahiliye ve Adliye Encümeni mazbataları BMM'ye sunuldu.



19 Mayıs 1920'de BMM'ye sunulan ve görüş alınmak TBMM üzere Adliye Encümeni'ne gönderilen tasarının bu ZC, Cilt II. ikinci görüşmesi, Dahiliye Vekaleti'nin isteği üzerine ertelenmiştir. Dahiliye Vekaleti adına erteleme isteğinde bulunan Necati Bey, Adliye ve Dahiliye Encümenlerinde ayrı ayrı hazırlanmış olan layihalar arasında büyük mübayenet (zıtlık) bulunduğunu, bu nedenle Dahiliye Nezareti'nin uzun uzadıya düşünüp ayrıca bir kanun teklifi hazırlayacağını belirtmiştir. Görüşme, bu açıklama üzerine ertelenmiştir. Yaklaşık dört ay sonra, 14 Ekim 1920 tarihinde konu tekrar BMM gündemine gelecektir.



3



Haziran



Batı Anadolu'daki bazı ka- Batı Anadolu'daki bazı kaza, nahiye ve köylerin BCA: za, nahiye ve köylerin idari düşman istilası dışında bulunan sancak ve kazalara 30..18.1.1 /1.1..20/ bağlılıklarının değiştirilme- bağlanmasına karar verilmiştir. 73-1. sine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



3



Haziran



"İstanbul'da İngiltere Himayesini Düşünenler"



4



Haziran



İtilaf Devletleriyle MacaBuna göre Çekoslovakya, Yugoslavya, Romanya top- KSG ristan arasında Trianon An- rak kazandılar; Macaristan topraklarının yüzde yetlaşması Paris'te imzalandı. mişini, nüfusunun yarıya yakınını kaybetti. Ordusu 30.000 kişi ile sınırlandı.



5



Haziran



BMM azasının deruhde edecekleri (üstlenecekleri) memuriyetler hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar no: 18. [Cmh]



Mebusluğa seçilen kişilerin memuriyetlerinin devam edip etmeyeceği konusunda Ankara valiliği, Eskişehir mutasarrıflığı ile Erzurum valiliğinden gönderilen tezkereler; Niğde mebusu Abidin Beyle arkadaşlarının takriri üzerine Layiha Encümeni konunun İcra Vekilleri Heyeti'nin teklifi ile BMM'de görüşülmesi gerektiğine karar vermiştir. Encümen mazbatası kabul edilmiştir.



5



Haziran



Hizmeti vataniye tertibinden maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Maaş tahsisi, Harbiyye Nezareti müsteşarı merhum Düstur İbrahim Ethem Paşa'nın mahdumu ile zevcesine ya- Tertip 2, Cilt 12, pılmıştır.



"… ne İngiliz siyaseti, ne İngiliz himayesi! Yaşasın HM Türkiya bağımsızlığı! Bağımsızlık, kan pahasına alınır bir nimettir, can tende iken verilmez."



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 11.



s.96.



1920 Yılı



333



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Haziran



Ankara, Karabekir'in ısrarı üzerine Doğu'da bir saldırı hazırlığına girişilmesine karar verdi.



Amaç, Doğu'da üç ili kurtarmak ve Bakü ile Erzurum TİH; KSG arasında Ermenistan engelini kaldırmaktır. Doğu Cephesi Komutanlığı, 7 Haziran'da Erzincan, Erzurum ve Van'da seferberlik ilan etmiştir. Onbeşinci Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa, Doğu Cephesi Komutanı yapılmıştır. Erzurum, Erzincan ve Van'da 1889-1900 doğumlular silahaltına alınmaya başlanmıştır.



6



Haziran



İstanbul Birinci Divanı Harbi Örfi, Kuvayı Milliye önderlerinden bir grubu daha idama mahkum etti. [Osm]



"Kuvayı Milliye adı altında çıkarılan fitne ve fesadın KSG tertipçisi ve teşvikçisi olmak" suçuyla idama mahkum edilenler şunlar: Albay İsmet Bey, Ankara Müftüsü Rıfat Efendi, İsmail Fazıl Paşa, Meclis İkinci Başkanı Celaleddin Arif Bey, Hamdullah Suphi Bey, Eğitim Bakanı Rıza Nur Bey, Şeriye Bakanı Mustafa Fehmi Efendi, Albay Selahattin, Fahrettin, Abbas Hilmi Beyler.. İdam cezaları padişah tarafından 15 Haziran'da onaylanacak. Aynı mahkeme Mustafa Kemal Paşa, Ali Fuat paşalarla, Kara Vasıf, Alfred Rüstem, Dr. Adnan Beyler ve Halide Edip Hanım ile Fevzi Paşa'yı da idama mahkum etmişti.



7



Haziran



BMM Reisi Mustafa Kemal Paşa, dahili ve harici meseleler hakkında beyanat verdi.



Mustafa Kemal Paşa Hendek-Gerede hattındaki bü- TBMM tün hareketlerin imha edildiği, Sivas-Tokat-Akdağ- ZC, Cilt II Zile bölgesinde ortaya çıkan hareketlerin bastırıldığı, Adana-Gaziantep bölgesindeki Fransızların tahliye edildiği, Kilis'te ufak bir Fransız kuvveti kaldığı, Batı Trakya'da Edirne'yi işgale teşebbüs eden Yunanlılara karşı tüm hazırlıkların yapıldığı, Ermeni zulmünden kaçan pekçok müslümanın sınırın bu tarafına iltica etmekte olduğu bilgisini vermiştir: "... her tarafta kemali sükun ve asayişle ahali işleriyle meşgul olmaktadır. Vaziyeti hariciyemiz pek iyi bir şekildedir efendim. Şayanı memnuniyet bir vaziyettedir. İnşallah yakında netayici maddiye istihsal ederiz efendim."



7



Haziran



Muvakkat Bir Temyiz Heyeti (yargıtay) Teşkiline Dair Kanun kabul edildi, Kanun No: 4. [Cmh]



BMM'nin 4 numaralı kanununun gerekçesinde, vilayet istinaf müddeiumumilikleriyle (savcılıklarıyla) diğer makamlardan gelen telgraflarda temyiz mahkemesine sevk ve irsali gereken ilamat ve evrakın inceleme mercii bulunmadığından bu konuda bir acil karar alınması gerektiği belirtilmektedir. Merkezi Sivas olmak üzere ve şeriye, hukuk, ceza ve istida dairelerinden mürekkep bulunmak üzere bir muvakkat temyiz heyeti teşkil olunmuştur. Her dairenin bir başkanı ve dört üyesi vardır. Bu temyiz heyetinin bir başmüddei umumi ve iki muavini bulunmaktadır. 22 Eylül 1920 tarihinde bu kanuna ek kanun layihası hazırlanmıştır.



TBMM ZC, Cilt II, s. 38-88); BCA: 30..18.1.1/ 1.12..13/ 19-500; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 12.



7



Haziran



Piyade ve Süvari Sınıflarından Mürekkeb Olmak Üzere Jandarma Müfrezeleri Teşkili Hakkında Kanun kabul edildi, Kanun No: 5. [Cmh]



Yurt savunması ve genel asayiş işlerinde kullanılmak üzere Milli Müdafaa Vekaleti'ne bağlı Seyyar Jandarma Müfrezesi kuran yasa, BMM'nin 5 numaralı kanunudur: "Müdafaai memleketin temini ve asayişi umumiyenin layıkiyle tesisi için Müdafaai Milliye Vekaleti'ne merbut olmak üzere jandarma müfrezeleri teşkil edilmiştir… bu müfrezelerin iaşe, ilbas, techiz ve teslihi hükümet tarafından temin edilecek olup, süvariler hayvanlarını kendileri tedarik etmeye mecburdurlar."



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 13.



334



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Haziran



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi Teşkiline Dair Kanun kabul edildi, Kanun No: 6. [Cmh]



İç ve dış yayın, propoganda, haberalma işleriyle uğraşacak Basın ve Haber Alma Müdürlüğü kurulmuştur: "Milli menafiimizin müdafaası hususunda silah kadar müessir olan siyaset ve fikir teşkilatının öteden beri ihmal edilmiş olması keyfiyeti pek çok fenalıklara sebep olmuş ve elan da olmakta bulunmuştur. Alelumum dahili ve harici neşriyat ve irşadat ve istihbarat işleriyle meşgul olmak ve bilcümle matbuat umuruna merci teşkil eylemek üzere Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi unvanı ile İcra Riyaseti'ne merbut bir müdüriyeti umumiye tesis edilmiştir."



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 15.



7



Haziran



16 Mart 1336/1920 tarihinden itibaren İstanbul Hükümeti'nce Akdedilen Bilcümle Mukavelat, Uhudat ve Sairenin Keenlemyekun Addi hakkında Kanun kabul edildi, Kanun No: 7. [Cmh]



İstanbul Hükümeti'nin 16 Mart 1920 tarihinden sonra yaptığı bütün işlemlerin yok hükmünde sayılmasına karar verilmiştir: "İstanbul'un işgali olan 16 Mart 1336 tarihinden itibaren Büyük Millet Meclisinin tasvibi haricinde İstanbulca akdedilmiş veya edilecek bilumum muahedat ve mukavelat ve ukudat ve mukarreratı resmiye ve verilmiş imtiyazat ve maadin ferağ ve intikalatı ve ruhsatnameleri ile mütarekeden sonra akdedilmiş muahedatı hafiye ve doğrudan doğruya ve bilvasıta ecanibe verilmiş maadin imtiyazatı ve maadin ferağ ve intikalatı ile ruhsatnameleri keenlemyekundur."



TBMM ZC, Cilt II, s. 126-132; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 16.



7



Haziran



İzmit livasında mülki taksimat değişikliğine illişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



İngilizler tarafından işgal edilmiş olan İzmit livası merkezinin Geyve'ye nakli ile Adapazarı, İznik, Karamürsel ve Kandıra kazalarının buraya bağlanmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 / 1.2..3/ 73-3.



8



Haziran



İcra Vekilleri Heyeti, 21 Temmuz 1914'te ilan edilmiş olan umumi seferberliğin fiilen devam ettiğine ilişkin 24 sayılı kararnameyi kabul etti. [Cmh]



Maliye Vekaleti, Osmanlı dış borç ve faizlerini ödemekten kurtulmak için 31 Mayıs'ta hükümetten bu yönde bir karar istemişti. 24 sayılı kararname metni şöyledir: "Maliye Vekaleti'nin 31 Mayıs 1336 tarihli ve 729 numaralı tezkeresi heyetçe ledelkırae İstanbul'un işgali ve tebliğ edilen sulhnamenin gayri kabili kabul şeraiti ihtiva etmesi gibi esbabı zaruruiyeden dolayı memaliki osmaniyenin her tarafında seferberlik fiilen devam etmekte olduğundan 21 Temuuz 1330 tarihinde ilan edilen umumi seferberliğe hitam bulmuş nazarile bakılamayacağı tahtı karara alınmıştır." 1914 seferberliği ile dış borçların ödenmesi durdurulmuştu. Umumi seferberlik, İstanbul'un işgal altında olması ve tebliğ edilen anlaşmanın da kabul edilemez olmasından dolayı devam ettirilmiştir. Böylece dış borçlar ve bunların fazilerinin ödenmesi yolu hukuken de kapatılmış olacaktır.



BCA: 30..18.1.1 /1.2..5/ 246-1; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 17; KSMK, s. 282.



8



Haziran



Dersaadet ve sair muharebatı münkati olmuş mahaller ahalisinden nüfus tezkeresi talebinde bulunacaklar hakkında yapılacak muameleye dair kararname kabul edildi, no: 27. [Cmh]



İstanbul ve haberleşme yapılamayan yerler halkından Tezkire-i Osmaniye talep edenlere ikametgah ilmuhaberi ile kimlik verilmesi kararlaştırılmıştır: "Dahiliye Vekaleti'nin 2 Haziran 1336 tarih ve 536 numaralı tezkeresi heyetimizce ledelmutaela Dersaadet ve sair muhaberatı münkati mahaller ahalisinden müceddeden veya tebdilen zıyaından tezkerei Osmaniye talebinde bulunacakların mukim bulundukları mahallerden getirecekleri ilmühaberler üzerine müsafereten kayıtları suretile tezkere itası ve keyfiyetin umuru Dahiliye Vekaletine tebliği karargir olmuştur."



Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 18.



1920 Yılı



335



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Haziran



Fransızlar, Karadeniz Ereğlisini işgal ettiler.



30 Mayıs tarihli 20 günlük geçici ateşkes anlaşması- KSG na uymayan Fransızların kömür bölgesinde iktisadi çıkarları var. Fransızlar 8 Mart 1919'da Zonguldak'ı işgal etmişti. Milli kuvvetlerin direnişi üzerine Fransızlar kasabayı 19 Haziran'da boşaltacaktır.



8



Haziran



Rıza Tevfik ve 14 arkadaşı Takibatın nedeni vatana ihanettir. hakkında kanuni takibat yapılmasına karar verildi. [Cmh]



9



Haziran



Bir ayaklanmanın arefesinde olan Yozgat'ta sıkıyönetim ilan edildi. [Cmh]



Komutanlığa Ali Kılıç getirilmiştir. Dün şehir dışına TİH; KSG çıkan Çapanoğlu Celal Bey, "Halife Ordusu" adını kullanarak çevredeki hatırı sayılır kimselere mektuplar yazdı, onları Ankara Hükümeti'ne karşı ayaklanmaya çağırdı.



9



Haziran



Damat Ferit Paşa'yı ve yakınlarını öldürmek amacıyla gizli teşkilat kurmaktan idama mahkum edilenler. [Osm]



Hacim Muhittin Bey, Dramalı Rıza, Nuri, Remzi, TV, 3878; Tevfik Sükuti, Halil İbrahim beyler idama mahkum Vakit. edilmiştir. Karar 11 Haziran'da padişah tarafından onanacak ve adı geçen kişlerden ele geçirilebilmiş olanlar 12 Haziran'da asılacaktır.



10



Haziran



Tokat, Zile ve Yıldızeli'nde 1884-1893 doğumlular silahaltına çağrılmıştır. sıkıyönetim ilan edildi. [Cmh]



10



Haziran



Ayakbastı parasına ilişkin karar verildi.



BCA: 30..18.1.1 /1.2..9/ 245-24.



TİH; KSG



İstanbul'dan gelenlerin masraflarının karşılanmasında BCA: kullanılan ayakbastı parasının Bursa vilayetinin elin- 30..10.0.0 /49.320..1/ den alınmamasına karar verilmiştir. 421.



11



Haziran



İstanbul'un işgali ve İstanbul Hükümeti hakkında rapor sunuldu.



Rapor, İstanbul hükümetinin Anadolu'ya firar eden subayların ailelerini tutukladığı, İngilizlerin İstanbul civarını savaş bölgesi ilan ettiği, veliaht ve Abdulhalim efendinin firar etmek istediği ile ilgilidir.



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..2 /2452.



12



Haziran



Ankara Valisi Yahya Galib'in (Kargı) azline karar verildi. [Cmh]



Yahya Galib (Kargı) Ankara Valiliği'ne 6 Mayıs 1920 tarihinde atanmıştı. Yahya Galip Bey, Ankara Valisi Muhittin Paşa 19 Eylül 1919'da KeskinSungurlu arasında yakalanıp Sivas'a götürülünce halk tarafından vali vekilliğine seçilmiş, daha sonra Heyeti Temsiliye ve Ankara halkı, İstanbul Hükümeti'nin Ankara Valiliği için yaptığı atamaları kabul etmemişti.



BCA: 30..18.1.1 /1.2..10/ 71-5.



13



Haziran



Yozgat, Çapanoğulları'nın eline geçti.



Yozgat'ın Padişah'a bağlı derebeyleri olan Çapano- TİH; KSG ğulları, çevreden topladıkları kuvvetlerle Köhne bucak merkezini (Sorgun) bastılar. Yozgat isyanı, Çerkez Ethem'in kumanda ettiği seyyar birliklerce (Kuvayı Seyyare) 23 Haziran'da bastırılabilecektir.



14



Haziran



Telgraf muhaberatının mühim ve müstacel mevadda hasrı hakkında kararname kabul edildi, no: 31. [Cmh]



Telgraf haberleşmelerinin uzun metinlerle yapıldığı ve bu nedenle acil olan telgrafların geciktiği anlaşıldığından, yazışma ile yapılması icab eden hususları uzun telgraflarla sağlayanlardan tazminat alınmasına karar verilmiştir: "Umuru Dahiliye Vekaletinin 10 Haziran 1336 tarih ve 684 numaralı tezkeresi ledelkırae şu sıralarda teati olunan telgraf muhaberatının mutavvel ibarelerle yazıldığı anlaşıldığından mesaili gayri mühimme ve müstacelenin telgraf hatlarına tahmili müraselatı müstacelenin tehirini mucip olacağından tahriratla yazılması icap eden mevaddı mutavvel telgrafnamelerle keşide edenlerden tazminatı naktiye ahzi karargir olmuştur."



336



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 1.2..13/ 168-1; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 19.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



14



Haziran



Hükümet, Çorum ve bağlı ilçelerdeki mal sandıklarıyla Ziraat Bankası şubelerindeki paraların Ankara'ya gönderilmesini emretti. [Cmh]



14



Haziran



Mevcudu 2.000'i bulan Kuvayı İnzibatiye, İzmit'te, 900 silahlıdan ibaret milli müfrezelere karşı saldırıya geçti.



Erlerinin nöbet tutmaya bile yanaşmadığı Kuvayı İn- KSG zibatiye yenilmiş; bazı birlikleri Kuvayı Milliye safına geçmiştir.



14



Haziran



Malta'da mevkuf bulunanların muhtacı muvaenet ailelerine maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Menafii Aliyyei Vataniye hilafına fiil ve hareketlerinden dolayı Malta'da mevkuf bulunanların maaşlarının katı ve muhtacı muvaenet ailelerine maaş tahsisi hakkındadır.



14



Haziran



21 Ramazan 1327 (6 Ekim 1909) tarihli Küçük Zabit Mektebi Nizamnamesi'nin 20. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



Küçük Zabit Mektebi Küçük Zabıt-i İptidai Mektebi Düstur Nizamnamesi Düstur 2. Tertip, Cilt 1, s. 790'da ya- Tertip 2, Cilt 12, yımlanmıştır.



8 Muharrem 1309 (14 Ağustos 1891) tarihli mukavelenameye müzeyyel madde ve ol babda irade seniyye yayımlandı. [Osm]



Sözleşme, Kadıköy ve Üsküdar ile Boğaziçi'nde Düstur Anadolu cihetinin havagazı ile tenviri imtiyazına da- Tertip 2, Cilt 12, irdir.



14



14



Haziran



Haziran



Açıklamalar



Kaynak TİH; KSG



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.98.



s.99.



s.100.



Posta ve Telgraf memurları Posta ve Telgraf memurlarıyla sürücülerin mahrumi- BCA: ile sürücülerine ilişkin yetten korunmaları ile istihkaklarının karşılanması 30..18.1.1 /1.2..15/ karar alındı. [Cmh] için gereken projenin hazırlanması istenmiştir. 134-1



14



Haziran



Ayıntab'daki Osmanlı Ban- Ayıntab'daki Osmanlı Bankası'nda memur kalmadıkası'nın varlıklarına ilişkin ğından kasalarda mevcut her türlü tahvil ve diğer karar verildi. [Cmh] emanetlerin Maliye Vekaleti'ne verilmesi ve diğer mevcutların Mal Sandığı'nda korunması kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 1.2..11/ 130-1.



14



Haziran



Karadeniz bölgesindeki bütün itilaf devletleri memur ve subaylarının tutuklanmasına karar verildi. [Cmh]



Sivas bölgesindeki karışıklığın Karadeniz kıyılarından idare edildiği anlaşıldığından bu yerlerdeki bütün itilaf devletleri memur ve subaylarının tutuklanması kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /1.2..14/ 90-32.



14



Haziran



Erzurum Valisi Ahmed Reşid Paşa azledildi. [Cmh]



Erzurum valisi "yetersizliğinden dolayı" azledillerek, BCA: 30..18.1.1 emekliye sevkedilmiştir.



Konya'da bir nahiye kurulmasına karar verildi. [Cmh]



Konya'da merkezi Zıvarık olmak üzere 9 köyden ku- BCA: 30..18.1.1 rulu bir nahiye teşkil edilmiştir.



15



Haziran



/1.2..12/ 71-6.



/1.4..15/ 73-8



1920 Yılı



337



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Haziran



Mahkum ve mevkuf bulunan eşhasın hidematı vataniyelerinin ifasını temin ve teshil için tahkikat ve muhakemelerinin tecili hakkında kararname kabul edildi, no: 41. [Cmh]



Tutuklu ve hükümlülerin tahkikat ve muhakemelerinin uzatılması ve işe yarayanların vatan hizmetinde bulunmak üzere askere alınmaları kararlaştırılmıştır. 12 Eylül 1920 tarihli kararname cepheye gönderilmek üzere hapishanelerden çıkarılan mahkum ve tutukluların asayişe uymamaları sebebiyle 15.6.1336 tarih ve 41 numaralı kararnameyi iptal etmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.3..3/ 30-1; 30..18.1.1/ 1.11..1/302; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 20.



16



Haziran



Ebniye-i Seniyye (Padişah Binaları) İdaresi Teşkilatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Ebniye-i Seniyye İdaresi'nin Hazine-i Düstur Hassa-i Şahane Müdüriyeti Umumiyyesi'ne rabt ve Tertip 2, Cilt 12, ilhakı hakkındadır.



Tedavülden kaldırılacak meskukatı mağşuşanın (karışık madeni para) temdidi tedavülü (dolaşımının uzatılması) hakkındaki kanuna müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



2 Rebiülevvel 1336 (16 Aralık 1917) tarihli kanun, Düstur Tertip 2, 12 Mart 1916 tarihli kanuna müzeyyeldir.



24.11.1335 tarihli Kararname'ye göre Sıkıyönetim Mahkemelerinin, savcı ve sorgu hakimi bulundurulmaksızın kurulması kararlaştırılmıştır. 23 Haziran 1920 tarihli bir başka belge Müdafaa-i Milliye tarafından teklif edilen Sıkıyönetim Mahkemesi'nin lağvedilmesi ile yeni bir Sıkıyönetim Mahkemesi'nin kurulması hakkındadır.



16



Haziran



s.102.



Cilt 12, s.103.



16



Haziran



Örfi İdare Mahkemelerinin kurulma usulüne ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



16



Haziran



Yemenli milletvekillerinin Yemenli milletvekillerinin Türkiye Büyük Millet BCA:30..1 Türkiye Büyük Millet Mec- Meclisi'ne katılmalarının bayramdan sonraki ilk top- 0.0.0 /258.737.. lisi'ne katılmaları. lantıda görüşüleceği belirtilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.3..1/ 53-1; BCA: 30..18.1.1 /1.3..6/ 53-2.



1/4361



17



Haziran



Nuri Bey (Conker), Ankara Yahya Galip Bey, valilik görevinden 12 Haziran'da KSG; Ankara İl Valiliği görevine başladı. ayrılmıştı. Yıllığı [Cmh] 1967, s. 10.



17



Haziran



İstanbul-Bahçeköy'deki Orman Mektebi'nin tahliyesinin gerektiği bildirildi. [Osm]



Tahliye, açıkta bulunan Rum muhacirlerinin iskanı için istenmektedir. 19 Temmuz 1920 tarihli belge Rum Patrikhanesi ile İngiltere Sefarethanesi'nin müracaatı üzerine Bahçeköy ve Ayazağa köylerine teftişe giden Müfettiş Seyfi'nin harcırahına ait tezkire suretini içermektedir.



BCA: 272..0.0.74 /71.3..7; 272..0.0.60 /5.2..1.



18



Haziran



Umuru Adliye Vekaleti'nin intihabı memurin nizamnamesi kabul edildi. [Cmh]



8 maddeden oluşan nizamnamenin ilk üç maddesi şöyledir: "1) Mertebei saniye memuriyeti müsteşarın tahtı riyasetinde olmak üzere dört, BMM adliye encümeninden alınacak iki zatla İstinaf Reisi ve adliye müfettişinden mürekkep bir encümen tarafından intihap olunur. 2) İşbu encümen azasından beş zatın huzurile akti içtima edebilir ve bu babdaki mukarreartını ekseriyeti mutlaka ile ittihaz eder; 3) İttihaz olunan mukarrerat umuru adliye vekaletile BMM reisinin tasdikına iktiran ettikten sonra meriyülicradır."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 21.



338



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Haziran



Zabıtai Adliye tebliğ memurlarının sureti tefriki hakkında nizamname kabul edildi. [Cmh]



Nizamname, adli zabıta tebliğ memuru olarak ayrılacak jandarmaların istihdamına ve ücretlendirilmesine ilişkindir: "Tahsisatını jandarma bütçesinden fakat adliye memurlarıyla birlikte maliyeden almak üzere her kaza müddei umumisi emrinde üç, her liva müddei umumisi emrinde dört, ve her vilayet merkez müddei umumisi emrinde kezalik üç jandarma istihdam olunacaktır. İşbu jandarmalar okuryazarlardan olmak üzere umum jandarma kumandanının emriyle derhal tefrik edilecektir... zabıtai adliye memurlarından süvariler vazife ile harice çıktıkları zaman yevmiye otuz ve piyadeler yevmiye yirmi kuruş ayrıca ücret alırlar... zabitei adliyeye tefrik olunan jandarmalar hiçbir sebep ve bahane ile vezaifi sairede istihdam edilemezler."



BCA: 30..18.1.1 /1.3..4-5; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 22.



18



Haziran



Ankara Büyük Millet Meclisi Postanesi ve Ankara Büyük Millet Meclisi Telgrafhanesi ibaresile hakkedilecek mühürlerin istimali hakkında kararname kabul edildi, No: 62. [Cmh]



Posta ve telgraf müdüri umumisinin Büyük Millet Meclisi telgrafhanesinde muvakkaten adi ve taahhütlü mektup kabul edilmesi ve "Ankara Büyük Millet Meclisi Postanesi" ve "Ankara Büyük Millet Meclisi Telgrafhanesi" ibareleriyle bu merkez adına hakkedilecek mühürlerin istimali hakkındaki teklif uygun görülmüştür.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 23.



18



Haziran



Muhaberatı askeriyede olduğu gibi muhaberatı mülkiyede de elkap kullanılmaması hakkında kararname kabul edildi, No: 65. [Cmh]



Askeri haberleşmede olduğu gibi mülki haberleşme- BCA: 30..18.1.1 de de sanların kullanılmaması kararlaştırılmıştır.



Zonguldak'ın müstakil liva halinde idaresine karar verildi. [Cmh]



Aynı tarihte Lazistan, Isparta ve Burdur livaları da BCA: 30..18.1.1 müstakil hale getirilmiştir.



18



18



Haziran



Haziran



/ 1.4..7/ 13-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 24.



/1.4..6/ 73-6.



Garp Cephesi Kumandanlı- Aynı tarihte bazı askeri birliklerin doğrudan doğruya Nutuk; ğı'na Ali Fuat Paşa tayin Garp Cephesi Kumandanlığı'na bağlanmasına da ka- BCA: 30..18.1.1 edildi. [Cmh] rar verilmiştir. /1.3..19.



18



Haziran



Büyük Millet Meclisi Heyet-i Vekilesi ile görüşmek üzere Anadolu'ya gelecek yabancılar. [Cmh]



18



Haziran



Garbikaraağaç Müftüsü Hüseyin Hilmi Bey'in mebus olmasından dolayı müftülüğe vekalet etmemesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararı. [Cmh]



18



Haziran



Anadolu'daki Ermenilerin serbestçe gezip dolaşmalarına imkan verilmemesi istendi. [Cmh]



18



Haziran



Büyük Millet Meclisi Heyet-i Vekilesi ile görüşmek BCA: üzere Anadolu'ya gelecek yabancıların Mudanya ve 30.18.1.1/ Antalya iskelelerinden kabul edilmesine karar verildi. 1.3.20 BCA: 30..18.1.1 /1.2..19/ 56-1.



Karara gerekçe olarak Ermenilerin yabancılar tara- BCA: 30..18.1.1 fından silahlandırılması gösterilmiştir. /1.4..10/ 94-1.



Erzurum ve çevresindeki Karar, 15. Kolordu Kumandanlığı'nın gördüğü lüzum 1305 ile 1316 arası doğumlu üzerine alınmıştır. olanların silah altına alınmalarına karar verildi. [Cmh]



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1 /1.4..8/ 56-2.



339



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Haziran



Büyük Millet Meclisi Telg- Bu merkez adına mühür kazdırılmasına da karar ve- BCA: 30..18.1.1 rafhanesi'nde mektup kabul rilmiştir. /1.4..4/ edilmesine karar verildi. 164-1. [Cmh]



19



Haziran



Yunanlılar Çanakkale'ye asker çıkardı.



Yunanlılar bu kuvveti 13 Kasım 1920'de geri çekmiş- KSG lerdir. İngilizler ise Çanakkale'yi 23 Eylül 1923'te boşaltacaktır.



19



Haziran



Osmanlı İtibarı Milli Bankası Nizamnamesinin hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Karar, Osmanlı İtibarı Milli Bankası'nın 7 Rebiülevvel 1335 (1 Ocak 1917) tarihli Nizamnamesinin 49, 68 ve 121. mevaddı muaddelesiyle 56. maddesine müzeyyel fıkra ve ol babda iradei seniyyedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.103.



19



Haziran



Emniyet Müfettişliği teşkilat ve vezaifine mütedair nizamnameye müzeyyel nizamname yayımlandı. [Osm]



Nizamname, Hudud kapıları ile demiryolu muvakkıflarında ve iskelelerde Emniyet Müfettişliği teşkilat ve vezaifine mütedair 22 Şaban 1333 (5 Temmuz 1915) tarihli nizamnameye müzeyyeldir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.105.



19



Haziran



İngilizlerin yaptığı propagandanın tekzibi için durumun Propaganda Müdüriyeti'ne havalesine karar verildi. [Cmh]



Propoganda Türkler'in İngilizlerle birlikte Bolşevik- BCA: 30..18.1.1 ler aleyhinde ittifak edecekleri şeklindedir. /1.2..16/ 431-1.



20



Haziran



Irak'ın İngiliz mandası altı- Milletler Cemiyeti, Irak'ın İngiliz manda yönetimi al- TKSK, s. 109. na konulduğu Bağdat'ta ya- tına alınmasını 25 Nisan'da kabul etmişti. pılan bir açıklamayla ilan edildi.



21



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Eskişehir'de Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa ile görüştü.



20. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa, Batı Cephesi KSG Komutanlığı'na 18 Haziran'da getirilmişti. Bu günlerde cephedeki kuvvet durumu şöyle: Kuvayı Milliye: 118 subay, 5608 er; düzenli ordu: 143 subay, 4390 er.



21



Haziran



Çopur Musa ayaklanması başladı.



Afyonkarahisar'da askerleri kaçmak için ayartan ve Nutuk halka askere gitmemelerini öğütleyen Çopur Musa, Çivril'i basmıştır. Gönderilen kuvvetler karşısında kaçıp Yunan ordusuna katılmıştır.



21



Haziran



İtalyanlar, 24 Mart 1919'dan beri işgal altında tuttukları Fethiye'yi boşalttılar.



22



Haziran



Yunanlılar Milne Hattı'nYunanlılar, üç tümen ile iki koldan Akhisar-Soma Nutuk dan genel saldırıya geçtiler. yönünden; iki tümen ile Salihli yönünden; bir tümen ile de Aydın cephesinden saldırdılar. 24 Haziran'da Kırkağaç, Soma ve Sultanhisar'da Yunanlıların eline geçti. 25 Haziran'da Alaşehir ve Bigadiç Yunanlılar tarafından işgal edildi. 30 Haziran'da Balıkesir, 2 Temmuz'da Kırmasti (Mustafakemalpaşa) ve Karacabey işgal edildi. Yunanlılar Bursa'ya kadar gelirken, ulusal birlikler Eskişehir'e dek çekilmiştir. Bu sırada İngilizler, Mudanya, Karamürsel ve Bandırma'ya birer birlik çıkarmıştır. Yunanlılar, 1 Temmuz'da Edremit, Karacabey, Lapseki, Biga, Çan, Yenice, Gönen, Havran kasabalarını işgal etti. Ertesi gün Yunanlılar Manyas, Karacabey, Ayvacık, Bayramiç, Ezine, Kirmasti, Gönen ve Susurluk'u işgal etti. 3 Temmuz'da Nazilli ve Salihli Yunanlıların eline geçti. Aynı gün Boğaziçi'nde Beykoz Yunanlılar tarafından işgal edildi.



340



Yönetim Zamandizini



KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Haziran



Doğu Cephesi Kumandanı Karabekir, Ankara Hükümeti'nin önceki gün aldığı karara uyarak Doğu seferinin ertelendiğini birliklerine duyurdu.



Ankara, Doğu seferini, barış konferansı kararlarının TİH; KSG tam belli olmadığı, Sovyetlerle ilişkilerin ne olacağının açıklığa kavuşmadığı ve bu seferin İtilaf Devletleri'yle ABD'nin düşmanlığını çekeceği gibi gerekçelerle ertelemiş bulunuyor.



23



Haziran



Trabzon Valisi Hamit Bey, Ankara, Hamit Bey'in İttihatçılarla işbirliğinden kuş- MV, s. Mustafa Kemal Paşa’nın kulanıyordu. İstenen uzlaşma sağlanınca, Hamit Bey 398. çağrısı üzerine, üyesi olduğu 26 Eylül'de yeniden eski görevine atanacaktır. TBMM'ye katılmak üzere görev yerinden ayrıldı. [Cmh]



23



Haziran



30 çadırın Kalei Sultaniye Muhacirin Memurluğu'na teslimine karar verildi. [Osm]



Çadırlar Kalei Sultaniye'de Çanakkale Savaşı nede- BCA: 272..0.0.14 niyle açıkta kalan ailelere dağıtılacaktır. /75.23..22.



25



Haziran



Mahalli asayişi temin için 1310'dan 1315 tevellütlüye kadar olan efradın silah altına alınması hakkında kararname kabul edildi. [Cmh]



Mükellefiyeti askeriye kanununun seksen dördüncü maddesinin verdiği yetkiye dayanarak mahalli asayişin sağlanması amacıyla alınan karar, 3. (Sivas) ve 12. (Konya) Kolordularla, 56. (Bursa) ve 61. (Balıkesir) Fırkalar dahilinde bulunan bölgeleri kapsamaktadır. Masraf olarak iktiza eden bir milyon liranın iki ay içinde yetkisi ayrıca meclisten alınmak üzere müdafaai milliye tahsisatı fevkaladesi olarak harcanması için Müdafaai Milliye ve Maliye vekaletlerine yetki verilmiştir.



25



Haziran



İstanbul Hükümeti, bir kararname ile Kuvayı İnzibatiye'yi dağıttı. [Osm]



18 Nisan tarihli bir kararname ile kurulup İzmit- KSG Adapazarı yöresinde milli kuvvetler üzerine sürülen Kuvayı İnzibatiye, yapılan çarpışmalarda bozguna uğramış, erlerin bir kısmı saf değiştirmiş, 10 Haziran'da General Milne, bu kuvvetlerin silahsızlandıırlmasını isteyince, 17 Haziran'da gemilerle İstanbul'a taşınmıştı. Kuvayı İnzibatiye erleri, gönüllü sıfatıyla Jandarma Genel Komutanlığı'na bağlandı.



26



Haziran



İdarei örfiye divanı harplerinin sureti teşekkülü hakkında kararname kabul edildi, no: 39. [Cmh]



İdarei örfiye divanıharplerinin 18 Eylül 1919 tarihli idarei örfiye kararnamesine göre kurulmasında çeşitli güçlüklerle karşılaşıldığından, 1919 tarihli kararname hükümlerine göre müddei umumi ve müstantık bulundurulmaksızın kurulmasına karar verilmiştir.



26



Haziran



Terekattan (ölen bir kimsenin bıraktığı mal) çıkan altın ve gümüşün Ziraat bankalarına tevdii ve orada saklanması hakkında kararname kabul edildi, no: 46. [Cmh]



26



Haziran



İcra Vekilleri Heyeti, İranFırat arasını Elcezire Cephesi olarak belirleyip komutanlığına Nihat Paşa'yı atadı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.2..18/ 56-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 25.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 26.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 27.



Cephe Musul, Bitlis, Diyarbakır, Mamuratülaziz livaları ve Urfa, Hakkari sancaklarını kapsamaktadır. Geniş yetkilerle donatılmış olan Nihat Paşa Ankara'dan hareket etti. Fırat-Toroslar arası da Adana cephesi olarak kabul edildi. Adana Cephesi Komutanlığı'na ise Selahattin Adil Bey atandı. Batı Cephesi Komutanlığı'na atanmış olan Ali Fuat Paşa, yarın trenle Ankara'dan Eskişehir'e hareket edecek.



1920 Yılı



KSG; BCA: 30..10.0.0/ 45.291..4/ 384.



341



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Haziran



Bazı subayların, 15. Kolor- Bu subayların Büyük Millet Meclisi'nin teklifini Rus du Kumandanlığı'nca nakdi Sovyet Hükümeti'ne ulaştırdıkları ve bu hususta bilgi mükafatla taltiflerine karar elde ettikleri belirtilmektedir. verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.3..2/ 431-2



26



Haziran



Nikahtan evvel muayene Evleneceklerin nikahtan önce, eskiden olduğu gibi usulünün devam ve tarzı ic- doktor muayenesinden geçmelerine karar verilmiştir. rası hakkında kararname kabul edildi, no: 48. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.3..10(198 -1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 28.



26



Haziran



Maliye Vekaleti'yle Ankara Söze konu olan sekiz madde Maliye Vekaleti tarafınBank-ı Osmani arasında ka- dan Bank-ı Osmani adına yapılacak muamelelerin rarlaştırılmış olan sekiz yürütülmesine ilişkindir. madde kabul edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.3..7/ 130-2.



27



Haziran



Kutbeddin Efendi'nin mahdumuna hizmeti vataniye tertibinden maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kutbeddin Efendi, Bandırma'da şehiden vefat eden Düstur Tertip 2, jandarma mülazımlarındandır. Cilt 12, s.105.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.106.



27



Haziran



Jandarma efradına maktuan Kararname, iaşe bedelinin rayici beldeye tevfikan itaverilmekte olan iaşe bedeli sı ve teferruatı hakkındadır. hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



27



Haziran



Jandarma bütçesine tahsisa- 1336 senesi için Jandarma bütçesine 100,000 lira ek- Düstur Tertip 2, tı fevkalade ilavesi hakkın- lenmiştir. Cilt 12, da kararname yayımlandı. s.107. [Osm]



27



Haziran



9 Zilhicce 1333 (18 Ekim 1915) tarihli nizamnameye müzeyyel nizamname yayımlandı. [Osm]



1915 tarihli nizamname emrazı zühreviyenin meni Düstur Tertip 2, sirayeti hakkındadır. Cilt 12, s.108.



27



Haziran



İstanbul'un bazı semtlerindeki hava-i hattın kabloya geçirildiği hakkında rapor verildi. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /38.51..1/ 34E490.



28



Haziran



Osmanlı Anonim Elektrik Şirketi'nin tarifelerini artırmak gayesiyle tanzim edilen ek mukavelename hakkında yazışmalar. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /25.13..10/ 34E114.



29



Haziran



Mağdurini siyasiyyeden Mustafa Nafiz Efendi'ye hizmeti vataniye tertibinden maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



342



Yönetim Zamandizini



29 Eylül 1920 tarihli kararname ile Mustafa Nafiz Düstur Tertip 2, Efendi'nin maaşı 800 kuruşa yükseltilmiştir.



Cilt 12, s.109; 281.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Haziran



Musakkafat Vergisi Kanunu'nun sureti tatbiki hakkındaki 24 Receb 1328 (1 Ağustos 1910) tarihli nizamnamenin 85. maddesinin 4. fıkrasını muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



Musakkafat Vergisi'ne mahsus ana defterinin sureti kayd ve muhafazasına dair 8 Cemaziyelevvel 1331 (15 Nisan 1913) tarihli nizamnamenin 36. maddesinin son fıkrasını muaddel nizamname de aynı tarihte yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.110-111.



29



Haziran



Şirketi Hayriye nizamnamei dahiliyesinin 6. maddei muaddelesi ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



29



Haziran



Divanı Temyizi Askeriye'nin ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Divanı Temyizi Askeriye'nin vezaifinin Adliyye-i Askeriye Dairesine merbuten teşkil olunacak Heyeti Temyiziye tarafından ifasına karar verilmiştir. Kararnamenin 2. maddesine müzeyyel fıkra hakkında kararname 27 Ağustos 1920'de yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.113; 188.



29



Haziran



Eşyanın sefainden ihracına ve gümrük resminin ifasına dair nizamname hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, eşyanın sefainden ihracına ve gümrük resminin ifasına dair olan Nizamnamenin 2 Safer 1328 (13 Şubat 1910) tarihli 9. maddei kaimesi mucibince alınacak cezai nakdilerin fazlayı zahire çıkaranlara itası hakkındadır. Söz konusu nizamname 25 Cemaziyelevvel 1327 (14 Haziran 1909) tarihlidir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.115.



29



Haziran



İkibuçuk ve bir kuruşluk evrakı nakdiye ihracı hakkındaki kanunun 2. maddesini muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



29 Rebiülahir 1335 (22 Şubat 1917) tarihli kanun Düstur Tertip 2, Düstur Tertip 2, Cilt 9, s. 193'te yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.112.



Cilt 12, s.115.



29



Haziran



Usat (asiler) tarafından emval ve eşyası gaspedilen memurin ve ahaliye tazminat verilmeyeceği hakkında kararname kabul edildi, no: 49. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, isyancılar tarafından mal ve eşyası gasp edilen memurlara ve halka tazminat verilemeyeceğini kararlaştırdı. Kararda sırf Bolu'da gaspedilen malların tutarının 7.280.000 kuruş, subay ve erlerin mal ve askeri eşya kayıpları tutarının ise 4.237.411 kuruş olduğu belirtildi.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 29.



30



Haziran



25. Kolordunun ilgası hak- Kararname, "25. Kolordunun ilgasıyla Dersaadet'te kında kararname yayımlan- mürettep bir fırka teşkili ve kuvvei inzibatiye gönüllü dı. [Osm] efradının tedricen terhisi hakkındadır." İstanbul Hükümeti, merkezi İstanbul'da bulunan 25. Kolorduyu lağvetmiş ve 25 Haziran’da lağvedilen Kuvayı İnzibatiye'nin erlerini tedricen terhis etmeyi kararlaştırmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.115.



30



Haziran



Kuvayı Milliye'nin iaşesi için halktan toplanan yardımlar hakkında karar alındı. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, Kuvayı Milliye'nin iaşesi için BCA: halktan toplanan yardımların halkı sıkmayacak şekil- 30..18.1.1 /1.3..14/ de sağlanmasını istemiştir.



Mebus harcırahlarına ilişkin karar alındı. [Cmh]



Belge, Vilayetlerden mebus seçilip İstanbul'a giden- BCA: lerin harcırahlarının seçim kurullarınca ödendiği, İs- 30..10.0.0 tanbul'dan Ankara'ya gelenlerin masraf ve harcırahla- /4.23..3/53. rı konusunun Maliye'ye sorulması hakkındadır.



30



Haziran



105-1.



1920 Yılı



343



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Haziran



Kuvayı Milliye efradı tarafından ika olunan suçların mercii muhakemesi hakkında kararname kabul edildi, sayı: 51. [Cmh]



Dahiliye Nezareti'nin bir sorusu üzerine İcra Vekilleri Heyeti, Milli Müdafaa emrindeki bütün kuvvetleri asker sayarak, Kuvayı Milliye erlerinin işledikleri suçların da askerler gibi işlem göreceğini kararlaştırdı. İcra Vekilleri Heyeti, asker olmayan Kuvayı Milliye mensuplarının adli mahkemelerde muhakeme edilmelerine karar vermiştir.



BCA: 30..18.1.1 / 1.3..13/ 24-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 30.



1



Temmuz Ankara Cebeci'de Subay Adayları Talimgahı açıldı. [Cmh]



2



Temmuz Urfa'ya bağlı Akçakale Fransız işgalinden kurtarıldı.



3



Temmuz Düşman ilerlemesi karşısında ne gibi tedbirler alındığını soran önerge üzerine Mustafa Kemal Paşa, BMM'nin gizli oturumunda bir konuşma yaptı.



Mustafa Kemal Paşa, Batı 'da 1500-3500 kişinin 100 GCZ, Cilt kilometrelik cepheyi savunamadığını, gerilla savaşı I, s. 52. verildiğini söyledi. Bolşevik olmayacaklarını, ancak Bolşeviklerle birlik olunacağını anlatan Mustafa Kemal Paşa, silah ve cephane olmadığı için genel seferberlik ilan edemediklerini, Türkiye'de milletlerin kendi kaderlerini tayin sorunu olmadığını, çünkü Türk, Kürt, Laz, Çerkez gibi İslam milletlerinin gönüllü bir birlik içinde bulunduğunu da söyledi.



3



Temmuz Lazistan mebusu Osman Nuri Bey'in Düzce isyanı üzerine yazısı BMM'de okundu.



Osman Nuri Bey, Düzce isyanının Damat Ferit'in TBMM parçalama gayretinden ileri gelmekle birlikte, derin ZC, Cilt II. toplumsal sebeplere da dayandığını, devletin halka yaptığı zulmün halkta kin yarattığını bildirdi, demokratik esaslara göre yapılacak düzenlemede artık geç kalınmamasını istedi.



3



Temmuz Aydın Cenub Cephesi Heyet-i Merkeziyesi bir istekte bulundu.



İstek, Demirci Mehmet Efe liderliğinde teşkilatlanan Nazilli cephesine silah yardımı yapılması ve buradaki kuvvetlerden başka yerlere kuvvet kaydırılmaması hakkındadır.



3



Temmuz Efrada bir nefer tayini zam- Ertesi gün de yazıca efrad ve küçük zabitanın iaşesi TBMM ZC, Cilt II. mı hakkında layiha sunuldu. hakkında layiha sunuldu.



4



Temmuz Sansür Hakkında Heyeti Mebusların yazacağı mektupların mebusan arasından TBMM Umumiye Kararı, Karar no: sırayla seçilecek olan üç kişi tarafından sansür edil- ZC, Cilt II; Düstur, 19. [Cmh] mesine karar verilmiştir.



Ordunun subay ihtiyacını karşılamak için talimgahın TİH; KSG birinci devresine İstanbul Zabitan Mektebi öğrencileri, ikinci devresine idadilerin son sınıf öğrencileri, üçüncü devreye de idadilerin ikinci sınıf öğrencileri alınıyor. İlk mezunlar Ekim'de verilecek. KSG



BCA: 30..10.0.0 /54.354..3/ 493



Tertip 3, Cilt 1, s. 11.



4



Temmuz BMM gizli oturumunda ülkenin savunma kaynakları ve araçları tartışıldı.



4



Temmuz Fransızlar Adana'da sıkıyö- Yarından başlayarak şehirde silahla dolaşmak yasak, KSG netim ilan etti. kahveler 6 Temmuz öğleye kadar kapatılacak, bu tarihten sonra da ancak 12-17 arası açılabilecek, halk en geç saat 22.00'da evine kapanmış olacak, izinsiz hiçbir toplantı yapılamayacak.



344



Yönetim Zamandizini



İlgili komisyon, genel bir seferberlik ilanına imkan GCZ, Cilt olmadığını açıklamıştır. Orduyu iyileştirmek ve ka- I, s. 76-86. çak olaylarını önlemek için çareler tartışılmış; zenginlerin de askerlik yapması, köylülerin eşraf için ölmeyi reddedişi, kuvvetin halka verilmesi, Kuvayı Milliye'nin ordu düzenine sokulması gibi konular üzerinde durulmuştur.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Temmuz Gayri müstehak (haksız) ve na ehil (ehliyetsiz) tayin edilen memurlar hakkında istizah takriri (soru önergesi) verildi. [Cmh]



Önerge Yozgat mebusu Ahmet beyle arkadaşları ta- TBMM rafından verilmiştir: "Bilumum memurların ve ZC, Cilt II. bettahsis rüesayı memurini Dahiliye ve sairenin azil ve nasbında adil ve hakka ve hususile vukuf ve ihtisasa fevkalade riayet edilmek lazım gelirken tevhidi vezaif ve menasıbda bu noktai esasiye müraat olunmadığı ve bazı zevatın haizi vukuf ve ihtisası olmadıkları halde bazı vazife ve memuriyetlere tayin edilmekte olduğu kemali teessürle haber alınmaktadır... şimdiye kadar bu tarzda vuku bulmuş olan tayinlerin keenlemyekün hükmünde addile zevatı mumaileyhimin vazifelerine nihayet verilmesi ve kendilerinin mesleki sabıklarına iadesini.. teklif ederiz." Önergeye Dahiliye Vekili Cami Bey cevap vermiştir. Görüşmelerde idare memurluğu, uzmanlığın önemi, memurların atanması, eğitimsizlik üzerine önemli tartışmalar yapılmıştır. Yapılan oylama sonunda önerge içeriği dikkate alınmamıştır.



5



Temmuz Bazı memurini mülkiye ve adliyenin kanunsuz azledilmeleri sebebine dair istizah takriri verildi. [Cmh]



Sinob mebusu Şerif Bey tarafından verilen önerge, TBMM Adliye Vekili Celalettin Arif ve Maarif Vekili Rıza ZC, Cilt II. Nur tarafından cevaplanmıştır. Önerge reddedilmiştir.



5



Temmuz Dahiliye Vekaleti'nin Urfa mebusu Ali Saib Beyin mezun addedilmesine dair tezkeresi kabul edildi.



Ali Saib Bey Musul valiliğine atanan Abdülkadir Be- TBMM ye refakat etmek ve bir takım siyasi görevleri yerine ZC, Cilt II. getirmek üzere görevlendirilmiştir.



5



Temmuz Yunan Hükümeti Doğu Trakya'yı işgale karar verdi.



Karar 20 Temmuz'da Tekirdağ'dan başlanarak uygu- KSG lamaya konulacaktır. Tekirdağ, Muratlı, Çorlu ve Silivri işgal edilecektir.



6



Temmuz İngilizler İzmit'i tekrar işgal altına aldılar.



19 Mayıs 1919'da İngilizler tarafından işgal edilen KSG İzmit, 17 Haziran 1920'de kurtarılmıştı. İngiliz donanması Yunan ilerlemesini kolaylaştırmak için Gemlik Körfezi'ne asker çıkardı. İngilizler tarafından 3 saat bombardıman edilen Mudanya, daha sonra Yunanlılar tarafından işgal edildi.



6



Temmuz Vatanın savunulmasına dair Kararname, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, belediyeİcra Vekilleri Heyeti kararı. ler ve valiliklerin, vatanın savunulmasına dair yerine [Cmh] getirilmesi gereken hususlarda görevli olduklarına ilişkindir. Karar BMM'de görüşülmüştür.



BCA: 30..18.1.1 /1.3..17/ 38-2.



6



Temmuz Fransa ile ilişkiyi kesme niyetinde olunmadığı bildirildi. [Cmh]



Adana Cephesi Kumandanlığı'nın telgrafı üzerine Fransa ile ilişkiyi kesme niyetinde olunmadığı, Hariciye Vekaleti'nce bu hususun takibinin gerekeceği bildirilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.3..15/ 438-1.



6



Temmuz Şekli tahlif (yemin sureti) hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 20. [Cmh]



TBMM'de mebuslar, Hilafet ve Sultanlığın, vatan ve milletin kurtuluşundan ve bağımsızlığından başka amaç gütmeyeceklerine yemin etmeyi kararlaştırdılar: "Hilafet ve saltanat ile vatan ve milletin istislas ve istiklalinden başka bir gaye takip etmeyeceğim vallahi."



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 11.



6



Temmuz Hizmeti vataniye tertibi hakkında kararname yayımlandı. [Cmh]



Karar, hizmeti vataniye tertibinden onbir zata muhas- Düstur Tertip 2, sas şehri 24.350 kuruşun terkini kaydı hakkındadır. Cilt 12, s.116.



1920 Yılı



345



G.



Ay



Açıklamalar



Kaynak



6



Temmuz 23 Safer 1338 (17 Kasım Kararname, Amerika Şarki Karib (yakın doğu) Mua1919) tarihli kararnamenin venet Heyeti'nin (iki ay zarfında) celb edeceği eşyatemdidi meriyyeti hakkında nın gümrük resminden muafiyyetine mütedairdir. kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.118.



7



Temmuz Hariciye Vekaleti Ermenilere ültimatom verdi.



Haziran ayında Ermeniler, Oltu'da kurulan Türk yerel Nutuk yönetimi üzerine yürüyerek, o bölgeyi ele geçirmişlerdir. Verilen ültimatoma rağmen Ermeniler aynı tutumlarını sürdürmüşlerdir. Sonucunda, Kötek-Bardiz bölgelerinde toplanan ulusal kuvvetlere Ermenilerin saldırısı ile savaş başlamıştır. Ermeniler, 24 Eylül 1920'de başarı sağlamışlar; Türk ordusu 28 Eylül sabahı ileri yürüyüşe geçmiştir. 29 Eylül'de Sarıkamış'a giren Türk askeri, 28 Ekim 1920'ye kadar bu bölgede kalmıştır.



7



Temmuz İlkokul öğretmenlerinin maaşlarına ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



İlkokul öğretmenlerinin maaş ve zamlarının derhal BCA: ödenmesi ve vakıf gelirlerinden yardım görmelerine 30..18.1.1 /1.3..18. karar verilmiştir.



7



Temmuz 7.7.1920 tarihine kadar Maliye ve Defteri Hakani memurlarının azil ve nasp vukuatına dair cetvel.



BCA: 30..10.0.0 /134.961..2 /1222.



8



Temmuz Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi İsmet Bey genel durum hakkında beyanat verdi. [Cmh]



Batı cephesinde İngiliz ilerleyişi devam etmektedir; TBMM İngiliz kuvvetleri 6 Temmuz'da Gemlik'e çıkmış; ar- ZC, Cilt II dından Mudanya işgal edilmiştir. Güney cephesinde Fransızlar, Doğu cephesinde Ermeniler bulunmaktadır.



8



Temmuz İzmir'in işgalinden 14 ay sonra Bursa da düştü.



20.000 mevcutlu Yunan kuvveti, 2.500 kişiyi bulma- KSG yan moralleri bozuk Türk kuvvetlerinin boşalttığı Bursa'ya girdi. Bazı Bursa zenginleri, Yunanlıların şehre girmesine yardımcı oldular. Halk, Balıkesir halkının yaptığı gibi, iç bölgelere göçüyor. Bursa'nın boşaltılmasını İcra Vekilleri Heyeti kararlaştırmış ve karar Tümen Komutanı Bekir Sami ile Vali Hacim Muhittin Beylere Mustafa Kemal Paşa tarafından bildirilmişti. Bursa'nın Yunanlıların eline geçmesi BMM'de büyük bir üzüntü ve heyecan yaratacak, direnmedikleri için subaylar suçlanacak ve Mustafa Kemal Paşa, boşaltma kararını Hükümet'in verdiğini açıklayacaksa da mebusları yatıştırmak için Hükümet Divanı Harbe verilmesi istenen Bekir Sami Bey'i görevden almakla yetinecektir. Mahmut Celal Bey, olayda Bursa "burjuvazisi"ni suçlayacaktır.



8



Temmuz Anadolu Osmanlı Demiryolu Şirketi'ne ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Anadolu Osmanlı Demiryolu Şirketi'nin gelir ve giderlerinin Hükümet bütçesine ithali ve İşletme İdaresi'nin de Nafia Vekaleti'nce deruhde edilmesine karar verilmiştir.



8



Temmuz Müfettiş Keramettin Bey'e avansının verilmesi kararlaştırıldı. [Osm]



Keramettin Bey, Rum muhacirine ait bazı tetkiklerde BCA: 272..0.0.74 bulunacaktır.



Temmuz Göç konusunda düzenleme yapılmasına karar verildi. [Cmh]



İzmir Cephesi'nden göçün önlenmesi ve harp sebe- BCA: biyle Anadolu'ya göçeden doğu illeri ahalisinin iadesi 30..18.1.1 /1.4..2/ için bir proje hazırlanmasına karar verilmiştir.



8



346



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1 /1.4..11/ 157-1.



/69.50..1.



97-2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Temmuz Şube ve encümenlerin sure- İzmit mebusu M. Sırrı Beyin takriri bu konuda Mecti teşekkülü hakkında Helisi Mebusan'nın dahili nizamnamesinin BMM'de de yeti Umumiye Kararı, karar uygulanmasına ilişkindir. Bu öneri kabul edilmiştir. no: 21. [Cmh]



TBMM ZC; Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 16.



8



Temmuz Emniyet Sandığı bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Emniyet Sandığı bütçesine 17,562 Düstur Tertip 2, lira tahsisatı fevkalade ilave edilmiştir.



8



Temmuz Askeri Tekaüd ve İstifa Kanunu'nda değişikliğe ilişkin kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, 8 Şaban 1327 (25 Ağustos 1909) tarihli Askeri Tekaüd ve İstifa Kanunu'nun 25 Cemaziyelahire 1328 (4 Temmuz 1910) tarihli 50. maddei muaddelesi ile 51. maddesi makamına kaimdir.



8



Temmuz Ziraat Bankası bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Ziraat Bankası bütçesine 1,094 lira Düstur Tertip 2, tahsisatı fevkalade ilave edilmiştir.



Cilt 12, s.119.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.120.



Cilt 12, s.121.



8



Temmuz Askeri Ceza Kanunu'na müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



10



Temmuz Bursa'nın işgali hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 22. [Cmh]



10



Temmuz Hindistan Hilafet Partisi Genel Sekreteri Mirza Bey'in Ankara'ya gelişine dair.



BCA: 30..10.0.0 /200.365..1 /2391.



10



Temmuz Süleymanoğlu Akif hakkındaki hükmün refine dair BMM kararı kabul edildi, Karar no: 23-24. [Cmh]



Encümen, hıyaneti vataniyeden on sene küreğe mah- TBMM kum olan Karacabey kazasının Hüdavendigar mahal- ZC, Cilt II. lesinden S. Akif hakkında verilen hükmün doğru olmadığına hükmetmiştir. S. Akif suçsuz bulunarak, hakkındaki hüküm kaldırılmıştır. Aynı tarihte Mucurlu kazasının Koruköy karyesinden Ömeroğlu Yusuf ve dört arkadaşı hakkındaki üç sene kürek mahkumiyeti de kaldırılmıştır.



10



Temmuz Bursa felaketi hakkında BMM kararı kabul edildi, Karar no: 25. [Cmh]



Burdur mebusu İsmail Suphi Beyin Bursa'yı işgal TBMM eden Yunanlıların yaptıkları mezalim ve fecayiin her ZC, Cilt II. tarafa neşrine ilişkin önergesi kabul edilmiştir.



10



Temmuz İcra Vekilleri Heyeti, Milli Müdürlük, şimdilik vekaletin özlük işlerine ait bir TİH; KSG Müdafaa Vekaleti'ne bağlı odada çalışmaya başlamıştır. ve donanma işlerine bakacak bir Deniz İşleri Müdürlüğü kurdu. [Cmh]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.122.



Trabzon mebusu Hamid Beyle arkadaşlarının, Bursa'nın Yunanlılar tarafından işgali dolayısıyla celsenin yirmi dakika tatil edilmesine ve Riyaset kürsüsünün bir puşidei siyah ile örtülmesine dair takriri kabul edilmiştir. Meclis kürsüsüne serilen siyah örtü, 6 Eylül 1922'ye kadar kaldırılmayacaktır. Bursa 8 Temmuz 1920'de işgal edilmişti.



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 20.



347



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Temmuz Adana'da Kaçkaç!



Şehirde Fransız ve Ermeni terörünün artması üzerine KSG Türkler şehri terketmeye ve ova köylerine sığınmaya başladılar. 4 gün sürecek göç sırasında onbinlerce kişi şehri terkedecek, daha sonra Toroslara çekilecektir. Veou, Büyük kaçkaç'ta Adana'yı 40.000 kişinin terkettiğini kaydetmektedir. (s. 367)



11



Temmuz Muğla Kargifoça'da Krom madeni işletme ruhsatı verildi. [Osm]



60 yıl süreli fermanla verilen krom madeni imtiyazı, 1964 yılında Etibank Mahdut Mesuliyetli Üçköprü Krom Madeni Müessesei Müdürlüğü'ne devredilmiştir.



BCA: 310..10.0.48 /2153.2939 ..0/173



11



Temmuz Muğla Beşkese, Elcik, Bamboçukuru ve Kazandere'de Krom madeni ruhsatı verildi. [Osm]



11 Temmuz 1920'de padişah fermanı ile İngiliz Ernest ve Douglas Patherson'a verilen ruhsat, 30 Ağustos 1922 tarihli üç kıta ferman ve sözleşme ile 1931 yılında Cumhuriyet hükümetince onaylanmış ve Stanley Patherson üzerine geçmiştir. Birkaç ay sonra Patherson madenin işletmesini Societe Miniere de Fethiye şirketine devretmiştir. Ruhsat, 1937'de Fethiye Maadin Şirketi'ne geçmiştir.



BCA: 310..10.0.48 /2077.2833 ..0.



11



Temmuz TBMM İcra Vekilleri Heyeti'nin İngiliz işgal kuvvetlerinin tebliğine karşı beyannamesi. [Cmh]



Beyanname İngiliz işgal kuvvetlerinin tebliğine karşı yazılmıştır: "Yaşamak isteyen milletimizin talebi basit bir kelimede mündric ve meşrudur: İstiklal!" İstanbul'da bulunan İngiliz işgal kuvvetleri, İstanbul gazetelerine verdiği resmi tebliğde Kuvayı Milliye'nin İzmit'e taarruz etmek suretiyle mütareke hükümlerini yeniden ihlal ettiğinden Yunan ordusunu ileri harekete mezun kıldığını ve bu nedenle Alaşehir-Akhisar çevresinin işgal edildiğini bildirmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /13.77..1/ 121.



12



Temmuz Müdafaai Milliye teşkilatının takviyesi konusunda alınacak önlemlerin gizli bir oturumda görüşülmesine dair takrir verildi.



4 maddeden oluşan önerge, Konya mebusu Refik TBMM Bey ile arkadaşları tarafından verilmiştir: "…her mil- ZC, Cilt II; letin tehlike zamanlarında teşebbüs ettikleri tedabiri s. 247-280. fevkalade cümlesinden olmak üzere son zamanlarda Almanların, Bulgarların yaptıkları gibi büyük ve küçük rütbeli zabitandan mürekkeb ve her bir zabitin maiyetine asgari onar nefer tefrikile bu suretle vücuda getirilecek mühim ve güzide bir kuvvetin acilen düşman karşısına sevki.... teklif eyleriz." Mustafa Kemal Paşa, gizli celseye gerek olmadığını söylemiş, yapılan oylamada sonunda da görüşmenin açık yapılmasına karar verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, hükümetin zaten bu yönde bir karar verdiğini ve tatbikatına başlanmış olduğunu söylemiş; bu harekatın ne Almanlardan ne de Bulgarlardan alındığını belirtmiştir. Önemli eleştiriler getiren Refik Bey, Müdafaai Milliye Vekaleti ile Erkanı Harbiye Umumiye Vekaleti'nin görevini yapamadığını iddia etmiştir.



12



Temmuz Mücadelei Milliye Şehitleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar no: 26. [Cmh]



İzmit mebusu Hamdi Namık Beyin, şehid olan ümera, zabitan efradı ailelerine mükafatı nakdiye verilmesine dair takriri okunmuştur. Trabzon mebusu Hüsrev Beyin "mali zorluklardan dolayı mükafat verilmezse, hakiki fedakarlık gösteren, büyük hizmet eden bir şehidin ailesine hiç olmazsa bir misli daha fazla maaş bağlanmalı" şeklindeki teklifi kabul edilmiştir.



348



Yönetim Zamandizini



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tert,p 3, Cilt 1, s. 30.



G.



Ay



12



Temmuz Cepheye azimet edecek (gi- Erzincan mebusu Tevfik Beyin cepheleri ziyaret ede- TBMM decek) heyet hakkında He- cek heyetin askere hediye götürmesine dair takriri ZC, Cilt II. yeti Umumiye Kararı, Ka- kabul edilmiştir. rar no: 27. [Cmh]



12



Temmuz Ziraat Bankası, Duyun-u Karar bütün vekaletlere bildirilmiştir. Umumiye ve Tütün idarelerinin varlığına müdahale edilmemesine karar verilmiştir.



12



Temmuz Konya valiliğine Van eski valisi ve milletvekili Haydar Bey atandı. [Cmh]



12



Temmuz İznik Yunanlılar ve İngiliz- Ertesi gün Yunanlılar Kuyucak'ı, İngilizler Gebze'yi AK ler tarafından işgal edildi. işgal ettiler. 14 Temmuz'da Yunan kuvvetleri Gördes'i işgal ettiler.



13



Temmuz Hükümete beyanı itimad edilmesi (güvenoyu) hakkında takrir verildi.



Konya mebusu Refik Bey ile on arkadaşı bir gün ön- TBMM ce verdikleri önergenin görüşmeleri sırasında gün- ZC, Cilt II deme gelen harbiye meselelerinin İcra Vekillerinden sorulması ve Hükümete güvenoyu verilmesine ilişkin bir önerge vermişlerdir. Görüşme sonunda önergenin dikkate alınmaması yönünde karar alınmıştır. İsmail Suphi Bey'in konuşmasından bir bölüm: "... Hükümet teşekkül edeli iki buçuk ay oldu. Hükümetin elinde sihirbaz değneği yoktur ki bunu herhangi bir şeye sürttüğü zaman canlandırsın. Bunu hiç kimse iddia edemez. Elimizdeki vesaitimiz malum. Bunlardan ne gibi fazla birşey isteyebilirsiniz? Bizim kendimiz de malum... Hakkınız teslim ederim ki bu memleket her şeyi çabuk yapmak istiyor. Hasta bir haldeyiz. Her tarafımız biran evvel iyileşsin diye bakıyoruz ve bu bizi biraz fikir selametinden uzaklaştırıyor... tenkidatta itidalden ayrılmayalım."



13



Temmuz Bursa Komutanı Bekir Sami, Bursa Valisi Hacim Muhittin ve Alaşehir Komutanı Aşir Bey hakkında sual takriri verildi.



Yunan saldırısı ve ulusal cephelerin bozulması, Mec- Nutuk lis'te büyük bir bunalım yaratmış; sert sataşmalara ve eleştirilere yol açmıştır. Gensoru önergesi, adı geçen kişilerin idaresizliklerinden dolayı niçin askeri mahkemeye verilmediklerini Genelkurmay Başkanlığı'ndan ve İçişleri Bakanlığı'ndan sormaktadır. Önergeyi, Afyon mebusu Mehmet Şükrü Bey vermiştir. Gensoru, 14 Ağustos 1920'de görüşülmüş; uzun tartışmalar yaşanmıştır.



13



Temmuz Mardin sancağının müstakil Mardin, Diyarbekir vilayetine bağlıydı. duruma getirilmesine karar verildi. [Cmh]



13



Temmuz BMM'nin görüşü cephe kumandanları ve valilere tebliğ edildi.



13



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 30..10.0.0/ 66.442..1/ 741.



Konya valiliğini dün Eskişehir'e uğurlanan Albay MMV, s 292. Fahrettin Bey vekaleten yürütüyordu.



BCA: 30..18.1.1/ 1.4..16/ 73-9



Büyük Millet Meclisi'nin cephelerdeki başarılardan BCA: duyulan memnuniyeti ile cephe gerisindeki hizmetle- 30..18.1.1 /1.4..14/ re önem verilmesine dair görüşü tebliğ edilmiştir. 12-1.



Temmuz Hüdavendigar Valisi HaBMM'de kimi mebuslar Bursa'nın işgalinde Hacim cim Muhittin Bey azledildi. Bey'in de sorumluluğu bulunduğunu ileri sürmüşler, [Cmh] baskılar üzerine görevden alınmasına karar verilmiştir. Hacim Bey, Bursa Valiliğine 16 Mayıs 1920'de atanmıştı.



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 1.4..12/ 71-7.



349



G.



Ay



13



Temmuz Sadaret bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Sadaret bütçesine 1,094 lira eklen- Düstur Tertip 2, miştir.



13



Temmuz Mehmet Kamil Paşa'ya hizmeti vataniye tertibinden muhassas maaş hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kafkasya Hanedanından Şeyh Şamil Efendi merhumun mahdumu Mehmet Kamil Paşa'ya hizmeti vataniye tertibinden muhassas maaşın 3,000 kuruşa iblağına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.124.



13



Temmuz Sigara kağıtlarının resmi istihlakına dair hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, sigara kağıtlarının resmi istihlakına dair 28 Cemaziyelevvel 1336 (11 Mart 1918) tarihli kanunun 5, 6 ve 7. mevaddı muaddelesi ile kanunı mezkure müzeyyel madde hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.125.



13



Temmuz Kibrit ve kav istihlak resmine dair kanun hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, kibrit ve kav istihlak resmine dair 30 Cemaziyelevvel 1336 (13 Mart 1918) tarihli kanunun 2, 5 ve 6. mevaddı muaddelesi ile kanun-ı mezkure müzeyyel madde hakkındadır. 1918 tarihli kanun ve ilgili kararnameye ilişkin ek düzenleme 29 Aralık 1920 tarihinde yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.126; 360.



13



Temmuz Usul-i Muhakemei Şeriyyeye dair bazı mevadda havi kararname yayımlandı. [Osm]



14



Temmuz Saruhan Milletvekili Celal ve arkadaşları bir takrir verdi. [Cmh]



14



Temmuz Diyarbakır Milletvekili Önerge, Milli Savunma Bakanlığı'nın verdiği bilgiler Ahmed Kadri bir takrir ver- ile meydana gelen durumlar arasında farklılık oldudi. [Cmh] ğundan cephelerin teftiş edilerek rapor hazırlanması hususundadır. 14 Eylül 1920 tarihli belge Diyarbakır Milletvekili Kadri'nin cephelerin teftişi hususunda vermiş olduğu önergesiyle ilgili cevap isteği hakkındadır.



14



Temmuz Dahiliye Vekili Cami Bey istifa etti. [Cmh]



14



Temmuz Türkiye Komünist Partisi Kurtuluş Savaşı döneminde Ankara'da parti adıyla KSG Ankara'da kuruluş bildirisi- faaliyete geçen ilk örgüt olan Türkiye Komünist Parni dağıttı. tisi 500 üyesiyle gizli çalışıyor. Mustafa Suphi'nin 10 Eylül Kongresi'ne ele geçireceği diğer Türkiye Komünist Partisi, 28 Nisan'da Bakü'de kurulmuştu. Bunların dışında, Şefik Hüsnü'nün başında bulunduğu Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası da 22 Eylül 1919'dan beri İstanbul'da faaliyet gösteriyor. Mustafa Kemal Paşa, Yeşilordu örgütünü dağıtıp komünist akımları kontrol altına almak için 18 Ekim 1920'de (resmi) Türkiye Komünist Fırkası'nı kurduracaktır. Bunun üzerine Yeşilordu'nun bazı üyeleri ile gizli



350



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Cilt 12, s.123.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.128.



Önerge, cephelerdeki Kuvayı Milliye ile düzenli BCA: kuvvetlerin birleştirilmesi, Okturuva vergilerinin top- 30..10.0.0 /5.28..5/64 lanması ve sarfı hususlarına dairdir. BCA: 30..10.0.0 /5.28..4/63; BCA: 30..10.0.0/ 5.28..7/66.



Hükümet temsilcisi olarak Roma'ya gönderilen ve TBMM geri dönmeyen Cami Bey'in (Baykut) yerine 17 ZC, Cilt II. Temmuz 1920'de Hakkı Behiç seçilmiştir (192 mebus reye katılmış; Hakkı Behiç 112 oyla seçilmiştir). Aradaki sürede bu görevi İstanbul mebusu Dr. Adnan Bey vekaleten yürütmüştür.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Türkiye Komünist Fırkası'nın birleşmesiyle 7 Aralık 1920'de Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası kurulacaktır. Ocak 1921'de tutuklamalara gidilecek, Bakü kolunun önderleri Mustafa Suphi ve arkadaşları Ankara'ya gelirlerken 28/29 Ocak'ta Trabzon'da öldürülecek, diğer Komünistler ise Ankara İstiklal Mahkemesi'nde yargılanarak 9 Mayıs 1921'de mahkum edileceklerdir. 14



Temmuz 20. Kolordu Komutanı Bekir Sami Bey emekliliğe sevkedildi. [Cmh]



Birçok milletvekili Bekir Sami Bey'i Bursa'nın düş- TİH; KSG mesinden sorumlu tutmuştu. Milli Müdafaa Vekili Fevzi Paşa, Ali Fuat Paşa'ya kararı bildirirken bunun Meclis'te beliren şiddetli istek üzerine alındığını kaydetmiştir. Mustafa Kemal Paşa’dan Kafkaslara atanmasını isteyen Bekir Sami Bey,"saldırı size değil, banadır. Sabırlı olunuz, her şey düzelecektir" cevabını alacaktır. Bekir Sami Bey, 13 Kasım 1920'de Muğla ve Antalya Havalisi Komutanlığı'na atanacaktır.



15



Temmuz "Müttefiklerimiz"



"İstiyoruz ki, bütün milletler gibi biz de bağımsız HM olalım. İstiyoruz ki kendi evimizin sahibi, kendi cebimizin hakimi, kendi hayat, kendi namusumuzun mesulu biz olalım. İstiyoruz ki yeryüzünde zulüm kalmasın. Milletler arasında düşmanlıklar ortadan kalksın. Dünyaya hakim olan kapitalizm illeti bir daha kalkmamak üzere uyusun... İşte, bugün içinde bulunduğumuz mücadelenin yegane manası!"



17



Temmuz Mustafa Kemal Paşa ile birlikte cepheleri ziyarete gidecek olan heyet için seçim yapıldı.



On kişiden oluşan heyet kura ile seçilmiştir: Osman TBMM Zeki Bey (Kayseri), Sabit Efendi (Kayseri), Halil İb- ZC, Cilt II rahim Efendi (Antalya), Rüstem Bey (Ankara), Hilmi Bey (Bolu), Necati Bey (Bursa), Yasin Efendi (Antep), Hamid Bey (Biga), Hacı Süleyman Efendi (İzmir), Feyzi Efendi (Malatya).



17



Temmuz Heyeti Murahhasa-ı Osmaniye tarafından Sulh Konferansı'na sunulacak cevap layihası hazırlandı. [Osm]



Damat Ferit Paşa Hükümeti, Sevr Anlaşması koşullarının olduğu gibi kabul edilemeyeceğini ve bunlarda hafifletici değişiklikler yapılmasını öngören bir cevap layihasını sulh konferansına sunmuştur. 5-16 Temmuz tarihleri arasında Belçika'nın Spa kentinde Almanya'nın savaş onarımı yüzdelerini saptamak için biraraya gelen müttefik delegeleri, İzmir ve Boğazlar gibi esas konularda hiçbir değişiklik yapmayacaklarını, ancak bazı noktaları değiştirebileceklerini bildiren bir cevabı, Osmanlı delegasyonundan Dahiliye Nazırı Ahmet Reşit Bey'e bir muhtırayla sunmuşlardır. (TV, sayı 3911, 24 Temmuz 1336/1920). Bu muhtıra aynı zamanda bir tehdit de içermekteydi: 27 Temmuz 1920 günü, geceyarısına kadar, Sevr Anlaşması imzalanmazsa Müttefik Devletler gerekli gördükleri tedbirleri alacaklardır. Osmanlı delegesi, durumu telgrafla İstanbul'a bildirmiştir. Vahdettin, bu ağır ortam içinde yeni bir Şurayı Saltanat'ın toplanmasını irade etmiştir.



16



Temmuz Kurmay Albay Behiç Bey Behiç Bey, Temmuzun beşinde İstanbul'dan kaçarak KSG (Erkin), Anadolu Kumpan- Ankara'ya gelmişti. yası Müdürlüğü görevine Eskişehir'de başladı. [Cmh]



1920 Yılı



TV, Sayı 3905, 3906, 3907; 3909; 3911; OİÇB; TSP



351



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Temmuz Dahiliye Vekilliğine İsmail Hakkı Behiç getirildi. [Cmh]



17



Temmuz Maliye Vekaleti'ne İstanbul İsmail Hakkı Behiç Bey'den boşalan Maliye Vekilli- TBMM mebusu Ferid Bey seçildi. ğine İstanbul mebusu Ferit Bey seçildi (126 mebus- ZC, Cilt II. [Cmh] tan 109'unun oyuyla).



17



Temmuz İzmir'e göçün yasaklanması hakkında tezkere hazırlandı.



BCA: 30..10.0.0/ 116.806..2 /972



18



Temmuz Bilecik sancağının müstakil Bilecik, Bursa vilayetine bağlıydı. liva haline getirilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.4..13/ 73-7.



18



Temmuz Memleket dahilinde askeri ve asayiş tedbirleri alınmasına karar verildi. [Cmh]



Karar, İngiliz ve Yunanlıların bazı bölgelerde karı- BCA: 30..18.1.1 şıklık çıkarmaları ihtimaline karşı alınmıştır.



18



Temmuz Antep Kuvayı Milliyesi, Kilis Düyunu Umumiye veznesindeki 130.000 liranın 60.000 lirasını alarak Antep'e götürdü.



Fransızlar, olayı haber alır almaz takibe çıktılarsa da KSG jandarmalar parayı Antep'e ulaştırmayı başarmıştır.



18



Temmuz Moda ve Kalamış iskelelerine azimet ve avdet edecek yolcuların ücürat tarifesi ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



19



Temmuz Pedrograt (Leningrad)'ta Üçüncü Enternasyonel'in İkinci Kongresi açıldı.



Lenin, "yarı sömürge olan İran, Türkiye, Çin'i de ek- KSG lersek en az 1 milyar 250 milyon insan sömürge boyunduruğu altına sokulmuştur ve hunhar bir kapitalizm tarafından sömürülmektedir" dedi. 7 Ağustos'a kadar sürecek Kongre'de Türkiye komünistlerini İsmail Hakkı, Nihat ve gerçek adı bilinmeyen bir kişi olmak üzere üç kişi temsil ediyor.



20



Temmuz "En büyük düşman kapitalizm ve onun çocuğu olan emperyalizmdir."



"En büyük düşman, düşmanların düşmanı ne falan ne HM de filan millettir; bilakis bu, adeta dünya çapında bir hudi saltanatı halinde bütün dünyaya hakim olan kapitalizm afeti ve onun çocuğu olan emperyalizmdir. Artık bütün dünyanın anlamış olduğu hakikat bizde de tamamen idrak ediliyor."



20



Temmuz Yunan ordusu Tekirdağ'a bir tümen çıkardı.



Trakya, Birinci Kolordu'nun büsbütün dağılması ne- Nutuk deniyle, baştan başa Yunanlıların eline geçmiştir.



20



Temmuz Hıyaneti Vataniye ve Harbiye kanunlarında münderiç suçların birbirine müşahebeti dolayısıyla hasıl olan tereddüdün izalesi için tamimen tebliğ olunan kararname kabul edildi, No: 81. [Cmh]



Kararname, vatana ve savaşa ihanet kanunlarındaki suçların birbirine benzemesinden ötürü doğabilecek tereddütleri gidermek üzere çıkarılmıştır. Hıyanet-i Vataniye ve Harbiye Kanunu'nun uygulama şekli belirlenmiştir.



352



Yönetim Zamandizini



Maliye Vekili İsmail Hakkı Behiç, tahrirat katipliği, TBMM mektupçuluk, mutasarrıflık gibi görevlerde bulun- ZC, Cilt II. muş; BMM'ye Denizli mebusu olarak katılmıştı.



/1.4..19/ 49-1.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.132.



BCA: 30..18.1.1 /1.5..3/ 24-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 31.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Temmuz Büyük Millet Meclisi üye- Karar, Büyük Millet Meclisi üyeliklerine seçilen liklerine seçilen memurlara memurların izinli veya istifa etmiş sayılıp sayılmayailişkin Büyük Millet Mecli- caklarına dairdir. si kararı vekaletlere tebliğ edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.4..20/ 5-4.



20



Temmuz Batum Cemiyet-i İslamiyesi'nin ücretsiz muhabere etmesine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.5..1/ 167-1.



20



Temmuz Aydın Mebusu Emin Bey Büyük Millet Meclisi'ne takdim edildi.



İzmir Mebusu İlhami Bey'in Adliye cihetinde istih- BCA: 30..18.1.1/ damına karar verilmiştir.



20



Temmuz İstanbul Hükümeti, devletin varlığını çok daraltmış bile olsa, Sevr Anlaşması'nın imzalanmasını kararlaştırdı. [Osm]



Rıza Tevfik Bey ile Hadi Paşa'ya imza yetkisi verilmiştir. Hükümet, toprak alıp vermenin Osmanlı Meclisi Mebusanı'nın yetkisi içinde olduğunu teslim etti, ancak meclisin şimdi toplanamayacağı kararlaştırıldı. Hükümet, anlaşmada kimi değişikliklerin yapılmasını önermeyi de benimsedi.



TV, 3911; Alemdar, 24 Temmuz 1920; KSG



20



Temmuz Urfa eski mutasarrıfı Nusret Bey, İstanbul 1 numaralı Divanı Harbi Örfi tarafından idama mahkum edildi. [Osm]



Nusret Bey, Bayburt kaymakamlığı sırasında burada yapılan Ermeni kırımından sorumlu tutulmaktadır. Karar, padişah tarafından 4 Ağustos'ta onaylanacak, Nusret Bey ertesi gün asılacaktır.



TV, 3924; Alemdar 23 Temmuz 1920; KSG



21



Temmuz Muhacirin Müdüriyeti hakkında layiha hazırlandı. [Cmh]



Layiha, Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesinin Dahi- TBMM liye Vekaleti'nden alınarak Sıhhiye Vekaleti'ne rabtı ZC, Cilt II. hakkındadır.



21



Temmuz Lloyd George'nin Avam "Türkiye tamamıyla parçalanmalıdır. Bundan üzüntü Kamarası'ndaki konuşması. duymak için hiçbir sebep yoktur. İngiltere Hükümeti, en uygun hareket olarak Yunan birliklerinin istihdamını görüyor. Bu birlikler büyük şevk ile döğüştü, görevini 10 günde tamamladı. Fransızların yardımını da elde ettik."



22



Temmuz Muhaberat ve Müraselat unvanı altında bir vekalet kurulmasına karar verildi. [Cmh]



1.5..2/5-5



Karar, Kayseri mebusu Atıf Beyin önergesi üzerine BCA: 30..18.1.1 alınmıştır. /1.5..11/ 85-1.



22



Temmuz Memurlara verilecek harcı- Tasarı Büyük Millet Meclisi Başkanlığı'na gönderil- BCA: 30..18.1.1 rah miktarının tayinine dair miştir. /1.5..9/ kanun layihası kabul edildi. 119-1 [Cmh]



22



Temmuz Bütçe açığına ilişkin düzen- Bütçe açığının kapatılması için uygun kadrolar dü- BCA: leme yapıldı. [Cmh] zenlenip ona göre bütçe yapılması teklifinin Maliye 30..18.1.1/ 1.5..16/ Vekaleti'ne gönderilmesi istenmiştir. 115-1



22



Temmuz Ardiye resminin on misli olarak istifası hakkında kararname kabul edildi, no: 86. [Cmh]



Ardiye vergisinin 10 misline çıkarılmasına karar verilmiştir. Vergi, ticari eşyaların ambara teslim gününden iki gün geçmesinden sonra başlayacaktır. Layiha, "aşarın teslise rabtı hakkında layiha"; "harcırah kararnamesinin tadili hakkında layiha" ile birlikte 24 Temmuz 1920 tarihinde BMM gündemine gelmiştir.



1920 Yılı



BCA: : 30..18.1.1 /1.5..8/ 255-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 32.



353



G.



Ay



22



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz İntihabı memurini adliye nizamnamesine zeyl, no: 90. [Cmh]



Adliye Memurları Seçimi Tüzüğü'ne ek düzenleme kabul edilmiştir. Buna göre memaliki Osmaniye adliye itibariyle beş mıntıkaya ayrılmıştır. Her mıntıkanın bir müfettişi (istinaf reisinin fevkınde ve temyiz mahkemesi üyeliğinin bir derece altında rütbeye sahip) vardır. Her müfettişin dairei teftişiyesini Adliye Vekili tayin ve tespit eder. Her müfettiş emrinde lüzumu kadar müfettiş muavini (istinaf müddei umumiliği rütbesinde) vardır. Müfettiler ve muavinler Adliye vekilinin intihap ve BMM riyasetinin tasdikı ile tayin olunur. Her müfettiş emrinde bir başkatip, iki katip ve seyyar hademe bulunur.



BCA: 30..18.1.1 /1.5..12; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 33.



22



Temmuz Memleketimize vüru edecek eşyanın gümrük resmine tabi tutulması hakkında kararname kabul edildi, no: 96. [Cmh]



İşgal altındaki yerlere getirilen yabancı malların, buralardan iç bölgelere gümrüksüz olarak sokulduğunu tespit eden Ankara Hükümeti, bunların vergiye tabi tutulmasını kararlaştırmıştır. Yurtdışından ülkeye transit olarak gelecek eşyadan, gümrük vergisi alınmasına karar verilmiştir: "Memaliki Osmaniyenin bir kısmında mütarekeden sonra düveli itilafiye tarafından meşgul bulunan mahallere külliyetli miktarda tarnsit namı altında eşyayı ecnebiye gelmekte olduğu anlaşılmış ve memurini Osmaniyenin ise serbesti vazaif ve tamamiyle takayyüdatına mani olan kuvayi işgaliye üzerine bazı tüccaran bundan istifade ederek bu eşyaları vapurlar içinde bilmubayaa gümrük resmini tediye etmeksizin kaçak suretile memlekete ithal etmekte olduklarına dair son zamanlarda hasıl olan mahsusat kanaat derecesinde varmış ve diğer taraftan da mühim miktarda eşyayı ticariyenin kuvayı işgaliyeye ait eşyayı askeriye şeklinde gümrükten geçirilmeksizin kolaylıkla imrar ve ashabına teslim olunduğu da anlaşılmıştır... bu halin böylece devamı bir taraftan varidatı hükümetin azim ziyaını mucip olmakta bulunmuş ve hukuku hazinenin temini zımnında tedabiri eriai ittihaziyenin zaruri bulunduğu..."



BCA: 30..18.1.1/ 1.5..18/25 5-3; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 34.



22



Temmuz Çankırı Mebusu Tevfik Bey, Büyük Millet Meclisi'ne takdim edildi.



İstanbul Meclisi üyelerinden Çankırı Mebusu Tevfik BCA: Bey, Ankara'ya gelmiş olması sebebiyle Büyük Mil- 30..18.1.1/ 1.5..13/ let Meclisi'ne takdim edilmiştir.



22



Olay/Mevzuat



5-6.



Temmuz Sadık Efendi'nin iddiasının Sadık Efendi Kırşehir'den milletvekili seçildiği halde, BCA: Dahiliye Vekaleti'ne tevdi- yerine Meclis'e başkasının kabul edildiğini iddia 30..18.1.1 /1.5..17/ ine karar verilmiştir. [Cmh] eetmektedir. 78-1.



22



Temmuz Yozgat, Düzce ve Bolu olaylarına karışmış olanlardan (Çapanoğulları) hükümet tarafına geçmek isteyenlere 15 günlük süre verilmesine karar verilmiştir.



22



Temmuz Sevkiyat Şubesi'nde yevmiye ile çalışan kaç tane geçici memur olduğunun bildirilmesi istendi. [Osm]



354



Yönetim Zamandizini



16 Ağustos 1920'de Çapanoğullarına akrabalıklarından dolayı uzaklaştırılan Yozgatlı Hacı Halil Beyzade Ferid, Ömer, Faik ve Şükrü'nün Afyonkarahisar'daki sürgünlerinin devamına karar verilmiştir. 18 Ağustos 1920 tarihli belgede Yozgat olaylarının tertipçisi Celal ve diğer Çapanzadelere yardımcı olanların Yozgat'a iadelerinin mümkün olmadığı bildirilmektedir. 22 Temmuz 1920 tarihli BKK ile Yozgat olayına karışan asilerin Sıkıyönetim Harp Divanı'nca tutuklanan eş ve kız çocuklarının sürülmelerinden vazgeçilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 1.5..10; 30..18.1.1 /1.10..3/ 90-4; 30..18.1.1 /1.5..4/ 90-1.



BCA: 272..0.0.14 /75.24..3.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Temmuz Şehit olan subay ve askerlerin ailelerine yardım için Milli Müdafaa Vekaleti'nce bir kanun teklifi hazırlanmasına karar verildi. [Cmh]



25 Temmuz 1920 tarihli belge şehit askerlerin geride kalan ailelerinin mağdur edilmemesi için gerekli evrakın İstanbul'daki Harbiye Nezareti'ne gönderilmesi hakkındadır. 9 Eylül 1920 tarihli belgeden asker ailelerine verilen maaşın kesilerek yerine iaşe yardımı yapılması hakkında kanun layihası hazırlandığını görüyoruz.



BCA: 30..18.1.1 /1.5..15/ 118-1; 30..18.1.1 /1.5..19/ 245-102; BCA: 30..18.1.1 /1.11..8.



22



Temmuz Büyük Millet Meclisi üye- Rıfat Börekçi, Ankara Merkez Müftüsüdür. liğine seçilen Rıfat (Börekçi)'ın müftülük görevini yürütebileceğine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.5..14/ 5-7.



22



Temmuz Kadıköy Lisesi din öğretmeni Eşref Efendi, yurdun içinde bulunduğu duruma üzülerek intihar etti.



Vakit, 23 Temmuz 1920; KSG



23



Temmuz İkinci Meşrutiyet'in ilanı günü Anadolu'da törenlerle kutlandı.



23



Temmuz Kızılordu'nun bazı birlikleri "Müdafaai Miliye", Karabekir aracılığıyla gönderdiği KSG Doğu Beyazıt'a geldi. (tarihsiz) telgrafta şöyle dedi: "… Yaşasın müşterek davanın müşterek müdafiileri olan kızıllarla yeşillerin itrifakı! Yaşasın Asya mazlum milletlerinin ittihadı! Yaşasın Bolşevik-İslam birliği! Mahvolsun zalim emperyalist orduları!"



24



Temmuz Ankara Hükümeti, demiryollarının tamamına el koyarak bütçelerini millileştirdi. [Cmh]



Yabancı şirketler elinde bulunan demiryollarının TİH; KSG memur ve işçileri hükümet memuru sayılmıştır.



24



Temmuz Moskova'ya varan Türk delegeleri ile Sovyet Rusya yetkilileri arasında görüşmeler başladı. [Cmh]



Hariciye Vekili Bekir Sami, İktisat Vekili Yusuf KSG Kemal, Trabzon milletvekili Osman ve Dr. Fuat Sabri Beyler ile Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin ve müsteşarı Karahan'ın katıldığı görüşmelerde Çiçerin, Türklerin Fransızlarla ateşkes yapmalarından kaygılandıklarını, Ruslar İngilizlerle anlaşırsa (ticaret anlaşması), şartlarını Türkiye ile görüşeceklerini, İslam siyasetini Türkiye ile saptamanın iyi olacağını, Komünizme karşı olan Müslümanların hareketlerine engel olmak gerektiğini söylemiştir.



24



Temmuz Emniyeti Umumiyye büt1336 senesi için Emniyeti Umumiyye bütçesine Düstur Tertip 2, çesine tahsisatı fevkalade 84,250 lira tahsisatı fevkalade eklenmiştir. Cilt 12, ilavesi hakkında kararname s.134. yayımlandı. [Osm]



24



Temmuz Havagazı imtiyazı mukavele-i munzamması ile kudreti elektrikiyye tevziatı umumiyyesi imtiyaz mukavele ve şartnamesi babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Eski takvime göre 10 Temmuz, 1917'den beri kulla- KSG nılan yeni takvime göre 23 Temmuz, Türkiye'nin tek milli bayramı olarak kutlanıyor.



İradei seniyye, Kadıköy ile Üsküdar ve Boğaziçi'nin Anadolu sahili havagazı imtiyazı mukavele-i munzamması ile (11 Eylül 1336/1920) Dersaadet'in Anadolu ciheti kudreti elektrikiyye tevziatı umumiyyesi imtiyaz mukavele ve şartnamesi (25 Temmuz 1336/1920) hakkındadır.



1920 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.136.



355



G.



Ay



25



Temmuz Edirne Yunanlıların eline geçti.



Birinci Kolordu, 700 subay, askeri memur, 4000 er, KSG 10.000 sivil, 3000 piyade tüfeği, 30 makinalı tüfekle Bulgaristan'a sığındı. Ertesi gün Kırklareli, Ezine, Şile, Malkara ve Lalapaşa Yunanlıların eline geçti. Yunanlılar 27 Temmuz'da Trakya'nın işgalini tamamladı.



25



Temmuz Batı Cephesi Komutanlığı yeniden örgütlendi. [Cmh]



Batı cephesi Bolu Mıntıkası, 24. Tümen Mıntıkası, KSG Ertuğrul Grubu, Kütahya Mıntıkası, Kuvayı Tedibiye, 12. Kolordu ve Menteşe Mıntıkası kumandanlıklarına ayrılmıştır. Kütahya Mıntıka Komutanlığı'na 27 Temmuz'da Çerkez Ethem atanmıştır.



25



Temmuz Gürcistan protesto edildi.



Temmuz ayında İngilizler Batum'u boşaltınca, Gürcüler bu bölgeyi ele geçirmişlerdir. Bu durum, Brestlitovsk ve Trabzon Anlaşmaları'na aykırı olduğundan, protesto edilmiştir. 23 Şubat 1921'de Ardahan, Artvin ve Batum Türkiye'ye katılmış; ancak daha sonra Moskova anlaşması gereğince Batum boşaltılmıştır. 29 Temmuz 1920 tarihli belge Gürcülerin Batum'u işgal ettikten sonra Karadeniz ahalisine yaptıkları propagandanın önlenmesi hakkındadır.



25



Temmuz Aşair Şubesi Müdürlüğü'nde yevmiye ile istihdam edilen personel olmadığı bildirildi. [Osm]



25



Temmuz Asilere katılanların kabul edilmiş sığınma istekleri onaylandı. [Cmh]



Asilerin sığınma istekleri 22.7.1336 tarih ve 88 nu- BCA: 30..18.1.1 maralı karar ile kabul edilmişti.



25



Temmuz İstila ve tehcir zamanında tahribata uğrayan mahaller emlakından istifa olunacak tekalif hakkında kararname kabul edildi, no: 85. [Cmh]



Emlak, arazi ve damga vergisine ilişkin karar, istila ve tehcir zamanında tahribata uğrayan bölgeler halkından emlak, arzai ve temettüat vergisi alınmamasına ilişkindir.



BCA: 30..18.1.1 / 1.5..7/ 19-500; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 35.



25



Temmuz İstanbul Hükümeti'nce idama ve kürek cezasına çarptırılanların ailelerine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti kararnamesi. [Cmh]



Kuvayı Milliye'ye hizmet ettikleri için İstanbul Hükümeti'nce idama ve kürek cezasına çarptırılanların ailelerine vatana hizmet tertibinden maaş bağlanmasına karar verilmiştir. 28 Temmuz 1920 tarihli belge ise, Milli Mücadele'ye katılan askeri ve sivil halkın İstanbul Hükümeti'nce elkonulan mallarının bedellerinin ödenip ödenmeyeceği hakkındadır.



BCA: 30..18.1.1 /1.6..17/ 105-2.



25



Temmuz İcra Vekilleri Heyeti, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine yapılacak yardımların yasayla düzenlenmesini istedi. [Cmh]



Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine yapılan yardımların orduya gerektiği şekilde ulaşamadığı anlaşıldığından bu durumun bir kanuna bağlanmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.6..16/ 105-2.



25



Temmuz Aşar vergisinin tahsili. [Cmh]



26



Temmuz Canik Mebusu Emin'in izinli sayılmasına karar verildi. [Cmh]



356



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Nutuk; BCA: 30..18.1.1 /1.6..6/ 56-3.



BCA: 272.0.0.12 /38.29.4



/1.5..20.



BCA: 30..18.1.1 /1.6..4/ 19-502.



Emin Bey, Samsun Müdafaai Hukuk Cemiyetinin ku- BCA: 30..10.0.0 ruluşunun tamamlanmasına kadar izinli sayılmıştır.



/4.23..6/56



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Temmuz Mektebi Mülkiyyei Şahane hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Mektebi Mülkiyyei Şahane'nin Maarifi Düstur Umumiyye Nezareti'ne rabtı ve teferruatı hakkında- Tertip 2, Cilt 12, dır.



26



Temmuz İşgal edilen mahaller memurinine bilahare maaşlarının dörtte birinden kesilmek şartıyla ikişer maaş itası hakkında kararname kabul edildi, No: 119. [Cmh]



İşgal edilen bölgelerden göçen memurların boş kadrolara öncelikle atanması, bunlara 2 maaş yardım yapılması kararlaştırılmıştır. Karar, güncel olaylar nedeniyle sefalet içine düşen Aydın ve Nazilli memurlarının ihtiyaçlarının karşılanabilmesi amacıyla çıkarılmıştır.



27



Temmuz Mustafa Kemal Paşa gece bir genelge gönderdi.



Genelgede, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk KSG Cemiyeti Heyeti Merkeziyelerinin en büyük mülki idarecilere, Kuvayı Milliye'nin ise jandarma kumandanına bağlı ve bunların emrinde olacağı bildirilmiştir.



27



Temmuz Hilal-i Ahmer (Kızılay) personeli ve bu kurum hastanelerine ait eşya hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



Hilal-i Ahmer personelinin askerler gibi trenlerde bir belge ile seyahat edebilmeleri ve bu kurum hastanelerine ait eşyanın askeri eşya gibi taşınmasına karar verilmiştir.



27



Temmuz İzmir Su Şirketi tarafından tarife ücretlerinin arttırılması isteğine dair yazışmalar. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /123.2..1/ 35Su7.



27



Temmuz İcra Vekilleri Heyeti, İstanbul'dan Anadolu'ya geçenlerin ailelerine gönderecekleri paranın ellerine geçebilmesi için çeşitli tedbirler aldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.7..2/ 245-103.



27



Temmuz İşgal edilen mahallerden hicret eden memurlara iki maaş itası ve münhallata tercihan tayinler, hakkında kararname kabul edildi, no: 108. [Cmh]



İşgal altındaki şehirlerden gelecek memurlara ilişkin düzenleme yapıldı. Bu memurlara iki maaş verilmesi ve bunların boş olan yerlere tercihli olarak tayinleri kararlaştırılmıştır.



27



Temmuz 24. fırkadan çeşitli raporlar alındı.



Raporlar, Adapazarı ve civarında İngiliz ve Yunan BCA: 30..10.0.0 kuvvetlerinin hareketlerine dairdir.



s.173.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 36.



BCA: 30.18.1.1/ 1.6.18/ 203-1



BCA: 30..18.1.1 /1.6..10/ 14-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 36.



/54.354..5/ 495



27



Temmuz Adliye Mahkemeleri ile Bu ihtilafların Şurayı Devlet Reisinin başkanlığındaDivanı Harpler arasında ki bir encümen tarafından halledilmesine karar vedava merciine dair çıkacak rilmiştir. ihtilaflara ilişkin İcra Vekilleri Heyeti bir kararname çıkardı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.6..14/ 53-3.



28



Temmuz İkinci Şurayı Saltanat toplantısı yapıldı. [Osm]



TV, Sayı 3911, 24 Temmuz 1336/1920 ; TSP.



Osmanlı Meclisi Mebusanı açık olmadığı ve toplanmasına ne İngilizlerin izin verdiği ne de Padişah böyle bir şeye istekli olduğundan, Sevr Anlaşması'nı onaylatmak için 43 kişinin katılmasıyla toplanan şurada, 42 kişi onay yönünde oy kullanmıştır. Yalnız Topçu Feriki Rıza Paşa, "çekimserim" demiştir. Reşit Bey'in Paris'ten gönderdiği telgraf üzerine, Damat



1920 Yılı



357



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Ferit Paşa Kabinesi durumu görüşmüş, vardığı sonuçları bir belge ile toplantıya katılanlara sunmuştur. Sevr hükümlerinin degerlendirildiği toplantıya Kabine üyeleri dışında, Osmanlı bürokrasisinin ilmiye mensubu, asker ve sivil ünlü kimlikler katılmıştır (Bu kişilerin bir bölümü, Lozan Anlaşması'nın öngördüğü genel af dışında bırakılarak, 1924 yılında ilan edilen 150'likler listesine alınmışlardır). Toplantıda Sevr'in imzalanması tek kurtuluş yolu olarak görülmüştür. 28



Temmuz Gümrük Resminin Beş Misline İblağına Dair Kanun kabul edildi, Kanun No: 8. [Cmh]



Gümrüklerde uygulanan tarife maliyenin ihtiyacını TBMM karşılayamayacak derecede az bulunduğu için artı- ZC, Cilt II; Düstur, rılmasına karar verilmiştir.



28



Temmuz İstanbul Hükümeti'nce alındığı iddia olunan ümera ve zabitan ve mensubini askeriyenin hayvan ve emval ve eşyasının tazmin edilemeyeceği hakkında kararname kabul edildi, no: 110. [Cmh]



Karar, İstanbul Hükümeti'nce alındığı iddia edilen hayvanların tazmin edilip edilmemesinde tereddüt hasıl olduğundan, bu gibi firaren milli mücahedeye katılan birçok ümera, zabitan ve askeri memurun hayvanlarına ve eşyasına İstanbul Hükümeti'nce el konulduğundan bunların tazmine tabi olmadığına karar verilmiştir.



28



Temmuz Tokat Milletvekili Nazım Önerge, Zile'de çıkan yangın hakkındadır. Bey ve arkadaşları sual takriri verdi.



28



Temmuz Van'da idari bağlılık ve Mamuretürreşat kazasının Van vilayetine bağlı nahi- BCA: 30..18.1.1 mülki bölüm değişikliğine ye haline getirilmesine karar verildi. /1.6..8/ ilişkin İcra Vekilleri Heyeti 73-10. kararı. [Cmh]



28



Temmuz BMM Reisi, Milli Müdafaa Vekili ile 15 kadar mebustan oluşan heyet Eskişehir'e geldi.



Heyet, Batı Cephesi'ndeki subay ve erleri görmek, KSG selamlamak üzere yola çıkmıştı. Eskişehir'de Ali Fuat Paşa ile görüşen heyet, Bilecik'e, ardından da Uşak'a gidecektir.



28



Temmuz Ermenistan Dışişleri Bakanlığı sekreteri, Ankara Hariciye Vekaleti'nin, Oltu'nun boşaltılmasına ilişkin 8 Temmuz tarihli notasına cevap verdi.



Ermenistan, Brest-Litovsk anlaşmasının kendilerini KSG bağlamadığını, Türkiye'deki Ermeni topraklarından vazgeçmeyeceklerini ve Oltu'yu boşaltmayacaklarını, Ermenileirn tarihi, kültürel ve ekonomik hakları tanınırsa Türkiye ile komşuluk ilişkileri kurabileceklerini bildirmiştir. 1918'de imzalanan Brest-Litovsk anlaşması, 40 yıl önce Rusların eline geçen Doğu Anadolu topraklarında Türkiye hakimiyetini tanıyordu, ancak Mondros Ateşkes Anlaşmasıyla bölgeden Türkleri çıkaran İngilizler, buraları Ermenilere devretmişlerdi.



29



Temmuz Kolordular dahilinde Askere Alma şubelerinin teftişine dair kanun tasarısı. [Cmh]



Aynı tarihli bir başka kanun tasarısı şöyledir: Seferberlik müddetince emsali silahaltında bulunan kişilerin verecekleri nakdi bedel ile askere alınmayacaklar hakkında kanun tasarısı.



BCA: 30..18.1.1 /1.6..3/ 119-2.



29



Temmuz Boşalan TBMM azalığına seçim yapıldı.



Mehmed Vahit Bey seçilmiştir.



BCA: 490..1.0.0 / 344.1439..1 /1.BÜRO.



358



Yönetim Zamandizini



Tertip 3, Cilt 1, s. 38. Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 39.



BCA: 30..10.0.0 /120.851..1 /99C1.



G.



Ay



29



Temmuz Bitlis Mebusu Resul Bey ve arkadaşları bir teklif verdi.



Teklif, memur iken mebus seçilenlerin eski görevle- BCA: 30..10.0.0 rinin vekaletle idare ettirilmesine dairdir.



31



Temmuz Beşinci ve son Damat Ferit Paşa Hükümeti kuruldu.



Kabine'de Sevr Anlaşması'nın imza kararına karşı be- TV, 3918 liren hoşnutsuzluk üzerine, istifa ederek hükümeti tasfiye ve 3921; eden Damat Ferit, anlaşma konusunda sorun yarat- TSP. mayacak üyelerden yeni bir hükümet kurdu. Kabine, 4 Ağustos'ta Anadolu hareketini suçlayan bir hükümet bildirisi yayımladı. Damat Ferit'in beşinci hükümeti, Anadolu hareketini öğütle çökertme kararı aldı. Bunu başaramayınca 17 Ekim'de istifa ettirilecek ve yerini Dördüncü Tevfik Paşa hükümetine bırakacaktır.



31



Temmuz Bazı Meclisi Mebusan üyelerinin BMM üyeliğine kabul edilmelerine dair Divanı Riyaset Kararı, Sayı 28.



İngilizler tarafından Malta'ya gönderilmiş olan Sivas mebusu Rauf, Kara Vasıf, Edirne mebusu Şeref, Faik, İstanbul mebusu Numan, İzmir mebusu Tahsin, Diyarbekir mebusu Feyzi ve Zülfü, Gelibolu mebusu Ali Bey, Isparta Mebusu Cemal Paşa'nın BMM azası olarak addolunmalarına ve kendilerine tahsisat verilmesine karar verilmiştir. Aynı tarihte "Malta'ya nefyolunan Meclisi Mebusan azası hakkında Heyeti Umumiye Kararı" da alınmıştır: "Divanı Riyaset Kararına dayanarak Heyeti Umumiyeye yapılacak teklifin kabulüne..", no: 28.



31



Temmuz Memduh Şevket'e yolluk, altı aylık maaş ve tahsisat verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



Memduh Şevket, Kafkasya'daki durum hakkında bil- BCA: 30..18.1.1/ gi elde edecektir.



Temmuz Genel bütçeye mahsuben geçici ödenek konulması kararlaştırıldı. [Cmh]



Geçici ödenek 1336 mali yılı Mayıs başlangıcından BCA: Eylül sonuna kadar devletin genel hizmetlerinin yü- 30..18.1.1 / 1.6..2/ rütülmesi için konulmaktadır.



31



31



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



/4.23..7/57.



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 40.



1.6..11/ 238-1



19-501



Temmuz Doğu Cephesi Kumandanı Damat Ferit Paşa'nın 53 milletvekiline hitaben yaptı- BCA: 30..10.0.0 Kazım Karabekir Erzincan ğı konuşmaya ilişkin bilgi de alınmıştır. /106.694..2 Milletvekili Halil'le görüştü. /92B2



31



Temmuz Siverek Mebusu Sıtkı'nın Sıtkı Bey, Meclis Başkanlığından aldığı izinle Anka- BCA: 30..10.0.0/ Meclise kabulü kararlaştırıldı. ra'ya uğramadan seçim bölgesine gitmiştir. 4.23..8/58.



1



Ağustos



Bolşevik birlikleri ile 500 kişilik Türk birliği Nahcivan'da birleşti.



Bu durum, birbirleriyle bağlantı kurmak için çabala- TİH; KSG yan iki taraf arasında sevinç yarattı. Türk birlikleri enternasyonal marşı ile karşılandı. Türk askerleri de "aç bağrını biz geldik" marşını söylediler. Türk subayları, Kızılordu'ya benzemek için rütbelerini söktüler ve kalpaklarına kırmızı bezden birer ayyıldız diktiler. Birkaç gün sonra müfrezeye "İnkılap Türkiyesi Şark Cephesi Kızıl Müfrezesi" adı verilecektir.



1



Ağustos



Karabekir'in gönderdiği Yeşilordu müfrezesi Ankara'ya geldi.



Mustafa Kemal Paşa’nın Batı Anadolu'daki isyanların bastırılmasında kullanılmak için kuvvet istemesi üzerine, Ebülhindili Cafer yönetiminde 36 kişilik bir müfreze, Yeşilordu'nun ilk müfrezesi gibi tanıtılması talimatıyla 14 Mayıs'ta Erzurum'dan yola çıkarılmıştı. Müfreze, Yenihan, Yozgat, Zile yöresindeki ayaklanmaların bastırılmasında da hizmet ettikten sonra Ankara'ya ulaşmış bulunuyor. Anadolu'yu kurtaracağı umulan Yeşilordu'nun adı bütün Türkiye'de efsane gibi dolaşıyor.



1920 Yılı



HM, 2 Ağustos 1920; KSG



359



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Ağustos



Ankara Hükümeti, Adana Vali Vekilliğine Meclis üyelerinden İsmail Safa Bey'i tayin etti. [Cmh]



İşgal altında bulunan Adana toprakları mektupçu, TİH; KSG defterdar gibi kişiler tarafından yönetiliyor. İsmail Safa Bey, Pozantı'da görev yapacak.



1



Ağustos



Muş Mebusu BMM'ye bir yazı gönderdi.



Yazı, Muş sancağının müstakilen idaresi konusunda- BCA: 30..10.0.0 dır.



/66.439..2/ 732.



1



Ağustos



İstanbul-Bahçeköy'deki Rum ailelerine ait bina ve okul Birinci Dünya Harbi BCA: 272..0.0.11 Rum ailelerine ait bina ve sırasında tahrip edilmiş ve yıkılmıştı. /15.58..6. okulun yeniden inşaasına başlandığına dair rapor takdim edildi. [Osm]



1



Ağustos



Adana, Isparta ve İçel mebusları sual takriri (soru önergesi) verdi. [Cmh]



1



Ağustos



Bazı müstahdemlerin aylık- Bazı müstahdemlerin aylıklarının yükseltilebilmesi BCA: larına ilişkin düzenleme için gerekli ödeneğin bütçeye konması kararlaştırıl- 30..18.1.1 /1.8..7/ yapıldı. [Cmh] mıştır.



Önerge, vatanın kurtuluşu için çalışılması gerekirken bazı vekaletlerin gereksiz yere memur tayin ve nakli ile uğraştıklarına dairdir. 18 Ağustos 1920 tarihli bir başka belgede İçel, Sinop, Adana mebusları ve Canik Mebusu Rüştü'nün görevden alınan ve göreve atanan veya görevleri değiştirilmiş olan memurlar hakkındaki yazılarının divan başkanlığınca görüşüldüğü belirtilmektedir.



BCA: 30..10.0.0 /5.28..3/62; BCA:30..1 0.0.0 /4.23..9/59



224-1.



1



Ağustos



Ziraat Bankası'ndan Hazinei Maliye'ye avans itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Ziraat Bankası'ndan Hazinei Maliye'ye 500,000 lira- Düstur Tertip 2, lık bir avans itasına karar verilmiştir. Cilt 12, s.174.



1



Ağustos



Hindistan'da Hindu ve Gandi, daha önce İngilizlerin verdiği iki madalyayı KSG Müslüman bütün halk, iade etti. Türkiye'yi desteklemek için pasif direnişe geçti.



2



Ağustos



Dahiliye Vekili Hakkı Behiç Bey istifa etti. [Cmh]



Hakkı Behiç Bey, istifasına gerekçe olarak sağlık so- TBMM runlarını göstermiş; gerçekte Behiç Beyin bir hafta ZC, Cilt içinde verilen sekiz soru önergesi nedeniyle istifa et- III. tiği söylenmiştir. Örneğin Canik mebusu Nafiz Beyle kırkbeş arkadaşı mebuslara ait mektupların sansür edilmesi hakkında açıklama talep etmişler; Karahisarısahip mebusu Mehmet Şükrü Bey Bekir Sami, Hacim Muhittin ve Aşir Beylerin azledilmeleri ve neden divanı harbe sevkedilmedikleri hakkında açıklama istemiş; Karahisarısahip mebusu Mehmet Şükrü Bey, Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Beyin Siirt mutasarrıflığına tayin edilme sebebini sormuştur.



2



Ağustos



Mülkiye harcırah kararnamesine tevfiken verilmekte olan umum harcırahlardan yüzde kırk tenzilat icrasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 9. [Cmh]



15 Mayıs 1919 tarihli Harcırah Kararnamesi ile 15 Teşrinisani 1335/1919 tarihli karar gereğince harcırah adıyla tahakkuk eden yol masrafı, yevmiye, aile masrafı yekunundan yüzde kırkı bittenzil mütebakisi ita olunur.



360



Yönetim Zamandizini



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 40.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Ağustos



Ardiye (gümrüklerde depolama) Resminin On Misline İblağına dair Kanun kabul edildi, Kanun No: 10. [Cmh]



"Ticari eşyanın ambara teslimi günü dahil olmak üzere bir haftadan sonra geçecek günler için hala gümrüklerde tahsil edilmekte olan ardiye resmi on misli olarak istifade olunur."



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 41.



2



Ağustos



Bazı firarilerin afları hakkında karar alındı, Sayı 29. [Cmh]



11 inci fırka kıtaatına mensup dokuz nefer firarinin TBMM ZC, Cilt idam cezaları affedilmiştir. III.



2



Ağustos



Demirci muharebatında fedakarlık edenlere teşekkür edilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Sayı 30. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt III.



2



Ağustos



Bir encümeni mahsusa (özel komisyon) teşkili hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Sayı 31. [Cmh]



Adliye Vekaleti için verilen gensoru önergesi nede- TBMM niyle böyle bir komisyon oluşturulması gündeme ZC, Cilt gelmiştir. Teklifin sahibi Gümüşhane mebusu Hasan III. Fehmi Bey ve arkadaşıdır: "Adliyeye ait gensoru meselesinde rüfekadan Abdülkadir Kemali ve Şükrü Beylerin beyanatı şifahiyelerinde yekdiğerine atfeyledikleri mesailin her şubeden müntehap birer azadan mürekkep bir encümene lieclittetkik tevdiine ve esas mesele hakkındaki izahatın kifayetiyle Adliye Vekaleti'ne beyanı itimat edilerek ruznameye geçilmesini teklif ederim."



2



Ağustos



Kilikya Genel Valisi Bremond ile Adana Vali Vekili Abdurrahman Bey (İH), ortaklaşa bir bildiri yayımladı.



Bildiride Yüreğir halkını evlerine dönmeye, silahla- KSG rını işgal kuvvetlerine teslim etmeye çağırdılar. Aksi durumda bunların çete olarak kabul edileceğini, mallarına Fransız Doğu orduları işgal kuvvetlerince el konulacağını ilan ettiler.



2



Ağustos



Zonguldak Mutasarrıf Vekili Ahmet Cevdet, görevini bırakarak İstanbul'a kaçtı.



3



Ağustos



Karabekir'den Meclis Başkanlığı'na gönderilen yazı.



3



Ağustos



Ali Nedim'in emekliye sev- Ali Nedim, Ankara Bidayet (ilk derece) Mahkemesi BCA: 30..18.1.1/ kinin durdurularak geçici eski üyesidir. 1.8..1/25-3 surette görevlendirilmesine karar verildi. [Cmh]



KSG



Yazının içeriği özetle şöyledir: "Zor eski mutasarrıfı İH, s. 780; Salih Zeki Yoldaş'la görüştüm. Bakü'deki Türk ko- KSG münistleri toplantısına Anadolu'dan 8-10 delege götürmek, Erzurum'da gizli veya açık komünist teşkilatı yapmak iznini istiyorlar. Elverişli bir zamanda Bolşevikliği ilan edeceğiz, ama bunun Hükümet eliyle yapılması gerektiğini söyledim. Bu adamlara saygın mevkiler veriniz ve bir kötülük yapmalarına engel olunuz. Yusuf Kemal ve Bekir Sami Beyler yanımda iken, mümkün olduğu kadar az zamanda bize uygulanması mümkün bir Bolşevik idarenin kabulü mecburiyetinde olduğumuzu ve bunun da mümkün olduğu kadar gürültüsüzce kurulmasını birlikte uygun bulmuştuk."



1920 Yılı



361



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Ağustos



Batum'a bir irşad İrşad heyeti olarak Batum eski milletvekillerinden BCA: 30..18.1.1 (propoganda) heyeti gönde- Edip ve Müftü efendiler gönderilmiştir. /1.7..5/ rilmesine karar verildi. [Cmh] 237-3.



3



Ağustos



Zonguldak Kömür Madeni işçilerinin askeri mükellefiyetleri konusu incelenmek üzere Zonguldak Mutasarrıflığı'na havale edilmiştir. [Cmh]



Zonguldak Kömür Madeni işçilerinin askeri mükellefiyetlerine dair Fransızların teklifleri üzerine bu hususta gerekli inceleme için durumun Zonguldak Mutasarrıflığı'na havalesine karar verilmiştir. 10 Ağustos 1920 tarihinde Zonguldak kömür madeni işçilerinin askerlik hizmetlerinin teciline karar verilmiştir.



4



Ağustos



Damat Ferit Hükümeti, bir bildiri yayımlayarak Sevr Anlaşması'nı imza edeceğini açıkladı.



Bildiride şu görüşlere de yer verilmiştir: "Malların ve TV, 3921. eşlerin ortaklığını kabul eden Bolşeviklerden yardım almak, Osmanlı Devletini küçültür. Anadolu'daki isyancı İttihat Komitesi mutlaka ezilecektir. Onlarla uzlaşmak isteyenler yanlış yoldadırlar."



4



Ağustos



Dün Konya'ya gelmiş olan Mustafa Kemal Paşa, TBMM'ye çektiği telde Konya için genel af istedi.



Konya'nın durumunu memnunluk verici bulduğunu TBMM söyleyen Mustafa Kemal Paşa, hüküm dosyaları ince- ZC, Cilt lenmek üzere Meclis'e gönderilenlerin affedilerek so- III. nucun yarın bildirilmesini Heyeti Vekile ve Meclis'ten rica etti. Meclis bu isteği 7 Ağustos'ta kabul edecektir.



4



Ağustos



Müskirat beyiye nizamna- İçki satışına ait tüzüğün 9. maddesinin 3. fıkrasıyla, mesinin dokuzuncu madde- 24. maddesinin değiştirilmesine karar verilmiştir. sinin üçüncü fıkrasile yirmi dördüncü maddesinin tadiline dair kararname kabul edildi, no: 135. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.7..17/ 211-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 42.



4



Ağustos



Rüsum-u İstihlakiye (tüketim) Kararnamesi'ne ek kanun tasarısı hazırlandı. [Cmh]



Kararname, 30.3.1919 tarihlidir.



BCA: 30..18.1.1 /1.7..14/ 126-1



4



Ağustos



Resmi Damga Kanunu'nun bazı maddelerinin değiştirilmesine karar verildi. [Cmh]



Resmi Damga Kanunu, 25 Zilhicce 1323 ve 6.2.1321 BCA: 30..18.1.1 tarihlidir.



Zabıta-i Saydiye Tüzüğü'nün bazı maddelerinin değiştirilmesine karar verildi. [Cmh]



1882 tarihli Av Zabıtası Yönetmeliği'nin kimi mad- BCA: 30..18.1.1 deleri değiştirilmiştir.



4



4



Ağustos



Ağustos



BCA: 30..18.1.1 / 1.8..4; 30..18.1.1/ 1.8..16/ 56-4.



/1.7..19/12 6-2.



/ 1.7..18.



Tuz fiyatının artırılması ka- 2 Kasım 1920 tarihli belge tuz hakkındaki 25.9.1336 BCA: 30..18.1.1 rarlaştırıldı. [Cmh] tarihli Kanun'a ek kanun tasarısını içermektedir. /1.7..15/ 209-1.



4



5



362



Ağustos



Ağustos



4 Cemaziyelevvel 1337 (5 Şubat 1919) tarihli kararnameye müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, idarei örfiye cari olan mahallerde her ne- Düstur vi kütüb ve risail ve evrak ile matbuatı mevkute ve Tertip 2, Cilt 12, gayri mevkute hakkındadır. s.174.



Mustafa Kemal Paşa, yaBurada, Çukurova'nın ileri gelenleriyle "Pozantı KSG nında Fevzi Paşa ve Albay Kongresi" olarak adlandırılan bir toplantı yapılmıştır. Fahrettin Bey ile bazı mil- Pozantı, Adana-İçel bölgesinin merkezi olmuştur. letvekilleri olduğu halde Konya'dan Pozantı'ya geçti.



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Ağustos



Kastamonu'da halk her Cuma günü askeri eğitim görecek. [Cmh]



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin KSG Kastamonu şubesi, valiliğe verdiği dilekçede, yurt savunması için kasaba ve köylerde her Cuma günü 15-45 yaş arasındaki erkeklerin yedek subaylar tarafından askeri eğitimden geçirilmesi için derneğin aldığı kararı bildirmiştir. Halka hitaben de bir bildiri yayımlanmıştır.



5



Ağustos



Kadı Remzi Efendi'nin ailesinin dul ve yetim maaşı isteğinde bulunabileceği bildirildi. [Cmh]



Kadı Remzi Efendi, Yozgat isyanına iştirak edip BCA: 30..18.1.1 idam edilmişti.



İzmit Mebusu Sırrı Bey ve arkadaşları bir takrir verdi.



Teşkilat, maaş ve yolluklara dair önergedeki hususla- BCA: 30..18.1.1 rın ilgili vekilden sorulması istenmiştir.



5



Ağustos



Kaynak



/1.7..6/ 118-4



/1.7..7/61



5



Ağustos



Dört sancak müstakil hale getirildi. [Cmh]



Karahisarışarki (Şebinkarahisar), Gümüşhane, Muş, Aydın sancakları müstakil liva haline ifrağ edilmiştir. Şebinkarahisar Sivas, Gümüşhane Trabzon, Muş Bitlis, Aydın İzmir vilayetlerinden ayrılmıştır.



7



Ağustos



Konya meselesinde mevkuf olanların (tutuklananların) affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 32. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa'nın BMM'ye gönderdiği telgraf- TBMM ta; "Konya'nın vaziyetini şayanı memnuniyet buldu- ZC, Cilt ğu, ahalinin tenvir edildiği, bethahanın ilkaatına (kö- III. tülük isteyenlerin sözlerine) aldananların hatalarını anlayarak tashihi ahlaka başladıkları bildirilmektedir. Heyeti aliyelerine takdim edilmiş olanların affıyla bu esnada ibrarın da izalesini (ortadan kaldırılmasını) muvafık buluyorum."



7



Ağustos



Müskirat Resmi Kanunu hakkında karar alındı. [Cmh]



Yasanın geçici maddelerinden bazılarının değiştiril- BCA: 30..18.1.1 mesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.8..11/ 73-11.



/1.7..16/ 211-1.



7



Ağustos



Yunanlılar Yalova'yı işgal etti.



Ardından Uşak ve Simav da Yunanlılar tarafından iş- AK gal edildi.



7



Ağustos



Bağdat Demiryolu İşletme İdaresi'nin giderleri hakkında karar alındı. [Cmh]



Bağdat Demiryolu İşletme İdaresi'nin 7.7.1336 tari- BCA: hinden 1.8.1336 sonuna kadar aylık ve giderleri için 30..18.1.1 /1.7..11/ 96 000 liranın sarfına karar verilmiştir. Tarife altı misline çıkarılmıştır.



157-2.



7



Ağustos



Anadolu ve Bağdat Demiryolları taşıma tarifesi hakkında karar alındı. [Cmh]



7



Ağustos



İstanbul Hükümeti, kendi- Karara göre, bu tip bildiri ve makale yayımlayanlar, TV, 3923. sine karşı düşmanca maka- cezalandırılmaktan başka memur iseler görevlerinden leleri yasaklama kararı aldı. atılacak ve emeklilik hakkından da yoksun edilecek. [Osm]



8



Ağustos



İkinci Düzce ayaklanması başgösterdi.



BCA: 30..18.1.1 /1.7..10/ 153-1.



300 Abaza, Düzce'yi basarak ateşe verdi. 13 Nisan'da TİH; KSG başlayan birinci isyan Bolu, Çerkeş, Safranbolu yörelerine kadar yayılmış, isyanı Çerkez Ethem'in seyyar kuvvetleri bastırabilmişti. İkinci isyan 28 Ağustos'ta söndürülebilecek.



1920 Yılı



363



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Ağustos



Fransız işgalini sonlandıra- Mustafa Kemal Paşa, 1892-1899 doğumluların aske- TİH; KSG bilmek için Güney Cephe- re alınmasını emretti. si'nde kısmi seferberlik ilan edildi. [Cmh]



8



Ağustos



Vakıf Dairesi'nin taşra teşkilatının teftişine karar verildi. [Cmh]



Vakıf Dairesi'nin taşra teşkilatının Ayıntab Mebusu BCA: Abdurrahman Lami Efendi tarafından belli bir ücretle 30..18.1.1 /1.8..14/ teftişi kararlaştırılmıştır. 223-2.



9



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa ile cephedeki seyahatten dönen bazı mebuslar beyanat verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi TBMM Paşa ve Konya mebusu Refik Bey, Muhittin Baha ZC, Cilt Bey genel ve askeri durum, halkla yapılan görüşme- III. ler üzerine konuşma yapmışlardır. (s. 135-148)



9



Ağustos



Bir Hintli İngilizlerin Hindistan'daki harekatına dair BMM'de konuşma yaptı.



Mustafa Kemal Paşa, Hintli'nin konuşması için gö- TBMM rüşmelerin kesilmesine karşı çıkmış, bu konuşma son ZC, Cilt III. celsenin ardına bırakılmıştır.



9



Ağustos



Muhacirin hakkında Heyeti Karar, Konya'da bulunan doğu vilayetleri muhacirleri Umumiye Kararı, Karar (muhacirinine hanedan) maaşlarının tediye edilmesiNo: 33. [Cmh] ne (ödenmesine) ilişkindir. Aynı zamanda Akşehir Malmüdürü hakkında takibat icrasına karar verilmiştir.



9



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, gizli celse oturumunda beyanat verdi.



Beyanat, cephelere vaki teftiş seyahatleri sonunda GCZ, Cilt vaziyeti harbiye hakkındadır. 27 Temmuz akşamı I. başlayan seyahat, 11 gün sürmüştür. Eskişehir, Bilecik, Uşak, Afyon Karahisar, Konya, Pozantı ziyaret edilmiştir.



10



Ağustos



İstanbul Hükümeti, artık çoktandır Ankara'dan emir almakta olan bazı valilerin görevine son verdi. [Osm]



Sivas valisi Reşit Paşa, Erzurum valisi Reşit Paşa, TV, 3928. Bitlis, Van, Diyarbakır ve Konya valilerinin görevine son verilmiştir.



10



Ağustos



Yabancı ülkelerden alınacak vasıta, silah ve mühimmat giderine ilişkin karar verildi. [Cmh]



Yabancı ülkelerden vasıta, silah ve mühimmat alın- BCA: ması için Müdafaa-i Milliye ödeneğinden 50 000 li- 30..18.1.1/ 1.8..18/ ranın sarfına karar verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 43.



41-1



10



Ağustos



Moskova'da bulunan iki vekilin yerine vekilleri seçildi. [Cmh]



Hariciye Vekaleti vekilliğine Muhtar Bey, İktisat TBMM Vekaleti vekilliğine Saruhan mebusu Celal Bey se- ZC, Cilt III. çilmiştir.



10



Ağustos



Zonguldak Kömür Madeni amelelerinin hizmeti askeriyelerinin tecili hakkında kararname kabul edildi, no: 154. [Cmh]



Zonguldak Kömür Madeni işçilerinin askeri mükellefiyetlerine dair Fransızların teklifleri üzerine bu hususta gerekli inceleme için durumun Zonguldak Mutasarrıflığı'na havalesine karar verilmişti; bkz. 3 Ağustos 1920.



10



Ağustos



Nafıa Vekaleti, Bağdat şimendifer idaresi ile Bağdat Hattı İnşaat Şirketi'ni de yönetimi altına almasını Eskişehir'de Anadolu Şimendifer Kumpanyası Müdür Behiç Bey'e emretti. [Cmh]



26 Ağustos'ta Eskişehir'e gelen Nafıa Vekili İsmail KSG Fazıl Paşa'nın emriyle bir kısmı bu yanda kalmış olan Afyon-Uşak hattına da el konulması ile demiryolu idaresinin adı "Anadolu-Bağdat ve Afyon-Uşak Demiryolları ve Bağdat İnşaat Şirketi Umum Müdürlüğü" adını alacaktır.



364



Yönetim Zamandizini



Düstur, Trtip 3, Cilt 1, s. 43.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Ağustos



Sevr Muahedesi imzalandı.



Sevr, Osmanlı İmparatorluğu delegeleri ile savaş ga- TSP; KSG libi büyük devletlerarasında Paris Barış Konferansı'nda imzalanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nu sona erdiren anlaşma metni, 432 madde, 12 bölüm ve çeşitli eklerden oluşmaktadır. Türkler için, Anadolu ortasında, küçük ve ekonomik bakımdan kendi kendine yetmeyen bir vatan haritası çizilmişti. Sevr Anlaşması, bu yeni düzenin güvence belgesi olacaktı. Sevr Anlaşması, Türkiye'yi İngilizler, Fransızlar, İtalyanlar ve Ermeniler arasında paylaştırıyor ve AnkaraEskişehir-Kastamonu-Samsun çevresindeki küçük bir araziyi Türkiye toprağı olarak tanıyor. Doğu'da özerk bir Kürdistan kuruluyor, Ermenistan devletinin sınırlarını çizme işi ABD'ye bırakılıyor. 12 ada İtalya'ya veriliyor; boğazların İngiltere-Fransa-ABD-İtalya ve Japonya'dan kurulu bir komisyonca yönetileceği öngörülüyor... Anlaşma bütün Türkiye'de büyük bir tepki ile karşılanacaktır.



11



Ağustos



İstanbul'da Amele Fırkası adıyla yeni bir parti kuruldu.



Amiralzade Cemal Hüsnü, Davavekili Radi, eski TSP; KSG memurlardan Mehmet Behçet ve Haydar, Müteahhit Mehmet Kamil Beyler tarafından kurulan partinin tüzüğünde işçi haklarını gözeteceği belirtilmiştir.



18



Ağustos



Samsun Divanı Örfisinin lağvı hakkında kararname kabul edildi, no: 160. [Cmh]



"Vaktiyle bir maksadı siyasi takip edilerek dört mahalde teşkil edilmiş bu gibi Divanı harplerden üçünün devamlarına lüzumu kanuni olmadığı görülerek lağv edilmiş; elyevm yalnız Samsun merkezinde tehcir mesailini rüyet etmek üzere bir Divanı Harbi Örfi ifayı vazife etmekte bulunmuştur. Divanı harbi örfiler temini asayiş için icabında müracaat edilecek vesaitten olduğu ve elyevm Samsun merkezinde muhilli asayiş (güvenliği bozan) vekayi görülmediğinden Divanı harbi örfi'nin vücuduna bir lüzum ve ihtiyaç kalmamıştır." 18 Ağustos 1920'de aynı konuda bir de Heyeti Umumiye Kararı çıkarılmıştır, no: 35.



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 44-48.



11



Ağustos



Şüpheli Şahıslar Hakkında Madde-i Kanuniye Tasarısı hazırlandı. [Cmh]



8 Kasım 1920 tarihli belgede şüpheli şahısların Bakanlar Kurulu Kararıyla tespit edilecek yerlere yaklaştırılmaması veya sınırdışı edilmesi ile ilgili kanun teklifinin reddedildiği belirtilmektedir.



BCA: 30..18.1.1 /1.8..17/ 92-5.



11



Ağustos



Muaddel Usulü Muhasebe-i Umumiye Kanunu'nun geçici 22. maddesinin değiştirilmesine karar verildi. [Cmh]



28 Ekim 1920 tarihinde Muaddel Usul-ü Muhasebe-i BCA: Umumiye Kanun-u Muvakkatı'nın 32. ve 34. madde- 30..18.1.1 lerinin değiştirilmesi hakkında kanun tasarısı hazır- /1.8..13. lanmıştır.



11



Ağustos



Ereğli ve Zonguldak Kö8 Kasım 1920'de Zonguldak ve Ereğli kömür ocaklamür Havzası'ndan çıkarılan rında halen mevcut bulunan kömür tozlarının satılkömürlerin satış ve sevkine ması kararlaştırılmıştır. ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



11



Ağustos



Erzurum Demiryolu hattının uzatılmasına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.8..12/ 190-1.



Uzatma işleminin Halep ve Mardin Demiryolu hattı BCA: 30..18.1.1 rayları sökülerek yapılmasına karar verilmiştir. /1.9..1/ 152-1.



1920 Yılı



365



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Ağustos



Ankara'da 5000 kişilik bir nizami kuvvet kurulması kararlaştırıldı. [Cmh]



Nizami kuvvet piyade, süvari ve topçudan meydana BCA: 30..18.1.1/ gelecektir. 1.8..20/ 38-5.



11



Ağustos



Karamürsel Yunanlılardan geri alındı.



12



Ağustos



Gaziantep'in mühim noktalarının Fransızlar tarafından işgal edildiği bildirildi. [Cmh]



Belgede Fransız kumandanından gelen ihtarname de yer almaktadır. 18 Temmuz 1920 tarihli bir başka belgede İran Şehbenderi Asaf Han'ın Fransızların zoru ile Adana'yı terk ettiği ve kendisinin İslam ahaliyi toplayarak Fransızları protesto ettiği bildirilmektedir.



BCA: 30..10.0.0/ 54.354..7/ 497



12



Ağustos



Eskişehir'e diğer vilayetlerden 100 000 lira gönderilmesinin sağlanması istendi. [Cmh]



Eskişehir'e gelen ve giden müfrezelerin giyecek ve yiyeceklerinin temini güçleştiğinden diğer vilayetlerden 100 000 lira gönderilmesinin sağlanması istenmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 49.320..2/ 423



12



Ağustos



1919 yılı maarif hissesinin Elazığ Vilayetine gönderilmesinin temini istendi. [Cmh]



12



Ağustos



Balıkesir ve Aydın'da açıkta kalmış olan muhacir ve mülteciler hakkında ne işlem yapılacağının bildirilmesi istendi. [Osm]



21 Eylül 1920 tarihli bir başka belge Balkan harbini müteakip Rumeli ve adalardan Türkiye'ye hicret eden muhacirinin miktarını belirtir listeye ilişkindir. 20 Aralık 1920'de Ayvacık'ta mülteci ve muhacirlere yardım etmek üzere ilave tahsisat yapılmasına karar verilmiştir.



13



Ağustos



Ankara Heyeti ile Sovyet yetkilileri arasında Moskova'da resmi görüşmeler başladı.



Türk delegeler, yardım için esaslı bir yolun açılama- GCZ, Cilt mış olması nedeniyle Sovyetlerin 10 Ağustos'ta Er- I; KSG menilerle yaptıkları anlaşmadan hoşnutsuzluklarını dile getirdiler. (Bu anlaşmaya göre Karabağ, Zengizor, Nahcivan geçici olarak Sovyet denetimine geçecek. Buna rağmen, Türkiye'nin Sovyetlerden yardım alacağı karayolu tamamıyla açılamamış bulunuyor. Savaş sırasında Kafkasya'ya göçmüş Ermenilerin Van, Bitlis ve Muş illerinin bazı kısımlarına yerleştirilmesinde görüş birliğine varılamadı. Dışişleri Bakanlık müsteşarı Karahan, Ermeni sorununu kendilerinin çözeceğini ve yolu açacaklarını söyledi. İki taraf arasında anlaşma parafe edilecek ve 16 Mart 1921'de imzalanacaktır. Heyet, Moskova'ya 19 Temmuz'da ulaşmış ancak Üçüncü Enternasyonal'in İkinci Kongresi nedeniyle resmi görüşmelere başlanması mümkün olmamıştı. İktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk)'in Lenin izlenimleri: "Lenin sarayda oturmuyor. Kapısında kapıcı ve nöbetçi görünmüyor. İlmi ile Karl Marks'ı geçen, başka milletleri Rus yapmak siyasetinin iki büyük yapıcısı Çarlık'la Ortodoks kilisesini yıkan Lenin'in pantolonu ütüsüz. Bize iltifatlarda bulundu. Dünyanın en tatlı ve sevimli adamlarından biri.."



14



Ağustos



İrşat Encümeni'nin Sevr Anlaşması konusunda millete bir bildiri yayımlaması kabul edildi.



Ali Sururi Bey, "Bizim bugünkü üslubumuzla köylü TBMM dayılara gerçeği doğrudan doğruya yazı ile, kalemle ZC, Cilt III, s. 183, anlatmak mümkün değildir" dedi.



366



Yönetim Zamandizini



KSG



BCA: 30..10.0.0 /143.25..1/ 1441 BCA: 272..0.0.12 /38.29..6; 272..0.0.14 /75.24..6. .



193.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Ağustos



Fransızlarla iyi münasebetler kurulması için Kastamonu vilayetine talimat verildi.



15



Ağustos



Maden Kömürlerinden Alınacak İhracat Resmi Hakkında Kanun kabul edildi, Kanun no: 11. [Cmh]



Ereğli-Zonguldak havzai fahmiyesinden çıkarılan kömürlerin furuht ve sevkı hakkında mevzu kuyut refedilmiştir. Maden kömürlerinin yıkanmış cinsinin beher tonasından üç lira ve yıkanmamış cinsinden iki lira ihracat resmi alınacaktır.



15



Ağustos



Hasanoğlu Mehmedin bakiyei müddeti cezaiyesinin affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, sayı 34. [Cmh]



Anılan kişi, cinayet nedeniyle beş yıl hapis cezası TBMM ZC, Cilt almıştır; maluliyet nedeniyle affedilmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /54.354..4/ 494. TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 45.



III.



15



Ağustos



Manavgat kaymakamı Talat, Soma kaymakamı Necati, Salihli kaymakamı Özdemir, Alaşehir kaymakamı Bezmi Nusret Beyler azlolunarak yerlerine yeni atamalar yapıldı. [Osm]



Kütahya mutasarrıfı Naci, Menteşe mutasarrıfı TV, 3932. Ethem Fehmi, Karahisarısahip mutasarrıfı Ethem Beyler de görevlerinden ayrıldılar.



16



Ağustos



Sansür talimatnamesine müzeyyel kararname kabul edildi, no: 164. [Cmh]



Sansür talimatının onbirinci maddesinin bir fıkrası Düstur, değiştirilmiştir: "Sansür müfettişlerinin mercii Posta Tertip 3, Cilt 1, s. ve Telgraf ve Telefon Müdüriyeti Umumiyesidir." 46.



16



Ağustos



Maraş'taki Ermenilerin gayrimenkullerinin Hükümetçe idaresine karar verildi. [Cmh]



13 Eylül 1920'de Batı Anadolu'da ikamet eden Rum ve Ermenilerin belli yerlere sevkedilmelerine karar verilmiştir. 7 Ekim 1920'de Rum ve Ermeniler'e ait tasarruf işlemlerinin ertelenmesine lüzum olmadığı bildirilmiştir.



16



Ağustos



Seferberlikte firar edenlere uygulanacak cezalar belirlendi. [Cmh]



21 Kasım 1920'de askeri elbise ve teçhizatla firar BCA: eden askerlerin beraberlerinde götürdükleri elbise ve 30..18.1.1/ 1.9..4/ teçhizatın iki misliyle ödetilmesi kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 1.8..19/ 135-1



19-3000.



16



Ağustos



Adana vilayetine bağlanacak ilçe ve köylerin tesbiti istendi. [Cmh]



16 Eylül 1920'de Adana Valiliği'ne Ankara Vali Vekili Nuri Bey tayin edilmiştir. 26 Ekim 1920'de Adana vilayetine bağlı Cebelibereket (Osmaniye) ve Kozan sancaklarının bağımsız idaresine karar verilmiştir. 17 Kasım 1920'de Adana Vilayeti İdare-i Hususiyesi'nin kaldırılmasına lüzum olmadığı, ancak anılan özel idare memurlarının açık yerlere tayinleriyle yetinilmesi bildirilmiştir.



16



Ağustos



Batumluların Türkiye'ye merbutiyetlerine dair Trabzon vilayetinin telgrafı BMM'de görüşüldü.



"Batum'un Gürcüler tarafından işgalinin ardından TBMM BMM Hariciye Vekaleti'nden Gürcistan Hariciye ZC, Cilt Nezareti'ne gönderilen notayı haber alan Batum Ce- III. miyeti İslamiye Riyaseti asırlardan beri alemi İslamın nigahbanı (koruyucusu) olan Türkiye'nin bu mühim ve muazzam tarihi günlerin Acara müslümanlarına karşı gösterdiği dini alakadan dolayı BMM'ye nihayetsiz teşekkürat ve yakın zamanda anavatanları olan Türkiye'ye kavuşarak senelerdenberi katlandıkları ittifak acılarını şefkat nisar Türkiye'nin ulvi ve feyyaz sinesinde yaşayarak ancak unutabileceklerinin BMM'ye arzını istirham eyledikleri Cemiyeti mezkure riyasetinin bildirisi üzerine maruzdur."



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1 /1.9..7/ 73-12.



367



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ağustos



Irak'ta Şammar Şeyhi Meşail'in Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği 11 Ağustos tarihli telgraf BMM'de okundu.



"Şammar Aşireti, 16.000 kişidir. Mahvolask bile ya- TBMM bancıların uyruğu olmaya razı değiliz. Musul ve Irak- ZC, Cilt III. 'ın kurtarılmasına yardımınızı bekliyoruz.



16



Ağustos



Kastamonu Merkez Mahal- 2177 ceket, 1151 pantolon, 1151 çift çorap, 391 don, KSG lesi'nin Ankara'ya gönder- 359 gömlek, 300 kaput, 200 battaniye, 240 fanila. diği ilk parti eşya listesi.



17



Ağustos



Fransızlar Çatalca'yı işgal etti.



17



Ağustos



BMM'de Divanı Riyaset seçimleri yapıldı.



Reisisani vekili olarak Konya mebusu Vehbi Efendi, TBMM ikinci reis vekaletine Gümüşhane mebusu Hasan ZC; Cilt Fehmi Bey seçilmiştir. Seçim, Celalettin arif Bey'in III iki ay izinli olması sebebiyle yapılmıştır.



17



Ağustos



Aşarın Teslise (üç taksite) Raptı Hakkında Kanun kabul edildi, Kanun no: 12. [Cmh]



Aşar vergisinin ürün veya para olarak zincirleme kefaletle üç taksitte alınması kabul edilmiştir. Halk aşarla birlikte temettü de verecektir. "Maliye Vekaleti'nce aynen ihalesi takarrür eden mahallerde aynen ve diğer yerlerde nakden ihale olunamayan senei haliye aşar bedelatı kefaleti müteselsile ve ahaliye nakden zimmet kaydedilecektir (md.1). Bedeli ihalenin tayininde teslis usulüne müracaat olunacaktır. İşbu teslise 1329 ve 1220 seneleriyle 1335 senesi bedelat ihalesi esas ittihaz edilecektir (md.2)."



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 47.



17



Ağustos



Rıhtım tarifelerinin altı senede yenilenmesi teklif edildi. [Osm]



30 Ağustos 1920 tarihli bir başka belge İstanbul Rıhtım Şirketi'nin artan ücret karşısında rıhtım vergisinin de arttırılması isteği hakkındadır. 9 Eylül 1920 tarihli belge ise İstanbul Rıhtım Şirketi'nin aylık hesap cetvellerinin gönderilmesi ile ilgili tezkereye ilişkindir.



BCA: 230..0.0.0 /77.49..1/ 34R323



17



Ağustos



İstanbul Tünel Şirketi'nin Genel Kurul Toplantısı'nın ertelenmesinin sebepleri. [Osm]



BCA: 230..0.0.0/ 108.96..4/ 34Tn903.



17



Ağustos



Antakya civarında Fransız kuvvetleriyle savaşan milis kuvvetlerine ilişkin karar alındı. [Cmh]



Bunlara 41. Fırkadan 70 asker gönderilmesi kararlaş- BCA: 30..10.0.0 tırılmış ve bir talimat gönderilmiştir.



AK



/54.354..9/ 499.



18



Ağustos



Beyazıt (Ağrı) müstakil livası teşkili hakkında Heyeti Umumiye Kararı, sayı 36 ve İcra Vekilleri Kararı, Karar no: 170. [Cmh]



Ağrı livası Erzurum vilayetinden ayrılmıştır: "… manzumei vilayetten irtibatları fekkedilerek istiklaliyeti temin edilen livaların az zaman sonra her husuça eseri hayat ve terakki göstermekte olmalarına ve esasen tedrici surette umum livaların elviyei müstakile haline ifrağı Hükümetçe de nazarı dikkate alınmakla peyderpey asarı fiiliyesi görülmekte bulunmasına binaen ehemmiyet ve nezaketi mevkiiyesi derkar olan mezkur livanın da Erzurum vilayetinden fekki irtibatiyle müstakil idaresine karar verilmiştir."



TBMM ZC, Cilt III; BCA: 30..18.1.1 /1.9..12/ 73-13; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 48.



18



Ağustos



Dersaadetten kaçarak milli hükümete hizmet maksadıyla iltica eden polis memurlarına ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Söz konusu polis memurlarının münhal kadro bulunmaması nedeniyle memalik-i müstevliye (ele geçirilmiş) memurları gibi maaş almalarına karar verilmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /88.579..1/ 871.



368



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Ağustos



Büyük Millet Meclisi'nin Şekil ve Mahiyetine dair Mevaddı Kanunuiye [BMM'nin Kuruluş ve Niteliği ile ilgili Yasa] başlıklı tasarı Meclis'e geldi. [Cmh]



8 maddeden oluşan tasarı, BMM'de uzun tartışmalara Nutuk neden olmuştur. Mustafa Kemal Paşa, tasarı BMM'ye geldikten otuzyedi gün sonra, 25 Eylül'de, bir gizli oturumda halifelik ve padişahlık sorunları üzerinde bir açıklama yapmıştır.



18



Ağustos



Binbaşı Şerif Bey'in hüviyet ve kıt'a adresinin bildirilmesi istendi. [Osm]



Binbaşı Şerif Bey, Keşap'ta Rum emval-i BCA: metrukesine ait fındık bahçeleri hasılatını kanunsuz 272..0.0.10 olarak almıştır. 6 Temmuz 1919 tarihli bir belgede /1.5..4. emval-i metrukeden Andifli'de (Kaş) depolanmış olan İstimat oğullarına ait palamutların Meis adasına kaçırılmasında yolsuzluğu bulunanların tespiti istenmektedir.



19



Ağustos



Şurayı Saltanat ve Sevr Muahedesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, sayı 37. [Cmh]



Karar, Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa'nın İstanbul'da inikat eden Şurayı Saltanatla Sevr Muahedesinin imza edilmesine karar verenlerle muahedeyi imza edenlerin hıyaneti vataniye ile ittiham olunmalarına dair telgrafı üzerine alınmıştır: "..imza edenlerin ihaneti vataniye ile ittiham olunması ve haklarında hükmü gıyabi verilmesi ve isimlerinin her yerde lanetle yadedilmesine karar verilmiştir."



19



Ağustos



Azerbaycan Hükümeti hak- Azerbaycan Şuralar Hükümeti Riyasetinden gelen TBMM kında Heyeti Umumiye Ka- başarı temennisine dair mektuba cevaben, yeni kuru- ZC, Cilt rarı, sayı 38. [Cmh] lan Şuralar Hükümeti BMM tarafından tebrik edil- III. miştir. Mektuptan bir bölüm: "… BMM Reisi'ne, İzzetli Efendim Kemal Paşa… Müslüman komünistleri sizin maksudunuza çatmak yolunda var kuvvetlerini sarfedeceklerdir. Aksi takdirde ne bizim için ne sizin için ve ne de bütün Şark için varlık yoktur. Mademki İngiltere ve onun kuvvetiyle yaşayış eden Avrupa emperyalisti vardır. Ermeni meselesi de bu esastan çıkar bir meseledir. Avrupa emperyalizmesi olursa çürük, Ermenistan özü özünden mahvolacaktır. Yaşayınız Efendim. Yaşayınız bu fikirde olan kardeşlerimiz. Neriman Nerimanof."



19



Ağustos



İhracatın serbestisi hakkın- İhracatın kayıtsız şartsız serbestleştirilmesi hakkında da verilen karardan damız- verilen karardan söz konusu hayvanların geçişi istislığa ve çifte elverişli hayna sayılmıştır. vanatın 11 Şubat 1334 tarihli kanun mucibince imrara ait kısmının istisnası hakkında kararname kabul edildi, no: 168. [Cmh]



19



Ağustos



Çeşitli vergilerde düzenleme yapıldı. [Cmh]



Karar, Temettu Vergisi Kanunu'nda yapılan değişik- BCA: liklerle, diğer vergilerde yapılan düzenlemeleri içer- 30..18.1.1 mektedir. Aynı tarihte yabancı ülkelere ihraç edilecek /1.9..9. maddelerden alınacak ihracat vergisi de düzenlenmiştir.



19



Ağustos



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesine iki yüz bin lira avans itası hakkında kararname kabul edildi, no: 171. [Cmh]



Bütçenin istihbarat ve irşat faslından 200 000 kuruşun İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne ödenmesine karar verilmiştir. 9 Eylül 1920'de ise İcra Riyasetine bağlı Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü Bütçesi hakkında kanun tasarısı hazırlanmıştır.



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 48.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 49.



BCA: 30..18.1.1 /1.9..13/ 85-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 50.



369



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Ağustos



Devairde kullanılan pulların tevhidi hakkında kararname kabul edildi, no: 182. [Cmh]



Resmi dairelerde kullanılan bütün pulların birleştirilerek, değerine göre çeşitli renklerde ve "Devleti Aliye" ve "Hazinei Maliye" ibarelerinin dercine ve pullardan yüz milyonun Avrupa'da tabettirilmesine (İstanbul'daki Damga Matbaası'nda pul bastırmanın güçlüğü gözönüne alınarak) karar verilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 51.



19



Ağustos



Azerbaycan Sovyet Sosya- Aynı tarihte, Abdurrahman Bey de Ankara Hüküme- KSG list Cumhuriyeti'ne elçi ola- ti'nin temsilcisi olarak Afganistan'a gönderilmiştir. rak atanan Memduh Şevket (Esendal), Ankara'dan Bakü'ye hareket etti.



19



Ağustos



Büyük Millet Meclisi Matbaası'nda çalışan mürettiplerin askerliklerini adı geçen matbaada yapmalarına izin verilmiştir. [Cmh]



23 Ekim 1920'de matbaa ve gazete çalışanlarının as- BCA: 30..18.1.1/ kerlik tecil teklifleri reddedilmiştir.



31 Ekim 1920'de Amerika'da Türk bayrağını tahkir eden Rumları öldüren ve yaralayan Karaballı Aşireti'nden Dersimli İsmail'in taltifi ve para mükafatı verilmesi kararlaştırılmıştır. 24 Kasım 1920 tarihli belge Dersim aşiretlerini birleştirerek hükümet aleyhine teşvik eden ve sonunda pişmanlık duyup sığınan Koçgirili Alişir'e dair kanuni kovuşturmanın ertelenmesi hakkındadır.



1.10..5/ 57-1.



19



Ağustos



Doğudaki Dersimliler arasındaki kavganın son bulduğu ve birbirleriyle barıştıkları bildirildi.



19



Ağustos



Tayın Bedeli Kanun Layihası hazırlandı.



BCA: 30..10.0.0 /49.320..3/ 424.



20



Ağustos



Milli kuvvetler İnegöl'ü İnegöl'de bir aydır devam eden karışıklık sona erdi. sardılar; halka kurtuluş savaşının amaçlarını anlattılar.



KSG



21



Ağustos



Kırşehir'de kurulan süvari alayı için gerekli paranın Kırşehirlilerden temini teklif edildi. [Cmh]



Teklif, Garb Cephesi Kumandanı Ali Fuat Paşa tara- BCA: 30..10.0.0 fından yapılmıştır.



BCA: 30..10.0.0/ 54.354..10 /4910.



/48.306..1/ 401.



21



Ağustos



Bazı memur maaşlarının düzenlenmesi ve Hicaz Sıhhiye İdaresi'nin lağvına ve müteferrıatına dair kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, "Muahede-i Sulhiyye mucibince terk olunan mahaller memurin maaşatıyla maaşatı zatiyye hakkında olunacak muameleye, tayin edildiği memuriyete azimet edemeyen yahut avdete mecbur olan memurin maaşatına ve muayenesiz efrad maaşatının katiyle Hicaz Sıhhiye İdaresi'nin lağvına ve müteferrıatına dairdir." 3 Ekim 1920 tarihli bir kararname ile hariciye memurları muahede-i sulhiyye mucibince terk olunan mahaller memurlarının maaşlarıyla ilgili kararnamenin dışına çıkarılmıştır. 18 Ekim 1920 tarihinde 21 Ağustos tarihli düzenlemeye ek kararname yayımlanmıştır.



22



Ağustos



Bağdat Demiryolu Hattının Maaşat ve Masarifatı İçin 96 bin liranın sarfı hakkında kanun kabul edildi, Kanun no: 13. [Cmh]



Kanun, hattın 7 Temmuz 1920-Ağustos 1920 tarihine TBMM ZC, Cilt kadarki masraflarını kapsamaktadır.



370



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.176; 286; 325.



III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 52.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ağustos



Anadolu Hattı Memurlarının Mütedahil (Ödenmemiş) Maaşlarının Tesviyesi (sonuçlandırılması) hakkında Kanun kabul edildi, Kanun no: 14. [Cmh]



"Hükümet tarafından veziyet edilmiş olan Anadolu şimendiferi memurin maaşlarına mahsuben hazinei maliyeden onaltıbin liranın sarfına Maliye Vekaleti mezundur."



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 52.



22



Ağustos



Şimendifer amelesinin tatil günü hakkında Heyeti Umumiye Kararı, no: 39. [Cmh]



Bolu mebusu Tunalı Hilmi Beyin, Şimendifer idare- TBMM sinde tatil gününün pazardan cumaya tahviline dair ZC, Cilt III; Düstur, takriri kabul edilmiştir. Tertip 3, Cilt 1, s. 53.



22



Ağustos



Siirt sancağının müstakilen idaresine karar verildi. [Cmh]



Siirt, Bitlis vilayetinden ayrılmıştır. Aynı tarihli kararname ile müstakil sancaklarda yapılacak teşkilat düzenlemelerinin Maliye Müsteşarı başkanlığındaki bir komisyon tarafından yapılmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.10..10/ 73-14; 30..18.1.1 /1.9..20/ 75-2.



22



Ağustos



Posta ve Telgraf idarelerinin kendi ihtiyaçları için Ziraat Bankaları aracılığıyla nakil ettirecekleri meblağdan ücret alınmamasına karar verildi. [Cmh]



3 Ekim 1920 tarihli belge posta müteahhidleri ile sürücülerin bu görevlerde çalıştıkları müddet boyunca askere alınmamalarına dair kararın her türlü suiistimaline karşı alınacak tedbirlere ilişkindir.



BCA: 30..18.1.1 /1.9..15/ 166-2



22



Ağustos



İşgalden dolayı yerlerini 28 Eylül 1920 tarihli bir başka belge Edirne'den terkeden memur ve ailele- mecburi göç ederek İstanbul'a gelen memur ve zabıta rine yolluk verilmesi karar- ailelerinin iskanı için yapılan çalışmalar hakkındadır. laştırıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.9..14/ 119-3.



22



Ağustos



Türkiye Komünist Partisi Bütçe Kafkasya Komünist Partisi'nce belirlenmiştir. bütçesi 1.290.000 ruble ola- 22 Ağustos 1920 tarihli belgede Türkiye Komünistler rak belirlenmiştir. Kurultayının genel masrafları ve Türkiye Komünistlerine yapılacak maddi yardımlar konusunda Azerbaycan Komünist Partisi'nin toplantı tutanağı yer almaktadır. 28 Ağustos 1920 tarihli belge ise, Azerbaycan Komünist Partisi'nin, Türkiye Komünist Partisi Kurultay programı ve planının hazırlanmasına yardımı hakkındadır.



BCA: 930..1.0.0 /1.2..1/ 1-120; 930..1.0.0/ 1.3..1/ 1-122.



22



Ağustos



İstanbul Hükümeti, Sevr Anlaşması gereğince terkettiği yerlerdeki memurların maaşlarını bir kararname ile kesti. [Osm]



TV, 3928.



23



Ağustos



Anadolu Şimendifer İdaresinin Maaşat ve Masarifi Müteferrikası için 145 bin liranın 1336 senesi bütçesinden sarfı hakkında kanun kabul edildi, Kanun no: 15. [Cmh]



Nafıa Vekili'nin konuşmasından bir bölüm: "Bu şimendiferlerin tahrikini ve bunların seyrü hareketinin intizamını temin etmek bize farzı aynıdır. Zirai müdafai memleket noktai nazarından pek ehemmiyetli bir meseledir."



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 53.



23



Ağustos



Temettü ve akar ile emlak ve arazi vergilerinin bazı kimselerden istifası hakkında kanun kabul edildi, Kanun no: 16. [Cmh]



Kanun, "Memaliki müstahlasa (kurtarılmış) ahalisinden temettü ve akar vergilerinin ve tehcirden avdet edenlerden temettü ve akar ve emlak ve arazi vergileriyle küsüratı munzammanın istifası" hakkındadır.



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 54.



1920 Yılı



371



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Ağustos



Hazineye ait olan emlak ve araziler ile ilgili işlemlerin Maliye Vekaleti'nce yürütülmesine karar verildi. [Cmh]



9 Eylül 1920'de Hazine-i Maliye Varakası'na tabi BCA: 30..18.1.1 muameleler hakkında kanun tasarısı hazırlanmıştır. / 1.9..16.



23



Ağustos



Tashihi rütbei askeriye hak- Kararname, 8 Kasım 1920'de yayımlanan karar ile ilkında kararname yayımlan- ga edilmiştir: 8 Zilhicce 1338 tarihli tashihi rütbei dı. [Osm] askeriye kararnamesinin ilgasıyla muhalifi kanun vuku bulan terfiat ve terekkiyatın tashihi hakkında kararname.



24



Ağustos



Moskova'da 13 Ağustos'ta başlayan Türk-Sovyet görüşmeleri tamamlandı.



24



Ağustos



Doğu'da Milli Aşireti ayak- Milli Aşireti, 24 Ağustos'ta üç bin atlı ve develi, bin Nutuk lanması başladı. kadar yaya kuvvetle Viranşehir yakınlarına gelmiş; o bölgede dağınık bulunan ulusal birliklere saldırarak onları yenmiş ve 26 Ağustos'ta Viranşehir'i ele geçirmişlerdir. Eylül ayı ortalarında ulusal birlikler Kuvayı Milliye'ye bağlı aşiretlerin de desteğiyle Milli Aşireti'ni yenebilmişlerdir.



24



Ağustos



Genelkurmay Başkanlığı, Milli Müdafaa, Dahiliye ve Maliye Vekaletlerine bir yazı gönderdi. [Cmh]



Bu yazıyla bundan sonra gönüllü birlik kurulmaması, TİH; KSG mevcut gönüllü birliklerin kadroya bağlanması istenmiştir.



24



Ağustos



Damat Ferit Hükümeti, bir kararname ile emekliye ayrılmış subayların yeniden devlet hizmetine alınabilmesini öngördü.



Tevfik Paşa Hükümeti, 7 Kasım 1920 tarihli yeni bir TV, 3940kararname ile bu kararnameyi yürürlükten kaldıracak 4003. ve yapılan işlemleri geçersiz sayacaktır.



24



Ağustos



Trabzon Rumlarının orduya Rumların bu yardımı kendi arzularıyla yaptıklarına BCA: 30..10.0.0/ yapacakları yardıma ilişkin ilişkin neşriyat yapmaları gerektiği bildirilmiştir. 109.724..1 karar bildirildi.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.178; 336.



Dostluk ve yardım anlaşması parafe edilmiştir. Tür- KSG kiye, Ermenilerin Doğu Anadolu'daki bir kısım topraklara yerleştirilmesi konusundaki Sovyet isteğini kabul etmemiştir. 16 Mart 1921'de imzalanacak anlaşmaya göre, taraflardan her biri, diğerine zorla kabul ettirilmek istenen bir anlaşmayı tanımayacak, Çarlık ile Türkiye arasında yapılmış anlaşmalar geçersiz sayılacak, iki ülke arasında demiryolu anlaşmasının sağlanması için tedbir alınacak, Boğazlar kesin olarak Türkiye'nin egemenliğinde olacak.



/94B1.



24



Ağustos



Fatih ve Vefa Kararname, Fatih ve Vefa harikzedeganı için cem harikzedeganı hakkında ka- edilen iane akçesiyle istimlak olunan mahaller muararname yayımlandı. [Osm] melatının Defteri Hakani harç ve rüsumundan istisnasına dairdir.



26



Ağustos



Abdülmecit, Dolmabahçe'de polis gözetimine alındı. [Osm]



27



Ağustos



Muvakkat Bütçe Kanunu'- Muvakkat Bütçe Kanunu, 1336 senesi Mart ve Nisan nun senei merkume nihaye- aylarına mahsustur. tine kadar temdidi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



372



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.182.



Damat Ferit Hükümeti'ne karşı olduğu bilinen Ab- KSG dülmecit'in evi çevresindeki polis gözetimi 7 Ekim'de kaldırılacaktır. Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.183.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Ağustos



Ziraat Bankası'ndan Hazine-i Maliye'ye avans itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Avans miktarı 130,000 liradır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.185.



27



Ağustos



Sepet fabrikası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Mülga Müdafaai Milliye Cemiyeti'ne ait sepet fabri- Düstur kası eşyai mevcudesi ile Darüleytam'a devredilmiştir. Tertip 2,



Bir heyeti tahkikiye teşkili hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



İnceleme Heyeti, "Balkan harbi ve harbi ahir Düstur müsebbib ve harekatı Harbiyye mesulleri divanı har- Tertip 2, Cilt 12, bi için" oluşturulmuştur.



27



Ağustos



Cilt 12, s.187.



s.189.



27



Ağustos



Meclisi Ali-i Sıhhi nizamname-i dahilisi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.190.



27



Ağustos



Dersaadet Su Şirketi sularının tezyidi ücuratı hakkında tarifei muaddele ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.193.



27



Ağustos



Rüsumat Müdüriyeti Umumiyyesi Bütçesi'ne tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Rüsumat Müdüriyeti Umumiyyesi Düstur Tertip 2, Bütçesi'ne 5,000 lira eklenmiştir. Cilt 12, s.195.



27



Ağustos



Demiryolu imtiyazına dair İmtiyaz sözleşmesi, Edremit Körfezi'nden mukavele şartname (18 Ey- Palamutluk'a kadar inşa edilecek demiryoluna aittir. lül 1336) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.196.



27



Ağustos



5. Kafkas Fırkası'nın giyecek ve yiyeceklerinin devletçe karşılanması istendi. [Cmh]



5. Kafkas Fırkası'nın giyecek ve yiyeceklerinin devletçe karşılanması için Ziraat Bankası mevcudundan hiç değilse 30 000 liranın Amasya maliyesine gönderilmesinin temini istenmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /49.320..4/ 425.



28



Ağustos



Jandarma maaşlarına zam yapılmasına dair kanun layihası İçişleri Bakanlığı'na iade edildi. [Cmh]



Layiha jandarma takım komutan vekilliği ve karakol BCA: komutanlığı görevlerini yürüten başçavuş, er ve er- 30..10.0.0/ 125.891..1 başların maaşlarında artış öngörmektedir.



28



Ağustos



/1061



Karadeniz sahillerindeki vi- İngiltere ve Fransa'nın uçaklarla Karadeniz sahille- BCA: layetlere bir tamim gönde- rindeki vilayetlere attıkları beyannamelere karşı hal- 30..10.0.0 /54.354..11 rildi. [Cmh] kın uyanık bulunması istenmiştir. /4911.



28



Ağustos



Harbiye Nezareti'ne Hüseyin Hüsnü Paşa getirildi. [Osm]



Harbiye Nazırlığı, 31 Temmuz tarihli Hükümet kuru- TV, 3941; luşundan beri Damat Ferit Paşa'nın vekaleten üzerin- 3943. de bulunuyordu. Bu göreve, 22 Ekim'de Ziyaedddin Paşa getirilecektir.



28



Ağustos



Divanı Harp İnceleme Komisyonu kuruldu. [Osm]



Komisyon, Balkan ve Birinci Dünya Savaşı sorumlu- TV, 3945. larını araştırıp bulacaktır.



28



Ağustos



Kuvayı Milliye Hendek'i isyancılardan kurtardı.



Böylece, 8 Ağustos'ta başlayan ikinci Düzce ayak- KSG lanması sona erdirildi.



1920 Yılı



373



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



29



Ağustos



Yunanlılar Uşak'ı aldı.



Salihli yönünden Doğu'ya ilerleyen Yunan birlikleri, Nutuk 24 Haziran'da Alaşehir'e girmiş; Uşak'ı ele geçirmiş ve bir Yunan kolu da Nazilli'ye kadar gelmiştir.



30



Ağustos



BMM, Adapazarı ve Düzce'de ayaklanmaya katılanları bağışlayan bir bildiri yayımladı.



Yunan ilerlemesi karşısında iç barışı sağlamak ve di- KSG renci artırmak isteyen BMM'nin af bildirisi, Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa tarafından yayımlanmıştır.



31



Ağustos



Adana elektirik tevziatı ile elektirikli tramvay imtiyazı hakkında iradei seniyyeye muaddel ve ol babda iradei seniyye. [Osm]



İradei seniyye, "Adana elektirik tevziatı ile elektirikli Düstur tramvay imtiyazına mütedair 22 Teşrinievvel 1331 (4 Tertip 2, Kasım 1915) tarihli şartname ile mezkur şartnamede Cilt 12, s. münderic taahhüdatı mutazammın müddetlerin temdidi hakkındaki 17 Teşrinisani 1331 (30 Kasım 1915) tarihli iradei seniyyeye muaddel"dir. 1915 tarihli padişah emri, Düstur Tertip 2, Cilt 8, s. 171'de yayımlanmıştır.



31



Ağustos



Ziraat Bankası işleri ve genel hizmetlerinin yapılabilmesi için geçici ödenek verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.7..9/ 254-1.



1



Eylül



Şark Milletleri Kurultayı toplandı.



Bakü'de toplanan Kongre'ye Enver Paşa da katılmış- KSG tır. 5 Ağustos tarihli beşinci oturumda Pavloviç, milli mesele ve sömürgeler meselesi ile ilgili raporunu okudu. Doğu halklarının, kapitalizmi yaşamadan da, ileri bir işçi sınıfına sahip ülkelerin yardımıyla Sovyet tipi düzene kavuşabileceğini söyledi: "Yeniden doğmuş ve güçlü bir Türkiye'nin oluşması, eğer iktidar hala zenginlerin, spekülatörlerin, mülk sahiplerinin elinde kalacaksa, ne getirecektir? dedi.



2



Eylül



İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, Moskova'dan ayrıldı.



Yusuf Kemal Bey, yanında 1 milyon altın ruble, 1 KSG vagon mavzer fişeği ve 24 Ağustos tarihinde parafe edilmiş Dostluk ve Yardım Anlaşması ile Bekir Sami Bey'in raporunu da getiriyor. Yusuf Kemal Bey, 18 Eylül'de Trabzon'da, 11 Ekim'de Ankara'da olacak; 14 Aralık'ta yeniden Moskova'ya hareket edecektir.



2



Eylül



BMM bedelli askerlik yasasını görüşmeye başladı.



Bazı mebusların sert tepki gösterdikleri yasaya göre, yaşıtları silah altında olan İslam ve İslam olmayanlardan, seferberlik süresince, ilk altı ay içinde 200 lira, 1 tüfek ve 100 fişek alınacak; daha sonraki altı ay için de 200 lira alınacak. Teklife karşı çıkanlar, savaşmanın zengin fakir herkes için farz olduğunu savundular. Milli Müdafaa Vekaleti'nce hazırlanan asker kaçakları ile ilgili kanun önerisi de komisyona gönderildi.



2



Eylül



Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçimi ve görevleri ile ilgili diğer hususlar. [Cmh]



2



Eylül



Heyeti Vekile, terkedilmiş Bu konuya ilişkin olarak 20'li yıllar boyunca birçok BCA: 30..18.1.1 taşınabilir ve taşınmaz mal- karar alındığı görülmektedir. /1.10..7. lar ile ekili alanlar hakkında kanun tasarısı hazırlandı. [Cmh]



374



Yönetim Zamandizini



Kaynak



TBMM ZC, Cilt III, s. 419, 430.



BCA: 30..18.1.1/ 1.10..8/ 5-8.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Eylül



Müdafaa-i Milliye Vekaleti'ne avans verilmesini kararlaştırıldı. [Cmh]



Avans, Yozgat olaylarını yatıştıran kuvvetler tarafın- BCA: dan elde edilen koyun ve sığırların bedelinin sahiple- 30..18.1.1 /1.10..9/ rine ödenmesi için verilmiştir. 42-1/ 135-2.



2



Eylül



Rusya ile siyasi münasebetlerimize dair hükümetin en son mütalaa ve kararı açıklandı. [Cmh]



Moskova'daki Türk Heyeti'nin raporlarını göndermesi gecikince kuşkuya kapılan Ankara Hükümeti, gönderdiği talimatta Rusların Türkiye'yi oyaladığını, Batı'ya karşı Türkiye'yi bir koz olarak kullanacağını, Ermenistan'ı yenip Azerbeycan'la Türkiye arasındaki ilişkiyi sağlamadığını, Türkiye'ye Bolşevikliği sokmaya çalıştığını bildirdi. Talimatta "Ermenilere karşı bir olup bitti yaratmak konusunda, Moskova'nın onayına bağlı olmaksızın hareket etmek zorundayız" denilmiştir.



2



Eylül



Askeri okul öğrencileriyle, yedek subay adaylarına verilecek zamlara dair değişiklik yapılması kararlaştırıldı. [Cmh]



Aynı tarihte askeriyenin giyecek ihtiyacını karşıla- BCA: mak maksadiyle kurban derilerinin toplattırılması ka- 30..18.1.1 /1.10..11/ rarlaştırılmıştır.



2



Eylül



BCA: 30..18.1.1 /1.12..2/ 431-3; KSG



1-3; 30..10.0.0 /49.320..5/ 426.



İki hükümlünün bakiyei Yunusoğlu Mustafa ile Karaalioğlu Durmuş'un kalan TBMM ZC, Cilt müddeti cezaiyesinin affına cezaları affedilmiştir. III, s. 41karar verildi. [Cmh] 42.



2



Eylül



Damat Ferit Hükümeti, Divanı Harbi Örfilerle ilgili bir kararname çıkardı. [Osm]



Damat Ferit Hükümeti, kendi mensuplarını böyle bir tehlikeden korumak için, Divanı Harbi Örfilerin, yüksek kademe yöneticilerini yargılayabilmesi için Padişah'ın izni gerektiğine, bakanlık yapmış olanlarla paşaların yazılı cevap vermede özgür olduğuna, aynı derecede olan taşradaki, kişilerin de ancak hükümet kararı ve Padişah onayı ile yargılanabileceklerine karar vermiştir.



TV, 3946, 4 Eylül 1920; KSG



4



Eylül



Tokat mebusu Nazım Bey, BMM tarafından Dahiliye Vekili seçildi.



Nazım Bey, 89 oya karşı, 98 oy ile Dahiliye Vekiliği'ne seçilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, BMM Başkanı olması dolayısıyla kendisini görmeye gelen Nazım Bey'i kabul etmemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Nazım Bey'in muhalefete hazırlananlar tarafından İçişleri Bakanlığı'na getirildiğini; böylece Nazım Bey'in hükümetin bütün iç yönetim örgütünün (dahili idare makinesinin) başında, ülke ve ulusa değil, ancak paralı uşağı olduğu kimselerin isteğine en büyük hizmeti yapabilecek duruma geldiğini söyler. Nazım Bey seçildikten iki gün sonra Mustafa Kemal Paşa’nın isteğiyle istifa etmiştir. Nazım Bey, yabancı örgütlere casusluk ettiği gerekçesiyle İstiklal Mahkemesinde yargılanacaktır.



Nutuk; TBMM ZC, Cilt III.



4



Eylül



Ateş hattında fevkalade fedakarlık gösteren küçük zabitanın zabit vekilliğine terfileri hakkında kararname kabul edildi, no: 192. [Cmh]



Bu subayların okumasına yazmasına bakılmayarak Düstur, zabit vekilliğine terfiine cephe ve müstakil kolordu Tertip 3, Cilt 1, s. kumandanlıklarının tümü yetkili kılınmıştır. 55.



1920 Yılı



375



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Eylül



Silah parçalarının imaline ilişkin bir karar alındı. [Cmh]



Silah parçalarının imali için gerekli olan ve Nafia BCA: Vekaleti depolarında bulunan aletlerin Binbaşı Hüsrev 30..18.1.1 Bey'e mazbata karşılığında verilmesi kararlaştırılmıştır. /1.10..12/ 41-2.



4



Eylül



Küçük zabitlerin zabit vekilliğine yükseltilmeleri konusunda açıklama yapıldı. [Cmh]



Ateş hattında olağanüstü fedakarlık gösteren küçük zabitlerin zabit vekilliğine yükseltilmelerinin cephe ve müstakil Kolordu Kumandanlıklarının yetkisi altında olduğu bildirilmiştir.



4



Eylül



Fransızların Adana Genel Valisi Bremond'a işten el çektirildi.



Yerini Kurmay Servis Şefi Hassler'e bırakan KSG Bremond, 19 Ocak 1919'dan beri bu görevde bulunuyordu. Bremond'a Karataş'ta 3.500.000 franklık buğdayın İtalyanlara satışında yolsuzluk yapıldığı gerekçesiyle işten el çektirilmiş bulunuluyor.



5



Eylül



Muaddel Usulü Muhasebe-i Umumiye Kanunu Muvakkatinin 22. maddesinin tadiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 17. [Cmh]



Muaddel Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu Muvakkatinin 22 inci maddesinin üçüncü fıkrası olan "bu vezaifle mükellef olmak üzere Harbiye ve Bahriye Nezaretleri muhasebe müdürleri kendi nazırları tarafından nasbolunurlar" kaydı tayyedilmiştir (kaldırılmıştır).



TBMM ZC, Cilt II; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 56.



5



Eylül



Nisabı Müzakere (BMM'de görüşme ve karar yeter sayısı) Kanunu kabul edildi, Kanun No: 18. [Cmh]



BMM, Hilafet ve Saltanatın, vatan ve milletin kurtuluş ve bağımsızlığından ibaret olan gayesinin husulüne kadar mevcut şartlar çerçevesinde aralıksız olarak toplanır. BMM azalığı ile memuriyet bir kişide birleşemez, ancak, Heyeti Vekile azalığı, sefirlik, ordu ve kolordu komutanlığı memuriyetlerinin meclis azalığı ile birleşmesi mümkündür. Her seçim dairesinden beş üye seçilmesi itibariyle toplam üye sayısının yarısından bir fazlası görüşme/karar yeter sayısıdır. BMM azasına 4 ay için 1250 lira tahsis ve 4 ayın bitiminden toplantı dönemi sonuna kadar meclise devam edenlere aylık 100'e lira tazminat verilir. BMM azasına senede bir defaya mahsus olmak üzere 4000 kuruş üzerinden gidiş-dönüş harcırahı ödenir.



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 57.



5



Eylül



İkinci Yozgat ayaklanması başladı.



Mayıs ortalarında başlayan Birinci Yozgat isyanı, TİH; KSG Haziran sonlarına kadar sürmüştü. İkinci ayaklanmanın bastırılması Ekim sonunu bulacaktır.



5



Eylül



Akşehir kasabasının elektirik İrade seniyye, Akşehir kasabasının elektirikle tenvii imtiyazına dair mukavele ve kuvvei elektirikiyyenin sanayiye tatbiki imtiyazına ve şartname (23 Eylül dairdir. 1336) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



5



Eylül



Askeriye istihkaklarının su- Kararname, "harbi umumide düçarı esaret olan bazı Düstur reti tesviyesi hakkında ka- kıtaattan avdet eden erkan ve ümera ve zabitan ile Tertip 2, Cilt 12, rarname yayımlandı. mensubini askeriye-i bahriye"yi kapsamaktadır.



BCA: 30..18.1.1/ 1.10..14/ 39-3.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.232.



s.261.



5



376



Eylül



Harb esnasında düveli itilafiye ve müttefikleri tebaasına tediye edilmemiş olan istikrazatı Osmaniye faiz ve amortismanlarının mezkur tebaaya yalnız İstanbul'da tediyesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Yönetim Zamandizini



Bu kararname "düveli muhasama ve müttefikleri ile bitaraf devletler tebaası yedlerinde bulunan tahvilat, faiz ve amortismanları hakkındaki 2 Rebiülahir 1334 (2 Şubat 1916) tarihli kanun" ile birlikte 19 Ekim 1920 tarihli bir kararla lağvedilmiştir. 1916 tarihli kanun Tertip 2, Cilt 8, s. 373'te yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.262; 330.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Eylül



Malulini askeriyeye muavenet hakkındaki nizamname yayımlandı. [Osm]



Savaşta bir organını kaybetmiş gazilere yardım ya- Düstur Tertip 2, pılması konusu düzenlenmiştir. Cilt 12, s.264.



6



Eylül



Memaliki Meşgule Muallimin ve Memurin Maaşatı Hakkında Kanun kabul edildi, Kanun No: 19. [Cmh]



İşgal edilmiş yerlerden gelen ve özel idarelerden maaş alan öğretmen ve memurların bütçede mevcut o il'e yardım faslından maaş almalarına ilişkin kanun. Üç seneden beri maaş aşamayan muallimler bulunmaktadır. Bu konuda Maarif Vekiline hergün 7-8 telgraf gelmektedir. Yasanın birinci maddesi şöyledir: "Memaliki meşgulden gelen ve devairi hususiyeden maaş alan memurin ve muallimin maaşatı bütçede mevcut bulunan vilayat muavenet faslından ita olunur."



6



Eylül



Dahiliye Vekilliğine Refet Bele getirildi. [Cmh]



Tokat mebusu Nazım Bey, "sağlık sorunları nedeniyle" TBMM göreve geldikten iki gün sonra Dahiliye Vekaleti'n- ZC, Cilt den istifa etmiştir. İzmir mebusu Refet Bele, 6 Eylül III. 1920-21 Mart 1921 ile 30 Haziran 1921-5 Ağustos 1921 tarihleri arasında iki kez Dahiliye Vekilliği yapmıştır.



7



Eylül



Yunanlılar, Orhangazi (Pazarköy) kasabasını işgal ettiler.



7



Eylül



Zile-Erbaa çevresinde ayaklanmalar baş gösterdi.



7



Eylül



İstanbul Hükümeti rütbeleri Enver Paşa zamanında yapılmış terfilerden bazıları TV, 3949; indiren bir kararname çıiptal edilerek, birçok subayın rütbesi indirilmiştir. KSG kardı. [Osm] Padişah tarafından onaylanmış kararnameye göre, Mustafa Kemal Paşa’nın rütbesi de yarbaylığa indirilmiş oldu.



8



Eylül



Altı Aylık Muvakkat Bütçe "1 Mayıs 1336 tarihinden 1 Eylül 1336 tarihine kadar Kanunu kabul edildi, Kavaridatı umumiyei devletin cibayetine mahsus beş nun No: 20. [Cmh] aylık muvakkat bütçe kanunudur. 1336 senesi mayıs başından teşrinievvel sonuna kadar genel hizmetlerin ifasına mahsus olmak ve anılan yıl muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere merbut cetveldeki nisbetler dairesinde 30.000.000 liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti'ne mezuniyet verilmiştir." Gerekçede haberleşmedeki güçlük nedeniyle geçen aylar zarfında bütçe için gereken bilginin elde edilemediği gibi, halen bu bilgiyi toplamaya imkan bulunamadığı belirtilmektedir. Hükümet, İstanbul'da Meclisi Mebusan tarafından onaylanan Mart ve Nisan aylarına ait geçici bütçe kanununu o iki ay için meşru saymıştır. Umumi bütçeyi verebilmek için daha fazla zamana gereksinim olduğu dikkate alınarak Hükümet Mayıs başından Eylül sonuna kadar geçerli olmak üzere 5 aylık geçici bir bütçe teklif etmiştir: "Muvakkat bütçeler, malumu aliniz olduğu veçhile, umumi bütçeden mahsup edilmek üzere Hükümete verilen bir avans selahiyetinden ibarettir." Geçici bütçe Eylül ayı sonuna kadarki dönem, bir başka deyişle yalnızca yirmi iki gün için hazırlanmıştır. Maliye Vekili Ferit Bey, gelir ve gider bütçelerine yönelik çalışmaların devam ettiğini, bütçenin Eylül ayı sonlarına doğru genel kurula sunulacağını belirtmiştir. (Ek)



TBMM ZC, Cilt III; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 58.



AK



İkinci Kuvvei Seyyare (Gezici Kuvvetler) adını alan Nutuk İbrahim Bey Birliği, bulunduğu Eskişehir bölgesinden Yozgat'a gelerek oradaki ulusal birlikler ve jandarma kuvvetleriyle birlikte ayaklanmaları bastırmaya çalışmıştır.



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 60.



377



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Eylül



5 Eylül 1920 tarih ve 18 Beşinci maddenin belirlediği nisabı müzakere ve alsayılı Nisabı Müzakere Ka- tıncı maddenin ikinci fıkrası üzerine açıklama yapılnunu'nun tefsiri (yorumu) mıştır. BMM'de okundu, Tefsir No: 1. [Cmh]



8



Eylül



Amasya Müdafaai Hukuk Telgraf, düşmanın kesinlikle bozguna uğratılacağına TBMM Cemiyeti'nden gelen telgraf dair umumi bir itimat mevcut olduğunu ve halkın or- ZC, Cilt BMM'de okundu. duya yardıma hazır bulunduğunu haber vermektedir. IV.



8



Eylül



Anadolu kadınları Sivas Müdafaai Vatan Cemiyeti Reisliği'nden gelen telgraf BMM'de okundu.



Telgraf, memlekete saldırmış olan düşmanın define TBMM ciddi bir şekilde gayret edildiğini ve kadınların da ZC, Cilt IV. askere yardımcı olduklarını haber vermektedir.



8



Eylül



Batum mebuslarından üçünün bilamüddet mezun sayılmalarına karar verildi. [Cmh]



Heyeti Vekile, Batum mebuslarından Fevzi, Nurettin TBMM ve Akif beylerin Batum'a gönderilmesini gerekli ZC, Cilt IV. görmüştür.



8



Eylül



Külçe halinde ilk Sovyet yardımı altın Erzurum'a geldi.



200 kilosu kolordu ihtiyacı için Karabekir tarafından TİH; KSG alıkonulmuş, gerisi Ankara'ya gönderilmiştir. İkinci parti olarak 1 milyon altın ruble, üçüncü parti olarak da 1.5 milyon altın ruble gönderilecektir.



8



Eylül



20 Rebiülevvel 1288 (9 Haziran 1871) tarihli talimata müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



Talimat, "kaçak afyon ihbariyesi hakkında bilumum Düstur vilayetler varidatı öşriyesinin müzayede ve ihale ve Tertip 2, Cilt 12, idaresi" hakkındadır. 1913 tarihli nizamname Islahatı Maliye Komisyonu'nun vezaifine ilişkindir. 4 Kasım 1920'de yayımlanan kararname ile 1. maddeye ilişkin değişiklik lağvedilmiş ve asıl maddenin ifasına karar verilmiştir. 1913 tarihli nizamname Tertip 2, Cilt 5, s. 665'te yayımlanmıştır.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 59.



s.269.



8



Eylül



21 Ramazan 1331 (24 Ağustos 1913) tarihli nizamnamenin 1. maddesini muaddel nizamname yayımlandı. [Osm]



8



Eylül



Hava-i Seyri Sefer Şirketi hakkında mukavelename (11 Eylül 1920) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



9



Eylül



Dahiliye Vekaleti, bazı mutasarrıflara ve bir kaymakama maaşları haricinde tahsisat verilmesine ilişkin bir kanun teklifi hazırladı. [Cmh]



9



Eylül



Tapu harçlarının tadili hak- Aynı tarihli üç layiha daha bulunmaktadır: Hukuki ve kında kanun layihası hazır- cezai harçlardan bir kısmını değiştiren kanun layihalandı. [Cmh] sı; şer'iyye harçlarından bir kısmının tadiline dair kanun layihası, katib-i adl harçlarından bir kısmının tesbiti hakkında kanun layihası.



9



Eylül



Seyyar jandarmaya gönüllü Silahaltında bulunanlardan isteyenler seyyar jandar- BCA: 30..18.1.1/ kabul hakkında kanun layi- maya gönüllü olarak kabul edilecektir. 1.11..11/ hası hazırlandı. [Cmh]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.269.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.270.



Teke (Antalya), Eskişehir, Canik (Samsun) ve Zonguldak mutasarrıflarına aylıklarından başka 5'er bin ve İnebolu Kaymakamına da 3000 kuruş tahsisat verilmesine karar verilmiştir. 15 Eylül 1920 tarihli belgede bazı mutasarrıflıklara zorunlu sebeplerden dolayı aylık 5000 kuruş ödenmesi hakkındaki kanun teklifinin reddedildiği bildirilmektedir.



BCA: 30..18.1.1 /1.10..16/ 116-1; BCA: 30..10.0.0 /116.806..1 /971. BCA: 30..18.1.1 /1.11..2/ 246-2.



106-3



378



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Eylül



Sivas'ta kurulmuş olan Temyiz Heyeti üyeleri seçildi. [Cmh]



14 Eylül 1920 tarihli bir başka belge Sivas'ta kurulan BCA: Temyiz Mahkemesi üyeliklerine ve savcı yardımcılı- 30..18.1.1 ğına yapılan tayinler hakkındadır. 17 Kasım 1920'de /1.10..17. Temyiz Heyeti Üyeliğine Erzurum İstinaf eski Müddeiumumisi Şefik Bey atanmıştır. Sivas’ta Kurulu Temyiz Kurulu Üyeliğine 16 Eylül 1920 tarihli kararla Kastamonu eski Kadısı (Naibi) Baha Molla Efendi tayin edilmiştir.



9



Eylül



Erzurum'da kurulacak aygır deposu için 5000 lira verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



Erzurum'da kurulacak aygır deposunda bulundurulması gereken 8 baş at ve 2 baş merkebin yurtdışından satınalınması için düşünülmeyen giderler faslından 5000 lira verilmesi kararlaştırılmıştır.



11



Eylül



Firariler Hakkında Kanun "1) Muvazzaf ve gönlü ile hizmeti askeriyeye dahil kabul edildi, Kanun No: 21. olup da firar edenler veya her ne suretle olursa olsun [Cmh] firara sebebiyet verenler ve firari derdest ve sevkinde tekasül gösterenler ve firarileri ihfa ve iaşe ve ilbas edenler hakkında mülki ve askeri kavaninde mevcut ahkam ve indelicap diğer guna mukarreratı cezaiyeyi müstakillen hüküm ve tenfiz etmek üzere BMM azalarından mürekkep İstiklal Mahkemeleri teşkil olunmuştur. 2) Bu mahkemeler azasının adedi üç olup BMM'nin ekseriyeti arasıile intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından Reis adddolunur; 3) İşbu mahkemelerin adedini ve mıntıkalarını Heyeti Vekile'nin teklifi üzerine BMM tayin eder; 4) İstiklal Mahkemelerinin kararları kati olup infazına bilumum kuvayı müselleha ve gayri müsellahai devlet memurdur..." Hıyaneti Vataniye Kanunu'nun dört aylık uygulamasından beklenen sonuç elde edilemeyince, Firariler Hakkında Kanun ile istiklal mahkemelerinin kurulması gündeme gelmiştir. Asker kaçağı suçlarına, vatana ihanete, casusluğa, yolsuzluğa, ayaklanmaya, eşkiyalığa, bozgunculuğa İstiklal Mahkemeleri bakacaktır. Mahkemelerin üyeleri meclis içinden seçilecek, kurulacakları bölgelerve sayıları Heyeti Vekiler'nin teklifi üzerine meclis tarafından belirlenecek, kanunu yürütme yetkisi de doğrudan doğruya meclise ait olacaktı. Askeri ve sivil memurların mahkemelerin emirlerini yürütmekle zorunlu kılınmasıyla, mahkemeler idari bakımdan da otorite olmuşlardı. Mahkeme kararları, BMM adına uygulandığı için, herşeyin üstünde kabul edilecekti. İstiklal Mahkemeleri Ankara, Eskişehir, Konya, Isparta, Sivas, Kastamonu, Pozantı ve Diyarbakır'da görev yapmışlardır.



Aİ; TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 61.



11



Eylül



Osmanlı Seyri Sefain vapurları bilet ücretlerinin tezyidi hakkında tarifei muaddele ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.274.



11



Eylül



Samsun Valisi Nafiz 15. Fırka Kumandanı Kaymakam Şefik hakkında şikayet telgrafı gönderdi. [Cmh]



Telgrafta Kaymakam Şefik'in devlete karşı suç işleyen Rum, Ermeni ve Çerkezlerin takibine engel olduğu, milli kuvvetlere görev yaptırmadığı ifade edilmektedir.



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 1.11..12/ 219-1.



BCA: 30..10.0.0/ 55.370..1/ 541



379



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Eylül



Bitlis ilinde yol vergisi miktarının vilayetçe tayin edilmesine karar verildi. [Cmh]



13



Eylül



"Halkçılık Programı" BMM'ye sunuldu.



13



Eylül



Silah altında bulunan ziraat memurlarının terhis edilip, edilmeyeceğinin bildirilmesi istendi. [Osm]



13



Eylül



BMM azasının harcırahları hakkında Heyeti Umumiye Kararı, no: 44. [Cmh]



Malatya mebusu Lütfi Bey ve arkadaşlarının, BMM azası harcırahlarından yüzde kırk tenzilat (indirim) yapılmasının gerekçesine ilişkin açıklama isteyen önergeleri üzerine bu karar alınmıştır: "BMM azasının almış oldukları ve alacakları yolluk ödeneklerinin son değişiklikten önceki harcırah kararnamesine göre tahakkuk edecek miktardan yüzde otuzunu teberru (bağış) suretiyle terketmeleri ve bütün azaların harcırah hesaplarının bu esasa göre tasfiyesi Başkanlık Divanı'nca tekrarlanarak, bu konunun karara bağlanmak üzere Heyeti Umumiye'ye arzı uygun görülmüştür."



13



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, Mustafa Suphi'nin Baku'den gönderdiği 15 Haziran tarihli mektubuna cevap verdi.



Mustafa Kemal Paşa, aynı amaç için çalıştıklarını, KSG Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Teşkilatı'nın Sovyet idare teşkilatından farksız olduğunu ileri sürdü. Türk Komünist Fırkası'nın yalnız meclisle ilişki kurmasını isteyerek Meclis'in toplumsal devrimi yavaş yavaş uygulamaya koyacağını bildirdi.



13



Eylül



İstanbul Hükümeti, Ali Kemal Bey'i İngiliz Hükümeti nezdinde özel memur olarak atadı. [Osm]



Peyamı Sabah gazetesi başyazarı Ali Kemal Bey, TV, 3955. Dahiliye Nazırlığı da yapmıştır.



380



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..18.1.1/ 1.10..18/ 159-1



Mustafa Kemal Paşa, BMM'ye siyasal, toplumsal, yönetsel ve askeri görüşleri özetleyen; yönetsel örgütlenme ile ilgili kararları içeren bir tasarı sundu. Tasarı, Meclis'in 18 Eylül 1920 tarihli toplantısında okunacaktır. Halk zümresinin siyasi programına dayanılarak hazırlanan 31 maddelik program, emperyalizme ve kapitalizme karşı bağımsızlık ve halkın egemenliği ilkesini savunarak "Türkiye Halk Hükümeti"nin çeşitli reformlar yapacağını belirtiyor. Programın 24 Ekim tarihini taşıyan, Hükümet tarafından yumuşatılmış biçimi, 20 Ocak 1921'de Türkiye tarihinin 1876'dan sonra ikinci yeni Türkiye'nin ise ilk anayasası olarak kabul edilecektir. Hükümet tarafından sol akımların zorlamasıyla ve onların (özellikle Meclis'teki Halk zümresinin) programına sahip çıkmak amacıyla hazırlanan bu program, muhafazakar çevrelerde tepkiyle karşılanacak, cumhuriyetin kabulü gibi yorumlanarak Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Heyeti'nin kendisini dağıtarak "Muhafazai Mukaddesat" adında bir dernek kurulmasına sebep olacaktır.



TBMM ZC, Cilt IV; KSG; TSP



BCA: 272..0.0.71 / 31.29..2.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 62.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Eylül



Meni Müskirat Kanunu kabul edildi, Kanun No: 22. [Cmh]



Osmanlı topraklarında her türden alkollü içkinin imali, ithali, alım ve satımı yasaklanmıştır. 28 Nisan 1920 tarihinde Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey tarafından içkiyi yasaklayan bir kanun teklifi verilmesiyle başlayan ve altı yıl sonra 22 Mart 1926 tarihinde 790 sayılı Kanunun kabulüyle sona eren Meni Müskirat Kanunu’nun tarihini Onur Karahanoğulları "Birinci Meclisin İçki Yasağı: Meni Müskirat Kanunu" başlıklı kitapta incelemiştir.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 63.



14



Eylül



İhracat Rüsumu Kanunu kabul edildi, sayı 23. [Cmh]



İhracat resminin artırılmasına karar verilmiştir: "Anadolu'dan memaliki ecnebiyeye veya işgal altında bulunan aksamı memaliki Osmaniyeye ihraç olunacak mevaddan alınmakta olan yüzde bir ihracat resmi badema merbut tarifede muharrer mevad için tarifede muharrer ve mündemiç miktar dairesinde istifa olunur. İşbu mevad fiyatlarının tereffü veya tedenni halinde miktarı rüsum Heyeti Vekile kararı ile yüzde elliye kadar tezyit veya tenkis olunabilir."



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 67.



14



Eylül



Bazı mutasarrıfların maaşlarına zam icrasına dair layiha hazırlandı. [Cmh]



Merkezi şimendifer istasyonlarında ve sahillerin en TBMM işlek yerlerinde bulunan Teke (Antalya), Eskişehir, ZC, Cilt Canik (Samsun) ve Zonguldak mutasarrıflarının ma- IV. aşlarına zam yapılmasını öngören kanun tasarısıdır.



14



Eylül



Ahmed Efendi Gemlik Ka- Ahmed Efendi Mudanya eski müftüsüdür. dılığı'na asaleten tayin edildi.



14



Eylül



Ali Fuat Paşa, Eskişehir'den Mustafa Kemal Paşa’ya gönderdiği yazıda, komünizm konusundaki tutumunu sordu.



Mustafa Kemal Paşa cevabında, Sovyetler hakkında- KSG ki kuşkularını dile getirmiş, ancak Komünizme ve Bolşevizme açıktan karşı olmayı uygun görmediğini belirtmiştir. Bolşeviklerin Lehistan seferini bitirince Batı ile uzlaşacaklarını, Ankara'ya dost görünerek hem İngiliz hem de İslam kamuoyu üzerinde etki yapmayı, Mustafa Suphi aracılığı ile Türkiye'de Bolşevik teşkilatı kurmayı istediklerini, Rusların, Karadeniz kıyılarının her noktasına, hatta Ankara ve Eskişehir'e kadar adam gönderdiklerini yazdı: "Amaçları bir toplumsal devrim yapıp memleketi doğrudan üçüncü enternasyonele bağlamaktır. Ne kadar reform yapmak gerekirse kendimiz yapmak, Rus meselesi kesin bir sonuca ulaşıncaya kadar, İngilizlerle hafif bir teması korumak istiyoruz." Mustafa Kemal Paşa, Meclis'te bazı arkadaşlarını Halk Zümresi yapmaktan vazgeçirmenin mümkün olmadığını, şimdi Hükümet'in "Halkçılık Programı" adı altında bir program kabul ettiğini, Halk Zümresi'nin dağılmış gibi olduğunu belirtti.



15



Eylül



Ticaret Vergisi Kanun Layihası Heyeti Vekile'ye sunuldu. [Cmh]



Maliye Vekaleti'nce hazırlanan tasarı, Heyeti Vekile'de görüşüldükten sonra 20 Eylül günü BMM'ye sunulmuştur. Kavanini Maliye ve Muvazenei Maliye Encümenleri mazbataları hazırlandıktan sonra, 11 Aralık 1920'de tasarının görüşmeleri başlamıştır.



15



Eylül



İstanbul Elektrik Şirketi tarifesinin bazı şartlarla yenilenmesi hakkında ek mukavelename hazırlandı. [Osm]



BCA: 30..18.1.1/ 1.11..15.



BCA: 30..18.1.1 /1.12..5/ 19-505; TBMM ZC, Cilt VI. BCA: 230.0/ 25.13.12/ 34E116



1920 Yılı



381



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Eylül



Milli Aşireti tarafından Karar, Diyarbakır İstinaf Müddei Umumiliği'nin bilemval ve eşyaları ahzü dirisine atfen Umuru Adliye Vekaleti'nin tezkeresi gasp olunan Viranşehir üzerine alınmıştır. memurini mülkiye ve askeriyesine ikişer maaş avans itası hakkında kararname kabul edildi, no: 241. [Cmh]



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 64.



16



Eylül



Harcırahlardan yüzde kırk Yolluklardan % 40 tenzilat yapılmasına dair kanunun tenzili hakkındaki kanunun geçmişe şamil olamayacağı bildirilmiştir. makabline şümul ve ademi şümulunu müstefsir kararname kabul edildi, no: 250. [Cmh]



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 65.



16



Eylül



Şurayı Devlet Teşkili Hak- Heyeti Vekile tarafından hazırlanan tasarı, Dahiliye BCA: kında Kanun Tasarısı hazır- Encümeni Mazbatası ile birlikte 4 Ekim 1920 günü 30..18.1.1 /1.12..14/ landı. [Cmh] BMM gündemine gelmiştir. 10-1; TBMM ZC; Cilt V.



16



Eylül



Viranşehir'deki memur ve askerlere ikişer aylık avans verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



Bu memur ve askerlerin eşyaları Milli Aşireti tara- BCA: 30..18.1.1 fından gasbedilmiştir. /1.13..3/ 25-5



16



Eylül



Adana Valiliği'ne Ankara Vali Vekili Nuri Bey (Conker) tayin edildi. [Cmh]



5 Ağustos 1920 tarihinde Adana Vali Vekilliği'ne tayin edilen Mersin Mebusu İsmail Sefa görevden ayrılmıştır. Nuri Bey, ilin merkezi olan Pozantı'da bir bildiri yayımladı. 41. Tümen Komutanlığını da üzerine alan Nuri Bey, TBMM'nin emirlerine uyulmasını, milli namustan başka bir yol izlenmemesini istedi. Adana şehir merkezinde de Abdurrrahman Bey Fransızların kontrolü altında ve onlarla işbirliği halinde vali vekilliğini İstanbul Hükümeti adına yürütüyor.



18



Eylül



Halkçılık Programı BMM'de okundu; Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası görüşmeleri başladı.



Hükümetin Beyannamesi: "Heyeti Vekile'nin siyasi, TBMM toplumsal, idari, askeri konulardaki yaklaşımını özet- ZC, Cilt leyen ve idare teşkilatı hakkındaki kararlarını içeren IV. programı BMM'ye takdim ediyorum. İşbu esasa dayanarak düzenlenmesi gereken kanun tasarıları da hazırlanmaktadır." Program, "maksat ve meslek" "esasi ve idari" başlıklarını taşıyan iki bölümden oluşmaktadır: "Türkiye Büyük Millet Meclisi, hududu millisi dahilinde temini hayat ve istiklal ve tahlisi makamı hilafet ve saltanat ahdile teşekkül eylemiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, hayat ve istiklalini kurtarmayı yegane maksadı ve gaye bildiği halkı emperyalizm ve kapitalizm tahakküm ve zulmünden tahlis ederek idare ve hakimiyetinin hakiki sahibi kılmakla gayesine vasıl olacağı itikadındadır." Görüşmelerde Maliye Vekili Ferid Bey, layihanın "hükümetin izleyeceği esasları gösteren siyasi program" niteliğinde olduğunu belirtmiştir.



382



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1 /1.11..19/ 71-10; MMV, s. 325; KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Eylül



İstiklal Mahkemeleri Teşki- Firariler Kanunu gereğince kurulacak İstiklal Mahli Hakkında Heyeti Umukemelerinin miktar ve mıntıkaları hakkında Erkanı miye Kararı, No: 45. [Cmh] Harbiyei Umumiye Riyaseti'nin tezkeresi üzerine Heyeti Vekile tarafından hazırlanan liste şöyledir: 1) Kastamonu Mıntıkası (Kastamonu vilayeti, Bolu livası); 2) Eskişehir Mıntıkası (Eskişehir, Bilecik, Kütahya livaları); 3) Konya Mıntıkası (Konya vilayeti, Afyonkarahisar sancağı); 4) Isparta Mıntıkası (Isparta, Antalya, Denizli, Muğla livaları ile Aydın'ın elde kalan bölgeleri); 5) Ankara Mıntıkası (Ankara vilayeti, Yozgat, Çorum livaları); 6) Kayseri Mıntıkası (Kayseri, Kırşehir, Niğde, Silifke livaları); 7) Maraş Mıntıkası (Maraş, Kozan sancakları); 8) Sivas Mıntıkası (Sivas vilayeti, Canik, Amasya, Tokat livaları); 9) Mamüretülaziz Mıntıkası (Mamüretülaziz vilayeti); 10) Diyarbekir Mıntıkası (Diyarbekir vilayeti); 11) Bitlis Mıntıkası (Bitlis vilayeti); 12) Refahiye Mıntıkası (Giresun kazası, Gümüşhane, Karahisarışarki, Erzincan livaları); 13) Erzurum Mıntıkası (Giresun'un kazalarından gayrı Trabzon vilayeti, Erzurum vilayeti, Beyazıt sancağı); 14) Van Mıntıkası (Van vilayeti, Hakkari sancağı dahil). İstiklal Mahkemeleri'ni kuran kanunda, bu mahkemelerin sayısını ve bölgelerini Heyeti Vekile'nin teklifi üzerine BMM'nin belirleyeceği söylenmiştir. Teklifi okuyan Erkanı Harbiye Reisi Miralay İsmet Bey, teklif edilen 14 bölgeden 7'sinin aciliyet taşıdığını belirtmiştir.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 65.



18



Eylül



Bir encümeni mahsus teşki- Karar, Düstur'da yayımlanmamıştır. li hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 46. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt IV.



18



Eylül



BMM İkinci Başkanı ve Adalet Vekili Celalettin Arif Bey, kendisinin Erzurum vali vekili olduğunu bildiren bir telgraf gönderdi.



Celalettin Arif Bey, 15 Ağustos 1920 günü BMM'den Nutuk iki ay izin almış; seçim bölgesinde incelemeler yapmak gerekçesiyle yanına Erzurum mebusu Hüseyin Avni Bey'i de alarak Erzurum'a gitmiştir. Celalettin Arif Bey, 22 Eylül 1920 tarihli telgrafında şunları söylemektedir: "Erzurumluların, güvensiz ve umutsuz bir duruma düşerek, artık kendi elleriyle yönetilmeleri gereğini tek kurtuluş ve esenlik yolu saymış oldukları bir zamanda buraya geldik." Celalettin Arif Bey, bu yazısında Erzurum vali vekilliğine Hüseyin Avni Bey'in atanmasını talep etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, ortaya çıkan bu durumu Söylev'de şöyle değerlendirmektedir: “Saygıdeğer baylar, halkın kendi eliyle kendini yönetmesi ilkesini ortaya koyan bizdik. Ama bununla, her vilayetin ya da her bölgenin ayrı ayrı birer yönetim birliği durumuna girmesi amacını hiç gütmedik. Amacımızı, BMM’nin ilk günlerinde açık olarak söyledik. Meclis’in de kabul ettiği amaç ve ülkümüz: “Ulusal iradenin belirdiği biricik yer olan Millet Meclisi’nin, bütün yurdun alınyazısına el koyduğu” biçiminde saptandı. Celalettin Arif Bey'in Erzurum'daki faaliyetleri, Ermeni saldırısının da yaşandığı günlere denk gelmektedir. İcra Vekilleri Heyeti 27 Eylül 1920 tarihli bir kararla Celaleddin Arif Bey'e cevap vermiştir.



1920 Yılı



383



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Eylül



Bazı kuruluşlar namına gelecek eşyanın vergi muafiyetine dair kanunun ilgasına karar verildi. [Cmh]



Karar, dini kuruluşlar ile bedava hasta tedavi eden, BCA: çocuk ve kimsesizleri eğiten sağlık ve öğretim kuru- 30..18.1.1 luşları namına gelecek eşyanın vergi muafiyetine dair /1.13..2. kanunun kaldırılması hakkındadır.



18



Eylül



Kuvayı Milliye'nin kaldırılması na karar verildi. [Cmh]



1. ve 2. Kuvayı Seyyare adıyla iki müfrezenin de gö- BCA: 30..18.1.1 revinin devamına karar verilmiştir. /1.12..1.



18



Eylül



Müdafaada ısrar edilmesine dair çeşitli yerlerden gönderilen telgraflar BMM'de okundu.



18 Eylül tarihli telgraflar, Samsun, Denizli, Beypaza- TBMM rı, Kastamonu, Sivas, Bozöyük'ten gönderilmiştir. ZC, Cilt Cebelibereket mebusu İhsan Bey, BMM Reisi'ne hi- IV. taben: "Efendim, muhiti memleket heyecana gelmiş, para sarfediyor, bize telgraf çekiyor. Biz niçin okumaya tenezzül etmiyoruz?" Reis, tüm telgrafların okunacağını söylemiştir. Yıl boyunca "müdafaada ısrar edilmesine dair" yurdun bölgelerinden BMM'ye birçok telgraf gönderilmiştir.



18



Eylül



Dahiliye Vekaleti Vekili Adnan Bey gizli celse oturumunda beyanat verdi. [Cmh]



Beyanat, Konya isyanı hakkındadır.



GCZ, Cilt I.



18



Eylül



Evkaf Nezareti'nin bütçesine ilave hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Üsküdar ve Alemdağı elektirikli tramvay inşaat ve levazımı için Evkaf Nezareti'nin 1336 senesi Mayıs Ağustos ayları muvakkat bütçesine 100,000 liranın ilavesi hakkındadır. 23 Aralık 1920 tarihli kararname ile aynı iş için Evkaf Nezareti'nin 1336 senesi bütçesine 70,000 lira daha ilave edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.276; 357.



18



Eylül



Ticaret ve Ziraat Nezareti teşkilatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname Ticaret ve Ziraat Nezareti'nde bir Heyeti Düstur Tertip 2, Teftişiye Müdüriyeti teşkili hakkındadır.



Tedrisatı Ziraiye Nizamnamesi'nin 69, 74, 77, 107, 108. maddelerinin tadili ve 79. maddesinin lağvı hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



21 Safer 1330 (10 Şubat 1912) tarihli Tedrisatı Zirai- Düstur ye Nizamnamesi, Tertip 2, Cilt, s. 95'te yayımlanmış- Tertip 2, Cilt 12, tır.



18



Eylül



Cilt 12, s.278.



s.278.



19



Eylül



Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, istifa etti. [Osm]



Bir kabine buhranı yaratmak isteyen "müfrit İtilafçı" TV, 3963; Mustafa Sabri Efendi, 21 Temmuz 1919'dan beri bu KSG görevdeydi. Yerine 26 Eylül'de kazaskerlerden Nuri Efendi atanacaktır.



19



Eylül



Yiyeceği biten Şark Cephesi Ordusu'na acilen yiyecek temini istendi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0 /49.320..6/ 427



19



Eylül



Doğu illerindeki posta hizmetlerinin durması üzerine ne gibi tedbirler alınabileceği düşünüldü. [Cmh]



Hizmetler, Posta ve Telgraf İdaresi'ndeki mali sıkıntı BCA: 30..10.0.0/ sebebiyle durmuştur.



Isparta Mebusu Mehmet Nadir hakkında karar verildi. [Cmh]



Karar, Mehmet Nadir'in yapılan tahkikat üzerine suç- BCA: suz olduğu ve kendisine suç isnad edenler hakkında 30..10.0.0/ 4.23..12/ kanuni takibat yapılması hakkındadır.



19



384



Eylül



Yönetim Zamandizini



139.999..2 /1343.



512.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Eylül



Konya ovası sulama tesisa- Konya ovası sulama tesisatının işletilmesi ve devlet tını işletmek isteyenler hak- arazisinin kırk sene müddetle kiraya verilmesini istekında bilgi istendi. [Osm] yenlerin hüviyetleriyle, mali güçleri hakkında bilgi verilmesi istenmiştir.



BCA: 272..0.0.11 Yer No: 15.58..10.



20



Eylül



Şark Cephesi Ordusu'nun Kars vilayetine doğru Ermeniler üzerine yapacağı taarruzla ilgili karar alındı.[Cmh]



Karabekir'den Gürcülerin tarafsızlaştırılması istenmiştir. Sovyetler, bir Ermeni katliamına dönüşmemesi kaydıyla böyle bir saldırıyı sözlü olarak onaylamış bulunuyorlar. Türk harekatı, Kasım sonunda Taşnak Ermeni Hükümeti'nin istifasına ve Bolşevik Ermenistan'ın kurulmasına kadar devam edecektir. 19 Eylül 1920 tarihinde yiyeceği biten Şark Cephesi Ordusu'na acilen yiyecek teminine karar verilmiştir. 20 Eylül 1920'de Şark Cephesi'nde yapılacak harp faaliyetleri konusunda Şark Cephesi Kumandanlığı'na talimat verilmiştir.



İH, s. 831; KSG; BCA: 30..18.1.1 /1.12..7; 30..10.0.0/ 54.354..12 /4912.



21



Eylül



Temettü (kazanç) vergisine zam icrasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 24. [Cmh]



Yasa görüşmelerinde kimi mebuslar 2.000 lira kazancı olan bir köylüden 250 lira vergi alınırken, seksen-yüz bin liralık kazancı olan bir tüccardan da ancak 500 lira vergi alınabildiğini belirttiler ve bu adaletsizliğin düzeltilmesini istediler. "30 Teşrinisani 1330 temettü kanunu mucibince istifa edilmekte olan temettü vergisi tahakkuku aslisi senei haliye için beş ve kanunu mezkure merbut (B) cetvelinin ikinci kısmındaki makadir için on misline iblağ edilerek tahsil olunur... yüzde on hesabile alınmakta olan vilayet hissesi ile belediye resmine de birinci maddede muharrer nispet dairesinde zam icra olunur... şehir ve kasabalar haricinde bulunan değirmen, fabrika ve sanayi beytiyeden maada müessesatı sınaiye, köylerde dahi bulunsalar seneyi haliye için tememettü vergisi ile mükellef olurlar...." Hazinenin paraya olan ihtiyacı yasaya gerekçe gösterilmiştir. Evvelce vergi bağışıklığı olan şehir ve kasabaların dışında kalan sınai işletmeler de vergi kapsamına alınmıştır.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 70.



21



Eylül



Bahriye Kaçakçı Müfrezesi Müfreze, Rus limanlarından Karadeniz kıyılarına ya- TİH; KSG kuruldu. [Cmh] pılan ulaştırmayı düzenlemek amacıyla kurulmuştur. Sovyetlerden silah ve diğer savaş araçları gelmeye başlamıştır.



21



Eylül



Kastamonu ve Bolu Hava- Kumandanlığa Mirliva Muhiddin Paşa tayin edilmiş- BCA: 30..18.1.1 lisi Kumandanlığı kurulma- tir. /1.12..1/ sına karar verildi. [Cmh] 38-6.



22



Eylül



Telgraf ve telefon muhaberatı hakkında kararname kabul edildi, No: 233. [Cmh]



Ankara Hükümeti, bir kararname ile bakanlar, cephe kumandanları ile yüksek rütbeli yöneticiler dışında telefonla veya telgraf makinesi başında görüşmeyi yasakladı. Telgraf yoluyla haberleşmeyi kıstı ve haberleşmede gereksiz sözcüklerin kullanılmamasını istedi: "Vekillerle cephe kumandanlıkları ve asayişi memleketle alakadar ahvali fevkalade bir mahallin en büyük askeri ve mülkiye memuru müstesna olmak üzere herkes için makine başında telgraf muhaberesi veyahut telefon hatlarına telefon vazolunarak yapılacak telefon muhaberesi yasaklanmıştır... bilumum devairi devlette telgraf muhaberatı mümkün mertebe kasr ve tahdit edilecek ve posta ile temini mümkün hususat için telgraf kullanılmayacaktır... şifreli muhaberat ancak lüzumu olanlara hasredilecektir..."



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 1.12..15/ 168-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 71.



385



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Eylül



İstanbul ve sair meşgul menatıkta kalan evrak hakkında olunacak muameleye dair kararname kabul edildi, No: 237. [Cmh]



Karar, evrakı işgal altındaki bölgelerde kalan tutuklu- Düstur, Tertip 3, lara yapılacak muameleler hakkındadır.



Cilt 1, s. 73; BCA: 30..18.1.1/ 1.12..19



22



Eylül



Reji Komiserliği'ne vekale- Remzi, Maliye Müfettişi'dir. ten tayin edilen Remzi'ye üçte bir maaş verilmesi.



BCA: 30..10.0.0/ 134.961..1 /1221.



22



Eylül



Silifke-Mut-Karaman yolu- 17 Kasım 1920 tarihinde ekonomik önemi dolayısıynun yapılması için ihtiyaç la Taşucu-Silifke-Mut-Karaman yolunun genel yollar duyulan usta, taşçı, demir- arasına sokulmasına karar verilmiştir. cilerin Nafıa emrine verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



BCA: 30.10/154. 89.2615926 .



22



Eylül



Konya Vilayeti Umumi Meclisi'nce yol bedelinin artırılmasına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 66.442..2/ 742.



22



Eylül



Osmanlı sahillerinde bulunan ve deniz cemiyetinin kullanmadığı ahşap ve yelkenli gemilerin satılmasına karar verildi. [Cmh]



22



Eylül



Kiğı ile Nazımiye kazaları Kiğı ile Nazımiye kazaları arasında merkezi Coyten BCA: arasında bir nahiye kurulolmak üzere 34 köyden meydana gelen bir nahiye ku- 30..10.0.0/ 66.439..3/ masına karar verildi. [Cmh] rulmuştur.



Karar, TBMM tarafından verilmiştir.



BCA: 30.10/ 63.422.1



733.



22



Eylül



Merkezi Konya olmak üzere Türk Ticaret Bankası'nın kurulmasına izin verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.12..17/ 131-1.



22



Eylül



Arazi meselesinin yeniden tetkiki ve halledilmesi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.12..11.



22



Eylül



Kaza mal müdürlerinin Maliye Vekaleti'nce tayini hakkında layiha Maliye Encümeni'nce uygun bulunmadı. [Cmh]



22



Eylül



Adliye mensubu yedek su- Ordunun subaya ihtiyacı olduğu için böyle bir karar BCA: 30..18.1.1 bayların süreleri bitmeden alınmıştır. /1.12..18/ terhis edilmemelerine karar 57-2. verildi. [Cmh]



386



Yönetim Zamandizini



Tasarı, Kavanini Maliye Encümeni'nce uygun bu- TBMM lunmamıştır: "Kaza mal müdürlerinin Maliye Veka- ZC, Cilt leti'nce tayinleri hakkındaki layihai kanuniye tetkik IV. edildi. İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu'nun tadil ve feshi bir prensip meselesi ve Meclisin zaman zaman tezahür eden arzuyu umumisi merkeziyetin lehinde olmadığı ve fazla olarak bu teklifin kabulü takdirinde mülhakatta yetişen küçük memurların terfi ve terakkisi için mühim manş husule geleceği teemmmül edilerek layihai kanuniyenin reddine karar verilmiştir."



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Eylül



Ebrizli Ahmet'in takdirname ile ödüllendirilmesine karar verildi. [Cmh]



Ebrizli Ahmet, Fransızlarla yapılan mücadelede hiz- BCA: 30..10.0.0/ metinden dolayı ödüllendirilmiştir.



Usat (asiler) tarafından şehit edilen Akdağ madeni kaymakamı Tahir Bey'in zevcesi Memnune ve kerimeleri Minrünnisa, Nilüfer ve Tahire ile mahdumu Ertuğrul'a hidematı vataniye tertibinden bin kuruş maaş tahsis edilmiştir.



194.326..2 /23-22.



23



Eylül



Kaymakam Tahir Beyin ailesine maaş tahsisi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 25. [Cmh]



23



Eylül



Tuz resmi hakkında kanun 24 Aralık 1917 tarihli kanuna göre bir kuruşa satılkabul edildi, Kanun No: 26. makta olan tuzun üç kuruşa satılması uygun görül[Cmh] müştür. Bu kararname yürürlüğe girdiği günden itibaren bir hafta içinde tuz tüccar ve esnafı ellerinde bulunan tuzun miktarını Duyunu Umumiye idaresine haber vererek resim farkını ödemek zorundadırlar. Aksi halde ellerindeki miktar kaçak sayılacak, yeni resim üzerinden iki kat resim ceza olarak tahsil edilecektir. 2 Kasım 1920 tarihli belgede tuz resmi hakkındaki kanuna ek kanun layihası yer almaktadır.



TBMM ZC, Cilt IV; BCA: 30..18.1.1 /1.18..3/20 9-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 76.



23



Eylül



Güdükoğlu Mehmet hakkındaki hükmün tasdikına dair karar alındı, sayı 47. [Cmh]



Güdükoğlu Mehmet, Hıyaneti Vataniye Kanunu ge- TBMM ZC, Cilt reğince 10 yıl hapis cezası almıştır. IV.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 75.



23



Eylül



Gizli Hamza Grubu kuruldu. [Cmh]



Daha sonra Mücahit, Muharip, Felah Grubu adlarını TİH; KSG alacak olan gizli Hamza Grubu, Genekurmay'ın emriyle, Kurmay Yüzbaşı Neşet Bey'in başkanlığında çalışmaya başlamıştır. Grubun görevi, Yunan ordusunun teşkilatı ve harekatı hakkında bilgi toplamak, ordu için satınalmada bulunmak, Anadolu'ya subay göndermek, Anadolu harekatı aleyhindeki çalışmaların koğuşturulması, casusların yakalanması...



23



Eylül



İstanbul Hükümeti, 15 Nisan'dan beri Posta Telgraf Telefon Umum Müdürlüğü'nü yapmakta olan Refik Halit Bey'i azletti. [Osm]



Refik Halit Bey, Hükümet içindeki muhaliflerle ilişki TV, 3965. içinde olduğu gerekçesiyle azledilmiş; yerine Orhan Şemsettin Bey atanmıştır.



24



Eylül



Siirt sancağının müstakil olmasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 27. [Cmh]



"Siirt sancağı müstakilen idare olunacaktır."



24



Eylül



Rıza Tevfik'in Alemdar'da yayınlanan makaleleri Genel Sekreterliğe sunuldu. [Cmh]



Dosya, Rıza Tevfik'in Alemdar'ın 1336 sayılarında BCA: kendi imzasıyla yayımladığı makaleleri içermektedir. 490..1.0.0/



Adalar elektrik imtiyazı ihaleleri için şehremanetinden Mustafa Bey tayin edildi. [Osm]



Mustafa Bey, Adalar elektrik imtiyazı ihalelerinin BCA: şartlarını tespit etmek için yapılacak müzakerelere iş- 230..0.0.0 /47.71..3/ tirak etmesi gayesiyle tayin edilmiştir.



24



Eylül



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 77.



569.2264..1 /2. Büro



34E730.



1920 Yılı



387



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, halifelik ve padişahlık sorunu üzerine BMM'de bir beyanat verdi.



25 Eylül tarihli gizli celse oturumunda halifelik tar- Nutuk tışma konusu olmuş, bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa bir açıklama yapmıştır: "Türk ulusunun ve onun biricik temsilcisi bulunan yüce Meclis'in, yurt ve ulusun bağımsızlığını, yaşamasını güven altında bulundurmaya çalışırken, halifelik ve padişahlıkla bu denli çok ilgilenilmesi sakıncalıdır. Şimdilik bunlardan hiç söz etmemek yüksek çıkarlar gereğidir... bu sorun geniş, nazik ve önemlidir. Çözümü, bugünün işlerinden değildir. Sorunu kökünden çözümlemeye girişecek olursak bugün içinden çıkamayız. Bunun da zamanı gelecektir. Bugün koyacağımız yasa ilkeleri varlığımızı ve bağımsızlığımızı kurtaracak olan Millet Meclisi'ni ve ulusal hükümeti güçlendirecek anlam ve yetkiyi yükümlenmeli ve dile getirmelidir."



25



Eylül



Anadolu'da serbestçe dolaşan İtalyan Fago hakkında. [Cmh]



26



Eylül



İstiklal Mahkemeleri Kanunu Birinci Maddesine Müzeyyel Kanun kabul edildi, Kanun No: 28. [Cmh]



Düşmanın amaç ve çıkarlarına uygun olarak ayaklanma çıkararak karışıklık yaratanlar; düşman hesabına askeri ve siyasi casusluk edenler ile 29 Nisan 1920 tarihli Hıyaneti Vataniye Kanunu'nun içerdiği maddelere karşı gelenlerin yargılanma ve infaz işlemlerinin İstiklal Mahkemeleri kurulan bölgelerde, bu mahkemelere verildiği belirtilmiştir. Halen Bidayet Mahkemeleri'nde bakılmakta olanlar İstiklal Mahkemelerine devredilmeyip, Bidayet Mahkemeleri tarafından neticelendirilecektir.



26



Eylül



İngiliz Karadeniz Orduları Başkomutanı General Milne yerine General Harrington getirildi.



İngilizlerin İstanbul'u terketmesine kadar bu görevde TKSK, s. kalacak olan Harrington, Anadolu hareketine nispe- 122. ten daha yumuşak bir yaklaşım içinde bulunacak ve hükümetini Mustafa Kemal Paşa’yla görüşmeler yapmaya ikna etmek için çalışacaktır.



27



Eylül



Rusya'dan gelecek sefir heyetinin kalacağı binanın donatılmasına ilişkin karar alındı. [Cmh]



Binanın donatılması için düşünülmeyen giderler tertibinden 2000 lira avans verilmesine karar verilmiştir. Sovyetler'in ilk elçilik heyeti Ankara'ya 4 Ekim'de gelecektir.



27



Eylül



Kooperatif şirketler kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



27



Eylül



Mali durumun iyileştirilmesi için nakil vasıtaları ücretlerinden vergi alınmasına karar verildi. [Osm]



Karar, İstanbul için alınmıştır.



BCA: 230..0.0.0/ 88.14..10/ 34T173.



28



Eylül



Kastamonu ve Bolu frengi teşkilatının ilgası hakkında nizamname kabul edildi, No: 247. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nce alınan karara göre; Kastamonu-Bolu teşkilatı müfettişi umumiliği ilga edilmiştir; Kastamonu, Bolu frengi teşkilatı mıntıkasındaki hastanelerin ve memurini seyyarenin umuru idariye ve fenniyesi dahil bulundukları liva sıhhiye müdüriyetlerine mevdudur; teşkilat dahilindeki hastanaler ve frengi mücadelesi her sene mutlaka iki defa sıhhıye müfettişleri tarafından teftiş edilecektir. Bu nizamnamenin icrasına Sıhhiye Vekaleti memurdur.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 79.



388



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 30..10.0.0 /200.365..3 /2393. TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 78.



BCA: 30..18.1.1/ 1.13..11/ 249. BCA: 30..18.1.1 /1.14..1/ 179-1



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Eylül



Ankara Ceridei Resmiyesi hakkında takrir kabul edildi.



Biga mebusu Hamit Beyin, Ankara Ceridei TBMM Resmiyesinin eksiksiz, noksansız bir duruma getirile- ZC, Cilt rek, resmi emir ve kararların burada yayımlanmasına IV. ilişkin önergesi kabul edilmiştir. Gereği için Dahiliye Vekaleti'ne gönderilmiştir.



28



Eylül



Umuru Adliye Vekaleti İntihabı Adliye Encümeni Nizamnamesi kabul edildi, No: 248. [Cmh]



"Müsteşarın tahtı riyasetinde umuru cezaiye, umuru hukukiye sicil ve kalemi mahsus müdürleriyle Ankara İstinaf Reisi'nden ve adliye müfettişinden teşkil edilecek bir encümen tarafından mertebei saniyeden madut olan hükkam intihap olunurlar… ittihaz edilen mukarrerat umuru adliye vekaletiyle BMM reisinin tasdikına iktiran ettikten sonra meriyülicra olur... 7 Temmuz 1920 tarihli encümeni intihap nizamnamesinin işbu nizamnameye mugayir olan ahkamı mülgadır."



28



Eylül



Basın ve Haberalma Umum Müdürü Galip Bahtiyar Bey, yaptığı çalışmalar konusunda BMM'de bilgi verdi.



"İrşat ve tenvir önemli bir silahtır" diyen Bahtiyar TBMM Bey, Yeni Dünya, Öğüt, Açıksöz, İkaz gazetelerine ZC, Cilt kağıt verdiklerini, halkı aydınlatmak için barış şartla- IV. rı ve Bolşevik devrimi konularında broşürler hazırlatıp bastırmakta olduklarını söyledi. Görüşmelerin sonunda, propoganda komisyonunun görevini hakkıyla yapamadığı ve istifa etmiş sayıldığı, yeni bir komisyonun seçilmesi gerektiği kabul edildi.



28



Eylül



Üsküdar Havagazı Şirketi- Üsküdar Havagazı Şirketine verilen imtiyaz Üsküdarne verilen imtiyaz müdde- Kadıköy ve Boğaziçi Anadolu sahilinin havagazı ile tinin uzatılmasına karar ve- aydınlatılmasına ilişkindir. rildi. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /54.4..1/ 34H4.



28



Eylül



Yozgat, Düzce ve Bolu olaylarına karışıp daha önce tutuklanmış olanların aflarının mümkün olmadığı bildirildi. [Cmh]



Yozgat olayına karışan asilerin Sıkıyönetim Harp Divanı'nca tutuklanan eş ve kız çocuklarının sürülmelerinden 22 Temmuz 1920 tarihli kararla vazgeçilmiştir. 18 Ağustos 1920 tarihli kararla Yozgat olaylarının tertipçisi Celal ve diğer Çapanzadelere yardımcı olanların Yozgat'a iadelerinin mümkün olmadığı bildirilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /1.13..7/ 90-33



28



Eylül



Edremit Körfezi'nden başlayıp Akçay-Havran yolu ile Palamutluk'a uzanacak demiryolu yapımı ihale edildi. [Osm]



Yapım işi Balya Madeni Müdürü Yorgi Ralli'ye ihale TV, 3964. edilmiş ve imtiyaz hakkındaki Hükümet kararı Padişah tarfından onaylanmıştır.



29



Eylül



Damga resminin tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 29. [Cmh]



"25 zilhicce sene 1323 ve 6 Şubat 1321 tarihli resmi damga kanunu mucibince istifa edilmekte olan rüsumu maktua üç misline ve kanunu mezkurun on birinci ve on beşinci ve yirmi birinci maddelerindeki rüsumu nisbiye ile resmi munzam pulları iki misline iblağ edilmiştir." Maliye Vekili Ferit Beyin konuşmasından bir bölüm: "Resmi damga kanunu, tatbik vesairesi itibariyle meşhur Halaçyan Efendi kanunudur. Bu, muhtacı ıslahdır."



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 81.



29



Eylül



Aşar mültezimlerinden edayı deyn edenlerin emlaki merhune ve mütefevvizelerinin iadesine dair kanun kabul edildi, Kanun No: 30. [Cmh]



Kanun, 1919 sonuna kadar olan senelere ait aşar ihale bedelinden borçları bulunan aşar mültezimlerinden, borçlarını 1921 yılı Şubat ayı sonuna kadar ödeyenlerin rehin mallarının ve el konulan gayrimenkullerinin iadesine, faizlerinin affına dairdir.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 82.



1920 Yılı



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 80; BCA: 30..18.1.1 /1.13..10.



389



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



29



Eylül



Yeşilordu örgütü dağıtıldı.



Yeşilordu, 1920 ilkbaharında karşı-devrimci isyanları KSG bastırmak amacıyla Mustafa Kemal Paşa’nın bilgisi altında kurulmuş, yarı gizli bir dernekti. Mustafa Kemal Paşa, Çerkez Ethem'in bu örgütle ilişkisinden kuşkulanarak Yeşilordu'nun dağıtılmasını emretti. Bu tarihten sonra Yeşilordu mensupları ikiye bölünecek, bir kısmı Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle Hükümet kontrolü altında 18 Ekim'de kurulan Türkiye Komünist Fırkası'na katılırken, Tokat mebusu Nazım ve arkadaşları gizli Türkiye Komünist partisi ile birleşerek 7 Aralık'ta açık Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nı kuracaklardır.



29



Eylül



29 Recep 1327 (16 Ağustos 1909) tarihli Cemiyetler Kanunu'na müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



İstanbul Hükümeti, kurulmuş ve kurulacak derneklerin devletin siyasetine aykırı çalışmalarda bulunamayacaklarını kararlaştırdı. Karara göre Dahiliye Nezareti, derneklerin tüzüklerinde buna göre değişiklikler yapabilecek. Bu konudaki itirazlara ise Hükümet bakacak. Kararnamenin 1. maddesi: "Elyevm müesses ve hali faaliyette bulunan cemiyetlerle badema teessüs edeceklerin nizamname-i esasilerinde hukuk-ı ammeye ve siyaseti devlete mugayir mevad hakkında tadilat icrasına Dahiliye Nezareti mezundur." Bu kararname ile Hükümet, yabancı devletlerin de etkisiyle "cemiyet hürriyeti"ni, siyasal nitelikli fırka ve cemiyetlerin program ve tüzüklerinde gerekli gördüğü ölçüde değiştirme yetkisine sahip olarak, geniş çapta sınırlamıştır. Bu sınırlama fırkaların ve cemiyetlerin sayısını etkilememiş, ayrıca yasal olanlara gizli cemiyetler de eklenmiştir. 1909 tarihli Cemiyetler Kanunu, Tertip 2, Cilt 1, s. 604'te yayımlanmıştır.



29



Eylül



Emine Müdevvet hanıma Emine Müdevvet Hanım, Mahmut Şevket Paşa'nın hizmeti vataniye tertibinden vakıa-i katlinden dolayı idam edilmiş olan Muhib maaş tahsisi hakkında kaBey'in validesidir. rarname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.282.



29



Eylül



Açıkta bulunan erkan, üme- 5 Ekim 1920'de anılan görevlilere Ağustos maaşları ra ve zabitan ile mensubini farkının başkaca itası hakkında kararname yayımaskeriyeye tam maaş itası lanmıştır. hakkında kararname yayımlandı.[Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.283; 288.



30



Eylül



Sigara kağıdı istihlak resminin tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 31. [Cmh]



12 Mart 1334(1918 tarihli kanun hükümlerine göre (sarfiyatı dahiliyeye mahsus olarak) Osmanlı toprakları dışından ithal edilen sigara kağıtlarından bandrol yapıştırma yoluyla on para tüketim vergisi alınmaktadır. Oysa sigara kağıtlarının mevcut fiyatı eski fiyatın birkaç katına yükselmiştir. Devlet maliyesinin durumu da fazla gelir sağlanmasını zorunlu kılmaktadır. Bu nedenle sigara kağıtlarından alınan vergi yirmi paraya yükseltilmiştir.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 83.



30



Eylül



Kibrit istihlak resminin tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 32. [Cmh]



14 Mart 1334/1918 tarihli kanun hükümlerine göre Osmanlı topraklarında üretilen ya da dışardan ithal edilen kibritlerden bandrol yapıştırmak yoluyla beş para tüketim vergisi alınmaktadır. Memleketin mali ihtiyaçları çerçevesinde kibritlerden alınan beş para vergi 10 paraya yükseltilmiştir: "Md 1: Elliden altmışa kadar kibriti muhtevi bir kutu için alınan beş para resmi istihlak on paraya iblağ edilmiştir."



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 84.



390



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.280; TSP



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Eylül



Oyun kağıtlarından alınOyun kağıtlarından alınan beş kuruş tüketim vergisi TBMM ZC, Cilt makta olan istihlak resmiyirmi beş kuruşa yükseltilmiştir. IV; nin tezyidi hakkında kanun Düstur, kabul edildi, Kanun No: 33. Tertip 3, [Cmh] Cilt 1, s. 85.



30



Eylül



Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'ne verilmekte olan ianatın (yardımların) bundan sonra mal sandıklarına ahzi hakkında kanun layihası sunuldu. [Cmh]



Kuvayi Milliye'nin genel olarak Müdafai Milliye teş- TBMM kilatına bağlanması ve geçimlerinin askeriye tarafın- ZC, dan karşılanması nedeniyle böyle bir tasarı hazırlan- Cilt IV. mıştır. Ancak tasarı reddedilmiştir. Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Bey, "Bu müdafaai hukukların topladıkları iane, halkın bizim aleyhimize yürümesine sebep oluyor. Böyle birdenbire kanunun reddi kabul edilmemelidir. Kanunun kabulü taraftarı da değilim. Esaslı tetkikat yapılmalı ve iane namıyla, Müdafaai Hukuk'la hiç alakası olmayan insanlara milleti soydurmaya nihayet verilmelidir."



30



Eylül



Muamelatı ittihamiyenin (sorgu işlemlerinin) ilgası hakkında kanun layihası sunuldu. [Cmh]



Heyeti İttihamiye, Şurayı Devlet Reisliği içinde, TBMM müddei umumilik ile müstantıklığın (savcılık ve sorgu ZC, hakimliği) birarada bulunduğu heyettir. Tasarı, tekrar Cilt IV. görüşülmek üzere Adliye Encümeni'ne gönderilmiştir.



30



Eylül



Camilerde hutbelerin Türkçe olarak cemaate telkini hakkında takrir verildi. [Cmh]



Dersim mebusu Abdülhak Bey tarafından verilen TBMM önerge, Şeriye Encümeni'ne havale edilmiştir. Önergenin ZC, okunması sırasında "hayır olmaz" sesleri yükselmiştir. Cilt IV; V. Önerge, hem Şeriye Encümeni ve hem de Layiha Encümeni tarafından reddedilmiştir (27 Ekim 1920).



1



Ekim



Koçgiri isyanı başladı.



Koçgiri aşiretinden Alişir'in Kemah köylerini basma- KSG sıyla isyan başlamıştır. 15 Kasım'da Hozat'ta bazı Kürt aşiretleri bir toplantı yaparak Ankara'dan özerklik isteyecekler, özellikle 1921 Mart başından itibaren bölgede isyan ve bastırma hareketleri yoğunlaşacaktır. Aralık ayı başlarında Merkez Ordusu'nun kumandanlığına getirilen Nurettin Paşa, isyanı bastırmadaki sertliği ve isyan bölgesindeki köyleri harabeye çevirmesi nedeniyle sert eleştirilere uğrayacak, TBMM'de seçilen bir kurul bölgede inceleme yapacak, isyan Haziran 1921'de bastırılmakla birlikte Nurettin Paşa da görevden alınacaktır.



1



Ekim



Sivil görevlerde bulunan askeriye mensuplarına ilişkin karar verildi. [Cmh]



Sivil görevlerde bulunan askeriye mensuplarının askeri kıyafet giymemeleri ve bu görevlerde bir suç işlerlerse Memurin-i Muhakemet Kanunu'na tabi olacakları bildirilmiştir.



2



Ekim



İkinci Konya ayaklanması başladı.



Delibaş adında bir haydut, beşyüz kadar asker kaçağı Nutuk ile birlikte önce Çumra'yı basmış; 3 Ekim sabahı da Konya'ya girmiştir. Vali ve komutan da isyancıların eline düşmüşlerdir. Afyonkarahisar, Kütahya, Ankara ve Adana'dan gönderilen birlikler, 6 Ekim 1920'de Konya'yı kurtarmıştır.



2



Ekim



23 Eylül 1292 tarihli Belediye Kanunu'na müzeyyel kanun kabul edildi, Kanun No: 34. [Cmh]



1292 tarihli Vilayet Belediye Kanunu'nun belediye seçimlerini düzenleyen 4, 18 ve 19 uncu maddelerindeki "emlak vergisi" koşulu kaldırılmış, seçme yaşı 20, seçilme yaşı 25 olarak düzenlenmiştir. Adayların okur-yazar olmaları şart koşulmuştur.



1920 Yılı



BCA: 30..10.0.0 /53.346..2/ 472.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 86.



391



G.



Ay



Olay/Mevzuat



2



Ekim



Rüsumat Müdüriyeti Umumiyyesine otuz bin kuruşa kadar avans itası hakkında kararname kabul edildi, No: 252. [Cmh]



2



Ekim



Dahiliye Vekili tarafından memur maaşlarına ilişkin bir yazı sunuldu. [Cmh]



Dahiliye Vekili memurların maaşlarının çok az oldu- BCA: 30..10.0.0 ğunu ve geç ödendiğini belirtmektedir.



Darüleytamların (Yetim Yurdu) teşkilatı hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Darüleytamların Maarif Nezareti'nden fekki irtibatıy- Düstur Tertip 2, la Dahiliye Nezareti'ne ilhaklarına karar verilmiştir.



3



Ekim



Açıklamalar



Kaynak Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 87.



/68.448..2/ 752.



Cilt 12, s.284.



3



Ekim



Faiz ve amortismanlar hak- Kararname, hazine tahvilatı ve istikrazat faiz ve kında kararname yayımlan- amortismanları ve anonim şirketler esham ve tahviladı. [Osm] tının hisse-i temettü faiz ve amortisman tediyatı mürur-ı zaman müddetlerinin tarihi ceryanı hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.284.



3



Ekim



Belgrad ormanlarından katiyat ve nakliyatın meni hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.285.



3



Ekim



Avni Paşa'ya maaş tahsisi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, uhdesine yaveri ekremlik unvanı tevciye Düstur olunan ser yaveri hazreti şehriyari Avni Paşa'ya Tertip 2, Cilt 12, 12,000 kuruş maaş tahsisi hakkındadır. Sözkonusu posta görevlilerinin askerlik tecilleri uygun görülmüş, ancak bu konuda en küçük suistimale mahal kalmamak üzere her posta ve telgraf başmüdüriyeti dairesi dahilinde ne kadar posta müteahhit ve sürücüsü varsa hangi tarihte ve ne kadar müddetle teahhüde girmiş olduklarını mübeyyin bir defter turulması ve bunların mensup oldukları ahzı asker şuabatına künyelerinin itası Heyeti Vekile tarafından kabul edilmiştir.



s.287.



3



Ekim



Bilfiil ifayı hizmet eden posta müteahhitleri ile sürücülerinin hizmeti askeriyelerinin tecili hakkında kararname kabul edildi, No: 254. [Cmh]



3



Ekim



Konya Muhacirin müdürü ve diğer memurların haltercüme kağıtlarının gönderildiği bildirildi. [Osm]



4



Ekim



Erzurum Valiliği'ne Trabzon Valisi Hamit Bey tayin edildi. [Cmh]



Erzurum Valisi Ahmed Reşid Paşa, 14 Haziran BCA: 1920'de yetersizliğinden dolayı azledilerek emekliye 30..18.1.1 /1.13..18/ sevkedilmişti. Sinop kalesinde muhtelif cezalara mahkum Erzurum- TBMM lu Fuad, İzmirli Arif, Kastamonulu Ahmet, Yozgatlı ZC, Eşref, Kımıs ve Mehmet Fayik Efendiler ile Cilt IV. Osmanoğlu İsmail affedilmiştir.



BCA: 272..0.0.71 / 31.29..4.



71-1.



4



Ekim



Bazı eşhasın bakiyei müddet cezaiyelerinin affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 49. [Cmh]



4



Ekim



Sovyetlerin ilk elçilik heye- Birinci temsilci Verboff, yardımcısı Upmalti Ankara'ya geldi. Angarski. Mustafa Kemal Paşa, heyeti saygı ve dostlukla selamladı ve onların kullandıkları "yoldaş" lakabını aynen benimsediklerini söyledi.



392



Yönetim Zamandizini



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 88.



HM, 5 Ekim 1920; KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ekim



Mecitözü ve Zile'ye merbut Tasarı, encümenlere havale edilmiştir. bazı nahiyelerin kazaya ifrağına dair layiha sunuldu. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt IV.



4



Ekim



Şurayı Devlet Teşkiline da- Tasarı, Dahiliye Encümeni'ne havale edilmiştir. ir kanun layihası sunuldu. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt IV.



5



Ekim



Hakimiyeti Milliye, bir aylık aradan sonra yeniden yayımlanmaya başladı.



Gazete, "yazar yokluğu" nedeniyle yayımına bir aylık HM; KSG ara vermişti.



5



Ekim



Safranbolu kasabasının elektirik imtiyazına hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



İradei seniyye, Safranbolu kasabasının elektirikle tenviri ve kuvvei elektirikiyyenin sanayiye tatbiki imtiyazına dair mukavele ve şartname (19 Mart 1337) hakkındadır.



5



Ekim



Darülaceze Nizamnamesi'nin 9. maddesine müzeyyel fıkra hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



22 Cemaziyelahir 1334 (26 Nisan 1916) tarihli Darü- Düstur laceze Nizamnamesi Tertip 2, Cilt 8, s. 901'de ya- Tertip 2, Cilt 12, yımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.289.



s.319.



5



Ekim



Beypazarı olaylarında sığınma durumunda kalanların kanuni koğuşturmalarının ertelenmesi ve tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30.18.1.1/ 1.13.13/ 90-19



5



Ekim



Selimiye'deki Beylik fırınına verilen su ücretinin, İtilaf Devletleri Fevkalade Komiserliği tarafından belirlendiği bildirildi. [Osm]



BCA: 230..0.0.0 /65.22..1/ 34Su133.



5



Ekim



"Türk-Bolşevik İttifakı"



"Doğu tarihinin büyük bir hadisesi, Türk-Bolşevik HM ittifakı, hayli uzun devam eden müzakerelerden sonra Sovyetler Cumhuriyeti müdafaa ettiği dava ile müdafaa ettiğimiz dava arasındaki ortaklık ve hatta birliği hissetmiş ve dolayısıyla iki millet mukadderatına hakim olan bu birlik noktasını resmen teyide karar vermiştir... Yeni Rusya ile Yeni Türkiya el ele, dünyayı emperyalist zulmünden kurtaracak olan hareketin öncüleridir."



6



Ekim



Müessesatı diniye ve sıhhiye eşyasının gümrük resmine tabi tutulmasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 35. [Cmh]



Dini kurumlar ile bedelsiz olarak hasta tedavi eden, çocuk ve yetim okutan sağlık kurumları ve eğitimöğretim adına gelecek olan eşyanın gümrük resminden muaf olmasına ilişkin 13 Eylül 1335 tarihli kanun hükmü kaldırılmıştır.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 89.



6



Ekim



Ziraat Bankası muvakkat bütçe kanunu kabul edildi, Kanun No: 36. [Cmh]



1336/1920 Mayıs ayından Teşrinievvel (Ekim) sonuna kadar Ziraat Bankası işlemleri ve genel hizmetlerinin yürütülmesi için gerekli olan 165.000 liranın Ziraat Bankası'nın umumi bütçesinden karşılanmak üzere avans olarak harcanmasına İktisat Vekili yetkili kılınmıştır.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 90.



1920 Yılı



393



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Ekim



Mekatibi askeriye talebesiyle ihtiyat zabit namzetlerine verilecek zamaimi fevkalade hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 37. [Cmh]



Asıl maaşlarından ayrı olmak üzere, Harbiye Mektebi öğrencileriyle, Askeri Tıbbiye Mektebi birinci, ikinci, üçüncü ve Askeri Baytar Mektebi birinci ve ikinci sınıf öğrencilerine 450'şer, Harbiye Mektebi'nin yedek subay adayı öğrencilerine 300'er, Mektebi İdadi'nin askeri öğrencilerine 200'er, yatılı rüştiye'nin asker öğrencilerine 100'er kuruş aylık zam yapılmıştır.



TBMM ZC, Cilt IV; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 91.



6



Ekim



Aksaray müstakil sancağı- Layiha, Merkezi Aksaray olmak üzere üç ilçeden iba- BCA: 30..18.1.1 nın kurulması hakkında ka- ret müstakil bir sancağın kurulması hakkındadır. /1.14..2. nun layihası hazırlandı. [Cmh]



6



Ekim



Hacı Veli Efendi'nin mebusluğu hakkında Heyeti Umumiye Kararı, sayı 51. [Cmh]



Meclisi Mebusan'da Eskişehir mebusu Hacı Veli TBMM Efendi'nin BMM azası sayılmasına ilişkin Amasya ZC, Cilt mebusu Ömer Lütfi Beyin teklifi reddedilmiştir. Mal- IV. ta'da bulunan mebusların BMM azasından oldukları kabul buyurulduğu halde Dersaadette tutuklanan ve yedi buçuk sene hapse mahkum olan Hacı Veli Efendi'nin BMM azası sayılmasını Layiha Encümeni de reddetmiştir. Ancak 6 Ekim tarihinde yapılan oylamada Hacı Veli Efendi'nin BMM azası sayılması kabul edilmiştir.



7



Ekim



Memaliki Osmaniye dahilinde seyahat edenlerin seyahat varakası almaları mecburi olduğu hakkında kararname kabul edildi, No: 260. [Cmh]



Osmanlı ülkesinde seyahat şartlarını düzenleyen kararname 14 maddeden oluşmaktadır: 1) Memaliki osmaniye dahilinde seyrüseyehat edecek her şahıs, seyahat varakası almak mecburiyetindedir. Ancak bir kaza dahilinde seyrü sefer edeceklerin seyahat varakası alması icap etmez; 2) Seyahat varakaları Ankara'da Emniyeti Umumiye Müdürü, mevakıi sairede en büyük mülkiye memurları tarafından badettasdik muteber olacaktır... 5) İslam kadınları müstesna olmak üzere dahilden Osmaniyeye gidecek yolcunun hamil olacakları seyahat varakalarına fotoğraf ilsakı mecburidir..."



7



Ekim



Büyük Millet Meclisi'nce neşrolunan kavanin ve nizamat ile ittihaz olunan mukarreratın "Ceridei Resmiye ile neşiri" hakkında kararname kabul edildi, No: 263. [Cmh]



Resmi Gazete, yasaların, kararların, memurların azil, Düstur, atama, cezalandırılma ve mükafatlandırılma gibi iş- Tertip 3, Cilt 1, lemlerinin yayınlanması için çıkarılacaktır.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 92-94.



s. 95.



7



Ekim



Kıymetli mektup ile posta paketlerinden alınan teminat ücretleri kanun tasarısı hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.14..4.



7



Ekim



Nusret'in ailesine vatani hizmet tertibinden 1000 kuruş maaş verilmesi hakkında kanun tasarısı hazırlandı. [Cmh]



Urfa eski Mutasarrıfı Nusret İstanbul'da idam edil- BCA: 30..18.1.1 mişti.



394



Yönetim Zamandizini



/1.14..5.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Ekim



Ankara İstiklal Mahkemesi çalışmalarına başladı. [Cmh]



11 Eylül tarihli kanun gereğince kurulan 7 mahke- KSG meden biri olan Ankara İstiklal Mahkemesi, birçok asker kaçağından başka belli başlı olarak, Kuvayı İnzibatiye'yi, Çerkez Ethem ve kardeşlerini, gizli Komünist Partisi'ni kurmaktan Tokat mebusu Nazım ve arkadaşlarını, İngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir'i mahkum edecektir. Mahkeme, 1 numaralı kararıyla, Sevr Anlaşması'nı imza ettikleri için Damat Ferit ve Hadi Paşalarla Rıza Tevfik ve Reşat Halis Beyleri yokluklarında idam cezasına çarptı.



9



Ekim



Kazım Karabekir Paşa'nın Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa'nın TBMM gönderdiği telgraf BMM'de 7 Ekim 1920 tarihli telgrafından bir bölüm şöyledir: ZC, Cilt V. okundu. "... şark ordusu ve halkının vatan ve milletin saadet ve selameti için her fedakarlığı yek vücut olarak ifa edeceğini kemali fahri ile tevlit ederim."



9



Ekim



Erkanı Harbiye Umumiye İsmet Paşa, Ağustos ortalarından itibaren doğu cep- TBMM Reisi İsmet Paşa şark cephesi hesinde gelişen olaylar ve 28-29 Eylül'de gerçekleşti- ZC, Cilt V. hakkında bir açıklama yaptı. rilen ileri hareketi hakkında bilgi vermiştir.



9



Ekim



Hüseyin'in Muradiye kaza- Hüseyin, Haydaran Aşireti reisi ve Büyük Millet BCA: 30..10.0.0 sınca ihale olunan öşür ver- Meclisi üyesidir. /4.23..13/ gisi için yapılacak muame513. leye izin verilmesine dair karar alındı. [Cmh]



9



Ekim



Malta'ya sürülen kişiler arasında bulunan memur ve emeklilere ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



Ülke yararlarına aykırı hareketlerden tutuklu iken BCA: Malta'ya sürülen kişiler arasında bulunan memurların 272..0.0.71 görevlerine son verildiği, emeklilerin de maaşlarının /31.29..6. kesildiği bildirilmiştir.



9



Ekim



Siverek mebusu İhsan Bey istifa etti. [Cmh]



İhsan Bey Kayseri mutasarrıflığını tercih etmiştir. TBMM Aynı tarihte Bursa mebusu Hasan Fehmi Bey de ZC, Cilt V. memurluğu tercih etmiştir.



9



Ekim



Sir Horace Rumbold, İstanbul İngiliz Büyükelçiliği'ne atandı.



Varşova Orta Elçisi Rumbold, normal diplomatik ilişki kuruluncaya kadar Yüksek Komiser unvanını taşıyacak. Rumbold, yüksek komiserlik görevini Amiral de Robeck'ten devralacaktır.



9



Ekim



Hakimiyeti Milliye: "Anadolu'nun elinde iki bayrak var; emperyalizme karşı mücadele ve hakimiyetin milletin olduğu."



"Dünyanın manzarasını değil, temellerini değiştirme- HM ye doğru giden komünizmin azami programını dahi savunmayı çoktan beri mesleğimize kaydetmiş bulunuyoruz. Komünizm komünizm diyen şarlatanlara aldanmayınız, onlar sahtedir. Komünizm Balkanlar'da da bir hayli yol almıştır. Anadolu'nun elinde iki bayrak var; emperyalizme karşı mücadele ve hakimiyetin milletin olduğu. Kafkas dağlarından Anadolu'ya bakanlar bunu anlayabilirler. Bolşevik kurulunun gelmesine bu bakımdan da memnunuz... Hakimiyeti Milliye ister ki, millet işlerinde kendi kendine ve yalnız kendi hakimiyeti altında, yalnız kendi hayrı, kendi selameti ve bağımsızlığı için hakim olsun. madem ki bu gayeyi temin edecek vasıtaların en iyisi komünizm olduğu muhakkaktır, Hakimiyeti Milliye tabiki onun en hararetli savunucusudur. Ancak, tıp doktorlarının olduğu kadar, toplum bilim doktorlarının da kabul ettikleri bir hakikat vardır ki, her ilaç her bünyede aynı tesiri yapamaz veyahur her ilaç her bünyede aynı tarzda ve aynı miktarda verilmek suretiyle kullanılamaz."



1920 Yılı



HM, 20 Kasım 1920; KSG



395



G.



Ay



Olay/Mevzuat



10



Ekim



Bahriye inzibatı askeriye memurlarının muhassasatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



10



Ekim



İlanı meşrutiyetten sonra idareten nefy ve tagrip edilen memurin hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



10



Ekim



İstanbul Demirci ve Zeke- Ruhsat, Sait kızı Fitnat'a verilmiştir. riya'da linyit işletme ruhsatı verildi. [Osm]



BCA: 310..10.0.34 /1305.1838 ..0/7424



10



Ekim



Karahisar'daki İkaz Matba- Karahisar'daki İkaz Matbaası'nın Matbuat ve İstihbaası'nın Ankara'ya getirilme- rat Müdüriyet-i Umumiyesi'nce satın alınması kararsine karar verildi. [Cmh] laştırılmıştır. 28 Ekim 1920 tarihli belge satınalınması kararlaştırılmış olan Karahisar'daki İkaz Matbaası için yapılan sözleşme gereğince ödenmesi gereken 1500 liranın avans olarak verilmesi hakkındadır.



BCA:: 30..18.1.1/ 1.15..19/ 146-2.



11



Ekim



Tababeti Adliye Kanunu "Md.1.Cürmü meşhuda azimet edecek etibba kabul edildi, Kanun No: 38. müdavatı iptidaiyeye bakacak kadar alat ve edevat ve [Cmh] edviyeyi tıbbiyeyi beraberinde bulundurmaya mecburdurlar…. Md.3. Adli rapor tanzimi diplomalı etibbaya aittir."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 96.



11



Ekim



Baltalık Kanunu kabul edil- Orman köylerinde hane başına 18 dönüm hesaplanadi, Kanun No: 39. [Cmh] rak köy adına baltalıklar ayrılıyor; ormanların korunması da köylülere bırakılıyor: "Odunculuk, kömürcülük ve kerestecilik ile meluf olan veya azami yirmi kilometre mesafe ile büyük ormanlara mücaveret ve münasebeti bulunan köylere, beher haneye azami onsekiz atıl dönüm itibariyle ve orman memurlarının riyasetinde mahalli mühendis ve tapu memurlarından ve karye heyeti ihtiyariyesinden ikişer tane mürekkep bir heyet marifetiyle baltalık olarak ayrılacak ve mevcut baltalıklar bu nisbete iblağ edilmek suretiyle tevsian yeniden tahdit ve köy nemaına meccanen kaydi resmisi icra olunur. İşbu baltalıkların hüsnü muhafazasıyla emri intifar heyeti ihtiyariyenin nezaret ve mesuliyeti tahtında karye halkına ait bulunur. Evkaf ormanları istisnadır." Vakıf ormanlarının istisna olmasına ilişkin önergeyi Karesi mebusu Vehbi Bey vermiştir: "Efendim, bu kanundan maksat köylüye, baltalığı olmayan ve alat ve edevatı ziraiye tedarik edemeyen köylülere kolaylıkla alat ve edevatı ziraiye tedarik ettirmek ve kendilerine odun ve kömür tedarik ve temin etmek suretiyle köylüleri kendi ormanlarına, kendilerinin alakadar olduklarını göstermek, muhafaza ettirmek ve miri ormanlarını da beyhude tahribattan kurtarmaktır. Buna eşhas ormanlarını ilave ettik. Evkaf ormanlarını ilave ettik. Halbuki efendiler evkaf, bittabi bugünkü şekil ve tarzı idaremize ve tuttuğumuz yola göre cemiyeti islamiyeye iade edilecektir ve hak sahibini bulacaktır... Binaenaleyh bu evkaf yine cemaat elinde kalır ve cemaat bundan bihakkın istifade eder.." İktisat Vekili Mahmut Celal Bey,, vakıf ormanlarının menafii umumiyeye ait olduğunu söylemiştir.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 97-98.



396



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.320.



Kararname, ilanı meşrutiyetten sonra idareten nefy ve tagrip edilen memurinin menfa ve mahbus veya firarilik müddetlerinin tekaüd ve mazuliyyet müddetlerine sureti mahsubu hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.321.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Ekim



Şehir halkının yazın susuzluk çekmemesi için gereken tedbirlerin önceden alınması istendi. [Osm]



11



Ekim



Niğde mebusu Abidin Bey istifa etti. [Cmh]



Abidin Efendi'nin liva meclisi umumi azalığını tercih TBMM ettiğine dair Niğde mutasarrıflığının telgrafı üzerine ZC, Cilt V. bu talep kabul edilmiştir.



11



Ekim



Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey, vaziyeti siyasiye hakkında izahat verdi.



Ahmet Muhtar Bey, Ankara Hükümeti ile Fransızlar, GCZ, İngilizler, Rusya Sovyet Hükümeti, Ermenistan iliş- Cilt I. kileri hakkında bilgi vermiştir:"… Ankara Hükümeti Milliyesi kendi unvanının da irae ettiği üzere mutlaka milli bir siyasettir…vaziyeti coğrafiye ve siyasiyemiz icabı yeni ve eski alem arasında çekilmekte bulunan yahut iki alemin noktai tesadümünde bulunuyoruz… " Sovyetlerle imzalanan anlaşma metni okundu ve alkışlarla karşılandı.



11



Ekim



"İlmi Tetkikat Heyeti" [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunda Mustafa Kemal Paşa, GZC, Moskova'ya elçilik heyetiyle birlikte göndermek is- Cilt I. tedikleri Tevfik Rüştü, İsmail Suphi, Besim Atalay ve Fuat Beylerin "İlmi Tetkikat Heyeti" olarak izinli sayılmalarını istedi.



12



Ekim



7 Temmuz 1920 tarihine kadar azl ve nasp edilen memurlara ait cetvel hazırlandı. [Cmh]



BCA'da altı sayfalık bir liste bulunmaktadır. 13 Ekim 1920 tarihli iki belgede 7.7.1920 tarihine tadar Nafia Vekaleti'nde görevine son verilen ve tayini yapılan memurların listesi ile İktisat Vekaleti'nde görevden alınan memurların listesi yer almaktadır.



12



Ekim



Hakimiyeti Milliye: "İki Komünizm"



"Karl Marx, dünyanın kanlı ve genel bir inkılaba HM doğru gittiğini haber verdi. Tarihi pek iyi gören bir gözle inceledikten sonra, bize gelecek hakkında pek doğru bir hüküm vermiş olduğunu vakalar ile şimdi anladığımız bu büyük adam dünyanın yürüyeceği yolları vaktiyle keşfetmekle iftihar edebilir... Bir ülkeye kapitalizm zulmederse ona karşı herkes birleşir. Anadolu komünizmi, Rusya'daki kanlı ve haşin proletarya diktatörlüğüne lüzum kalmaksızın daha faydalı, daha etkili sonuçlara doğru gidecektir."



13



Ekim



Casusluk ve hıyaneti harbiye mesaili hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 52. [Cmh]



Casusluk, vatana yada harbiyeye ihanet ile suçlanan kişilere ait askeri divanı harblerden gelen belgelerin iade edilip edilmeyeceğine dair Ankara İstiklal Mahkemesi'nin tezkeresi ve Adliye Encümeni'nin mazbatası üzerine alınan karar: "İstiklal Mahkemeleri Kanunu gereğince bu gibi belgelerin istiklal mahkemelerinin görev alanına bırakıldığı belirtilmiştir."



13



Ekim



İstanbul'da Rumlarn kurdu- 1919'da İstanbul'daki Yunan siyasi temsilciliğinin KSG ğu "Küçük Asya Cemiyeti" çabalarıyla kurulan dernek, Küçük Asya Yunan İhtiçalışmalarına başladı. lal Cemiyeti adıyla Beyoğlu'nda ilk toplantısını yaptı.



BCA: 230..0.0.0 /65.22..2/ 34Su134.



1920 Yılı



BCA: 30..10.0.0 /68.448..3/ 753; 30..10.0.0 154.85..1/ 1561; 30..10.0.0 /160.121..1 /1701.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 99.



397



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Ekim



Aksaray kazasının müstakil liva haline ifrağına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 40. [Cmh]



Merkezi Aksaray olmak üzere Aksaray, Arapsun ve Koçhisar kazalarından Aksaray adıyla müstakil bir liva kurulmuştur. Aksaray müstakli livası (ili), 121.000 nüfusludur.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 99.



14



Ekim



Şurayı Devlet teşkilatının mecvut olmamasından dolayı evrakının tetkik olunamadığına ve hakkında meclisçe bir karar ittihazına dair Sorgun nahiyesi esbak müdüri Halil Recai imzalı İstida ve Arzuhal Encümeni mazbatası.



Şurayı Devlet'in memurların yargılanmasına ilişkin işlevinin nasıl yerine getirileceği sorunu bir kez daha BMM gündemine gelmiştir. Bu kez bir kararname ya da kanun teklifi söz konusu değildir. İstida (dilekçe) encümeni tarafından BMM'ye bir öneri sunulmuştur. İstida Encümeni üyesi Hamdi Bey'in açıklamasına göre, "Sorgun nahiye müdürü tahtı muhakemeye alınmış, Meclis İdare Encümeni'ne bunun evrakı verilmiş, tetkik olunmuş, Şurayı Devlete havalesi tahtı karara alınmış, fakat Şurayı Devlet müteşekkil olmadığı için işi yüzüstü kalmış, şimdiye kadar bir memuriyeti de istihsal edememiş. Mağduriyetinden bahsediyor." Bu dilekçe üzerine Meclis İstida Encümeni durumu incelemiş, "birçok evrakın Ankara'da toplanmış ve yığılmış olduğunu, bu gibi memurlar arasında tutuklu bulunanların da olduğunu görmüş" ve "Şurayı Devlet'in kurulmasına kadar, yargılama bölümüne ilişkin evrakın incelenmesi ve karar verilmesi amacıyla Meclis'te uzman üyelerden bir komisyon oluşturulması" önerisinde bulunmuştur. Bu öneri üzerine memur yargılaması için bir izin sisteminin gerekli olup olmadığının yanı sıra, Anadolu'da bir Şurayı Devlet kurulmasının gerekli olup olmadığının tartışması açılmıştır. İstida Encümeni'nin teklifi, İstanbul Hükümeti modelinin Anadolu'ya taşınması kaygısı yaratmıştır. Konu, tasarı hazırlanmak üzere Dahiliye ve Adliye encümenlerine havale edilmiştir.



TBMM ZC, Cilt I; İYT, s. 215.



14



Ekim



Diş hekimi Ahmet İhsan Ahmet İhsan Bey, 10 Ağustos'ta Mısır'dan Antalya KSG Bey, İngilizlere casusluk limanına geldiğinde şüphe üzerine tutuklanıp Ankasuçundan Ankara'da İstiklal ra'ya gönderilmişti. Mahkemesi kararıyla asılarak idam edildi. [Cmh]



14



Ekim



Açıksöz gazetesi şuralar "Bolşevikliğin şartlarından birincisi, şuralar hüküme- KSG hükümetinin nasıl olacağını tidir. Bolşeviklik ilan edilir edilmez şuralar tesis etanlatıyor. mek icap eder. Köy şurası, nahiye şurası, mahalle şurası, kasaba şurası, kaza şurası, şehir şurası, liva şurası… ilkönce malların, emlakın sayımı yapılır..."



15



Ekim



Hazinei Maliyeye avans itası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Ziraat Bankası'ndan Hazinei Maliyeye 100,000 liralık Düstur Tertip 2, bir avans itasına karar verilmiştir.



Memurini Mülkiyye Mazuliyyet Maaşları Kanunu'nun 9. maddesine müzeyyel fıkra hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



4 Şaban 1327 (21 Ağustos 1909) tarihli kanun, Düs- Düstur Tertip 2, tur Tertip 2, Cilt 1, s. 634'te yayımlanmıştır.



15



398



Ekim



Yönetim Zamandizini



Cilt 12, s.322.



Cilt 12, s.324.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Ekim



21 Eylül'den beri Rusya'dan gönderilen ilk parti silah ve cephanenin tamamı teslim alındı.



2815 tüfek, 1885 sandık cephane…



TİH, KSG



16



Ekim



Rus Bolşevik Cumhuriyeti Yusuf Kemal Bey, Rusya Hariciye Komiseri Çiçerin GCZ, ile münasebatı siyasiye giz- ve yardımcısı Karahan ile yaptıkları görüşme, Hive Cilt I. li celsede görüşüldü. [Cmh] Heyeti, Buhara Heyeti, Afgan Heyeti ile yapılan görüşmeler, muahede hükümleri üzerine yapılan görüşmeler hakkında bilgi vermiştir. Oturuma ertesi gün devam edilmiş ve Kafkas hükümetleriyle muahedeler konusu da görüşülmüştür.



16



Ekim



"Rus Bolşevizmi Türk Komünizmi"



"… Bolşevizm inkılabı bütün komünizm hareketleri HM için bir örnek, bir model değil, pek kıymetli, pek canlı, pek muazzam bir rehberdir. Bu rehberden istifade etmeyi, onun gösterdiği yollardan gitmeyi ne kadar candan arzu edersek, onun usullerini şekil itibariyle aynen taklit etmekten de o derece sakınırız. Her şeyde körü körüne taklitçilik fenadır; ilhassa inkılapçılıkta!"



16



Ekim



Balıkesir'e gelen muhacirler için açılacak hastanelerde kullanılmak üzere eşya ve ilaç gönderildiği bildirildi. [Osm]



10 Ekim 1920 tarihli belge muhacirin durumlarını BCA: tetkikle vazifelendirilen Balıkesir'deki Memurin Mü- 272..0.0.74 dürü Talat Bey'e beşbin kuruşun avans olarak öden- /68.44..4. mesi hakkındadır.



16



Ekim



İstanbul Hükümeti, 1310 doğumluların terhisine, İzmit livasının il haline getirilmesine ve valiliğine Sami Bey'in atanmasına karar verdi. [Osm]



İzmit, 3 Kasım'da yeniden livalığa çevrilecektir.



17



Ekim



TBMM'nin gizli oturumunda mebuslar, Van ve Bitlis'ten Ermenilere toprak verilmesi konusundaki Sovyet isteğini görüştüler.



Mebuslar, Sovyetlerin tutumu karşısında hayal kırık- GZC, lığına uğradıklarını söyleyerek onu Çarlık emperya- Cilt I. lizmini devam ettirmekle, Rus halkını temsil etmemekle ve gerçek komünist olmamakla suçladılar. Hükümet, Sovyetlerin bu konudaki isteğini reddetmeye karar verdi.



17



Ekim



Yüksek Komiserler Vahdettin'i ziyaret ederek ondan Anadolu ile uzlaşacak bir hükümet kurulmasını istediler.



15 Ekim'de yüksek komiserler Tevfik Paşa ile gö- HM, KSG rüşmüşler; görüşmede Anadolu'ya gönderilecek uzlaştırma kurulu, mali yardım ve Sevr'in onaylanması konuları ele alınmıştı. Bu görüşmeler üzerine Damat Ferit Hükümeti istifa etti.



17



Ekim



Silahdarağa fabrikasında yapılacak her türlü değişiklik planlarının anlaşma hükümlerine göre, Nafia Nezareti'ne önceden tasdik ettirilmesi hakkında rapor hazırlandı. [Osm]



1 Mart 1920 tarihli belgede ise Silahdarağa fabrikasının bulunduğu arazinin yapısını tespit için yapılan sondaj çalışmaları hakkında yazışmalar yer almaktadır.



17



Ekim



Konya'daki Mevlevi DerPostnişinliğe Amil Çelebi tayin edilmiştir. gahı Postnişini Abdülhalim azledildi. [Cmh]



TV, 3984, 4001.



BCA: 230..0.0.0 /48.74..10/ 34E770; BCA: 230..0.0.0 /48.74..8/ 34E768. BCA: 30..18.1.1 /1.15..4.



1920 Yılı



399



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



18



Ekim



Mustafa Kemal Paşa tarafından yakın çalışma arkadaşlarına kurdurulan Türkiye Komünist Fırkası çalışmaya başladı.



Partinin kurulmasında güdülen amaç, son 5-6 aydır KSG Türkiye'de oldukça yaygınlık kazanan komünist akımları kontrol altına almak ve Sovyet yardımlarını garantiye bağlamak.



18



Ekim



Büyük Millet Meclisi üyelerinden, Milli Müdafaa Bakanlığı emrinde hiçbir kimsenin kalmadığı bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0 /132.947..1 /1161



18



Ekim



Siverek sancağında meyda- Viranşehir ve diğer son olaylardan dolayı kovuşturna gelen olaylardan dolayı maya uğrayanların kanuni kovuşturmalarının ertekovuşturmaya uğrayanlar lenmesine karar verilmiştir. hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.15..1/ 95-2



18



Ekim



Müstakil sancaklara tayin edilen maarif müdürlerine ait ödeneğin kabulüne karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.15..8/ 144-2.



18



Ekim



Denizli sancağına tabi Acı- Bunların kanuni kovuşturmalarının ertelenmemesi ve badem'de ahali namına İtal- İstiklal Mahkemesi'ne verilmeleri kararlaştırılmıştır. ya himayesini isteyenler hakkında karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.15..2/ 92-6.



18



Ekim



İzmit livasının vilayet haline ifrağı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Bu kararname 4 Kasım 1920 tarihinde yayımlanan Düstur kararla ilga edilmiş ve İzmit livasının gayri mülhak Tertip 2, Cilt 12, (müstakil) liva halinde kalmasına karar verilmiştir.



Bazı tarifelere dair mukavelei munzamma (17 Şubat 1337) ve ol babda iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



Sözleşme Dersaadet Rıhtım, Dok ve Antrepo Şirketi Düstur Tertip 2, Osmaniyesi tarifelerine aittir.



Liyakat Madalyası Nizamnamesi'nin 5. maddesi makamına kaim olan madde hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



25 Ramazan 1308 (4 Mayıs 1891) tarihli Liyakat Düstur Madalyası Nizamnamesi, Tertip 1, Cilt 6, s. 961'de Tertip 2, Cilt 12, yayımlanmıştır.



18



18



Ekim



Ekim



Kaynak



s.324; 335.



Cilt 12, s.326.



s.328.



18



Ekim



İmtiyaz Madalyası Nizam- Sadakat ve Şecaat Madalyası Nizamnamesi'ne zeyl, Düstur Tertip 2, namesi'nin 6 Muharrem Tertip 1, Cilt 5, s. 919'da yayımlanmıştır. Cilt 12, 1305 (24 Eylül 1887) tarihs.329. li maddei müzeyyelesi makamına kaim olan madde hakkında nizamname yayımlandı. [Osm]



19



Ekim



Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin istifası üzerine yeni hükümeti kurma görevi Tevfik Paşa'ya verildi. [Osm]



400



Yönetim Zamandizini



Sevr Anlaşması'nı Anadolu'ya imzalatmak için İngi- HM, 23 lizler tarafından öne çıkarılan Tevfik Paşa Hükümeti, Ekim 1920; 21 Ekim'de açıklanacak. KSG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Ekim



Hakimiyeti Milliye: "Yeni Anadolu ve unsurları"



"Rumlar, Ermeniler ve Yahudilere öğüdümüz, Sevr HM anlaşması gözlerinizi boyamasın. Anadolu'daki yeni hayatın manasını anlayanlar dostumuzdur. İsa ve Musa'nın dinlerine karşı hiçbir düşmanlığımız yoktur. Bütün kinimiz, bu dinleri birtakım ihtiraslara alet eden fetihçilere ve kapitalistlere karşıdır. Bu gerçek, ilgililer arasında da anlaşılmaya başlandı. Bazı Ermeniler, Kuvayı Milliye ile birlikte istilacı düşmanlara karşı mertçe savaşmak üzere müfrezeler kurmaya başlamıştır."



19



Ekim



Jandarma Dairesi'nin jandarma eri almasına izin verildi. [Cmh]



Jandarma Dairesi'nin 1306, 1307, 1308 ve 1309 do- BCA: ğumlu olanlardan istediği kişileri almasına izin ve- 30..18.1.1 /1.16..3/ rilmiştir. 106-4.



19



Ekim



Ankara Sultanisi'nin elverişli bina bulunduğundan tekrar Ankara'da açılmasına karar verildi. [Cmh]



Sultani'nin bina sıkıntısı sebebiyle Çorum veya Kırşehir'e nakli kararlaştırılmıştı. Aynı gün "bina sıkıntısı sebebiyle Çorum veya Kırşehir'e nakli kararlaştırılan Ankara Darülmuallimi'nin tekrar Ankara'da açılmasına" da karar verilmiştir. 4 Ağustos 1920 tarihli bir kararla Ankara'da resmi binalara ihtiyaç duyulması sebebiyle Ankara Sultanisi ile Darülmuallimini öğrencilerinin Çorum veya Kırşehir'e gönderilmelerine karar verilmişti.



19



Ekim



Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey, taşra teşkilatında düzenleme, memurların kadrosunda ıslahat yapılmasına ilişkin bir teklif verdi.



Teklif, vilayet ve liva kadrolarındaki memurların ma- TBMM aşlarında değişiklikler yapılması hakkındadır. Hasan ZC, Cilt V. Fehmi Bey, vilayetler ile kısa sürede sayıca artan müstakil livalara ortak bir isim vermek gereğine dikkat çekmiş ve müstakil livalara da “vilayet” unvanı verilmesinin uygun olacağını dile getirmiştir. Yasa teklifinin geneli ve birinci maddesi üzerindeki görüşmeler tamamlandıktan sonra, tasarının hükümete ve Dahiliye Encümeni’ne gönderilmediği anlaşılmıştır. Bu nedenle tasarı hükümete gönderilmek üzere görüşmeler kesilmiştir.



20



Ekim



(Resmi) TKF'nin kurucularından İzmir mebusu Mahmut Esat Bozkurt, Açıksöz gazetesine bir demeç verdi.



"Korkunç bir kasırganın, Bolşevizmin tehdidi altın- KSG dayız. Türkler Rus değildir. Bolşevizm, Rusya'nın koşullarına uygun olarak geliştirilmiştir. Milli kollektivizm, Türk milletini birleştirecek yoldur. Milliyetçiliği inkar etmek, ölümle eş anlamlıdır. Komünizm, Türkler için bir ideal değil, bir araçtır. İdeal "Altın Elma"dır. İstediğimiz, Türklerin siyasi değil, toplumsal ve kültürel birliğidir.



21



Ekim



Dördüncü Tevfik Paşa hükümeti göreve başladı. [Osm]



Yeni hükümetin göreve başlaması töreninde İstanbul bayram yerine dönmüştür. Halk Damat Ferit Hükümeti'nden kurtulmanın sevincini yaşıyor. Anadolu ile uzlaşılması ve bu yolla Ankara Hükümeti'ne Sevr Anlaşması'nın kabul ettirilmesi amacıyla İtilaf Devletleri tarafından işbaşına getirilen Tevfik Paşa, Kurtuluş Savaşı'nın sonuna kadar işbaşında kaldıktan sonra 4 Kasım 1922'de istifa edecek, böylece İstanbul Hükümeti de tarihe karışacaktır.



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1 /1.15..12/ 145-1.



TV, 3988; HM, 25 Ekim 1920; KSG



401



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



21



Ekim



Tokat öğretmenleri, Milli Müdafaa Vekaleti'ne bir telgraf çekerek, süregelen açlık ve haksızlık nedeniyle görevlerini bıraktıklarını bildirdiler.



Geçen beş ay içinde Çarşamba, Rize, Merzifon öğ- KSG retmenleri de Meclis Reisliğine ve Maarif Vekaleti'ne telgraflar çekerek geçen yıldan ve bu yıldan aylarca maaş alacaklarının bulunduğunu bildirmiş ve sorunlarına çözüm bulunmasını istemişlerdi. Bu yıl, maaşlarını alamadıkları için 1 Mart'ta İstanbul ilkokul öğretmenleri de 15 gün kadar sürecek bir greve başlamışlar, gene aynı nedenle İstanbul'da ilkokullar yeni ders yılı başında bir ay geç açılabilmişti.



21



Ekim



Mardin'de Kuvayi Milli Zade Eyüp Kumandanlığı'nda kurulmuştur. Milliye'nin kurulmasına karar verildi. [Cmh]



21



Ekim



Hayvan tazminatı hakkında Aynı tarihte hazırlanan bir başka tasarı şudur: Mal- BCA: kanun layihası hazırlandı. ta'da mevkuf bulunan zabitanın maaşları hakkında 30..18.1.1 / 1.15..11. [Cmh] kanun layihası.



21



Ekim



Gönüllü olarak askerlik yapan memurların izinli sayılmamalarına karar verildi. [Cmh]



21



Ekim



Kötü bir duruma düşen haberleşmenin düzeltilmesi için önlem alındı. [Cmh]



21



Ekim



Moskova'daki Türkiye Heyet-i Murahhasası Reisi Bekir Sami Bey'e talimat verildi. [Cmh]



21



Ekim



Düşman istilasına uğrayan tüm mülki memurlar ile askerlere verilecek avanslara ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Avansların zam ile ödenmesine karar verilmiştir.



21



Ekim



Bursa mebusu Emin Bey bir takrir verdi.



Önerge işgal kuvvetlerinin verdikleri zararlara karşı- BCA: lık alınacak tedbirler ve yapılacak uygulama hakkın- 30..10.0.0 /5.28..8/67. dadır.



21



Ekim



Maraş mebusu Yakup Hamdi Beyin mebusluktan istifasına dair Maraş mutasarrıflığı bir telgraf gönderdi.



Yakup Hamdi Beyin talebi kabul edilmiştir. Aynı ta- TBMM rihte memuriyeti tercih eden Trabzon mebusu Hamit ZC, Cilt V. Bey ile Çankırı mebusu Müştak Beyin de müstafi addolunmasına karar verilmiştir.



21



Ekim



Sivas mebusu Hayri Beyin mezuniyet verilmediği takdirde istifa edeceğine dair telgrafı üzerine Divanı Riyaset Kararı alındı.



Hayri Bey BMM'de bir hafta kadar bulunup iki ay TBMM izin alarak gitmiş, bir daha da gelmemiştir. Bu ne- ZC, Cilt V. denle istifası kabul edilmiştir.



21



Ekim



Osmanoğlu Süleyman'ın bakiyei müddeti cezaiyesinin affına karar verildi, sayı 54. [Cmh]



Kırşehir'in Çağırtan nahiyesinden Osmanoğlu Sü- TBMM leyman, kadın kaçırmak maddesinden beş seneye ZC, Cilt V. mahkum olmuştur.



402



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 30..10.0.0 /45.291..3/ 383.



BCA: 30..18.1.1/ 1.15..14/ 57-4



Telgraf haberleşme memurlarının fazla maaşı olan diğer dairelere nakil geçmeleri sebebiyle haberleşmenin kötü bir duruma düştüğü, bu nedenle söz konusu memurların nakillerinin kabul edilmemesine karar verilmiştir.



BCA: 30..10.0.0 /139.999..3 /1344.



BCA: 30..18.1.1 /1.15..9/ 431-4. BCA: 30..10.0.0 /132.947..3 /1162.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Ekim



Hıyaneti vataniyeden idama mahkum iki şahıs hakkındaki hükmün onaylanmasına karar verildi, sayı 55. [Cmh]



Maden'in Yeni Yaban karyesinden Hasanoğlu Hakkı TBMM ve Hasanoğlu Celal hakkındaki hüküm onaylanmış- ZC, Cilt V. tır. Aynı tarihte hıyaneti vataniye suçlamasıyla yargılanan dört kişinin ise beraatine karar verilmiştir: Uluborlu'nun Kırkent nahiyesinden Kulazade Ali ile oğlu Nuri, Kozluca nahiyesi muallimi Alioğlu Ömer Efendi, Merzifon'un Camiicedit mahallesinden Abbasoğlu Ömer Lütfi.



21



Ekim



Hıyaneti vataniyeden Hıyaneti vataniyeden müttehim iken indelmuhakeme müttehim iken beraet eden- beraet edenlere ait kararların tasdikına lüzum olmaler hakkında Heyeti Umu- dığı hakkında karar alınmıştır. miye Kararı, Karar No: 56. [Cmh]



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 99.



21



Ekim



Ketebei aklamın sinleri (kalem katiplerinin yaşları) hakkında nizamname kabul edildi, No: 290. [Cmh]



"Tekaüt ve mazuliyet maaşatı olbaptaki kavanini mahsusasına tabi kalmak üzre muvazzafen hizmeti devlete alınacak bilumum ketebi aklamın sinlerinin on sekizden dun ve otuzdan efzun olmaması şarttır."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 100.



21



Ekim



Müstantıkların (sorgu hakimlerinin) müddeiumumilerin (savcıların) fevkına ısadına (üstüne yükseltilmesine) dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Aydın mebusu Tahsin bey tarafından verilen teklif, TBMM Layiha Encümeni tarafından "yasa teklifi" niteliğinde ZC, Cilt V. olmayan bir önerge olarak tanımlanmış ve Başkanlık Makamı'na iade edilmiştir.



21



Ekim



Darülmuallimlerin lağvına ve sultanilerin idadilere kalbine dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



Kütahya mebusu Besim Atalay tarafından verilen TBMM teklif, BMM'de görüşülmüş, müzakereler ertelenmiş- ZC, Cilt V. tir.



23



Ekim



Tekaüt ve İstifa Kanunun 25 inci maddesine müzeyyel kararname kabul edildi, Karar No: 280. [Cmh]



Tasarı, savaş sırasında bir organını kaybetmiş olanla- BCA: 30..18.1.1 ra yapma organ taktırılması hakkındadır.



Her türlü ihracatın serbest olmasına rağmen, nakliye için elverişli hayvanların ihracının yasaklanmasına karar verilmiştir: "Bilumum ihracatın kayıtsız şartsız serbest olduğuna ilişkin karar alınmış ise de, Müdafaai Milliye Vekaleti'nden alınmış bulunan tezkerede altı seneden beri devam eden seferberlik hasebile esasen memlekette hidematı nakliyeye ve süvariye elverişli hayvanat mevcudu pek az olduğundan ihracata nihayet verilmesi gereği bildirilmiştir." 19 Ağustos 1920 tarihinde de ihracatın serbest olması kararından, damızlığa ve çifte elverişli hayvanların ihracının hariç tutulmasına karar verilmişti.



/1.15..16/ 55-1; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 101.



23



Ekim



Hayvanatı feresiyesin (atların) meni ihracı hakkında kararname kabul edildi, Karar No: 281. [Cmh]



23



Ekim



Belediyelerin mektebi ipti- Siverek mebusu Mustafa Lütfi Bey tarafından verilen TBMM ZC, Cilt V. dai küşat etmelerine (açma- teklif, Maarif Encümeni'ne gönderilmiştir. larına) dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



1920 Yılı



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 102.



403



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Ekim



Konya isyanı hakkında sual Karahisar mebusu Şükrü Bey tarafından verilen soru GCZ, takriri verildi. önergesi, gizli celsede Dahiliye Vekili tarafından ya- Cilt I. nıtlanmıştır: "… Konya'da vukua gelen vakanın tahkikatına memur olanlar tarafından birçokları hakkında hüküm sadr olmuş ve hükümleri icra edilmiştir. Hıyaneti Harbiye Kanunu'na tevfikan verilen bu hükümler tamamen yerinde askeri kumandanlığı tarafından icra edildi. Tahkikat neticesinde -maattessüf arzediyorum- Meclisi Aliniz azasından iki zata da hüküm sadr olmuştur."



23



Ekim



Muhasebei Hususiye Müdüriyetlerinin lağvı hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Konya mebusu Arif Beyin teklifi, Dahiliye Encümeni TBMM mazbatası gereğince reddedilmiştir. BMM görüşme- ZC, Cilt V. lerinde "halka doğru gittiğimiz bir sırada bunu kabul edemeyiz" denmiştir.



23



Ekim



Matbaa ve gazete çalışanlarının askerlik tecil teklifleri reddedildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 56.378..1/ 561



23



Ekim



Bazı nahiyelerin kazaya çevrilmeleri İcra Vekilleri Heyeti'nde kabul edildi. [Cmh]



Bu nahiyeler şunlardır: Hüseyinabad, Koçhisar, Se- BCA: 30..10.0.0/ yitgazi ve Silinti. 66.439..4/ 734.



23



Ekim



Askerlikleri dolayısıyla silah altına alınan memurların yerlerine asaleten memur alınması kabul edilmedi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 143.23..2/ 1432.



23



Ekim



Malülen emeklilik talebinde bulunanların doktor raporu almalarına ilişkin tamim yayımlandı. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 15.86..1/ 141.



23



Ekim



Şark Cephesi Kumandanlığı Trabzon'dan hayvan ihracının yasaklanmasını teklif etti. [Cmh]



Şark Cephesi Kumandanlığı ihracaatın serbest bırakılması üzerine bu teklifte bulunmuştur. 28 Ekim 1920 tarihinde Şark Cephesi yönündeki yollardan her türlü hayvan ihracının yasaklanmasına karar verilmiştir.



23



Ekim



Manastırlı Kazım (Dirik) Bey, Tiflis Elçiliği'ne atandı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa’yla Samsun'a çıkanlardan olan TKSK, Albay Kazım Bey, 15. Kolordu kumandanlığı vekil- s. 125. liği ve bir ara Erzurum vali vekilliğinde bunurken aleyhinde geniş bir kampanya yürütülmüştü.



23



Ekim



Heyet-i Temyiziye İstida Dairesi Reisliği'ne Osman Zeki tayin edildi. [Cmh]



Osman Zeki'den boşalan Heyet-i Temyiziye Azalığı- BCA: 30..18.1.1 na Halil Hilmi bey tayin edilmiştir.



İstanbul Hükümeti, bir kararnameyle kimi maddelerin ihracatını yasakladı. [Osm]



İhracatı yasaklanan maddeler arasında buğday, arpa, TV, 3988; yulaf, yumurta, et, zeytin yağı, şeker gibi gıda mad- KSG deleri; at, eşek gibi hayvanlar; inşaat malzemesi, maden kömürü, odun, altın, gümüş gibi maddeler bulunuyor.



23



404



Ekim



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..10.0.0 /160.125..2 /1722.



/1.15..13/ 26-7.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Ekim



Gediz'de Yunanlılara saldı- Saldırı, Batı Cephesi Komutanı, 61. ve 11. Tümenler Nutuk rı başladı. [Cmh] ve Kuvvei Seyyare tarafından gerçekleştirilmiştir. Ancak, dalgalı-düzensiz-komutasız bazı savaşlardan sonra sonuç yenilgi olmuştur. Yunan ordusu, bu saldırıya karşılık olmak üzere Bursa cephesinden saldırıya geçmiş; Yenişehir ve İnegöl'ü ele geçirmiştir.



24



Ekim



Karabekir, birliklerine Kars'a saldırı emrini verdi. [Cmh]



Karabekir, hedefin Ermenilerin asıl kuvvetlerini Kars İH, s. 480; içinde veya Kars'tan sonra takip ederek imha etmek KSG olduğunu bildirdi. Harekat, 28 Ekim'de başlayacak, Kars 30 Ekim'de alınacaktır.



24



Ekim



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi muvakkat bütçe kanunu kabul edildi, Kanun No: 41. [Cmh]



7 Haziran 1920'de kurulan genel müdürlüğe 15 bin liralık bir ödenek verilmiştir. Bunda genel müdür maaşı, ajans memurları, içişleri masası adıyla kadro atanmış ve kimi masrafları karşılanmıştır. Ekim ayı itibariyle verilen ödenek bitmiştir. Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürü Galip Bahtiyar Bey, bir matbaa kurmak gerektiğini, bunun için de 10 bin lira ödenek istediğini söylemiştir. "7 Haziran 1920'den teşrinievvel sonuna kadar Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi vezaif ve hidematı umumiyenin ifasına muktezi 45 bin liranın müdüriyeti mezkure umumi bütçesinden mahsubu icra kılınmak üzere sarfına Heyeti Vekile Reisi mezundur."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 103.



24



Ekim



Seferberlik ve cephe zammı Seferberlik süresince bilumum askeri personele halen maaş kanunu kabul edildi, almakta oldukları maaşlarına zamimeten ve Kanun No: 42. [Cmh] mütesaviyen seferberlik zammı olarak bin kuruş verilmesine karar verilmiştir. 11 Maddeden oluşan yasanın 9. maddesinde "ordunun teşkilatı esasiye ve maaşı aslisi hakkında umumi bütçe ile kabul edilecek şekil ve maaşata kadar muvakkaten işbu kanun mucibince muamele olunacaktır."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 104-105.



24



Ekim



Seferberlik müddetince emsali silah altında bulunan kişilerin verecekleri nakdi bedel ile askere alınmayacaklar hakkında kanun tasarısı BMM'de sert tartışmalara neden oluyor. [Cmh]



Muvazzaflık süresi dışında Müslümanlardan da askerlik bedeli olarak para alınması konusundaki yasa tasarısı, sert tartışmalara neden oldu. Birçok mebus, askere gitmedikleri için zenginlerden yakındı. Yoksul-zengin, kadın-erkek herkesin yurt savunmasına koşması istendi. Zenginlerden bedel alınması, 51 red oyuna karşılık 63 oyla kabul edildi. Halk Zümresi'ne mensup bazı subaylar, sonuca kızıp salonu terkettiler. Görüşmelerin devam etmesini engellemek için sonra içeri girip sıra kapaklarını vurarak gürültü yaptılar. Heyeti Umumiye, tasarının maddelerini görüşemiyor...



TBMM ZC, Cilt V; s. 131; 158.



25



Ekim



Harp kazançları vergisinin tahsiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 43. [Cmh]



Harp kazançları vergisi kanunu gereğince tahsilat icrası için Maliye Vekaleti'ne yetki verilmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni Mazbata Muharriri Fuat Beyin açıklaması şöyledir: "Harp Kazançları Vergisi Kanunu, İstanbul'daki Meclisi Mebusan'da o vakitki hükümet tarafından bir kararname halinde yapılmış, teklif olunmuş ve o zamanki Meclisi Mebusan'da şimdilik bu tahakkuk ettirilsin, tahsilat daha sonra düşünülür demiş, kanun öylece kalmıştır. Kanun kırk maddeden oluşmaktadır." Malatya mebusu Fevzi Efendi ise şunları söylemiştir: "Arkadaşlarım, ahali harpten dolayı para kazansın, zengin olsun ve bize vergi vermesin. Bu nasıl olur? Sonra Maliye Vekili askerlere nereden para verecek?"



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 106.



1920 Yılı



405



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



24



Ekim



Keçiborlu Kükürt Fabrikasına ek ödenek verilmesi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Ek ödenek fabrikanın 6 aylık maaş ve masrafları için BCA: talep edilmektedir. Aynı tarihli ikinci tasarı Ereğli 30..18.1.1 Kömür Madeni maaş ve masrafları için ek ödenek /1.16..2. verilmesi hakkındadır.



24



Ekim



"Mesleki Temsil"



"Büyük Millet Meclisi'nde geçende hükümet tarafın- HM dan verilmiş olan icraat programını inceleyen encümeni mahsus, geçen hafta zarfında Türkiya'nın geleceği bakımından pek büyük bir ehemmiyet taşıyan bir karar aldı. Hükümeti halka vermek isteyen ve bu hususta hükümetle müttefik bulunan encümen, bunun selametle tatbikini ancak bir şart ile, seçimlerin azami bir selamet ve sıhhatle salim ve doğru olabileceği hakkında, bir zamandan beri müdafaa edilmekte olan görüşe iştirak etmiş, yani seçimlerde mesleki temsil esasını koymuştur... Bugün mevcut olan seçimler iki dereceli idi. Bunun eskiliğini, geriliğini, yetersizliğini görenler bir dereceli, yani doğrudan doğruya ve genel oy seçimleri istiyorlardı. Fakat bizde ne seçimlerin azami surette salim olmasını temin eden kanunlar ve nizamlar, ne toplumsal şartlar ne de mesleki teşkilat mevcut olduğu için bu usulün faydasızlığı anlaşılmakta gecikilmedi ve mesleki temsil fikri bundan doğdu." Program, BMM'ye 13 Eylül'de sunulmuştu.



25



Ekim



Avans akdine ve hesabı cariler güşadına Maliye Nezareti'nin mezuniyetini mutazammın kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Banki Osmani nezdindeki hazine hesabı carisinden maada bir veya müteaddid defalarca avanslar akdine ve hesabı cariler güşadına Maliye Nezareti'nin mezuniyeti hakkındadır.



25



Ekim



Tevfik Paşa Hükümeti'nin programı yayımlandı. [Osm]



Programda yurtta ikiliğin kaldırılacağı ve parlamen- TV, 3991. tonun toplanacağı açıklanıyor.



25



Ekim



Hakimiyeti Milliye: "İstiklal Marşı için yarışma ilanı"



Türk şairlerinin dikkatine…



26



20



Mustafa Kemal Paşa, yeni Dahiliye Nazırı İzzet Paşa'nın uzlaşma önerilerine cevap verdi.



Uzlaşma şartları olarak Sevr Anlaşması'nın onur ve KSG bağımsızlıkla bağdaşmayan maddelerinin reddedilmesini, Ankara'nın ulusal ve uluslararası tüm anlaşma, karar ve sorumluluklarının yerine getirilmesini, Batı Anadolu ve Edirne dolaylarının Yunanlılar tarafından boşaltılmasını ve İtilaf Devletleri'nce kontrol altına alınmasını, Boğazların silahtan arındırılarak bütün devletlerin geçişine açılmasını, Damat Ferit fetvalarının kaldırılmasını, milli akıma katılanlar hakkında genel af çıkarılmasını istedi. İzzet Paşa, bu önerileri 1 Kasım'da kabineye sunacak, bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa’yla yüz yüze görüşme kararı alınarak üç bakan, Haydarpaşa'dan 3 Aralık'ta Bilecik'e hareket edecekler, ancak buradan zorla Ankara'ya götürüleceklerdir.



26



Ekim



Ayıntab (Gaziantep) Muhacirin Memurluğu'na Hulusi Efendi tayin edildi. [Osm]



406



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.331.



HM



BCA: 272..0.0.71 / 31.29..7.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Ekim



Adana vilayetine bağlı iki sancağın müstakilen idaresine karar verildi. [Cmh]



Bunlar Cebelibereket (Osmaniye) ve Kozan sancak- BCA: 30..18.1.1 larıdır.



İstanbul'daki Meclisi Mebusan azaları hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 61. [Cmh]



Karesi mebusu Vehbi Bey'in teklifi kabul edilmiştir: TBMM "Bundan sonra İstanbul'dan gelecek mebuslar BMM ZC, Cilt V; Düstur, azasından sayılmayacaktır."



Şeriye Vekaleti tezkeresine göre Rıfat Efendi Ankara TBMM ZC, Cilt V. müftülüğünü tercihen mebusluktan istifa etmiştir.



27



Ekim



Kaynak



/1.15..20/ 73-16



Tertip 3, Cilt 1, s. 108.



27



Ekim



Menteşe mebusu Rıfat Efendi mebusluktan istifa etti. [Cmh]



27



Ekim



Siverek mebusu Rauf BeSiverek mebusu olup, Sivas'ta uzun süreden beri ka- TBMM yin müstafi addi hakkında çak bulunan Rauf Bey, azalığının tahakkuku tarihin- ZC, Cilt V. karar alındı, sayı 62. [Cmh] den itibaren iadei afiyet edinceye kadar mecliste mevcutmuş gibi sayılarak tahsisatının tamamen ve düzenli olarak ödenmesini ve aksi takdirde müstafi (istifa etmiş) sayılmasını teklif etmiştir. Bunun üzerine BMM müstafi sayılmasına karar vermiştir.



27



Ekim



Düğünlerde meni israfat hakkında kanun teklifinin heyeti umumiyede müzakeresi kabul edildi. [Cmh]



"Malum aliniz olduğu üzere Meclisi Alinin başlıca TBMM vezaiflerinden biri de iktisadi ve içtimai dertlere çare ZC, Cilt V. bulmaktır. Nüfusun azalmasının nedenlerinden biri de evlenmeyi zorlaştıran şeylerdir." Teklif, Karesi mebusu Hasan Basri beyle arkadaşları tarafından verilmiştir. Aynı konuda Trabzon mebusu Hüsrev bey de bir önerge vermiştir.



27



Ekim



Erkanı Harbiyeyi Umumiye Reisi İsmet Paşa cephelerin durumuna ilişkin açıklama yaptı.



İsmet Paşa, 9 Ekim tarihli açıklamasının devamı nite- TBMM liğinde bir beyanat vermiştir. Bu beyanatta Garp cep- ZC, Cilt V. hesi, Adana cephesi ve Şark cephesinin son durumu hakkında bilgi vermiştir.



27



Ekim



Hakimiyeti Milliye: "Herkesin görevi cepheye gitmektir!"



"Nakdi bedel kanunu çıkarmak, zenginler yaşasın, HM fakirler gebersin demektir."



28



Ekim



Şark Ordusu, Kars üzerine yürümeye başladı. [Cmh]



30 Ekim'de Kars'a giren ordu birlikleri, 7 Kasım gü- Nutuk nü Arapçayı'na kadar olan bölgeyi ve Gümrü'yü ele geçirmiştir.



28



Ekim



Askeri zuafanın (zayıf) mü- Askerlikten muaf olanların memleketlerine kadar reffehen memleketlerine sevkine Ahz-ı Asker şuabatı (askerlik şubeleri) mesevki hakkında nizamname murdur. kabul edildi, No: 289. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.16..5/ 55-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 108-109.



28



Ekim



Sansür Talimatnamesi kabul edildi, No: 292. [Cmh]



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 110.



"Dahilden sahile ve sahilden dahile gidecek mektuplar ile karar hudutları üzerindeki mevaike gidecek ve oralardan gelecek mektuplar sahilde ve karar hudutları üzerindeki büyük merkezlerde sansür edilecektir. Bu talimatın icrasına Dahiliye ve Müdafaai Milliye vekilleri memurdur."



1920 Yılı



407



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ekim



Dahiliye Memurin Nizamnamesi'nin on birinci maddei kaimesi, No: 294. [Cmh]



Dahiliye Memurin Nizamnamesi'nde değişiklik yapıldı. Nizamnamenin kaymakamlığa tayin edileceklere dair 11. maddesi değiştirilmiştir: "Kaymakamlar mektebi mülkiyeden veyahut idadi tahsili görmüş mektebi hukuk mezunlarından olup, bir sene nahiye müdüriyetinde veya ona muadil dahiliye memuriyetinde bulunanlardan bila imtihan naklen veya terfian veyahut idadi ve sultani veya diğer mekatibi aliye mezunu olup üç sene nahiye müdürlüğünde bulunalardan ve idadi mezunu olmayıp beş sene nahiye müdürlüğünde veya ona muadil ve onun fevkinde maaş alan memurini dahiliyeden bilimtihan isbatı liyakat ve ehliyet edenlerden encümeni müdiranın kararı ve Dahiliye vekilinin intihabı ve BMM Reisinin tasdikı ile tayin olunur."



BCA: 30..18.1.1 /1.16..10; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 111.



28



Ekim



Sıhhiye Vekaleti'ne merbut laboratuvarlarca alınacak ücret ve bedellerin tezyidi hakkında nizamname kabul edildi, No: 295. [Cmh]



"Sıhhiye müdüriyeti umumiyesine merbut kimyahanece alınacak ücretlerle bakteryolojihanede füruht edilen serum ve aşıların fiatı ve muayene ücretleri hakkındaki 9 Haziran 1332 tarihli nizamnamenin birinci maddesinde muharrer ücret ve bedeller beş misline iblağ edilmiştir."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 112.



28



Ekim



Muaddel eytam (yetimler) nizamnamesine zeyldir, No: 297. [Cmh]



"Muameleatı eytamın mihveri layıkında cereyanı için Ankara eytam sandığı müdüriyeti umumiyesine rapt ve bütün muamelat eytam müdüriyeti umumiyesinin nearet ve murakabesi tahtında icra edilecektir. Muamelatı umumiyei eytam 4 Rebiülevvel 1324 ve 1 Nisan 1322 tarihli muaddel eytam nizamnamesiyle buna müteferri talimatnamei mahsusaya tevfikan icra ve nizamnamei mezkurun tamamii tatbikı muhafaza edilecektir."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 113.



28



Ekim



Nüfus vukuatının iki ay müddetle cezayı naktiden mafuviyetine dair kararname kabul edildi, No: 318. [Cmh]



"Her vilayet ve müstakil livada resmi ve hususi gazetelerle ve gazete bulunmayan mahallerde mutat veçhile vuku bulacak ilan tarihinden itibaren iki ay zarfında ihbar olunacak nüfus vukuatından cezayi nakti alınmayacaktır. Bu iki ay zarfında her mahalle ve kariyenin imam ve muhtarı, o karye dahilinde vukua gelipte henüz tescil olunmamış doğum, ölüm, evlenme ve boşanma olaylarına ait ilmühaberleri takip ederek nüfus idarelerine vermeye mecburdurlar. Bu iki ayın sonunda mahalle ve karye dahilinde tescil olunmamşı nüfus vukuatı bulunduğu tahakkuk ettiği taktirde muhtar ve imamdan beher mektum nüfus için birer lira cezayi nakdi alınacağı gibi sicilli nüfus kanunu gereğince vukuatı ihbara mecbur olanlardan kanunu mezkur ahkamına tevfikan istihsali lazım gelen cezayı naktilerde üç misli olarak istifa kılınacaktır."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 114.



28



Ekim



Yüzbaşı Ahmet Lütfü'nün kızkardeşi ile çocuklarına maaş bağlanması hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Yüzbaşı Ahmet Lütfü Çorum Jandarma kumandanı BCA: 30.10/ iken asiler tarafından şehit edilmiştir.



Yüksek fiyatların devamı süresince bazı memurlara bir misli zamlı maaş verilmesi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Tasarı, Zonguldak sancağı memurları ile Maden-i BCA: 30..18.1.1 Hümayun memurlarını kapsamaktadır.



28



408



Ekim



Yönetim Zamandizini



132.952.2/ 1182



/1.17..9.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Ekim



On binek otomobil askeriyeden alınıp Maliye Vekaleti emrine verildi. [Cmh]



Hükümet için gerekli hizmetlerin yapılması amacıyla BCA: 30..18.1.1/ verilmiştir.



Ertuğrul (Bilecik) sancağının dokuz aylık tahsisatına ilişkin karar alındı. [Cmh]



Ertuğrul sancağının bu yılki 9 aylık tahsisatının san- BCA: cağın özel gelirlerinden karşılanmasına karar veril- 30..18.1.1/ 1.17..10/ miştir.



Kağıt buhranına meydan vermemek üzere çeşitli önlemler alınması istendi. [Cmh]



İstanbul'dan kağıt getirmek için tüccar ile mukavele BCA: yapılması ve buna ilişkin başka tedbirlerin alınması 30..10.0.0/ 135.967..1 istenmiştir. BCA: 30..18.1.1 /1.16..7/ 75-3.



28



28



Ekim



Ekim



28



Ekim



Dahiliye Eski Nazırı Hazım'a mazuliyet maaşı tahsis edildi. [Cmh]



28



Ekim



Hıristiyan azınlığın dini ayinleri ve cenaze merasimleri için gerekli şarap hakkında karar alındı. [Cmh]



Kaynak



1.17..12/ 236-1



74-2



/1231



Şarabın her yıl Sıhhiye Vekaleti'nden istenip eczane- BCA: 30..18.1.1 lerden verilmesine karar verilmiştir. /1.17..5/ 94-3.



28



Ekim



Çeşitli nüfus olaylarından Para cezası; doğum, ölüm, nikahlanma gibi olaylar- BCA: 30..18.1.1 dolayı alınmakta olan para dan alınmaktadır. /1.17..15. cezasının iki ay müddetle affolunmasına karar verildi. [Cmh]



28



Ekim



Afyonkarahisar-SandıklıDinar-Baladız yolunun tamir ve inşası için 1336 Yılı Nafia Vekaleti Bütçesi'ne tahsisat ayrıldı. [Cmh]



Stratejik önemi nedeniyle umumi yollar arasına alı- BCA: nan Afyonkarahisar-Sandıklı-Dinar-Baladız yolunun 30..18.1.1 /1.17..1. tamir ve inşası için 40 000 lira ayrılmıştır.



28



Ekim



Yurtiçinden yurtdışına gidecek ve yurtdışından yurtiçine gelecek mektupların büyük merkezlerde sansür edilmesi kararlaştırılmıştır. [Cmh]



14 Kasım 1920'de Amasya, Tokat, Çorum, Yozgat, Kırşehir ve Samsun sancakları dahilindeki bazı şahısların asi ve şakilerle işbirliği yaptıkları anlaşıldığından posta ve telgraf haberleşmelerine sansür konulmasına karar verilmiştir. 20 Ağustos 1920'de sahillerdeki sansür merkezlerine Türkçe ve Fransızca dillerindeki mektupların kabulü ve diğer dillerde yazılmış mektupların iadesi kararlaştırılmıştır.



29



Ekim



Eskişehir Serum Darülistihzarı'nın nakil masrafları için avans verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



Harp sebebiyle Sivas'a nakledilecek olan Serum BCA: 30..18.1.1 Laboratuvarı için 40,000 kuruş ayrılmıştır.



30



Ekim



BCA: 30..18.1.1 /1.9..6/ 53-14; 30..18.1.1/ 1.5..5/ 53-13.



/1.15..5/ 220-1.



İşgal dolayısıyla terki mev- Haziran 1336 başlangıcından itibaren düşman istilakie mecbur olan memurin sına maruz kalmış memleketler memurini işbu kanun ve ailelerine harcırah itası hükümlerinden müstafit olacaklardır. hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 44. [Cmh]



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 107.



409



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Ekim



Teşrinisani ve Kanunuevvel aylarına mahsus muvakkat bütçe kanunu kabul edildi, Kanun No: 45. [Cmh]



1920 yılı Kasım ayı başlangıcından Aralık ayı sonuna kadar genel hizmetlerin yürütülmesine mahsus olmak ve aynı yıl muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere ekteki cetvel çerçevesinde 11.923.400 liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti yetkili kılınmıştır. 1920 bütçesinin tümü ancak 28 Şubat 1921'de kanunlaşabilecektir.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 115.



30



Ekim



Akdağ Madeni Heyeti Hakimesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 63. [Cmh]



Hıyaneti vataniye ile mahkum Akdağ Madeni kaza- TBMM sından Arif ve arkadaşları hakkındaki evrak incelene- ZC, Cilt V. rek, özel suistimali bulunan mahkeme başkan vekili ile bir üye ve bir savcının işten el çektirilerek haklarında tahkikatı kanuniye icrasına ilişkin Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



30



Ekim



Neşriyata mütealik mesuliyet, mücrimiyet ve mahkumiyet dereceleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 64. [Cmh]



İrşad Encümeni ilgili olana, görevli bulunana Heyeti Vekilece tebligat yapılmasını uygun görmüştür. Makamı Riyasetten Heyeti Vekile'ye bu esasın yazılmasını ve evrakın Riyasette saklanmasını önermiştir. İlgili mazbata kabul edilmiştir.



30



Ekim



Şark ordusuna teşekkür edilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, Karar No: 65. [Cmh]



Şark cephesi kumandanı Kazım Karabekir Paşa'nın, TBMM askerimizin Kars tabyalarına girdiklerine dair 30 Ey- ZC; Cilt lül tarihli telgrafı üzerine, bağımsızlık mücadelesinde V. vatan ve millet görevini hakkıyla yapan Şark ordusu askerlerine ve kumandanlığına teşekkür yazılmasına karar verilmiştir.



30



Ekim



Köy idaresi hakkında kanun teklifi verildi. [Cmh]



Bolu mebusu Tunalı Hilmi Beyin kanun teklifi ile TBMM Layiha Encümeni mazbatasının Dahiliye Encümeni'- ZC, Cilt V. ne havale edilmesine karar verilmiştir.



30



Ekim



Ordunun ihtiyaçlarının temini için bir komisyon oluşturulmasına karar verildi. [Cmh]



Komisyonun Milli Müdafaa, Dahiliye ve Maliye Ve- BCA: 30..10.0.0 kaletlerinden meydana getirileceği belirtilmiştir.



TBMM ZC; Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 115.



/51.336..2/ 462.



30



Ekim



Canik mebusu Hasan Fehmi Efendi hakkında Dahiliye Vekaleti'nden mevrut tezkere görüşüldü. [Cmh]



Hasan Fehmi Efendi evvelce memuriyeti tercih et- TBMM mişken bu defa tekrar mebusluğu tercih ettiğini bil- ZC, Cilt V. dirmiştir. Hasan Fehmi Efendi'nin mebusluğu kabul edilmemiş, memuriyete devam etsin kararı alınmıştır.



30



Ekim



Antalya-Burdur şosesinin ikmali inşaasına dair takrir verildi. [Cmh]



Antalya mebusu Mustafa Bey ile refiki tarafından ve- TBMM ZC, Cilt V. rilen takrir Nafıa Encümeni'ne havale edilmiştir.



30



Ekim



Burdur Meclisi Umumisi intihabatının feshettirilmesine dair takrir verildi. [Cmh]



Burdur mebusu Ali Ulvi Bey tarafından verilen tak- TBMM rir, Dahiliye Encümeni'ne havale edilmiştir. Ali Ulvi ZC, Cilt V. Bey, Burdur müstakil livası meclisi umumi encümen azalığı seçimlerinde yolsuzluk yapıldığı gerekçesiyle bu önergeyi vermiştir.



30



Ekim



Tevfik Paşa Hükümeti, Anadolu hareketi hakkında verilmiş kararları gözden geçiriyor. [Osm]



Birinci Divanı Harbi Örfi'nin 23 Nisan 1920'den beri TV, 3996. verdiği kararların temyiz edilebileceğine ilişkin bir kararname çıkarıldı.



410



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ekim



Ermeni ordusunu mağlup ederek Kars mevkıi müstahkemini zabt etmeye muvaffak olan kıtaatta fevkalade hizmetleri mesbuk olanların bir derece terfii rütbesi hakkında kararname kabul edildi, No: 300. [Cmh]



Ermeni ordusunu mağlup ederek Kars mevkiini zapteden kıt'alarda yararlılık gösteren subayların bir üst rütbeye yükseltilmelerine karar verilmiştir. Bu kararname, Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyeti'nin 31 Teşrinievvel 1920 tarihindeki toplantısında alınmıştır. İcrasına Müdafaai Milliye Vekili memurdur. Aynı tarihte alınan bir başka kararla Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir'in mirliva (tümgeneral) rütbesi ferikliğe (korgeneral) yükseltilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 116; BCA: 30..18.1.1/ 1.16..17; 30..18.1.1/ 1.16..18/ 39-4.



31



Ekim



Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi su fiyatlarına zam yaptı. [Osm]



31



Ekim



Çiftçilere ve tercihen muhacirlere bedelsiz arazi dağıtılmasına ilişkin karar alındı. [Cmh]



Antalya'nın Gizbaşı mevkiinde bulunan 30 000 dö- BCA: nüm arazinin çiftçilere ve tercihen muhacirlere be- 30..18.1.1 /1.17..3/ delsiz olarak dağıtılması kararlaştırılmıştır.



BCA: 230..0.0.0/ 65.22..3/ 34Su135.



132-4.



31



Ekim



Adli Tıp Müessesesi kurulmasına karar verildi. [Cmh]



Adli Tıp, Adliye Vekaleti nezdinde kurulacaktır.



31



Ekim



1 numaralı Divanı Örfi kararları hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, 1 numaralı Divanı Örfi'den 23 Nisan Düstur 1336 (1920) tarihinden itibaren sadr olan mukarrera- Tertip 2, Cilt 12, tın tabi temyiz olduğuna dairdir.



BCA: 30..10.0.0 /27.155..1/ 251.



s.332.



1



Kasım



Hazinei hassaya ait bulunan emlak ve arazi muamelatı tasarrufiyesine dair kanun kabul edildi, Kanun No: 46. [Cmh]



Madde 1: "Elyevm Hazinei Hassa'ya ait bulunan bilumum emlak ve arazi ve müessesat ve imtiyazata mütedair muamelatı tasarrufiye ve idariyenin hakkı istimali muvakkaten hazinei maliyeye verilmiştir." Maliye Vekili Ferid Bey: "Efendim Hazinei Hassa'nın malumaliniz emlaki var. Bu emlaki bugün biz bilfiil idare ediyoruz. Heyeti aliyenize takdim ettiiğimiz bu kanun, onu teşri etmek yani meşru bir surete kalbetmek içindir. Çünkü meydanda kalmış hazinei hassa çiftliklerini şüphesiz büsbütün idaresiz bırakamayız."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 117.



1



Kasım



19 Ramazan 1332, 29 Temmuz 1336 tarihli mükellef sivil memurini sıhhiye hakkındaki kanunun dördüncü maddesine zeyl, No: 319. [Cmh]



1917 yılından itibaren tıp fakültesinden mezun olarak diploma almaya hak kazanan tıp doktorları, askeri tıbbiyeden mezun olanlar gibi orduda istihdam edileceklerdir.



Düstur Tertip 3, Cilt 1, s. 118.



1



Kasım



2 Şevval 1332 ve 11 Ağustos 1330 tarihli mükellef sivil memurini baytariye hakkındaki kanunun dördüncü maddesine zeyl, No: 320. [Cmh]



1919 yılından itibaren mülkiye baytar mektebi alisin- Düstur den mezun olarak diplomaya hak kazanan baytarlar, Tertip 3, Cilt 1, askeri batarlar gibi orduda istihdam edileceklerdir.



Yalvaç'da bulunan İstiklal Mahkemesi Heyeti'nin gönderdiği telgraf BMM'de okundu.



Telgraf, halkın irşad edilmesine, halk idaresinin tat- TBMM bikiyle mıntıka müfettişlikleri ihdasına ilişkindir: ZC, Cilt V. "Gittiğimiz ve temasa geldiğimiz mahaller ahalisi ahval ve vakayi hazıradan külliyen bihaber ve cümlesi muhtacı irşad olup bu cehaleti umumiyeden mem-



1



Kasım



s. 119.



1920 Yılı



411



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



leketin ulema ve eşraf ve mütehizanı da nasibedardır... Meclisi Ali'nin mesleki hazırı siyasisi, düşmanın amal ve maksadı ve şeraiti sulhiye ammenin meçhulüdür." Karesi Mebusu Vehbi Bey telgraf üzerine şunları söylemiştir: "İçinde can alacak bir noktadan bahsediliyor. Mesela sulh muahedesini eşraf dahi bilmiyor deniyor. Bendeniz zannediyorum ki hepimizin de bu muahede hakkında sağlam ve kati malumatımız yoktur." Telgraf, Heyeti Vekile ile İrşad Encümeni'nin bilgisine sunulmuştur. 1



Kasım



Tarik Bedel-i Nakdisi Kanunu'nun 1. maddesinin değiştirilmesi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



1



Kasım



11 Ağustos 1330 tarihli Mükellef Sivil Memurini Baytariye Kanunu'nun 4. maddesine ek kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



11 Kasım 1920 tarihinde 29 Temmuz 1336 tarihli BCA: Mükellef Sivil Memurini Sıhhiye Kanunu'nun 4. 30..18.1.1 /1.17..17/ maddesine ek kanun layihası hazırlanmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /1.17..14.



220-2.



1



Kasım



Ankara'da subay adayları diplomalarını aldı.



Mustafa Kemal Paşa, törende yaptığı konuşmada milletin gerçek varlığı ile ayaklandığını ve ordunun dayanağı olduğunu, başarı için demir gibi bir disiplin gerektiğini söyledi. Okulun defterine de şunları yazdı: "Meclis Hükümeti, ya istiklal ya ölüm ahdiyle yetişen ilk istiklal subaylarının ordu ve milletimize katıldığını görmekle bahtiyardır.



HM, 7 Kasım 1920; KSG.



2



Kasım



Anadolu Bağdad demir yolları işletme müdüriyetinin mahrukat ve havayici zaruriyesinin temini için yüz bin liranın sarfına ait kararname kabul edildi, No: 302. [Cmh]



Karar, Anadolu-Bağdat Demiryolları İşletme Müdüriyeti'nin yakıt ve diğer lüzumlu ihtiyaçlarının teminine ilişkindir. Anadolu-Bağdat Demiryolları İşletme Müdüriyeti'nin yakıt ve diğer lüzumlu ihtiyaçlarının temini için 100 000 liranın sarfına izin verilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 120.



2



Kasım



Devairde öğle tatillerinin ilgası hakkında kararname kabul edildi, No: 324. [Cmh]



Memurların sabah 10.30'dan öğleden sonra 16.30'a kadar, yemek tatili olmaksızın çalışmalarına karar verildi. 17 Kasım'da vilayetlerde de öğle tatillerinin kaldırılmasıyla memurların saat 10.30'da görevleri başına gelip saat 16.30'a kadar çalışmalarına karar verilmiştir. 25 Kasım 1920 tarihinde "Öğle tatili kaldırıldığından memurların zamanında görevleri başında bulunmaları hakkında tamim" yayımlanmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 1.18..1; BCA: 30..10.0.0/ 15.86..3/ 143.



2



Kasım



Milli mücahedede yaralananların aldıkları yara adedince kollarına kırmızı birer şerit ilsakı hakkında kararname kabul edildi, No: 325. [Cmh]



Aynı tarihte millişŞehit zabitan ailelerine tahsis olu- BCA: 30..18.1.1 nacak maaş hakkında kanun layihası hazırlanmıştır.



412



Yönetim Zamandizini



/1.18..6/ 118-9; 30..18.1.1 /1.18..2/ 235-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 122.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Kasım



Hudud-u Sıhhiye Dairesi'y- 28 Kasım 1920'de kabul edildi. 63 sayılı kanun. le Tekaüd Sandığı'na ait rüsumun tezyidi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



2



Kasım



Haneleri tahrip olan vilayat-ı müstahlasa ahalisine emval-i metrukeden verilmiş olan haneler hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.18..10.



Aynı tarihli ikinci tasarı şöyledir: Vilayat-ı BCA: müstahlasa ahalisine verilmiş olan tohumlukların affı 30..18.1.1 /1.18..9/ hakkında kanun layihası. 137-4.



2



Kasım



Zabitanı bahriye muhassa- Erkan ve ümera ve zabitan ve müstahdemin ve efrad satı hakkındaki 20 ve talebei bahriye maaşat ve muhasasatı hakkında Cemaziyelevvel 1334 (25 kanun Tertip 2, Cilt 8, s. 872'de yayımlanmıştır. Mart 1916) tarihli kanunun 7. maddesini muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.333.



4



Kasım



İcra Vekilleri Kanunu'nun ikinci maddesini muaddil kanun kabul edildi, Kanun No: 47. [Cmh]



Yasanın ikinci maddesi, "İcra Vekilleri, Büyük Millet Meclisi Reisi'nin, Meclis azalarından göstereceği adaylar arasından, salt çoğunluk ile seçilir" şeklinde değiştirilmiştir. Bu değişiklikten önce bakanlar, doğrudan doğruya ve ayrı ayrı Meclis'çe seçilmekteydi.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 123.



4



Kasım



Abdülkadir Kemali Bey Adliye Vekaleti vekilliğinden istifa etti. [Cmh]



Abdülkadir Kemali Bey, 1 Kasım 1920'de, izinde TBMM olan Adliye Vekili Celaleddin Arif Bey yerine, izin- ZC, Cilt V. den dönene kadar, vekil olarak seçilmişti. İstifaya "sağlık sorunları" gerekçe gösterilmiştir: "Ahvali sıhhiyemin adliye işleriyle şu sırada iştigale müsait olmaması nedeniyle…."



4



Kasım



Ankara'da halkın anlayabileceği bir lisanla gazete neşri hakkında layiha sunuldu. [Cmh]



Besim Atalay Bey tarafından verilen teklif, İrşad En- TBMM ZC; Cilt cümeni'ne havale edilmiştir. V.



4



Kasım



Şüpheli eşhas hakkında kanun layihası sunuldu. [Cmh]



Şüpheli kişilerin en büyük mülki amirin bildirimi ve TBMM Heyeti vekile kararıyla saptanacak yere sürülmesi ZC; Cilt veya sınır dışı edilmesi hakkında Heyeti Vekile'den V. gelen tasarı Dahiliye Encümeni tarafından reddedilmiştir. BMM Dahiliye Encümeni mazbatasını kabul etmiştir. Dahiliye Encümeni, İstiklal Mahkemeleri kurulduktan sonra, idare memurlarına suistimale açık böyle bir yetkinin verilmesini uygun görmediklerini belirtmiştir. Yasa teklifi reddedilmiştir.



4



Kasım



Muhasebei Hususiyelerin lağvına dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



Siverek mebusu Mustafa Lütfi Bey tarafından verilen TBMM teklif, muhasebei hususiyelerin lağvı ve maarif me- ZC, Cilt V. murları maaşlarının muvazenei umumiyeden ödenmesi hakkındadır. Dahiliye Encümeni mazbatasında "halka doğru gidilen, yerel yönetimleri mümkün olduğu kadar halka bırakan bir dönemde bunun yapılmasının mümkün olmadığı" söylenmiştir. Dahiliye Encümeni bu kanun teklifinin Heyeti Vekile'ye sunulmasını önermiş, BMM'de bu yönde karar vermiştir.



1920 Yılı



413



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Kasım



Mülki yönetime ilişkin iki kanun teklifi ve bir takrir verildi. [Cmh]



Aydın mebusu Cami Bey, idarei umumiyeyi vilayat TBMM kanununun tadili hakkında kanun teklifi; Elaziz me- ZC, Cilt V. busu Hüseyin Bey nahiye müdürlerinin halk tarafından seçilmesi hakkında kanun teklifi; Kütahya mebusu Cemil Bey idare meclisi üyelerinin seçiminde vergi mükellefiyeti kaydının kaldırılması hakkında önerge vermişlerdir. Dahiliye Encümeni'nin önerisi üzerine üç teklifin de Heyeti Vekile'ye gönderilmesine karar verilmiştir.



4



Kasım



Düzce'nin müstakil liva ha- Kanun teklifi Bolu mebusu Tunalı Hilmi Bey tarafın- TBMM line ifrağı hakkında kanun dan verilmiştir. Dahiliye Encümeni teklifin mevcut ZC, Cilt V. teklifi reddedildi. [Cmh] teşkilatın değiştirilmesini gerektiren esaslı bir gerekçeye dayanmadığını ileri sürmüştür.



4



Kasım



Anadolu'da bir müfettişi umumilik ihdasına ve müteferriatına dair kararnamenin ilgası hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



İlga edilen kararname 28 Nisan 1920 tarihlidir. Düstur Umumi Müfettiş Müşir Zeki Paşa, 26 Ekim'de Ge- Tertip 2, Cilt 12, nelkurmay Başkanlığı'na getirilmiş bulunuyor.



Hükümet, bu heyete verilmek üzere bir talimat hazır- KSG lamıştır: "Hükümet, Sevr Anlaşması'nı uygulamakla yükümlüdür. Ankara, Sevr'i kabul etmelidir. Genel seçimler yapılarak Meclisi Mebusan toplanacak, tüm yürütme gücü İstanbul Hükümeti'nin elinde olacaktır...."



s.336.



4



Kasım



Tevfik Paşa Hükümeti, Ankara'ya Sevr Anlaşmasını kabul ettirebilmek için görüşmeler yapmak üzere bir heyet gönderilmesini kabul etti. [Osm]



5



Kasım



"Anadolu Anadoluluların- "Anadolu denildiği zaman, bugün zihinlerde ayrı ayrı HM dır.. Anadolu ne İstanbul'un manalara işaret edildiği halde, aynı zamanda hem bir ne Avrupa'nındır!" iktisadi varlık, hem bir milli varlık hem de bir siyasi varlık ifade ediyor. Anadolu, küçük Asya'nın yarımadasıdır. Bu yarımada üzerinde yaşayan insanlar arasında bir iktisadi birlik vardır. yine bu insanlar arasında pek büyük bir kitle teşkil eden Türkler, milli birliklerinin sahibi ve bilincindedirler. bundan sonra Anadolu başlı başına bir siyasi mana da ifade eder ki, o da şu coğrafi, iktisadi ve milli manalarının pek tabii ve zaruri neticesinden ibarettir. Anadolu siyasi bir varlık teşkil eder; öyle bir siyasi varlık ki, harice karşı bağımsız dahile karşı serbest!"



6



Kasım



Siirt livası dahilindeki köp- Başur, Garzan suları üzerinde bir köprü inşa edilme- TBMM rü hakkında karar alındı, sine ilişkin Siirt mebusu Mustafa Efendi'nin önergesi, ZC; Cilt sayı 66. [Cmh] Nafıa Vekaleti tarafından reddedilmiştir. Vekalet, fen V. memurlarının bulunmaması, Bitlis ve çevresi için inşaat mevsiminin geçmiş olması ve altı aylık geçici bütçeye bağlı masraflar defterine Bitlis Vilayeti (Siirt Bitlis'e bağlı iken, müstakil sancak haline getirilmiştir) için ayrıca bir ödenek ayrılmamış olması nedeniyle BMM böyle bir karar vermiştir. Gerekli parayı muvazenenin temin etmesi amacıyla konu Muvazene Encümeni'ne gönderilmiştir.



6



Kasım



Ermeniler, savaşı bırakmak Ateşkes anlaşması ile ilgili maddeler, Hariciye Veka- Nutuk ve barış yapmak için leti aracılığıyla 8 Kasım'da Ermeni ordusuna bildiBMM'ye başvurdu. rilmiş; 26 Kasım'da başlayan Barış Görüşmeleri 2 Aralık'ta sona ermiştir. 2/3 Aralık gecesi, ulusal hükümetin yaptığı ilk anlaşma, Gümrü Anlaşması imzalanmıştır.



414



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Kasım



Kütahya mebusu Milletvekili Cemil Bey tarafından birkaç önerge verildi.



Önergeler; İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu, Mamuretül Aziz (Elazığ) mebusu Hüseyin, idare meclisi azalarının vergiden muaf tutulmaları ve Kütahya'da askeriye tarafından el konulan okulların boşaltılması hakkındadır.



BCA: 30..10.0.0/ 64.431..1/ 721; 30..10.0.0 /143.27..1/ 1451



6



Kasım



Evkafı Celaliye ve Piri Mehmet Paşa vakıflarının Hükümetçe idaresine dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



Teklif, Kütahya mebusu Besim Atalay tarafından ve- TBMM rilmiştir. Teklif Layiha Encümeni'nde incelenmiş; ZC, Cilt V. Şeriye, Maliye ve Evkaf Encümenleri'ne havale edilmiştir.



6



Kasım



Kastamonu, Bolu, Zonguldak, Çankırı ve Sinop illerine bakacak İstiklal Mahkemesi Kastamonu'ya geldi.



Mahkeme üyeleri şu isimlerden oluşmaktadır: Tevfik KSG Rüştü, Refik Şevket ve Fikret Beyler. Gençler Klubünde çalışmaya başlayan mahkeme, Kastamonu'da 4 ay kalacaktır.



6



Kasım



Ereğli'de bir yabancı kum- Vapurun adı "Şahin"e çevrildi. Böylece Ankara Hü- KSG panyanın 1300 tonluk vakümeti'nin elindeki gemi sayısı dörde yükselmiştir. puruna milli kuvvetler tarafından el kondu. [Cmh]



7



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Batı Ali Fuat Paşa, daha sonra Moskova elçiliğine atan- Nutuk Cephesi Komutanı Ali Fuat mış; ondan boşalan Batı Cephesi ikiye ayrılarak buraPaşa'yı Ankara'ya çağırdı. lara İsmet Bey ve Refet Bey atanmıştır.



7



Kasım



Tevfik Paşa Hükümeti, Damat Ferit Hükümeti'nin 24 Ağustos tarihli kararnamesini geçersiz saydı. [Osm]



7



Kasım



Niğde vilayeti dahilinde mevcut muhacir ve mülteciler hakkında bilgilerin gönderilmesi istendi. [Osm]



8



Kasım



İvedilikle düzenli ordu ve büyük süvari gücü meydana getirmek; düzensiz örgüt düşüncesini ve politikasını yıkmak kararı alındı. [Cmh]



Hem iç ayaklanma ve isyanlara karşı, hem de savaş Nutuk için güçlü bir süvari kuruluşuna olan gereksinme açıkça belirmişti. Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa'yı Moskova Elçiliği'ne atamış; Batı Cephesi Komutanlığına ise Genelkurmay Başkanı İsmet İnönü'yü getirmiştir. Batı Cephesi'nin Konya-Denizli hattındaki güney kısmını da Refet Paşa'nın sorumluluğuna vermiştir. Her iki cephe de doğrudan Genelkurmay Başkanlığı katına bağlanmış; Genelkurmay Başkanlığı görevi de vekaleten Milli Savunma Bakanı Fevzi Paşa'ya verilmiştir.



8



Kasım



Hükümeti merkeziye tarafından müsaadei mahsusa olmadıkça ahaliye iane tarh ve tevzi ve cemi memnuiyetine dair kararname kabul edildi, No: 338. [Cmh]



Vergi ve yardımların hükümet tarafından toplanmasına karar verilmiştir. Bu kararname tarihinden itibaren her ne ad ile olursa olsun hükümet tarafından verilen özel izin bulunmadıkça halktan yardım toplamak yasaklanmıştır. Bunun dışındaki yardımlar, ancak yardım toplama kanununa göre talep edilebilir. Yardım konusunda zorlamayla karşılaşan herkes doğrudan doğruya Dahiliye Vekaleti'ne şikayet etmelidir. Bu kararname hükümlerine aykırı hareket edenler hükümet tarafından İstiklal mahkemelerine verileceklerdir.



"Tashih-i rütbe" kararnamesi ve buna göre yapılan TV, 4003. işlemler yok sayılmıştır.



BCA: 272..0.0.12 /38.29..10.



1920 Yılı



BCA: 30..18.1.1 /1.18..15/ 234-2; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 124.



415



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Kasım



Devair-i Resmiye, ciheti askeriye ile fukara-yı ahali ihtiyacatı için miri ormanlarından kesilecek odun hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Tasarı devair-i resmiye ile fukara-yı ahali ihtiyacatı BCA: için miri ormanlarından kesilecek odunun ve cihet-i 30..18.1.1/ askeriyeye lüzumu olan telgraf ve telefon direklerinin 1.18..20. bila müzayede itası hakkındadır.



8



Kasım



Heyeti Vekile'nin seçimine dair kanunun tebliğine ilişkin karar alındı. [Cmh]



Heyeti Vekile'nin seçimine dair kanunun ikinci mad- BCA: desinin mecliste kabul edildiği şekilde bakanlıklara 30..10.0.0 /13.77..2/ tebliğ edilmesine karar verilmiştir. Hüseyin Avni Bey tayin edilmiştir.



122.



8



Kasım



Ziraat Bankası Umum Müdürlüğü'ne atama yapıldı. [Cmh]



8



Kasım



Seyyar Jandarma Taburu'na Seyyar Jandarma Taburu'na 10 000 lira avans veril- BCA: 30..18.1.1 avans verilmesi kararlaştı- mesi için Maliye Vekaleti'ne izin verilmiştir. /1.18..11/ rıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.18..16/ 254-2.



106-5



8



Kasım



"Asi Yozgat" nahiyesinin Ankara'ya katılmasına karar verildi. [Cmh]



Adı geçen nahiye Bala kazasına bağlıdır.



8



Kasım



Muhasebei Umumiyye Kanunu muvakkatının 22. maddesini muaddel kararname yayımlandı. [Osm]



9 Rebiülevvel 1330 (27 Şubat 1912) tarihli Usulü Düstur Muhasebei Umumiyye Kanunu Muvakkatı Tertip 2, Tertip 2, Cilt 12, Cilt 4, s. 142'de yayımlanmıştır.



Tahsili Emval (Mallar) Kanunu'nun 3 üncü maddesi şu şekilde değiştirilmiştir: "Her sene Marttan evvel mükellefinin her birine uhdelerine mürettep tekalifin miktarıyla tediye için tayin olunan taksitlerini havi tazim edilmiş musaddak ve 5 kuruş mukabilinde birer tezkere verilecektir."



BCA: 30..18.1.1 /1.18..18/ 73-17.



s.337.



9



Kasım



Emlak ve arazi ve temettü vergisi tezkere esmanının (tutarının) tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 48. [Cmh]



9



Kasım



Garp Cephesi Kumandanlı- Garp Cephesi Kumandanlığı iki cepheye ayrılmış, BCA: ğı'na ilişkin düzenleme ya- Şimal Cephesi Kumandanlığı'na İsmet Bey ve Cenup 30..18.1.1 pıldı. [Cmh] Cephesi Kumandanlığı'na Refet Bey tayin edilmiştir. /1.18..13/



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 125.



38-7.



9



Kasım



Memaliki meşgulede yapılan şenaatin (kötülüklerin) tesbiti hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 67. [Cmh]



Karesi mebusu Vehbi Beyin Yunan istilasına maruz TBMM kalan mahallerde gerçekleştirilen felaketlerin ince- ZC; Cilt lenmesine ve resimlerinin aldırılmasına ilişkin açık- V. lamasının ardından böyle bir karar alınmıştır.



9



Kasım



Diyarbakır'da bir İstiklal Mahkemesi teşkili hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 68. [Cmh]



El-cezire cephesi kumandanlığının yazısına atfen Müdafaai Milliye Vekaleti, askeri kıtalardan firar edenlerin sayısının artması üzerine şimdilik hiç olmazsa yalnızca Diyarbakır'da bir İstiklal Mahkemesi kurulmasını talep etmiştir.



9



Kasım



Kara Mehmet hakkındaki hükmün refine (kaldırılmasına) dair Heyeti Umumiye Kararı, No: 69. [Cmh]



Eğirdir kazasının Yaka köyünden Kara Mehmet ve TBMM arkadaşı Hasan hakkındaki karar kaldırılmıştır. Aynı ZC; Cilt tarihte hıyaneti vataniyeden idama mahkum değir- V. menci Nurettin hakkındaki karar da kaldırılmıştır.



416



Yönetim Zamandizini



TBMM ZC; Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 125.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Kasım



Zonguldak'ta bir hastane küşadı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 71. [Cmh]



Zonguldak ve çevresinde çalışan işçilerin hasta ve TBMM yaralı olanlarının sağlıklarının korunması için hasta- ZC; Cilt ne yapılması önergesi Kastamonu mebusu Suat Bey V. tarafından verilmiştir. Zonguldak çevresinde açıklacak hastaneye 27 bin lira ödenek verilmiştir.



9



Kasım



Erkanı Harbiyei Umumiye Reisi İsmet Bey Şark cephesinde cereyan eden askeri harekat hakkında açıklama yaptı.



Garp cephesinde son beyanatından bu yana önemli TBMM bir gelişme yaşanmadığını belirterek sözlerine başla- ZC, Cilt V. yan İsmet Bey, Doğu cephesinde Adana ve Kars çevresinde yaşananlar ve askeri durum hakkında bilgi vermiştir.



9



Kasım



Hariciye Vekaleti Vekili Muhtar Bey Ermeni Cumhuriyeti ile cereyan eden muhaberatı siyasiye ve sulh şartları hakkında bir beyanat verdi.



"… Sevr ahitnamesi Ermeni Cumhuriyeti'ne hazme- TBMM demeyeceği derecede büyük bir kıtayi araziyi, bizim ZC, Cilt V. zararımıza olmak üzere, vermek esasını kabul etmişti… İşte Ermeniler bu hülyayı bir türlü terkedemeyerek, mazhar oldukları teşvikat ve tergibat üzerine harekatı taarruzuyilerinde devam ettiler... bizim maksadımız Ermenilerin mevcudiyei siyasiyesini ortadan kaldırmak değil, yalnız bunu bize irası zarardan menetmek ve bilhassa bizim gibi Garp emperyalizmine karşı hayatını müdafaa mecburiyetinde bulunan ve halden ziyade ati ve istikbalini emin görmek isteyen bir milletin şarkta arkasını tehdit eden bu mazarratı, bu haili ortadan kaldırmak lazımgeliyordu. Maksat bu idi, yoksa Ermenilerin mevcudiyetine hatime çekmek değildi..."



9



Kasım



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti'nin Gaziantep Halkı'na ilişkin yazısı. [Cmh]



Yazıda Gaziantep halkının vatan müdafaasında gös- BCA: 30..10.0.0/ termiş oldukları kahramanlıklar anlatılmaktadır.



Görevinin devamı süresince ilgili yasanın 4 üncü maddesi gereğince memuriyetinin meclis azalığıyla birleşmesi BMM'de uygun görülmüştür (20 Kasım 1920).



54.354..13 /4913



9



Kasım



Garp Cephesi Kumandanı Ankara Mebusu Ali Fuat (Cebesoy) Moskova Büyükelçiliği'ne (sefiri kebir) tayin edildi. [Cmh]



9



Kasım



Adana Cephesi Kumandan- Adana Cephesi Kumandanlığı unvanı 2. Kolordu BCA: 30..18.1.1 lığına ilişkin karar alındı. Kumandanlığı'na çevrilmiştir. /1.18..14/ [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.18..12/ 107-1; TBMM ZC, V. Cilt.



38-8.



9



Kasım



Ayini ruhani esnasında şarap istimaline (kullanılmasına) müsaade edilmesine dair Haham Başı dilekçe verdi. [Cmh]



Hahambaşının (Yasef Albukrak) dilekçesinden bir TBMM bölüm: "…kavanin ve nizamatı devlete itaat ve ZC, Cilt V. inkiyadımız vücuptandır. Musevilerin mukaddes kitaplarında nikahlarda, sünnette, Cumartesi ve bayram dualarında şarap içilmesi emredilmektedir. Şarap üretimi ve içilmesine, sadece dini ayinlerde olmak üzere, izin verilmesine dair bir maddenin Meni Müskürat Kanunu'na eklenmesini Heyeti Celilelerinden istirham eyleriz." Dilekçe Heyeti Vekile'ye gönderilmiştir.



9



Kasım



"İstanbul Zihniyeti"



"İstanbul'da 'Anadolu ile anlaşmak' diye bir cerayan HM mevcut olduğunu görüyoruz… İstanbul İngilizlerin elinde oyuncak olarak Anadolu'ya karşı düşmanlık etmek istedikçe bizim de açık bir düşmanımızdır. Onunla görülecek pekçok hesaplarımız mevcut olmakla beraber, bunların görülmesini geleceğe bırakıyoruz. evvela bütün kuvvetimizle Sevr Anlaşması'nın hesabını temizleyeceğiz, sonra da İstanbul-Anadolu davasını kökünden halledeceğiz."



1920 Yılı



417



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Kasım



Karesi mebusu Vehbi Bey bir teklif sundu.



Teklif, Yenişehir'de Yunanlılar tarafından meydana BCA: getirilen olayları tetkik ve tesbit için bir heyet gönde- 30..10.0.0/ 5.28..9/68 rilmesi hakkındadır.



10



Kasım



Kilimli'de kurulacak hastaneye bütçeden para ayrıldı. [Cmh]



Hastane Zonguldak'taki işçilerin sağlığı için kurula- BCA: 30..10.0.0/ caktır. 178.226..1 /1991



11



Kasım



Meclisi Mebusan feshedildi.



Tunaya, TSP



11



Kasım



Karaalioğlu Osman'ın bakiyei müddeti mahkumiyetinin affı hakkında karar alındı, sayı 72. [Cmh]



Trabzon'un Yumra nahiyesi Oğuz köyünden TBMM Karaalioğlu Osman'ın yedibuçuk sene kürek cezasına ZC; Cilt V. mahkumiyetinin kalan bölümü affedilmiştir.



11



Kasım



Adana vilayetinin işgalden evvelki kazaları ihtiva etmek üzere Cebelibereket sancağıyla beraber yeniden tesisine dair layiha sunuldu. [Cmh]



Tasarıya göre; Mersin sancağı geçici olarak kazaya TBMM dönüştürülmüş, Tarsus ile beraber Adana merkezine ZC; Cilt bağlanmıştır. Adana vilayetine Pozantı, Mersin kaza- V. sına Ercil ve Tarsus kazasına Karaköy nahiyeleri geçici olarak merkez yapılmıştır.



11



Kasım



Kayseri'de bulunan mülkiye memurlarının listesi sunuldu. [Osm]



BCA: 272..0.0.71 / 31.29..8.



11



Kasım



İstanbul Tramvay Şirketi 1920 senesi Hissedarlar Genel Kurulu toplandı. [Osm]



BCA: 230..0.0.0/ 88.14..11/ 34T174.



11



Kasım



Antalya Hariciye memurla- Hakkı Cemal raporunda İstanbul Hükümeti ve Sevr BCA: rından Hakkı Cemal bir ra- antlaşmasıyla ilgili halkın görüşlerini dile getirmek- 30..10.0.0 /204.392..3 por sundu. [Cmh] tedir. /2453.



11



Kasım



Heyeti Temyiziyei Askeriye'nin lağvı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname ile Divanı Temyizi Askeriye iade edil- Düstur Tertip 2, miştir. Cilt 12, s.339.



11



Kasım



Fransız Cumhuriyeti'nin el- Fransız işgali altındaki yerler, Fransız bayrakları ve KSG linci ve ateşkesin ikinci yılı ışıklarla donatılmıştır. Beyoğlu'nda resmi geçit, taknedeniyle Fransızlar İstan- sim alanında askeri tören yapılmıştır. bul'da parlak gösteriler yaptılar.



12



Kasım



Salahiyetta makamat tarafından kendilerine şifre tevdi olunan memurinden maada her kimde hususi veya resmi şifre bulunursa casus töhmetiyle istiklal mahkemelerine verilecekleri hakkında kararname kabul edildi, No: 344. [Cmh]



418



Yönetim Zamandizini



Karar, memurların şifre kullanımını düzenlemektedir. Yetkili makam tarafından kendilerine şifre verilen memurlardan başka ellerinde özel veya resmi şifre bulunduranların casusluk suçu ile İstiklal Mahkemesi'ne verilmesi kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /1.19..1/ 168-3; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 126.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Kasım



Yüzbaşı Kemal Bey, Dahiliye Nazırı İzzet Paşa'nın buluşma önerisini taşıyan teli, Zonguldak'tan Ankara'ya bildirdi.



KSG



13



Kasım



Halen askeriyece uygulanmakta olan Mülkiye Harcırah Kanunu'na ek kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.19..2.



13



Kasım



BMM'de kurulan "Tesanüt Grubu" başkanlığa Yusuf İzzet Paşa'yı seçti.



Hükümetle temasa Mazhar Müfit Bey memur edil- HM miştir. Grubun yönetim kurulundaki diğer mebuslar: Ferit (Çorum), Mustafa (Dersim), Rasim (Sivas), Dr. Suat (Kastamonu), Tahsin (Maraş), Şevket (Sinop), Abdülkadir Kemali (Kastamonu), Yusuf Ziya (Bitlis).



13



Kasım



"Doğu İhtilali"



İşte Ermenistan, Doğu ihtilal makinesinin iyi işleme- HM sine mani olmak için, bu ihtilalden etkilenecekler tarafından makinenin çarkları arasına sıkıştırılmış yabancı bir cisimden başka bir şey değildir. Makineyi işletmek isteyenler, büyük bir maharet ve takdir edilecek bir kudretle, bu yabancı cismi çarklar arasından çıkarmayı başardılar. şimdi makine daha büyük bir emniyetle, muntazam ve düzgün bir surette işlemeye başlayacak ve ihtilal başarılı olacaktır."



14



Kasım



Radovişte muhacirlerinden Hıfza Bey'le eşi hakkında karar verildi. [Osm]



Hıfza Bey'le eşine Radovişte terk ettikleri emval ve BCA: emlaklarına karşılık Edirne'de emval-i gayrimenkule 272..0.0.11 /15.59..1. verilmiştir.



14



Kasım



Sivas Vilayeti İdare-i Hususiyesi'nden maaş alan memurlar hakkında karar verildi. [Cmh]



Bu memurlara fevkalade ödenek verilmesi kararlaştı- BCA: 30..18.1.1/ rılmıştır.



Suşehri'nin Şar ve Konak köylerinin boşaltılmasına karar verildi. [Cmh]



Karar, bu köylerdeki Rum halkının siyasi cinayetlere BCA: 30..18.1.1 alet olmalarından dolayı verilmiştir.



Antep şehrinde görevli mülki memurlar hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Layiha, Antep şehrinin özel durumu dolayısıyla ora- BCA: da görevli memurlara bir misli zamlı maaş verilmesi 30..18.1.1 /1.19..4/ hakkındadır. Bu mahkeme Mustafa Kemal Paşa ve diğer birçok Kuvayı Milliyeciyi yargılayıp, cezalandırmıştı. Mustafa Paşa ve arkadaşları birbirinden farklı çift hüküm mazbatası düzenlemek, kanuna aykırı yargılama yapmak gibi eylemlerle suçlanıyor.



14



14



Kasım



Kasım



Açıklamalar



Kaynak



1.19..3/ 74-4.



/1.19..6/ 95-4.



116-2.



14



Kasım



1 numaralı Divanı Harp başkanı Mustafa Paşa ve bu mahkemenin üç üyesi, Harbiye Nazırı'nın emri ile İstanbul Merkez Kumandanlığı'nca gözaltına alındı. [Osm]



15



Kasım



Isparta'nın Keçiborlu küUmuru İktisadiye Vekaleti'nin 1920 senesi altı aylık kürt fabrikasıyla Ereğli geçici bütçesinin çeşitli fasıllarına ödenek ilave edilmaden idaresi maaşat ve miştir. masarifatı hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 49. [Cmh]



1920 Yılı



HM, 20 Kasım 1920; KSG



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 141.



419



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Kasım



Pozantı'da bir İstiklal Mahkemesi teşkili hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 73. [Cmh]



Teçhizatıyla birlikte firar eden erler ile casusluk yapan kişilerin yargılanmaları için Pozantı'da bir İstiklal Mahkemesi'ne gerek görüldüğü Adana vilayetinden bildirilmiştir. Pozantı İstiklal Mahkmesi, 28 Aralık'ta görev yerine gelerek çalışmaya başlamıştır. Kastamonu mebusu Abdülkadir Kemali Bey'in başkanı olduğu mahkemede, Mersin mebusu Şevki Bey ve Beyazıt mebusu Atıf Bey de üye olarak bulunuyor.



TBMM ZC; Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 126.



15



Kasım



Arifoğlu Ahmet'in bakiyei müddeti cezaiyesinin affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 74. [Cmh]



Yenişehir'in Akdere köyünden Arifoğlu Ahmet'in ce- TBMM zasının kalan bölümü, tedavisi mümkün olmayan bir ZC; Cilt V. hastalık nedeniyle, affedilmiştir.



15



Kasım



Irak sadatından BMM Riyasetine bir telgraf gönderildi.



Telgrafta "kemali metanetle mücadelei diniye ve TBMM vataniyeye devam olunması" talep edilmektedir. İkti- ZC, Cilt V. sat Vekili Mahmut Celal Beyin sözleri: "… Efendiler! Davamız yalnız Anadolu davası değildir. Üçyüz milyon İslam bu açıdan mücahedede bizimle beraberdir ve onun ilk tezahürünü size bugün müjdelemekle ben de kendi şahsıma bir iftihar hissesi ayırıyorum...Şüphe yok ki efendiler netice bizimdir ve muzaferiyeti nihaiye bizim olacaktır (Alkışlar ve inşallah sadaları)."



15



Kasım



Konya İstiklal Mahkemesi, 8 Kasım'da işe başlayan mahkeme, dün Konya'ya KSG Divanıharp'te görülen dava- gelmişti. Konya'da Delibaş'ın 2 Ekim'de başlattığı ları da üzerine aldı. [Cmh] ayaklanmaya katılmaktan 2300 kadar tutuklu bulunuyor. Divanıharp, bugüne kadar 700 idam, binden çok kişiye de çeşitli hapis cezaları vermiş bulunuyor.



15



Kasım



Koçgiri isyanı devam ediyor.



Bazı Kürt aşiretleri, Hozat'ta yaptıkları toplantının KSG sonucunda Ankara'ya bir muhtıra ile başvurarak Hükümet'in Kürtlere özerklik verip vermediğinin acele bildirilmesini istediler. Muhtırada Elazığ, Malatya, Sivas, Erzincan bölgelerindeki hapishanelerde tutuklu Kürtlerin serbest bırakılması, Kürtlerin çoğunlukta olduğu yerlerden Türk memurların ve Koçgiri 'ye gönderilen müfrezelerin çekilmesi de istenmiştir.



15



Kasım



Dersaadet Sanayi Mektebi talebesine dair kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, Dersaadet Sanayi Mektebi'nin 1. ve 2. Düstur Tertip 2, sınıf talebesinden ücret ahzı (alınması) hakkındadır. Cilt 12, s.340.



15



Kasım



Milletler Cemiyeti, Cenevre'de ilk toplantısını yaptı.



100 kadar delegenin katıldığı toplantı için şehir, ör- KSG güte kabul edilmiş milletlerin bayraklarıyla donatıldı, kiliseler çanlarını çaldı.



16



Kasım



Kars'ta müstakil liva teşkilatına ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Kars'ta müstakil liva teşkiliyle birlikte idari teşkilat BCA: kurulacağından orada Maarif idareleri kurulması la- 30..10.0.0 /66.439..6/ zım geldiğine karar verilmiştir.



Amerikalıların Kars ve Gümrü'deki faaliyetlerine ilişkin belge.



Belge, Amerikalıların Kars ve Gümrü'deki müesseselerinde 20,000 çocuk beslediği ve bunun çoğunluğunun Ermeni olduğu, erzak anbarlarında ise, Ermenilere yardım maksadıyla harp malzeme paketlerinin bulunduğu hakkında bilgi vermektedir.



16



420



Kasım



Yönetim Zamandizini



736



BCA: 30..10.0.0 /54.354..15 /4915.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Kasım



Kırım'dan 5 vapur mülteci geldi.



Yarın, gelenlerin sayısı 45 gemiye ve 11.000 kişiye KSG yükselecek.



17



Kasım



Sinop'ta Tersane adıyla mevcut olan arazinin belediyeye terki hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



20 Kasım 1920 tarihli belge Sinop Öğretmenler Ce- BCA: miyeti tarafından yapılarak Milli Kütüphane için ge- 30..18.1.1 /1.20..2/ rekli binanın temin edildiği hakkındadır.



Hakim ve adliye memurlarının seçimine dair 19 Recep 1331 ve 11 Haziran 1329 tarihinde yayınlanan tüzüğe bazı maddeler eklendi. [Cmh]



Aynı tarihli bir başka kararla hakim ve adliye me- BCA: murları hakkındaki ihbarlar üzerine yapılacak tahki- 30..18.1.1 /2.21..4/ kata dair yönetmeliğe 16 madde eklenmiştir.



17



Kasım



Kaynak



83-2.



25-7; 30..18.1.1 /2.21..2/ 25-7.



17



Kasım



28 Eylül 1336 tarihinde heyeti celilece tasdik buyrulan intihabı adliye encümeni nizamnamesinin birinci ve ikinci maddelerini muaddil nizamname kabul edildi, No: 362. [Cmh]



Nizamnamenin 1. maddesi şu şekilde değiştirilmiştir: "Müsteşarın tahtı riyasetinde sicilli memurin, umuru cezaiye, umuru hukukiye ve kalemi mahsus müdürlerinden teşekkül edecek encümen tarafından mertebei saniyeden madut olan hükkam intihap olunurlar. Müsteşarın yokluğunda memurin müdürü encümene riyaset eder."



17



Kasım



İspirtolu mevaddı tıbbiye nizamnamesi kabul edildi, No: 367. [Cmh]



Tıpta kullanımı gerekli olan ispirtolu tıbbi maddele- Düstur, rin imal biçimi, ithali ve tüketimi bu nizamname hü- Tertip 3, Cilt 1, kümlerine tabidir.



Seyrüsefer talimatnamesinin birinci maddesine zeyl kabul edildi, No: 376. [Cmh]



"Havayici zaruriye dadü sitedi için mücavir kaza pa- Düstur, zarlarına azimetleri mecburi ve müteamil olan köylü- Tertip 3, Cilt 1, ler seyahat vesikası almaktan müstesnadır." "Memalik meşguleden vekaletlerin daveti üzerine memuren gelenlere harcırah itası tabii olup, bunlardan başka düşmanın harben duhulü anında Anadolu içerisine çekilmeye mecbur kalanlara da harcırah verilebileceği ve bunun haricinde gerek kendi arzusile ve gerek temini maişet için gelenlere birşey verilmemesi kararlaştırılmıştır."



17



Kasım



BCA: 30..18.1.1 /1.19..19; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 127.



s. 128.



s. 130.



17



Kasım



Memaliki meşgule memurlarına verilecek harcırah hakkında kararname kabul edildi, No: 382. [Cmh]



17



Kasım



İdadi müdür ve öğretmenle- Aynı kararla Maraş İdadisi Müdürü Abdürrahim BCA: 30..18.1.1 rinin merkezce tayinine da- emekliye sevkedilmiştir. /2.21..1/ ir bir kanun layihası hazır143-1. lanmasının Maarif Vekaleti'ne bildirilmesi istendi. [Cmh]



17



Kasım



Hükkam ve memurini Adliye hakkında sabk edecek ihbar ve şikayet üzerine icra edilecek tahkikatı müşir olup mukaddema Adliye nezaretince neşredilen talimata zeyl kabul edildi, No: 385. [Cmh]



16 maddeden oluşan zeyl, adliye memurları ve hakimler hakkında ihbar ve şikayet içeren evrakın hangi işlemlere tabi olduğu, tahkikatın nasıl yürütüleceği konusunu düzenlenmektedir.



1920 Yılı



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 131.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 132-134.



421



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Kasım



Hükkam ve memurini Adliyenin intihabına dair tanzim olunup 19 Recep 1331 ve 11 Haziran 1329 tarihinde neşredilen nizamnameye zeyl kabul edildi, No: 387. [Cmh]



"Türkiye Büyük Millet Meclisi umuru Adliye Vekaletine merbut olan bilumum hakim ve adliye memurlarının emrü intihap ve tayini işbu nizamnamei müzeyyele ahkamına tabidir." Zeyl, "idari kısım", "mahkemeler" ve "ek maddeler" başlıklı üç bölümden ve 26 maddeden oluşmaktadır.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s.135-139.



17



Kasım



Mertebei ula memurlarından olupta mertebei saniyeyeye nakil edeceklerin ve intihabı memurini adliye nizamnamesine müzeyyel birinci maddei müzeyyele mucibince kaza kadılığına intihap olunacakların icrasına dair talimat kabul edildi, No: 388. [Cmh]



Hakim ve adliye memurları ek nizamnamesinin 9. maddesinde sıralanan zabıt katibi, kaza icra memuru, kaza başkatibi, bidayet müddei umumiliği birinci kitabeti liva icra memurluğu, liva başkitabeti, vilayat bidayet mahakimi başkitabeti vilayet icra memurluğu, istinaf müddei umumiliği birinci kitabeti, istinaf başkitabeti, mümeyyizlik gibi memuriyetlerde bulunananlardan üst dereceye yükselmek isteyenler ve kaza kadılığına tayin için ehliyetname talebinde bulunanlar alelusul imtihana tabidir. Talimat, bu sınavın yapılış şeklini düzenlemektedir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 139-140.



17



Kasım



Heyet-i Temyiziye Andırın Nahiyesi Müdüriyeti'nden gönderilen İbraBaşmüddeiumumi Muavin- him Ethem Efendi'ye ait terceme-i hal evrakı 27 Araliği'ne İbrahim Ethem tayin lık 1920 tarihinde iade edilmiştir. edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.20..5/ 26-10; BCA: 272..0.0.71 /31.30..4.



17



Kasım



Sovyet Hükümeti nezdine gönderilecek elçilik heyeti ve memur erkanı ile Moskova Şehbenderliği ve Kuzey Kafkas Hükümeti Mümessilliği ödeneklerinin Hariciye Vekaleti Bütçesi'nden karşılanması hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Moskova'ya gönderilecek elçilik heyetinin yollukları için Hariciye Vekaleti Bütçesi'ne mahsub edilmek üzere, iki aylık bütçeye 5000 lira ilave edilmesi hakkında kanun tasarısı.



BCA: 30..18.1.1 /1.19..9; BCA: 30..18.1.1 /1.19..8.



17



Kasım



Maarif Vekaleti'ndeki vekil Karar, Milli Eğitim Bakanlığındaki vekil memurlara memurlar hakkındaki kara- yarım veya üçte iki nisbetinde maaş verilmesi hakrın Meclis'te görüşüleceği kındadır. bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 133.954..1 /1191.



17



Kasım



Yakınları silah altına alınan Bu nedenle genel bütçe onaylanıncaya kadar genel ailelere maaşlarının zama- bütçeye 300 000 liranın ilavesi kararlaştırılmıştır. nında verilebilmesi için düzenleme yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 1.20..6/ 39-5



17



Kasım



Yörük Ali ve Demirci Mehmed Efe müfrezelerinin maaşları hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



16.9.1336 tarihli karar gereğince maaşlarının Seyyar BCA: Jandarma Kanunu'na göre verilmesi kararlaştırılmış- 30..18.1.1 /1.20..12/ tır.



İşgal edilmiş yerlerdeki memurlara verilecek harcırah hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



İşgal edilmiş yerlerdeki memurlardan vekaletlerin BCA: daveti üzerine memur olarak gelenlere harcırah ve- 30..18.1.1 /1.20..19/ rilmesi, diğerlerine verilmemesi kararlaştırılmıştır.



17



422



Kasım



Yönetim Zamandizini



38-9.



119-6.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Kasım



Yenişehir ilçesindeki muhtaç halka yardım kararı alındı. [Cmh]



Yenişehir ilçesi dahilinde Yunanlılar tarafından eşyaları yağmalanan ve evleri yakılan muhtaç halka yardım için, Maliye Vekaleti Bütçesi'nden 5000 liranın verilmesi kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /1.19..16/ 137-5



17



Kasım



Kütahya Mebusu Cemil Teklif, Jandarma ve Hükümet daireleri için ücretsiz BCA: Bey bir kanun teklifi sundu. odun kömür toplanmasının yasaklanması hakkında- 30..10.0.0/ 3.14..1/41. [Cmh] dır.



17



Kasım



Küre bucağının kaza yapılmasının mümkün olmadığı bildirildi. [Cmh]



Küre bucağının kaza olarak değiştirilip Kastamonu BCA: vilayetine bağlanmasının mümkün olmadığı bildiril- 30..18.1.1 /1.20..17/ miştir.



İdari taksimat değişikliği yapıldı. [Cmh]



Palu kazası Mamuretülaziz vilayetine Çermik kazası BCA: 30..18.1./ da Ergani sancağına bağlandı.



Avans, kışlık ve elbise yardımı olarak verilecektir.



17



Kasım



73-20.



1.20..15/ 73-19



17



Kasım



Memurlara ikişer maaşlık avans verileceği bildirildi. [Cmh]



17



Kasım



Yabancı ülkelerde bulundu- Tasarı, bu ödenek için Müdafaa-i Milliye Vekaleti BCA: rulacak subay ve Bütçesi'nden mahsubu yapılmak üzere geçici bütçeye 30..18.1.1 /1.19..11. ataşemiliterlerin tahsisatına 10 675 liranın ilavesi hakkındadır. ilişkin kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



17



Kasım



Anadolu halkını ülkenin kurtuluşu için uyandırmak ve aydınlatmak için yapılacaklar belirlendi. [Cmh]



Anadolu halkını ülkenin kurtuluşu için uyandırmak ve aydınlatmak için memurlardan yararlanılması; Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü'nce köylere kadar ulaşarak yazılar ve beyannameler bastırılmasına karar verilmiştir.



17



Kasım



Ankara'da kuvvetli bir telsiz telgraf merkezi kurulması için tahsisat ayrıldı. [Cmh]



Bu amaçla Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti'nin 1920 BCA:30..1 bütçesine 50 000 lira ilave edilmesine karar verilmiş- 8.1.1 /1.19..15. tir.



17



Kasım



Ankara Valiliği'ne Kayseri Mutasarrıfı İhsan Bey tayin edildi. [Cmh]



17



Kasım



Nafia anbarlarından malzeme alımı konusunda bir komisyon kurulması istendi. [Cmh]



17



Kasım



Kimi memurlara ilişkin dü- Düzenleme, birinci dereceli memurların ikinci derezenleme yapıldı. [Cmh] ceye nakilleri ve Adliye Memuru Seçim Nizamnamesi gereğince kaza kadılığına seçileceklerin imtihanları hakkındadır.



BCA: 30..18.1.1 /2.21..5/ 25-7.



17



Kasım



Sıhhiye Vekaleti için satın alınacak maddelere ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /1.20..1/ 227-1.



BCA: 30..10.0.0 /124.883..1 /1031.



BCA: 30..18.1.1 /1.20..16/ 38-10.



BCA: 30..18.1.1 /1.19..13/ 71-12.



Bu komisyon, Ankara'da hafif silah fabrikası ile Kayseri'de kurulmakta olan fabrika için Nafia anbarlarından malzeme alımına dair çıkarılan zorlukların giderilmesi amacıyla kurulmak istenmektedir.



Düzenleme, Sıhhiye Vekaleti için satın alınacak maddelerin bedeli olarak 2000 lira avans verilmesi; bu meblağın tıbbi ecza komisyoncusu Salih adına İstanbul Hükümeti tarafından ödenmesi hakkındadır.



1920 Yılı



BCA: 30..10.0.0 /58.390..1/ 601.



423



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Kasım



Eskişehir'deki yaralı gazileri ziyarete giden heyet BMM'ye bir telgraf gönderdi. [Cmh]



Eskişehir hastanesinde tedavi görmekte olan sekiz TBMM yaralı, altı hasta subay; yüzyirmibir yaralı, yetmişdört ZC, Cilt V. hasta er ile hava değişimi alan otuzbeş er heyet tarafından ziyaret edilmiş, Meclisi Ali'nin selamları iletilmiştir. Telgraf, hasta ve yaralı askerlerin özel bir itina ile tedavi edildiklerini bildirmektedir.



18



Kasım



Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası görüşmelerine Encümeni Mahsus Mazbatası ile devam edildi.



Encümeni Mahsus Mazbata Muharriri İsmail Suphi TBMM Bey uzun bir konuşma yapmıştır. Ardından mazbata ZC, Cilt V. okunmuştur. Encümen, "maksat ve meslek" başlıklı ilk bölümün beyanname şeklinde tahrir ve neşrini uygun görmüştür: "Büyük Millet Meclisi'nin Beyannamesi", BMM'de oylanarak yayımlanmasına karar verilmiştir. "Esasi ve idari" başlıklı ikinci bölüm, Teşkilatı Esasiye Kanunu Layihası'dır. Bu bölümde hükümetçe teklif edilen maddelerde kimi değişiklikler yapılmıştır.



18



Kasım



TBMM, Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun (Halkçılık Programı) "maksat ve meslek" başlıklı ilk bölümünü bir bildiri olarak yayımladı.



"Meclisin görevi, Türk halkının milli sınırlar içinde TBMM hayat ve geleceğini sağlamak, halkı emperyalizmin ZC, Cilt V. ve kapitalizmin zulmünden kurtarmaktır. Halkın sefalet sebepleri, yeni araçlarla kaldırılacaktır; toprak, eğitim, adalet, maliye, iktisat, evkaf ve diğer alanlarda halkın ihtiyacına göre yenilikler yapılacaktır."



18



Kasım



Aşair ve muhacirinin iskanı Tasarının Tanzimat Dairesi'nce tadil edilen suretinin BCA: 272..0.0.14 hakkındaki kanun layihası- Şurayı Devlet'e gönderilmesi kararlaştırılmıştır. /75.24..8. na ilişkin karar alındı. [Osm]



18



Kasım



Boş memuriyet kadroları hakkında karar alındı. [Cmh]



Memurların tayin ve nakilleri bütçeye ağır yük getir- BCA: diğinden açık yerlerin işlerinin yardımlaşmayla gö- 30..10.0.0/ 15.86..2/ rülmesine karar verilmiştir. 142.



18



Kasım



Ayıntap (Gaziantep) mebu- Ragıp Beyin memuriyeti tercih ettiğine dair açıklama TBMM ZC, Cilt V. su Ragıp Beyin kaymakam- yapana dek mebus sayılmasına karar verilmiştir. lığı mebusluğa tercih ettiğine dair Dahiliye Vekaleti tezkeresi sunuldu. [Cmh]



18



Kasım



Memaliki ecnebiyede açılacak sergilere gönderilecek mahsulat ve mamulatı Osmaniye hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, söz konusu ürünlerin ihracat ve ithalat Düstur Tertip 2, resimlerinden muafiyyeti hakkındadır.



Adliyye Bütçesi'nde münakale hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1335 senesi Adliyye Bütçesi'nde 2,500 kuruş aktarma Düstur Tertip 2, yapılmıştır.



Sovyet Hükümeti nezdine gönderilecek heyeti sefaretle diğer şehbenderlik ve mümessillikler maaşat ve muhassatları hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 50. [Cmh]



Sovyet Hükümeti nezdine gönderilecek elçilik heyeti ve memur erkanı ile Moskova Şehbenderliği ve Kuzey Kafkas Hükümeti Mümessilliği, Kazan ve Odesa başşehbenderlikleri ödeneklerinin Hariciye Vekaleti Bütçesi'nden karşılanmasına karar verilmiştir.



18



20



424



Kasım



Kasım



Yönetim Zamandizini



Cilt 12, s.341.



Cilt 12, s.342.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 142.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Kasım



Hariciye bütçesine tahsisatı mesture (örtülü ödenek) tertibinden 15 bin liranın zammına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 51. [Cmh]



Soysallı İsmail Suphi Beyin konuşmasından bir bölüm: "…Efendim, Rusya'ya gidecek sefaret heyetinin ve şehbenderlerin masarifatı hakkında arkadaşların arasında bazı tereddütler bulunduğunu görüyoruz. Halbuki efendiler, orduların gördüğü işi bazen siyaset; yüz misli ve daha ucuz masrafla görür. Bizim Rusya ile münasebatımız malumunuzdur. Fazla izahat vermeye lüzum yok... Bunun süratle kabulünü rica ederim."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 143.



20



Kasım



Moskova'ya gidecek heyeti sefaret harcırahları hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 52. [Cmh]



"...Hariciye Vekaleti'nin umumi bütçesinden mahsubu icra edilmek üzere iki aylık muvakkat bütçesi 14.367 liranın ilavesiyle sarfına mezuniyet verilmiştir."



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 143.



20



Kasım



Şarkta tetkikatı ilmiyede bulunmak üzere gönderilecek heyetin tahsisatı maktualarına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 53. [Cmh]



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyetinin umumi bütçesinden sayılmak üzere 7.075 liranın iki aylık geçici bütçeye zamimeten sarfına yetki verilmiştir. 11 Ekim 1920 tarihli gizli celsede Mustafa Kemal Paşa, bu heyetin yalnızca ilmi incelemeler yapmayacağını, özel görevli olarak gönderildiğini belirtmiştir. Heyet, Rusya'da ve Rusya ile temasta bulunan İslam kitleleri ile ilgili birtakım hususi, mahrem ve fevkalade görevleri yerine getirecektir.



TBMM ZC, Cilt V; GCZ, Cilt I; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 144; BCA: 30..18.1.1 /2.21..10/ 237-4.



20



Kasım



Memaliki ecnebiyede bulundurulacak zabitan ve ateşemilerlerle maiyetlerindeki efrat muhassasatı hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 54. [Cmh]



Yabancı ülkelerde bulundurulacak subaylar ve elçilerle, bunların yanında istihdam edilecek askerlerin ödeneği olarak Müdafai Milliye Vekaleti'nin genel bütçesinden sayılmak üzere iki aylık geçici bütçesine 10.675 liranın ilavesiyle sarfına yetki verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt V; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 145.



20



Kasım



BMM Teşkilatı Esasiye tasarısını görüşmeye devam ediyor.



Dr. Abidin Bey, "emekçilere yurdu yönetme hakkı TBMM vermezsek, tarih bizi telin edecektir. Millet bu hakkı ZC, Cilt V. tüfekle mi, zorla mı, ne ile olursa alır" dedi.



20



Kasım



Müdafaa-i Milliye Vekaleti'nin giderlerine ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Müdafaa-i Milliye Vekaleti'nin giyecek ve yiyecek BCA: faslına 2 000 000 lira, nakliyat faslına 1 000 000 lira 30..18.1.1/ olmak üzere genel bütçeden mahsubu yapılmak sure- 1.20..10. tiyle sarfına izin verilmiştir.



20



Kasım



Mersin'de tarafsız bir aktarma istasyonu kurulması teklif edildi. [Cmh]



Teklif, Mersin'den yapılacak ithalat ve ihracaat için BCA: Fransızlarla görüşülerek tarafsız bir aktarma istasyo- 30..10.0.0 /160.125..3 nu kurulması hakkındadır.



Gümrüklerce sıkleti eşya üzerinden resm ahzı hakkındaki kanuna müzeyyel kararname yayımlandı. [Osm]



23 Mart 1916 tarihli kanun genel tarifeleri içermek- Düstur Tertip 2, tedir.



Rüsumat Müdüriyeti Umumiyyesi bütçesine ilave hakkında iradei seniyye yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Rüsumat Müdüriyeti Umumiyyesi Düstur Tertip 2, bütçesine 50,000 lira eklenmiştir.



21



21



21



Kasım



Kasım



Kasım



/1723.



Cilt 12, s.343.



Cilt 12, s.344.



İstanbul Hükümeti, Bursa Yerine Emin Bey atanmıştır. Valisi Ziver Bey'i görevden aldı. [Osm]



TV, 4015.



1920 Yılı



425



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Kasım



Bütün cephe birliklerinden asker ve silah gücünü (kuvvei umumiye) gösteren düzgün birer sayım çizelgesi istendi. [Cmh]



Çizelgeler, ordunun bütçesini düzenlemek isteyen Nutuk Batı Cephesi Komutanlığı için istenmiş; cephe birliklerinin hepsinden cevap gelirken, Kuvvei Seyyare istenilen sayım çizelgesini göndermemiştir. Bu konuda cepheden yapılan sorguya gelen karşılıkta, komutan Tevfik Bey, Kuvvei Seyyarenin şimdiye dek olduğu gibi gelişigüzel yönetilmesinin zorunlu olduğunu belirtmiştir: "... Doğrusu aranırsa Kuvvai Seyyare sıkı bir düzene girmek şöyle dursun, bu düşüncenin doğmakta olduğunu sezdiği dakikada dağılır."



22



Kasım



Moskova Sefareti'ne ilişkin Bu kapsamda alınan Heyeti Vekile kararları şunlardüzenleme yapıldı. [Cmh] dır: Önemli askeri nakliyat için Müdafaa-i Milliye Vekaleti 1336 Yılı Bütçesi'nin 1. nakliyat maddesinden 13 188 liranın Moskova Sefareti mutemedine verilmek üzere Maliye Vekaleti'ne izin verilmesi; Moskova Sefareti Ataşemiliter ve Muavini ile Kuzey Kafkas Askeri Temsilciliklerinde çalışacakların yolluklarının Müdafaa-i Milliye Vekaleti 1336 Yılı Bütçesi'nden avans olarak verilmesi; Moskova Sefareti Ataşemiliter ve Muavini ile Kuzey Kafkas Askeri Temsilciliklerinde çalışacakların yolluklarının Müdafaa-i Milliye Vekaleti 1336 Yılı Bütçesi'nden avans olarak verilmesi; Moskova'ya gönderilecek Sefir Heyeti ile Kazan ve Odesa Başşehbenderlikleri ile Kuzey Kafkasya Mümessilliği memur ve müstahdemlerinin üç buçuk aylık maaş ve ödeneklerinin avans olarak ödenmesi; Moskova Sefareti'ndeki muhafız erlerin ödeneklerinin Müdafaa-i Milliye Vekaleti 1336 Yılı Bütçesi'nden avans olarak ödenmesi.



22



Kasım



Aydın mebusu Ahmet Şük- Ahmet Şükrü Efendi, müftülüğü tercih etmiş, istifa TBMM ZC, Cilt rü Efendi mebusluktan isti- isteği kabul edilmiştir. VI. fa etti. [Cmh]



22



Kasım



Müskirat gibi kumarın da meni temennisine dair Maraş'tan gelen dilekçe BMM'ye sunuldu. [Cmh]



Çok imzalı dilekçe Adliye Encümeni'ne gönderilmiş- TBMM ZC, Cilt tir.



BCA: 41-3 Fon Kodu: 30..18.1.1/ 2.21..6/ 41-3; 30..18.1.1/ 2.21..9/ 39-5; BCA: 30..18.1.1/ 2.21..7; 30..18.1.1/ 2.21..11/ 109-5; 30..18.1.1/ 2.21..8/ 109-3.



VI.



22



Kasım



İktisat Vekili Mahmut Celal Bey, Yunan mezalimine dair beyanat verdi. [Cmh]



Celal Bey, Ertuğrul Ziraat memuru Hüseyin Fehmi TBMM Bey'den aldığı bir raporu, dahildeki halkın bilmesi ve ZC, Cilt tarihin kaydetmesi amacıyla kürsüden okuyacağını VI. belirtmiştir. Raporda, Yunanlıların Yenişehir ilçesi ve çevresinde verdikleri zarar, halka uyguladıkları şiddet anlatılmaktadır.



22



Kasım



Karabekir, birliklerine teşekkür etti.



Karabekir, Ermenilerden ilk teslim olarak 10 top, 91 TİH; KSG hayvan, 5300 top mermisi, 1750 piyade tüfeği, 2 milyon mermi taşıyan iki trenin geldiğini, istenilen silah ve cephanenin 24 Kasım akşamına kadar teslim alınacağını bildirdi.



22



Kasım



ABD Başkanı Wilson, Trabzon, Erzincan, Erzurum, Muş, Bitlis ve Van'ı Ermenilere bırakan haritasını çizdi.



Paris Barış Konferansı Yüksek Konseyi, Başkan TKSK, s. Wilson'dan Ermeni mandasını kabul edip etmeyecek- 42. lerini sormuştu. Wilson, Ermenistan mandasını değil, yalnızca Ermeni sınırının çizilmesini kabul ettiklerini bildirecektir.



426



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Kasım



İtalya'nın yeni İstanbul elçisi 23 Kasım'da İstanbul Hükümeti Roma eski elçisi Ga- İkdam, 23 Kasım Marki Garoni İstanbul'a lip Bey'i görevine iade etmiştir. 1920; KSG geldi.



23



Kasım



Batı Cephesi Komutanı İsmet Bey, Seyyar Kuvvetler Komutanlığı'na bir yazı gönderdi.



Bu yazıda, düşmanın boşalttığı yerlerde hükümet teş- TİH; KSG kilatı kuruluncaya kadar yönetim işlerini yürütmek üzere Simav ve Havalisi Kumandanlığı'nın kurulduğunu, seyyar birliklerin bundan böyle yalnız askeri işlerle uğraşabileceğini, istiladan kurtarılan yerler halkının iki ay süreyle askeri yükümlülükleri olmayacağını bildirdi. İsmet Bey, bölge halkına yayımladığı bildiride de her türlü dertlerini ilgili kumandanlığa bildirmelerini istedi. Kuvayı Seyyare Komutan Vekili Yüzbaşı Tevfik Beyi cephe komutanlığını tanımayacağını bildirmiştir. Tevfik Bey, Kuvayı Seyyare'nin düzenli bir kuvvet haline getirilemeyeceğini, bu serserilerin başına ne bir subay ne de hesap memuru koymanın mümkün olduğunu belirtmiştir. Bu şartlarda seyyar kuvvetleri yönetemeyeceğini yazmıştır.



23



Kasım



Maarif bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi Maarif bütçesine 30,000 lira tahsisatı Düstur Tertip 2, fevkalade eklenmiştir. Cilt 12, s.344.



25



Kasım



Düğünlerde Meni İsrafat Kanunu kabul edildi, Kanun No: 55. [Cmh]



"Bu kanunu tekliften maksat, düğünlerde vukua gelen israfatın menidir." Md.1. Düğünlerde cihaz teşhiri, cihazın açıktan hakli, erkek tarafından iki kattan fazla elbise ihdası, düğün günlerine münhasır olmak üzere bir günden ziyade çalgı çaldırılması ve ziyafet verilmesi, nişan-çevre merasimi ile ağırlık ve hediye itası ile köçek oynatılması gibi israflar yasaktır. Md.2. Her livanın umumi meclisi bu kanun hükümlerine aykırı olmamak şartıyla mahalli ve idari talimatnameler düzenlemeye ve kanunun hükümet marifetiyle uygulanmasını takibe mecburdur. Md.3. Bu kanun hükümlerine aykırı hareket edenler 50-100 lira para cezasına veya 1-6 ay arası hapis cezasına çarptırılırlar.



25



Kasım



Batı Dersim Aşiretleri Reisleri imzasıyla TBMM'ye bir telgraf çekildi.



Telgrafta, Sevr Anlaşması gereğince Diyarbakır, Ela- KSG zığ, Van ve Bitlis illerinde bağımsız bir Kürdistan kurulması gerektiği, bunun kurulmasına izin verilmezse silahlı mücadeleye geçileceği bildirilmiştir.



26



Kasım



Türkiye ile Ermenistan ara- Türk Doğu Cephesi'nin Ermenistan üzerine saldırısı sında barış görüşmeleri 28 Ekim'de başlamış, 30 Ekim'de Kars, 7 Kasım'da da Gümrü'de başladı. [Cmh] Gümrü işgal edilmişti. Görüşmeler, 2/3 Aralık gecesi sonuçlanacak, aynı gece Gümrü Anlaşması imzalanacaktır.



26



Kasım



Malta'da tutuklu Türk subayları, İngiliz Hükümeti'ne bir dilekçe ile başvurarak yargılanmadan bekletilmelerini protesto ettiler.



Dilekçede "yargılanmayacaksak, yavaş yavaş öldü- KSG rülmemiz yerine derhal öldürülmemizi istiyoruz!" denilmiştir. Bu subaylar, savaşta İngiliz tutsaklarına kötü davranmakla suçlanıyorlar.



27



Kasım



Sulh hakimleri kanunu muvakkatının üçüncü maddesini muaddil maddei kanuniye kabul edildi, Kanun No: 56. [Cmh]



"Sulh hakimleri alelıtlak mehakimi nizamiyenin dairei salahiyetinde olan hukuk ve ticaret davalarından lira-yüz kuruş hesabıyla resülmal veya kıymeti ellibin kuruş olan ayın ve deyin davalarıyla hakkı mesil ve hakkı müruru davalarını kabili temyiz olmak üzere rüyet eder."



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 146.



HM, 27 Kasım 1920; İH, s. 846.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 147.



427



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Kasım



Oyun kağıtlarından alınan rüsumu istihlakiyenin tezyidine dair 30 Eylül 1336 tarihli kanuna müzeyyel kanun kabul edildi, Kanun No: 57. [Cmh]



"İş bu kanunun tarihi neşrinden itibaren on beş gün zarfında bilardo, tavla, dama, satranç tahtalarını damgalattırmadıkları bitteftiş tebeyyün edenlerden resmi aslinin bir misli cezayi nakdi alınır."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 148.



27



Kasım



Senei haliye ağnam resmine bir misli zamma dair kanun kabul edildi, Kanun No: 58. [Osm]



"1336 senesi muvazenei umumiyesinin hini tanziminde varidat ile masraf beyninde görülen açık miktarını karşılamak üzere akar vergilerinin beş misline iblağı... 1920 senesinde tadad olunan ağnamın tahsil olunan resmine bu seneye mahsus olmak üzere aynı miktar zam olunmuştur."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 148.



27



Kasım



Tedavülden kaldırılacak meskukatı mağşuşenin temdidi tedavülü hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 59. [Cmh]



Meskukatı mağşuşe (karışık madeni para) 1921 yılı sonuna kadar halk arasında tedavül edeceği gibi devlete ve resmi kurumlara ait veznelerce de kabul ve sarf olunacaktır. Değişim işlemi de bu tarihe kadar uygulanmayacaktır.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 149.



28



Kasım



Sicilli nüfus kanununun 41, 42 ve 43 üncü maddelerini muaddil kanun kabul edildi, Kanun No: 60. [Cmh]



Yapılan değişikliğe göre nüfus cüzdanlarından 10 kuruş harç alınacaktır. Fakirlik belgesi alanlar ile hükümetin belirlediği kimi yerlerde nüfus cüzdanları bedelsiz verilecektir. Nikahlanmaya dair verilecek vesikalardan beş kuruş harç alınacaktır. İkametgah değişikliklerinde verilecek belgeler için aile başına beş kuruş, boşanma belgesi için yirmi kuruş alınacaktır. Doğum ve ölüm olaylarından harç alınmayacaktır.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 150.



28



Kasım



Kıymeti mukaddereli Md. 1: Kıymetli mektup ile posta paketlerinden alınmekatip (kıymetli mektup- makta olan emniyet ücreti yüzde bir kuruş oranında lar) ile posta paketlerinin artırılmıştır. ücüratı teminiyesinin tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 61. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 151.



28



Kasım



İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu'nun yüz ikinci maddesi fıkrai ahiresinin ilgasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 62. [Cmh]



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 151; TBMM ZC, Cilt XII.



428



Yönetim Zamandizini



İdarei hususiye vilayat (il özel idaresi) müdürlerinin Maliye Vekaleti'nce seçilmesini ve atanmasını düzenleyen 102. maddenin son fıkrası yürürlükten kaldırılmıştır. Bu uygulamadan bir yarar sağlanamadığı, kırtasiye işlemlerini uzattığı bu nedenle özel idare müdürlerinin özel idarenin başkanı (vali) tarafından seçilip, atanmasının daha uygun olacağı söylenmiştir. Heyeti Vekile, 29 Ağustos 1921'de BMM'ye sunduğu "muhasebei hususiye müdürlerinin keyfiyeti tayinine dair kanun layihası"nda müdürlerin memuriyetlerinin Dahiliye Vekaleti'nce onaylanmasını teklif etmiştir. Tasarı, 102. maddeye aykırı olması ve valilerin tayin yetkisini kısıtlaması gerekçeleriyle reddedilmiştir. Bu kanunun görüşmelerinde Dahiliye Encümeni Reisi Vehbi Bey, 1913 İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu ile getirilen özel idarelerin yeterince yerleştiğini saptamaktadır: "Esasen şimdiye kadar idarei hususiyeler her yerde lüzumu veçhile anlaşılmış ve teessüs etmiş olduğu..." BMM hükümeti, bu yerleşik sürekliliğin dışına çıkmak istememiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Kasım



Hudut sıhhiye idaresi ile tekaüt sandığına ait rüsumun tezyidi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 63. [Cmh]



5 maddeden oluşan yasayla, her çeşit gemiden tonilato başına bir kuruş sıhhiye resminin ilk hareket ettiği Osmanlı limanında alınması düzenlenmiş; ilgili kurumun emekli sandığına ait gelirin deniz yolu ile gidecek olanları için kişilere verilen izin belgelerinden alınan vergi 20 kuruştan 50 kuruşa yükseltilmiştir: "Bilumum sefainden tonilato başına bir kuruş sıhhiye resmi istifa olunur. İşte resim sefinenin ilk hareket ettiği Osmanlı limanında alınır. Her gemiye senede bir defa mücelled (ciltlenmiş) patentlerden bir nüsha verilir. Bunun için de bir tonilatodan yirmi beş tonilatoya kadar olan sefainden elli ve yirmi beş tonilatodan yüz tonilatoya kadar olanlardan yüz kuruş ve yüz tonilatodan fazla olan gemilerden beher yüz ve küsuratı için yüz kuruş alınır. Şahadetname bedeli elli kuruştur. Nizamatı sıhhiyeye mugayir harekette bulunan sefain kaptanlarından beher tonilatodan elli tonilatoya kadar beş yüz kuruş ve elli birden ikiyüze kadar bin kuruş ve iki yüzden yukarı olanlardan beşbin kuruş ve alelumum vapurlardan iki bin beş yüz kuruş ve motorlardan bin kuruş cezayı nakti ahzolunur."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 152.



28



Kasım



Ankara'ya merbut Çubukabat ve Zir nahiyelerinin kaza haline ifrağına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 64. [Cmh]



Ermeni ve Rum azınlığın neden olduğu asayiş sorununu giderebilmek amacıyla her iki nahiye de kaza haline getirilmiştir. 89 köyü olan Çubuk 21 bin nüfusludur. 100 köyü olan Zir, 20 bin nüfusludur. II. Meşrutiyet döneminde Çubuk muvazeneyi umumiyenin sağlanması için; Zir ise gerekçe gösterilmeksizin nahiye yapılmıştı.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 153.



28



Kasım



Firariler hakkındaki 11 Eylül 1920 tarihli kanunun ikinci maddesini muaddil kanun kabul edildi, Kanun No: 65. [Cmh]



Adana mebusu Zekai Beyin, İstiklal Mahkemeleri azaları sayısının dörde çıkarılmasına dair yasa teklifi ve Adliye Encümeni mazbatası üzerine ilgili madde şu şekilde değiştirilmiştir: "Bu mahkemeler üç aza ile teşekkül eder. Ancak heyeti hakimiye tari olacak noksanın ikmalini teminen azanın adedi dört olup BMM'nin ekseriyeti arasiyle intihap ve içlerinden birisi kendileri tarafından reis addolunur."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 153.



28



Kasım



Milli sınırlar içinde bir baş- Konunun askeri bakımdan Erkan-ı Harbiye Riyaseti'kent seçilmesi için hazırlık- ne bildirilmesine ve bir payitaht komisyonunun (dailara başlandı. [Cmh] relerden bir komisyonun) kurulmasına karar verilmiştir. 31 Ocak'ta bu konu ile ilgili 3 mebusun görevlendirildiği hakkında Hükümet yazısı BMM'de okunacak, şimdi bunun sırası olmadığını, İstanbul'dan başka bir başkent kabul edilemeyeceğini ileri süren mebusların itirazı ile karşılanacak ve bir karar alınmayacaktır.



28



Kasım



İstanbul hükümeti tarafınİstanbul Hükümeti bu kişileri Milli Mücadeleye ka- BCA: 30..10.0.0/ dan idam edilenlerin ailele- tıldıkları için idam etmiştir. 132.952..3 rine maaş bağlanmasına da/1183 ir kanun layihası hazırlanmaktadır. [Cmh]



28



Kasım



Memur ve müstahdemlerin fazla mesai ücretine ilişkin bir karar alındı. [Osm]



BCA: 30..18.1.1 /2.21..15/ 101-1; TBMM ZC, Cilt VIII.



Muhacirin Fonu'nda yer alan belgeye göre memur ve BCA: müstahdemlerden hiç kimseye fazla mesai ücreti ve- 272..0.0.71 /31.29..11. rilmemesi kararlaştırılmıştır.



1920 Yılı



429



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Kasım



Hazine-i Maliye Encümeni Yazı, Hicaz Demiryolu için ihdas edilen tahvillerin Hicaz Demiryolu tahville- piyasadan çekilmemesi ve yenilerinin de sürülmemerine ilişkin bir yazı gönderdi. sine ilişkindir. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0 /136.975..1 /1261.



29



Kasım



İstiklal Madalyası Kanunu İstiklal madalyası, bilfiil kıta başında (cephede ve kabul edildi, Kanun No: 66. dahili isyanları yatıştırmada) iyilikler ve fedakarlıklar [Cmh] gösteren ileri gelenler, beyler (ümera) ile subay ve askerlere, ulusal kahramanlara ve cephe arkasında yüce amacın gerçekleşmesi için azami çaba gösterenlere ve ulusal bağımsızlık uğrunda canını feda eden şehitlerin en büyük çocuğuna veya ailesine verilir. Bununla birlikte meşru davamızı hazırlayan ve savunan BMM üyelerine de birer madalya verilir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 154-155.



29



Kasım



Konya olayları üzerinde in- Komisyonun ihtiyaçları için gerekli paranın Maliye BCA: celemelerde bulunacak Bütçesi'nin düşünülmeyen giderler tertibinden öden- 30..18.1.1 /2.21..16. komisyonun giderleri hak- mesi kararlaştırılmıştır. kında düzenleme yapıldı. [Cmh]



29



Kasım



Şehbenderler Nizamnamesi'ne bağlı özel tarifede yeralan maktu ve nisbi harçların beş misline çıkarılması kararlaştırıldı. [Cmh]



Şehbenderler Nizamnamesi 19.6.1298 tarihlidir.



29



Kasım



Ayıntab mebusu Yasin Bey'den gelen telgraf BMM'de okundu.



Telgraf, Fransızların hücumlarına karşı Ayıntap'ın TBMM ZC, Cilt kahramanca mukavemet ettiğine dairdir. Bütün dünyanın kurtuluşu için acılara katlanan Rus KSG halkına karşı Türk halkının duyduğu hayranlığı belirten Mustafa Kemal Paşa, şunları söylemiştir: "Asya ve Afrika'nın esir halkları, uluslararası kapitalizmin kendilerini kullandıklarını anladıkları gün, burjuva iktidarlarının sonu gelmiş demektir."



BCA:30..1 8.1.1 /2.21..17/1 16-3.



VI.



29



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin'den, Sovyetlerin Batı ülkeleri işçi sınıfı üzerindeki yüksek manevi saygınlığını Türkiye lehine kullanmasını istedi.



29



Kasım



Paris Barış Konferansı'nda Eski hariciye Nazırı Nabi Bey atanmıştır. İstanbul Hükümeti'ni delege sıfatıyla temsil eden Bern eski elçisi Reşat Halis Bey'in yerine atama yapıldı. [Osm]



30



Kasım



Maarif Vekaleti'ne çeşitli soru takrirleri verildi. [Cmh]



Tokat mebusu Rıfat beyle arkadaşları Tokat'daki TBMM okulların henüz neden açılmadığını; Ertuğrul mebusu ZC, Cilt Mustafa Kemal Bey Membaı Füzüyat Mektebi'nin VI. neden açılmadığını sormuşlardır.



30



Kasım



Şurayı Devlet devairi makamına kaim heyetler hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



29 Ocak 1921 tarihinde BMM'ye Heyeti Vekile Reis- BCA: liği tarafından "Şurayı Devlet Teşkili Hakkındaki 30..18.1.1 Kanun Layihasının Süratle Müzakeresine Dair Tez- / 2.21..18. kere" sunulmuştur. Bütçeden önce ele alınması kabul edilen tezkere, Adliye ve Dahiliye encümeninin birleşik çalışmasına havale edilmiştir.



430



Yönetim Zamandizini



TV, 4021.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Kasım



Yahya Galib ile Midhat'ın çalıştırılmalarının uygun olacağı bildirildi. [Cmh]



Yahya Galib Ankara eski valisi; Mithat ise Van eski BCA: 30..18.1.1 valisidir. Her ikisi de daha önce azledilmişti. /2.21..19/ 71-13.



30



Kasım



Hariciye Nezareti Teşkilatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1



Aralık



Palu ve Dersim adıyla iki yeni liva kurulması istendi. [Cmh]



Palu merkez olmak üzere, Mazgirt, Nazimiye ve Çarsancak kazalarından Palu Sancağı; merkezi Çemişkezek olmak üzere, Hozat ve Ovacık kazalarından Dersim Sancağı adıyla iki yeni liva kurulması istenmektedir.



1



Aralık



Halkın ihtiyacı için Avrupa'dan satın alınacak maddelerin ödenmesi hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



Bunların Maliye Vekaleti'nin geçici bütçesinden kar- BCA: 30..18.1.1/ şılanmasına karar verilmiştir.



1



Aralık



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.345. BCA: 30..10.0.0 /66.439..8/ 738.



2.21..20/ 19-506



Yabancı ülkelere gönderiBu memurlara görev derecelerine göre, Bakanlar Ku- BCA: lecek memurlara ilişkin dü- rulu'nca tespit edilecek miktarda ödenek verilmesi 30..18.1.1 /2.22..2/ zenleme yapıldı. [Cmh] kararlaştırılmıştır. 116-4



1



Aralık



Türkiye Komünist Partisi beyannamesi yayımlandı.



Beyanname, "Türkiye Komünistlerinin Duası" başlığıyla Yeni Dünya Gazetesi'nde yayımlanmıştır. BCA'da bulunan bir belge Yeşil Ordu Partisi'nin illegal bir Komünist Partisi olduğu iddiası ile partinin adının Türkiye Komünist Partisi olarak değişmesi hakkındadır.



1



Aralık



Moskova Elçiliği'ne atanan Ali Fuat Paşa, yanındakilerle birlikte Ankara'dan Moskova'ya hareket etti. [Cmh]



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Türkiye'ye elçi ola- KSG rak atanan Mdivani'ye çektiği telgrafta, Lenin ve Stalin'in 24 Ağustos'ta parafe edilen anlaşmanın tamamlanmasını istediklerini bildirdi.



1



Aralık



"Savaş ve Barış"



"Geçen nüshalarımızda sırası düştükçe Sevr Anlaş- HM ması'nın mahiyetinden ve şu esnada söz konusu olması ihtimali bulunduğu için, bu anlaşmanın bazı değişikliklerle kabul edilip edilemeyeceğinden daima bahsettik. Daima şu görüşü müdafaa ettik ki, Sevr Anlaşması bizim için öteden beri müzakere ve pazarlık yapılabilir bir konu teşkil edemez. Bu mesele gayet mühim olduğu için, bugün de başka bir bakımdan aynı bahsi bir kere daha gözden geçirmek isteriz... Şu halde pek güzel anlaşılır ki bugünkü Sevr Anlaşması'nın değiştirilmesi değil, hatta onun büsbütün ortadan kaldırılması dahi bizi yaşatacak ve selamete çıkaracak bir hal doğurmayacaktır. Çünkü Sevr Anlaşması'nı kaldırmak demek, harpten evvelki hali kabul etmek, yani yaşamamaya razı olmak demektir.. Madem ki Sevr Anlaşmasının kaldırılması bile bizi yaşatmayacaktır, o halde ne yapmalıyız. Bu sorununda cevabı basittir: Mücadelede devam! .. Emin olalım, bu fikir ve siyasetle hareket ettiğimiz, tereddütsüz ve korkusuz yürüdüğümüz takdirde netice gayet yakın olacaktır. Bunun kefili bütün cihan vakalarıdır."



1920 Yılı



BCA: 930..2.0.0/ 1.5..1/ 5-3629-1; 930..2.0.0/ 1.6..3/ 5-3630.12.



431



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Aralık



İstanbul Hükümeti'nin Hariciye Nazırı Sefa Bey, İngiliz Yüksek Komiseri'ne nota verdi. [Osm]



Notada, Sevr Anlaşmasını onaylamayı reddetmedik- KSG leri belirtildi, ancak Anadolu'ya gönderilecek kurulun yapacağı temaslara kadar mühlet tanımalarını istedi.



2



Aralık



Gümrü Anlaşması imzalandı. [Cmh]



Karabekir başkanlığındaki Türk heyeti ile dağılmakta Nutuk; olan Taşnak Hükümeti'ni temsil eden Hatissiyan baş- KSG kanlığındaki Ermeni grubu arasında imzalanan bu anlaşma, Ankara hükümetinin yaptığı ilk anlaşmadır. Ermenistan, Osmanlı Devleti'nin 1877 savaşında yitirmiş olduğu yerleri, Batum dışında, milli hükümete bırakarak dava haricine çıkarılmıştır. Sevr Anlaşması geçersiz sayılmıştır. Halen Ermenistan'ın büyük bölümü Türk işgali altında bulunuyor. Doğu Harekatı sonucunda Türkiye'nin eski toprakları kurtarılırken, Sovyetlerle Türkiye arasında İtilafçı bir set de yıkılmış ve ulaşım yolu açılmış bulunuyor. Taşnak Hükümeti'ni devirerek Kızılordu'nun yardımıyla Ermenistan'da sosyalist bir yönetim kuran Devrim Hükümeti, anlaşmayı ağır bularak tanımayacak, yeni bir anlaşma önerecek, Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması için birçok kez nota verecektir. Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması 25 Nisan 1921'de tamamlanacaktır. Bu anlaşma yerine daha sonra yapılan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması ile 13 Kasım 1921 tarihli Kars Anlaşması geçmiştir.



2



Aralık



Sansür vazı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 77. [Cmh]



Amasya, Tokat, Çorum, Kırşehir, Samsun sancakları dahilinde her türden posta ve telgraf haberleşmesine sansür koyulması Heyeti Vekile tarafından teklif edilmiş; bu teklif sansürün mebuslar adına gelip gidecek mektuplarla telgraflar hariç olmak üzere ve kişilere ait haberleşmeler 48 saat içinde sevk ve keşide edilmek koşuluyla kabul edilmiştir.



2



Aralık



Ankara imam ve müezzinleri tarafından bir dilekçe verildi.



Ankara imam ve müezzinleri tahsisatlarının artırıl- TBMM masını talep etmişlerdir. Dilekçe Şeriye Vekaleti'ne ZC, Cilt VI. gönderilmiştir.



2



Aralık



Amasya mutasarrıflığından gelen telgraf BMM'de okundu.



Telgraf, Amasya mebuslarının irşad vazifesini ifa ey- TBMM ZC, Cilt lediklerine dairdir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 155.



VI.



2



Aralık



İstanbul'a 1920 senesi içerisinde yapılan elektrik şebekelerine ait işler hakkında rapor. [Osm]



İstanbul Tünel Şirketi'nin 2.12.1920 tarihinde toplanan Genel Kurul'a sunulan İdare Meclisi raporu; Genel İdare Asemble'sinin Galata Tünelinin yeterliliği ve maliyeti hakkındaki raporu.



BCA: 230../ 25.14..1/ 34E117; 230./ 108.97..1/ 34Tn904; 230..0.0.0/ 113.6..2/ 34Tn15



3



Aralık



İzzet Paşa Kurulu Haydarpaşa'dan, Mustafa Kemal Paşa ve beraberindekiler ise Ankara'dan trenle yola çıktı.



Sevr Anlaşmasını kabul etmesini Ankara'ya telkin etmek üzere İtilaf Devletleri'nin isteğiyle gönderilen İstanbul Hükümet Heyeti, Dahiliye Nazırı İzzet Paşa, Bahriye Nazırı Salih Paşa, Ticaret ve Ziraat Nazırı Hüseyin Kazım Bey'den oluşuyor. Bunların yanında 3 müşavir, yaverleri, polisler, 1 kamyon ve 5 otomobil var. Onlarla Bilecik'te buluşmak üzere Ankara'dan yola çıkan Mustafa Kemal Paşa, bu yolculuk sırasın-



Nutuk; Akşam, 3 Aralık 1920; KSG



432



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



da Kuvayı Seyyare'nin itaatsizliğini de yerinde çözmek istiyor. Kuvvei Seyyare Komutanı Tevfik Bey, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa'ya bir süredir rapor göndermezken, düzenli ordu arayışlarına da karşı çıkıyor. Mustafa Kemal Paşa, Tevfik Bey'in Ankara'da bulunan kardeşleri Ethem Bey ile Reşit Bey'i de yanına alarak, Eskişehir'de İsmet Paşa ile yüzyüze görüşmek istiyor. Geziye Kazım Paşa, Celal Bey, Kılıç Ali Bey, Eyüp Sabri Bey, Hakkı Behiç Bey ve Hacı Şükrü Bey de katılmışlardır. Ancak, Ethem birliklerinin başına döndüğü için görüşme gerçekleşmemiştir. 3



Aralık



Aylardır maaş alamayan Ankara öğretmenleri, Öğretmen Okulu'nda toplanarak boykot kararı aldılar. [Cmh]



Yurdun bazı yerlerinde aynı sebeple okullar kapalı TBMM bulunuyor. Mecliste Ankara öğretmenlerinin durumu ZC, Cilt görüşüldü, bazı mebuslar Maarif Vekili'nden açıkla- VI. ma istediler. Maarif Vekili Rıza Nur, 10 aydan beri maaş alamayan öğretmenler bulunduğunu, elde para olmadığından çaresiz kaldıklarını söyledi. Bazı mebuslar bakanı eleştirdi.



3



Aralık



Ankara'nın İtalya ve Almanya için temsilci olarak atadığı ve 4 Eylül'de Ankara'dan hereket eden Aydın mebusu Cami Bey, Roma'ya geldi. [Cmh]



Böylece Talat Paşa'nın Avrupa'da Ankara temsilciliği KSG de sona erdi. Mustafa Kemal Paşa, Talat Paşa'ya bu durumu 25 Ekim tarihli mektupla bildirmiş bulunuyor.



4



Aralık



Müdafai Milliye bütçesine üç milyon lira ilavesine dair kanun kabul edildi, Kanun No: 67. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekaleti'nin giyecek ve techizat kalemine iki milyon ve nakliyat kalemine bir milyon liranın genel bütçeden mahsubu icra edilmek üzere Ekim 1920 tarihli iki aylık geçici bütçeye ek olarak harcanmasına izin verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 156.



4



Aralık



Giresun müstakil livası teşkiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 68. [Cmh]



"Merkezi Giresun olmak Tirebolu, Görle kazaları ile Karahisarışarki sancağına merbut Kırık nahiyesi ilhak edilmek üzere Giresun müstakil livası teşkil edilmiştir." Karesi mebusu Vehbi Bey'in konuşmasından bir bölüm: "... Gerek mevkii, gerek ticareti ve gerekse sahilde olması itibariyle ehemmiyeti fevkaladesi bulunan mıntıkanın müstakilen idaresi iktiza ettiği Hükümetçe dermeyan edildi… kendi varidatı ile kendini idare edebileceği gibi inzibat ve ahvali hazıra dolayısıyla da fevkalade muvafık bir vaziyet hadi solmuş olacaktır."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 156.



4



Aralık



Ordu müstakil livası teşkiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 69. [Cmh]



"Merkezi Ordu olmak üzere Canik sancağına merbut Fatsa ve Ünye kazalarının rabt ve ilhakı suretiyle Ordu müstakil livası teşkil olunmuştur." Giresun kazasının müstakil liva yapılmasını, Ordu kazasının da Giresun’a bağlanmasını öngören tasarı, yasama sürecinde Giresun ve Ordu müstakil livalarını kuran iki ayrı yasaya dönüşmüştür.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 157.



4



Aralık



Hariciye Vekaleti vekili Muhtar Bey, Ermenistan'la akdedilen sulh esasatına dair beyanat verdi. [Cmh]



Sulh muahedesinin imzalandığını Şark Cephesi Ku- TBMM mandanı Kazım Kararbekir Paşa bildirmiştir. Birinci ZC, Cilt madde şöyledir: "Bir taraftan Türkiye diğer taraftan VI Ermenistan Cumhuriyeti aralarında mevcut hali harbe nihayet vermek ve devamlı bir sulh tesis eylemke için zevatı atiyeyi icrayi müzakereye memur etmişlerdir..."



1920 Yılı



433



G.



Ay



Olay/Mevzuat



4



Aralık



Kuzey Kafkasya'dan İstanbul'a hicret eden ve yardıma muhtaç olan ulema vb. kişilere yardımda bulunulmasına karar verildi. [Osm]



4



Aralık



Kütahya mebusu Cevdet Beyin Ankara muallimlerinin grev ilan etmeleri sebebine dair istizan takriri.



Cevdet Beyin sözlerinden bir bölüm şöyledir: "Efen- TBMM dim, bugün Ankara'da yani BMM'nin toplandığı ZC, Cilt memlekette bütün mektepler kapanmıştır. Muallimler VI. grev yapmışlardır, maaş verilmediği için. Göstereceğimiz ehemmiyet hudutlara göstereceğimiz ulvi ehemmiyet kadar mühim olmazsa bilmem bu büyük davayı nasıl kazanacağız? En müthiş düşmanımız bizim cehalettir..." Maarif Vekili Dr. Rıza Nur Beyin cevabı: "Mualimler biliyorsunuz ki daima sızlanıyorlar ve devletin bütün memurlarından daha mağdur olan muallimlerdir. 11 Eylül'de Maliye Vekaleti'ne yazılan yazıda muallimlerin Zile kazasında 10 aydır, Sivas'ta 4 aydır, Amasya'da 7 aydır, Niğde'de 2 aydır maaş alamadıkları belirtilmiş...Meseleyi daima takip ediyoruz. Üst üstüne...Fakat ne yapayım? Para cebimde değil ki çıkarayım da vereyim. Olsa kendi kesemden vereceğim, o kadar fecidir. Bunların yazdıklarını getirsem, okusam."



5



Aralık



Mustafa Kemal Paşa ve beraberindekiler Bilecik'te İstanbul Hükümeti tarafından gönderilen heyetle buluştu.



Heyet; Dahiliye Nazırı İzzet Paşa, Bahriye Nazırı Sa- Nutuk lih Paşa, Cevat Paşa, Ziraat Nazırı Hüseyin Kazım, Hukuk Danışmanı Münir bey ve Hoca Fatin Efendi'den oluşuyordu. Mustafa Kemal Paşa görüşmeye başlarken kendisini "Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti Reisi" olarak tanıtmış, sonra da "kimlerle tanışıyorum?" diye sormuştur. Mustafa Kemal Paşa, bu görüşmede İstanbul'da bir hükümetin varlığını ve kendilerini o hükümetin adamları olarak tanımadığını, eğer İstanbul'daki bir hükümetin nazırları olarak görüşmek istiyorlarsa kendileri ile görüşemeyeceğini söylemiştir. Bu sözlerden sonra, kimlik ve yetki söz konusu olmaksızın görüşmeye karar verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, İzzet Paşa heyetine İstanbul'a dönmelerine izin verilmeyeceğini ve birlikte Ankara'ya gideceklerini bildirmiştir.



5



Aralık



Vezaifi müteferruada muvakkaten müstahdem olanlar hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, "vezaifi müteferruada muvakkaten müstahdem berri ve bahri erkan ve ümera zabitanıyla memurin ve ketebe ve mensubini askeriyeye rütbe ve sınıf maaşlarıyla tahsisatı fevkaladelerinin tamamen tesviyesi" hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.351.



5



Aralık



Harbiyye ve Bahriye Nezaretlerine merbut miri fabrikaların ve müştemilatı ve müessesatı sanayi ve Seyri Sefain İdaresi'nin idareleriyle hasılatı hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Kararname, "Harbiyye ve Bahriye Nezaretlerine merbut miri fabrikaların ve müştemilatı ve müessesatı sanayi ve Seyri Sefain İdaresi'nin idareleriyle hasılatının ordu ve donanma kadrosundan fazla kalacak zabitan ve mensubini askeriye ile mütekaidin ve malulin ve eytam ve eramili askeriye muhassasat ve maaşat ve tazminatına tahsisi" hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.352.



434



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 272.0.0.11 /15.59.2



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Aralık



Konya mebuslarından iki zat hakkında Konya Divanı Harbince verilen hükme dair karar alındı, sayı 79. [Cmh]



Karar, Konya isyan hareketine katılmakla suçlanan TBMM Konya mebusları Abdülhalim Çelebi Efendi ile Ka- ZC, Cilt zım Hüsnü Bey hakkındaki tahkikata ilişkin görüş- VI. menin açık celsede yapılması hakkında adı geçen mebusların önergesi üzerine alınmıştır: "… Konya Divanı Harbince yapılan yargılama sonucunda verilen mahkumiyet kararı, Kanuni Esasi'nin açık hükümlerine, meşrutiyetimiz teamüllerine ve hukuku esasiye ilkelerine aykırı olduğundan ve soruşturma evraklarının içinde suça ilişkin kesin bir sebep görülmemiş olduğundan haklarında işlem yapılmasına gerek olmadığına karar verilmiştir." Abdülhalim Çelebi Efendi ile Kazım Hüsnü Bey, Konya İstiklal Mahkemesi tarafından isyancılara yardım etmekle suçlanıp Erzurum'da sürgün hayatı yaşamaya mahkum edilmişlerdi.



6



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Bilecik'te karşıladığı İstanbul Hükümeti'nin nazırları İzzet Paşa, Salih Paşa ve Hüseyin Kazım Bey'i kurtuluş savaşına katılmaya ikna etmek üzere trenle Ankara'ya kaçırdı.



Anadolu Ajansı, yayımladığı resmi bildiride, bu kişi- HM, 7 lerin TBMM ile temas etmek vesilesile Ankara'ya Aralık geldiklerini, İngilizlerden kaçtıklarını ve milli müca- 1920. deleye katıldıklarını bildirdi. Adı geçen heyet, İtilaf Devletleri'nin isteği ve onayı ile, Sevr Anlaşması'nı imzalaması konusunda Ankara'yı ikna etmek amacıyla yola çıkmıştı.



6



Aralık



Güney Cephesi Komutanı Albay Refet Bey, 12. Kolordu'ya bir yazı gönderdi.



Yazıda, Demirci Efe ve Çerkez Ethem'in ayaklanarak TİH; KSG Ankara Hükümeti'ni devirme niyetinde olduklarını ileri sürdü; haberleşmelerine engel olunmasını ve üzerlerine askeri harekata geçilmesini emretti. 12. Kolordu'nun cevabı: Demirci'yi bir an önce yoketmek gerekir!



7



Aralık



Türkiye Halk İştirakiyun Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası, 29 Eylül'de dağıtı- KSG Fırkası, Ankara'da kuruldu. lan Yeşilordu'nun bazı üyeleriyle 14 Temmuz'da Ankara'da kurulan gizli Türkiye Komünist Partisi'nin birleşmesinden oluşmuş bulunuyor. Fırkanın genel sekreterliğini Tokat mebusu Nazım Bey yapıyor. Çerkez Ethem üzerine düzenlenen askeri harekat sırasında parti çalışmalarını sürdürdüğünü açıklayacak, ancak parti önderleri tutuklanacak, 9 Mayıs 1921'de çeşitli cezalara çarptırılacaklardır. Fırka, 12 Ekim 1922'de tümüyle kapatılacaktır.



7



Aralık



Heyeti Vekile, Ali Fuat Pa- Heyetin görevi, 24 Ağustos'ta parafe edilen anlaşma- KSG şa'dan sonra İktisat Vekili yı imzalamak. Rıza Nur'un yorumu: "Mustafa Kemal Yusuf Kemal ve Maarif Paşa beni başından atıyordu!" Vekili Rıza Nur Beylerin de Moskova'ya gönderilmesine karar verdi. [Cmh]



7



Aralık



Konya Vali yardımcılığına atama yapıldı. [Cmh]



Konya Vali Yardımcılığına 57. Fırka Kumandanı BCA: 30..18.1.1 Nazmi tayin edilmiştir.



Urfa Kuvayı Milliye Komutanı Ali Saip Bey, bölgesindeki aşiret reislerine bir bildiri gönderdi.



Ali Saip Bey, aşiretleri bağımsızlık mücadelesine ça- KSG ğırdı: "Dünya'da İslamiyeti koruyan Türkler ve Kürtlerdir. Siz ki Selahattin Eyyubi'nin torunlarısınız" dedi. Yapılacak hazırlıklar hakkında gizli talimat verdi.



7



Aralık



Kaynak



/2.22..3/ 71-14



1920 Yılı



435



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Aralık



İsmet Bey, Genelkurmay'a Yazıda, Çerkez Ethem ve kardeşlerinin Bolşevizm KSG ve Güney Cephesi Komuakımına sahip çıkarak, Meclis'i kendilerine çekip tanlığı'na bir yazı gönderdi. kuvvet toplamaya ve bir "inkılap" yapacak hale gelmeye çalıştıklarını ileri sürdü, kendisinin iki tümen ve bir süvari alayıyla harekete hazır olduğunu bildirdi.



8



Aralık



Kırım'dan İstanbul'a gelen yüzelli nüfus Çerkez mültecilerinin çeşitli yerlere yerleştirilmeleri kararlaştırıldı. [Osm]



Kırım'dan İstanbul'a gelen hanım muhacirlerin Os- BCA: manlı tabiyyetini kabul etmeleri şartıyla iskan ve 272..0.0.12 /38.29..11; yardım edilebileceği bildirilmiştir. 272..0.0.11 /15.59..3. .



9



Aralık



Genç sancağının müstakilen idaresi hakkında kanun kabul edildi, Kanun No: 70. [Cmh]



Yasa gerekçesine göre, Muş sancağının müstakil liva haline getirilmesi dolayısıyla Genç sancağının Bitlis merkez sancağıyla ulaşımı kesilmiş olduğundan Genç livasının müstakil olarak yönetilmesi zorunlu hale gelmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 157.



9



Aralık



Matbaa alat ve edavatiyle kitap ve gazete kağıtlarının gümrük resminden istisnasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 71. [Cmh]



"İrşad (propoganda) hizmetinin yayınla mümkün olduğu ve yayının ise baskı makineleri ve baskı malzemesiyle sağlanabileceği açıktır. Bugün Ankara'da ve bütün Anadolu'da baskı faaliyelerinin yetersizliği nedeniyle halkın aydınlatılmasına layıkıyla hizmet edilememektedir... gümrük resminden muafiyet Hazineyi de zarara uğratacak nitelikte olmadığı için, halkın bilgilendirilmesine hizmet ederek manevi bir fayda sağlayacağı için" yasa kabul edilmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 158.



9



Aralık



Muaddel usulü muhasebei umumiye kanunu muvakkatinin 32 inci ve 34 üncü maddelerinin tadiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 72. [Cmh]



Yasanın avans miktarına ilişkin fıkrası şöyle değiştirilmiştir: "Her vekalet ve daire mutemedine verilecek avans miktarının haddül gayesi yüz bin kuruşa kadar Maliye Vekili tarafından ve bundan fazlası Heyeti Vekile kararıyla tayin ve icabı hale göre aynı surette tezyit (artırma) veya tenkis (azaltma) olunur." Yasanın gerekçesi eşya fiyatlarındaki olağanüstü artıştır.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 159.



9



Aralık



İdarei hususiyeden maaş alan muallimler hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 81. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasında özel idareden maaş alan muallimlerin ihtiyaçlarını gidermek üzere Maliye bütçesinin muavenet faslından elli bin liranın Dahiliye Vekaleti'ne itasının uygun görüldüğü belirtilmektedir. Ancak sorunu kökünden giderebilmek için Dahiliye Vekaleti'nin üzerinde çalışmakta olduğu yasa tasarısının (idarei hususiye kanun layihası) onbeş gün içinde BMM'ye sevkinin gerekli olduğu belirtilmiştir. BMM'de bu yönde karar vermiştir.



TBMM ZC, Cilt VI, s. 276-282; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 160.



9



Aralık



Mecburi muallimlik ve ta- Antalya mebusu Hamdullah Suphi beyle arkadaşı ta- TBMM babet hakkında kanun tekli- rafından verilen teklif, Sıhhiye Encümeni mazbata- ZC, Cilt VI fi verildi. [Cmh] sıyla birlikte Heyeti Vekile'ye gönderilmiştir.



9



Aralık



Teseülün (dilenciliğin) menine dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



Antalya mebusu Mustafa Bey tarafından verilen tek- TBMM lif, Muaveneti İçtimaiye Encümeni'ne sevk edilmiştir. ZC, Cilt



Varidatı hususiyeden ne kadarının tahsil edilmiş olduğuna dair soru önergesi verildi. [Cmh]



İstanbul mebusu Neşet Bey tarafından verilen önerge, TBMM Maliye Vekili Ferid Bey tarafından cevaplanmıştır: ZC, Cilt ".. İdarei hususiyeye ait bulunan aşar, ağnam, vergi, VI temettü vesair suretlerle mevcut bulunan tekmil varidat; varidatı devletle beraber cibayet edilmiştir. Tahsilat miktarını Heyeti Aliyeniz arzu buyurursa çıkarır hesabatını takdim ederim."



9



436



Aralık



Yönetim Zamandizini



VI



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Aralık



Merkezi Sivas olan 3. Kolordu Kumandanlığı'nın yeniden düzenlenmesine karar verildi. [Cmh]



Buna göre 3. Kolordu Kumandanlığı kaldırılacak ve Sivas, Sinop, Amasya, Çorum mıntıkası dahilini kapsayan Merkez Ordusu Kumandanlığı teşkil edilecektir. Merkez Ordusu, Pontusçu Rumları ve çevredeki asayişsizliği bastırmak amacıyla Amasya'da kurulmuştur. Ordu komutanlığına 17. Kolordu Komutanı ve İzmir eski valisi Nurettin Paşa atanmıştır. Nurettin Paşa, hükümet kararıyla Karadeniz bölgesindeki Rum erkeklerini göçe tabi tutacak, burada kullandığı yöntemlerle Hristiyan dünyasında, Koçkiri hareketini bastırmadaki şiddetiyle de TBMM'nde sert eleştirilere sebep olacak, görevden alınacak, kendisini divanı harbe verilmekten Mustafa Kemal Paşa kurtaracaktır.



BCA: 30..18.1.1 / 2.22..4; TİH; KSG



9



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda Bilecik buluşması görüşüldü.



Mustafa Kemal Paşa, Bilecik görüşmelerinin Sovyet- GCZ, leri kuşkulandırdığını ve yardımın kesilmesine sebep Cilt I. olduğunu, Anadolu'ya bu kurulun gönderilmesinin İtilaf Devletleri'nin bir provakosyonu olduğunu söylemiştir. Ayrıca milis kuvvetlerinden düzenli orduya geçişin gerekliliği üzerinde durulmuştur.



9



Aralık



Çerkez Ethem, Çerkez Ethem, komutanı olduğu I. Kuvayı Seyyare'- TİH; KSG Mustafa Kemal Paşa’ya nin onaylı ödeneğinin verilmediğini belirterek gereBatı Cephesi Komutanı Al- ken kimselerin uyarılmasını istedi. bay İsmet Bey'i şikayet etti.



10



Aralık



Güney Cephesi Komutanı Albay Refet Bey, Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf gönderdi.



Refet Bey, "Bugün Demirci Efe'den aldığım telgrafta, TİH; KSG Ethem'le taraftarlarının sizinle benim bir dakika yaşadığımızı istemediklerini yazıyor. Bunlara karşı emrime hazır olduğunu bildiriyor" dedi ve önce Demirci Efe'nin ortadan kaldırılmasını önerdi, Mustafa Kemal Paşa’nın görüşünü sordu. Mustafa Kemal Paşa, buna olumlu cevap vermiş; Refet Bey ertesi gün Demirci Mehmet Efe'nin kuvvetlerini dağıtmak üzere güneye harekete geçmiştir. Refet Bey, 16 Aralık'ta haber vererek Demirci'yi kaçıracak, kuvvetlerini dağıtacaktır. Efe'nin kuvvetlerinden 700 kişi Refet Bey kuvvetleri tarafından teslim alınmıştır. Efe de yanındakilerle birlikte 30 Aralık'ta telim olacak, buna karşılık 50 kişilik maiyetiyle Karacasu'nun Duacılar köyünde oturmasına izin verilecektir.



10



Aralık



İstanbul'a Muallimler Cemiyeti'nin Kongresi açıldı.



Çeşitli kademelerdeki okullarda çalışan 200'den fazla öğretmenin katıldığı kongrede konuşmacılar, derneği, bu yılın Martındaki grev sırasında öğretmenlere yardımı devam ettirmemekle suçlamışlardır. Sadrettin Celal, bir öğretmen derneğinin nasıl çalışması gerektiğini anlatmıştır.



İkdam, 11 Aralık 1920; KSG



11



Aralık



Ziraat bankasının teşrinisani ve kanunuevvel aylarına ait muvakkat bütçe kanunu kabul edildi, Kanun No: 73. [Cmh]



Ziraat Bankası genel görev ve hizmetlerinin ifası için gereken 81.470 liranın 2B Umumi Bütçesinden mahsubu icra olunmak üzere avans olarak harcanmasına yetki verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 160.



1920 Yılı



437



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Aralık



Hariciye bütçesine onbeş bin lira zammına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 74. [Cmh]



Azerbeycan, Gürcistan ve diğer Doğu memleketleriyle siyasi görüşmeler yürütmek için gönderilecek heyetin harcırahına karşılık olmak üzere yapılmıştır. Hariciye Vekaletinin iki aylık muvakkat bütçesine onbeş bin liranın ilavesine ve umumi bütçenin iki yüz sekizinci faslının yedinci maddesine aynı miktarın eklenmesine yetki verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 161.



11



Aralık



Nafıa bütçesine on altı bin lira zammına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 75. [Cmh]



Ahvali hazırai harbiye dolayısıyla Batı ve Güney Anadolu'nun ithalat ve ihracatını temin edecek yerler hala kapalı olduğundan Anadolu merkezini Karadeniz'e bağlaması itibariyle gelecekte büyük fayda sağlaması beklenen ve yaklaşık 345 km uzunluğunda olan Ankara-Çankırı-Kastamonu-İnebolu yolunun tamiri için istenmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 161.



11



Aralık



Talimgahtan neşet eden efendilere yüz ellişer lira itasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 76. [Cmh]



"Bu sene Mektebi Harbiye Zabitan Talimgahından zabit vekili olarak neşet eden 102 efendi müdafaa ve istikbali vatan için her türlü mahrumiyet ve meşaki göze alarak yalnız üzerlerinde bulunan elbiseleriyle koşup gelmiş vatanın güzide yavrularıdır. Bugünden itibaren vazifei vataniyelerini ifa için tayin kılındıkları kıtaata müttehi azimettirler." İlgili ödenek teçhizatlarını tamamlamaları ve eksiklerini gidermeleri için verilmiştir. Kanun teklifi Trabzon mebusu Hüsrev Bey tarafından verilmiştir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 162.



11



Aralık



Elaziz mebusu Tahsin Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 83. [Cmh]



Elaziz mebusu Tahsin Bey, Moskova sefareti muha- TBMM sebeciliğine atanmış, mebusluktan istifa etmiş sayıl- ZC, Cilt VI. mıştır.



11



Aralık



Muhtacini züraa karzan tohumluk ve çift hayvanatı itası hakkında nizamname kabul edildi, No: 410. [Cmh]



Harp, isyan, seylap ve diğer afetler nedeniyle bu yılki mahsulü hasar gören ve çift hayvanları telef olanlarla tohum ve çift hayvanına muhtaç olanlara verilmek üzere vilayet, liva veya kazada en büyük mülkiye memurunun başkanlığı altında mal, ziraat, baytar memurları ve belediye reisleriyle meclisi idare üyeleri arasından seçilenlerden oluşan bir komisyon kurulmasına karar verilmiştir. Nizamname, ilgili komisyonun çalışma usulünü düzenlemektedir.



11



Aralık



Tokat mebusu Rıfat Bey, bir kanun teklifi verdi. [Cmh]



Teklif, boş arazinin toprağı olmayan köylülere veril- TBMM ZC, Cilt mesini öngörmektedir.



Konya Sanayi Mektebi'ne yerleştirilen öğrencilerin masrafları hakkında layiha hazırlandı. [Cmh]



Tasarı, Konya Sanayi Mektebi'ne yerleştirilen Bursa BCA: Sanayi Mektebi talebelerinden 53 kişinin yiyecek ve 30.18.1.1/ 2.22.14/ giyecek masrafları hakkındadır.



Muhtaç çiftçilere ödünç tohumluk ve çift hayvanı verilmesi hakkında nizamname hazırlandı. [Cmh]



28 Aralık 1920 tarihli belge tabii afetten zarar gören BCA: Kelkit halkıyla, Gümüşhane halkına tohumluk yar- 30..18.1.1/ 2.22..6/ dımı yapılması hakkındadır.



11



11



438



Aralık



Aralık



Yönetim Zamandizini



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 163.



VI.



187-1



216-1; BCA: 30..18.1.1/ 2.22..7/ 216-2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Aralık



Siyasi işler için doğuya gönderilenlerin harcırahlarına ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



İktisat Vekili Yusuf Kemal ile Maarif Vekili Dr. Rıza BCA: Nur ve katiplerin harcırahlarının Hariciye Vekaleti 30..18.1.1/ 2.22..5. Bütçesi'nden verilmesi kararlaştırılmıştır.



11



Aralık



Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi bir kanun teklifi verdi.



Teklif, öğretmen ve doktorların mecburi hizmetleri BCA: 30..10.0.0 hakkındadır. /5.28..11/ 610.



12



Aralık



Sivas'ta ilan edilmiş olan idarei örfiyenin refi hakkında kararname kabul edildi, No: 427. [Cmh]



"Sivas'ta evvelce ilan edilmiş olan idarei örfiyenin devamına lüzum kalmadığı vilayetten işar kılındığı ve işarı vaki muvafık ve musip bulunduğu Dahiliye Vekaleti'nce bildirilmiştir."



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 165.



12



Aralık



Beyazıt livasını seyrüsefer talimatnamesinin on ikinci maddesi hükmünden isitisnası hakkında kararname, No: 429. [Cmh]



Zaruri ihtiyaçlarını 8 saatlik uzaklıkta bulunan Makö ve çevresinden sağlayan ve bu nedenle her gün bir çok İran tebası ve mülteciler gelmesindenden dolayı seyrüsefer talimatnamesinin onikinci maddesinin Beyazıt livasınca uygulanmasına (zaman kaybı, şehrin yönetiminin ve iaşenin zarar görmesi gerekçesiyle) imkan olmadığı bildirilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 166.



12



Aralık



Küçük sıhhiye memurlarının kurayı devir ve teftişlerine mahsuben verilecek avans hakkında kararname kabul edildi, No: 433. [Cmh]



Bu konu için 7500 lira tahsis edilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 167.



12



Aralık



İhraç olunacak tütünlerden alınacak ihracat resmi hakkında kararname kabul edildi, No: 435. [Cmh]



İhraç edilecek tütünlerin kilosunun kıymeti kırk ku- Düstur, ruşa kadar olan adi cinslerinden yüz para ihracat Tertip 3, Cilt 1, resmi alınacaktır. s. 168.



12



Aralık



Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti ile Umum Jandarma Kumandanlığı'nın birleştirilmesi hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Aynı tarihli bir başka tasarı şudur: Emniyet Müdüriyet-i Umumiyesi ile Jandarma Umum Kumandanlığı bütçelerine ek ödenek verilmesi hakkında kanun layihası.



BCA: 30..18.1.1 /2.22..17/ 87-1; 30..18.1.1 /2.24..5/ 76-1.



12



Aralık



Daha önceden memurluktan azledilmiş olanlara ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Daha önceden memurluktan azledilmiş olup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin idaresindeki yerlerde bulunanlara azil maaşı verilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /2.23..20/ 19-507.



12



Aralık



Posta Telgraf memurlarının aylıklarının yükseltilebilmesi için 15 956 liranın Genel Bütçe'ye zam ve ilavesine dair layiha Meclis'e sevkedildi. [Cmh]



Ankara-Sivas hattı giderleri için 20 000 liranın Nafia Bütçesi'nin 263. faslının 9. Ankara-Sivas hattı giderleri maddesine zam ve ilavesine dair tasarı da Meclis'e sevkedilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /2.24..6/ 143-2; 30..18.1.1 /2.22..20/ 143-2.



12



Aralık



Kaçak içki üretenler hakkında yapılacak muameleler belirlendi. [Cmh]



BCA: 30.10/ 182.254.1/ 2111



1920 Yılı



439



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Aralık



Halı ihracat vergisinin Kayseri halıcılığına menfi tesiri ve bu verginin indirilmesi teklif edildi. [Cmh]



12



Aralık



İdare Meclislerine ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..10/ 160.125..4 /1724.



Her mahallin en büyük orman memurunun bulundu- BCA: ğu yerin İdare Meclisine doğal üye olması kararlaştı- 30..18.1.1 /2.23..16/ rılmıştır. 214-2



12



Aralık



Varangel Ordusu'ndan Karadeniz sahiline çıkacaklar hakkında karar alındı. [Cmh]



Bunların Fransız gönüllü kıtalarına bağlı sayılarak BCA: 30..18.1.1 harp esiri kabul edilmeleri kararlaştırılmıştır. /2.23..17/ 862



12



Aralık



Temyiz Heyeti'ne seçilme şartları hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Aynı tarihli iki kanun tasarısı daha bulunmaktadır: Değiştirilmiş Usul-ü Muhasebe-i Umumiye Kanun-u Muvakkatı'nın 63. maddesinde değişiklik yapılması hakkında kanun layihası; Askeri İstifa ve Tekaüt Kanunu'nun 12. maddesinin değiştirilmesine dair kanun layihası.



BCA: 30..18.1.1 /2.23..19/ 26-11.



12



Aralık



Şarki Halk Propaganda ve Yazışmalar, "Azerbeycan Milli Arşivindeki Türk TaHareket Birliği ile Türkiye rihi ile İlgili Belge" fonunda bulunmaktadır. Komünist Partisi arasındaki yazışmalar.



BCA: 930..1.0.0 /1.13..1/ 7-148.



12



Aralık



İstanbul'a iltica eden muhacirlere nakdi ve ayni yardımda bulunanlara ilişkin karar alındı. [Osm]



12



Aralık



İran ve Azerbaycan Türkle- Bunların Van ili çevresinde iskan edilmeleri kararlaşrinden olup Türkiye'ye mu- tırılmıştır. hacir olarak gelen ailelerin vatandaşlığa kabulüne karar verildi. [Cmh]



12



Aralık



Yenişehir Mal Müdürü Sami'ye bir maaş oranında ikramiye verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



İkramiye, Sami'nin Maliye'ye ait 889 lirayı düşman BCA: işgalinde kalan bölgede muhafaza etmesinden dolayı 30..18.1.1/ 2.22..18/ verilmiştir.



Son olaylardan dolayı İstanbul'a iltica eden muhacir- BCA: lere nakdi ve ayni yardımda bulunan kimselere takdir 272..0.0.12 ve teşekkürün matbuatla yayınlanmasına karar veril- /38.29..13. miştir. BCA: 30..18.1.1/ 2.24..3/ 97-3.



232-1.



12



Aralık



Konya'daki Şeyh Sunusi'nin ihtiyaçları için gerekli ödemenin yapılmasına karar verildi. [Cmh]



Gerekli paranın Maliye Bütçesi'nin düşünülmeyen giderler faslından ödenmesi kararlaştırılmıştır. Aynı tarihli bir başka karar Tevfik Abüd ile Adana İran Şehbenderi Asaf Han için sarfedilecek giderin Maliye Vekaleti'nin düşünülmeyen giderler tertibinden ödenmesine ilişkindir.



BCA: 30..18.1.1/ 2.22..16; 30..18.1.1/ 2.22..15.



12



Aralık



Denizli halkının emlak ve müsakkafat vergilerinin teciline karar verildi. [Cmh]



Denizli kasaba ve sancak merkezine bağlı köyler ile Sarayköy kasabası ahalisinin 1337 senesi Şubat sonuna kadar olan emlak ve müsakkafat vergileri tecil edilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /2.23..14/ 125-1



12



Aralık



Maraş Müftüsü Hacı Mehmed'in istihdamının devamına karar verildi. [Cmh]



Haci Mehmed'in yaş haddini doldurmasına rağmen BCA: 30..18.1.1 görev yapabilecek durumda olduğu belirtilmiştir.



440



Yönetim Zamandizini



/2.22..13/ 16-2.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Aralık



Ziraat Bankası İdare-i Merkeziyesi'yle Maliye Vekaleti arasındaki istikraza ait mukavelename. [Cmh]



12



Aralık



Ankara'daki Bolşevik Rus heyeti bir telgraf gönderdi.



Heyet telgrafta soğuk muamele gördüklerini belirt- BCA: 30..10.0.0 mektedir.



Kurtarılmış Doğu Anadolu vilayetlerine ilişkin düzenleme yapıldı. [Cmh]



Bu vilayetlerde özel idareye ait işlerin maliye me- BCA: 30..10.0.0 murlarınca yapılmasına karar verilmiştir.



12



Aralık



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..18.1.1 /2.23..15/ 254-3.



/131.936..1 /1141



/66.442..3/ 743.



12



Aralık



Oltu ve Kars adıyla iki müstakil livanın kurulması hakkında kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Tasarı, merkezi Oltu olmak üzere 5 ilçeden ibaret Oltu ve merkezi Kars olmak üzere 4 ilçeden meydana gelen Kars adıyla iki müstakil liva kurulması hakkındadır.



BCA: 30..18.1.1 /2.23..3/ 73-23.



12



Aralık



Beş bölgede kurulacak Tef- Söz konusu giderler için Genel Bütçe'ye zam ve ilave tiş Heyeti personelinin ay- yapılmasının Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne arzına lık ve diğer giderleri konu- karar verilmiştir. sunun BMM'ye arzına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /2.23..8/ 25-8.



12



Aralık



Erzurum Hastanesi'nin bir yıllık gideri hususunun BMM'ye arzına karar verildi. [Cmh]



Erzurum Hastanesi'nin bir yıllık tahmini gideri bulunan 35 130 liranın Genel Bütçe'nin 185. faslının 6. taşra sağlık kuruluşlarına yardım maddesine eklenmesi hususunun BMM'ye arzına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1 /2.23..13/ 199-1.



12



Aralık



Çerkez Ethem-Hükümet çekişmesi devam ediyor.



Mustafa Kemal Paşa, Ethem'in İsmet Bey'den şikayet TİH; KSG eden 9 Aralık telgrafına yumuşak bir cevap vererek onu yatıştırmaya çalışmıştır. Çerkez Ethem, Yörük Ali'ye gönderdiği telgrafta Ankara Hükümeti'ni birkaç ihtiraslı kişinin aleti olmakla suçlamış, bu hükümete karşı birbirlerine sarılmaları gerektiğini bildirmiştir. Bir grup milletvekili, Mustafa Kemal Paşa’yı evinde ziyaret ederek Ethem'le anlaşmazlığın sebepleri konusunda bilgi almıştır. Mebuslar, Kuvayı Seyyare'nin kaldırılmamasını, kaldırılacaksa Meclis'ten karar alınmasını istediler. Mustafa Kemal Paşa, Kuvayı Seyyare komutanının emirlere uymasından başka bir çözüm kabul edilemeyeceğini bildirdi.



12



Aralık



İstanbul Hükümeti, Londra Büyükelçiliği'ne Maarif Nazırı Mustafa Reşit Paşa'yı atadı. [Osm]



TV, 4033.



13



Aralık



Bakü Sefareti Başkatipliği'ne tayin olunan üç kişinin aylık ve yollukları hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



Aylık ve yollukların Maliye Vekaleti Bütçesi'nin dü- BCA: şünülmeyen giderler tertibinden ödenmesi kararlaştı- 30..18.1.1/ 2.24..20/ rılmıştır.



Haklarındaki takibat veya mücazat tecil edilmiş olanların affına dair kararname yayımlandı. [Osm]



Haklarındaki takibat veya mücazat tahtı silaha alın- Düstur Tertip 2, maları sebebiyle tecil edilmiştir.



13



Aralık



109-8



Cilt 12, s.353.



1920 Yılı



441



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Aralık



Kanunlara numara vazı hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 81. [Cmh]



Bolu mebusu Tunalı Hilmi Beyin BMM'ce neşredil- TBMM miş ve edilecek olan kanunlara numara verilmesine ZC, Cilt VI; dair takriri kabul edilmiştir.



Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 169.



14



Aralık



Maarif Vekaleti'nce ilan edilen milli marş müsabakası neticesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı, No: 82. [Cmh]



Bolu mebusu Tunalı Hilmi Beyin Maarif Vekaleti'n- TBMM ce ilan edilen milli marş yarışması sonucunun ZC, Cilt BMM'ce teşkil edilecek bir komisyon tarafından in- VI. celenmesine ilişkin takriri kabul edilmiştir.



14



Aralık



İtilaf devletleri tarafından Karadeniz'e vazedilen abluka haberi üzerine tahaddüs eden ihtikar hakkında soru önergesi verildi. [Cmh]



Yozgat mebusu Feyyaz Ali Bey tarafından verilen TBMM önerge, Dahiliye Vekaleti'ne gönderilmiştir: "Yeni ZC, Cilt Dünya gazetesinde Varangel'in hezimeti ahiresi üze- VI rine Karadeniz sevahiline Düveli Mutelife tarafından abluka vaz ve ilan olunduğu yazılıyordu. Abluka hakikaten vaki midir? ... İki gün evvel 140 kuruşa olan kesme şeker bugün toptan 185 kuruşa tereffü ettiği gibi her türlü eşya kıymetinde mühim bir tereffü hissedilmektedir. ...bu babda Hükümetçe ne gibi tedabire tevessül edilecektir?"



14



Aralık



Antalya'da liman inşasına dair önerge verildi. [Cmh]



Antalya mebusu Halil İbrahim bey tarafından verilen TBMM ZC, Cilt önerge, Heyeti Vekile'ye sevk edilmiştir. VI



14



Aralık



Orhaneli kasabasının muvakkaten Bursa vilayeti merkezi ittihaz olunmasına dair takrir verildi. [Cmh]



Bursa mebusu Operatör Emin Bey tarafından verilen TBMM önerge, Dahiliye Vekaleti'ne sevkedilmiştir: "Bursa ZC, Cilt merkezine merbut Orhaneli kazası vaziyeti coğrafya- VI sı itibariyle düşman işgalinden masun ve metruk bir halde kalmış idi.. Bursa vilayeti umuru idariyesinin yakından takibi için..." Emin Bey aynı tarihte Orhaneli'nin müstakil liva haline ifrağına dair de kanun teklifi vermiştir. Bu teklif de Layiha Encümeni'ne gönderilmiştir.



14



Aralık



Sivas'taki Cizvit Mektebi'nin tamiratına ilişkin düzenleme yapıldı. [Osm]



Sivas'taki Cizvit Mektebi'nin öksüz yurdu olarak kul- BCA: lanıldığı ve muhacirlerin burada barındıkları belirtil- 272..0.0.11 mektedir. Bu nedenle tamiratının da aşair ve muhaci- /15.59..4. rin bütçesinden teminine karar verilmiştir.



15



Aralık



Ziraat Bankası Kanunu'nun 2. maddesine bir fıkra eklenmesine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.24..9/ 254-4



15



Aralık



Lazistan sancağında örfi idare ilan edilmesine gerek kalmadığı bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.24..8/ 53-6.



15



Aralık



Küre bucağının Bozarmut köyünden Halid'in kişi hukuku baki kalmak üzere diğer suçlarının affına karar verildi. [Cmh]



442



Yönetim Zamandizini



Halid, şakilik yaptıktan sonra hükümete sığınmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /2.24..7/ 91-4.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



15



Aralık



Ertuğrul (Bilecik) Sancağı dahilinde mevcut emval-i metrukenin çok az ve yetersiz olduğu bildirildi. [Osm]



15



Aralık



Anadolu Demiryolları Müdüriyeti hakkında düzenleme yapıldı. [Cmh]



15



Aralık



Gayri müslimlerin de askere alınmalarına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /2.24..10/ 56-5.



15



Aralık



Bolu'dan Safranbolu'ya sıç- Affın nedeni hükümete sığınmış olmalarıdır. rayan olaylara adı karışanların cezalarının affedilmesinin TBMM'ye arzına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /2.24..12.



16



Aralık



Harb halinde hükümetin icraatına karşı gelenlerin Birinci Divanı Harbi Örfi'ye gönderilmesine karar verildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.12 /38.29..14.



16



Aralık



Adliye Vekili Celaleddin Arif Beyin dönüşüne kadar Zekai Bey vekil seçilmiştir. [Cmh]



Adliye Vekili Celaleddin Arif Beyin izinli sayılması- TBMM nı talep eden telgrafı 25 Kasım günü BMM'de görü- ZC, Cilt şülmüştür: "Ankara'ya bugün Gümrü'den hareket VI. ediyorum. Varışıma kadar izinli sayılmam rica olunur." Celaleddin Arif Beyin daha önce aldığı iki ay izine ek olarak, iki ay süreyle daha izinli sayılması uygun görülmüştür. Zekai Bey 20 Aralık günü vekillikten istifa etmiştir: "Celalettin Arif Bey birkaç gün içinde görevi başına geleceğine ve kendileri adına vekalet işlerini yürüten Hariciye Vekili Muhtar Beyefendi de daha üç beş gün için bu görevi ilaveten yürüteceklerini beyan buyurduklarından..."



16



Aralık



Maarif Vekili Dr. Rıza Nur yerine Hamdullah Suphi seçildi. [Cmh]



BMM Riyaseti, Dr. Rıza Nur Bey uzun süre Ankara'- TBMM dan ayrı kaldığı için yerine bir başkasının seçilmesini ZC, Cilt VI. istemiştir.



17



Aralık



Sovyet yardımının üçüncü partisi olarak bir buçuk altın ruble Trabzon'a getirildi.



8 Eylül'de 6 sandık Doğu Cephesi'ne ulaşmış, 9 Ey- TİH; KSG lül'de de 1 milyon altın ruble Trabzon'dan Erzurum'a gönderilmişti.



18



Aralık



Kanun layihaları hakkında tamim yayımlandı. [Cmh]



Tamim, layiha suretlerinin değil asıllarının Meclis'e BCA: 30..10.0.0 gönderilmesi gerektiği hakkındadır.



Konya'da Akşehir, Seydişehir ve Karaman'ın müstakil liva şeklinde idaresine ve dört kaza teşkiline dair layiha görüşüldü. [Cmh]



Dahiliye Vekili Refet Beyin bölgeye yaptığı incele- TBMM me gezisinden sonra hazırlanan tasarının gerekçesi ZC, Cilt "idarede kolaylık sağlamak" olarak açıklanmıştır: VI. "Konya vilayetinin mülhak livaları müstakil olarak yönetilmekte olmakla birlikte, merkez sancağı gerek yüzölçümü ve gerek nüfus itibariyle bazi vilayetler-



18



Aralık



Açıklamalar



Kaynak BCA: 272..0.0.10 /2.11..14.



Anadolu Demiryolları Müdüriyeti'nin Müdafaa-i Milliye'den alacağı paradan 120 000 liranın avans olarak verilmesi ve bu parayla alınacak eşya ile ilgili bir komisyon kurulması kararlaştırılmıştır.



BCA: 30..18.1.1 /2.24..16/ 157-6.



/14.82..1/ 131



1920 Yılı



443



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



den daha büyük olup, son olaylarda da görüldüğü gibi bu büyüklükteki bir vilayetin teşkilatının devam etmesi mümkün değildir." Tasarı, fazla masrafa yol açacağı, yeni sancakların nüfus ve yüzölçümü itibariyle yeterli olmadıkları, bunların özel idare geliri bulamayacakları, yerinden fikir ve görüş alınmadığı gibi itirazlara hedef olmuştur. 11 Aralık'ta görüşmelerine başlanan Konya mülki teşkilatı hakkındaki oylamaya 114 aza katılmış; 55 redde karşı 59 oy ile kanun kabul edilmiştir. Aynı zamanda dört kaza kurulmasını öngören bu tasarı, TBMM’de iki kez görüşülmüştür. 114 kişinin katıldığı ilk oylamada 55 redde karşı 59 oyla kanun kabul edilmiş, ancak itirazlar üzerine ikinci kez oylamaya gitme kararı alınmıştır. Yaklaşık üç hafta sonra yapılan ikinci oylamada 73 red, 49 kabul ve 7 çekimser oyla kanun reddedilmiştir. 20



Aralık



Ermenilerle yapılan müza- Dahiliye Vekili Ahmet Muhtar Bey, Ermenilerle ya- GCZ, Cilt I. kerat gizli celsede görüşüldü. pılan sulh görüşmeleri hakkında bilgi vermiştir.



20



Aralık



Askeri Polis (AP) teşkilatı kuruldu. [Cmh]



20



Aralık



Üsküdar-Kadıköy Su Şirketi'nin istediği mukavele suretlerinin mevcut olmadığı için gönderilmeyeceği bildirildi. [Osm]



BCA: 230.0/ 65.22.434 Su136



20



Aralık



Müdafaa-i Milliye Vekaleti Müsteşarlık makamı için maaş tesbiti yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /2.25..1/ 39-6



20



Aralık



Avans sarfı için Maliye Vekaleti'ne izin verilmesi kararlaştırıldı. [Cmh]



İzin, 1336 yılı Ocak ayından Şubat sonuna kadar ge- BCA: nel hizmetlerin yerine getirilebilmesinde 1.813.400 30..18.1.1/ 2.25..2. liranın avans olarak sarfı içindir.



20



Aralık



Erkan-ı Ümera, Zabitan ve Efrad-ı Askeriye Muhassasatına dair Kanun'a ek kanun layihası hazırlandı. [Cmh]



Kanun, 19 Temmuz 1330 tarihlidir.



21



Aralık



İstiklali Osmani gününün tebriklerine dair Kazım Karabekir Paşa bir telgraf gönderdi.



"İstiklali Osmaninin 640 ıncı senei devriyesine rast- TBMM layan 19 Kasım 1920 günü bilcümle memurini mül- ZC, Cilt kiye ve askeriyenin huzuruyla parlak bir surette tesit VI. olunmuş vatan ve milletimizin reha ve itilasına dualar edilmiştir."



444



Yönetim Zamandizini



(Hamit Pehlivanlı kuruluş tarihini 18 Temmuz 1920 TİH; KSG; olarak vermektedir.) Garp Cephesi Komutanlığı'na THA bağlı olarak bizzat Fevzi Paşa'nın emriyle merkezi Eskişehir olmak üzere kurulan teşkilatın başına Binbaşı İsmail Hakkı Bey getirilmiştir. Teşkilatın görevi, ordu gerisindeki bölgelerde casusluk ve bozguncu propogandalara karşı koymak, Yunan gizli teşkilatını bulmak, karşı casusluk işlerini yürütmek ve sabotajlara engel olmaktır. Ne varki AP, iyi çalışmadığı, gizliliğe riayet etmediği, görevlerinde ciddiyetsiz davrandığı gerekçesiyle 19 Mart 1921'de tümüyle lağvedilmiştir. Yerine "Tetkik Heyeti Amirlikleri" kurulacaktır.



BCA: 30..18.1.1 /2.25..3/ 39-7.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Aralık



Yunanlılar, Eskişehir üzerine bir keşif saldırısı yapmaya karar verdiler.



Saldırı 6 Ocak 1921'de başlayacaktır.



AK



22



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Hükümet Konağı'nda Kuvvei Seyyare konusunu görüşmek üzere bir kurul topladı. [Cmh]



Toplantıya, milletvekili ve bakanlardan oluşan onbeş Nutuk kişi çağrıldı. Kuvvei Seyyare komutanı Ethem ve kardeşleri cephede bulunan komutanları beğenmiyorlar, onların buyruklarına uymuyorlardı. Vekaletleri ve hükümeti de tanımıyorlardı. Mustafa Kemal Paşa, Ethem Bey'in kardeşi Reşit Bey'e ülke alınyazısının, kişilere bağlı kuvvetlere değil, ancak Büyük Millet Meclisi'nin yasalarına bağlı düzenli birliklere bırakılması gerektiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Kuvvei Seyyare'nin, belli bir kadro içinde verilen buyruklara tam uyma ve söz dinleme koşulu ile yararlı olabileceğini de belirtmiştir.



23



Aralık



Zonguldak memurini maaşatına zamamim icrasına dair kanun kabul edildi, Kanun No: 77. [Cmh]



Zonguldak livası merkezi memurları ile maden memurlarına pahalılığın devamı süresince maaşlarının bir katı zam verilmesine karar verilmiştir. Maliye Vekili Ferid Beyin açıklaması şöyledir: "Bu, oradaki memurlarımızın yalnız refahı, yalnız bir dereceye kadar maişetini değil, aynı zamanda hüsnü istikametle ifayı hizmet edebilmelerini temin etmek için Heyeti Celilenizden istirham ettiğimiz zaruri bir masraftır. Çünkü yalnız Zonguldak içerisindeki memurlara münhasırdır. Merkez livaya ait olmak üzeredir." Gümüşhane mebusu Hasan Fehmi beyin açıklaması ise şöyledir: "... Zonguldağın vaziyeti hususiyesi başka hiçbir livaya benzemiyor. Çünkü orada Fransız müesseseleri vardır. Diğer ecnebi müesseseleri vardır. Bir işçinin gecelediği yer için ayda 20-25 lira vermek zarureti vardır. Çünkü orada vücuda gelen müesseselerin bir kısmını harbi umumi harab etmiştir. Mekan yoktur. Hayat son derece pahalıdır. Zonguldak'ta kayıtlı nüfus 3 bin dolaylarındayken, maden ocakları nedeniyle 18 bin-20 bin işçi dışardan gelmiştir. Hayatı zorlaştıran bir yoğunluk vardır."



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 169.



23



Aralık



Ilısu, Devecidağı ve Artıkova kazaları teşkiline dair kanun kabul edildi, Kanun No: 78. [Cmh]



Amasya, Tokat, Çorum ve Yozgat sancakları dahilindeki kazalardan bazıları çok büyük olmaları nedeniyle bunların bir merkezden yönetimi konusunda öteden beri zorluk çekilmekte olduğu belirtilmiştir. Son zamanlarda bölgede yaşanan karışıklıkların derhal bastırılamamış olması da bölgede güvenlik teşkilatının eksikliğini göstermektedir. Bu nedenle bölgedeki kazalardan birinin kaldırılmasıyla, buna karşılık yeniden üç kaza kurulması gerekli görülmüştür. BMM görüşmelerinde, Amasya, Tokat ve Çorum bölgesinde yaşanan olaylar sonrasında burada incelemelerde bulunan Dahiliye Vekili’nin güvenliği sağlamak üzere söz konusu kazaların kurulmasını gerekli gördüğü belirtilmektedir.



TBMM ZC, Cilt VI; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 170.



23



Aralık



Ticaret vergisi kanunu layihası geri çekildi. [Cmh]



Tasarı gerekçesinde Osmanlı Hükümeti vergi sisteminin ıslaha muhtaç olduğu, bununla birlikte vergi sisteminin en eksik yönünün gelir vergisi olduğu belirtilmektedir. Üretici kesimler ağır bir şekilde vergilendirilmişken, ticaretle uğraşanların vergi mükellefiyetinden neredeyse tümüyle ayrı tutulduğuna dikkat



TBMM ZC, Cilt VI, s. 310-328; 513-514.



1920 Yılı



445



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



çekilmiştir. Tasarıya göre bütün tüccarlar, satışlarının toplam miktarı gayri safi üzerinden yüzde bir vergi ödemekle mükellef olacaklardır. Maliye Vekili Ferid Bey: "… Bugüne kadar varidatı devleti tezyid için muhtelif vergilere zamaim icra ettiğimiz zamanlarda daima Heyeti Alinizden şu temenniye maruz kalıyordum. Daima köylüye, daima ahaliye, daima fukaraya, işte efendiler bugün fukaraya değil doğrudan doğruya zenginlere bir vergi getiriyorum... Fakat Heyeti Aliyenize şunu arzetmek isterim ki, bütçemizin açığı 16 milyon liradır. Siz, bu kanunu kabul etmezseniz, şüphesiz encümeniniz bu kanunun geliri yerine diğer gelirleri ikame ederek Heyeti Aliyenize arzetmek mecburiyetindedir." Cebelibereket mebusu İhsan Bey: "Vatanın tüccarlarından alınmayıp da kimden alınacak? Tüccarlar parayı biriktirsinler, sonra ne yapacağız?" Maliye Vekili Ferid Bey, tasarının 2. maddesinin kabul edilmemesi üzerine kanunu geri çekmiştir. 23



Aralık



Kuvvei Seyyare'ye hükümetin son ve kesin isteklerini bildirmek üzere görevlendirilen bir kurul, Kütahya'ya doğru yola çıktı.



Yapılan görüşmelerden sonuç alınamayınca, Mustafa Nutuk Kemal Paşa kurulu geri çağırmıştır. Kütahya'daki kurul (Celal, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali beyler), BMM'de durumu açıklarlarsa, kendilerine daha yararlı olabileceklerine Ethem ve kardeşlerini inandırarak ellerinden kurtulabilmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa, cephe komutanlarına, başkaldıran Ethem ve kardeşlerine karşı savaşa girişmelerini emretmiştir.



24



Aralık



Cami Bey, 1200 gazeteye telgraf haberi veren United Telgraph'ın Mustafa Kemal Paşa’ya yönelttiği TürkYunan, Türk-ABD, TürkErmeni ilişkileri ve izlenmek istenen siyaset konularında 11 sorusunu Ankara'ya aktardı.



Mustafa Kemal Paşa, yanıtında, Sevr Anlaşması'nı tanımadıklarını, İzmir ve Doğu Trakya'nın Türk yurdu olduğunu, Batı Trakya'da ise halkoylamasını kabul edeceklerini, Yunanistan'la doğrudan görüşme masasına oturabileceklerini, bunun için ABD'nin arabuluculuğunu kabul edebileceklerini, Ermeni kırımı ile ilgili son haberlerin yalan olduğunui Amerikan kaynaklarından yararlanmak istediklerini... belirtecektir.



HM, 17 Ocak 1921; KSG



25



Aralık



Matbuat Müdüriyeti Umumiyesinin Hariciye Vekaleti'ne rabtına dair (doğrudan doğruya Dahiliye Vekaleti ile temas ve muhabere etmek şartiyle) kanun kabul edildi, Kanun No: 79. [Cmh]



Dahiliye Vekili Adnan Beyin açıklaması şöyledir: "Efendim, Matbuat Müdüriyetine bir merci tayini meselesi mevzu bahis olmuş ve zannederim kanun teklifi şeklinde Dahiliye Vekaleti'ne rabtı tasavvur edilmiş. Bugün malumu aliniz matbuat daha ziyade hariçle temas edip, havadis almak ile, istihbarat ile meşguldür. Onun için düşündük ki Matbuat Müdüriyetinin Hariciyeye rabtı daha muvafık olacak... Yalnız bir cihet var efendim. Matbuatın bir de matbuatı dahiliye ciheti vardır ki, memlekette gazetelere nezaret (gözetim) meselesi. Bunu tabi Hariciye Vekaleti yapamaz. Onun için bu nokta nazardan Matbuat Müdüriyeti Umumiyesinin Dahiliye Vekaletiyle doğrudan doğruya temas etmesi şartını, kaydını ilave ediyoruz ki, İstanbul'da da aynen böyle yapılmıştır."



TBMM ZC, Cilt VII; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 171.



25



Aralık



Urfa mutasarrıfı sabıkı Nusret Bey ailesine maaş tahsisine dair kanun kabul edildi, Kanun No: 80. [Cmh]



Tehcirden dolayı İstanbul'da Beyazıt meydanında asılarak idam edilen Urfa eski mutasarrıfı merhum Nusret Beyin eşine ve üç çocuğuna vatana hizmet tertibinden 1000 kuruş maaş tahsis olunmuştur.



TBMM ZC, Cilt VII; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 172.



446



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Aralık



Nafıa Vekili İsmail Fazıl Paşa'ya istizah takriri verildi. [Cmh]



Soru önergesi Karahisarısahip mebusu Mehmet Şük- TBMM rü Bey tarafından verilmiştir. Önergede Anadolu de- ZC, Cilt miryollarının yedek eşyasının alımı için İtalya'ya iki VII. uzmanın yanı sıra iki mebus gönderilmesine itiraz edilmektedir. Mehmet Şükrü Bey, mebus yerine orada bulunan birtakım mümessillerin görevlendirilmesinin daha idareli olacağını belirtmiştir. Nafıa Vekili, satın alma işini emniyetli bir şekilde yürütme gerekçesiyle bu yönde bir karar verildiğini söylemiştir.



25



Aralık



Nafıa Vekili İsmail Fazıl Paşa'ya ademi itimat reyi (güvensizlik oyu) verildi. [Cmh]



İsmail Fazıl Paşa için yapılan güven oylamasında 28 kişi güven, 69 kişi güvensizlik oyu vermiştir. Meclis, demiryolu malzemesi satın almak için İtalya'ya gönderilen mebuslar hakkında Bakan'ın yaptığı açıklamayı yeterli görmemiştir.



TBMM ZC, Cilt VII, s. 11-17.



25



Aralık



Heyeti Vekile, gelişigüzel er toplanmasını yasakladı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, bir genelge ile bu durumu açıkladı, aksine hareket edenlerin asayişi bozmak ve BMM'nin kararlarına aykırı hareket etmekle suçlanacağını belirtti.



HM, 30 Aralık 1920; KSG



25



Aralık



Antep Kuvayı Milliye Komutanı Özdemir Bey, 9. Fırka ve 2. Kolordu Komutanlıklarına güvercinle mektup gönderdi. [Cmh]



Mektupta "6 gündür dışardan hiçbir haber alamıyo- KSG ruz. Aç kalan ve bağıran binlerce kişinin feryadı beni intihara sevkedecek derecededir. Bir fedai müfrezesiyle düşman çemberini yarıp yakında bir yerde hazırlayacağınız yiyeceği alabiliriz" dedi.



25



Aralık



İstanbul Hükümeti, İtalya Hükümeti nezdine özel delege olarak Osman Nizami Paşa'yı atadı. [Osm]



Kararnamede, barış anlaşması yürürlüğe girince un- TV, 4043. vanın büyükelçiliğe çevrileceği de belirtilmiştir.



25



Aralık



İstanbul Hükümeti, 2 Aralık 1919 tarihli gümrük kararnamesini yürürlükten kaldırdı. [osm]



Kararname, dışardan getirilecek her çeşit maden kö- TV, 4044. müründen gümrük alınmayacağına ilişkindir.



26



Aralık



Memurlar arasında ne kadar tayin ve nakil yapıldığı ile ne kadar yolluk verildiğine dair takrir verildi. [Cmh]



Önerge, Tokat mebusu Mustafa Bey tarafından verilmiştir: "Devairden şimdiye kadar kaç memur değiştirilmiş ve ne kadar harcırah verilmiş olduğunu mübeyyin müfredatlı cetvelin Meclisi Ali'nize verilmesinin Heyeti Vekileye havalesini teklif eylerim." Önerge Heyeti Vekile'ye havale edilmiştir.



26



Aralık



İstanbul'dan gelecek zabiKonya mebusu Vehbi Efendi ve arkadaşları tarafın- TBMM tan ve memurinin badema dan verilen önerge Layiha Encümeni'ne gönderilmiş- ZC, Cilt VII. Anadolu'ya kabul edilmetir. mesi hakkında kanun teklifi verildi. [Cmh]



26



Aralık



İdare-i Hususiye-i Vilayat Kanunu Layihası hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1 /2.25..5/ 72-1



26



Aralık



Kars ve havalisinde Şark Cephesi Kumandanlığı'nca yapılmasına lüzum görülen mülki teşkilat bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 66.439..9/ 739



1920 Yılı



TBMM ZC, Cilt VII; BCA: 30..10.0.0 /5.28..12/ 611.



447



G.



Ay



Olay/Mevzuat



26



Aralık



Özel idarelere yapılacak BAK yardım hakkında sunulan kanun tasarısı Bakanlar Kurulu'ndan geri çevrildi. [Cmh]



26



Aralık



İdare-i Umumiyye-i Vilayat Kanun-ı Muvakkatı'nın 116. maddesinin değiştirilmesine karar verildi. [Cmh]



26



Aralık



İstanbul'da, İngilizlerin Gizli merkez, Ankara ve Anadolu ile bağlantı kurup, KSG kontrolü altındaki Büyük haberleşmeyi idare edecektir. Postane'nin altında, gizli bir telgraf merkezi açıldı. [Cmh]



26



Aralık



Fabrikalar Müdüriyeti Umumiyyesi'ne tahsis olunan maaş ve tahsisatı fevkalade hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



27



Aralık



Çete teşkil etmek isteyen bazı mebuslar hakkında Dahiliye Vekaleti tezkeresi gizli celsede görüşüldü.



Mebuslar, çete teşkilatının aleyhinde ve düzenli or- GCZ, dunun lehinde bulundular. Güneydeki çetelerin ordu Cilt I. gibi hareket etmesine ve emirlere uymasına karşılık, Batı'daki bazı çetelerin disiplinsiz harekette bulunmalarından şikayet edildi: "BMM azasından bazılarının çete teşkilatı yapmak üzere hüviyeti meçhul eşhasa vesika vermekte olduklarından bahsiyle asayişi ihlal edebilecek olan bu gibi harekata meydan verilmemesi hakkında Bala Kaymakamlığından vukubulan işar üzerine … çete teşkilatı için kimseye müsaade edilmemesi lüzumunun cevaben bildirildiği Ankara vilayetinden bildirilmiştir."



27



Aralık



I. Kuvvei Seyyare'nin görevleri ve bağlı olduğu kumandanlık Heyeti Vekile kararıyla belirlendi. [Cmh]



"Yurdun gerçek esenliği ve kurtuluşu için ordularda görüş birliğinin ve buyruklara yüzde yüz uyulmasının gerekliliğini herşeyden üstün sayan Bakanlar Kurulu, BMM üyelerinden Celal, Reşit, Eyüp Sabri, Vehbi ve Kılıç Ali beylerin Kütahya'dan gönderdikleri telyazısını ve bu konu ile ilgili olarak geçen olayları inceleyip görüştükten sonra aşağıdaki kararları almıştır: 1) Birinci Kuvvei Seyyare (Çerkez Ethem komutasındadır), bütün öteki ordu birlikleri gibi, kayıtsız koşulsuz BMM'nin yasaları ile hükümetin koyduğu kurallara ve verdiği buyruklara uymak ve boyun eğmek zorundadır ve askerlik sıkıdüzeniyle bağlıdır; 2) Birinci Kuvvei Seyyare Komutanlığı'nın askerlik görevleri ve konuları ile ilgili bütün öneri ve düşünceleri ancak buyruğu altında bulunduğu komutanlığa ve bu komutanlık aracılığı ile gereken makamlara bildirilecektir; 3) Yukarıdaki kararları Genelkurmay başkanlığı uygulayacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 27 Aralık'ta Batı ve Güney Cephesi Komutanlıklarına Ethem kuvvetlerini dağıtma harekatına başlamalarını emretmişti.



448



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..10.0.0/ 66.442..4/ 744



Madde 116 şöyledir: "Meclisi umumi azasına hazır BCA: bulundukları her yevmi ictima içün elli guruş 30..18.1.1 mahsusat ve şehri binbeş yüz guruş itibariyle harcırah /2.25..4. ita olunur."



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.358.



Nutuk; BCA: 30..18.1.1 /2.25..11/ 38-11; TİH



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Aralık



Amasya mebusu Ömer Lüt- Nafıa Vekili İsmail Fazıl Paşa, önceki gün güvensiz- TBMM ZC, Cilt fi Bey Nafıa Vekili seçildi. lik oylarıyla düşürülmüştü. VII. [Cmh]



27



Aralık



Nafıa Vekaleti'nin İktisat Vekaleti'ne rabtı hakkında kanun teklifi verildi. [Cmh]



Hakkari mebusu Mazhar Müfit Bey tarafından veri- TBMM ZC, Cilt len teklif Layiha Encümeni'ne gönderilmiştir. VII.



27



Aralık



İdare-i Kura ve Nevahi Ka- Layiha, 22 Eylül 1921'de BMM'ye sunulacaktır. Aynı nunu Layihası hazırlandı. tarihli ikinci tasarı şudur: İdare-i Kura ve Nevahi Ka[Cmh] nunu Tasarısı'nın tecrübe için birkaç livada tatbikine dair kanun tasarısı.



27



Aralık



Dahiliye Vekaleti üç takrire İzmit mebusu Halil İbrahim Efendi'nin İznik'te düş- TBMM cevap verdi. [Cmh] man tarafından yapılan tahribatın tesbit ve ahalinin ZC, Cilt iaşesini temin etmek için acele bir heyet izamına dair VII. takriri; Hakkari mebusu Mazhar Müfit Beyle rüfekasının Yenişehir'de düşman tarafından yıkılan kura ahalisinin yerleştirilip yerleştirilmediğine dair takriri; Bitlis mebusu Hüsnü beyle arkadaşlarının Bitlis muhacirlerinin iaşe ve iskanları hakkındaki temenni takriri.



28



Aralık



Denizli mebusu Necip Beyin müstafi addedilmesine dair Divanı Riyaset Kararı alındı. [Cmh]



28



Aralık



Denizli mebusu Mustafa Divanı Riyaset, Mustafa Nuri Efendi'nin istifa etmiş TBMM ZC, Cilt Nuri Efendi'nin mezuniye- sayıldığına dair karar vermiştir. VII. tine dair istidası ya da müstafi sayılması isteği görüşüldü. [Cmh]



28



Aralık



Muvazenei Maliye EncüReis Ferid Bey ile muharrir Fuad Bey memur olarak TBMM ZC, Cilt meni Reisi ile mazbata mu- Konya'ya gönderilmişlerdir. VII. harriri istifa ettiler. [Cmh]



29



Aralık



Kanunisani ve Şubat aylarına mahsus Avans Kanunu kabul edildi, Kanun No: 81. [Cmh]



"1336 senesi kanunusani iptidasından şubatı gayesine kadar hidematı umumiyenin ifasına mahsus olmak üzere ve senei mezkure muvazenei umumiyesinden mahsup edilmek üzere ve üçyüz bin lirası muhtacini zürraya ait olmak üzere on milyon üç yüz bin liranın avans olarak sarfına Maliye Vekaleti'ne mezuniyet verilmiştir." Tasarı da toplam 11.813.400 lira öngörülmüşken, Muvazenei Maliye Encümeni on milyona indirmiştir. Muhtaç çiftçiler için ayrılan 300 bin lira, "muhtacini zürraa tohumluk ve çift hayvanı itası hakkında Heyeti Vekile'nin 11.12.1920 tarihli toplantısında kabul edilen kanun tasarısı"na dayanmaktadır.



29



Aralık



İstiklal Mahkemelerinin lağvına dair kanun teklifi verildi. [Cmh]



Erzurum mebusu Hüseyin Avni Bey tarafından veri- TBMM ZC, Cilt len teklif Layiha Encümeni'ne gönderilmiştir.



BCA: 30.18.1.1/ 2.25.9; 30..18.1.1/ 2.25..10/ 72-2



Yunan işgali altında bulunan arazide birkaç aydan TBMM beri kalan Necip Bey, "şu halde uzun zamandan beri ZC, Cilt meclise gelemeyen ve düşman işgali altında BMM VII. azası sıfatıyla daha ziyade kalması caiz olmayan mumaileyhin müstafi addedilmesi Divanı Riyasetçe tahtı karara alınarak Heyeti Umumiye'nin tasvibine arzolunmuştur."



TBMM ZC, Cilt VII; Düstur, Tertip 3, Cilt 1, s. 173.



VII.



1920 Yılı



449



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Aralık



Ağnam resmi hakkında kanun layihası verildi. [Cmh]



Heyeti Vekile tarafından hazırlanan kanun teklifi TBMM Kavanini Maliye ve Muvazenei Maliye encümenleri- ZC, Cilt VII. ne havale edilmiştir.



29



Aralık



Usul-ü Muhasebe-i UmuTasarı, Kavanini Maliye ve Muvazenei Maliye en- TBMM ZC, Cilt miye Kanunu'nun 24. mad- cümenlerine havale edilmiştir. VII. desinde değişiklik yapılması hakkında kanun layihası verildi. [Cmh]



29



Aralık



Meclisi umumi ve encüme- Tasarı, Kavanini Maliye, Muvazenei Maliye ve Dahi- TBMM ZC, Cilt ni daimi azasına verilecek liye encümenlerine havale edilmiştir. VII. tahsisatın tezyidine ait kanun layihası verildi. [Cmh]



29



Aralık



Ordu birlikleri, Kütahya'da Ethem kuvvetlerini kovalayan ordu birlikleri, 5 Ocak Nutuk bulunan Ethem bey kuvvet- 1921'de Gediz'i ele geçirerek o bölgede toplanmışlarleri üzerine yürüdüler. dır. Ethem ve kardeşleri de kuvvetleriyle birlikte düşman tarafına geçmişlerdir. Ayaklanan Ethem ve kardeşlerinin kuvvetleri ortadan kaldırılmıştır.



30



Aralık



Osmanlı istiklal günü (Osmanlı Devleti'nin kuruluş yıldönümü) bütün yurtta kutlanıyor.



30



Aralık



Genelkurmay Başkanı Fev- Emirde, açlık tehlikesi ile karşı karşıya olan Antep'e KSG zi Paşa, 2. Kolordu'ya bir yiyecek ulaştırılmasını, yapılacak bir saldırı ile Franemir gönderdi. sız çemberinin yarılmasını istedi. Yeteneksizlik, gevşeklik, cesaretsizlik gösteren, firar eden er ve subayların şiddetle cezalandırılmasını emretti. Mustafa Kemal paşa da, Elazığ Valiliğine, derhal Antep cephesine sevkedilmek şartıyla gönüllü teşkilat yapılabileceğini bildirdi.



31



Aralık



Çeşitli memurların istifala- Kararname, "berri ve bahri erkan ve ümera ve zabitan Düstur rının kabulü hakkında kave mensubini askeriyeden arzu edenlerin istifalarının Tertip 2, Cilt 12, rarname yayımlandı. [Osm] kabulü hakkında"dır.



Kastamonu'da bütün okullar lise bahçesinde toplandı- KSG lar. Ellerinde kırmızı bayraklarla vatan şarkıları söylediler. Hükümet, tümen ve kışla binası önünde konuşmalar yapıldı. Milli mücadelede ölenler anıldı, gece fener alayları düzenlendi. Zonguldak, bağımsızlık bayramı nedeniyle, "şimdiye kadar görmediği bir gün yaşadı." Yerli Hristiyanların da katıldığı törenlerde, işçiler milli oyunlar oynadılar.



s.361.



31



Aralık



Emniyet Sandığı bütçesine tahsisatı fevkalade ilavesi hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Emniyet Sandığı bütçesine 2,150 lira Düstur Tertip 2, eklenmiştir. Cilt 12, s.362.



31



Aralık



Ebniye Kanunu'nun 47. maddesine müzeyyel fıkra hakkında kararname yayımlandı. [Osm]



Ebniye Kanunu 23 Zilhicce 1299 (1882) tarihlidir.



31



Aralık



İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, Curzon'a bir rapor gönderdi.



Raporda, İstanbul Hükümeti'nin her zamankinden KSG daha güç durumda bulunduğunu, Ankara'ya gönderilen heyetin başarı sağlayamadığını, milliyetçilerin yumuşadığını, yüksek komiserlerin Türk maliyesini fiilen kontrol altına almaları talimatı aldıklarını, mali güçlüklerin İstanbul'u Sevr'i onaylamaya götürebileceğini ve genel durumun pek karanlık olduğunu bildirdi.



450



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.363.



KAYNAKÇA Ababay, Feridun, Çıldır’ın Yönetsel Örgüt Süreci: Kuzeydoğu Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası ile Osmanlı Taşra Örgütü, Ankara 2000. Ağaoğlu, Samet, Kuvay-ı Milliye Ruhu, (Üçüncü Bası), Ağaoğlu Yayınevi, İstanbul 1964. Akın, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923), Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul 2001. Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1976. Atatürk ve İdare, Türk İdare Dergisi, Cumhuriyet’in 60’ıncı Yıldönümü Özel Sayısı, Yıl 55, Sayı 362, İçişleri Bakanlığı Yayını, Ankara, Ekim 1983. Blaisdell, Donald C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi: Osmanlı Duyunu Umumiye İdaresinin Anlamı, Kuruluşu ve Faaliyeti, Çev. Ali İhsan Dalgıç, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1979. Duman, Hasan, Osmanlı Yıllıkları, (Salnameler-Nevsaller), İslam Tarih, Sanat ile Kültür Araştırma Merkezi, Renkler Matbaası, İstanbul 1982. Erdeha, Kamil, “Milli Mücadelede Livalar ve Mutasarrıflar: İzmit Mutasarrıflığı-IV”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, 7/51, Nisan-Haziran 1978, s. 21-26. Gökbilgin, Muzaffer Tayyip, Milli Mücadele Başlarken, Türkiye İş Bankası Yayını, Cilt I, Ankara 1965, s. 326; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, İstanbul 1969. Güler, Birgül Ayman, “Otuzlu Yıllarda Yönetim”, Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1929-1939, A.Ü. SBF KAYAUM Yayını, Ankara 2007, s. 1-20. Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı 70, Mart 1974, 1520 sayılı belge. Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, TTK, Ankara 1970. Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, 2 Baskı, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1969. Karahanoğulları, Onur, Türkiye’de İdari Yargı Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara 2005. Keskin, Nuray Ertürk, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan Kitabevi, Ankara 2009. Korkud, Selahaddin Aslan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1909’dan 1918 arasında İdare Teşkilat ve Amirleri Hakkında Bir İnceleme”, Türk İdare Dergisi, 36/293-294, 1965, s. 3-16. Kurtuluş Savaşı'nın İdeolojisi: Hakimiyeti Milliye Yazıları, 2. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003. Nutuk, Cilt I, TTK, Ankara 1984. Pehlivanlı, Hamit, Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Tetkik Heyeti Amirlikleri, Ankara 1993. Sağlam, Mehmet Hakan, II. Tertip Düstur Kılavuzu: Osmanlı Devlet Mevzuatı (19081922), Tarih Vakfı, İstanbul 2006. Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Erzurum Kongresi’nden TBMM’ye (23 Temmuz 1919 – 22 Nisan 1920), TTK Yayını, Ankara 1994. Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, TBMM’den Sakarya Savaşı’na, (23 Nisan 1920 – 22 Ağustos 1921), TTK Yayını, Ankara 1995. Sunay, Cengiz, Son Karar Misak-ı Milli, Doğan Kitap, İstanbul 2007.



1920 Yılı



451



Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Nisan 1919-Mart 1920, Cilt I, TTK, Ankara 1973. Tanör, Bülent, Kurtuluş (1918-1923), Yenigün Haber Ajansı, İstanbul 1997. Tengirşek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, İstanbul 1967. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt II, Mütareke Dönemi, İletişim Yayınları, 2003. Tunçay, Mete, Türkiye’de Sol Akımlar –I (1908-1925), Bilgi Yayınevi, İstanbul 1978. Tutanak Dergileri TBMM Zabıt Ceridesi, I. Cilt (23 Nisan 1920-21 Mayıs 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, II. Cilt (22 Mayıs 1920-28 Temmuz 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, III. Cilt (31 Temmuz 1920-6 Eylül 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, IV. Cilt (8 Eylül 1920-6 Ekim 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, V. Cilt (9 Ekim 1920-20 Kasım 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, VI. Cilt (22 Kasım 1920-23 Aralık 1920) TBMM Zabıt Ceridesi, VII. Cilt (25 Aralık 1920-30 Ocak 1921) TBMM Gizli Celse Zabıtları, I. Cilt (24 Nisan 1920-21 Şubat 1921) Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi, (12 Ocak 1920-18 Mart 1920) Meclisi Ayan Zabıt Ceridesi (12 Ocak 1920-5 Nisan 1920) Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Kataloğu (1924-1949), Ankara 1999. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden Dairesi Başkanlığı Kataloğu 18701951, Ankara 2001. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Müşterek Kararnameler Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Toprak İskan Müdürlüğü Kataloğu. Düstur, Tertip 3, Cilt 1. Hakimiyeti Milliye Gazetesi



452



Yönetim Zamandizini



1921: SAVAŞ YÖNETİMİ ve YÖNETİMİN MERKEZİLEŞMESİ Fatma Eda ÇELİK* Millet hâkimiyetini almıştır ve isyan ederek almıştır. Alınmış olan hâkimiyet hiçbir sebep ve suretle terk ve iade edilemez, başkasına tevdi edilemez. Bu hâkimiyeti tekrar geri alabilmek için, almak için istimal edilmiş olan vesaiti kullanmak lâzımdır.1 Mustafa Kemal Paşa, 1 Aralık 1921



1921 yılı iktidar mücadelesinin keskinleştiği yıldır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, 1920 yılında ilan ettiği iktidarını gerçek bir hâkimiyete dönüştürme mücadelesi vermiştir. Mücadeleyi keskinleştiren, ilanın gerçekleştiği gün yeni bir iktidarın mümkün olduğunun görülmesidir. Bu, Anadolu’da yeni iktidar arayışlarını körükleyen ve Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin iktidarını korumak için şiddetli bir mücadeleye girişmesine neden olan asıl noktadır. 1920 yılında kendini hissettirmeye başlayan bu mücadele, 1921 yılında Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin aldığı karşı önlemlerle keskinleşecektir. Ankara Hükümeti’nin de bir parçası olduğu bu ortamı en iyi özetleyen İngiliz belgeleri olmuştur. 1921 yılına girilirken İngiliz kaynakları Türkiye’nin tarihinde hiç olmadığı kadar karışık ve kaygan bir zeminde olduğunu belgeliyordu. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a sunduğu 1920 yılı raporunda Türkiye, “son iki yıl içinde sayısız kişinin her düzeyde aktif rol üstlendiği, koşulların nerdeyse kimsenin inanç ve fikirlerinde direnemeyeceği kadar karışık ve kaygan olduğu ve kimin daha istikrarlı davranarak kontrolü eline alacağının kestirilemediği” bir ülke olarak tasvir ediliyordu.2 Mücadelenin bir boyutunu, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin, iktidarını ilan ederken doğrudan karşısına aldığı İngiltere başta olmak üzere emperyalist güçler ve İstanbul Hükümeti oluşturmaktadır. 1921 yılı boyunca Türkiye’yi sürekli Sevr Anlaşması temelinde bir uzlaşmaya zorlayan İtilâf Devletleri, Anadolu’daki mevcut dengenin Orta Doğu’daki çıkarlarını zedeleyecek yönde gelişmesini önlemeye çalışmışlardır. Dengeyi bozacak unsur, Orta Doğu’da toprak * 1 2



Ankara Üniversitesi Yönetim Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. Mustafa Kemal Paşa’nın 1 Aralık 1921 tarihinde Heyeti Vekilenin Salâhiyet ve Vazifesine dair kanun teklifi görüşmelerinde yaptığı konuşmadan alınmıştır. BMM ZC, C: 14, İ: 120, s.431. Bilâl Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt III: Ocak-Eylül 1921, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 2000, , s. 304-305.



1921 Yılı



453



bütünlüğüne sahip ve egemenlik hakları tanınmış “hür ve müstakil” bir Türkiye’dir.3 Yunanistan, Anadolu’daki fiili işgalci güç olmasına karşın, İtilâf Devletleri’nin desteklediği oranda, onların programı dahilinde hareket edebilme kabiliyet ve gücüne sahiptir. Dolayısıyla, cephede verilen savaş aslen Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile emperyalist güçler arasındaki mücadelenin sıcak tezahürü ve pazarlık kozudur. Yunanistan işgalinin destekleyicileri arasında Pontus Rum Devleti’nin kurulmasından yana olan Rumlar da vardır. Ancak, bu güçler Türkiye’nin yönetimine talip olmak yerine ayrı bir devlet olmayı veya Yunanistan’la birleşmeyi düşünmektedirler. Mondros Mütarekesi sonrası Türkiye’nin işgaller altında parçalanması taraftarı olan unsurların son halkası olarak kabul edebileceğimiz Pontus Rum Devleti taraftarları, İtilâf Devletleri’nin, Türkiye’nin işgallerle paylaşılmasının mümkün olmadığının görülmesi üzerine güçlerini kaybedeceklerdir. Ancak, 1921 yılında Pontusçuların özellikle Karadeniz sahil şeridinde hala güçlerini korudukları söylenebilir. İstanbul Hükümeti ise, özellikle İstanbul’daki İtilâf Devletleri Yüksek Komiserlerinin etkisi arttıkça silikleşmesine rağmen, Batı dünyasının tanıdığı tek hükümettir. Büyük Millet Meclisi, Ankara’da toplandığı gün saltanat ve hilafetin ehil ellerde olmadığı için esir alındığını ve Türkiye’nin kurtuluşu ile Misâk-ı Milli sınırları içinde toprak bütünlüğünü sağlayacak tek güç olarak hilafet ve saltanat makamının bütün görev ve yetkilerini kendinde topladığını ilan etmiştir. Ancak, Kanuni Esasi’ye göre, makamın doğal sahibi sultan ve halifenin hala İstanbul Hükümeti’nin başında olması İstanbul’daki iktidarın devamını sağlayan bir unsurdur. Mücadelenin ikinci boyutunu ise, Anadolu’daki diğer iktidar odakları oluşturmaktadır. Bunların bir kısmı, Anadolu’daki bağımsızlık mücadelesini, kuvayı milliye mücadelesini kendi önderliği altında birleştirmek isteyen güçlerdir. Anadolu sınırları içinde Çerkez Ethem, dışında ise Enver Paşa bu güçlere örnek gösterilebilir. İkinci unsur, sosyalist veya Sovyetler Birliği yanlısı bir kuruluşun mümkün olduğunu düşünen kişilerin oluşturduğu iktidar odağıdır. Gizli Türkiye Komünist Fırkası, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası ve Yeşilordu Cemiyeti bu 3



2 Haziran’da İngiltere’de Avam Kamarası’nda yapılan bir oturumda Türkiye ile yapılacak barışın gecikmesinin maliyetleri gündeme getirilmiştir. Sir F.Banbury, Türkiye ile yapılacak barış anlaşmasındaki gecikmenin İngiltere'nin ticari ve mali çıkarlarını olumsuz yönde etkilediğini Başbakan'ın dikkatine sunmuştur. Aynı gün Winston Churchill de, Başbakan'a gönderdiği mektupta, Ortadoğu sorununun çözümünde ellerindeki imkanları yitirmek üzere olduklarını söylemiştir. Bkz. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Cilt III: TBMM’den Sakarya Savaşı’na (23 Nisan 1920-22 Ağustos 1921), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995. 14 Haziran’da ise İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere’nin Paris Büyükelçisine gönderdiği yazıda "Kemalistlerin zafer kazanması halinde, Müttefiklerin Suriye, Irak ve Filistin'deki durumları tehlikeye girecek, ... Orta Doğuda barış umudu kalmayacaktır." demiştir. Bkz. İBA III. İngiltere’nin Orta Doğu’daki dengeler için Türk-Yunan Savaşını desteklediği görülürken, Fransa, yine Orta Doğu’daki çıkarları için Türkiye ile barış yapmayı tercih etme noktasına gelmiştir. Belçika’nın İstanbul Orta Elçisi Michotte de Welle, 11 Temmuz 1921 tarihli raporunda önceden Yunanistan'ı destekleyen Fransızların bu politika değişikliğini eleştirmiş ve Yunanistan'ın İngiltere'ye yanaşması üzerine Fransa'nın Orta Doğu'da sarsılan nüfuzunu korumak için bağımsız Türkiye'nin kurulmasına taraftar olmuştur demiştir. Bkz. KSG III.



454



Yönetim Zamandizini



odağın bir parçasıdır. Üçüncü unsur, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ne karşı özerklik talebinde bulunan Kürt aşiretleridir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, kendisi dışındaki bütün bu iktidar odaklarına karşı mücadelesinde önceliği bağımsızlık mücadelesinin tek elden yönetilmesine vermiştir. 1920 yılında başlayan Birinci Kuvayı Seyyare Kumandanı Ethem Bey’e bağlı kuvvetlerin isyanı 22 Ocak’ta kuvvetlerin dağıtılması ile son bulmuştur. Böylelikle, hem bağımsızlık mücadelesinin belkemiğini oluşturan silahlı kuvvetlerin, Büyük Millet Meclisi’ne bağlı düzenli bir ordu altında toplanmasının son adımı atılmış hem de güçlü bir iktidar odağı tasfiye edilmiştir. Büyük Millet Meclisi Riyaseti, bağımsızlık mücadelesinin ülke genelindeki siyasi temsilcileriyle bağını kuvvetlendirmeye ve hatta onları doğrudan kendine bağlamaya çalışmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi Reisi unvanıyla, 21 Mart’ta vilayetlere ve mutasarrıflıklara çektiği telgrafta Riyasetle bağlantının arttırılması için Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu üyelerinin isim ve unvanlarının bildirilmesini istemiştir. Ayrıca, 21/22 Mart gecesi gerçekleşen İcra Vekilleri Heyeti’nde Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin “vatanperver kişilerden” oluşturulmasının sağlanarak ihya ve ıslah edilmesine karar verilmiştir. Bu karar, iktidar mücadelesinin kazanılmasında ülke genelinde teşkilâtlanmış Büyük Millet Meclisi’ne bağlı güçlü kadrolara ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. Bağımsızlık mücadelesinin siyasi, ideolojik ve idari hattının belirlenmesinde kontrolün Büyük Millet Meclisi’nden çıkması olasılığına karşı şiddetli tasfiyeler gerçekleştirilmiştir. 2 Ocak’ta Resmi Türkiye Komünist Fırkası’nın yayın organı Yeni Dünya Gazetesi’nin matbaası tahrip edilmiş; 8 Ocak’ta yaklaşık bir ay sürecek komünist tevfikâtı başlamış; 28-29 Ocak gecesi gizli Türk Komünist Fırkası yöneticileri Mustafa Suphi ve arkadaşları Trabzon açıklarında öldürülmüştür. Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti’nin unvanına “Muhafaza-i Mukaddesat” ifadesinin eklenmesi üzerine, 11 Nisan’da Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa’dan bu unvanın çıkarılması için cemiyet yöneticileriyle görüşmesini istemiştir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, ikinci önceliği bağımsızlık mücadelesinde muhatap bulmaya vermiştir. 21 Şubat-12 Mart 1921 tarihleri arasında gerçekleştirilen Londra Konferansı’na katılmaya karar vermesi ve İtilâf Devletlerine kendini davet ettirmesi buna örnek gösterilebilir. Ancak, Büyük Millet Meclisi, muhatabının, öncelikle kendi kabul ettiği program çerçevesinde hareket etmesini gözetmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart’ta Londra Konferansı Murahhas Heyeti Başkanı Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’e çektiği telgrafta, İngilizlerle uzlaşmacı bir barış anlaşması yapma önerisine karşı İngilizlere aldanmamasını söylemiş; şahsına ait bile olsa bazı ödünler vermesini onaylamadıklarını bildirmiş; ona ve Heyete verilen yetkinin Misak-ı Milli sınırlarını aşamayacağını hatırlatmıştır. Bekir Sami Bey’in Fransa ve İtalya ile yaptığı gizli anlaşmalar ile İngiltere’yle esir değişimi konusunda yaptığı gizli anlaşma İcra Vekilleri Heyeti’nin 8 Mayıs 1921 tarihli içtimaında reddedilmiş ve Bekir Sami Bey Hariciye Vekâletinden istifa etmek zorunda kalmıştır. 1921 Yılı



455



Büyük Millet Meclisi’nin muhatap bulma stratejisinin bir diğer boyutu da tanınma ve ittifak arayışı olmuştur. Sovyetler Birliği başta olmak üzere Afganistan, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan’la dostluk ve kardeşlik anlaşmaları imzalanmış ve bu anlaşmaların akabinde Ankara’da sefaretler tesis edilmiştir. Bu ülkeler arasından özellikle Sovyetler Birliği ile kurulan ilişkiler ayrı bir öneme sahiptir ve Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin stratejisini de tayin edici niteliktedir. Sovyetler Birliği’nde yaşanan 1907 Ekim Devrimi, 20.yüzyıl devrimci dalgasının başlangıç noktasıdır. Sovyetler Birliği, emperyalizme karşı geniş bir cephe oluşturma stratejisinde Türkiye’deki bağımsızlık mücadelesini önemsemiş; Büyük Millet Meclisi ve Reisi de, emperyalizme karşı mücadelesinde Bolşevik Devrimini selamlamıştır. Ancak, Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Bolşevizmin Türkiye’ye yayılmaması konusunda sert tedbirler almaktan da geri durmamıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin politikasının altında, Bolşevizmin bir iktidar alternatifi haline gelmediği koşullarda, bir dış güç olarak Sovyetler Birliği ile ittifaka yanaşılabileceği düşüncesi yatmaktadır. 1921 yılı Ocak ayında Meclis’in içinde, dışında ve cephedeki bütün komünizm alehtarı gruplara karşı girişilen tasfiyelerden sonra, Şubat ayı içinde Sovyetler Birliği ile imzalanacak anlaşmaya hız verilmesi bunun en belirgin göstergesidir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, bağımsızlık mücadelesini birer kolu Sovyetler Birliği ile İngiltere’de olan bir çift taraflı kaldıraç üzerinde yükseltmiştir. Bu kaldıracın dayanak noktasını oluşturan Büyük Millet Meclisi’nin ise, kuvvetin yönünün doğru tespit edilmesi noktasında, yani bağımsızlık mücadelesinden sapmaması noktasında, iki koldan da bağımsız tutulması gerekmiştir. 15 Ocak’ta yayımlanan Karagöz Dergisi’nde, Türkiye’nin bir kez daha Batı ile Doğu arasında kalmış görüntüsü Hacivat ile Karagöz’ün fırtınalı bir denizin ortasındaki kayıktaki şu sözleriyle anlatılmıştır: “- Yine iki rüzgar arasına düştük Karagöz. Bu çalkantıda batmazsak çok şükür. Hem şarktan esiyor, hem garptan.”, “- Ne yapmalı bilmem ki, bari ikisinden biri alt olsa da biz de akıntıya kapılıp limana girsek.”4 Büyük Millet Meclisi’nde, bu fırtınalı denizden dayanak noktasını bir tarafa daha fazla kaydırarak kurtulma umudu taşıyanlar olmuştur. Sovyetlerin Ankara Elçilik Kâtibi Upmal-Angarski 9 Şubat 1921 tarihinde Sovyet Hükümeti’ne, Ankara’da biri İtilaf Devletleriyle, biri Sovyetlerle anlaşma yanlısı iki ayrı grup olduğunu bildirmiştir.5 Ancak, Kâzım Karabekir Paşa’nın duruşu 1921 yılı dış politikasının yönelimini asıl yansıtan ve belirleyen unsurdur. Mustafa Suphi’lerin öldürülmesinde aktif rol üstlenen Kâzım Karabekir Paşa, Sovyetler Birliği ile ilişkilerin güçlendirilmesini, başka ittifak arayışları karşısında bağımsızlık mücadelesine açıktan destek veren Sovyetler Birliği gibi ülkelerle ilişkilerin derinleştirilmesini önemsemiş ve bu nedenle Londra Konferansı’na bile mesafeli yaklaşmıştır.6 4 5 6



KSG III (15 Ocak 1921) Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Cilt I: Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1984, s. 139. Kâzım Karabekir Paşa, İstiklâl Harbimiz, 2.Cilt, YKY, İstanbul, 2008, s.1022



456



Yönetim Zamandizini



1921 yılı biterken iktidar mücadelesinde Büyük Millet Meclisi’nin elinin kuvvetlendiğini söyleyebiliriz. Bu, iktidar mücadelesi açısından 1921 yılının tam bir dönüm noktası olduğunu da gösterir niteliktedir. 1921 yılı kapanırken Sakarya Meydan Muharebesi’nin 13 Eylül’de zaferle sonuçlanması Büyük Millet Meclisi’nin emperyalist ülkelerle girdiği ve 1921 yılı boyunca savaşlarla belirlenen mücadelesinde yeni bir döneme girildiğini göstermiştir. Bu zafer, hem İtilâf Devletleri’nin ve Yunanistan’ın hem de İstanbul Hükümeti’nin pozisyonunu yeniden belirlemesine neden olmuştur. Gizli Türk Komünist Fırkası, Halk İstirakiyun Fırkası, Yeşilordu Cemiyeti ve Ethem Bey kuvvetlerinin tasfiyesi ile Anadolu’daki önemli iktidar odakları ortadan kaldırılmıştır. 6 Mart’ta başlayan Koçgiri Aşireti İsyanı 17 Haziran’da Merkez Ordusu Kumandanlığınca bastırılmıştır. Büyük Millet Meclisi’nin diğer iktidar odaklarıyla girdiği mücadele, kendi siyasal ve yönetsel yapısını da etkilemiştir. Bunun bir nedeni, söz konusu iktidar mücadelesinin Büyük Millet Meclisi’ne de yansımasıdır. Kimi zaman söz konusu iktidar odaklarının örgütlü veya fikri temsilcileri Meclis’te bulunduğu, kimi zaman da bu odaklara karşı karar almak durumunda kalındığı için bu durum ortaya çıkmıştır. Saruhan Mebusu Reşit Bey, 8 Ocak’ta Ethem ve Tevfik Beylerle ortak davranarak vatana ihanet ettiği gerekçesiyle ekseriyetle mebusluktan ıskat edilmiştir. 21 Mart’ta Meclis gizli oturumunda Tokad Mebusu Nâzım Bey, Afyon Mebusu Mehmet Şükrü Bey ve Bursa Mebusu Şeyh Servet Bey hakkındaki komünizm suçlamaları görüşülmüş ve Nâzım Bey ve Mehmet Şükrü Bey’in masuniyeti teşriyelerinin ref’ine (dokunulmazlıklarının kaldırılmasına) karar verilmiştir. Koçgiri İsyanı Aşireti’nin bastırılmasından sonra Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’nın yürüttüğü askeri harekâta dair eleştiriler de Meclis’te gündeme gelmiş ve 1 Ekim’de bölgeye bir Tahkikât Heyeti gönderilmesine karar verilmiştir. Büyük Millet Meclisi’nin siyasal ve yönetsel yapısını etkileyen bir diğer neden de, bizzat iktidar mücadelesi karşısında Büyük Millet Meclisi’nin güçlü bir iktidar olarak örgütlenmesi ve yönetimin tek elde toplanması sorunu olmuştur. Bu faktör, birinci faktörle iç içe geçen bir özelliğe sahiptir. Bir başka deyişle, iktidar olma mücadelesi Büyük Millet Meclisi içinde bir iç mücadeleyi de su yüzüne çıkarmış; Meclis, grupların kurulmasına ve Mustafa Kemal Paşa’nın başında olduğu Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun yönetimi tek elde toplama girişimine sahne olmuştur. Devletin nasıl bir idari mekanizma ile yönetileceği, yönetim tarzının ne olacağı tartışması bu iç mücadelenin Meclis gündemindeki tezahürüdür. Bunun en belirgin örneği, 24 Kasım-3 Aralık tarihleri arasında yaşanan, İcra Vekilleri Heyeti’nin sureti intihabına, görev ve yetkilerinin belirlenmesine ilişkin tartışmalarda karşımıza çıkmaktadır. Yönetimin tek elde toplanması, yani yönetimin merkezileşmesi eğilimi, bir yandan Büyük Millet Meclisi’ni kendi dışındaki odaklara karşı tek iktidar odağı haline getirirken bir yandan da kendi içinde merkezi bir gücün doğmasına neden olmuştur. Meclis içinde merkezi bir otorite olarak güçlenen Meclis Riyaseti ile İcra Vekilleri Heyeti’nin görev, yetki 1921 Yılı



457



ve sorumluluğunun belirlenmesi bu koşullarda gündeme gelmiştir. Bu aynı zamanda, güçlenen merkezi otoritenin saltanat ve hilafet makamının yerine geçip geçmeyeceği sorunuyla da çakışan bir sorundur. DOĞU SORUNU: İTİLÂF DEVLETLERİ’NİN TÜRKİYE ile İLİŞKİLERİ İtilâf Devletleri, Türkiye ile ilişkilerini uzun yıllardır olduğu gibi hala “doğu sorunu” adı altında tanımlamakta ve stratejilerini bu bakış açısıyla belirlemektedirler. İtilâf Devletlerinin, sorunu, doğu sorunu olarak tanımlamalarının en önemli nedeni, Türkiye ile ilgili barış problemini Orta Doğu ve Kafkaslarla yakından ilgili, onun belkemiğini oluşturan bir sorun olarak görmeleridir. Bu nedenle, İtilâf Devletleri için, Büyük Millet Meclisi Hükümetinin egemen olduğu toprakların yanı sıra, İstanbul ve Boğazlar, Batı Trakya, İzmir ve Batı Anadolu, Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan’ın bulunduğu Kafkaslar ile manda yönetimleri altında bulunan Suriye ve Irak toprakları sorunun bir parçası olarak ve birlikte çözülmesi gereken sorun alanlarıdır. İtilâf Devletlerinin hâkimiyet sağlamaya çalıştığı bu coğrafyada farklı sorun alanları olduğu kadar farklı iktidar odakları da vardır. İstanbul ve Boğazlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun sultan ve halifesinin başında olduğu İstanbul Hükümeti’nin elindedir; ancak, bölge ve hükümet resmen işgal altındadır. Anadolu’da iktidarını ilan eden ve Misak-ı Milli sınırlarını benimseyen Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İtilâf Devletlerince Londra Konferansına çağrılmakla birlikte resmen tanınmamıştır. Anadolu’da hâkimiyet kurmaya çalışan bir diğer ülke ise, işgalci güç olarak Anadolu’da bulunan ve 1921 yılı içinde Küçük Asya askeri harekâtını genişleten Yunanistan’dır. İstanbul’da bulunan Rum Patrikhanesi ve Karadeniz’de bulunan Pontus Rum Devleti taraftarları Yunanistan’la ortak hareket içindedirler. İzmir ve Batı Anadolu, Yunanistan’ın elindedir. Batı Trakya’nın durumu belirsizdir. Hâkimiyetin Türkiye’de mi kalacağı yoksa Yunanistan’a mı geçeceği tartışma konusudur. Kafkas coğrafyası Rusya’da gerçekleşen Ekim Devrimi’nin yayılmaya başladığı bir coğrafyadır. Ancak, İtilâf Devletleri burada, Bolşevik iktidarlardan arındırılmış bir Kafkas Konfederasyonu kurulmasına taraftardır. Suriye ve Irak manda yönetimleri altındadır.7 Faysal bin Hüseyin, 23 Ağustos’ta İngiliz mandası altındaki Irak’ta kral olmuştur. Doğu sorununun çözümünde bölgedeki iktidar odakları kadar sorunu tarif eden ve kendilerini bu sorunun çözümünde yetkili gören devletlerin pozisyonu da önemlidir. Bu pozisyon ülkelerin yönetim ve yöneticilerince tayin edilmekte ve onların görüşünü yansıtmaktadır. İngiltere Başbakanı Lloyd George’tur. Avam Kamarası Başkanı Arthur Neville Chamberlain, Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Dışişleri Bakan Yardımcısı Sir Eyre Crowe, Sömürgeler Bakanı Winston Churchill (13 Şubat 1921-16 Ekim 1922), Savaş Bakanı Worthington7



Milletler Cemiyeti, 4 Nisan 1920 tarihinde Suriye’de Fransız, Irak’ta İngiliz manda yönetimini kabul etmişti. Bkz. Nuray Ertürk Keskin, 1920 yılı zamandizini



458



Yönetim Zamandizini



Evans; Genelkurmay Başkanı Mareşal Sir Henry Wilson’dur. Fransa’da 16 Ocak’ta Aristide Briand Başkanlığında yeni bir kabine kurulmuştur. Aristide Briand’ın Başbakan olmasıyla birlikte, Fransa İngiliz politikasını takip eden Clemenceau’dan farklı bir dış politika anlayışını benimsemeye başlayacaktır. Türkiye ile yapılacak barışın ivedilik taşıdığını düşünen Briand’ın tutumu Londra Konferansı’na giden yolu açmıştır. İtalya’da, 16 Haziran 1920 tarihinde beşinci kez Hükümet kuran Giovanni Giolitti Hükümeti 4 Temmuz’da istifa etmiş; yeni kabineyi Ivanoe Bonomi kurmuştur. Bonomi, 25 Şubat 1922 tarihine kadar iktidarda kalacaktır. İtalya Dışişleri Bakanı, eski İtalyan Yüksek Komiseri Kont Sforza’dır. Kont Sforza, 17 Şubat’ta Bekir Sami Bey’le yaptığı görüşme sonrasında, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Londra Konferansına davet edilmesine aracılık etmiştir. Amerika Birleşik Devletleri Başkanı 4 Mart’a kadar Woodrow Wilson’dur. 4 Mart 1921 tarihinde, yerine, görev süresi 2 Ağustos 1923’e kadar sürecek Warren G. Harding gelmiştir. Yüksek [Fevkâlade] Komiserlik ve Müttefik Orduları Başkumandanlığı İstanbul Hükümeti ile ilişkiler İtilâf Devletleri’nin Yüksek Komiserleri aracılığıyla yürütülmektedir.8 İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un 4 Ocak 1921 tarihli raporunda da görüldüğü gibi yüksek komiserler yabancı misyon temsilcileri statüsündedir. Ülkelerinin Dışişleri Bakanlıklarına bağlıdırlar; doğrudan Dışişleri Bakanları ile yazışmakta ve onlardan direktif almaktadırlar. Ancak, işgal koşulları ve direktiflerin niteliği göz önünde bulundurulduğunda yüksek komiserlerin görev ve yetkilerinin büyükelçilik düzeyiyle sınırlı kaldığını söylemek zordur. 1883-1907 yılları arasında Mısır’da yüksek komiserlik yapan Cromer örneğinde olduğu gibi, yüksek komiserlik örgütlenmesi sömürgeciliğin bir kademesini ve ayağını oluşturur.9 Dahası, İstanbul’daki İngiliz, Fransız ve İtalyan komiserlerinin, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri olarak adlandırılmalarından da anlaşılabileceği gibi yüksek komiserlik örgütlenmesi uluslararası işbirliğinin bir parçası olarak tesis edilmiş; yüksek komiserler söz konusu işbirliğinin çıkarlarına uygun olarak işgalin devamı ve yönetiminin sağlanmasından sorumlu kılınmışlardır. Bu üç komiserlik, ülkelerinin kurdukları ittifâkın çıkarlarına uygun şekilde bir komisyon tarzında çalışmakta ve haftalık düzenli toplantılar yapmaktadırlar. Aralarından biri, baş komiser olarak görev almakta8



9



Yüksek Komiserlerle ilgili bilgiler Bilâl Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt III ve Cilt IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000’den derlenmiştir. 1919 ve 1920 yılına ait veriler ilgili yılların zamandizinlerinden alınmıştır. Ahmet Yaramış, “Mısır’da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği (1883-1907)”, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt IX, Sayı 2, Aralık 2007; Mısır örneğinin yanı sıra Engin Berber’in yüksek komiser tanımlaması bu örgütlenmenin anlaşılması için tamamlayıcı niteliktedir: Fransızca “özel ve geçici işler görevlisi” anlamına gelen commissaire’den türetilen “yüksek komiser”, “20.yüzyılın başlarında askeri girişimlerin ardından, egemenliği başka ülkelere ait topraklarda mensubu olduğu ülkenin çıkarlarını, merkezi otorite, halklar, yerel yetkililerle ilişki kurarak korumak üzere gönderilen sivil veya asker devlet görevlisini tanımlamada yaygın bir şekilde kullanılmaktaydı.” Engin Berber, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997, s.262



1921 Yılı



459



dır. 1921 yılı başında daha fazla ortak hareket etmeye önem verdikleri görülen Müttefik Ülkelerin Yüksek Komiserleri arasındaki ilişkiler, Müttefik Ülkelerin Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile kurdukları yeni ilişkilerle birlikte değişmeye başlamıştır. İngiliz Yüksek Komiseri, 9 Ekim 1920 tarihinde atanarak 17 Kasım 1920’de İstanbul’a gelen ve göreve başlayan Sir Horace Rumbold’dur. 23 Mayıs 1921 tarihinde son kez Padişah Vahdettin tarafından kabul edilen Rumbold, bu tarihte tatile çıkacağını söylemiş ve görevi vekâleten yürütmek üzere Mr.Frank Rattigan’a bırakmıştır. 31 Temmuz’da İstanbul’a dönen Rumbold’un, ilk resmi yazışması 2 Ağustos 1921 tarihlidir. Görevde olmadığı süre boyunca vekâleten görevi üstlenen Mr.Frank Rattigan’ın ise, ilk yazışmasının tarihi 29 Mayıs 1921’dir. Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, 10 Şubat’ta İstanbul’a gelmiştir. Eski Yüksek Komiser M. Defrance, yeni atandığı Madrid Sefaretine gitmek üzere 12 Şubat 1921 tarihinde İstanbul’dan ayrılmıştır. General Pellé, Baş Müttefik Ülkeler Yüksek Komiseri olarak görevini sürdürmektedir. İtalyan Yüksek Komiseri, 19 Ağustos 1920 tarihinde atanan Marquis Garroni’dir. İtalyan diplomatik servisinin bir üyesi değildir. Eski Cenova Senatörüdür ve Signor Giolitti tarafından özel olarak atanmıştır.10 Amerikan Yüksek Komiseri, 12 Ağustos 1919’da atanan Amiral Mark Lambert Bristol’dür. Yunanistan da İstanbul’a bir yüksek komiser atamıştır. Yunan Yüksek Komiseri Kanellopulos’tur. 9 Şubat’ta Yüksek Komiserliğe Votsis atanmıştır. Belçika (Michotte de Welle), İsveç (Wallenberg), Danimarka (Wandel), İspanya (Servert y Vest), Yugoslavya, Çekoslovakya, Polonya ve Romanya’nın da İstanbul’da birer temsilcisi bulunmaktadır. Japonya’ın İstanbul’a atadığı ilk elçi Oşida 18 Nisan’da İstanbul’a gelmiş ve İngiltere, bu atamayı İstanbul Hükümeti ile Japonya arasında gizli bir ittifak yapıldığı yönünde bir kuşkuyla karşılamıştır. Yüksek komiserlerin yanında işgal yönetiminin bir parçası olarak İtilâf Devletlerinin ordu kumandanları bulunmaktadır. İngiliz Kuvvetleri Başkumandanı General Harington, 18 Haziran’daki Paris Görüşmelerinde Müttefik Orduları Başkumandanlığına getirilmiştir. Bu atama, İtilâf Devletlerinin kendi arasındaki mücadeleyi ve İngiltere’nin işgal yönetimini merkezileştirmeye çalıştığını da göstermektedir. Çünkü atama, 31 Mayıs’ta Londra’da yapılan gizli Kabine Toplantısının hemen akabinde gerçekleştirilmiştir. İstanbul’un boşaltılması gündemiyle toplanan Kabine Toplantısında General Harington, Savunma Bakanı ve Genelkurmay Başkanı ile paylaştığı görüş doğrultusunda İstanbul’da Müttefiklerin İngiliz Kumandanlığı altında toplanamadıklarını ve bu nedenle Müttefik Kuvvetlerin İstanbul’da Mustafa Kemal Paşa’ya karşı koyabilecek güçte olmadıklarını dile getirmiştir. Dışişleri Bakanı Lord Curzon, yönetimin tek elde toplanamamasının yarattığı zaaflar nedeniyle İstanbul’dan çekilmek zorunda kalınmasının İngiltere için bir felâket olacağını söylemiştir. 10



İBA III, s.4



460



Yönetim Zamandizini



İngiliz Başkumandanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına bağlıdır ve doğrudan Savaş Bakanı ile yazışmaktadır. 1921 yılı içinde General Harington ile Savaş Bakanlığı’nın yaptığı yazışmalar, yıl içinde Yüksek Komiserlik-Başkumandanlık ile Dışişleri Bakanlığı-Savaş Bakanlığı arasında Türkiye’yle yapılacak barışa dair görüş ayrılıklarının ortaya çıktığını göstermektedir. Görüş ayrılıkları Ankara Hükümeti ile kurulacak ilişki ve İngiltere’nin TürkYunan Savaşındaki tutumu konusunda yoğunlaşmaktadır. Ayrılık, General Harington’ın İkinci İnönü Zaferinden sonra 13 Haziran’da Mustafa Kemal Paşa ile İnebolu’da yapmak istediği görüşme isteği üzerine baş gösterir. General Harington, Temmuz ayı boyunca yaptığı yazışmalarda, Ankara Hükümeti ile doğrudan ilişkiye geçilmesi konusunda İngiliz Hükümetini ikna etmeye çalışmıştır. Sakarya Savaşı’nın Büyük Millet Meclisi Hükümetince kazanılması sonrasında bu görüş ayrılıkları belirgin şekilde su yüzüne çıkmıştır. 19 Temmuz’da Dışişleri Bakanı Lord Curzon, yüksek komiserliğe çektiği telgrafta General Harington’ın Türk-Yunan Savaşında İstanbul’un tarafsızlığı konusunda yüksek komiserlikten farklı düşündüğünü, kendisinin Savaş Bakanlığı tarafından desteklendiğini belirtmiş ve bu konuda bir görüş birliğine varılmasını istemiştir. Yunanistan 1921 yılının ilk günlerinde gazeteler “Yunanistan’da iç durum[un] karışık” olduğunu yazmaktaydılar. Yunanistan’da Kral Aleksandr’ın ölümünden sonra Elefteros Venizelos Hükümeti düşmüştü; yeni Kral ve Hükümet’in belirlenme sorunuyla karşı karşıya olan Yunanistan’da gözler yeni kurulacak olan Hükümet’in Küçük Asya Harekâtını devam ettirme kararında olup olmadığına çevrilmişti. 4 Ocak’ta Kral Konstantin yeni Temsilciler Meclisi'nin açış konuşmasında hükümdarlığını resmen ilan etmiş ve Temsilciler Meclisi'ni Ulusal Meclis olarak adlandırmıştır. Kral Konstantin, ayrıca, "Küçük Asya"daki harekâtı devam ettirme arzusunda olduğunu vurgulamıştır. Böylelikle, bu taht değişikliği ile başlayan süreç, Venizelosçu subayların yarattığı huzursuzluğu ve İtilâf Devletleri nezdindeki şüpheleri giderme yönünde bir adım olmuştur. İngiltere Başbakanı Lloyd George, Yunanistan Başbakanı Nikolaos Kalogeropoulos ile 18 Şubat’ta yaptığı görüşmede İngiltere ile Yunanistan arasındaki dostluğun devam ettirileceğine dair söz vermiştir. Londra Konferansı sırasında Savaş Bakanı ve Başbakan Vekili olan Çoğunluk Partisi Lideri Gunaris’in, 28 Şubat’taki "Anadolu'daki reaksiyon yok edilmiştir. Ordu çelik gibidir." şeklindeki beyanatı da yeni dönemde Yunanistan’ın işgal stratejisini devam ettireceğini göstermiştir. Dimitri Gunaris, 8 Nisan’da Birinci İnönü Zaferi’nin ardından Kalogeropoulos’un yerine yeni Hükümeti kurmuştur. Harekâta devam edeceğini bildiren Kral Konstantin’in tahta çıkmasından sonra Londra Konferansı sırasında Papulas’a harekât emri veren Gunaris’in Başbakan olmasıyla yeni dönemin genel hatları ortaya çıkmış; 1921 yılı boyunca Hükümette kalacak ve Küçük Asya Harekâtını devam ettirecek ekip belli olmuştur. 1921 Yılı



461



Tablo 1: 1921 Yılında Görev Alan Yunanistan Yöneticileri11 Saltanat Makamı



Kral Konstantin (4 Ocak 1921)



Veliaht Nikola ve Prens Andre de harekâtta görev almıştır.



Başbakan



Dimitrios Rallis (18 Kasım 1920-4 Şubat 1921) Nikolaos Kalogeropoulos (6 Şubat 1921-8 Nisan 1921) Dimitri Gunaris (8 Nisan 1921)



Nikolaos Kalogeropoulos, Rallis’in ölümünün ardından Başbakan olmuş; Başbakan olduktan kısa bir süre sonra Yunan Heyeti Başkanı olarak Londra Konferansına katılmıştır. Birinci İnönü yenilgisinden sonra Gunaris, 8 Nisan 1921’de yeni Hükümeti kurmuştur. Sakarya yenilgisinin ardından 15 Ekim 1921’de Gunaris Hükümeti güvenoyu alarak yola devam etmiştir.



Dışişleri Bakanı



Georgios Baltacis (8 Nisan 1921)



Gunaris Hükümeti



Savaş Bakanı



Nikolaos Teodokis (8 Nisan 1921)



Gunaris Hükümeti



Maliye Bakanı



Petros Protopapadakis (8 Nisan 1921)



Gunaris Hükümeti



Genelkurmay Başkanı Victor Dusmanis Kral'ın Genel Yaveri Victor Dusmanis, (13 Nisan 1921-12 Ekim General Meteksas'ın bu görevi iki kez 1921) reddetmesi üzerine Genelkurmay Başkanlığı'na atanmıştır. Başkanlık yeniden örgütlenmiştir. Dusmanis’in 12 Ekim 1921’de görevden alınmasına neden olan olay ise, 10 Ekim 1921 tarihinde Anadolu’daki işgal ordusunun başına buyruk hareketlerini önlemek için bütün ordu teşkilâtının kendine bağlı olduğunu bildirmesi olmuştur. Genelkurmay Başkan Yardımcısı



Ksenofon Stratigos (13 Nisan 1921)



Küçük Asya Ordusu Başkumandanı



Anastasios Papulas



Küçük Asya Ordusu Kurmay Başkanı



Albay A. Pallis



İzmir Yüksek Komiseri Aristidis Stergiadis (21 Mayıs 1919)



İngiltere, Yunanistan’la ilişkilerini doğrudan Başbakan Gunaris’le yaptığı görüşmelerin yanı sıra resmi olarak Atina Elçisi Lord Granville aracılığıyla yürütmüştür. Yunanistan, her ne kadar askeri gücü İtilâf Devletleriyle kurduğu ittifaka dayanan ve mali açıdan onların desteğine muhtaç bir ülke olsa da, Yunanistan’ın 11



Tablo, Engin Berber, a.g.e., s.279, s.285; KSG III ve IV; Nuray Ertürk Keskin, 1919 ve 1920 yılı zamandizinleri ile 1921 yılı zamandizinlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır.



462



Yönetim Zamandizini



işgal bölgesinde kurmaya çalıştığı yeni yönetsel mekanizma, Yunanistan’ı Anadolu’daki iktidar mücadelesinin bir bileşeni ve yönetsel alanın belirleyeni haline getirmiştir. 15 Mayıs 1919 tarihinde Yunan İşgal Kuvvetleri Kumandanlığı tarafından İzmir’in işgali edilmesinin hemen ardından 21 Mayıs 1919 tarihinde Aristidis Stergiadis yüksek komiser sıfatıyla şehre gelerek göreve başlamıştı. Yunanistan İzmir Yüksek Komiseri Aristidis Stergiadis’e, “1914 ilkbaharında doğu Ege adalarına sevk edilmiş Osmanlı Rumlarını evlerine yerleştirmek için gerekenleri yapması ve barış anlaşmasıyla Osmanlı Devleti’nden devralınacak arazide kurulacak Yunan yönetiminin zeminini hazırlaması” görevi verilmiştir.12 İşgalin hemen ardından Batı Anadolu’ya yayılan Yunanistan “İzmir’deki sivil yönetime bağlı olması dışında sürekli değişen ve büyüyen, bu nedenle oldukça karmaşık bir örgütsel yapı kurmuştur.”13 İdari olarak İzmir’deki Yüksek Komisere bağlı genişleyen örgütün yanı sıra, askeri harekâtın bir parçası olarak Batı Anadolu’da askeri bir yönetim tesis edilmiştir. Bu yapının çatısını Küçük Asya Ordusu Kumandanlığı oluşturmuştur.14 Stergiadis, Batı Anadolu’daki Yunan idaresinin temelini daha Haziran 1920’deki Yunan genel taarruzundan önce kurmaya başlamıştı. Bu yapı, kendisine verilen görevin amacına uygun şekilde “ordunun işgal ettiği tüm sancak ve kaza merkezlerinde örgütlenerek gelecekteki Yunan yönetiminin temelini” atacak ve “Yunan Devleti’nin Anadolu’daki etkin uzantısı” olacak şekilde tesis edilmişti.15 Başında yüksek komiser Stergiadis’in olduğu İzmir Yunan Yüksek Komiserliği makamına karşı sorumlu olan bir merkez ve bir taşra teşkilatı olmak üzere örgütlenmişti.16 İşgal öncesinde görev yapmakta olan Yunan Konsolosluğu’nun yerine geçen merkez teşkilâtı, başında müdürlerin olduğu bölümler ile müfettişlerden oluşmakta; İzmir dışındaki kaza ve sancakları kapsayan taşra teşkilâtı ise siyasi temsilcilerin sorumlu olduğu temsilciliklerden meydana gelmekteydi. 10 Ağustos 1920 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Sevr Barış Anlaşması’nı imzalaması ile, Mondros Mütarekesi’nden beri sürmekte olan ikili yönetsel yapıya son verilmiş ve bölgenin resmi yönetimi kendisine verilen Yunanistan, işgal ettiği bölgede tek egemen güç haline gelmişti.17 Sevr Anlaşması, 69.maddesi ile İzmir, Manisa ve Aydın sancaklarının egemenlik hakkını anlaşmada belirtilen sınırlar dahilinde Yunanistan’a devretmişti. Yunanistan Hükümeti, bu anlaşmaya dayanarak önce Osmanlı mülki ve beledi yönetimini devralmış, taşra teşkilâtını kaymakamlıklarla ikame etmiş; sonra da 23 Eylül 1920 tarihli İzmir ve Artbölgesinin Yunan İdaresi Hakkında başlıklı Kanun ile İzmir 12 13 14 15 16 17



Engin Berber, “Yunan İşgali, Geldikleri gibi Gidemediler”, NTV Tarih, 4 Mayıs 2009 Engin Berber, a.g.e. Engin Berber, a.g.e. Engin Berber, Sancılı Yıllar, s. 285, 288. Yüksek Komiserliği’nin merkez ve taşra teşkilâtına ilişkin ayrıntılı bilgi ve şemalar için bkz. Engin Berber, a.g.e., s. 279-285. Engin Berber, a.g.e., s. 293



1921 Yılı



463



Yüksek Komiserliği makamını tasfiye ederek yerine İzmir Yunan İdaresi’nin kurmuştu.18 Bu yasayla, yüksek komiserlik makamı da bakan ile eşdeğer konuma getirilmişti. İzmir Yüksek Komiserliği’nin genişleyen idari yapısı dışında Batı Anadolu’daki yönetim Yunanistan ordusu eliyle sağlanmıştır.19 Yunanistan, Batı Anadolu’ya yerleşeceğine kesin gözüyle baktığı ve yönetimin asker eliyle tesis edilmesi nedeniyle orduya yük haline geldiğini düşündüğü için 1921 yılında sivil bir idarenin kurulmasını gündeme getirmiştir. Yunanistan Başbakanı Gunaris, 17 Eylül’de, Savaş Bakanı Theodakis’e çektiği telgrafla “Anadolu’da idare örgütünün kurularak ordunun yükünün azaltılmasını” istemiştir. Gunaris, ayrıca, Anadolu’da işgalleri altında bulunan bölgede 3 milyon nüfuslu 100.000 m²lik alanda sivil bir idare kurmak istediklerini, 27 Ekim günkü görüşmelerinde İngiltere Başbakanı ve Dışişleri Bakanına iletmiştir. Ekim 1921’de Bursa’ya Aleksandr İzolo adında bir siyasi vali gönderilmiştir.20 Aleksandr İzolo, İzmir Fevkalâde Komiserinin Vekili namıyla anılmaktadır. Yunanistan işgali altındaki bölgede başlıca politika, göç ve iskan politikası olmuştur. Bu durum, karşı göçü ve Yunan zulmünü gündeme getirmiştir. 7 Ekim tarihli Vakit Gazetesi, İzmir ve Trakya’nın işgalinden beri 367.000 Müslümanın hicret ettiğini gösteren bir istatistik yayımlamıştır. Yunan zulmüne karşı artan protestolar üzerine, Beynelmilel Kızılhaç Örgütü (Uluslararası Kızılhaç Örgütü) Temsilcisi Maurice Gehri, Yunan zulmünü incelemek üzere 12 Mayıs’ta Gemlik'e, 25 Mayıs’ta Yalova’ya, 10 Temmuz’da İzmit’e gitmek zorunda kalmıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile İlişkiler Büyük Millet Meclisi ile ilişkiler 1921 yılı başında dolaylı olarak, İstanbul Hükümeti vasıtasıyla yürütülmektedir. Müttefik Ülkeler, Ankara Hükümeti’nin Londra Konferansı’na katılabileceğini Sadrazam Tevfik Paşa kanalıyla Mustafa Kemal Paşa’ya iletmişlerdir. İtilâf Devletleri, 26 Ocak’ta Fransa Başbakanı Briand imzalı nota ile Sadrazam Tevfik Paşa'ya İstanbul Hükümetini temsilen, istendiği takdirde “Mustafa Kemal veya Anadolu Hükümetince tasdik olunan 18 19 20



Engin Berber, a.g.e, s. 301, 306, 311. 19 Ocak’taki Yunan Askeri Mahkemesi’nin kararı ve 12 Kasım’daki Bursa Yunan Komiseri’nin açıklaması buna örnek gösterilebilir. 27 Ekim 1921 tarihli İntibah Gazetesi’nde yeni atanan valiyle yapılan mülakatta valinin şu sözlerine yer verilmiştir: “Hükümetim tarafından Bursa’ya görevlendirilmemle Bursa’daki bugünkü yönetim biçiminin çalışması engellenmeyecektir. Vilâyet kuruluşu eskiden olduğu gibi Türk yasalarının uygulanmasına devam edeceklerdir. Benim görevlendirilmemde amaç, vilâyet idaresinin görevini yürütmede uğrayacağı güçlükleri ortadan kaldırmaya çalışmak ve kolaylık göstermektir. … benim Bursa’ya gönderilmemde Türk yönetiminin sınırlandırılmasını ve buradaki askeri yönetimin ortadan kaldırılmasını gerektirecek bir amaç yoktur. Gerek ordu Birliklerimiz ve gerek vilâyet yönetimi evvelden olduğu gibi görevine devam edecektir. Ben Yunan işgal kuvvetleriyle Türk vilâyeti idaresi arasındaki beraber çalışmayı sağlamak üzere gelmiş bulunmaktayım. … Kentin idaresi yönünden Yunan askerî yönetimince verilmiş olan emirler bundan sonra da uygulanacaktır.” Mümtaz Şükrü Eğilmez, Milli Mücadele’de Bursa, Tercüman Tarih Yayınları, Sayı: 2, İstanbul, 1981, s. 143-144.



464



Yönetim Zamandizini



murahhaslar” da dahil olmak üzere Londra Barış Konferansı'na delege gönderebileceklerini bildirmişlerdir. 27 Ocak’ta Tevfik Paşa Büyük Millet Meclisi’nden heyete katılacak bir üye istemiştir. Ancak, Ankara Hükümeti, İstanbul Hükümeti ve İtilâf Devletlerince Türkiye’nin tek meşru hükümeti olarak tanınma isteğini ilişkilerin kuruluş tarzını değiştirme yönünde irade koyarak gösterecektir. 30 Ocak’ta İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa Sadrazam Tevfik Paşa'ya çektiği telgrafta Londra Konferansı'na gidecek Türkiye Heyeti'nin yalnız Büyük Millet Meclisi tarafından seçilebileceğini bildirmiştir. Büyük Millet Meclisi, 5 Şubat’ta Ankara Hükümeti’ni temsilen Londra Konferansı’na gidecek Heyeti Murahhasa üyelerini seçerek, ilişkilerin ancak kendi seçtiği temsilciler kanalıyla kurulabileceğini kararlaştırmış ve ilan etmiştir. 21 Şubat-12 Mart 1921 tarihlerinde gerçekleştirilen İkinci Londra Konferansı’nda Müttefik Ülkeleri Ankara Hükümeti’ni doğrudan muhatap almak zorunda kalmıştır. Büyük Millet Meclisi ile ilişkiler, işgal koşullarının İtilâf Devletlerinin kendi ülkelerinde yaşadıkları sorunlar ve 1921 yılında şiddetlenen savaşlar nedeniyle yıl içinde değişmesiyle dönüşüme uğramıştır. Bu dönüşüm, sadece İtilâf Devletleri ile Büyük Millet Meclisi arasındaki ilişkileri değil, İtilâf Devletlerinin doğrudan Büyük Millet Meclisi’ni muhatap almak zorunda kalmasıyla İtilâf Devletleri-İstanbul Hükümeti ilişkilerini, İtilâf Devletleri-Yunanistan ve Müttefik Devletlerin kendi arasındaki ilişkileri de etkilemiş ve dönüştürmüştür. İlişkilerin kuruluş tarzındaki dönüşüm politikalardaki dönüşümle paraleldir. En önemli işgal gücü olan İngiltere ile kurulacak ilişkiler konusunda görüş ayrılıkları mevcuttur. Bekir Sami Bey, Londra Konferansı sırasında yürüttüğü temaslarda ve Hariciye Vekâletinden istifa ettikten sonra 21 Mayıs’ta çıktığı Avrupa seyahatinde itidal yanlısı olduğunu göstermiştir.21 İnebolu Görüşmelerini yürüten Refet Paşa da, 27 Kasım-5 Aralık 1921 tarihlerini kapsayan görüşme tutanaklarında görüldüğü üzere, geleneksel Türk-İngiliz dostluğuna dönmek gerektiğini belirtmiştir. Anlaşma halinde, Türkiye’nin İngiliz sermayesine geniş ölçüde açılağını söylemiştir. İkinci Londra Konferansı (21 Şubat – 12 Mart 1921) Londra Konferansı, İtilâf Devletlerinin 24 Ocak – 30 Ocak 1921 tarihlerinde Almanya ve Türkiye sorununu çözmek için topladıkları Paris Konferansı’nda Doğu Sorununun çözümünde Türk ve Yunan temsilcilerinin dinlenmesine karar verilmesi üzerine toplanmıştır. Aristide Briand’ın 16 Ocak’ta iktidara gelmesi sonrası Fransa’nın acil barış için daha uzlaşmacı bir tutum sergilenebileceğine ilişkin dış politikada yönelimi konferans çağrısının yapılmasında belirleyicidir. Konferansın zamanlamasında artan Ankara Hükümeti-Sovyetler Birliği ilişkileri 21



Bekir Sami Bey, Avrupa dönüşünde “Durumumuz ümit edildiğinden daha iyidir.” demiştir. Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Cilt VI: Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına (23 Ağustos 1921-20 Kasım 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996 (4 Aralık 1921).



1921 Yılı



465



etkili olmuştur. 3 Ocak’ta Belçika temsilcisi Michotte de Welle, Ankara Hükümeti’ne Sovyet yardımının başladığını haber vererek, Ankara Hükümeti’nin “Sovyetlerin hâkimiyeti altına düşeceği”ni rapor etmiştir. Türk Elçilik Kurulu, 16 Ocak’ta hareket ederek 18 Şubat’ta Moskova’ya varmış ve 19 Şubat’ta Dışişleri Komiseri Çiçerin’le görüşerek güven mektubunu vermiştir. Sovyetler Birliği’nin Şubat ayında Kafkas ülkelerindeki askeri harekâtı yoğunlaştırması, Türkiye-Sovyetler Birliği sınırının çizilmesini ve ilişkileri doğrudan etkileyecek bir diğer faktör olarak görülmüştür. İtilâf Devletleri, bir yandan Kafkas ülkelerinde Bolşeviklerin iktidara gelmesini engellemeye çalışırken bir taraftan da Sovyetler Birliği ile Türkiye’nin Kafkas sınırı konusunda anlaşmalarını önlemek istemektedir. Büyük Millet Meclisi gündemine de gelen Kafkas Federasyonu bunun bir örneğidir. 20 Ocak’ta İngiliz yanlısı Menşevik Gürcistan Hükümeti ile görüşen Türk Elçilik Kurulu üyesi Yusuf Kemal Bey, Gürcistan Hükümetinin, Türkiye’nin de üyesi olduğu Kafkas Federasyonundan yana olduğunu iletmiştir. 19 ve 20 Şubat tarihlerinde iki ayrı İngiltere Dışişleri Bakanlığı yetkilisinin ilettiğine göre, Azerbaycan, Dağıstan, Ermenistan ve Kafkas ülkelerinin diğer temsilcileri Paris’te bir araya gelerek ancak İngilizlerin izin vermesiyle yaşayabileceğine inandıkları Ankara Hükümeti ile anlaşma yapmaya karar vermişlerdir. Hemen Londra Konferansı öncesinde gündeme gelen Kafkas Konfederasyonunun İtilâf Devletleri çıkarına bir proje olduğunu gören Kâzım Karabekir Paşa’in konferansa ilişkin yorumu da, İtilâf Devletlerinin Kafkas ülkelerini olduğu gibi Türkiye’yi de kendi kaderini tayinden uzaklaştırmak istediklerini göstermektedir: “Türkiye’yi ateş çemberi içinde eritmek ve hiç değilse Ruslarla bizim ittifak etme imkânını kaldırarak Şark cephesi kıtaatını garbe nakil imkânından mahrum etmek ve bu suretle Yunanlıların istilâsını kolaylaştırmak (?) için mi Londra Konferansı açıldı?”22 Ancak, konferansın İtilâf Devletleri açısından planladıkları gibi geçmeyeceği konferansın başladığı gün Meclis gizli oturumunda konuşan Mustafa Kemal Paşa’nın sözlerinden anlaşılmaktadır. Mustafa Kemal Paşa, 21 Şubat’taki gizli oturumda Kafkaslarda Bolşevik hâkimiyetinin İngiliz hâkimiyetine tercih edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Fransa Başbakanının barış yanlısı görüşlerine karşı, Fransa, Londra Konferansı öncesinde de Türkiye üzerindeki pazarlık gücünü arttırmak istediğini gösteren adımlar atmıştır. 1921 yılı 1 Ocak’ta Fransız İşgal Komutanı Gouraud’ın, Antep halkına teslim ol çağrısı ile başlamıştır. Antep, şiddetli bir Fransız kuşatması ve ablukası altındadır. Ancak, Antep halkı çağrıyı 2 Ocak’ta reddetmiştir. Antep, Kuvayı Milliye Kumandanı Özdemir Bey’in başkanlığında bir Merkez Kurulu tarafından yönetilmekte ve Selâhattin Arif Bey’in kumandanlığındaki İkinci Ordunun harekâtına kadar açlığa direnmeye çalışmaktadır. Antep Kuvayı Milliyesi 30-31 Ocak’ta giriştiği kuşatmayı içerden yarma harekâtını kaybetmiştir ve 11 ay 8 günlük Fransız kuşatması altındaki açlığa daha fazla dayanamayan 22



Kâzım Karabekir Paşa, a.g.e., s. 1022.



466



Yönetim Zamandizini



Antep 8 Şubat’ta düşmüştür. 9 Şubat’ta Fransız Albay Andrea ile Antep halkı temsilcileri arasında şehrin teslimi hakkında 11 maddelik bir anlaşma imzalanmıştır. Protokol Antep'in Fransız mandası altına girdiği şeklinde yorumlanmış ve 12 Şubat’ta Büyük Millet Meclisindeki Antep mebusları manda haberlerini protesto etmişlerdir. Protokole göre, Fransızların kontrolünde yeni bir Hükümet kurulacak, ordu birlikleri savaş esiri sayılacak, silahlar teslim edilecek, Ermenilerle Türklere eşit işlem uygulanacaktır. Londra Konferansı’na İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan ile Ankara ve İstanbul delegeleri katılmıştır.23 Amerika Birleşik Devletleri, iki defa davet edilmesine rağmen Konferansa katılmamıştır.24 Büyük Millet Meclisi’nde, konferansa doğrudan çağrılmadan katılmanın yanlış olduğu ve İngiltere’nin er ya da geç Ankara Hükümeti’ni tanıyacağı ve İstanbul Hükümeti’nin meşru bir temsilci olmadığı yönündeki tartışmalara rağmen 5 Şubat’taki gizli oturumda delege gönderilmesine karar verilmiştir. Büyük Millet Meclisi adına Sulh Murahhas Heyeti için, İcra Vekilleri Heyeti, mebuslardan Hariciye Vekili Bekir Sami Bey (Amasya), Yusuf İzzet Paşa (Bolu), Ahmet Muhtar Bey (Trabzon), Cami Bey (Aydın), Mahmud Esat Bey (İzmir) ile eski Nafıa Müsteşarı Muhtar Bey, Muvaffak Bey, Adanalı Niyazi Bey, Düyunu Umumiye Müfettişi Rıza Bey, Münir Bey'i seçmiştir. Düyunu Umumiye Müfettişi Rıza Bey ve Muhtar Bey gibi isimler 4 Şubat’taki gizli birleşimde tartışma yaratmış; Meclis'in daha önce mandacılık taraftarı olan kişilerce temsil edilmemesi gerektiği söylenmiştir. Bunun üzerine 5 Şubat’taki oturumda, Heyetin sadece mebuslardan oluşmasına karar verilmiştir. Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in yanı sıra heyette, Roma'da bulunan Cami Bey (Aydın), Yunus Nadi Bey (İzmir), Hüsrev Bey (Trabzon) ve Zekâi Bey(Adana) yer almaktadır. İstanbul Hükümeti delegeleri ise, 9 Şubat’ta belirlendiği üzere Sadrazam Tevfik Paşa, Osman Nizami Paşa ve Mustafa Reşit Paşa’dır. Sevr Anlaşmasının tadili amacıyla toplanan Konferansta asıl görüşülen Yunanistan’ın askeri harekât isteği ve Ankara Hükümeti’nin gücü olmuştur. İngiltere, Mustafa Kemal önderliğindeki hareketin gücünün abartılmaması gerektiğini ve Yunanlıların başarılı olacağını söylerken; Fransa, İngiltere ile aynı görüşü paylaşmadığını belirtmiş. İtalya ise, Türklere ve Yunanlılara uzlaşma empoze edilmesini istemiştir. Fransa ne olursa olsun İtilâf Devletlerinin birlikte bir görüntü vermeye devam etmelerini önermiştir. Konferans’tan bir sonuç alınamıyacak; ancak, Konferans Ankara Hükümeti’nin kendini kabul ettirmeye başladığının bir göstergesi olarak tarihe geçecektir. Ankara Hükümeti, konferans vesilesiyle sadece İtilâf Devletlerine değil İstanbul Hükümeti’ne de kendini kabul ettirme yönünde önemli adımlar atmıştır. 23



24



“Londra Konferansı (Şubat 1921)”, İlhan Uzgel ve Ömer Kürkçüoğlu, Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar içinde, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s.144. Kâzım Karabekir Paşa, a.g.e., s. 1025.



1921 Yılı



467



Londra Konferansına İstanbul Hükümeti’nin mi Ankara Hükümeti’nin mi heyet gönderebileceği tartışılırken, Ankara Hükümeti’nce 5 Aralık 1920’de alıkonulan ve hala Ankara’da bulunan Dahiliye Nâzırı İzzet Paşa, Sadrazam Tevfik Paşa’dan Ankara Hükümeti’nin tanınmasını istemiştir. 31 Ocak’ta Tevfik Paşa, Ankara Hükümeti’nin yaptığı Anayasanın geçersiz olduğunu ve Anayasaya dayanarak tek meşru temsilcinin Ankara Hükümeti olduğunun söylenemeyeceğini dile getirmiş olmasına rağmen, 23 Şubat’ta konferansta söz hakkını Ankara Hükümeti Murahhas Heyeti’ne bırakmıştır. İzmir ve Trakya’nın Yönetimi Londra Konferansı’nda tartışılan önemli konulardan ikisi, İzmir ve Trakya’nın yönetimi konusudur. İzmir ve Trakya’nın yönetimi sorunu öncelikle egemenlik, yani yönetim hakkının hangi ülkeye verileceği ile ilgilidir. Ancak, İzmir’in yönetimi başta olmak üzere bu iki sorunlu alan aynı zamanda egemenlik haklarıyla bağlantılı bir yönetim tarzı sorununu da ifade etmektedir. Yeni Türkiye’nin sınırları çizilirken hangi hattın benimseneceği bir egemenlik sorunu olarak karşımıza çıkar. Bununla birlikte, İngiltere’nin İzmir için planladığı “özerk yönetim” modeli, hem İzmir’in yönetim tarzını belirleyecek hem de söz konusu yönetim tarzı altında İzmir’in emperyalist ülkeler tarafından yönetilmesine meşru bir zemin sunacak niteliktedir. Padişah Vahdettin’in de desteklediği ve Fransa’nın sınırların çizilmesi konusunda anlaşılamaması halinde taraftar olduğu Trakya Tampon Bölgesi / Devleti modeli de İzmir özerk yönetimiyle eşdeğerde düşünülebilir. İzmir, 15 Mayıs 1919 tarihinden beri Yunanistan’ın işgali altındadır. 21 Mayıs 1919 tarihinde Aristidis Steryadis İzmir’e gelerek Yunan Yüksek Komiseri sıfatıyla göreve başlamış ve İzmir Yunanistan’ın bir vilayeti olarak yönetilmeye başlanmıştır. 1921 yılında İzmir’in yönetiminin özerk hale getirilmesi gündeme getirilmiştir. 25 Ocak’ta Düyunu Umumiye İtalya Temsilciliğini de yapan Binbaşı Nogara, eski Maliye Nâzırı Cavit Bey'e İzmir'in Şanghay'a benzer bir statüde yönetilmesini önermiştir. 18 Şubat’ta İngiltere Başbakanı Lyold George, Yunanistan Başbakanı Nikolaos Kalogeropoulos’a Doğu Trakya gibi İzmir’in de ileride Yunanistan’a bağlanmak üzere özerk bölge statüsüne kavuşturulmasının düşünüldüğünü söylemiştir. İtilâf Devletleri, Türkiye ve Yunanistan’a İzmir’in özerk yönetimi mevzuunu açmakla birlikte, Londra Konferansında İzmir ve Trakya konusunu öncelikle Türkiye’nin sınırlarının çizilmesi boyutuyla gündeme getirmişlerdir. İtilâf Devletlerinin taviz olarak adlandırdığı bu konu, İzmir ve Doğu Trakya’da nüfus araştırması yapılması ve bu bölgelerin yönetiminin kimde kalacağına araştırma sonunda karar verilmesidir. Yunan Meclisi, Trakya ve Batı Anadolu’nun Yunanistan’dan koparılamayacağını ve İstanbul’un gelecekteki Yunan İmparatorluğu’nun başkenti olduğunu söyleyerek oybirliği ile değişiklik önerilerini reddetmiş ve 6 Mart’ta Yunanistan Başbakanı Kalogeropoulos önerilerin reddedildiğini açıklamıştır. Mustafa Kemal Paşa da, 1 Mart’ta Bekir Sami Bey’e çektiği 468



Yönetim Zamandizini



telgrafta İzmir ve Trakya’da yapılması önerilen nüfus sayımının ancak Yunan işgalinin kaldırılması ile mümkün olabileceğini söylemiştir. İtilâf Devletleri, 12 Mart’ta Londra Konferansı kapanırken nüfus sayımı önerisini geri çekmiştir. İzmir üzerindeki egemenlik sorununu çözmek için İngiltere, Londra Konferansı öncesi gündeme getirdiği “özerk yönetim” modelini 10 Mart’ta Yunan Heyeti’ne sunmuştur. İngiltere’nin önerisi, İzmir’in başında Hristiyan bir vali bulunması, egemenliğinin Türkiye’de kalmak kaydıyla kontrolünün Yunanistan’a verilmesi ve statüsünün 5 yıl sonra değiştirilmesi şeklindedir. Yunan kontrolünün ne olduğu, 11 Mart’ta İtilâf Devletlerinin Sevr Anlaşmasında yapılacak değişiklikleri kesinleştirdiğinde netleşmiştir. İzmir, Türkiye’nin egemenliğinde kalmakla birlikte şehrin güvenliği bir Yunan garnizonu tarafından sağlanacaktır. İstanbul Heyeti, 12 Mart’ta İzmir’de Yunan askeri bulundurulmasının kabul edilemeyeceğini söylemiştir. İzmir ve Trakya’yı bırakmak istemeyen Yunanistan, Londra Konferansı daha kapanmadan askeri harekât kararı almış ve masa üzerinde kendini zorlayan konuları cephede çözmeye çalışmıştır. Ancak, ileri harekâtın İkinci İnönü Zaferi ile sonuçlanması üzerine 22 Nisan’da yapılan değerlendirmede Yunan Generali İoannis Metaksas, İzmir’de özerkliğin kurulmasını ve Sevr Anlaşmasında belirtilen sınırların kabul edilmesini istemiş; Sevr sınırında savunmaya geçilerek savaşın sona erdirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Yenilgiye rağmen, Yunanistan Hükümeti, bu görüşü benimsememiştir. Londra Konferansı’nda İstanbul Heyeti 25 Şubat’ta 1913 sınırlarının korunmasını istemiş ve Damad Ferid Paşa, 5 Ocak’ta “Her zaman Müttefiklerden İzmir ve Trakya’yı istedim” demiş olsa da, Padişah Vahdettin 23 Mayıs’ta İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’la yaptığı görüşmede İtilâf Devletlerinden de bir adım öteye giderek Trakya’da bir tampon devlet kurulmasına izin verilebileceğini söylemiştir. Vahdettin, Batı ve Doğu Trakya'nın Türkiye'ye bağlı olmakla birlikte, düşman komşular karşısında buranın elde bulundurulmasının mümkün görünmediğini söyleyerek, bölgenin İtilaf Devletlerinin garantörlüğü altında tarafsız bölge ilan edilerek Asya ile Avrupa arasında tampon bir bölge durumuna getirilmesini istemiştir. İngiliz Gizli Haberalma Örgütü’nün 1 Kasım’da hazırladığı rapora göre, Padişah İzmir ve Trakya’nın verilmesine ilişkin görüşünü sürdürmektedir. Vahdettin, arabuluculuk görüşmelerinin başlaması için, İzmir'in boşaltılması ve Trakya'nın Yunanistan'a bırakılmasına razıdır. İkinci İnönü Zaferinden sonra da Yunanistan, İzmir ve Trakya’daki taleplerinden vazgeçmemiştir. İngiltere’nin Yunan talepleri karşısındaki tavrı, bir orta yol bulunabileceği görüntüsünü verme isteğiyle gündemde tuttuğu İzmir’in özerk yönetimi olmuştur. 30 Mayıs’ta hazırladığı muhtıra ile İngiltere Dışişleri Bakan Yardımcısı Sir E.Crowe, Yunanistan’ın İzmir’den çekilmek istemeyeceğini, çekilmeye ikna edilse bile Doğu Trakya ve İstanbul’da asker bulundurmayı isteyeceğini ifade etmiştir. Bunun üzerine, 9 Haziran’da İngiltere Kabinesi Türkiye’ye bir kez daha İzmir’in özerk bir yönetime bağlanmasının önerilmesine 1921 Yılı



469



karar vermiş; önerinin kabul edilmemesi halinde Yunanistan’ın tarafında olarak, Yunanistan’ın ileri harekâtının desteklenmesi ve Türkiye’nin ablukaya alınması görüşünü benimsemiştir. 18-19 Haziran 1921 tarihlerinde İtilâf Devletleri arasında gerçekleşen Paris Görüşmelerinde, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan ve Türkiye’ye arabuluculuk teklif edilmesini önerdiğinde, İtilâf Devletlerine İzmir ve Trakya’nın yönetimine ilişkin de öneriler getirmiştir. İngiltere, İzmir'in özerk bölge olarak yönetilmesi ve Trakya sınırının Çatalca'dan geçmesini önermiştir. Curzon, Türklere baskı yapılmasını teklif etmiş; Fransa Başbakanı Briand ise, öncelikle Türkiye'ye baskı yapılmasına karşı olduğunu belirtmiş ve Trakya'nın uluslararası statüde bir bölge olarak yönetilmesini, bölgeye araştırma komisyonu gönderilmesini önermiştir. Fransa’nın Trakya konusundaki bu tavrı, Trakya’nın Yunanistan’a bırakılmasındansa özel statüye kavuşturulmasının tercih edildiğini göstermektedir. 22 Eylül’de Milletler Cemiyeti’ne üye olmayan ülkelerin kurduğu Hukuk-ı Akvam Cemiyeti, İsviçre Kızılhaç Başkanı'nın önerisi ile, Trakya ve İzmir'in Yunanistan tarafından boşaltılarak Türklere teslim edilmesini ve Batı Trakya'da genel oya başvurulmasını büyük bir çoğunlukla kabul etmiştir. Sakarya Zaferinden sonra İzmir ve Trakya konusunda İngiltere ve Yunanistan’ın elinin zayıflamaya başladığı görülmektedir. Ekim ayında özellikle Fransa’nın görüşünün İngiltere ve Yunanistan’dan farklılaşmaya başlaması İngiltere ve Yunanistan’ı sıkıştıran bir konu haline gelmiştir. İngiltere, işgal altındaki mevcut sınırların korunabilmesi için Yunanistan’ı İzmir’in özerk yönetimi ve Trakya sınırında Fransa’nın da mutabık olduğu bir revizyona gidilmesi konusunda ikna etmeye çalışmıştır. 27 Ekim’de Yunanistan Başbakanı Gunaris’in, İngiltere Başbakanı Lyold George ve Lord Curzon’la yaptığı görüşmede Anadolu'da işgalleri altında bulunan bölgede 3 milyon nüfuslu 100.000 m²lik alanda sivil bir idare kurmak isteklerine karşı Lord Curzon’un, "Kendinizi Müttefiklerin ellerine bırakın. İzmir konusunda yeni şartları kabul edin. Sevr Anlaşması temelleri üzerinde yeni bir anlaşmaya ihtiyaç var." demesi bunun en belirgin göstergesi olmuştur. 2 Kasım’da Gunaris, İngiltere’nin arabuluculuk teklifini kabul etmek zorunda kalmış ve Lyold George’un İzmir'de özel bir yönetim kurulmasına ilişkin önerilerini dinlemekle yetinmiştir. Ermenistan ve Kürdistan Meselesi Londra Konferansı’nda gündeme gelen bir diğer mevzu da Ermenistan meselesi olmuştur. Ermenistan meselesinin bir boyutunu, bir Kafkas Ülkesi olarak Bağımsız Ermenistan’ın kurulması oluştururken, diğer boyutunu Kilikya (Çukurova) Ermenileri oluşturmaktadır. 21 Şubat-12 Mart tarihleri arasında gerçekleşen Londra Konferansı’nda Ermenistan meselesi konuşulmaya başlandığında 18 Şubat’ta iktidarı bir kez daha ele geçiren İngiliz yanlısı Taşnak Partisi Ermenistan’ın başındaydı; 24 Şubat’ta Ankara Hükümeti, 2 Aralık 1920 tarihinde imzaladığı Gümrü Anlaşması’na sadık kalacağını düşündüğü Taşnak Partisi aleyhtarı 470



Yönetim Zamandizini



Milli Birlik Komitesi’ni destekleyeceğini açıklamıştı ve Gümrü Anlaşmasındaki sınırı korumak için Ermenistan topraklarının bir kısmını işgal altında tutuyordu. Kafkas Federasyonuyla birlikte gündeme gelen Taşnak Partisi’nin desteklenmesi politikasını Kâzım Karabekir Paşa, Ankara Hükümeti’nin Londra Konferansına giderken İtilâf Devletlerinin baskısı altında Şark politikasında değişikliğe gitmeyi tercih etmesi olarak yorumlamıştır.25 26 Şubat’ta Ermenistan meselesi Konferans gündemine geldiğinde bu durum siyasi atmosferi belirlemiştir. Konferans’ta Ermenistan adına konuşan M.Aharonian, Sevr Anlaşması'nın yürürlükte olduğunun ilan edilmesini istemiş; Kemalistlerin Ermenistan'a saldırmakla İtilâf Devletleri'ne saldırmış olduklarını belirtmiştir. Aharonian’ın bu sözleri Gümrü Anlaşmasıyla kaybedildiği tescillenen topraklar üzerinde hak iddiası olarak anlaşılabilir. Bekir Sami Bey’in, Aharonian’ın bu sözlerine cevabı, bu görüşü desteklercesine, Bağımsız bir Ermenistan’a karşı olmadıkları; ancak, Kars ve Ardahan’ı bırakmayacakları ve buralar için halkoylamasına hazır oldukları şeklinde olmuştur. Türkiye Ermenileri adına konuşan Bogos Nubar Paşa ise, Kilikya'da Ermenilere özerklik verilmesini istemiştir. Ermenistan Devleti ve Türkiye Ermenilerinin talepleri Konferans’ta çözülemeyecek ve 1921 yılında gerçekleşen diğer olaylarla birlikte yeniden gündeme gelecektir. Ermenistan Devleti ile kurulan ilişkilerin normalleşmesi, İtilâf Devletlerinin desteklediği Taşnak Partisi’nin 2 Nisan’da iktidardan indirilmesi, Bolşevik Ermenistan’ın kurulması, 16 Mart’ta Sovyetler Birliği ile imzalanan Moskova Anlaşması’na uygun olarak sınırların çizilmesi ve buna uygun olarak Ankara Hükümeti’nin 25 Nisan’da Gümrü’deki (Ermenistan) kuvvetlerini geri çekmesi ile mümkün olmuştur. 13 Ekim’de Ermenistan’ın da dahil olduğu Kars Anlaşması’nın imzalanması sadece 25 Nisan’daki durumu teyit eder niteliktedir. Gelişmelerin seyri, Ermenistan Devleti ile sorunların çözümünün, İtilâf Devletlerinin körüklediği yayılmacı politikalardan vazgeçilmesi ve ülkelerin kendi kaderini tayin ilkesinin benimsenmesi ile mümkün olabileceğini göstermiştir. Moskova Anlaşması ile Misak-ı Milli sınırları kabul edilmiş ve Ermenistan Hükümeti ile Ankara Hükümeti toprak talebinde bulunmayacaklarını teyit etmişlerdir. Ermeni sorununun bir boyutu olan Kilikya sorunu ise, Türkiye sınırları içinde çözülememiş ve Kilikya Ermenilerinin toplu göçü ile son bulmuştur. Bu 25



Hariciye Vekâleti Vekili Dr.Ahmet Muhtar Bey’in 18 Şubat 1921 tarihinde Meclis gizli oturumunda yaptığı konuşma bunu doğrular niteliktedir. Daha önce Taşnaklara karşı birlikte savaşılmışken, Ahmet Muhtar Bey, Sovyetlerin Ermenileri koruduğunu, Taşnakların yeniden iktidara gelmesinin faydalı olacağını söylemektedir. Kâzım Karabekir Paşa, Şark politikasındaki değişikliği İtilâf Devletlerinin gücüne bağlamaktadır: “Bizi Kafkas Konfederasyonuna sevk eden elin kuvvetine bakmalı ki 18 Şubat’ta Erivan ve Eçmiyazin’de Taşnaklar da ihtilâl yapıyor. Yarım saatlik müsademe Ermeni Bolşevik hükûmetini düşürerek Taşnak hükûmetini ilan ediyorlar. ... Ankara Hükûmeti Bolşeviklerle taarruzla bu himayeyi kabul ve Kafkas Konfederasyonunu tahayyül ile bana emir veriyor, Ermenistan’da mukabil ihtilâl ile hükûmeti yine Taşnaklar ele alarak işimizi kolaylaştırıyorlar, yani Ruslara taarruz için yolumuzu açıyorlar. Ve bu işlerde bizim Londra Konferansımıza davetimiz esnasında vukubuluyor.” Kâzım Karabekir Paşa, a.g.e., s.1023.



1921 Yılı



471



sorunu çözümsüzlüğe götüren 1905 Ermeni Tehcirinin yarattığı korku olmuştur. Çukurova Ermenileri sorununa ilişkin Ankara Hükümeti’nin ilk kararı Zeytin Ermenileri konusunda aldığı karardır. 1915 yılında tehcir edilen Ermeniler'den 1500'ü ateşkesten sonra buraya dönmüş ve oturulacak yer olmadığı için askeri kışlaya yerleştirilmişti. 23 Mayıs ve 19 Haziran’daki iki emir ile Erkânı Harbiye Riyaseti, önce kışlanın boşaltılmasını sonra da buradaki Ermenilerin silahtan arındırılarak zorla da olsa kışladan çıkarılmalarını emretmiştir. Bu emirler doğrultusunda, kışlayı boşaltmakta direnen Ermenilere karşı 27 Haziran’da askeri harekât başlatılmıştır. Askeri harekât sonunda kışla boşaltılmış; ancak, kışlada yaşayan bir kısım Ermeni ölmüş ve bir kısmı da Kilis üzerinden ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. Sorunun Çukurova boyutu 1921 yılı 20 Ekim gününe kadar Fransız işgali altında perdelenmiştir. Ancak, işgalin kaldırılacağına ilişkin söylentilerden başlayarak sorun su yüzüne çıkmaya başlamıştır. 19 Mart’ta Çukurova Ermeni Cemaati Dini Lideri, Fransız Dışişleri Bakanlığına bir mektup yollayarak, Fransızların bölgeyi boşaltacağı söylentileri üzerine Ermenilerin paniğe kapıldığını belirtmiş; Kilikya'daki Ermeni ve diğer Hristiyan unsurlar adına işgalin devam ettirilmesi istenmiştir. 5 Kasım’da Ermeni Delegeler Kurulu, Fransa Dışişleri Bakanlığı'na Ankara Anlaşmasından duydukları üzüntüyü ve Ankara Hükümeti’nin de azınlık haklarının korunması konusuna sadık kalmayacağına ilişkin düşüncelerini iletmişlerdir. 14 Kasım’da Türkiye Ermenilerinin Protestan, Katolik ruhanî liderleri ve Ermeni Patriği, Ankara Anlaşmasıyla ilgili Yüksek Komiserlere başvurmuşlardır. Ankara Anlaşması'nın Ermenilerin durumunu garanti etmediği belirtildikten sonra, Çukurova'daki Ermenilerin toplu bulunduğu yerlerden Fransız askerlerinin çekilmemesi, bu mümkün değilse Ermenilerin Müttefiklerden birinin uyrukluğuna kabul edilmesi, bu da mümkün değilse, Çukurova'ya dönmüş bir milyon Ermeninin tekrar göç edebilmesi için araç sağlanması konusunun Müttefik Ülke Hükümetlerine bildirilmesi istenmiştir. Aynı gün, 26 Şubat’ta Londra Konferansı gündemine gelen bir diğer konu da Kürdistan meselesi olmuştur. Bekir Sami Bey, Kürdistan halkının Büyük Millet Meclisi'nde temsil edildiğini, kendisinin aynı zamanda Kürtlerin de temsilcisi olduğunu söylemiştir. Kürdistan'da bir halkoylaması yapmayı kabul ettiklerini ve Kürdistan halkı istediği takdirde kendilerine muhtariyet vermeye hazır olduklarını dile getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa 1 Mart’ta Bekir Sami Bey’e çektiği telgrafta Kürdistan meselesinin kabul edilemeyeceğini bildirmiştir. Konferansın hemen ardından, Kürdistan meselesi diye bir mesele olmadığına ve Büyük Millet Meclisi’nin Kürtleri de temsil ettiğine ilişkin Şark vilâyetlerinden çekilen telgraflar 17 Mart, 19 Mart ve 31 Mart’ta Meclis’te okunmuştur. Bu telgrafların bir kısmı, Londra Konferansı’nda bulunan Ankara Hükümeti Heyeti Murahhasasının Kürtlerin de temsilcisi olduğunu göstermek için telgrafı çekenler tarafından doğrudan Londra’daki Düveli Muazzama Murahhasalarına da çekilmiştir. Çoğu Kürt aşiret reisleri tarafından çekilen bu telgraflarda, Kürtlerin 472



Yönetim Zamandizini



hiçbir zaman Türkiye'den ayrı bir hükümet ve istiklâl arayışları olmadığı, Ermenistan gibi ayrı bir devlet talepleri olmadığı belirtilmiştir. 7 Nisan’da Meclis’te okunan Mirliva Hacim Paşa’nın mektubu ise, "Sulh Konferansının Memaliki Osmaniye'yi parçalamak maksadiyle dermeyan edip vasıta kullandığı Arap, Kürt anasırın istiklâli fikrini protesto eder ve anasırı islâmiyeyi daha ziyade ittihada davet ederim." sözleriyle Kürtlerin din bağıyla Türkiye’ye bağlı oldukları düşüncesini Meclis’e taşımıştır. Kürdistan meselesi diye bir mesele olmadığına dair Meclis’te okunan telgraflara karşın, Londra Konferansı daha kapanmadan 5/6 Mart’ta gündeme gelen Koçgiri Aşireti isyanı, meselenin tam da böyle tek boyutlu olmadığını göstermiştir. 6 Mart’ta Sivas’ın Ümraniye kasabasına girerek buradaki Hükümet kuvvetlerini teslim alan ve kasabaya Kürt bayrağı çeken bin kişilik aşiret kuvvetleri, 11 Mart’ta Meclise çektikleri telgrafta belirttikleri üzere, bölgede mümtaz bir vilayet kurulmasını ve vali olarak da yerli Kürtlerden birinin atanmasını istemektedirler. 26 Mart’ta Koçgiri Aşireti Reisi Alişir Bey, diğer aşiret reislerini isyanın devamı konusunda ikna etmek için “Kürtlerin bağımsızlığının Avrupa devletleri tarafından bile tanınmış olduğunu” söylediği bir mektup yollamıştır. 8 Nisan’da bölgenin idari statüsüyle ilgili Meclis’e bir başvuru daha yapılmıştır. Yedi Kürt aşireti, Koçgiri bölgesinde başında bir Kürt'ün ve yardımcılığında bir Türk'ün bulunduğu bir vilayet kurulmasını istemektedirler. Arzuhalde, "Eğer bu mesele böyle kapatılmazsa, Dersim'den başka Erzincan, Van, Diyarbakır, Erzurum'a kadar ayaklanma yayılacak, iki Müslüman millet arasında kan dökülmesinden Müslüman düşmanlarının yüzü gülecektir." denmiştir. İsyan, daha sonradan Meclis’te şiddetli tartışmalara konu olacak şekilde Merkez Ordusunca 14 Mart-17 Haziran tarihleri arasında bastırılmaya çalışılacaktır. Bu da, isyanın önemli bir güce tekabül ettiğini göstermektedir. Kürdistan’ın, Büyük Millet Meclisi açısından önemli bir mesele olduğunun bir diğer göstergesi de 27 Haziran 1921 tarihli "Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin Elcezire Cephesi Kumandanlığına talimatı"dır.26 İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Elcezire Cephesi Kumandanlığı’na verilen talimatta, Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa’nın imzası bulunmaktadır. Bu talimat, Kürdistan’ın, Büyük Millet Meclisi’ne bağlılığı konusunda sıkıntı yaşandığını göstermekte; bölgede yaşanan ciddi isyan nedeniyle mülki idarenin yetersiz kaldığı düşünülerek bölgenin askeri yönetim altına alındığı belirtilmektedir. Talimatta, Elcezire Cephe Kumandanlığının, Kürdistan siyaseti dahiliyesini tevhid ve idare etmek, ecnebilerle Kürtlerin itilâfına mani olmak, Kürt rüesasına mülki ve askeri makamlarda vazifeler vererek tedricen mahalli idareler tesisi esbabını hazırlamak ve bu suretle milletlerin kendi mukadderatlarını bizzat idare etmeleri hakkı gözetilerek, kalben merbutiyetlerini tesis ederek Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelerini sağlamakla görev26



BMM GCZ, İ: 78, İkinci ve Üçüncü Celseler (22 Temmuz 1922).



1921 Yılı



473



lendirildiği belirtilmiştir. Rüesayı memurini mülkiyenin mercii bu hususta cephe kumandanlığıdır ve kumandanlık, idari, adli ve mali tadilat ve ıslahata lüzum gördükçe bunun tatbikini Hükümete teklif edecektir. Talimatın gösterdiği bir nokta da, mahalli idarelerin yetkilerini arttırmayı gözeten Nevahi Kanunu ile meselenin çözümü arasında bir bağ kurulmuş olmasıdır. Ancak, bu talimatın ne derece başarıya ulaştığı Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa’nın 3 Kasım’daki azli de göz önünde bulundurulduğunda tartışmalıdır. Malta Sürgünleri Malta sürgünleri Türkiye-İngiltere mücadelesinin önemli ayaklarından biridir. 1919-20 yıllarındaki tutuklamalarla başlayan süreç 20 aya yayılan sürgünlerle devam etmiştir. Sürgün politikası, İngilizlerin yaygın olarak kullandığı bir savaş yöntemidir.27 Amaç, “Türkiye’nin, işbirlikçiler dışındaki tüm yönetici kadrosunun sürülmesi” ve böylelikle başta İngiltere olmak üzere İtilâf Devletleri karşıtı her türlü mücadelenin kadrosuz, yönsüz bırakılmasıdır.28 Sürgünler arasında daha sonradan Ankara’ya geçerek Büyük Millet Meclisi’ne de katılacak 11 Meclisi Mebusan üyesi vardır. 1919 yılında İngiltere’nin Mustafa Kemal Paşa’yı da kara listeye eklemiş; tutuklanıp sürülecekler arasına almış olmasından da anlaşılacağı üzere,29 İngiltere’nin sürgün politikası sadece Malta’ya sürmeyi başardıklarıyla değil tüm muhataplarıyla birlikte anlaşılabilir. İngiltere, bu politikasıyla hem İstanbul’u mücadelenin dışında bırakmış hem de bağımsızlık mücadelesini bütünüyle boğmaya çalışmıştır. Bunu gören Mustafa Kemal Paşa, Malta sürgünlerine misilleme olarak Anadolu’daki İngiliz kontrol subaylarını tutuklatmıştır. Ankara Hükümeti’nin elinde, 1921 yılı başında 22 İngiliz tutuklu vardır. Londra Konferansı’nda Malta esirleri müzakeresi 118 Türk tutsak üzerinden yapılmıştır.30 1921 yılı Malta Sürgünlerinin kurtuluş yılıdır. Her ne kadar 1921 yılı başında İngiliz Yüksek Komiserliği, Sevr Anlaşması yürürlüğe girecekmiş ve 230.maddesine istinaden kurulacak Müttefik Mahkemesinde yargılamalar yapılacakmış gibi hazırlıklarına devam etse de yıla damgasını kurtuluş vurmuştur.31 Kurtuluş, adadan firarların yanı sıra, bağımsızlık mücadelesinin başarı kazanmaya başlaması ve sürgün politikasının meşruiyetini yitirmesiyle sağlanabilmiştir. Süreç, Londra Konferansı ile başlamıştır. Londra Konferansı öncesi İstanbul Hükümeti Hariciye Nezâreti, 3 Şubat’ta İngiliz Yüksek Komiserliği’den Mal27 28 29 30



31



Bilâl Şimşir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, 2.Baskı, Ankara, 1985, s..22. Bilâl Şimşir, a.g.e., s..30. Bilâl Şimşir, a.g.e., s..23. Malta Valisi Lord Plumer, 12 Şubat’ta İngiliz makamlarına 115 Türk tutsağı olduğunu bildirmiş; İngiliz Yüksek Komiserliği 109 Türk tutsağın ismini Hariciye Nezâretine vermiş ve Londra Konferansı’ndaki görüşmeler 118 Türk tutsak üzerinden yapılmıştır. Müttefik Mahkemesinde yargılanacaklara dair İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 24 Kasım 1920 tarihinde 58 kişilik ve İngiliz Başkumandanı General Harington, 7 Ocak 1921 tarihinde 11 kişilik birer liste hazırlamıştır. Bilâl Şimşir, a.g.e., s.268-271. Yılın sonuna kadar Yüksek Komiserlik delil toplama çalışmalarına devam etmiştir.



474



Yönetim Zamandizini



ta’daki tutuklu Türklerin tam listesini istemiştir. O güne kadar kimlerin Malta’da tutulduğunu bilmeyen İstanbul Hükümeti’nin, bu listeyi Londra Konferansı öncesi Ankara Hükümeti için istediği anlaşılmaktadır.32 Çünkü malta sürgünleri konusu Konferans’ta, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey tarafından gündeme getirilmiştir. Konferans öncesinde İngiltere’nin planı, 17 Şubat’ta İngiliz Parlementosunda verilen soru önergesiyle de açığa çıktığı haliyle İngiltere’de de meşruiyeti sorgulanmaya başlanan sürgünlerin bir kısmının serbest bırakılmasıdır. İngiltere, Konferans’ta, Ankara Hükümeti’nin elindeki 21 esire karşı daha önceden yaptıkları hazırlıklar sonucu serbest bırakılabilecekler kategorisinde gördüğü 21 Malta sürgününün serbest bırakılmasını önermiştir.33 11 Mart’taki görüşmelerde bu öneriyi kabul eden ancak serbest bırakılacakların sayısını arttırmaya çalışan Bekir Sami Bey, 16 Mart’ta İngiltere ile 22 İngiliz tutsağına karşı, 64 esirin serbest bırakılması ve 54’ünün yargılanmak üzere Malta’da alıkonulması için gizli bir anlaşma imzalamıştır. 34Büyük Millet Meclisi, Bekir Sami Bey’in imzaladığı diğer gizli anlaşmalar gibi bu anlaşmayı da kabul etmeyecektir. Anlaşmanın kabul edilmemesinde, sürgünlerin toptan kurtarılması politikasına ters düşülmesi ve geri kalanların yargılanmasına izin verilmesi etkili olmuştur.35 Mustafa Kemal Paşa’nın 54 kişinin yargılanmasına ilişkin itirazı şu şekilde olmuştur: “Hükümetimiz, bittabi böyle bir mukaveleyi tasvip ve tasdik edemezdi. Çünkü böyle bir mukaveleyi tasvip etmek Türk tebaasının, Türkiye dahilindeki harekâtı üzerinde ecnebi hükûmetinin bir nevi hakk-ı kazasını [yargılama hakkını] tasdik etmek olurdu.”36 İngiltere, anlaşmanın Büyük Millet Meclisince onaylanmamasını fırsat bilerek 64 tutsağın salıverilmesinde ayak diremiştir. Ancak, İkinci İnönü Zaferi’nin hemen sonrasında 12 Nisan’da 40 kişinin salınmasına karar verildiğini açıklamak zorunda kalmıştır. Ancak, salınan bu 40 kişinin Anadolu’daki mücadelede aktif görev alabilecek kişiler olmaması gözetilmiştir. Bu 40 kişiyle birlikte 1921 yılının ilk yarısında salınan tüm tutsaklar aşağıda yer almaktadır.



32 33 34



35



36



Bilâl Şimşir, a.g.e., s..445. İngiltere’nin sürgünleri ayırdıkları sınıflar için bkz. Bilâl Şimşir, a.g.e., s..436-441. İngiltere’nin 11 Mart’taki önerisinde 21 olan İngiliz tutsak sayısı 16 Mart’ta 22 olmuş ve anlaşma metnine 22 kişi adlarıyla birlikte eklenmiştir. İngilizlerin talep ettikleri tutsaklar aradan bir ay geçtikten sonra 7 fazlayla 29 olacaktır. Bu durum, anlaşma metninin İngiltere’ye tanıdığı bir ayrıcalıktan kaynaklanmaktadır. İngiltere, hangi tutsaklarının Anadolu’da olduğunu tam olarak bilmediğinden, sonradan öğrendiği tutsakları da anlaşmaya ekleyebileceği tutsaklar için anlaşmada bir açık kapı bırakmıştır. Ayrıca, anlaşmada serbest bırakılan 64 Türk tutsağı yanında İstanbul’a gitmeleri şartıyla 4 tutsağında serbest bırakılması öngörülmüştür. Bilâl Şimşir, a.g.e., s.456 İngiltere’nin eline koz vermemek amacıyla esirlerin toptan kurtarılması bir politika olarak benimsenmekle birlikte, tümüne de sahip çıkıldığı söylenemez. 28 Mayıs’ta Edirne Mebusu Şeref Bey ve arkadaşlarının Malta tutuklularına yardım yapılmasına ilişkin takrirleri, bir kısmının Türkiye’nin felaketinden sorumlu olduğu gerekçesiyle kabul edilmemiştir. Gazi Mustafa Kemal (Atatürk), Nutuk-Söylev, I. Cilt: 1919-1920 ve II. Cilt: 1920-1927, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7.Baskı, Ankara, 2008, s.784



1921 Yılı



475



Tablo 2: Serbest Bırakılan Malta Sürgünleri (12 Nisan 1921) Serbest Bırakıldıkları Tarih İsim Açıklama 13 Şubat Hayri Efendi (Ürgüplü) Eski Şeyhülislam. Cihat ilan etmişti. Sağlık gerekçeleriyle serbest bırakılmıştır. Ankara'ya gitmiştir. 24 Mart Mehmet Şeref Bey (Ay- Edirne Mebusu. 25 Nisan’da Meclis’e katılmıştır. kut) 24 Mart Ahmet Faik Bey Edirne Mebusu. 25 Nisan’da Meclis’e katılmıştır. (Kaltakkıran) 24 Mart Mithat Bey İttihat ve Terakki Fırkası Sekreteri. 29 Mayıs İbrahim Saip (Pirzade) Eski Devlet Şûrası Reisi ve Adliye Nâzırı Bey 29 Mayıs Abbas Halim Paşa Eski Nafıa Nâzırı. Avrupa'ya gitmiştir. 29 Mayıs Sait Halim Paşa Eski Sadrazam. Avrupa'ya gitmiş ve kısa bir süre sonra Roma'da bir Ermeni Komitacı tarafından vurulmuştur. 29 Mayıs Hüseyin Cahit Bey Eski İstanbul Mebusu. Tanin Gazetesi yazarı. Av(Yalçın) ve ailesi rupa'ya gitmiştir. İtalya ve İsviçre’de kalan Hüseyin Cahit, 15 Temmuz 1922 tarihinde İstanbul’a gelmiştir. 30Mayıs Tevfik Hadi Bey Eski Siyasi Polis Müdürü. 30 Mayıs Yusuf Ziya Bey Emekli Binbaşı, İttihat ve Terakki Fırkası Merkez Komite üyesi. 30 Mayıs Ali Fethi Bey (Okyar) Eski Sofya Sefiri ve Dahiliye Nâzırı. 19 Eylül’de Ankara’da mebusluğa kabul edilmiştir. 30 Mayıs Rahmi Bey Eski İzmir Valisi. 30 Mayıs İsmail Canbulat Bey Eski Dahiliye Nâzırı ve İstanbul Şehremini. 30 Mayıs Mümtaz Bey Emekli yarbay. 30 Mayıs Atıf Bey Eski Ankara Valisi 30 Mayıs Ferit Bey İttihat ve Terakki Fırkası Sekreteri. 30 Mayıs Hüseyin Kadri Bey Eski Karesi Mebusu. 30 Mayıs Ahmet Haydar Bey Binbaşı 30 Mayıs Ahmet Sami Bey Albay 30 Mayıs Aziz Cihangirof Kars Şûrası Adalet Bakanı (Mümessili) 30 Mayıs Hasan Han Cihangirov Kars Şûrası Savunma Bakanı 30 Mayıs Mehmet Bey Eski Kars Valisi Alibeyzade 30 Mayıs İbrahim Cihangiroğlu Eski Kars Şûrası Hükümeti Reisi. Batum üzerinden Kars’a geçmiştir. 9 Temmuz’da Kars Belediye Başkanlığına atanmıştır. 30 Mayıs Zekeriya Zihni Bey Eski Edirne Valisi 30 Mayıs Musa Bey Salahov Eski Kars Polis Müdürü 30 Mayıs Yusuf Yusufov Kars Şûrası Gıda Bakanı



476



Yönetim Zamandizini



30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs



Tauchitgin Memlejeff Radjinski Matroi Muhlis Bey Memetoğlu Salah Cimcoz Bey



30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs



Ubeydullah Efendi Ahmet Nesimi Bey Hacı Ahmet Paşa Rıza Hamit Bey Fahrettin Paşa



30 Mayıs 30 Mayıs



Hacı Adil Bey Ziya Gökalp



30 Mayıs



Halil Bey



30 Mayıs 30 Mayıs 30 Mayıs



Ali Münif Bey Ahmet Şükrü Bey Ahmet Ağaoğlu (Ahmet Agayef)



Eski Kars Emniyet Müdürü Kars Şûrası Rus üyesi. Kars Şûrası PTT Genel Müdürü. Eski İstanbul Mebusu. Türk Sosyalist Partisi lideri. Gazeteci. Eski İstanbul Mebusu. Eski Hariciye Nâzırı. Enver Paşa’nın babası. Eski Bursa Valisi. Eski Medine Muhafızı. 25 Eylül’de Ankara’ya gelmiştir. Eski Mebusan Meclisi Reisi. Eski Akdağ Madeni Mebusu ve Darülfünun hocası. Eski Adliye ve Hariciye Nâzırı. İttihat ve Terakki üyesi. Eski Nafıa Nâzırı. Eski Maarif Nâzırı. Eski Karahisarı Sahib Mebusu veDarülfünun hocası. 2 Temmuz’da Ankara’ya gelmiştir.



40 esirin serbest bırakılmasının ardından İstanbul Hükümeti’nin ilk icraatı, 28 Nisan’da, 14 Haziran 1920 tarihli Kararnamenin ilgası ile Menâfi'-i Âliyye-i Vataniye hilafına fiil ve hareketlerinden dolayı Malta'da mevkûf bulunanların maaşlarının yeniden tahsis edilmesi olmuştur. İngiliz Yüksek Komiserliği, 20 Mayıs’ta Ankara Hükümeti’ni başta Mustafa Sagir olmak üzere İngiliz esirlerini serbest bırakmadığı için suçlamıştır. Ankara Hükümeti, Mustafa Sagir’in savaş suçlusu veya siyasi suçlu olarak tutsak edilmediği, casusluktan yargılandığı karşılığını vermiş ve Mustafa Sagir’i 24 Mayıs günü idam etmiştir. Ankara Hükümeti, serbest bırakılan 40 tutsağa karşı 10 İngilizi 1 Temmuz’da Antalya limanından serbest bırakmıştır. Serbest bırakılan kişiler İngiltere’nin yaptığı gibi özel olarak seçilmiş; İngiltere’nin Türkiye’de tutsak olduğunu bile bilmediği kişilerdir.37 6 Eylül’de 16 esir Malta’dan kaçmıştır. Bu kaçış, Kara Kemal Bey ve Ermeni kırımından sanık eski İttihatçı valilerin tertibiyle gerçekleştirilmiştir.38 Kaçan bu kişiler kurtulma umudu en az olan kişilerdir. Kaçış, hiç kimsenin kaçamayacağı kadar sıkı korunduğu iddia edilen bir adadan gerçekleştiği için İngiltere’de büyük bir şaşkınlık ve kızgınlık yaratmış; geride kalan sürgünler üzerindeki baskıları arttırmıştır.39 37 38 39



Bilâl Şimşir, a.g.e., s.486 Bilâl Şimşir, a.g.e., s.488 Bilâl Şimşir, a.g.e., s.490-493



1921 Yılı



477



Tablo 3: Firar Eden Malta Sürgünleri (6 Eylül 1921) Ali İhsan Paşa (Sabis)



Eski Altıncı Ordu Kumandanı. 5 Ekim’de Ankara’ya gelmiş; 7 Ekim’de kurulan Garp Cephesi Birinci Ordu Kumandanlığına atanmıştır. Mehmet Sabit Bey Eski Sivas Valisi. Nevzat Bey Yüzbaşı. İbrahim Bedrettin Bey Eski Diyarbekir Valisi. Macit Bey Eski Sayıştay Memuru. Ahmet Muammer Bey Eski Konya Valisi Gani Bey İttihat ve Terakki Fırkası Temsilcisi. Ahmet Bey Eski Sivas Valisi. Memduh Bey Eski Musul Valisi. Faik Bey Eski Merzifon Kaymakamı. Şükrü Bey (Kaya) Eski Mülkiye Müfettişi. Fevzi Bey (Pirinççioğlu) Diyarbekir Mebusu. 22 Aralık’ta Meclis’e teşekkür telgrafı okunmuştur. 1 Ocak 1922’de Meclis’e takdim edilmiştir. Mahmut Kâmil Paşa Eski Beşinci Ordu Kumandanı Kara Kemal Bey Eski İaşe Nâzırı. Tahsin Bey (Uzer) İzmir Mebusu. 11 Mart 1922’de Meclis’e takdim edilmiştir. Necmi Bey



Malta’ya sürülenler başlıca üç suçtan yargılanmak istenmektedir: 1) Mondros Mütarekesi hükümlerine karşı gelmek suçu, 2) İngiliz savaş esirlerine kötü muamele etmek suçu, 3) Ermenilere karşı katliam yapmak suçu.4019 Eylül’de İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, isnat edilen suçlarla ilgili ABD arşivleri de dahil olmak üzere delil bulunamadığın 10 Ağustos’ta kesinleştiğini belirterek, İngiliz Yüksek Komiserliğine Malta’daki bütün Türk tutsaklarının serbest bırakılabileceğini iletmiş ve bunun üzerine İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile Ankara Hükümeti temsilcisi Hamit Bey’in hükümetleri adına yürüttükleri görüşmeler 1 Ekim’de başlamıştır. Tarihe İstanbul Anlaşması olarak geçen ve bütün Malta tutsaklarının serbest bırakılmasını sağlayan anlaşma, 1 Ekim’de başlayan bu görüşmeler ile Yüksek Komiserliğin 1, 10, 20 Ekim tarihinde verdiği muhtıralar ve 4 Ekim tarihli mektubunda belirtilen koşulların Ankara Hükümeti adına Hamid Bey tarafından kabul edildiğini beyan ettiği taahhüdnameye dayanmaktadır. Bu anlaşma ile son 59 Türk tutsağı ile Ankara Hükümeti’nin alıkoyduğu İngiliz tutsaklarının tümü 1 Kasım’da İnebolu limanında değiş tokuş yapılarak serbest bırakılmıştır. Bundan kısa bir süre önce de 10 Ekim’de bütün Fransız tutsakları serbest bırakılmıştı. 1 Kasım’da serbest bırakılan Malta sürgünleri, 17 kişiden oluşan ve çoğunluğunu paşaların oluşturduğu A Sınıfı tutsaklar ile 42 kişiden oluşan B Sınıfı tutsaklardır. 40



Bilâl Şimşir, a.g.e., s.17



478



Yönetim Zamandizini



Tablo 4: Kurtarılan Malta Sürgünleri (1 Kasım 1921) A Sınıfı Tuğgeneral Dr. Süleyman Numan Paşa Mithat Şükrü Bey (Bleda)



Eski Ordu Sağlık Müfettişi. İttihat ve Terakki Fırkası Umumi Kâtibi. Eski Burdur Mebusu ve Maarif Nâzırı.



General Mürsel Paşa General Cemal Paşa (Mersinli)



Isparta Mebusu. 7 Kasım’da Anadolu’ya ayakbastığını bildiren telgrafı Meclis’te okundu. Cemal Paşa, 26 Aralık’ta Ankara’ya gelmiştir.



General Cevat Paşa (Çobanlı) Esat Paşa Rauf Bey (Orbay)



Sivas Mebusu. 15 Kasım’da Meclis’e takdim olunmuştur. 17 Kasım’da Nafıa Vekâletine seçilmiştir.



General Ali Sait Paşa



Eski Yemen Kumandanı.



Süleyman Nazif Bey General Rafet Paşa General Ali Paşa (Albay Kel Ali Bey)



Karahisarı Sahib Mebusu. 14 Kasım’da Meclis’e takdim olundu.



Senatör Seyyit Bey



Eski Senatör.



General Abdüsselami Paşa Mustafa Abdülhalik Bey General Yakup Şevki Paşa (Subaşı) Eski Dokuzuncu Ordu Kumandanı. 18 Kasım’da Garp Cephesi İkinci Ordu Kumandanlığına atanmıştır. General Faik Paşa İslam Ali (Ali Sait Paşa'nın uşağı) Kaynak: Bilâl Şimşir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, Genişletilmiş 3.Baskı, İstanbul, 2008 B Sınıfı Veli Necdet Bey



Eski Dahiliye Nezâ- Ali Nazmi Bey reti Müsteşarı.



Dr.Berki Bey Hüseyin Kadri Bey



Binbaşı Nazım Bey İlyas Sami Bey (Muş)



Rifat Efendi Hilmi Musa Bey Zülfi Bey Binbaşı Arif Bey Numan Efendi (Usta)



Atıf Bey Binbaşı Burhanettin Bey Mehmet Rıfat Bey Mehmet Nuri Bey Mehmet Ali Bey



Albay (Kara) Vasıf (Karakol) Bey



Ankara Savcısı. İttihat ve Terakki üyesi. Muş Mebusu. 1 Aralık’ta takdim.



İstanbul Mebusu. 26 Kasım’da takdim. Sivas Mebusu. 21 Albay Mehmet Adil Bey Kasım’da takdim.



1921 Yılı



479



Celal Nuri Bey (İleri) Ahmet Emin Bey (Yalman) Muammer Bey Hilmi Abdülkadir Bey Mehmet Hasan Bey



Gelibolu Mebusu. Albay Şevket Bey 26 Kasım’da takdim. Nuri Bitlisi Efendi Andavallıoğlu Albay Ahmet Tevfik Bey Yarbay Mehmet Tevfik Bey Yüzbaşı Cemal Bey



Enis Avni (Aka Gündüz) Bey Mehmet Kâmil Bey



Albay Cevat Bey



Reşat Bey Hacı Ahmet Bey



Binbaşı Mazlum Bey Binbaşı İbrahim Hakkı Bey Yüzbaşı Tahir Bey Yüzbaşı Mehmet Rüştü Bey



Albay Basri Bey Murat Bey Ali Cenani Bey



Eski Mevki Kumandanı.



Gaziantep Mebusu. 14 Kasım’da takdim.



Ellidokuz Türk esirine karşılık dört İngiliz esiri serbest bırakılmıştır.41 Böylelikle, Ankara Hükümeti’nin elinde bulunan Yarbay Rawlinson serbest bırakılmıştır. Serbest bırakılan tutsaklardan 11’i İstanbul’a gitmeyi tercih ederek İnebolu’dan ayrılmışlardır. İstanbul’a gitmeyi tercih eden kişilerin isimleri şu şekildedir: Hoca Rıfat Efendi, Mithat Şükrü (Bleda), Numan Usta, Celal Nuri (İleri), Ahmet Emin (Yalman), Muammer Bey, Süleyman Nazif Bey, Aka Gündüz, Senatör Seyyit Bey, Binbaşı Burhanettin Bey, Albay Adil Bey.42 İstanbul’a giderek Vakit Gazetesi’nin başına döneceğini söyleyen Ahmet Emin Bey’e, Yusuf Kemal Bey, Matbuat Umum Müdürlüğü’ne atandığını bildirmiş; ancak, tercihi nedeniyle Ahmet Emin Bey atamayı kabul etmemiştir.43 Sakarya Zaferi Sonrası İlişkilerde Yeni Dönem Sakarya Zaferi, Yunanistan ordusunun durdurulabileceğini göstermiştir. 7 Ağustos’ta Ankara’nın ele geçirilmesi emrini veren Yunanistan ordusu, Sakarya Nehri’nin batısına atılmıştır. Yunanistan’ın yenilgisinden daha önemlisi ise, bu zaferin Müttefik Devletler karşısında da alınmış bir galibiyet olmasıdır. Galibiyetin etkisi, ilişkilerde yarattığı köklü değişimden anlaşılabilir. Fransa’nın daha Sakarya Savaşı öncesinde Şark siyasetinde ve Türkiye ile kurduğu ilişkilerde farklı bir yönelime girdiği sezilmekteydi. Fransa’da, barışın ancak Ankara Hükümeti’ne kimi tavizler verilmesiyle mümkün olabileceği yö41 42 43



Bilâl Şimşir, a.g.e., s.509 Bilâl Şimşir, a.g.e., s.512 KSG IV, s.125



480



Yönetim Zamandizini



nünde bir görüş oluşmaya başlamış; daha sonra Büyük Millet Meclisi ile görüşmeleri yürütmekle görevlendirilecek eski Fransa Millet Meclisi Dışişleri Komisyonu Başkanı Franklin Bouillon, 24 Mart’ta Le Matin Gazetesi’ndeki yazısında, "İtilâf Devletleri Türkiye'yi paylaşmakla onları Bolşeviklere doğru itmişlerdir. Sevr geçersiz kalmıştır, yeni ödünler verilerek Türkler Bolşeviklerle anlaşmaktan alıkonulmalıdır." diye yazmıştı. Fransa, böylelikle, Büyük Millet Meclisi ile doğrudan ilişki kuran ilk Müttefik Ülkesi olmuştu. Ancak ilişkiler, Fransız Yüksek Komiseri veya Fransa Dışişleri Bakanı aracılığıyla değil eski Fransa Millet Meclisi Dışişleri Komisyonu Başkanı aracılığıyla yürütülmüştü. Franklin Boullion, 13 Haziran’da başlayan görüşmelerde anlaşmaya varılamaması üzerine 1 Ağustos’ta ülkesine geri dönmüştü. Sakarya Savaşı’nın bittiği gün olan 13 Eylül’de Franklin Bouillon bir kez daha Ankara Hükümeti’yle görüşmeler yapmak üzere Türkiye’ye gelmiştir. Fransa ile yürütülen ikinci müzakere süreci sonunda, 20 Ekim’de resmi adıyla Türk-Fransız İtilâfnamesi (Ankara Anlaşması) imzalanmıştır. Müttefik Devletlerle birlikte çözülmesi gereken sorunları daha ileri bir tarihe attığı için adı itibariyle bu anlaşma, bir ön barış anlaşması niteliğinde olmuştur.44 Anlaşmanın imza tarihinden itibaren Fransa ve TBMM Hükümeti arasında devam eden harbin sona erdirilmesi kararlaştırılmıştır. Her iki tarafta bulunan esir, mevkuf ve mahpuslar serbest bırakılacaktır. Türkiye-Suriye (Fransız Mandası altında) sınırı belirlenmiş; her iki ülkenin murahhaslarından oluşacak bir komisyonun hattı kesinleştirmesine karar verilmiştir. Fransa kıtaatının en geç iki ay içinde 8.maddede belirtilen söz konusu sınırın güneyine çekilecektir. İskenderun mıntıkası için idarei mahsusa usulü izlenecektir. İtilafnamenin tasdikinden sonra Türkiye ile Suriye arasında imzalanacak Gümrük Mukavalesi için muhtelit bir komisyon teşkil edilmesine karar verilmiştir. TBMM Hükümeti Misakı Millide tanınan ekalliyetler hukukunu aynen teyid edeceğini beyan etmiştir. Tahliyesi gerçekleştirilecek bölgelerde umumi af ilan edilecektir. TBMM Hükümeti Pozantı ile Nusaybin arasındaki Bağdad demiryolu imtiyazının Fransız Hükümetinin irae edeceği bir Fransız grubuna verilmesini kabul etmiştir. Anlaşma, 28 Ekim’de Fransız Hükümeti’nin onayı ile yürürlüğe girmiştir. 24 Ekim’de İtalya Hükümeti adına görüşmeler yapmak üzere Mösyö Cavaliere Tuozzi başkanlığındaki kurul Ankara'ya gelmiştir. Tuozzi, 11 Aralık 1921 tarihine kadar Ankara'da kalacak; bu tarihte Hükümetiyle görüşmeler yapmak üzere Türkiye’den ayrılacaktır. Fransa ve İtalya’nın görüşmeleri, Büyük Millet Meclisi’nin fiili bir hükümet muamelesi gördüğünü göstermiştir. Ankara Hükümeti ile doğrudan temasa geçilmesi, Müttefik Ülkelerin Şark siyasetinde kırılmalar olduğunu ortaya koymuş, ittifakta ayrışmaların olduğunu gün yüzüne çıkarmıştır. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 20 Eylül’deki raporunda Yunanistan ordusunun 44



İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVI. Dizi, Sayı 38, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s.48



1921 Yılı



481



Sakarya’daki geri çekilişinden beri Müttefik Yüksek Komiserlerince yeni arabuluculuk girişimlerinin söz konusu edilmekte olduğunu iletmiştir. İngiltere, 30 Eylül’de Dışişleri Bakanı Lord Curzon aracılığıyla Fransa’nın, İngiltere’yle uyuşmaya varmaksızın Kemalistlerle anlaşmaya gitmeyeceği konusunda kendilerine verdikleri taahhüdü hatırlatmıştır. Anlaşmanın Fransız Hükümetince onaylanması üzerine, İngiltere, bu anlaşmanın 1915 tarihli Londra Anlaşması’na aykırı olduğunu belirterek Fransa’yı protesto etmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 1 Kasım’daki Kabine toplantısında, Suriye sınırını Türkiye lehine değiştirmesini, Bağdad Demiryolu ile Musul'a giden yolu açmasını İngiliz çıkarlarına aykırı bulduğunu ve bu anlaşmanın İngiltere'nin, Türkiye'nin tek düşmanı gibi anlaşılabileceğini belirtmiştir. İttifağı güçlendirmek için İngiltere, 19 Aralık’ta 4 gün sürecek İngiltere-Fransa görüşmelerini başlatmıştır. İngiltere, Şark siyaseti konusunda uzlaşmaz bir tutum takınmakla beraber, Sakarya Zaferi sonunda kimi adımlar atmak zorunda kalmıştır. 19 Eylül’de İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yüksek Komiserliğe Malta'daki bütün Türklerin serbest bırakılabileceğini iletmiştir. İngiltere’yi bu tarz tavizler vermeye iten bir diğer neden ise, İngiliz Kabinesi’ndeki fikir ayrılıkları olmuştur. İngiltere Savaş Bakanı Sir L.Wortington-Evans, 1 Ekim’de Kabine’ye sunduğu muhtırada, Genelkurmay Başkanlığı'nın görüşlerine dayanarak, Yunanistan'ın, işgalleri altındaki toprakların hepsini yitirme tehlikesi başgöstermeden Mustafa Kemal'le barış görüşmelerinde bulunmaya çağırılmasını istemiştir. Hindistan İşleri Bakanı Mr.Montagu, Sömürgeler Bakanı Churchill ve İngiltere’nin Irak Yüksek Komiseri Cox, İngiltere’nin Ankara’da temsil edilmesini önermiştir.45 Ancak, İngiltere, Türkiye’de zor durumda olduğu izlenimi vermemek için Ankara Hükümeti ile doğrudan temasa geçmek veya Ankara’da temsilci bulundurmak istememektedir.46 Ayrıca, Misak-ı Milli’de direnişi kıracak şekilde Refet Paşa ve Bekir Sami Bey gibi ılımlı isimlerle temas yolu aramaktadır.47 İngiltere’nin Sakarya Savaşı sonrasındaki resmi görüşü Dışişleri Bakanı Lord Curzon tarafından oluşturulmuştur. 7 Ekim’de Kabine’ye sunduğu muhtırada, Lord Curzon, askeri durumun arabuluculuk girişimine elverişli göründüğünü belirtmiştir. Arabuluculuk için yapılması gereken şeyin Fransızlar ve İtalyanların yaptığı gibi Mustafa Kemal'le ayrı görüşmeler yapmak değil Sevr Anlaşmasında ne gibi değişiklikler yapılacağı konusunda anlaşmak olduğunu ifade etmiştir. İngiliz Kabinesi, 22 Kasım’da Müttefik Konferansının yapılıp yapılmayacağı kesinleşene kadar, Ankara Hükümeti ile teması sağlayacak temsilcinin gönderilmemesine karar vermiştir. Bu kararın hemen ardından, 27 Kasım’da İkinci İnönü Görüşmeleri olarak bilinen ve İngiltere Savaş Bakanlığının bilgisi 45



46



47



KSG VI (3 Ekim 1921), İBA III (26 Eylül 1921), İBA IV (11 Ekim 1921). Ayrıca, 31 Mayıs’ta Hakimiyeti Milliye Gazetesi’nde “Şark siyaseti için Churchill yeni bir plan hazırlıyor.” konulu bir yazıya yer verilmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanlığı görevlilerinden Mr.Edmonds’un hazırladığı 15 Kasım’daki not bu gerekçeyi ortaya koymakta ve İngiltere’nin güç durumda olduğunun anlaşılmaması için Mustafa Kemal Paşa’nın İstanbul’a çağrılmasını önermektedir. KSG IV (11 Kasım 1921), İBA IV (11 Kasım 1921); İBA IV (19 Kasım 1921).



482



Yönetim Zamandizini



dahilinde olduğu anlaşılan gayri resmi müzakereler başlamıştır. Bu görüşmelerin İleri Gazetesi tarafından duyurulması üzerine, İngiliz Yüksek Komiserliği, 28 Kasım’da Ankara Hükümeti ile görüşmek için resmi veya yarı resmi nitelikte hiçbir heyet göndermediğini duyurmak zorunda kalmıştır. İngiliz Kabinesi’nde 21 Aralık’ta Curzon Planı çerçevesinde onaylanacak barış programı doğrultusunda önce Müttefik Ülkeler arasında uzlaşmaya varılması, sonra Yunanistan ve Türkiye ile masaya oturulması kararlaştırılmıştır. İzmir, Trakya, Kilikya ve Boğazlar gözden geçirilecek sorun alanları olarak tespit edilmiştir. Sovyetler Birliği ile İlişkiler48 1921 yılı Sovyetler Birliği ile ilişkilerin müttefik ülkeler statüsüyle güçlü tutulduğu; ancak, ideolojik ayrımların altının çizilmeye başlandığı yıldır. Bir başka değişle, 1921 yılında Sovyetler Birliği Türkiye üzerindeki ideolojik ağırlığını kaybetmeye başlamıştır. Bu tespit, Türkiye’nin bağımsızlık mücadelesinde stratejik, lojistik ve ideolojik olarak çok önemli bir ağırlığı olan Sovyetler Birliği’nin bu ağırlığının kurtuluş ve kuruluş dönemleri boyunca kesintisiz devam etmediğinin de bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Sovyetler Birliği ile ittifak, Büyük Millet Meclisi Hükümeti için İtilâf Devletleri karşısında bir cephe oluşturmanın ve Doğu Ülkeleriyle ittifak kurmanın bir aracı olmuştur. Afganistan, Rusya Sovyetleri Sosyalist Federal Cumhuriyeti, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan ile Türkiye arasında uluslararası anlaşmalar bu doğrultuda imzalanan anlaşmalardır. Bu anlaşmalar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin tanınmasını sağlayan dostluk, kardeşlik ve yardım anlaşmalarıdır. Türkiye Afganistan Muahedenamesi (1 Mart 1921) Moskova'da bulunan Türk Elçilik Kurulu (İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, Maarif Vekili Dr.Rıza Nur Bey) ile Sefiri Fevkalade Murahhas Cenab Celaletmeab General Mehmet Veli Han'ın murahhas olduğu 10 maddelik bir anlaşmadır. Bu anlaşma ile Afganistan, Ankara Hükümeti'ni ilk tanıyan ülke olmuştur. Dahası, bu anlaşma 1920 yılında imzalanan Gümrü Anlaşması’nın uygulanamadığı göz önünde bulundurulduğunda Büyük Millet Meclisi’nin hukuksal açıdan geçerli ilk uluslararası siyasal anlaşması olmuştur.49 Taraflar, "bütün Şark milletlerinin azadî ve hürriyeti kâmileye ve hakkı istiklâle malik olduklarını" ve "her milletin ... herhangi bir usul ve tarzı idarei Hükûmet ile kendisini idarede muhtar olduğunu" onaylamışlardır. Her iki taraf da, "şarki istilâ veya istismar siyasetini takip eden herhangi emperyalist bir devlet tarafından diğerine vâki olacak tecavüzü bizzat kendine vâki olmuş addederek" mümkünse defeyleyecektir. Üçüncü ülkelerle imzalanacak anlaşmalarda birbirlerini haberdar edeceklerdir. Türkiye, Afganistan'a harsen [kültürel] yardımı, muallim ve zabit göndermeyi taahhüd etmiştir. 48 49



Sovyetler Birliği’nin 31 Aralık 1922’ye kadar resmi adı Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC)’dir. Eral Tellal, “Sovyetlerle İlişkiler”, Baskın Oran, a.g.e. içinde, s.155 İsmail Soysal, a.g.e. s.24



1921 Yılı



483



Moskova Muahedenamesi (16 Mart 1921) Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Rusya Şûraları Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümeti arasında imzalanan Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması'dır. Bu anlaşma, aynı zamanda Birinci Dünya Savaşı sonrasında iki ülke arasında imzalanan bir barış anlaşması niteliğindedir.50 Rusya Hariciye Komiseri Yorgi Çiçerin ve Merkez İcra Komitesi Âzasından Celâl Korkmazof ile Türk Heyeti Murahhasasını teşkil eden Yusuf Kemal Bey, Rıza Nur Bey ile Sefiri Kebir Ali Fuat Paşa tarafından imza edilen Uhuvvet ve Muhadenet Ahitnamesi'dir.51Anlaşma bir önsöz, 16 madde ve 3 ekten oluşmaktadır. Karşılıklı alınıp verilen mektularla da Sovyetlerin Türkiye’ye 10 milyon altın Ruble yardımda bulunacağı taahhüd edilmiştir. Anlaşma’nın kısa tarihçesi şu şekildedir:52 Sovyetler’le ilk ilişki 26 Nisan 1920’de Mustafa Kemal’in Lenin’e gönderdiği mektupla kurulmuştur. 5 Mayıs 1920’de yapılan ilk İcra Vekilleri Heyeti toplantısında Hariciye Vekili Bekir Sami Bey ile İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, Sovyetler ile görüşmekle görevlendirilmiştir. Dostluk ve Yardım Anlaşması 24 Ağustos 1920’de parafe edilmiş; ancak imzalanması gecikmiştir. 1 Aralık 1920’de Sefir ünvanıyla Moskova’ya hareket eden Ali Fuat Paşa’nın ardından İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey ile Maarif Vekili Rıza Nur Bey, anlaşmayı imzalamak üzere Moskova’ya gönderilmişlerdir. Anlaşmayla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Rusya Şûraları Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümeti, öncelikle “milletlerin uhuvveti esasını ve akvamın kendi mukadderatını serbestçe tâyin etmek hakkını” tanımış, “Emperyalizm tevsi ve istilâ siyasetine karşı olan mücadelerindeki tesanütlerini ve iki memleketten birine vâkı olan müşkülâtın diğerinin vaziyetini de vahîm kılacağını” söyleyerek anlaşmayı imzaladıklarını belirtmişlerdir.53 Ayrıca, Şark halkları arasında yükselen “Harekâtı Milliye” ve “Rus erbabı mesaisinin yeni bir tarzı içtimai tesisine matuf mücadelesini” tanıdıklarını belirterek, Şark halkının arzu ettiği Hükümet ile idare olunmak hakkına sahip olduğunu hükme bağlamışlardır (madde 4). Çarlık Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasında yapılan bütün anlaşmalar hükümsüz kılınarak feshedilmiş; kapitülasyonlar dahil olmak üzere (madde 7) Çarlık Rusya’ya karşı bütün mali taahhüdler kaldırılmıştır (madde 6). Anlaşmaya göre, taraflar, taraflardan birine “kerhen tahmil olunmak istenilen muahedei sulhiye veya diğer bir beyneddüvel senedi tanımamayı esas olarak” kabul etmiş (madde 1); üçüncü devletlerin taraflardan birine karşı düşmanca politika yürütmesini sağlayacak teşkilât ve tecemmuâta (yığınak yapma) ev 50



51 52 53



Sovyetler Birliği ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 5 Aralık 1921 tarihinde Erzincan’da bir Silâh Bırakışımı Anlaşması ve 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk’ta bir Barış Andlaşması imzalanmasına rağmen, Sovyetler Birliği’nin Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ni tanıyarak onunla iki ülke arasındaki sınır ve diğer sorunları nihai olarak çözmek için masaya oturmuş olması bunun göstergesidir. İsmail Soysal, a.g.e., s.27 BMM ZC, C: 9, İ: 11, Birinci Celse KSG III (16 Mart 1921). BMM ZC, C: 9, İ: 11, Birinci Celse, s.205



484



Yönetim Zamandizini



sahipliği yapılmayacağını taahhüd etmişlerdir (madde 8). Aynı zamanda, Sovyetler, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin esas kabul ettiği ve barış şartı olarak gördüğü Misak-ı Milli Ahitnamesi’ni ve ahitnamenin belirlediği sınırları kabul etmişlerdir (madde 1). Sovyetler, belirtilen Türkiye arazisinin doğrudan doğruya “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin idarei mülkiye ve askeriyesi altında” bulunduğunu teyit etmiştir. Böylelikle, şark sınırının Sarp Karyesi’nden geçen hat ile sınırlı olacağı kabul edilmiştir. Eklerden biri bu sınırın ayrıntılı dökümü ve haritasına ilişkindir. Sınıra Misak-ı Milli’nin parçası olmakla birlikte Batum dahil edilmemiştir. Türkiye Batum liman ve şehri üzerindeki hakkını iki şartla Gürcistan’a terke rıza göstermiştir. Batum ile ayrıntılı düzenleme şu şekildedir: “1. İşbu maddede tahsis ve tâyin olunan mahal ahalisi her cemaatin dinî ve harsihukukunu temin ve mahalli mezkûreye ahalinin arzularına muvafık bir tarzı tasarruf arazi ithaline imkân bahşedecek vâsi bir muhtariyeti idariyeye nail olacaktır. 2. Batum limanı tarikiyle Türkiye'ye giden veya gelen bilcümle mevat ile eşyayiticariyenin Gümrük Resmine tâbi tutulmıyarak bilâ mezahim ve bilcümle rüsumu tekâliften muaf olarak serbest bir surette imrarı hakkiyle her nevi masarifi hususiyeden azade olarak Batum limanından istifade hakkkı Türkiye'ye temin edilmiştir.” Şark hududunu belirleyen harita dahilinde Nahcıvan, Azerbaycan himayesinde muhtar bir arazi olarak belirlenmiş ve Azerbaycan’ın bu kıtayı üçüncü bir devlete devri menedilmiştir (madde 3). 1918 yılında Rusya topraklarında kalan Kars, Ardahan ve Batum vb. halkı, bulundukları yeri serbestçe terk etme, eşya, emval ve parasını birlikte götürme hakkına sahiptir (madde 12). Boğazlar ve Karadeniz meselesinin, ilerki bir tarihte toplanacak Karadeniz’e sahili olan devletler tarafından çözülmesine karar verilmiştir (madde 5). Bu Muahedename ile Sovyetler, Türkiye ile Kafkas Cumhuriyetleri arasında imzalanacak anlaşmalarda görev almayı taahhüd etmiştir (madde 15). Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Muahedenamesi (Kars Muhadenamesi) (13 Ekim 1921) Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan arasında Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması imzalanmıştır. Anlaşma, 26 Eylül’de başlayan ve başkanlığını Kâzım Karabekir Paşa’nın yürüttüğü Kars Konferansı’nın ürünüdür. Anlaşmayı Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Edirne Mebusu ve Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Burdur Mebusu Vekili eski Nafıa Müsteşarı Muhtar Bey ve Türkiye'nin Azerbaycan Mümessili Memduh Şevket Bey imzalamıştır. Bu anlaşma ile Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan, Cenubi-Kafkas Hükümetleri ve Rusya arasında daha önceden imzalanan muhadenameler feshedildiği hükme bağlanmıştır. Böylelikle, Batum Muhadenamesi ve Gümrü Muhadenamesi feshedilmiştir. Anlaşmanın Moskova Muhadenamesi’yle benzer özellikler göstermesine ve imzacı ülkelerin Sovyetler Birliği içinde yer alan federe devletler olmalarına rağmen, bu ülkelerle oluşturulan sınırın ülkelerin kendileri tarafından da kabul edilip yükümlenilmesi önemlidir.54 54



İsmail Soysal, a.g.e., s.39



1921 Yılı



485



İttifak politikasının bir uzantısı olarak Sovyetler Birliği ile ilişkiler önemsenmiştir. Yukarıdaki anlaşmalar da bunu gösterir niteliktedir. İlerde bahsedileceği üzere Sovyetler Birliği’nin koşulları göz önünde bulundurulduğunda, Büyük Millet Meclisi’ne yapılan mali ve askeri yardımın ne büyük özveriyle ve aradaki ittifağın önemsenerek yapıldığı görülür.55 Ancak, Moskova Anlaşması için görüşmeler devam ederken, Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Ocak, Şubat ve Mart aylarında Sovyetler Birliği ile ilişkilerin tek elden yürütülmesini sağlayacak ve Sovyetler Birliği’nin Meclis ve ülke içindeki ideolojik etkisini zayıflatacak adımlar atmıştır. Kuvayı Seyyare Kumandanı ve Yeşil Ordu kurucusu Ethem Bey kuvvetleri’nin, Meclis’teki Halk Zümresi’nin ve gizli Türkiye Komünist Fırkası’nın tasfiyesi Moskova Anlaşması’nın arifesinde gerçekleşmiştir. Sovyetler Birliği’nin ideolojik etkisinin zayıflamasında, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin doğrudan müdahaleleri yanında, Sovyetler Birliği’nin içinde bulunduğu iç savaş ve nesnel koşulların da payı vardır. 1921 yılı Sovyetler Birliği’nde emperyalist güçlerin de fiilen katıldıkları 1917’den beri devam eden iç savaşın sona erdiği; devrimin yaşaması için zorunlu görülen Kızıl Ordu’nun Doğu Avrupa’daki ilerleyişinin ise durdurulduğu yıldır.56 Sovyetler Birliği, Polonya’da durdurulması üzerine 18 Mart 1921 tarihinde kendisi aleyhine koşulları barındıran Riga Anlaşması’nı kabul etmek zorunda kalmıştır. 1921 yılı aynı zamanda ülkede yaşanan kıtlığın devrimin geleceğini engelleyecek boyutlara ulaştığı bir yıl olacak; acil durum karşısında Yeni Ekonomi Politika’yı (NEP) uygulanmaya başlanacaktır.57 İSTANBUL HÜKÜMETİ 1921 yılına girildiğinde 21 Ekim 1920 tarihinde göreve başlamış Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti görevini sürdürmekteydi ve Padişah, VI. Mehmet Vahdettin’di. 1921 yılı boyunca Kabine değişmemekle birlikte Nezâretlerde özellikle 12 Haziran, 13 Ağustos ve 19 Ağustos’ta yapılan değişiklikler Kabine’nin çehresini değiştirecek nitelikte olacaktır. 55



56 57



2 Nisan 1921 yılında Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi, 44 milyon toplamla kabul edilmiştir. Bu miktar, Bütçenin %60’a yakınını oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği resmi verilerine göre, Nisan 1921’den Mayıs 1922’ye kadar yapılan toplam mali yardım 11 milyon altın ruble ve 100.000 külçe altındır. İki miktar birbiriyle karşılaştırıldığında, Sovyet mali yardımının Kurtuluş Savaşı finansmanında ne kadar önemli bir yer tuttuğu anlaşılacaktır. Sovyetler Birliği’nin mali ve askeri yardımları ile Fransa ve Hindistan’ın yardımları için bkz. Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981, s.491-531 “Sovyetler’de İç Savaş” ve “Tek Ülkede Sosyalizm”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, 3.Cilt (1918-1945), İletişim Yayınları, 1988, s.582-607, s.684-735 A.g.e, s.593. “Savaş komünizmi, …, 1921 yılı içinde giderek büyüyen ekonomik sorunlarını çözmede etkili olamadı. Sanayi ya tamamen devre dışı kalmış ya da ayda ancak birkaç gün çalışan işletmelerden oluşuyordu. İşçilerin önemli bir bölümü askere alınmış, pek çoğu da hiç değilse beslenmenin mümkün olduğu kırsal alanlara taşınmış, şehirler boşalmıştı. Büyük sanayi savaş öncesi üretim düzeyinin 1/7’sine düşmüştü. Tarımda da üretim 1913 düzeyinin çok altına inmiş durumdaydı. Çiftçiler kendi gereksinimlerini bile zor karşılar durumdaydılar. Küçük sanayi üretiminin 2/3 oranında azalmış olduğu hesaplanıyordu, demiryolu ulaşımı çökmüştü. Rusya ekonomik bakımdan onlarca yıl geriye dönmüştü. … “1921 baharında ekonomi siyasete dönüştü: Kronstadt” diyen Lenin durumun bilincindeydi.” a.g.e., s.606.



486



Yönetim Zamandizini



Ankara Hükümeti ile görüşmeler yapmak üzere Anadolu’ya geçen Dahiliye Nazırı İzzet Paşa başkanlığındaki Heyet, 5 Aralık 1920 tarihinden beri alıkonulmakta olduğu Anadolu’da bulunmaktaydı.58 Ankara Hükümeti, İzzet Paşa Heyeti’nin Anadolu’da bulunmasından olabildiğince yararlanmaya çalışacak; İzzet Paşa aracılığıyla Londra Konferansı sırasında 30 Ocak’ta İstanbul Hükümeti’nden Büyük Millet Meclisi’ni tanımasını isteyecektir. Ancak, Heyet Anadolu'da bulunduğu zaman zarfınca mevcut fikirleri doğrultusunda propaganda yapmaya devam edecektir. Bunun üzerine "hiç bir hizmet kabul etmiyeceklerini Heyeti Vekile huzurunda şifahi ve İstanbul'a gidergitmez istifa edeceklerini 7 Mart 1337 tarihli bir vesika ile tahrirî olarak temin ettikleri cihetle" serbest bırakılacaklardır. 19 Mart’ta İstanbul'a varan İzzet Paşa ve Salih Paşa, ertesi gün Hükümet'ten istifa edecek; ancak, 12 Haziran’da İzzet Paşa Hariciye Nezâretine, Salih Paşa da yeniden Bahriye Nezâreti'ne getirilecektir. Kurul üyelerinden olan Hüseyin Kâzım Bey de 12 Haziran’da Evkâf-ı Hümayun Nezâretine atanacaktır. 29 Haziran’da Mustafa Kemal Paşa, onlara sözlerini hatırlatacaktır. İzzet Paşa, 6 Temmuz’da verdiği cevapta yurdun esenliğinden başka bir şey düşünmediğini söyleyecektir. Tablo 5: Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti (21 Ekim 1920-4 Kasım 1922)59 Nezâret Nazır Tevfik Paşa (21 Ekim 1920) Sadrazam Şeyhülislam Mehmed Nuri Efendi (21 Ekim 1920) Ziya Paşa (21 Ekim 1920) Harbiye Nezâreti Dahiliye Nezâreti



Hariciye Nezâreti Adliye Nezâreti



58 59



Açıklama



1 Ağustos 1921 tarihinden itibaren Bahriye Nezâretine vekaleten bakacaktır.



İzzet Paşa (21 Ekim 1920-20 Eski Sadrazamdır. İzzet Paşa, Anadolu'dan Mart 1921) dönüşünün üzerine 20 Mart 1921 tarihinde istifasını sunmuştur. Ali Rıza Paşa (12 Haziran 1921) Safa Bey (21 Ekim 1920-12 Haziran 1921) İzzet Paşa (12 Haziran 1921) Eski Sadrazamdır. Arif Hikmet Paşa (27 Ekim 1920-19 Ağustos 1921)



Arif Hikmet Paşa istifa etmiştir.



Kâzım Bey (19 Ağustos 1921)



Kâzım Bey, Nezârete atanmadan önce Şura-yı Devlet Mülkiye Dairesi Reis-i Sanisiydi.



Oğuz Aytepe, “Milli Mücadele’de Bilecik Görüşmesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 33-34, Mayıs-Kasım 2004, s.23-31 Tablo, Takvimi Vekayi, Sayı 3988, Hâkimiyeti Milliye Gazetesi (25 Ekim 1920), KSG III, s. 252’dan derleyen Nuray Ertürk Keskin’in “1920: Bağımsız ve Halka Doğru Yönetim” makalesinden ve 1921 yılı zamandizininde ilgili tarihlerde belirtilen kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır.



1921 Yılı



487



Rıfkı Bey (21 Ekim 1920) Hüseyin Kâzım Bey (12 Haziran 1921) Said Bey [vekaleten] (19 Ağustos 1921) Abdullah Bey (21 Ekim İstanbul valisidir. Nafıa 1920-9 Şubat 1921) Nezâreti Ali Rıza Paşa (9 Şubat 1921) Ali Rıza Bey'in Nafıa Nezâretine tayinine ilişkin 12 Haziran 1921 tarihli bir irade daha vardır. Raşit Bey (21 Ekim 1920-24 Eski Selanik valisidir. Maliye Ocak 1921) Nezâreti Abdullah Bey (9 Şubat 1921- Abdullah Bey, Maliye Nezâretine atanmadan 13 Ağustos 1921) önce Nafıa Nazırı idi. Faik Nüzhet Bey (13 Ağustos 1921) Mustafa Reşit Paşa (21 Ekim Maarif 1920-24 Ocak 1921) Nezâreti Raşit Bey (24 Ocak 1921-12 Raşit Bey, Maarif Nezâretine atanmadan önce Haziran 1921) Maliye Nazırı idi. İstifası 12 Haziran 1921 tarihinde kabul edilmiştir. Mustafa Arif Bey (12 Hazi- Şûrayı Devlet Reisi Mustafa Arif Bey'in Maaran 1921) rif Nezâretine bakmasına karar verilmiştir. Abdullah Bey (13 Ağustos Abdullah Bey, Maarif Nezâretine atanmadan 1921-19 Ağustos 1921) önce Maliye Nazırı idi. Said Bey (19 Ağustos 1921) Hüseyin Kazım Bey (21 Ticaret ve Ekim 1920-12 Haziran 1921) Ziraat Nezâreti Safa Bey (12 Haziran 1921) Salih Paşa (21 Ekim 1920-20 Eski Sadrazamdır. Salih Paşa, Anadolu'dan Bahriye Mart 1921, 12 Haziran 1921- dönüşünün üzerine 20 Mart 1921'de istifasını Nezâreti 1 Ağustos 1921) sunmuştur.Salih Paşa, bir ay süreyle izinli olarak Avrupa'ya gidecektir. 28 Temmuz 1921 tarihli telgrafında Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul Hükümeti'nin İngiltere ile anlaşma yolları aradığını ve bu amaçla İngiliz yanlısı ve Milliyetçilere karşı olan Salih Paşa'nın Londra'ya gönderilmesinin düşünüldüğünü belirtmişti. Ziya Paşa [vekaleten] Salih Paşa’nın Avrupa ziyareti nedeniyle yeri(1 Ağustos 1921) ne Ziya Paşa vekalet etmiştir. Mustafa Arif Bey (21 Ekim Şûrayı 1920) Devlet Raşid Bey (12 Haziran 1921) Tevfik Bey (19 Ağustos 1921) Ayan üyesiydi. Tahsin Bey (16 Mayıs 1920Emniyet 12 Haziran 1921) Umum Müdürlüğü Esad Bey (12 Haziran 1921) Tahsin Bey azledilerek, yerine Esad Bey getirilmiştir. Evkâf-ı Hümayun Nezâreti



488



Yönetim Zamandizini



İtilâf Devletlerinin Yüksek Komiserleri İstanbul’da asli kabine gibi çalışmaktadır. Merkezi idare ve şehrin yönetiminde de Yüksek Komiserlerin bu niteliği belirleyici olmuştur. 12 Ağustos’ta İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleri tarafından İstanbul’daki yönetsel alanların yeniden bölüşülmesi hakkındaki karar, İstanbul yönetimi üzerinde söz sahibi olmanın ne kadar önemli olduğunu ve İtilâf Devletleri arasında da bir mücadele konusu olduğunu göstermiştir. 1 Kasım’da yürürlüğe giren kararile, şehir merkezi Fransız Yüksek Komiserliği’ne, Galata-Beyoğlu bölgesi İngiliz Yüksek Komiserliği’ne, Üsküdar ise İtalyan Yüksek Komiserliği’ne bırakılmıştır. Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, 11 Eylül’de İstanbul’da ihtilâl çıkarmaya çalışmakla itham ettiği kişilerin yakalanmasına dair İstanbul Hükümeti’ne ültimaton verirken İstanbul’a kadar uzanacak bir ihtilâlin öncelikle kendi hâkimiyetlerine zarar vereceğinin bilincindedir. General Harington, İstanbul Hükümeti’nin de bu hâkimiyetin devamı konusunda gerekeni yapmaması halinde sıkıyönetim aracılığıyla yönetime doğrudan el koyacağını da söylemekten çekinmemiştir. 17 Eylül’de belirtilen kişilerin yakalanarak teslim edilmeleri için tanıdığı 7 günlük süreyi kaldırırken yerine getirilmesini istediği şartlar arasında, “şehrin sükûnetini ve işgal kuvvetlerinin güven ve selametini bozan hiçbir teşkilata izin verilmemesi" şartını da saymıştır. Yunanistan, İstanbul üzerindeki hâkimiyet iddiasını 1921 yılı içinde güçlendirmiş ve şehri doğrudan işgal etme noktasına gelmiştir. Yunanistan’ın İstanbul işgalini gündemine alabilmesi İngiltere’nin çıkarlarıyla uyumludur; hatta, bu çıkarlar tarafından koşullanmıştır. Yunanistan Başbakanı Gunaris, İngiltere'nin Atina Elçisi Granville'e, İstanbul ile Boğazlar bölgesinin İngiltere ve Yunanistan himayesinde 'özgür' bir devlet olmasını istediklerini belirtmiştir. Sakarya Savaşı’nı kaybedeceğini anlayan Yunanistan, geri çekilirken İstanbul’u Anadolu’dan ayıracak şekilde Karadeniz sahiline doğru işgalin kaydırılmasını düşünmüştür.60 İstanbul’daki Fener Rum Patrikhanesi, işgal altındaki mücadelenin taraflarından biri olmuştur. Patrikhane, Londra Konferansı da dahil olmak üzere kritik karar alma süreçlerinde İstanbul, Trakya ve Batı Anadolu’daki işgali meşrulaştırıcı ve ileriye taşıyıcı bir rol üstlenmiştir. 5 Mart’ta Yunanistan Meclisi'nde yaptığı konuşmada, Dışişleri Bakanı Baltacis, "Yunan milletinin Patrikhane'ye şükran borçlu olduğunu, onun geçmiş mücadelesi sayesinde bugünkü fetihlere giriştiklerini" söylemiştir. Patrikhane, doğrudan işgal bölgesindeki halkların temsilcisi sıfatıyla konuşmuş; halkların Yunanistan hâkimiyetini istediğine dair etkin bir propaganda faaliyeti yürütmüştür. Fener Rum Patrikhanesi, 21 Ocak’ta Trabzon, 5 Mart’ta Edirne halkının Yunanistan hâkimiyetini istediğini dile getiren telgraflarını İtilâf Devletlerine ulaştırmıştır. Patrikhane, 26 Ocak’ta İtilâf Devletlerinden İstanbul’un Hristiyan olduğunu belirterek, Rumların ve Ayasofya’nın kurtarılmasını istemiştir. Londra Konferansı öncesinde bu gerekçeyi savunmak üzere Londra’ya bir Heyet göndermeye karar vermiş ve 22 Şubat’ta hazırladığı 60



KSG IV (17 Eylül 1921)



1921 Yılı



489



muhtırayı İtilâf Devletlerine sunmuştur. 2 Nisan’da Pontus Derneği İstanbul’da toplandığında, Patrikhane’de Karadeniz Bölgesi’nde yapılan zulümleri İtilâf Devletlerine iletme kararı almıştır. 27 Temmuz’da Amasya Metropolitinin raporunu ele alan Patrikhane Meclisi, vakit kaybedilmeksizin Trabzon ve çevresinde Pontus Rum Devleti’nin kurulması kararını almış ve bu doğrultuda Yunanistan Hükümeti ve İtilâf Devletleri ile görüşmeler yapmak üzere Amasya Metropoliti’ni görevlendirilmiştir. 8 Aralık’ta Patrik seçilen Venizelosçu ve Kral karşıtı Dördüncü Meletios Metaksakis, Patrikhane’nin Yunanistan Hükümeti’nden de ayrı, bağımsız bir güç gibi davranmasına yol açacağı endişesiyle Yunanistan ve İstanbul Hükümeti tarafından tanınmamıştır. Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, 17 Aralık’ta Patrik seçiminde Metaksas’ı destekleyen metropolitlerin Anadolu’yu terkederek Selanik’e gitmelerini istemiştir. İstanbul Hükümeti, intihabın kanuna aykırı olduğu ve Patrik’in Osmanlı tebasına mensup olmadığı gerekçesiyle Metaksakis’i tanımadığını ve kendisiyle resmi muamelât yapmayacağını 15 Aralık’ta ilan etmiştir.61İstanbul Hükümeti’nin bu kararı, Patrikhane’nin taleplerini daha ileri noktaya taşınmasından çekinildiği şeklinde de yorumlanabilir. 14 Haziran’a kadar İstanbul’da siyasi bir temsilci bulundurmayan Büyük Millet Meclisi Hükümeti de, bu tarihte Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Reisisanisi Hamid Bey’i siyasi temsilci tayin etmiştir. Sakarya Savaşı öncesi yapılan bu görevlendirmenin, Ankara Hükümeti’nin İtilâf Devletleriyle doğrudan müzakereyi gündeme aldığının bir göstergesi ve İstanbul Hükümeti’nin barış görüşmelerinde takındığı tutumun bir neticesi olduğu düşünülebilir. Bu görevlendirme ile Büyük Millet Meclisi Hükümeti de, İstanbul’da mücadelenin taraflarından biri haline gelmiştir. İstanbul Hükümeti’nin bağımsızlığını işgal kuvvetlerinin fiili işgalinin yanında mali buhran ve akabinde gelen mali kontrol da doğrudan etkilemiştir. İstanbul Hükümeti, 22 Ocak’ta İtilâf Devletlerinin mali kontrolünü kabul etmiştir. Damat Ferit Paşa, Sevr Anlaşmasının mali kontrole ilişkin hükmünün kendi zamanında uygulanmasını kabul etmiş; fakat uygulamaya geçilemeden istifa etmişti. Tevfik Paşa Hükümeti, önce kontrolü kabul etmek istememiş; fakat mali durumun gittikçe kötüleşmesi sonucu Osmanlı Bankası'ndan borç almak zorunda kalmış ve böylelikle mali kontrol kabul edilmiştir. 31 Mart’ta dört aydır maaşları verilemediği için İstanbul sultani ve ibtidaileri tatil edilmek zorunda kalınmıştır.19 Mayıs’ta Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’ne yansıyan bir habere göre, İstanbul Hükümeti hala borç bulmaya çalışmaktadır. İşçi grevleri, İstanbul Hükümeti’nin İstanbul’da kesintisiz ve sorunsuz işleyen bir yönetim kurmasının önündeki engellerden biri olmuştur. Ulaştırma şirketleri ve işçiler arasında aylardır devam eden görüşmeler, 5 Ağustos’ta kesil61



Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’nin 15 Aralık 1921 tarihli sayısında yer alan “İstanbul Hükümeti Yeni Patriği tanımıyor” başlıklı haberin transkripsiyonu için bkz. Esat Arslan, “Kurtuluş Savaşında Yunan-Fener Patrikhanesi Birlikteliğine Karşı Örgütlü Bir Yaklaşım ‘Türk Ortodoks Kilisesi’”, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt IV, Sayı 15, 1995, s.407-442, Ek 2



490



Yönetim Zamandizini



miş; işçiler grev tehdidinde bulunarak görüşmeleri kestiklerini Ticaret ve Ziraat Nezâreti’ne bildirmişlerdir. 5 Eylül’de, Yunan uyruklu Şark Demiryolu işçileri demiryolu şirketine karşı grev ilan etmiş; Avrupa ve Türkiye arasındaki demiryolu ulaşımına engel olmuşlardır; grev, 12 Ekim 1921 tarihine kadar devam etmiştir. 29 Eylül’de de İstanbul’daki vatmanlar greve gitmiştir. İstanbul Hükümeti, varlığını işgal kuvvetleri altında devam ettirdikçe diplomatik ilişkilere öncelik vermek zorunda kalmıştır. Varlık ve meşruiyet kaynağını uluslararası tanınma üzerine kurmasına neden olan işgal koşulları diplomatik temsilciliklerini daha da önemli hale getirmiştir. Sefâretlere yapılan tayinler İstanbul Hükümeti olarak tarihe geçen işgal altındaki Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet başkanı Padişah’ın iradei seniyyesi ile gerçekleştirilmiştir. 27 Ocak’ta Madrid Sefiri Sezai Bey’in görevine son verilmiş; 28 Mart’ta Eski Bern Sefiri Reşad Halis Bey'in yerine Cevad Bey atanmıştır. Ankara Hükümeti’nin milli mücadeleye davetini kabul etmeyen eski Moskova Sefiri Galip Kemali Bey, 31 Mayıs’ta Stockholm ve Kopenhag Sefiri Şevki Bey’in yerine Stockholm Sefaretine atanmıştır. 16 Kasım’da Kopenhag Sefâreti görevini de Galip Kemali Bey’in yürütmesine karar verilmiştir. İstanbul Hükümeti, Japonya ve İran ile yakınlaşma politikası izlemiş; 18 Nisan’da Japonya’nın ilk Elçisi Oşida İstanbul’a gelmiş; 11 Mayıs’ta Padişah’ın huzuruna çıkmıştır. İngiltere, Yüksek Komiserliğinden Japonya ve İstanbul Hükümeti arasındaki bu ilişkinin gizli bir ittifak olabileceği gerekçesiyle incelenmesini istemiştir. İran’ın yeni İstanbul Maslahatgüzarı 24 Temmuz’da Padişah huzuruna kabul edilmiş; 28 Ağustos’ta İran Veliahdı Mehmet Hasan Mirza’nın şerefine Osmanlı Hanedanı ve Nazırların da katıldığı bir ziyafet verilmiştir. 2 Ekim’de Tahran Sefâretine Asım Bey’in yerine Hariciye Nezâreti Müsteşarı Ahmed Reşid Bey tayin olunmuştur. Bu arada İran, bir yandan Osmanlı İmparatorluğu ile temasını korurken bir yandan da Büyük Millet Meclisi ile ilişkiye geçmeyi tercih etmiş ve bu tayinin yapıldığı günlerde Ankara Mümessilliğine Mümtazüddevle’yi tayin etmiştir.62 İstanbul Hükümeti, Büyük Millet Meclisi’nin Anadolu’da hakimiyetini ilan etmesine ve İtilâf Devletleri ile Yunanistan’ın işgaline rağmen İstanbul ve Anadolu’nun Mondros Mütarekesinde çizilen sınırlar dahilinde kendi hakimiyeti altında olduğunu kabul etmekteydi. Bu nedenle, İtilâf Devletleri, Yunanistan ve Ankara Hükümeti ile görüşmelerini bu doğrultuda yapmış; Yunanistan’ın işgali altındaki idari teşkilâtını bu doğrultuda tesis etmişti. Bu nedenle, 14 Kasım’da Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington ile görüşmesinde Padişah Vahdettin, barış anlaşması için İzmir ve Trakya’nın boşaltılmasını şart koşmuştur. Yunanistan işgal ettiği bölgede İstanbul Hükümeti’nin mülki idare teşkilâtını korumuş; bu nedenle, bölgede ikili bir yönetsel yapı olagelmişti. Yunanistan’ın mülki-askeri örgütlenmesinin yanında İstanbul Hükümeti’nin mülkiye teşkilâtı yer almıştı. 9 Mart’ta, Yunan idaresi tarafından Bursa Valisi Emin Bey, bir casusluk örgütüne mensup olduğu gerekçesiyle İstanbul’a sürülmüştür. İstanbul 62



BCA: 30..10.0.0/131.936..3./1143 (3 Ekim 1921)



1921 Yılı



491



Hükümeti, 3 Şubat’ta İzmir ve bağlı yerlerdeki memur maaşlarıyla ilgili bir karar almıştır. İzmir ve bağlı yerlerde memur aylıklarının eskisi gibi mahalli gelirlerden ödenmesini kararlaştırmış; Hariciye Nezâreti'nden bu konudaki Yunan müdahalesinin önüne geçmek üzere gerekli siyasi girişimlerde bulunmasını istemiştir. İstanbul Hükümeti’nin egemenliği altında faaliyet gösteren İstanbul Birinci Divanı Harbi Örfi'si, 24 Nisan’da Kuvayı Milliye ile ilgili bir karar almıştır. 11 Mayıs 1920'de Mustafa Kemal Paşa ve birçok Kuvayı Milliyeci, Divani Harbi Örfiler tarafından idama mahkûm edilmiş, Tevfik Paşa Hükümeti sırasında ise hükümler Temyiz'de bozulmuştu. 16 Nisan’da Harbiye Nazırı, Kuvayı Milliye ile ilgili dosyaların kaldırılmasını istemiştir. Bunun üzerine, İstanbul Birinci Divanı Harbi Örfisi, Başkan Hurşit Paşa ve üyelerinin imzası bulunan bir tutanak hazırlayarak, Kuvayı Milliye'ye katılmanın suç olmayacağını, bu suçlamayla mallarına haciz konanlar üzerindeki haczin kaldırılması gerektiğini belirtmiş; aksinin vatan savunması gibi şerefli bir işle çelişeceğini söylemiştir. 1921 yılı içinde Hanedan üyelerinin Anadolu’ya geçme isteklerine tanık olunur. 26 Nisan’da Şehzade Ömer Faruk Efendi, Anadolu mücadelesine katılmak için 27 Nisan’da Mustafa Kemal Paşa’nın telgrafı üzerine geri dönmek zorunda kalacağı İnebolu'ya gelmiştir. İstanbul Hükümeti, 1921 yılında ayrı bir Bütçe Kanunu çıkarmamıştır. Bütçe Kanunu boşluğu 1920 yılında çıkarılan 1336 senesi Muvakkat Bütçe Kanunu’nun ve bazı dairelerin önceki yıllarda çıkarılan bütçe kanunlarının temdiden takbiki ile yılın çeşitli zamanlarında çıkarılan tahsisatı fevkalâde ilavesiyle ilgili kararnamelerle kapatılmaya çalışılmıştır. 1336 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsus Muvakkat Bütçe Kanunu’nun yürürlüğü, 1 Mart, 3 Mayıs ve 31 Ağustos’ta çıkarılan temdid kararnameleri ile ilgili kararnamelerde belirtilen aylar için geçerli olmak üzere uzatılmıştır. Evkâf Nezâreti için 1 Mart’ta Muvakkat Bütçe Kararnameleri yayımlanmıştır. Maliye Nezâreti, 18 Haziran 1921 tarihli Kararname ile 1337 senesi açığını kapatmaya kâfi avanslar akdine ve hesab-ı cariler güşâdına yetkili kılınmıştır. Maliye Nezâreti'nin mezuniyeti Bank-ı Osmani nezdindeki hazîne cari hesabı dışındaki avanslar ve cari hesaplar ile sınırlı olacaktır. 4 Ocak’ta, 11 Kasım 1920 tarihli Karârnâmenin 2.maddesini muaddel Karârnâme yayımlanarak, Divan-ı Temyiz-i Askeri yeniden teşkil edilmiştir. 13 Ocak’ta Balkan harbi ve harbi umumi musebbib ve harekâtı Harbiyye mesulleri Divanı Harbinin lâğvı ile vazifesinin Erkânı Divanı Harbine tevdi edilmesine karar verilmiştir. 22 Mart’ta İkinci Divanı Harbi Örfi ilga edilmiş; vazifesi Birinci Divanı Harbi Örfiye devredilmiştir. 25 Temmuz 1921 tarihli Kararname ile Mahkemei Temyiz İstida Dairesi'nin lâğv edilmiş ve vazifesi Mahkemei Temyîzi Ceza Dairesi'ne tefviz edilmiştir. 8 Aralık’ta Encümeni Adli Nizamnamesi yayımlanmıştır. İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleri ile İstanbul Hükümeti arasında, bu devletler uyrukları arasındaki sorunlara bakmak üzere Encümeni Adli kurulmuştur. Encümen Riyasetine 25 Aralık 1921'de Arifî Paşa atanacaktır. Encümen-i Adli'nin diğer 492



Yönetim Zamandizini



üyeleri ise şöyledir: Heyeti Teftişiye Reisi Sanih Bey, Ticareti Bahriye Mahkemesi Reisi Memduh Bey, Kemal Bey ve Dersaadet Bidayet Mahkemesi üyesi Mithat Cemal Bey’dir. 1921 yılında İstanbul Şehremaneti’nde görev değişiklikleri olmuştur. İstanbul Şehremaneti, 1921 yılı içinde Yusuf Razi Bey (1 Aralık 1920-23 Şubat 1921), Mehmed Ali Bey (23 Şubat 1921-6 Temmuz 1921) ve Celâl Bey (7 Temmuz 1921-4 Mart 1922) olmak üzere üç ayrı kişi tarafından yönelitmiştir. 1 Aralık 1920 tarihli iradei seniyye ile göreve gelen Yusuf Razi Bey, 23 Şubat’ta Şehreminlik görevinden alınmıştır.63 Yerine vekaleten bakmak üzere aynı gün Şehremaneti Beyoğlu Daire Müdürü Mehmed Ali Bey görevlendirilmiştir. Mehmed Ali Bey’in yerine 7 Temmuz’da göreve başlayan Celâl Bey döneminde, 25 Nisan 1920 tarihinde feshedilen Cemiyet-i Umumiye-i Belediye’nin görevlerini yapmak üzere 19 Nisan’da İstanbul Vilâyeti Meclisi Umumisi görevlendirilmiştir. Cemiyet-i Umumiye-i Belediye seçimleri, gayri müslimlerin katılmaması nedeniyle feshedildikten sonra gerçekleştirilememişti. Bu nedenle, daha önce seçimi yapılmış ve içinde gayrı müslimlerin de yer aldığı Vilâyet Meclisi Umumisi’nin görevlendirilmesine karar verilmiştir. Meclisi Umumi, bir Yahudi, dört Rum ve bir Ermeni olmak üzere 26 kişiden oluşmaktadır. İstanbul Vilâyeti Meclisi Umumisi, Cemiyet-i Umumiye-i Belediye makamına ikame edilmiştir. 2 Aralık 1922 tarihinde son toplantısını yapacak İstanbul Vilâyeti Meclisi Umumisi’ni, Osman Nuri Ergin şu sözlerle tasvir etmiştir: “bu heyet belediye işlerini de denetlemeye memur edilince kendilerinin İstanbul şehrinin tek temsilcileri olduğunu ve hatta o zaman İstanbul’da Meclis-i Mebusan da bulunmadığı için millet vekili olduklarını ifade ve iddia ediyorlardı.”64 BÜYÜK MİLLET MECLİSİ HÜKÜMETİ 1921 yılı Mart ayında Büyük Millet Meclisi ikinci içtima yılı Mustafa Kemal Paşa’nın açış nutkunda belirttiği üzere 350 kişi ile açılmıştır.65 Seçimler 12 Mayıs 1920 tarihinde yapılmış olmasına rağmen, 1921 yılında henüz bütün mebuslar Büyük Millet Meclisi’ne katılmış değildir. İntihap mazbataları onaylandı63



64 65



Osman Nuri Ergin, Yusuf Razi Bey’in atanma tarihi olarak 5 Aralık 1920 tarihini göstermiştir. Osman Nuri Ergin, Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), İstanbul Şehreminleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul, 1996, s.453 Osman Nuri Ergin, a.g.e., s.507 Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart’taki açış nutkunda Büyük Millet Meclisi’nin, 12’si Malta’da tutuklu, 68’i İstanbul Meclis-i Mebusanı’dan gelen, 270’i Büyük Millet Meclisi’ne seçilen yeni âza olmak üzere toplam 350 kişi ile açıldığını söylemiştir. Ancak, Ahmet Demirel, Mustafa Kemal Paşa’nın açış nutkunda Meclis’e hiç katılmadan mebusluk sıfatı sona eren 49 mebus ile Meclis’te bir süre görev yaptıktan sonra ayrılan 27 mebusu hesaba katmadığını tespit ederek, 1 Mart’a kadar 270’i yeni seçilen, 80’i Meclisi Mebusan kökenliler de dahil olmak üzere 358 kişinin Meclis’e katıldığını belirtmiştir. Sadece mebuslukları devam eden âzalar göz önünde bulundurulduğunda sayı, Mustafa Kemal Paşa’nın belirttiği gibi 350’dir. Bunlardan 12 tane Malta sürgünü de dahil olmak üzere 19’u mebuslukları onaylandığı halde izinli sayılarak henüz Meclis’e katılmamıştır ve dolayısıyla Meclis içtimalarına katılabilecek 331 âza mevcuttur. Bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet-İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 4.Baskı, 2007, s.92.



1921 Yılı



493



ğı halde Meclis’e katılmayanlar olduğu gibi başka meslekleri tercihen mebusluktan istifa edenler de vardır. Meclise katılmayanların mebusluklarına ilişkin Divanı Riyaset görüş oluşturmakta ve Meclis karar almaktadır. Buna göre, mebuslar ya Nısabı Müzakere Kanununa göre müstafi addolunarak ıskat edilmekte ya da kendilerinden Kanunda belirtilen sürede Meclise iştirak etmemelerinin nedeni sorulmaktadır. Meclisten ıskat Nısabı Müzakere Kanunu’nun 3.maddesinde düzenlenmiştir: “Büyük Millet Meclisi Âzasından senede iki ay bilâmâzeret ve bilâfâsıla devam etmeyenler Heyeti Umumiye karariyle müstafi addolunurlar.” İki kişi, Veysel Rıza Bey (Gümüşane) ve Mehmed Hulûsi Efendi (Yozgad) başka meslekleri tercihen mebusluktan istifa etmiştir. Bilâ mezuniyet Meclise iltihak etmemiş olduğundan 4 kişi müstafi sayılmıştır: Hulûsi Bey (Konya), Halil Hilmi Efendi (Karahisarı Sahib), Dr.Mustafa Bey (İzmir), Ahmet Bey (Ertuğrul). Dersim Mebusu Mustafa Ağa, Kanunda belirtilen süreyi geçirmiş olmakla birlikte müstafi addolunmasına dair Divanı Riyaset Kararı reddedilmiş ve kendisi bir süre sonra Meclise iştirak etmiştir. Reşit Bey’in (Saruhan) mebusluğu Ethem Bey ve Tevfik Bey ile birlikte hareket ederek vatana ihanet ettiği gerekçesiyle 8 Ocak’ta düşürülmüştür. Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey’in masuniyeti teşriiyesinin kaldırılması istenmiş; Tokad Mebusu Nâzım Bey’in masuniyeti teşriyesi Karahisarı Sahib (Afyon) Mebusu Mehmet Şükrü Bey’le beraber komünizm propagandası yaptığı gerekçesiyle kaldırılmış ve Nâzım Bey, Hiyaneti Vataniye Kanunu’na istinaden suçlu bulunması üzerine mebusluğu 12 Mayıs’ta ıskat edilmiştir. 1921 yılında 7 mebus hayatını kaybetmiştir. Vefat eden mebuslar, Mustafa Efendi (Niğde), Salâhaddin Bey (İstanbul), İsmail Fazıl Paşa (Yozgad), Hamza Hayatî Bey (Menteşe), Hasan Tahsin Bey (Mardin), Murad Bey (Kastamonu) ve Fuad Bey (Çorum)’dir. Var olan açıklar nedeniyle usulüne uygun olarak yapılan seçimler sonucunda 13 yeni mebus Büyük Millet Meclisi’ne katılmıştır. 1921 yılında Meclise katılan isimler şu şekildedir: Hafız Mehmed Bey (Trabzon), Celâl Bey (Trabzon) [Celalettin Aykar], Hasan Bey (Trabzon), Hamit Bey (Trabzon) [Nebizade Hamdi Ülkümen], Tevfik Bey (Van), İbrahim Bey (Karesi), Hacı Arif Bey (İstanbul), Hilmi Bey (Ardahan), Cavid Bey (Kars), Fahrettin Bey (Kars), Binbaşı Rıza Bey (İstanbul) [Ali Rıza Bey], Ali Rıza Bey (Kars) ve Veliyüttün Bey (Saltıkgil) (Burdur). Kadri Bey’in (Ergani) mebusluğu ise kabul edilmemiştir. Malta sürgünleri serbest bırakıldıktan sonra 11’i Meclis’e katılmıştır: Faik Bey (Edirne), Şeref Bey (Edirne), Ali Bey (Karahisarı Sahib), Ali Cenani Bey (Gaziantep), Rauf Bey (Sivas), Zülfi Bey (Diyarıbekir), Vâsıf Bey (Sivas), Celâl Nuri Bey (Gelibolu), Numan Usta (İstanbul), İlyas Sami Efendi (Muş), Ali Fethi Bey (İstanbul). 1921 yılında mebus olduğu halde Meclis’e katılamayan tek kişi İzmir Mebusu Tahsin Bey olmuştur. Tahsin Bey, 11 Mart 1922 tarihinde Meclis’e katılabilecektir. 1921 yılında Malta sürgünlerinden Tahsin Bey’in dışında, Yunanistan’da esir bulunduğu için Cafer Tayyar Paşa (Edirne) ve Şark Cephesi Kumandanlığı 494



Yönetim Zamandizini



görevi nedeniyle Kâzım Karabekir Paşa (Edirne) de Meclis âzası olmalarına rağmen Meclis’e katılamamışlardır.66 Birinci Dönem Meclis’ine katılamayan Pozan Bey (Urfa), Mustafa Ağa (Dersim) ve Bekir Sıtkı Bey (Siverek) ise 1921 yılında Meclis’e iştirak etmiştir. Ethem Bey kuvvetlerine iştirakle vatana ihanet suçundan Hacı Şükrü Bey (Diyarbekir) ve evinde Yunan casuslarını barındırmak suçundan Abdûlhalim Çelebi Efendi (Konya) hakkında tahkikat başlatılmak üzere Meclis şubeleri görevlendirilmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun Kabulü: Büyük Millet Meclisi’ne Anayasal Statü 20 Ocak 1921 tarihinde Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabul edilerek, 3.maddesi ile Türkiye Devleti ilan edilmiş ve bu devletin, Kanunun kabulüyle birlikte anayasal statüye sahip hale getirilmiş Büyük Millet Meclisi tarafından idare edileceği hükme bağlanmıştır. Büyük Millet Meclisi’ne anayasal statü kazandırılması hem Büyük Millet Meclisi’nin İstanbul Hükümeti ve İtilâf Devletleri tarafından tanınmasını hem de fiili işleyişin yasal güvence altına alınmasını sağlama amacı taşımıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu lâyihasının son görüşmelerinin yapıldığı dönem, Londra Konferansı’nın hazırlık çalışmalarının yapıldığı döneme denk gelir. Londra Konferansı’na gönderilecek heyet konusunda İstanbul ve Ankara Hükümeti arasında gerçekleşen yazışmalar hem İstanbul Hükümeti hem de İtilâf Devletleri nezdinde tanınmanın ne kadar yakıcı bir sorun olduğunu gösterir. Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa, delegelerin yeni Anayasa’ya göre ancak Meclis tarafından belirlenebileceğini söyleyerek 30 Ocak’ta Sadrazam Tevfik Paşa’ya Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu göndermiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa da, 4 Şubat’taki gizli oturumda Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabulündeki zamanlamayı izah edercesine şöyle demiştir: “Maksadımız İstanbul'da esir vaziyetine düşmüş olan hükûmete tabi olmak değil, o hükûmet ve zihniyeti değiştirerekten hareket etmek ve milletin hakimiyetini elinde bulunduğunu ispat etmekti.” 21 Şubat’ta Mustafa Kemal Paşa da, “Bugün Londra'da ispatı vücut eden heyeti murahhasamızın bütün kudreti, bütün kuvveti ve salâhiyeti temsiliyesi Teşkilâtı Esasiye Kanunumuz sayesindedir" diyecektir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabulü, kolay bir şekilde tanınma problemini çözemediği gibi fiili işleyişe güvence getirmek bir yana açıklık dahi getirememiştir. Fiili işleyişin nasıl gerçekleştiği, fiili yönetim şekline ne ad verileceği gibi meseleler yönetim şeklinin ne olması gerektiği noktasındaki görüş ayrılıkları nedeniyle açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu nedenle, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu ilanı ile birlikte kuruluşu gerçekleşmiş bir devletin esaslarını belirleyen bir Anayasa olarak görmektense, henüz kuruluşu tamamlanmamış ve dayanağı olacak esaslar üzerinde ciddi bir savaşın yürütüldüğü bir Anayasa olarak tanımlamak daha doğru olacaktır. Bir başka deyişle, Teşkilâtı Esasiye Kanunu ve onu 66



Ahmet Demirel, a.g.e, s.106.



1921 Yılı



495



uygulamaya koyması öngörülen teşkilât kanunlarının her biri fiili durumu hukukileştiren veya yeni bir fiili işleyiş yaratan değil iç savaşı yansıtan birer metin olarak görülmelidir. Fiili durum ile Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun getirdiği esasların çakışması, iç savaşın seyri ile ilintilidir. Büyük Millet Meclisi: Yönetimde Tek Yetkili Organ Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 1.maddesinde “Hâkimiyet bilâ kaydü şart milletindir” denilerek egemenliğin, yani siyasi iktidarın ilk kez Padişah’tan alınarak millete geçtiği kabul edilmiştir.67 Keza, Kanuni Esasi’nin 3.maddesinde 1909 yılında yapılan Anayasa değişikliğinde Padişah’a Meclisi Umumi önünde şeriat ve anayasa hükümlerine uyma, vatan ve millete sadakat etme yönünde ant içme zorunluluğu getirilmiş olsa da, saltanatı seniyei osmaniyenin sülalei ali Osman’a ait olduğu belirtilmekteydi.68 Birinci madde sadece siyasi iktidarın kime ait olduğunu değil; aynı zamanda, nasıl kullanılacağını da belirlemiştir. “İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.” ifadesi, idare usulünde de bir değişime gidildiğini göstermektedir. Kanuni Esasi, 7.maddesi ile Padişah’a, sadece Padişah tarafından kullanılabilecek yasama ve yürütme yetkileri vermekte; 1909 yılı Anayasa değişiklikleriyle Padişah ve Heyeti Vükela karşısında Meclisi Mebusan’ın yetkilerinin arttırılmasına rağmen Padişah’ın Meclisi Umumi’yi fesih yetkisini elinde bulundurmasını öngörmekteydi.69 Dahası, Padişah’ın, Ayan Meclisi’nin onayını almadan iradei seniye ile 21 Aralık 1918 tarihinde fesih yetkisini kullanmasıyla siyasi ve idari karar alma süreci Padişah ve Padişah’a karşı sorumlu olan Heyeti Vükela’ya geçmişti.70 Padişah’ın mutlakiyetçi karşı-ihtilalinden, yani mutlakiyete dönüş anlamına gelen bu fesihten sonra Kanuni Esasi’nin bile yürürlükte olduğu tartışmalı hale gelmişti.71 Oysa Teşkilâtı Esasiye Kanunu, ilk üç maddesiyle idarenin ancak millet ve aynı anlama gelmek üzere onun temsilcisi Büyük Millet Meclisi eliyle kullanılabileceğini belirtmiştir. İdare usulündeki değişim, sadece idarenin Meclis’te tezahür eden milletin eline geçmesi ve milletin Meclis’i vasıtasıyla idareyi elinde bulundurması değil67



68 69



70



71



Rıdvan Akın, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kamu hukukunda egemenliğin millete geçtiğini belirten ilk belge olduğunu ifade etmiştir. Akın, TBMM Devleti (1920-1923)-Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 201. Cem Eroğul, “1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri”, http://siyaset.politics.ankara.edu.tr/eski/yayinlar/erogul/2008-1.pdf, s.5 “Kanuni Esasi”, Şeref Gözübüyük ve Suna Kili, Türk Anayasa Metinleri (1839-1980), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006; Mümtaz Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, 6.Baskı, İstanbul, 1986, s. 36-37. 1909 Anayasa Değişiklikleri ile Meclisi Vükelanın Meclisi Mebusana karşı “müştereken ve münferiden” sorumluluğu kabul edilmiş olmasına rağmen, Meclis’in feshiyle Heyeti Vükela Kanuni Esasi’nin ilk halinde olduğu gibi Padişah’a karşı sorumlu hale gelmiştir. Heyeti Vükela’nın sorumluluğuna ilişkin bkz. Cem Eroğul, a.g.e., s.7 ve Mümtaz Soysal, a.g.e., s.36, 37 Mutlakiyete dönüş saptaması için bkz. Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele Cilt I [Mutlakiyete Dönüş 1918-1919], Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2004, s.610



496



Yönetim Zamandizini



dir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu, şekilsel özellikleri itibariyle incelendiğinde 24 maddesinden 14’ünün idare bölümüne ait maddeler olduğu görülecektir. Bu durum, sadece Kanun-i Esasi’nin Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile çelişmeyen hükümlerinin yürürlükte olduğu ve idare dışındaki hükümlerin Kanuni Esasi’de belirtildiği kabülü ile açıklanamaz. Çünkü idare bölümüne adını veren “idare” kavramı, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda, yasama ve yürütme faaliyetinin bütününü, dahası Türkiye Devleti’nin yönetilmesini ifade etmektedir. Bir başka deyişle, idare, dar anlamıyla yürütme organının faaliyetini değil bir devletin yönetilmesiyle ilgili bütün faaliyetleri içermektedir. Dolayısıyla, Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve Hükümeti “Büyük Millet Meclisi Hükümeti” unvanını taşır dendikten sonra yönetimin nasıl gerçekleşeceği belirtilmiş ve Anayasa’nın temel özelliklerinden biri olan yönetimin esasları ortaya konmuştur. Esas belirlendikten sonra, idare bölümünde yönetimin toprak üzerinde örgütlülüğüne bağlı olarak nasıl şekilleneceği hükme bağlanmıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile esasları belirlenen yönetimin tek yetkili organı ise Büyük Millet Meclisi’dir.72 Büyük Millet Meclisi, yönetsel gücünü ulusal ve yerel kongre iktidarlarının merkezileşmesi ile oluşan bir devrim meclisi olmasından almaktadır. Yönetim usulüne de yansıyan niteliksel özellikleri itibariyle kuvvetler birliği esasını benimsemiş bir Meclis Hükümeti (Konvansiyon Meclisi)’dir.73 Devrimci durumun, iktidarı öncelikle Meclis’te tek elde toplama ihtiyacı yarattığı ve kuvvetler birliği ilkesinin de bu çerçevede benimsendiğini söylemek doğru olur. Tam bir Konvansiyon Meclisi ve hatta Konvansiyon Meclislerinin en uzunu olarak görev yapan Büyük Millet Meclisi,74 karar alıcı olması nedeniyle yasama üstünlüğü ilkesinin benimsendiği; yasama, yürütme ve yargı yetkisini tek elde toplayan bir Meclis olmuştur. Her kanun, “işbu kanunun icrasına BMM memurdur” ibaresi ile çıkmış;75 İcra Vekilleri Heyeti’nin ayrı bir tüzel kişiliği olmadığı hatırlatılarak vekil seçim ve tevkilinde Büyük Millet Meclisi’nin yetkili olduğu vurgulanmıştır. Örneğin, 28 Mayıs’ta, İcra Vekilleri Heyeti'nin 19 Mayıs 1921 tarihli içtimaında Fevzi Paşa'yı Erkânı Harbiye Reisvekilliğine intihap ettiğine dair İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi usule uygun bulunmayarak iade edilmiştir. Sual takrirlerinin [soru önergesi] rutin, istizah takrirlerinin [gensoru önergesi] ise yaygın bir denetim aracı olarak kullanılması, İcra Vekilleri’nin Büyük Millet Meclisi karşısındaki sorumluluğunun ne kadar önemsendiğini gösterir. Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, istizah takrirleri sonunda yapılan güvenoylamasında çok az farkla güvenoyu alması üzerine 12 Kasım’da istifa etmiştir. 72 73 74 75



Bülent Tanör, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 8.Baskı, Ankara, 2007, s. 118. Rıdvan Akın, a.g.e., s. 217-222. Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1980, s. 393. Rıdvan Akın, a.g.e. s.219



1921 Yılı



497



Büyük Millet Meclisi, müstemirren (kesintisiz) toplantı halinde ve kendisinin üstünde kendisini feshetme yetkisine sahip bir organ olmadan çalışmıştır. 17 Şubat’ta kabul edilen 98 sayılı Nısabı Müzakere Kanununun Altıncı ve Sekizinci Maddeleri Makamına Kaim Kanun, mebuslara yapılan ödemeler için senenin tahsisat ve tanzimat diye ikiye ayrılmasının ve mebuslara toplantı döneminde daha fazla maaş verilmesinin müstemirren toplantı halinde bulunan Meclis’lerin toplanma koşullarına uygun olmadığı ve mezun âzanın Meclis’e katılımının arttırılması gerekçesiyle, bu ayrıma son vermiş ve Mebuslara her ay düzenli olarak 200 lira ödenmesini kararlaştırmıştır. Yönetim Şekli Tartışmaları Büyük Millet Meclisi yönetiminin temel esaslarını belirleyen Teşkilâtı Esasiye Kanunu, kabulüyle birlikte yönetim şekli tartışmalarını başlatmıştır. Bu tartışmalar, saltanat makamının kaim olduğu Meşruti Monarşi ve Cumhuriyet rejimi, Meclis Hükümeti ve Parlamenter Sistem, merkeziyet ve ademi merkeziyet veya aynı anlama gelmek üzere şûra sistemi başlıklarında toplanabilir. Söz konusu tartışmalar, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun farklı gerekçelerle sahiplenildiğini göstermiştir. Bir grup, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu, Saltanat ve İstanbul Hükümeti’ne karşı iradei milliyeyi temsil ettiği için; bir grup, İstanbul Hükümeti’ne karşı milli mücadeleyi sağlayacak iradei milliyeye dayanak olduğu için; bir grup ise, “halka doğru” gidişi sağlayacağı için Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu sahiplenmiştir. Anayasa’nın farklı gerekçelerle sahiplenilmesi, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun mevcut haliyle kabulünün bir ittifaka dayandığını göstermekle birlikte, ittifak unsuru başlıkların herbirinin de tartışmaya açık olduğunu ifade etmektedir. Meclis Hükümeti ve Parlamenter Sistem tartışması aslen, İcra Vekilleri Heyeti’nin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi söz konusu olduğunda gündeme geldiği için İcra Vekilleri Heyeti altında değerlendirilecektir. İradei Milliye ile İradei Seniyye Karşı Karşıya Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabulü, Kongreler Dönemi ve Büyük Millet Meclisi’nin açılışı ile yaşanan ikili iktidar durumunu pekiştirmiş ve Ankara Hükümeti’ne meşru bir zemin sağlamıştır.76Ancak, Ankara Hükümeti’nin meşruiyetini artırması, Meclis’in saltanat ve hilafet makamı karşısındaki gücünü artıracağı düşüncesini doğurduğundan, Meclis’in saltanat ve hilafet makamı düşman işgalinden, yani esaretten kurtulana kadar geçici olarak yönetimi üstlendiğini düşünenler ile Meclis’in ancak saltanat ve hilafet makamı ile birlikte çalışabileceğini düşünenlerin Teşkilâtı Esasiye Kanunu’na karşı cephe almalarına yol açmıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun tartışmasız kabul edilen 1. ve 2. maddelerini dengeleyecek şekilde Kanun’a eklenen bir maddei münferide (geçici madde) 76



Rıdvan Akın, Türkiye’deki ulusal kurtuluş mücadelesinin 20.yüzyıldaki diğer ulusal kurtuluş mücadelerinden temel farkının, meşruluk ve hukukilik zemininde yapılmış olmasında aranması gerektiğini ifade etmiştir. Rıdvan Akın, a.g.e., s.216



498



Yönetim Zamandizini



ile örtülü bir konsensusun sağlanmış olması Teşkilâtı Esasiye Kanunu üzerinden bu tartışmanın devam etmesine neden olmuştur. Geçici maddede, Nısabı Müzakere Kanunu’nun 1.maddesine atfen Meclis’in “gayenin husulüne kadar müstemirren müçtemi bulunacağı” (kurtuluş amacı gerçekleşene kadar kesintisiz toplantı halinde olacağı) ifade edilerek, hilafet ve saltanat konusuna ilişilmemiştir.77 Meclis’in amacı kurtuluşun sağlanması olarak belirlenmiş ve ancak kurtuluş sağlandıktan sonra yönetim şekli üzerine, yani saltanat ve hilafet makamının konumu üzerine karar alınabileceği ima edilmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda saltanat ve hilafet makamının zımnen kabulü, 30 Ocak 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’nın Sadrazam Tevfik Paşa’ya telgrafıyla pekiştirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, telgrafında Kanuni Esasi’nin Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile çelişmeyen hükümlerinin yürürlükte olduğunu beyan etmiştir. Bu durum, iki anayasalı bir durum yaratmış; tartışmaların Kanuni Esasi ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu arasındaki ayrılıklar üzerinden devam etmesine yol açmıştır. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Kurulu, daha Teşkilâtı Esasiye Kanunu görüşülürken, Hükümet'in Halkçılık Programı adı altında Meclis'e sunduğu Teşkilâtı Esasiye Kanun Lâyihası ile cumhuriyete doğru gidildiğini ileri sürecek ve hilâfet ile saltanatın korunmasının gerekliliğine işaret ederek adını "Müdafaa-i Hukuk ve Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti" olarak değiştirecek ve 15 Ocak’ta topluca istifa edecektir. Mustafa Kemal Paşa, 25 Mart’ta Kâzım Karabekir Paşa’ya çektiği bir telgrafta, Erzurum Mebusları Celâleddin Arif Bey ile Hüseyin Avni Bey tarafından Meclis’te başlatılan muhalefetin Erzurum’daki bir zümreye dayandığını tahmin ettiğini söyleyecektir.78 24 Ocak’ta Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun bir Kanuni Esasi mahiyetinde olduğunu; ancak, Kanuni Esasi’nin 116.maddesinde belirtilen Anayasa’da değişiklik yapma şartlarının yerine getirilmediğini söyleyerek, bu usul hatasından dolayı Reisi Sanilikten şifahen ve Adliye Vekâletinden tahriren istifa etmiştir. Celâleddin Arif Bey’in Teşkilâtı Esasiye Kanunu’na getirdiği usul itirazının aslen esasa ilişkin bir itiraz olduğu ise istifanamesinden anlaşılmaktadır. Çünkü, siyasi ve vicdani kanaatine uygun olmadığını belirttiği Teşkilâtı Esasiye Kanunu, iradei seniye onayı olmadan kabul edilmiştir. Bu itiraz, iradei milliye karşısında ve onun üstünde bir iradei seniyeye ihtiyaç duyulup duyulmadığı tartışmalarını başlatmıştır. Karahisarı Şarkî Mebusu Mustafa Bey, 15 Şubat’ta Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun birinci maddesinin Makamı Muallâyi Hilâfeti ortadan kaldırmaya meyl ettiği ve hilafetin ademi lüzumunu gösterdiği gerekçesiyle tadilini teklif etmiştir. Mustafa Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun ilk maddesi olan "egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" ifadesinin "hakkı hâkimiyet esas itibariyle milletindir" şeklinde değiştirilmesini önermiştir. Bu değişikliği takiben Kanun'un yedinci, 77 78



Ergun Özbudun, 1921 Anayasası, ADTYK Yayını, Ankara, 1992,s.24-26’dan aktaran Rıdvan Akın, a.g.e., s.206 Kâzım Karabekir Paşa, a.g.e, s.1040-1041



1921 Yılı



499



sekizinci ve dokuzuncu maddeleri ile Heyeti Vekilenin tefriki vezaifini düzenleyen ve düzenleyecek bütün kanunların da Encümeni Mahsusa'ca tadilini ve hep birlikte neticelendirilmelerini teklif etmiştir. Mustafa Bey’in, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 7.maddesinin tadiline dair verdiği diğer bir kanun teklifinden sonra, Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu bozma girişimlerinin "memlekete ve menafii millete ve Meclisi Âli[nin] vazı meşruuna darbe vurmak" olacağını söylemiş ve teklifler Meclisce reddedilmiştir. İradei milliye ve iradei seniye tartışması İcra Vekilleri Heyeti’nin yetki ve sorumlulukların belirlenmesi gündeme geldiğinde yakıcı hale gelmiştir. Heyeti Vekilenin Vazife ve Mesuliyetine dair Kanun tartışılırken, Kütahya Mebusu Ragıb Bey, 24 Kasım 1921 tarihli konuşmasında, ihtilalci bir meclis Kanuni Esasi’nin ilk yedi maddesinin baki olduğunu iddia edemez diyerek, saltanat ve hilafet makamının yetkilerinin korunmasına veya yeni Anayasa görüşmelerine bırakılmasına karşı çıkmıştır. Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey ise, eleştiriyi daha ileri bir noktaya taşımış; “Milletin bilâkaydu şart hâkimiyeti milliyesini kabul ettiği”ni hatırlatarak, saltanat ve hilafetin mevzubahis olmasının, bu esasın ifadesi olan Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin hukukunu ve Teşkilâtı Esasiye Kanununu çiğnemek olduğunu dile getirmiştir. Saltanat ve hilafet konusunun Teşkilâtı Esasiye Kanunu yapılırken bile gündeme gelmemesine karşı, bugün gündeme gelmesini de ayrıca eleştirmiştir. Bu noktada ısrar edilmesinin ancak yeni bir Anayasa tartışmasının gündeme getirilmesiyle aşılabileceğini söylemiştir. Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal 8 Şubat’ta Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabul edilir edilmez şöyle yazmıştır: "Geleneklerimizi, millî kurumlarımızı, dinimizin kutsallıklarını bile kökünden baltalamakta çok ileri gittiler. Bu memlekette yeniliklerin bu mertebe cahiline, reddedilmişine, aynı zamanda cesurcasına asla rastlanmadı. Ankara'dakileri öyle bir teceddüt hırsı sarmış ki." 11 Aralık’ta "Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'na dair Ankara'da cereyan eden müzakereleri hayretle, üzüntüyle, hatta dehşetle okuyoruz. Zavallı Anadolu ne ellere düştü.” dedikten sonra, 17 Aralık’ta “Bir kere düşman atılsın. Ondan sonra görüşmek lazımdır. İstanbul baş, Anadolu gövdedir. Anadolu’nun ağzında komünizm, kapitalizm, emperyalizm, halk hükümeti, millet devleti gibi manasız sözler" var diye yazacaktır. Halkçılık ve Şûra Yönetimi Teşkilâtı Esasiye Kanunu, 18 Eylül 1920 günü İcra Vekilleri Heyeti tarafından gönderilen bir lâyiha ile tartışılmaya başlanmıştır. Bu lâyihanın, siyasal yazında kendine Halkçılık Programı olarak yer bulmasından da anlaşılabileceği gibi Halkçılık, Büyük Millet Meclisi’nin temel düşünsel dayanaklarından biridir.79 79



Rıdvan Akın, a.g.e., s.207. Rıdvan Akın’ın Halkçılığı bir ideoloji olarak tanımlamasına karşın, Halkçılık’ın ancak bir ideolojinin bireşenlerinden biri olarak adlandırılabileceğine dayanılarak Halkçılık düşünsel öğelerden biri olarak nitelendirilmiştir.



500



Yönetim Zamandizini



Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart’ta Meclis Reisi olarak yaptığı ikinci içtima yılını açış konuşmasında, Meclisi Âlinin ve Hükümetinin siyasi dâhiliyede halkçılık ve siyasi hariciyede müstakil bir devlet olma şiarını benimseyerek hakimiyetini ispat için çalıştığını ve bu yolda Sevr Muahedesini fiilen ve hükmen geçersiz kıldığını belirtmiştir. "Türkiye Büyük Millet Meclisi[nin] mukadderatı milleti bilfiil deruhde eylediği gün bulduğu idare makinasının mâzinin istibdad fikirleri ve esasları üzerine kurulmuş çürük bir makina olduğunu" söyledikten sonra, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun muhteviyatı tatbik ve yeni İdarei Vilâyat Kanuniyle ikmal edildiği takdirde, (böyle bir makinanın ıslahı ile) memleketin dâhilen muhtaç olduğu esbabı inkişafın tamamen ihzar edilmiş olacağına kaniim" demiştir. Büyük Millet Meclisi’nin düşünsel temellerini oluşturan Halkçılık’ın ne olduğu ise, 1921 yılı boyunca tartışılacaktır.80 Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu önceleyen lâyihanın 3.maddesinde “Türkiye Halk Hükümeti BMM tarafından idare olunur ve TBMM Hükümeti ünvanını taşır” denmesine karşılık, 18 Kasım 1920 tarihindeki Meclis oturumunda maddenin bu şekli reddedilmiş ve 1921 yılında kabul edildiği halini, yani Türkiye Halk Hükümeti…. Türkiye Devleti şeklini almıştı.81 Maddenin ilk halini savunan Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi’nin Ocak ve Şubat aylarında yapılan tartışmalar neticesinde yönetimden uzaklaştırılması, Tokad Mebusu Nâzım Bey’in masuniyeti teşriiyesinin ref’i ile Halk Zümresi’nin tasfiyesi, Halkçılığın Bolşevik içeriğiyle kabul edilemeyeceğinin ve Anayasa’da kendisine yer bulamayacağının göstergesi olmuştur. Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa’nın da içinde olduğu bir grup ise, Halkçılık’ı, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun birinci maddesine yansıyan haliyle sahiplenmiş ve yorumlamıştır. Bu anlayış, 1921 yılı içinde kendini gösteren Halkçılık yorumlarından birini oluşturacaktır. Onlara göre, Halkçılığın dayanağı “Hâkimiyet bilâ kaydü şart milletindir” ilkesidir. Bu kabulle birlikte, Halkçılık anlayışı Rousseau’nun genel iradenin temsili siyasal kuramına dayandırılmıştır.82 Büyük Millet Meclisi, ayrıcalıklı sınıflara, özel çıkarlara karşı genel iradeyi temsil eden bir kurum olarak görülmüştür. Bu noktada, Halkçılık anlayışı, iradei milliye ile iradei seniyye çatışmasının da düşünsel kaynaklarından birini oluşturacak şekilde, saltanat karşısında halkın egemenliği, bütün milletin çıkarlarının korunması ve onun adına iktidarın kullanılması şeklinde yorumlanmıştır. Halkın egemenliğini güçlendirmenin yolu, tefriki kuva gibi halkın egemenliğini baltalayacak yö80



81



82



Birinci Meclis’teki Halkçılık tartışmaları için bkz. İsmail Özer, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Halkçılık Anlayışı ve I.TBMM’de Halkçılık Tartışmaları”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, 2011, s. 47-77. Rıdvan Akın, a.g.e., s.207-208. Türkiye Halk Hükümeti ibaresinin maddeden çıkarılmasına ise, 1921 yılında komünizm propadangası ile suçlanacak Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi itiraz etmişti. 22 Ocak 1921’de Şeyh Servet Efendi’nin İstiklâl Mahkemesi üyeliğine son verilmiş; 1 Şubat 1921’de Halk İştirakiyun Fırkası ile gizli Türkiye Komünist Fırkası’nın irtibatını sağlayan kişilerden biri olduğu söylenmiştir. Burak Erdenir, “Mustafa Kemal Atatürk ve J.J.Rousseau’nun Düşüncelerinin Karşılaştırılması”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 40, Cilt XIV, Mart 1998.



1921 Yılı



501



netim tarzlarından uzaklaşarak, egemenliğin tek bir kuvvet ile teşkil edilmiş bir Halk Hükümeti’ne verilmesidir.83 Bu nedenle, bir devlet reisi olacaksa o, bütün egemenliği elinde toplayan Meclis’in reisi olmalıdır; onun içinden çıkmayan bir reisin halkın egemenliğini tahdid edeceği düşünülmektedir. Bu anlayışa göre, söz konusu ayrıcalıklılar dışında halk bir ve bütündür. Halkın vahdedini bozduğu düşüncesiyle, Halk İştirakiyun Fırkası’na karşı tutum alınmıştır.84 “Halka doğru” söylemini benimseyen bir diğer grup ise, Halkçılığı ademi merkeziyetçiliği ifade eden yeni bir tılsım olarak sahiplenmiştir.85 Büyük Millet Meclisi’ni, memleket genelinde kurulacak şûra yönetiminin en üst organı olarak gören bu grup, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu memleketin idaresinde şûra sistemini tesis edeceği gerekçesiyle kabul etmiş ve 1921 yılı boyunca bu sistemi hayata geçirecek kanunların çıkarılmasına çalışmıştır. İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası’nı, 22 Eylül’de Meclis’e getiren Dahiliye Encümeni mazbatasında imparatorluğu çöküşe sürükleyen neden olarak “merkeziyetçilik ve idaresizlik” gösterilmiştir.86 Bu halkçılık anlayışını benimseyen mebuslar, şûra sisteminin en üst organı olarak gördükleri Meclis’in yetkilerini tahdid edeceğini ileri sürdükleri her türlü merkezileşme girişimine karşı çıkmış; bu girişimleri Babıâli tarzı yönetim olarak tenkit etmişlerdir. 17 Ekim’de Müfettişi Umumiye Kanun Lâyihası müzakere edilirken, Meclisin teftiş yetkisini idareye bırakmasının yeni Babıaliler veya bir "paşalar teşkilatı" doğuracağı iddia edilmiştir. Büyük Millet Meclisi: Encümenler, İsyanlar, Fırkalar ve Gruplar Büyük Millet Meclisi’nde kararlar, kabul edilen Kanunlar ve Heyeti Umumiye Kararları aracılığıyla alınmıştır. Bu dönemde, Heyeti Umumiye Kararları, Meclis’in gücünün bir yansıması olarak Kanunlar kadar önemli bir rol üstlenmiştir. Encümenler (Uzmanlık Komisyonları) Encümenler, 1920 yılında kabul edilen 7 sayılı Nizamname-i Dahili Hakkında Hey'et-i Umumiye Kararı ile 21 sayılı Şube ve Encümenlerin Suret-i Teşekkülü Hakkında Hey'et-i Umumiye Kararına dayanılarak kurulmuştur.87 İlk kurulan Encümenlerin ihtisas alanlarıyla İcra Vekilleri Heyeti’ni oluşturan vekâletlerin ihtisas alanları ve bu nedenle adları arasında bir denklik vardır.88 Kanun lâyiha (tasarı) ve tekliflerini tetkik ederek Meclise sunmakla görevli Encümenler hem yasama faaliyetini hızlandırmakta hem de kanunların üzerinde daha çok tartışılmasını ve iyi bir şekilde düzenlenerek Meclise gelmesini sağlamaktadırlar. 83 84 85 86 87 88



Mustafa Kemal Paşa, 1 Aralık 1921 tarihli uzun konuşmasında J.J.Rousseau’ya yaptığı atıfla söz konusu Halk Hükümeti’ni tarif etmiş ve savunmuştur. BMM ZC, C: 14, İ: 120, s.321-444. Karesi Mebusu Vehbi Bey’in sözleri için bkz. BMM GCZ, İ: 142, Üçüncü Celse. Rıdvan Akın, “1920’ler Anadolu’sunda Yerel Demokrasi Girişimi: İdare-i Kurâ ve Nevahi Kanunu Layihası”, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Sayı 32, Ağustos 1996, s.31-41, s.33 BMM ZC, C:12; Rıdvan Akın, a.g.e., s.33 M.Tuncer Karamustafaoğlu, Yasama Meclisinde Komisyonlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, No: 201, Ajans-Türk Matbaası, Ankara, 1962, s.43 A.g.e., s.44



502



Yönetim Zamandizini



Büyük Millet Meclisi’nin bir devrim meclisi olması ve kuvvetler birliği esasına dayanması nedeniyle Encümenlerin ve Meclisin Encümenler vasıtasıyla çalışmasının normal zamanlardaki yasama faaliyetine kıyasla ayrı bir önemi olmuştur. Büyük Millet Meclisi’nin Encümenler vasıtasıyla çalışmak konusundaki ısrarı ve bu ısrarın İcra Vekilleri Heyeti kurulduktan sonra da ciddi tartışmalara neden olması söz konusu önemi kanıtlamakla birlikte, Encümenlerin devrim meclisinde ayrı bir işlev üstlendiklerini de göstermektedir. Bu işlevin anlaşılması için, Büyük Millet Meclisi’nin Konvansiyon Meclisi’ne benzetilmesi gibi,89 bu encümenler de 1792-1795 yılları arasında Fransa’da faaliyet gösteren Konvansiyon Komitelerine benzetilebilir.90 Hatta encümenler, yasama ve yürütme faaliyetini tek elde toplayan bu komitelerden bir adım öteye geçerek, yargı işlevini de üstlenmişlerdir. Bu durum, millet iradesini elinde toplayan Meclisin, yetkilerini vekillerine devretmeden kendisinin icra etme talebinin sürekli gündemde tutulmasını sağlamış ve İcra Vekilleri Heyeti ile Meclis’in görev, yetki ve sorumluluklarının paylaşımında yaşanan şiddetli tartışmaların zeminini oluşturmuştur. 1921 yılında Adliye Encümeninin yürüttüğü faaliyetler ve Encümen üzerinden yapılan tartışmalar, devrim meclisinde Encümenlerin üstlendiği işlevleri ve bunun yarattığı gerilimi anlamak için iyi bir örnek oluşturur. 29 Nisan 1920 yılında Meclis’te kabul edilen Hıyaneti Vataniye Kanunu’nun 8.maddesinde “İşbu kanuna tevfikan mahakimden sâdır olacak mukarrerat katîolup Büyük Millet Meclisince badettâsdik mahallerinde infaz olunur. Tasdik edilmediği takdirde Meclisçe ittihaz edilecek karara tevfiki muamele olunur” denilmektedir. Kanunun icrasına da, 1921 yılında Adliye Vekilliği de yapan Refik Şekvet Bey’in (Saruhan) itirazı üzerine Adliye ve Dahiliye Vekilleri yerine Büyük Millet Meclisi memur edilmiştir.91 Bu nedenle, Adliye Encümeni, Büyük Millet Meclisi’ne gelen kararların tetkik merci olarak iş görmeye başlamıştır. Mahkemelerden gelen kararlar önce Adliye Encümeni’ne gitmekte, burada tetkik edildikten sonra Adliye Encümeni mazbatası ile Meclise sunulmaktadır. Meclis, mahkeme kararlarını, Adliye Encümeni mazbatasını kabul ederek tasdik edebildiği gibi, yine Adliye Encümeni mazbatasına göre ref’edebilmekte veya başka bir cezaya tahvil edebilmektedir. Dolayısıyla, Adliye Encümeni’nin, Meclis’in Heyeti Umumiye Kararı ile aldığı tasdik, ref’ veya tahvil kararları öncesinde adli tetkik yaptığı söylenebilir. 1921 yılında alınan Heyeti Umumiye 89 90



91



Tarık Zafer Tunaya’dan aktaran Ahmet Demirel, a.g.e., s.155. “Kara Avrupası parlamentarizminde sürekli çalışan komisyonları, 1792-1795 arası Konvansiyon komitelerine, Fransız yürütme gücünün gerçek kaynağı haline gelişine kadar geri götürebiliriz. Robespierre’in düşmesinden sonra kurulan 16 komite, hem kanun teklif etme, hem de bu kanunları bizzat yürütme erkini ellerinde bulundurmuşlardı. Böylece birkaç yıl içinde sürekli komiteler (komisyonlar) düzeni yürütme gücünün bunların eline geçmesine neden olacaktı. 1795’den sonra sürekli komiteler kaldırılmış, her bir kanun tasarısı için ayrı bir komite kurma yoluna başvurulmuştur.” Rıdvan Akın, TBMM Devleti, s.74. Yaşar Özüçetin ve H.Mehmet Dağıstan, “Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun Müzakereleri ve Kabulü”, Tarihin Peşinde, Sayı: 5, 2011, s.251-281.



1921 Yılı



503



Kararlarının % 30’unu bu kararların oluşturduğu göz önüne alındığında, Büyük Millet Meclisi’nin önemli bir yargısal işlev üstlendiği ve bu işlevin Adliye Encümeni eliyle gerçekleştirildiği görülebilir. Adliye Encümeni’nin bu işlevi önemli tartışmalara neden olmuştur. 3 Ocak 1921 tarihinde Meclise sunulan İdam Cezalarının Meclisçe Tetkikine dair kanun teklifi, idam kararlarının Meclis tarafından tetkik ve tasdikini gündeme getirmiştir. Teklif, Meclis’in hem devlet başkanının yetkilerini kullanarak onay yapabilmesine hem de Temyiz Mahkemesinin yetkilerini kullanarak adli tetkiki gerçekleştirebilmesine ilişkindir. Meclis’in, riyaseti vasıtasıyla bir onay mercii haline gelmesi istenirken; Adliye Encümeni vasıtasıyla da bir adli tetkik mercii olması önerilmiştir. 4 Temmuz’da 131 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vezaifinin Sureti İfası hakkında Kanun’un kabulüyle kurulan Memurin Muhakemat Encümeni ve Memurin Muhakemat Heyeti, Meclis’in yargı yetkisini doğrudan kullanma konusunda ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir. Bu Kanunla birlikte, Şûrayı Devlet’in idari yargı yetkilerini kullanmak üzere onun yerine kaim olacak iki encümen oluşturulmuştur. Meclis kendi içinde bir adli teşkilât oluştururcasına, eski Şûrayı Devlet teşkilâtlanması da göz önünde bulundurarak, bu encümenlerden birine Heyet adını vermiş ve onu kanunun heyeti umumiyesine ait vazifelerden sorumlu tutmuş; böylelikle, Heyet ve Encümen arasında hiyerarşik bir ilişki tesis etmeye çalışmıştır. Heyet ve Encümen kararlarının Meclis’in tasdikine tabi olmaması yönündeki hüküm ile de Kanun, bu encümenlerin yetkilerini arttırmıştır. Daimi Encümenler yanında kurulan Muhassas [Özel] Encümenler / Encümeni Mahsuslar da, Meclis’in işleyişi içinde önemli bir yer tutmuştur. Belirli bir süre ve konu ile sınırlı olan bu Encümenler, Meclis’in teşri, icrai ve adli yetkilerini sürekli ve süratli bir şekilde kullanmaya çalıştığını gösterir. Özel olarak ise, Meclis’in icrai yetkilerini devretmemek, bir başka deyişle, icracı bir organ gibi çalışma konusundaki ısrarı bu Encümenlerin kuruluşuna yansımıştır. Her ne kadar, bu Encümenlerin kuruluşu, Meclis’in, fevkâlade koşullarda yönetimini daha etkin kılmak için bütün mebusları karar alma sürecine katabileceği veya genel kurul dışındaki karar alma süreçlerini daha etkili şekilde kullanabileceği bir idari usul arayışı olarak gerekçelendirilmişse de, Meclis’in bu arayışı, icrai yetkilerini İcra Vekilleri Heyeti ile paylaşmama, bir başka deyişle, İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerini tahdid etme konusundaki arayışı ile çakışmıştır. 4 Ocak’ta kurulmasına karar verilen Kadro Encümenleri, vekâletlerin merkez ve mülhakat kadrolarının tespitinden sorumlu kılınmıştır. Kadro Encümenlerine vekâletlerden katılım yolu açılmışsa da, vekâletlerin görev alanına giren kadro belirleme işi Meclis’in murakebe işlevini de aşarak doğrudan Meclis’e bırakılmıştır. 30 Ocak’ta Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey’in teklifi ile Teşkilâtı Esasiye Kanunun 7. maddesi uyarınca Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetlerini tesbit etmek üzere Kanunu Mahsusa ilişkin tekliflerin incelenmesi için bir Encümeni Mahsus kurulmasına karar verilmiştir. Bu Encümeni Mahsus, Meclis ile İcra 504



Yönetim Zamandizini



Vekilleri arasındaki görev, yetki ve sorumluluk paylaşımı çatışmasının en güç noktaya çıkmasının bir aracı ve göstergesi olacaktır. İsyanlar, Fırkalar ve Gruplar Meclis dışında meydana gelen isyanlar, Meclis içinde ve dışında kurulan fırka ve grupların her biri iç savaşın bir ayağını oluşturur. İsyanlar, iç savaşın bir parçası olarak Büyük Millet Meclisi’nde merkezileşen siyasal iktidara bir başkaldırıdır. Fırka ve gruplar ise, Büyük Millet Meclisi’nin içinden bir iktidar arayışı olarak yorumlanabilir. Ocak Ayı: Ethem Bey ve Halk Zümresi 1921 yılı Ocak ayı, önemli bir iktidar mücadelesine sahne olmuştur. Söz konusu iktidar mücadelesinin birçok boyutu ve tarafı olmakla birlikte, karşı tarafı tekleştirici ve netleştirici bir özelliği olduğu; merkezi iktidarı lider, yönetsel organ, siyasal ve ideolojik doğrultu konusunda belirlediği söylenebilir. İktidar mücadelesinin tarafları 1921 yılı Ocak ayında tasfiye edilen kişi ve kurumlarda kendini gösterir. Mücadelenin en güçlü tarafı Birinci Kuvayı Seyyare Kumandanı Ethem Bey’dir.92 Ethem Bey, en önemli iktidar kozunu askeri birliklerini düzenli orduya, yani Büyük Millet Meclisi ordusuna katmayı reddederek kullanmaya çalışmıştır. 2 Ocak’ta Büyük Millet Meclisi ile temasının son bulduğunu bildiren Ethem Bey kuvvetlerine karşı, aynı gün Garp Cephesi Birlikleri askeri harekât başlatmıştır. Ethem Bey, aynı zamanda, 1920 yılında kurulan Yeşil Ordu Cemiyeti’nin üyesidir. Ethem Bey kuvvetlerine karşı askeri harekâtın başlatıldığı 2 Ocak’ta daha önceden Yeşil Ordu Cemiyeti’nin yayın organı olan Yeni Dünya Gazetesi’nin matbaası, komünizm propagandası yapmak ve Ethem kuvvetleri üzerine asker sevkine engel olmak için bildiri basmak gerekçesiyle tahrip edilmiş; gazetenin sahibi Arif Oruç tutuklanmıştır.93 Ethem Bey kuvvetlerine karşı başlatılan harekâttan hemen sonra, 8 Ocak’ta bir ay kadar sürecek komünist tevfikâtı başlatılmıştır. Büyük Millet Meclisi içinde faaliyet gösteren Halk İştirakiyun Fırkası üyesi dört kişi 8 Ocak’ta tutuklanmıştır.94 Komünist tevfikâtının başladığı gün, Mustafa Kemal Paşa, Ethem Bey, kardeşi Tevfik Bey, kardeşi Saruhan Mebusu Reşit Bey, Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey’in Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve ordusuna karşı giriştikleri isyana dair Meclis’te beyanatta bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa’nın beyanatı92



93



94



Ethem Bey’in iktidar mücadelesinin anlaşılması için şu kaynaklardan yararlanılmıştır: Hüseyin Aykol, Çerkes Ethem (Gerçek Yaşam Öyküsü), Phoenix Yayınevi, 2.Baskı, Ankara, 2011; Cemal Şener, Çerkes Ethem Olayı, Ant Yayınları, 7.Baskı, İstanbul, 1994; Yalçın Küçük, Türkiye Üzerine Tezler, Cilt 2, Tekin Yayınları, İstanbul, 2003; Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998. Yeşil Ordu Cemiyeti’nin yayın organı olarak kurulan Yeni Dünya Gazetesi, resmi Türkiye Komünist Fırkası’nın kurulması ile Eskişehir’den Ankara’ya taşınmış ve Seyyare Yeni Dünya Gazetesi adını alarak resmi TKF’nin yayın organı olmuştur. Hüseyin Aykol, a.g.e., s.102-104 Resmi TKF’nin kurulmasının ardından Yeşil Ordu Cemiyeti’nde bulunan bazı isimler Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası’nı kurmuşlardır. Hamit Erdem, 1920 Yılı ve Sol Muhalefet, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2010



1921 Yılı



505



nın hemen ardından 88 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile Saruhan Mebusu Reşit Bey'in mebusluğu, Ethem Bey ve Tevfik Beyle ortak davranarak vatana ihanet ettiği gerekçesiyle ekseriyetle düşürülmüştür. Ethem Bey kuvvetlerinin isyanı 22 Ocak’ta bastırılmıştır. Aynı gün, Meclis’in gizli oturumunda komünizm sorunu tartışılmaktadır. Tartışma, Halk İştirakiyun Fırkası üyesi de olan Tokad Mebusu Dr.Nazım Bey ve Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi’nin komünizm propagandası yaptıklarına dair Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’dan gelen telgraflar üzerinden yaşanmıştır. 1 Şubat’ta Dr.Nâzım Bey ve Afyon Mebusu Mehmed Şükrü Bey, Hakimiyeti Milliye Gazetesi’ne gönderdikleri yazıda Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası’nın çalışmalarını durdurduklarını açıklayacaklardır. Mebusluğu düşürülecek Dr.Nâzım Bey, Hükümet'in dağıtma emrine rağmen Yeşilordu Cemiyeti'ni devam ettirmek, gizli bir komünist örgüt yönetmek, Hükümet'i devirmeye teşebbüs etmek ve Ethem Bey ile işbirliği yapmak suçlarından yargılanmak üzere 12 Nisan’da Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından tutuklanacak ve 9 Mayıs’ta cezası kesinleştirilecektir. Ankara İstiklâl Mahkemesi kararını, taklibi hükümet (hükümeti devirme/değiştirme) maddesine dayandırmıştır.95 Bu karardan anlaşıldığı üzere Ethem Bey ve onunla işbirliği içinde olduğu iddia edilen Halk Zümresi’nin isyanı, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ne karşı görülmüştür. Ethem Bey ve Halk İştirakiyun Fırkası tasfiye edilirken, 11 Ocak’ta Mustafa Suphi ve Ethem Nejat, Anadolu’ya geçmek için Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa ile görüşmekte ve Anadolu’ya geçiş yolu aramaktaydı. Meclis’te komünizm sorununun tartışıldığı 22 Ocak günü, Halk İştirakiyun Fırkası ile gizli Türkiye Komünist Fırkası birlikte değerlendirilmekte ve Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa’nın Mustafa Suphi için gereken tedbirleri aldığını söylemekteydi. Mustafa Suphi ve 14 arkadaşı, Sovyetler Birliği’ne gitmek üzere Trabzon’dan ayrıldıkları sırada öldürüleceklerdir. Ocak ayı tasfiyeleriyle birlikte Mustafa Kemal Paşa reisliğini güçlendirmiş; Büyük Millet Meclisi ülkede milli mücadelenin tek hâkim gücü olduğunu göstermiş ve siyasal-ideolojik doğrultusunu biraz daha netleştirmiştir. Büyük Millet Meclisi’nin siyasal ve ideolojik doğrultusunun içinde Bolşevizan unsurların olmayacağı kesinleşmiştir. Enver Paşa ve Halk Şûralar Fırkası Eski Harbiye Nâzırı ve İttihat Terakki Fırkası’nın en önemli isimlerinden Enver Paşa’nın ve Büyük Millet Meclisi’nde Enver Paşa’yı destekleyen eski İttihat ve Terakki Fırkası üyesi âzaların 1921 yılı içinde önemli bir iktidar odağı oluşturdukları görülür. Belçika’nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, 24 Mayıs 1921; İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Frank Rattigan ise, 8 Haziran 1921 tarihli raporlarında İttihatçıların bir Hükümet darbesi girişiminde bulunduklarını, ancak bu girişimlerinde başarılı olamadıklarını iletmişlerdir. De 95



BMM ZC, C: 13, İ: 83 (29 Eylül 1921); Düstur Tertip 3, Sayı 2, s. 145



506



Yönetim Zamandizini



Welle, Bekir Sami Bey’in Hariciye Vekâletinden istifasını, bu girişimin başarısızlığı ile ilişkilendirmiştir. Mustafa Kemal Paşa da, raporların sunulduğu bir dönemde, 22 Mayıs’ta Kâzım Karabekir Paşa’dan Enver Paşa’nın Anadolu’ya geçişine dair tedbir almasını istemiştir. 24 Mayıs’ta 904 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Trabzon’da bulunan Küçük Talat Bey ve Sarıkamış’ta bulunan Azmi Bey’in sınırdışı edilmesi kararlaştırılmıştır. Enver Paşa’nın eniştesi Şark Ordusu Kurmay Başkanı Kâzım Bey de, Mustafa Kemal Paşa’nın isteği üzerine 10 Kasım’da görevinden alınmıştır. Büyük Millet Meclisi’nde yansımasını bulan iktidar arayışının en önemli ayağını 5 Eylül’de Batum’da Enver Paşa’nın öncülüğünde toplanan Halk Şûralar Fırkası Kongresi oluşturmuştur. Kâzım Karabekir Paşa’nın, 5 Mayıs’ta Bolşevizm esaslarına göre oluşturulduğunu ilettiği 85 maddelik Halk Şûralar Fırkası Programı, Kongre’ye hazırlık amacıyla basılmış ve Anadolu’da dağıtılmıştır. 8 Eylül’de sona erecek Kongre'nin, Anadolu halkına yayımladığı bildiride devrim olmazsa yok olmanın kaçınılmaz olduğu belirtilmiş ve "Yaşasın fakir halk egemenliği, Yaşasın Şûra Türkiyesi" denmiştir. Kapanışında, Fırkanın İslam İhtilâl Cemiyetleri İttihadı'nın Türkiye temsilcisi olduğu ve temsilciliğe eski Tokad Mebusu Dr.Nâzım Bey'in atandığı belirtilmiştir. Halk Şûralar Fırkası Kongresi ve Sakarya Savaşı paralelinde, Anadolu’da anti-Bolşevik bir havanın esmeye başladığı görülür. Bu yeni rüzgarın nedeni, Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin’in 10 Ekim tarihli notasında anlaşılır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, içerde bir iktidar değişikliğinin ötesinde Sovyetler Birliği ile farklı unsurların temasından rahatsızdır. Çiçerin’in notası, bundan rahatsızlık duyulmaması gerektiğini şu sözlerle ifade eder: "Size danışmadan Yunanistan ile görüşmeyi bile reddettik. Kendimizi savunmak için sürdürdüğümüz savaş, bütün ezilen halkların da savaşıdır. Doğu halklarına yardım etmeye devam edeceğiz. Rusya'da Türkiye Hükümeti aleyhine çalışan hiç kimseye yardım etmedik. Ve etmeyeceğiz. İç işlerinize karışmayız. Buna uymayan temsilcileriniz olursa cezalandırırız. Fransa ile yaptığınız gizli görüşmeler hakkında bilgi vermenizi bekliyoruz." Sakarya Savaşı’nın kazanılmasının ardından, Enver Paşa’yı destekleyen İttihatçıların gücü kırılmaya çalışılmıştır. Bu mücadelenin aktığı mecra Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti’nin tasfiyesi olacaktır. Süreç, 8 Haziran 1922 tarihinde görüşülen istizah takriri sırasında, İskele Hükümeti namıyla Trabzon merkezli bir Hükümet içi Hükümet kurma girişimi olarak izah edilecektir.96 Görüşmelerde, Merkez Heyet, Müdafaai Hukuk Cemiyetleri hukukuna uygun davrandıkları gerekçesiyle savunulacak; Büyük Millet Meclisi’nin cemiyetlerin işleyişine karışamayacakları belirtilecek ve tartışmalar Büyük Millet Meclisi-Müdafaai Hukuk Cemiyetleri ilişkisi üzerine yoğunlaşacaktır. Merkez Heyeti üyesi Kayıkçılar Kâhyası Yahya başta olmak üzere Merkez Heyet, Büyük Mil96



İstizah takriri görüşmeleri için bkz. BMM ZC, C:20, İ: 50, İkinci Celse (8 Haziran 1922)



1921 Yılı



507



let Meclisi Hükümeti dışında vergi tarh ve tahsil hakkı kimseye verilmemişken Müdafaai Milliye vergisi adı altında bir vergi toplamakla suçlanacaktır. Süreç, 23 Ekim’de Kâzım Karabekir Paşa’nın, Sami Sabit Bey'i Trabzon'daki 13.Fırka Kumandanlığına ataması ve Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey’in, Trabzon kayıkçılarının taşıyacağı yük ve insan için bir tarife tespit etmesi ile başlamıştır. Merkez Heyeti hakkındaki soruşturma, 20 Aralık’ta başlayan Cemiyetin hesap defterleri incelemesine dayandırılmıştır. 31 Aralık’ta Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti istifa etmiştir. Yahya Kâhya da, 12 Ocak 1922 tarihinde teslim olacak; ancak, yargılanamadan 3 Temmuz 1922 tarihinde öldürülecektir. Enver Paşa, Ekim 1921’de Sovyetler Birliği’nden ayrılarak Buhara’ya geçmiştir.97 Enver Paşa’nın Buhara’ya geçiş tarihinin Sovyetler Birliği tarafından verilen notaya yakın bir tarihe rastlaması dikkat çekicidir. Sovyetler Birliği’nin, Büyük Millet Meclisi Hükümeti yanında bulunduğunu çift taraflı olarak deklare ettiği veya ima ettiği anlaşılmaktadır. Sovyetler Birliği, 18 Mayıs 1922 tarihinde Enver Paşa’nın da içinde bulunduğu Buhara’daki Sovyet karşı harekete karşı bir askeri harekât başlatacak ve bu harekât esnasında Enver Paşa, 4 Ağustos 1922 tarihinde öldürülecektir. Anadolu ve Müdafaai Hukuk Grubu İcra Vekilleri Heyeti, 22 Mart’ta Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin ihya ve ıslahına karar vermiştir. Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya yazdığı şifrede Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin ihya ve ıslahı hakkında Heyeti Vekile'nin 21/22 Mart 1921 gecesi aldığı karardan bahsetmekte ve bu konudaki tamimin kendilerine sunulacağını söylemektedir. Şifrede, Büyük Millet Meclisi'nin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kongresi, Divan-ı Riyaset'in de Heyet-i Temsiliyesi olduğu hatırlatılarak, muhtelif zihniyetteki kişilerden oluşan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin memleket dahilinde kafa karışıklığına yol açtığı, "milletin efkâr-ı umumiyesini salim mecrada tutabilecek milletin içinde bir teşkilâtın muhafazası" için merkezlerin vatanperver kişilerden oluşması gerektiği belirtilmiştir. Mustafa Kemal Paşa başkanlığında, 10 Mayıs’ta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu (Birinci Grup) kurulmuştur. Grup, ilk iki toplantısını 10-11 Mayıs 1921 tarihinde Ankara Darülmuallim'de yapmış; gizli oylama ile İdare Heyeti'ni seçmiştir. Edirne Mebusu Şeref Bey ile Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Bey de, grup başkan vekili olmuştur. İlk Genel Kurul'da (o gün itibariyle Meclis çoğunluğunu oluşturan) 133 mebus yer almış ve Mustafa Kemal Paşa'nın grubun kuruluş amacını açıklamasından sonra, grup nizamname-i dahilisi (içtüzük) tasarısı tartışılarak kabul edilmiştir. Grubun amacı, içtüzük tasarı97



1921 Zamandizininde Enver Paşa’nın Buhara’ya geçiş tarihi, TKSK I’e atıfla 2 Ekim 1921 olarak işlenmiştir. Ancak, geçişle ilgili 16 ve 19 Ekim 1921 tarihleri de verilmektedir. Farklı kaynak ve tarihler için bkz. KSG IV



508



Yönetim Zamandizini



sının program olarak kabul edilen esas maddesinde, "Grup, Misak-ı Milli esasatı dairesinde memleketin tamamiyetini ve milletin istiklâlini temin edecek sulh ü müsalemeti istihsal için, milletin bilûmum kuva-yi maddiye ve maneviyesini icap eden hedeflere tevcih ve istimal edecek ve memleketin resmî ve hususî bilûmum teşkilât ve tesisatını bu maksad-ı esasiye hadim kılmaya çalışacaktır. Grup, devlet ve milletin teşkilâtını, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu dairesinde şimdiden peyderpey tespit ve ihzara sâyedecektir." şeklinde belirtilmiştir.98 Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin şubeleri de Grup'a bağlanmıştır. Müdafaai Hukuk Grubu’nun kuruluşu başka Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti olmak üzere, ülke genelindeki muhalif görüşlere karşı gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle, Kâzım Karabekir Paşa’nın 11 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa'ya Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne ilişkin çektiği telgraf Grub’un kuruluşuna ilişkin görüşleri de içermektedir. Kâzım Karabekir Paşa'in cevabında, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun tespit etmiş olduğu şekl-i hükümete ait esasatın yürütülmesinde ortaya çıkabilecek güçlükler nedeniyle bir fıkra programı halinde kalmasını ve Mustafa Kemal Paşa'nın da bitaraflığını korumak için Müdafaai Hukuk Grubu'nun dışında kalmasını faydalı bulduğunu dile getirmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nu savunan kişilerin, "yeni bir inkılâb-ı idaride memleket mukadderatına amil olmak hevesinde" olduklarını belirtmiş ve devlet biçiminde böylesi önemli ve tarihsel bir değişiklik yapılırken "memleket mukadderat-ı hayatiyesinde, mes'ul ve müşterek olan rical-i askeriye ve mülkiyeden ve Müdafaai Hukuk merkezlerinden" görüş alınması gerektiğini söylemiştir.99 Mustafa Kemal Paşa, 20 Temmuz’da cevaben, Teşkilâtı Esasiye Kanunun yürürlüğüyle ilgili kanunlarında da yine Kanunun gayesine ve halkçılık esasına uygun olacağını dile getirmiştir. Hilâfet, saltanat ve cumhuriyetçilik diye bir meselenin mevzubahis olmadığını, asıl meselenin hükümdarın hukukunu tayin ve tahdid olduğunu; ancak, bunun şekline ilişkin henüz kesin bir düsturun olmadığını belirtmiştir. Kâzım Karabekir Paşa'nın Müdafaai Hukuk Grubu'nun dışında kalmasına ilişkin görüşüne dair ise, hükümet mahiyetindeki bir meclisin icrai reisi olarak ekseriyet fırkasının mensubu bulunmasının elzem olduğunu söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa, daha sonra Kâzım Karabekir Paşa’nın görüşlerine, "fevkalâde bir meclis olduğunu unutmuş gibi görünüyor. Böyle bir meclisin vazettiği kanuna, hem de Teşkilât-ı Esasiye Kanununa, muarız bulunduğunu ima ediyor."100 şeklinde bir yorum getirecektir. Müdafaai Hukuk Grubu’nun kuruluşla birlikte, hem ülke genelinde merkezileşme konusunda önemli bir adım atılmış hem de Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun kabul edilmesiyle belirginlik kazanan Meclis içi va dışı muhalefete karşı bir iktidar grubu meydana getirilmiştir. Müdafaai Hukuk Grubu’nun kuruluşu, 98 99 100



11 Mayıs’ta Büyük Millet Meclisi'nde Anadolu ve Müdafaai Hukuk Grubu unvanında bir grup teşkil edildiği belirtilmiş ve maddei esasiye programı okunmuştur. Kâzım Karabekir Paşa’nın telgrafı için bkz. Nutuk, s. 798 Mustafa Kemal Paşa’nın görüşleri için bkz. Nutuk, s. 800-802



1921 Yılı



509



Temmuz 1922’de İkinci Grup olarak adlandırılacak yeni bir grubun doğuşuna neden olacaktır.101 Koçgiri İsyanı 1921 yılına damgasını vuran isyan, 5/6 Mart’ta Sivas’ın İmranlı ve Ümraniye kasabalarında başlayan Koçgiri Aşireti İsyanı olmuştur. İsyan, bölgesel ve etnik bir iktidar arayışı olarak karşımıza çıkar. Sivas-Divriği dolaylarında yerleşik bulunan Koçgiri Aşireti'nin ileri gelenleri, 11 Mart ve 8 Nisan’da Ankara Hükümeti’ne çektikleri iki telgraf ile bölgede mümtaz bir vilayet kurulmasını, vali olarak da yerli Kürtlerden birinin atanmasını istemişlerdir. Mesele Meclis’e geldiğinde Dersim mebusları tarafından Dersim meselesi olarak adlandırılacaktır.102 Dersim sancağı başta olmak üzere, Londra Konferansı esnasında gönderilen bağlılık telgrafları dışında Kürt illerinin Büyük Millet Meclisi'ne ademi itimatlarını bildirip bildirmedikleri, bölgedeki idaresizlik ve bölgenin etnik yapısı 3 Ekim’de Meclis’te tartışılacaktır. Koçgiri Aşireti İsyanı’na, isyan Meclis Genel Kuruluna gelmeden İcra Vekilleri Heyeti Kararları ile müdahale edilmiştir. 10 Mart’ta Koçgiri isyanı nedeniyle Elâzığ vilayeti, Erzincan sancağı ve Sivas vilayetinin Divriği ve Zara livalarında İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile idarei örfi (sıkıyönetim) ilan edilmiş; 13 Mart’ta yine İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Koçgiri isyanını bertaraf etmek için Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’nın yetkileri arttırılmıştır. 14 Mart’ta Merkez Ordusu seferberlik ilan etmiş ve Nureddin Paşa, yayımladığı gizli bir emir ile isyancılara 48 gün mühlet tanımış ve Sivas’ta bir Divanı Harp kurulduğunu haber vermiştir. İsyanın şiddetlenmesi üzerine Sivas vilayeti de örfi idare kapsamına alınmıştır. Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, 11 Nisan’da Koçgiri Aşireti birliklerine karşı askeri harekât emri vermiştir. Askeri harekât, Başkumandanlık, Müdafaai Milliye Vekâleti ve Erkânı Harbiye Riyaseti’nin bilgisi dahilinde gerçekleştirilmiştir.103 Nureddin Paşa, 24 Mayıs’ta Erkânı Harbiye Riyaseti’ne verdiği bilgi notunda İmranlı tenkil hareketinin bitmek üzere olduğunu, 500 isyancının öldürüldüğünü bildirmiş ve Koçgiri Aşireti’ne bağlı köylerin tehcir ettirilmesi önerisini dile getirmiştir. Ayaklanmanın önderlerinden Haydar Bey'in kardeşi Alişir Bey ve 32 arkadaşının 17 Haziran’da teslim olması ile Koçgiri İsyanı bastırılmış ve teslim olan 500'den fazla kişi yargılanmak üzere Sivas'a gönderilmiştir. Koçgiri İsyanı, Ağustos ayında Meclis’in gündemine gelmiştir. 11 Ağustos’ta Karahisarı Şarki Mebusu İsmail Şükrü Bey ve Erzurum Mebusu Durak Bey başta olmak üzere mebuslar, Koçgiri Aşireti isyanına yapılan müdahale ve sonrasında Dersim'e gönderilen heyeti tahkikiyenin şeklini eleştirmişlerdir. 3 Ekim’de Erzincan Mebusu Emin Bey, Ümraniye'de yapılan mezalimin Büyük 101 102 103



Ahmet Demirel, a.g.e. BMM GCZ, İ: 87, Birinci Celse (5 Ekim 1921) BMM GCZ, İ: 115, İkinci Celse (22 Kasım 1921)



510



Yönetim Zamandizini



Millet Meclisi namına yapıldığını ve Meclis'te tartışılması gerektiğini belirtmiştir. Tartışmalar neticesinde, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın, asayişsizliğin ve yapılan kanunsuz işlerin kaynağı olarak görevden alınması istenmiştir. Ancak, Mustafa Kemal Paşa, Nureddin Paşa’nın görevden alınmasının İcra Vekilleri Heyeti’ne karşı bir ademi itimat olacağını ve Büyük Millet Meclisi’ni harice karşı güç duruma düşüreceğini ifade ederek böyle bir kararın alınmaması gerektiğini belirtmiştir. 6 Ekim’de Koçgiri İsyanını araştırmak amacıyla Dersim’e beş kişiden oluşan bir heyetin gitmesine karar verilmiş ve aynı gün Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey'in verdiği takrir kabul edilerek, Koçgiri hâdisesinin sebeblerini incelemeye gidecek Heyetin gönderilmesine kadar Divanı Harb ve İstiklâl Mahkemelerince hiçbir muamele yapılmamasına karar verilmiştir. Tahkik Heyeti’nde görev üstlenmenin ağırlığı nedeniyle mebusların âzalığı kabul etmemeleri ve edenlerin de istifa etmesi nedeniyle, Tahkik Heyeti’nin belirlenmesi uzun müddet almıştır. 20 Ekim’de üçüncü intihab sonucunda Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa, Amasya Mebusu Ragıb Bey, Karahisarı Sahib Mebusu Hulûsi Bey, Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemâli Bey ve Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey Tahkik Heyeti âzalığına seçilmiştir. 12 Kasım’da Tahkik Heyeti Sivas’a varacaktır. İcra Vekilleri Heyeti İcra Vekilleri Heyeti, Büyük Millet Meclisi’nin kuruluş felsefesi ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu itibariyle ayrı bir icrai organ değildir. Ancak, 1921 yılı boyunca İcra Vekilleri Heyeti tarafından alınan Kararlara baktığımızda, Kararların sayısı ve kapsamı itibariyle yer yer Kanunlar ve Heyeti Umumiye Kararları kadar önemli olduğunu, hatta bu Kararlar ile Heyetin Teşkilâtı Esasiye Kanunu tarafından kendine verilen görev ve yetkileri aştığını görürüz. Bu durum, Büyük Millet Meclisi’nin konvansiyon niteliğini korumakla beraber, İcra Vekilleri Heyeti’nin ayrı bir icrai organ olarak belirginleşmeye başladığını gösterir. Bu nedenle, iktidarın niteliğini ve içinden geçmekte olduğu dönüşümü kavramak için 1921 yılı içinde özel olarak İcra Vekilleri Heyeti’ni incelemek gerekir. İcra Vekilleri Heyeti, kanunen ferdan ferda (teker teker) seçilir ve istifa eder; müştereken mesuliyet, istifa ve intihap söz konusu değildir. Ancak, İcra Vekilleri arasındaki görüş ayrılıklarına, kimi müzakerelerde vekillerin birbirini eleştirmesine rağmen, fiilen İcra Vekilleri Heyeti, 1921 yılı içinde bir Kabine (Bakanlar Kurulu) gibi çalışmıştır. Merkezileşmenin yürütmedeki tezahürü olarak ele alınabilecek bu usul, özellikle Vekâletlere tevkil(vekâletlerde görevlendirme) müzakerelerinde Meclis’in gündemine gelecektir.104 1921 yılına girildiğinde, 2 Mayıs 1920 tarihinde göreve başlayan İcra Vekilleri Heyeti görevine devam etmekteydi. 104



Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâleti Vekilliğine Birinci Ferik Fevzi Paşa'nın intihabına dair müzakere için bkz. BMM ZC, C: 10, İ: 37, Birinci Celse (28 Mayıs 1921)



1921 Yılı



511



Tablo 6: I.BMM İcra Vekilleri Heyeti (2 Mayıs 1920-24 Ocak 1921) Vekâlet



İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti



Müdafaai Milliye Vekâleti



Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)



Hariciye Vekâleti



Adliye ve Mezahib Vekâleti



105



Vekil



Açıklama Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinin, Büyük Millet MecliMustafa Kemal Paşa (Ansi Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi kara) (3 Mayıs 1920-24 tarafından üstlenilmesi nedeniyle göreOcak 1921) vinden ayrılmıştır. Ancak, madde gereği Büyük Millet Meclisi Reisi olarak İcra Vekilleri Heyeti'nin tabii reisi olacaktır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun Fevzi Paşa (Kozan) (24 9.maddesine istinaden mevcut İcra VeOcak 1921-16 Mayıs 1921) killeri Heyeti'nde yapılan oylamada İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmiştir. Fevzi Paşa (Kozan) (2 Mayıs 1920) Refet Paşa, uzun bir süre daha göreve dönemeyeceğini belirterek 18 Mart Refet Paşa (İzmir) (6 Eylül 1921 tarihinde Dahiliye Vekâletinden 1920-21 Mart 1921) istifa etmiş ve istifası 21 Mart 1921 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Refet Paşa'nın 28 Eylül 1920 tarihinde Dr.Adnan Bey [vekaleten] Konya, 9 Kasım 1920 tarihinde Konya'(28 Eylül 1920, 9 Kasım ya gitmesi üzerine Dahiliye Vekâletini 105 1920-21 Nisan 1921) vekaleten yürütmüştür. Londra Konferansı Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya gittiği için görevi vekâleten Ahmet Muhtar Bey'e bırakmıştır. İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli akdettiği anlaşmaların İcra Vekilleri Heyeti'nde kabul edilmemesi üzerine Bekir Sami Bey (2 Mayıs 8 Mayıs 1921 tarihinde istifasını vermiş; 1920-8 Şubat 1921, 25 Niistifası 12 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'san 1921-12 Mayıs 1921) te kabul edilmiştir. İstifası üzerine İcra Vekilleri Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti'ne vekaleten bakmasını kararlaştırmış ve bir tezkere ile bu kararı Meclis'e bildirmiştir. Celâleddin Arif Bey, 20 Ocak 1921 tariCelâleddin Arif Bey (Erzuhinde kabul edilen Teşkilâtı Esasiye rum) Kanunu'nun bazı maddelerine siyaseten (2 Mayıs 1920-24 Ocak ve vicdanen muhalif olduğu gerekçesiy1921) le 24 Ocak 1921 tarihinde istifa etmiştir.



Ayşe Aydın, "Türkiye Millet Meclisi Birinci Döneminde Görev Yapan Sağlık Mensupları", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. Yılı Özel Sayısı, Sayı 42, Cilt: XIV, Kasım 1998.



512



Yönetim Zamandizini



Nafıa Vekâleti Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani Vekâleti Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekâleti Maarif Vekâleti İktisat Vekâleti (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin) Şer'iye ve Evkaf Vekâleti Erkan-ı Harbiyei Umumiye Riyaseti



Ömer Lütfi Bey (Karahisarı Sahib) (2 Mayıs 1920) Ferit Bey (İstanbul) (17 Temmuz 1920) Dr.Adnan Bey (2 Mayıs 1920) Hamdullah Suphi Bey (Antalya) (16 Aralık 1920) Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (2 Mayıs 1920) Mahmut Celâl Bey (SaruMahmut Celâl Bey, 27 Şubat 1921 tarihan) [vekaleten] (10 Ağushinde vekaleten yürüttüğü İktisat Vekâtos 1920-27 Şubat 1921) letine intihap olunmuştur. [asaleten] (27 Şubat 1921) Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) (2 Mayıs 1920) İsmet Paşa (Edirne) (3 Mayıs 1920-5 Ağustos 1921)



Mustafa Kemal Paşa, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri Heyeti Reisliğinin, Büyük Millet Meclisi Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi tarafından üstlenilmesi nedeniyle 24 Ocak’ta görevinden ayrılmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphane-Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü ile Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü’nce hazırlanan Hükümetlere ilişkin kaynaklar, bu istifa ile I.BMM Hükümeti’nin istifa ettiğini ve II.BMM Hükümeti’nin kurulduğunu esas almışlardır.106 Onları takiben de 24 Ocak 1921 tarihi Hükümet değişikliğinin olduğu bir tarih olarak kabul edilmiş ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetleri bu sıralamaya tabi olmuştur. Ancak, 24 Ocak’ta İcra Vekilleri bütün olarak istifa etmemişlerdir. Sadece İcra Vekilleri Heyeti Reisi Mustafa Kemal Paşa ve Adliye Vekili Celâlleddin Arif Bey, ilki 20 Ocak’ta kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu uyarınca, ikincisi Kanuna karşı çıkarak istifa etmiştir. Bir hükümet değişikliğinden söz edilebilmesi için dönemi itibariyle teker teker seçilmiş vekillerin hepsinin istifa etmesi gerekirdi. İcra Vekilleri Heyeti Reisi, İcra Vekillerinden ayrı seçilmiyor veya görevlendirilmiyordu. İcra Vekilleri Heyeti, görevine devam etmekle beraber 20 Ocak 1921 tarihli Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kendine verdiği görevi yerine getirmiş ve kendi içinden bir vekili Reis seçmişti. Ancak, bu tarih itibariyle Meclis Riyaseti ile İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinin birbirinden ayrılması ve İc106



T.C. Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Ankara, 1998; TBMM Kütüphane-Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü, Hükümetler ve Programları, Ankara, 1988. Söz konusu kaynaklar, TBMM Tutanak Dergisi: I.Dönem, Cilt I, s.196-298, 202 ve TBMM Tutanak Dergisi; I.Dönem, Cilt 7, s.372’ye dayanmaktadırlar.



1921 Yılı



513



ra Vekilleri Heyeti Reisinin yeni usule göre seçilerek görevi yeni bir kişinin yürütmesi bu tarihin bir Hükümet değişikliği tarihi olarak kabul edilmesini sağlayabilir. Dolayısıyla, denebilir ki 24 Ocak 1921 tarihinde II.BMM Hükümeti kurulmuştur. Tablo 7: II.BMM İcra Vekilleri Heyeti (2 Mayıs 1920-16 Mayıs 1921) Vekâlet



Vekil



Açıklama Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesine istinaden İcra Vekilleri HeMustafa Kemal Paşa (Anka- yeti Reisliğinin, Büyük Millet Meclisi ra) Riyasetinden ayrılması ve ayrı bir kişi ta(3 Mayıs 1920-24 Ocak rafından üstlenilmesi nedeniyle görevin1921) den ayrılmıştır. Ancak, madde gereği Büyük Millet Meclisi Reisi olarak İcra Vekilleri Heyeti'nin tabii reisi olacaktır. İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun Fevzi Paşa (Kozan) (24 9.maddesine istinaden mevcut İcra VeOcak 1921-16 Mayıs 1921) killeri Heyeti'nde yapılan oylamada İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti'nde, Fevzi Paşa'nın Mustafa Fehmi Efendi (Burcepheyi teftişten dönene kadar yerine sa) [vekaleten] Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin (18 Nisan 1921) vekalet etmesine karar verilmiştir. Müdafaai Milliye Fevzi Paşa (Kozan) (2 Mayıs 1920) Vekâleti Refet Paşa (İzmir) (6 Eylül 1920-21 Mart 1921) Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)



Dr.Adnan Bey [vekaleten] (28 Eylül 1920, 9 Kasım 1920-21 Nisan 1921) Âta Bey (Niğde) (21 Nisan 1921)



Hariciye Vekâleti



514



Bekir Sami Bey (Amasya) (2 Mayıs 1920-8 Şubat 1921, 25 Nisan 1921-12 Mayıs 1921)



Yönetim Zamandizini



Refet Paşa, uzun bir süre daha göreve dönemeyeceğini belirterek 18 Mart 1921 tarihinde Dahiliye Vekâletinden istifa etmiş ve istifası 21 Mart 1921 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Refet Paşa'nın 28 Eylül 1920 tarihinde Konya, 9 Kasım 1920 tarihinde Konya'ya gitmesi üzerine Dahiliye Vekâletini vekaleten yürütmüştür. Münhal bulunan Dahiliye Vekâleti'ne Âta Bey seçilmiştir. Londra Konferansı Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya gittiği için görevi vekâleten Ahmet Muhtar Bey'e bırakmıştır. İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli akdettiği anlaşmaların İcra Vekilleri Heyeti'nde kabul edilmemesi üzerine 8 Mayıs 1921 tarihinde istifasını vermiş; istifası 12 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'te kabul edilmiştir. İstifası üzerine İcra Vekilleri Heyeti, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti'ne vekaleten bakmasını kararlaştırmış ve bir tezkere ile bu kararı Meclis'e bildirmiştir.



Bekir Sami Bey'in Londra Murahhas Heyeti Başkanı olarak Londra'ya hareketi nedeniyle Hariciye Vekâleti Vekilliğine intihap olmuştur. Bekir Sami Bey, 25 Nisan 1921 tarihinde Ankara'ya ulaşmıştır. İcra Vekilleri Heyeti'nde, 8 Mayıs 1921 tarihinde Bekir Sami Bey'in istifasını vermesi üzerine alınan karar ile İcra VeFevzi Paşa (Kozan) [vekalekilleri Heyeti Reisi, Müdafaai Milliye ten] Vekili olan Fevzi Paşa'nın Hariciye Ve(8 Mayıs 1921) kâleti Vekilliğini üstlenmesine karar verilmiştir. Karar, 14 Mayıs 1921 tarihinde Meclis'e tebliğ edilmiştir. Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (16 Mayıs 1921) Celâleddin Arif Bey, 20 Ocak 1921 tariCelâleddin Arif Bey (Erzu- hinde kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Karum) (2 Mayıs 1920-24 nunu'nun bazı maddelerine siyaseten ve vicdanen muhalif olduğu gerekçesiyle 24 Ocak 1921) Ocak 1921 tarihinde istifa etmiştir. Adliye ve Yusuf Kemal Bey (KastaMezahib Vekâleti Celâleddin Arif Bey yerine Moskova'da monu) bulunan Yusuf Kemal Bey seçilmiştir. (30 Ocak 1921) Hafız Mehmet Bey (TrabYusuf Kemal Bey, Moskova'dan dönene zon) [vekaleten] kadar Adliye Vekâleti Vekilliğine Hafız (3 Şubat 1921) Mehmet Bey seçilmiştir. Ömer Lütfi Bey (Karahisarı Nafıa Vekâleti Sahib) (2 Mayıs 1920) Maliye ve RüsuFerit Bey (İstanbul) (17 mat, Defteri Temmuz 1920) Hakani Vekâleti Sıhhiye ve Dr.Adnan Bey Muavenatı İçti(2 Mayıs 1920) maiye Vekâleti Hamdullah Suphi Bey (AnMaarif Vekâleti talya) (16 Aralık 1920) Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) İktisat Vekâleti (2 Mayıs 1920) (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Mahmut Celâl Bey (SaruMahmut Celâl Bey, 27 Şubat 1921 tarihan) [vekaleten] (10 AğusMaadin) hinde vekaleten yürüttüğü İktisat Vekâletos 1920-27 Şubat 1921) tine intihap olunmuştur. [asaleten] (27 Şubat 1921) Şer'iye ve Evkaf Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) (2 Mayıs 1920) Vekâleti Erkan-ı Harbiyei İsmet Paşa (Edirne) (3 MaUmumiye Riyaseti yıs 1920-5 Ağustos 1921) Ahmet Muhtar Bey (Trabzon) [vekaleten] (8 Şubat 1921-25 Nisan 1921)



1921 Yılı



515



Fevzi Paşa başkanlığındaki İcra Vekilleri Heyeti, Muvazenei Maliye Encümeni ile 1921 yılı bütçesi üzerinden yaşanan ihtilaf nedeniyle 16 Mayıs’ta istifasını vermiştir. İstifa gerekçesi, bütçe usulüyle ilgili bir ihtilaf gibi görünmekle birlikte savaş ekonomisinin temelini oluşturan bütçedeki ciddi açıktan İcra Vekilleri Heyeti’nin sorumlu tutulması ve Büyük Millet Meclisi ile İcra Vekilleri Heyeti arasındaki yetki paylamışımı meselesidir.107 İcra Vekilleri Heyeti, 1920 bütçesinde kabul edilen esas dahilinde bütçenin yekûn halinde hazırlanmasını ve kabul edilmesini istemektedir. Muvazenei Maliye Encümeni ise, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun uygulanmasına temel oluşturacak şekilde, yeni bir teşkilâtın teşkil edilmesine uygun bir bütçe hazırlanması, bunun için Kadro Encümenlerinin çalışmalarını bitirmesinin beklenmesi ve bütçenin fasıl fasıl, madde madde Meclisce murakebesi taraftarıdır. Bütçenin kabul edilen şeklin dışında hazırlanmasını Encümeni Heyeti Vekile'nin sözcüsü haline düşüreceği, işlevsiz bırakacağı gerekçesiyle reddetmektedir. İcra Vekilleri Heyeti, hazırladıkları bütçenin Encümenden geçmesi için Muvazenei Maliye Encümeni’ndeki asıl üyeleri azınlıkta bırakacak bir yol aramış; 21 Şubat’ta bütçenin tetkiki için diğer Encümenlerden ikişer kişinin katılımıyla oluşturacak yeni Encümenin karar almasını istemiştir.108 Ayrıca, 18 Nisan’da Nafıa Bütçesi ve 30 Nisan’da 1337 senesi Muvazenei Maliye Kanunu Lâyihasının görüşmelerinde bütçenin bir kül halinde müzakeresinin kabul edilmesini sağlamıştır. Encümenin yeni şekli, Muvazenei Maliye Encümeni’nin istifasına temel olacak ve hemen akabinde de İcra Vekilleri Heyeti de istifa etmek zorunda kalacaktır. İcra Vekilleri Heyeti’nin 16 Mayıs’taki istifasının arkasında Büyük Millet Meclisi ve İcra Vekilleri arasındaki gerilimi tırmandıran bir diğer olay ise, 10 Mayıs’ta Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu’nun kurulması olmuştur. İstifa’nın geldiği gün, önce Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey tarafından Müdafaai Hukuk Grubu’na ilişkin bir takrir verilmesi de bunun bir göstergesi olmuştur. İstifanın bir diğer nedeni de, Londra Konferansı sırasında İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli anlaşmalar imzalayan Hariciye Vekili Bekir Sami Bey’in 8 Mayıs’taki istifasıdır. 24 Mayıs’taki Belçika temsilcisi Michotte de Welle’in raporu, 25 Mayıs’taki İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un raporu, 27 Mayıs’taki İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Şubesi’nin raporu bu gerekçeyi destekler niteliktedir. Raporlar, İcra Vekilleri Heyeti’nin istifasının, Müdafaai Hukuk Grubu’nun dış politikada Bekir Sami Bey’in de içinde olduğu diğer mebuslardan farklı bir tutum içine girmesinden ve İttihat ve Terakki’nin güçlü isimlerinden Bekir Sami Bey’in bu tutum karşısında istifa etmek zorunda kalmasından kaynaklandığını dile getirmektedir. 107



108



Bütçe açığından İcra Vekilleri Heyeti’nin teşkilâtlanmayı arttırması sorumlu tutulmuş; 14 Mayıs’taki Meclis gizli oturumunda Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı mahallerde tatbik edilmesiyle bütçede tasarrufa gidilebileceği savunulmuş; müstakil livaların mülhak liva kadrosuyla, vilâyet merkezlerinin liva kadrosuyla idare olunması önerilmiştir. BMM ZC, C: 8, İ: 154, Birinci Celse (21 Şubat 1921); BMM ZC, C: 9, İ: 20, Birinci Celse (13 Nisan 1921); BMM ZC, C: 10, İ: 34, İkinci Celse (16 Mayıs 1921).



516



Yönetim Zamandizini



İcra Vekilleri Heyeti, vekillerin her biri ayrı ayrı oylamayla seçilmek üzere 19 Mayıs’ta tekrar kurulmuş; Riyasetine de yeniden Fevzi Paşa intihap olunmuştur. İcra Vekilleri Heyeti’ne seçilen vekillere bakıldığında bir önceki İcra Vekilleri Heyeti ile arasında bir süreklilik olduğu görülecektir. İstifaya neden olan bütçe tartışmalarının ardından Maliye Vekili Ferit Bey yeniden seçilememiş; onun yerine Hasan Bey intihap olunmuştur. Hariciye Vekâleti’ne 16 Mayıs’ta yapılan intihap ise baki kalmış; Bekir Sami Bey’in yerine seçilen Yusuf Kemal Bey korunmuştur. Bu durum, İcra Vekilleri Heyeti’nin kendini konsolide ettiğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Tablo 8: III.BMM İcra Vekilleri Heyeti (19 Mayıs 1921-10 Temmuz 1922) Vekâlet İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)



Vekil Fevzi Paşa (Kozan) (19 Mayıs 1921) Âta Bey (Niğde) (21 Nisan 1921-16 Mayıs 1921; 19 Mayıs 1921-30 Haziran 1921)



Açıklama İcra Vekilleri Heyeti, kendi içlerinden Fevzi Paşa'yı Riyasete seçmişlerdir. 30 Haziran 1921 tarihinde istifa etmiştir. Meclisin 22 Aralık 1921 tarihli içtimaında, Atâ Bey'in Muvazenei Maliye Encümenince Dahiliye Vekâletindeki Encümeni Müdiranın ilga edilmesi gerekçesiyle istifa ettiği söylenmiştir. Refet Paşa (İzmit) [asaleten] Refet Paşa'nın 5 Ağustos 1921 tarihinde (30 Haziran 1921-5 Ağustos Müdafaai Milliye Vekili seçilmesi üzeri1921) [vekaleten] (5 Ağus- ne, Refet Paşa'dan boşalan Dahiliye Vekâtos 1921-10 Ekim 1921) letine yeni bir vekil intihap edilene kadar, Refet Paşa'nın Dahiliye Vekâletine vekaleten bakmasına karar verilmiştir. Ali Fethi Bey (İstanbul) (10 Eski Dahiliye Nâzırı olan Ali Fethi Bey, 8 Ekim 1921) Ağustos 1921 tarihinde Ankara'ya gelmiş ve 19 Eylül 1921 tarihinde İstanbul mebusluğuna kabul edilmiştir. Hariciye Vekâ- Yusuf Kemal Bey (16 Mayıs 19 Mayıs 1921 tarihinde yapılan İcra Ve1921) killeri Heyeti seçiminde ayrıca kendisi leti için intihap gerçekleştirilmemiştir. O dönemde vekiller ayrı ayrı seçildiği ve kendisi için 16 Mayıs 1921 tarihinde seçim yapıldığı için böyle bir uygulamaya gidilmiştir. Yusuf Kemal Bey'in seçimi, İngiltere tarafından Ankara Hükümeti'nin dış politikada uzlaşmaz bir tutum takınacağının kanıtı olarak görülmüştür. Müdafaai Milliye Fevzi Paşa (Kozan) (19 Mayıs 1921-5 Ağustos 1921) Vekâleti Refet Paşa (İzmit) (5 Ağus- Daha önce 5 Mayıs 1921 tarihinde bu götos 1921) rev kendisine önerildiğinde kabul etmemişti. Refik Şevket Bey (Saruhan) Adliye ve Mezahib Vekâ- (19 Mayıs 1921) leti



1921 Yılı



517



NafıaVekâleti



Ömer Lûtfi Bey (Amasya) (19 Mayıs 1921-14 Kasım 1921) 14 Kasım 1921 tarihinde istifa etmiştir. Rauf Bey (Sivas) (17 Kasım Malta sürgünlerinden olan Rauf Bey, 11 1921) Kasım 1921 tarihinde Ankara'ya gelmiş; 15 Kasım 1921 tarihinde Meclis'e takdim olunmuştur. 21 Kasım 1921 tarihinde intihap edilirken aldığı oyları ademi itimat addederek istifa eden Rauf Bey, aynı gün yapılan oylamada 163 âzadan 162'sinin oyunu alarak vekilliğe devam etmiştir. Hasan Bey (Trabzon) (19 Mayıs 1921)



Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani Vekâleti Dr.Refik Bey (Bayazıt) (19 Sıhhiye ve Muavenatı İçti- Mayıs 1921-20 Aralık 1921) maiye Vekâleti Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) (24 Aralık 1921) MaarifVekâleti Hamdullah Suphi Bey (Antalya) (19 Mayıs 1921-10 Kasım 1921)



Görevi 28 Aralık 1921 tarihinde kabul etmiştir. İstizah takriri sonunda kendisine itimat edilmesine rağmen, itimat ve ademi itimat oylarının arasındaki farkın azlığı nedeniyle 10 Kasım 1921 tarihinde istifa etmiştir.



Vehbi Bey (Karesi) (19 Kasım 1921) İktisat Vekâleti Mahmut Celâl Bey (Saru(Ticaret, Sanayi, han) (19 Mayıs 1921) Ziraat, Orman ve Maadin) Şer'iye ve Evkaf Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) (19 Mayıs 1921) Vekâleti İsmet Paşa (Edirne) (3 MaErkân-ı Harbiyei Umu- yıs 1920-5 Ağustos 1921) miye Riyaseti Fevzi Paşa (Kozan) (5 Ağustos 1921)



Vekillere olduğu gibi bir bütün olarak İcra Vekilleri Heyeti’ne de ademi itimad gündeme gelmiştir. İlk kez, 31 Ocak’ta Londra Konferansı’na gidecek Sulh Murahhas Heyeti meselesinin yeni bir Encümende tayin edilmesini İcra Vekilleri Heyeti’ne ademi itimat addeden Fevzi Paşa, Heyeti Vekile’ye itimat edilmesini istemiş ve 134 âzanın tümünün oyları ile kendisine beyanı itimat edilmiştir. 13 Nisan’da Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Erzurum'da tevkif edilmiş olan Albayrak Gazetesi sahibi Mithat Bey hakkında İcra Vekilleri Heyeti'ne bir istizah takriri vermiş; ancak, takrir 18 Nisan’da müzakereden oylamaya konmamıştır. 27 Haziran’da Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in dış politika ve çeşitli devlet temsilcileri ile yapılan görüşmelere ilişkin beyanatından sonra da İcra Vekilleri Heyeti’ne beyanı itimad edilmiştir. Beyanat, İngiltere ile İnebo518



Yönetim Zamandizini



lu’da yapılan görüşmeler üzerine verilmiştir. Yusuf Kemal Bey’in, Misakı Milli’den vazgeçilemeyeceğine dair sözleri İcra Vekilleri Heyeti’ne beyanı itimad edilmesini sağlamıştır. İcra Vekilleri Heyeti’nin Görev, Yetki ve Sorumluluklarının Belirlenmesi İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin belirlenmesi, Meclis’in ve Saltanat makamının görev ve yetkilerinin sınırlandırılması ile ilişkilidir. Bir başka deyişle, bu konu başlı başına Hükümet şeklinin belirlenmesiyle ilgilidir. 3 Ocak 1921 tarihinde Muş Mebusu Mahmut Said Bey’in İdam Cezalarının Meclisçe Tetkikine dair kanun teklifi ile Meclis gündemine gelen idam cezalarının tetkiki konusu, Saltanat makamı, Büyük Millet Meclisi ve İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin belirlenmesi ile Hükümet şeklinin tayini konularının ne kadar birbiriyle bağlantılı olduğunu, ne kadar iç içe geçtiğini gösterir. Cinayet mahkemelerince (her çeşit mahkeme ve divanı harpler tarafından) verilen idam kararları, Mahkemei Temyizce tetkik edildikten sonra iradei seniyyece (Saltanat makamı tarafından) tasdik edilerek infaz edilmektedir. Söz konusu kanun teklifi ile bu uygulamada değişiklik yapılarak, 6 Ocak 1921 tarihinde Mecliste okunan Lâyiha Encümeni mazbatasında da görülebileceği gibi, “Meclisi Âlinin tasdik ve iradesi iradei seniye makamına kaim ve Hiyateni Vataniye kanuniyle Meclis bu hakkını teyit etmiş” addedilerek, daha önceden iradei seniye tarafından tasdik edilen idam kararlarının, bundan böyle “hukuku Padişahiyi haiz bulunan” Meclis tarafından tetkik ve tasdik edilmesi önerilmiştir.109 Meclis görüşmelerinde Meclis’in söz konusu yetkiye zaten haiz olduğu belirtilerek, böyle bir kanunun çıkarılmasına bile gerek olmadan bu yetkiyi kullanabileceği dile getirilmiştir. Kanun teklifi bu boyutuyla, saltanat makamının yetkilerini sınırlama amacı taşımaktadır. İradei seniyyeye karşı iradei milliyenin yetkilerini arttırma anlamına gelmektedir. Kanun teklifinde Büyük Millet Meclisi’nin icracı makam olarak gösterilmesi ise, İcra Vekilleri Heyeti ile Meclis arasındaki görev ve yetki paylaşımı mücadelesini gün yüzüne çıkarmıştır. 1921 yılına gelinmeden Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun ilk 13 maddesi kabul edilmiş; Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerini düzenleyen maddeler Meclisten geçmişti. Teşkilâtı Esasiye Kanunu, “Hakimiyet bilâ kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müstenittir.” (md.1), “İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin yegâne ve hakiki mümessili olan Büyük Millet Meclisinde tecelli ve temerküz eder.” (md.2) ve “Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükûmeti “Büyük Millet Meclisi Hükûmeti” ünvanını taşır.” diyerek, Türkiye Devleti’nin bilfiil Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunacağını göstermiştir. İdare, yasama ve yürütme faaliyetlerinin bütününü kapsamakta, hakimiyetin kaynağı olan milletin tek temsilcisi olan Büyük Millet Mec109



6 Ocak 1921 tarihli müzakere için bkz. BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse (6 Ocak 1921)



1921 Yılı



519



lisi tarafından gerçekleştirilmekte; dolayısıyla kurumsal olarak onda cisimleşmektedir. Ancak, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 7.maddesinde “Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti kanunu mahsus ile tayin edilir.” denilerek Büyük Millet Meclisi’nin icra salahiyetini nasıl kullanacağına ilişkin esasların başka bir kanuna bırakılması, Büyük Millet Meclisi ile İcra Vekilleri Heyeti arasındaki görev ve yetki paylaşımı sorununu 1921 yılına taşımıştır. Söz konusu görev ve yetki paylaşımının muğlak bırakılmış olması, kanun teklifinin 6 Ocak 1921 tarihli görüşmelerinde Kanuni Esasi tarafından Padişahın yetkisine, iradei seniyyeye bırakılan görevlerin hangi organ tarafında gerçekleştirileceği sorununu da beraberinde getirmiştir. Sorunu besleyen bir başka nokta ise, kabul edilen Anayasa maddelerinin de bir kez daha altını çizdiği esaslar ile uygulama arasındaki farktır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 7.maddesinde Büyük Millet Meclisi’nin görevleri “Ahkâmı şer’iyenin tenfizi, umum kavaninin vazı, tadili, feshi, ve muahede ve sulh akti ve vatan müdafaası ilânı gibi hukuku esasiye Büyük Millet Meclisine aittir. Kavanin ve nizamat tanziminde muamelatı nasa erfak ve ihtiyacatı zamana evfak ahkamı fıkhiye ve hukukiye ile adap ve muamelat esas ittihaz kılınır” denilerek sıralanmıştır. Ancak, görüşmelerde Meclisin icra görevlerinin Kanunla belirlenmiş olmasına rağmen, Büyük Millet Meclisi’nin, Osmanlı Meşrutiyet Hükümetinin, yani Heyeti Vükelanın teşri kuvvetinden öteye geçemediği, onun vekili konumunda olan Heyeti Vekilenin icra kuvvetini kendinde topladığı ve kendini Meclisin kararına gerek duymadan icraya yetkili makam olarak gördüğü iddia edilmiştir. Daha önce rütbe tevcihinde Padişahın yetkili olmasına rağmen, bugün feriklik rütbesinin İcra Vekilleri Heyeti tarafından verilmesi; savaş ilanı yetkisi Teşkilatı Esasiye Kanunu ile doğrudan Meclise verilmesine rağmen, Brest Litovsk Muahedesinin itilaf devletlerince feshinden sonra Ermenistan’la harbin gündeme gelmesinde Meclisin görüşünün alınmaması ve teşkilât tanziminin doğrudan İcra Vekilleri Heyeti eliyle yapılması buna örnek gösterilmiştir. Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetki tanımının uygulamanın aksine açık olduğunu söylemiş ve Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa’nın 24 Nisan 1920 tarihli Meclis konuşmasını referans göstermiştir: 110 “Meclisi Âliniz murakıp ve müdekkik [inceleme] mahiyetinde bir Meclisi Mebusan değildir. Binaenaleyh yalnız teşri ve tetkik ile vazifedar olarak mesul bir mevkiden mukadderatı milliyeyi nezaret altında bulunduracak değil, bilfiil onunla iştigal edecektir. ... Biz ittifakı cumhura her kuvvetten ziyade salâhiyet bahşeden islamiyet esasatını nazarı dikkate alarak Meclisi Âlinizi kâffei umuru millete doğrudan doğruya vazılüyed tanımak taraftarıyız. Bu umdei esasiye kabul edildikten sonra daima Meclisi Âlinizin heyeti umumiyesi teferruatı umura kadar fiilen tetkik ve müzakere imkanı bulamayacağından Heyeti muhteremenizden tefrik [ayırmak] ve tevkil [vekil etme] edilecek âzanın Hükümet teşkilatı hazırasına nazaran icabeden taksimi mesai esasına göre memur edilmesi 110



Mustafa Kemal Paşa’nın konuşması BMM ZC, C: 1, İ: 2’den aktaran BMM ZC, C: 7, İ: 130 (6 Ocak 1921)



520



Yönetim Zamandizini



ve her birinin ayrı ayrı ve cümlesinin müştereken heyeti umumiye huzurunda mesul olması temini maksada kâfidir. Bu halde Meclisi Âlinize riyaset edecek zatın Meclisi Âlinizi temsil etmesi itibariyle tevdii umur edilen âzayi muhteremeeden mürekkep heyete de riyaset etmesi ve Meclisi Âliniz namına vazı imzaya ve tasdikı mukkarreerata salâhiyettar olması ve icraya ait mesailde diğer âzayi muhreterem gibi heyeti umumiye nezdinde tamamen mesul olması zaruridir.”



Büyük Millet Meclisi’nin yetkilerinin sınırlandırılamıyacağı, bu konuşmadaki argümanlarla savunulmuştur. Temel argüman, İcra Vekilleri Heyeti’nin varlık nedeninin Heyeti Umumiyenin (Genel Kurul) icrai faaliyetleri bütün ayrıntılarına kadar tetkik edemeyecek olmasıdır. Bu nedenle, Meclis, yetkisini, Meclis’ten gelen ve onun adına vekaleten bu yetkiyi kullanan vekilleri aracılığıyla, onları icra faaliyetini yürütmeye memur ederek kullanmaktadır. Mustafa Kemal Paşa da, 8 Ocak 1921 tarihinde, İcra Vekilleri Heyeti’ne yöneltilen eleştirileri şu sözlerle göğüslemiştir: “Hususatı muhtelife için birer vekil intihap etmiştir ve bu vekillere Meclisi Âli noktai nazarı aslisini bildirir ve teferruatının icrasını, mesuliyet onun üzerinde olmak üzere kendisine terkeder.”111 Her ne kadar, Mustafa Kemal Paşa’nın Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerinin kısıtlandığına ilişkin eleştirilere verdiği cevap sürecin doğal seyrinde ve eskisi gibi işlediği yönündeyse de, örneğin Meclis Riyasetinin ve İcra Vekilleri Heyeti Riyasetinin statüsü, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun da kabulüyle, 24 Nisan 1920 tarihinde yaptığı konuşmada ifade ettiği halinden farklı bir hale gelmiştir. Anayasa’nın 9.maddesine dayanarak, İcra Vekilleri Heyeti kendi içinden Büyük Millet Meclisi Reisinden başka bir reis seçecektir. Böylece, Büyük Millet Meclisi Riyaseti ile İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti ayrılmış olmaktadır. İdam Cezalarının Meclisçe Tetkikine dair kanun teklifi daha Mecliste görüşülürken, Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa, 8 Ocak 1921 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin Salâhiyetine dair bir kanun teklifi vermiştir.112 Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ise, 30 Ocak 1921 tarihinde, Teşkilatı Esasiye Kanunun 7. maddesi uyarınca Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetlerini tesbit etmek üzere yapılmasına karar verilen Kanunu Mahsusa ilişkin tekliflerin incelenmesi için şubelerce seçimi yapılacak bir Encümeni Mahsus kurulmasına dair bir takrir vermiş ve kabul edilmiştir.113 Bu takrir, İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin tespitini başlatan, bu görev ve yetkilerin Meclis gündeminden düşmemesini sağlayan bir takrir olacaktır. 15 Şubat 1921 tarihinde Karahisarı Şarki Mebusu Mustafa Bey, İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin belirlenmesinin Saltanat makamıyla olduğu kadar Hilafet makamıyla da ilgili olduğunu gösterir bir kanun teklifi sunmuştur. Mustafa Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun ilk maddesi olan "egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" ifadesinin "hakkı hâkimiyet esas itibariyle milletindir" şeklinde değiştirilmesini önermiştir. Bu değişikliği takiben Kanun'un 7, 8 ve 9. 111 112 113



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse (8 Ocak 1921) BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse (8 Ocak 1921) BMM ZC, C: 7, İ: 140 (30 Ocak 1921)



1921 Yılı



521



maddeleri ile Heyeti Vekilenin tefriki vezaifini düzenleyen ve düzenleyecek bütün kanunların da Encümeni Mahsusca tadilini ve hep birlikte neticelendirilmelerini teklif etmiştir. İcra Vekilleri Heyeti’nin görev ve yetkilerinin belirlenmesi yılın başında önemli tartışmalara neden olmakla ve yıl boyunca farklı konuların müzakeresinde gündeme gelmekle birlikte ancak 1921 yılı sonunda 24 Kasım’da Encümeni Mahsusun hazırladığı Heyeti Vekilenin Salâhiyet ve Vazifesine dair kanun teklifi ile Mecliste görüşülmeye başlanmıştır.114 Meclis’in yetkilerinin sınırlandırıldığı gerekçesiyle hazırlanmaya başlanan kanun teklifine getirilen en büyük eleştiri ise, söz konusu teklifin Osmanlı Heyeti Vükelası’nda mevcut olan kabine sistemini yeniden gündeme getirdiği yönünde olacaktır. Kanun teklifi, Encümeni Mahsus üyeleri Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey (Reis) (imzada bulunamamıştır), Mersin Mebusu İsmail Safa Bey (Mazbata Muharriri), Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Kütahya Mebusu Ragıb Bey (muhalefet şerhi ile), Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Sivas Mebusu Mehmed Rasim Bey, Çorum Mebusu Fuad Bey (vefat), Konya Mebusu Mehmed Vehbi Efendi, Bursa Mebusu Operatör Emin Bey (muhalefet şerhi ile), Karesi Mebusu Hasan Basri Bey ve Canik Mebusu Ahmed Nafiz Bey’in imzalarıyla Meclise gelmiştir. Kanun gerekçesi, Heyeti Vekile’nin bağlı ve mensup olduğu Hükümet şeklinin ve vaziyetinin tespit edilerek devlete ait kuvvetlerin paylaştırılması konusunda lehte ve aleyhte çok şiddetli tartışmaların yapıldığını belirterek başlar. Gerekçede, Kanunu Esasi’nin “birinciden yedinci maddeye kadar mezkûr olan hukuku âliyei Hilâfet ve Saltanatın mahfuziyeti” esasının müzakere ve münakaşa edilemeyecek bir ilke olarak kabul edilmesi ile Büyük Millet Meclisi karşısında Heyeti Vekilenin muvakkat (geçici) görev ve yetkilerinin belirlenmesine başlanabildiği ifade edilir. Gerekçenin başlangıç bölümünü oluşturan bu ifadelerin de gösterdiği gibi, kanun teklifi, Meclise, Hükümet şekline dair bir karar verilemeden ve tartışmalara nihayet vermek amacıyla Kanuni Esasi’deki devlet başkanlığına ilişkin saltanat ve hilafet makamı korunarak gelmiştir. “Meclisi Âlinin tetkikatla iştigaline maddeten imkân görülemediği” hallerde Heyeti Vekile’ye yetki verilmiş ve bu yetkinin Meclis namına Makamı Riyasetin tasdiki ile sınırlandırılması yeterli bulunmuştur. Yani, Büyük Millet Meclisi, yetkilerini büyük ölçüde Meclis Riyaseti vesayetinde Heyeti Vekile’ye devretmiştir. Buna göre, rütbe, nişan ve manasıp tevcih ve itası (md.2), idam hükümleri (md.3) gibi konular Heyeti Vekile’nin kararı veya tetkiki ve Büyük Millet Meclisi namına Reisin tasdikiyle icra ve infaz olunacaktır. Meclis’in doğrudan doğruya kullanacağı yetkiler ise kanunun birinci maddesinde belirtilmiştir. Bu yetkiler arasında, kavanin tefsiri, istikraz ve imtiyaz mukavelelerinin tasdiki, fevkalâde rütbe, nişan ve manasıp tevcihi, affı umumi ilanı, idarei örfiye ilanı gibi konular yer almaktadır. Kanun teklifi Meclise geldiğinde yürürlükte olan 114



24 Kasım 1921 tarihli müzakereler için bkz. BMM ZC, C: 14, İ: 116 (24 Kasım 1921)



522



Yönetim Zamandizini



Başkumandanlık Kanunu’yla çelişircesine kuvvayi berriye ve bahriyenin kumandasının da doğrudan doğruya Meclis’in görevleri arasında olduğu belirtilmiştir. Ancak, Meclisin doğrudan doğruya kullanacağı yetkilerin bir kısmı fevkalâde koşullarda sınırlandırılabilir niteliktedir. Ahvali fevkalâde kırk sekiz saat zarfında berayi tasdik Meclise arz etmek üzere Hükümet kanunu mahsusuna tevfikan idarei örfiye ilân edebilir (md.4). Hatta Büyük Millet Meclisi Reisinin kırk sekiz saat içinde imza ve iade etmediği Heyeti Vekile kararları Heyeti Vekile tarafından doğrudan doğruya icra edilebilebilecektir (md.5). Madde gerekçesinde, bunun Meclisin “salâhiyeti kâfiye ve mesuliyeti siyasiyeyi tamamen haiz bir Heyeti Vekileye – namına izafeten ve muvakkaten – hakkı vekâleti icra verdiği” için yapılabileceği belirtilmiştir. Bir başka deyişle, Heyeti Vekile verdiği kararlardan Meclise karşı mesul kılınmıştır. Hatta Büyük Millet Meclisi Reisinin huzuru ile ittihaz edilen kararlarından bile, Reisin reyi istişari mahiyette olduğundan, doğrudan doğruya kendisi mesuldür (md.6). Kanun teklifi ile Heyeti Vekile, Büyük Millet Meclisi ve onun Reisi karşısında güçlendirilmiş; bu kapsamda İcra Vekilleri Heyeti Reisi’nin önemi de arttırılmıştır. Teklifin kabul edilmesi halinde Heyeti Vekile kabine sistemine özgü bir görünüm kazanmaya başlayacaktır. 12. ve 13. madde ile İcra Vekillerinin müşterek mesuliyeti ilkesine yaklaşılmıştır. Vekiller, Hükümetin siyaseti umumiyesinden müştereken ve dairelerine ait umurdan münferiden Büyük Millet Meclisine karşı mesuldürler (md.13). Vekillerden her biri dairesine ait umurdan mezuniyeti tahtında olanları usulüne tevfikan icra ve icrası mezuniyeti dâhilinde olmayanları Heyeti Vekileye arz edecek ve bu konular Heyeti Vekile’de müzakere edilerek icra olunacaktır (md.12). Büyük Milet Meclisi Reisi’nin reyi istişari statüye çekilirken; Heyeti Vekile Reisi’nin yetkileri artırılmıştır. Meclis Reisi ile Heyeti Vekile Reisi görev ve yetkileri itibariyle birbirinden ayrılmıştır. Heyeti Vekile Reisi Meclis tarafından intihap edilecek; daha sonra Heyeti Vekile Reisi olan kişi, “Heyeti Vekilenin intihap ve teşkilinde tecanüs ve tesanüdü temin etmek” maksadıyla diğer vekilleri intihap ederek Meclis’ten itimat reyi talep edecektir (md.10 ve gerekçesi). Teşkilâtı Esasiye Kanunundan farklı olarak İcra Vekilleri Heyeti Reisi, icra vekillerinin kendi aralarından seçtiği kişi olmaktan çıkarılmış ve doğrudan Meclis tarafından seçilir hale getirilmiştir. 1 Mayıs 1920 tarihinde kabul edilen Meclis Reisinin vekâletlere namzet göstermesi usulü terk edilmek istenmiştir. Kanun teklifinin 24 Kasım 1921 tarihindeki görüşmesinde, Encümen namına konuşan Salâhaddin Bey (Mersin), “bu kanunla icra makamatında doğru şüphesiz ve müdahalesiz bir kudreti icraiye ve ona müterafik ve mütekabil olan bir mesuliyeti sahiha vücuda getirmek encümenimizin umdei esasiyesi idi” demiştir. Salâhaddin Bey’in konuşmasının bütünü, Encümenin kanun teklifini hazırlarken siyasi sorumluluğu tam bir icra organının inşasını gözetirken asıl tartışma konusunun devlet başkanlığı mevzuunda düğümlendiğini göstermektedir. Saltanat ve hilafet makamı, Meclis, Meclis Riyaseti ve Heyeti Vekile Riyaseti bu inşa sürecinin parçalarıdır. 1921 Yılı



523



Salâhaddin Bey, “Mahcur olan [iktidarı elinden alınmış olan] hilâfet ve saltanat makamına muhassas bir kuvvet vardır. Meclisi Millî bunların heyeti umumiyesini şahsiyeti mâneviyesinde cemetmiş, binaenaleyh teşri ve icra arasındaki iki kuvvetin noktai tevazünü Meclisi Âlinin şahsiyeti umumiyesinde müntabi ve münceli bulunmuştur.” diyerek aslen saltanat ve hilafet makamına ait olan bir hakkın Büyük Millet Meclisi’ne geçtiğini ve onda cisimleştiğini ifade etmiştir. Ancak, bu hakkın doğrudan doğruya Meclis Riyasetine geçmeyeceğini, Meclis’in elinde bulundurduğu kuvvetlerin Riyasette toplanmayacağını belirtmek için ise, Meclisin “bu hakkından ne kadar miktarını kendi Meclisinin Reisine vermekte bulunduğunu tetkik, bir meselei esasiye teşkil eder” demiştir. Böylelikle, devlet reisi statüsünde olan Meclis Reisinin, saltanat ve hilafet makamının sahip olduğu yetkilerinin doğrudan taşıyıcısı olamayacağını belirtmiş olmaktadır. Salâhaddin Bey (Mersin) 24 Kasım 1921 tarihli konuşmasında, siyasi mesuliyet bağlamında iki Reisin statülerini ve birbiri karşısında konumlarını ise şu sözlerle açıklamıştır: “Meclisi Âlinin Reisi, Heyeti İcraiyenin de Reisi tabiîsi bulunması demek, mesul icra âmiri olması demek değildir. Murakıp olması demektir. Yani icraya ait vazaifin mesuliyetini deruhte eden ancak îcra Vekilleri Heyeti Reisi olmak lâzımdır. … siyaseti icraiye mesuliyetinde bulunan zat, doğrudan doğruya Meclise karşı mesul kalmalı, fakat icraatı, Reis vasıtasiyle tahtı murakabede bulunmalıdır. … icra noktai nazarından icraatın bir zatın uhdesinde bulunması ve icrayi deruhte eden heyetin her an murakabe olunabilmesi lâzımdır. Bu iş eğer Meclisi Âlinin Reisi üzerine tahmil olunursa onun mevkiini sarsmak vaziyeti hâsıl olur ki, böyle olması doğru değildir. … [icra vekilleri] ayrı ayrı Meclisi Âlinizden intihabolunmâkta ise de hakikatte, sureti tavsiyeleri itibariyle, kendilerini tavsiye eden makamın da mesuliyeti olmak lâzımdır ve bunun için bu gibi mesuliyetlerden o makamı tamamiyle müberra edebilmek ve mevkiini tamamiyle bitaraf tutabilmek için, icra umurunu tamamiyle deruhte edecek ve size karşı sağlam mesuliyetle ayrılmış bir Reisin karşınıza gelmesi, bütün bu mahazirin ortadan kalkması için yegâne esas görülmüştür. … Yani bugün İcra Vekilleri Reisi olan zat, siyaset ve umuru Devlet ve milletin doğrudan doğruya mesulüdür ve mesulü olmak lâzımdır.”



Salâhaddin Bey, Heyeti Vekile Riyasetinin siyasi mesuliyetinin ancak müşterek mesuliyete haiz bir Heyet ile gerçekleştirilebileceğini de şu sözlerle belirtmiştir: “Devletin tekmil mesaisi bir küldür, bir küllü müçtemidir ve bu küllü müçtemiin heyeti umumiyesini bir maksada göre sevk ve idare etmek lâzımdır. Ve o maksadı ona göre huzuru âlinize arz edip itimat alacak bir heyeti müçtemiai mesuleye ihtiyaç vardır. … Devlet idaresinde Meclisi Âlinize karşı mesul olacak bir Heyeti Vekile Reisi tanımakla ve onun mazbut ve muayyen bir mesai programı ile Heyeti Aliyenize gelmesiyle bu program sizlerce şayanı kabul görülürse reisin ona göre hududu idareyi çalıştırmasiyle kabildir.” Salâhaddin Bey, Meclis Riyasetinin murakıp statüsüne çekilmesinin, tarafsız konumunun ve Heyeti Vekile’nin riyaseti ile birlikte müşterek siyasi mesuliyete haiz kılınarak Meclis’ten ve Meclis Riyasetinden ayrılmasının meşrutiyetin esası olduğunu dile getirmiştir. İki yönetim şekli olduğunu, birinin kuvvei teşrii524



Yönetim Zamandizini



ye ve kuvvei icraiyeyi tevhid eden mutlakiyet ve istibdad olarak adlandırıldığını, diğerinin ise, kanun teklifinin önerdiği tefrikı kuvayı gözeten meşrutiyet olduğunu söylemiştir. İlkinin zamanın ihtiyaçlarına mahsus bir “fazla merkeziyet”çilik ile gündeme geldiğini ve müşterek sorumluluğunu Meclis Riyasetinin aldığını hatırlatmıştır. Edirne Mebusu Şeref Bey, Büyük Millet Meclisi teşkili ile demokratik hükümet esasının kabul edilmiş ve Halk Hükümeti’nin tesis edilmiş olduğunu söylemiştir. Halk Hükümetinin halkın hakkının halka verilmesi olduğunu, adem-i merkeziyetle özdeşleştirilemeyeceğini dile getirmiştir. Şimdiye kadar ortada mesul bir teşri ve icrai organ olmadığını iddia etmenin doğru olmadığını belirtmiştir. Dolayısıyla, kanun teklifi ile anayasal bir mevzu olan hakkı hükümdari kim olacak sorusunun gündeme geldiğini belirtmiştir. Hakkı Hükümet’in de hakkı hükümdari sorunuyla aynı sorun olduğunu ifade etmiştir. Hakkı Hükümdariyi ya halk hükümetinin de başı olan Meclis Reisine vereceksiniz; ya da, dışarıdan bir hükümdar tayin edeceksiniz; bütün mesele budur, demiştir. Şeref Bey düşüncelerini şu sözlerle dile getirmiştir: “Mesul bir kabine istiyorsunuz. Bunun başına Hükümdarı koymadıkça Muvazenei kuvayı meydana getiremezsiniz. … Meclisin Reisi, yalnız Meclisten aldığı Meclisin ona verdiği kuvvet ve kudretle iş görür. Ve siyaseti umumiyede kendisi daima nigehban olur ve gördüğü şeyleri Meclise söyler ve diğerlerine veçhe yani (Direktif) denilen veçheyi tâyin eder. O vakit Meclisin Reisine hakkı hükümdariyi vermiş oluyorsunuz. Verdiğiniz takdirde sizin kararlarınızı kim tasdik edecek? … Meclis Reisine siz bu hakkı vermediğinizde bu ihtilâfı kim halledecek? … Meclis Reisi ile Heyeti Vekile Reisi arasında bir ihtilâf zuhur eyledi. … Burada onu halletmek için üçüncü bir hakim lâzımdır. … Hakkı hükümdariyi tesbit ediniz, bu olur. … Halk idaresi esasına müsteniden kuracaksınız. Bunun haricinde istemeyiz.”



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, 28 Kasım 1921 tarihli görüşmede, “cihan inkılâp geçirirken biz de o inkılâplardan birisine girmek mecburiyetinde”ydik; bu nedenle Teşkilâtı Esasiye Kanununu yaptık ve hakimiyet bilâkaydüşart milletindir, dedik; şimdi de buna uygun şekilde medeni hükümet şekillerinden birini tercih ederek, onun görev ve yetkilerini belirlememiz gerekirdi; buna rağmen, Encümen bu konuda sükut etmeyi tercih etti, diyerek, öncelikle kanunun önemli bir esastan yoksun olarak sunulduğunu dile getirmiştir.115 İcrai görev ve yetkilerle ilgili sorunun, asıl olarak Heyeti Vekile’nin sureti intihabı sorunu olduğunu söylemiştir. İntihabın, icra görev ve yetkisini kullanan organların niteliğini belirleyeceğini eklemiştir. Nasıl ki Encümenler, Meclis’in, mebusların görev paylaşımı esasıyla farklı ihtisas alanlarına ayrılmasıyla belirleniyorsa ve bu nedenle “Meclisin kendisi icra salâhiyetine haiz” kılınıyorsa; İcra Vekilleri, tevkil edildikleri için ancak Meclisin kendi hukukundan vekillerine tevdi ettiği kadar kısmını icraya yetkilidir ve Meclisin daima murakebeye hakkı olduğu için Encümenle istişare içinde olmalıdırlar. İcra Vekillerinin tek tek seçilmesi nedeniyle, onlar Meclise karşı münferiden [tek başlarına] sorumludurlar. Ancak, Hü115



28 Kasım 1921 tarihli müzakere için bkz. BMM ZC, C: 14, İ: 118 (28 Kasım 1921)



1921 Yılı



525



seyin Avni Bey’e göre, İcra Vekilleri Heyeti’ne Meclis Reisinin namzet göstermesiyle seçimlerin yapılması, kanun lâyihalarının birden fazla vekilin imzasıyla Meclise sunulması nedeniyle İcra Vekilleri Heyeti’nin Meclise dayattığı tesanüd ihtiyacının karşılanmasına yönelik bir kanun teklifi hazırlanmak ve icra vekillerinin sorumluluğunu tarif etmek zorunda kalınmıştır. Hüseyin Avni Bey, kanun teklifine bunun ötesinde bir önem atfedilmemesi gerektiğini, ne kabine sistemine yaklaşıldığını ne de saltanatı korumak arzusunda olunduğunu ifade etmiştir. Bu noktada, saltanat makamı ile hilafet makamını birbirinden ayırarak, âlemi İslâmın ve Türk milletinin olan hilafet makamının kurtarılması gerektiğini; ancak, milletin saltanat istemediğini belirtmiştir. Aydın Mebusu Dr.Mazhar Bey, Büyük Millet Meclisi icra ve teşri vazifelerini kendinde toplarken, herhangi bir Hükümet şeklini esas almamış; içinden geçtiği koşullardan etkilenmiştir, demiştir. “Hükümet, devlet teşkilâtı, milletlerin kendi refah ve saadetlerini temin etmek için kurulmuş şekiller olduğuna göre, birer nam altında tavsif edilmiş olan Cumhuriyet, Kıraliyet veya Meşrutiyet gibi kelimelerin ifade ettikleri şekillerden değil, onların tarzından müstefidolurlar” diyerek de, son tahlilde uygulama tarzının belirleyici olacağını söylemek istemiştir. Bu noktada, Mazhar Bey’e göre, adı konulmamakla birlikte, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda kabul edilen esasın Heyeti Vekile’nin de dayanağını oluşturacağını düşünmek gerekirdi. Dolayısıyla, İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçiminde, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun çizdiği şeklin haricine çıkılmasının ve “millet[in] [saltanat ve hilafet makamının görev ve yetkilerini] kendi arzu ettiği şekil dairesinde tâyin ve tesbit edeceği” zamana bırakmışken bunun teyid edilmesinin Encümenin salâhiyetini aştığını göstermiştir. Bir diğer mesele de, Meclis Riyasetinin “fazla kuvvet ve salâhiyet tecemmü ettiğini gösteren ve onları nez’edici” maddelerin konulmasına ihtiyaç duyulmasıdır. Buna ilişkin olarak Dr.Mazhar Bey, Meclis Reisinin Padişah kadar tasdik ve Heyeti Vekile’yi tahdid etme yetkisine sahip kılınabileceğini söylemiştir. Bunu söylerken, Meclis ile Riyasetinin birbirine karşı iki kutup gibi birbirinden ayrılmaması gerektiğini belirtmiştir. Encümen namına 28 Kasım 1921 tarihinde bir kez daha söz alan Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, kanun teklifi ile kabine sistemi getirildiği görüşüne karşı çıkmış; mevcut hukuk ve mevcut Büyük Millet Meclisi çerçevesinde teklifin hazırlandığını savunmuştur. Bunun yanında, Salâhaddin Bey, “Meclisin hukuku ve salâhiyeti mutlaka mevcuttur. Ve makamı hilâfet ve saltanata aidolan hukukun kâffesini birinci madde ile Meclisi Aliye nakletmiştir. … bu memlekette kuvayi âliye denilen şeylerin umumu neden ibaret ise Büyük Millet Meclisine aittir, demişiz ve başka kimseye hariçten bir şey bırakmamışız” diyerek, saltanat ve hilafet makamının görev ve yetkilerinin Meclis Riyaseti ve İcra Vekilleri Heyeti de dahil olmak üzere Meclis dışında kimseyle paylaşılmadığının altını çizmiştir. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, Meclis’in hakimiyeti Meclis Reisi ile bile paylaşmadığını şu sözlerle ifade etmiştir: “Bu Meclisi Alinin kuvvet ve kudreti ve Meclisi Alinin reisinde değil ki, reis Meclisi Aliyi temsil etmiyor ki, [oyunun 526



Yönetim Zamandizini



istişari olmasını] da iddia edebilsin. Bu Meclisi Ali bizzat hâkimdir. İcrai, teşriî kuvveti bizzat nefsi mânevisinde cemetmiştir. Bunun karşısında varlık iddia etmek yoktur. Varlık iddia edenler, yokluğa münkâlibolur” Meclis’in genel siyasi hedefleri gerçekleştirmek için bir araya geldiğini savunanlara karşı da şu şekilde yanıt vermiştir: “Refiki muhteremim buyuruyorlardı ki, biz yalnız dâvayı asli için buraya gelmişiz, ne teşkilât, ne Tanzimat için buraya gelmemişiz. Bunları yapmak salâhiyetimizin haricidir. … Milletin saadet ve selâmeti, hâlâs ve istiklâlini istihdaf eden kâffei mesail ile alâkadarız. … Her şey bizim işimizdir. Her şeyi biz göreceğiz. Bizim için ne had var ve ne de hudut vardır. Muttasıl milleti düşünmekle muttasıl dâhili, harici bütün mesail ile alâkadarız.” Kanun teklifine ilişkin günlerce süren tartışmalara son noktayı koyan Mustafa Kemal Paşa’nın 1 Aralık 1921 tarihli konuşması olmuştur.116 Mustafa Kemal Paşa, kanun teklifinin bütünüyle tahrip edilmesi gerektiğini, bunu yapmanın, doğrudan mevcut hukukun savunulması ve tasdik edilmesi anlamına geleceğini söylemiştir. Çünkü ona göre, teklif özellikle üç noktadan Teşkilâtı Esasiye Kanununun mevaddı asliyesini ve ruhunu tahrip eder niteliktedir. Birinci nokta, Teşkilâtı Esasiye Kanununun “hâkimiyet bilâkayduşart milletindir” denilen birinci ve “hukuku esasiye denilen şeylerin kâffesi Türkiye Büyük Millet Meclisine aittir” denilen yedinci maddeleriyle, hâkimiyetin, kayıtsız ve şartsız, hiçbir sınır tanımadan Meclise verildiği ve ancak onun tarafından kullanılabileceği koşullarda, teklifin, birinci maddesinde Meclisin görevlerinin sayılarak sınırlandırılması ve Meclisin “salâhiyet ve kudretinin vüsatı[nın] tahdidedilmiş” olmasıdır. İkinci nokta, “indellüzum Meclisin feshi” meselesinin Teşkilâtı Esasiye Kanununun altıncı maddesinde belirtilen “Büyük Millet Meclisinin heyeti umumiyesi Teşrinisani iptidasında davetsiz toplanır” esasını sınırlaması ve hatta iptal etmesidir. Üçüncü nokta ise, idam hükümlerinin tetkik ve tasdiki de dahil olmak üzere Heyeti Vekile’nin görev ve yetkisi dahilinde olmayan konuların Heyeti Vekileye verilmesi ve Meclis Reisinin tasdik yetkisinin Teşkilâtı Esasiye Kanununun dokuzuncu maddesinde ifade edilen “Meclis namına vaz’ı imza eder. Heyeti Vekile mukarreratını tasdik eder” şeklinden farklı şekilde düzenlenmesidir. Kanun teklifine göre, Reis ister tasdik etsin, isterse etmesin, Heyeti Vekile derhal mukarreratı icra edecektir (md.5). Oysa Teşkilâtı Esasiye Kanunun dokuzuncu maddesinde Reisin salâhiyeti şu şekilde tespit edilmiştir: “Meclis namına vaz’ı imza eder. Heyeti Vekile mukarreratını tasdik eder.” Teklifin kanunlaşmasıyla birlikte, Heyeti Vekile’ye verilen yetkilerle Meclis bile feshedilebilecektir. Mustafa Kemal Paşa, Meclis Reisinin Heyeti Vekile kararlarını tasdik etmesinin, kararların Meclis görüşüne “tevafuk ve tetabukunu” (uygunluk) tetkik etmek anlamına geldiğini söylemiştir: “Heyeti Vekile mukarreratının âmali hakıkiyesi milliyesini Heyeti Celilenizde temsil ediyor, ona mutabakatını tetkik etmek ve yalnız bunu tetkik ve tasdik etmektir.” Heyeti Vekile’nin hatalarını tek 116



1 Aralık 1921 tarihli müzakere için bkz. BMM ZC, C: 14, İ: 120 (1 Aralık 1921)



1921 Yılı



527



bir kişinin bertaraf edemeyeceğini belirttikten sonra, Meclis Reisinin reyinin istişari addedilmesinin de Meclis tarafından doğrudan intihap edilmiş kişinin şeref ve haysiyetini tenkis, Meclis’in riyasetini tenkis anlamına geleceğini ifade etmiştir. Kanun teklifinin bütünüyle ve bu meselede kendini doğrudan alâkadar gördüğünü söyleyerek, doğrusunun Meclis’in “her noktai nazarda şâmil bir emniyet ve itimada lâyik gördüğü bir adam”ı riyasetine seçmesi olduğunu, Reise karşı beslenecek vesvesenin felaket olacağını söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın bu sözleri üzerine Hüseyin Avni Bey (Erzurum), “İmha etmeye kudretimiz olmadığını beyan etmekle beraber itimadımız da vardır” diyecektir. Mustafa Kemal Paşa, Kanuni Esasi’nin Heyeti Vekile’nin görev ve yetkilerini belirlemekten imtina ettiğini, bugün aynı şeyin mensubu olduğu Meclisçe tekrar edilmesinin doğru olmadığını ifade etmiştir. Encümen, Hükümet şekil ve vaziyetinin tespitinin yapılamadığı gerekçesiyle, bu tarihi hatayı tekrarlamaktadır demiştir. Buna karşı, Mustafa Kemal Paşa, “mevcudiyetimiz muallâk ve müphem midir?” diye sormuş ve şöyle cevap vermiştir: “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti mevcuttur, meşrudur ve kanunidir. Bunu milletimiz tanımıştır ve bütün dünya tanımıştır. … Şekli, vaziyeti, mahiyeti meçhul olan bir hükümet karşısına hangi medenî devlet geçer efendiler? Hangi medenî devlet onların sözüne emniyet ve itimat eder efendiler? Halbuki bu vâkıdir, tarihe geçmiştir ve daima baki kalacaktır.… bir hükümetin teşekkül etmesi için âmil olan fiil nedir? … bu fiil, kanun yapmaktan ve kanunu infaz etmekten mürekkep bir fiili muhtelittir, hâkimiyet işte bu fiillerden birincisini kullanarak kanununu yapar, yani; ‘Şekli hükümet böyle olacaktır’ der, yahut: ‘Şöyle olacak’ der. … Hâkimiyetin bu ifadesi kanundur. Ahali işte bu kanuna tevfikan kabul edilen o müessesei hükümeti tedvir edecek zevatı intihap ve tâyin eder. Fiilin ikincisi bir kanun değildir. Fakat kanunun neticei tabiiyesi, vazaifi hükümettir. … Hükümet Heyeti Celilenizdir ve Heyeti Celileniz bütün kuvvetleri bilâkaydüşart bizzat istimal eder. … O halde şekil ve mahiyetimiz vardır ve kanunu hakikiye ve şer’i mübini islâma tamamen mutabıktır. … bizim hükümetimiz demokratik bir hükümet değildir, sosyalist bir hükümet değildir ve hakikaten kitaplarda mevcudolan hükümetlerin, mahiyeti ilmiyesi itibariyle, hiçbirine benzemiyen bir hükümettir. Fakat hâkimiyeti milliyeyi, iradei milliyeyi yegâne tecelli ettiren bir hükümettir, bu mahiyette bir hükümettir. İlmî, içtimai noktasından bizim hükümetimizi ifade etmek lâzım gelirse; «Halk hükümeti» deriz. Teşkilâtı Esasiye Kanunumuzun birinciden dördüncüye kadar olan maddeleri hükümetin ne olduğunu kimin tarafından idare olunduğunu, idare eden heyetin kuvvet ve salâhiyetini tasrih etmiştir. Şekil ve sureti tesbit olunmuştur.”



3 Aralık’ta Heyeti Vekilenin Salâhiyet ve Vazifesine dair Kanun teklifi, Encümeni Mahsusa iade edilmiştir.117 İade gerekçesi olarak, Heyeti Vekilenin salâhiyet ve vazifesini belirlemek için oluşturulan Encümeni Mahsus’un, hazırladığı kanun teklifi ve ona temel oluşturan esbabı mucibesi ile yetkisini aşmış olması gösterilmiştir. Kanun teklifinin, Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun ruhunu ve mahiyetini oluşturan "Hakimiyet bilâ kayd-ü şart milletindir" hükmünü çiğneyerek Kanuni Esasiyeyi ve eski idare tarzına benzer bir Kabineyi geri getirecek ve 117



3 Aralık 1921 tarihli müzakereler için bkz. BMM ZC, C: 15, İ: 121 (3 Aralık 1921)



528



Yönetim Zamandizini



buna mukabil bir Hükümet şekli ihdas edecek mahiyette olduğu dile getirilmiştir. Yoğun tartışmalar neticesinde, Mazbata Muharriri Salâhaddin Beyin takriri üzerine teklifin Encümene iadesine karar verilmiştir. Aynı gün, Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşlarının, Heyeti Vekilenin salâhiyet ve vazifesine dair Encümeni Mahsusa tarafından tanzim edilmiş olan Kanun teklifinin, İcra Vekillerinin sureti intihabı ve Heyeti Vekile Reisinin Meslisce tasdiki noktasında tekrar tetkik edilmek üzere Kanunu Esasi Encümeniyle Encümeni Mahsusa havale edilmesine ilişkin takrirleri de kabul edilmiştir. Böylelikle, teklif reddedilmemiş ve yeniden görüşülmek üzere Encümene iade edilmiştir. Bu durum, bir süre daha Hükümet şeklinin belirlenmesi konusunda sukut edileceğini, konu üzerinde anlaşmaya varılmadığını ve tartışmanın ileri bir tarihe ertelendiğini gösterir. Konunun tarafları birbirlerine tam bir üstünlük sağlayamamışlardır. Başkumandanlık Kanunu: Başkumandanlık Yetkisinin Meclis Reisine Verilmesi 1921 yılında merkezileşmenin en üst aşaması Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa’ya, başkumandanlık yetkisinin verilmesidir. 5 Ağustos 1921 tarihinde kabul edilen 144 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Başkumandanlık Tevcihine dair Kanun, düzenli ordunun savaş gücünün arttırılması için Sakarya Savaşı öncesinde verilen fevkalâde bir askeri komuta yetkisi olduğu kadar, savaş koşullarında iktidarın karar alma gücünü artıracak bir merkezi yönetim oluşumunun da son halkasıdır. Savaş yönetimi, bütün kaynakların sevk ve idaresini gündeme getirdiği ölçüde eşitlenen kuvvetler, bu aşamada askeri karar alma süreciyle de bütünleşmiştir. Savaş yönetimi, siyasal, idari, adli, mali ve askeri karar alma süreçlerini tek elde toplamıştır. Ancak, tek elde toplanan kuvvetler, bu sefer savaşın ilk yıllarında olduğundan farklı olarak Büyük Millet Meclisi’nin elinde değil, tek bir kişide, Meclis Reisinde olacaktır. Büyük Millet Meclisi’nden ayrı bir organ olarak İcra Vekilleri Heyeti’nin varlığının bile tartışıldığı koşullarda bu yetkinin verilmesi dikkat çekicidir. Yetki verilen kişinin bulunduğu makamın Büyük Millet Meclisi’nin açılışından itibaren fiili devlet başkanlığı statüsünü taşıdığı düşünüldüğünde bu karar bir kat daha önem kazanmaktadır. Başkumandanlık Kanunu’nu doğuran koşullar öncelikle askeridir. 1921 yılının sonuna doğru ordunun durumuna baktığımızda, taarruz yapmak bir yana ayakta kalabilmesi için bile ciddi bir toparlanma içine girmesi gereken bir teşkilâtla karşılaşırız. Bir örnek vermek gerekirse, ordunun belkemiğini oluşturan asker mevcudu her geçen gün azalmaktadır. Önemli bir sorun olan asker kaçakları, Eskişehir-Kütahya savaşları öncesi hat safhaya ulaşmış; 72.000 mevcutlu ordu 28.000’e inmiştir.118 İkmaller, geri hizmeti ve subay istihdamı konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır.119 Mustafa Kemal Paşa’ya başkumandanlık yetkisinin ve118 119



Rıdvan Akın, a.g.e., s.333 Ordunun durumuyla ilgili tartışmalar için bkz. BMM GZC, İ: 59, İkinci ve Üçüncü Celseler (2 Ağustos 1921)



1921 Yılı



529



rilmesinin ilk defa gündeme geldiği 2 Ağustos’taki gizli Meclis oturumunda Sinop Mebusu Dr.Rıza Nur Bey, cepheden dönen diğer mebus arkadaşlarıyla durumu değerlendirirken ordunun sadece çekirdeğinin mevcut olduğunu dile getirmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey’in yetkinin Meclis Reisine verilmesini önerdiği 4 Ağustos’taki gizli Meclis oturumu da, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa’nın, savaşın kazanılması için 20.000 efradın cepheye sevkini talep etmesi üzerine gerçekleştirilmiştir. Salahâddin Bey, "Herhangi zat ise milletin bütün kuvvetini alsın ve bizi muzaffer etsin" diyerek sözleriyle savaşın yakıcılığını hissettirmiştir. Kanun, ürünü olduğu fevkalâde koşullar gibi fevkalâde bir yönetim usulünü gündeme getirmiştir. Dr.Rıza Nur Bey (Sinop), "fevkalade zamanlarda fevkalade işler ve gayret lazım" dediği 2 Ağustos’taki konuşmasında yetki devrinin bütün güçlerin vatan savunmasına kanalize edilmesi için gerekli olduğunu söylemiştir. Kanun’un kabul edildiği 5 Ağustos’taki gizli oturumda fevkalâde durumlarda fevkalâde salahiyetlerin verilmesi gerektiği ve bu olmadığı takdirde İsmet Paşa'nın hâlihazırda duruma mukayyet olduğu belirtilmiştir. Fevkalâde koşullardan geçildiği kabul edilmekle birlikte, hem fevkalâdeliğin derecesi hem de bu koşullarda oluşturulacak fevkalâde yönetimin usulü ciddi tartışmalara konu olmuştur. Usul tartışmaları yetkinin hangi organ veya makamda olacağı, bu organ veya makamın sorumluluğu, yetkinin niteliği, derecesi ve kapsamı üzerinde yoğunlaşmıştır. Sinop Mebusu Dr.Rıza Nur Bey ve İcra Vekilleri Heyeti adına söz alan İstanbul Mebusu Ahmet Ferit Bey, yetkinin İcra Vekilleri Heyeti’nde olması gerektiğini savunmuştur.120 Dr.Rıza Nur Bey, 2 Ağustos’taki konuşmasında İcra Vekilleri Heyeti’nin bütünüyle vatan savunmasına kanalize olacak şekilde çalışması gerektiğini dile getirmiş; Erkânı Harbiye Riyasetinin takviyesini önermiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ise, 4 Ağustos’taki gizli oturumda milletin bütün kuvvetini bir araya toplamak üzere bütün kuvvetin Başkumandan Vekili sıfatıyla Meclis Reisine verilmesini önermiştir. Bu öneri ile birlikte yetkinin Meclis Riyasetinde olması fikri belirginlik kazanmaya başlamış; tartışma, yetkiyi elinde bulunduracak makamın sorumluluğu, yetkinin niteliği, derecesi ve kapsamı noktasına kaymıştır. Bu bağlamda, bu yetkinin Meclis’in yetkilerini ne oranda sınırlandıracağı, Kanuni Esasi’ye göre başkumandanlık yetkisini elinde bulunduran makamın yetkisine tecavüz anlamı taşıyıp taşımayacağı, yetkinin ordunun idaresinin ötesine geçip geçmeyeceği de tartışma başlıkları haline gelmiştir. Ahmet Ferit Bey (İstanbul), 4 Ağustos’ta bu durumun ancak Müdafaai Milliye Encümeni’nin, aynı anlama gelecek şekilde Meclis’in murakabesinde kabul edilebilir olduğunu dile getirmiştir. Bu öneri ile yetki verilen makamın Meclis’e karşı sorumlu olması istenmişken, Dr.Rıza Nur Bey (Sinop), 4 Ağustos’ta bu öneri ile yetkinin paylaştırılmak istendiğini ve bunun başarısızlık halinde sorumluluktan kaçmak anlamına geldiğini iddia etmiştir. 120



İstanbul Mebusu Ahmet Ferit Bey’in savunusu 4 Ağustos 1922 tarihli gizli oturumda gerçekleşmiştir. Bkz. BMM GZC, İ: 61, Üçüncü Celse (4 Ağustos 1921)



530



Yönetim Zamandizini



Tartışmalara daha yakından bakıldığında, usul tartışmalarının Başkumandanlığın asaleten mi yoksa vekaleten mi yürütüleceği noktasında düğümlendiği görülür. Bu, Meclis’in, yetkilerini sınırlandırmak istememesinin bir göstergesi olduğu kadar saltanat makamının yetkileriyle kesişen bir durumun yaratılmakta olduğunun da habercisidir. Yazın, Meclis’in yetkilerinin sınırlandırılması noktasına ağırlık vermekle beraber, Başkumandanlık yetkisinin de saltanat makamının diğer yetkileri gibi Meclis’te toplanmış olması ve hatta bu durumun kimi mebuslarca geçici bir durum olarak değerlendirilmesi nedeniyle, tartışmanın düğüm noktasının saltanat makamının yetkilerinin başka bir makama, fiili durumda devlet başkanlığını üstlenen Meclis Reisine geçip geçmemesi olduğu anlaşılır. Kanuni Esasi’nin kaldırılmayan hükümlerinin hala yürürlükte olduğu kabul ediliyorsa, zaten başkumandanlık kayıt altına alınmıştır.121 Kanuni Esasi’nin 7.maddesi ile “harb ve sulh ilânı ve kuvvei berriye ve bahriyenin kumandası ve harekatı askeriye” saltanat makamının, yani Padişah’ın yetkileri arasında sayılmıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın 5 Ağustos’ta sarfettiği sözler de bu noktanın altını çizmiştir: "Heyeti Celilenizin Başkumandan tayin, edeceği, zata başkumandan vekili deriz. Bu daha ziyade bir taraftan Padişah çıkar. Ben böyle bir vekil tayin etmedim derse, esasen Meclisi Âlinin şahsiyeti maneviyesidir. Azami tesiri talep ettiğiniz için fiilen ve zahiren memnun ediyor, seni kumandan yaptım diye. Bunu böyle mütalaa ediniz. Bendenizi şahsen Başkumandanlık vekaletine tayin etmekten ve bilfiil kumandan tayin etmenizden maksat, reis sıfatiyle bu işlere en az çok temas etmekteyim. Binaenaleyh Başkumandan vekili dediğiniz zaman bunun tesiri azalır. Başkumandan vekili eskiden istimal edilmiş ve daima hoş görülmemiş olan bir unvan ile bu vazifeyi ifa edemem. Vekil sıfatiyle yapamam."122 Dolayısıyla, Mustafa Kemal Paşa’nın bu kanun ile eski Roma Cumhuriyetlerindeki gibi belirli süreliğine “kanuni diktatör” haline geldiği şeklindeki yorumlar,123 Meclis’in yasama yetkisinin sınırlandırılmasına çubuğu bükerken saltanat makamıyla eşit statüde bir devlet başkanlığının yaratılma sürecini göz ardı etmektedir. Bu noktanın göz ardı edildiği, savaş halinde olunan ve tanınma talep edilen devletlerin başkumandanlıklarının bizzat devlet başkanları tarafından üstlenildiğinin göz önünde bulundurulmamasından da anlaşılmaktadır.124 Oysa tartışmaların fay hattının bu noktadan geçtiği, zamandizinsel olarak bakıl121 122 123



124



Rıdvan Akın, a.g.e., s.368 Mustafa Kemal Paşa, bu konuşmasında vekaleten başkumandanlığı üstlenmiş Enver Paşa’ya gönderme yapmaktadır. Rıdvan Akın, a.g.e., s.469 “B.Daver Başkumandanlık Kanunu ile bahşedilen delegasyonun yasama delegasyonu olduğu kanısındadır. Daver, Başkumandan’ın alacağı olağanüstü tedbirleri BMM’ye arz mecburiyetinin olmamasını, teşrii tasarruf olarak yorumlamış, kanunun Mustafa Kemal Paşa’yı eski Roma cumhuriyetlerinde olduğu gibi muayyen bir müddetle kanuni diktatör haline getirdiğini ileri sürmüştür.” Bülent Daver, İcra Organının İstisnai Yetkileri Bakımından Fevkalade Hal Rejimleri: Türkiye’de Yabancı Memleketlerde, Sevinç Matbaası, Ankara, 1961, s.119-120’den aktaran Rıdvan Akın, a.g.e., s.369 Gelibolu Mebusu Celâl Nuri Bey’in Batı’da devlet başkanlarının bizzat başkumandanlığı üstlendiklerine dair sözleri bu duruma açıklık getirecektir. BMM GCZ, İ: 137, İkinci Celse (31 Aralık 1921)



1921 Yılı



531



dığında net bir şekilde görülebilmektedir. Başkumandanlık Kanunu’nun temdidi, İcra Vekilleri Heyeti’nin görev, yetki ve sorumlulukları ve Harb Encümeni Fevkalâdesinin tanzimine ilişkin düzenlemelerle sınırlandırılmak istenen Başkumandanlık yetkileri ve bu düzenlemeler esnasında yapılan müzakereler bu sürecin anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. 5 Ağustos’ta tartışmalara son noktayı, fevkalâde durumlarda fevkalâde salahiyetlerin verilmesi gerektiğini ve bu olmadığı takdirde İsmet Paşa'nın halihazırda duruma mukayyet olduğunu ifade edenbeyanlar koymuştur. Edirne Mebusu Şeref Bey’in fevkalâde yönetim usulüne izahat getirirken sarfettiği sözler, hem yönetim usulünün niteliğine hem de saltanatın varlığı karşısındaki konumuna açıklık getirir niteliktedir: "Tarih tekerrürden ibarettir. Konvansiyon tarihini tetkik edecek olursanız bizim Meclisimizden fazla bir şey değildir. Yani bilfiil bu davayı meydana getirmek için her türlü tedabir yapıyorsunuz. Çünki yapdığınız tedbirler öyle tabii zamanda yapılacak cinsten değildir, fevkalâde zaman için fevkalâde tedbir sevk ediyorsunuz. Şu halde acaba biz bir Napolyon mu yaratıyoruz? Düşündüm ki hayır. Paşanın bütün ruhunu, vicdanını bildiğim için söyledikleri veçhile iradei milliyenin hizmetkârı olmak, bu memleketin Padişahı olmaktan hayırlıdır"125 5 Ağustos’taki gizli oturumda kanun, 183 kişinin katılımıyla gerçekleştirilen oylamada 169 kabul oyuna karşı 13 muhalif oyla kabul edilmiştir. Aleni celsede, kanun teklifi Sinop Mebusu Dr.Rıza Nur Bey ve sekiz arkadaşının imzası ile gündeme gelmiş, oturum başkanı Dr.Adnan Bey'in tartışmasız görüşmesiz oylaması sonucu 184 kabul oyuyla kabul edilmiştir. Kabul edilen kanun, ordunun maddi ve mânevi kuvvetini âzami surette arttırmak, sevk ve idaresini sağlamlaştırmak için Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin buna ilişkin şahsiyeti maneviyesinde bulundurduğu Başkumandanlık vazife ve salâhiyetini Meclis namına fiilen istimal edilmek üzere kendi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya vermesine ilişkin bir düzenleme olarak Meclis’ten geçmiştir. Bu sıfat ve salâhiyet üç ay müddetle sınırlı olacak; Meclis lüzum gördüğü takdirde bu sürenin bitmesini beklemeden dahi bu sıfat ve salâhiyeti ref'edebilecektir. Başkumandanın İdare Yetki ve Usulü Başkumandanın yetkisi altındaki idari işlemler Başkumandanın emri ile gerçekleştirilmektedir. 7 Ağustos ve …’da yayımlanan Tekâlifi Milliye yükümlülükleri, Başkumandanın yetkisi dahilinde getirildiği için bu yükümlülüklere emir denmiş; yükümlülükler Tekâlifi Milliye Emirleri olarak geçmiştir. Yasama ve yürütme faaliyetleri kadar yargı faaliyetleri de Başkumandanın yetkisi dahilindedir. Bu nedenle, 8 Eylül’de Yozgad İstiklâl Mahkemesi Başkumandanlık emriyle kurulabilmiştir. Başkumandana verilen yetki Meclisin murakebesi altındadır. 8 Ağustos’taki Meclis görüşmelerinde, Müdafaai Milliye Encümeninin, Başkumandanlığın ic125



BMM ZC, C: 12, İ: 62; BMM GZC, İ: 62, Birinci ve İkinci Celseler (5 Ağustos 1921)



532



Yönetim Zamandizini



raatlarını bir heyeti teftişiye gibi Meclis Kararıyla murakebe ettiği ifade edilmiştir. Encümen, Başkumandanlığın icraatlarından Meclis'i haberdar etme görevini Hüsrev Bey'e vermiştir. Buna istinaden, 8 Ağustos’ta Hüsrev Bey, Başkumandanlığın icraatı hakkında gizli oturumda Meclis’e bilgi vermiştir. Başkumandanın ayrı bir teşkilâtı, yani ayrı bir Başkumandanlık Teşkilâtı yoktur. 13 Eylül’de Başkumandanlık Kalemi lağvedilmiş; 8 Ağustos’ta Başkumandanlık Kalemi’ne atanan Kâzım Paşa’nın görevi de bu vesileyle son bulmuştur. 18 Eylül’de Meclise sunulan telgrafla 13 Eylül 1921 tarihinde "Başkumandanlık muamelâtının daha basit bir şekilde cereyan" etmesi için Başkumandanlık Kaleminin ilga edildiği bildirilmiştir. Başkumandan, Müdafaai Milliye Vekâleti ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti ile bizzat temasta bulunarak çalışacaktır. Başkumandanca gerekli görüldüğü takdirde diğer vekâletlerden de Başkumandan nezdinde çalışmak üzere memurlar görevlendirilebilecektir. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, fevkalâde koşullarda idarenin en iyi şekilde gerçekleştirilmesi için Hükümet teşkilâtının kurulmasını önemsediğini dile getirmiştir. 8 Ağustos’ta konuyla ilgili söz alan Mustafa Kemal Paşa, ülke genelindeki örgütlülüğün arttırılması için verilen takrirlere dair değerlendirmede bulunmuştur. Hakiki Müdafaai Hukuk Cemiyetleri kurulması, yani cemiyetlerin yaygınlaştırıp güçlendirilmesi önerisine karşı Hükümet teşkilâtının kurulması gerektiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın bu sözleri, başkumandana verilen olağanüstü yetkilerin Meclis’ten ayrı değil, onun içinden çıkan ve ülke geneline yayılan güçlü bir Hükümet teşkilâtı kurulması yönünde sarf edilmek istendiğini gösterir. Başkumandanlık karargâhı, Başkumandanlığın idari merkezi niteliğindedir. Karargâh 13 Eylül’de Polatlı’ya taşınmıştır. Memleketin Yönetimi: Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi 1921 yılına girildiğinde, devletin toprak üzerindeki örgütlülüğünü 1908 Devrimi ile başlayan II. Meşrutiyet döneminin en önemli idari reformu olarak da adlandırılan 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu Muvakkati belirlemekteydi.126 Kanun, “İdarei Umumiyei Vilâyat” ve “İdarei Hususiyei Vilâyat” olmak üzere iki bölümden oluşmakta ve vilâyetin hem mülki-genel hem de mahalli idaresini düzenlemekteydi. Vilâyetlere dair bir düzenleme olmakla birlikte idari taksimatın ve idari birimlerin idare usulünün bütününü belirleyecek hükümleri içermesi nedeniyle devletin toprak üzerindeki örgütlülüğünün bütününü etkileyen bir yasa olarak yürürlükteydi. Bu düzenleme, Kanuni Esasi’yle birlikte devletin toprak üzerindeki örgütlülüğünün Anayasası niteliğindeydi. 126



Kanun’un Latin Alfabesine çevrilmiş haliyle tam metni için bkz. Cenk Reyhan, “Yerel Yönetim Metinleri (XX)-1913 Tarihli Vilâyat Genel İdaresi Geçici Kanunu”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 9, Sayı 1, Ocak 2000, s.129-154. Kanun’un nasıl bir idari reform olarak adlandırılabileceği tartışmaları için bkz. Atilla Nalbant, Üniter Devlet-Bölgeselleşmeden Küreşelleşmeye, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997, s.125-129.



1921 Yılı



533



İdari Bölümleme Esasında Değişim 1921 yılı, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilmesiyle, devletin toprak üzerindeki örgütlülüğünün değiştiği yıl olmuştur. 1913 tarihinde kabul edilen İdarei Vilâyat Kanunu’ndan beri korunan dört kademeli (vilayet-liva-kaza-nahiye) yönetsel bölümleme, Anayasa’nın 10.maddesinde belirtildiği şekliyle vilayet-kaza-nahiye’den oluşan üç kademeli idari taksimat haline getirilmiştir.127 Bu değişiklik, şekilsel gibi görünmekle birlikte önemli bir niteliksel dönüşümü ifade etmekte; devletin toprak üzerinde örgütlenmesini il esasına dayandırarak toprak üzerinde örgütlenmenin felsefesini değiştirmektedir. Değişikliğin niteliğini anlamak için milli mücadele döneminden başlayarak yapılan düzenlemelere daha ayrıntılı bakmak gerekir.128 1920 yılında Büyük Millet Meclisi açıldığında bugünkü ulusal sınırlar içinde 15 vilayet, 53 liva (17 müstakil liva ve 36 mülhak liva), 302 kaza ve 679 nahiye bulunmaktaydı.129 Milli mücadelenin başladığı dönemden itibaren mülhak (bağlı) livalar müstakil yapılarak ve yeni müstakil livalar kurularak, Osmanlı vilayet sisteminin benimsediği ölçekte küçülmeye gidilmiş, mülhak livaların azaltılmasıyla vilayetlere bağlı sistem ortadan kaldırılmaya çalışılmış130 ve liva ölçeği benimsenmeye başlanmıştır.131 Bu nedenle, 1921 Anayasası’nda yapılan değişiklik ne sadece dört kademeyi üç kademeye indirmek ne de livaların kaldırılması veya livaların vilayet adını alması olarak yorumlanabilir. Büyük Millet Meclisi’nin yaptığı düzenlemelerle ortaya çıkan bir politikanın anayasal statüye kavuşmasını sağlayan Teşkilâtı Esasiye Kanunu, Osmanlı eyalet / vilayet sistemini ortadan kaldırmış; vilayet adını korumakla birlikte liva ölçeğini esas alan bir örgütlenmeyi benimsemiştir.132 Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabul edilmesiyle mevcut 15 vilayet ve 1920 yılında yapılan düzenlemelerle sayısı 56’ya çıkan livaların statüsü eşitlenmiş; 7 Temmuz’da 133 sayılı Anavatana İltihak Eden Arazide İcra Edilecek 127 128 129



130



131



132



Nuray Ertürk-Keskin, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2009, s.274, 281. Toprak üzerindeki örgütlenmedeki niteliksel dönüşümler için bkz. Nuray Ertürk Keskin, a.g.e. Selahaddin Aslan Korkud, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 1909’dan 1918 Arasında İdare Teşkilat ve Amirleri Hakkında Bir İnceleme”, Türk İdare Dergisi, 36/293-294, 1965, s.3-19’dan aktaran A.g.e., s. 274. “Mülhak livalık, o birimin tüzel kişiliği ve yerel meclisi olmaması nedeniyle istenmeyen bir statüdür. Bu durumdan hoşnut olmayan yerel iktidar odakları / egemen güçler, bağlı oldukları vilayetten ayrılarak müstakil olmak, tüzel kişilik kazanmak istemişlerdir.” A.g.e., s. 276 A.g.e., s.274. Değişimin niteliğini daha iyi anlamak için vilayet, mülhak liva ve müstakil liva arasındaki farka bakmak gerekir. “Yönetsel bölüşümün ilk kademesi olan vilayet, hem merkezi yönetimin taşra uzantısı hem de tüzel kişiliğe sahip bir yerel yönetim birimidir. Mülhak livalar, genel idare, jandarma ve yerel yönetim bakımından bir vilayete bağlı olarak yönetilen, ayrı bir tüzel kişiliği ve yerel meclisi olmayan yönetim birimleridir. Bunların hususi (özel) bütçeleri bağlı oldukları vilayetin hesabına devredilmektedir. Müstakil liva ise, bağlı olduğu vilayet ile ilişkisi kesilerek doğrudan merkeze bağlanan, genel ve yerel idare bakımından vilayetle eşdeğer kılınan yönetim birimidir.” A.g.e., s.272 Nuray Ertürk Keskin, bu noktada çok önemli bir tespit yapmaktadır: “Yazında istisnasız bütün kaynakların 1864 Vilayet Nizamnamesi’ni başlangıç olarak gösterdikleri “il sistemi”, ölçek itibariyle gerçekte bu tarihten yarım asır sonra hayata geçirilmiştir.” A.g.e., s.282



534



Yönetim Zamandizini



Teşkilâtı Mülkiyeye dair Kanunla Ardahan, Kars ve Artvin müstakil livalarının kurulması ile 74 livalı bir yapıya geçilmiştir. Ölçekteki küçülme ve vilayet / il esasına geçiş, “Fransa modelinin kavramlarıyla province sisteminin terki ve departement sisteminin kurulması” olarak tanımlanabilecek bir “merkezileşme sürecini” başlatmıştır.133 10 Mart’ta Müstakil Mutasarrıfların Sureti Tayinleri hakkında Kararname çıkarılmıştır. Müstakil mutasarrıfların valiler gibi İcra Vekilleri Heyetince tayin edilmesine karar verilmiş; böylelikle, müstakil mutasarrıflara vali yetkisi verilmiş; valilerin İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununda gösterilen bütün yetkilerini mutasarrıfların kullanabilecekleri belirtilmiştir. Böylelikle, müstakil livaların vilayet statüsünde örgütlenmesine ilişkin bir düzenleme yapılmıştır. 1921 yılının bütün olarak iktidar mücadelesiyle belirlendiği düşünüldüğünde, bu düzenleme de iktidar mücadelesinin fay hatlarından birini oluşturmuş ve bu kırılgan fay hattında mücadelenin seyri doğrultusunda uygulama adımları atılabilmiştir. Dar ölçekli vilayet sisteminin anayasal bir ilke haline gelmesine rağmen; bir, bu ilkenin bütünüyle uygulamaya geçtiğini söylemek zordur; iki, bu ilke anayasanın mahalli idarelere tanıdığı geniş yetkilerle çatışan bir doğaya sahiptir. Teşkilâtı Esasiye Kanununun fiilen uygulanmasını sağlayan genelge Dahiliye Vekâletince ancak 1923 yılında yayımlanabilecek ve uygulamanın kesinleşmesi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 8 Mart 1924 tarihli 82 sayılı Kararı ile sağlanabilecektir.134 1921 yılı, tam da bu nedenle, yönetsel birimlerin adlarında dahi değişikliğe gidilmediği, çoklu adlandırmanın yaygın olduğu ve tekil düzenlemelere devam edildiği bir yıl olmuştur. Teşkilâtı Esasiye Kanununun Osmanlı vilayet/eyalet sistemini kaldıran ilkesi ile vilayet şûraları aracılığıyla vilayetlere geniş yerel yetkiler tanıyan hükmü, hem iktidarın kimde olacağının kesinleşmediğinin bir göstergesi olmuş hem de yıl boyu iktidar mücadelesinin bütün canlılığı ile sürmesinin zeminini oluşturmuştur. Yerel güçlerin bir kısmıyla ittifak kurmak ve bir kısmını da bastırmak isteyen Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile yerel yönetimlere geniş yetkiler tanırken bir yandan söz konusu yerel güçleri tanımış; bir yandan da onları denetimi altına almaya çalışmıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin yerel güçlerle ittifak arayışı, idari bağlılıkların değiştirilmesi örneklerinden yola çıkılarak anlaşılabilir. İdari Bağlılıkların Değiştirilmesi 28 Nisan’da Palu kazasının livaya tahviline dair kanun lâyihası reddedilmiştir. Ergani ve Genç sancaklarının lâğvıyla merkezi Palu kasabası olmak ve Palu, Ergani, Osmaniye, Nazimiye, Mazgirt ve Çapakçur kazalarından mürekkep bulunmak üzere bir Palu livası teşkili hakkında Heyeti Vekileden gelen kanun lâyihası Dahiliye Encümenince reddedilmiştir. Dahiliye Encümeni, red gerekçesinde, Dersim livası dahilindeki asayiş sorununun Palu livası oluşturularak 133 134



A.g.e., 283, 282 Bilimum elviyei mülhaka ve gayrimülhakanın vilayet unvan ve idaresine kalbedilmesine ilişkin tamim. TBMM ZC, Devre 2, Cilt 4, İ.64, 8.12.1923, s. 111-120.



1921 Yılı



535



çözülemeyeceğini ve Ergani ile Genç sancaklarının kaldırılması ile halkı Hükümete ısındırmak gereken bir zamanda ters adım atılacağını belirtmiştir. Dahiliye Encümeni mazbatasında burada bulunan 12 aşirete dikkat çekilmiştir. Ancak, zamanında müstakil liva yapılarak bağlılığı sağlanmaya çalışılan Genç livasının da içinde bulunduğu bölgede şiddetli bir Koçgiri Aşireti İsyanı yaşanmaktadır. Görüşmelerde söz alan Ergâni Mebusu Emin Bey de, üstü kapalı bu konuya değinircesine, konunun Ergani ve Genç sancaklarının lağvedilmesiyle ilgili olmadığını, nüfusu Türk olan kasabaların Palu altında toplanmasıyla Dersim’den ayrılmasının sağlanacağını ve bu nedenle kanunu desteklediğini söylemiştir. Dahiliye Encümeninin güvenlik önlemlerinin askeri düzenlemelerle güçlendirilmesi görüşü doğrultusunda, Palu kasabasının livaya tahvil edilmesine ilişkin kanun lâyihası oyçokluğu ile kabul edilmiştir. 20 Haziran’da 128 sayılı Hekimhan Kazası Namıyla Bir Kaza Teşkili hakkında Kanun kabul edilmiştir. Kanun gerekçesinde Sivas-Malatya yolunun Kangal ve Malatya kasabaları arasında yakın bir kaza merkezi olmaması nedeniyle, bölgenin kuvvetli hükümet merkezlerinden mahrum olduğu ve eşkiyalığın önlenemediği belirtilmiştir. Hekimhan nahiyesinin kazaya tahvili, Atnalı ve Kütük gibi aşiretlerin hâkimiyeti altında bulunan ve Osmanlı döneminden beri devlet otoritesinin kurulamadığı bölgede inzibatın sağlanması için istenmiştir.135 Kanun görüşmelerinde, inzibati gerekçelerle benzer değişiklikler yapılmasının, Teşkilâtı Esasiye Kanununun uygulanmasını engellediği ve Kanunun ruhuna aykırı olduğu bazı mebuslar tarafından savunulmuştur. 7 Temmuz’da 133 sayılı Anavatana İltihak Eden Arazide İcra Edilecek Teşkilâtı Mülkiyeye dair Kanun kabul edilmiştir. Anavatana iltihak eden mahallerde Artvin, Ardahan, Kars livalarının teşkil edilmesine ve Iğdır ile Kulb kazalarının Bayezid sancağına bağlanmasına karar verilmiştir. Artvin 3, Kars 3 ve Ardahan 4 kazaya ayrılmıştır. Bu teşkilâtın en önemli özelliği, bölgenin anavatana yeni katılması nedeniyle özel bir hassasiyet gösterilerek mahalli geleneklere dokunulmamasına karar verilmiş olmasıdır. Bu nedenle, nevahi ve kura taksimatına ilişkin düzenleme ilerde çıkarılacak bir kanuna bırakılmış olmasına rağmen, nahiyelerdeki mahalli idareler eski şekliyle korunmuş; elviyei selâsede Teşkilâtı Esasiye Kanununa tevfikan nevahi teşkilatı icra edilinceye kadar nevahi müdüranının eskisi gibi ahali tarafından intihap olunmasına karar verilmiştir. 8 Eylül’de Niğde sancağına bağlı Yahyalı nahiyesinin Kayseri’ye bağlı Develi kazasına ilhak etmesine dair kanun teklifi reddedilmiştir. 8 Eylül’de, ayrıca, Konya vilâyetinde, Ilgın kazasına bağlı Argıdhan nahiyesinin lağvedilerek Çekil namıyla bir nahiye teşkil edilmesine dair kanun lâyihası da reddedilmiştir.136 Kanun lâyihası, Ilgın kazasında başgösteren isyan esnasında nahiye müdürünün Çekil’de öldürülmesi nedeniyle, Çekil’in nahiye yapılarak Ilgın kazasının inzibati açıdan güçlendirilmesi gerekçesiyle hazırlanmıştır. Kanun lâyihasının gö135 136



Rıdvan Akın, a.g.e., s.255 BMM ZC, C: 12, İ: 72, Birinci Celse



536



Yönetim Zamandizini



rüşmelerinde, kazada düzenin sağlanması için Argıdhan ve Çekil’in ikisinin birden nahiye olarak yönetilmesi gerektiği söylenmiş; kanun lâyihası Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabulüyle nahiye teşkilâtının şeklen değiştiği ve yeni bir düzenleme için Nevahi Kanunu’nun kabulünün beklenmesi gerekçesiyle reddedilmiştir. 27 Ekim’de Adana ve Mersin’in idari statülerinde değişiklik yapılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alınmıştır. Bu Kararla, daha önce kaza haline getirilen Adana ve Mersin, Fransa ile imzalanan İtilâfname’den sonra önem kazanmaları nedeniyle sancak haline getirilmeleri gündeme gelmiştir. İdari bağlılıkların değiştirilmesinde görüldüğü gibi asayiş önemli bir gerekçe olmuştur. Asayiş olarak belirtilen gerekçenin altında, bir, ulus-devletleşme sorunu, yani Kürt illerinin kendilerini temsil ettiğine inanarak Büyük Millet Meclisi hâkimiyetini benimseme sorunu; iki, büyük toprak sahipleri ile esnaf ve eşraf olarak belirtilebilecek ticaret burjuvazisinin çıkarlarının korunması sorunu yatmaktadır.137 Büyük Millet Meclisi’nin hâkimiyetini Kürt illerine benimsetmekte zorluk çektiği ve bu sorunu ciddiye aldığı, Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa’nın imzasını taşıyan ve Elcezire Cephesi Kumandanlığına verilen 27 Haziran 1921 tarihli "Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin Elcezire Cephesi Kumandanlığına talimatı"ndan da anlaşılabilir.138 Mülki idarenin önemi talimatta özellikle altı çizilen başlıklardan biri olmuştur. İdari bağlılıklarda değişikliğe gidilirken idari birimlerin mali kaynakları göz önünde bulundurulmuştur. Hususi (özel) bütçe ile yürütülmesi gereken idari faaliyetler nedeniyle, idari birimlerin bir üst idari kademeye tahvil ettirilmesinde birimlerin mevcut kaynaklarıyla tahsisatı gerçekleştirebilmeleri esas alınmıştır. Ancak, kimi durumlarda düzenleme yapıldıktan sonra adem-i tahsisatın yapılamadığı görülmüştür. Ankara livasının, müstakil olduktan sonra kaybettiği eyalet gelirleri nedeniyle Darülmuallimin ve Darülmuallimat maaşlarını hususi bütçeden karşılayamaması ve 6 Ocak’ta maaşların Muvazenei Umumiye’den ödenmesinin teklif edilmesi gibi. Müstakil livalara vilayet statüsünde örgütlenmenin bir parçası olarak 1920 yılında alınan karara göre Maarif Müdürleri atanmıştı. 4 Nisan’da Bitlis, Genç ve Muş livaları özelinde verilen istizah takririnde görüldüğü üzere, bu uygulama da, yani mektep olmadığı halde maarif müdürü atanması da söz konusu livalara mali yük getirdiği için eleştirilmiştir. 1921 yılı içinde idari bağlılıkla ilgili alınan diğer kararlar, İcra Vekilleri Heyeti Kararı şeklinde alınmıştır ve şu şekildedir: 17 Ocak’ta 528 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Rumkale ilçesi Urfa sancağına bağlanmış; 24 Mart’ta ise ilçe tekrar Antep sancağına bağlanmıştır. 13 Şubat’ta 663 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Amasya sancağına bağlı Ilısu ile Yozgat sancağına bağlı Kadışehriilçe merkezi olmuştur. 137 138



Yerel sınıfsal çıkarların korunması sorunu için bkz. Nuray Ertürk Keskin, a.g.e., s.229, 302, 555. Talimatın tam metni için bkz. BMM GCZ, İ: 78, İkinci ve Üçüncü Celseler (22 Temmuz 1922)



1921 Yılı



537



23 Şubat’ta 693 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Çankırı’nın Çerkeş ve Koçhisar livalarına bağlı nahiye ve köyler tespit edilmiştir. 22 Mayıs’ta 874 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Çankırı'nın Karacaviran bucağının, Ilgaz ilçesine bağlanmasına dair Karar iptal edilmiştir. 7 Ekim’de 1113 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Ardahan livasına bağlı Çıldır kazası kurulmuştur.



İdare Usulünde Adem-i Merkeziyetçilik Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun mahalli idareler ile mülki ve mahalli idare arasındaki ilişkileri belirleyen 13-23. maddeleri 10 ve 17 Ocak’ta görüşülerek kabul edilmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun mahalli idarelerle ilgili maddelerini, 1900’lü yılların başından beri yaşanan merkeziyet-ademi merkeziyet tartışmaları belirlemiştir. Bir başka deyişle, iki güne sıkıştırılmış olmakla birlikte yaşanan tartışmaların çok geniş ve zengin bir arka planının olduğunu, derinlikten yoksun olmak bir yana her konuşmacının birbirleri tarafından kolaylıkla anlaşılabilen bir takım kodlar üzerinden keskin taraflaşmalar içeren tartışmalar yarattığını söylemek mümkündür. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda merkeziyet usulü sınırlı, hatta istisnai, yerinden yönetim asli ve geneldir.139Ancak, merkeziyetademi merkeziyet taraflaşması metne de yansımış; merkeziyetçi müdahaleler metinde kendine istisnai bir yer bulsa dahi, yerinden yönetimin asli ve genel varlığına önemli sınırlamalar getirmiştir. Merkeziyet-ademi merkeziyet tartışmalarının yoğunlaştığı 1908-1914 arasında idari ademi merkeziyeti savunan Prens Sabahattin, idari ademi merkeziyetin Kanuni Esasi’nin 108.maddesinde belirtilen tevsii mezuniyet (yetki genişliği) ve tefriki vezaif (görev ayrımı)’ten farklı bir şey olmadığını, bu iki ilkenin birbirinden ayrı değil birbirini bütünleyen iki ilke olduğunu, hatta tevsii mezuniyetin idari ademimerkeziyetin tarifi olduğunu dile getirmekteydi.140 Hatta bu nedenle, halk tarafından seçilen güçlü bir meclisi umumiyenin (vilayet umumi meclisi) varolduğu koşullarda valinin yetkilerinin arttırılmasının da önemli olduğunu ifade ediyordu. İttihat ve Terakki sözcüsü Hüseyin Cahit, tartışmanın karşı tarafında yer alarak, ademi merkeziyetin Kanuni Esasi’nin çizdiği idare usulü çerçevesinden daha başka bir salâhiyet olduğunu iddia ediyordu.141 Ancak, Hüseyin Cahit’in karşı çıkışı aslen ademi merkeziyetçiliğin siyasi ademi merkeziyetçilik olarak yorumlanmasından kaynaklanıyordu. Oysa, Hüseyin Cahit’in temsil ettiği İttihat ve Terakki Fırkası ile Prens Sabahattin’in temsil ettiği Teşebbüs-i Şahsî 139 140



141



Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Der Yayınları, İstanbul, 1995, s.220’den aktaran Rıdvan Akın, a.g.e., s.270 Prens Sabahattin, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne Sekizinci Mektup, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzahlar, Ayraç Yayınevi, Ankara, Eylül 1999, s.187-188’den aktaran Birgül Ayman Güler, “Yerel Yönetimleri Güçlendirmek mi? Ademi Merkeziyet mi?”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 9, Sayı 2, Nisan 2000, s.14-29, s.15 Yıldızhan Yayla, Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri: Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif, İstanbul Üniversitesi, SBF Yayını, İstanbul 1982, s.x ve Tanin, 6 Eylül 1324 (1908)’den aktaran Birgül Ayman Güler, a.g.e., s.16



538



Yönetim Zamandizini



ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti arasında idari ademi merkeziyet konusunda Kanuni Esasi’nin 108.maddesine atıfla bir uzlaşma vardı.142 İttihat ve Terakki Fırkası, ademi merkeziyetçiliğin idare usulünden öte farklı bir siyasal temsil ve karar alma süreci haline getirilmesine karşıydı. 1900’lü yılların ilk yirmi yılını belirleyen merkeziyet-ademi merkeziyet tartışmalarında baskın ademi merkeziyetçilik tarafı 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu Muvakkati’ni belirlemişti.143 1913 düzenlemesi, bir bütün olarak genel idarenin taşra örgütlenmesini değil vilâyet yönetimini düzenlemeyi tercih ederek, yetkileri arttırılan vilâyet kademesinin merkezi yönetim karşısında özerk hale getirilmesini ve bu vesileyle idari ademi merkeziyeti hükme bağlamaktaydı.144 Kanun, giriş bölümünde Kanuni Esasi’nin 108.maddesine atıfta bulunarak “vilâyetin usul-ı idaresinin tevsi-i mezuniyet (yetki genişliği) ve tefrik-i vezaif (görev ayrımı) kaidesi üzerine” dayandığını vurgulamaktaydı. 1921 yılında, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun mahalli idarelerle ilgili maddeleri kabul edildiğinde Kanuni Esasi’nin ilgili maddesi ve bu Kanun hala yürürlükteydi. 1913 tarihli bu Kanun’un memleket yönetimine esas teşkil edecek şekilde yürürlükte olması, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda tevsii mezuniyet ve tefriki vezaif ilkelerine dair doğrudan bir gönderme olmasa da yönetimde bu ilkelerin benimsendiğini göstermektedir. Kanuni Esasi’nin 108.maddesinde ve 1913 Kanunu Muvakkati’nde benimsenen tevsii mezuniyet ve tefriki vesaif ilkeleri de, ademi merkeziyetin somutlanma biçimleri olarak kabul edilmektedir.145 Ancak, madde tartışmaları, daha önce de belirtildiği üzere anayasal ilke olarak idari ademi merkeziyet usulü kabul edilmiş olsa da Meclis içerisindeki tartışmanın henüz bitmediğini belgelemektedir. 1920 yılında kabul edilen 12.madde ile 13.madde (ilk haliyle 14.madde) Vilâyet Şûrası’nı halkın seçmesini, icra âmiri olacak Reis’in de halk tarafından seçilen Vilâyet Şûrası âzası arasından seçilmesini ve daimi icra salâhiyetine sahip olacak İdare Heyeti’nin de Vilâyet Şûrası tarafından seçilmesini öngörmüştür. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda kabul edilen Vilâyet Şûrası düzenlemesi, ademi merkeziyeti güçlendirecek şekilde 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilâyat Kanu142 143



144



145



Cenk Reyhan, a.g.e., s.129 Birgül Ayman Güler, 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu Muvakkati’nin tarihselliğine ilişkin şunları söylemiştir: “1913 tarihli düzenleme, İttihat ve Terakki iktidarının idari ademi merkeziyetçiliği uygulamaya koyması ve böylece otuzbeş yıldan bu yana aralıksız süren mücadele karşısında ödün vererek geriye çekilmesi anlamını taşımaktadır.” Birgül Ayman Güler, a.g.e., s. 19. A.g.e., s.19; Vilayetlerde çalışacak görevlilere karar özerkliği verilmesi, il içerisindeki idari bağlılıkların değiştirilmesinde il genel meclisi kararının süreci başlatması, il özel yönetiminin görev ve yetkilerinin arttırılması öngörülmekteydi. Tevfik Çavdar, “1329 (1913) İdare-i Vilayât Kanunu ve Genel Meclis Üyelerinin Mesleklerine İlişkin Nitelikleri”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, Mart 1983, s.3-22. “1913 düzenlemesi, umumi meclislere ‘Vilayet Hususi İdaresi’ adıyla tüzel kişilik vermiştir: ‘Vilayet menkul ve gayrimenkul malları bulunan, işbu kanunda sayılıp sınırlandırılan yerel görevlerden sorumlu bir tüzel kişiliktir’ (md.75). Nuray Keskin Ertürk, a.g.e., s.228 Birgül Ayman Güler, a.g.e., s.20



1921 Yılı



539



nu’nda belirtilen vilâyet yönetiminin karar organlarını değiştirmiştir. İdarei Vilâyat Kanunu’nun 62.maddesinde tanımlanan Meclis-i İdare, vilâyetin genel idaresi içinde valinin ya da vali yardımcısının başkanlığında naip, defterdar, mektupçu, maarif müdürü, bayındırlık başmühendisi, ziraat müdürü, müftü ve diğer ruhani liderlerle seçilmiş üyelerden oluşacak bir organ olarak düzenlenmişti.146 Meclis-i İdare’den ayrı olarak vilâyet umumi meclisi kendi içinden seçeceği dört âzadan oluşacak bir karar organı olarak vilâyet encümeni oluşturulmuş; Meclis-i İdare’nin vilâyet umumi meclisi ile vilâyet encümenine verilen görevlere karışamayacağı belirtilmişti.147 Teşkilâtı Esasiye Kanunu, vali başkanlığındaki Meclis-i İdare’den hiç bahsetmeyerek ve İdare Heyeti’nin doğrudan Vilâyet Şûrası tarafından seçilmesini sağlayarak Meclis-i İdare ile Vilâyet Encümeni’ni birleştirmiş ve tek icrai organ haline getirmiştir. İdare Heyeti’nin başkanı da vali değil Vilâyet Şûrası içinden seçilecek Reis’tir. Böylelikle, Teşkilâtı Esasiye Kanunu vilâyetin hususi idaresini, vilâyetin umumi idaresi önüne geçecek şekilde düzenlemiş ve onu asli duruma getirmiştir. Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, 10 Ocak’ta görüşülen tadil takririyle Reis’in Büyük Millet Meclisi’nce munsap (nasb olunmuş, memur edilmiş) olmasını ve vali olarak adlandırılmasını önermiştir. Tunalı Hilmi Bey, bu vali’nin 14.maddede (ilk haliyle 15.madde) Büyük Millet Meclisi’nin vekili ve mümessili olmak üzere bulunacak “merkezin valisi”nden farklı bir “mahalli vali” olacağını söylemiştir.148 Nafıa Vekili Ömer Lütfi Bey de “vali, mahallinden Hükümeti merkeziyeyi temsil etmek üzere müntehap olsun ve burası [Meclis] tasdik etsin” diyerek iki vali tartışmasına vali’nin de doğrudan halk tarafından seçilmesi önerisi ile katkı koymuştur.149 Tunalı Hilmi Bey’in “mahalli valilik”in teşkili hakkındaki önerisi, takririnde belirttiği Vilâyet Şûrası’nın yetkilerinin vilâyetin hususi umuru yanında Devlet umuru’nu da kapsayacak şekilde genişletilmesi önerisi ile tutarlıdır. Ayrıca, Vilâyet Şûrası içinden seçilecek Reis’in vali karşısındaki görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmesi açısından da önemli bir boşluk doldurma işlevine sahiptir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, takririn bütününe, vilâyetin yetkilerini 1920 yılında kabul edilen 11.madde ile sınırladıklarını, vilâyete tam salâhiyet vermek yerine vilâyetin sadece mahalli umurda manevi şahsiyete ve muhtariyete haiz kılındığını hatırlatarak karşı çıkmış; Vali ile Belediye Reisi’nin ayrı olduğunu söylemiş ve vilâyet, Meclis’in yapacağı düzenlemeler dahilinde hareket edecek ve kendilerine terk ettiğimiz hizmetleri yerine getirecektir, demiştir.150 14.madde (ilk haliyle 15.madde) ile vali, Devletin umumi ve müşterek vezaifini rüyet etmekle görevlendirilmiş ve kendisine Devletin umumi vezaifi ile mahalli vezaifi arasında taaruz olması halinde müdahale yetkisi verilmiştir. Müdahale yetkisi, Devlet umuru söz konusu olduğunda idari vesayetin varolduğu anlamına gelir. 146 147 148 149 150



Tevfik Çavdar, a.g.e., s.5 Tevfik Çavdar, a.g.e., s.5, 9 BMM ZC, C: 7, İ: 132 BMM ZC, C: 7, İ: 132 BMM ZC, C: 7, İ: 132



540



Yönetim Zamandizini



Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 15.maddesinde (ilk haliyle 16.maddesi) düzenlenen kaza’ya, idari birim olarak manevi şahsiyet verilmemiştir: Kaza yalnız idari ve inzibati cüzü olup manevi şahsiyeti haiz değildir. Yönetimi de Büyük Millet Meclisi tarafından atanacak valinin emri altındaki bir kaymakam tarafından gerçekleştirilecektir. Ancak, 21.madde (ilk haliyle 22.madde) ile nahiyelere manevi şahsiyet verildiği ve her kasaba da bir nahiye olarak addedildiği için, kasaba olarak adlandırılan kaza merkezlerine manevi şahsiyet verilmiştir.151 Köy, kırsal alan ve nahiyeleri kapsayan kaza’ya Karesi Mebusu Vehbi Bey’in de açıklamalarının netleştirdiği üzere manevi şahsiyet verilmemiştir.152 Dolayısıyla, vilâyetlerle nahiyeler arasında mahalli bir birim tarif edilmemiş; ancak, kaza merkezine nahiye statüsü verilmiştir. Bu nedenle, kaza merkezinde kaymakamın genel idaresinin yanında bir nahiye örgütlenmesi öngörülmüş; ancak, Kastamonu Mebusu Dr.Suad Bey’in 10 Ocak’ta görüşülen kaza’nın “nahiyelerle vilayetler arasındaki muamelatı ve münasebatı tavsil” etmesine ilişkin takriri, kaymakamın mahalli görevlere müdahalesi doğru bulunmayarak kabul edilmemiş ve kaymakama idari vesayet yetkisi de tanınmamıştır.153 Kaza merkezlerine, yani kasabalara manevi şahsiyet verilirken 21.madde (ilk haliyle 22.madde) görüşmelerinde şehrin de kasaba gibi ayrı bir nahiye olup olmadığı ve ona ayrıca manevi şahsiyet verilip verilmeyeceği tartışma konusu olmuştur.154 Şehrin statüsünün ne olacağı netlik kazanmamış; Tunalı Hilmi Bey’in, İstanbul gibi İzmir’in de devairi belediyelere ayrılması halinde belediyelerin mi nahiye olacağı sorusu cevapsız kalmıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu, 1920 yılında kabul edilen 16.maddesi (ilk haliyle 17.madde) ile vilâyetin yanı sıra nahiyelere de manevi şahsiyet vermiştir. Nahiye’nin karar organları, doğrudan halk tarafından seçilecek Nahiye Şûrası ile Nahiye Şûrası tarafından seçilecek Nahiye İdare Heyeti ve Nahiyet Müdürü’nden oluşmaktadır. Nahiye Şûrası ve İdare Heyeti kazai, iktisadi ve mali salahiyeti haizdir. İdari İşleyiş: Ademi Merkeziyetçilik-Merkeziyetçilik Çatışması Teşkilâtı Esasiye Kanunu’yla, idare usulünde ademi merkeziyetçilik esası benimsenmiş olmakla beraber, idari işleyişte, yani fiili durumda bu anayasal ilkenin kabul edildiği haliyle uygulamaya geçirildiğini söyleyemeyiz. Buna karşın, akademik yazının 1921 yılı için yarattığı idare algısı ademi merkeziyetçilik ağırlıklıdır.155 Bu dönem için memleket idaresinin genel resmi çizilirken, diğer dönemlerden farklı olarak ademi merkeziyetçiliğe hakim bir ton olarak yer verilmiştir. Bu algının hakim hukuksal yaklaşımdan kaynaklandığını söylemek 151 152 154 155



BMM ZC, C: 7, İ: 132 BMM ZC, C: 7, İ: 132 BMM ZC, C: 7, İ: 132 Bülent Tanör, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 8.Baskı, İstanbul, 2007; Can Hamamcı, Merkezi Yönetim-Yerel Yönetim Ekseninde Belediyerimizin Yapısı ve Demokratikleşme Eğilimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, Eylül 1981, s.17



1921 Yılı



541



mümkündür. Kanuni Esasi’nin 108.maddesi, Teşkilâtı Esasiye Kanunu ve İdarei Vilâyat Kanunu’nun yürürlükte olduğu ve yeni düzenlemelerin de bu ilkesel çerçeve içinde gündeme geldiği düşünüldüğünde elbette bu tespit doğrudur. Kaldı ki, Milli Mücadelede hakim olan halkçılık anlayışı Büyük Millet Meclisi’ni olduğu kadar diğer şûra tipi örgütlenmeleri de ön plana çıkarmıştır. Ancak, döneme merkeziyetçilik eğiliminin daha güçlü olduğunu söyleyerek yaklaşan ve nazariyat ile fiiliyat arasındaki paradoksa dikkat çeken kaynaklar da vardır.156 Bu kaynaklar ise, memleket idaresini tarif ederken tezlerini yönetimin Milli Mücadele yılları da dahil olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’ndan devralınan güçlü bir bürokrasi geleneği tarafından belirlendiği önermesine dayandırmaktadırlar. Her iki bakış açısı da, iç savaşın belirlediği dönemin çatışmalı doğasını gözardı etmektedir. Dahası söz konusu yaklaşımların idare kavramsallaştırmaları, idare’yi toplumsal ilişkiler içinde devinen bir bütün olarak görmekten uzak olduğu için, idare’yi ya statik ya da kendi dışında alınan bir kararla bir anda değişen bir yapı olarak tanımlamakta ve dolayısıyla mücadele içinde değişen bir yapı ile karşı karşı olunduğu gerçeğini görememektedir. İdarenin değişim içinde olduğunu, yani idarenin tarihselliğini devinim halinde olmasının belirlediğini göremedikleri için de değişimin zıtların birliği içinde geliştiğini ve değişim ile ortaya çıkan yeni durumun da bu gelişim seyrini yansıttığını tespit edememektedirler. Oysa, 1921 yılının yönetsel gerçekliği, devletin toprak üzerinde örgütlenmesi de dahil olmak üzere, ancak, idare’yi belirleyen bu çatışmalı doğa göz önünde bulundurulduğunda anlaşılabilir. Çatışmanın fay hattı merkeziyet-ademi merkeziyet tartışmasından geçmektedir. Toplumsal ilişkiler bütünü içinde belirlenen her iki kutup da idare’yi dönüştürmek için mücadele vermekte; mücadelenin seyri idarenin görünümünü belirlemektedir. 1921 yılı idare gerçekliğini anlamak için yıl içinde alınan kesitlerden ziyade öncelikle yılın bütününe bakmak gerekmektedir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu kabul edildiğinde ademi merkeziyetçilik idareye rengini çalarken, onu uygulamaya geçirecek kanunlar ve idari işleyiş mücadelenin seyri içinde ademi merkeziyetçilik çizgisinden uzaklaşmıştır. 1921 yılı içinde Ocak ayına bakıldığında, yani tek bir kesit alındığında ademi merkeziyetçilik güçlü bir unsur olarak karşımıza çıkarken; yıl içinde İcra Vekilleri Heyeti’nin güçlenmesine paralel yaşanan mücadelenin ademi merkeziyetçi eğilimleri gerilettiğini görürüz. Ancak, sadece merkeziyetçi eğilimlerin güçlendiği kesitin ele alınması da Müfettişi Umumilik Kanunu’nun neden 3 Kasım’da Dahiliye Encümenine iade edildiğini açıklayamaz. Dolayısıyla, yılın bütünün ele alınması, idarenin farklı görünümlerini yansıtacağı için ciddi bir mücadelenin verilmekte olduğunu ve henüz idarenin kendine net bir hukuki ve işleyiş şekli bulamadığını gösterecektir. Bu nedenle, hukuki alanda benimsenen idare usulü ile fiili durumdaki idari işleyiş arasında hep bir açı olacak ve bu açının derecesini mücadelenin seyri belirleyecektir. Hukuki metinler ve zabıt cerideleri de çatışmaların yansıması olan çelişkileriyle incelenmeyi hak edecektir. 156



Rıdvan Akın, a.g.e., s.222-233



542



Yönetim Zamandizini



Teşkilâtı Esasiye Kanunu’yla Büyük Millet Meclisi, bir yandan, daha küçük birimleri Ankara’ya, doğrudan kendine bağlayarak toprak üzerindeki örgütlülüğünü daha sıkı ve yaygın hale getirecek il esasını kabul etmiş; diğer yandan, ademi merkeziyetçilik ilkesini güçlendirmiş; bir yandan da, ademi merkeziyetçi eğilimlerin yaratacağı savrulmayı önlemek için müfettişi umumilik kurumunu gündeme getirmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun çelişkili doğası, 1921 yılı içinde idari usul ile işleyiş arasındaki açının korunacağının habercisi gibidir. Nitekim il esası uygulamaya geçirilemeyecek; güçlü bir Dahiliye Vekâleti teşkilatlanması yapılamayacak; ancak, boşluğu Dahiliye Vekâleti’yle siyasi, idari ve mali bağları zayıf valiler ve yer yer mülki idareyi tamamen üstlenen kumandanlar dolduracaktır. Ademi merkeziyetçiliğin belkemiğini oluşturan İdarei Kura ve Nevahi Kanunu çıkarılamayacak; ancak, kaynakların idarei hususiyei vilâyatlar başta olmak üzere mahalli idarelere bırakılması Meclis’in en önemli gündem maddelerinden biri olacaktır. 1921 yılı içinde Nevahi Kanunu çıkarılamayacak; ancak, merkeziyetçiliğin idaredeki güçlü halkası olarak düşünülen ve kendine Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda da yer bulan umumi müfettişlik kurumu da tesis edilemeyecektir. Kaldı ki, teftiş mekanizmasının bütünü ve özel olarak da mülkiye müfettişliği tartışmalı hale gelecektir. Ademi merkeziyetçilik-merkeziyetçilik çatışmasını devam ettiren ve sınırını çizen nedenler şöyle sıralabilir: 1) Savaş ve seferberlik koşulları, 2) Daralan mali kaynaklar ve kaynakların merkezi ve mahalli idareler arasında bölüşümü sorunu, 3) Yerel iktidar arayışlarının belirlediği isyanlar. Savaş ve seferberlik koşulları, 1921 yılı boyunca, bir yandan genel bütçenin daralmasına yol açtığı için kaynakların merkezi ve mahalli idareler arasındaki bölüşümünü doğrudan etkilemiş; bir yandan da, mülki karar alma mekanizmalarının askeri karar alma mekanizmaları tarafından ikame edilmesine neden olmuştur. Trabzon ve çevresinde Pontus Rum Devleti’nin kurulması talebi ve Kürt illerinde yoğunlaşan huzursuzluklar, Koçgiri İsyanı başta olmak üzere, ister salt dini-etnik-aşiretsel ister ulusal bir içeriğe sahip olarak yorumlansın; Büyük Millet Meclisi’nde merkezileşen siyasal iktidarın tanınmaması ve onun icracı organı olan Dahiliye Vekâleti’nin çalışamaması anlamına gelmiştir.157 Merkezin tanınmamasını gündeme getiren isyanlar, ademi merkeziyetçiliğin sınırını çizen en önemli unsur olmuştur. Bu iki neden, genel idareyi bir bütün olarak etkileyen faktörlerdir. Merkezi ve mahalli idareler arasındaki bölüşüm sorunu ise, ademi merkeziyetçilik-merkeziyetçilik çatışmasının daha yalın bir şekilde görülebileceği bir neden olarak karşımızda durmaktadır. Merkezi ve mahalli idareler arasındaki bölüşüm sorunu, 1913 tarihli İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu Muvakkati’nde tanımlanan İdarei Hususiyei Vilâyat’ın görev ve yetkileriyle başlar. Kanun’un 78.maddesi İdarei Hususiyei 157



Kürt illerinin etnik yapısı, Büyük Millet Meclisi’ne itimatlarını bildirip bildirmedikleri ve Kürt illerindeki idaresizlik üzerine yapılan tartışmalar en açık haliyle Koçgiri Aşireti İsyanı üzerine Meclis’te gerçekleşen görüşmelerde karşımıza çıkmaktadır. Bunun için özellikle 3 Ekim 1921 tarihli BMM GCZ, İ:85, Birinci ve İkinci Celseler’e bakılabilir.



1921 Yılı



543



Vilâyatı, genel yolların dışında yol yapımı, su işleri, süresi kırk yılı aşmamak kaydıyla ulaştırma alanında işletme, bakım işleri ile fabrika imtiyazı verme, ziraat ile ilgili işler, vilâyete mahsus tasarruf ve kredi sandıklarının kurulup açılmasına izin verme, sanayi odaları ve sanayi mektepleri açma, ticaret odası ve ticaret borsası kurma, maarif ile ilgili işler, hayır ve sağlık kurumlarının örgütleyip işletme, vilâyete ait bütün emlâk ve gelir getiren kaynakları yönetme, bayındırlık tesislerini yönetme görev ve yetkilerine haiz kılmıştı.158 İl esasının kabulü idarei hususiyei vilâyatın, kendi kaynaklarıyla mahalli idareye verilen görevleri yerine getirememesine yol açmıştır. 6 Ocak’ta Ankara Darülmuallimin ve Darülmuallimat maaşatının Muvazenei Umumiyeden itasına dair kanun teklifinin reddedildiği Meclis görüşmelerinde Aydın Mebusu Tahsin Bey, "Kabul edilen şimdiki vilayat teşkilatı icabınca her bir livanın müstakil olmasına ve hiç bir livanın eski vilayet devairine muavenet imkanı olmamasına binaen artık vilayetlerin bir Darülmuallim idare etmelerine imkan kalmamıştır" demiştir. Yine de, teklifin reddiyle mekteplerin masraflarının idarei hususiye bütçesinden karşılanmaya devam edilmesi kararı alınmıştır. 5 Kasım’da Kastamonu Mebusu Sabri Bey, Ankara Vilâyatı Meclisi Umumisi tarafından kapatılan Darülmuallimin ve Darülmuallimat hakkında Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey’e yönelik bir sual takriri vermiştir. Sual takririnin görüşmeleri, merkezi ve mahalli yönetim arasında hem kaynakların tahsisi konusunda hem de tahsilatı konusunda önemli bir çatışmanın olduğunu göstermiştir. Vilâyat Meclisi Umumisi, mektepleri, Maliye tahsildarlarınca tahsil edilen idarei hususiye varidatının, mekteplerin masraflarını karşılayacak şekilde harcanmaması gerekçesiyle kapatmıştır. Merkezi idarenin kaynakların kullanımı konusunda mahalli idareleri rahat bırakmadığı iddiasını içeren bu gerekçe karşısında, Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, rest çekercesine, mekteplerin, ancak idarei hususiye varidatının idarei hususiye memurlarınca tahsil edilmesi koşuluyla açılabileceğini şart koşmuştur.159 Vilâyat hususi idaresine verilen görevlerin hususi idare bütçesiyle karşılanamaması, gelir kaynakları üzerindeki mücadeleyi kızıştırmıştır. Tedrisatı İptidaiye Vergisi’nin alınmayarak tedrisatın mahallerince kararlaştırılacak tedbirler ile idare ve idame edilmesi ile toplanan vergilerin iadesine ilişkin bir kanun teklifi verilmiş; teklif, 5 Aralık’ta reddedilmiştir. Vilâyat mahalindeki yolların ya158 159



Tevfik Çavdar, a.g.e., s.6-7 28.11.1336 tarih ve 62 sayılı Kanun ile idarei hususiyeye bırakılan varidatı hususiye varidatı umumiyeden ayrılmıştır. Ancak, gelirlerin idarei hususiye tahsildarları vasıtasıyla mı yoksa maliye tahsildarları tarafından mı yapılacağı 1921 yılı içinde tartışılmaya devam etmiştir. 22 Şubat’ta Tarik Bedeli Naklisi görüşülürken de benzer bir tartışma yaşanmıştır. Âşarın tahsili de önemli tartışma başlıklarından biridir. Âşar mültezimlerinin, âşarın tahsilatında çok önemli bir aşama olan, maliye memurlarınca tahkik ve idare meclislerince tasdik edilen taksit bedellerini yatıramamaları 1921 yılı içinde birkaç defa Meclis’e gelen bir sorun olmuştur. 29 Eylül’de taksit bedellerinin üç ay tecili hakkındaki kanun lâyihası, tecil edilen müddetlerin geçtiği gerekçesiyle reddedilmiş; böyle bir kararın Meclis’ten çıkmaması gerektiğine karar verilerek, karar idareye bırakılmıştır.



544



Yönetim Zamandizini



pım ve onarımı için toplanan ve vilâyat hususi bütçesindeki önemli kalemlerden biri olan tarik bedeli naklisi, savaşın yarattığı enflasyon koşullarında erimiş ve vilâyatı kendi kaynaklarıyla yol yapamaz hale getirmiştir. Oysa savaş koşullarında her türlü eşyanın hızlı nakli ve şehirler arasındaki irtibatın sağlanması çok önemlidir. Yeni bir tarik bedeli naklisi belirlenmesi, yani yeni bir vergi tarh edilmesi vilâyat umumi meclislerine böyle bir salâhiyet verilmediği için mümkün olmamıştır. 22 Şubat’ta çıkarılan 102 sayılı Tarik Bedeli Naklisi hakkında Kanun ile tarik bedelinin her mahalin amele rayici gözetilmek ve dört amele yevmiyesi esas olmak üzere vilâyat ve müstakil livalardan, mecalisi umumiyelerinin takdir ve tâyini neticesinde alınmasına karar verilmiştir. Bu Kanun ile savaşın devamı için de önemli olan ve genel idareyi doğrudan ilgilendiren bir vergi vilâyat umumi meclislerinin kararına bırakılmıştır. Bazı gelir kaynakları üzerindeki bölüşüm mücadelesi de bir mahalli idare birimi olan belediyeler üzerinden yaşanmıştır.160 Önemli bir gelir kaynağı olan emlak ve mebanii emiriyenin (devlet binaları) belediyelere devri de, 1921 yılı içinde merkezi ve mahalli idarelerin yönetimine bırakılacak gelir kaynakları açısından tartışma yaratan başlıklardan biri olmuştur. 5 Şubat’ta çıkarılan Sinob'da Tersane Namiyla Mevcut Mahallin Mahalli Belediyesine Terkine Dair Kanun ile Hazine arazisi olan bir tersane arazisi mahalli belediyesine terkedilmiştir. Ancak, Kanun’un görüşmelerinde Hazine arazilerinin mahalli idareye devri, belediyenin daha sonrasında bu araziyi yabancılara (Hristiyanlara) satabileceği ve bahriye şubesinin görüşü dışında tersanenin kullanılamayacağı gerekçeleriyle eleştirilmiş; bir arazi üzerindeki kararın Vilâyet Şûrasına bırakılamayacağı söylenmiştir. Bunun üzerine, tersane arazisi "bilâhara ifraz edilmemek ve satılmamak şartıyla mahalli belediyesine" devredilmiştir. 16 Mayıs’ta da 124 sayılı Kanunla Tokat'ta emlâki emiriyeden metruk kalhanenin (cevher eritme tesisi) bedeli mukadder mukabilinde mahalli belediyesine terkedilmesine karar verilmiştir. Kanun mucibince kalhane bedeli mahalli idare meclisince belirlenecektir. Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanun teklifi adıyla Meclis'e gelen ve 7 Mayıs’ta Gümrük Tarifesinin (B) ve (D) Cetvelleri hakkında Kanun adıyla kabul edilen 122 sayılı Kanun, ihtikârla (vurgunculuk) ilgili çok önemli bir kanun olup ithali men edilen eşyanın kaç liraya satılacağına dair rayicin belirlenmesini ticaret odaları ve bulunmayan yerlerde belediye heyetlerine bırakmıştır. Savaşla doğrudan ilgili bir diğer vergi de Muafiyeti Askeriye Vergisi’dir. 21 Temmuz’da çıkarılan 139 sayılı Kanunla, her şahsın Kanunda belirtilen dereceler dahilinde ne kadar Muafiyeti Askeriye Vergisi ödeyeceğinin belirlenmesi mahalli mecalisi 160



Milli Mücadele yıllarında memleket genelinde örgütlenen belediye teşkilâtı 1876 tarihinde kabul edilen Kanuni Esasi’nin 112.maddesi ile 1877 yılında İstanbul Şehremaneti’nin yönetimi için çıkarılan Dersaadet Belediye Kanunu ile taşra belediyelerinin yönetimi için kabul edilen Vilâyat Belediye Kanunu’na dayanmaktadır. Vilâyat Belediye Kanununa göre her şehir ve kasabada bir belediye meclisi kurulması öngörülmüş ve belediyelere tüzel kişilik tanınmıştır. Bkz. İlber Ortaylı, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil Yayınları, İstanbul, 1985. Milli Mücadele döneminde Anadolu’da örgütlü olan belediyeler bu Kanuna dayanılarak kurulmuştur.



1921 Yılı



545



idaresi, ticaret, ticaret ve ziraat odalarına; olmayan yerlerde ise, belediye meclislerine bırakılmıştır. Kanunda derecelerin âşar, ağnam, emlâk, arazi, temettü, ticaret kaydı, emsali ahval ile mali durumuna göre belirlendiği düşünüldüğünde, vergi mükelleflerinin hangi dereceye gireceğinin mahalli idare meclisleri ile belediye meclislerine bırakılması bölüşüm ilişkileri hakkındaki çok önemli bir kararın mahalli idareye bırakılması anlamına gelmiştir. Mülki İdare: Valiler ve Kumandanlar Dönemi Büyük Millet Meclisi, daha küçük birimleri Ankara’ya, doğrudan kendine bağlarken, toprak üzerindeki örgütlülüğünü daha sıkı ve yaygın hale getirmeye çalışmıştır. Ancak, 1921 yılı boyunca bu sürecin tamamlanamamış olması, merkezi idarenin örgütlenmesindeki eksiklikler ve savaş koşulları nedeniyle bu dönem “kumandanlar ve valiler dönemi” olarak adlandırılabilir. 1921 yılında mülki idarede merkezileşme boşluğu, Dahiliye Vekâletinin örgün bir örgütlülüğe kavuşamaması nedeniyle Dahiliye Vekâleti’yle siyasi, idari ve mali bağları zayıf valiler ile yer yer mülki idareyi tamamen üstlenen kumandanlar tarafından doldurulmuştur. Umumi Müfettişlik, genel valilik kurumu, boşluğu dolduracak bir diğer araç olarak Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda kendine yer bulmuş; ama 1921 yılında hayata geçirilememiştir. Valilerin atama esas ve usulleri ile görev ve yetkileri İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu’nda düzenlenmekteydi. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabul edilmesi, bu düzenlemeden farklı esas ve usullerin kapısını aralamıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 14.maddesi (ilk haliyle 15.maddesi), Kastamonu Mebusu Suad Bey’in madde görüşmelerinde izah ettiği şekliyle icra vazifesi Meclis’te toplandığı için valileri, Osmanlı İmparatorluğu yönetimi altında olduğu gibi Hükümetin ve ayrı ayrı Nâzırların değil doğrudan doğruya Büyük Millet Meclisi’nin vekili ve mümessili addetmiştir.161 Meclis’in vekili ve mümessili olduğu için de, valiler Büyük Millet Meclisi tarafından tayin olunacaklardır. Valilerin atama ve azillerini düzenleyen İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu’nun 8. ve 11.maddeleri, valilerin atama işlemlerinde Dahiliye Nezâretinin inhası, Meclis-i Vükelâ Kararı ve iradei seniyye ile Padişah onayını; azil işlemlerinde Dahiliye Nezâretinin teklifi, Meclis-i Vükelâ Kararı ve iradei seniyye ile Padişah onayını öngörmekteydi. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 14.maddesinin vali atamalarını, Padişah onayına yer bırakmayacak şekilde düzenlemesi, memleket yönetiminin en önemli idarecisi olarak addedilebilecek mülki amirlerin egemenlik kaynağını değiştirmiş; memleket yönetiminin bütününde millet egemenliğini hakim kılmıştır. Dolayısıyla, valilerin temsil mekanizmaları sadece Hükümet’in elinden Büyük Millet Meclisi’nin eline geçmemiş; aynı zamanda, Hükümet’in başında bulunan Padişah’tan da alınmıştır. Ancak, bu noktada, 1921 yılı içinde bir boşluk doğmuş ve yıl boyu da bu boşluk korunmuştur. Çünkü 1921 yılı boyunca Padi161



BMM ZC, C: 7, İ: 132. İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu’nun 20.maddesinde Vali, “Vilâyetde kuvve-i icraiyyenin en büyük memurı ve her nezaretin vekili ve mümessili olub, vilâyetin idarei umumiyyesinden mesul” addedilmiştir.



546



Yönetim Zamandizini



şah’ın yerini alacak resmi bir Devlet Başkanlığı makamı yoktur. Meclis Hükümeti sisteminden kaynaklanan bu durum, fiilen devlet başkanı olan Meclis Reisi’nin durumunu da daha çelişkili hale getirmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda düzenlenmekle birlikte, 1921 yılı içerisinde yapılan mülki idare atamalarının hiçbiri Büyük Millet Meclisi tarafından gerçekleştirilmemiş; atamalar İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile yapılmıştır. Her ne kadar Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 8.maddesinde Büyük Millet Meclisi’nin vekilleri aracılığıyla icra salâhiyetini kullanacağı belirtilmiş olsa da, 2.maddesi uyarınca icra kudreti ve teşri salâhiyeti Büyük Millet Meclisi’nde toplandığı için Meclis, söz konusu atamaları doğrudan Heyeti Umumiye Kararı ile gerçekleştirebilir veya İcra Vekilleri Heyeti’nin bir tezkere ile sunduğu Kararı onaylayan bir Heyeti Umumiye Kararı alabilirdi. Tayin, azil, göreve iade işlemlerinin İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile gerçekleştirilmiş olması, atama yetkisinin Teşkilâtı Esasiye Kanunu’da belirtildiğinin aksine İcra Vekilleri Heyeti’ne devredildiğini gösterir. Bu durum bir yandan İcra Vekilleri Heyeti’nin mülki idare üzerindeki görev, yetki ve sorumluluklarının devamını sağlamışken, bir yandan da İcra Vekilleri Heyeti’ni Büyük Millet Meclisi’nden ayrı bir organ haline getirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti’nin ayrı bir organ haline gelmeye başlaması, devlet başkanlığı tartışmaları gündeminde İcra Vekilleri Heyeti Reisi’ni doğrudan bir onay merci ve devlet başkanı haline getirmemiştir. İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu ile Valilere genel idare kapsamında vilayet yönetiminde geniş yetkiler verilmekteydi.162 Valinin genel idare ile ilgili görev ve yetkileri Kanun’un 20-36.maddelerinde düzenlenmişti. Bunun yanında, Kanun valiyi mahalli idareden de sorumlu addetmiş; 87.maddesi ile valiyi, vilâyete ayrılan mahalli hizmetleri Vilâyat Umumi Meclisi kararıyla ifaya memur kılmıştı. Dolayısıyla, bir kez daha belirtmekte fayda vardır ki, valinin görev ve yetkilerinin arttırılması her dönem mülki idareyi güçlendiren bir durum olarak yorumlanamaz. Bu durum, vilâyetin özel idaresini de güçlendirecek bir etkiye sahiptir. Bu nedenle, vilâyeti özerkleştiren İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu’nun valiye verdiği geniş görev ve yetkiler, valiyi mülki idarenin başında bulunan Dahiliye Vekâleti’nden özerkleştirdikçe, ancak merkeziyetçi anlayışla örgütlendiği takdirde güçlü kılacağı mülki idareyi değil valinin kendisini güçlendirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 1921 yılı boyunca, yer yer merkezi idareyi tesis etmek için valilerin bu gücünden yararlanırken, yer yer de, merkezi idareyi güçlendirmek için bu gücü tırpanlamaya çalışmıştır.163 162 163



Tevfik Çavdar, a.g.e., s.5. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin valilerin bu göreli özerk durumundan nasıl yararlandıklarını anlamak için Musa Çadırcı’nın Tanzimat’ın merkeziyetçi uygulamalarından ne gerekçeyle vazgeçildiğine ilişkin tespitlerine göz atmak gerekir: “Valilere Tanzimat öncesinde tanınmış olan geniş yetkilerin kısıtlanarak, onların alınan kararları yürüten birer görevli durumuna düşürülmeleri, devlet hizmetinin gerektirdiği hızlı karar verme olanağını ortadan kaldırmıştı.” Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, s. 218-224’den aktaran Nuray Ertük Keskin, a.g.e., s. 177



1921 Yılı



547



Merkezi idarenin sağlanmasında yaşanan güçlüklerin anlaşılması açısından İcra Vekilleri Heyeti’nin aldığı vali atama, azil ve göreve iade kararları birer turnusol kağıdı niteliğindedir. 25 Nisan’da Sivas valisi, defterdarı, sıhhiye müdürü ve mektupçusunun görevlerinden alınmalarıyla, Hükümetin nüfuzunun arttırılabilmesi için Sivas Valiliğine eski Dahiliye Nâzırı Ebubekir Hazım Bey tayin edilmiştir. Bu kararlar, genelde askeri idare ve “asayiş” sorunlarıyla da kesişmiştir. Atama kararları dışında merkezi idare ile mülki amirler arasındaki çatışmayı yansıtan başka örnekler de mevcuttur. 18 Ocak’ta Kanunların yayım hakkı valilere ve müstakil kaymakamlara verildiği halde bazı Vekâletlerin kendilerine bağlı dairelere tebligat yaptıkları ve bunun da anlaşmazlıklara yol açtığı bildirilmiştir. 24 Ocak’ta Karesi Mebusu Vehbi Bey, şifre muhaberatının eskisi gibi en büyük mülki amirler ile kumandanlara mahsus olması gerektiğine dair bir takrir vermiştir. İlgili takririn görüşmeleri sırasında Maliye Vekili Ferid Bey ise, vilâyetlerde mali yönetimden sorumlu muhasebecilerle doğrudan iletişim halinde olmaya ihtiyaç duyduğunu belirterek vekâletlerin kendi yönetsel alanlarıyla ilgili konularda vilâyetin genel idaresinden sorumlu valinin emri altında görev yapan kişilerle doğrudan iletişim kurabileceklerini savunmuştur.164Muhasebei Hususiye Müdürlerini, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu'nun tadil edilen 102.maddesine kaim 28 Teşrinisâni 1336 tarihli Kanun mucibince valiler tayin etmektedir. 29 Ağustos’ta verilen bir kanun lâyihası ile müdürlerin memuriyetlerinin Dahiliye Vekâletince tasdik edilmesi önerilmiştir. Lâyiha görüşmelerinde, düzenlemeden önce, muhasebei hususiye müdürlerinin valiler tarafından intihap edilip, Maliye Nezâretince tayin edildiklerini hatırlatan Karesi Mebusu Hasan Basri Bey, valilerin elinden bu salâhiyetin alınmasının “en koyu bir merkeziyet” olacağını söylemiş ve lâyihaya şiddetle karşı çıkmıştır. Lâyiha, valilerin tayin yetkisini kısıtlayacağı gerekçesiyle reddedilmiştir. Söz konusu örnekler, mülki amirler ile vekiller arasında görev ve yetki paylaşımı konusunda bir mücadelenin olduğunu göstermektedir. Mülki idarede yönetsel boşluk zaman zaman kumandanlar tarafından da doldurulmuştur. Ancak, bu durum, askeri yönetimin yasal ve sistematik olarak mülki yönetimi üstlendiği anlamına gelmemektedir. Zira 1921 yılı için askeri yönetim alanında da henüz tamamlanmış bir kurumsallaşmadan değil kumandanlar yönetiminden bahsedilebilir. Yine de, zaman zaman cephe kumandanları valilere doğrudan emir verebilmiş; mülki idareler doğrudan kumandanlar tarafından üstlenilebilmiştir. 3 Ocak’ta Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum Valisi Hamit Bey’e Mustafa Suphi ve arkadaşlarına karşı tedbirler alınmasını emretmiştir. Ancak, bir süre sonra, Hamit Bey, Kâzım Karabekir Paşa’yla yaşadığı anlaşmazlıklar nedeniyle 3 Ağustos’ta görevinden alınmış ve 20 Ağustos’ta Dahiliye Vekâleti Müsteşarlığı’na atanmıştır.165 Kâzım Karabekir 164 165



BMM ZC, C: 7, İ: 137, İkinci Celse (24 Ocak 1921) Erzurum Valisi Hamit Bey ile ayrıntılı bir inceleme için bkz. İsmail Akbal, “Milli Mücadele Yıllarında Muhalif ve Bolşevizm Karşıtı Bir Vali: Kapancızâde Hamit Bey”, Ankara Üniversi-



548



Yönetim Zamandizini



Paşa, 15 Kasım’da Şark’ta Hükümet organlarının zayıf olması nedeniyle askeri işlerden başka işlere de müdahale etmek zorunda kaldığını bildirecektir. Nuri Bey (Conker), 16 Eylül 1920-19 Şubat 1921 tarihleri arasında Adana Vali Vekilliği ile 41.Tümen Kumandanlığı görevlerini aynı anda yürütmüştür.166 Örfi idare (sıkıyönetim) uygulamaları da birer askeri yönetim örneği sayılmalıdır. 12 Ocak’ta 61.Tümen Ethem kuvvetleriyle çarpışılırken Kütahya’da, 5 Mart’ta İcra Vekilleri Heyeti Ordu, Canik, Tokat, Amasya ve Çorum sancaklarında, 10 Mart’ta İcra Vekilleri Heyeti Koçgiri isyanı nedeniyle Elâzığ vilayeti, Erzincan sancağı ve Sivas vilayetinin Divriği ve Zara livalarında, 22 Mart’ta İcra Vekilleri Heyeti Sivas vilayetinin bütününde örfi idare ilan etmiştir. Ordu, Canik, Tokat, Amasya, Çorum ve Sivas vilayetlerinde örfi idare 27 Kasım’da kaldırılmıştır. Mülki ve askeri yönetim, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ne karşı gerçekleşen isyanlara müdahale anlarında karşı karşıya gelmiştir. Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’nın 30 Ocak ve 13 Mart’ta görevli olduğu bölgedeki vilâyet ve müstakil liva idarecilerine emir ve talimat verecek şekilde yetkilerinin arttırılarak Koçgiri isyanını bastırmakla görevlendirilmesi üzerine yaşanan olaylar sonunda Sivas Valisi Ebubekir Hazım Bey, 6 Haziran’da Dahiliye Vekâletine askeri harekâta dair gizli bir yazı göndermiştir. Hazım Bey, isyanın bastırılması sırasında halka “feci” davranıldığını belirtmiş ve bölgeye bir tahkikat heyeti gönderilmesini istemiştir. Hazım Bey, 5 Temmuz’da Nureddin Paşa’nın Koçgiri Aşireti isyanını bastırmaya mahsus bir emniyet teşkilâtı kurmak için yayımladığı emri de Dahiliye Vekâleti’ne gönderecek, emrin kanuna aykırı olduğunu belirtecek ve Vekâletin görüşünü soracaktır. 29 Temmuz’da, Dahiliye Vekâleti’nin görüşüne istinaden Nureddin Paşa’ya emrini uygulamayacağını iletecektir. Bu arada, Hazım Bey daha Nureddin Paşa’ya emrini uygulamayacağına dair cevap vermeden 23 Temmuz’da Mustafa Kemal Paşa’ya çektiği bir telgraf ile Kastamonu veya Konya’ya nakledilmesini istemiştir. Hazım Bey, 3 Ağustos’ta Trabzon Valiliğine nakledilecek; Sivas Valiliğine de Ali Haydar Bey atanacaktır. Mülki idarenin zayıflığı ve ordu kumandanlarının mülki idarenin sorumlu olduğu alanlarda görev alması, 11 Ağustos 1921 tarihli gizli oturumda mülki idare ile askeri idareyi karşı karşıya getirmiştir. Ancak, mülki idare ve askeri idare karşıtlığında, karşı karşıya gelen Dahiliye Vekâleti ile askeri idarenin başı olan Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti veya Müdafaai Milliye Vekâleti değildir. Memleket yönetimine hâkim olacak şekilde bir mülki idare teşkilâtlanması sağlanamamasından sorumlu tutulan Başkumandan, İcra Vekilleri Heyeti ve Dahiliye Vekâleti ile mülki idarenin Büyük Millet Meclisi hakimiyetini yansıtacak şekilde memleketin bütününde egemen kılınmasını isteyen mebuslar Mec-



166



tesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 29, Sayı 48, s.1-28, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17085.pdf 1871 Vilayet Nizamnamesi ile askeri ve mülki hiyerarşiler vilayet temelinde birbirinden ayrılmış, ancak olağanüstü durumlarda askeri yetkilerin valinin otoritesi kapsamına alınabileceği hükme bağlanmıştır. Nuray Keskin Ertürk, a.g.e., s. 206. Buna karşın, 1921 yılı içinde mülki ve askeri idareler iç içe geçtikçe, hiyerarşilerin de iç içe geçtiği gözlemlenmektedir.



1921 Yılı



549



lis’te karşı karşıya gelmiştir. Karahisarı Şarki Mebusu İsmail Şükrü Bey ve Erzurum Mebusu Durak Bey başta olmak üzere bazı mebuslar, verdikleri 107 imzalı takrirle birlikte, Merkez Ordusu Kumandanı Nurreddin Paşa, Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa ve Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'nın keyfi uygulamaları ve jandarma teşkilâtını eleştirerek, bunların birer prenslik haline geldiğini ve valilerin şikayetleri olmasına rağmen Dahiliye Vekâleti'nin zayıf teşkilâtıyla duruma el koyamadığını dile getirmişlerdir. Bu takrirle birlikte, cephe gerisinin yönetiminin cephenin ihtiyaç duyduğu zorunlu askeri idareden ayrılmasına ve Büyük Millet Meclisi’nin murakabesine alınmasına yönelik 1922 yılına kadar sürecek bir tartışma başlamıştır. 7 Kasım’da Lâzistan Mebusu Osman Bey, Erzurum Mebusu Durak Bey, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ve Karesi Mebusu Vehbi Bey, bu tarzın münferit olmadığını, ordu kumandanlarının mülki idareye müdahalerinin söz konusu olduğunu ve mülki idare ile askeri idarenin kesin suretle ayrılması gerektiğini söylemişlerdir. Bunun üzerine, Başkumandan sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa, "Dahiliye Vekâleti memleket dâhilinde, memleketin her noktasında bütün mânasiyle asayiş ve inzibatın teessüsünün temini mesuliyetini kabul ettikçe ve buna muktedir olduğunu ifade ettikçe, ordular ve ordu kumandanları Dahiliye Vekâletinin yapmaya mecbur olduğu hiçbir işe müdahale etmiyecektir" şeklinde beyanatta bulunmuştur.167 Yasalaşamayan İki Tasarı: Mahalli ve Mülki İdarenin Sınırı 1921 yılı içinde çıkarılamayan iki kanun, mahalli ve mülki idarelerin, bir başka deyişle ademi merkeziyetçilik ve merkeziyetçiliğin sınırını belirlemiştir. Bu tasarılardan biri Büyük Millet Meclisi’nin birinci döneminin bitmesi ile kadük hale gelecek İdarei Kura ve Nevahi Kanunu; diğeri de, Müfettişi Umumilik Kanunu’dur. İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası’nın iki önemli özelliği vardır. Lâyihanın özelliği, idari taksimatın ölçeğini ve yönetim şeklini belirleyecek olmasıdır. İstanbul’daki ilk belediyecilik deneyinden sonra 1864 yılında bütün ülkeyi içine alacak Vilayet Nizamnamesi çıkarılmıştır.168 Mülki idarenin kuruluşuna da zemin teşkil eden bu düzenleme, il yönetiminin merkez ve yerel yönetimler arasında nasıl bir görev bölüşümü ile sağlanacağını konu almaktadır. Nizamname’nin 4. maddesinde “her kaza köylere bölünecek ve her köyde ise belediye dairesi kurulacaktır” denilerek hem idari taksimat yapılmakta hem de belediyelerin görev çevresi belirlenmektedir. Bu düzenleme ile mülki idareyle birlikte bütün ülkeye yayılan belediye teşkilatı, Cumhuriyet döneminden farklı olarak Fransa örneğine uygun şekilde daha dar ancak daha yaygın bir coğrafya üzerin167 168



BMM ZC, C: 14, İ: 106, İkinci Celse (7 Kasım 1921) Nuray Ertük Keskin, “Cumhuriyet Döneminde Toprağa Dayalı Örgütlenme: İl Yönetimi Sisteminin Kuruluşu”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, Cilt 2, Sayı: 5, 2008, s.119-194.



550



Yönetim Zamandizini



de örgütlendirilmiştir.169 Belediyenin Fransa’daki komün idaresine benzer şekilde köy coğrafi birimi üzerinde yükselen bir idari yapılanma olması öngörülmüştür. 1867 yılında ise yeni bir Talimatname ile bütün ülke düzeyinde kurulması öngörülen belediyelerin ifa edeceği mahalli hizmetler sayılacaktır.170 İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası, Vilayet Nizamnamesi ile yapılmaya başlanan düzenlemeleri takip etmiş; o düzenlemelerin idari ölçek ve yönetim şekli kabullerini 1921 yılına taşımıştır. Nahiye idari birimi, esas alınacak idari ölçeği belirlemiştir.171 Bütün idareye esas oluşturacak bu idari birimin bir yerel yönetim birimi olması öngörülmüştür. Dolayısıyla, bu lâyiha öncelikle il esasına göre örgütlenmeyi esas alan düzenlemelerle doğuşu itibariyle çatışma halinde olmuş ve merkezi yönetim ile yerel yönetimler arasındaki görev bölüşümün il üzerinden mi yoksa köy/nahiye üzerinden mi yapılacağını tartışma konusu haline getirmiştir. Esasa ilişkin bu ayrışma, bütün idari kademelenmeyi belirleyecek nitelikte olduğu için çok önemlidir. Denebilir ki, merkeziyetçilik-ademi merkeziyetçilik çatışmasının merkezinde duran bu lâyiha, aynı zamanda ademi merkeziyetçiliğin nasıl olması gerektiğine ilişkin ayrı bir görüşü savunmuş ve il ölçeğini esas alanlara karşı da bir kutup oluşturmuştur. Nevahi Kanunu’nun Kürdistan meselesiyle de ilgili olduğu görülür. Daha kanun lâyihası Meclis’te görüşülmeye başlanmadan önce çıkarılan ve Teşkilâtı Esasiye Kanuna dayanılarak Kürdistan meselesine çözüm olarak sunulan mahalli idarelerin güçlendirilmesini de konu alan, 27 Haziran 1921 tarihli "Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin Elcezire Cephesi Kumandanlığına talimatı" da bunu gösterir.172 Talimatta, Elcezire Cephe Kumandanlığının, Kürdistan siyaseti dahiliyesini tevhid ve idare etmek, ecnebilerle Kürtlerin itilâfına mani olmak, Kürt rüesasına mülki ve askeri makamlarda vazifeler vererek tedricen mahalli idareler tesisi esbabını hazırlamak ve bu suretle milletlerin kendi mukadderatlarını bizzat idare etmeleri hakkı gözetilerek, kalben merbutiyetle169 170



171



172



Nuray Ertük Keskin, a.g.e. Fethi Aytaç, “Belediye Kanunu’nun Oluşumu, Uygulaması ve Değişiklikler”, Türk Belediyeciliğinde 60 Yıl, Uluslararası Sempozyun, Ankara, 23-24 Kasım 1990, Bildiri ve Tartışmalar, Metropol İmar A.Ş., IULA EMME, Ankara, 1990, s.86-107 Lâyihada köy ve nahiye arasındaki ayrım net değildir. Nahiye, bir ve birden fazla köyün bir araya gelmesinden oluşabilmektedir. Ancak, ikisinin idari birim olarak ayrı ayrı tanımları yapılmamıştır. Bu konu, 26 Eylül’de eleştiri konusu olmuştur. Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey, nahiyeye zemin oluşturduğu için öncelikle köyün tarif edilmesi gerektiğini; Hükümet'in teklifinde köye ilişkin tarifin Encümen teklifinde yer almadığını dile getirmiştir. BMM ZC, C: 13, İ: 82 (26 Eylül 1921) 8 ve 15 Kasım’daki müzakereler de bu nokta üzerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey’in köy ve nahiye ayrımı üzerine sözleri önemlidir. BMM ZC, C: 14, İ: 107 (8 Kasım 1921); BMM ZC, C: 14, İ: 111, Birinci Celse (15 Kasım 1921). Nahiye ve Köy kavramları üzerinde yaşanan karmaşanın nedeni, Dahiliye Encümeni’nin kanun lâyihasını Meclise sunmadan önce yaptığı tadilattır. Bu tadilatla, İcra Vekilleri Heyeti tarafından nahiye ve köyleri kapsayacak şekilde hazırlanan kanun, sadece nahiyeleri düzenler hale getirilmiş; ancak, maddeler buna uygun şekilde yeniden düzenlenmemiştir. Nizam Önen ve Cenk Reyhan, Mülkten Ülkeye – Türkiye’de Taşra İdaresinin Dönüşümü (1839-1929), İletişim Yayınları, İstanbul, 2011, s.429 BMM GCZ, İ: 78, İkinci ve Üçüncü Celseler (22 Temmuz 1922)



1921 Yılı



551



rini tesis ederek Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelerini sağlamakla görevlendirildiği belirtilmiştir. Kanun lâyihası Meclis’te ilk kez 24 Eylül’de görüşülmeye başlanmıştır. Görüşmeler başlamadan hemen önce 20 Ağustos’ta Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Refet Bey yerine eski Trabzon Valisi Hamid Bey atanmıştır. Görüşmelerin hemen bu idari değişiklikten sonra başlaması, Kanun üzerindeki ilk ihtilâfların Dahiliye Vekâleti Müsteşarlığı ve Dahiliye Encümeni arasındaki görüş ayrılıklarından kaynaklandığı düşünüldüğünde ilginçtir. Dahiliye Encümeni Reisi Haydar Bey (Van), görüş ayrılıklarının aslen Hükümet teklifini hazırlayan eski Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Refet Bey’in şahsi görüşlerini teklife yansıtmasından kaynaklandığını söyleyerek, İcra Vekilleri Heyeti’nin Kanun Lâyihası’na karşı konum almıştır.173 Bu noktada zamandizinsel olarak dikkat çekici bir ayrıntı da gözümüze ilişmektedir. İki lâyihanın da görüşüldüğü günlerde, Meclis’te aynı zamanda Koçgiri Aşireti isyanı da müzakere edilmektedir. Denebilir ki, bir yönetim sorunu üzerinden iki ayrı yönetsel çözüm ortaya atılmış ve tartışılmıştır. Görüş ayrılıklarının ilki toprak üzerindeki idari örgütlenmenin aşağıdan yukarıya mı, yoksa yukarıdan aşağıya mı olması gerektiği noktasında, yani idari kademelenme üzerinde olmuştur. Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamid Bey, memleket genelinde idare tesis edilmeden; en küçük birimden başlanmasının yanlış olacağını; önce, vilâyet örgütlenmesinin tesis edilmesi gerektiğini söylemiştir. Dahiliye Encümeni Reisi Haydar Bey (Van) ise, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun nahiyeler ile ilgili bölümünün kanuna dayanak oluşturabilecek ve memleketin bütününde uygulanmasını sağlayacak tutarlılıkta olduğunu ifade etmiştir. İkinci ihtilâf noktası ise, nahiyelerin büyüklüğü ve gelirleriyle ilgilidir. İcra Vekilleri Heyeti, tekliflerinde, her köyün bir nahiye oluşturabileceğini belirtmişken; Encümen, gelirleri ile giderlerini karşılaması ve tüzel kişiliğe tam anlamıyla sahip olabilmesi için nahiyelerin masraflarını karşılayabilecek bir büyüklükte olması gerektiğini ve birkaç köyün bir araya gelmesi ile oluşmasını savunmuştur. Dahiliye Vekâleti ve Encümeni arasındaki ihtilâf noktaları dışında lâyiha üzerinde başka anlaşmazlıklar da yaşanmıştır. Lâyiha görüşmelerine damgasını vuran bir diğer ihtilâf noktası, kanunun memleketin bütününde ve aynı anda uygulamaya geçmesi ile tedricen uygulanması savunuları arasında olmuştur. Bu ihtilâf kaynağını Vilâyatı Şarkiye’nin yönetimi sorunundan almaktadır. 24 Eylül’deki oturumda, Malatya Mebusu Lütfi Bey, Hükümet kuvvetiyle bile kanunların tatbik edilemediği Vilâyatı Şarkiye'de mahalline terkedilen görev ve yetkilerin hayata geçirilemeyeceğini söyleyerek, bu bölgenin istisna tutularak, kanunun önce birkaç vilâyatta uygulanmasını istemiştir. Antalya Mebusu Halil İbrahim Bey ise, bazı vilâyatların istisna tutulmasındansa, memleketin mıntıkalara ayrılarak mıntıkalar dahilinde düzenleme yapılmasını önermiştir. Bu nokta, İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası’nın memleket yönetiminin toprak üze173



BMM ZC, C: 13, İ: 81 (24 Eylül 1921)



552



Yönetim Zamandizini



rinde örgütlenmesi konusunda, Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihası ile tam bir çatışma halinde olduğunu da gösteren noktadır. Birinci ve ikinci madde tartışmalarından başlayan başka bir ihtilâf noktası ise, nahiyenin kendisine verilen mali, idari ve adli görevleri yerine getirmek için “şahsiyeti maneviyeye haiz” olması gerektiği kabulü ile nahiye kendine ait işleri kendisinin yapar şeklinde ifade edilen hüküm arasında yaşanmıştır.174 Lâyihanın birinci maddesi, 29 Eylül’de "nahiye idari bir cüzitamdır" şeklinde kabul edilmiştir. Encümen Reisi Haydar Bey, değişikliğin, nahiyenin idarenin vâhidi kıyasisi [ölçütü], şahsiyeti mâneviye ve muhtariyete haiz ve muamelâtı hususiyesinde haricin müdahalesinden masun olduğunu ifade etme gücünde olduğunu dile getirmiştir. Buna uygun olarak 1 Ekim’de kabul edilen ikinci madde de, Vilayet Şûraları tarafından karar verilecek nahiye taksimatının Heyeti Vekilece tasdik edilmesini değil Büyük Millet Meclisi’nde neşir ve ilanını öngörecektir. Bu madde, nahiyelerin masraflarını karşılayacak şekilde oluşturulmalarını ve dolayısıyla kendilerine verilen görevi kendi mali kaynaklarından karşılamalarını düzenleyecektir. Lâyiha görüşmeleri, idari bölümleme ve kademelenmede hangi idari birimin esas alındığının idarenin bütününü etkileyecek güçte olduğunu göstermiştir. Lâyiha özelinde bu nokta, idareye şûraların mı yoksa heyetlerin mi egemen olacağı tartışması ile gündeme gelmiştir. 14 Kasım’daki müzakere, bu nokta üzerine yoğunlaşmıştır. Hazırlanan intihap cetvellerinin sunulacağı mercii düzenleyen 20.maddenin ilk halinde Merkezi Kazanın Meclisi İdaresi gösterilmişken, Karesi Mebusu Vehbi Bey'in itirazıyla Kaymakam vasıtasıyla vilayet şûra veya heyeti idaresine sunulacağı karara bağlanmıştır. Vehbi Bey, yeni İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu çıkmadan, yani meclisi idarelerin mevcut şekliyle yönetimlerine son verilmeden meclisi idarelerin yetkili merci olarak gösterilmesine karşı çıktıklarını söylemiş; meclisi idareler idarei umumiyei devletin şûrasıdır, seçimleri idarei mahalliye meselesidir, idarei umumiye memurlarının idarei mahalliye ile ilgilenmeleri doğru değildir diyerek yetkili mercinin vilâyet şûrası veya encümen olabileceğini ifade etmiştir. Nahiye şûralarının intihabının düzenlendiği diğer maddeler de görüşülürken son itiraz mercii vilâyet şûrası olarak kabul edilmiştir. İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası, 1921 yılı içinde son kez 22 Kasım’da gündeme gelmiştir. Müfettişi Umumilik Kanun Teklifi ve Lâyihası Umumi müfettişlik, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 22 ve 23. maddeleriyle düzenlenmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’na göre, vilâyetlerin iktisadi ve içtimaî münasebetleri itibariyle birleştirilerek umumi müfettişlik kıtalarının vücuda getirilmesi öngörülmüştür. Umumi müfettişlik mıntıkalarının, “asayişin temini, umum devair muamelatının teftişi, mıntıka dahilindeki vilâyetlerin müşterek iş174



BMM ZC, C: 13, İ: 81 (24 Eylül 1921)



1921 Yılı



553



lerinde ahengin tanzimi, Devletin umumi vazifeleriyle mahalli idarelere ait vazife ve mukarreratın daimi murakebesi” gerekçeleriyle ihdas edilmeleri hükme bağlanmıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun kabul edildiği 20 Ocak’tan 4 Ağustos’a kadar umumi müfettişlikle ilgili maddeleri yürürlüğe koyacak bir kanun lâyihası veya kanun teklifi Meclis’e gelmemiştir. Ne zaman ki, cephe gerisindeki hizmetlerin murakebesi gündeme gelmiş; kanun o tarihte görüşülmeye başlanmıştır. 24 Temmuz’da Meclisi temsilen cepheye 15 kişilik bir heyet gönderilmesine karar verilmiş; Heyet, 28 Temmuz’da cepheden gönderdiği telgrafta Büyük Millet Meclisinin geri mıntıkalarda cephede gösterilene benzer itimadı göstermesi gerektiğini iletmiştir. Cepheden dönen Heyet, 2 Ağustos’ta Meclis’in gizli oturumunda Müdafaai Milliye Vekâleti başta olmak üzere vekâletlerin geri hizmeti gerektiği gibi yerine getiremediğine dair bir rapor sunmuştur. Müfettişi Umumilik Kanunu, Heyet’in raporundan iki gün sonra 4 Ağustos’ta yine Heyet’in verdiği kanun teklifi ile Meclis’in gündemine gelerek tartışılmaya başlanmıştır. Teklifin müzakeresi sırasında da Gazianteb Mebusu Yasin Bey, “Bu tedabir ordunun cenabını ve gerisini muhafaza için yapılmıştır” diyecektir.175 Bazı mebuslar, şayet kanun Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu uygulamak için Meclis’e gelmişse neden mıntıkaların memleketin bütününü kapsayacak şekilde tesis edilmediğini soracaktır.176 4 Ağustos müzakereleri, kanunun Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda belirtildiği haliyle umumi müfettişlik mıntıkalarını kurmak için değil, cephe çevresini ve gerisini muhafaza etmek, asker sevk olunan yerlerde memurini kontrol altında tutmak gibi özel bir gerekçeyle Meclis’e geldiğini göstermektedir. 11 Ağustos’ta üçer kişilik üç heyet ve cephe gerisi için bir heyet teşkil edilerek ordunun teftiş edilmesine dair 107 imzalı takrir karşısında, Mustafa Kemal Paşa’nın “idari teftiş ihtiyacı umumi müfettişlik kanununun çıkması ile karşılanacaktır” şeklindeki açıklaması da bu çıkarımı doğrular niteliktedir. 4 Ağustos’ta kanun teklifinin birinci maddesi kabul edilerek, memleketin maddi ve manevi kaynaklarını eksiksiz bir şekilde vatan müdafasına yöneltmek için ikinci maddede adı geçen mıntıkalara muvakkaten Büyük Millet Meclisince âzası arasından müntehap birer müfettiş gönderilmesine karar verilmiştir. Kabul edildiği haliyle birinci madde, umumi müfettişliği mülki idare teşkilâtının bir parçası olan genel valilik şeklinde değil Meclis’in, yani yasama organının teftiş yetkisini doğrudan kullanacak bir makam şeklinde düzenlemiştir. Bu düzenleme, Meclis’te aynı dönemde talep edilen parlamenter anket sistemiyle de uyumludur.177 Umumi müfettişlik bu haliyle İstiklâl Mahkemesi uygulamasına benzemektedir. Umumi müfettişlik mıntıkalarının belirlenmesiyle ilgili ikinci madde ise, Meclis’te uzun tartışmalara konu olmuştur. Tartışmaların kaynağını, öncelikle 175 176 177



BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.7 BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.9-10 Mustafa Kemal Paşa, 11 Ağustos 1921 tarihli gizli oturumda parlamenter anket sistemini idari teftiş olarak adlandırarak söz konusu talebi gündem dışında tutmaya çalışacaktır.



554



Yönetim Zamandizini



mıntıkaların memleketin bütününde kurulmamış olması belirlemiş; Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey, vilâyatı Şarkiya “bir hıdivlik şeklinde mi idare ediliyor” ki orada umumi müfettişlik ihdas edilmiyor diye sormuştur.178 Bu sorunu, tespit edilen mıntıkalarda ortaya çıkması muhtemel yetki sorunu izlemiştir. Saruhan Mebusu Mustafa Necati Bey, umumi müfettişliklerden daha salâhiyattar olan İstiklâl Mahkemeleri ile umumi müfettişliklerin aynı yer ve zamanda görev yapmaları halinde umumi müfettişlerin İstiklâl Mahkemelerinin yardımcısı mahiyetinde kalacağını ve umumi müfettişlik mıntıkalarının ihdas edilmek istendiği bölgede ahzı asker şubelerinin teftiş heyetlerinin de bulunması nedeniyle üçlü bir teftiş mekanizmasının önemli sorunlar yaratabileceğini söylemiştir.179 Kanun teklifi, ikinci maddesi üzerinde görüş birliğine varılamadığı için Encümene iade edilmiştir. Tablo 9: Müfettişi Umumilik Kanun Teklifinde Mıntıkalar180 A) İzmit, Bolu, Zonguldak, Bilecik, Eskişehir B) Karahisarı Sahip, Konya, Aksaray, Silifke P) Antalya, Isparta, Burdur, Denizli, Aydın, Menteşe T) Kastamonu, Kângırı, Sinob S) Samsun, Amasya, Tokad, Sivas C) Ankara, Çorum, Yozgad Ç) Kayseri, Niğde, Kırşehir



Müfettişi Umumilik Kanunu’nun ikinci defa Meclis’e gelişi, ilkinden ayrı olarak bir kanun lâyihasıyla ve Koçgiri Aşireti isyanına yapılan müdahale gerekçesiyle olmuştur. Bu tartışmaların odağında, Dahiliye Vekâletinin, mülki amirleri ve jandarma teşkilâtı ile merkezi idareyi tesis edemediği iddiası yer almıştır. 4 Ekim 1921 tarihli gizli oturumda Dahiliye Vekili Refet Paşa, asayişsizliğe dair verilen dokuz takrire cevaben, "ben dahiliye vekili sıfatiyla memurin idare makinesinin doğru yürüdüğünü iddia edecek değilim" demiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun Müfettişi Umumilikle ilgili maddesinin uygulanması gerektiğini, müfettişi umumiler olmadan memleketin idare edilemeyeceğini, memleketin merkezde oturan bir Dahiliye Vekili'nin basit emirleriyle idare edilebilecek durumda olmadığını, ayrı ayrı düşünen mutasarrıfların ayrı uygulamalarda bulunduklarını dile getirmiştir. Refet Paşa'nın umumi müfettişliklerin acilen müzakere edilmesi önerisi 4 Ekim’de Heyeti Umumiye'de kabul edildikten sonra, 5 Ekim’de Heyeti Vekile Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihasını hazırlamış ve lâyiha Dahiliye Encümeninden geçerek ertesi gün görüşülmek üzere Meclise gelmiştir. Heyeti Vekilenin Meclise sunduğu Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihası 178 179 180



BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.10 BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.10 BMM ZC, C: 12, İ: 61 (4 Ağustos 1921), s.9



1921 Yılı



555



ile Karesi Mebusu Vehbi Bey'in Mülkiye Müfettişlikleri Teşkili hakkındaki teklifinin heyeti teftişiye ile ilgili olması nedeniyle tevhiden görüşülmesine karar verilmiştir. Ancak, lâyiha ile teklif arasındaki farklar müzakereleri belirleyecektir. Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihasının Meclis’e gelmesinden sonra umumi müfettişliği ilk kez Meclis gündemine taşıyan kanun teklifi Encümenden gelmemiş ve Meclis gündemine sunulmamıştır. Kanun teklifi Meclis gündeminde olmamakla birlikte, umumi müfettişlerin teftiş şekline dair benimsediği esas kanun lâyihası karşısında savunulan görüşün dayanağı olacak ve parlamenter anket sistemi müzakerelerde bir öneri olarak Meclis’in önünde duracaktır. 17 Ekim’de Heyeti Vekilenin önerisi ile Teşkilâtı Esasiye Kanunu 22 ve 23. maddelerinde kabul edilen umumi müfettişliklerin esas ve şekil itibariyle birbirine benzemediği iddiası Mecliste iki farklı görüşün doğmasına neden olmuştur. Teklif sahibi Vehbi Bey'in görüşüne yakın olanlar, umumi müfettişliğin Teşkilâtı Esasiye Kanununda kabul edilen diğer teşkilât değişiklikleri ile birlikte anlam kazanacağını ve o değişiklikler yapıldıktan sonra gündeme getirilmesi gerektiğini, o vakte kadar seyyar müfettişliğin veya anket parlamenterin uygulanması gerektiğini söylemektedirler. Meclisin teftiş yetkisini idareye bırakmasının yeni Babıâliler veya bir "paşalar teşkilatı" doğuracağı iddia edilmiştir. Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamid Bey, Devlet makinasının çalışmasının önündeki engelin iddia edildiği gibi Hükümet veya geniş yetkilere sahip valiler olmadığını söyledikten sonra, memleketin Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile küçük aksama bölünmesinin vilayetlerin kendi kendini yönetme kabiliyetini kaybettirdiğini, merkezden yönetimin sağlanabilmesi için memleketi daha yakından görecek bir taksimata ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. İdarenin bu şekilde yeniden tanzim edilmesinden sonra umumi müfettişlerin vekâletin gözü kulağı olacağını dile getirmiştir. 20 Ekim’de Müfettişi Umumilik tartışması, teftiş usulü, yetkili organlar, müfettişlerin görev alan ve tanımı üzerinden devam etmiştir. Taraflar Hükümetin muvaffakatiyetsizliği konusunda hemfikir olmakla beraber, çözüm konusunda ayrılmışlardır. Hükümetin yetkilerini arttıracak bir mekanizma olarak müfettişi umumilik ile şûra tarzı yönetimin organı olarak umumi müfettişlik tartışmada iki kutup oluşmasına neden olmuştur. Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamid Bey, "biz bu Hükümeti ıslaha kadir olduğumuzu her vakit ispat edeceğiz" demiştir. Buna karşılık Lâzistan Mebusu Osman Bey, yeni bir idare şeklinin benimsendiğini ve bu şeklin temsilcisi olan Meclisin teftiş yetkisini de kendi şahsında topladığını söylemiştir. Meclisin Hükümetin icraatlarının murakıbı olması gerektiği söylenirken; bunun karşısında umumi müfettişliğin merkezden yönetimi kuvvetlendirecek bir valii umumilik gibi algılanmaması gerektiği dile getirilmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ile Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, murakabei teftişiyenin bir türü olarak bu yetkinin İstiklâl Mahkemeleri eliyle kullanılabileceğini savunurken; Durak Bey ve arkadaşlarının daha önce verdiği takriri destekleyenler Meclisten müfettişler görevlendirilmesini savunurken İstiklâl Mahkemelerine karşı çıkmışlardır. 556



Yönetim Zamandizini



Müfettişi Umumilik, Meclis gündemine ilk kez 1921 yılında gelmiş; ancak, teftiş usulü, yetkili organlar, görev alan ve tanımları konusunda görüş birliğine varılamadığı için kanunlaşamamıştır. Meclis, umumi müfettişlik meselesi üzerinden teftiş yetkisinin ancak şûra sisteminin merkezinde durduğu belirtilen Büyük Millet Meclisi eliyle kullanılabileceği ve teftişte mahalli idare örgütlenmesinin Meclisce denetimi esasının benimsenmesi gerektiğini savunanlar ile küçük il esasının benimsenmesinden dolayı ortaya çıkan genel asayiş sorununu aşmada Hükümete daha geniş yetkiler verilmesini ve umumi müfettişliğin genel valilik şeklinde örgütlenmesi gerektiğini savunanlar olarak ikiye bölünmüştür. Ademi merkeziyetçilik-merkeziyetçilik çatışmasının bir tezahürü olarak adlandırılabilecek bu iki görüş karşısında bir fikir birliğine varılamaması sonucunda Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihası, 3 Kasım’da Dahiliye Encümeni’ne havale edilmiştir. Müfettişi Umulilik Kanun Lâyihası, Meclis’te merkeziyetçiliğin ve ademi merkeziyetçiliğin bir sınırı olduğunu göstermiştir. Meclis Hükümeti sistemi ve mahalli idare örgütlenmesi merkeziyetçiliğin sınırını belirlemişken, “genel asayiş” sorunu olarak adlandırılan ve Büyük Millet Meclisi’nin hakimiyetini tanımamaya odaklanan iç isyanlar da ademi merkeziyetçiliğin sınırını belirlemiştir. Ankara ve Başkentlik Sorunu 23 Nisan 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin Ankara’da toplanmasıyla birlikte, Ankara Kurtuluş Savaşı’nın fiili başkenti olmuştu. “Bir yerin başkentliği için en önemli simgelerden biri kamu binalarının, ama onlardan önce, ulusal düzeyde temsil niteliğine sahip meclisin kurulmuş olması” olduğuna göre, Meclis’in Ankara’da toplanmasıyla Ankara’nın başkentliği için ilk unsurun oluşmuş olduğu söylenebilir.181 Ankara’nın Kurtuluş Savaşı’nın fiili başkenti haline gelmesi resmi başkentliğini tartışmasız kılmamıştır. Başkent tartışmaları ilk kez Londra Konferansı’na katılım sorunu kapsamında Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa ile Sadrazam Tevfik Paşa arasında gerçekleşen yazışmalarla gün yüzüne çıkmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 28 Ocak’ta çektiği bir telgrafta Zat-ı Şahanenin "makamı hilafet ve saltanatın masuniyetini esas olarak kabul etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni şekil ve mahiyet ve salahiyeti hazırasıyla" kabul buyurmasını istemiştir. Bunun kabul edilmesini takiben Büyük Millet Meclisi ve Hükümet şimdilik Ankara'da kalmak kaydıyla Zat-ı Şahane'nin Dersaadet'te ikamet edebileceğini, İstanbul'daki kabineye son verilerek Büyük Millet Meclisi'nden bir heyetin orada görevlendirileceğini, saltanat tahsisatının ve İstanbul'daki memurinin masraflarının Meclis'ce sağlanacağını belirtmiştir. Aynı gün, İcra Vekilleri Heyeti, "İstanbul'un bilâkaydüşart istirdadına muvaffakiyet dahi hâsıl olsa onu bir merkezi merasim olarak muhafaza edip milletin asıl merkezi istiklâlini, hakikî 181



Tayfun Çınar, Dünyada ve Türkiye’de Başkentlik Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Tezler Dizisi 15, Ankara, 2004, s.169



1921 Yılı



557



merkezi faaliyet ve Hükümetini, fabrika ve müessesatı resmiyesini Anadolu'nun sevkelceyiş noktai nazarından en emin ve mahfuz bir mahalline nakil ve vazetmek" amacıyla bir kararname hazırlamıştır. Kararname, "merkezi hükümet olabilecek mıntakaların bir daire ile tahdit edilmesinin Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine" tevdini, "1337 senesi kışında payitahtı mutasavvere nakli Hükümet" edilmesi ve "devairi muhtelifei hükümetin şimdiden esaslı olarak vazına teşebbüs edecekleri müessesatı resmiyenin bu merkezde" tesisinin gereğini ortaya koymuştur. İcra Vekilleri Heyeti, Kararnameyi hayata geçirmek için Müdafaai Milliye, İktisat, Nafia, Sıhhıye Vekaletlerinden memurlar ile Beyazıt Mebusu Dr.Refik, Sivas Mebusu Rasim ve Çorum Mebusu İsmet Beylerden oluşan bir komisyonun görev yapmasını istemiştir. Kararname, 31 Ocak’ta Maliye Vekili Ferit Tek Bey’in teklifi ile Meclis gündemine gelmiştir. Teklifin başkentin İstanbul’dan taşınmasını işgalden kurtuluş ile sınırlamaması, yani başkentin temelli olarak İstanbul’dan taşınmasını gündeme getirmesi, teklifin reddedilmesinde en önemli gerekçe olmuştur.182 Sakarya Savaşı’nın arifesinde Kütahya-Eskişehir Savaşları esnasında Meclis’in Kayseri’ye naklinin gündeme alınmasıyla birlikte bir kez daha başkentlik tartışması açılmıştır. İcra Vekilleri Heyeti, 22 Temmuz’da Hükümet’in Ankara’dan Kayseri’ye nakli için gerekli tedbirlerin alınmasını kararlaştırmıştır. Kararın 23 Temmuz’da Meclis’e tebliğ edildiği gizli oturumda, başkentin naklinin sadece stratejik bir karar olmadığı, bir egemenlik sorunu olduğu ve Büyük Millet Meclisi’nin kendi iradesiyle seçtiği başkenti savaşsız düşmana teslim etmenin çok büyük bir yenilgi olacağı mebusların ifadelerinden anlaşılmaktadır. 23 Temmuz’da Ankara’nın savunulmasına karar verilmiştir. Eskişehir yenilgisinin ardından Karar, 30 Temmuz’da bir kez daha Meclis’in gündemine taşınacaktır. 30 Temmuz’daki gizli oturumda Hükümet ve Meclisin mümkün olduğu kadar Ankara'da faaliyetine devamına karar verilmiştir. Ancak, 5 Ağustos’taki gizli oturumda, orduya serbest hareket etme imkanı vermek gerekçesiyle Hükümet merkezinin gerektiğinde Kayseri'ye taşınması hakkındaki İcra Vekilleri Heyeti Kararı kabul edilmiştir. 22 Ağustos’taki gizli oturumda karar bir kez daha teyit edilmiş; ancak, düşman karşısında Büyük Millet Meclisi’ni güç durumda bırakacağı gerekçesiyle bir süre daha kararın tehiri uygun görülmüştür. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Meclis’te yaşanan bu hararetli tartışmaların hemen akabinde 26 Ağustos’ta Meclis’in Kayseri’ye naklinin elzem hale geldiğini belirtecek; ikinci bir emrin beklenmesi kaydıyla Hükümet ve Meclis’in iki gün içinde nakledilmesini bildirecektir. Ancak, 27 Ağustos akşamı Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa’nın Yunan saldırısının durdurulduğunu haber vermesiyle birlikte, Mustafa Kemal Paşa, nakil emrinin durdurulduğunu bildirecektir.



182



Tayfun Çınar, a.g.e., s.178



558



Yönetim Zamandizini



Personel Politikası Yeni bir devletin kurulması aynı zamanda yeni devletin istihdam edeceği idari, askeri, adli ve akademik personelin durumuyla da ilgili bir konudur.183 Büyük Millet Meclisi’nin Ankara’da açılmasıyla birlikte yönetimin Ankara’dan sağlanabilmesi için bizzat Ankara Hükümeti’nin istihdam ettiği personele ihtiyaç duyulmuştur. Ancak, mevcut personelin Osmanlı İmparatorluğunun idari merkezi İstanbul’da olması nedeniyle önemli sorunlar yaşanmıştır. İstanbul Hükümeti karşısında iktidarını ilan eden Ankara Hükümeti, 1921 yılı içinde yeni devlet kendi memurunu yaratabilecek mi sorusuyla karşı karşıya kalmıştır. Ankara Hükümeti, idari, askeri, adli ve akademik personel ihtiyacını mevcut kadrolardan, yani İstanbul Hükümeti’nin istihdam etmekte olduğu kadrolardan karşılamaya çalışmıştır. Bu durum, kadroların sınırlı olduğu bir dönemde İstanbul Hükümeti ile Ankara Hükümeti arasındaki mücadelenin personel istihdamı üzerinden de canlılığını korumasına yol açarken, Ankara Hükümeti’nin İstanbul Hükümeti’nden bağımsızlaşmasını engelleyen bir sorun olarak görülmesine de neden olmuştur. İstanbul Hükümeti, Ankara Hükümeti’ni zayıflatmak için personel maaşlarını sürekli yüksek tutmuştur. Bu politika, İstanbul Hükümeti’ni de zor durumda bırakan ve 1922 yılı içinde mali sorunlar yaşamasına yol açacak bir politika olmakla beraber Ankara Hükümeti’nin İstanbul’dan gelen personelin maaşını baskılayamamasına yol açmıştır.184 Dahası Ankara Hükümeti, İstanbul Hükümeti’nin istihdam ettiği personeli yanına çekmek için 28 Ocak’ta İstanbul Hükümeti’ne son verilmesi halinde İstanbul’daki memurların maaşlarının Büyük Millet Meclisi’nce karşılanacağını söylemek zorunda kalmıştır. 10 Ocak’ta Canik Mebusu Nafiz Bey, İstanbul'dan Ankara'ya gelen zabitan ve memurine harcırah verilmesi, zabitan ve memurinden mütekait (emekli) olanların Ankara'ya gelip durumlarını belgeyenlere eytam ve eramil maaşatı bağlanması ve İstanbul'dan gelen memurine mütedahil (ödenmemiş) maaşlarının ita edilmesi hakkında Maliye Vekâleti’ne istizah takriri vermiştir. Nafiz Bey, İstanbul'daki zabitan ve memurinin İstanbul'dan maaş alamayacaklarını anladıkları vakit Anadolu'ya geçerek maaş almak istediklerini belirtmiştir. Maliye Vekili Ferit Bey, zabitana ve kimi ihtisas başlıklarında memurine büyük ihtiyaç duyulduğu, Osmanlı Devleti'nin vârisi olma nedeniyle mütekadine maaşlarının verilmesi gerektiği yönünde açıklamada bulunmuştur. İstanbul memurlarının istihdamı konusunda ciddi değişiklikler yapılmak istendiği takdirde, Harcırah Kanunu, Tekaüt ve İstifa Kanunu'nda değişiklik talebinde bulunulması gerektiğini di183



184



Akademik personelden kasıt salt üniversite öğretim görevlileri değildir. 1921 yılı da dahil olmak üzere Türkiye’de tek bir üniversite, İstanbul’da Darülfünun vardır ve Anadolu’da başka bir üniversiter oluşum bulunmamaktadır. Ancak, Darülfünunun da içinde olduğu maarif teşkilâtı bir bütün olarak akademik örgütlenmeyi oluşturmaktadır ve Darülfünun dışında kalan maarif teşkilâtlanması da Anadolu’da yaygın bir şekilde örgütlüdür. Yerli memurlar ile İstanbul’dan gelen memurlar Anadolu’da benzer görevlerde çalışsalar dahi farklı maaşlar almaktadırlar. 21 Şubat’ta mesken kirası vermeyen yerli memurların maaşlarında tenzilat yapılmasına dair kanun teklifi, yerlerine maaşı asli ile İstanbul’dan memur tedarik edilemeyeceği ve bu nedenle yerli memurların koşullarını kötüleştirecek bir tenzilata gidilmemesi gerekçesiyle reddedilmiştir.



1921 Yılı



559



le getirmiştir.185 Mustafa Kemal Paşa da zabitan ihtiyacının büyük olduğunu ve bu nedenle her zabitin kıymetli olduğunu söylemiştir. Harcırah Kararnamesi’nin 10.maddesinin tefsiri hakkında Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi 11 Nisan’da Meclis’e geldiğinde, İstanbul ve işgal altında kalmış diğer mahallerden kendi arzusuyla gelip de açıktan bir memuriyete atananlar ile İcra Vekilleri Heyeti'nin talebiyle gelerek bir memuriyete atananlara ve ailelerine hangi usule göre harcırah verileceği müzakere edilmiştir. Harcırah Kararnamesi’nin 10.maddesinde İstanbul ve sair mahallerde bulunan kişilere, tayin emirlerinin tebliğ edildiği mahalden memuriyet yapacakları mevkiye kadar kendilerine ve ailelerine harcırah ita edileceği belirtilmekteydi. Ancak, İstanbul'dan kendi rızasıyla gelenlere ve ailelerine harcırah verilmediği yönündeki iddialar tartışma yaratmıştır. 1921 yılı içinde Ankara Hükümeti’nin personel politikasını belirlemeye yönelik alınan en önemli karar, 4 Ocak 1921 tarihli 87 sayılı Vekâletler Kadrolarının Tesbiti hakkındaki Heyeti Umumiye Kararı olmuştur. Karesi Mebusu Vehbi Bey’in, "Gelecek sene bütçesi tetkikatına esas olmak için her vekaletin merkez ve mülhakat kadrosu kanun tarzında tesbit edilmek üzere Meclisi Millice ikisi mütehassıs ve üçü gayri mütehassıs beş azadan mürekkep ve vekaletler müsteşarları da dahil olan birer encümenin hemen teşkilini ve işe başlamalarını teklif" ettiği takriri Heyeti Umumiye Kararı’nın içeriğini belirlemiştir. Bu Karar ile vekâlet kadroları, bir başka deyişle, vekâlet örgütlenmesi bir yandan bütçenin bağımlı değişkeni haline getirilmiş; diğer bir yandan ise, yıl sonunda bütçe kanununu çıkarma yönündeki çabalara kurban edilmeyerek ilmi esaslara dayandırılmaya çalışılmıştır. Usul yönünden çok önemli bir karar olmasına rağmen, söz konusu Heyeti Umumiye Kararı planlandığı gibi on beş gün içinde hayata geçirilemeyecek; 15 Şubat’ta Kadro Encümenleri’nin tetkikâtını bir an önce bitirerek, bütçe ile birleştirilmek üzere Muvazenei Maliye Encümeni’ne göndermesi istenecektir. Ancak, 28 Şubat’ta Avans Kanunu çıkarıldığında henüz bütün Kadro Encümenleri’nin kadro tetkikatları Muvazenei Maliye Encümeni’ne ulaşamamış olacaktır.186 Kadro Encümenleri’nin çalışmaları yer yer önemli kadro kararlarının alınmasına neden olacak; ancak, Kadro Encümenleri’nin çalışmaları tek bir elde birleştirilip bütçeye yansıtılamadığı için bütünlüklü bir kadro belirleme çalışması yapılamamış olacaktır. Müdafaai Milliye Vekâleti Kadro Encümeni’nin teklifi üzerine 10 Şubat’ta çıkarılan 94 sayılı Kanun ile seyyar jandarma müfrezeleri ilga edilmiştir. 28 Nisan’da kabul edilen Ordu Maaşatıyla Cephe Zamlarının Sureti Tesviyesini Mübeyyin Kanun da, Müdafaai Milliye Vekâleti Kadro Encümeni’nin tetkikatına göre tanzim edilmiş; Kanunla, Müdafaai Milliye Vekâleti teşkilâtı, makam maaşı, rütbeler ve cephe zammı ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. 185 186



Osmanlı İmparatorluğu tarafından yürürlüğe konulan personel kanunları için bkz. BMM ZC, C: 31, İ: 7, (26,9.1989), s.193; Rıdvan Akın, a.g.e., s.231-235 28 Şubat’ta Avans Kanunu tartışmaları esnasında Muvazenei Maliye Encümeni Reisi, Müdafaai Milliye, Sıhhiye, Dahiliye, Adliye Kadro Encümenleri’nin kadrolarını henüz tespit etmediklerini söylemiştir. BMM ZC, C: 8, İ: 159 (28 Şubat 1921)



560



Yönetim Zamandizini



18 Haziran’da İcra Vekilleri Heyeti’nin, Muvazenei Maliye Encümeninin yaptığı tenkihat ve tenkisatı gözetmek kaydıyla harcama yapmasına izin verilecektir. Uygulama, 1 Temmuz 1921 tarihinden itibaren geçerli kılınacaktır. Kadro çalışmaları büyük ölçüde bitmiş olsa da, Dahiliye Vekâleti kadrolarında yaşanan itilâf nedeniyle çalışmalar genel bütçeye yansıtılamamış ve vekâlet bütçeleri özelinde kalmıştır. Kadro tenhikatına uygun hazırlanan bütçeler de müzakere edilmeden kabul edilmek istenmemektedir. Bu nedenle, genel bütçe Meclise gelememekte ve bütçe usulüne uygun harcama yapılamamaktadır. Bu duruma son vermek için, harcamalar ile kadrolar birbirinden ayrılmış; kadro düzenlemeleri yapılmadan harcama yapma imkanı tanınmıştır. Karar, teşkilât-kadro düzenleme tartışmasının 1922 yılına ve 1337 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu kadar uzamasına neden olacaktır. 1921 yılı içinde bölgesel farklılıklar gözetilerek ayrı maaş rejimi uygulamasına devam edilmiştir. 22 Mart’ta, 761 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Zonguldak sancağında merkez ve maden memurları gibi Ziraat Bankası memurlarına iki misli maaş verilmesine karar verilmiştir. Ancak, Ziraat Bankası’na tanınan kurumsal istisnaya 29 Ocak 1921 tarihli ve 93 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile son verilmiştir. Senede dört maaş altın olarak alan Ziraat Bankası memurlarının bütçe ile kararı katiyete iktiran edinceye kadar bütün maaşlarını evrakı nakdiye ile almalarına ve tediyesi lüzumunun İktisat Vekâletine bildirilmesine karar verilmiştir. Mali Yönetim ile Bütçe ve Avans Kanunları Bütçe kanunları görüşülürken yıl başlangıcı olarak 1 Mart esas alınmıştır. Bu nedenle, günümüz miladi takvimindeki yıllar ile o dönem rumi takvime göre esas alınan yıllar arasında tam bir örtüşme olmadığı akılda tutulmalıdır. Karışıklıklara yol açmaması için Bütçe Kanunları rumi takvim esas alınarak adlandırılmıştır. 1921 yılında 1336 yılının Muvazenei Umumiye Kanunu (Bütçe Kanunu) kanunlaşabilmiştir. Büyük Millet Meclisi, 1336 yılında, harcamalarını çıkarılan Avans Kanunları ile gerçekleştirmiştir. Bütçe toplamı, yıl içinde ihtiyaca göre verilen avansların toplamı şeklinde hesaplanmış; bütçe kapatılırken harcamaların gerçekleştirildiği göz önünde bulundurularak yapılan harcamalar ve bakiyesi hesaplanarak bütçe toplamı oluşturulmuştur. Bu özellikleri nedeniyle, 1336 yılı bütçesi, harcama yapılmadan önce fasıl fasıl tartışılarak Meclis’te kabul edilen bir Bütçe Kanunu değildir. Toplama ilişkin hesaplama esas alınmakla birlikte, Bütçe Kanunu kabul edilmeden önce fasıl fasıl oylama usulüne riayet edilmiş ve bütün vekâletler ile bağlı kuruluşların bütçeleri teker teker görüşülmüştür. Bu nedenle, kanun çıkarılırken mevcut bütçe usulüne uyulmuştur denilebilir. 1337 yılı bütçesi, şekil yönünden de bir bütçe kanununun sahip olması gereken bütün özellikleri taşımıştır.187 187



“Uygulama ile ilgili emredici kanun maddelerinden sonra, gelir tahminlerini gösteren ayrıntılı (B) cetveil, dairelerin ödeneklerini toplu olarak gösteren (A) cetveli ve her dairenin ödeneklerini ayrıntılarıyla belirten dairelerin bütçeleri geliyordu.” Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.445



1921 Yılı



561



Tablo-10: 28 Şubat 1921'de Kabul Edilen 1336 (1920) Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu – (A) Cetveli – Gider Bütçesi Esamii Devair (Daire İsimleri) Büyük Millet Meclisi Dairei Riyaset [Zatı Hazreti Padişahi ve] Hanedanı Saltanat Divanı Muhasebat Şûrayı Devlet Maliye Vekaleti Rüsumat Müdiriyeti Umumiyesi Defteri Hakani



Lira 953.996 18.375 [551.012] 0 [26.696] 0 0 6.413.629 356.160 403.311



Düyunu Umumiye



7.680.696



Dahiliye Vekaleti



2.731.023



Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi



1.427.898



Emniyeti Umumiye Müdiriyeti



1.354.688



Jandarma Umum Kumandanlığı



4.858.976



Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi



874.735



Hariciye Vekaleti



303.748



Matbuat ve İstihbarat Müdiriyeti Umumiyesi Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaleti



88.000 613.141



Adliye Vekaleti



2.759.274



Maarif Vekaleti



577.061



Nafıa Vekaleti



620.396



Şer'iye Vekaleti



522.062



Evkaf Dairesi Müdafai Milliye Vekaleti



511.148 27.576.039



İmalatı Harbiye Müdiriyeti Umumiyesi



752.969



Bahriye



289.548



İktisat Vekâleti Yekûnu Umumi



1.264.921 62.951.794 [63.018.354]



Kurtuluş Savaşı boyunca bütçe müzakeleri, gelirlerle giderlerin karşılanmasının mümkün olmadığı noktasında odaklanmıştır. Bu nedenle, 1336 yılı Bütçe Kanununun gelir tahminlerinden oluşan B Cetveli’ni de görüş alanına almak yerinde olacaktır. Kurtuluş Savaşı bitene kadar, Meclis’in kabul edeceği 1337 ve 1338 yılı Bütçe Kanunlarında gelir bütçesine yer verilemeyecektir. B Cetveli, bu nedenle de önemli ve incelemeye değerdir. Devlet gelirleri içinde vasıtasız gelirler, sahip oldukları %56’lık pay ile birinci sırada yer almakta; onu, %22 ile vası562



Yönetim Zamandizini



talı vergiler izlemektedir.188 Gelir çeşitleri içinde ise, birinci sırada âşar (%29) yer almakta; onun ardından gümrük (%22), ağnam (%12), tuz (%8), bina ve arazi vergileri (%5) ve gelir vergisi (%4) gelmektedir. Gelir çeşitlerinin bütçedeki payları göz önünde bulundurulduğunda, neden özellikle bu kalemlerin sürekli Meclis gündemine geldiği de anlaşılır. Tablo-11: 28 Şubat 1921'de Kabul Edilen 1336 (1920) Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu – (B) Cetveli – Gelir Bütçesi189 Fasıl



Gelir Çeşidi



Lira



I.Bölüm – Vasıtasız Vergiler 1 Bina ve arazi vergileri



2.540.689



2



Gelir vergisi



2.083.756



3



Savaş vergisi



200.000



7



Ağnam (Hayvanlar) vergisi



8



Âşar



9



Bağışlardan alınan paylar



10



Özel ormanlar hasılatı



11



Madenlerden alınan vergi



12



Vergi tezkereleri



5.783.586 13.641.079 1.860.146 30.000 375.000 75.000



II.Bölüm – Damga Vergisi, Harç, Kaydiye Cezaları 13 Damga vergisi



272.137



14



Hazine pulları



175.000



15



Harçlar



237.055



17



Kayıt ücretleri



241.265



18



Para cezaları



43.437



III.Bölüm – Vasıtalı Vergiler 20 Tömbeki beyileri 21



Gümrük vergileri



48 10.361.221



23



Deniz vergileri (Gemi harçları dahil)



4.00



24



Sağlık vergileri (Sağlık harçları dahil)



5.00



25



Deniz ve kara avcılığı vergileri



IV.Bölüm – Tekel Gelirleri 26 Tuz



68.626 3.500.000



27



Tütün



808.095



31



Posta, Telgraf, Telefon



475.149



188 189



Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.319 1336 yılı Gelir Bütçesi, Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.317-319’dan alınmıştır. B Cetveli’nde Osmanlı İmparatorluğu’nda kabul edilen gelir çeşitleri korunmuş; ancak, sadece Anadolu’da tahsil edilen gelirler için tahminde bulunulmuştur. Bu nedenle, gelir tahmininde bulunulmayan (Mısır ve Kıbrıs vergileri, Fırat ve Dicle vapurları işletmesi hâsılatı gibi) fasıllara cetvelde yer verilmemiştir.



1921 Yılı



563



V.Bölüm – Kuruluşlar Geliri 32 Okullar, sınaî ve ziraî kuruluşlar hâsılatı



45.000



34



Sağlık Müdürlüğü hâsılatı



100



35



Kinin satışları



50.000



38



Maden işletmeleri hâsılatı



15.386



VI.Bölüm – Devlet Malları Hâsılatı 40 Emlâkı miriye (devlet malları) hâsılatı



666.000



41



Miri ormanlar (devlet ormanları) hâsılatı



908.200



42



Furuht olunan eşya bedeli (devlete ait taşınmaz malların satış bedeli)



400.000



43



Konya ovası sulama tesisleri geliri



12.000



43/A



Ankara-Sivas demiryolu işletme geliri



29.450



VII.Bölüm – Çeşitli Gelirler 46 Hazine işlemlerinden doğanlar



506.443



48



Çeşitli gelirler



400.000



49



Emekli kesenekleri



702.000



51



Özel idarelerden gelen gelirler



150.000



XI.Bölüm 53 Tavizat karşılığı geri alınanlar



35.000



X.Bölüm – Tüketim Vergileri 56 Sigara kâğıdı tüketim vergisi



100.000



57/A



Oyun kâğıdı tüketim vergisi



57/B



Bilârdo, dama, tavla vs. vergisi



58



Kibrit ve kav tüketim vergisi



Yekûnu Umumi (Genel Toplam)



5.000 5.000 30.000 46.839.868



1337 yılı bütçesi de, yıl başlangıcı olan 1 Mart 1921 tarihinden önce kanunlaşamamıştır. Yalnız, 1336 yılı bütçesinden farklı olarak 1337 yılı bütçesi hazırlanmış ve 15 Şubat’ta Meclise sunulmuştur. Hatta bütçenin Meclise geldiği gün Kadro Encümeninden gelecek çalışmanın bütçeyle birleştirilmek üzere Muvazenei Maliye Encümenine gönderilmesi istenmiştir. 1337 yılı bütçesinin yeni teşkilâtlanmaya göre hazırlanması arzu edilmiştir. Bunun esas alınmadığına ilişkin 21 Şubat’taki Maliye Vekâleti ve Encümeni arasındaki usul tartışması, Muvazenei Maliye Encümeni’nin yeniden intihabına bile neden olmuştur. Ancak, 1921 yılı bütçesinin görüşmeleri tamamlanamamış ve 1920 yılı Bütçe Kanununun kabul edilmesi ile yetinilmiştir. Bu nedenle de, 1921 yılı içinde harcamalar, 1920 yılı bütçe esaslarına ve Avans Kanunlarına dayanılarak Maliye Vekâletine verilen harcama yapma yetkisi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. 1920 yılı bütçesindeki ödeneklerin yetmediği durumlarda da ek ödenek kanunları (tahsisatı munzamma kanunları) çıkarılmıştır.190 Avans Kanunlarına başvurul190



Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.444



564



Yönetim Zamandizini



masının nedeni, bir yandan mevcut yıl bütçesinin kabul edilemeyişi, bir yandan mali bunalım ve Müdafaai Milliye harcamaları nedeniyle öngörülebilirlik sorununun yaşanmasıdır. Tablo-12: Avans Kanunları 28 Şubat



104 sayılı Birinci Avans Kanunu



Genel hizmetler için 2 milyon liranın sarfına izin verilmiştir.



24 Mart



108 sayılı İkinci Avans Kanunu



8 milyon liranın sarfına izin verilmiş ve kanunun müzakerelerinde kadro cetvelleri gündeme gelmiştir.



30 Nisan



119 sayılı Üçüncü Avans Kanunu



Bu Avans Kanunu, yeni bir harcamaya izin vermemiş; müzeyyel bir avans kanunu olmuştur. 28 Şubat 1337 ve 24 Mart 1337 tarihli kanunlara istinaden verilen on milyon liralık avanstan Müdafaai Milliye hidematına karşılık tutulmuş olan tahsisat 1 Mayıs 1337 tarihinden itibaren devairi saire hidematına tahsis edilmiştir. Müdafaai Milliye'ye tahsis edilen 4 milyon harcanmakla beraber Müdafaai Milliye Bütçesi'nin tasdik edilmesiyle birlikte sarf edilen miktar mahsup edilmiş ve diğer hizmetler için sarfedilmesine karar verilmiştir.



2 Temmuz



130 sayılı Dördüncü Genel hizmetler için 10 milyon liralık daha avans verilAvans Kanunu miştir.



Muvakkat Tahsisat Kanunlarıyla idareye imkan kalmadığı ve biran evvel musaddak bütçenin çıkarılmasına ilişkin 31 Mart 1921 tarihli karara istinaden, 2 Nisan’da 1337 yılı Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi Meclise gelmiştir. Bütçenin heyeti umumiyesi bilâmünakaşa kabul edilmiş; Bütçe yekûnu 44.160.058 lira olarak tespit edilmiştir. Buna, Askeri Fabrikalar Müdüriyeti Bütçesi 3.764.595 lira ve Bahriye Bütçesi 418.333 lira ile dahildir. Mali Alanda Yapılan Düzenlemeler ile Teşkil Edilen İdare Bütçe Kanunları, bütçe usulüne uygun şekilde çıkmamakla birlikte; 1921 yılı içinde bütçeye dair yapılan düzenlemelerin birçoğunda idari teşkilâta ilişkin çok önemli kararlar alınmıştır. Dolayısıyla, bu düzenlemeler mali kaynakların kullanımı açısından olduğu kadar yönetim gerçeğinin nasıl ve ne yönde dönüştürüldüğüne veya dönüştürülmek istendiğine ilişkin bilgi verdiği için de incelenmeyi hak etmektedir. Örneğin, 1336 yılı Bütçe Kanunu müzakere edilirken, 1 Şubat’ta Reji İdaresi’nin şekline dair yürütülen tartışma dikkat çekicidir. Reji İdaresi'nin Osmanlı Meclisi Mebusanınca temdidinin, Meclis'i, millileştirme doğrultusunda yeni bir inkılap yapmakla karşı karşı bıraktığını söyleyen Karesi Mebusu Vehbi Bey'e karşı, Maliye Vekili Ferit Bey, İtilâf Devletleriyle yapılacak Londra Konferansı öncesi idareyi feshetmenin veya ona dair yeni bir şekil vermenin Ankara Hükümeti'nin siyasi çıkarına uygun olmayacağını söylemiştir. 1336 yılı Bütçe Kanunu, 1921 yılı içinde mali açıdan da bir merkezileşmenin yaşandığını gösterir. Kanunun 8.maddesi, gelir bütçesinde belirtilen vergilerden başka vergi tarh ve tahsil edilmesini yasaklamış ve aksi davranışların 1921 Yılı



565



Hiyaneti Vataniye Kanunu kapsamında cezalandırılacağını belirtmiştir. Bu hüküm, Müdafaai Hukuk Cemiyetleri, Heyeti Temsiliyeler ve Kuvayı Milliye Birlik Kumandanları tarafından vergi tahsili uygulamasına kat’i suretle son verildiği anlamına gelmektedir.191 Ziraat Bankası’ndan bankanın izni olunmaksızın istikraz (borç) alınamayacağına veya bankanın sermayesine el konulamayacağına (md.9); ahzı asker kalem ve şube sandıklarının kaldırıldığına ve bunların da masraflarını mal sandıklarından karşılayacaklarına (md.11); ordu, kolordu, müstakil ordu ve müstakil fırkaların saymanlarının (muhasiplerinin), Müdafaai Milliye Vekâleti Muhasebe Müdürlüğüne bağlı olmakla birlikte diğer saymanlar gibi Maliye Vekâletince atanacağına (md.12) ilişkin hükümler, askeri harcamalarda da mali yönetim birliğin sağlanmasının gözetildiğini gösterir. 1336 yılı Bütçe Kanunuyla, Düyunu Umumiye ve Reji İdaresi ile Büyük Millet Meclisi’nin 1920 yılından beri devam ettire geldikleri ilişkilere de resmiyet kazandırılmış; Büyük Millet Meclisi idaresi altındaki bütün gelirler üzerinde egemenlik kurulmuştur.192 Düyunu Umumiye İdaresi, Büyük Millet Meclisi’nin mali yönetimi altına alınmıştır. 21.maddeye göre, Düyunu Umumiye İdaresi, yönetimine bırakılmış olan devlet gelirlerinin yönetimine, Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin egemen olduğu yerlerdeki teşkilâtına ve görevlerine zarar vermemek kaydıyla ve yaptığı tahsilâtı makbuz karşılığı Büyük Millet Meclisinin Maliye Bakanlığı veznelerine yatırmak şartıyla, Maliye Bakanlığına bağlı olarak devam edecektir. Düyunu Umumiye İdaresinin giderleri bütçeye konulan ödeneklerden karşılanacaktır. 22.maddeye göre ise, Tütün Rejisi İdaresi, Büyük Millet Meclisi Hükümetinin egemen olduğu yerlerdeki yönetimine zarar vermemek şartıyla, işlemlerine devam edecektir. Maliye Vekâleti Bütçesi müzakerelerinde, Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi lağvedilmiştir. Tapu ve kadastro işleri Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi tarafından üstlenilmişti. Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi, “memlekette bulunan bütün hukuku tasarrufiyeyi temin ve teyit etmek için kuyudatın [kayıtların] intizamı, emval ve emlâkın tespit ve tahrir edilmesi”nden sorumlu bir teşkilâttı.193 Sözkonusu kayıtlar, âşar başta olmak üzere önemli vergilere esas teşkil etmekteydi. 1920 yılında Büyük Millet Meclisi açılırken Defteri Hakani kayıtları İstanbul’da kalmıştı. Büyük Millet Meclisi’nin elinde sadece Ankara vilâyetine ait kayıtlar bulunmaktaydı. Ancak, muamelatı takip edecek bir merciye ihtiyaç olması nedeniyle Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi teşkil edilmişti. Osmanlı İmparatorluğu Defteri Hakani Nezâreti’nden beri mevcut olan kayıda ilişkin sorunlar da böylelikle Ankara’ya devrolmuştu. 1921 yılı teşkilâtını ve bütçesini belirleyecek Kadro Encümenlerinin çalışmaları dahilinde Maliye Vekili Ferit Bey’in önerisiyle Defteri Hakani teşkilâtında kimi düzenlemeler yapılmıştır. Çalışma esaslarına müdahale edilmemekle birlikte bütçede ta191 192 193



Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.306 Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.309-310 Maliye Vekili Ferit Bey’in sözleri için bkz. BMM ZC, C: 8, İ: 157



566



Yönetim Zamandizini



sarrufa gidilmesi için kadrolarda yapılan ıslahat teşkilât yapısını da büyük ölçüde değiştirmiştir. Defteri Hakani Müdüriyeti Umumiyesi lağvedilerek, merkez teşkilâtı bir müdüriyet olarak Maliye Vekâleti’ne bağlanmıştır. Müdüri Umumi, müdüre kalbedilirken; muhasebei senedat, sicili memurin, evrak, istatistik ve muhasebe mümeyyizleri vb. gibi hepsi lağvedilerek, teşkilat kadroları senedat mümeyyizi ile malûlât kayıt kalemlerinden oluşan bir müdür ile iki mümeyyize ve yedi katibe tahvil edilmiştir. Taşra teşkilâtında kaza kadrolarında bir değişiklik yapılmamış; yalnız eskiden vilayet statüsünde olan livalarda kadro sayısı dörde indirilmiştir. Böylelikle, Defteri Hakanilerin vilayet teşkilatları livalara kalbedilmiştir. Vilayetlerdeki Defteri Hakani müdürleri beş olarak kalmıştır. Maarif Vekâleti’nin kadro mevcudu, Büyük Millet Meclisi’nin Kurtuluş Savaşı sırasında ne kadar dar bir kadro ile çalışmak zorunda kaldığını gösterir. İstanbul’dan Ankara’ya gelindiğinde Maarif teşkilâtının ne oranda daralmak zorunda kaldığını ortaya koyar. Maarif Vekâleti Bütçe müzakerelerinde, Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey’in beyan ettiği haliyle İstanbul’da Maarif Nezâreti 200’e yakın memur ve müstahdem kullanırken, Ankara’da 24 memur ve bulunmaktadır.194 Adli Yönetim Kuvvetler birliği nedeniyle, yasama ve yürütme yetkisi gibi yargı yetkisi de Büyük Millet Meclisi’nin elinde toplanmıştır. Meclis bu yetkisini aslen bağımsız mahkemeler eliyle kullanmış olmakla beraber, Meclis’in bu özelliğinden dolayı, bağımsız mahkemelerin yanı sıra Meclis’in doğrudan yargı yetkisini kullandığı durumlar da olmuştur. Meclis’in doğrudan yargı yetkisini kullanması, yargı yetkisinin de Meclis’te cemedilmesi gibi devrim Meclis’i özelliğinden kaynaklanmış; Büyük Millet Meclisi’nde cisimleşen siyasal iktidarın devrimci bir ruhla korunmasına yönelik olmuştur. Büyük Millet Meclisi, Hıyaneti Vataniye Kanunu’nun 8.maddesine istinaden bu kanun kapsamında bir temyiz mercii gibi çalışmış ve yetkisini Adliye Encümeni vasıtasıyla kullanmıştır. Meclis’in yargı yetkisini doğrudan kullandığı bir diğer örnek olay ise İstiklâl Mahkemeleri’dir. 1921 yılı adli teşkilâtlanmayla ilgili önemli düzenlemelerin de yapıldığı bir yıl olmuştur. Hâkimi Münferit uygulamasının yaygınlaştırılması, Şûrayı Devlet’i ikame etmesi öngörülen Memurin Muhakemat Heyeti ve Encümeni’nin kuruluşu bu düzenlemelere örnek gösterilebilir. Ayrıca, 5 Aralık’ta 168 sayılı Kanun’la Fransa ile imzalanan İtilâfname doğrultusunda Adana ve havalisinde genel af ilan edilmiş ve bu düzenleme ülke genelinde uygulamaya geçirilecek genel af tartışmasını başlatmıştır. İstiklâl Mahkemeleri Büyük Millet Meclisi’nin konvansiyon niteliği mebusları aracılığıyla kullandığı yargı yetkisine, bir başka deyişle, kendi içinden çıkardığı yargı merciine 194



BMM ZC, C: 8, İ: 148 (10 Şubat 1921)



1921 Yılı



567



de yansımış ve İstiklâl Mahkemelerinde cisimleşmiştir. Firariliğin önlenmesiyle gündeme gelen İstiklâl Mahkemeleri, 11 Eylül 1920 tarihinde çıkarılan 21 sayılı Firariler Hakkında Kanuna dayanmaktadır.195 Ancak, İstiklâl Mahkemelerini doğuran fevkâlade yönetim koşulları kuruluş yasasının ötesinde olmuş; İstiklâl Mahkemelerinin düzenli ordunun kuruluşundan isyanların önlenmesine, can ve mal güvenliği ile kamu düzeninin korunmasından basın yoluyla işlenen suçlara ve casusluğa kadar çeşitlenen görevler üstlenmesine neden olmuştur.196 Fevkâlade yönetim koşullarını belirleyen Büyük Millet Meclisi’nin siyasi, idari, askeri ve adli iktidarının tesisi olduğu oranda, İstiklâl Mahkemelerinin görev ve yetkileri de artmış; İstiklâl Mahkemeleri, “Büyük Millet Meclisi’ne kavlen ve fiilen muhalefet” edenlerin ve onun kurduğu düzeni bozucu bütün güçlerin işlediği suçlara ilişkin davaları görür hale gelmiştir.197 Büyük Millet Meclisi’nin iradesine karşı işlenen suçlara ilişkin davalar İstiklâl Mahkemeleri altında tek mercide birleştirilmek istenmiştir. İstiklâl Mahkemeleri hakkındaki kanunla yetkileri kaldırılan Yozgad Divanı Harbi Örfisi lağvedilmiş ve 3 Ocak’ta 86 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile Yozgad Divanı Harbinden verilen hükümlerin idam dahi olsa, hiç birinin infaz ve icra edilmeyerek Ankara İstiklâl Mahkemesine devir ve teslimine karar verilmiştir. Yozgad Divanı Harbi Örfisi’nin lağvedilmesiyle birlikte Kuvayı Seyyare Kumandanı İbrahim Bey’in elinde bulundurduğu ve teslim etmediği söylenen evraka nasıl el konulacağı da Meclis’in gündemine gelmiştir.198 İstiklâl Mahkemeleri fevkâlade yetkilerini üyeleri olan Büyük Millet Meclisi âzalarından almaktadırlar. 3 Ağustos’ta İstiklâl Mahkemeleri için hazırlanan talimatnamenin, mahkeme âzalarını takyid etmek anlamına geleceği gerekçesiyle reddedilmesi bunun en açık göstergesi olmuştur. Sözkonusu talimatnamenin reddedilmesi ile, İstiklâl Mahkemelerinin işlemlerinin birleştirilmesi ve adliye, askeriye ve mülkiye ile ilişkilerinin tayin edilmesine dair öneri de reddedilmiştir. Bu da, İstiklâl Mahkemelerinin görev, yetki ve sorumluluklarının yargılama yetkilerini kısıtlayacak şekilde tayin edilemeyeceğini; mahkemelerin adli ve icrai vasıflar üstlendiklerini göstermiş ve Meclis’te uzun tartışmalar yaratmıştır. 199 İstiklâl Mahkemelerinin yetkilerini arttıran bir diğer karar da Tekâlifi Milliye Emirleri olmuştur. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, 7 Ağustos’ta Tekâlifi Milliye Emirlerini yayınlarken bu emirlere uymayanların İstiklâl Mahkemelerinde yargılanacağını da belirtmiştir. 195 196 197



198 199



Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2.Baskı, 1988, İzmir, s.38-43 Ergün Aybars, a.g.e., s. 5-33; Rıdvan Akın, a.g.e, s. 164. Büyük Millet Meclis karşıtı muhalefete dair çıkarılan ve birinci maddesinde Büyük Millet Meclisi’ne kavlen ve fiilen muhalefete karşı çıkarıldığı belirtilen Hıyaneti Vataniye Kanunu, İstiklâl Mahkemesini doğuran koşulların en önemli göstergelerinden biridir. Bkz. Ergün Aybars, a.g.e., s.25-32 BMM ZC, C:7, İ: 128, Birinci Celse BMM ZC, C: 11, İ: 60, İkinci Celse (3 Ağustos 1921)



568



Yönetim Zamandizini



Ankara İstiklâl Mahkemesi, başkentte bulunması itibariyle bütün mahkemeler içinde en önemlisi olmuş; diğer mahkemeler daha çok bölgesel içerikli davalara bakarken, Ankara İstiklâl Mahkemesi memleket genelinde ve savaşın tarafları nezdinde büyük önem arzeden davalara bakmakla görevlendirilmiştir.200 Bu sebepten dolayı ve belki de bu özelliğinin bir göstergesi olarak, Ankara İstiklâl Mahkemesi, 7 Ekim 1920’den 31 Temmuz 1922 tarihine kadar üyeleri dahi değişmeden kesintisiz çalışan tek mahkemedir.201 1921 yılı boyunca Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin baktığı davalar içinde 23 Ocak-9 Mayıs 1921 tarihleri arasında süren gizli Komünist Fırkası davası, 9 Mayıs’ta karara bağlanan Çerkez Ethem davası, 1 Mayıs-23 Mayıs 1921 tarihleri arasında görülen İngiliz casusluğu suçundan yargılanan Mustafa Sagir davası da yer almıştır. 8 Ocak’ta İstiklâl Mahkemeleri dairei kazalarının yeniden tesbitine ve merkezleri Trabzon ve Elâziz’de olmak üzere mevcutlara iki mahkeme daha ilave edilmesine dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi Meclise sunulmuştur. Söz konusu Tezkere Meclis’te görüşülmeyi beklerken, 17 Şubat’ta 97 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile, Bütün Millet Meclisi ve Hükümeti’nin çalışmalarıyla memlekette sükun temin edildiği gerekçesiyle 1 Numaralı Ankara İstiklâl Mahkemesi dışındaki bütün İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine son verilmiş ve görevli mebuslar Ankara’ya davet edilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri, ellerinde bulunan evrâğı nizamiye mahkemeleri ile askeri divanı harplere devredeceklerdir. Bu kararlaİstiklâl Mahkemelerinin birinci dönemi sona ermiştir. Ancak, Birinci Dönem İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine fiilen son vermeleri bölgesel koşullardan ve haberleşme imkanlarından dolayı farklı zamanlarda gerçekleşmiştir. Eskişehir İstiklâl Mahkemesi 17 Şubat, Kastamonu İstiklâl Mahkemesi 2 Mart, Konya İstiklâl Mahkemesi 18 Şubat, Isparta İstiklâl Mahkemesi 23 Mart ve Sivas İstiklâl Mahkemesi 15 Mart’ta çalışmalarını durdurmuşlardır.202 23 Temmuz’da Konya, Kastamonu ve Samsun’a İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, “düşmanın ilerleyişiyle birlikte dahilde ortaya çıkan işaat ve ifsadata karşı tatili faaliyet etmiş olan İstiklâl Mahkemelerinin, Kastamonu merkez olmak üzere ordunun sağ cenahında ve Konya merkez olmak üzere ordunun sol cenahında tekrar teşkil edilmelerine ilişkin şifahi bir teklif”te bulunmuş; Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey de, Samsun'a da bir İstiklâl Mahkemesi gönderilmesini teklif etmiştir. Meclis bu teklifler üzerine söz konusu üç yere İstiklâl Mahkemesi gönderilmesini kabul etmiştir. Yeni kurulan İstiklâl Mahkemelerinde eski âzaların mı görevlerine devam edeceği, yoksa yeni âza mı intihap edileceği uzun tartışmalar yaratmış; sonunda, yeni âza intihabına karar verilmiştir. 28 ve 30 Temmuz’da yapılan 200 201 202



Ergün Aybars, a.g.e., s. 55. Ergün Aybars, a.g.e., s.55. Ankara İstiklâl Mahkemesinin faaliyetlerine ilişkin sayısal veriler için bkz. Ergün Aybars, a.g.e., s.74 Diyarbekir ve Pozantı İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerini ne zaman sona erdirdiklerine dair bir belgeye ulaşılamamıştır. Bkz. Ergün Aybars, a.g.e, s.75-91.



1921 Yılı



569



intihaplar neticesinde Kastamonu, Konya ve Samsun İstiklâl Mahkemelerinde görevli olacak mebuslar belirlenmiştir. 5 Ağustos’ta Başkumandanlık Kanunu’nun kabülü ile, bu tarihe kadar Büyük Millet Meclisi’ne karşı sorumlu olan İstiklâl Mahkemeleri, bu tarihten sonra Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya bağlanarak doğrudan Başkumandana karşı sorumlu kılınmışlardır.203 30 Temmuz’da intihap edilen âzaların bir kısmının istifa etmesi ile boşalan âzalıklara atama Başkumandan emriyle yapılmıştır.204 Tablo-13: 1921 Yılı Boyunca Görev Yapan İstiklâl Mahkemeleri205 Mahkeme- Görev Yaptığı nin Adı Şehir



Görev Süresi



Üyeleri



Faaliyetleri



Ankara İsAnkara, Kırşehir, tiklâl Yozgad, Çorum Mahkemesi



(7 Ekim 192031 Temmuz 1922)



İhsan Bey (Cebelibereket) (Reis), Kılıç Ali (Antep), Hüseyin Bey (Elâziz), Cevdet Bey (Kütahya)



Görülen 13096 davanın sonunda 108 idam kararı alınmıştır.



Kastamonu, İnebolu, Safranbolu, Daday, Erac, Tosya, Taşköprü, Kastamonu Cidde, Sinop, Boİstiklâl yabat, Ayancık, Mahkemesi Kângırı, Çerkeş, Ilgaz, Bolu, Gerede, Düzce, Gönik, Zonguldak, Zahtan



23 Temmuz 1921-kuruluş kararı, 13 Ağustos 1921Çankırı’da yayımlanan göreve başlama beyannamesi, 20 Temmuz 1922271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga



Mustafa Necati Bey (Saruhan) (Reis), Neşet Bey (Kângırı), Ziya Nebizade Hamdi Bey (Canik), Hamdi Bey (Trabzon, 31 Ocak 1922-Başkumandanlık emriyle), Mahmud Esad Bey (İzmir, 15 Ağustos 1921 tarihine kadar)



Yaklaşık 9200 dava görülmüş ve en az 35 kişi idam edilmiştir.



23 Temmuz 1921-kuruluş Konya, Karaman, kararı, 12 Ağustos 1921-göreve Pozantı, Isparta, Konya İsbaşlama beyanBurdur, Ereğli, tiklâl namesi, 20 Anamur, Silifke, Mahkemesi Temmuz 1922Niğde, Akşehir, Antalya, Uluborlu 271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga



Hacim Muhiddin Bey (Karesi) (Reis), Muhiddin Baha Bey (Bursa, 9 Haziran 1922’de istifa), Yusuf Bey (Denizli), Ali Sâib Bey (Urfa, 20 Temmuz 1922’de görevine son verildi), Ali Efendi (İçel, 31 Ocak 1922 tarihli Başkumandanlık Emriyle)



Konya-Delibaş isyanı, Denizli olayları başta olmak üzere 1407 davaya bakarak sonuçlandırmıştır.



203 204 205



Ergün Aybars, a.g.e., s.101 Ergün Aybars, a.g.e., s.102 Tablo, 1921 yılı Zamandizini, Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927); Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923) ve 1921 ile 1922 Zamandizinlerinden yararlanılarak oluşturulmuştur.



570



Yönetim Zamandizini



Samsun İsAmasya, Tokad, tiklâl Sivas, Samsun, MahkemeOrdu, Giresun si206



23 Temmuz 1921-kuruluş kararı, 17 Ağustos 1921-göreve başlama tarihi, 27 Aralık 1921son karar tarihi



Emin Bey (Canik) (Reis), Necati Bey (Bursa), Veli Bey (Burdur), Bahri Bey (Yozgad, 9 Eylül 1921 tarihli Başkumandanlık Emriyle), Şevket Bey (Sinob)



Pontus meselesi, Koçgiri isyanı başta olmak üzere 2420 davaya bakmış; 485 idam kararı almıştır. Pontus meselesiyle ilgili olarak 177 kişinin idam kararı uygulanmıştır.



Kayseri, Yozgad, Kırşehir, Niğde Yozgad İs(Başkumandanlık tiklâl Emriyle 6 Aralık Mahkemesi 1921 tarihinden itibaren)



8 Eylül 1921Başkumandanlık Emriyle, 22 Eylül 1921göreve başlama tarihi, 3 Ekim 1921-yargılamaya başlama tarihi, 20 Temmuz 1922-271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga, 3Ağustos 1922-son karar tarihi



Refik Bey (Konya) (Reis, 8 Eylül 1921 tarihinde Başkumandanlık Emriyle yerine Mazhar Bey getirilmiştir.), Ethem Fehmi Bey (Menteşe), Mazhar Bey (Üsküdar, vazifesine gitmedi), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan, vazifesine gitmedi), Mazhar Müfit Bey (Hâkkari), Necip Bey (9 Eylül 1921 tarihinde Başkumandanlık Emriyle)



Koçgiri Aşireti İsyanı, Yozgat ayaklanmaları başta olmak üzere 2673 davaya bakmış; 56 idam kararı almıştır.



Hâkimi Münferit (Tek Hâkim) Usulü 1921 yılında adalet yönetimine dair en önemli düzenlemelerden bir kaçı, hâkimi münferitlik (tek hâkimli adli yargılama usulü) alanında yapılmıştır. Bu alandaki düzenlemeler, yargılama usulü açısından olduğu kadar adliye teşkilâtının örgütlenmesi ve kadro yapısı açısından da önemlidir. Hâkimi münferitlik usulü, Adliye ve Mezâhib Vekilleri Celâleddin Arif Bey ve Refik Şevket Bey tarafından savunulmuş ve uygulamaya geçirilmek istenmiştir. Osmanlı Klasik Döneminde, adalet yönetimi kadı’nın merkezinde bulunduğu tek hâkimli ve tek dereceli bir yargılama usulü üzerine kurulmuş; yargı çevresi olarak kaza ölçeği esas alınmıştı.207 27 Cemaziyülahır 1296 (18.06.1879) tarihli Mahakimi Nizamiye Teşkilâtı Hakkındaki Kanun’un 1. maddesinde nizamiye mahkemeleri alanındaki ceza ve hukuk mahkemelerinin bidayet mahkemesi ve istinaf mahkemesi olmak üzere iki dereceli olması ve bunların üstünde de 206



207



Samsun İstiklâl Mahkemesi, birinci dönemde görev yapan Sivas İstiklâl Mahkemesi gibi aslen Amasya’da çalıştığı için adı resmi kayıtlarda bile çoğu zaman Amasya İstiklâl Mahkemesi olarak yer almıştır. Ergün Aybars, a.g.e., s.119 Ekrem Buğra Ekinci, Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), Arı Sanat Yayınevi, Gözden Geçirilmiş 2.Baskı, İstanbul, 2010; Esat Arsebük, “Türkiyede Medeni Hukukun İnkişaf Safhası”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s.7-19, s.11



1921 Yılı



571



Mahkemei Temyiz’in bulunması hükme bağlanmıştı.208Aynı Kanun ile, hâkimi müçtemi (heyet halinde yargılama) usulü de benimsenmişti.209 1908 Devriminden sonra “istinaf mahkemesi âzâ sayısının beşten üçe indirilmesi, diğer mahkemelerin ise tek hâkimle vazife yapması yönünde bir meyil doğmuş”tur.210 1913 tarihli Edirne Vilâyetinde Teşkil Olunacak Mehâkim Hakkında Kanun uyarınca ilk defa Edirne vilâyetinde hâkimi münferit uygulamasına dönülmeye başlanmış; bidâyet mahkemesi âzâlarının sayısı bire, istinaf mahkemesi âzâlarının sayısı ise ikiye (reis hariç) indirilmiştir.211 Kanun, yargı çevresi olarak kaza ölçeğini benimsemiş; bidayet mahkemelerine hâkimi münferit ataması yaparken merkez ve sancakları da kaza olarak addetmiştir.212 Bu usulü, uygun görülecek diğer vilâyetlere yaymak üzere Adliye Nâzırı’na 1913 yılı içinde salâhiyet verilmiştir.213 Hâkimi münferitliğin yanı sıra 1908 Devrimi sonrasında bidayet mahkemeleri alanında sulh mahkemelerine ilişkin de önemli düzenlemeler yapılmıştır. 1913 yılında Sulh Hâkimleri Kanunu çıkarılmış; böylelikle taşra teşkilâtında sulh hâkimliği ihdas edilmiş; 2500 kuruşa kadar olan davalara bakmak ve kaza, nahiye ve köylerde görev yapmak üzere sulh hâkimlikleri kurulmuştur.214 Hâkimi münferitlik usulü, 1921 yılında ilk kez 20 Ocak’ta Adliye Kadro Encümeni adına konuşan Canik Mebusu Nafiz Bey tarafından gündeme taşınmıştır. Nafiz Bey, Adliye Vekâletinde iki tip kadro ile karşı karşıya kalındığını beyan etmiş ve adli usulün tespit edilerek bu kadrolardan birinin seçilmesine ilişkin görüşünü Meclise sunmuştur. Adliye Vekili Celâleddin Arif Bey (Erzurum), bu noktada hâkimi münferitlik usulünün prensipte benimsenmesi gerektiğini savunmuştur. Müzakere aslen istinaf mahkemelerinin kaldırılması ve hâkimi münferit teşkilâtının kurulması üzerinden yaşanmıştır. 30 Nisan’da 117 sayılı Edirne Teşkilâtı Adliye Kanununun Altıncı Maddesinin Tadiline Dair Kanun kabul edilmiştir. Kazalarda bidayet mahakimi vazife ve salahiyetini haiz olmak üzere hâkimi münferitlikler ile vilâyet ve livalarda bir reis ve iki azadan mürekkep istinaf mahkemeleri teşkil edilmiştir.215 Kanunun tatbik edildiği yerlerde sulh işleri hâkimi münferitlere verilmiştir. Bu değişiklik ile Sulh Hâkimleri Kanunu'na istinaden sulh davalarında müddeiumumi (savcı) bulunmayacak ve hâkimi münferitler köylere kadar giderek daha süratli karar 208



209 210 211



212 213 214



215



Kabahate ilişkin ceza davaları ile hukuk davaları bidayet ve istinaf mahkemelerinde, ağır ceza gerektiren davalar ise ağır ceza mahkemeleri ile Mahkemei Temyiz'de görülecekti. T.C. Yargıtay Başkanlığı, “Yargıtay Tarihçesi”, http://www.yargitay.gov.tr/index3.php?pgid=8 BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.232-235 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.120 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.121; Edirne vilâyetini oluşturan dört merkez kazada birer istinaf mahkemesi kurulmuş; bu istinaf mahkemelerine ikişer aza, ikişer muavin ve birer istinaf müdde-i umumisi tayin edilmişti. Erkan Tural, “II.Meşrutiyet Dönemi’nde Adliye ve Mezâhip Nezareti’nde Bürokratik Reform”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 57, Sayı 2, 2008, s.223-252, s.251 Erkan Tural, a.g.e., s.251 Ekrem Buğra Ekinci, a.g.e., s.121 Erkan Tural, a.g.e., s.248; Esra Ergüzeloğlu Kilim, Türkiye’de Adalet Yönetimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi (Yönetim Bilimleri) Anabilim Dalı, Ankara, 2009, s.179 “Belge: Türkiye Cumhuriyeti 1923-1933 Adliye İşleri Raporu 1”, Hukuk ve Adalet Eleştirel Hukuk Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Ocak-Mart 2004, s.3



572



Yönetim Zamandizini



verebileceklerdir. Celâleddin Arif Bey, bu değişikliğin ilerde yapılması düşünülen ıslahatı adliyeye zemin hazırlayacağını ve Adliye Encümenince hazırlanmakta olan hâkimi münferit kanunu çıkıncaya kadar halkı bu usule alıştıracağını söylemiştir. Kanun aleyhinde söz alan Abdülkâdir Kemali Bey ise, hâkimi münferit teşkilatının kadılık sistemi olduğunu söylemiş ve adliye teşkilatının Rumeli'de yapılan inkılâp doğrultusunda olması gerektiğini savunmuştur. Abdülkâdir Kemali Bey, uzmanlık alanlarına göre görülmesi gereken davaların tek bir hâkim- yani kadı benzeri bir hâkim - tarafından görülmesine karşı çıkmıştır.216 Adliye Vekâleti’nin hazırlamakta olduğu ve hâkimi münferit teşkilâtına dair kanun olarak bilinen 5 Haziran 1295 tarihli Mahakimi Nizamiye Teşkilâtı Hakkındaki Kanunun Tadiline dair Kanun Lâyihası Adliye Encümeni tarafından Hâkimi Münferit Kanununun Bâzı Mevaddını Muaddil Kanun adıyla Meclis’e sunulmuş ve 14 Temmuz’da 134 sayılı Kanun olarak kabul edilmiştir. Kanun gerekçesinde bir nokta, özellikle adli örgütlenme açısından dikkat çekicidir. Gerekçede, “Türkiye teşkilâtı adliyesi bazan teşkilâtı mülkiyeye tabaiyet mecburiyeti ve bâzan müstakil vaziyet almak arzusu dâhilinde çok dağınık bir şekil almıştır” denilmiştir.217 Bu gerekçeden yola çıkılarak, Kanun’la, adli işlemlerin yok denecek kadar az olduğu; ancak, mülki teşkilât itibariyle vilâyet olarak sınıflandırıldıkları için birçok hâkim bulundurması gereken vilâyetlerin, birer kaza veya liva kabul edilerek adliye teşkilâtının ona göre tanzim edilmesi istenmiştir. Bu nedenle, Kanun’la, mülki ve adli örgütlenme zemininin birbirinden ayrılması amaçlanmıştır denilebilir. Adli örgütlenmede, Adliye Vekili Refik Şevket Bey’in (Saruhan) sözlerinden anlaşıldığı üzere kaza ölçeğinin esas alınması öngörülmüştür.218 Kanun’un ikinci özelliği ise, adliye teşkilâtının tanziminde bütün yetkinin Adliye Vekâleti’ne verilmiş olmasıdır. Adliye Vekâleti, bu yetkiyi, tasarruf ve vahdet ilkelerini gözetmek kaydıyla üç çeşit istinaf mahkemesini birbirine rapt ederek ve mahkemeleri hâkimi müçtemi usulünden hâkimi münferit usulüne evrilterek kullanacaktır ki, bu da Kanun’un üçüncü özelliğidir. Meclis, bu Kanun’la üç çeşit istinaf mahkemesinin birbirine raptını kabul etmekle beraber, aslen Adliye Vekâletine hâkimi münferit usulünü arzu ettiği yerlerde tatbike mezuniyet vermiş ve bu Kanuna istinaden hâkimi münferit teşkilâtı kurulmaya başlanmıştır.219 216 217 218 219



BMM ZC, C: 10, İ: 27 (30 Nisan 1921) BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.223 Adliye Vekili, “Teşkilâtı mülkiyeye tabi kazalarda mutlaka hâkimi münferit bulunur” demiştir. BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.226 BMM ZC, C: 15, İ: 132, İkinci Celse (22 Aralık 1921); Bu Kanun’un yaygınlaştırmaya başladığı hâkimi münferit teşkilâtının Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar uzandığını görürüz. Türkiye Cumhuriyeti Adliye İşleri Raporu’nda verilen sayısal veriler hâkimi münferit [tek hâkim] usulünün boyutlarını gösterir: “Halen Türkiye Cumhuriyetinde 492 mahalde adliye teşkilatı mevcuttur. Bu yerlerde ağır ceza davalarını gören ve 22'si bir reis ile iki azadan mürekkep müstakil ağır ceza, 62'si ağır ceza mevaddı ile beraber asliye mevaddını da rüyet eden ve kezalik bir reis ile iki azadan teşekkül eden mürettep ağır ceza iki ceman 84 ağır ceza dairesi, 413 'ü tek hakimle ve 23'ü toplu hakimlerle kurulan 436 asliye mahkemesi, 141 sulh mahkemesi, 16 ihtisas mahkemesi; her sene adedi bir milyona yaklaşan hukuk ve ceza davalarını hal ve fasletmektedir.” “Belge: Türkiye Cumhuriyeti 1923-1933 Adliye İşleri Raporu 1”, Hukuk ve Adalet Eleştirel Hukuk Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Ocak-Mart 2004, s.2



1921 Yılı



573



1921 yılında üç çeşit istinaf mahkemesi mevcuttur: 1) Hâkimi Münferid Kanununun icabettirdiği istinaf mahkemeleri (istinafı hukuk ve istinafı ceza – âzası 5 kişi), 2) Her vilâyet merkezinde mevcut istinaf mahkemeleri (bir reis, 4 âza, 2 âza mülâzım olmak üzere 7 kişi), 3) Her liva merkezinde liva merkezinden ayrı kazalara şâmil olan istinaf mahkemeleri (bir reis, 4 âza, 2 âza mülâzım olmak üzere 7 kişi).220 Kanun’la, “Hâkimi Münferit Kanununa tevfikan teşekkül eden istinaf mahkemesine, bu mahkemenin teşkilatsız kalan mülhakatı veya hâkimi münferit teşkilatı haricinde teşekkül eden istinaf mahkemelerine, hâkimi münferit teşkilatına tabi mahakimi iptidaiyeyi rapta” Adliye Vekili salâhiyettar kılınmıştır. Böylelikle, üç ayrı şekilde kurula gelmiş olan istinaf mahkemeleri ayrı usullere göre teşkil edilmelerine rağmen birbirine raptedilebilecektir. Bu durumun adli teşkilatta tevhidi sağlamak yerine teşkilatı daha da karışık hale getireceği ve Adliye Vekilinin teşkilat üzerindeki salâhiyetini mutlaklaştırdığı gerekçesiyle kanuna itiraz edilmiştir. Mahakimi Nizamiye Teşkilâtı Hakkındaki Kanun ile Berlin Konferansı’dan sonra kadı’nın merkezinde durduğu tek hâkimli adli yargılama usulünden heyet halinde yargılama usulüne geçilmişti.221 Bu Kanun ile ise, yeni bir geçiş söz konusu olacaktır. Bu geçişin kadılık sistemine doğru mu olacağı, hâkimi münferitlikten kadılık sisteminin mi anlaşılması gerektiği Meclis’te ciddi tartışmalara sebep olmuştur. Kastamonu Mebusu Abdülkâdir Kemali Bey, bu usul ile yeniden kadılık sisteminin hayata geçirilmek istendiğini söyleyen tarafın güçlü sesi olmuştur. Abdülkâdir Kemali Bey, mazide kalan bütün kavaninin, bütün teşkilâtın yıkılarak yerine yenisinin inşa edilmesini savunmaktadır.222 Edirne Mebusu Şeref Bey ise, hâkimi münferitliğin ilk uyguladığı kanun olarak gösterdiği Edirne Adliye Teşkilâtı Kanunu’nu savunmuş; bu teşkilâtta arada ne vasıta ne usul vardır diyerek Balkan Savaşları sonrasında Meşrutiyetin en güzel hediyesinin hâkimi münferit teşkilâtı ihdası olduğunu dile getirmiştir. Hâkimi Münferit Kanununun Bâzı Mevaddını Muaddil Kanun görüşmelerinde, hâkimi münferitliğin bir nevi sulh hâkimliği olduğu dile getirilmiştir.223 Bu nedenle, Kanun’un kabulünün ardından 3 Kasım’da 163 sayılı Sulh Hâkimleri Kanununun Dördüncü Maddesinin Tadiline dair Kanun’un kabul edilmesi dikkat çekicidir. Söz konusu Kanun, Adliye Encümeninin teklifiyle, Sulh Mahkemelerinin derecei salâhiyeti kazaiyelerini beş bin kuruştan elli bin kuruşa çıkararak sulh mahkemelerinin yetkilerini artırmıştır. Memurini Muhakemat Heyeti ve Encümeni: Şûrayı Devlet’in Meclisçe İkame Edilmesi 1921 yılına damgasını vuran tartışma başlıklarından biri de Şûrayı Devlet’in yeniden kurulmasına ihtiyaç olup olmadığıdır.224 Şûrayı Devlet’in müsta220 221 222 223 224



BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.259-260 Konuyla ilgili açıklama için bkz. Edirne Mebusu Şeref Bey’in ayrıntılı izahatı : BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.232-235 BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921), s.231 BMM ZC, C: 11, İ: 49 (11 Temmuz 1921) Osmanlı İmparatorluğu’nun bünyesinde kurulan Şûrayı Devlet, 4 Kasım 1922 tarihine kadar mevcudiyetini devam ettirecektir. Ancak, İstanbul’daki diğer bazı kurumlar gibi Şûrayı Devlet



574



Yönetim Zamandizini



kil şekilde yeniden kuruluşunu savunanlar karşısında bu kuruluşa karşı çıkanların varlığı tartışmanın birinci boyutunu oluştururken; Şûrayı Devlet’in görevlerinin kimin tarafından üstlenileceği tartışmanın ikinci boyutunu oluşturmaktadır. Tartışmanın ikinci boyutuna odaklananlar, memurin muhakematına ilişkin ihtiyaç konusunda hem fikirdirler; İstanbul’dan devrolan evrak ile Anadolu’da açılan yeni dosyalar bu ihtiyacın dayanak noktası olarak gösterilmektedir.225 Ancak, bu görevin hangi merci tarafından üstlenileceği tartışma yaratmaktadır. Şûrayı Devlet’in görevlerinin, İcra Vekilleri Heyeti’ne veya Vekâletlere bağlı bir tetkik heyeti tarafından üstlenilmesi gerektiği görüşü karşısında Şûrayı Devlet’in görevlerinin Büyük Millet Meclisince hali hazırda üstlenilmiş olması nedeniyle yeniden Şûrayı Devlet’in kuruluşuna gerek olmadığı ve tetkik görevinin Encümenlerce üstlenilebileceği görüşü iki ayrı cephe oluşturmaktadır. Şûrayı Devlet’in 1921 yılı içinde ilk gündeme gelişi 29 Ocak’ta olmuştur. Dahiliye Encümeni, Heyeti Vekile'nin Şûrayı Devlet makamına kaim olacak Heyet'le ilgili hazırladığı üçüncü kanun lâyihasını da reddetmiş; Adliye Encümeni ile birlikte hazırlanan lâyihada ısrarcı olmuştur. Dahiliye Encümeni, Şûrayı Devlet'in memurin muhakematına (memurların yargılamalarına) ilişkin görevleri dışındaki görevlerinin Heyeti Umumiye ve Heyeti Vekile tarafından üstlenildiğini; memurin muhakematına da her vekâletin tensip edeceği birer müdürden oluşacak bir encümeni müdüranın bakabileceğini söylemektedir. Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey de, Heyeti Vekile'nin teklifinin doğrudan Şûrayı Devletin ihdası anlamına gelmediğini; onun yerine kaim olacak heyetlerin söz konusu olduğunu söylemiştir. 16 Nisan’da İcra Vekilleri Heyeti ile Dahiliye ve Adliye Encümenleri tarafından hazırlanan iki kanun lâyihası da reddedilmiştir. Biri İcra Vekilleri Heyeti’nin 16 Eylül 1920 ve 30 Şubat 1920 tarihli Kararlarına dayanan, biri Adliye ve Dahiliye Encümenlerinin müşterek kararına ait iki kanun lâyihası da reddedilerek, aradaki itilâfın çözülerek lâyihaların müşterek hale getirilmesi için Adliye Encümeni’ne havale edilmiştir. 16 Nisan’daki itilâf, daire âzalarının seçimiyle ilgili düzenlemeler üzerinde yoğunlaşmıştır. Adliye Vekili Hafız Mehmed Bey, Hükümetin, Encümenin kabul ettiği haliyle Şûrayı Devlet daire âzalarının Meclisi Âli âzaları arasından seçilmesi esasına muhalif olduğunu söylemiştir. Memurin Muhakematından görevli makama ilişkin kanun, 2 Temmuz’da başlayan tartışmalar sonunda 4 Temmuz’da 131 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vezaifinin Sureti İfası hakkında Kanun ile kabul edilmiştir. Kanun görüşmelerinde, daha önceki müzakerelerde Şûrayı Devlet’in memurin muhakematına ilişkin görevleri dışındaki görevlerinin idari veya kanu-



225



de Büyük Millet Meclisi kurulduktan sonra aynı şekliyle Anadolu’da kurulmamış ve kuruluşuna ilişkin tartışma 11 Mayıs 1920 tarihinden başlayarak Meclis’i meşgul etmiştir. Dolayısıyla, konunun 1921 yılı içinde gündeme geldiği tarihte, İstanbul’da bir Şûrayı Devlet mevcuttur; ancak, Anadolu’da Şûrayı Devlet yoktur. Onur Karahanoğulları, Türkiye’de İdare Yargı Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005, s.208 Onur Karahanoğulları, a.g.e., s.207-208



1921 Yılı



575



ni olduğunun, Büyük Millet Meclisi veya İcra Vekilleri Heyeti’nce üstlenildiği için de bu görevler için Şûrayı Devlet’in teşkiline lüzum olmadığının kabul edildiği belirtilmiştir.226 Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesi’nin görevleri içinde yer alan memurin muhakematına ilişkin görevler için bir makama ihtiyaç olduğu; onun dışındaki Şûrayı Devlet düzenlemelerinin reddedildiği dile getirilmiştir. İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey, Şûrayı Devlet’in görevleri içinde sayılan kanun tefsiri gibi bir görevin doğrudan Meclise verilmiş olan kanun yapma, değiştirme ve ilga etme hakkıyla çatışacağını savunmuştur.227 Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Meclisi Mebusan İstanbul’da dört ay için içtima ederdi ve ondan sonra içtimaına nihayet verecek Meclissiz kalan bir Hükümet Şûrası olmak lâzımgelirdi. ... müstermir olan bir Meclise karşı başka bir şûranın lüzumu yoktur. … Şûrayı Devletin vazaifi üç suretle telhis olunabilir. ... imtiyazat mesaili ... kavaninin tefsir ve tanzimi ... memurinin muhakemesi … Şûrayı Devletçe rüyeti lâzımgelen diğer hususat İcra Vekilleri Heyetince ve kanun tanzim ve tefsiri Büyük Millet Meclisince yapılır.” demiştir.228 Karesi Mebusu Vehbi Bey’in sözleri, görevleri üzerinden uzun tartışmalar yaşanan Şûrayı Devlet’in yerine ikame edecek makamın görevlerinin nasıl sınırlandırılacağı konusunda Mecliste varılan konsensusu ifade eden son nokta olmuştur. Vehbi Bey, Memurin Muhakematı Kanunu’nun bir maddesinin tadili ile ilgili bir konunun mevzubahis olduğunu, memurin muhakematına Şûrayı Devlet’i ikame hangi mercinin bakacağının görüşüldüğünü dile getirmiştir.229 Memurin Muhakematı hakkındaki Kanunu Muvakkatin 4.,6.,8.,9. ve 10.maddelerinde belirtilen Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesine ait vezaifin Memurin Muhakemat Encümeni ve söz konusu kanunun heyeti umumiyesine ait vezaifin de Memurin Muhakemat Heyeti tarafından ifa edilmesine karar verilmiştir. Memurin Muhakemat Encümeni, Büyük Millet Meclisi âzası arasından Meclisce seçilecek 9 kişiden oluşacaktır. Memurin Muhakemat Heyeti de, yine Büyük Millet Meclisi âzası arasından ve Meclisce seçilecek; ancak, 15 kişiden meydana gelecektir. Encümen ve Heyet altı ayda bir intihap olunacak; müntahaplar kendi aralarından birer reis seçeceklerdir. Kararları Meclisin tasdikine tabi olmayacaktır. Bu Kanunun kabulüyle birlikte, Büyük Millet Meclisi Hükümeti döneminde Şûrayı Devlet’in kurulması kabul edilmemiş; memur yargılamasına ilişkin görevleri Meclisce ikame edilmiştir denebilir. 1921 yılı içinde Şûrayı Devlet’in idarein denetlenmesine ilişkin görevlerine dair de bir kanun kabul edilmiştir.230 22 Aralık’ta Meclis’e gelen kanun, 31 Aralık’ta 177 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vazaifin Sureti İfası hakkındaki 4 Temmuz 1337 tarihli Kanuna müzeyyel Kanun adıyla ka226 227 228 229 230



Çorum Mebusu Fuad Bey’in Şûrayı Devlet’in diğer görevlerini idari ve kanuni addetmesine ilişkin sözleri için bkz. BMM ZC, C: 11, İ: 45 (2 Temmuz 1921) BMM ZC, C: 11, İ: 45 (2 Temmuz 1921) BMM ZC, C: 11, İ: 45 (2 Temmuz 1921) BMM ZC, C: 11, İ: 45 (2 Temmuz 1921) Onur Karahanoğullları, a.g.e., s.225



576



Yönetim Zamandizini



bul edilmiştir. Kanun, Bolu Mebusu Şükrü Bey'in, 16 Temmuz’da Meclis’e sunulan İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun 67nci maddesinin son fıkrasıyla 68nci maddesinde gösterilen mukarreratın Memurin Muhakemat Encümeni tarafından rüyet edilmesine dair kanun teklifi ile gündeme gelmiştir. İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu ile, vilâyat ve elviyei müstakille idare meclislerince memurin muhakematına ilişkin kararlar da dahil olmak üzere verilen kararların tetkik merci olarak Şûrayı Devlet gösterilmekteydi. Buna ek olarak, kararlar aleyhine valinin de itiraz hakkı bulunmakta ve bunu da Şûrayı Devlet tetkik etmekteydi. Kanuna müzeyyel madde ile, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun 67nci maddesinin son fıkrasıyla 68nci ve 135inci ve 146ncı maddelerinde gösterilen bütün bu mukarreratın da Memurin Muhakeme Heyeti tarafından tetkik olunmasına karar verilmiştir. 4 Temmuz’da kabul edilen 131 sayılı Kanun ile 31 Aralık 1921 tarihli 177 sayılı Kanun, “memur yargılamasında tekçi sistem ve idarenin denetlenmesinde adli muhakeme sisteminin tercih edilmemiş” olduğunu gösterir.231 18 Temmuz’da Memurin Muhakemat Heyeti ve Encümeni intihapları gerçekleştirilmiştir. Ancak, daha görev süresi dolmadan Kasım ayı içinde Heyet ve Encümeni’nin, mezuniyetler nedeniyle yeterli çoğunluğu sağlayamadığı için görevini yerine getiremediği ortaya çıkmıştır. 3 Kasım’da münhal kadrolar için yeni bir intihap gerçekleştirilmiştir. 1922 yılı içinde iş yükü nedeniyle istifalar başlayacak ve münhal kadrolar için sürekli yeni intihaplar yapılmak zorunda kalınacaktır. Sonunda, 13 Kasım 1922 tarihinde Memurin Muhakemat Encümeni üyeleri, müstemirren devam eden Meclis içtimaları, âzaların mezuniyetleri ve muamelenin yoğunluğu nedeniyle vazifesini ifa edemedikleri gerekçesiyle topluca istifalarını verecektir. Bu istifalar, Şûrayı Devlet’in teşkiline yeniden gündeme getirecek; 12 Ekim 1922’de Bursa Mebusu Operatör Emin Bey’in, 27 Aralık 1922’de Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey’in kanun teklifleri ile Memurin Muhakemat Tetkik Heyet ve Encümeninin lağvı ile Şûrayı Devlet teşkili gündeme taşınacaktır. Askeri Yönetim Düzenli Ordunun Kurulması Düzenli orduya geçiş kararı 1920 yılında alınmıştı. Bu sürecin tamamlanması 1921 yılında gerçekleştirilmiştir. Çerkes Ethem kuvvetlerinin isyanı düzenli orduya geçiş için bir sıçrama noktası olmuş; Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından sürece ivme kazandırmak için kullanılmıştır. 21 Ocak’ta Kocaeli Grup Kumandanlığı kurulmuş ve 9.Kafkas Tümen Kumandanı Miralay Halit Bey, kolordu kumandanı yetkisi ile Grup Kumandanlığı’na atanmıştır. 1 Şubat’ta Hava Kuvvetleri Müdürlüğü ile Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kurulmuştur. Bu düzenleme ile Tayyare İstasyonları kaldırılmıştır. Eskişehir'de 231



Onur Karahanoğulları, a.g.e., s.225



1921 Yılı



577



bulunacak olan Hava Kuvvetleri Müdürlüğü 8 uçağa sahiptir. Deniz Ulaştırma Kumandanlığı, Trabzon’da bulunacaktır. 9 Şubat’ta da Trabzon Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kurulacaktır. Kumandanlık, Sovyetler Birliği’nden gelen yardımların ikmalinde önemli rol oynayacaktır. Deniz Ulaştırma Kumandanlıklarından bir diğeri de 17 Nisan’da Ereğli’de kurulacaktır. 10 Şubat’ta 94 sayılı Seyyar Jandarma Müfrezelerinin İlgası Hakkında Kanun kabul edilmiştir. Jandarma teşkilâtının yetersiz kaldığı hallerde bu görev kuvayi milliye tarafından üstlenilmişti. 7 Haziran 1920'de, müdafaai memleketin temini ve asayişi umumimin tesisi için bu kuvvetlerin yerine seyyar jandarma müfrezeleri kurulmuştu. Düzenli ordunun kurulmasını gerekçe göstereren ve artık bu nedenle kendisine ihtiyaç kalmadığını söyleyen Müdafaai Milliye Vekâleti Kadro Encümeni’nin teklifi üzerine, vekâlete bağlı seyyar jandarma ilga edilmiştir. Düzenli ordunun kurulmasında Müdafaai Milliye teşkilâtını yeniden düzenleyen 28 Nisan 1921 tarih ve 113 sayılı Ordu Maaşatıyla Cephe Zamlarının Sureti Tesviyesini Mübeyyin Kanun’un büyük önemi vardır. Aslen Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesindeki maaş toplamının nasıl ödeneyeceğiyle ilgili olan kanun, getirdiği hükümlerle bir teşkilât kanunu işlevi de görmüştür. Kanunla, Müdafaai Milliye teşkilâtı, memleket müdafaasında kuvvetli bir teşkilât haline getirilmeye çalışılmıştır. Kanunun getirdiği değişikliler şöyle özetlenebilir. 1. 1326 yılında [1908/1909] askeri teşkilât, kolordu teşkilâtı esasına göre kurulmuştu. Savaş sırasında birkaç kolordunun bir cepheye gelmesi ile bunların idaresi için kolordular müstakil hareket etmek kaydıyla ordu kumandanlıkları oluşturulmuştu. Mevcut ordu ve kolorduları idare edecek bir makama ihtiyaç duyulmuştur. Önceden sadece Kolordu Teşkilâtı varken Kanunla buna Ordu Kumandanlığı eklenmiştir. 2. Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti ve Müdafaai Milliye Vekâleti ayrı birer makam olarak tanınmış ve ordu kumandanlığı salahiyeti ve hukukuna sahip hale getirilmiştir. 3. Müdafaai Milliye Vekâleti’ne bir müsteşarlık eklenmiştir. Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığı’na [10.000 kuruş] maaş tahsis edilmesiyle ilgili karar ilk olarak 20 Aralık 1920 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti’nde alınmıştı. Önceden Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti Vekâleti, Müdafaai Milliye Vekâleti tarafından üstlenildiği için ayrı bir müsteşarlığa ihtiyaç duyulmamıştı. 4. Makam maaşı, 1330 tarihinde maaşın eşhasa göre değil esasa göre verilmesi ilkesi doğrultusunda düzenlenmiştir. 1330 tarihli Kanuna göre, ordu kumandanlıkları, kolordu kumandanlıkları, müstahkem mevki kumandanlıkları rütbe maaşı dışında bir de bulundukları mevki icabı bir makam maaşı almaktadırlar. İhtiyaçtan dolayı istihdam edilen genç zâbitlerin liyakatları ile rütbeleri arasında meydana gelen dengesizlik mevcut hiyerarşi bozulmadan çözülmeye çalışılmıştır. Mevcut durumda bulunduğu rütbenin yarı maaşını 578



Yönetim Zamandizini



alan zâbit, ümera ve erkânı askeriyenin bulunduğu rütbenin maaşıyla işgal ettiği mevkinin azami maaşı arasındaki farkın tahsisatı fevkalâdei şehriyesiyle birlikte yarısını alması sağlanmıştır. Böylelikle, liyakata göre maaş da artacaktır. Bunun yapılmaması halinde, sadece bulunduğu mevkinin maaşını alacağından terfi edildiği, rütbesi değiştiği halde maaşta bir fark olmayacaktır. Zabit vekili, mülâzımısâni, mülâzımıevvel takım kumandanlığı yaptıkları, mülazımıevvel bölük kumandanlığı yaptığı, kıdemli yüzbaşı tabur kumandanlığı yaptığı, binbaşı alay kumandanlığı yaptığı, kaymakam miralay vazifesi gördüğü taktirde kendilerine belirtilen oranda ödeme yapılacaktır. Bu hükmün önemi şu örnekten de açıkça anlaşılabilir. Kanunun çıktığı tarih itibariyle Garp Cephesi Kumandanı olan İsmet Paşa, seferde ordu kumandanlığı yetkisine sahip bir makamı işgal ettiği halde tümene kumanda edebilecek mirlivalık (tümgenerallik) rütbesine henüz atanmış bulunmaktaydı.232 İsmet Paşa, bu makama ilk atandığı vakit albay rütbesindeydi. 5. Mevcut sınıflar ve rütbelere yeni sınıf ve rütbeler eklenmiştir. Kanunun 3.maddesi ile rütbei muhtelife ile makamatı askeriyenin âzami meratip derecesi belirlenmiştir: Müdafaai Milliye Takım kumandanı Mülâzimlik Bölüm Yüzbaşılık Tabur Binbaşılık Alay Kaymakamlık Süvari liva ve piyade kumandanı Miralaylık Fırka Mirlivalık Kolordu Feriklik Ordu Birinci feriklik veya müşirlik Devairi harbiye şube rüesası Alay kumandanlığı salâhiyeti Devairi harbiye şube rüesası Fırka kumandanlığı salâhiyeti Müstakil şube müdiranı ve müsteşar muavinliği Piyade fırka kumandanlığı salâhiyeti Müsteşarlık Seyyar ordu kumandanlığı salâhiyeti Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti Seyyar ordu kumandanlığı salâhiyeti Müdafaai Milliye Vekâleti Seyyar ordu kumandanlığı salâhiyeti Bahriye Merakibi Sagire Kumandanlığı Bahriye Dairesi şube rüesası Sefain süvarileri Müfrezei Bahriye Kumandanlığı Komodorluk ve Merkez Liman Riyaseti Dairei Bahriye Riyaseti 232



Yüzbaşı Binbaşı Kaymakam Kaymakam Miralay Mirliva



T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989.



1921 Yılı



579



4 Mayıs’ta Cenup Cephesi kaldırılarak, Garp Cephesi tek bir kumandanlık haline getirilmiştir.233 9 Kasım 1920 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Garp Cephesi Kumandanlığı ikiye ayrılmıştı.234 Şimal Cephesi Kumandanlığına İsmet Paşa, Cenup Cephesi Kumandanlığına Refet Paşa atanmıştı. Mustafa Kemal Paşa’nın Garp Cephesi gezisi sırasında 2 ve 3 Mayıs’ta İsmet Paşa ve Refet Paşa ile yaptığı toplantılarda, Şimal ve Cenup Cephelerinin Garp Cephesi adı altında birleştirilmesine karar verilmiştir. Bu toplantılarda, Garp Cephesi Kumandanlığının da İsmet Paşa elinde toplanması kararlaştırılmıştır. Refet Paşa, Cenup Cephesinin kaldırılmasından sonra kendisine önerilen Müdafaai Milliye Vekilliğini kabul etmeyerek, Kastamonu’ya çekilecektir. 4 Mayıs’ta ayrıca Garp Cephesi’nde grup kumandanlıkları düzeyinde de değişiklikler ve atamalar gerçekleştirilmiştir. Menderes Mıntıkası Kumandanlığı kurulmuş; grup kumandanlıklarına kolordu kumandanlığı yetkisi verilmiştir. Başkumandan Emriyle Yapılan Düzenlemeler 5 Ağustos’ta Başkumandanlık Kanunu’nun çıkarılmasıyla askeri yönetim alanında Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın yetkilerini daha geniş olarak kullanmaya başladığı görülür. Başkumandanlık Kanunu’nun çıkarıldığı koşullar ve çıkarılış amacı bu uygulamayı koşullar. Bu durum, Başkumandanlık Kanunu’nun 2.maddesinde de açıkça belirtilmiştir: Başkumandan ordunun maddi ve mânevi kuvvetini âzami surette tezyit ve sevk ve idaresini bir kat daha tarsin hususunda Türkiye Büyük Millet Meclisinin buna mütaallik salâhiyetini Meclis namına fiilen istimâle mezundur.235 Sakarya Zaferi’nden sonra 13 Eylül’de Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın emriyle, Garp Cephesi birlikleri yeniden düzenlenmiş; grup kumandanlıklarından beş kolordu teşkil edilmiştir. 1.Kolordu



İzzettin Bey



2.Kolordu



Selâhattin Adil Bey



3.Kolordu



Kâzım Bey



4.Kolordu



Kemalettin Sami Bey



5.Kolordu



Fahrettin Bey



15 Eylül’de Başkumandanın emriyle, gece yarısından itibaren geçerli olmak üzere bütün yurtta seferberlik ilan edilmiştir. Fiili durum, resmiyete kavuşmuştur.



233 234 235



T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009. Garp Cephesi Kumandanlığında yapılan düzenleme ve atama kararı için bkz. Nuray Ertürk Keskin, 1920 yılı Zamandizini 144 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Başkumandanlık Tevcihine dair Kanun için bkz. BMM ZC, C: 12, İ: 62 (5 Ağustos 1921)



580



Yönetim Zamandizini



Büyük Millet Meclisi Ordusunun Örgütlenmesi Tablo-14: Yüksek Komuta Kademesinde Yapılan Değişiklikler236 Kumandanlıklar Kumandanlar



Açıklama



Büyük Millet Meclisi Ordusu Başkumandanlığı



Mustafa Kemal Paşa (Ankara) (5 Ağustos 1921-29 Ekim 1923)



Mustafa Kemal Paşa’ya verilen başkumandanlık yetkisi üç ay sürelerle Meclis tarafından uzatılmıştır.



Garp Cephesi Kumandanlığı



İsmet Paşa (9 Kasım 1920, 4 Mayıs 1921)



9 Kasım 1920 tarihinde Garp Cephesi Kumadanlığı ikiye ayrılarak Şimal Cephesine İsmet Paşa atanmıştı; 4 Mayıs 1921 tarihinde cepheler birleştirildiğinde de kumanda İsmet Paşa’da toplanmıştır. Ahmet Naci Paşa, 27 Ocak 1921’de Garp Cephesi Kumandanlığı Kurmay Başkanlığına tayin edilmiştir. Asım Paşa, 30 Ağustos 1921 tarihinde Garp Cephesi Kumandanlığı Kurmay Başkanlığına önce vekaleten, bir ay sonra da asaleten atanacak ve İstiklâl Savaşı’nın sonuna kadar bu görevde kalacaktır.



Refet Paşa (9 Ekim 1920-15 Nisan 1921)



Refet Paşa, 9 Ekim 1920 tarihinde Garp Cephesi Cenup Cephesi Kumandanlığına atanmıştı.



Birinci Ordu Kumandanlığı



Ali İhsan Paşa (7 Ekim 1921)



7 Ekim 1921 tarihinde Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) Cephesi adıyla Garp Cephesine bağlı Birinci Ordu Kumandanlığı kurulmuş ve kumandanlığına da eski Altıncı Ordu Kumandanı ve Malta esiri Ali İhsan Paşa atanmıştır.



İkinci Ordu Kumandanlığı



Yakup Şevki Paşa (18 Kasım 1921)



İkinci Ordu Kumandanlığı 19 Kasım 1921 tarihinde kurulmuştur.



Şark Cephesi Kumandanlığı



Kâzım Karabekir Paşa (2 Mart 1919)



Kâzım Karabekir Paşa, 2 Mart 1919 tarihinde Erzurum’da bulunan 15.Kolordu’ya atanmıştı. 15 Haziran 1920 tarihinde Şark Cephesi Kumandanı olmuştu. En son 31 Ekim 1920 tarihinde korgenerallik rütbesine yükselmişti. Şevket Seyfi Paşa, 2 Kasım 1921’de Şark Cephesi Kurmay Başkanlığına atanmıştır.



Güney Cephesi Kumandanlığı



236



26 Haziran 1920 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile kurulmuştur. Adana ve Elcezire Cephelerinden oluşmaktadır.



Yüksek komuta kademesinde yapılan değişiklikler, 1920, 1921 ve 1922 Zamandizinleri ile Komutanların Biyografileri ile Türk İstiklâl Harbi çalışmalarından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989; T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.



1921 Yılı



581



Elcezire Cephesi Nihad Paşa (26 Haziran 1920) Kumandanlığı



Elcezire Cephesi, Adana Cephesiyle birlikte 26 Haziran 1920 tarihinde kurulan Güney Cephesini oluşturmuştur.237 Elcezire Cephesi, 13.Kolordu bölgesini (Musul, Bitlis, Diyarbekir, Elazığ) kapsamaktaydı. Seferde ordu yetkisinde olan bu kumandanlığa, vilâyet ve müstalik livalara iç güvenlik bakımından emir ve talimat verme yetkisi verilmişti. Nihad Paşa, 29 Haziran 1920’de Ankara’dan hareket etmiş ve 7 Ağustos 1920’de Diyarbakır’a ulaşmıştı. 14 Aralık 1915 tarihinden beri tümgeneral olan Nihad Paşa, 3 Kasım 1921 tarihinde azledilmiştir.



Adana Cephesi Kumandanlığı



Selahattin Adil Bey 26 Haziran 1920 tarihinde kurulan Adana Cephesi, (27 Haziran 1920) Fırat’ın batısından Toroslara kadar olan bölgeyi kapsamaktaydı. Cephe Kumandanlığı karargâhı Kayseri’de idi. Yapılan tahkimatlardan sonra Adana Cephesi Kumandanlığına 10 Kasım 1920 tarihinde 2.Kolordu Kumandanlığı adı verilmiş ve karargâhı Antep’e alınmıştı. Selahattin Bey, 13 Eylül 1921 tarihli kararla 2.Kolordu Kumandanlığına atanmıştı. Kurmay Albay, Tuğgeneral Selahattin Adil Bey, 15 Ekim 1921 tarihinden geçerli olmak üzere mirlivalığa (tümgeneralliğe) terfi etmiştir. Adana Cephesi, 20 Ekim 1921 tarihinde Fransa ile imzalanan Ankara Anlaşması ile kapanmıştı Adana Cephesi, 20 Ekim 1921 tarihinde Fransa ile imzalanan Ankara Anlaşması ile kapanmıştır.



Adana Havalisi Kumandanlığı



Muhittin Paşa (1 Kasım 1921)



20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması’ndan sona bölgedeki bütün kuvvetler kolordu yetkisinde olan ve karargâhı Kilikya’da bulunan Adana Havalisi Kumandanlığı altında toplanmıştır. Adana Cephesi Kumandanlığı kaldırılmıştır.



Merkez Ordusu Kumandanlığı



Nureddin Paşa (9 Aralık 1920)



Merkez Ordusu 9 Aralık 1920 tarihinde kurulmuş, Büyük Millet Meclisinde de şiddetli şekilde eleştirilen Koçgiri ve Pontus Rumlarının nakli görevlerini yürütmüştür.



Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandanlığı



Muhittin Paşa (21 Eylül 1920)



1 Eylül 1920 tarihinden beri Kastamonu ve Havalisi Kumandanlığını yürüten Muhittin Paşa, 1 Kasım 1921 tarihinde Adana Havalisi Kumandanlığına atanmıştır.



Kocaeli Grup Kumandanlığı



Halit Bey (21 Ocak 1921)



Kocaeli Grup Kumandanlığı, 21 Ocak 1921 tarihinde kurulmuştur. Halit Bey, Eski 9.Kafkas Tümen Kumandanıdır.



237



Sözkonusu Güney Cephesi ile Garp Cephesinin bir parçası olan Cenup (Güney) Cephesi birbirine karıştırılmamalıdır. 9 Kasım 1920 tarihinde Garp Cephesiyle birlikte kurulan Cenup Cephesi, Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) ile Antalya bölgesini kapsarken, Güney Cephesi İran sınırından Toros geçitlerine kadar olan bölgeyi kapsamaktaydı. Güney Cephesi’ne ilişkin bkz. Türk İstiklâl Harbi-Güney Cephesi.



582



Yönetim Zamandizini



Tablo-15: Askeri Unvan ve Rütbe Değişiklikleri238 Mustafa Kemal Paşa (Başkumandan)



19 Eylül 1921 tarihinde 153 sayılı Kanun ile gazilik ünvanı ve müşirlik (mareşallik) rütbesi verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın aldığı son rütbe budur.



Fevzi Paşa (Erkânı Harbiye Reisi)



Korgeneral olan Fevzi Paşa, 3 Nisan 1921’de orgeneralliğe yükselecektir.



Refet Paşa (Eski Cenup Cephesi Kumandanı)



10 Ocak 1921 tarihinde son rütbesi olan mirlivalığı (tümgenerallik) almıştır.



Selahaddin Adil Paşa (2.Kolordu Kumandanı)



20 Ekim 1921 tarihinde, 15 Ekim 1921 tarihinden geçerli olmak üzere mirlivalığa (tümgenerallik) yükselmiştir.



İsmet Paşa (Garp Cephesi Kumandanı)



1 Mart 1921 tarihinde albaylıktan mirlivalığa (tümgenerallik) terfi etmiştir.



Fahrettin Paşa (5.Süvari Grup Kumandanı ve Birinci Ordu Kumandan Vekili)



12 Eylül 1921 tarihinde mirlivalığa (tümgeneralliğe) terfi etmiştir.



Kâzım Paşa (Kocaeli Bölge ve 3. Kolordu Kumandanı)



12 Eylül 1921 tarihinde mirlivalığa (tümgeneralliğe) yükselmiştir.



Kumandanlar Hakkında Verilen İstizah Takrirleri Bazı kumandanlar kanunsuz uygulamalar yaptıkları ve görevlerini suistimal ettikleri gerekçesiyle Meclis gündemine gelmiş ve şiddetli şekilde eleştirilmiş; hatta haklarında azledilme ve tahtı muhakemeye alınma kararları alınmıştır. Koçgiri Aşireti isyanını bastırma şekli nedeniyle, 3 Ekim’de Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’nın görevden alınması istenmiştir.239 Şark Vilâyetlerindeki asayişsizliğin ve kanunsuz işlerin kaynağı olarak başta Nureddin Paşa olmak üzere, ordu içinde kendilerine fevkalâde salahiyetler verilen Paşalar suçlanmış; bu Paşalar prens olarak adlandırılmıştır. Görüşmelerde, Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Nureddin Paşa’nın görevden alınmasına gerek olmadığını dile getirmiştir. Ancak, bu tarihte yapılan gizli oturumda Koçgiri Aşireti hadisesinin yeniden tetkikine karar verilmiştir. 4 Ekim’deki müzakerelerde Dahiliye Vekili Refet Paşa, Nureddin Paşa’nın olaylardaki sorumluluğunu itiraf etmiştir. 5 Ekim’de yine Nureddin Paşa hakkında, bu sefer Samsun Rumlarının tehciri konusunda Dahiliye Vekâletine Lâzistan Mebusları Ziya Hurşid Bey ve Osman Bey tarafından bir istizah takriri verilmiştir. 3 ve 5 Ekim’deki müzakere238



Askeri unvan ve rütbelerde yapılan değişiklikler, 1920, 1921 ve 1922 Zamandizinleri ile Komutanların Biyografileri ve Türk İstiklâl Harbi çalışmalarından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989; T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009. 239 Nureddin Paşa’yla ilgili huzursuzluk ilk olarak 11 Ağustos 1921 tarihinde Erzurum Mebusu Durak Bey’in takriri ile Meclis gündemine taşınmıştır. BMM GZC, İ: 64, İkinci ve Üçüncü Celseler (11 Ağustos 1921)



1921 Yılı



583



lerden sonra Meclis, Nureddin Paşa’nın görevden alınmasına ve yargılanmasına karar vermiştir.240 Takririn görüşmeleri esnasında 29 Ekim’de, izahatın İcra Vekilleri Heyeti tarafından verilmesi istenmiştir. İstizah takriri, Dahiliye Vekâleti ile Nureddin Paşa arasındaki ihtilâfı ortaya çıkarmıştır. Bunun üzerine, 29 Ekim’deki müzakerelerde Mustafa Kemal Paşa, bunun bir ihtilâf meselesi olduğunu belirterek, konunun Başkumandan ve Erkânı Harbiye Riyaseti tarafından halledilmesi gereken bir mesele olduğunu söylemiş ve Heyeti Vekile’ye verilen vasi isyanlara askeri müdahale yetkisinin kullanıldığını dile getirerek Nureddin Paşa’nın müdahalesinde kanunsuz bir taraf görmediğini yinelemiştir. Nureddin Paşa hakkında Koçgiri ve Pontus meselesi üzerine verilen bu takrirler, 31 Ekim’de Başkumandanlık Müddetinin Temdidi gündeme geldiğinde Başkumandana ademi itimat olarak yorumlanacaktır. Meclis’teki hararetli tartışmalardan sonra Nureddin Paşa, 3 Kasım’da Başkumandanlık Emri ile azledilecek ve tahtı muhakemeye alınmasına izin verilecektir.241 16 ve 17 Ocak 1922 tarihinde Nureddin Paşa hakkında verilen tahtı muhakeme kararı, izahnamesinin müzakeresinden sonra kaldırılacaktır. Koçgiri Tahkikat Heyeti de, Aralık 1922 tarihinde hazırladıkları raporlarında Koçgiri Aşireti olayının Nurettin Paşa’nın izah ettiği gibi siyasi bir mesele olduğuna karar verecek ve isyancılar için teklif edilen af kararı reddedilecektir.242 Elcezire Kumandanı Nihad Paşa hakkında 15 Şubat’ta Müdafaai Milliye Vekâletine bir sual takriri verilmiştir. Nihad Paşa’nın yolsuzlukları hakkındaki takrire cevaben Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey, Malatya Mutasarrıflığı tarafından gerekli teftişin başlatıldığını bildirmiştir. 3 Kasım’da sual takriri istizaha çevrilmiş ve bu sefer Erkânı Harbiye Riyasetine yöneltilmiştir. İstizah takririnin 7 Kasım’daki müzakeresinde Nihad Paşa’nın Başkumandan Mustafa Kemal Paşa tarafından görevden alındığı dile getirilmiştir. Görevden alma kararı, 3 Kasım 1921 tarih ve 2/649 sayılı Başkumandanlık Emri ile verilmiştir.243 11 Nisan 1922 tarihinde, Adliye Encümeni Mazbatası doğrultusunda, Nihad Paşa hakkında mahalinde yapılan tahkikat ve tetkikat neticesinde mucibi mesuliyet bir şey görülmediği ve icraatın o dönem Heyeti Vekilece verilen salâhiyat çerçevesinde olduğu beyan edilecektir. Meselenin kapatılmak istenmesinin şiddetli şekilde eleştirilmesi üzerine, evrâk tahkikatın yinelenmesi için Adliye Encümenine iade edilecektir. 22 Temmuz 1922 tarihinde Adliye Encümeni, Nihad Paşa’yı bir kez daha suçsuz bulacak ve meni muhakeme kararı alacaktır. 24 Temmuz 1922 tarihindeki açık oturumda, Adliye Encümeni’nin kararı çoğunlukla kabul edilecektir. Nihad Paşa, 7 Eylül 1922 tarihinde Askeri Divanı Temyiz Riyasetine atanacaktır. 240 241 242 243



Mustafa Balcıoğlu, İki İsyan-Koçgiri, Pontus- Bir Paşa-Nurettin Paşa-, Babil Yayıncılık, Ankara, 2003, s.272 Karar, 8 Kasım 1921 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti’nde görüşülerek, bu tarihli karar ile birlikte Nurettin Paşa’ya iletilmiştir. Mustafa Balcıoğlu, a.g.e., s.284, 286 Durdu Mehmet Burak, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005, s.169-183, s.175



584



Yönetim Zamandizini



Diplomatik Temsilcilikler Büyük Millet Meclisi Hükümeti, 1921 yılında Almanya (Berlin), Bulgaristan (Sofya) ve Fransa (Paris)’da temsilci bulundurmaya başlamıştır. Sofya temsilciliği kısa ömürlü olacaktır. Tablo-16: BMM Hükümetleri Döneminde Diplomatik Temsilcilikler ve Temsilciler244 Ülke



Temsilcilik Türü Temsilci Abdurrahman Afganistan Temsilcilik Bey (19 (Kâbil) Ağustos 1920-27 Ekim 1921)



Almanya (Berlin)



Elçilik



Fahrettin Paşa Fahri Paşa olarak da bilinen Fahrettin Pa(Tükkan) (27 şa, eski Medine Muhafızıdır ve Malta’ya sürülenler içinde yer almıştır. Ekim 192129 Kasım 1925)



Berlin’de İsviçre Elçiliği Nezdinde Temsilcilik



Numan Tahir Bey (Seymen) (1920-1923)



30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi üzerine Berlin’deki Osmanlı Büyükelçiliği görevlileri İstanbul’a dönmüş; sadece Numan Tahir Bey, İsviçre Elçiliği kadrosunda görülerek gayri resmi temsilci gibi Berlin’de kalmıştır.



Berlin’de Ankara Hükümeti Temsilcisi



Nuri Bey (Conker) (28 Haziran 1921)



Askeri alımlarla ilgili Almanya’da bulunan Nuri Bey, 28 Haziran 1921 tarihinde bu göreve atanmıştır.



Memduh Şevket Bey (Esendal) (19 Ağustos 1920-1923)



Büyük Millet Meclisi ilk temsilciliğini 1920 yılında Bakû’de açmıştır. Bakû temsilciliği tam kadrolu bir elçilik gibi çalışmıştır.



Azerbay- Temsilcilik can (Bakû)



244



Açıklama Eski Bahriye Nâzırı ve İttihat Terakki Üyesi Cemal Paşa da Afganistan’da bulunmaktadır. Afgan ordusuna yardım sağlamak amacıyla gittiği Avrupa’dan dönüşte 21 Temmuz 1921 tarihinde Tiflis’te öldürülmüştür.



Tablo, 1920, 1921 ve 1922 Zamandizinleri ile Bilâl Şimşir, “Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXII, Mart-Temmuz-Kasım 2006, Sayı: 64-65-66, Ankara, s.15-89’dan yararlanılarak hazırlanmıştır. Diplomatik temsilcilik, Bilâl Şimşir’in tercih ettiği geniş anlamıyla kullanılmıştır: “Bu kavram içinde Büyükelçilik, Orta Elçilik, Elçilik, Sürekli Maslahatgüzarlık, Mümessillik kuruluşlarının hepsine yer veriliyor.” A.g.e., s.16. Diplomatik Temsilcilikler seçilirken, sadece Ankara Hükümeti’nin 1920-22 yılları arasında temsilcilik açtığı yerler göz önünde bulundurulmuştur. Ankara Hükümeti’nin temsilci bulundurduğu bütün yerler ele alınırken, İstanbul Hükümeti’nin temsilcilikleri sadece Ankara Hükümeti temsilciliğinin olduğu durumda açıklama kısmında ele alınmıştır.



1921 Yılı



585



Bulgaris- Temsilcilik tan (Sofya)



Cevat Abbas Bey (Gürer) (21 Şubat 1921Temmuz 1921)



30 Ekim 1918’te Mondros Mütarekesi’nin imzalanması ile Osmanlı İmparatorluğu Bulgaristan’daki son Elçisi Safa Bey’in görevine son vermiş ve Safa Bey, 8 Şubat 1920 tarihinde Bulgaristan’dan ayrılmıştır. Cevat Abbas Bey, yarı resmi temsilci olarak Bulgaristan’da göreve başladıktan bir süre sonra Müttefik Devletlerin baskısı üzerine ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. 1923 yılına kadar İspanya Elçiliği refakatinde görevlendirilen diplomatlar ilişkileri sürdürecektir.



Fransa (Paris)



Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Paris Temsilcisi



Ahmet Ferit Bey (Tek) (İstanbul) (26 Ekim 1921-6 Şubat 1923)



1914 yılında Osmanlı İmparatorluğu ile Fransa arasındaki diplomatik ilişkiler kesilmişti. Sevr Anlaşmasının imzalanmasından sonra Mehmet Nabi Bey, açılan Osmanlı Temsilciliğinde görevlendirilmişti. 1921 yılında Ferit Bey’in atanmasıyla Türkiye’deki ikili iktidar durumu Fransa’ya da taşınmıştır.



Gürcistan (Tiflis)



Temsilcilik



Kâzım Bey (Dirik) (23 Ekim 19201921)



Gürcistan’ın işgalinden yana olan Kâzım Bey, Gürcistan’da Bolşeviklerin iktidara gelmesi ile Tiflis’i terk etmek zorunda kalmıştır.



Temsilcilik (veka- Hüsamettin Tiflis Temsilcilik Vekili olarak Tiflis’te leten) Efendi (1921) bulunmuş ve temsilciliğin devamını sağlamıştır. Temsilcilik



Ahmet Muh- Ahmet Muhtar Bey, eski Hariciye Vekilidir. tar Bey (Mollaoğlu) (27 Ekim 1921-9 Kasım 1922)



İtalya (Ro- Temsilcilik ma)



Cami Bey (Baykurt) (Aydın) (4 Eylül 1920-5 Ocak 1922)



Sovyetler Büyükelçilik Birliği (Moskova)



Ali Fuad Paşa (Cebesoy) (Ankara) (9 Kasım 192010 Mayıs 1922)



586



Yönetim Zamandizini



Ali Fuad Paşa’nın Sefirliği sırasında 21 Nisan 1922 gecesi Moskova Sefareti’nin basılması ile, tarihe Çanta Olayı olarak geçen diplomatik bir kriz yaşanacaktır. Bu olay üzerine, Ali Fuad Paşa, 6 Mayıs 1922 tarihinde Ankara Hükümeti’nin onaylaması üzerine 10 Mayıs 1922’de Sovyetler Birliği’ni terk etmiştir.



Basın İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İstanbul’da yayınlanan gazetelerin Anadolu’ya girişine izin verilmiştir. 5 Haziran’da Karagöz Gazetesi’nin, 3 Temmuz’da Güleryüz Gazetesi’nin, 8 Ağustos’ta Tevhid-i Efkâr Gazetesi’nin, 8 Eylül’de Tercüman-ı Hakikat Gazetesi’nin, 30 Kasım’da Yeni Şark Gazetesi’nin Anadolu’da yayınlanmasına izin verilmiştir. 2 Ocak’ta komünizm propagandası yaparak Ethem Bey kuvvetlerine karşı asker sevkinin gerçekleştirilmesini önlemek gerekçesiyle, Resmi Türkiye Komünist Fırkası yayın organı Yeni Dünya Gazetesi matbaası tahrip edilmiş; gazete kapatılmış ve imtiyaz sahibi Arif Oruç ve arkadaşları tutuklanmıştır. 9 Ekim’de İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Arif Oruç serbest bırakılmış ve 2 Aralık’ta gazete Ankara’da yeniden yayımlanmaya başlanmıştır. 1921 yılı içinde birçok yeni gazete ve dergi yayın hayatına başlamıştır. Sebilürreşat Mecmuası 19 Ocak’ta Ankara’da, İstikbal Gazetesi 26 Ocak’ta Trabzon’da ve Payidaht Gazetesi İstanbul’da, 21 Şubat’ta Anadolu yanlısı Vahdet Gazetesi İstanbul’da, 15 Nisan’da Dergâh Mecmuası İstanbul’da, 5 Mayıs’ta Güleryüz Mecmuası İstanbul’da, yayımlanmaya başlanmıştır. Adana’nın boşaltılmasının ardından 9 Aralık’ta Yeni Adana Gazetesi, haftada üç gün olmak üzere yeniden yayımlanmaya başlanmıştır. Ankara’da 23 Aralık 1921’de Aka Gündüz’ün yönetiminde Hakikî Peyamı Sabah adlı bir gazete yayımlanmaya başlanmıştır. Milli Marş. Burdur Mebusu Mehmet Akif Bey’in yazdığı İstiklâl Marşı, 12 Mart’ta 108 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile milli marş olarak kabul edilmiştir.245 Himaye-i Etfal Cemiyeti. Himaye-i Etfal Cemiyeti, İstanbul’da kurulmuş bir cemiyettir. 17 Ocak’ta İstanbul Hükümeti tarafından menâfi-i umûmiyeye hâdim cemiyetler arasına alınmıştır. Himaye-i Etfal Cemiyeti, Ankara’da 30 Haziran’da kurulmuştur. Kadınların da üye olabileceği cemiyetin onursal başkanı Mustafa Kemal Paşa olmuştur. Cemiyetin başkanlığını İstanbul Mebusu Muhtar Bey, sekreterliğini ise, Bolu Mebusu Fuat Bey üstlenmiştir. Erzurumlu Nafiz Bey ve Yunus Nadi Bey başkanvekilliği görevlerine getirilmiştir. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti. Cemiyet, 1921 yılında artan yardımlarıyla Milli Mücadeleyi aktif olarak desteklemiştir. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin İstanbul’da bulunan Genel Merkezi, 4 Kasım’da Ankara Murahhaslığının yetkilerini arttırmış; Dr.Adnan Bey, Dr.İsmail Besim Paşa ve Ömer Lûtfi Bey’i murahhas olarak tayin etmiştir. İnkişaf-ı İçtimaiye Cemiyeti. Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal’in de kurucuları arasında bulunduğu ve İstanbul’da kurulan Cemiyet, teşebbüs-ü şahsi görüşünü savunuyordu. 245



Mehmet Akif Bey’in İstiklâl Marşı’yla birlikte değerlendirmeye alınan diğer altı şiir ve İstiklâl Marşı’nın milli marş olarak kabul edilişine ilişkin olarak, o dönemde Meclis’te idari memur olan Mahir İz’in anılarına bakılabilir. Mahir İz, Yılların İzi, İrfan Yayınları, 1975, Kitabevi Yayınları, 2000.



1921 Yılı



587



Yönteme İlişkin Bilgi Notu 1. Kurtuluş Savaşı Kronolojisi'ne referansla yer verilen gazeteler zamandizin kaynak bölümüne "KSG III / IV, gazete kısaltması" şeklinde işlenmiştir. Gazete kısaltmaları dizininde yer alan gazeteler bu şekilde işlenmiş olanlardır. 2. BMM ZC'si Kanun, Karar'ın kabul edildiği veya reddedildiği gün itibariyle zamandizinine işlenmiştir. Uzun günler müzakeresi devam eden Kanun ve Kararlar da buna dahildir. Ancak, bu, müzakeresi zamandizinde işlendiği günden önce başlayan Kanun ve Kararlar hakkındaki bilginin sadece kabul edildikleri günün bilgisi olduğu anlamına gelmemektedir. Bu Kanun ve Kararların farklı günlerde yapılan bütün müzakereleri ele alınarak açıklama kısmı yazılmıştır. Bu Kanun ve Kararların, önceki müzakelerinin hangi günlerde gerçekleştiği ve ilgili zabıt ceridesi bilgileri işlendiği tarih itibariyle zabıt ceridelerine bilgi olarak kaydedilmiştir. Dolayısıyla, önceki müzakerelere ilişkin ayrıntılı bilgiye bu vesileyle ulaşılabilir. 3. İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası, üç yıla yayılmış ve birden fazla oturumda müzakere edilmiştir. Kanunun tayyedilen maddeleri nedeniyle kanun numaraları değişmiştir. Ancak, Kanun müzakerelerinin uzun yıllara yayılmış olması takibi zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, zamandizinin takibi kolaylaştırması amacıyla müzakere edilen kanun maddeleri değiştirilmiş kanun numaraları ile değil lâyihanın ilk halindeki numaralarla zamandizine işlenmiştir. Bunun için zamandizinin okumasında Lâyihanın ilk hali referans alınmalıdır. Bkz. BMM ZC, C:12, İ:80 (22 Eylül 1921).



588



Yönetim Zamandizini



Ek-1: İŞGAL / KURTULUŞ ZAMANDİZİNİ (2 Ocak 1921 – 31 Aralık 1921)246 G. A. İşgal / Kurtuluş Bölgesi – Olay 2 1 Yunanistan ordusu Uşak-Ulubey'i 2.kez işgal etti. 6 1 Banaz, İnegöl, Yenişehir Yunanistan ordusu tarafından ele geçirildi. Yunanistan ordusu Çivril ve Pazarcık'ı işgal etmiştir. 6 Ocak 1921'de işgal edilen 8 1 Banaz (İslamköy) ikinci defa geri alınmıştır. Yunanistan ordusu Bilecik ve Bozöyük'ü işgal ederek İnönü mevzilerine kadar 9 1 ilerledi. 11 1 Yunan ordusu Söğüt'ü işgal etti. Garp Cephesi birlikleri, geri çekilen Yunan kuvvetlerini takip hareketine başlaya12 1 rak, Bozöyük ve Söğüt'ü kurtardı. Garp Cephesi birlikleri, takip harekâtı kapsamında Yenişehir ve İnegöl'ü geri aldı. 14 1 Karahallı, Yunanistan ordusu tarafından 2.defa işgal edilmiştir. Uşak'a bağlı Karahallı, Sivaslı ve Ulubey Yunan ordusundan geri alındı. Yunanis20 1 tan bu kasabaları 1 Nisan 1921 tarihinde yeniden işgal edecektir. 23 1 Yunanlılar İnegöl'ü 5. defa işgal etti. 23 2 Yunanlılar Yalova'yı 3. defa işgal etti. 25 2 Türk birlikleri 17 Şubat 1920'de Ermeniler tarafından işgal edilen Çıldır'a girdi. 1 3 22 Ocak 1919 tarihinden beri Gürcistan'da olan Hanak geri alındı. 2 3 21 Ocak 1919 tarihinden beri Gürcistan'ın elinde bulunan Posof, Türkiye'ye geçti. 7 3 Gürcistan sınırları içinde bulunan Ahıska işgal edildi. 8 3 Gürcistan sınırları içinde bulunan Ahılkelek işgal edildi. 11 3 Şark Ordusu birlikleri Batum'u işgal etti. 11 3 Hassa Fransa'dan geri alındı. 15 3 Hassa 4.defa Fransa tarafından işgal edildi. 19 3 Yunanlılar, Orhangazi'yi 2.defa işgal etti. 23 3 Yenişehir Yunanistan tarafından işgal edildi. 24 3 Pazarcık, Bozöyük, Bilecik ve Dumlupınar Yunanistan tarafından işgal edildi. 25 3 Yunan kuvvetleri Sapanca'yı işgal etti. 26 3 Adapazarı ve Söğüt Yunanlılar tarafından işgal edildi. 27 3 Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) Yunanlılar tarafından işgal edildi. 1 4 Bozöyük ve Söğüt geri alındı. 1 4 Yunanistan Çivril'i 2.defa işgal etti. 3 4 Garp Cephesi kuvvetleri Çay'a, Karamürsel'e girdi ve 5.defa İnegöl'ü geri aldı. 4 4 Atlı birlikler İnegöl'e, Kocaeli birlikleri de Yenişehir'e girdi. Boldavin geri alındı. 7 4 Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) kurtarıldı. 9 4 İngiliz kuvvetleri İzmit'i işgal etti. 16 4 Kızılcalı Halit Müfrezesi, Kandıra'yı İngilizlerden geri aldı. Yunan kuvvetleri Kandıra'yı işgal etti. İşgalciler, 29 Nisan 1921 tarihinde şehri 26 4 terkedecektir. 28 4 İzmit, İngilizlerin ayrılışı üzerine Yunanistan tarafından işgal edildi. 246



Tablo, KSG III ve IV’ten derlenen olaylardan oluşmaktadır.



1921 Yılı



589



G. A. İşgal / Kurtuluş Bölgesi – Olay Sakarya'ya bağlı Kaynarca Yunanistan tarafından 2.defa işgal edildi. Şehir 3 Mayıs 30 4 1921'de kurtarılacaktır. Halep'e bağlı Münbiç, Fransızlardan geri alındı. Münbiç, 2 Şubat 1921'de işgal 14 5 edilmişti. Türk kuvvetleri 19 Aralık 1921'de Münbiç'i boşaltıcaktır. Balıkesir'e bağlı Dursunbey kasabası, Yunanlılar tarafından 2.defa işgal edildi. 21 18 5 Mayıs 1921'de kurtarılacak kasaba, 21 Temmuz 1921 tarihinde yeniden işgal edilecektir. Yunanistan, üç koldan 3.defa Gördes'e saldırdı ve şehri yaktı. 65 akıncı Yunan ileri 21 5 harekâtını durduracaktır. Dursunbey geri alındı. Şehir 21 Temmuz 1921 tarihinde yeniden Yunanistan tara21 5 fından işgal edilecektir. Yunanistan Orhaneli'ni işgal etti. Şehir 22/23 Mayıs 1921 tarihlerinde kurtarılacak; 21 5 ancak, 10 Temmuz 1921'de yeniden işgal edilecektir. Yunanistan Gördes'i boşalttı. 120 kişiye varan akıncılar, şehre girmiş ve Yunanlıla22 5 ra baskın yaparak sandıklarla bomba, katır ve Gördes'te yağmalanan cephaneyi ele geçirmiştir. 25 5 İtalya, 10 Mayıs 1919'da işgal ettiği Marmaris'i boşalttı. Yunanistan, başlatmayı planladıkları üçüncü Anadolu harekâtı için hareket planları 21 6 gereğince Adapazarı'nı boşalttı. Milli kuvvetler çekilen Yunan ordusunu takiben Sapanca ve Kandıra'yı aldı. Fransız kuvvetleri 18 Haziran 1920 tarihinde işgal ettikleri Zonguldak'tan ayrıldı. 21 6 Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, 27 Haziran 1921 tarihli beyanatında bir kısmının ayrıldığını söylemiştir. 24 6 Yunanistan Söğüt kasabasını 3.defa işgal etti. Yunanistan gemilerle İzmit'i boşalttı. 28 Haziran 1921 tarihinde İzmit Körfezi kı27 6 yıları milli kuvvetler tarafından kuşatılacak ve 29 Haziran 1921'de Yunanistan tamamen İzmit'ten çıkarılacaktır. Mürettep Kolordu da Gölcük'e girecektir. 27 6 Yunanistan Orhangazi'yi 3.defa işgal etti. 1 7 Yunanistan Gördes'i 4.defa işgal etti. 4 7 Kocaeli Müfrezesi, Yunan ordusunun boşalttığı Karamürsel'e girdi. 4 7 Yunan ordusunun Yalova'yı boşalttığı haberi alındı. 5 7 İtalya, Marmaris'ten sonra Antalya'yı da tahliye etti. Yunan ordusu Orhangazi'yi boşaltarak Gemlik'e çekildi. Kasaba bir Türk keşif ko6 7 lu tarafından işgal edilmiştir. 7 7 Orhangazi kasabası 4.defa Yunan ordusu tarafından işgal edildi. Yunan ordusu Yenice, Yenişehir ve İnegöl'ü işgal etti. Orhaneli 2.defa işgal edildi 10 7 ve Domaniç Yunan ordusunun eline geçti. 12 7 Gediz, Yunan ordusu tarafından 4.defa işgal edildi. Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) 4. defa Yunan ordusu tarafından işgal edildi. 13 7 Yunan ordusu ayrıca, o günkü adıyla Sinanpaşa olan Sincanlı, Pazarcık [bkz. 14, 17], Bilecik, Emet [bkz. 17] ve Altıntaş'ı da işgal etmiştir. Yunan ordusu Pazarcık'ı [bkz.13,17] ve Tavşanlı'yı işgal etti. Öte yandan, İzmit 14 7 yakınlarındaki bir Türk tümeni, Trikopis kuvvetlerinin terkettiği Yenişehir'i geri aldı. Bozöyük ve Tavşanlı yeniden Yunan ordusunun eline geçti. Bilecik geri alındı; an15 7 cak, gece yeniden Yunan ordusu tarafından işgal edildi. Bursa'nın Yenişehir kasabası geri alındı. 24 Temmuz 1921 tarihinde yeniden Yu16 7 nan ordusunun eline geçecektir.



590



Yönetim Zamandizini



G. A. İşgal / Kurtuluş Bölgesi – Olay Kütahyayı kuşatmak ve ele geçirmek için sürdürülen saldırı başarıya ulaşarak, Kütahya Yunan ordusu tarafından ele geçirildi. Belediye binasına Yunan bayrağı çekildi. Yunan Veliahtı ve Kurmayı Kütahya'ya girdi. Kütahya'ya, Yunanistan tara17 7 fından Eski Frigya'nın başkenti ve 40.000 civarında nüfusa sahip olması nedeniyle özel önem atfediliyordu. Kütahya ile birlikte bütün savunma mevzileri Yunanistan'ın eline geçmiş ve bu işgal Garp Cephesini bunalıma sokmuştur. Yunan ordusu Bilecik'e geldi. Emet [bkz.13], Simav, Pazarcık, Seyitgazi [bkz.19] 17 7 kasabaları Yunan ordusunu eline geçti. Garp Cephesinde durum giderek kötüleşmiş ve sabah saatlerinde 30.000 nüfuslu ve önemli bir ulaşım kavşağı olan Eskişehir boşaltılmıştır. Çekilme birliklerde büyük 19 7 bir çöküntü yaratmıştır. Boşaltılan şehir Yunan ordusu tarafından işgal edilmiştir. Yunan ordusu ayrıca, Seyitgazi'yi de [bkz.17] boşaltmıştır. 19 7 Milli Kuvvetler Yalova ve Yenişehir'e girdi. 20 7 Milli Kuvvetler Yunan işgal hatları gerisindeki Bilecik'e girdi. 21 7 Yunan ordusu Balıkesir'e bağlı Dursunbey kasabasını 3.defa işgal etti. 23 7 Yunan ordusu Simav'ı 3.defa, Bilecik'i 5.defa işgal etti. Söğüt kasabası, 12.Süvari Tugayı tarafından geri alındı ve aynı gün 4.defa Yuna3 8 nistan'ın eline geçti. Demirci kasabası 3.defa Yunan ordusu tarafından işgal edildi. 6 Ağustos 1921 tari7 8 hinde gerillalar kasabayı savaşsız olarak teslim ederek dağa çıkma kararı almıştı. Gerilla kuvvetlerinin başında Demirci Kaymakamı İbrahim Ethem Bey bulunmaktadır. Yunan ordusu Sandıklıyı işgal etti. Kasaba 9 Ağustos 1921 tarihinde kurtarılacak; 8 8 11 Ağustos 1921 tarihinde yeniden işgal edilecektir. 12/13 Ağustos 1921 tarihinde yeniden kurtarılacaktır. Altıntaş kasabası Yunan ordusunun işgalinden kurtarıldı. Kasaba, 14 Ağustos'ta 9 8 yeniden işgal edilecektir. 14 8 Egret (İhsaniye) ve Altıntaş Yunan ordusu tarafından işgal edildi. Yunan ordusu, Sivrihisar ve Sarıköy'ü işgal etti. Bu işgaller sonunda, Yunan genel 15 8 karargâhı Hamidiye'de kurulmuştur. 16 8 Mihalıççık ve Emirdağ Yunan ordusu tarafından işgal edildi. 20 8 Yunan ordusu Çay ve Bolvadin'e girdi. 100 km'lik bir cephe üzerinde 22 gün 22 gece sürecek Sakarya Savaşı başladı. Türk ordusunun etkin bir savunma savaşı verdiği cephe boyunca etkin bir mevzi savaşı yapılacak ve bu nedenle dağ, tepe ve küçük kasabalar sürekli el değiştirecektir. 23 Ağustos 1921 tarihinde Mangal Dağı düşmüş ve top sesleri Ankara'dan duyulmaya başlamıştır. 24 Ağustos 1921 tarihinde Mangaldağı bütünüyle Yunan 23 8 ordusunun eline geçecektir. 25 Ağustos 1921 tarihinde, Beylikköprü'den Haymana'nın 25-30 km doğusuna uzanan hatta Yunan ordusu şiddetli bir saldırıya geçecektir. Bu saldırıdan sonra çeşitli tepeler sürekli el değiştirecek ve sonunda izleyen günlerde Türbetepe, Karailyas tepeleri, Kartaltepe, Yıldıztepe, Güzelcekale, Duatepe, Kartaltepe Yunan ordusunun eline geçecektir. Milli Kuvvetlerin Polatlı'nın 3 km batısına çekilmesiyle düşman ateşi altında kalan 1 9 Polatlı boşaltıldı. 4 Eylül 1921 tarihinde Polatlı'nın güneydoğusundaki eski Polatlı sırtları Yunan ordusu tarafından işgal edilecektir. 7 Ağustos 1921 tarihinde Yunan ordusu tarafından 3.defa işgal edilmiş olan Demirci, geri alındı. 5 Eylül 1921 tarihinde Kaymakam İbrahim Etem komutasındaki 2 9 gerillalar, halkın sevinç gösterileri arasında Demirci'ye girecektir. 11 Ekim 1921 tarihinde 4.defa işgal edilecektir.



1921 Yılı



591



G. A. İşgal / Kurtuluş Bölgesi – Olay 7 9 Sandıklı kasabası Yunan ordusu tarafından işgal edildi. 10 9 Milli Kuvvetler karşı saldırıya geçti. Duatepe, Mangaldağı ve Eski Polatlı geri alındı. Yunan ordusu bütün önemli mevzilerini bırakarak Sakarya Nehri'nin batısına geçmeye 12 9 başladı. Çaldağı, Duatepe, Kartaltepe, Beştepeler zaptedildi. Sandıklı geri alındı. 13 Eylül 1921 tarihinde Yunan cephe gerisine bir baskın yaparak Sivrihisar'daki 15 9 esirler kurtarılmıştı. Bugün ise, Türk kuvvetleri Sivrihisar'ı boşaltmak zorunda kaldı. 17 9 Cephenin güney bölgesinde 16 Eylül 1921 tarihinde alınan Kartal Dağı işgal edildi. 4 Ağustos 1921 tarihinde Yunan ordusunun işgal ettiği Çifteler Türk ordusunun 17 9 eline geçti. 18 9 14 Ağustos 1921'de işgal edilen Mahmudiye milli kuvvetlerin eline geçti. Yunan kuvvetleri Mihalıççık'tan çekildi. Milli kuvvetler 20 Eylül 1921 tarihinde 19 9 kasabaya girecektir. Mihalıççık, Sivrihisar ve Seyitgazi kasabaları kurtarıldı. Seyitgazi ve çevresi 21 20 9 Eylül 1921 tarihinde yeniden işgal edilecektir. 21 9 Çay ve Emirdağ kasabaları kurtarıldı. 24 9 Bolvadin kurtarıldı. 3 10 Güzelim Dağı Savaşı'nda Güzelim Dağı Yunan ordusu tarafından işgal edildi. 4 10 Yunan ordusu Bozöyük'ü 3.defa işgal etti. Güzelim Dağı Savaşı sonuçlanmış; Karahisarı Sahib [Afyonkarahisar] mevziini 8 10 korumak için başlayan Yunan saldırısı Afyon'a kuzey-doğudan hakim olan Kozviran sırtları-Güzelim Dağı hattı Yunanlıların eline geçmiştir. 11 10 Yunan ordusu Demirci'yi 4.defa işgal etti. Yunan ordusu Çaldağı'nda Şeyhelvan Dağı'nı ele geçirdi. Garp Cephesi birlikleri 20 10 Menderes'in güneyine çekilmek zorunda kalmıştır. Garp Cephesi kuvvetleri Çal'da, Yunanlıların bir ay önce ele geçirdikleri Menderes 21 11 nehri dirseğini geri aldılar. 27 Kasım 1921'de Yunan ordusu karşı saldıraya geçecek ve Garp Cephesi birlikleri geri çekilecektir. 3 12 Fransa, Osmaniye'nin kuzeyindeki Mamure kasabasını boşalttı. Fransa, Kilis'i boşaltmaya başladı. Fransa'nın çekilmesi 30 Aralık 1921'de tamam6 12 lanacaktır. Ankara Anlaşması uyarınca Ankara Hükümeti, güneydeki yerlerden geri çekilme19 12 ye devam etti. 14 Mayıs 1921'de işgal edilen Halep'e bağlı Münbiç kasabasından çekilinmiştir. Rakka da boşaltılmıştır. 20 12 Karataş boşaltıldı. Adana şehri Fransa tarafından tahliye edilmiş; Adana ve Havalisi Kumandanı Mu20 12 hittin Paşa ve Vali Hamit Bey, şehirde göreve başlamıştır. Fransa, Yumurtalık, Ceyhan ve Kilis'ten çekildi. 24 Aralık 1921'de Osmaniye'den 23 12 çekilecek. Fransa, Gaziantep ve Nizip'i boşalttı ve Türk birlikleri bu şehirlere girdi; buralarda 25 12 Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. Oğuzeli'de boşaltıldı. Fransa'nın çekilmesiyle Türk birlikleri Tarsus'u teslim aldı. Yapılan törende 7 me27 12 bus ve Adana Havalisi Kumandanı Muhittin Paşa da hazır bulunmuştur. Türk birlikleri, Ankara Anlaşması uyarınca Halep'e bağlı Arappınar, Cerablus ve 28 12 Rassiçe ilçelerinden çekildi. 30 12 Fransa Kilis'i boşalttı. 31 12 Fransa Dörtyol'u boşalttı. Türk birlikleri 1 Ocak 1922 tarihinde şehri teslim alacaktır.



592



Yönetim Zamandizini



1921 YILINDA YÖNETİM G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Ocak



Fransız İşgal Komutanı Gouraud, yayımladığı bildiride Antep halkına teslim ol çağrısı yaptı.



Fransız İşgal Komutanı Gouraud, yayımladığı bildiri- KSG III de kuşatma altında açlıkla mücadele eden Antep halkına Sevr Anlaşmasının hükümlerini hatırlatarak teslim ol çağrısı yapmıştır." Teslim olursanız, hiç bir tazminat istemeyeceğim. Ya teslim olup kurtulur, ya da savaşa devam edip perişan olursunuz!" demiştir. Kuvayı Milliye'yi yenilgiye uğrattığını ve şehrin yakında düşeceğini ileri sürmüştür. Antepliler, 2 Ocak tarihinde bu çağrıyı reddedeceklerdir.



1



Ocak



Çerkez Ethem Kuvvetlerine yeni katılımlar gerçekleşirken, Garp Cephesi Kumandanlığı alacağı önlemleri Erkânı Harbiye Riyasetine bildirdi. [Cmh]



Dr.Fazıl Bey, Çerkez Ethem'in kendisine katılma çağ- KSG III rısına uyarak müfrezesiyle birlikte Demirci'den ayrılmıştır. Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Erkânı Harbiye Riyasetine raporunda, Garp Cephesi Kumandanlığını tanımayan ve rapor göndermeyen Kuvayı Seyyare'den Reşit imzasıyla sabah raporunu aldığını bildirmiştir. İsmet Paşa, diğer bir raporunda Ethem Kuvvetlerine karşı başlatılacak yarınki harekâtın planını bildirmiştir.



1



Ocak



Bahâ Said Bey, Kastamonu Gençler Kulübü'nde bir konferans verdi.



Karakol Cemiyeti kurucularından ve Müdafaa-i Hu- KSG III kuk Heyet-i Milliyesi'ne bağlı Uşak Kongresi Heyeti İcraiye üyesi Bahâ Said Bey, Kastamonu Gençler Kulübü'nde Anadolu ve Anadolu'nun Asya'daki görevi konulu bir konferans vermiştir. Konferans için salon hınca hınç dolmuştur.



1



Ocak



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Osmanlı İstiklâl gününün (Osmanlı Devleti'nin kuruluş yıldönümü) Ankara'da kutlandığını yazdı.



Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, "31 Aralık, Osmanlıla- HM rın İstiklâl günü, birkaç senedir kutlanmaya başladı. Çünkü istiklâl elden gidiyordu. Bu gün, Ankara'da da gürültüsüzce, derin ve samimi bir hisle kutlandı. Türkler istiklâlsiz yaşayamazlar." yazmıştır. Hakimiyeti Milliye'de ayrıca, "Makkormik ne diyor?", "Londra Konferansı'nın Hikayesi", "İrlanda Ahvali", "Alman Komünistleri ve Üçüncü Enternasyonel", "Asrın Kahramanları" başlıklı yazılara yer vermiştir.



1



Ocak



"Yunanistan'ın iç durumu karışıktır."



İleri Gazetesi, Yunanistan'ın iç durumunun karışık KSG III, olduğunu ve Venizelosçular aleyhine şiddetli gösteri- İlG, İkG ler yapıldığını duyurdu. Aynı gün İkdam Gazetesi'nde de, Yunanlıların Müttefiklerin notasına cevap verdikleri; yeni Hükümetin de Venizelos'un dış siyasetini takip etmeyi vaad ettiği yazıyordu.



1



Ocak



"Bosfor, merkezi hükümet ile Kemalîlerin uzlaşmasını mümkün görüyor."



Alemdar Gazetesi, "Bosfor, merkezi hükümet ile KSG III, Kemalîllerin uzlaşması mümkün görünüyor. İzzet Pa- AG, PS şa Kurulu'nun Kemalî payitahttan dönmesi bekleniyor" yazmıştır. Aynı gün Peyamı Sabah'ta, "Ne kıymetli vakitler! Babıâli ile Ankara'nın uzlaşması, Morning Post'a göre Şark meselesinin hallini kolaylaştırabilir" yazılmıştır.



1



Ocak



İdarei Hususiyeler hakkında Kanun Layihası Meclise sunuldu. [Cmh]



Dahiliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 127, Birinci Celse



1921 Yılı



593



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Ocak



Ümera ve zabitan maaşlarından harb vergisi alınmaması hakkındaki Kanun Teklifi, Lahiya Encümeni Mazbatası kabul edilerek reddedildi. [Cmh]



Siird Mebusu Hacı Sabri Efendi'nin teklifi Lâyiha Encümeni tarafından reddedilmiştir. Lâyiha Encümeni red gerekçesinde, "bilcümle memurin ve müstahdemin maaşatı şehriyesinden [aylık maaşından] yüzde üç harp vergisi kat ve tevkif" edildiğini, "yakın zamanda maaşlarına cephe ve seferberlik zammı yapılması nedeniyle ümera ve zabitanın maaşları hakkında istinai muamele yapılamayacağını" belirtmiştir. Encümen Mazbatası kabul edilerek, harb vergisinin eskisi gibi alınmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 127, Birinci Celse



1



Ocak



İzmir Mebusu Sırrı Bey Sırrı Bey, Hariciye Encümeninin toplanmaması ve Hariciye Encümeni Riyase- âzanın noksanlığı nedeniyle istifasını vermiştir. İstifa tinden istifa etti. [Cmh] üzerine Hariciye Encümenine gerek olup olmadığı tartışılmış; Karesi Mebusu Hasan Basri Bey, "Meclis zaten siyasetle iştigal etmeyip Hükümet ne isterse yapar" diyerek Encümenin lüzumsuz olduğunu söylemiştir. Bu düşünce kabul görmemiş, istifa gerekçesi olan yeterli sayıda âzanın seçilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 127, Birinci Celse



1



Ocak



Mamulâtı dahiliyeden elbise istimali hakkında Kanun Teklifi İktisat Vekâletine tevdi edildi. [Cmh]



Konya Mebusu Kâzım Hüsnü Bey'in sunduğu teklifte "bilumum rical, ümerayı mülkiye ve askeriye, zabitan ve memurin ve ahalinin yerli kumaş ve şayaklardan mamul elbise iksasının [giymesinin]" zorunlu tutulması; "giymeyenlerden yüz lira cezayi nakdi ve elbiselerinin geri alınması" önerilmiştir. Yerli kumaş kullanımını tartışmaya açan teklif üzerinden kapitülasyonlar, kaçakçılık, gümrük politikası, rekabeti hariciye, dokuma tezgahlarının üretim kapasiteleri, dokuma mükellefiyetleri ve üretim arttırma yolları tartışılmıştır. Yerli kumaş kullanımıyla ilgili Mecliste iki taraf oluşmuştur. Biri, paranın yurtiçinde kalması için zararına da olsa kumaşın yurtiçinden temin edilmesini ve himayeci bir politika izlenmesi gerektiğini söylerken; diğeri, dokuma tezgahları, fabrikalar ve işgücü yetersizliği karşısında halka cebir ve tazyik ile yerli kumaş giydirilemeyeceğini savunmakta; Teşviki Sanayi Kanununun çıkarılması ve uygulanmasını takip eden yıllarda böyle bir uygulamaya gidilebileceğini belirtmektedir. Teklifin bu iki görüş göz önünde bulundurularak tadili için İktisat Vekaletine tevdiine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 127, Birinci Celse



1



Ocak



18 Cemâziyelevvel 1334 (21 Nisan 1916) tarihli Kanunun 2. maddesini muaddel Kararname yayımlandı. [Osm]



1916 tarihli Kanun, Hariciye Nezâreti'ne mülhak ve karantinadan sorumlu Sıhhiye Nezâreti'nin Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi namıyla bir müdüriyete tahvili hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.364



1



Ocak



15 Cemâziyelâhir 1331 (22 Mayıs 1913) tarihli Kanunun 3.maddesini muaddel Kararname yayımlandı. [Osm]



Rüsûm-ı Sıhhiyenin tenzîli ile tahaffuzhânelerin [karantinadan sorumlu büyük limanlara yakın merkezlerde bulunan sağlık kuruluşu] inşaat masrafları ve sairesi hakkındaki 1913 tarihli Kanunun 3.maddesinde tayin olunan tonilato Rüsûm-ı Sıhhiyesinin beş misline iblâğına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.365



2



Ocak



Birinci Kuvvei Seyyare kumandanı Ethem Bey Yunanlılarla temasa geçti.



8 Ocak tarihli beyanatında Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, Ethem Bey'in 2 Ocak tarihinde Yunanlılarla temasa geçtiğini ve cephelerden kuvvetlerimizi kâmilen çektiğimize dair haberlerle Yunanlıları harekete teşvik ettiğinin anlaşıldığını söylemiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse



594



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Ocak



Garp Cephesi birlikleri, Ethem Bey kuvvetlerine karşı harekât başlattı.



Ethem Bey, Gördes kaymakamını tehdit ederek, en KSG III yakın Yunan kumandanına bir adam göndermesini ve İstanbul'la haberleşmesinin sağlanmasını istemiştir. Yaveri Sami'yi de Yunan kumandanına göndermiştir. İstanbul Hükümeti'ne çektiği telgrafta, Ankara Hükümeti'ne karşı Sadrazam'ın desteğini istemiştir. Aynı gün Garp Cephesi birlikleri Kütahya'dan Gediz yönüne doğru Ethem Bey kuvvetleri üzerine harekât başlatmıştır.



2



Ocak



Resmi Türkiye Komünist Fırkası'nın yayın organı Yeni Dünya Gazetesi matbaası tahrip edildi.



Ankara'da resmi Türkiye Komünist Fırkası'nın yayın KSG III organı Yeni Dünya Gazetesi'nin matbaası, Eskişehir işçileri arasında komünizm propagandası yapmak ve böylece Ethem üzerine asker sevkine engel olmak için bildiri basıldığı gerekçesiyle TBMM Hükümeti tarafından tahrip ettirilmiştir. Gazetenin sahibi Arif Oruç ve arkadaşları tutuklanmıştır. Yeni Dünya, 30 Ağustos'ta Eskişehir'de yayınlanmaya başlanan, daha sonra Mustafa Kemal'in isteği ve Ethem'in ricasıyla Ankara'ya getirilerek resmi Türkiye Komünist Fırkası'nın yayın organı haline getirilen bir gazetedir. Arif Oruç, 12 Ocak tarihinde İstiklâl Mahkemesi'ndeki sorgusunda "komünist olduğunu, barış sağladıktan sonra sınıflar arasında yavaş yavaş adalet sağlamak gerektiğini" söyleyecektir. Sorguda Türkiye Komünist Partisi kurucularından Şerif Manatof ile Mustafa Suphi aleyhinde konuşmuştur. Arif Oruç, 9 Mayıs günü verilecek hükümle serbest bırakılacaktır.



2



Ocak



Yunan Karargâhı, Türk kuvvetlerinin dağıtılması emrini verdi.



Yunan Karargâhı, birliklere İnönü'ye kadar ilerlen- KSG III, mesi ve oradaki Türk kuvvetlerinin dağıtılması emri- İlG, İkG ni vermiştir. Harekât günü olarak 6 Ocak kararlaştırılmıştır. 24 Aralık'ta alınan bu keşif saldırısı kararı, Birinci İnönü Savaşı ile sonuçlanacaktır. Aynı gün Yunan kuvvetleri, Uşak-Ulubey'i ikinci kez işgal etmiştir. O gün İkdam Gazetesi, "Kral, Anadolu'da harikalar görecekmiş!" diye yazarken; İleri Gazetesi, Yunanistan'da büyük bir tereddütün hüküm sürdüğünü bildirmektedir.



2



Ocak



Türkiye Komünist Fırkası Genel Sekreteri Mustafa Suphi, Ali Fuat Paşa'yı ziyaret etti.



28 Aralık'ta Sovyet Elçilik Kuruluyla birlikte Kars'a KSG III gelmiş olan Türkiye Komünist Fırkası Genel Sekreteri Mustafa Suphi, elçi olarak Moskova'ya gitmekte olan Ali Fuat Paşa'yı ziyaret etmiştir. Mustafa Suphi, bu ziyaretinde "Türkiye kendi kaderini kendisi çizecek. Mustafa Kemal'in ilkelerini genel siyaset açısından doğru buluyoruz. Bir gün Saltanat ve Halifeliğin kaldırılmasına inanıyoruz." demiştir. Aynı gün, Erzurum Valisi Hamit Bey, Doğu Cephesi Kumandanlığına yazdığı yazıda, Mustafa Suphi ve arkadaşlarının sınırdışı edilmelerini, onlara karşı yapılacak tertibin kendisine bırakılmasını istemiştir.



2



Ocak



482 sayılı Maden kömürlerinin ihraç şekli hakkında tüzüğü karara bağlayan İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.26..8.



1921 Yılı



595



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



2



Ocak



Veliahd Abdülmecid, İngiliz politikasına ilişkin demeç verdi.



Peyamı Sabah'ın haberine göre, Veliahd Abdülmecid, KSG III, İngiliz The Morning Post gazetesine verdiği demeçte, PS Türkiye'de İngiliz politikasından yakınmıştır: "Türkiye ile İngiltere arasındaki dostluğun yeniden kurulması için önce Türkiye'yi ezmeme kararı verin."



2



Ocak



"Avrupa, diğer milletlerin uyanmasına mani olmak, onları köleleştirmek için bu riyakârlığı yapıyor."



Öğüt Gazetesi, "Fuhuş ve Bolşevizm" başlıklı yazıda KSG III, Avrupa tarafından Bolşevizme karşı geliştirilen kara- ÖG, AlG lamaları yalanlamıştır: "Fuhuşun önüne, kadını sefaletten kurtaran komünizm geçti. Avrupalıların, komünizmde kadının bir mal olduğu yolundaki propagandası yalandır. Avrupalılar Türklere de vahşi diyorlar. Avrupa, diğer milletlerin uyanmasına mani olmak, onları köleleştirmek için bu riyakârlığı yapıyor." Aynı tarihli Albayrak Gazetesi de, "Düşmanlarımız, birbirlerine karşı da hilekâr. İngiliz sulhperverliğinin hakikî mahiyeti hiledir." diye yazmıştır.



3



Ocak



Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum Valisi Hamit Bey'in yazısına cevap vererek Mustafa Suphi hakkında ne gibi tedbirler alınması gerektiğini belirtti. [Cmh]



Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum Valisi Hamit Bey'in KSG III 2 Ocak 1337 tarihli yazısına cevap vererek, Mustafa Suphi ve arkadaşları aleyhinde halkın kışkırtılması emrini vermiştir.



3



Ocak



Yunan Karargâhı, İnönü'ye yapılacak keşif saldırısının 6 Ocak'ta yapılmasını emretmiştir.



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı KSG III Papulas, 6 Ocak'ta gerçekleştirilmesi planlanan keşif saldırısı için İzmir'den Bursa'ya hareket etmiştir.



3



Ocak



Ethem Bey kuvvetleri üzerine harekâta devam edildi.



Birinci Kuvayı Seyyare'ye bağlı birliklerin bir kısmı KSG III orduya katılmıştır. Aynı gün Ethem Bey, Demirci ve Havalisi Komutanı'na çektiği telgrafta, Yunanlılarla ateşkes yapıldığını bildirerek Kula-Demirci telgraf hattının onarılmasını emretmiştir.



3



Ocak



Michotte de Welle, başlaBelçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, ra- KSG III yan Sovyet yardımı ile ilgili porunda Sovyet yardımının başladığını haber vererek rapor sundu. "Merkezi hükümet kuvvetli olmazsa Anadolu asîleri çok yakın bir gelecekte Sovyetlerin hakimiyeti altına düşecektir." demiştir. Ayrıca, Anadolu'nun Batı sanayiine açılmasının barışa bağlı olduğunu belirtmiştir.



3



Ocak



"Halil Paşa Anadolu harekâtını ve Mustafa Kemal'i anlattı."



Açıksöz Gazetesi, Halil Paşa'nın Amerikalı Gazeteci KSG III, Mis Luiz Braynt'a Anadolu harekâtı ve Mustafa Ke- AS, İkG mal hakkında açıklamada bulunduğunu bildirmiştir. Ayrıca Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paşa ile bir mülakata yer verilmiştir. Aynı tarihli İkdam Gazetesinde, Kuvayı Milliye ile Bolşeviklerin münasebetlerinden bahsedilmektedir.



3



Ocak



Nısabı Müzakere Kanununun tadiline dair Kanun Teklifi Lâyiha Encümenine havale edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Nısabı Müzakere Kanununa dayanarak pek çok mebusun mezunen dairei intihabiyelerine gittiğini ve bir kısmının mezun olmadıkları halde rey haklarını başkalarına devrettiğini belirterek Meclisin müstemirren toplanmasının sağlanması için bütün âzaların kesintisiz katılımının sağlanması için Nısabı Müzakere Kanunun tadiline ilişkin bir kanun teklifi vermiştir. Kanun teklifinde



596



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 7, İ: 128, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Büyük Millet Meclisi âzalığının ancak Heyeti Vekile âzalığı ile içtima edeceği, toplantı yeter sayısının heyeti mecmuanın nısfından bir fazlası olacağı ve memuriyet ile mezuniyetlere Büyük Millet Meclisinin karar vereceği belirtilmiştir. Kanun teklifi Lâyiha Encümenine havale edilmiştir. 3



Ocak



İdam cezalarının Meclisçe Muş Mebusu Mahmut Said Bey, mahkemelerden satetkikine dair Kanun Teklifi dır olan idam kararlarının Meclisçe badettetkik infaMeclise sunuldu. [Cmh] zına ilişkin bir kanun teklifi vermiştir. Teklif Lâyiha Encümeni mazbatası ile Meclise sunulmuştur. Mazbatada daha önce cinayet mahkemelerinin verdiği idam kararlarının Mahkemei Temyizce tetkik olunduktan sonra iradei seniye onayı ile infaz edildiğini belirtildikten sonra, artık buna imkan kalmadığı için "Meclisi Âlinin tasdik ve iradesi iradei seniye makamına kaim ve hiyaneti vataniye kanunlarıyla Meclis bu hakkını teyit etmiş bulunmasına binaen bilcümle mahakimden ve divanı harplerden sâdır olacak idam" kararlarının Meclisçe tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunmasının önerildiği ifade edilmiştir. Yozgat İsyanından dolayı teşekkül eden Divanı Harbin hakkı kazası olmadığı halde verdiği idam kararlarının da bu değişiklikle birlikte değerlendirilmesi, Müdafaai Milliye Vekâletinin onayına gidecek kararın ertelenmesi istenmiştir. Ruznameye alınmasına karar verilen kanun teklifi 6 Ocak 1337 tarihinde görüşülmeye başlanacaktır.



BMM ZC, C: 7, İ: 128, Birinci Celse



3



Ocak



86 sayılı Yozgad Divanı Harbi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 7, İ: 128, Birinci Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s.176



3



Ocak



1336 senesi Muvazenei 1336 senesi bütçesinin müzakeresine geçilerek Mali- BMM ZC, Umumiye Kanunu Layihası ye Vekili Ferid Bey bütçenin heyeti umumiyesi hak- C: 7, İ: 128 ve Muvazenei Maliye Enkında beyanatta bulunmuştur. cümeni mazbatası görüşüldü. [Cmh]



Yozgad Mebusu Feyyaz Ali Beyin, Yozgad'da teşkil edilen Divanı Harbi Örfinin İstiklâl Mahkemeleri hakkındaki kanunla kaabili telif olmadığına dair sualine Ankara İstiklal Mahkemesi Reisi İhsan Bey şifahen cevap vermiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesi Reisi İhsan Bey, açıklamasında şunları belirtmiştir: Sonradan Kırşehir de dahil olmak üzere, Yozgad da Ankara İstiklal Mahkemesinin dairei kazası dahilindedir; vazife ve salahiyeti Ankara İstinaf Müddeimumumiliğine, Müdafaai Milliye Vekaletine - ki Müdafaai Milliye Vekaletiyle Erkanı Harbiye Umumiye bir zatta idi -, Jandarma kumandanlığına, Merkez kumandanlığına, hatta karyelere kadar bildirilmiştir. Riyaset Makamının salahiyettar oldukları deaviyi rüyet eden bir Divanı Harbin mevcudiyetinden haberleri yoktur. Konuyla ilgili Feyyaz Ali Bey'in müracaatını aldıkları anda "şimdiden tatili işgal etmesini ve ellerinde mevcut eşhası evraklarıyla beraber [onlara] vermesini" Müdafaai Milliye Vekaletine bildirmişlerdir. Müdafaai Milliye Vekilinden alınan malumata göre Yozgad'daki Divanı Harb lağvedilmiştir. Açıklamalar üzerine "Yozgad Divanı harbinden verilen hükümlerin idam dahi olsa, hiç birinin infaz ve icra edilmiyerek Ankara İstiklal Mahkemesine devir ve teslimi"ne karar verilmiştir.



1921 Yılı



597



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Ocak



Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey Kafkas sınırıyla ilgili beyanatta bulundu. [Cmh]



Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey, Kafkas sınırıyla ilgili beyanatta bulunmuştur. Taşnak Ermeni Hükümetiyle imzalanan Sulh Muahedenamesi'nin Ermenistan tarafından tasdiki Ermenistan'da yaşanan hükümet değişikliği nedeniyle gecikmiştir. Gürcistan Hükümeti de bir Sulh Ahitnamesinin akdini teklif etmiş. Gürcistan Ahitnamenin imzalanması için bir şart öne sürmüştür: "Geçen mayısta Ruslarla Gürcistan arasında kararlaştırılmış olan hududu siyasiyenin, hududu milliyenin berveçhi peşin kabul ve tasdik edilmesi". Bu hudud Ardahan ve Batum livalarını da içermektedir. Daha önce Rusya Hükümetinin Şark bilhassa Maverayi Kafkas meselelerinin birlikte müzakere edilerek resmi bir ahitname imzalanmasını teklif ettiği için, Gürcistan'ın ahitname teklifine cevap vermeden ve Ermenistan ile yapılan antlaşmayı onaylamadan önce Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rusya Hariciye Komiseri Çiçerin'e bir nota vererek Rusya Hükümetinin görüşünü öğrenmek istemiştir. Verilen nota ve cevabı okunmuştur.



BMM ZC, C: 7, İ: 128, İkinci Celse



4



Ocak



Yunan Kralı Konstantin Yunanistan'da Kral Aleksandr'ın ölümünden sonra Yunan Parlamentosu'nu aç- Elefteros Venizelos Hükümeti düşmüştür. Kral tı. Konstantin, yeni Parlamento'nun açış konuşmasında hükümdarlığını resmen ilan etmiş ve Parlamento'yu Ulusal Meclis olarak adlandırmıştır. Kral Konstantin, ayrıca, Küçük Asya"daki harekâtı devam ettirme arzusunda olduğunu vurgulamıştır. Aynı tarihli Alemdar Gazetesi, "Atina'da buhran gittikçe fenalaşıyor!" derken, İleri ve İkdam Gazeteleri Yunanistan'ın İzmir'deki ordusuna mensup 150 Venizelosçu subayın suikast düzenlemekten tutuklandığını bildiriyordu.



4



Ocak



Ankara İstiklâl Mahkemesi, eski Urfa Mebusu Şükrü Nasuh Bey hakkında karar aldı. [Cmh]



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 5 Ocak 1921 tarihli KSG III, nüshasında belirtildiği üzere, Ankara İstiklâl Mahke- HM mesi, İngiliz ve Fransızlara casusluk yaptığından kuşkulandığı eski Urfa Mebusu Şükrü Nasuh Bey'in Erzurum kalesinde tutulmasına karar vermiştir. Kararda Şükrü Nasuh Bey'in casusluk yaptığının ispat edilemediği halde kötü bir şöhrete sahip olduğu için serbest kalmasının uygun olmayacağı belirtilmiştir.



4



Ocak



Halil Paşa, Enver Paşa'nın 4 ve 5 Kasım tarihli mektuplarına cevap verdi.



Amcası Halil Paşa, Enver Paşa'nın Berlin'den gön- KSG III derdiği 4 ve 5 Kasım tarihli mektuplarına cevap vermiştir: "29 Aralık'ta Karahan'la [Sovyet Dışişleri Bakan Müsteşarı] görüştüm. Teklifinizi anlattım. Emrinize birkaç süvarî fırkası verilmesinin önemli bir siyasal olay olduğunu söyledi. Sizin onlara dost kalacağınızı, Mustafa Kemal'in ikilik yapmayacağını, size itaate alışık olduğunu söyledim. Karahan, Moskova'ya gelmenizi istiyor. Türkiye'nin iç işlerine karışmamak için Anadolu'ya gönderilmenize karışmıyor. Kuvvet vereceklerini de sanmıyorum ..." Karahan, 11 Ocak 1921 tarihinde Halil Paşa'dan Enver Paşa'nın Anadolu'da ikilik çıkarmamasını isteyecek ve "Ancak Mustafa Kemal başarılı olamazsa, Enver Paşa Anadolu'ya geçebilir" diyecektir.



4



Ocak



"Parçalanmış Türkiye'yi birleştirme şerefi Tevfik Paşa'ya nasip olacak."



Akşam'da N. Sadık, parçalanmış Türkiye'yi birleştirme KSG III, ve büyük devletlerin yardımını kazanma şerefinin "büyük AkG devlet adamı" Tevfik Paşa'ya nasip olacağını yazmıştır.



598



Yönetim Zamandizini



NIYB, KSG III, İlG, İkG, AG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ocak



İstiklâl Mahkemeleri Kanununa bir madde ilavesine dair Kanun Teklifi Meclise sunuldu. [Cmh]



Adana Mebusu Zekâi Bey, İstiklal Mahkemelerinin derecei salahiyetlerine dair birinci maddenin zeyli olan "Memleketin kuvayı maddiye ve maneviyesini her ne suretle olursa olsun kesir ve tenkise sai edenler" ifadesini yeterli görmeyerek ikinci bir zeyl ilave edilmesini teklif etmiştir: "Alelumum hükkam ile zabitan ve ümerayı askeriyenin ve rüesayı memurini mülkiyenin vazifei memurelerindeki suistimalatı, kuvayı maddiye ve maneviyei memleketi tenkis edeceği cihetle İstiklal mehakiminin bulunduğu mıntakalarda mehakimi müşarileyhaca rüyet olunur." Adliye Encümeninden gelen teklif görüşülmek üzere ruznameye alınmıştır.



BMM ZC, C: 7, İ: 129, Birinci Celse



4



Ocak



Kastamonulu Halid'in affı hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Kastamonulu Halid'in affıyla ilgili kanun lâyihası reddedilerek; Adliye Encümeninin, hakkında hüküm bulunmadığı için affının söz konusu olmayacağına ilişkin mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 129, Birinci Celse



4



Ocak



1336 senesi Muvazenei Görüşmelere bütçe uygulamaları usul ve esasları BMM ZC, C: 7, Umumiye Kanunu Layihası damgasını vurmuştur. İ: 129 ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası görüşüldü. [Cmh]



4



Ocak



87 sayılı Vekâletler kadrolarının tesbiti hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



4



Ocak



28 Safer 1339 (11 Kasım 11 Kasım tarihli Karârnâme Dîvân-ı Temyîz-i Aske- Düstur Tertip 2, 1920) tarihli Karârnâmenin riye'nin yeniden teşkili hakkındadır. Cilt 12, 2.maddesini muaddel Kas.366 rârnâme yayımlandı. [Osm]



4



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İstanbul'daki yabancı misyon şefleriyle ilgili bir rapor sundu. [YK]



Karesi Mebusu Vehbi Bey'in 3 Kanunusani 1337 tarihli gelecek senenin merkez ve mülhakat kadrolarını tesbit etmek üzere birer encümen teşkiline dair takriri on beş gün içinde bitirilmek şartıyla kabul edilmiştir. Takrirde Vehbi Bey, "Gelecek sene bütçesi tetkikatına esas olmak için her vekaletin merkez ve mülhakat kadrosu kanun tarzında tesbit edilmek üzere Meclisi Millice ikisi mütehassıs ve üçü gayri mütehassıs beş azadan mürekkep ve vekaletler müsteşarları da dahil olan birer encümenin hemen teşkilini ve işe başlamalarını teklif eylerim." demiştir. Takrir bir sonraki yıl bütçe tahmini için gerekli vekâlet kadrolarının tespit edilmesi açısından önemlidir. Bu çalışma tarzının bütçenin kabul ve tasdikinin yıl sonuna sarkmasını engellemeye ve bütçe kanununu sene başında çıkarmaya yarayacak bir katkı olduğu ileri sürülmüştür. Usul açısından çok önemli olan bu karar, bütün vekâlet kadrolarının tespit edilememesi nedeniyle uygulamaya konamayacaktır.



BMM ZC, C: 7, İ: 129, Birinci Celse



Raporda, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleriyle İBA III ilişkilerin özellikle önemsendiği belirtilmiştir. Raporda, Fransa Yüksek Komiseri M.Defrance, İtalya Yüksek Komiseri Marquis Garroni, Amerika Yüksek Komiseri Amiral Bristol, Yunanistan Yüksek Komiseri Canellopoulos hakkında ayrıntılı incelemelere yer verilmiştir. İstanbul'da ayrıca Belçika, İsveç, Danimarka, İspanya, Yugoslavya, Çekoslovakya, Polonya ve Romanya temsilciliklerinin de bulunduğu ama bunların önemli bir rolünün olmadığı belirtilmiştir.



1921 Yılı



599



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Ocak



I. Kuvayı Seyyare müfreze kumandanı Kaplan Naci Ankara'ya hareket etti.



Kaplan Naci, Garp Cephesi Kumandanlığına çektiği KSG III telgrafta hükümetine isyanı, Yunanlılarla birleşmeyi kabul etmediğini ve bu nedenle yüzden fazla atlısı ile Ankara'ya hareket ettiğini bildirmiştir. Aynı gün Garp Cephesi birlikleri, Gediz'e giriyorlardı.



5



Ocak



"Ankara Hükümeti Misak-ı Milli'den başkasına razı olmayacak."



Ankara Hükümeti, düşmanlarıyla arasında hiçbir gö- KSG III, rüşme geçmediğini, hiçbir öneri almadığını bildirdik- HM, VG ten sonra, Misak-ı Milli'den başkasına razı da olmayacağı halde bazı şartlarla barışı kabul edeceği yolundaki haberleri yalanlamıştır. Aynı tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesinin başka bir sütununda da, "Bugün İngiltere'nin güzellikle kabule yanaşmadığı şeylerin on mislini yakında cebren ve kahren mutlaka kabul ettireceğiz.", "İngiltere artık Yunanistan'a muavenet etmeyecek." yazmıştır. Aynı tarihli Vakit Gazetesi'nde de barış görüşmeleri ile ilgili şunlar yazmaktaydı: "Müttefikler, bütün Türkleri temsil eden bir Türkiye karşısında bulunmadıkça müzakere imkanını görmüyorlar." Hakimiyeti Milliye'de ayrıca, "Romanya'ya dair", "İstanbul'da İktisadi Durum" adlı yazılara yer vermiştir.



5



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Dağıstan'ın bağımsızlığına kavuşması nedeniyle Lenin'e bir teşekkür telgrafı çekti.



Mustafa Kemal Paşa, telgrafta şöyle demiştir: "Dağıs- KSG III tan bağımsızlığının tanınması, Bolşevizm ile İslam dünyası arasındaki ilişkilere olağanüstü etkide bulunacaktır. Bizi, Batı emperyalizmini devirmek olan ortak amacımıza daha fazla yaklaştıracaktır." Lenin 7 Ocak tarihli cevabında Sovyetlerin özerklik ve birlik politikasını anlatacaktır. Türkiye halkının emperyalizme karşı mücadelesini öven Lenin, "Ülkesinin bağımsızlığı ve refahı için tükenmez bir enerjiyle mücadele eden Türk halkı ve hükümetine en içten dileklerde bulunmak isterim" demiştir.



5



Ocak



Damad Ferid Paşa İzmir ve Trakya hakkında demeç verdi.



Damat Ferit Paşa, Peyamı Sabah Gazetesi'ne verdiği KSG III, demeçte şöyle demiştir: "Her zaman Müttefiklerden PS İzmir ve Trakya'yı istedim."



5



Ocak



Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçesi'ne tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Düstur Tertip 2, Bütçesi'ne 11,307 lira eklenmiştir. Cilt 12, s.367



6



Ocak



Yunan ordusu taarruza geç- Yunan ordusu, bütün Garp Cephesinin her noktasınti. da, kendi safları arasında Ethem dahil olduğu halde taarruza geçti. Yunanlılar, biri Yenişehir-KöprühisarBilecik; diğeri, İnegöl-Nazifpaşa-Pazarcık-Taraklı olmak üzere Bursa cephesinde iki istikametten ve Uşak cephesinde de İslamköy'den taarruza geçmişlerdir. Banaz, İnegöl, Yenişehir ve bazı diğer mevziler Yunanlıların eline geçmiştir. Yunanlılara Gediz'de Ethem Bey katılmıştır. Aynı gün İleri Gazetesi, Kuvayı Milliye ve Yunanlıların her ikisinin birden bazı sınıfları askere çağırdığını duyurmaktadır.



6



Ocak



Kuvayı Seyyare üzerine Refet ve İsmet Paşa, Yunan saldırısı üzerine Ethem KSG III yapılan harekâta ara verildi. Bey üzerine harekâta geçici olarak ara vermeyi kararlaştırmıştır.



600



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 7, İ: 131, KSG III, İlG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Ocak



Talat Paşa Avrupa'da gerçekleştirilecek bir toplantı için Almanya'dan Roma'ya geçti.



Talat Paşa, Avrupa'da yaşayan Türk siyasetçilerinin KSG III yapacağı bir toplantıya katılmak üzere Roma'ya geçmiştir. Gece Talat Paşa, Cavit Bey ve Cami Bey uzun bir görüşme yapmışlardır. Anadolu'da böyle giderse durumun bir fiyasko ile biteceği, bir başka şiddete ihtiyaç olduğu, bunun için kamuoyunun hazırlanması gerektiği konularında görüş birliğine varmışlardır.



6



Ocak



Antep'te açlık korkunç bir durum aldı.



Antep'te Merkez Kurulu, Mutasarrıf, Daire Müdürleri KSG III ve Semt Başkanları, Özdemir Bey başkanlığında toplanarak yiyeceğin kaç gün daha yetebileceğini hesaplamışlardır. Halka 150 gram, askere 300 gramdan ekmek verilmek üzere en çok 15 gün daha dayanabilecekleri sonucuna varılmıştır. Durum İkinci Kolorduya bildirilmiştir.



6



Ocak



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Hintli Ebulfaldl'ın gözetim altında tutulmasına karar verdi. [Cmh]



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Taşkent, Bakû, Erzurum KSG III yoluyla Ankara'ya gelen ve Hindistan İngiliz subaylarından olması ihtimali üzerine yakalanan, İngiliz casusluğundan sanık Hintli Ebulfadl'ın bu suçtan beraatine, ancak çelişkili ifadeleri nedeniyle gözetim altında bulundurulmasına karar vermiştir.



6



Ocak



"Bolşevikler dünyanın çehresini değiştiriyorlar."



Öğüt Gazetesi, emperyalistlerin doğu politikası hak- KSG III, kında şunları yazıyordu: "Bolşevikler dünyanın çeh- ÖG, AS resini değiştiriyorlar. Bolşevizm'i, kaynağında öldürme siyaseti de suya düşmüştür. Emperyalistlerin İstanbul Hükümeti'ni köprü yaparak Anadolu'yu Bolşevizm'e karşı bir set yapma planları da başarılı olamayacaktır." Açıksöz ise durumu şu şekilde değerlendirmektedir: "Sevr Anlaşması'nın tadili: Türk hak yolunda dini bütün olarak işe sarıldığı zaman, bütün engeller yıkılıyormuş."



6



Ocak



İdarei Kura ve Nevahi Hak- Aynı gün İdarei Kura ve Nevahi Kanununun Berayi kında Kanun Layihası Da- Tecrübe Bir Kaç Livada Tatbikına Dair Kanun Layihiliye Encümenine havale hası da Dahiliye Encümenine havale edilmiştir. edildi. [Cmh]



6



Ocak



Niğde Mebusu Mustafa Efendi'nin vefati Meclise duyuruldu. [Cmh]



Mutasarrıflık'ın Niğde Mebusu Mustafa Efendi'nin BMM ZC, vefatini bildiren yazısı Dahiliye Vekâleti Tezkeresi C: 7, İ: 130, ile Meclise sunulmuştur.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



Birinci Celse



6



Ocak



Gümüşane Mebusu Veysel Riza Bey, mutasarrıflığı tercih ederek mebusluktan istifa etti. [Cmh]



Dahiliye Vekâleti, Gümüşane Mebusu Veysel Riza Bey'in 23 Teşrinievvel 1336 tarihinde Gümüşane Mutasarrıflığına tayin edildiğini ve kendisinin mebusluğa karşı mutasarrıflığı tercih ettiğini bir tezkere ile bildirmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



6



Ocak



Âşarın teslisinde vukua gelen kâr ve zarar hakkında Kanun Teklifi Muvazenei Maliye Encümenine havale olundu. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey, teslis usulü ile üç senelik bedeli önceden kuraya nakden zimmet kaydedilen ve bu nedenle kâr ve zararı ferde ait olan âşarın, söz konusu sureti idarede değil de ayniyatıyla köy halkı namına ihalesini önermektedir. Kanun Teklifi Lâyiha Encümeninden gelerek Muvazenei Maliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



1921 Yılı



601



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Ocak



Darülmuallimin ve Darülmuallimat maaşatının Muvazenei Umumiyeden itasına dair Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



İzmit Mebusu Namık Bey'in kanun teklifi Lâyiha Encümeni Mazbatası kabul edilerek reddedilmiştir. Red gerekçesinde Ankara Darülmuallimin ve Darülmuallimat maaşlarının "idarei hususiye varidatından tesviye" edilmekte olduğu, varidatı kifayet etmeyen yerlerde dahi Muvazenei Umumiyece idarei hususiyelere muavenet edildiği; umumi bütçeye daha fazla yüklenmemek için ödemenin bu şekilde yapılmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Ancak, idarei hususiye bütçesinin darlığı nedeniyle maaşlar o güne kadar Maarif Vekaleti tarafından ödenmiştir; Heyeti Vekile Şubat sonuna kadar ödemenin vilayete aktarılan muavenet faslından yapılmasına karar vermiştir. Müzakerede söz alan Aydın Mebusu Tahsin Bey, "Kabul edilen şimdiki vilayat teşkilatı icabınca her bir livanın müstakil olmasına ve hiç bir livanın eski vilayet devairine muavenet imkanı olmamasına binaen artık vilayetlerin bir Darülmuallim idare etmelerine imkan kalmamıştır." demiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



6



Ocak



Teşkilatı Esasiyenin adli, mali vesair kısımlarının ihzarı için komisyonlar teşkiline dair Kanun Teklifi Heyeti Vekileye havale edildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, "Meselenin ehemmiyetine binaen her şubei Hükümet için [erbabı ihtisastan] bir Encümeni Mahsus teşkil edilmeli ve o encümeni mahsusun şimdiden hududu esasiyeyi çizerek idare kanunu gibi birer layihai kanuniye" hazırlaması lazımdır demiştir. Karesi Mebusu Hasan Basri Bey ise, daha önce Teşkilatı Esasiye Kanunu için her şubeden üçer zatın intihabı ile bir Encümeni Mahsus teşkil edildiğini ve esbabı mucibe mazbatasında ön görülen müteallik kavanini tanzim için de bu Encümenin aktif hale getirilmesini önermiştir. Karahisarı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey ise, aslen Teşkilatı Esasiye Kanununun henüz kabul edilmemiş olmasının bir sorun olduğunu belirtmiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey'in, idare ile ilgili müteallik kavanini Hükümetin hazırlayıp tetkik için Encümene Mahsusa sunması gerektiği görüşü uyarınca teklif Heyeti Vekileye havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



6



Ocak



Arazii metrukenin arazisi Tokad Mebusu Rıfat Bey'in kanun teklifi Heyeti BMM ZC, C: 7, olmayan köylülere verilme- Vekiliyeye havale edilmiştir. İ: 130, sine dair Kanun Teklifi HeBirinci yeti Vekileye havale edildi. Celse [Cmh]



6



Ocak



Nafıa Vekâletinin İktisat Vekâletine raptı hakkında Kanun Teklifi bütçe müzakeresine talik edildi. [Cmh]



602



Yönetim Zamandizini



Hakkari Mebusu Müfit Bey ve rüfekası, kanun teklifi esbabı mucibesinde Nafıa Vekâletinin memur teşkilatından başka bir mahiyetinin olmadığını belirtmişlerdir. Tunalı Hilmi Bey, idari işlemleri hızlandıracağı gerekçesiyle teklifi desteklemiştir. İktisat Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey ise bu görüşlere karşı olarak, dört mühim şubeye ayrılan bir vekaletin bir de memleketin bayındırlığıyla ilgili işlerle uğraşamayacağını söylemiştir. Öneri üzerine Nafıa Vekaletinin Müdiriyeti Umumiyeye kalbi veya ipkasına dair müzakere bütçe müzakeresine talik edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Ocak



Mersin Mebusu Yusuf Ziya Beyin, muhtacini zürraa tahsis edilen 300 bin liranın nerelere tahsis edildiğine dair sualine İktisat Vekaleti Vekili Mahmut Celâl Beyin şifahen cevap verdi. [Cmh]



Mahmut Celâl Bey, Meclis tarafından mezuniyet verilen 300 bin liranın nasıl harcandığına ilişkin şöyle izahatta bulunmuştur: "Birinci derecede harp ve isyan mıntakasını nazarı dikkate aldık, ikinci derecede istila, seylap ve saire suretiyle mahsulatı afetzede olan mahalleri nazarı dikkate aldık ve üçüncü derecede muhtacini nazarı dikkate aldık." Celâl Bey, açıklamasına illere yaptıkları tahsisat ile devam etmiştir. Yusuf Ziya Bey ise, bu miktarın muhtacini zürra için yeterli olmadığını bir kez daha vurgulamıştır.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



6



Ocak



Konya Mebusu Kâzım Hüsnü Bey'in, Bursa Sanayi Mektebinden Konya'ya nakledilmiş olan talebenin tahsisatına dair sualine İktisat Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



İşgal nedeniyle talebeleri geçici suretle Konya'ya nakledilen Bursa Sanayi Mektebi ile ilgili olarak Mahmut Celâl Bey, sanayi mekteplerinin idarei hususiyelere bağlı olduğunu ve İktisat Vekâleti ile münasebetlerinin tanzim edilmediğini hatırlattıktan sonra, Muvazenei Umumiyece tahsisat yapılmasının mümkün olmaması üzerine tahsisatın İktisat Vekâletince üstlenildiğini belirtmiştir. Bu amaçla 21 Teşrinisani 1336 tarihinde hazırlanan bir kanun lâyihası ile Meclisten 3.000 liralık tahsisatın kullanılması için kendilerine mezuniyet verilmesini istediklerini belirtmiştir. Muvazeni Maliye Encümeni tarafından tetkik edilen lâyiha hakkındaki karar 8 Ocak 1337 tarihinde Meclise sunulmuştur. Sanayi mekteplerinin idarei hususiyelerin teşkilinden önce de mahallerince tesis ve idare edilmekte olduğu hatırlatılan Encümen Mazbatasında, Konya vilâyeti hususi bütçesinin yeterli olmadığı anlaşıldığından umumi bütçeye mevzu vilâyat muavenet faslından 3.000 liranın Konya vilayetine itası önerilmiştir. Mazbata icabı icra edimek üzere Maliye Vekâletine tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



6



Ocak



Kütahya Mebusu Cemil Bey'in, odun angaryacılığı hakkında sualine İktisat Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey, köylülere kendilerinden BMM ZC, angarya odun istenmesi halinde verilmemesi için ta- C: 7, İ: 130, limatname çıkarılmasını istemiştir.



Muş Mebusu Mahmut Sait Beyin, bilcümle mehakimden sadır olacak idam mukarreratının Büyük Millet Meclisince kabul ve tasdiki esasına ilişkin kanun teklifi görüşülmeye devam edilmiştir. Kanun teklifiyle bir maddelik bir düzenleme yapılmak istenmektedir: Bilcümle mehakimden sadır olan cezayi idamı mutazammın mukarreratın Büyük Millet Meclisince badettasdik mahallerinde infazına bilûmum kuvayi müselleha [silahlı kuvvetler] ve gayri müsellehai Devlet memurdur. Mukarreratı mezkûre tasdik edilmediği taktirde Meclisçe ittihaz edilecek karara tevfiki muamele olunur. Söz konusu teklif Kanuni Esasi tarafından Padişahın yetkisine, iradei seniyeye bırakılan görevlerin hangi organ tarafında gerçekleştirileceği ve kuvvetler ayrılığı tartışmasını beraberinde getirmiştir.



Birinci Celse



6



Ocak



İdam cezalarının Meclisçe tetkikine dair Kanun Teklifi Heyeti Vekileye havale edildi. [Cmh]



6



Ocak



Konya Teşkilâtı mülkiyesi Kanun lâyihası hatalı sayım nedeniyle yapılan ikinci BMM ZC, C: 7, hakkındaki Kanun Lâyihası oylamada reddedilmiştir. İ: 130, reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 7, İ: 130, Birinci Celse



Birinci Celse



1921 Yılı



603



G.



Ay



Olay/Mevzuat



7



Ocak



Yunan kuvvetleri İnönü Hakimiyet-i Milliye'nin "düşmanı tard ettiğini" söymevzilerine doğru ilerliyor. leyen bugünkü sayısına karşılık Yunan kuvvetleri küçük başarılar kazanarak Yenişehir-Bilecik'ten İnönü mevzilerine doğru ilerliyordu. Bir Türk alayı Pazarcık'a çekilmiştir. Yunanlılar Karaviran-Nazif Paşa hattına varmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 10 Ocak 1921 tarihli beyanatında bu hattın zaafiyetinin düşmanca bilindiğini söylemiş ve bunda Ethem Bey isyanının büyük rolü olduğunu dile getirmiştir. Bu nedenle Garp Cephesi Kütahya'ya kaydırılacaktır. Düşman bu hat üzerinden Karaköy'e kadar ilerleyecektir.



7



Ocak



Garp Cephesi birlikleri, Ethem Bey kuvvetleriyle savaştı.



Garp Cephesi birliklerinin önemli bir bölümü Gediz'- KSG III de Ethem Bey'le savaşmaktadır.



7



Ocak



İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey ve eski Maarif Vekili Rıza Nur, Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paşa ile buluştu.



Moskova Elçilik Kurulu'nda bulunan ve Ankara'dan KSG III 14 Aralık'ta hareket etmiş olan İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey ile eski Maarif Vekili Rıza Nur, Kars'a gelerek burada beklemekte olan Moskova Büyükelçisi Ali Fuat Paşa ile buluşmuşlardır.



7



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Daily Express Gazetesine demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Daily Express Gazetesi'ne ver- KSG III diği demeçte "Türkiye'nin milli sınırları içinde tam bağımsızlık için savaştıklarını, kapitalist ve emperyalist ülkelere karşı yaşama hakkı istediğini, Meclis'in başlıca amaçlarından birinin reformlar yaparak halkın yoksulluğunu gidermek olduğunu" bildirmiştir. Buna karşılık gazetenin yorumu şu şekildedir: "Milliyetçiler, İzmir ve Trakya ile ilgili isteklerinde direnmeye kararlılar. Sevr Anlaşması'nı kabul etmeyecekler." Aynı gün Veliahd Abdülmecid Efendi, Fransız Le Glaulois Gazetesi'ne verdiği demeçte Sevr Anlaşmasında bazı değişiklikler yapılmasını önermiştir. İtilaf Devletleri'nin 5 yıl için İzmir'i, 25 yıl için de Trakya'yı işgal etmelerinin uygun olacağını; Mustafa Kemal Paşa'nın da buna razı olacağını, aksi takdirde arkasındaki desteği kaybedeceğini bildirmiştir.



7



Ocak



General Harington, 11 kişinin daha Müttefik Mahkemelerinde yargılanmasını istedi. [YK]



İngiliz Başkumandanı General Harington, Yüksek MS Komiser Rumbold'un Müttefik Mahkemelerinde yargılanmasını istediği kişileri bildirdiği 24 Kasım 1920 tarihli listesine 11 kişi eklenmesini istemiştir; Yüksek Komiser Sir Horace Rumbold, 12 Ocak 1921 tarihinde bu listeye iki kişi daha ekleyecektir.



7



Ocak



"Kemalistler orduyu ve ülkeyi Bolşevikleştirdiler."



The New York Times'ın 7 Ocak tarihli haber-yorumu KSG III şu şekildedir: "Kemalistler Anadolu'da topladıkları orduyu ve ülkeyi Bolşevikleştirdiler."



7



Ocak



"Batum'u Kemalîler istiyor."



Alemdar ve Peyamı Sabah Gazetelerinde çıkan habe- KSG III, AlG, PS re göre Kemalîler Batum'u istemektedir.



8



Ocak



Komünist tevfikâtı başladı.



Yaklaşık bir ay sürecek komünist tevfikâtına her KSG III yanda hız verilmiştir. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'ndan Mustafa Nuri, Abdulkadir, Hilmi ve Ahmet Beyler tutuklanmıştır. Mahkeme kararını 9 Mayıs'ta açıklayacaktır.



604



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BMM ZC, C: 7, İ: 132, Birinci Celse; KSG III; HM



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



8



Ocak



Ermeni Hükümeti, Gümrü Anlaşmasına ilişkin nota verdi.



Bolşevik Ermeni Hükümeti, Gümrü Anlaşmasını ta- KSG III nımadığını tekrarlayan yeni bir nota vermiştir: "Türkiye'nin millî kurtuluş hareketini destekliyoruz. Bize karşı güvensizlik kalıntıları varsa sebebi bizim dışımızdadır. Gümrü'yü boşaltmanızı, Ermeni tutsakları serbest bırakmanızı bekliyoruz." Ermeni Hükümeti, 10 Aralık tarihinde verdiği notada da Ankara Hükümeti'nden Gümrü Anlaşmasının geçersiz sayılmasını istemiş; Ankara bu talebi reddetmişti.



8



Ocak



İstiklâl Mahkemeleri dairei kazalarının yeniden tesbitine ve mevcutlara iki mahkeme daha ilave edilmesine dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi Meclise sunuldu. [Cmh]



İstiklâl Mahkemeleri dairei vazifelerinin yeniden tayin edildiği ve iki yeni mahkemenin teşkiline lüzum görüldüğüne ilişkin Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi Meclise sunulmuştur. Tezkerede Trabzon ve Elaziz merkezli iki yeni mahkemenin kurulması önerilmektedir. Tezkere görüşülmek üzere ruznameye alınmıştır.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, Birinci Celse



8



Ocak



İstiklâl Mahkemelerince mahkûm edilenlerin bir cetvelinin Meclise celbedilmesine dair takrir kabul edildi. [Cmh]



Karahisarı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey, İstiklâl Mahkemelerince mahkûm edilenlerin cürümleri ile hükümlerinin neticesini gösteren bir cetvelin Meclis Riyasetine sunulmasına ilişkin takriri kabul edilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri hali hazırda bu tarz bir cetveli on beş günde bir Heyeti Vekile Riyasetine sunmaktadırlar.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, Birinci Celse



8



Ocak



82 sayılı Linyit Kömürü İh- Şimendiferlerin seyrü hareketlerini idame ve asker racı Hakkında Kanun kabul nakliyatını hızlandırmak başta olmak üzere, şimendiedildi. [Cmh] fer güzergahındaki ormanlardan kesilen odunların da yetmeyeceği ve milli servete zarar vereceği düşünülerek umum seferberlikte olduğu gibi linyit ve sair kömür madenlerinin işlettirilmesine karar verilmiştir. Linyit ihraç ve nakli için Nafıa Vekâleti bütçesine A 271 namıyla bir fasıl eklenmiş ve bu fasla 60.000 lira vazedilmiştir. Bu suretle ihraç edilecek kömürlere münasip bir fiyat takdiri ile furuhtu Nafıa Vekâletine aittir.



BMM ZC, C: 7, İ: 131; Düstur Tertip 3, Cilt 1



8



Ocak



87 sayılı Vekâletler Kadrolarının Tesbiti Hakkında Heyeti Umumiye Kararı doğrultusunda Kadro Encümenlerinin intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Vekâletlerin devairi merkeziye ve taşra kadrolarını tesbit edecek encümenlerin intihabı gerçekleştirilmiştir. Karesi Mebusu Vehbi Beyin 4 Ocak 1337 tarihinde kabul edilen takriri üzerine Müdafaai Milliye, Dahiliye, Maliye, Maarif, İktisad, Nafıa, Adliye, Şer'iye, Sıhhıye ve Hariciye Encümenlerine namzet gösterilen vekillerin intihabı muvafık görülerek kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, Birinci Celse



8



Ocak



Büyük Millet Meclisi'nin salâhiyetine dair Kanun Teklifi Encümeni Mahsusa havale edildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa'nın, Lâyiha Encüme- BMM ZC, nince muvafık görülen kanun teklifi Encümeni Mah- C: 7, İ: 131, susa havale edilmiştir.



Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa, Birinci Kuvvei Seyyare Kumandanı Ethem Beyin isyankârane harekâtı hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Ethem ve Tevfik Beyler ile Saruhan Mebusu Reşit Bey ve Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey'in Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Ordusuna karşı giriştikleri isyan hakkında beyanatta bulunmuştur. Aynı gün Ethem kuvvetleri, Garp Cephesi kuvvetlerinin geri çekildiğinden habersiz Gediz'i işgal etmiş ve Kütahya üzerine yürümüştür. Müfreze kumandanlarından Dr.Fazıl, Yunanlılarla birleşmeyi yurtseverliğe yakıştıramadığını belirterek 300 atlısı ile Hükümete sığınma isteğini bildirmiş;



8



Ocak



Kaynak



Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse; KSG III; ÖG, HM



605



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Dr.Fazıl'ın sığınma isteği kabul edilmiştir. Aynı tarihli Öğüt Gazetesi'nde Ethem'in ihanet ettiği ve bağlı kuvvetlerin kafile kafile Hükümete katıldığı bildiriliyordu. Hakimiyet-i Milliye de, Ethem Bey'in, kardeşleriyle beraber Yunanlıların tarafına geçtiğini duyurmuştur. 8



Ocak



88 sayılı Saruhan Mebusu Reşit Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Saruhan Mebusu Reşit Bey'in mebusluğu, Ethem ve Tevfik Beylerle ortak davranarak vatana ihanet ettiği gerekçesiyle ekseriyetle ıskat edilmiştir [düşürülmüştür].



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse



8



Ocak



Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey hakkında tahkikat icrası için mesele 4ncü şubeye havale edildi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Hacı Şükrü Bey hakkında Ethem ve Tevfik Beyleri ihanete sevketmekten vesaik olduğuna dair malumatta bulunmuş ve İstiklal Mahkemesine tevdiini istemiştir. Mecliste bulunan Hacı Şükrü Bey savunma yapmak istemiş; ancak, talebi meclisin mahkeme salonu olmadığı ve lazım gelen ceza tatbik edilmeden müdafaaya hakkı olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir. Mesele Kanuni Esasi mucibince Dördüncü Şubeye tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse



8



Ocak



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, Yunan taarruzuna dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Fevzi Paşa, Yunanistan'daki intihap neticesinde Yunanlıların bir siyaset değişikliğine gidecekleri ve bu doğrultuda cephelerde yeni düzenlemeler yaptıklarının anlaşıldığını; ancak, Ethem kuvvetlerinin Yunan cephesine katılmaları ve verdikleri malumattan sonra, Yunanlıların 6 Ocak 1921 tarihinde Uşak'tan doğuya doğru bir taarruz başlattıklarını, üç günden beri taarruza devam ettiklerini ve 8 Ocak 1921 itibariyle İslamköy'ünde tevkif olundukları ve İslamköy ikinci defa geri alındığı halde taarruza devam ettiklerini söylemiştir. Kazpınar-Karaköy-İncirli hattına ulaşan Yunanlılar, Çivril ve Pazarcık'ı işgal etmişlerdir.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse; KSG III



8



Ocak



İdam cezalarının Meclisçe tetkikine dair Kanun Teklifi Kanunu Esasi ile birlikte müzakere edilmek üzere tehir edildi. [Cmh]



Kanun teklifinin Hükümet şekline dair doğurduğu tartışmalar, teklifin Kanuni Esasi müzâkerelerine talik edilmesi yönünde bir görüşün biçimlenmesine neden olmuştur.



BMM ZC, C: 7, İ: 131, İkinci Celse



8



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda Büyük Millet Meclisi Bütçesi görüşüldü. [Cmh]



Meclis Bütçesi dört fasıldan oluşmaktadır: muhassasat-harcırah (İstiklâl Mahkemeleri masarifi ve diğer azayı kiram tahsisatı), memurin maaş ve ücretleri, hademe ücretleri, matbaa ve kütüphane gibi masraflar. Aslen müzakereler birinci fasıl üzerinde yoğunlaşmış ve tahsisatın tezyidi hakkındaki takrir ekseriyetle reddolunmuştur.



BMM GCZ, İ: 131, Üçüncü Celse



8



Ocak



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu haftalık raporunu hazırladı. [YK]



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu'nun ra- KSG III porunda yerli Rumlarla Yunan askerleri arasında gerginlik olduğu, Ankara Hükümeti'nin İstanbul Hükümeti ile anlaşmayı reddettiği, Ankara'nın Yunanlılarla gizli görüşmeler yaptığı ve Ethem Bey'in Mustafal Kemal'e karşı ayaklanacağını Yunanlılara haber verdiği belirtilmiştir. Aynı günkü Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle'in raporunda ise, "Mustafa Kemal'in yanında yer alan devlet ve ordu ileri gelenlerinin liyakatli ve Sevr'in imzalanması halinde bunun memleketin sonu demek olacağına inanmış kişiler olduğunu" bildirmiştir.



606



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Ocak



"Ethem Bey'in İhaneti"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "Ethem Bey'in İha- HM neti" başlıklı yazıda, Ethem Bey'in kardeşleriyle birlikte Yunan tarafına geçtiği duyurulmuştur. "Son Günlerin Düellosu" başlıklı Fransa'nın İngiltere karşısındaki mağlubiyetine değinen ve onun da kurtuluşunun cihan inkilabında olduğunu söyleyen bir yazı yayımlanmıştır. Ayrıca, Gazete'de "İstanbul'da Milli Şirketlerin Başına Gelenler", "İrlanda Ahvali" adlı yazılara yer verilmiştir.



9



Ocak



Bilecik ve Bozüyük Yunan- Yunan kuvvetleri, Bilecik ve Bozöyük'ü işgal ederek lılar tarafından işgal edildi. İnönü mevzilerine kadar gelmişlerdir. Karaköy'e kadar ilerleyen düşman karşısında kuvvetlerin İnönü'de toplanmasına karar verildiği için Türk kuvvetleri de İnönü'de yerlerini almıştır. Bu sırada Garp Cephesi birlikleri ile Ethem kuvvetleri arasındaki çarpışmalar da devam etmektedir. Ethem kuvvetlerinin saldırısı, İnönü mevzilerine gitmeye hazırlanan bir alayın geri bırakılmasına sebep olmuştur. Ayrıca Yunan uçakları Garp Cephesi birlikleri üzerine Ethem imzalı bir bildiri atmıştır: "Ey askerler, şerre alet olmayınız!"



9



Ocak



Azerbaycan Temsilcisi Memduh Şevket Bey, dış politikayla ilgili tutumu Cemal Paşa'ya bildirdi.



9



Ocak



"Amerika'da aleyhimizde Vakit Gazetesi, "Gülcemal Vapuru, bizi çöl Bedevisi KSG III müthiş bir propaganda var." sanan Amerikalılara medenî bir millet olduğumuzu gösterdi. Amerika'da aleyhimizde müthiş bir propaganda var." yazmıştır.



9



Ocak



1336 Harbiyye Bütçesi'ne tahsisat ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Esaretten avdet eden zâbitân ve mensûbîn-i askeriyenin 1335 senesi nihâyetine kadar istihkaklarının tesviyesi için 1336 Harbiyye Bütçesi'ne 300,000 liranın daha ilâvesine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.366



9



Ocak



22 Rebîülâhir 1333 (9 Mart 1915) tarihli Kanûnun 15.madde-i muaddelesinin lâğvı ile kanûn-ı mezkûre müzeyyel madde hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, bahriye efrâd ve küçük zâbitânı ile gedikli zâbitânı hakkındaki 22 Rebîülâhir 1333 tarihli (9 Mart 1915) Kanûnun 5 Rebîülâhir 1335 (29 Ocak 1917) tarihli 15.madde-i muaddelesinin lâğvı ile kanûn-ı mezkûre müzeyyel madde hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.368



10



Ocak



Yunanlılar İnönü Cephesine saldırdı.



Mustafa Kemal Paşa, İnönü Cephesindeki harekâtı harbiye hakkında beyanatta bulunmuştur. İnönü'nün şarkında ve şimalindeki sırtlar üzerinde şiddetli bir muharebenin cerayan ettiğini duyurmuştur. Garp Cephesi birlikleri savunma savaşı yapmaktadırlar. Akşama doğru Türk kuvvetleri düzensiz bir biçimde geri çekilecek, cephe karargahı geri taşınacak, bir kısım personelin cepheden Eskişehir'e kadar çekilmesi halkta telaş ve heyecan uyandıracaktır. Cephe Kumandanı İsmet Paşa, gece saatlerinde komutanları toplayarak durum değerlendirmesi yapmış, karargâhın daha geriye Otlukbeli'ne alınmasına karar verilmiştir. İsmet Paşa'nın Erkânı Harbiye Riyasetine sunduğu rapora cevaben Eskişehiri savunma imkanı bulunmaması halinde karargâhın Eskişehir'in doğusuna



BMM ZC, C: 7, İ: 132, Birinci Celse; KSG III; İkG, İlG



BMM ZC, C: 7, İ: 132, Birinci Celse; KSG III



Azerbaycan Temsilcisi Memduh Şevket Bey, Anka- KSG III ra'dan aldığı talimat üzerine, Türkiye'nin politikasını Bakû'den Afganistan'da bulunan Cemal Paşa'ya bildirmiş ve ondan Sovyetler hakkında bilgi istemiştir.



1921 Yılı



607



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



alınması emredilmiştir. Aynı tarihte Yunanlılar keşif saldırısını sona erdirerek geri çekilme kararı alacaklardır. 10 Ocak 1921 tarihli İkdam ve İleri Gazetelerinde Kral Konstantin'in cepheye gidip gitmeyeceğiyle ilgili haberler yer alıyordu. 10



Ocak



Hindistan İşleri Bakanlığı, İngiliz Dışişleri Bakanlığı'na, Hindistan Hilafet Komitesi'nin Türkiye lehine çalışmalarıyla ilgili bir rapor sundu.



Raporda, "Muhammed Ali başkanlığındaki 3 kişilik KSG III Hilafet Komitesi Kurulu'nun Avrupa'ya yaptığı gezi, Muhammed Ali'nin Roma'dan 70 milyon Müslüman adına Mustafa Kemal'e bir mektup gönderdiği, 17 Eylül 1920'de de Mustafa Kemal'den bir mektup aldığı ve aralarında sürekli bir ilişki bulunduğu, Türk sorununun Hindistan'da sürekli karışıklık çıkarmak için kullanıldığı ve Hindistan'ın bağımsızlığını amaçladığı" bildirilmiştir.



10



Ocak



"Ethem Bey'in İhaneti"



Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, resmi bir bildiriyle HM Ethem Bey'in ihanetini duyurmuştur.



10



Ocak



Canik Mebusu Nafiz Beyle, rüfekası tarafından, Anadolu'ya gelen zâbitan ve memurine verilen harcıraha ve mütekaidinin [emeklilerin] maaşlarına dair Maliye Vekâletine istizah takriri verildi. [Cmh]



İstanbul'dan Ankara'ya gelen zabitan ve memurine harcırah verilmesi, zabitan ve memurinden mütekait olanların Ankara'ya gelip durumlarını belgeyenlere eytam ve eramil maaşatı bağlanması ve İstanbul'dan gelen memurine mütedahil [ödenmemiş] maaşatın ita edilmesi hakkında istizah takriri verilmiştir. Takrir sahibi Nafiz Bey, İstanbul'daki zabitan ve memurinin İstanbul'dan maaş alamayacaklarını anladıkları vakit Anadolu'ya geçerek maaş almak istediklerini belirtmiştir. Maliye Vekili Ferit Bey, zabitana ve kimi ihtisas başlıklarında memurine büyük ihtiyaç duyulduğu, Osmanlı Devleti'nin vârisi olma nedeniyle mütekadine maaşlarının verilmesi gerektiği ve mütedahil maaşatın ita edilmediği yönünde açıklamada bulunmuştur. Bu hususlarda değişiklik yapılması istendiği takdirde, Harcırah Kanunu, Tekaüt ve İstifa Kanunu'nda değişiklik talebinde bulunulmasını gerektiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa da zabitan ihtiyacının büyük ve düşman esaretinden kurtularak kendini sinei millete atarak orduya hizmet etmek isteyen her zabitin kıymetli olduğu yönünde açıklamada bulunmuştur. Takrir hakkındaki izahat kafi görülmüştür.



BMM ZC, C:7, İ: 132, Birinci Celse



10



Ocak



89 sayılı Vesaiti Nakliye Kanunu hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ankara Mebusu Mustafa Efendi ve Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, ayrı ayrı verdikleri takrirlerle vesaiti nakliye tahrir ve damga muamelâtının icrası için komisyonun hergün veya bir saatlik mesafede olanların Müdafaai Milliye Vekâleti 5 Ocak 1337 tarihli Tezkeresinde kanunen tahrir ve damga muamelâtının icrasının senede bir defa yapıldığını, her köyün dolaşılması halinde muamelenin uzayacağını ve bu nedenle zaten yeterli kadrosu olmayan ahzı asker şubelerinin muamelâtının aksayacağını, komisyonun sivil memurinin mevcut yükü bile taşıyamadığını belirterek takrirlerin reddedilmesini önermiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 132, Birinci Celse



10



Ocak



Teşkilâtı Esasiye Kanunu lâyihasının 14., 15., 16., 18., 19., 20., 21., 22. maddeleri görüşülerek kabul edildi. [Cmh]



Nahiyelere manevi şahsiyet veren 17.madde 1920 yı- BMM ZC, C: 7, İ: lında kabul edilmişti.



608



Yönetim Zamandizini



132



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Ocak



İmalat-ı Harbiye Umum Müdürlüğü ile Sevkiyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü kuruldu. [Cmh]



Ordunun silah ihtiyacını karşılamak için Ankara'da KSG III İmalat-ı Harbiye Umum Müdürlüğü ile ulaşım işlerini düzene koymak için Sevkiyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü kurulmuştur.



11



Ocak



Garp Cephesinde Yunanlılar geri çekilme kararını uygulamaya başladılar.



Yunanlılar 10 Ocak 1921 tarihinde aldıkları geri çe- Nutuk; kilme kararını uygulamaya başlamışlardır. Yunanlıla- KSG III; rın 11 Ocak 1921 tarihli tebliğleri, savunma hattında VG, İkG millicilerin mukavemetini kırdıkları, ancak Eskişehir'e girmek istemedikleri yönündedir. Garp Cephesi birlikleri Yunanlıların bu kararını ancak öğleden sonra öğrenebileceklerdir. Bu nedenle Yunanlılar ciddi bir takip hareketine uğramaksızın geri çekilebilmişlerdir. Bu muharebede iki tarafın kaybı şu şekildedir: Türk tarafı: 121 ölü, 97 yaralı, 34 esir; Yunan tarafı: 57 ölü, 154 yaralı, birkaç esir. Aynı günün Vakit ve İkdam Gazeteleri, muharebeyi "Bursa ve Uşak cephesinde yeni çarpışmalar" şeklinde veriyordu.



11



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi adına Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa'yı kutladı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa'ya yolladığı tebrik telgrafında kendisini ve "Kahraman Orduyu" İnönü meydan muharebesinden dolayı tebrik etmiştir: "bu muvaffakiyetin mukaddes topraklarımızı düşman istilasından kâmilen tahlis edecek olan zaferi katiye bir mukaddemei hayır olmasını" dilerim. İsmet Paşa, 12 Ocak 1921 tarihinde yazdığı cevapta ordunun bağlılığını ve kutsal toprakları kurtaracağına olan inancını belirtecektir.



11



Ocak



Ethem kuvvetleri Kütahya'- Garp Cephesine bağlı ve Ethem Bey'le savaşan KSG III daki Garp Cephesi birlikle- 61.Tümen birlikleri Kütahya'ya dönmüştür. Ethem rine saldırdı. Bey, Kütahya'ya saldırmıştır. Şiddetli çarpışmalar olmuştur. Cephanesi biten bazı ordu birlikleri geri çekilmiştir. Cenup Cephesi Kumandanı Refet Bey de Ethem kuvvetleri üzerine harekete geçmiştir.



11



Ocak



Mustafa Suphi ve Ethem Nejat, Kars'ta Doğu Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'yı ziyaret etti.



Mustafa Suphi ve Ethem Nejat, Kâzım Karabekir Pa- KSG III şa'ya haklarındaki tertiple ilgili söylentileri anlatmış ve iki kafile halinde yola çıkma isteklerini iletmişlerdir. İstekleri Karabekir tarafından reddedilmiştir. Aynı gün Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum Valisi Hamit Bey'den, Mustafa Suphi ve arkadaşlarına karşı gösterilecek tepkinin mülayimane ve nazikane olmasını istemiştir.



11



Ocak



Binbaşı Salih Hocaoğlu tutuklandı. [Cmh]



Binbaşı Salih Hocaoğlu, Halk İştirakiyun Fırkası ku- KSG III rucusu ve yöneticilerindendir.



11



Ocak



İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey'e Moskova'ya hareket etme emri verildi. [Cmh]



7 Ocak 1921'den beri Kars'ta beklemekte olan Yusuf KSG III Kemal Bey ve yanındakilere hemen Moskova'ya hareket etme emri verilmiştir.



11



Ocak



Fransız Cumhurbaşkanı M. Millerand, İngiliz Savaş Bakanı Winston Churchill ile görüştü.



Fransız Cumhurbaşkanı M. Millerand, Paris'te İngiliz KSG III Savaş Bakanı Winston Churchill ile yaptığı görüşmede Mustafa Kemal ile bir anlaşmaya varılması gerektiğini belirtmiştir.



11



Ocak



Sultah Abdülhamid hazretle- Karârnâme, cennetmekân Sultah Abdülhamid Han-ı Düstur Terrinin ikballeri hakkında Ka- sâni hazretlerinin ikballeri Piveste, Fatma, Behice ve tip 2, Cilt rârnâme yayımlandı. [Osm] Naciye hanım efendilerin zamm-ı maâşları hakkındadır. 12, s.37



1921 Yılı



BMM ZC, C: 7, İ: 133, Birinci Celse



609



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Ocak



Ayaklanan Ethem kuvvetle- Ethem kuvvetleri Kütahya çevresindeki mevzilere ta- Nutuk ri Kütahya'dan püskürtüldü. arruz etmiş ve Garp Cephesi kuvvetleri tarafından püskürtülmüştür.



12



Ocak



Kütahya'da örfi idare ilan edildi. [Cmh]



Ethem kuvvetleri Kütahya'da Garp Cephesi birlikle- KSG III riyle çarpışmıştır. Çekilmek üzere olan birliklerin durumu, İnönü'den gelen birliklerle düzeltilebilmiştir. İnönü'den gelen birlikler zafer haberlerini de getirmiştir. 61.Tümen Kütahya'da sıkıyönetim ilan etmiştir.



12



Ocak



İngiliz Genel Karargâhından, Savaş Bakanlığına Kemalistlerle ilgili bir rapor gönderildi. [YK]



Gönderilen raporda, Kemalistlerin "Doğu halklarını KSG III Batılılara karşı birleştirme amacı güttükleri" belirtilmiştir.



12



Ocak



İnkişaf-ı İçtimaî Cemiyeti kuruldu.



Gazeteci Ali Kemal'in de kurucuları arasında bulun- KSG III duğu "teşebbüs-ü şahsî" fikrini savunan İnkişaf-ı İçtimaî Cemiyeti İstanbul'da kurulmuştur.



12



Ocak



500 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Konya Valiliği'ne Hicaz eski Valisi Ferik Galib Paşa tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.27..6./ 71-15



13



Ocak



"Yunan saldırısı durdurulu- Vakit Gazetesi, Yunan saldırısının durdurulduğunu yor." duyurmuştur. İleri Gazetesi Bozöyük tepelerinde çarpışmaların şiddetlendiğini, İkdam Gazetesi "Eskişehir civarında büyük bir muharebe" yaşandığını haber vermiştir. Akşam Gazeteleri Yunanlıların Eskişehir tahkimatı önünde durmak zorunda kaldığını duyururken, Açıksöz Gazetesi bu son muharebeyi Yunanlıların can çekişmesi olarak yorumlamıştır. Aynı gün Peyamı Sabah'ta Ali Kemal ise, "Ankara'nın Türkiye'yi felakete sürüklediğini, Ankara'nın sözünün dinlenmemesi gerektiğini" yazmıştır.



KSG III, VG, İlG, İkG, AkG, AS, PS



13



Ocak



"Mekteplerimizde yalnız zenginlerin, tüccarların çocukları okuyacak."



13



Ocak



1336 senesi Muvazenei Bütçe görüşmelerine devam edildi. Umumiye Kanunu Layihası ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası görüşüldü. [Cmh]



BMM ZC, C: 7, İ: 133, Birinci Celse



13



Ocak



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa Birinci İnönü Harbi hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 7, İ: 133, İkinci Celse



610



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



İleri Gazetesi'ni ziyaret eden gençler mektepleri hak- KSG III, kında şikayette bulunmuşlardır: "Mekteplerimizde İlG yalnız zenginlerin, tüccarların çocukları okuyacak."



Fevzi Paşa, "İnönü Muharebesinin düşmanın felaketiyle" neticelendiğini ve "Büyük Millet Meclisinin genç ordusu[nun], daha henüz ikmal olunmamış ordusu[nun] ilk rüşdünü bu suretle ispat" ettiğini söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa da, Namık Kemal'e atıfla "Vatanın bağrına düşman dayasın hançerini / Bulunur kurtaracak bahtı kare maderini" dizelerini okuyarak, "milletimiz bugün bütün mazisinde olduğundan daha çok ve ecdadından daha ümidvardır" demiştir. Aynı saatlerde Garp Cephesi birlikleri takip sırasında Bilecik ve Domaniç kurtarılmıştır. Ancak, Yunanlılar geri çekilirken Yerköy, Aşağıköy, Küplüce ve Bilecik istasyonlarını yakmışlardır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ocak



90 sayılı Âhiren Kazanılan Muvaffakiyetin Nişanei Şükranı Hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İnönü Meydan Muharebesinde yararlılıkları görülen kumandan, zâbitan ve efradın terfilerine dair teklifler Heyeti Vekileye havale edilerek, mebusan muhassasatlarından yirmi beşer liranın kat'ile efrada tütün hediye edilmesi kararlaştırılmıştır. Terfi teklifleri içinde İsmet Paşa'nın mirlivalığa terfi de yer almıştır. Âzadan gönüllü olarak cepheye giden İçel Mebusu Sami, Mersin Mebusu Yusuf Ziya, Üsküdar Mebusu Neşet, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid, Kayseri Mebusu Sabit, Karahisarı Şarki Mebusu Memduh, İzmit Mebusu Hamdi Namık, Muş Mebusu Rıza, Lâzistan Mebusu Dr. Abidin, Bursa Mebusu Operatör Emin ve Bolu Mebusu Dr. Fuad Beylerin isimlerinin zapta geçirilmesi hakkındaki takrir kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 133, İkinci Celse



13



Ocak



Ethem kuvvetleriyle Garp Cephesi birlikleri arasında şiddetli çarpışmalar devam etti.



Ethem kuvvetleri ile Garp Cephesi birlikleri arasında KSG III Kütahya'da şiddetli çarpışmalar devam ediyor. Askerin durumu kritik. Ancak, Ethem kuvvetleri de moral yönünden zayıflamış durumda. Güney Cephesi Kumandanı Refet Bey, Ethem'in kuvvetlerine saldırmaktan kaçındı.



13



Ocak



Dîvân-ı harbler hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Balkan harbi ve harb-i umûmî musebbib ve harekât-ı Harbiyye mes'ulleri dîvân-ı harbinin lâğvı ile vezâifinin erkân-ı dîvân-ı harbine tevdi'ine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.370



13



Ocak



1336 senesi Maliye Bütçe- 1336 senesi için Maliye Bütçesi'ne 2,130 lira tahsîsâtsi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ı fevkalâde ilâve edilmiştir. ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.371



13



Ocak



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Ankara Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey'e bir nota verdi.



Çiçerin verdiği notada, Ermenistan ile Türkiye ara- KSG III sında arabuluculuk yapma önerilerinin kabul edilmeyişinin hayal kırıklığı yarattığını söylemiştir. II. Kızılordu Siyasi Büro Başkanı Orjonikitze'ye gönderdiği telgrafta da Gümrü'nün Türkler tarafından yağma edilmesinden şikayet etmiş ve yağmayı Nuri Paşa'nın 1918'deki hareketine benzetmiştir.



13 14



Ocak



"Düşman Antep'i açlıkla almak istiyor."



Antep Merkez Kurulu, İaşe İşleri, Belediye ve ileri KSG III gelenler, güvercinlerle çevre kasabalara gönderilmek üzere bir "açlık bildirisi" hazırlamışlardır: "Düşman Antep'i açlıkla almak istiyor. Eyvah diyoruz. On aylık fedakârlığın neticesi, bu açlıkla yenilmek midir? Vatan, namus, din duygularıyla kalpleri titreyen din kardeşlerimiz, sizlerden yardım bekliyoruz. Üç gün içinde imdat ulaştıramazsanız, bu size son selamdır..." Antep Kuvayı Milliye Kumandanı Özdemir Bey de aynı gün, 9.Tümen ve 2.Kolordu'dan yiyecek yardımı istemiştir.



14



Ocak



Yunanlılar İnönü Muharebesinden önceki mevzilerine çekildiler.



Takip hareketine devam eden Garp Cephesi birlikleri KSG III Yenişehir ve İnegöl'ü geri almışlardır. Yunanlılar geri çekilirken geçtikleri köylerde yağmalayıp tahrip etmişlerdir. Karahallı, Yunanlılar tarafından ikinci defa işgal edilmiştir.



1921 Yılı



611



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Ocak



Ethem kuvvetleri Gediz yönüne doğru geri çekildi.



Refet Bey kuvvetlerinin de katılımıyla gece Kütahya KSG III önlerinden çekilen Ethem kuvvetlerinin takibine başlanmıştır. Ethem kuvvetleri Gediz yönüne doğru geri çekilmektedir.



14



Ocak



Mustafa Suphi Kars'tan Erzurum'a hareket etti.



Sovyet Elçilik Kurulu ile Kars'ta beklemekte olan KSG III Mustafa Suphi ve arkadaşlarından oluşan ilk grup, Erzurum Valisi Hamit Bey'in canlarının korunacağı garantisini vermesi üzerine Kars'tan Erzurum'a hareket etmiştir. Mustafa Suphi'nin elçilikle birlikte hareket etme isteği ise reddedilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum valisine çektiği telgrafta, Mustafa Suphi grubundan ilk kafilenin yola çıktığını bildirmiş; kendisinden ikinci kafilenin yola çıkarılmasını engelleyecek olaylar yaratılmamasını istemiştir.



14



Ocak



Sovyet Elçisi Mdivani, Sovyetlerin Kafkas sınırıyla ilgili görüşlerini Ali Fuat Paşa'ya yazılı olarak bildirdi.



13 Ocak 1921 tarihinde Kars'ta Ali Fuat Paşa kuru- KSG III luyla görüşen Ali Fuat Paşa kuruluna, "Stalin ve Orjonikidze ile yaptığı görüşmelere dayanarak, Sovyetlerin Van ve Bitlis'ten Ermenilere toprak istemediğini" yazılı olarak bildirmiştir. Kâzım Karabekir Paşa, Mdivani'den Sovyetlerin siyasi anlaşma talepleri yanında askeri bir anlaşma yapma isteklerinin de olup olmadığını sormuştur.



15



Ocak



Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Merkez Kurulu topluca istifa etti.



Erzurum Kongresi düzenleyicilerinden Erzurum Me- KSG III, busu Hoca Raif Efendi'nin başkanlığındaki Kurul, Nutuk Hükümet'in Halkçılık Programı adı altında Meclis'e sunduğu Teşkilâtı Esasiye Kanun Lâyihası ile cumhuriyete doğru gidildiğini ileri sürecek, resmi Türkiye Komünist Fırkası'nın kurulması açısından mevcut yönetime Bolşevizm eleştirisi getirecek ve hilâfet ile saltanatın korunmasının gerekliliğine işaret ederek adını "Müdafaa-i Hukuk ve Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti" olarak değiştirecektir.



15



Ocak



Ermenistan Hükümeti, Ankara Hükümeti'ne bir nota verdi.



Ermenistan Hükümeti, Ankara Hükümeti'ne verdiği KSG III Dışişleri Bakanı Bezadyan imzalı notada, Gümrü'deki (Ermenistan) Türk işgal birliklerinin geri çekilmesini istemiştir. Kars'ın işgalinde üç gün boyunca birliklerin herşeyi yağmaladığı, halkı aç bıraktığı, katliama giriştiği, 18-50 yaşları arasındaki erkeklerin çalıştırılmak üzere Erzurum'a götürüldüğü, Gümrü'deki Devrimci Komite'nin oyuncak durumuna düşürüldüğü ileri sürülerek şöyle denmiştir: "Biz devrimci Türkiye ile barış içinde yaşamak istiyoruz. Yukarıdaki gerçekler karşısında Türkiye, tarihsel görevini yerine getiremez." Nota, 23 Ocak 1921 tarihinde Doğu Cephesi Kumandanlığı'na ulaşacaktır. Notayı Ankara'ya ileten Kâzım Karabekir Paşa, iddiaların iftira olduğunu söylemiş; Gümrü'nün barış anlaşmasının imzalanmasından sonra boşaltılacağı cevabının verilmesini istemiştir.



15



Ocak



Veliyüttin Bey, Burdur Mebusu olarak Meclise katıldı. [Cmh]



612



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM-İG



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ocak



Mustafa Suphi ve arkadaşlarından oluşan ikinci grup Erzurum'a hareket etti.



Mustafa Suphi ve arkadaşlarından oluşan ikinci grup KSG III da Kars'tan Erzurum'a hareket etmiştir. Erzurum Valisi Hamit Bey, Kâzım Karabekir Paşa'yla birlikte hazırladıkları tertipleri Mustafa Kemal Paşa'ya bildirmiştir: "Mustafa Suphi ve yanındakileri mahfuzan sınır dışına sevkolunmak üzere Trabzon'a göndereceğim."



16



Ocak



Birinci Kuvvei Seyyare'ye bağlı Tabur Kumandanı İsmail Hakkı Bey Garp Cephesi birliklerine katıldı.



Birinci Kuvvei Seyyare içinde önemli bir kuvvet olan KSG III "Bolşevik Taburu" Kumandanı İsmail Hakkı Bey, Kütahya'ya gelerek Garp Cephesi birliklerine katılmış; mahiyetindeki kuvvetini de terhis etmiştir. Aynı gün Garp Cephesi birlikleri Gediz'e girerek, Emet'e doğru ilerleyeceklerdir. Ethem Bey, kalan kuvvetleriyle hala direnmektedir.



16



Ocak



Eski Osmanlı yöneticilerin- Hüseyin Hilmi Paşa, Cavit Bey, Ahmet Rıza Bey, KSG III den oluşan bir grup Roma'- Mahmud Muhtar Paşa, Çürüksulu Mahmud Paşa, da toplandı. Mehmed Vehip Paşa, Ahmet Rüstem Bey, Sudi Bey, Ziya Bey, Ahmet İhsan Bey, Galip Kemâli Bey'den oluşan eski Osmanlı Sadrazam, Nâzır, Sefir ve Ordu Kumandanlarından oluşan bir grup Roma'da toplanmıştır. Bir hafta sürecek toplantıya, Berlin'den gelen Talat Paşa da bir ara katılacaktır. İtilaf Devletleri ile Türkiye arasında aracılık görevini üstlenen bu kişilerin ortak kararı 22 Ocak 1921 tarihinde Fransız Başbakanına iletilecektir.



16



Ocak



Aristide Briand Fransa Başbakanı oldu.



Alemdar Gazetesi'nin Fransa'da kabine buhranını du- KSG III, yurmasından bir gün sonra Fransa'da Aristide Briand LK başkanlığında yeni bir kabine kurulmuştur. Briand 20 Ocak 1921 tarihinde Meclis'e Hükümet programını sunacak, İngiliz siyasetinin takipçisi Clemenceau'dan farklı olarak yeni bir dış politika anlayışını benimseyecektir. Yaptığı konuşmada Briand, Türkiye ile yapılması düşünülen barışın ivedilik taşıdığını ve ortaya çıkan yeni uluslararası durumun Doğu Sorunu'nun çözümü için İtilaf Devletlerinin dostça görüşmelerini gerekli kıldığını söylemiştir. Fransız Başbakanının bu tutumu Londra Konferansı'na giden yolu açacaktır.



17



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, United Telgraf Gazetesi muhabirine bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, United Telgraf Gazetesi muha- Nutuk birine verdiği Türk Bağımsızlık Savaşı'nın amaçlarını açıklayan demeç Hakimiyet-i Milliye'de yayımlanmıştır: "Şimdi adli, iktisadi ve mali bağımsızlığımızı imhaya ve neticede yaşama hakkımızı inkar ve iptale matuf olan Sevr anlaşması bizce mevcut değildir. İstiklal ve hakimiyetimizin gereklerini temin edecek bir barışın yapılması son emelimizdir."



17



Ocak



Ethem Bey'den teslim olması istendi.



Simav yönüne hareket eden Garp Cephesi birlikleri, KSG III Ethem kuvvetlerinden bir kısmını yakalamış; Kuvvayı Seyyare'nin geri kalan kuvvetleri Demirci yönüne çekilmiştir. Binbaşı Derviş Bey, Ankara Hükümeti adına kendisinden teslim olmasını istemiştir. Ethem bu isteği reddetmiştir.



1921 Yılı



613



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Ocak



Memur olup da henüz beyanname vermemiş olan Mebusların mebusluğu kabul ve memuriyetlerinden istifa etmiş addolunacakları hakkında bir tamim yazılmasına ilişkin Divanı Riyaset Kararı kabul edildi. [Cmh]



Mebuslukla memuriyetin içtima etmiyeceği hakkındaki Nısabı Müzakere Kanunu'nun kabulünden sonra memuriyeti sabıkalarını terk ettiklerine dair henüz bazı rüfekadan beyanname alınamamıştır; ancak, aradan geçen süre göz önünde bulundurularak bu mebusların müstafi sayılacakları yönünde bir tamim yazılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 134, Birinci Celse



17



Ocak



Teşkilâtı Esasiye Kanunu lâyihasının 23., 24., maddeleri görüşülerek kabul edildi. [Cmh]



17



Ocak



83 sayılı Hariciye Vekaleti Bütçesine Yedi Bin Beş Yüz Lira İlâvesine Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hükümet Gürcistan ve Azerbaycan'da sefaret tesisine lüzum görmüş ve adı geçen ülkelere acilen birer heyet göndermiştir. Tiflis ve Bakû sefaret heyetlerinin memuriyetleri kabul edilmiş; maaşat ve muhassasatları için Hariciye Vekâleti bütçesine tahsisat ilavesine karar verilmiştir. Meclis'te bu kanunun kabul edildiği saatlerde, Moskova Elçilik Kurulu Gürcistan'ın başkenti Tiflis'e ulaşarak Gürcistan Dışişleri Bakanı Ramişvili ile görüşmeye başlamıştı. Böylelikle, Büyük Millet Meclisi Hükümeti Gürcüstan'ı tanımış oluyordu.



BMM ZC, C: 7, İ: 134, Üçüncü Celse



17



Ocak



84 sayılı Hariciye Vekaleti Bütçesinde Münakale ve Zamaim İcrasına Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hariciye Vekâletinin senei haliye ve muvazeneyi umumiyesinin iki yüz beşinci faslının beşinci maddesinden bin altı yüz kırk liranın iki yüz dokuzuncu masarifi müteferrika faslına nakliyle iki bin liraya iblâğı ve iki aylık muvakkat bütçeye ilâvesiyle sarfına mezuniyet verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 134, Üçüncü Celse



17



Ocak



523 sayılı Çarbekli Aşireti Reisi Hasan Ağa'ya dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Erzurum İstinaf Mahkemesi'nce gıyaben idama mahkum edilip daha sonra orduya katılarak önemli hizmetleri geçen eski Çarbekli Aşireti Reisi Hasan Ağa'ya dair adli kovuşturmanın ertelenmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 2.28..9./ 96-5



17



Ocak



528 sayılı Rumkale İlçesi Antep'in durumu açıklığa kavuşuncaya kadar BCA: hakkında İcra Vekilleri He- Rumkale ilçesinin Urfa sancağına bağlanmasına karar 30..18.1.1/ 2.28..14./ yeti Kararı alındı. [Cmh] verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 134



73-24



17



17



17



Ocak



Ocak



Ocak



19 Zilhicce 1288 (29 Şubat 1872) tarihli ta'rife-i sıhhiyeyi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



19 Zilhicce 1288 (29 Şubat 1872) tarihli ta'rife-i sıh- Düstur hiyenin 5.maddesinde muharrer rüsûm beş misline ib- Tertip 2, Cilt 12, lâğ edilmiştir.



6 Zilhicce 1338 (21 Ağustos 1920) tarihli Karârnâmenin 7.maddesinin ta'dili hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



6 Zilhicce 1338 (21 Ağustos 1920) tarihli Karârnâme, Düstur Muâhede-i Sıhhiyye mûcibince terk olunan mahaller Tertip 2, Cilt 12, me'mûrîn maâşâtıyla müteferriâtına dairdir.



s.372



s.373



Evkaf Bütçesi'ne tahsisat 1336 senesi için Evkaf Bütçesi'ne 2,000 lira daha ilâ- Düstur Tertip 2, ilâvesi hakkında Karârnâme ve edilmiştir. Cilt 12, yayımlandı. [Osm] s.374



614



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



17



Ocak



Himâye-i Mekâtib Encümenleri hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Himâye-i Mekâtib Encümenleri İstanbul vilâyeti Düstur Tertip 2, Mekâtib-i İbtidaiyesi için teşkil olunacaktır.



Hîmâye-i Etfâl Cemiyet-i Umûmiyyesi hakkında İrâde-i Seniyye yayımlandı. [Osm]



Hîmâye-i Etfâl Cemiyet-i Umûmiyyesi, Menâfi'-i Düstur umûmiyyeye hâdim cemiyetler meyanına ithal edil- Tertip 2, Cilt 12, miştir.



17



Ocak



Kaynak



Cilt 12, s.374



s.376



18



Ocak



Mustafa Suphi ve arkadaş- Mustafa Suphi ve arkadaşlarının İngiliz ajanı oldukla- KSG III ları Kars'tan Erzurum'a gel- rı yönünde söylentiler yayılmaktadır. di.



18



Ocak



ABD Yüksek Komiseri, Ankara Hükümeti ve İtalya arasındaki temaslara dair bir rapor sundu. [YK]



18



Ocak



İngilizler Sevr Anlaşması'nı İngiliz Dışişleri görevlilerinden Mr.Nichelson, Sevr İBA III gözden geçirmeye yönelik Anlaşması'nın yeniden gözden geçirilmesi için bir ragörüş oluşturdu. [YK] por hazırlamıştır: "Mustafa Kemal'e ödün verilince milliyetçiler daha da ileri gidebilirler. Daha önemlisi, İngiliz emperyalist politikasının bir kozu olan Yunanistan zararına Türklere ödün verilmesi, İngiliz emperyalist çıkarları için de sakıncalı olabilir." Bunun üzerine Bakan Yardımcısı Crowe şöyle bir yorumda bulunmuştur: "Ödünde pek ileri gidilmemelidir." Aynı gün İngilizlerin İstanbul'daki karargâhı Savaş Bakanlığı'na çektiği gizli telde, Mustafa Kemal'in İtilaf Devletleri ile İstanbul Hükümeti'ne karşı Bolşevik tehdidini kullandığını, öte yandan Ruslara blöf yaptığını ve Kemalistlerin İngilizlerle anlaşma yapmanın yollarını aradığını bildirmiştir.



18



Ocak



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Kafkas Cephesi Devrimci Askeri Sovyet üyesi G.K.Orjonikidze'ye Ermenistan'ın yağmalanmasıyla ilgili talimat verdi.



Kardeş Ermenistan Sovyet Cumhuriyetinin yağma- KSG III lanmasına seyirci kalınmayacağını belirten Çiçerin, Sovyet Sefiri Mdivani'nin Ermenistan'ın yağma edilmesine engel olmasını istemiştir.



18



Ocak



552 sayılı Maden işletme imtiyazlarının düşman devletlerinin bankalarına devredilemeyeceğine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Sermayesizlik sebebiyle memleketteki madenlere ait işletme imtiyazlarından bir kısmının düşman devletlerin bankalarına devir ve ferağ edilemeyeceği karara bağlanmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 2.29..18./ 50-1; Düstur Tertib 3, Cilt 1, s.195



18



Ocak



Bazı Bakanlıkların kendile- Kanunların yayım hakkı valilere ve müstakil kaymarine bağlı dairelere tebligat kamlara verildiği halde bazı Bakanlıkların kendileriyaptıkları bildirildi. [Cmh] ne bağlı dairelere tebligat yaptıkları ve bunun da anlaşmazlıklara yol açtığı bildirilmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 14.82..2./ 132



18



Ocak



Kars'ta adi suçların takibi Kars'ta adliye teşkilatı olmadığından adi suçların ta- BCA: sıkıyönetim komutanlığı ta- kibine sıkıyönetim komutanlığının yetkili kılınması 30..10.0.0/ 55.369..1./ rafından üstlenildi. [Cmh] hakkında telgraf iletilmiştir.



ABD Yüksek Komiseri raporunda Ankara Hüküme- TKSK I ti'nin İtalya'ya Antalya'da müzakere teklif ettiğini bildirmiştir.



531



1921 Yılı



615



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Ocak



534 sayılı Mehakim-i Adliye Teşkilatı Hakkında Kanun Lâyihası hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Mehakim-i BCA: Adliye Teşkilatı Hakkında Kanun Lâyihası hazırlan- 30..18.1.1/ 2.28..20./ mıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 2.29..6.



19-3500



18



Ocak



540 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Dâva Vekâleti Ruhsatnamesi İstihsaline dair Nizamname yayımlandı. [Cmh]



18



Ocak



550 sayılı Urfa'nın Munbuç ve Rakka ilçelerine dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Urfa'nın Munbuç ve Rakka ilçeleri gibi ahalisi Araplarla meskun yerlerde bulunan ahali tarafından hususi idareler kurulması, yalnız inzibat ve asayiş meselesinin işgal kuvvetleri tarafından yürütülmesine karar verilmiştir.



18



Ocak



Maârif Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilavesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Maârif Bütçesi'ne 20,000 lira tahsî- Düstur Tertip 2, sât-ı fevkalâde ilave edilmiştir.



Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, Erkânı KSG III Harbiye Riyasetine gönderdiği ihbar yazısında Bursa Mebusu ve Diyarbekir İstiklâl Mahkemesi üyesi Şeyh Servet Efendi ile Dr.Nâzım Bey tarafından halka bildiriler dağıtıldığını bildirmiştir. "Yeşilordu ve gizli Türkiye Komünist Fırkası teşkilatlarına" hitaben yazılan bildiride, bu iki örgütün ve devrim akımlarının birleştirilmesine karar verildiği, Bolşevik Partisi programının kabul edildiği ve Resmi Türkiye Komünist Fırkası ile bir ilgilerinin olmadığı anlatılıyordu. Ankara Hükümeti, Yeşilordu Cemiyeti'nin resmi partiye katılmayan kanadını İstiklâl Mahkemesine verecek ve bunlar 9 Mayıs 1921 tarihinde mahkûm edileceklerdir.



BCA: 30..18.1.1/ 2.29..16./ 75-5



Cilt 12, s.376



19



Ocak



Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, Yeşilordu Cemiyetine ilişkin Erkânı Harbiye Riyasetine bir ihbar yazısı gönderdi. [Cmh]



19



Ocak



569 sayılı Kaza ve Liva 1920 senesine mahsuben kurulacak kaza ve liva me- BCA: 30..18.1.1/ Memurlarının Ödenekleriy- murlarının ödenekleri belirlenmiştir. 2.30..15./ le ilgili İcra Vekilleri Heye73-25 ti Kararı alındı. [Cmh]



19



Ocak



575 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Çiğil [Çekil] bucağının kurulmasına dair kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Konya iline bağlı Argıt Hanı bucağı kaldırılarak Çiğil BCA: bucağı kurulmasına ilişkin lâyiha, 8 Eylül 1921 tari- 30..18.1.1/ 2.31..1./ hinde görüşülerek reddedilecektir.



Profesör Ahmet Selahattin Bey vefat etti.



Darülfünun Hukuk Fakültesi Devletler Hukuku hoca- KSG III, larından ve son Osmanlı Meclis-i Mebusan üyesi olan VG, AG Profesör Ahmet Selahattin Bey, İstanbul'da vefat etmiştir. Yazılarında mandacılığa karşı çıkan Ahmet Selahattin Bey, kayıtsız şartsız tam bağımsızlığı ve millet egemenliğini savunmuştur. Cenaze törenine çok sayıda öğretmen ve öğrenci katılacak; Mülkiye Mektebi öğrencilerinden biri yaptığı konuşmada "Ahmet Selahattin Bey'in kara günler içinde ışıklı ümit kılavuzlarından biri olduğunu belirterek onun ölümünden gençliğin duyduğu acıyı" dile getirecektir.



19



616



Ocak



Yönetim Zamandizini



73-26



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Ocak



Ethem Bey Demirci'den çekildi.



Ethem Bey ve emrinde kalan kuvvetler Demirci'den KSG III Gördes'e çekilmiş ve ardından Garp Cephesi birlikleri Demirci'ye girmiştir.



19



Ocak



Yunan Askeri Mahkemesi, İstinaf Ceza Mahkemesi Başkanı Süleyman Vehbi ve arkadaşlarının idamını istedi.



Yunan Askeri Mahkemesi, Bursa'da tutuklu bulunan KSG III Kuvayı Milliyecilere iddianamelerini dağıtmıştır. İddianamelerde, Ekim-Aralık arasında gizli bir örgüt kurarak Yunan ordusunun harekâtı hakkında düşmana haber ulaştırmakla suçlanan İstinaf Ceza Mahkemesi Başkanı Süleyman Vehbi ve arkadaşlarının idamı istenmektedir. 22 Ocak 1921 tarihinde verilecek hükümde üç kişinin beraatine karar verilirken, Başkan'ın da içinde bulunduğu beş kişinin hiyanet ve Kuvayı Milliye için casusluk suçundan idamlarına karar verilecektir. İdam kararı ömür boyu hapse çevrilecektir.



19



Ocak



Sebilürreşat Mecmuasının ilk sayısı Ankara'da yayımlandı.



Sebilürreşat Mecmuasının ilk sayısında Mehmet KSG III Akif'in Nasrullah Camisindeki konuşması ile Eşref Edib'in Şark İlleri Kurultayı murahhasları ile gerçekleştirdiği bir mülakata yer verilmiştir.



20



Ocak



Teşkilatı Esasiye Kanunu kabul edildi. [Cmh]



Kanun No: 85, Kabul Tarihi: 20 Kânun-ı Sani 1337 BMM ZC, (20 Ocak 1921), Düstur Tertip 3, Cilt 1, s.196-199, C: 7, İ: 135 Ceride-i Resmiye, 1-7 Şubat 1337 (1921)



20



Ocak



91 sayılı Ertuğrul Mebusu Ahmet Bey hakkındaki Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Riyaset'in tensibi veçhile yedi aydan beri gayri mezun bulunduğundan ve Yunan işgali altındaki Bursa'da bulunmasının kabul edilemeyeceğinden dolayı müstafi sayılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 135, İkinci Celse



20



Ocak



Canik Mebusu Nafiz Bey ve Adliye Vekili Celâleddin Arif Bey, Adliye Vekâleti kadroları hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



87 sayılı Heyeti Umumiye Kararı'na istinaden Adliye Vekâleti kadrolarını tetkik etmek için intihap olunan âzalar adına konuşan Canik Mebusu Nafiz Bey, Adliye Vekâletinde iki tip kadro ile karşı karşıya kalındığını ve adli usulün tespitine karar verilerek bu kadrolardan birinde karar kılınmasına ilişkin görüşü Meclise sunmuştur. Konu aslen istinaf mahkemelerinin kaldırılması ve hakimi münferit teşkilâtının kurulması ile ilgilidir. Buna paralel olarak 230 kazada eksik olan adliye teşkilâtı da tesis edilecektir. Celâleddin Arif Bey, bunun bütçede yüzde yirmi beş oranında bir zam yapılması ile sağlanabileceğini söylemiş ve bu usulün prensipte kabul edilmesini istemiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, Kadro Encümeninin mali açıdan bu teklifi değerlendirmesi gerektiğini ve konu orada halledildikten sonra Meclis gündemine taşınabileceğini dile getirmiştir. Ekseriyet olmadığı için karar alınamamıştır.



BMM ZC, C: 7, İ: 135, İkinci Celse



20



Ocak



Türk Elçilik Kurulu Tiflis'te Gürcistan Başbakanı Jurdani ve Tiflis Belediye Başkanı ile görüştü.



Yusuf Kemal Bey başkanlığındaki Türk Elçilik Kuru- KSG III lu, Gürcistan Başbakanı Jurdani ve Tiflis Belediye Başkanı ile görüşmüştür. Yusuf Kemal Bey, Ankara'ya gönderdiği raporda Menşevik Gürcü Hükümeti'nin önerilerini anlatmış ve Ankara Hükümeti'nin talimatını sormuştur. Rapora göre, Gürcü Hükümeti, Sovyetlere karşı Avrupa'dan maddi yardım alan bir Kafkas Konfederasyonu ve Türkiye'nin de bu konfederasyona katılmasını önermektedir.



1921 Yılı



617



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Ocak



İngiliz Kabinesi, Doğu sorununu görüştü. [YK]



İngiliz Kabinesi, Sevr Anlaşması'nda bazı değişiklik- KSG III ler yapmak üzere Başbakana ve Dışişleri Bakanına Paris'te bazı görüşmeler yapma yetkisi vermiştir. Lloyd George ve Lord Curzon Paris'e gitmiştir. Aynı gün, yeni Fransız Başbakanı Briand, Hükümet programını sunarken Meclis'te yaptığı konuşmada, Türkiye barışının ivedilik kazandığını belirtmiştir.



21



Ocak



Yüzbaşı Tevfik Bey, Yunanlılarla bir teslim protokolü imzaladı.



Ethem kuvvetleri üzerine harekâta devam edilmiştir. KSG III Ethem Bey'in kardeşi Yüzbaşı Tevfik Bey, Yunanlılarla bir teslim protokolü imzalamıştır. Protokole göre, Ethem Bey, kuvvetleriyle beraber Yunan işgal bölgesine girecek, silahlarını teslim edecektir. Bu protokolün imzalandığı günün gecesi Ethem Bey, Güney Cephesi Kumandanı Refet Bey'e bir telgraf göndermiştir: "Gerçeğin açıklanması pek geç kaldı, yanlış anlayışların meydana getirdiği garip tutumu uygun bir yöne yöneltmek için gereken teşebbüslere başlayacağım. Bu işlerin yarın akşama kadar sona ereceğini umarım." Ethem Bey, Derviş Bey'in teslim ol çağrısına verdiği cevapta da, esas olarak hükümete teslim olmayı kabul ettiğini, ancak kardeşleriyle konuştuktan sonra bir cevap vereceğini bildirmiştir.



21



Ocak



Sovyet Elçilik Kurulu Başkanı Mdivani, Kars'ta Kâzım Karabekir Paşa'yı ziyaret etti.



22 Ocak 1921 tarihinde Ankara yönüne hareket ede- KSG III cek Sovyet Elçilik Kurulu Başkanı Mdivani, Kars'ta Kâzım Karabekir Paşa'le görüşmüştür. Mustafa Suphi'nin de içinde olduğu bir heyetle Kars'a gelen Mdivani 24 gündür Kars'ta beklemektedir. Mustafa Suphi ve arkadaşları da Kurul'dan ayrı olarak Erzurum'a yollanmıştır.



21



Ocak



İngiltere'nin Atina Elçisi Granville, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Prens Nicholas'nın görüşünü iletti.



Granville, Daily Telgraph muhabirine bir demeç ve- İBA III ren Prens Nicholas'nın, İngiltere izin verdiği takdirde, Mustafa Kemal ile müzakelere başlayabileceğini söylediğini iletmiştir. Granville'in bildirdiğine göre Kral Konstantin, bu görüşe sıcak bakmamaktadır.



21



Ocak



Rum Patrikhanesi Trabzon'- Rum Patrikhanesi, Barış Konferansına çektiği telgraf- KSG III, la ilgili Barış Konferansı'na ta Trabzon çevresinde çoğunluğun Rumlarda olduğu- AG, İkG telgraf çekti. nu ileri sürerek bu bölgenin Ermenilere verilmesine karşı çıkmıştır. Bu konu, Rumlar ile Ermeniler arasında görüş ayrılıklarına yol açmış; iki patriklik arasındaki işbirliğini sona erdirmiştir.



21



Ocak



Kocaeli Grup Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



Karargâhı Geyve'de olmak üzere bağımsız tümen KSG III yetkisinde Kocaeli Grup Kumandanlığı kurulmuştur. Komutanlığa eski 9. Kafkas Tümeni Kumandanı Miralay Halit Bey, Kolordu Kumandanı yetkisi ile atanmıştır.



22



Ocak



Çerkez Ethem kuvvetleri dağıldı.



Çerkez Ethem kuvvetlerinin bir bölümü dağılmış; bir Nutuk, bölümü milli kuvvetlere katılmış; küçük bir bölümü KSG III ise Yunanlılara sığınmıştır. Ethem Bey, Akhisar'da bulunan kardeşleri Reşit ve Tevfik Beylere yazdığı mektubunda, Yunanlılarla yaptığı iltica protokolünün nefsine ağır geldiğini, bilinmeyen bir yöne hareket ettiğini bildirmiştir. Ethem Bey, Yunan resmi tebliğine göre 26 Ocak 1921 tarihinde yeni bir protokol ile Yunanlılara teslim olacaktır.



618



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ocak



Karesi Mebusu Hasan Basri Yerine İstanbul Mebusu Salâhaddin Bey intihap BMM ZC, C: 7, Bey, Maarif kadrolarını olundu. İ: 136, tespit eden Encümenden isBirinci tifa etti. [Cmh] Celse



22



Ocak



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, İktisat kadrolarını tespit eden Encümenden istifa etti. [Cmh]



22



Ocak



Şûrayı Devlet makamına kaim olacak Heyet hakkındaki Kanun Lâyihasının süratle müzakere edilmesine dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi Meclise geldi. [Cmh]



BMM ZC, C: 7, İ: 136, Birinci Celse



22



Ocak



Meclis'te komünizm sorunu Şeyh Servet Efendi ve Dr.Nâzım Bey hakkında tartışıldı. [Cmh] Nureddin Paşa'nın hazırladığı şifre telgraflar okunmuştur. Şeyh Servet Efendi'nin komünizmle İslamiyet'i eş göstermesi büyük bir hoşnutsuzluk yaratmıştır. Şeyh Servet Efendi'nin İstiklâl Mahkemesi üyeliğine son verilmiştir. Bazı mebuslar komünizme şiddetle karşı çıkan konuşmalar yapmışlar; mülkiyet ve miras hakkını savunmuşlardır. Mustafa Kemal Paşa, komünistler üzerine şiddet kullanmaya taraftar olmadığını, fikre fikirle cevap vermek gerektiğini, Kâzım Karabekir Paşa'nın Mustafa Suphi için gerekli tedbirleri aldığını söylemiştir. Hükümetin komünistlere karşı yumuşak davrandığı eleştirileri karşısında ise, resmi Türkiye Komünist Partisi'nin kuruluş amacını anlatarak partinin kuruluşunu savunmuş ve Emek Gazetesi'nin 23 Ocak 1921 tarihinde İstiklâl Mahkemesi'nde yapılacak yargılamasından bahsetmiştir.



BMM GZC, İ: 136, Birinci ve İkinci Celse



22



Ocak



Mustafa Suphi ve arkadaş- Erzurum Valisi Hamit Bey, Ankara'ya çektiği telgraf- KSG III ları Kars'tan Erzurum'a gel- ta Mustafa Suphi ve on yedi arkadaşının Erzurum'a di. vardığını bildirmiştir. Hamit Bey, burada heyetin halkın hakaretine uğradığını ve yola devam etmek zorunda kaldığını dile getirmiştir. Hamit Bey, Bayburt Kaymakamı'na da Mustafa Suphi ve arkadaşlarına karşı halkın engellenmemesi talimatını vermiştir.



22



Ocak



Gayrimüslimlerden bedeli nakdi alınması meselesi Meclis'te görüşüldü.



Gayrimüslimlerden bedeli nakdi alınması, vermeyenlerin ise yol hizmetinde çalıştırılması meselesi Meclis'in gizli oturumunda görüşülmüştür. Fevzi Paşa, 300.000-400.000'i Karadeniz sahilinde olmak üzere Türkiye'de 700.000-800.000 Hristiyan olduğunu söylemiştir.



22



Ocak



İstanbul Hükümeti, İtilaf Devletlerinin maliye üzerindeki kontrolünü kabul etti. [Osm]



Damat Ferit Paşa, Sevr Anlaşmasının mali kontrole KSG III ilişkin hükmünün kendi zamanında uygulanmasını kabul etmiş; fakat uygulamaya geçilemeden istifa etmişti. Tevfik Paşa Hükümeti, önce kontrolü kabul etmek istememiş; fakat mali durumun gittikçe kötüleşmesi sonucu Osmanlı Bankası'ndan borç almak zorunda kalmış ve böylelikle mali kontrolü kabul etmek durumunda kalmıştır.



Yerine Adana Mebusu Zekâi Bey intihap olundu.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 7, İ: 136, Birinci Celse



BMM GZC, İ: 136, Birinci ve İkinci Celse



619



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ocak



Michotte de Welle, Anadolu isyanı hakkında rapor verdi.



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, ra- KSG III porunda genel olarak Anadolu isyanının meşru bir şekil aldığını, Anadolu milliyetçiliğinin bir yıl önceki gibi hafife alınamıyacak bir niceliğe ulaştığını ve karşılarında hesaba katılması gereken bir rakibin durduğunu bildirmiştir.



23



Ocak



Nizamettin Nazif Bey Ankara'da tutuklandı. [Cmh]



Yeni Dünya Gazetesi yazarlarından Nizamettin Nazif KSG III, HM (10.05. Bey, Ankara'da tutuklanmıştır. 1921)



23



Ocak



Nureddin Paşa'nın ihbarı Ankara İstiklâl Mahkemesi'ne iletildi.



Mustafa Kemal Paşa, Nureddin Paşa'nın Yeşilordu- KSG III Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası ile ilgili ihbarını Ankara İstiklâl Mahkemesi'ne duyurmuştur.



23



Ocak



Alemdar Gemisi, mürettebatı tarafından kaçırıldı.



Alemdar Gemisi, Kurtuluş Savaşı'na katılmak ama- KSG III, cıyla mürettebatı tarafından İstanbul'dan kaçırılmıştır. HM Karadeniz'e açılan gemi, daha sonra Fransızlar tara- (6.2.1921) fından ele geçirilecek, İstanbul'a götürülürken yurtsever denizciler tarafından tekrar kurtarılacaktır.



23



Ocak



İkinci Kolordu Kumandanı Selahattin Arif Bey, Antep Milli Kuvvetler Kumandanı Özdemir Bey'e askeri harekatla ilgili bir mektup gönderdi.



Selahattin Arif Bey, yazdığı mektupta "çemberi dışa- KSG III rıdan yarmak için son bir harekat yapacaklarını, ellerinden başka bir şey gelmediğini, en doğru hareketin Milli Kuvvetlerin içerden bir çıkış harekatı" yapmaları olduğunu söylemiştir. Anteplilerin kurtulma ümitleri giderek zayıflamaktadır.



24



Ocak



Paris Konferansı (24 Ocak - İtilaf Devletlerinin Almanya ve Türkiye sorununu KSG III, 30 Ocak 1921) başladı. çözmek için topladıkları Paris Konferansı başlamıştır. LK 30 Ocak 1921 tarihinde sona erecek Konferans'ta, Almanya 226 milyar altın mark tazminat ödemek zorunda bırakılmış ve Doğu Sorunu'nun çözümü için Yunan ve Türk temsilcilerinin dinlenmesine karar verilmiştir. Türkiye sorununun görüşülmesi için 21 Şubat 1921 tarihinde Londra'da bir konferans toplanmasına karar verilecektir.



24



Ocak



Müdafaai Milliye Vekili ve Kozan Mebusu Fevzi Paşa, İcra Vekilleri Heyeti Reisi intihap olundu. [Cmh]



24 Kânunusani 1337 tarihli Heyeti Vekiliye Kararı. 3 BMM ZC, Mayıs 1920 tarihinde İcra Vekilleri Reisi intihap olan C: 7, Mustafa Kemal Paşa, bu görevi Fevzi Paşa'ya dev- İ: 138 retmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesi ahkâmına tevfikan İcra Vekilleri Heyeti'nde yapılan oylamada, İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti'ne ittifakı âra ile Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa intihap olunmuştur. Fevzi Paşa, bu göreve 16 Mayıs 1921 tarihine kadar devam edecek; 19 Mayıs 1921'de yeniden bu göreve gelerek 9 Temmuz 1922'ye kadar bu görevi yürütecektir.



24



Ocak



Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey, Reisi Sanilikten şifahen ve Adliye Vekâletinden tahriren istifa etti. Celâleddin Arif Bey'in Adliye Vekâletinden istifası kabul edildi. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey, Adliye Vekâletinden istifasında BMM ZC, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı noktalarını siyasi C: 7, ve vicdani kanaatine uygun bulmadığını yazılı olarak İ: 137 ifade etmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun yeni bir Kanuni Esasi anlamına geldiğini dile getirdikten sonra, Kanuni Esasi'nin 116.maddesine atıfla Anayasa'da değişiklik yapılmak istendiği zaman Meclisi Mebusan âzayı mürettebinin sülüsânı ekseriyetine [üye tam sayısının üçte iki çoğunluğuna] ve iradei seniyeye gerek olduğunu; ancak, kabulde bu iki şartın



620



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



da aranmadığını belirtmiştir. Bu usul hatasından dolayı öncelikle Reisi Sani olarak kendisini de kusurlu görerek şifahen Reisi Sanilikten de istifa etmiştir. İstifa gerekçesine Meclis iştirak etmemiş; ancak, Celâleddin Arif Bey'in istifasında ısrar etmesi üzerine istifanamesi Trabzon Mebusu Hüsrev Bey'in takriri mucibince kabul edilmiştir. Böylelikle, Celâleddin Arif Bey'in istifasında gösterdiği gerekçenin, yani "Büyük Millet Meclisi tarafından ekseriyeti mutlaka ile kabul edilmiş olan Teşkilâtı Esasiye hakkındaki mezkûr kaydın keenlemyekün" addedilmesine karar verilmiştir. 24



Ocak



86 sayılı Ankara - Sivas Hattının Kömür ve Odun İhtiyacatı İçin Nafıa Bütçesine Zamaim İcrasına Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Haftada iki defa tahrik edilen trenlerin ahiren BMM ZC, sevkiyatı askeriye için yevmi bir tren olmak üzere C: 7, yediye iblağı dolayısıyla tahsisatın yetmemesi nede- İ: 137 niyle, Ankara - Sivas hattı (inşaat halinde olan hat Yahşihan'a kadar gitmektedir) mahrukat bedeli olarak Nafıa bütçesine on beş bin liranın sarfına ve umumi bütçeye ilâvesine karar verilmiştir. Şimendiferlerin, kömür madenleri işletilmek suretiyle, mahrukat ihtiyacının temin edilmesinden Nafıa Vekâleti sorumludur. Nafıa Vekili Ömer Lütfi Bey, bütçenin yükünü azaltmaya yönelik olarak Dumlupınar-OturakKaracaviran, Kütahya-Seyidömer madenlerine ek olarak Yalvaç-Boldavin-Kırıkkaya ve Karaman'daki yatakların işletilmesi yönünde çalışmalar yaptıklarını söylemiştir.



24



Ocak



Karesi Mebusu Vehbi Beyin, şifre muhaberatının rüesai memurini mülkiye ve askeriyeye hasrı hakkında takriri Heyeti Vekile'ye tevdi edildi. [Cmh]



Vehbi Bey, "evvelden yalnız valilerle kumandanlarda bulunan şifre[nin], asayişi memleketle, mehamı umuru milletle alâkası olmayan, alelâde mesail ile meşgul devaire de verilmesine", "mektup yazılacak yere şifre yazılır hale" gelinmesine karşı çıkarak "muhaberatı resmiyenin yarı yarıya inmesi ve tellerin kurtulması için" sınırlamaya gidilmesini önermiştir.



24



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey Ermenistan ile ilişkiler hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Ahmet Muhtar Bey, Ermenistan'la ilişkiler hakkında BMM GCZ, bilgi vermiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 137, İkinci Celse



İ: 137, Üçüncü Celse



24



Ocak



İstanbul Hükümeti, Maarif Nezareti'ne Maliye Nâzırı Raşit Bey'i atadı. [Osm]



24



Ocak



19 Şevvâl 1338 (6 Temmuz 1920) tarihli Karârnâmenin tekrar temdîd-i mer'iyyeti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



19 Şevvâl 1338 (6 Temmuz 1920) tarihli Karârnâme Amerika Şark-i Kârib Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetinin temdîdine dâirdir.



24



Ocak



Harbiyye Bütçesi'ne tahsisat ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Harbiyye Bütçesi'ne 200,000 lira ilâ- Düstur Tertip 2, ve edilmiştir.



KSG III, TV: 4067; BOA: İ..DUİT, GN: 124, DN: 9 (22.2.1921) Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.377



Cilt 12, s.378



1921 Yılı



621



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Ocak



İtilaf Devletleri Türk ve Yunan Hükümetlerini 21 Şubat 1921'de Londra'da toplanacak bir konferansa davet kararı aldı.



İtilaf Devletleri temsilcilerinin katılımıyla toplanan Paris Konferansı'nda Sevr Anlaşması'nın tadili için Türk ve Yunan Hükümetlerinin 21 Şubat 1921'de Londra'da toplanacak konferansa davet edilmesine karar verilmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Konferans'ta "İstanbul Hükümeti felç olmuştur. Mustafa Kemal Türkiye'nin gerçek hakimidir." demiş, Başbakan Lyloyd George ise, "Mustafa Kemal, belki yeni bir hanedanın ilk hükümdarı olacaktır. İsteklerinin kabulü, Müttefiklerin yenilgisi anlamına gelir." diye belirtmiştir.



Nutuk, LK, KSG III, İBA III, TKSK I



25



Ocak



İkinci Kolordu Kumandanlığının Antep kuşatmasını yarma girişimi başarısızlıkla sonuçlandı.



Antep'e yiyecek ulaştırmak için Fransız çemberini KSG III yarmak amacıyla İkinci Kolordu Kumandanlığı tarafından düzenlenen harekat başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Antep halkı açlığa 14 gün daha dayanabilecek ve 8 Şubat'ta teslim olacaktır.



25



Ocak



İzmir için Şanghay'a benzer Düyunu Umumiye İtalya Temsilciliğini de yapan KSG III bir statü önerildi. Binbaşı Nogara, Roma'da devam etmekte olan toplantıda Cavit Bey'e İzmir'in Şanghay'a benzer bir statüde yönetilmesini önermiştir.



25



Ocak



Michotte de Welle, Sevr Anlaşması ile ilgili bir rapor sundu.



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, ra- KSG III porunda Ankara ve İstanbul Türklerinin Sevr Anlaşması'na karşı gizli bir ittifak içinde olduklarını, yanlız aralarında metot farkları bulunduğunu belirtmiştir.



26



Ocak



İstanbul Hükümetinden Londra Barış Konferası'na delege göndermesi istendi.



İtilaf Devletleri, Fransa Başbakanı Briand imzalı nota Nutuk, ile Sadrazam Tevfik Paşa'dan İstanbul Hükümetini LK, KSG temsilen Londra Barış Konferansı'na delege gönder- III mesini istemişlerdir. Konferansın gündemini Sevr Anlaşması ile belirlenen Anadolu Sorunu oluşturacaktır. "Mustafa Kemal veya Anadolu Hükümetince tasdik olunan murahhasları", "Osmanlı Heyet-i Murahhasasına dahil" olmak şartıyla Konferansa davet edilmişlerdir. Tevfik Paşa, nota üzerine Ankara ile temasa geçmek istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, kendisine verdiği cevapta Büyük Millet Meclisi'ne başvurmasını söylemiştir.



26



Ocak



İstanbul Rum Patrik Vekili Doretheos, Paris Konferansı'ndan Rumların kurtarılmasını istedi.



Rum Patrikhanesi Meclisleri toplantısında alınan ka- KSG III, rar üzerine, İstanbul Rum Patrik Vekili Doretheos, PS İngiliz Kilisesi'ne bir mektup yazarak İstanbul'un Hristiyan olduğunu ileri sürmüştür. Paris Konferansı'na da aynı içerikte bir başvuru yapılarak Rumların kurtarılmasını ve Ayasofya'nın geri alınmasını istemiştir.



26



Ocak



İtilaf Devletleri Gürcistan'ı tanıdı.



İtilaf Devletleri Menşeviklerin başta olduğu Gürcis- KSG III tan Devleti'ni tanımıştır.



26



Ocak



Hiyaneti Vataniyeden üçer sene kalebentliğe mahkûm Halil Çavuş, Ahmet bin Osman ve Ali bin Ahmet hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, evrak ikmal edilmek üzere mahaline iade edildi. [Cmh]



Faili aslin muhakemesinin icra edilmesi ile fer'an zimethal olanların cezalarının karar verilmesi ve Büyük Millet Meclisi'nin meşruiyetine isyanın tarif edilmesi gerekçesiyle evrakın tetkik amacıyla mahaline iadesine karar verilmiştir.



622



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 7, İ: 138, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Ocak



Ankara Keçiveren'deki [Keçiören] bağlara ciheti askeriyece müdahale olunmamasına dair takrir Müdafaai Milliye Vekâletine tevdi edildi. [Cmh]



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Ankara'nın Keçiveren mevkiinde mebuslar da dahil olmak üzere çeşitli kişiler tarafından isticar olunan bağların ciheti askeriyece işgal edilmelerine ilişkin bir takrir vererek Müdafaai Milliye Vekâleti'nin dikkatini çekmek ve bu durumun men edilmesini sağlamak istemiştir.



BMM ZC, C: 7, İ: 138, Birinci Celse



26



Ocak



87 sayılı Emniyeti Umumiye Bütçesinde Münakale İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Emniyeti Umumiye Müdüriyeti 1336 senesi bütçe- BMM ZC, sinde 168. fasıl 1. melbusat maddesinden 169.faslın C: 7, İ: 2. harcırah maddesine 7.000 lira münakale yapılmış- 138 tır. Dahiliye Vekâleti Vekili Adnan Bey (İstanbul), tayin edilen memurların harcırah olmadığı için beklediklerini belirterek münakalenin kabul edilmesini istemiştir.



26



Ocak



88 sayılı Jandarma Bütçesinde Münakale İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Umum Jandarma Kumandanlığı 1336 senesi bütçe- BMM ZC, sinde 196 fasıl 2. piyade efrad maddesinden 199. fas- C: 7, İ: lın 7. harcırah maddesine 19.000 lira münakale ya- 139 pılmıştır. Vilâyatlarca yapılan 1920 yılı Mayıs ayından 1921 yılı Ocak ayı sonuna kadar yapılan 50.512 liranın kafi gelmeyerek Dahiliye memurininin harcırahlarına harcanmak üzere bu maddeye para aktarılması tartışma yaratmıştır.



26



Ocak



İstikbal ve Payidaht Gazeteleri yayımlanmaya başlandı.



İstikbal Gazetesi Trabzon'da yayımlanmaya başlan- KSG III mış günlük bir gazetedir. Payidaht Gazetesi'nin de ilk sayısı bugün yayımlanmıştır.



27



Ocak



Sadrazam Tevfik Paşa, Londra Barış Konferansı'na katılmak üzere Büyük Millet Meclisi'nden bir üye istedi.



Sadrazam Tevfik Paşa, Büyük Millet Meclisi Reisi Nutuk, LK Mustafa Kemal Paşa'ya çektiği telgrafta Londra Barış Konferansı için Osmanlı Heyeti'ne katılmak üzere Büyük Millet Meclisi'nden bir üye gönderilmesini istemiştir.



27



Ocak



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası yayın organı Emek Gazetesi yasaklandı.



Komünist tevfikâtı devam etmektedir. Basın ve Haberalma Müdürlüğü memurlarından Ziynetullah Nuşirevan Ankara'da tutuklanmıştır. Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası yayın organı Emek Gazetesi de yasaklanmıştır.



27



Ocak



Madrid Sefiri Sezai Bey'in görevine son verildi. [Osm]



İstanbul Hükümeti, Madrid Sefiri Sezai Bey'in göre- KSG III, TV: 4073 vine son vermiştir.



27



Ocak



Sadâret Bütçesi'ne tahsîsât-ı 1336 senesi için Sadâret Bütçesi'ne 558 lira tahsîsât-ı Düstur Tertip 2, fevkalâde ilâvesi hakkında fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, Karârnâme yayımlandı. s.379 [Osm]



27



Ocak



Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi ve bu babdaki 9 Rebîülevvel 1339 (21 Kasım 1920) tarihli irâde-i seniyye ahkâmının feshi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



KSG III, HM (10.05. 1921)



1336 senesi için Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Düstur Bütçesi'ne 50,000 lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edil- Tertip 2, Cilt 12, miştir. s.379



1921 Yılı



623



G.



Ay



Olay/Mevzuat



27



Ocak



Hudûd-ı Sıhhiye Müdüri1336 senesi için Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i yet-i Umûmiyyesi Bütçesi'- Umûmiyyesi Bütçesi'ne 25,000 lira tahsîsât-ı fevkane tahsîsât-ı fevkalâde ilâ- lâde ilâve edilmiştir. vesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.380



28



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Sadrazam Tevfik Paşa'ya üç telgraf çekti.



Mustafa Kemal Paşa, Sadrazam Tevfik Paşa'ya çektiği telgrafta cevaben şunları belirtmiştir: "Milli iradeye dayanarak Türkiye'nin mukadderatına el koyan yegane meşru ve müstakil hakim kuvvet, Ankara'da aralıksız toplanan TBMM'dir. Türkiye'ye ait bütün meselelerin halline memur ve her türlü harici münasebetlere muhatap ancak bu meclisin Heyet-i Hükümetidir. Düvel-i İtilafiye, Londra'da yapacakları konferansta Doğu meselesini adalet ve hukuk dairesinde halletmeye karar vermişlerse davetlerini TBMM hükümetine doğrudan doğruya tevcih etmelidirler." Mustafa Kemal Paşa'nın ikinci telgrafı Zat-ı Şahanenin Büyük Millet Meclisini tanıdığını bir hatt-u hümayun ile buyurmasını isteyen bir telgraf olmuştur. Üçüncü telgrafında yapılması istenenleri bir kez daha sıralayan Mustafa Kemal Paşa, Zat-ı Şahanenin "makamı hilafet ve saltanatın masuniyetini esas olarak kabul etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni şekil ve mahiyet ve salahiyeti hazırasıyla" kabul buyurmasını istemiştir. Bunun kabul edilmesini takiben Büyük Millet Meclisi ve Hükümet şimdilik Ankara'da kalmak kaydıyla Zat-ı Şahane'nin Dersaadet'te ikamet edebileceği, İstanbul'daki kabineye son verilerek Büyük Millet Meclisi'nden bir heyetin orada görevlendirileceği, saltanat tahsisatının ve İstanbul'daki memurinin masraflarının Meclisce sağlanacağı belirtilmiştir.



Nutuk, BMM ZC, C: 7, İ: 139, İkinci Celse



28



Ocak



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Hariciye Nâzırı Safa Bey ile görüştü. [YK]



Hariciye Nâzırı Safa Bey, Sir Rumbold ile yaptığı gö- İBA III rüşmede, Sevr'de değişiklik yapılacağı, anlaşmanın askeri ve mali hükümlerinin yumuşatılacağı, Antep, Urfa ve Mardin'in Türkiye'ye geri verileceği, MidyeEnez hattının kabul edileceği konularında umutlu olduğunu ve Ermenilere toprak verilmesini kabul ettiğini bildirmiştir. Rumbold, Safa Bey'e Konferansa büyük umutlarla gidilmesinin yanlış olacağını söylemiştir.



28 29



Ocak



Mustafa Suphi ve arkadaşları, Yahya Kaptan'ın adamları tarafından Trabzon açıklarında öldürüldü.



Mustafa Suphi ve 14 arkadaşı Batum yönüne gider- KSG III ken Karadeniz'de öldürülmüştür. Türk Komünist Fırkası yöneticileri, sınır dışına çıkarılacakları gerekçesiyle Batum yönüne gitmek zorunda bırakılmış ve arkalarından gelen Yahya Kaptan tarafından öldürülmüşlerdir. Mustafa Kemal Paşa'nın izni ve daveti üzerine Sovyet Elçilik Kurulu ile birlikte 28 Aralık 1920 tarihinde Kars'a gelen komünistler, burada Sovyet Elçilik Kurulu'ndan ayrılarak iki grup halinde yolculuk yapmaya mecbur bırakılmışlardır. Kars'tan Erzurum'a gelen komünistler, burada Erzurum Valisi Hamit Bey'in tertiplediği hakaretlerle karşılanmışlar ve şehri terkederek Trabzon'a hareket etmek zorunda kalmışlardır.



624



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Ocak



Tevfik Paşa, Londra Konferansı'yla ilgili Mustafa Kemal Paşa'ya cevaben bir telgraf çekti.



Tevfik Paşa, cevabında Londra Konferansı'na İstan- BMM ZC, bul ve Ankara Hükümetlerinin birlikte delege gön- C: 7, dermeleri konusunda ısrarcı olmuştur. "Aramızda ay- İ: 139 rılık gayrılık yoktur." diyen Tevfik Paşa, İstanbul'un temsilci göndermemesi halinde bunun işgal kuvvetlerinin işine yarayacağını söylemiştir. Mecliste Tevfik Paşa ile haberleşmelerini anlatan Mustafa Kemal Paşa, "Emperyalistler, milletimizi bağımsızlıktan anlamaz bir hayvan sürüsü olarak görüyor. Böyle olmadığını bir yıldır millet ispat etti." demiştir. Padişahın Meclisi tanımaması halinde ne yapılacağı sorusuna verdiği cevapta ise, Mustafa Kemal Paşa, kendisine bir şans verildiğini, ne yapılacağın bugünden konuşulmasının ise erken olduğunu söylemiştir.



29



Ocak



Şûrayı Devlet makamına kaim olacak Heyet hakkındaki Kanun Lâyihasının müzakeresine başlandı.



Dahiliye Encümeni, Heyeti Vekile'nin Şûrayı Devlet BMM ZC, makamına kaim olacak Heyet'le ilgili hazırladığı C: 7, üçüncü kanun lâyihasını da reddetmiş; Adliye Encü- İ: 139 meni ile müşterek olduğu tarzda ısrarcı olduğunu belirtmiştir. Dahiliye Encümeni, Şûrayı Devlet'in memurin muhakematına ilişkin görevleri dışındaki görevlerinin Heyeti Umumiye ve Heyeti Vekile tarafından üstlenildiğini; memurin muhakematına da her vekâletin tensip edeceği birer müdürden oluşacak bir encümeni müdüranın bakabileceğini söylemektedir. Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey de, Heyeti Vekile'nin teklifinin doğrudan Şûrayı Devletin ihdası anlamına gelmediğini; onun yerine kaim olacak heyetlerin söz konusu olduğunu söylemiştir. Tartışma, yeniden müstakil bir Şûrayı Devletin teşkili, vekâletlere veya Heyeti Vekileye merbut bir tetkik heyetinin teşkili ve tetkik görevinin Encümenler tarafından üstlenilmesi önerileri üzerinden devam etmiştir. Bu çerçevede verilen takrirlerin Adliye ve Dahiliye Encümenlerinin tanzim ettiği mevadı kanuniye ile telifü imtizaç edilmek üzere söz konusu Encümenlere havalesine karar verilmiştir.



29



Ocak



93 sayılı Maaşatın Evrakı Nakdiye ile Tediyesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı.



Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey'in, Ziraat Bankası BMM ZC, memurlarına altın akçe olarak maaş verilmesinin men C: 7, edilmesine ilişkin takriri kabul edilmiştir. Senede dört İ: 139 maaş altın olarak alan Ziraat Bankası memurininin, diğer memurini Devletten istisna edilemeyeceği belirtilerek, meselenin bütçe ile kararı katiyete iktiran edinceye kadar bütün maaşlarını evrakı nakdiye ile almalarına ve tediyesi lüzumunun İktisat Vekâletine bildirilmesine karar verilmiştir.



29



Ocak



İngilitere Yüksek Komiseri İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, sun- İBA III Sir Horace Rumbold, Lond- duğu raporda, Türkiye'nin Londra Konferansı'na çağra'ya bir rapor sundu. [YK] rılmasının İstanbul'da heyecan, Yunanistan'da ise hayal kırıklığı yarattığını bildirmiştir.



30



Ocak



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Sadrazam Tevfik Paşa'ya Londra Barış Konferansı'na gidecek heyetle ilgili bir telgraf çekti.



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Sadrazam Nutuk Tevfik Paşa'ya çektiği telgrafta Londra Konferansı'na gidecek Türkiye Heyeti'nin yalnız Büyük Millet Meclisi tarafından seçilebileceğini bildirmiştir.



1921 Yılı



625



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Ocak



Fransızların Musullu Cephesine taarruzları geri püskürtüldü.



Fransızlar Antep'te Musullu Cephesine taarruz ettiler; Nutuk taarruz milli kuvvetlerce geri püskürtüldü.



30



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Tevfik Paşa'nın Londra Konferansıyla ilgili telgrafına cevaben Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nu gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, Tevfik Paşa'nın telgrafına ce- Nutuk vaben on gün önce Meclis'te kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nu göndererek anayasaya aykırı hareket etmelerinin mümkün olmadığını belirtmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa da, Londra'ya gönderilecek delegelerin Meclis tarafından seçileceğini, İstanbul Hükümeti'nin ancak bu kayıt altında delegelerini Meclis kuruluna katabileceğini Tevfik Paşa'ya bildirmiştir.



30



Ocak



İstanbul Hükümeti Dahiliye Nâzırı İzzet Paşa, Ankara Hükümeti'nin tanınmasını istedi. [Osm]



5 Aralık 1920 tarihinden beri Ankara'da alıkonulmak- Nutuk ta olan İstanbul Hükümeti Dahiliye Nâzırı İzzet Paşa, Tevfik Paşa'ya bir telgraf çekerek Ankara Hükümeti'nin tanınmasını istemiştir.



30



Ocak



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetlerini tesbit edecek kanun lâyihasını tanzim edecek encümenin intihabına dair verdiği takrir kabul edildi. [Cmh]



Teşkilatı Esasiye Kanunun 7. maddesi uyarınca Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyetlerini tesbit etmek üzere yapılmasına karar verilen Kanunu Mahsusa ilişkin tekliflerin incelenmesi için şubelerce seçimi yapılacak bir Encümeni Mahsus kurulmasına karar verilmiştir.



30



Ocak



94 sayılı Ergani Müftüsü hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ergani Müftüsü Salih Efendi hakkındaki Adliye En- BMM ZC, cümeni mazbatası kabul edilerek, mahkeme hükmü C: 7, muvafık görülmeyerek evrakın Dahiliye Vekâletine İ: 140 havalesine karar verilmiştir.



30



Ocak



Yusuf Kemal Bey, Adliye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey'den boşalan Adliye Vekâleti'ne BMM ZC, C: 7, Yusuf Kemal Bey intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 7, İ: 140; Düstur Tertib 3, Cilt 1, s.199



İ: 141, İkinci Celse



30



Ocak



Bekir Sami Bey ile Gürcistan Sefiri Simon Mdivani Ankara'ya geldi.



24 Ağustos 1920 tarihinde Dostluk ve Yardım An- TKSK I laşmasını parafe ettikten sonra 11 Eylül 1920 tarihinde Kafkaslara hareket eden Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Menşevik Gürcistan Hükümeti'nin Ankara Sefiri Simon Mdivani ile birlikte Ankara'ya gelmiştir.



30



Ocak



624 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Merkez Ordu Kumandanlığı'na Tuğgeneral Nureddin Paşa'nın yetkileri arttırıldı. [Cmh]



Merkez Ordu Kumandanlığı'na tayin edilen Tuğgene- BCA: ral Nureddin Paşa, bölgesindeki il ve bağımsız san- 30..18.1.1/ cakların idarecilerine emir ve talimat verme yetkisine 2.33..10. de haiz kılınmıştır.



30 31



Ocak



Antep'te Fransız kuvvetleri ile milli kuvvetler arasında şiddetli çatışmalar yaşandı.



Fransız kuşatmasındaki Antep'te milli kuvvetler ile Nutuk, Fransız kuvvetleri arasında şiddetli çatışmalar ya- KSG III şanmıştır. Antep Kuvayı Milliyesi'nin, Fransız çemberini yarıp çıkma harekâtı başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Harekâtın hem içeriden hem dışarıdan yapılması planlanmışken İkinci Kolordu Kumandanlığı'nın Özdemir Bey komutasındaki milis güçlere dışarıdan destek vermemesinin Antep'i zor duruma düşürdüğü ve bu davranışın Büyük Millet Meclisi'ne iletileceği Selahattin Adil Bey'e bildirilmiştir.



626



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ocak



Trabzon mebusluğu için in- Trabzon mebusluğuna daimi surette intihap edilen 7 tihap yapıldı. [Cmh] mebustan münhal olan dördü için intihap yapılarak, Hafız Mehmet Bey, Celâl Bey, Hasan Bey ve Hamit Bey Trabzon mebusluğuna seçilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 141, Birinci Celse



31



Ocak



Merkezi Hükümet teşkili için bir komisyon kurulması ve bu komisyonda Meclisten de üç âza bulundurulması hakkındaki kararname reddedildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Riyaseti tezkeresi ile gündeme gelen 28.XI.1337 tarihili kararname, "İstanbul'un bilâkaydüşart istirdadına muvaffakiyet dahi hâsıl olsa onu bir merkezi merasim olarak muhafaza edip milletin asıl merkezi istiklâlini, hakikî merkezi faaliyet ve Hükümetini, fabrika ve müessesatı resmiyesini Anadolu'nun sevkelceyiş noktai nazarından en emin ve mahfuz bir mahalline nakil ve vazetmek" gereğini, "merkezi hükümet olabilecek mıntakaların bir daire ile tahdit edilmesinin Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine" tevdini, "1337 senesi kışında payitahtı mutasavvere nakli Hükümet" edilmesi ve "devairi muhtelifei hükümetin şimdiden esaslı olarak vazına teşebbüs edecekleri müessesatı resmiyenin bu merkezde" tesisinin gereğini ortaya koymuştur. Kararnameyi hayata geçirmek için Müdafaai Milliye, İktisat, Nafıa, Sıhhıye Vekaletlerinden memurlar ile Beyazıt Mebusu Dr.Refik, Sivas Mebusu Rasim ve Çorum Mebusu İsmet Beylerden oluşan bir komisyonun görev yapması istenmiştir. Hükümeti merkeziyenin nakli ve zamanlaması konusunda muhalif olanlar, meclis görüşmelerinde Hükümeti merkeziye meselesi ile müdafaai milliye ve Nafıa meselelerini birbirinden ayırmaya çalışmışlardır. Heyeti Vekile ise iptidai tetkikatta ısrarcı olmuştur. Teklif 26 reye karşı 71 reyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 141, Birinci Celse



31



Ocak



Çorum Mebusu Ferit Beyin Ziraat Bankası Meclisi İdare âzalığına tâyini reddedildi. [Cmh]



Ziraat Bankası'nın Heyeti İdaresine, kendi kanunu mucibince, Maliye Vekâletinden bir, Divanı Muhasebattan bir âza gönderilir. Divanı Muhasebat henüz teşkil edilmediğinden "mezkur daireye izafeten ifayı vazife etmek üzere BMM âzasından Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Ferit Beyin" idare âzalığına tâyini uygun görülmüştür. Kanunun Divanı Muhasebata verdiği bütün görevler ve bütün emri itaların vize edilmesi sorumluluğu Maliye Vekâleti tarafından üstlenildiğinden, tâyin 7 Kânunuevvel 1336 tarih ve 11116-1613 numaralı Maliye Vekâleti tezkeresiyle teklif edilmiş ve teklif BMM Riyaseti tarafından muvafık görülerek Maliye ve İktisat Vekâletlerine tebliğ edilmiştir. Ancak, bu tâyini gündeme getiren BMM Riyaseti tezkeresinde Şûrayı Devlet'te de olduğu gibi henüz teşekkül etmemiş bir daire adına, her ne kadar bu daire Meclisi Âlinin murakıbı olsa da, bir âzanın görevlendirilmesi doğru bulunmayarak reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 141, Birinci Celse



31



Ocak



Divanı Muhasebat teşkiline Kanun teklifi, Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey'e BMM ZC, C: 8, dair Kanun Teklifi Lâyiha aittir. İ: 141, Encümenine havale edildi. Birinci [Cmh] Celse



1921 Yılı



627



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ocak



95 sayılı Ağnam Resmi Munzamının Tecili Tahsili hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Karesi Mebusu Vehbi Bey ile Kütahya Mebusu Cemil Bey ve rüfekasının, düşman işgali altından kurtarılan Gediz, Simav, Demirci, Gördes kazaları ile Uşak havalisinin ağnam resmi munzamından istisna edilmelerine dair takrirleri, düşman işgaline ve Kuvayı Milliye tecavüzatına yalnız bu yerlerin maruz kalmadığı gerekçesiyle Lâyiha Encümeni'nce reddedilmiştir. Lâyiha Encümeni mazbatasının kabul edilmemesi üzerine, gönderildiği Muvazenei Maliye Encümen'ince neticelendirilene kadar tahsilatın tehir edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 141, Birinci Celse



31



Ocak



BMM Reisi Mustafa Kemal Paşa, Londra'ya gönderilecek Heyeti Murahhasa vesilesiyle İstanbul'da bulunan Tevfik Paşa ile cereyan eden muharebe hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Tevfik Paşa, 21 Şubat'ta Londra'da gerçekleşecek konferansa Meclis adına da murahhas gönderilmesi hakkında teklifte bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa'nın Tevfik Paşa'ya cevaben yazdığı telgraflardan birinde bahsi geçen Padişahın Meclisi tanıması halinde ödeneğinin verileceğine ilişkin telgraf bazı mebusların sert tepkisine neden olmuştur. Mustafa Kemal Paşa, Meclisi Âli Reisi olarak başlattığı haberleşmeyi Heyeti Vekileye tevdi etmiştir; ancak, tevcihatı ve talimatı Heyeti Âliyece gerçekleştirilecektir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Heyeti Vekile'nin yazışmaları önceden Meclise getirmesini istemiştir. Tevfik Paşa ile yapılan haberleşmelerin bir encümende müzakere edilmesine dair Amasya Mebusu Ragıp Bey ve rüfekası bir takrir vermişler ve bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, takririn okunmamasının faydalı olacağını söyleyerek "Meclisle Heyeti Vekile arasında, her noktai nazardan itimadı tam olduğunu bütün düşmanlarımıza bildirmekte müttehit" olunması gerektiğine dair bir beyanatta bulunma gereği duymuştur.



BMM ZC, C: 8, İ: 141, Birinci Celse



31



Ocak



Londra'ya gönderilecek heyeti murahhasa vesilesiyle İstanbul'da Tevfik Paşa ile cereyan eden muhaberat meselesinin evvelemirde bir encümende müzareke edilmesine dair bir takrir verdiler. [Cmh]



Takriri Amasya Mebusu Ragıp Bey ve rüfekası ver- BMM ZC, miştir. Mustafa Kemal Paşa'nın beyanatına ve Maarif C: 8, Vekili Hamdullah Suphi Beyin muhaberattan Mecli- İ: 141 sin madde bemadde haberdar edildiği, İstanbul Hükümeti ihtar edilerek top ve tüfek altında irade ve ihtiyarını kayıp etmiş olan bir heyetin sulh müzakeratını deruhde etmeğe muktedir olmadığının belirtildiği ve müzakerata doğrudan doğruya BMM'ye tevcihi için çeşitli teklifatta bulunulduğu yönündeki sözlerine rağmen, takrir sahipleri "BMM haberdar olmadıkça İstanbul'la muhabere edilmemesi"nde ısrarcı olmuşlardır. Mustafa Kemal'in "bu takrire vaz'ı imza edenler içinde hafiye vardır", "Bolşeviklerden para alınmıştır" sözleri eşliğinde tartışma daha da alevlenmiş ve sonunda Mustafa Kemal Paşa'nın takririn okunması okunmamasından daha fazla zarar veremez demesinin ardından takrir okunmuştur.



31



Ocak



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Heyeti Vekileye tâyini esami ile itimat reyi talep etti ve kendisine itimat beyan edildi. [Cmh]



Londra Konferansı'na gidecek heyeti murahhasa meselesinin yeni bir encümenle hallinin teklif edilmesini, Heyeti Aliye tarafından intihap edilen bir encümen olarak Heyeti Vekileye adem-i itimat addeden Fevzi Paşa, tâyini esami ile itimat reyi talep etmiştir. Mecliste mevcut 134 âzanın kâffesi tarafından müttefikan itimat beyanında bulunulmuş ve mezkur takrir hakkında verilen izahat kâfi görülmüştür.



628



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 8, İ: 141, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ocak



Tevfik Paşa, Büyük Millet Meclisi'nin yaptığı Anayasa'nın geçersiz olduğunu söyledi.



Tevfik Paşa, İzzet Paşa'nın 30 Ocak 1921 tarihli telg- TKSK I, rafına verdiği cevapta Büyük Millet Meclisi'nin yap- İBA III tığı Anayasa'nın geçersiz olduğunu söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa'dan da İzzet Paşa'nın serbest bırakılmasını istemiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, aynı gün Curzon'a gönderdiği telgrafta, Londra'ya çağrılmayı zafer sayan Mustafa Kemal Paşa'nın uzlaşmaz bir tutum takındığını, İstanbul Hükümeti'nin ise onu yatıştırmaya çalıştığını ileri sürmüştür.



1



Şubat



Kayseri Mebusu Atıf Bey, Mahkemei Temyiz Şer'iye Dairesi Riyasetine tâyin edilen zat hakkında Adliye Vekâletine istizah takriri verdi. [Cmh]



Atıf Bey, "İstanbul'da dokuz ay tereddütten sonra ancak Ankara'ya gelen ve geç geldiği için Millet Meclisi âzalığına kabul olunmamakla mükâfatını alan bir zatın âzalara tercihan Şer'iye Riyasetine tâyin olunmasının ve daha birçok hilâfı usul tâyinlerin, fuzuli olarak Adliye Vekâletini işgal eden, Muhtar Beyden istizah buyurulmasını" teklif etti. Vekilin istediğini tayin edeceği, meclisin memurin kalemi mahsus müdiriyeti olmadığı söylenerek istizah kabul edilmedi.



1



Şubat



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, vaziyeti siyasiye ve Londra konferansına murahhas gönderilmesi hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Bekir Sami Bey, memleketin mukadderatı hakkında BMM ZC, Heyeti Celileden başka kimsenin söz söylemeye hak- C: 8, kı olmadığının ve doğrudan doğruya BMM'nin davet İ: 142 edilmesinin tebliğ edildiğini bildirdi. Bekir Sami Bey, davetin kabul edilmemesi durumunda da Heyeti Vekilece mutlak suretle murahhas gönderilmesine karar verildiğini, "Londra'da açılacak bir mahkemeden, Mahkemei adalet varsa, ürk[ülmediğini], kork[ulmadığını] âleme karşı ispat etmek"ten çekinilmeyeceğini söyledi. Bunun için, Sevr Muahedesine karşı bir lâyihai mütekabile hazırlamak üzere muahedenin tetkik ve tebliğ edilmesini ve sonra Hariciye Encümenini irşat buyurulmasını istedi.



1



Şubat



Nısabı Müzakere Kanununun tadiline dair Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Nısabı Müzakere Kanununun tadiline dair kanun teklifi Lâyiha Encümeni mazbatası doğrultusunda reddedilmiştir. Lâyiha Encümeni, teklifi, müstemirren toplanma ilkesinin hali hazırda Nısabı Müzakare Kanunu'nca kabul edildiği ve düzenlendiği gerekçesiyle reddetmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 142, Birinci Celse



1



Şubat



1336 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu Layihası ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası görüşüldü. [Cmh]



Bütçe görüşmelerinde Reji İdaresi'nin şekli müzakere edilmiştir. Reji İdaresi'nin Osmanlı Meclisi Mebusanınca temdidinin, Meclis'i (millileştirme ile) yeni bir inkılap yapmakla karşı karşı bıraktığını söyleyen Karesi Mebusu Vehbi Bey'e karşı, Maliye Vekili Ferit Bey, İtilâf Devletleriyle yapılacak Konferans öncesi idareyi feshetmenin veya ona dair yeni bir şekil vermenin Ankara Hükümeti'nin siyasi çıkarına uygun olmayacağını söylemiştir. Mali yılın bitimine bir ay kaldığı düşünülerek, 1336 Bütçesi'nin kabulü için zamanın geçtiği söylenmiş ve bu nedenle bütçenin sâl muhasebesi şeklinde [bir bütün olarak] kabul edilmesi istenmiştir. Müzakerelerin hızlandırılması kabul edilmekle birlikte, bütçenin fasıl fasıl oylanması uygun bulunmuştur. Muhtelif kanunlarla avans olarak sarfına mezuniyet verilen meblâğın 1336 senesi bütçesinde hidematı umumiye için tahsis edilen miktarı - tahsisatı munzamma kanunları müstesna olmak üzere - tecavüz etmemesi kabul edilmiştir. Maliye Vekâleti Bütçesi görüşülmeye başlanmıştır.



BMM ZC, C: 8, İ: 142, Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 8, İ: 142, Birinci Celse



629



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Şubat



Meclisin gizli oturumunda, Tokat Mebusu Nâzım Bey'in masuniyeti teşriiyesinin ref'ine dair Ankara İstiklâl Mahkemesi Riyaseti Tezkeresi görüşülerek, konu Üçüncü Şubeye havale edildi. [Cmh]



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası Genel Sekreteri Nâzım Bey, dağıtılan yarı gizli Yeşilordu Derneği'ni devam ettirmekle suçlanmaktadır. Konu Meclis gündemine Mustafa Kemal Paşa'nın açış konuşması ile gelmiştir. Mustafa Kemal Paşa, gizli oturumlarda konuşulan mevzuların Ruslara ve İngilizlere çeşitli kanallardan iletildiğini dile getirmiştir. Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey de, Halk İştirakiyun Fırkası'nın çeşitli yerlerde şubeler teşkil ettiğini, bu şubelerin doğrudan Mustafa Suphi ile temaslarının olduğunu, bazı mutasarrıf ve memurların da bu şubelere iştirak ettiğini haber aldıklarını bildirmiştir. Meclis'ten Fırka'yla ilişkileri bulunduğu iddia edilen kişiler izahatta bulunmuş ve asıl mesulün Şeyh Servet Efendi ile Nâzım Bey olduğunu söylemişlerdir. Edirne Mebusu Faik Bey ise, Halk İştirakiyun Fırkası'na mensup kim varsa derhal ıskat edilmesini istemiştir. Nâzım Bey ve Mehmed Şükrü Bey, aynı tarihte Hakimiyeti Milliye'ye gönderdikleri yazıda, milli birliğe ihtiyaç olduğunu belirterek Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nın çalışmalarını durduklarını açıklamışlardır.



BMM GZC, İ: 142, Üçüncü Celse; HM (6.2.1921)



1



Şubat



Tevfik Paşa, Mustafa Kemal Paşa'nın 30 Ocak 1921 tarihli telgrafına cevap verdi.



Tevfik Paşa, Mustafa Kemal Paşa'nın Teşkilâtı Esasi- Nutuk ye Kanunu gereğince Londra Konferansına sadece Ankara Hükümeti'nin delege göndermeye hakkı olduğunu belirten telgrafına cevap vermiş; Konferansa birlikte gidilmesini önermiş ve aksi takdirde Boğazların elden gideceğini ileri sürmüştür. Tevfik Paşa, Fevzi Paşa'dan da İzzet ve Salih Paşaların derhal geri gönderilmesini istemiştir.



1



Şubat



Sivas'ta Şeyh Sunusî başkanlığında bir İslam Kongresi toplandı.



İngilizlerin bazı Arap şeyhlerini kullanma çabalarına KSG III karşı, İslam ülkelerinin birliğini sağlamaya yönelik Kongre'nin aldığı kararlar İslam dünyasına duyurulacaktır.



1



Şubat



Hava Kuvvetleri Müdürlüğü ile Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



Eskişehir'de 8 uçağa sahip bir Hava Kuvvetleri Mü- KSG III dürlüğü ile Trabzon'da Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kurulmuştur. Bu kararla teknisyen ve yedek parça yokluğundan mevcut uçakların çoğunun kullanılmadığı "Tayyare İstasyonları" da kaldırılmıştır. Aynı gün, Bursa'nın gönüllü gençlerinden kurulu Gökbayrak Müfrezesi de kaldırılarak, mevcutlarından 41.Alay I. ve II. taburları meydana getirilmiştir.



1



Şubat



Londra Konferansı öncesi Ermeni ve Rum Patrikhaneleri İtilaf Devletleri ile temasa geçti.



Rum Patrikhanesi, İtilaf Devletlerine Anadolu hare- KSG III kâtı aleyhinde bir başvuruda bulunarak Rumların kurtarılmasını istemiştir. Londra Konferansı öncesinde, Rum ve Ermeni Patrikliğinde yapılan toplantılarda Avrupa'ya birer heyet gönderilmesi kararlaştırılmıştır.



1



Şubat



Atina Elçisi Granville, Ethem Bey'in Yunanlılara teslim olduğunu bildirdi.



Atina Elçisi Granville, Ethem Bey'in 1.000 kişilik İBA III kuvvetiyle Yunanlılara teslim olduğunu bildirmiştir.



1



Şubat



Hilmi Bey, Adana Valiliğine atandı. [Cmh]



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 7 Şubat 1921 tarihli HM nüshasında belirtildiği üzere, Silifke Mutasarrıfı Hil- (7.2.1921) mi Bey, merkezi Pozantı olan Adana Valiliğine atanmıştır. Hilmi Bey 20 Şubat 1921'de göreve başlayacaktır.



630



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Şubat



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Londra Konferasıyla ilgili İtilaf Devletleriyle temasa geçti.



Ankara Hükümeti, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey KSG III imzasıyla, Londra Konferansıyla ilgili olarak Avrupa siyasi merkezlerine birer telgraf göndermiş, Konferans'ta Türkiye'yi ancak Ankara'nın temsil edebileceğini ve delegeler kurulunun harekete hazır olduğunu bildirmiştir.



3



Şubat



BMM Reisi Mustafa Kemal Paşa'dan bazı malûmatı Meclis namına telakki etmek üzere Divanı Riyasetçe intihap edilen Encümeni Mahsusa üyelerinin isimleri okundu ve kabul edildi. [Cmh]



Encümeni Mahsusaya, Erzurum Mebusu Salih Efendi, Konya Mebusu Vehbi Efendi, Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey, Sivas Mebusu Ziya Bey, Karesi Mebusu Vehbi Bey seçilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 143, Birinci Celse



3



Şubat



Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Bey, Adliye Vekâleti Vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey Rusya'dan dönünceye kadar onun yerine Adliye Vekâletine vekalet edecek bir kişinin belirlenmesi gerekmiştir. Adliye Vekâleti Vekilliği için yapılan üçüncü intihapta Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Bey seksen rey ile Adliye Vekâleti Vekilliğine intihap edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 143, Birinci Celse



3



Şubat



89 sayılı Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesine Zamaim İcrasına Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Harp ve inkılâplardan dolayı taşraca eşyayı fenniye BMM ZC, ve evrakı matbuadan fevkalâde sarfiyat olduğundan C: 8, Posta ve Telgraf ve Müdüriyeti Umumiyesi'nin sür- İ: 143 dürmekte olduğu haberleşmenin sekteye uğramaması için toplam kırk beş bin liranın umumî bütçeye zam ve ilâvesine ve muvakkat bütçeye zamimeten sarfına karar verilmiştir. Tahsis edilen bu miktar tahakkuk etmiştir.



3



Şubat



Heyeti Vekile'nin vazife ve salâhiyetini tâyin ve tespit edecek lâyihai kanuniyeyi ihzar edecek olan Encümenin intihabı Meclis gündemine geldi. [Cmh]



BMM ZC, C: 8, İ: 143, Birinci Celse



3



Şubat



İzmir ve bağlı yerlerdeki memur maaşlarıyla ilgili karar alındı. [Osm]



İstanbul Hükümeti, İzmir ve bağlı yerlerde memur KSG III aylıklarının eskisi gibi mahalli gelirlerden ödenmesini kararlaştırmış; Hariciye Nezâreti'nden bu konudaki Yunan müdahalesinin önüne geçmek üzere gerekli siyasi girişimlerde bulunmasını istemiştir.



3



Şubat



"Ankara Büyük Millet Meclisinde ekseriyet Londra Konferansı'na katılmayı tasvip ediyor."



İkdam Gazetesi, Anadolu ile müzakerenin devam et- KSG III, tiğini ve Büyük Millet Meclisi'nin büyük oranda İkG, AkG, Londra Konferansı'na katılımın desteklendiğini bil- AS dirmiştir. Akşam Gazetesi, Mustafa Kemal Paşa'nın sulh isteğini belirtirken, Açıksöz Gazetesi, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in Londra'da Türkiye'yi ancak Ankara Hükümeti'nin temsil edeceği görüşünü paylaşmıştır.



4



Şubat



Meclis'in gizli birleşiminde Londra Konferansı'na gidecek Sulh Murahhas Heyeti hakkında Heyeti Vekile Tezkeresi görüşüldü.



Londra Konferansı konusunda İstanbul Hükümeti'yle BMM yapılan yazışmalar okunmuştur. Müdafaai Milliye GCZ, Vekili Fevzi Paşa (Kozan), Teşkilâtı Esasiye Kanu- İ: 144 nu'na istinaden milletin hakimiyeti olarak Büyük Millet Meclisi'nin heyet göndermesi gerektiği görüşünü



1921 Yılı



631



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



benimsemeyen İstanbul Hükümeti'nin tek başına Londra'da Türkiye'yi temsil etmesine izin verilemeyeceğini söylemiş ve İcra Vekilleri Heyeti için "Maksadımız İstanbul'da esir vaziyetine düşmüş olan hükûmete tabi olmak değil, o hükûmet ve zihniyeti değiştirerekten hareket etmek ve milletin hakimiyetini elinde bulunduğunu ispat etmekti." demiştir. Sulh Murahhas Heyeti için, İcra Vekilleri Heyeti'nin mebuslardan Bekir Sami Bey, Yusuf İzzet Paşa, Muhtar Bey, Cami Bey, Mahmud Esat Bey ile eski Nafıa Müsteşarı Muhtar Bey, Muvaffak Bey, Adanalı Niyazi Bey, Düyunu Umumiye Müfettişi Rıza Bey, Münir Bey'i seçtiğini belirtmiştir. Düyunu Umumiye Müfettişi Rıza Bey ve Muhtar Bey gibi isimler tartışma yaratmış; Meclis'in daha önce mandacılık taraftarı olan kişilerce temsil edilmemesi gerektiği söylenmiştir. Mebuslar ayrıca, doğrudan Millet Meclisi namına yapılmış bir çağrı olmadan Konferansa katılmanın doğru olmayacağını, İngilizlerin er geç Anadolu'yu tanımak zorunda kalacağını ve İstanbul Hükümeti'nin de milleti temsil etmediğini dile getirmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa'nın önerisi üzerine, bir, İstanbul'a bir teklifi katîde bulunulması; iki, Heyeti Murahassa'yı intihap ve izam etme yetkisi Heyeti Vekile'de olmakla birlikte Divanı Riyasete müracaat edilmesinin sağlaması kararlaştırılmıştır. 4



Şubat



Yunan Başbakanı Dimitrios Rallis Hükümeti, Venizelos'un düşmesi ve Kralcıların KSG III, Rallis öldü. kazanmasıyla sonuçlanan 14 Kasım 1920'deki seçim- HM, RGr lerden sonra kurulmuştu. Nikolaos Kalogeropoulos 6 Şubat 1921 tarihinde yeni Hükümeti kuracaktır. Yeni Başbakan, Londra Konferansı Yunan Heyeti'ne başkanlık edecektir.



4



Şubat



"Elektrik amelesinin istekleri kabul edilmiyor."



İkdam Gazetesi, "Nihayet grev mi?" diye başladığı KSG III, haberinde elektrik amelesinin isteklerinin kabul edil- İkG mediğini bildirmiştir.



5



Şubat



Londra Barış Konferansı'na Ankara Hükümeti adına bir heyet gönderilmesi ve heyetin Meclis üyelerinden oluşması karara bağlandı. [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunda Londra Konferansı'na delege gönderilmesi konusu tartışılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, gidecek kurulun Sevr Anlaşması'nı reddedeceğini ve istiklâl davasının devam ettiğini söylemiştir. Yapılan oylamada 26 red, 2 müstenkif oya karşı 101 oy ile delege gönderilmesine karar verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey'in yetki belgesini imzalamıştır. Bekir Sami Bey'in yanı sıra kurulda, Roma'da bulunan Cami Bey, Yunus Nadi Bey, Hüsrev Bey ve Zekâi Bey (Adana) yer almaktadır.



5



Şubat



Sulh müzakeresine gidecek heyeti murahassaya idhaline müsaade edilmeyen Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşanın yerine, Adana Mebusu Zekâi Beyin izamı için mezuniyet verildi. [Cmh]



Mezuniyet görüşülürken murahhasaya verilecek tali- BMM ZC, mata henüz Meclis tarafından karar verilmediği, vakit C: 8, kaybetmemek için verilecek talimatın heyet yola çık- İ: 145 tıktan sonra şifreli telgraf ile iletilmesinin uygun olacağı belirtilerek karara bağlandı.



632



Yönetim Zamandizini



Nutuk; BMM GZC, İ: 145, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Şubat



1336 senesi Hariciye Vekâ- Heyeti Vekile namına Maliye Vekili Ferit Bey tara- BMM ZC, C: 8, leti bütçesinin iki yüz fından şifahen yapılan teklif kabul edilmiştir. İ: 145 onuncu (A) faslına sulh müzakeresine memur heyet masarifi umumiyesi olmak üzere yüz bin lira ilâvesi kabul edildi. [Cmh]



5



Şubat



Trabzon mebusu Ziya ve İzzet Beylerin kaatillerinin derdest edildiklerine dair Onbeşinci Kolordu Kumandanlığından gelen telgraf okundu. [Cmh]



Trabzon mebuslarının katilleri Cemal ve Salih diri, BMM ZC, C: 8, Hüseyin ölü yakalanmıştır. İ: 145



5



Şubat



90 sayılı Frenginin Meni ve Frengi 19.yy'da yaşanan Osmanlı-Rus Savaşlarından BMM ZC, Tahdit Sirayeti Hakkında sonra işgal edilen yörelerde görülmeye başlanmış; C: 8, Kanun kabul edildi. [Cmh] zamanla salgın şeklinde yaygınlık kazanmıştır. İstan- İ: 145; FH bul'da başlayan hastalık artarak Bolu ve Kastamonu bölgelerine yayılmış; ayrıca Karadeniz liman şehirlerinde de görülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu döneminde de bu hastalıkla çeşitli şekillerde mücadele edilmiş; ancak önüne geçilememiştir. Konunun Meclis gündemine gelmesi Bolu Mebusu Dr.Fuad Bey'in verdiği Kanun Teklifi ile olmuştur. Hıfzıssıhha alanında önemli bir düzenleme olan bu kanunla, frengililerin devlet tarafından parasız tedavisi mümkün olmuştur. Kanunun ademi merkeziyetçi ruhu itibariyle, muayene ve tedavinin her vilayet ve liva umumi meclislerinde tanzim edilen talimatnameler veçhile tatbik edilmesine karar verilmiştir. Her vilayet ve livada farklı tedavi usullerinin uygulanmasına neden olan bu durum, 1925 yılında kurulan Frengi Komisyonuna kadar devam etmiştir.



5



Şubat



92 sayılı Sinob'da Tersane Namiyla Mevcut Mahallin Mahalli Bedeliyesine Terkine Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Sinob'daki Tersane adlı araziye, önce tersane fabrika- BMM ZC, sı inşa etmek amacıyla Bahriye Nezareti el koymuş; C: 8, 1327 yılında da çıkarılan bir kanun ile bu gibi emlak İ: 145 ve mebanii emiriyenin [devlet binaları] kâmilen Maliyeye devri hükmüne istinaden arazi Hazine malı haline getirilmiştir. Heyeti Vekile tarafından, arazinin bostan olarak kullanıldığı, vazifesi olmayan bahriye ve efradın devletten boşuna maaş aldığı ve deniz ulaşımını zorlaştırdığı gerekçesiyle millet bahçesi haline getirilmesi koşuluyla Sinob belediyesine terki teklif edilmiştir. Arazinin belediyeye devri ile bir iskele yapılması da düşünülmektedir. Kanun, Hazine arazisinin belediyeye devredilemeyeceği, bahriye şubesinden görüş alınması gerektiği, belediyenin araziyi hiristiyanlara [yabancılara] satabileceği, meselenin vilâyet şûralarında karar verilebilecek bir mesele olduğu tartışmalarını gündeme getirmiştir. Bu tartışmalar sonunda arazinin "bilâhara ifraz edilmemek ve satılmamak şartıyla mahalli belediyesine" terk edilmesine karar verilmiştir.



1921 Yılı



633



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Şubat



91 sayılı Tedariki Vesaiti Nakliye Kanununun Yirmi ve Yirmi Birinci Mevaddı Muaddelesi Yerine Kaim Kanun kabul edildi. [Cmh]



Bir meclisi idare âzası, bir ahzıasker zabiti, bir baytar BMM ZC, veya nalbant ve bir katipten oluşan tedariki vesaiti C: 8, nakliye komisyonlarının mensup oldukları ahzıasker İ: 145 şube mıntakalarındaki vesaiti nakliyeyi kariyelere kadar giderek tahrir etmelerine karar verildi. Kanun teklifinde komisyonun ahzıasker zabitinin riyasetinde olacağı belirtilmişken, Yahya Galip Beyin (Kırşehir) takriri doğrultusunda risayet meclisi idare âzasına, yani mülkiye cihetine geçti. Görev değişikliklerinde kaza kaymakamı ve nahiye müdürleri, refakatlarında bulunan askeri şube reisleri ve bölük kumandanları ve her mahalle ve kariyenin muhtarından oluşan bir heyet ile vesaiti nakliyeyi askeriyeye vazı damga edeceklerdir. Tahririn köylere kadar giderek yapılması halkçılık adına, vesaiti nakliyenin kayıt altına alınması ülke iktisadı adına önemli bir ilerleme olarak görülmüştür. Harcırah konusunda uzun tartışmalar yapılmış; sonunda sadece vesaiti nakliyeyi temin için ücret verilmesi ve ücret miktarının belediyelerce kararlaştırılması uygun görülmüştür.



5



Şubat



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Ermenistan Dışişleri Bakanı'nın 23 Ocak'ta Şark Cephesi Karargâhı'na ulaşan notasına cevap verdi. [Cmh]



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, notaya cevabında KSG III Gümrü Anlaşmasının zorbalık değil adalet örneği olduğunu savunmuş; bu anlaşma onaylanmadığı takdirde Ermenistan'daki Türk askerlerinin geri çekilmeyeceğini, esirleri vermeyeceklerini, Ermenilerden istenen silahların emperyalistlere karşı kullanılacağını söylemiş ve katliam ve yağma iddialarını yalanlamıştır.



5



Şubat



Tevfik Paşa, Hristiyanlarla ilgili söylentilerin yalanlanmasını istedi.



Yunanlılar bütün dünya parlamentolarına Türkiye'de- Nutuk ki Hristiyanların katledildiğini bildirmiştir. Tevfik Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya çektiği telgrafta bu söylentilerin yalanlanmasını rica ve tavsiye etmiştir.



5



Şubat



"Ankara Meclisi, milleti temsil edemez."



Peyamı Sabah'ta yazan Ali Kemal, Ankara Meclisi'- KSG III, nin milleti temsil edemiyeceğini ve bir an önce Lond- PS, AG, ra Konferansına gidilmesi gerektiğini belirtmiştir. İkG Alemdar Gazetesi'nin yazarlarından Refi Cevat da, Ankara'nın Londra Konferansı'na birlik halinde çıkılmasının önüne geçtiğini yazmıştır. Aynı tarihli İkdam Gazetesi'nde Venizelos'la ilgili haberde, Venizelos'un Sevr Anlaşması'nda değişiklik yapılmaması için çalıştığı yazmaktadır.



5



Şubat



Maârif Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Maârif Bütçesi'ne 3,036 lira tahsîsât-ı Düstur Tertip 2, fevkalâde ilâve edilmiştir.



6



634



Şubat



Kaynak



Cilt 12, s.381



Bekir Sami Bey başkanlıMustafa Kemal Paşa, Hakimiyeti Milliye'ye verdiği Nutuk, ğındaki heyet Londra Barış demeçte Londra Konferansına katılmanın Rusya ile HM Konferansı'na gitmek üzere dostluğu bozmayacağını söylemiştir. Ankara'dan hareket etti. [Cmh]



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Şubat



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Lord Curzon'a Londra Konferansıyla ilgili bir telgraf çekti. [YK]



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İBA III Lord Curzon'a çektiği telgrafta Ankara liderlerinin Türkiye'deki tek Hükümet oldukları iddiasından hala vazgeçmediklerini bildirmiştir. Ankara Hükümeti'nin belki Bolşeviklerle yürüdüklerini, belki de zaman kazanmak istediklerini belirtmiş; Sunûsi'yi halife ilan etme planları olabileceğinden bahsetmiştir. Padişahın durumu yakından izlediğini ve kendi durumundan endişe ettiğini iletmiştir.



6



Şubat



Hakimiyeti Milliye günlük çıkmaya başladı.



Hakimiyeti Milliye 2 ila 3 günde bir düzensiz olarak KSG III çıkmakta iken, bu tarihte günlük yayınlanmaya başlamıştır.



7



Şubat



Hakkari Mebusluğuna seçilmiş Salih Bey ile Van Mebusluğuna seçilmiş İsmail Hakkı Beyin mazbatasının reddine dair şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Nısabı Müzakere Kanunu'nun tarihi neşrinden mi ta- BMM ZC, rihi tebliğinden sonra mı mer'i olduğu tartışıldı. Teb- C: 8, liğde mesafeden ve idari işleyişten kaynaklanan so- İ: 146 runlar nedeniyle 5 Eylül'den sonra gelen mazbataların kiminin kabul, kiminin red edildiği söylendi. Kanunun icrayi ahkâmına hangi vekâletin memur ve hangi tarihten meriülicra olduğuna dair bütün kavanini umumiye aksine birer madde konmamıştır. Çünkü, buna Kanun hukuki esasiyeye taallûk ettiği ve Kanunu Esasiyenin bir yeni maddesi yerine kaim olduğu için gerek duyulmamıştır. Hukuku esasiyeye "bütün millet memurdur ve bilhassa Büyük Millet Meclisi memurdur" ve "hukuku esasiyeye taallûk eden kanunlar Meclisi Âlice kabul edildiği tarihten itibaren meriülicradır." (Hasan Fehmi Bey, Gümüşhane) Bu nedenle kanunun kabul edildiği 5 Eylül tarihinden sonra, nispeti nüfusa göre mebus adedi İntihap Kanunun tâyin ettiği adedden aşağı düşmedikçe, intihabat yapılamaz.



7



Şubat



Maliye Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Ağnam ve aşarın tahsilatı başta olmak üzere tahsilat BMM ZC, meselesi müzakere edilmiştir. Maliye Bütçesi'nin ye- C: 8, kûnu umumiyesi 6.413.629 lira olarak kabul edilmiş- İ: 146 tir. Umum bütçede heyeti umumiyesi tâyini esami ile reye konulacaktır.



7



Şubat



Padişah eski I Numaralı Divanı Harb Başkanı Mustafa Paşa'yı affetti. [Osm]



Padişah, usulüne aykırı karar vermekten hükümlü es- KSG III, ki I Numaralı Divanı Harb Başkanı Mustafa Paşa, TV: 4081 mahkeme üyesi Recep Paşa ve Yarbay Fettah Bey'i affetmiştir.



7



Şubat



Ceride-i Resmiye yayınlanmaya başlandı.



Ankara Hükümeti'nin resmi gazetesi, Ceride-i Res- KSG III miye adıyla yayımlanmaya başlanmıştır. 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Teşkilâtı Esasiye Kanunu yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.



7



Şubat



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İstanbul'daki hayat hakkında Lord Curzon'a bir telgraf çekti. [YK]



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, çek- İBA III tiği telgrafta İstanbul'da büyük bir açlık ve yoksulluk yaşandığını; İstanbul'u besleyen Anadolu ile bağlantı kurulamazsa bu durumun düzelmeyeceğini belirtmiştir.



7



Şubat



İcra Vekilleri Heyeti'nin Tayin, terfi, görevden alma, emeklilik ve özel bütçe- BCA: onayından geçmesi gereken lere ait kararnamelerin bundan sonra İcra Vekilleri 30..10.0.0/ kararlar iletilmiştir. [Cmh] Heyeti'nin de onayından geçmesi gerektiği iletilmiştir. 14.82..4./ 134



1921 Yılı



635



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



8



Şubat



Antep düştü.



11 ay 8 günlük Fransız kuşatması altında açlığa daha Nutuk, fazla dayanamayan Antep düşmüştür. Milli Kuvvetler KSG III Kumandanı Özdemir Bey'le birlikte 150 savaşçının, Mutasarrıf Vekili ve bazı memurların daha gece şehirden çıkmayı başarmasından sonra telaşa kapılan halk, teslim olma kararı vermiştir. Şehirle ilgili teslim anlaşmaları 9 Şubat 1921 tarihinde imzalanacaktır. Bu olay, Güneydoğu'daki Fransızlar arasında büyük sevinç yaratmış; Abadi'nin, "Bu mesut olay sebebiyle Fransa'nın iki hafta sonra toplanacak Londra Konferansı'ndaki yeri pek kuvvetli olarak takviye edildi." demesine vesile olmuştur.



8



Şubat



Londra Konferansı'na gidecek Sulh Murahhas Heyeti hakkında Heyeti Vekile Tezkeresi görüşüldü. [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunda İstanbul Hükümeti'ne yazılacak cevap tartışılmıştır. Burdur Mebusu Mehmet Akif Bey, Hamdullah Suphi'nin hazırladığı metni çok sert bulduğunu söyleyerek kendi hazırladığı metni okumuştur. İki metnin birleştirilerek cevabın yazılması kabul edilmiştir.



8



Şubat



93 sayılı Ayıntab Kasabasının Gaziayıntap Tesmiyesi Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ayıntap livası merkezi olan Ayıntap kasabası namı- BMM ZC, nın Gaziayıntap'a tahviline dair İcra Vekilleri Heye- C: 8, ti'nin 2 Şubat 1337 tarihindeki içtimaında kabul edi- İ: 147 len lâyiha oybirliğince (bilittifak) kabul edilmiştir.



8



Şubat



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Beyin, Teşkilatı Esasiye Kanununun İtalyanca, Fransızca ve İngilizceye tercümesiyle neşri hakkındaki teklifi Heyeti Vekileye havale edildi. [Cmh]



Tunalı Hilmi Bey, takririnde Teşkilatı Esasiye Kanunuyla kabul edilen idari ademi merkeziyetin sadece üç devlette daha olduğunu belirttikten sonra; Kanunun Avrupa ve Amerika'da pek "takdirkâr hayretlerle" karşılanacağını ve tercümesi yoluyla "sulh heyeti murahhasasının bu bapta nazarı dikkatinin celbedilebileceği"ni düşündüğünü söylemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, Birinci Celse



8



Şubat



Heyeti Vekile'nin vazife ve salâhiyetini tâyin için teşekkül eden Encümeni Mahsusa âzasından beş zatın yerine bir önceki intihapta en çok oyu alan beş kişi, sırasıyla isimleri okunarak Heyeti Umumiyece reyi işarı ile kabul edilmiştir. [Cmh]



Encümeni Mahsusa'ya seçilen Vehbi Bey, Zekâi Bey, Sırrı Bey, Mahmut Esat Bey ve Yunus Nâdi Bey'in sulh müzakeresine memur edilmeleri nedeniyle, yerlerine Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Emin Bey (Bursa), Nafiz Bey (Canik), Fuad Bey (Çorum) seçilmiş ve böylelikle Encümen âzası on beşe tamamlanmıştır.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, Birinci Celse



8



Şubat



Trabzon Mebusu Ahmet Muhtar Bey, Hariciye Vekâleti Vekiliğine intihap olundu. [Cmh]



Heyeti Murahhasa ile Londra'ya hareket eden Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in yerine, dönüşüne kadar Trabzon Mebusu Ahmet Muhtar Bey'in vekalet etmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, İkinci Celse



8



Şubat



Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi görüşülmeye başlandı. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, nakliyatla ilgili BMM ZC, bir nizamname hazırlandığından bahsetmiştir. Bu ko- C: 8, nuyla ilgili menzil teşkilâtlarının yeniden düzenlen- İ: 147 mesi, nakliye kollarının intizamı ile vesaiti nakliyenin köylere getirtilmesi, neferatın hidematı sülfiyede [alt mevki] istihdamı meselelerine değinmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in Erzurum'da tarh edilen tekâlifi harbiye bedellerine ilişkin sorusuna, bu usulün kaldırılarak herşeyin bedeliyle alınmasını tensip ettiklerini, ianatı men ederek Vasaiti Nakliye Komisyonları'nca alınan hayvanatın mazbata karşılığı değil para ile alınmasını emrettiklerini belirtmiştir. Zam tekliflerinin değerlendirilmesi için bütçe Muvazenei Maliye Encümenine iade edilmiştir.



636



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM GCZ, İ: 147, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Şubat



İstanbul Mebusu Salâhattin Bey'in, Rusya'dan Almanya'ya iltica etmiş Türk üserası hakkındaki takririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa şifahen cevap verdi. [Cmh]



Salâhattin Bey, Rusya'dan Almanya'ya iltica eden 400 zâbitan ve neferatın biçare durumlarıyla ilgili Heyeti Vekiliye'nin gerekeni yapmasını istemiştir. Fevzi Paşa, Rusya'da bu durumda olan daha çok kişinin olduğunu, bunlara para yetiştirmenin ve azimetlerini sağlamanın çok zor olduğunu söylemiş; elden geldiğince celplerinin sağlandığını belirtmiştir. Rusya'daki esirlerin celbi için Şark Cephesi Kumandanlığı'na 100.000 lira tahsisat verildiğini, Bakû mümessili vasıtasıyla bu esirlerin celbedilmeye başlandığını dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 148, Birinci Celse



8



Şubat



Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçe görüşmelerinde, Demirci Mehmet Efe hakkında soru soruldu. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Bütçe görüşmelerinde, Maliye Vekili Ferit Bey'e, Demirci Mehmet Efe'nin el konulan para ve eşyasının nereye gittiği sorulmuştur. Ferit Bey, Demirci Mehmet Efe'nin zabıt ve müsadere edildiği söylenen malları hakkında mahalli muhasebecilerden bilgi aldığını belirterek, malların dökümü ve mahsubiyeti hakkında bilgi vermiştir. Mahbup etme işlemi hakkında Demirci Efe'nin hükümlerinin netleşmesi sonrasında karar verilebileceğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, Birinci Celse



8



Şubat



Diyarıbekir Mebusu Kadri Ahmet Bey'in, Milli Aşireti Reisi İbrahim Paşa'nın hini tedibinde alınan emval ve ganaime dair Müdafaai Milliye Vekâleti'nden sual takririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa şifahen cevap verdi. [Cmh]



Fransızların teşvikiyle başlayan Milli Aşireti Reisi İbrahim Paşa isyanı üzerine alınan tebdirlerle umum milli aşireti emval ve ganaimi yağma edilmiştir. Fevzi Paşa, hazineye gelir getirebilecek bu gibi emval ve gaimin toplantırılması için gereğinin yapılacağını söylemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, İkinci Celse



8



Şubat



Diyarıbekir Mebusu Kadri Ahmet Bey'in, cephe kumandanlarının adliye dâvalarına müdahalelerine ve bazı eşhası nefi ve teb'ide [uzaklaştırma] teşebbüslerinin hangi kanunla yapıldığına dair Müdafaai Milliye Vekâleti'nden sual takririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa şifahen cevap verdi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, cephe kumandanları ancak memleketin müdafaasına zarar veren durumlarda nefyetmek salâhiyetine sahiptiler, demiştir. Bu salâhiyeti harbi umumide verilmiş bir maddei kanuniyeden alıyorlardı; ancak, bu takyit edilmiştir. Şu anda bir cephede düşmana casusluk etmesi muhtemel, yahut düşman tarafına meyil ettiği düşünülen durumlarda Büyük Millet Meclisi Hükümetine sual ediyorlar. Heyeti Vekilede karar veriyoruz, diye eklemiştir. Ancak, bu şekilde bir mahalden teb'it edildiğini belirtmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, İkinci Celse



8



Şubat



Ahzı asker heyet ve şubelerine ait tahsisatın bütçeden tayyına dair takrir reddedildi. [Cmh]



İzmit Mebusu Hamdi Nâmık Bey, ahzı asker (askerlik) şubelerinin lağvedilmesini ve Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi'nin ilgili faslındaki maaş ve masrafın 1337 senesinden itibaren tayyını teklif etmiştir. Takrirde, bu görevin, rüesayı memurini mülkiyenin tahtı mesuliyetinde, kazalara birer ve liva ile vilâyetlere ikişer katibin ilavesiyle nüfus idarelerine tevdi edilmesini önermiştir. Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, böylesi büyük bir harbin ortasında teşkilâtın değiştirilmesinin uygun olmayacağını söylemiştir. Hamdi Nâmık Bey'in takriri reddedilmekle birlikte, Hükümet tarafından teklif edilen zam da kabul edilmemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 147, İkinci Celse



1921 Yılı



637



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Şubat



Dahiliye Encümeni Riyase- Dahiliye Encümeni Vehbi Bey'in, Avrupa'ya azimeti BMM ZC, ti'ne Niğde Mebusu Âta nedeniyle yapılan yeni intihapta Âta Bey, Dahiliye C: 8, İ: 148, Bey intihap olundu. [Cmh] Encümeni Riyasetine seçilmiştir. Birinci Celse



8



Şubat



Gürcistan Sefiri Simon Menşevik Gürcistan Hükümeti'nin Sefiri Simon Nutuk, Mdivani, güven mektubunu Mdivani, güven mektubunu sunmuştur. Tören sıra- HM sundu. sında yaptığı konuşmada Mustafa Kemal Paşa, bütün milletlerin kendi kaderini tayin etme hakkı olduğunu belirtmiştir. Mdivani ile, Ankara Hükümeti'nin BrestLitovsk Anlaşmasına aykırı bulduğu Gürcistan'ın Batum'u işgali görüşülmektedir.



8



Şubat



İngiltere Yüksek Komiserliği, Malta'da bulunan 109 kişinin listesini verdi. [YK]



İngiltere Yüksek Komiserliği, İstanbul Hükümeti Ha- MS riciye Nezâretinin 3 Şubat 1921'deki isteği üzerine Malta'da bulunan 109 kişinin listesini vermiştir. Ankara'nın elinde Malta'daki rehinlere karşı 22 İngiliz vardır.



8



Şubat



İstanbul yeni Anayasa'ya karşı çıkıyor.



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal, Ankara'ya ve yeni KSG III, Anayasa'ya karşı bir yazı kaleme almıştır: "Gelenek- PS lerimizi, millî kurumlarımızı, dinimizin kutsallıklarını bile kökünden baltalamakta çok ileri gittiler. Bu memlekette yenililklerin bu mertebe cahiline, reddedilmişine, aynı zamanda cesurcasına asla rastlanmadı. Ankara'dakileri öyle bir teceddüt hırsı sarmış ki."



9



Şubat



Trabzon Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



Daha önce bir müfreze tarafından yürütülen ulaştırma KSG III işleri için Trabzon'da Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kurulmuştur. Trabzon Deniz Ulaştırma Kumandanlığı, Kurtuluş Savaşı'ndaki deniz kuruluşlarından en önemlisidir. Kumandanlık, Sovyet yardımlarının Anadolu'ya ulaştırılmasını sağlayacaktır.



9



Şubat



Adana Ticaret ve Zahire Borsası kuruldu. [Cmh]



9



Şubat



İstanbul Hükümeti, Londra Konferansı delegelerini belirledi. [Osm]



İstanbul Hükümeti, Londra Konferansına gönderece- KSG III ği delegeleri kesinleştirmiştir: Sadrazam Tevfik Paşa, Osman Nizami Paşa ve Mustafa Reşit Paşa. Heyet 12 Şubat 1921 tarihinde yola çıkacaktır.



9



Şubat



İstanbul Hükümeti, Maliye ve Nafıa Nezâretlerine atama yaptı. [Osm]



İstanbul Hükümeti, Maliye Nezâretine Nafıa Vekili TV: 4083; Abdullah Bey'i, ondan boşalan Nafıa Nezâretine ise BOA: İ..DUİT, Ali Rıza Paşa'yı atamıştır.



Antep temsilcileri ile Fransa arasında şehrin teslimi ile ilgili bir anlaşma imzalandı. [YK]



Fransız Albay Andrea ile Antep halkı temsilcileri KSG III arasında şehrin teslimi hakkında 11 maddelik bir anlaşma imzalanmıştır. Protokol Antep'in Fransız mandası altına girdiği şeklinde yorumlanmıştır. Protokole göre, Fransızların kontrolünde yeni bir Hükümet kurulacak, ordu birlikleri savaş esiri sayılacak, silahlar teslim edilecek, Ermenilerle Türklere eşit işlem uygulanacak, barikatlar kaldırılacak, silahlı Ermeniler Türk mahallerine giremeyecektir. Bugün Fransız Generali Lamothe, Antep'i ziyaret etmiş ve iki tarafın esirleri karşılıklı olarak değiştirilmiştir.



9



638



Şubat



Yönetim Zamandizini



KSG III



GN: 125, DN: 9



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Şubat



Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Komiseri Bristol, Türk-Amerikan ilişkilerinin yeniden kurulması ile ilgili bilgi verdi. [YK]



Amerika Birleşik Devletleri Yüksek Komiseri KSG III Bristol, Yusuf Kemal Bey'in Türk-Amerika ilişkilerinin yeniden kurulmasıyla ilgili 4 maddelik programı hakkında bilgi vermiştir. Kendisi bu girişimi olumlu karşıladığını belirtmiştir; ancak, bu istek Amerika Birleşik Devletleri tarafından dikkate alınmayacaktır.



9



Şubat



Yunanistan Yüksek Komiserliğine Votsis atandı. [YK]



İstanbul'daki Yunanistan Yüksek Komiserliğine 28 TKSK I Kasım 1918'den beri görev yapan Kanellepulos yerine Votsis atanmıştır.



9



Şubat



"Anadolu'da darülfünuna Yenigün Gazetesi, Anadolu'da bir darülfünuna ihtiyaç KSG III, YG şiddetle ihtiyaç duyuluyor." duyulduğunu yazmıştır.



9



Şubat



"Ankara, Anadolu'yu bile temsil etmiyor."



10



Şubat



Mustafa Kemal Paşa cepheye hareket etti.



10



Şubat



Fransız Generali Pellé, Yüksek Komiser olarak İstanbul'a geldi. [YK]



Fransız Generali Pellé, Yüksek Komiser olarak gel- KSG III diği İstanbul'da top atışları ve törenlerle karşılanmıştır. Fransızların eski Yüksek Komiseri Defrance, yeni atandığı Madrid Sefaretine gitmek üzere 12 Şubat 1921 tarihinde İstanbul'dan ayrılacaktır.



10



Şubat



94 sayılı Seyyar Jandarma Müfrezelerinin İlgası Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Cephe gerisinde meydana gelen birtakım ifsadat ve iğtişaşatla mücadelede jandarma kuvvetleri yeterli olmadığı için 7 Haziran 1336'da, müdafaai memleketin temini ve asayişi umumimin tesisi için seyyar jandarma müfrezeleri kurulmuştur. Ancak, düzenli ordunun kurulması ile Müdafaai Milliye Vekâleti Kadro Encümeni, vekâlete bağlı seyyar jandarmaya artık ihtiyaç kalmadığını söyleyerek ilgasını teklif etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa'nın beyanına göre, seyyar jandarmanın zaten bir kısmı nizamiyeye kaydolunmuş, bir kısmı da Meclisi Âlinin muhafızı haline getirilmiştir. Ancak, Dahiliye Vekâletince jandarmaların tezyidiyle cepheden kuvvet ifrazına gerek kalmaksızın asayişi dahilinin temini gözetilmelidir. Bu hususun daha ayrıntılı göz önünde bulundurulması ve Dahiliye Vekâletinin de görüşünün alınması önerilmiş olmasına rağmen, konunun sadece bağlı bir birimin ilgası olduğu söylenerek öneriler göz önünde bulundurulmamıştır.



10



Şubat



95 sayılı Hacı Şerifoğlu Halil'in Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affı Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Alemdar Gazetesi yazarı R.Cevat Ankara Hükümeti KSG III, ile ilgili şöyle demektedir: "Ankara, Anadolu'yu bile AlG temsil etmiyor. Ankara ancak İttihat ve Terakki'nin son enkazını temsil ediyor. Kendi kendilerine gelin olan mahalle kızları gibi Konferans huzurunda arzı endam edecekler. Ne olurdu biraz da memleketi düşünselerdi." KSG III, HM (11.2.1921)



BMM ZC, C: 8, İ:148; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s.211; CR: 5



BMM ZC, C: 8, İ: 148



1921 Yılı



639



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Şubat



Van Mebusluğuna intihap edilmiş Tevfik Beyin, istifasının keenlemyekün addiyle mebusluğunun kabulüne karar verildi. [Cmh]



Nısabı Müzakere Kanunu'nun üçüncü maddesi uyarınca iki ay mezuniyetsiz Meclis'e katılmadığı için müstafi sayılan Tevfik Beyin, Hakkâri mutasarrıflığını ifa ettiği sırada mebusluğunun tebliğ olunması üzerine vilâyet makamı tarafından yerine bir vekil gönderilmemesi, mazbata ve harcırahının tanzim ve itasına müsaade edilmemesi mazaretinin uygun ve mazbatasının natık olduğunun kabul edilerek istifasının keenlemyekün sayılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 148, Birinci Celse



10



Şubat



96 sayılı Burdur Mebusu Veli Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Burdur âzalığı hakkında verilen doksan beş imzalı takrire binaen, Burdur Mebusu Veli Bey'in, mazeretinin meşru addiyle Meclise kabul olunmasına karar verilmiştir. Takrirde Veli Bey'in, İngilizlerin takibatı yüzünden Meclise iltihak edemediği belirtilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 148, Birinci Celse



10



Şubat



Ergani Mebusu Kadri Ergani mebusluğuna intihap edildiği söylenen Kadri Efendi'nin mebusluğa kabu- Efendi'nin İstanbul mebusluğuna intihap edildiği anlü reddedildi. [Cmh] laşılmış, Meclis'in bu baptaki kararından önce Meclis'te bulunmadığı ve herhangi bir mazeret bildirmediği tespit edilmiştir. Bu nedenle, mebusluğu kabul edilmemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 148, Birinci Celse



10



Şubat



Maarif Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Aydın Mebusu Tahsin Bey, Kadro Encümeni'nin Ma- BMM ZC, arif Bütçesi'nden tasarruf etme çabasını eleştirerek, C: 8, bu durumun Maarif Vekâleti'ne gereken önemin ve- İ: 148 rilmediğini gösterdiğini söylemiştir. Ankara Mebusu Hacı Atıf Efendi, Maarif Vekili'nden tedrisatı diniyenin ihmal edildiğini ifade etmiş; ananatı islâmiyeye riayet edilmesini, müdür ve muallimlerin namaz ve oruçlarına dikkat edilmesini istemiştir. Ayrıca, Tedrisatı İptidaiye Kanunu'nca alınacak verginin adil olmasını temenni etmiştir. Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, bütçenin azlığının farkında olduklarını, hatta maarifin maddeten ve manen yıkık, devrilmiş halde olduğunu söylemiş; muhasebei hususiye hakkındaki şikayetlerden bahsetmiştir. Ama Maarif teşkilâtının kurtarılması için kimi önlemler almaya başladıklarını dile getirmiştir. Özellikle masarifi mecburiyenin tahsilatından kaynaklanan kimi şikayetleri bertaraf etmek için muhasebei hususiyeyi muhasebei umumiyeye kalbetmek yerine bu masrafın gayrimüslimlere de teşmil edildiğini belirtmiş; bunun halkçılık ilkesine daha uygun olduğunu söylemiştir. Bu uygulamanın cemaat okullarına giden gayrimüslimlerin vergi dışında bırakılması uygulamasına da son verdiğini belirtmiştir. Bunun dışında Meclis'ten, muhasebei hususiyeye 100.000 lira aktarılmasını kabul etmesini istemiştir. Meclis, bu teklifin daha sonra tahsisatı munzamma olarak verilmesini istemiş ve Maarif Bütçesi yekûnu umumiyesi 577.061 lira olarak kabul edilmiştir.



10



Şubat



Tedrisatı İptidaiye Vergisi'nin 1337 senesine kadar muhasebei hususiyelerce tehir tahsili hakkında takrir Muvazenei Maliye Encümeni'ne tevdi edildi. [Cmh]



Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey'in, muhasebei hususiyelerce maaş alan muallimin maaşının ödenememesi ve Tedrisatı İptidaiye Vergisi'nin köylüler üzerinde önemli bir yük oluşturması nedeniyle gündeme gelen vergi üzerine Konya Mebusu Vehbi Efendi bir takrir vermiştir. Maarif Vekili'nin bütçeden tasarruf edilen 100.000 lira ile bu maaşların ödenmesi



640



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 8, İ: 148, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ve böylelikle umumi bütçeden hususi bütçeye yardım yapılması teklifi tehir edildiği gibi bu takrir de Dahiliye Vekâleti Bütçesi müzakeresinde görüşülmek üzere tehir edilmiştir. 10



Şubat



Maarif müfettişliklerinin lağvına dair takrir Kadro Encümenine havale edildi. [Cmh]



Konya Mebusu Ömer Vehbi Efendi'nin Maarif müfettişliklerinin lağvıyla masraflarının bütçeden tayedilmesine ilişkin takriri Kadro Encümenine havale edilmiştir. Ancak, bütçe faslındaki müfettiş maaşları değiştirilmeyerek olduğu gibi kabul edilmiştir.



11



Şubat



Bolşevik orduları Menşeviklerin iktidarda olduğu Gürcistan'a karşı harekâta başladı.



Bolşevik Gürcüler, Şulaveri'de bir ihtilâl komitesi TKSK I kurmuşlardır. Gürcistan'daki Menşevik Hükümet, Türkiye'ye başvurarak yardım istemiştir. Türkiye, bu konuda tarafsız olduğu cevabını vermiştir.



11



Şubat



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Londra Konferansı'na gönderilen Ankara Delegasyonu hakkında talimatname verdi.



Lord Curzon, Ankara Hükümeti adına Londra Konfe- TKSK I ransı'na katılmak için yola çıkan Heyet'in, ancak İstanbul Delegasyonu içinde kabul edilebileceği talimatını vermiştir.



11



Şubat



"İtilaf Devletleri, Ankara Hükümeti'ni tanımasın."



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal, İtilaf Devletleri'nin KSG III, Ankara Hükümeti'ni tanımaması gerektiğini yazmış- PS tır: "Mustafa Kemal, merkezi hükümeti, hatta Hilafet ve Saltanat'la birlikte ortadan kaldırarak hakimiyeti bir dolap, bir dalavere ile eline geçirmek istedi. Mustafa Kemal ile uzlaşmanın ne demek olduğunu, İzzet Paşa Heyeti'nin başına gelenler gösterdi."



11



Şubat



Hakimiyeti Milliye İrlanda Bağımsızlık Savaşı'nı selamladı.



Hakimiyeti Milliye'de İrlanda'daki bağımsızlık mü- HM cadelesi şu sözlerle yer almıştır: "Gün gelecek, uzun gecelerde birbirimize, Şimal'in beyaz sisleri içindeki sarı adamların baş döndürücü cesaretlerini, efsanevi fedakârlıklarını anlatacağız."



12



Şubat



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Ankara Hükümeti'ne karşı başarısız olunduğunu bildirdi. [YK]



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İBA III Lord Curzon'a çektiği telgrafta Ankara Hükümeti'nin Londra Konferansı'na katılımını değerlendirmiştir: "Mustafa Kemal'i yola getirmek için İstanbul Hükümeti'nin çabaları başarısız kaldı."



12



Şubat



Antep Mebusları Fransız Mandası ile ilgili haberleri protesto ettiler.



Antep Mebusları Şahin Bey, Refet Bey ile Merkez KSG III Kurulu, Büyük Millet Meclisi'ne ve Londra Konferansı'na birer telgraf göndererek Antep'in Fransız mandasına geçtiğine ilişkin haberleri protesto etmişlerdir.



12



Şubat



A. Astohov, Sovyet Hükümeti'ne Ankara'nın tavrıyla ilgili bilgi verdi.



Sovyetlerin Trabzon'daki Haberleşme Bürosu Başka- KSG III nı A. Astohov, Ankara'nın İtilaf Devletleri'nin yanına geçmek için hazırlık yaptığını bildirmiştir.



12



Şubat



İngilizlerin Malta Valisi, adadaki Türk tutsaklarla ilgili Londra'ya bilgi verdi. [YK]



Malta Valisi İngiltere'ye gönderdiği yazıda şöyle MS yazmaktadır: "Burada 115 Türk tutsak var. Beni sıkıştırıyorlar. Ne ile suçlandıklarını soruyorlar. Tutuklamaların yalnız Yakın Doğu'da değil, bütün İslam dünyasında yankıları olacağını söylüyorlar." Vali, söz konusu yazıda ayrıca tutsakların hangi suçtan, ne zaman yargılanacaklarının bildirilmesini istemiş ve tutsakların serbest bırakılmasını önermiştir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 8, İ: 148, İkinci Celse



641



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Şubat



99 sayılı Senei İçtimaiye Mebdei hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Mart ayının mebdei içtima olarak belirlenmesine dair 95 imzalı takrir müzakere edilerek, bu senelik mebdei içtimanın Mart olması ve mebdei içtimaya yetişemeyen mezun mebusların müddetlerinin bilâhara ikmal ettirilmesi karara bağlanmıştır. Tahsisat ve tazminat meselesi, bir esasa raptedilmek üzere Divanı Riyasete havale edilmiştir. Meclis görüşmelerinin, özellikle bütçe görüşmeleri esnasında, mümkün olduğunca yüksek katılımla yapılabilmesi ve meclis çoğunluğunun ziraatle uğraşması nedeniyle çoğunluğun sağlanmasında zorluk çekilmesi nedeniyle mebdei içtimanın Mart ayına alınmasına karar verilmiştir. 1920 yılı Bütçesi ise yılın son günü olan 28 Şubat 1921 tarihinde kanunlaştırılacaktır. Bu değişikliğin Nısabı Müzakere Kanun'unda değişiklik yaratması nedeniyle, ancak bir kanunla olabileceği ve Âzayi Kiramın vaziyeti hukukiye ve maliyelerinin esasına dair bir değişikliğin bir kanunla değiştirilebileceği söylenerek, kararın meclis kararı şeklinde olmasına itiraz edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 149; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s.214



12



Şubat



98 sayılı Hiyaneti Vataniye Mücrimleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye'den mahkûm İzmirli Hacı Hüsnü Efendi ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Hüsnü Efendi ve rüfekasının evrağı, derdestlerinde vicahen muhakemelerinin icra olunmak ve isnat edilen öşür ahzı suçunun Hiyaneti Vataniye Kanunu'nun iftira cürmü ile ilgili kısmı dahilinde değerlendirilmek üzere Nevşehir Bidayet Mahkemesi'ne tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 149, Birinci Celse



12



Şubat



Erkân, ümera, zâbitan ve efrada mezuniyet itasına dair Kanun Teklifi müzakeresi tehir edildi. [Cmh]



Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in kanun teklifine ilişkin Müdafaai Milliye Encümeni mazbatası okunmuştur. Mazbatada savaş koşullarının yakıcılığı ve iznin geçirileceği yerlere gitmenin vakit alacağı gerekçesiyle mezuniyete ilişkin düzenlemenin barışın sağlanmasıyla yapılabileceği belirtilmiş; şu anda yapılmakta olduğu haliyle cephe kumandanlarının takdiriyle müsait olunduğu zaman izin kullanılması uygulamasına devam edilmesi önerilmiştir. Kanun teklifi, asker firarilerini de gündeme getirmiştir. Teklif Müdafaai Milliye Vekili'nin katılımıyla görüşülmek üzere tehir edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 149, Birinci Celse



12



Şubat



Maliye Bütçesi'ne tahsîsât-ı 1336 senesi için Maliye Bütçesi'ne 100,000 lira tahsîfevkalâde ilâvesi hakkında sât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. Karârnâme yayımlandı. [Osm]



13



Şubat



Miralay Halis Bey, Koçgiri hadisesinin yaşandığı Ümraniye'ye girdi.



Miralay Halis Bey komutasındaki kuvvetler Ümrani- KSG III ye'ye girmiştir. Koçgiri hadisesi nedeniyle SivasDivriği arasında bulunan bu kuvvetler, 18 Ocak 1921 tarihinde Zara'ya girmiş ve Ümraniye'de isyancıların el koydukları cephaneyi istemişlerdi.



13



Şubat



Eski Şeyhülislam Hayri Efendi, Malta'dan Ankara'ya geldi.



Hayri Efendi, sağlık gerekçesiyle İngilizler tarafından HM (15.2.1921) serbest bırakılmıştır.



642



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.382



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Şubat



Antep'e 30 kişilik bir kuvvet gönderildi.



Mustafa Kemal Paşa, Muhafız Müfrezesi'nden seçile- KSG III cek 30 kişinin Kılıç Ali Bey komutasında Antep'e gönderilmesini emretmiştir.



13



Şubat



659 sayılı Ereğli Kömür Havzasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ereğli kömür havzasından ihraç olunacak kömürler- BCA: den alınan ihracat vergisinin düşürülmesine karar ve- 30..18.1.1/ 2.35..5./ rilmiştir.



663 sayılı Ilısu ve Yozgat sancaklarına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Amasya sancağına bağlı Ilısu ile Yozgat sancağına BCA: bağlı Kadışehri'nin ilçe merkezi olmasına karar ve- 30..18.1.1/ 2.35..9./ rilmiştir.



13



Şubat



Kaynak



190-5



73-28



13



Şubat



Devâir-i muhtelife bütçele- 1336 senesi için devâir-i muhtelife bütçelerine 31,740 rine tahsîsât-ı fevkalâde lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



13



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Hariciye Vekâleti'nin HM si Sovyet İngiltere anlaşSovyet İngiliz ittifâkı ile ilgili derhal Sovyetlerden masına değindi. açıklama istenmesini dile getirmiştir.



14



Şubat



II.Sovyet Kızılordusu, Gür- Gürcistan'da Hükümet'te Menşevikler bulunmaktadır. KSG III cistan'a girdi.



14



Şubat



6.Atlı Piyade Alayı, Zalim Çavuş Çetesi'ni yakalamak için Zara ve Ümraniye'ye hareket etti.



6.Atlı Piyade Alayı, Zalim Çavuş Çetesi'ni yakala- KSG III mak için Sivas'tan Zara ve Ümraniye'ye hareket etmiştir. Kar nedeniyle takibat başarıya ulaşamıyacak; ancak, bir süre sonra Zalim Çavuş af dileyecek ve affedilecektir.



14



Şubat



Nafıa Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Bazı şoselerin turuku umumiye meyanına ithali ve bazı şoselerin neden bitirilmediği görüşülmüştür. Nafıa Vekâleti 1336 yılı Bütçesi 620.396 lira olarak bağlanmıştır.



BMM ZC, C: 8, İ: 150, Birinci Celse



14



Şubat



Nafıa Vekâletinin İktisat Vekâletine raptı hakkındaki Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



Hakkâri Mebusu Mazhar Müfit Bey ile rüfekasının kanun teklifi, Nafıa Vekaletinin ilgasıyla İktisat Vekâletine merbut müdüriyete tahvilini öngörmektedir. Mebuslar Vekâletin çalışmadığından yakınarak Nafıa Vekâleti'nin lâğvedilerek, genel müdürlük olarak İktisat Vekâleti'ne bağlanmasını istemişlerdir. Kanun teklifinde imzası bulunan Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Nafıa Vekâletinin teşkilat masraflarının nafıa hizmetleri için yapılan masraflar derecesinde olduğunu ve müdiriyete havalesiyle seyyar bir heyeti fenniye haline gelmesinin daha yararlı olacağını söylemiştir. Teklif, Lâyiha Encümeni mazbatası doğrultusunda reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 150, Birinci Celse



14



Şubat



96 sayılı Merzifon-HavzaÇalatlı Tarikının Turuku Umumiye Meyanına İthaline Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Sivas-Ankara ve Sivas-Samsun yollarını birbirine birleştiren bu yolun önemi ve inşaatı için gereken 100.000 liranın mahali varidatı hususiyesinden gerçekleştirilemeyecek olması nedeniyle turuku umumiyeye dahil edilmesi görüşülmüş; tahsisatı 1337 senesi bütçe görüşmelerine bırakılmak üzere yolun turuku umumiyeye dahil edilmesi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 150, Birinci Celse



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.383



643



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Şubat



97 sayılı Taşucu-SilifkeMut-Karaman ve Afyon Karahisar-Sandıklı-DinarBaladız Tariklerinin Turuku Umumiye Meyanına İthaline Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Turuku hususiyeden olan bu iki yoldan Silifke tarikine sehven muvazenei umumiyeden harcama yapılmıştır. Yolun turuku hususiyeye ait olduğu anlaşılınca, tediyat durdurulmuş ve Hükümetin amale ve mültezime borcu kalmıştır. Bunun üzerine, Nafıa ve Muvazenei Maliye Encümenlerince, yolların, müdafaai milliye, ithalat ve ihracat açısından önemi de düşünülerek turuku umumiyeye [devlet yollarına] dahil edilmesi ve inşaat masrafı olarak 40.000 liranın 1336 senesi bütçesinin 264 faslı 3. maddesindeki tahsisat meyanından sarfı için Nafıa Vekâletine mezuniyet verilmesi teklif edilmiştir. Nafıa Vekâleti'nin yollara vakıf olmadığı, böyle bir harcamanın hilei kanuniye olduğu belirtilerek kanuna karşı çıkılmıştır. Nafıa Vekili Ömer Lûtfi Bey, teşkilat merkezinin ve kuyutların İstanbul'da kalması nedeniyle yollara ilişkin yeterli malumata sahip olmadıklarını ve hatanın bu nedenle yapıldığını söylemiştir. Müzakere, Maliye ve Nafıa Vekillerinin kanunun tahsisatla ilgili ikinci fıkrasını tayyetmesiyle sona ermiştir. Kanunun kabulünden evvel sarfedilen tahsisatın faslı mahsusada müzakere edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 150, Birinci Celse



14



Şubat



Meclis gizli oturumunda Antep'in işgali tartışıldı. [Cmh]



Meclis gizli oturumunda İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Antep'le ilgili beyanatta bulunmuştur. Ordunun teşkil edilmesine çalışıldığını, yeni yardım gönderemediklerinin doğru olduğunu belirtmiştir. Hükümet'in yeterli yardım gönderememesi eleştirilmiştir. Kılıç Ali, Antep'te ordu teşkilatını kurmakla görevlendirilmiştir.



BMM GZC, C: 8, İ: 150, Üçüncü Celse



14



Şubat



"Ankara için Misak-ı Milli rehberdir."



İzzet Paşa'nın İkdam Gazetesine verdiği demeçte Mi- KSG III, sak-ı Milli'nin Ankara için rehber olduğu belirtilmiştir. İkG



14



Şubat



"Türkler Bolşevik olamaz." İkdam Gazetesi'nde Anadolu'nun Bolşevik olamaya- KSG III, cağı da yer almıştır. Vakit Gazetesi de, Mustafa Ke- İkG, VG, mal Paşa'nın "Türkler Bolşevik olamaz." sözlerine AkG, HM yer vermiştir. Hakimiyeti Milliye de ise, Lenin'in yeni dünyayı nasıl kuracaklarıyla ilgili sözlerine değinilmiştir. Akşam Gazetesi yazarı N.Sadık ise, Sovyetlerle İngiltere arasında imzalanması muhtemel ticaret anlaşmasını gündeme getirmiş ve bu konuda dikkatli olunması gerektiğini yazmıştır.



14



Şubat



Londra Konferansı öncesi Gazeteler Anlaşmayı konu aldı.



14



Şubat



Hakimiyeti Milliye'de Milli Milli Ordu, Kızıl Ordu: "Bu iki ordu kadar emelde, HM Ordu ve Kızıl Ordu hakkın- usulde ve muvaffakiyette ikilik arzeden bir çift hadise da bir fikir yazısı yer aldı. daha bulmak cidden müşküldür."



15



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Ankara'ya döndü.



644



Yönetim Zamandizini



Londra Konferansı öncesi yabancı basın Yunanistan- KSG III 'ın tutumu ile ilgili haberlere yer vermiştir. Le Petit Parisien'de eski Yunanistan Başbakanı Venizelos'un yardım çağrısı yer almıştır. Venizelos, İtilaf Devletleri yanında yer alan Yunanistan'ın yalnız bırakılmaması için yardım istemektedir. İleri Gazetesi, Gunaris'i referans göstererek Yunan delegelerinin Konferans'ta Sevr Anlaşması'ndan öte Konstantin'i savunmaları fikrinin gündemde olduğunu iletmiştir.



10 Şubat 1921 tarihinde Garp Cephesi'ne giden Mus- HM (16.02. 1921) tafa Kemal Paşa Ankara'ya geri dönmüştür.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Şubat



Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun tadiline dair bir Kanun Teklifi sunuldu. [Cmh]



Karahisarı Şarkî Mebusu Mustafa Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun birinci maddesinin Makamı Muallâyi Hilâfeti ortadan kaldırmaya meyl ettiği ve hilafetin ademi lüzumunu gösterdiği gerekçesiyle tadilini teklif etmiştir. Mustafa Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun ilk maddesi olan "egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" ifadesinin "hakkı hâkimiyet esas itibariyle milletindir" şeklinde değiştirilmesini önermiştir. Bu değişikliği takiben Kanun'un yedinci, sekizinci ve dokuzuncu maddeleri ile Heyeti Vekilenin tefriki vezaifini düzenleyen ve düzenleyecek bütün kanunların da Encümeni Mahsusa'ca tadilini ve hep birlikte neticelendirilmelerini teklif etmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 151, Birinci Celse



15



Şubat



Meclis zabıtları hakkında bir takrir verildi. [Cmh]



Hakkâri Mebusu Mazhar Müfit Bey ve Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Meclis zabıtları hakkında bir takrir vermiştir. Matbaa tevsiatı [büyütme] yapılamadığı için zabıt ceridelerinin basımı teehhür etttiği ve hatta zabıt münderecatında fazlaca sehiv bulunduğu iddia edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 151, Birinci Celse



15



Şubat



Hariciye Vekâleti Bütçesi görüşülmeye başlandı. [Cmh]



Memurini Hariciyeye Verilecek Tahsisatın Sureti İta- BMM ZC, sına dair Kanun Lâyihası görüşülmüştür. Kanun Lâ- C: 8, yihası, memaliki ecnebiyeye gönderilecek memurini İ: 151 hariciye ile memurini saireye vazifelerinin derecei ehemmiyetine ve mevkilerine göre verilecek tahsisatı fevkalâdenin Heyeti Vekilece takdir ve tayin olunmasına ilişkindir. Hariciye memurlarının fevkalâde tahsisatları 13 Kânunuevvel 1335 tarihli Kararnâmeye göre verilmektedir. Muvazenei Maliye Encümeni, yıllık azami ve asgari tutarın tespit edilmesi gerektiği gerekçesiyle lâyihanın mevcut haline karşı çıkmış ve itiraz üzerine lâyiha tetkik amacıyla Encümene iade edilmiştir.



15



Şubat



1337 senesi Muvazenei 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu Lâyihası, Umumiye Kanunu Lâyihası İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ile Meclis'e gelmiş ve Meclis'e geldi. [Cmh] Muvazenei Maliye Encümenine gönderilmiştir. Hükümetin önerdiği masraf bütçesi yekûnu 89.519.650 lira ve varidat bütçesi yekûnu 79.333.440 liradır. Kadro Encümeninin on beş gün içinde bitirmesi gereken işin bir an önce bitirilerek, bütçe ile birleştirilmek üzere Muvazenei Maliye Encümenine gönderilmesi istenmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 151, İkinci Celse



15



Şubat



Diyarıbekir Mebusu Kadri Ahmet Bey'in, Elcezire Kumandanı Nihad Paşa tarafından Hekimhan'a sevkedilen askeri kuvvetin yolsuz olarak iaşe edilmiş olduğuna dair Müdafaai Milliye Vekâletinden sual takriri Meclise geldi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi görüşülürken yolda soyulduğu için Malatya'da bir piyade taburuyla ve bir batarya top tahrik ettiren ve kendini zorla iaşe ettiren Nihad Paşa hakkında Müdafaai Milliye Vekâletine bir sual takriri verilmiştir. Takrir cevaplanmadan celse tatil edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 151, İkinci Celse



15



Şubat



Keçiörende ciheti askeriyece işgal edilen bağlar hakkındaki sual takririne Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, Keçiören bağlarına verilen hasarın karşılanması ve bir daha makama müracaat edilmeksizin bu nevi işgalin yapılmaması için Ankara Kumandanlığı'na emir verildiğini belirtmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 151, Birinci Celse



1921 Yılı



645



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



15



Şubat



Damat Ferit Hükümeti'nin Kuvayı Milliye önderleri hakkındaki idam kararları kaldırılıyor. [Osm]



Divanı Temyizi Askerî, Nureddin Paşa, Albay Kâ- KSG III zım, Hakkı Behiç Bey, Hüseyin Hüsnü Bey ve Seyfi Bey hakkındaki idam kararlarını bozmuştur. Evrak, yeniden görüşülmek üzere 2 Numaralı Divan-ı Harbi Örfi'ye gönderilmiştir. Kararı ileten 16 Şubat 1921 tarihli Alemdar Gazetesi, söz konusu kişilerin birkaç gün içinde yeniden yargılanacaklarını söylemiştir.



15



Şubat



İstanbul Rum Patrikliği, Türkiye Rumları hakkındaki önerilerini iletti.



İstanbul Rum Patrikliği, Türkiye Rumlarının geleceği KSG III konusundaki önerilerini yazılı İstanbul'daki siyasi makamlara sunmuştur. Patriklik bu konudaki isteğini 22 Şubat 1921 tarihinde Londra Konferansı'na da sunacaktır.



15



Şubat



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Londra Konferasına ilişkin bir demeç verdi.



Alemdar Gazetesi'nin haberine göre, Hariciye Vekili KSG III, Bekir Sami Bey, İtalya'nın Brindisi şehrinde bir de- AG meç vermiştir. Demeçte, İstanbul ve Ankara delegelerinin Londra Konferansı'nda birleşmeleri gerektiği dile getirilmiştir.



15



Şubat



Suriye Fransız Bankası, Mersin'de bir şube açtı.



Suriye Fransız Bankası, Mersin'de Deutsche Orient KSG III Bank binasında bir şube açmıştır.



15



Şubat



Albay Stokes Kuzey Kafkasya'yla ilgili önerilerini Lord Curzon'a iletti.



Tiflis'te bulunan Albay Stokes'un Kuzey Kafkasya'yla KSG III ilgili önerileri şu şekildedir: "Kemalistleri, Bolşevik Rusya'dan ayırarak Bolşevikleri Kafkasya'dan kovmanın zamanı geldi. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya halkları Sovyetlere karşı ayaklanacak." Lord Curzon, 25 Şubat 1921 tarihinde bu öneriye olumsuz cevap verecektir.



16



Şubat



Merzifon Amerikan Hastanesi ve Amerikan Koleji'nde Pontus Kulübü'ne ait evrak bulundu.



Merkez Ordusu'na bağlı 5.Tümen, Merzifon'daki KSG III Amerikan Hastanesi ve Amerikan Koleji'nde yaptığı aramada 1904 yılında kurulmuş olan Pontus Kulübü'nün bayrağı, karar defteri ve makbuzlarını ele geçirmiştir. Aramada silah bulunamamıştır. Nureddin Paşa, Hastane ve Kolej'deki Amerikalıların ifadelerine başvurulmasını, Rumların ise tutuklanmasını emretmiştir. Arama sırasında, Kulüp'ü ihbar ettiğinden şüphelenildiği için Rumlarca öldürülen Kolej Türkçe öğretmeni Zeki Bey'in cesedi de bulunmuştur.



16



Şubat



Fransız mandası Antep'te Maraş'a sığınan bir kısım Antep'li, Büyük Millet KSG III zorla kabul ettirilmeye çalı- Meclisi'ne ve Londra Konferansı'na birer telgraf çeşılıyor. kerek Fransız mandasının süngü zoru ile kabul ettirilmeye çalışıldığını bildirmiştir. Süngü zoru ile imza toplanmaktadır. Antepliler tarafından imza atanlara "ervah-ı habise" adı verilmektedir.



16



Şubat



Tiflis Mümessili Kâzım Bey, Gürcistan hakkında Kâzım Karabekir Paşa'ya bilgi verdi.



646



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Kızılordu Gürcistan-Azerbaycan sınırı önünde Gür- İH cistan'a karşı saldırıya geçmiştir; Gürcü kuvvetleri geri çekilmektedir. Tiflis Elçisi Kâzım Bey'in verdiği bilgiye göre, Gürcistan'daki Menşevik Hükümet, Bolşeviklere karşı Ankara'nın himayesini, Rus ve Ermeni saldırısının durdurulmasını ve İslam komiteleri gönderilmesini rica etmişlerdir. Aynı gün, Fevzi Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya gönderdiği emirde Şark Ordusu'nu şarka doğru taarruza hazır olmasını istemiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Şubat



İngiliz Dışişleri Bakanlığı, İstanbul Yüksek Komiserliği'ne Malta esirleri hakkında talimat verdi. [YK]



İngiliz Dışişleri Bakanlığı, İstanbul Yüksek Komiser- MS liği'nden Malta'daki esirler hakkında delillerin ve iddianamenin bir an önce hazırlanıp gönderilmesini istemiştir.



16



Şubat



674 sayılı Anadolu ve Bağdat Şimendifer hatlarında çalışanlarla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Anadolu ve Bağdat Şimendifer hatlarında çalışmış BCA: olanlardan İtalya uyrukluların memleketlerine gönde- 30..18.1.1/ rilmesine izin verildiği diğerlerinin de üçte bir maaşla 2.35..20. çalıştırılmaları kararlaştırılmıştır.



16



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- İktisat Vekili Celâl Bey, devlet sosyalizmini öven bir HM si'nde Celâl Bey'in demeci demeç vermiştir. Aynı tarihli Hakimiyeti Milliye'de yayınlandı. Venizelos'un Konstantin'in avukatlığını yaptığı söylenmiştir.



17



Şubat



Bekir Sami Bey başkanlığındaki heyet İtalya Dışişleri Bakanı Kont Sforza ile görüştü.



Bekir Sami Bey başkanlığında Londra Barış Konfe- Nutuk, ransı'na gitmekte olan heyet Roma'ya varmış; burada KSG III İtalya Dışişleri Bakanı Kont Sforza ile bir görüşme yapmıştır. Kont Sforza, Ankara delegelerinin Londra Konferansı'na resmen çağırılmaları hakkındaki istemeyerek aldığı notu Londra ve Paris'e ulaştıracağını söylemiştir. Kurul, aynı gün, Roma'da bulunan eski Maliye Nâzırı Cavit Bey ile de görüşmüştür. Cavit Bey, iç borçlanmaya gitmelerini ve Fransız ve İtalyanlarla ayrı birer anlaşma yapmalarını tavsiye etmiştir. 18 Şubat'ta da devam eden görüşmede, Bekir Sami Bey, Hükümete dair çekincelerini paylaşırken; Yunus Nadi Bey, Mustafa Kemal Paşa'nın "uzun süre ülkeyi yönetecek yetenekte olduğunu söylemiştir."



17



Şubat



Gürcistan Başbakanı Neo Jordania, Ardahan'ın Türkiye'ye bırakılabileceğini bildirdi.



Gürcistan Başbakanı Neo Jordania, kendilerine yapı- KSG III lacak yardım karşılınğında Ardahan'ın Türkiye'ye bırakılabileceğini bildirmiştir.



17



Şubat



İngiliz Parlamentosu'nda Malta esirleri hakkında soru önergesi verildi.



İngiliz Parlamentosu Mebuslarından Hebert ve MS Guinnes, Malta'daki esirler hakkında Hükümet'ten açıklama istemiştir. Guinnes, "Hiç bir zaman savaşa girmemiş bu kimselerin savaş tutsağı olmadan bir yıldan fazla hapiste tutulması, İngiliz adalet geleneklerine aykırı değil midir?" diye sormuştur.



17



Şubat



98 sayılı Nısabı Müzakere Kanununun Altıncı ve Sekizinci Maddeleri Makamına Kaim Kanun kabul edildi. [Cmh]



Amasya Mebusu Hamdi Bey ile 95 refikinin mebdei BMM ZC, içtimaın 1337 Martı iptidasına tahviline dair takriri, C: 8, İ: Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, âzanın tahsi- 152 sat ve tazminatı meselesinin halledilmesine dair takriri ve Nısabı Müzakere Kanununun altıncı ve sekizinci maddelerinin tadili hakkında Divanı Riyaset Kararı okunmuştur. Divanı Riyaset, Heyeti Umumiye'ye sunduğu kararda "Mecliste daha büyük bir ekseriyeti temin için Mart 1337 senesinden itibaren mezun bulunan âzayi kiramın hemen dâvet edilmesi lâzımgeldiğinden" tahsisatın sureti itasının tetkik edildiğini, senenin tahsisat ve tazminat diye iki ayrı kısma ayrılmasının senenin belirli vakitlerinde belli bir süre zarfında toplanan teşrii meclislere mahsus bir usul olabileceğinin görüldüğünü ve müstemirren münakıt bulunan Büyük Millet Meclisi'nde bu usulün uygulanmasının senenin sekiz ayında az sayıda mebusun mecliste bulunması sonucuna yol açtığının anlaşıldığını belirtmiştir. Bunun üzerine görüşülen tak-



1921 Yılı



647



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rir üzerine, Nısabı Müzakere Kanunu'nun altıncı ve sekizinci maddeleri değiştirilerek, Büyük Millet Meclisi âzasına müstemirren münakit bulunduğu müddetçe 1 Mart 1337 tarihinden itibaren ödenmekte olan meblâğın şuhura taksimi ile şehri 200 lira tahsisat ita olunmasına ve mezun bulunan âzanın dairei intihabiyelerine azimet ve avdetleri için senede üç aya mahsus tahsisatın nısfının ita olunmasına karar verilmiştir. 17



Şubat



Müdaafai Milliye Vekâleti Bütçesi ve Hariciye Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Hariciye Vekâleti Bütçesi yekûnu 303.748 liradır. BMM ZC, Müdafaai Milliye Bütçesi yekûnu 27.576.039 liradır. C: 8, Ertuğrul Mebusu Necip Bey'in P teşkilâtının ilgasına İ: 152 ilişkin takriri reddedilmiştir.



17



Şubat



97 sayılı İstiklâl Mahkemelerinin Faaliyetine Nihayet Verilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



1 Numaralı Ankara İstiklâl Mahkemesinden Maada- BMM ZC, sının Lâğvı Hakkındaki Divanı Riyaset Kararı ekseri- C: 8, yeti âzime ile kabul edilmiştir. Büyük Millet Meclisi İ: 152 ve Hükümetinin çalışmalarıyla memlekette sükun temin edilmiş olduğundan, (1) numaralı Ankara İstiklâl Mahkemesinden maada bilûmum İstiklal Mahkemelerinin şimdilik faaliyetine nihayet verilmiş ve Meclise davet edilmişlerdir. Bu mahkemelerde derdest bulunan mevaddan kavanini umumiye mucibince mehakimi nizamiyeye ait olanlar mehakimi nizamiyeye ve kavanini askeriye mucibince divanı harplere ait olanları da askeri divanı harplere devredilecektir. İstiklâl Mahkemeleri hakkındaki kanunun tatbiki münhasıran [yalnızca] İstiklâl Mahkemelerine aittir.



17



Şubat



Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in, Ankara Belediyesi intihabına dair Dahiliye Vekâletinden sual takriri Meclise geldi. [Cmh]



Ankara Belediyesi, belediye seçiminde reyiam usulünü kullanmayı kabul etmemektedir. Operatör Emin Bey, bu konuyla ilgili Dahiliye Vekâletinin ne gibi tedbirler almayı düşündüğünü sormuştur.



17



Şubat



Merkez Ordusu Kumandanlığı, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne bir telgraf çekti. [Cmh]



Merkez Ordusu Kumandanlığı'nın, Matbuat ve İstih- KSG III barat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne çektiği telgrafta propaganda önerileri yer almaktadır. Sancak merkezlerinde öğretmenler ve diğer aydınlardan oluşan birer "İrşad Heyeti" kurulması, bunların bulundukları yerde halk diliyle gazete çıkarmaları ve bu gazetelerin köylere kadar gönderilmesi istenmiştir.



17



Şubat



Londra Konferansı öncesi tartışmalar devam ediyor.



Londra Konferansı öncesi İkdam Gazetesi, Anadolu ve Komünizm konusunu öne çıkarmıştır: "En yetkili ağızdan açıklandığı gibi, Ankara'nın kesinlikle komünizmle ilgisi yoktur. Konferans karşısına çıkmadan önce Ankara Batı'daki aksi propogandayı tekzip etmiştir." Sebilürreşat Gazetesi'nde Eşref Edip, "Bolşeviklerle birlik olmamız, Bolşevik olmamızı gerektirmez. Komünizmi doğuran sebeplerin hiç birisi bizde yoktur." diye yazmıştır. Peyamı Sabah ve İleri Gazetelerinde, Anadolu ile İstanbul'un anlaşmaları gerektiği belirtilmiştir. Akşam Gazetesi de, Ankara murahhaslarının İstanbul murahhaslarına iltihak edeceğini yazmıştır. Akşam Gazetesi, ayrıca, Londra Konferansı öncesi Patrikhane'nin bir de muhtıra hazırladığını haber vermiştir. Açıksöz Gazetesi ise, İngilizlerin barış anlaşması adı altında bir uyuşturma politikası izlediğini söylemiştir.



648



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 8, İ: 152, Birinci Celse



KSG III, İkG, SRG, PS, İlG, AkG, AS



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi çerçeve içinde Mehmet HM si'nde İstiklâl Marşı yayın- Akif Bey'in İstiklâl Marşı şiirini yayınlamıştır. Gazelandı. te'de "Amerika, İngiltere Rekabeti", "İran Kabinesinin Sükutu", "Hint İhtilali", "Kralın Tahtı Sallanıyor" başlıklı haberler yer almıştır. Ayrıca, Gazete, Adliye Vekili Hafız Mehmed Beyefendiyle mülâkata yer vermiştir.



18



Şubat



Türk Elçilik Kurulu Moskova'ya vardı.



Sovyetler Birliği'nde çıkan bazı pürüzler nedeniyle KSG III Kars'ta bekletilmekte olan Ali Fuat Paşa, Yusuf Kemal Bey ve Rıza Nur Bey'den oluşan Türk Elçilik Kurulu, 16 Ocak 1921 tarihinde hareket ederek 18 Şubat 1921 tarihinde Moskova'ya varmıştır. Moskova'da askeri törenle karşılanan Kurul, 19 Şubat 1921 tarihinde Çiçerin'le görüşecek ve güven mektubu sunacaktır.



18



Şubat



Ermenistan'da Taşnak Partisi iktidarı ele geçirdi.



29 Kasım 1920'de Bolşeviklerin iktidara geldiği Ermenistan'da İngiliz yanlısı Taşnak Partisi ayaklanarak iktidarı ele geçirmiştir. Taşnak iktidarı 2 Nisan 1921 tarihine kadar devam edecek; bu tarihte iktidarı yeniden Bolşevikler alacaktır. Meclis gizli oturumunda Hariciye Vekâleti Vekili Dr.Ahmet Muhtar Bey, 18 Şubat 1921 tarihinde Hariciye Vekâleti Bütçesi münasebetiyle bir konuşma yapmıştır. Sovyetlerin Ermenileri koruduğunu, Taşnakların yeniden iktidara gelmesinin faydalı olacağını; çünkü, Bolşevik Ermeni Hükümeti'nin Gümrü Anlaşmasını tanımadığını söylemiştir.



18



Şubat



Lyold George, Yunanistan Lyold George, İngiltere ile Yunanistan arasındaki İBA III Başbakanı Nikolaos dostluğu devam ettirecekleri konusunda söz vermişKalogeropoulos ile görüştü. tir. Doğu Trakya gibi İzmir'in de ileride Yunanistan'a bağlanmak üzere özerk bölge statüsüne kavuşturulmasının düşünüldüğünü söylemiştir.



18



Şubat



İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis, İslam Cemaati hakkındaki kanun yayım- KSG III Stergiadis, ilkokullarla ilgi- lanana kadar geçerli olmak üzere ilkokulların bağlı li yönetmeliği onayladı. olacağı esasları belirleyen yönetmeliği onaylamıştır. Buna göre, ilkokulların giderleri ve öğretmenlerin maaşları, okulun ait olduğu köy ve mahalleler tarafından karşılanacak; bu işleri yönetmek üzere Maarif Encümenleri ve Mektep Komisyonları kurulacaktır.



18



Şubat



Hakimiyeti Milliye "Atina'da ihtilal mi kopuyor?" başlıklı bir yazı yayımladı.



Yunan basını, Londra Konferansını Mustafa Kemal'le anlaşmak için Sevr Anlaşması'nda değişikliğe gidilmesi olarak yorumlamakta ve bu durumu tepkiyle karşılamaktadır. İngilizlerin Atina Elçisi Granville'in bu haberi ilettiği gün, Hakimiyeti Milliye "Atina'da ihtilal mi kopuyor?" yazısına yer vermiştir. Akşam Gazetesi ise, Lyold George'un "İngiltere'nin Şark'ta sulhün süratle tesisi için elindeki bilcümle vasıtaları kullanmaya karar verdiğini" söylediğini bildirmiştir. Alemdar Gazetesi ve İkdam Gazetesi de, Ankara ve İstanbul delegelerinin birleşeceğini ve hiç kötümser olunmaması gerektiğini yazmıştır.



19



Şubat



Lyold George, Ankara Hükümeti delegelerini Londra Konferansı'na davet etti.



Lyold George, İtalya Hükümeti aracılığıyla Ankara KSG III Hükümeti'ni Londra Konferansı'na davet etmiştir. Bunun üzerine Ankara Hükümeti delegeleri Roma'dan hareket etmişlerdir. Aynı gün, Yunan Hükümeti'nin delegeleri Londra'ya varmış bulunuyorlardı.



1921 Yılı



KSG III; BMM GCZ, İ: 153, Üçüncü Celse; HM (20.2.1921)



HM, İBA III, KSG III, AkG, AG, İkG



649



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Şubat



Sovyet Elçisi Budu Mdivani Ankara'ya geldi.



İlk Sovyet Elçisi Budu Mdivani, 6 kişilik heyetiyle KSG III Ankara'ya gelmiş ve burada törenle karşılanmıştır. Budu Mdivani, 5 Mart 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubu sunacaktır. Güven mektubu sunarken yapılan görüşmede, Mdivani, Londra Konferansı'nın Türk-Sovyet dostluğuna zarar verme amacı taşıdığını söyleyecek; Mustafa Kemal Paşa ise, Konferans'tan büyük beklentileri olmadığını bildirecektir.



19



Şubat



Sovyetler Gürcistan'a savaş Menşevik Gürcistan kuvvetleri, Sovyet II. TKSK I ilan etti. Kızılordusu'nun 16 Şubat 1921 tarihinde başlattığı harekâtı püskürtmüştür.



19



Şubat



Nuri Bey, Adana Vali Vekilliği ve 41.Tümen Kumandanlığından ayrıldı. [Cmh]



İstanbul Hükümeti tarafından Adana vilâyetine Ali KSG III, Galip Bey'in atanması olayından sonra, Kurmay Yar- TİH-GC bay Nuri Bey (Conker) 8 Eylül 1920 tarihinde Adana Valliği ile 41.Tümen Kumandanlığına atanmıştı. Nuri Bey, rahatsızlığı nedeniyle 16 Eylül 1920 tarihinde atandığı Adana Vali Vekilliği ve 41.Tümen Kumandanlığından ayrılmıştır. Nuri Bey'in yerine, 1 Şubat 1921 tarihinde Vali Vekili olarak Hilmi Bey, 41.Tümen Kumandanı olarak da Şerif Bey atanacaktır.



19



Şubat



Ethem Bey imzalı bir bildiri İzmir'de zaptedildi.



Ethem Bey imzalı bildiride şunlar yazmaktadır: "Asker kardeşler! Ethem kuvvetlerini imha ettik diyerek Ankara Meclisi'nde Mustafa Kemal alkışlanırken, kendi iflasını hazırlayan Millet Meclisi ... Temkin ve teenni ile hareket etseydi, ne ben ne de son fırsat gaip olmaz, sizler de iyi kötü bir huzur-u kalple memleketinizde işinizin, çoluk çocuğunuzun başında bulunurdunuz talihsiz kardeşler!"



BMM GCZ, İ: 153, Üçüncü Celse



19



Şubat



Şer'iye Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Şer'iye Vekâleti Bütçesi yekûnu 522.062 liradır.



BMM ZC, C: 8, İ: 153



19



Şubat



101 sayılı Evkaf Bütçesi Kanunu kabul edildi. [Cmh]



1 Mart 1336'dan 1336 yılı Şubat ayı sonuna kadar BMM ZC, 1336 senei maliyesi zarfında Evkaf Vekâletince C: 8, cibayet olunacak varidatı mütenevvia (A) cetvelinde İ: 153 belirtildiği şekliyle 511 148 lira 74 kuruş tahmin olunmuştur. (B) cetvelinde belirtildiği üzere masarifi umumiyesi 511.148 lira 74 kuruş tahsis olunmuştur. Evkaf Vekâletinin varidatı umumiyesini teşkil eden ve işbu kanuna merbut bulunan (T) cetvelinde gösterilen kâffei varidatı vakfiyenin 1336 senesi zarfında tahsiline devam edilecektir.



19



Şubat



İngiliz Dışişleri yetkilisi R.McDowell, Kafkas Ülkelerinin Ankara Hükümeti'ne bakışıyla ilgili bir rapor sundu.



Paris'te Azerbaycan, Dağıstan, Ermenistan ve Kafkas KSG III ülkelerinden diğer temsilcilerin de katıldığı bir toplantı gerçekleştirilmiştir. R.McDowell'ın raporuna göre, toplantıda Ankara Hükümeti ile anlaşmaya varma kararı çıkmıştır. Temsilciler, Mustafa Kemal'in gerçekte büyük bir İngiliz dostu olduğuna inanmakta ve onun, Türkiye'nin ancak İtilaf Devletleriyle dostluk kurarak ayrı bir devlet olarak yaşayabileceğini kavradığını belirtmektedirler. 20 Şubat 1921 tarihinde, Osborne, rapora öneriyi destekleyen bir not koyacaktır.



650



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Şubat



"Ankara ve İstanbul delege- Alemdar ve İkdam Gazeteleri, Ankara ve İstanbul de- KSG III, leri uzlaştı." legelerinin uzlaştığını haber vermişlerdir. Vakit Ga- AG, İkG, zetesi, "Ankara ve İstanbul delegeleri Konferans kar- VG, PS şısına birlik halinde çıkabilecekler mi?" diye sormaktadır. Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal ise, Kuvayı Milliye'nin İttihat ve Terakki gibi Anadolu'yu perişan ettiğini, memleketi kurtarma sözlerinin kuru propagandadan ibaret olduğunu ve bir aşireti bile idare edemeyeceklerini yazmıştır.



19



Şubat



"Yunan halkı emperyalistler tarafından maşa gibi kullanılıyor."



20



Şubat



Kızılordu birlikleri, Gürcis- Kızılordu birlikleri, takviye alarak Gürcü kuvvetlerini KSG III tan'a girdi. geri çekilmeye zorlamış ve Gürcistan'a girmiştir.



20



Şubat



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Ardahan ve Artvin'in verilmemesi halinde askeri harekât emri verdi.



Kâzım Karabekir Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiye İH Riyasetine, Meclisi Milli Riyasetine ve Hariciye Vekâletine Şark Cephesine ilişkin mütalaasını iletmiş; Ardahan ve Artvin'in harpsiz işgal edilerek bu hattın yeni sınır olarak tanınmasını ve bu koşullar altında Gürcistan ve Sovyetlere karşı bîtaraflığın korunmasını istemiştir. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, 21 Şubat 1921 tarihinde Kâzım Karabekir Paşa'nın eline geçecek işgal emrini vermiştir. Emirde, Gürcülerin Ardahan ve Artvin'i sulhen terk etmezlerse kısm-ı küllî ile Ahilkelek istikametinde hareket edilmesi bildirilmiştir.



20



Şubat



"Mustafa Kemal bir Lenin, Büyük Millet Meclisi bir Sovyet!"



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal, Celâleddin Arif ve KSG III, Rıza Nur gibi, Büyük Millet Meclisi'nin saygın isim- PS lerini şu sözlerle doğru yola çağırmıştır: "Bunlar altı yüz küsur yıllık bir devletin Leninlere, Troçkilere imtisalen Bolşevikleşmesine katlanamadılar. Mustafa Kemal bir Lenin, Büyük Millet Meclisi bir Sovyet! Bir de yarım yamalak bir ordu ... Sonra da hesapsız ihtilal mahkemeleri. Ortaçağda olsaydı bu iş yürürdü. Lakin zamanımızda elbette yürümez."



20



Şubat



"Hayat hakkımızı istiyoruz."



İkdam Gazetesi'nin haberine göre, Bekir Sami Bey, KSG III, İtalyan Basınına verdiği demeçte Türkiye'nin hayat İkG, AG hakkını istediğini söylemiştir. Alemdar Gazetesi de, İtalya'nın uzlaşma taraftarı olduğunu duyurmuştur.



20



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye, Fevzi Paşa'yla bir mülakata yer HM si, Fevzi Paşa ile bir müla- vermiştir. Ayrıca, "Yine Ermeniler!", "Bolşevik Sefiri kata yer verdi. Eskişehir'de" yazıları yanında, 1337 yılı Bütçesi ile Çiçerin'in Ankara'ya notasına yer vermiştir.



21



Şubat



İkinci Londra Konferansı (21 Şubat-12 Mart 1921) başladı.



Bulgar Rabotniçeski Vestnik Gazetesi'nin Yunanis- KSG III tan'la ilgili yorumu şu şekildedir: "Doymak bilmeyen aç gözlü Yunan burjuvazisi, yalnız Balkanlardan yer almakla kalmadı. İzmir'i ve Küçük Asya'da başka yerleri elde edebilmek için Yunan halkını savaşa mecbur etti. Yunan halkı emperyalistler tarafından maşa gibi kullanılıyor."



Ankara Hükümetini temsilen Hariciye Vekili Bekir Sami Bey başkanlığında Yunus Nadi Bey, Hüsrev Bey, Cami Bey ve Zekâi Bey'den oluşan bir heyet gönderilmiştir. İstanbul Heyeti Reisi Tevfik Paşa'dır.



1921 Yılı



LK, S.33, C.XI, Kasım 1995; KSG III



651



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Konferansta Tevfik Paşa, "Türkiye'nin hakiki temsilcileri Ankara Hükûmeti'dir" diyerek sözü Bekir Sami Bey'e bırakacaktır. Bekir Sami Bey, Ankara delegasyonunun alehte görüşlerine rağmen İngiltere, Fransa ve İtalya ile gizli anlaşmalar imzalayacak; ancak, bu anlaşmalar BMM tarafından kabul edilmeyecektir. 21 Şubat 1921 tarihinde, Ankara Delegasyonu Londra'ya varmıştır. Bu tarihte yapılan toplantılarda İtilâf Devletleri Türkiye'nin direnme gücünü tartışmışlardır. 21



Şubat



Kral Faysal, Hicaz Kralı'nın temsilcisi olarak Londra Konferansı'na katılmak istedi.



Kral Faysal, Lyold George'a bir telgraf çekerek, Hi- İBA III caz'ın da hala Türkiye ile savaş halinde olduğunu, Arapların Konferans dışında bırakılmalarının haksızlık olacağını belirtmiş ve Hicaz Kralı'nın temsilcisi sıfatıyla Londra Konferansı'na katılmak istediğini bildirmiştir. Kral Faysal'ın bu talebi Fransızların itirazı üzerine 22 Şubat 1921 tarihinde reddedilecek; Arap delegesi olarak Haddad Paşa'nın çağrılması kararlaştırılacaktır.



21



Şubat



Londra Konferansı'nda temsil edilen Ankara Hükümeti delegelerinin Trabzon Rumlarının da sözcüsü olduğu belirtildi.



Trabzon Rum Cemaati adına eski Mebus Kofidi ve KSG III Ruhani Reis Prozmos'un telgrafları Anadolu Ajansı'nca yayınlanmıştır. Telgrafta, "Rumların bugün ve yarın Türkiye bayrağı altında yaşamak istediği, kaderlerini Türkiye'nin kaderiyle" birleştirdikleri belirtildikten sonra Bekir Sami Bey'in, Londra Konferansı'nda Trabzon Rumlarının da vekili olduğu söylenmiştir. Aynı tarihte, Ankara Hükümeti, İnebolu'da bulunan bazı Rumları, Pontus Devleti propagandası yaptıkları gerekçesiyle İstanbul'a sevketmiştir.



21



Şubat



Meclis gizli oturumunda Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa, Gürcistan ve Ermenistan arasında zuhur eden harp ve Kafkasya ahvali hakkında beyanatta bulundu.



Hariciye Vekâleti Vekilliğini de üstlenen Fevzi Paşa, Artvin, Ardahan ve Batum için Ankara'da bulunan Menşevik Gürcistan Hükümeti'nin Sefiri Simon Mdivani ile yapılan görüşmeleri anlatmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Kafkaslarda Bolşevik hakimiyetinin İngiliz hakimiyetine tercih edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Artvin ve Ardahan'ın harpsiz olarak işgal edileceğini, Batum'un halk oylamasına bırakılacağını söylemiştir. Batum'da halkoylamasından vazgeçmemek şartıyla gerekenin yapılması için İcra Vekilleri Heyeti'ne yetki verilmiştir.



BMM GZC, İ: 154, Üçüncü Celse



21



Şubat



Karahisarı Şarkî Mebusu Mustafa Beyin, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun 7.maddesinin tadiline dair teklifi kanunisinin Lâhiya Encümenince reddi kabul edildi. [Cmh]



Mustafa Beyin, arka arkaya çok defalar Teşkilatı Esasiye kanunun tadiline dair sunduğu teklifler üzerine, Büyük Millet Meclisi'nin itibarının zedelendiği ve meclise zaman kaybettirildiği beyan edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, "İstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisinin ve bunun Hükümetinin kıymet ve mahiyetini izale etmek için, iptal etmek için sarfı mesai edenlerin kâffesi, Teşkilâtı Esasiye Kanunumuzu iptal etmeğe çalışmaktadırlar. Bugün Londra'da ispatı vücut eden heyeti murahhasamızın bütün kudreti, bütün kuvveti ve salâhiyeti temsiliyesi Teşkilâtı Esasiye Kanunumuz sayesindedir." dedikten sonra, kanunu bozmağa çalışmanın "memlekete ve menafii millete ve Meclisi Âli[nin] vazı meşruuna darbe vurmak" olacağını söylemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 154, Birinci Celse



652



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Şubat



1337 senesi bütçesinin Muvazenei Maliye Encümeninde tarzı müzakeresinin bir usul altına alınmasına dair takrir görüşüldü. [Cmh]



Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey'in takriri üzerine Muvazenei Maliye Encümeni hakkında geniş bir müzakere yapılmış ve Karesi Mebusu Hasan Basri Bey ve arkadaşlarının takriri üzerine Muvazenei Maliye Encümeninin yeniden intihabına karar verilmiştir. Çorum Mebusları Ferit Bey ve Fuat Bey, ayrı bir takrir vererek yapılan suçlamaların kendilerini zan altında bıraktığını iddia ederek Encümenden istifa etmişlerdir. Aynı gün, Muvazenei Maliye Encümenine bütün şubelerden âza intihabı gerçekleştirilmiştir. Eski usulün devamını uygun bulmayan Yahya Galip Bey, çalışma usullerine ilişkin önerilerini bir takrirle Meclise sunmuştur. Encümen Reisi Ferit Bey'in, devair kadrolarının tetkiki için oluşturulan heyetler henüz çalışmalarını bitirmeden ve 1337 Muvazenei Umumiye Bütçesi görüşülmeden bir önceki yıl olduğu gibi devair bütçelerini tefrik ederek tetkiki için âzaya dağıttığını belirtilmiştir. Encümenin eksiksiz hergün içtima etmesini, bütçeye ilişkin kararlarında ekseriyetin aranmasını ve her daireye ait bütçenin tetkikinde o daire kadro heyetinin bulunmasını istemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 154, Birinci Celse



21



Şubat



Mesken icarı vermeyen memurin maaşatından tevkifat icrasına dair Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey'in yerli olduğu için mesken icarı vermeyen memurin hakkındaki kanun teklifi, yerli memurinin cüzi bir maaşla çalışmasından ve yerlerine maaşı asli ile hariçten memur tedarik edilemeyeceğinden dolayı maaşlarından tenzilat yapılmasının uygun olmayacağı belirtilerek reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 154, Birinci Celse



21



Şubat



100 sayılı Posta ve Telgraf Memurlarının Maaşları hakkında Heyeti Umumiye Kararı'na alındı. [Cmh]



Telgraf muhabere memurları ile posta müdürlerinin BMM ZC, maaşlarına zam yapılmasına karar verilmiştir. Telgraf C: 8, memurlarının 24 saat zor koşullarda çalışması ve ma- İ: 154 aşların azlığı nedeniyle tecrübeli memur istihdam edilememesinden merkez kadrolarında muhaberat ve muamelâtta zafiyet oluşması nedeniyle, telgraf muhabere memurları maaşatının 800 ve - nevahi telgraf ve posta müdürleri müstesna olmak üzere - maaşatı 1000 kuruştan az olan telgraf ve posta müdürlerinin maaşatının bin kuruşa çıkarılmasına karar verilmiştir. Posta ve telgraf memurlarının maaşlarında yapılan zamma mukabil umumi bütçeye 15.956 lira ilave edilecektir.



21



Şubat



99 sayılı İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun 116ncı ve 140ıncı Maddeleri Makamına Kaim Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanunun 116ncı maddesinde yapılan değişiklik ile, BMM ZC, Meclisi Umumî âzalarına verilen elli kuruş yevmiye, C: 8, üç liraya çıkarılmış ve âzalara şehri üç bin kuruş iti- İ: 154 bariyle harcırah verilmesine karar verilmiştir. Encümeni vilâyet âzasına ise, 140ıncı maddede değişiklik ile, şehri altı bin kuruşa tecavüz etmemek üzere Meclisi Umumi kararıyla tahsisat ita olunacaktır.



21



Şubat



100 sayılı Muallimin ve Talebenin Askerlikten Tecilleri Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



3 Şubat'ta görüşülmeye başlanan kanun tarihi neşrinden itibaren meriülicra olacak şekilde kabul edildi. Kanunun 6.maddesi uyarınca silah altında bulunup müsaadattan [izinden] istifade ederek mesleki memuriyetlerine avdet etmek şartıyla terhis olunacaklar ile memuriyetlerinin devamı müddetince bu seferberlikte son mürettebata dahil edilmek üzere tecil olunacak "mekâtibi resmiye ile Maarif Vekâletince musaddak [tasdik edilmiş] mekâtibi hususiyenin müdür ve mu-



1921 Yılı



BMM ZC, C: 8, İ: 154; Düstur Tertip 3, Cilt 1, s.219



653



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



allimleriyle tedrisatı iptidaiye müfettişleri ve eimme [hatib] medreseleri ve darülhilâfetülâliye müdür, müfettiş ve müderrisleri ve medarisi ilmiye müderrisleri" bu kanun kapsamındadır. Tecil, devrei talimiye yapıp yapmadığına ve yaşına bakılmaksızın yapılacaktır. Serum darülistihzarları, Daülkelp, Bakteriyolojihane, Kimyahane, Telkıhhane çalışanları ile küçük sıhhıye memurları koşullu olarak izinli sayılmışlardır. Meşayihin tecilini düzenleyen 5.madde ise, BMM hükümeti namıyla teşekkül etmiş meclisi meşayih olmadığından, madde mürâselesi Şer'iye Vekaletince musaddak meşayih olarak değiştirilmiştir. 21



Şubat



Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey'in teşrii masuniyetinin kaldırılmasına dair Adliye Vekâleti Tezkeresi Meclis'e geldi. [Cmh]



Teşrii masuniyet talebi Yunus Nadi Bey ile Maliye Vekâleti arasında gerçekleşen bir olay üzerine istenmiştir. Bu olaya dair izahatta bulunan Maliye Vekili Ferid Bey, Yunus Nadi Bey'in gazete kağıtlarının gümrükten istisnasına ilişkin teklifine dair izahat isteyen Maliye Vekâletine karşı saldırgan bir üslupla cevap vermesi nedeniyle hakkında takibat yapılabilmesi için müddeiumumilik tarafından Meclis'ten izin istendiğini belirtmiştir. Karar, Yunus Nadi Bey'in avdetine ertelenmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 154, Birinci Celse



21



Şubat



Şer'iye ve Evkaf Kadro En- Hidematı vataniye için mezunen Meclis'ten ayrılan cümenine âza intihap olun- Lâmi Efendi ile Rüştü Bey'in yerine, Niğde Mebusu du. [Cmh] Hilmi Bey ve Aydın Mebusu Esat Efendi intihap edilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 154, İkinci Celse



21



Şubat



Nisâb-ı Müzâkere Kanununa ait Tefsir yayımlandı. [Cmh]



CR: 3



21



Şubat



Dahiliye Vekâleti ile ilgili üç tüzük yayımlandı. [Cmh]



Dâhiliyye Vekâlet-i Celîlesinin 31 Kânun-i Sânî 37 CR: 3 Târîh ve 96 Numaralı Tahrîrât-ı Umûmiyyesi Sûreti, Dâhiliyye Vekâlet-i Celîlesinin 9 Şubat 37 Târîh ve 144 Numaralı Tahrîrât-ı Umûmiyyesi Sûreti, Dâhiliyye Vekâlet-i Celîlesinin 3 Şubat Sene 37 Târîh ve 117 Numaralı Tahrîrât-ı Umûmiyyesi Sûreti yayımlanmıştır.



21



Şubat



General Rıza, İran'da hükümeti devirdi.



Kazak Süvari Alayı kumandanlarından General Rıza KSG III, Han, 2500 askerle Tahran'a girerek Hükümeti devir- İkG miş ve yeni hükümetin kurulması için Şah ile görüşmeye başlamıştır. 3 Mart 1921 tarihinde İkdam Gazetesi'nde yer alan bir habere göre, "Hareketi yönetenler iç ve dış Bolşevikliğe karşı kuvvetli bir hükümet istediklerini söylemişlerdir."



21



Şubat



Vahdet Gazetesi yayınlanmaya başlandı.



İstanbul'da yayına başlayan Vahdet Gazetesi Anadolu KSG III yanlısıdır. Gazete, 12 Nisan 1921 tarihine kadar 45 sayı yayınlanacaktır.



21



Şubat



"Ağa Han, Konferans'ta Hi- İkdam Gazetesi'nin haberine göre, Ağa Han, İngilte- KSG III, lafet davasını müdafaa ede- re'nin davetlisi olarak Londra Konferansı'nda hilafet İkG cek." davasını müdafaa edecektir. Konferansa ilişkin haberlerinde İleri Gazetesi, "Niçin uzlaşmayalım?" demekte ve Alemdar Gazetesi, ittihada mecbur olunduğunu söylemektedir.



654



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Türkiye-Sovyet Dostuluğuna ilişkin bir yazıya yer verdi.



Hakimiyeti Mililye Gazetesi'nde, "Türkiye-Sovyet HM Dostluğu", "Bolşevik Sefiri Yoldaşla Mülâkat", "Türk Ordusu ve Mısır Matbuatı", "Ermenilere Ültimaton verildi",



22



Şubat



İtilâf Devletleri Türk delegelerinin görüşünü almaya karar verdi.



Londra Konferansı'nın Türk ve Yunan delegelerinin KSG III katılmadığı kısmında 23 Şubat 1921 tarihinde Türk delegelerinin görüşlerinin alınmasına karar vermiştir. Aynı gün, Ankara Delegasyonu İstanbul Delegasyonundan yetkilerini kendisine devretmesini istemiştir. İtilâf Devletleri, ayrıca, Boğazlar sorunu ve Ermeni sorunu ile Türklerle esir değiş tokuşunun görüşülmesi hakkında konuşmuştur. Müttefikler arası görüşmelerin özetle yayımlanmasına karar vermişlerdir.



22



Şubat



İstanbul Rum Patrikhanesi, Londra Konferansı'na telgraf yolladı.



İstanbul Rum Patrikhanesi, Türkiye'deki Rumların KSG III kurtarılması için Londra Konferansı'na bir telgraf yollamıştır.



22



Şubat



Sovyet Hükümeti, Türkiye ile bir anlaşma imzalayabileceğini resmen açıkladı.



Sovyet Hükümeti, Moskova'daki Türk Elçilik Kuru- KSG III lu'na, Türkiye ile bir dostluk ve kardeşlik anlaşması imzalayabileceğini resmen açıklamıştır. Anlaşma 16 Mart 1921 tarihinde imzalanacaktır. Aynı gün, Türk Elçilik Kurulu, Milliyetler Bakanı Stalin ile görüşmüştür. Stalin, "emperyalistleri parçalamak için İngiltere ile yapacakları ticaret anlaşmasının Türkiye'nin de yararına olduğunu, Sovyet'lerin Misak-ı Milli'yi tanıdığını, her türlü para, silah, insan gücü yardımı yapacaklarını" söylemiş; Gümrü'nün boşaltılmasını istemiştir.



22



Şubat



Bekir Sami Bey, Fransız Le Bekir Sami Bey'in Le Matin Gazetesi'nde yayımlanan KSG III Matin Gazetesi'ne Sovyet- demeci şu şekildedir: "Sovyet Hükümetiyle samimi lerle ilgili bir demeç verdi. ilişkilerimiz var ama Türkiye Bolşevizm'i istemiyor. Ankara'da kurulan bir komünist partisi, 3 ay sonra dağılmak zorunda kaldı."



22



Şubat



102 sayılı Tarik Bedeli Nakdisi Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Tarik Bedeli Nakdisi, vilayât hususi bütçesinde BMM ZC, önemli bir kalemdir. Harbi umuminin fiyatı eşya üze- C: 8, rinde tezayüde neden olması, bedeli nakdi lâşey [de- İ: 155 ğersiz] derecesine getirmiş ve vilâyat hususi bütçelerini vilâyat mahalindeki yolların küşâd ve tamirini karşılayamaz hale getirmiştir. Vilâyat meclisi umumiyelerine yeniden tarhı tekâlif salâhiyeti verilmemesi nedeniyle de, tarik mükellefiyetini düzenleyen kanunun değiştirilmesi gündeme gelmiştir. Zükûr on sekiz yaşından altmış yaşına kadar tarik bedeli nakdisinden mükelleftir. Tarik bedeli her mahalin amele rayici gözetilmek ve dört amele yevmiyesi esas olmak üzere vilâyat ve müstakil livalardan, mecalisi umumiyelerinin takdir ve tâyini neticesinde alınır. Tahsilatın nasıl yapılacağı; tahsilatın idarei hususiye tahsildarları, maliye tahsildarları veya heyeti ihtiyariye eliyle mi yapılacağı uzun tartışmalara konu olmuştur. Mükellefiyeti bedeniyeyi düzenleyen 6.md. çok uzun tartışmalar sonunda önce tayyedilmiş; sonra, maddeyi tadil eden başka bir madde kabul edilerek mükellefiyeti bedeniye nakden mükellefiyetlerini karşılayamayanlar tarafından yerine getirilmesi gereken bir hüküm haline getirilmiştir.



1921 Yılı



655



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



22



Şubat



Dahiliye Vekâleti Bütçesi, Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiye Bütçesi ve Emniyeti Umumiye Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiye Bütçesi yekû- BMM ZC, nu 1.427.898 liradır. Dahiliye Vekâleti Bütçesi yekû- C: 8, nu 2.731.023 liradır. Emniyeti Umumiye Bütçesi İ: 155 1.354.688 liradır.



22



Şubat



Dahiliye Vekâleti Bütçesi'nin 145.faslının müzakeresinde vilâyat mülkiye müfettişliğinin lâğvı gündeme getirildi. [Cmh]



Dahiliye Vekâleti mahiyetinde inkilaptan sonra ger- BMM ZC, çekleştirilen azil ve nasıpların liyakata ve idare mes- C: 8, leğine uygun olmadığı söylenmiştir. Cebren iane top- İ: 155 lama bunun en önemli göstergelerinden biri olarak sunulmuş; bu hususta Dahiliye Vekâletine iki istizah verilmiştir. Mülkiye müfettişleri bu durumu önleyebilecek teftiş salâhiyetine ve şekline sahip görülmemektedir. Ancak, idare mesleğini yükseltmenin tek yolunun inkilâp devrinde sadece meslekten gelen memurlarla sağlanamayacağını, inkilâbı ileriye taşıma vasfına sahip memurlara ihtiyaç olduğunu düşünen mebuslar da vardır.



22



Şubat



Diyaribekir Mebusu Kadri Ahmet Bey'in, Malatya Mutasarrıfı ile Ergani Kaymakamı hakkındaki sual takririne, Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Sual takriri Elcezire Kumandanı Nihad Paşa hakkındadır. Dr.Adnan Bey, meseleden haberdar olunur olunmaz Dahiliye Vekâleti'nin teftiş ve tahkik emri verdiğini, Mutasarrıfın teftişe başladığını ve kendilerine bir rapor hazırladığını, ancak rapor henüz ellerine ulaşmadığı için meseleye tam anlamıyla vakıf olamadıklarnı söylemiştir.



22



Şubat



Erzurum Mebusu Salih Dr.Adnan Bey, Hükümetin arzusuyla ve cebriyle bir BMM ZC, C: 8, Efendi'nin, memleketin iane yapılmadığını belirtmiştir. İ: 155, muhtelif yerlerinden toplaBirinci nan iane hesabının itasına Celse dair sualine, Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



22



Şubat



Genç Mebusu Şeyh Fikri Efendi'nin, Elâziz Vali Vekili hakkında istizah takririne, Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



656



Yönetim Zamandizini



Elâziz Vali Vekili, jandarma ve polis kuvvetiyle eşraf ve tüccardan Maarif ve Hükümet adına cebren iane toplamıştır. Genç Mebusu Şeyh Fikri Efendi'nin Dahiliye Vekâleti'ne başvurusu üzerine yapılan ihtar sonucunda toplanan ianeler vali vekili tarafından geri verilmiştir. Ancak, Genç Mebusu halk üzerindeki zulmü resmen de onaylanan bir kişinin neden hala işten men edilip tahtı muhakemeye alınmadığını sormuştur. Dahiliye Vekâleti, olayın Meni İane Nizamnamesi'nden önce gerçekleştiğini, o vakit Müdafaai Hukuk Cemiyetleri ve idare reislerinin tahtı idaresindeki komisyonlar tarafından her yerde iane toplandığını söylemiştir. Müdafaai Milliye Vekili de, 8 Şubat 1921 tarihli içtimada Büyük Millet Meclisi açılmadan önce ve hatta açıldıktan hemen sonra da merkezden orduya ödeme yapılamadığını, ihtiyacın Müdafaai Hukuk Cemiyetlerince karşılandığını yönünde izahatta bulunmuştu.



Kaynak



BMM ZC, C: 8, İ: 155, Birinci Celse



BMM ZC, C: 8, İ: 155, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Şubat



Tedrisatı İptidaiye Vergisi'nin 1337 senesine kadar muhasebei hususiyelerce tehir tahsili hakkında takrir Lâyiha Encümeni'ne tevdi edildi. [Cmh]



Dahiliye Vekâleti Vekili Dr.Adnan Bey, Konya Mebusu Vehbi Efendi'nin takriri üzerine bazı yerlerde fazla Tedrisatı İptidaiye Vergisi alınmış olduğunu kabul ederek, vilayetlerde tedrisatı iptidaiye meclisleri tarafından tevzi edilen vergiye dair meclisi idarelere ittiraz hakkı olduğuna ve meclisi idarelerin kararlarının kat'i olduğuna dair bir tamim yayınladığını, vilâyat ve elviyei müstakkileye tebliğ edildiğini belirtmiştir. Ayrıca, bu tamim ile şimdiye kadar kanunlara aykırı olarak yapılan tevziatın bir kanun ile terkini mümkün kılmak için fazla toplandığı tespit edilen verginin mazbata ile bildirilmesi istenmiştir. Ancak, Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey, Tedrisatı İptidaiye Kanunu Muvakkatinin ilgasına dair bir kanun teklifi vermiştir. Kanun teklifi, Vehbi Bey'in takririyle birlikte Lâyiha Encümeni'ne gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 155, İkinci Celse



22



Şubat



687 sayılı Hukuk-ı Aile Ka- Hukuk-ı Aile Kararnamesi'nin kaldırılmasına dair İs- BCA: rarnamesi'ni kaldıran Katanbul Hükümeti'nin yayınladığı 19.6.1335 tarihli Ka- 30..18.1.1/ 2.36..13. rarname'nin kaldırıldığına rarname kaldırılmıştır. dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



22



Şubat



684 sayılı Adana, Kozan ve Cebelibereket'e dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



22



Şubat



"İngiltere Hükümeti Trakya Vahdet Gazetesi, İngiltere Hükümeti'nin, "Trakya ve KSG III, ve İzmir'de özerk bir idare İzmir'de Zatışahane'nin hakimiyeti altında özerk bir VhG kurulmasını istiyor." idare kurulmasını Londra Konferansı'na teklif etmek üzere" olduğunu haber vermiştir.



22



Şubat



"Çin'de ihtilâl zihniyeti genişliyor."



23



Şubat



Londra Konferansı'nda söz Londra Konferansı'nda Osmanlı delegesi Sadrazam hakkı Ankara Hükümeti de- Tevfik Paşa, söz hakkını Büyük Millet Meclisi legelerine bırakıldı. degelerine bırakmıştır. Misak-ı Milli çerçevesinde görüşlerini açıklayan Ankara Delegelerine karşı, İtilâf Devletleri Sevr Anlaşması kapsamında görüşmelerin devam etmesinde ısrarcı olmuştur. Bu kapsamda, 24 Şubat 1921 tarihinde İstanbul ve Ankara Delegelerini dinleyeceklerini söylemişlerdir. Bekir Sami Bey'in Türkiye'nin tek meşru heyeti olduğuna dair sözleri ise, iki heyetin de dinleneceği şeklinde karşılık bulmuştur.



23



Şubat



Rum Milli Müdafaa Cemiyeti Venizelos'u kendine vekil seçti.



İşgal altındaki Adana, Kozan ve Cebelibereket'in gelir ve giderlerinin Muvazene-i Umumiyece tahsil edilmesine ve özel idareye gerek olmadığına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 2.36..10./ 74-6



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, "İki Muvasalat" başlıklı HM yazıda Anadolu delegelerinin Londra'ya, Bolşevik Sefiri'nin Ankara'ya gelişini konu almıştır. Ayrıca, "Çin'de ihtilâl zihniyeti genişliyor." başlıklı bir yazı yer almıştır. "İzmir'de İngiliz filosu", "Fransa gelecek ay Klikya'yı bırakacak", "Çiçerin'in İngiltere'ye notası", "Lyold George'un Konferans'tan beklediği", "Wilson Ermenistan'ı", "Roma'daki Türk Konferansı" haberlerine yer verilmiştir. Nutuk; BMM ZC, C: 8, İ: 157, İkinci Celse



Rum Milli Müdafaa Cemiyeti, Venizelos'u kendine KSG III vekil seçmiş ve Lyold George'a bir telgraf çekerek Londra'ya temsilci göndereceklerini söylemiştir.



1921 Yılı



657



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Şubat



Gürcülerin çekilmesi ile Ardahan işgal edildi.



Kâzım Karabekir Paşa, daha önce Gürcülerin yaptığı Karabekir, gibi onlara haber göndererek "harpsiz Ardahan'ı ve KSG III Artvin'i kendi hudutları müntehasına kadar işgal" edeceğini bildirmiştir. Ankara Hükümeti de, 21 Şubat 1921 tarihinde Menşevik Gürcistan Hükümeti'nin Sefiri Simon Mdivani'ye bir nota vererek ordunun Artvin ve Ardahan seferi sebeplerini anlatmıştır. Bunun, Çarlık Rusya ile Türkiye arasında 1878 yılından kalan bir hesabın kapatılması olduğunu söylemiştir. Sovyetlerle savaş halinde olan İngilizlerden de beklediği yardımı alamayan Gürcüler, Ardahan ve Artvin'i bırakmak zorunda kalmışlardır. Haberi, Gürcü Sefiri Hariciye Vekâletine bildirmiş ve aynı gün Gürcü kuvvetleri Ahıska yönüne çekilmeye başlamışlardır. Ankara Hükümeti, durumu Sovyet Dışişlerine bildirmiştir. Gürcülerin çekilmesi ile Şark Cephesi kuvvetleri Ardahan'ı işgal etmiştir.



23



Şubat



Hilmi Bey, Ardahan'da ida- Gürcülerin çekilmesiyle birlikte, Şark Cephesi kuv- İH re-i hükümeti tesis etti. vetleri henüz Ardahan'a girmeden önce Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına orada bulunan ihtiyat mülâzımı Hilmi Bey, idare-i hükümeti tesis etmiş ve Türk bayrağını çekmiştir. Ardahan'da mahalli hükümeti teşkil eden Hilmi Bey, daha önceden Kâzım Karabekir Paşa tarafından irtibat memuru olarak Ardahan'a gönderilmiştir.



23



Şubat



689 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Malatya livasının merkezinin değiştirilmesine dair bir kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



23



Şubat



693 sayılı İcra Vekilleri Çankırı'nın Çerkeş ve Koçhisar ilçelerine bağlı nahi- BCA: 30..18.1.1/ Heyeti Kararı ile Çankırı'ya ye ve köyler tespit edilmiştir. 2.36..19./ bağlı nahiye ve köyler tes73-33 pit edildi. [Cmh]



23



Şubat



Hakimiyeti Milliye, Gürcü Sefiri'nin demecine yer verdi.



Hakimiyeti Milliye'de "Şanlı Hilal", "Ardahan, Art- HM vin", "Mısır ve İngiliz Müzakeresi Tekrar Başladı", "Fransızların İki Yüzlü Politikası" başlıklı yazılar yer almıştır. Gürcü Sefiri cenablarının beyanatı şu şekildedir: [Sovyetlere karşı] "Mutlak bağımsızlık istiyoruz ve kazanacağız."



23



Şubat



İstanbul Şehremanetinde azil ve tâyin işlemi yapıldı. [Osm]



İradei seniyye ile 1 Aralık 1920 tarihinde göreve gelen İstanbul Şehremini Yusuf Razi Bey görevinden alınmış ve yerine 15 Cemazeyilahir 1339 (23 Şubat 1921) tarihinde eski Şehremaneti Beyoğlu Daire Müdürü Mehmed Ali Bey vekâleten atanmıştır. Mehmed Ali Bey, görevi 5 Temmuz 1921 tarihine kadar yürütecektir. Aynı tarihte, Paris ve Roma elçilik müsteşarlıklarına da yeni atamalar yapılmıştır.



658



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Kanun lâyihası, Malatya'ya bağlı olmak üzere He- BCA: kimhan adıyla bir ilçe merkezi kurulmasına ve Keban 30..18.1.1/ Madeni ilçesine bağlı Karaca bucağı kaldırılmasına 2.36..15. dairdir.



TV: 4095, KSG III; BOA: İ..DUİT, GN: 63, DN: 40; BOA: İ..DUİT, GN: 65, DN: 40; BOA: İ..DUİT, GN: 58, DN: 40



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Şubat



Mücahit Grubu'nun adı Muharip Grubu'na çevrildi. [Cmh]



Erkânı Harbiye Riyaseti'nin gizli haberalma, casusluk ve KSG III karşı-casusluk işlerini yürütmek üzere 23 Eylül 1920'de kurulan örgütün adı Muharip Grubu'na çevrilmiştir; örgütün adı daha sonra Felah Grubu'na çevrilecektir.



24



Şubat



Bekir Sami Bey, Londra Konferansı'nda Ankara'nın görüşlerini anlattı.



Bekir Sami Bey, İzmir ve Trakya'nın Türkiye'den ko- KSG III parılamayacağını savunmuştur. İtilâf Devletleri, Doğu Trakya ve İzmir'de nüfus araştırması yapılmasını, sonuçların Türkiye ve Yunanistan tarafından önceden kabul edilmesini istemişlerdir. Türk delegasyonu sayım sonucunu önceden kabul edecek; Yunan delegasyonu ise kabul etmeyecektir. İtilâf Devletleri'nin barış önerisinde ayrıca, Sevr Anlaşması'nın geri kalan maddelerinin aynen kabulü, hemen ateşkes yapılması, barış yapılıncaya kadar azınlık haklarının korunması talepleri yer almıştır.



24



Şubat



Ankara Hükümeti, Ermenistan'da kurulan Milli Birlik Komitesi'ni destekleyeceğini açıkladı.



Taşnakların iktidara geldiği Ermenistan'ın Başkanı KSG III Simon Vratzyan'ı ziyaret eden Ankara temsilcisi, Ermenistan'ın "kurtuluşu" konusunda sevincini belirtmiş; Ankara'nın Erivan'da kurulan Milli Birlik Komitesi'ni destekleyeceğini açıklamıştır.



24



Şubat



Cuma tatilleri hakkında teklifi kanunisi reddedildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Nusrat Efendi'nin teklifinin reddine dair Lâyiha Encümeni mazbatası, nüfusun çoğunluğunun zürra olduğu ve ancak Cuma günleri çarşıya çıkabilmeleri nedeniyle Cuma gününün sanat ve ticaret erbabını da kapsayacak şekilde resmi tatil olmasının uygun olmayacağını belirtiyordu. Meclisi Âliden çıkacak kavaninin şer'e muvafık olmasının şart olduğu söylenerek, teklif, fıkha tevfik olup olmadığı üzerinden tartışıldı.



24



Şubat



İktisat Vekâleti Bütçesi görüşüldü. [Cmh]



Çorum Mebusu Ferid Bey, Osmanlı'nın mali kapitü- BMM ZC, lasyonlar nedeniyle gümrüklerine hakim olamaz hale C: 8, İ: geldiğini hatırlatarak, istiklâl savaşının esasen bir ik- 156 tisadi bağımsızlık savaşı olduğunu söylemiştir. Madenler ve ormanlar gibi milli zenginliklerin yönetimi müzakere edilmiştir.



24



Şubat



Zonguldak madenleriyle ilgili sorulan soruya İktisat Vekâleti Vekili Mahmud Celâl Bey cevap verdi. [Cmh]



Çorum Mebusu Ferid Bey, Zonguldak ve Ereğli kömür havzasında yerli müslüman halkın inşa ettiği ocakların Fransız şirketlerinin eline geçmesiyle bu alanın önemli bir Fransız nüfuz alanı haline geldiğini; Ereğli'nin de İtalyan şirketlere verilmek istendiğini belirtmiş ve 21-22 Eylül 1920 tarihlerinde havzaya gelen İtalyan gemisinin burada yapılacak şimendiferle ilgisi olup olmadığını sormuştur. 1311 senesinde Osmanlı İmparatorluğu Hükümeti tarafından üç sene zarfında imtiyazı dolmak üzere 371 numaralı bir ocağa ruhsat verilmiş ve buna bağlı olarak bir de şimendifer imtiyazı verilmiştir. Ilısu'dan Ereğli'ye uzanan şimendifer imtiyazı havzai fahmiyenin hemen ortasından geçmekte ve imtiyaz çevresindeki birer kilometrelik alanda maden arama yetkisi içermektedir. İmtiyaz Şûrayı Devlet'in kararıyla uzatılmıştır. Mahmud Celâl Bey, imtiyazın dayandığı hukukun çürüklüğü ve Büyük Millet Meclisi'nin İstanbul Hükümeti'nin verdiği imtiyazlara dair aldığı karara istinaden Zonguldak Mutasarrıfı'ndan inşaata izin verilmemesinin istendiğini belirtmiştir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Birinci Celse



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Birinci Celse



659



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Şubat



Ziraat memurlukları ve ziraat nümune çiftliklerinin lâğvına dair takrir reddedildi. [Cmh]



İktisat Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey, ziraat memurlarının mesaii cetveli tetkik edildiği zaman idari ve adli işlerden dolayı memurların ziraatin gelişmesine yönelik işlere yeterli vakit ayıramadıklarının görüldüğünü söylemiştir. Mevcut durum nedeniyle bu memurların lâğvedilmesindense, çalışma usullerinin değiştirilmesinin daha faydalı olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle, kırtasiye ve kâtip bütçeleri kesilen ziraat memuriyetlerine birer hayvan ve birer portatif çanta tahsis edilerek seyyar şekilde köyleri dolaşmaları, köylülere nasihat vermeleri ve hastalıklarla ilgilenmeleri sağlanmaya çalışılacaktır.



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Birinci Celse



24



Şubat



Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa, Ardahan ve Artvin'in Gürcüler tarafından tahliye edildiğine dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Heyeti Vekile 21 Şubat 1921 günü Gürcistan Sefirine bir nota vermiştir. Notada, Gürcistan'dan 23 Şubat tarihine kadar Ardahan ve Artvin kazalarını ihtiva eden Ardahan livası mıntakasını tahliye ile teslim etmesi istenmiştir. Aksi halde harekâtı askeriyeye de dahil her türlü tedbire başvurulacağı söylenmiştir. Ancak, buna gerek kalmaksızın Şark Ordusu Kumandanlığından gelen telgrafa göre 23 Şubat tarihinde Ardahan tahliye edilmiş ve Artvin'in de 24 Şubat'ta tahliye edileceği söylenmiştir. Tahliyelerin ardından Ardahan ve Artvin işgal edildiği için Gürcistan ile bir musalâha akdetmek gerekmektedir. Batum işgal edilmeyeceği için akdolunacak musalâhaya göre ârayi umumiyeye müracaat edilecektir.



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Üçüncü Celse



24



Şubat



101 sayılı Dersimli Bekir Ağa'nın cezasının tahvili hakkında Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye'den yedi sene bir mah küreğe mahkûm Dersimli Bekir Ağa hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, cezası üç sene ve bir maha indirilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Birinci Celse



24



Şubat



102 sayılı Şemsettin Efendi Hiyaneti Vataniye'den yedi sene küreğe mahkûm hakkındaki hükmün tasdiŞemsettin Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazkine dair Heyeti Umumiye batası kabul edildi. Kararı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 8, İ: 156, Birinci Celse



24



Şubat



Mebusların mütaahhitlik Ertuğrul Ahmet Hamdi Bey, resmi makamlarla taahyapmamalarına dair bir tak- hüde girişmenin Millet Meclisi âzalığıyla örtüşmeyerir verilmiştir. [Cmh] ceğinden mebusların mütaahhitlik yapamayacaklarına dair bir Heyeti Umumiye Kararı alınmasını istemiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 156, İkinci Celse



24



Şubat



Hindistan Genel Valisi, Müslümanları yatıştırmak için Hint Hilafet Komitesi'yle görüştü.



24



Şubat



Sadâret Bütçesi'ne tahsîsât-ı 1336 senesi için Sadâret Bütçesi'ne 2,000 lira tahsî- Düstur Tertip 2, fevkalâde ilâvesi hakkında sât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, Karârnâme yayımlandı. s.384 [Osm]



24



Şubat



"Anadolu'nun mukaddes Yenigün Gazetesi, Misakı Milli'nin Batum'da sağla- KSG III, YG yemini Batum'da yerine ge- nacağını yazmıştır. lecektir."



660



Yönetim Zamandizini



Hint Genel Valisi, Hint Hilafet Komitesi'ne şunları KSG III söylemiştir: "İsteklerinizi ilettim. Sorunlarınızı yalnızca Majesteleri Hükümeti'ne karşı değil, Barış Konferansı'nda da kuvvetle destekledik." Gandi, bu sözlere, Sevr Anlaşması'nın, verilmiş namus sözlerinin kötüye kullanılması olduğunu söylerek cevap vermiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Şubat



"Mustafa Kemal Cumhuriyet ilan etmek istiyor."



Peyamı Sabah Gazetesi, Ethem Bey ve Reşit Bey'in KSG III, İzmir'de yayınlanan Köylü gazetesine verdiği demece PS yer vermiştir: "Mustafa Kemal Cumhuriyet ilan etmek istiyor. Bu yüzden anlaşmazlığa düştük."



24



Şubat



"Yunan bayrağını selamlayan âsi Ethem'e ait vesikalar" yayınlandı.



Hüseyin Ragıp, "Tasvip etmediğimiz şeyler" başlıklı HM yazısında, Galip Kemali ve Ahmet Rıza'nın TürkYunan dostluğu isteyen demecine karşı çıkarak, Yunanlılar bu işten az zararla çıkmanın yollarını arıyor demiştir. Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi ile bir mülakata yer vermiştir. Yunan bayrağını selamlayan asi Ethem'e ait vesikaları yayınlamıştır. Gazetede ayrıca, "Hindistan Muhtariyetine Doğru", "Hindistan'da İsyan Şiddetleniyor", "Bulgaristan da Başkaldırıyor", "Sırbistan'da İsyan: Dört Yüz Maktûl ve Mecrûh", "Fransız Politikasında İki Cereyan" başlıklı yazılara yer verilmiştir.



25



Şubat



Ankara ve İstanbul Delegasyonu, Londra Konferansı'nda birer bildiri yayınladı.



Yayınlanan bildirilerde, "Türk devletinin 1913 yılı KSG III sınırları içinde yeniden kurulması, İzmir'in boşaltılıp Türkiye'ye verilmesi, Boğazlar'da Türkiye'ye egemenlik garantisi verilmesi, kapitülasyonların bütün uzantılarıyla kaldırılması, kıyıları savunabilmek için deniz kuvvetlerine sahip olmak hakkı" istenmiştir. Tevfik Paşa, sözü yine Bekir Sami Bey'e bırakmıştır. Bekir Sami Bey, İzmir ve Trakya'da adil bir nüfus araştırması yapılmasını ve bunun sonucunda İtilâf Devletleri'nin vereceği kararı peşinen kabul ettiklerini söylemiş; genel olarak bağımsızlığın sağlanması halinde bazı fedakârlıklar yapılabileceğini dile getirmiştir. İtilâf Devletleri, Türk ve Yunan delegelerine, Sevr Anlaşması'nda değişiklikler öneren 25 günlük bir proje vermişlerdir. Projede İzmir ve Trakya'da birer halkoylaması yapılması isteği de vardır.



25



Şubat



II. Sovyet Kızılordusu Tiflis'e girdi.



Bolşevik Gürcülerin İhtilâl Komitesi, Tiflis'te Sovyet KSG III Gürcistanı'nı ilan etmiştir.



25



Şubat



Emniyet Sandığı Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi için Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 1,000 Düstur Tertip 2, lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, s.385



25



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "Posta ve Telgraf İşlerimiz İntizama Giriyor" başlıklı bir yazı yayınlandı.



Hakimiyet Milliye Gazetesi'nde "Konferans ve Şark HM Meselesi", "Posta ve Telgraf İşlerimiz İntizama Giriyor", "Tevfik Paşa'nın Beyanatı", "Klikya'da Fransız Entirikaları" başlıklı yazılar yer almıştır.



26



Şubat



Türk-Sovyet görüşmeleri Moskova'da resmen başladı.



24 Ağustos 1920 tarihinde parafe edilen anlaşma esa- KSG III sı üzerine yapılması planlanan Türk-Sovyet görüşmeleri resmen başlamıştır. Görüşmelerde, Sovyet tarafını Çiçerin ve Korkmazof temsil ederken, Türk tarafını Ali Fuad Paşa, Yusuf Kemal Bey ve Rıza Nur Bey temsil etmektedir. Anlaşma 16 Mart 1921 tarihinde imzalanacaktır.



1921 Yılı



661



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Şubat



Londra Konferansı'nda Ermenistan ve Kürdistan meselesi tartışıldı.



Türkiye Ermenileri adına Bogos Nubar Paşa, Erme- KSG III nistan adına ise M.Aharonian Londra Konferansı'na katılmıştır. Nubar Paşa, Kilikya'da Ermenilere özerklik verilmesini, Aharonian ise, Sevr Anlaşması'nın yürürlükte olduğunun ilan edilmesini istemiştir. Aharonian, Kemalistlerin Ermenistan'a saldırmakla İtilâf Devletleri'ne saldırmış olduklarını belirtmiştir. Ermeni delegelerinden sonra söz alan Bekir Sami Bey, Kürdistan halkının Büyük Millet Meclisi'nde temsil edildiğini, kendisinin aynı zamanda Kürtlerin de temsilcisi olduğunu söylemiştir. Kürdistan'da bir halkoylaması yapmayı kabul ettiklerini ve Kürdistan halkı istediği takdirde kendilerine muhtariyet vermeye hazır olunduğunu dile getirmiştir. Bağımsız bir Ermenistan'a da karşı olmadıklarını söyleyen Bekir Sami Bey, Kars ve Ardahan'ı bırakmayacaklarını ve buralar için halkoylamasına hazır olduklarını belirtmiştir.



26



Şubat



Sovyetler ile İran arasında Sovyetler ile İran arasında Moskova'da bir kardeşlik KSG III bir dostluk anlaşması imza- ve dostluk anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma, landı. Sovyetler'in Şark ülkeleri ile imzaladığı ilk anlaşmadır. Söz konusu anlaşma ile, Rusya ve İran arasında imzalanan bütün anlaşmalar geçersiz sayılmıştır.



26



Şubat



Ereğli havzasındaki maden işletme ve şimendifer inşası ruhsatnamesinin keenlemyekûn addedilmesinin tahtı karara alınmasına dair takrir reddedildi. [Cmh]



26



Şubat



İstiklal Marşı hakkında Maarif Vekâletinden mevrut tezkere Maarif Encümenine havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 8, İ: 157



26



Şubat



Ardahan'ın istirdadınan dolayı Şark cephesi kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'nın çektiği tebrik telgrafı Meclis'te okundu. [Cmh]



Kâzım Karabekir Paşa, 23 Şubat 1337 sabahı Arda- BMM ZC, han'a Osmanlı sancağı çekildiğini haber vererek Şark C: 8, İ: 157 Cephesi namına Meclisi Milliyi tebrik etmiştir.



662



Yönetim Zamandizini



Takrir, 24 Şubat 1921 tarihli İktisat Vekâleti Bütçe görüşmelerinde Çorum Mebusu Ferid Bey'in gündeme getirdiği Ereğli havzasındaki imtiyaz ile ilgilidir. Ferid Bey, Notacı Emin Bey ve Celâlleddin Arif Bey tarafından İtalyan Terni Kumpanyası mühendisine vekaleten verilen Ereğli Havzasındaki maden işletme ve şimendifer inşası ruhsatının Şûrayı Devletçe müddetinin uzatılmasında yabancı parmağı olduğu gerekçesiyle, ruhsatın keenlemyekûn addedilmesini talep etmiştir. Celâleddin Arif Bey, imtiyaza, ruhsatın İtalyanlar tarafından vekâleten alınmak istenmesinden önce sahip olduğunu, 1335 yılında İtalyanlarla ortaklık yaptığını ve bu ortaklıkta %10 hissesinin olduğunu kabul etmiş; ancak, ruhsatın Şûrayı Devlet tarafından temdid edilmesinde yabancı tesiri olmadığını söyleyerek kendisini savunmuştur. Mahmud Celâl Bey'in Şûrayı Devlet kararını feshetmeye hakkı olmadığını belirtmiştir. Savunmasında siyaset-ticaret ilişkisiyle ilgili şu sözleri sarf etmiştir: "Eğer bu memlekette siyaseti Devletle iştigal edebilmek için dikili ağacı olmamak lâzım ise, affedersiniz, benim dikili ağacım vardır. Yalnız bu degıl, daha bundan başka bir çok madenlerim ve emlâkim de vardır." İzahat kafi görülerek takrir reddedilmiştir.



Kaynak



BMM ZC, C: 8, İ: 157, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Şubat



Hanedanı Saltanat, Divanı Muhasebat, İmalatı Harbiye, İktisat Vekâleti, Bahriye, Adliye Vekâleti Bütçeleri görüşüldü. [Cmh]



Hanedanı Saltanat Bütçesi sarfedilmediği için aynen BMM ZC, ipkasına, Divanı Muhasebat teşkil edilmediğinden C: 8, bütçesinin sarfedilmediği için aynen ipkasına, İmalatı İ: 157 Harbiye Bütçesi yekûnu 752.969 olarak, İktisat Vekâleti Bütçesi yekûnu 1.264.921 olarak, Bahriye Bütçesi yekûnu 289.548 olarak, Adliye Vekâleti yekûnu 2.759.274 olarak kabul edilmiştir.



26



Şubat



Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi ile Hasan Basri Bey'in, Ayıntap İstinaf Mahkemesi âzasından mevkuf bulunan bir zat hakkında sual takririne, Adliye Vekili Hafız Mehmet Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Fransızların Ayıntap'ı (Antep'i) işgalleri sırasında Ayıntap İstinaf Mahkemesi âzalığı yapan ve milli mücadeleye katılan kişi, şu anda Maraş İstinaf Mahkemesi reisi olan ve o vakit Adliye Müfettişi olarak Fransız aleyhtarı propagandaya karşı çıkan Niyazi Efendi tarafından müstafi sayılmıştır. Adliye Encümeni tarafından tebdiline karar verilen reisin neden hala görevinde ipka ettiği sorulmuştur. Hafız Mehmet Bey, âzanın, reisi tehdid etmekten suçlu görüldüğü için azledildiğini ve Niyazi Efendi hakkında da yeterli delile sahip olmadıklarını izah etmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 157, İkinci Celse



26



Şubat



Fransızların Adana'daki müdahalâtına ve tazyik siyasetine ait vesaikın Meclis Zabıt Ceridesiyle neşredilmesi kabul edildi. [Cmh]



Lâzistan Mebusu Esat Bey'in takriri üzerine, yedi kıta vesika okunarak zapta geçilmiştir. Trabzon Mebusu Nebizade Hamdi Bey'in takriri üzerine zapta geçirilen belgeler ile müzakeratın Londra'daki Heyeti Murahhasa'ya tebliğ edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 157, İkinci Celse



26



Şubat



Demiryolları Umum Müdürlüğü'ne Binbaşı Halit Bey tayin edildi. [Cmh]



Demiryolları Umum Müdürlüğü'ne istirahat gerekçesiyle görevden ayrılan Miralay Behiç Bey yerine Binbaşı Halit Bey tayin edilmiştir. Behiç Bey'in, trenlerin idaresiyle ilgili Vekâletlerle kimi anlaşmazlıkları bulunmaktadır. Halit Bey, 2 Nisan 1921 tarihinde görevine başlayacaktır.



BCA: 30..10.0.0/ 154.85..3./ 1563; KSG III



26



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Philadelphia-Puplic Ledger Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Philadelphia-Puplic Ledger Ga- KSG III zetesi'ne verdiği demeçte, Panislamist ve Pantürkist olmadıklarını, Misakı Milliyi kabul eden her hükümetle barış anlaşması yapabileceklerini, hiçbir barış ihtimalini kaçırmamak için Londra Konferansı'na katıldıklarını, Türkiye'de komünizmin olmadığını, ancak Sovyetlerle ilişkilerinin iyi olduğunu söylemiştir. Ayrıca, Amerika Birleşik Devletleri ile iyi ilişkiler kurmak istediklerini, bu ülkenin tekniğinden ve sermayesinden yararlanabileceklerini belirtmiştir.



27



Şubat



Fransızlar Antep kuşatmasını kaldırdı.



Antep halkı açlık nedeniyle 19 gün önce teslim ol- KSG III muştu. Fransızlar 8 Şubat 1921 tarihindeki teslimiyetin ardından kuşatmayı kaldırmıştır.



27



Şubat



Cevat Abbas Bey, Bulgaristan Hükümetiyle görüşmeler yapmak üzere Sofya'da gitti.



Cevat Abbas Bey, Ankara Hükümeti adına Bulgaris- KSG III tan'la görüşmeler yapmak üzere Sofya'ya gitmiştir. Birinci Dünya Savaşı'ndan yenik çıkan Bulgaristan da, İtilâf Devletleri'nin baskısı altında bulunmakta, Yunanistan'la anlaşmazlıklar yaşamakta ve Anadolu'daki direniş hareketine sempatiyle yaklaşmaktadır. Cevat Abbas Bey, burada Trakya İhtilâl Komitesi'ni kuracaktır.



27



Şubat



II. Kafkas Kızılordusu, Batum'un Türkiye'ye bırakılamayacağını bildirdi.



Kâzım Karabekir Paşa'nın, Batum'a karşı bir ileri ha- KSG III rekât düzenlemekten bahsetmesi üzerine II. Kafkas Kızılordusu (Orjonikidze), Karabekir'in irtibat subayına Batum'un Türkiye'ye bırakılamayacağını bildirmiştir.



1921 Yılı



663



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Şubat



Trakya'da Yunanlıların Müslüman halkı tazyik etmekte olduklarına dair bir takrir verildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Dr.Fuad Bey, bir haftadan beri Trakya'da devam etmekte olan tazyik ve işkencenin bütün İslâmlara teşmil ettiğine ve Heyeti Vekile'nin gereken tedbiri almasına ilişkin bir takrir vermiştir.



BMM ZC, C: 8, İ: 158, İkinci Celse



27



Şubat



Saruhan Mebusu Celâl Bey, Celâl Bey tarafından vekaleten idare edilmekte olan BMM ZC, C: 8, İktisat Vekâletine intihap İktisat Vekâletine Celâl Bey, intihap olunmuştur. İ: 158, olundu. [Cmh]



İkinci Celse



27



Şubat



Şûrayı Devlet, Dairei Riyaset, Defteri Hakani, Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi, Jandarma, Sıhhiye ve Düyunu Umumiye Bütçeleri görüşüldü. [Cmh]



Şûrayı Devlet bütçesindeki meblâğ sarfedilmemiş ol- BMM ZC, duğundan bütçeden tenziline karar verilmiş; Dairei C: 8, Riyaset, Defteri Hakani, Rüsumat Müdüriyeti İ: 158 Umumiyesi bütçeleri aynen, Jandarma, Sıhhiye ve Düyunu Umumiye bütçeleri tadilen kabul edilmiştir. Şûrayı Devlet için Hükümet tahsisat teklif etmemiş ve gerçekte de Şûrayı Devlet için harcama yapmamıştır; Encümen tarafından önerilen 22.246 lira da aksi Şûrayı Devlet'in teşkilinin kabulü anlamına geleceği için bütçeden tenzil edilmiştir. Dairei Riyaset Bütçesi yekûnu 18.375, Jandarma Umum Müdüriyeti yekûnu 4.858.976 lira olarak kabul edilmiştir. Defteri Hakani bir müdüriyet olarak Maliye Vekâleti'ne bağlanmış ve taşra teşkilâtında düzenleme yapılmıştır. Defteri Hakani Bütçesi yekûnu 403.311 lira olarak kabul edilmiştir. Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesi yekûnu 356.160 lira, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti Bütçesi yekûnu 613.141, Düyunu Umumiye Bütçesi yekûnu 7.680.696 liradır.



27



Şubat



699 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Ergani ve Genç livalarının kaldırılarak Palu livasının teşkil edilmesine dair kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Ergani mülhak livası ve Genç müstakil livası kaldırı- BCA: larak, Palu livası kurulmasına ilişkin kanun lâyihası 30..18.1.1/ 2.37..5./ hazırlanmıştır. 73-34; TDTÜÖ



27



Şubat



Matbûât İdaresi'nin teşkilâtı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



27



Şubat



12 Safer 1318 (11 Haziran 1900) tarihli nizâmnâme hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



12 Safer 1318 (11 Haziran 1900) tarihli nizâmnâme dahili posta havalenâmeleri hakkındadır. Söz konusu nizâmnâmenin 15.maddesine müzeyyel fıkra hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



27



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Londra Konferansı ile ilgili ilk resmi haber ve Mustafa Kemal Paşa'nın beyanatı yayınlandı.



Hakimiyeti Mililye Gazetesi, Dahiliye Vekili Adnan HM Bey ile bir mülakata yer vermiştir: "Anadolu'da isyan ocağı kalmadı, nahiye müdürlerini halk seçecek." Londra Konferansı'yla ilgili ilk resmi haberi ve Mustafa Kemal Paşa'nın beyanatını yayınlamıştır. Ayrıca, Gazete'de "Azerbaycan ve Bolşevikler" başlıklı yazılara yer verilmiştir.



28



Şubat



Yunanistan Meclisi, İtilâf Devletleri'nin Sevr Anlaşması'nda değişiklik önerisini oybirliği ile reddetti.



Yunanistan Meclisi'nde, Trakya ve Batı Anadolu'nun KSG III Yunanistan'dan koparılamayacağı, İstanbul'un gelecekteki Yunan İmparatorluğu'nun başkenti olduğu ileri sürülmüş; Savaş Bakanı ve Başbakan Vekili Gunaris, "Anadolu'daki reaksiyon yok edilmiştir. Ordu çelik gibidir." şeklinde beyanatta bulunmuştur.



664



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.386 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.388



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Şubat



Sovyetler ile Afganistan arasında dostluk ve kardeşlik anlaşması imzalandı.



Bağımsız Afganistan ilk 13 Eylül 1920 tarihinde KSG III Sovyetlerle yaptığı anlaşma ile tanınmıştır. Söz konusu dostluk ve kardeşlik anlaşması ile de, Sovyetler, Afganistan'a maddi ve kültürel yardım yapmayı kabul etmiş, Afganistan'da Sovyetlere sevkedilen mallardan gümrük almayacağını beyan etmiştir. Aynı gün, Moskova'da bulunan Türk Elçilik Kurulu ile Afganistan temsilcileri arasında da görüşmeler olmuştur.



28



Şubat



Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi ve Büyük Millet Meclisi bütçeleri kabul edildi. [Cmh]



Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi'nin Sıh- BMM ZC, hiye Vekâletine raptı, lağvı ve görevlerinin belediye- C: 8, lere verilmesine ilişkin takrir ve kanun teklifleri ve- İ: 159 rilmiştir. Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi Bütçe yekûnu 874.735 lira olarak kabul edilmiştir. Sıhhiye Vekili Dr.Adnan Bey, daha önceden verdiği bir kanun teklifi ile Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi'nin Sıhhiye Vekâleti'ne raptını istediğini dile getirmiştir. Henüz bu kanun Meclis gündemine gelmediği için Müdüriyeti Umumiye Dahiliye Vekâletine bağlı olmaya devam etmiştir. Karahisarı Sahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey'in, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi teşkiline dair Meclis tarafından kabul edilen kanundaki kadro haricinde yapılan kadronun ve bu yolsuz sarfiyatın müsebbiplerinin tazmini ve mesuliyetine ilişkin takriri kabul edilmiştir. Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi Bütçe yekûnu 88.010 liradır. Büyük Millet Meclisi Bütçesi 953.996 lira olarak kabul edilmiştir.



28



Şubat



103 sayılı 1336 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu kabul edildi. [Cmh]



1336 yılı masraf bütçesi (A cetveli) için 63.014.958 BMM ZC, lira tahsisat ita olunmuştur. Varidat bütçesi (B cetve- C: 8, İ: 159; li) 51.388.626 lira tahmin edilmiştir. KSMK



28



Şubat



104 sayılı Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



1337 senesi Mart başından Nisan sonuna kadar BMM ZC, hidematı umumiyenin ifasına mahsus olmak ve 1337 C: 8, senesi Muvazenei Umumiyesi'nden mahsup edilmek İ: 159 üzere 2 milyon liranın sarfına mezuniyet verilmiştir.



28



Şubat



Kanunlara numara verildi. [Cmh]



Ceride-i Resmiye'nin 4.sayısında, 28 Şubat 1921'den KSG III, önce çıkan üç sayıda yayımlanan kanunlara da numa- CR: 4 ra verilerek, bundan sonra çıkacak kanunlara numara verilmesine karar verilmiştir.



28



Şubat



Harbiye Nezâreti, Edirne'deki tutsaklarla ilgili bilgi verdi. [Osm]



İstanbul Hükümeti Harbiye Nezâreti, İngiliz Askeri KSG III Temsilciliği ile Fransız İrtibat Subaylığı'na, Edirne'de Yunanlıların komitacı diye tutukladığı kişilerin hapishaneye sığmadığını ve bu nedenle kışlaların da hapishane olarak kullanıldığını bildirmiştir.



28



Şubat



"Avrupa ile el ele Asya'ya karşı yürümeliyiz."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, en büyük KSG III, tehlikenin Bolşevikler olduğunu belirterek, Avrupa ile PS el ele Asya'ya karşı yürünmesi gerektiğini belirtmiştir.



1



Mart



Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa İkinci İçtima senesini Açış Nutkunu okudu. [Cmh]



Mustafa Kemal geçen seneyi "milli sene" olarak adlandırdıktan sonra, İstanbul'un işgal edildiği 16 Mart'tan ikinci içtima senesine kadar geçen süre zarfında dâhili ve harici yaşananların muhasebesini yapmıştır. Meclisi Âlinin ve Hükümetinin siyasi dâhiliyede halkçılık ve siyasi hariciyede müstakil bir devlet olma şiarını benimseyerek hakimiyetini ispat için çalış-



1921 Yılı



BMM ZC, C: 9, İ: 1, Birinci Celse



665



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tığını ve bu yolda Sevr Muahedesini fiilen ve hükmen geçersiz kıldığını belirtmiştir. Mustafa Kemal, nutkunda "Türkiye Büyük Millet Meclisi[nin] mukadderatı milleti bilfiil deruhde eylediği gün bulduğu idare makinasının mâzinin istibdad fikirleri ve esasları üzerine kurulmuş çürük bir makina olduğunu" söyledikten sonra, "Meclisi Âliniz ve Hükümetiniz işte böyle bir makinanın ıslahına çalışmakta bulunmuşlar ve vazettiği ve peyderpey ikmal edeceği esasat ile idarei umumiyeyi nispeten şayanı emniyet bir hale ifrağa muvaffak olmaktadır. Teşkilâtı Esasiye Kanununun muhteviyatı tatbik ve yeni İdarei Vilâyat Kanuniyle ikmal edildiği takdirde memleketin dâhilen muhtaç olduğu esbabı inkişafın tamamen ihzar edilmiş olacağına kaniim." demiştir. 1



Mart



Erkânı Harbiye Umumiye Reisi ve Garp Ordusu Kumandanı İsmet Paşa nutuk verdi. [Cmh]



1



Mart



103 sayılı İsmet Paşa'ya İsmet Paşa, 1 Mart 1921 tarihinde albaylıktan mirli- BMM ZC, C: 9, İ: 1, beyanı teşekkür edilmesi ve valığa [tümgenerallik] yükseltilmiştir. Birinci 113 sayılı Meclisin Celse; teşekküratının tebliği hakKSG III kında Heyeti Umumiye Kararları alındı. [Cmh]



1



Mart



104 sayılı Ordu Kumandanlarıyla Müdafaai Hukuk Cemiyetleri'ne beyanı teşekkür edilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



1



Mart



105 sayılı İstiklâl Marşı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Maarif Vekâleti tarafından yedisi intihap edilmiş İstiklâl Marşı güftelerinden kendi seçeceği birinin Hamdullah Suphi Bey (Antalya) tarafından okunmasına karar verildi. Hamdullah Suphi Bey, intihab size aittir diyerek, kendi intihab ettiği güfte olan Memet Akif Beyefendinin şiirini kürsüden okumuştur. Saruhan Mebusu Reşat Beyin takririnin kabul edilmesi üzerine celsenin bir dua ile kapanmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 1, Birinci Celse



1



Mart



Türkiye Afganistan Muahedenamesi imzalandı. [Cmh]



Moskova'da bulunan Türk Elçilik Kurulu (İktisat Vekili Yusuf Kemal Bey, Maarif Vekili Dr.Rıza Nur Bey) ile Sefiri Fevkalade Murahhas Cenab Celâletmeab General Mehmet Veli Han'ın murahhas olduğu 10 maddelik bir anlaşmadır. Bu anlaşma ile Afganistan, Ankara Hükümeti'ni tanıyan ilk ülke olmuştur.



Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.70, 21.7.1921; DB



1



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Bekir Mustafa Kemal Paşa, Bekir Sami Bey'e çektiği telg- İBA III Sami Bey'e bir telgraf çeke- rafta, Bekir Sami Bey'in İngilizlerle uzlaşmacı bir barek yetkilerini hatırlattı. rış anlaşması yapma önerisine karşı İngilizlere aldanmaması söylemiştir. Şahsına ait bile olsa bazı ödünler vermesini onaylamadıklarını bildirmiş; ona ve Heyete verilen yetkinin Misak-ı Milli sınırlarını aşamayacağını hatırlatmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Sevr Anlaşması'nın kabul edilmesi yönündeki öneri-



666



Yönetim Zamandizini



Hakkâri Mebusu Mazhar Müfit Bey, İsmet Paşa başta olmak üzere bütün ordulara Meclis namına teşekkür ettikten sonra, Meclis'te bulunan İsmet Paşa, Meclise hitap etti.



BMM ZC, C: 9, İ: 1, Birinci Celse



BMM ZC, C: 9, İ: 1, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



lerin peşinen reddedileceğini, Kürdistan meselesinin kabul edilemeyeceğini ve İzmir ile Trakya'da yapılması önerilen nüfus incelemesinin Yunanlıların işgali kaldırması ön şartına bağlı olduğunu bildirmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın bu telgrafı 2 Mart 1921 tarihinde, İstanbul'daki İngiliz Genel Karargâhından İngiltere Askerî İstihbarat Teşkilâtına çekilen yıldırım telgrafla İngiltere'ye iletilecektir. 1



Mart



Şark Ordusu Kumandanlı- Ankara Hükümeti, Şark Ordusu Kumandanı Kâzım KSG III, ğına Batum'u işgal emri ve- Karabekir Paşa'dan Batum'u işgal etmesini istemiştir. İH rildi. [Cmh] II. Kızılordu (Orijonikidze), bu ihtimalin önlenmesi için Ahıska-Batum yolunun kapatılmasını emretmiştir. Aynı gün, Kızılordu'nun üç irtibat subayı Kars'a gelmiştir. 2 Mart 1921 tarihinde Kâzım Karabekir Paşa'yı ziyaret ederek Kızılordu'nun selam ve saygılarını bildireceklerdir. Kâzım Karabekir Paşa, 2 Mart 1921 tarihinde bu isteğe karşı çıkacaktır. Karabekir, Batum'un askeri ve ekonomik bakımdan önem taşımadığını ve işgalden sonra boşaltılmasının kötü olacağını bildirecektir.



1



Mart



Umur-u Bahriye Müdüriye- Umur-u Bahriye Müdüriyeti, bir daire haline getirile- KSG III ti, Bahriye Dairesi Reisliği rek Bahriye Dairesi Reisliği adını almıştır. Daire, Kaadını aldı. [Cmh] radeniz ulaşımını yönetecektir.



1



Mart



İkinci Kolordu Karargâhı, Maraş'a döndü. [Cmh]



Antep yakınlarında bulunan İkinci Kolordu Karargâ- KSG III hı, Maraş'a dönmüştür.



1



Mart



Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun temdîden tatbîki hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1336 senesi Mart ve Nisan mahlarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 2, 4 ve 5.maddelerinden mâadâ ahkâmının 1337 senesi Mart ve Nisan mahları zarfında temdîden tatbîkine karar verilmiştir.



1



Mart



Evkaf Nezâreti muvakkat bütçe Karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Muvakkat bütçe Karârnâmesi, Evkaf Nezâreti'nin Düstur Tertip 2, 1337 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsûstur.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.389



Cilt 12, s.392



1



Mart



Hudûd-ı Sıhhiye Müdiriyyet-i Hudûd-ı Sıhhiye Müdiriyyet-i Umûmiyyesi'nin 1334 Umûmiyyesi 1337 senesi senesi Bütçesi'nin 1337 senesinde dahi mer'iyyeti kaBütçesi hakkında Karârnâ- rarlaştırılmıştır. me yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.393



1



Mart



Hudûd-ı Sıhhiye Müdiriyyet-i Umûmiyyesi Tekaüd Sandığı 1337 senesi mülhak bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Hudûd-ı Sıhhiye Müdiriyyet-i Umûmiyyesi Tekaüd Düstur Sandığı'nın 1334 senesi mülhak Bütçesi'nin 1337 se- Tertip 2, Cilt 12, nesinde dahi mer'iyyeti kararlaştırılmıştır. s.394



Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi 1337 senesi Bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi'nin 1334 senesi Bütçe- Düstur si'nin 1337 senesinde dahi temdîden tatbîki kararlaştı- Tertip 2, Cilt 12, rılmıştır.



Riyaseti Saniye için intihab yapılarak, Adnan Bey 174 reyin 111'ini alarak Reisisaniliğe seçildi. [Cmh]



166 mebusun katılımıyla Reisvekilleri intihabı gerçekleştirilerek, Hasan Fehmi Bey (Gümüşhane) 103 rey ile Birinci Reisvekilliğine, Abdullah Azmi Efendi 93 rey ile İkinci Reisvekilliğine seçildi. [Cmh]



1



2



Mart



Mart



s.395



1921 Yılı



BMM ZC, C: 9, İ: 2, İkinci Celse



667



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Mart



Âzanın şubelere tefrikı yapıldı. [Cmh]



Şubeler 3 Mart 1336 tarihinde Encümenleri intihab BMM ZC, C: 9, İ: 2, etmek için toplanacaklardır. İkinci Celse



2



Mart



İdare Memurluklarına Emir Paşa (Sivas), Hacı Bekir (Konya), Rasim Bey (Sivas) seçildi. [Cmh]



2



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Hukuk Cemiyetleri Merkez Kurullarına, Büyük Millet Meclisi'nin ikinci içtima senesi münasebetiyle bir mesaj yolladı. [Cmh]



2



Mart



Ahmet Fuad Paşa, Ankara Kumandanlığına atandı. [Cmh]



2



Mart



Enver Paşa, Moskova'da Sovyetler Birliği ve Ankara Hükümeti arasında de- KSG III Ankara delegeleri ile görüş- vam eden müzakereler sırasında Enver Paşa, Ankara tü. delegeleri ile görüşmüş ve Batum'a karşılık Iğdır'ın Türkiye'ye bırakılmasını önermiştir.



2



Mart



"Türkiye delegeleri ile Fransız delegeleri arasında Kilikya hakkında resmi görüşmeler yapılıyor."



İkdam Gazetesi'nin haberine göre, Türkiye ve Fransız KSG III, delegeleri, Kilikya'nın önce Kuvayı Milliye, sonra da İkG Fransız kuvvetleri tarafından boşaltılmasını görüşmektedirler.



4



Mart



Bekir Sami Bey, İngiltere Başbakanı Lyold George'la bir görüşme yaptı.



Bekir Sami Bey, İngiltere'ye Sovyetlere karşı bir TKSK I, Kafkas Federasyonu önermiştir. Lyold George, aynı KSG III gün, Yunan Heyeti ile de bir görüşme yaparak Konferans önerilerinin kabul edilmesini istemiştir. Heyete başkanlık eden Yunan Başbakanı Nikolaos Kalogeropoulos, müttefik önerilerini tek başlarına değerlendirmeye yetkileri olmadığı gerekçesiyle çoğunluk lideri Gunaris'i Londra'ya çağırmıştır.



4



Mart



Erkânı Harbiye Riyaseti, Sovyet Kızılordusu'nun Ahılkelek ve Ahıska'ya ilerleyişinin durdurulması emrini verdi.



Erkânı Harbiye Riyaseti, Şark Cephesi Kumandanı KSG III Kâzım Karabekir Paşa'dan İcra Vekilleri Heyeti'nin kararını bildirerek Sovyet Kızılordusu'nun Ahılkelek ve Ahıska'ya girişinin önlenmesini istemiştir. Aynı gün, Ahılkelek halkı Sovyet yönetimini kurarak Menşevik ordusunun birliklerini toplamaya başlamıştır.



4



Mart



Warren G. Harding, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı oldu.



Harding, 2 Ağustos 1923 tarihine kadar başkanlık EUSC koltuğunda oturacaktır. Harding'ten önceki ABD Başkanı Woodrow Wilson'du.



5



Mart



Koçgiri ayaklanması İmranlı'da başladı.



Koçkiri Aşireti'ne bağlı bin kişi, İmranlı kasabasını KSG III basarak, asker kaçaklarını götüren askerlerin kasabayı terketmesini istemiş ve bir köyü işgal etmiştir.



5



Mart



Divanı Riyaset Kâtipliğine Haydar Bey (Kütahya), Feyyaz Âli Bey (Yozgad), Atıf Bey (Kayseri), Ragıb Bey (Kütahya) seçildi. [Cmh]



668



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 9, İ: 2, Dördüncü Celse



Mustafa Kemal Paşa mesajında, Büyük Millet Mecli- KSG III si'nin Batı'da ve Doğu'da etkili bir şekilde idrak ettiğini söylemiştir. Meclis'in kararına dayanarak, bütün birliklere, idarecilere, adliye mensuplarına, sayın halka, mücadelenin başlangıcında vatan savunması görevini üzerine alan Müdafaai Hukuk Cemiyetlerine şükranlarını bildirmiştir. KB



BMM ZC, C: 9, İ: 3, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Mart



106 sayılı Gazianteb Ahali- Kahramanca savunmasından dolayı Antep'e telgraf BMM ZC, C: 9, İ: 3 sine Beyanı Teşekkür çekilmesi kararlaştırılmıştır. Edilmesi hakkında Heyeti Umumiye kararı alındı. [Cmh]



5



Mart



Yunanistan Meclisi'nde Fe- Yunanistan Meclisi'nde yaptığı konuşmada, Dışişleri KSG III ner Rum Patrikhanesi görü- Bakanı Baltacis, "Yunan milletinin Patrikhane'ye şüldü. şükran borçlu olduğunu, onun geçmiş mücadelesi sayesinde bugünkü fetihlere giriştiklerini" söylemiştir. Aynı gün Patrikhane'nin Londra Konferansı'na gönderdiği telgrafta da, Edirne halkının Yunan hakimiyetini istediği bildirilmektedir.



5



Mart



716 sayılı örfi idare [sıkıyönetim] ilanına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ordu, Canik, Tokat, Amasya ve Çorum sancakları BCA: dahilinde silah toplanması esnasında genel asayişin 30..18.1.1/ 2.38..2./ temini için örfi idare ilan edilmiştir. 53-7



5



Mart



717 sayılı Öğle tatiline ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Bütün memurların saat 12.00-13.30 arası öğle tatili yapmalarına karar verilmiştir. Işıktan ve yakıttan tasarruf edilmesi amacıyla dairelerdeki öğle tatili kaldırılmıştı.



6



Mart



Koçgiri ayaklanması Ümraniye'de başladı.



Koçgiri Aşireti'ne bağlı isyancılar 6 Mart 1921 tari- Nutuk hinde Sivas'ın Ümraniye kasabasına girmiştir. Hükümet kuvvetleri teslim olmuş ve kasabaya Kürt bayrağı çekilmiştir.



6



Mart



Yunan Başbakanı Nikolaos Kalogeropoulos, Londra Konferansı önerilerini reddetti.



Yunan Başbakanı Nikolaos Kalogeropoulos, Londra KSG III Konferansı'nın toplanma gerekçesi olan Sevr Anlaşması'nda yapılması planlanan değişiklikleri reddettiğini açıklamıştır. Başbakan, bu kararını 28 Şubat 1921 tarihinde Yunan Meclisi'nde oybirliğiyle alınan karara dayandırmıştır. Aynı gün, Yunan çoğunluk lideri Gunaris, Atina'dan Londra'ya hareket etmiştir. Papulas, Yunan Genelkurmay Başkanlığı'ndan savaş hazırlıklarının hızlandırılmasını, takviyenin tamamlanmasını istemiştir; birliklere saldırıya hazır olmaları emri verilmiştir. Saldırı, 31 Mart/1 Nisan 1921 tarihinde İkinci İnönü Zaferi ile sonuçlanacaktır.



6



Mart



Londra Konferansı Murahhas Heyeti, İtalya ve Fransa ile birer anlaşma yapılması hakkında görüştüler.



Aldığı telgraflar üzerine 2 Mart 1921 tarihinde Ro- KSG III ma'dan Londra'ya gelen eski Maliye Nâzırı Cavit Bey de dahil olmak üzere Londra Konferansı Murahhas Heyeti, İtalya ve Fransa ile yapılacak anlaşmalar hakkında konuşmuşlardır. Cavit Bey, İtalya ile anlaşmadan yana tavır takınırken, Zekâi Bey ile Yunus Nadi Bey anlaşma fikrine şiddetle itiraz etmiştir.



6



Mart



Bitlis Valiliği'ne Abdullah Naci Bey tayin edildi. [Cmh]



Abdullah Naci Bey, Dahiliye Vekâleti Teftiş Heyeti BCA: 30..18.1.1/ Umum Müdürü'dür.



6



Mart



BCA: 30..18.1.1/ 2.38..3.; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.3 (10.3.1921)



2.38..4./ 71-16



Gayri müslümlerden yol in- Müdafaai Milliye Vekâleti, bir genelge yayınlayarak KSG III şa taburları kurulmasına ka- askerlik yükümlülüğü karşılığında gayri Müslümlerden rar verildi. [Cmh] teşekkül edecek yol inşa taburları kurulmasını emretmiştir.



1921 Yılı



669



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



7



Mart



Londra Konferansı Murahhas Heyeti, İngiltere ile tutsak değişimi konusunu görüştü.



Bekir Sami Bey ile Mustafa Reşit Paşa, İngiliz yetki- MS lilerle esir değişimi konusunu görüşmüştür. İngiltere, Ankara Hükümeti'nin elinde bulunan 21 İngiliz esirine karşılık 21 Malta esirini serbest bırakmak istemektedir. Heyet, tüm esirlerin bırakılması konusunda direnmiştir. Bekir Sami Bey, 11 Mart 1921 tarihinde yaptığı anlaşma ile bu konuda taviz verecektir.



7



Mart



Divanı Riyaset Kâtipliğine, Ziya Hurşit Bey (Lâzistan) ve Sait Bey (Muş) seçildi. [Cmh]



7



Mart



Bayezit Mebusu Dr. Refik Bey'le rüfekasının Nısabı Müzakere Kanununun tadiline dair verdikleri kanun teklifi için yapılan âra keenlemyekûn addedildi. [Cmh]



7



Mart



Saruhan Mebusu Avni Beyin, Rumeli muhacirlerinin haklarının Sulh Konferansında müdafaa edilmesine dair takriri Hariciye Vekâletine tevdi edildi. [Cmh]



7



Mart



Anadolu'da tutulan İzzet Paşa ve rüfekası serbest bırakıldı. [Cmh]



670



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 9, İ: 4, Üçüncü Celse



17 Şubat 1337 tarihli değişiklik ile Nısabı Müzakere Kanunu'nda tahsisat ve tazminat devrelerinin kaldırılması ve nısabı müzakerenin bütün yıl için tahsisat devresindeki usule - Heyeti mecmuasının nısfından bir fazla - göre belirlenmesi nedeniyle toplantı yeter sayısının (161) bulunmasında güçlük yaşanacağı iddia edilmiştir. Teklif edilen kanun maddesinde nısabı müzakere intihabata iştirak eden devairi intihabiye nüfusu umumiyesi nispetinde intihabı mebusan için tâyin edilen adedi mürettebin nısfından bir fazladır denilerek İntihabı Mebusan Kanunu'nda belirlenen adedi mürettebin yarısının, yani 86 sabit sayısının kabul edilmesi istenmiştir. Teklife, BMM'nin fevkâlade bir meclis olması nedeniyle meclisi adedi mürettebin İstanbul Meclisi Mebusanına temel oluşturan İntihabı Mebusan Kanununa göre belirlenemeyeceği, teklif edilen nısabı müzakerenin Meclisin kudretini izale edeceği ve mebusluktan istifaları arttıracağı gerekçesiyle karşı çıkılmıştır.



BMM ZC, C: 9, İ: 4, Birinci Celse



BMM ZC, C: 9, İ: 4, Üçüncü Celse



Tevfik Paşa Kabinesi'ni temsilen Anadolu'ya (Bilecik) gelen İzzet Paşa ve rüfekası, Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ve Mahmud Celâl Bey'le müzakelerinin ardından İstanbul'a gönderilmeyerek alıkonulmuşlardır. Ancak, heyet Anadolu'da bulunduğu müddet zarfınca mevcut fikirleri doğrultusunda propaganda yapmaya devam etmişlerdir. Bunun üzerine "hiç bir hizmet kabul etmiyeceklerini Heyeti Vekile huzurunda şifahi ve İstanbul'a gidergitmez istifa edeceklerini 7 Mart 1337 tarihli bir vesika ile tahrirî olarak temin ettikleri cihetle" serbest bırakılmışlardır. 19 Mart 1921 tarihinde İstanbul'a varan İzzet Paşa ve Salih Paşa, ertesi gün Hükümet'ten istifa edecek; ancak, 12 Haziran 1921 tarihinde İzzet Paşa Hariciye Nezâretine, Salih Paşa da yeniden Bahriye Nezâreti'ne getirileceklerdir. 29 Haziran 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa, onlara sözlerini hatırlatacaktır.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 3, Dördüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Mart



Gürcistan sınırları içinde Erkânı Harbiye Riyaseti'nden gelen emre istinaden, KSG III bulunan Ahıska işgal edildi. Kâzım Karabekir Paşa, birliklerine Ahıska ve [Cmh] Ahılkelek'in işgali emrini vermiştir. Kâzım Karabekir Paşa, emirde işgal sırasında Sovyet Kızılordusu ile anlaşmazlık çıkarılmamasını istemiştir. Gürcistan sınırları içinde bulunan Ahıska işgal edilmiştir. Ahılkelek de 8 Mart 1921 tarihinde işgal edilecektir. Her iki kasaba da daha sonra terkedilecektir.



7



Mart



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1337 senesi Muvakkat Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1336 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 1337 senesi Mart ve Nisan mahlarında dahi temdîden tatbîkine karar verilmiştir.



8



Mart



Ahıska Türk ve Sovyet yönetimi altında ikiye bölündü.



7 Mart 1921 tarihinde Ahıska'ya giren Şark Ordusu'- KSG III nun ardından, bugün de Sovyet Kızılordusu (18. Kızıl Atlı Birlikleri) Ahıska'ya girmiştir. Bunun sonucunda, Ahıska'da iki ayrı yönetim kurulmuştur. Orjonikidze, Büyük Millet Meclisi'ne gönderdiği yazıda Ahıska, Ahılkelek ve Batum'un işgali için yapılan girişimlerin Türk-Sovyet ittifakını tehlikeye soktuğunu söylemiştir.



8



Mart



Samsun ve havalisi Londra Konferansı'na telgraf çekti.



Samsun ve havalisi adına Londra Konferansı'na bir KSG III telgraf çekilmiştir. Telgrafta, Türkiye'den ayrılmayacakları, kendileri adına ancak Büyük Millet Meclisi delegelerinin konuşabileceği yazılmıştır.



8



Mart



Koçgiri ayaklanması devam Koçgiri Aşiret reislerinden Alişir, Koç Uşağı Aşireti KSG III etti. Reisi Bro İbrahim ve mahiyetindeki 200 kişi Kemah'ın Hoguş köyüne girmiştir. İsyancılar Kemah Kaymakamı ile Jandarma Komutanını esir almıştır.



8



Mart



Bitlis ve Trabzon Valilikle- Bitlis Valiliği'ne İsmail Sabri Bey, Trabzon Valiliği'rine tayinler gerçekleştiril- ne Abdullah Naci Bey tayin edilmiştir. Abdullah Naci di. [Cmh] Bey, 6 Nisan 1921 tarihinde göreve başlayacaktır. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.38..5./ 71-16; BCA: 30..18.1.1/ 2.38..5./ 71-16; KSG III



8



Mart



724 sayılı Şimendiferler Müdüriyet-i Umumiyesi ile ilgili çeşitli hususların düzenlenmesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 2.38..11./ 155-3



9



Mart



Londra Konferansı'nda Yu- Londra Konferansı'nda Türk ve Yunan delegelerin İBA III, nanistan'ın askeri harekât bulunmadığı oturumda Yunanistan'ın askeri harekâtı KSG III isteği görüşüldü. konuşulmuştur. İngiliz Başbakanı Lyold George, Yunanlıların harekâttan vazgeçeceğini sanmadığını; zaten Yunanlıların Mustafa Kemal'e darbe indirmesinin tam zamanı olduğunu söylemiştir. İtalya Dışişleri Bakanı Lord Sforza, Yunanistan'ın harekâtın sorumluluğunu yüklenmesi gerektiğini savunmuştur. Fransa Başbakanı Briand ise, öncelikle iki ülke arasında ba-



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.396



671



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rışa yönelik arabuluculuk yapılmasını; bunda başarı sağlanamazsa iki ülkenin kendi haline bırakılmasını önermiştir. Görüşme sonunda, Yunan harekâtına izin verilmesi kararlaştırılmıştır; bu karar 10 Mart 1921 tarihinde Yunan delegelerine iletilecektir. Bu tarihte, Yunanistan'daki çoğunluk lideri Gunaris de Londra'ya ulaşmıştır. Aynı gün öğleden sonra yapılan oturumda ise, Bekir Sami Bey'le yapılan görüşmeler gündem olmuştur. Lyold George'un Boğazlarla ilgili önerisi bu oturumda görüşülmüştür. Lyold George, Çanakkale Boğazı'nın Cebelitarık gibi elde bulundurularak İstanbul'un boşaltılabileceğini, böylelikle ödün vermiş gibi gözükülerek İstanbul'dan vazgeçilmemiş olunacağını söylemiştir. Aynı gün, Türk ve Fransız Heyetleri arasında yapılan müzakerelerde Güneydoğu'daki tren hattı gündem olmuş; Gouraud, Antep yenilgisini hatırlatarak "anlaşma olmazsa savaş yeniden başlar" demiştir. 9



Mart



Fener Patrik Vekili, İngliz Kralı'na Patrikhane armalı diploma verdi.



9



Mart



Lenin, Batum konusunda Lenin, Türk ordusu Batum'a yürürken, Türk Hüküme- KSG III Türk Heyeti ile görüşmek ti'nin Batum meselesini sürüncemede bırakmasının üzere Stalin'i görevlendirdi. ikilik yarattığını belirterek, bu konuyu netleştirmek üzere Milliyetler Bakanı Stalin'i Türk Heyeti ile görüşmek için görevlendirmiştir. Türk Heyeti, yapılan görüşmede sınırın Sarp köyünden başlamasını, doğuya doğru Arpaçay ve Aras'ı izlemesini, Batum'un Gürcistan'a bırakılmasını kabul etmiştir.



9



Mart



Gürcistan Mümessili Albay Menşevik Gürcistan Hükümeti nezdinde Ankara Hü- KSG III, Kâzım Bey, Tiflis'ten kümeti Sefiri Albay Kâzım Bey, Kızılordu'nun iler- İH Batum'a çekildi. lemesi üzerine Menşevik Gürcülerle birlikte Tiflis'ten Batum'a çekilmiştir. 13 Mart 1921 tarihinde, Kâzım Karabekir Paşa'ya yazdığı yazıda Menşevik Gürcülerle birlikte Bolşeviklere karşı savaşa gireceğini bildirecek; Karabekir, bu isteğine karşı çıkacaktır. Ankara Hükümeti, ne Sovyetler Birliği'ne ne de Gürcistan'a bırakmaktan yana olmadığı, Batum'u almak istemektedir. Aynı gün, Şark Ordusuna bağlı birlikler Batum'u güneyden işgale başlamıştır. 12/13 Mart 1921 gecesi, işgal olunan Ahılkelek, Ahıska ve Batum'da mülki idarenin tayin edilmesi tebliğ edilecektir.



9



Mart



Yunanlılar, Bursa Valisi Emin Bey'i İstanbul'a gönderdi.



Yunanlılar, Bursa'da bir casusluk örgütünü ortaya çı- KSG III kardıklarını ileri sürerek Vali Emin Bey, Mektupçu Sadık Vicdanî Bey ve Polis Müdürü Hüsnü Bey'i şehirden sürerek İstanbul'a göndermiş; Bursa ileri gelenlerinden bazılarını tutuklamışlardır.



9



Mart



Emniyet Sandığı'nın 1337 senesi Bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Emniyet Sandığı'nın 1334 senesi Bütçesi'nin 1337 Düstur Tertip 2, senesinde dahi mer'iyyeti kararlaştırılmıştır.



672



Yönetim Zamandizini



Londra'da Saint Mars Kilisesi'nde Fener Rum Patrik- KSG III hanesi'nin Hristiyanlığa katkıları anlatıldıktan sonra, Fener Patrik Vekili, İngiliz Kralı'na Patrikhane armalı bir diploma vermiştir. Aynı gün, Kemalistlerin zulmü konusunda İstanbul'dan Londra'ya telgraf çekilmiştir.



Cilt 12, s.397



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Mart



Zirâat Bankası'nın 1337 se- Zirâat Bankası'nın 1334 senesi Bütçesi'nin 1337 se- Düstur Tertip 2, nesi Bütçesi hakkında Ka- nesinde dahi mer'iyyeti kararlaştırılmıştır. Cilt 12, rârnâme yayımlandı. [Osm] s.398



10



Mart



İngiltere Başbakanı Lloyd George, askerî harekât ve İzmir özerk yönetimine ilişkin Yunan Heyeti ile görüştü.



İngiltere Başbakanı Lyold George, Yunanistan Baş- İBA III, bakanı Nikolaos Kalogeropoulos ve çoğunluk lideri KSG III Gunaris ile görüşmüştür. Gunaris, Hükümeti desteklediğini söylemiştir. Sevr Anlaşması'nı Türklere imzalatmak için her türlü fedakarlığa hazır bulunduğunu ve Kemalist orduların üç ay içinde dağıtılabileceğini ileri sürmüştür. Fransa ve İtalya'nın Türkiye ile anlaşmak üzere olduğunu öğrenen Yunan Heyeti, vakit kaybetmeden askeri harekâta geçilmesini kararlaştırmıştır. İzmir Fevkalade Komiseri Aristidis Stergiadis ve Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Anastasios Papulas'a, harekâta derhal başlanabileceği bildirilmiştir. Aynı gün yapılan toplantıda, İngiltere, ayrıca İzmir'in yönetimiyle ilgili projeyi de Yunan Heyeti'ne sunmuştur: Bölgenin başında Hristiyan bir vali bulunacak; İzmir, Türkiye egemenliğinde fakat Yunan kontrolünde kalacak; İzmir'in statüsü 5 yıl sonra değiştirilecektir.



10



Mart



Şark Ordusu Kumandanlı- II.Kızılordu Kumandanı Orjonikidze, Kâzım Karabe- KSG III ğına Batum'u işgal emri ve- kir Paşa'ya gönderdiği telgrafta Ahıska, Ahılkelek ve rildi. [Cmh] Batum'un Ankara Hükümeti tarafından işgaline karşı çıkmış; bu yerlerin Moskova Anlaşması gereğince Gürcistan'a bırakıldığını söylemiştir. Bu anlaşmanın maddelerinden haberdar olmadığı gerekçesiyle Ankara'dan bilgi isteyen Karabekir Paşa'ya, Ankara Hükümeti, bu üç yerin mümkün olan en kısa zamanda işgal edilmesi emrini vermiştir. Orjonikidze de, birliklerine Batum'a doğru ileri harekât emri vermiştir. Aynı gün yapılan Moskova görüşmelerinde, Türk Heyeti Batum limanından bütün mallar için tam serbestlik istemiştir. Çiçerin'in aynı şeyi Trabzon için de talep etmesi üzerine konu kapanmıştır. Görüşmelerde ayrıca, Ankara Hükümeti'nin Kafkas Cumhuriyetleri ile yapacağı anlaşmalar görüşülmüştür.



10



Mart



Riyaseti Saniye intihabı dolayısıyla Dr.Adnan Bey'den boşalan Sıhhıye Vekâletine Dr. Refik Bey vekil seçildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 9, İ: 5, Birinci Celse



10



Mart



105 sayılı Jandarma Süvari Alayları İçin Muktazi Seksen Bin Liranın Sarfına Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Jandarma süvari alaylarına mürettep kuvvetten BMM ZC, Mamuretülâziz Vilâyeti ile Erzincan ve Muş livaları C: 9, İ: 5 dâhilinde istihdam edilecek bin nefer için lâzım olan maatakım bin hayvan bedelinin 1337 senesi bütçesinden faslı mahsusundan mahsubu icra edilmek üzere sarfına mezuniyet verilmiştir.



10



Mart



107 sayılı yirmi zata teşekkürname yazılması hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İnönü muharebesinde fedakârlıkları görülen efrat, zâ- BMM ZC, bitan ve ümeraya Meclis namına teşekkürname ya- C: 9, İ: 5 zılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi kabul edilmiştir.



1921 Yılı



673



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mart



Mersin Mebusu Yusuf Ziya Beyin, İktisat Vekâletince Avrupa'ya gönderilecek heyeti ziraiye hakkında İktisat Vekilinin Meclise izahat vermesine dair istizah takriri ve İktisat Vekili Celâl Beyin cevabı sonunda Avrupa'ya gidecek heyetin tehirine karar verildi. [Cmh]



Heyeti Vekile, İktisat Vekâletinin görüşü doğrultusunda memleket dahilinde tedarik edilemeyen zirai alât ve edevatın Avrupa'dan alınması için iki gün sonra yola çıkmak üzere bir heyetin gönderilmesine karar vermiştir. Alınacak alât ve edevatla ilgili liste Ziraat Bankası Meclisi İdaresi tarafından tetkik edilerek Avrupa'dan mubayaasının mümkün olduğuna kanaat getirilmiştir. Alımın Muvazenei Maliyeye dahil olmayacağını söyleyen Celâl Bey, alımı Ziraat Bankası'nın yapacağını ve kendisine mal olduğu fiyattan zürraa satacağını ve fukaraya mukassatan vereceğini dile getirmiştir. Yahya Galip Bey'in (Kırşehir), bu alımın yapılmaması halinde Ziraat Bankası'nın iflasa gideceği yönündeki beyanı üzerine alım meselesi Ziraat Bankası meselesine dönüşmüştür. Ancak, Babıâli zamanında da bu gibi alımların yapıldığı ve çiftçi, mühendis eksikliğinden dolayı cürümeye bırakıldığı; ihraç edilenin zürranın istihsalatı olmayıp para olduğu söylenerek verilen takrirle heyetin gidişinin tehirine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 5, Birinci Celse



10



Mart



Hariciye Vekâleti Vekili Muhtar Bey, Londra Konferansı müzakeratı, Rusya ve Gürcistan ahvaline dair beyanat verdi. [Cmh]



Muhtar Bey, Garp'te ve Şark'ta gerçekleşmekte olan iki Konferans hakkında açıklamada bulunmuştur. Londra Konferansı'nda müzakerenin devam ettiği bir iki nokta vardır: Trakya ve İzmir'de nispeti nüfusun beynelmilel bir tahkik komisyonu tarafından tetkik edilerek hükme bağlanması teklifi, Kürdistan ve Ermenistan hudutları, mali kontrol ve iktisadi münasebat, boğazlarda serbestii mürur. Heyeti Murahhasa tarafından birinci meseleye dair gönderilen rapora cevaben Heyeti Vekile bir talimat göndererek, bölgenin tekrardan yed-i hakimiyete alınmadıkça hiçbir tahkik komisyonunun çalışmasına izin verilmeyeceğini söylemiştir. Muhtar Bey, mali kontrol ve teftişin ve hatta Düyunu Umumiye'nin kabul edilmeyeceğini, BMM açısından Kürdistan meselesi diye bir meselenin olmadığını ve Garp Devletleri ile Ermenistan ve hudutlarına dair müzakere edilecek bir meselenin bulunmadığını dile getirmiştir. Ajans Havas ve İstefani'nin Konferansın gidişatına dair bir çok haber vermelerine karşılık Heyeti Murahhasa ile sekiz gündür görüşülemediğini de eklemiştir. Moskova'da gerçekleşen konferans öncesinde Lenin'in Rusya ve Türkiye arasındaki itilâfa ne kadar önem verdiğini bildirdiğini söylemiştir. Konferansta Elviyei Selâseye ilişkin Gürcistan hududunun belirlenmeye çalışıldığını ve Batum'un da işgal edileceğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 5, İkinci Celse



10



Mart



727 sayılı Koçgiri olaylarına karşı örfi idare [sıkıyönetim] ilanına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Koçgiri isyanı nedeniyle, Elâzığ vilayeti ile Erzincan Düstur sancağında ve Sivas vilayetinin Divriği ve Zara liva- Tertip III, Cilt 2, S.5; larında örfi idare ilan edilmesine karar verilmiştir.



728 sayılı Müstakil Mutasarrıfların Sureti Tayinleri hakkında Kararname kabul edildi. [Cmh]



Müstakil Mutasarrıfların Valiler gibi İcra Vekilleri Heyetince tayin edilmesine karar verilmiş; böylelikle, müstakil mutasarrıflara vali yetkisi verilmiş; valilerin İdarei Umumiyei Vilayat Kanununda gösterilen bütün yetkilerini mutasarrıfların kullanabilecekleri belirtilmiştir.



10



674



Mart



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 2.38..14. BCA: 30..18.1.1/ 2.38..15./ 71-17



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mart



General Harington, Malta'da tutuklu beş Türk komutan hakkındaki delilleri Londra'ya bildirdi. [YK]



Mersinli Cemal Paşa, Harbiye Nâzırı iken Milli Kuv- MS vetlere yardım amacıyla asker toplamaktan; Cevat Paşa, sınır boyundaki göçmenleri, müttefiklere karşı silahlı direniş için örgütlemekten; Şevket Bey, Akbaş cephaneliğine yapılan baskın sırasında Çanakkale kumandanı olarak görevli bulunmaktan; Yakup Şevki Paşa, Kars telsiz istasyonunu yıkmaktan ve Kars Şûrası'nda Müttefikler aleyhine ateşli konuşmalar yapmaktan suçlu görüşmüşlerdir.



10



Mart



Sovyetler Birliği Milliyetler Halk Komiseri Stalin, milli mesele ile ilgili bir konuşma yaptı.



Stalin, milli meselenin sömürgeler genel meselesinin KSG III bir parçası haline geldiğini, milli meselenin bu içeriğe kavuşmasında Türkiye'nin mücadele bayrağını yükseltmiş olmasının ve Doğu halklarını emperyalizme karşı etrafında toplamasının belirleyici olduğunu dile getirmiştir.



10



Mart



"İstanbul'da artan fiyatlar"



İkdam Gazetesi, 1914'ten beri İstanbul'daki fiyat ar- KSG III, tışlarını yüzde olarak vermiştir: Ekmek 1.063, şeker İkG 2.235, süt 1.300, et 1.755, petrol 1.985, odun 1.200, kiralar 650, elbise 1.400, kundura 900.



11



Mart



İtilâf Devletleri, Sevr Anlaşması'nda değişiklik yapan esasları saptadılar.



İtilâf Devletleri, 12 Mart 1921 tarihinde sona erecek KSG III Londra Konferansı'nda Türk ve Yunan Heyetlerine önerecekleri esasları saptamışlardır. Buna göre, İstanbul boşaltılarak alınacağı tehdidi anlaşmadan çıkarılacak, kurulacak mali kontrol komitesine bir Türk delegesi de alınacak, İzmir Türk egemenliğinde kalmakla beraber şehirde bir Yunan garnizonu bulundurulacak, Türkiye Yunanistan'ın bağımsızlığını tanıyacak, Türkiye silahlı kuvvetlerinin mevcudu 50.700'den 75.000'e çıkarılacak ve Türkiye bu anlaşmayı onaylarsa Milletler Cemiyeti'ne alınacaktır.



11



Mart



Bekir Sami Bey, Fransa ile anlaşma imzaladı.



Bekir Sami Bey, Londra'da Fransız Başbakanı Briand Nutuk, ile bir anlaşma imzalamıştır. Gizli olarak imzalanan KSG III anlaşma Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından kabul edilmeyecektir. Fransa ile imzalanan anlaşmaya göre, taraflar arasında esir değişimi yapılacak, halkın ve çetelerin elinden silahlar alınacak, Fransızlar işgal ettikleri yerlerden geri çekilecek ve buralarda genel af ilan edecekler, azınlıklar korunacak, demiryolu güneyindeki topraklar Fransızlara verilecek, Fransız kurumları kalacaktır. Diyarbakır-Elâzığ, Sivas ve Çukurova'da Türklerin yapamayacağı iktisadi faaliyetlerde ve Ergani madenlerinde imtiyaz hakkı Fransa'ya verilecektir.



11



Mart



Bekir Sami Bey, İngiltere ile esir değişimini görüştü.



Mustafa Kemal Paşa'nın İngiltere'nin tuzağına dü- MS şülmemesi uyarısına rağmen Bekir Sami Bey, İngiltere ile esir değişimini görüşmüştür. Ankara Hükümeti'nin elindeki 21 İngiliz esiri kadar Malta esirinin serbest bırakılması ilkesini kabul etmiştir.



11



Mart



Koçgiri isyanıyla ilgili Büyük Millet Meclisi'ne bir telgraf çekildi.



Sivas-Divriği dolaylarında yerleşik bulunan Koçgiri KSG III Aşireti'nin ileri gelenleri Büyük Millet Meclisi'ne bir telgraf çekmişlerdir. Bölgede mümtaz bir vilayet kurulmasını, vali olarak da yerli Kürtlerden birinin atanmasını istemişlerdir. Ankara Hükümeti, bu öneriyi kabul etmeyecektir.



1921 Yılı



675



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Mart



Şark Ordusu birlikleri Batum'u işgal etti.



Şark Ordusu birliklerinin Batum'u işgal etmesi üzeri- Nutuk, ne, Sovyetler de Batum'a bir atlı tümen göndermiştir. KSG III Sovyet Dışişleri Bakanı, II. Kızılordu Kumandanı Orjonikitze'den Ankara Hükümeti ile kurulan dostluk ilişkisine zarar vermeyecek şekilde davranılmasını istemiştir. Orjonikitze, Kâzım Karabekir Paşa'dan Türk ordusunun geri çekilmesini istemiştir. Batum 1878 yılına kadar Osmanlı Devletine ait bir liman kentidir. Bu tarihte Rusya'nın eline geçen Batum, 40 yıl sonra Gürcistan'ın kurulmasıyla Gürcistan'ın parçası olmuştur. Misak-ı Milli'de Kars ve Ardahan'la birlikte bu şehirde de halkoylaması öngörülmüştür.



11



Mart



İstanbul gümrüğünden 1-8 Mart 1921 tarihlerinde ihraç edilen mal değerleri yayınlandı.



Akşam Gazetesi, 1-8 Mart 1921 tarihlerinde İstanbul KSG III, gümrüğünden ihraç edilen malları (Kuruş olarak) ya- AkG yınlamıştır: İngiltere'ye 9.395.570, Fransa'ya 761.145, ABD'ye 420.000, Almanya'ya 280.000, İtalya'ya 740.000, Mısır'a 325.400, Rusya'ya 38.438, Hollanda'ya 5.214.455, Yunanistan'a 499.448, Romanya'ya 1.042.695, Bulgaristan'a 198.550, Arabistan'a 123.489.



12



Mart



Londra Konferansı sona er- Türk ve Yunan Heyetlerine İtilâf Devletleri'nin öneri- KSG III di. leri iletilmiştir. İzmir ve Trakya'da nüfus sayımı yapılması önerisi geri alınmıştır. İstanbul Heyeti, İzmir'de Yunan askeri bulundurulmasının kabul edilemiyeceğini söylemiştir. Aynı gün, Patrikhane Meclisleri ve Rum Milli Müdafaa Cemiyeti, Londra'ya bir telgraf çekerek Hristiyanların kurtarılmasını istemiştir. Bekir Sami Bey'in, İngiltere, Fransa ve İtalya ile yaptığı gizli anlaşmalar Büyük Millet Meclisi tarafından geçersiz addedilecektir. Yunanistan'ın 23 Mart 1921 tarihinde ileri harekâta geçmesiyle de, Konferans tam anlamıyla başarısız olarak sonuçlanacaktır.



12



Mart



Bekir Sami Bey, İtalya ile anlaşma imzaladı.



Bekir Sami Bey, İtalyan Dışişleri Bakanı Kont Sforza Nutuk, ile Londra'da bir anlaşma imzalamıştır. Gizli imzala- KSG III nan anlaşma Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilmeyecektir. Anlaşmaya göre, Antalya, Burdur, Isparta, Muğla, Afyon, Aydın ve Konya'da yapamayacakları iktisadi teşebbüslerde İtalyanlara rüçhan hakkı tanınmış; Ereğli kömür havzası imtiyazının bir Türk-İtalyan grubuna verilmesi kabul edilmiştir. Bunlara karşılık, İtalya, Türkiye'nin İzmir ve Trakya üzerindeki haklarını tanıyacağını ve barış imzalandığında Türkiye'deki askerlerini çekeceği taahhüdünde bulunmuştur.



12



Mart



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Bekir Sami Bey'in Fransa ile imzaladığı anlaşmaya dair Ali Fuat Paşa'ya bir nota verdi.



Çiçerin, Bekir Sami Bey'in Fransa ile imzaladığı an- KSG III laşma ile ilgili olarak kendisinin Ankara Hükümeti'ni mi, yoksa İstanbul Hükümeti'ni mi temsil ettiğini sormuştur. Ankara Hükümeti'ni temsil ediyor ise, Sovyetlere karşı açık düşmanlık içinde olan Fransa ile anlaşma imzalanmasının bir politika değişikliği olarak mı anlaşılması gerektiğini belirtmiştir.



676



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Mart



Koçgiri isyanı devam etti.



Divriği'den Havo bucağına gelen bir jandarma bölüğü KSG III esir edilmiştir. Bazı aşiret reisleri, Antep ve Urfa'daki Fransız kuvvetleriyle temasa geçilmesi önerisinde bulunmuşlarsa da, bu öneri kabul görmemiştir. İsyanı bastırmak için Merkez Ordusu Kumandanlığınca (Kumandan: Nureddin Paşa) Sivas'ta hazırlıklar yapılmıştır. Yozgad'daki 53.Süvari Alayı, Sivas'a hareket etmiştir. 14 Mart 1921 tarihinde de, Amasya, Ladik ve Merzifon'dan birlikler hareket edecektir. Kumandan Nureddin Paşa, aşiretle görüşmek üzere Nasihat Heyeti göndermiştir.



12



Mart



Adliye Vekâlet Vekili Hafız Mehmet Bey, Tokad Mebusu Rıfat Beyin, Tokad Bidayet Mahkemesinin lâğvından dolayı Adliye Vekâletine verdiği istizah takririni cevapladı ve cevap sonunda vekâlete beyanı itimat olundu. [Cmh]



Adliye Vekâleti, Hâkimi Münferit Kanunu'na dayanarak Tokad Liva Bidayet Mahkemesini lağvederek, istinaf muamelâtı için merkez kazayı Sivas'a, diğer kazaları da Amasya'da kurulan İstinaf Mahkemesi'ne bağlamıştır. İstizah takriri, Tokad'ın idaresi altındaki kazaların adli yönetiminin değiştirilmesini ve Adliye Vekâletinin bu değişikliği yapmaya yetkili olup olmadığını sorgulamaktadır. Tartışma asıl olarak adliye teşkilatı ve Adliye Vekâleti'nin yetkileri üzerinde yoğunlaşmıştır.



12



Mart



108 sayılı İstiklâl Marşı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstiklâl Marşı resmi milli marş olarak kabul edilmiş- BMM ZC, tir. Maarif Vekâleti'nce müsabaka sonucu başarılı bu- C: 9, İ: 6 lunan yedi şiirden birinin milli marş olarak intihabı Maarif Vekâleti tezkeresi ile gündeme getirildi. Para ödülü nedeniyle milli marş müsabakasına katılan iki şair (müsabakaya M. imzasıyla katılan Bursa mebusu Muhittin Baha Bey ve Kemalettin Kâmi Bey) yarışmadan çekilmiştir. Bunun üzerine milli marşın ısmarlama olamayacağı, olduğu takdirde halkın hislerine tercüman olamayacağı yönünde bir tartışma yaşanmıştır. Tartışmalar sonunda Mehmet Akif Bey'in şiiri milli marş olarak kabul edilmiş ve milli marş olması nedeniyle Hamdullah Suphi meclis kürsüsünde okurken ayakta dinlenmiştir.



12



Mart



Mustafa Kemal Paşa'ya Papa 15. Benova namına gönderilen telgraf ile cevabı Hariciye Vekâleti Vekili Muhtar Bey tarafından Meclis'te okundu. [Cmh]



Papa namına Hariciye Nâzırı Kardinal Gaspari, Anadolu, Kafkasya ve Asya Suğra hırıstiyanlarının hayat, emval ve eşyalarının emniyete alınmasını rica etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, cevaben yazdığı telgrafta, Büyük Millet Meclisinin ırk ve mezhep gözetmeksizin bütün memleket dahilinde emniyet ve refahın temini konusunda mecburiyet hissettiğini, nüfus ve hakimiyeti altındaki bütün hıristiyanların sükun içinde yaşadığını belirtmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın telgrafta belirttiği 24 Nisan 1336 ve 1 Mart 1337 tarihli nutukları da önemli görülerek bir kez daha okunmuş ve zapta geçmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 6, İkinci Celse



12



Mart



Malta'da esir olan Ali Cenani Bey, Büyük Millet Meclisi âzası addolundu. [Cmh]



İstanbul Meclisi âzasından iken İngilizler tarafından Malta'ya götürülmüş ve eseri zühul olarak Büyük Millet Meclisi âzalığının kabulü teehhür etmiş Gaziayıntap Mebusu Ali Cenani Beyin emsali veçhile Meclis âzasından addi hakkındaki Divanı Riyaset kararı oybirliğiyle kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 6, İkinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 9, İ: 6, Birinci Celse



677



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Mart



Koçgiri isyanı devam etti.



Alişir idaresindeki Koçgiri aşiret kuvvetleri, Dersim KSG III civarında olaylar çıkarmış, Kuruçay kasabasını yağma etmiş, görüşmeye gelen kaymakam, belediye reisi ve kasabanın ileri gelenlerini götürmüşlerdir.



13



Mart



733 sayılı Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın yetkileri arttırıldı. [Cmh]



Ümraniye havalisinde meydana gelen asayişsizliği BCA: [Koçgiri isyanını] bertaraf etmesi için, Merkez Ordu- 30..18.1.1/ su Kumandanı Nureddin Paşa'nın yetkileri arttırılmış- 2.38..20. tır.



13



Mart



734 sayılı Dahiliye Vekâle- Dahiliye Vekâleti Vekilliğini Hariciye Vekili Ahmet BCA: 30..18.1.1/ tine dair İcra Vekilleri He- Muhtar'ın yürütmesine karar verilmiştir. 2.39..1. yeti Kararı alındı. [Cmh]



14



Mart



Merkez Ordusu seferberlik ilan etti.



Merkez Ordusu, Koçgiri isyanını bastırmak için se- KSG III ferberlik ilan etmiştir. Nureddin Paşa, birliklerine gizli bir emir yayımlamış; yağma malları 48 gün içinde geri vermeyenlerin isyancı sayılacağını, direnenlerin mallarına el konulacağını, evlerinin yakılıp yıkılacağını bildirmiştir. Halka yayımladığı bir bildiride ise, isyancıların olayı bir Kürtlük meselesi gibi göstermeye çalışabileceklerini söylemiş; Sivas'ta bir Divanı Harp kurulduğunu haber vermiştir. Alişir komutasındaki Koçgiri aşiret kuvvetleri Ümraniye üzerine yürümüşlerdir. Buna karşılık isyan bölgesine gönderilecek kuvvetler toplanmaya devam etmiştir.



14



Mart



Şark Ordusu Ahılkelek'i işgal etti.



Şark Ordusu Gürcistan sınırında bulunan ve Bolşe- İH viklerin yönettiği Ahılkelek'i işgal etmiştir.



14



Mart



Bolşevik Gürcistan Yönetimi ile eski Menşevik Hükümeti arasında ateşkes imzalandı.



Tiflis'te bulunan Bolşevik Gürcistan Hükümeti ile KSG III Batum'a sığınan eski Menşevik Hükümeti arasında ateşkes imzalanmıştır. Bu anlaşma, Batum'a yürümekte olan 18.Türk Süvari Alayı'nın harekâtını durdurmuştur.



14



Mart



Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Anastasios Papulas, Bursa'ya hareket etti.



Anastasios Papulas, başlatılacak ileri harekâtı yönet- KSG III mek üzere Bursa'ya hareket etmiştir. 16 Mart 1921 tarihinde Bursa'ya ulaşacak Papulas, 3.Kolordu'ya saldırı için hazırlık yapılmasını emredecektir.



14



Mart



Merzifon Amerikan Koleji'nin kapatılması emri verildi.



Dahiliye Vekâleti, Amasya Mutasarrıflığı'na Merzi- KSG III fon'daki Amerikan Koleji'nin kapatılmasını, kitap ve ders araçlarını gözetmek için bırakılacak iki öğretmen dışındaki bütün Amerikalıların en kısa sürede yurtdışına çıkarılmasını emretmiştir.



14



Mart



Yozgad Mebusu Mehmed Hulûsi Efendi'nin müftülüğü tercihen mebusluktan istifa ettiğine dair Umuru Şer'iye ve Evkaf Vekâleti Tezkeresi okundu. [Cmh]



Yozgad Mebusu Mehmet Hulûsi Efendi'nin müftülüğü tercihen mebusluktan istifa ettiği ve iadeten müftülüğe atandığına dair 9 Mart 1921 tarihli Umuru Şer'iye ve Evkaf Vekili Mustafa Fehmi imzalı tezkere okunmuştur.



14



Mart



Menteşe Mebusu Hamza Hayati Bey'in vefat haberi tebliğ edildi. [Cmh]



Menteşe Mebusu Hamza Hayati Bey'in vefati, Men- BMM ZC, teşe Mutasarrıflığı'ndan gelen telgrafla Meclise bildi- C: 9, İ: 7, Birinci rilmiştir.



678



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 9, İ: 7, Birinci Celse



Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Mart



Fabrikalar Müdüriyet-i Umûmiyyesi 1337 senesi bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



14



Mart



Posta ve telgraf ücretleri hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Posta ve telgraf ücretleri tezyîd edilmiştir.



15



Mart



Talat Paşa öldürüldü.



Talat Paşa Berlin'de Soghomon Tehlirian adında bir KSG III, Ermeni tarafından öldürülmüştür. Suikast Ermeni TPB Tehciri'nden sorumlu tutulanların cezalandırılmasına yönelik gizli Nemesis Operasyonu'nun bir parçasıdır. Talat Paşa, 1915 yılında Ermeni Tehciri sırasında Dahiliye Nâzırı'dır, Şubat 1917'de Sadrazamlığa gelmiş, I.Dünya Savaşı'nın yenilgiyle bitmesi üzerine 2/3 Kasım 1918 tarihinde diğer İttihatçı liderlerle birlikte İstanbul'dan kaçmıştır.



15



Mart



Sadrazam Tevfik Paşa, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile görüştü.



Tevfik Paşa, Padişah'ın İngiltere ile işbirliği ve ittifak İBA III yapmak istediğini söylemiş ve Midye-Enez hattının kabul edilmesini istemiştir. Lord Curzon, Müttefiklerinden ayrı bir anlaşma yapamayacağını, Sevr Anlaşması'nın kabul edilmesi halinde Trakya konusunda değişiklikler yapılabileceğini belirtmiştir.



15



Mart



Koçgiri Aşireti isyanıyla ilgili Nasihat Heyeti aşiret reisleri ile görüştü.



Nasihat Heyeti Başkanı Temyiz Mahkemesi üyesi Şe- KSG III fik Bey, görüşmeler tamamlanana kadar harekâtın durdurulmasını istemiştir. Bu talep üzerine bazı aşiret reisleri görüşmeleri terketmiştir.



15



Mart



Şirket-i Hayriye işçileri Şirket Müdürlüğü'ne başvurdu.



16 Mart 1921 tarihli İkdam Gazetesi'nin haberine gö- KSG III, re, Şirket-i Hayriye işçileri 28 maddelik bir istek lis- İkG tesiyle Şirket Müdürlüğü'ne başvurmuşlar; isteklerinin yerine getirilmesi için 17 Mart 1921 tarihine kadar süre tanımışlardır. Daha önce de, 22 maddelik istek listesi ile Haliç Şirketi işçileri aynı şekilde şirket müdürlüğüne başvurmuşlardır.



15



Mart



Hazîne-i Maliye'ye avans itâsı hakkında Karârnâme yayımlandı.



Zirâat Bankası'ndan Hazîne-i Maliye'ye 100,000 lira- Düstur Tertip 2, lık bir avans itâsı edilmiştir.



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Rusya Şûraları Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümeti arasında imzalanan Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması'dır. Rusya Hariciye Komiseri Yorgi Çiçerin ve Merkez İcra Komitesi Âzasından Celâl Korkmazof ile Türk Heyeti Murahhasasını teşkil eden Yusuf Kemal Bey, Rıza Nur Bey ile Sefiri Kebir Ali Fuat Paşa tarafından imza edilen Uhuvvet ve Muhadenet Ahitnamesi'dir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.399 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.402



Cilt 12, s.404



16



Mart



Moskova Muhadenamesi imzalandı. [Cmh]



16



Mart



Türkiye ile Rusya Beynin- İmza tarihi olan 16 Mart 1921 tarihinde yürürlüğe de Mün'akit Üsera Mukave- girmiştir. 21 Temmuz 1921 tarih ve 142 sayılı Kalenamesi imzalandı. nunla kabul edilecektir. [Cmh]



1921 Yılı



Nutuk, c. II; BMM ZC, C: 9, İ: 11, Birinci Celse; DB



TAR; Düstur 3.Tertip, Cilt 2, s.118



679



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Mart



Bekir Sami Bey, İngiltere ile esir değişimi anlaşmasını imzaladı.



Anlaşmaya göre, Ankara Hükümeti tarafından rehin KSG III, tutulan İngiliz tutsakların hepsi serbest bırakılırken, MS Malta'da esir edilen 118 Türk'ten 64'ü serbest bırakılacaktır. Gizli imzalanan anlaşma Büyük Millet Meclisi tarafından onaylanmayacaktır. Aynı gün İngiltere Başbakanı Lyold George, Ankara ve İstanbul Heyetleri adına Bekir Sami Bey ve Tevfik Paşa ile ayrı ayrı yaptığı görüşmelerde Sevr Anlaşması'nın kabul edilmemesi halinde Yunanistan'ın ileri harekâtına engel olamayacaklarını söylemiştir. İngiliz Yüksek Komiserliği de, Malta esirlerinden 56'sı hakkındaki iddianameyi Londra'ya göndermiştir.



16



Mart



İngiliz-Sovyet Ticaret Anlaşması imzalandı.



Sovyetler ile İngiltere arasında, aradaki düşmanlığın KSG III da son bulması taahhüd edilen bir ticaret anlaşması imzalanmıştır. Söz konusu anlaşma ile, İngiltere, Sovyetleri tanımıştır.



16



Mart



Bahriye İzci Grubu (BİZCİ) kuruldu. [Cmh]



Düşmanın deniz faaliyetlerini gözetlemek ve ge- KSG III rektiği taktirde savunma yapmak, deniz ulaştırmasını kolaylaştırmak amacıyla Müdafaai Milliye Vekâleti'ne bağlı Bahriye İzci Grubu (BİZCİ) kurulmuştur.



16



Mart



740 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Merkez Komisyonu'nun teşkiline dair kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Harp kazançları itirazlarının tetkikine memur Merkez BCA: Komisyonu'nun teşkili hakkında kanun lâyihası hazır- 30..18.1.1/ 2.39..7./ lanmıştır.



Dahiliye Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1338 senesi için Dahiliye Bütçesi'ne 801 lira tahsîsât- Düstur Tertip 2, ı fevkalâde ilâve edilmiştir.



16



Mart



Kaynak



19-511



Cilt 12, s.405



17



Mart



Menşevik Gürcistan Hükümeti Batum'u terk etme kararı aldı.



Menşevik Gürcistan Hükümeti, Batum'un Sovyetler KSG III, İH tarafından işgal edilmesini kabul etmiştir.



17



Mart



Kütahya Mevki Kumandanı İsmail Hakkı Beyin İstiklâl Mahkemesine tevdii hakkında takrir icabı kanunisi yapılmak üzere Müdafaai Milliye Vekâletine havale edildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Besim Atalay Beyin takriri üzerine, İsmail Hakkı Beyin yaptığı mezalim ve usulsüz aldığı evrakı nakdiye nedeniyle İstiklâl Mahkemesine tevdiine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 8, Birinci Celse



17



Mart



Zabıt Ceridelerinin muntazam tabettirilmesine dair takrir ve Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi, ihtiyacın nasıl karşılanacağına dair malumat vermek amacıyla Meclis'te okundu. [Cmh]



Saruhan Mebusu Avni Bey ve rüfekasının Meclis Zabıt Ceridelerinin süratle ve tamamen tab'ı hakkındaki takriri, 16 Mart 1336 tarihinde yapılan Divanı Riyasette tetkik olunmuş ve matbaa aksamı mubayaasiyle Meclis Matbaasının tevsii gerekli görülerek 1337 senesi Bütçesinden bu ihtiyacın karşılanması için İdare Heyetine tevdiine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 8, Birinci Celse



680



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Mart



Kürdistan meselesi diye bir mesele olmadığına dair Şark vilâyetlerinden gelen telgraflardan biri Meclis'te okundu. [Cmh]



"Kürdistan'dan Kürt kardeşlerimizden gelen birçok telgraftan" ülema, eşraf ve aşiret reislerine ait olan bir telgraf okundu. Telgrafta "... Hükümetimizden başka halâskâr beklemediğimiz gibi Düveli İtilâfiyeden merhamet dilenmeye tenezzül etmiyoruz. Misakı Millî dâhilinde sulh akdedilmesini teminen bütün varlığımızla Hükümetimize müzaheret edeceğimizi [koruyacağımızı] Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti dâhilinde kürtlüğün ayrı bir unsur olarak telâkkisini hiç bir zaman işitmek istemediğimizi arz" ederiz denilmektedir. Gelen bütün telgraflar Hariciye Vekâletine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 8, Birinci Celse



17



Mart



Meclisin gizli oturumunda, Bekir Sami Bey'in Fransa ile imzaladığı anlaşma okundu.



Anlaşmanın yırtılıp atılması ve Misak-ı Milli'de ısrarcı olunması istenmiştir. Londra Konferansı Murahhas Heyeti'nin Büyük Millet Meclisi'nin çıkarlarını savunmada zaaf gösterdiği belirtilmiştir. Gizli oturumda, Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey, Moskova Konferansı ve Batum'un durumu hakkında da malumat vermiştir.



BMM GZC, İ: 8, İkinci ve Üçüncü Celseler



17



Mart



Suriye Fransız Bankası, Adana'da bir şube açtı.



17



Mart



Müretteb birinci fırkanın ilgası hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



KSG III



Müretteb birinci fırka ilga edilmiş; kıtaâtından Düstur Harbiyye Nezâreti'nce kadrosuna göre kıtaât teşkîl Tertip 2, Cilt 12, edilmiştir. s.406



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.406



17



Mart



Adliyye Nezâreti Teshîlât Sandığı Nizâmnâmesi yayımlandı. [Osm]



18



Mart



Menşevik Gürcistan Hükümeti Batum'u terk etti.



Menşevik Gürcistan Hükümeti, 17'sini 18'e bağlayan KSG III, gece İngiliz gemileriyle şehirden ayrılmıştır. Bunun İH üzerine Menşevik Gürcülerin yanında yer alarak Bolşeviklere karşı savaşacağını daha önceden Kâzım Karabekir Paşa'ya bildiren Ankara Hükümeti Mümessili Albay Kâzım Bey, kendini mutasarrıf ilan etmiş, bazı resmi binaların Türk kuvvetleri tarafından işgal edilmesini sağlamış, Bolşevik Gürcülerle yer yer savaşmış ve Bolşevik Gürcü Rofkom yönetiminin şehri terketme talebini kabul etmemiştir. II. Kızılordu Devrimci Askeri Komitesi Başkanı Orjonikidze, Batum'un işgalinden dolayı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir protesto telgrafı yollamıştır. Akşama doğru Şark Ordusu'na bağlı birlikler şehri terkedecektir.



18



Mart



Zara kasabasında ikamet eden Koçgiri Aşiret reisleri, Nasihat Heyeti'ne taahhüdname verdi.



Sivas Valiliği'ne ve Merkez Ordusu Kumandanlığı'na KSG III da birer örneği gönderilen yazıda, aşiret reisleri Ümraniye olaylarından üzüntü duyduklarını, gaspedilen silah ve hayvanların eşkiyadan geri alınacağını ve eşkiyalık yapanların Hükümete teslim edileceğini söylemişlerdir.



19



Mart



Batum'da Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti ilan edildi.



KSG III



1921 Yılı



681



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Mart



106 sayılı Sevkıyat Efrat ve Küçük Zâbitanına Verilecek Yevmiyeler Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kıtaatı nizamiye bulunmayan mahallerde kazandan BMM ZC, yemek suretiyle iaşeleri temin etme imkânı olamayan C: 9, İ: 9 efrat ve küçük zabitana mensup oldukları ordu veya kolordu mıntıkası rayici vasatisi üzerinden yevmiye verilecektir. Nizamiye kıtaları ve mevzil noktaları bulunan yerlerde sıcak yemek verildiğinden buralardaki efrad ve küçük zabitana ödeme yapılmayacaktır. Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa'nın 14 Mart 1921 tarihindeki izahatına göre, mevcut kanuna göre nefer başına iaşe masrafı 110 kuruş idi ve efradın iyi beslenememesinden dolayı şikayetler olmuştu. Söz konusu düzenleme ile münferid defalar sevkolunan askerlerin de iaşe meselesinin çözülmesine çalışılmıştır.



19



Mart



107 sayılı Bozkır Kaymakamı Asaf Beyin Ailesine Maaş Tahsisi Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Konya isyanı esnasında vazifesi uğruna şehit olan BMM ZC, Bozkır Kaymakamı Demir Asaf Beyin ailesine bin C: 9, İ: 9 kuruş maaş tahsis edilmesine karar verilmiştir.



19



Mart



Kürdistan meselesi mevcut olmadığına, Kürtleri de ancak Büyük Millet Meclisinin temsil edeceğine ve bu cihetin Londra Konferansına bildirildiğine dair Van Vilâyetinden alınan telgraf hakkında Dahiliye Vekâleti Tezkeresi Meclis'te okundu. [Cmh]



Kürdistan meselesinin Londra Konferansında mevzu edilmesi nedeniyle "Van kürt rüesası tarafından ihtihabe[dilen] vekillerinin Büyük Millet Meclisinde kendi namlarına idarei Hükümet ettiğinden ve konferanstaki kürtleri ancak Büyük Millet Meclisinin Heyeti Murahhasası temsil eylediğinden" bahsedilen telgraflar Heyeti Murahhasa ve Londradaki Düveli Muazzama Murahhasalarına da çekilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 9, Birinci Celse



19



Mart



Hakkâri Mebusluğuna intihab edilmiş olan Ali Rıza Beyin intihab mazbatası reddedildi. [Cmh]



Hakkâri Mebusluğuna seçilen Ali Rıza Beyin, seçiminin Nısabı Müzakere Kanunu tarihinden sonra olması, aynı tarihli mazbatalara sahip diğer Hakkâri ve Van mebuslarının da Heyeti Umumiyece kabul edilmemesi nedeniyle mebusluğunun kabul edilmemesine dair Birinci Şube Mazbatası kabul edildi. Bu mazbata nedeniyle Nısabı Müzakere Kanunu bir kez daha tartışılmış ve tadili gündeme getirilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 9, Birinci Celse



19



Mart



Bozhan Muhacirinin Konya'nın Kadınhan Kazasındaki arazii hâliyeye yerleştirilmesine dair Dahiliye Vekâleti Tezkeresi Meclis'te okundu. [Cmh]



Dahiliye Vekâleti, Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi tarafından muhacirin ziraat mevsimi geçmeden söz konusu araziye yerleştirilmeleri için Konya Muhacirin Müdüriyetine tahrirat emir ve tebliğ kılındığını bildirmektedir.



BMM ZC, C: 9, İ: 9, Birinci Celse



19



Mart



109 sayılı Bâzı eşhas haklarındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden beş sene küreğe mahkûm Müderris İsmali Hakkı ve Osman Efendi ile üçer sene küreğe mahkûm rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. İznik'in işgali sırasında henüz köyleri kapsayan işgal tamamlanmadan Yunanlılara iltica ettiklerine dair haklarında hüküm bulunan Çakır İsmail Efendi ve sekiz rüfekasının, Adliye Encümenince uygun görüldüğü şekliyle, haklarında yeterli delil olmaması nedeniyle haklarındaki hükmün refine ve tahliyelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 9, Birinci Celse



682



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Mart



Mıntakalarından avdet eden İstiklâl Mahkemeleri âzaları, neticei icraatları hakkında Meclis'te izahat verdi. [Cmh]



Kastamonu mıntakasında görev yapan Refik Şevket Bey (Saruhan); Amasya merkez olmak üzere Sivas, Tokad, Amasya ve Samsun mıntakasında görev yapan Mustafa Necati Bey (Saruhan); Eskişehir İstiklâl Mahkemesi'nden Rasih Efendi (Antalya); Konya İstiklâl Mahkemesi adına Osman Nuri Bey (Bursa), Pozantı İstiklâl Mahkemesi adına Atıf Bey (Bayazıt) görevli oldukları İstiklâl Mahkemeleri hakkında izahat verdiler.



BMM ZC, C: 9, İ: 9, İkinci Celse



19



Mart



İslam Kongresi Hazırlık Anadolu'da bir İslam Kongresi toplanması için oluş- KSG III Komitesi Ankara'da toplan- turulan Hazırlık Komitesi, Ankara İstasyon Binası'ndı. da toplanmıştır. Hüseyin Ragıp Bey, Sebiülreşat Dergisi sahibi Eşref Edip Bey'in 17 Mart 1921 tarihinde Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayınlanan "Anadolu'da İslam Kongresi" yazısı üzerine 18 Mart 1921 tarihinde İslam Kongresi'nin toplanması için hazırlıkların hemen başlatılmasını istemişti. Hazırlık Komitesi'nde Mehmet Akif Bey, Eşref Edip Bey, Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi ve Recep Bey'in yer alacağını söylemişti. Yapılan toplantıda Mustafa Fehmi Bey, başkanlığa seçilmiştir. İslam ülkelerine bir çağrı yazısı gönderme kararı alınmış; metni yazma görevi Mehmet Akif Bey ile Eşref Edip'e verilmiştir. Basın Genel Müdürü Hüseyin Ragıp Bey tarafından, yazımı bittikten sonra Mustafa Kemal Paşa'ya sunulması düşünülen metnin yazımı ve kongrenin toplanması ise sağlanamamıştır.



19



Mart



Koçgiri Aşireti'ne mensup Haydar Bey ve Alişir Bey, bir bildiri yayımladı.



Koçgiri Aşireti isyanı şiddetlenmiş; bunun üzerine KSG III Nasihat Heyeti Zara'ya geri dönmüştür. Haydar Bey ve Alişir Bey, Kürtlerin yağma yapmasını ve adam öldürmesini önlemek için bir bildiri yayımlamıştır. Bu bildiri üzerine, Haydar Bey, eski görevi olan Ümraniye Nahiye Müdürlüğü görevine iade edilecektir.



19



Mart



Çukurova Ermeni Cemaati Dini Lideri, Fransız Dışişleri Bakanlığı'na bir mektup gönderdi.



Dini lider, Fransızların bölgeyi boşaltacağı söylentile- KSG III ri üzerine Ermenilerin paniğe kapıldığını belirtmiş; Kilikya'daki Ermeni ve diğer Hristiyan unsurlar adına işgalin devam ettirilmesi istenmiştir. Fransızların geri çekilmesi halinde daha güvenli bir yere nakledilmeyi talep etmiştir. Fransızların çekilmesiyle birlikte bölgedeki Ermenilerin tamamına yakını da bölgeyi terkedecektir.



19



Mart



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Hariciye Nâzırı Safa Bey ile görüştü. [YK]



Sir Horace Rumbold, görüşmeyi 23 Mart 1921 tari- İBA III hinde Lord Curzon'a iletecektir. Rumbold'un izlenimi Safa Bey'in Londra Konferansı'ndan memnun olduğu ve Trakya ile ilgili güçlük çıkarma niyetinde olmadığı yönündedir. Safa Bey, görüşmelerinde ayrıca, Türkiye'nin İngiltere'nin desteğine muhtaç olduğunu ve Bekir Sami Bey'in İtalya ile yaptığı anlaşmadan kaygı duyduğunu söylemiştir.



20



Mart



Batum'da Kızılordu ile Türk birlikleri arasında çatışmalar yeniden başladı.



Çarpışmalar sonunda Kızılordu, Şark Ordusu birlikle- İH rinin bütün eşyasına el koymuş ve Batum'a hakim olmuştur. Şark Ordusu birlikleri geri çekilmiştir. Aynı gün, Türkiye'nin Moskova Sefareti, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Muahedenamesi'ne göre Batum'un Gürcistan'a bırakıldığını Kâzım Karabekir Paşa'ya iletmiştir.



1921 Yılı



683



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Mart



Moskova Muahedenamesi, Rus Komünist Partisi Merkez Komitesi'nce onaylandı.



Moskova Muahedenamesi uyarınca Sovyetler tara- KSG III fından yapılacak 10 milyon altın rublelik yardımın 4 milyon lirası serbest bırakılmıştır.



20



Mart



"Maarif istiyoruz, fakat nasıl?"



Açıksöz Gazetesi'nde Maarifle ilgili haberde KSG III, "Herşeyden önce eski kanaatleri değiştirmek lazım- AS dır." denilmiş; bunun için "köylere genç mürebbiler gönderilmesi, ihtiyaca göre sanat, ziraat, ticaret mektepleri açılması" konu edilmiştir.



21



Mart



Refet Paşa Dahiliye Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



BMM Riyaset Makamına sunulan 18 Mart 1337 tarihli istifaname okunmuştur. Refet Paşa, uzun bir süre daha görevine dönemeyeceğini belirterek istifa etmiştir.



21



Mart



Meclis'in gizli oturumunda Nâzım Bey, Mehmet Şükrü Bey ve Şeyh Servet Bey hakkındaki komünizm suçlaması görüşüldü. [Cmh]



Meclis'in gizil oturumunda Tokad Mebusu Nâzım BMM Bey, Afyon Mebusu Mehmet Şükrü Bey ve Bursa GZC, İ: 10 Mebusu Şeyh Servet Bey hakkındaki suçlamalar görüşülmüştür. Nâzım Bey, Yeşilordu örgütünden Hükümetin haberdar olduğunu, gizli Komünist Fırkası ile ilgisinin olmadığını, Halk İştirakiyun Fırkası'na da bu fırkanın iç yüzünü öğrenmek için girdiğini söyleyerek kendini savunmuştur. Ankara İstiklâl Mahkemesi'nin isteği üzerine, Nâzım Bey ve Mehmet Şükrü Bey'in masuniyeti teşriyelerinin ref'ine karar verilmiştir.



21



Mart



Padişah Vahdettin, İngiltere, Fransa ve İtalya Yüksek Komiserleri ile birer görüşme yaptı. [YK]



Vahdettin, İngiltere Yüksek Komiseri ile yaptığı gö- TV: 4116, rüşmede Ankara önderlerinin tahtı tehlikeye attığın- İBA III, dan yakınmış ve Halifelik ve İstanbul Hükümeti'yle KSİB ilgili şunları söylemiştir: "Zorla bir halife ilan edebilirler. Halifeliğin İstanbul'dan doğuya kaydırılması felaketli sonuçlar doğurur. Halifelik puslu havayı seven kurtların elinde bir alet olur. Mali durum İstanbul Hükümeti'ni güçsüz bırakmaktadır, memurlar yoksulluk yüzünden Anadolu'ya geçmektedir."



21



Mart



Kızılordu, Albay Kâzım Bey'den 20 saat içinde Batum'u boşaltmasını istedi.



Kendisini Batum'da mutasarrıf ilan etmiş olan Albay KSG III Kâzım Bey'den şehri boşaltması istenmiştir. Türk askerleri önceki akşam ve dün şehir dışına çekilmeye başlamışlardı.



21



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Hukuk Cemiyetleri Merkez Kurulları'ndan kurul üyelerine dair bilgi istedi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi Reisi sı- KSG III fatıyla vilayetlere ve mutasarrıflıklara bir telgraf çekmiştir. Riyaset'le bağlantının arttırılması için Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu üyelerinin isim ve ünvanlarının bildirilmesini istemiştir.



21



Mart



Koçgiri Aşireti isyanı Kemah ve Erzincan'a yayıldı.



Kasımoğlu Munzur komutasındaki aşiret kuvvetleri KSG III Erzincan'ı tehdit etmiş; Kemah yakınlarında da olaylar görülmüştür. Aşiret kuvvetleri Fırat'ın güneyine çekilmeye zorlanmıştır.



21



Mart



Cerideyi Resmiye Gazetesi'nde İstiklâl Marşı yayımlandı. [Cmh]



Ceriyedi Resmiye Gazetesi'nin ilk sayfasında çerçeve KSG III, CR: 7 içinde İstiklâl Marşı yayımlanmıştır.



684



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 9, İ: 10, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Mart



Heyeti Vekile Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin ihya ve ıslahına karar verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya yaz- İH dığı şifrede Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin ihya ve ıslahı hakkında Heyeti Vekile'nin 21/22 Mart 1921 gecesi aldığı karardan bahsetmekte ve bu konudaki tamimin kendilerine sunulacağını söylemektedir. Şifrede, Büyük Millet Meclisi'nin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kongresi, Divan-ı Riyaset'in de Heyet-i Temsiliyesi olduğu hatırlatılarak, muhtelif zihniyetteki kişilerden oluşan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin memleket dahilinde kafa karışıklığına yol açtığı, "milletin efkâr-ı umumiyesini salim mecrada tutabilecek milletin içinde bir teşkilâtın muhafazası" için merkezlerin vatanperver kişilerden oluşması gerektiği belirtilmiştir. Erzurum livası teşkilâtına özellikle dikkat çekilmiştir.



22



Mart



Gürcistan Sefiri Simon Mdivani, görevi Budu Mdivani'ye bıraktı.



Gürcistan'da Bolşeviklerin iktidara gelmesiyle Men- HM şevik Gürcistan Hükümeti son ermiştir. Menşevik (22,31.3. Gürcistan Hükümeti'nin Sefiri olan Simon Mdivani, 1921) görevi Sovyet Rusya Sefiri Budu Mdivani'ye bırakmış ve İstanbul'a gitmiştir. Gürcistan'ın Ankara Sefareti'ndeki memurlar da 30 Mart 1921 tarihinde görevi bırakacak İstanbul'a gideceklerdir.



22



Mart



Mecburi İlköğretim Yasası'nın bütününün uygulanmasıyla ilgili Kararname yayımlandı. [Cmh]



Savaş nedeniyle köylerdeki tarım işlerinin aksama- Düstur ması için İlköğretim Yasası'nın bazı maddelerinin Tertip 3, uygulanması ertelenmiştir. Sözkonusu kararname ile Cilt 2, s.12 bütün maddelerin uygulanması kararlaştırılmıştır.



22



Mart



765 sayılı İcra Vekilleri He- Koçgiri isyanı nedeniyle, Sivas vilayeti örfi idare BCA: 30..18.1.1/ yeti Kararı ile Sivas vilayeti bölgesine dahil edilmiştir. 2.40..12./ örfi idare [sıkıyönetim] böl53-8 gesine dahil edildi. [Cmh]



22



Mart



767 sayılı Terakkiyat-ı Ziraiye ve Sınaiye ve İnşaat Anonim Şirketi'ne dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Merkezi Ankara olmak üzere Terakkiyat-ı Ziraiye ve BCA: Sınaiye ve İnşaat Anonim Şirketi'nin kurulmasına ka- 30..18.1.1/ 2.40..14./ rar verilmiştir. 180-1



22



Mart



761 sayılı İcra Vekilleri Zonguldak sancağında merkez ve maden memurları Heyeti Kararı ile Zongulgibi Ziraat Bankası memurlarına da iki misli maaş vedak Ziraat Bankası memur- rilmesine karar verilmiştir. larına iki misli maaş verilmesine karar verildi. [Cmh]



22



Mart



İkinci Dîvân-ı Harb-i Örfinin ilgası hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



22



Mart



BCA: 30..18.1.1/ 2.40..8./ 116-7



İkinci Dîvân-ı Harb-i Örfi ilga edilmiş; vezâifi birinci Düstur Tertip 2, Dîvân-ı Harb-i Örfiye devredilmiştir.



Cilt 12, s.409; TV: 4118



Bekir Sami Bey: "Anadolu, Gazeteler, Londra Konferansı kararlarını değerlen- KSG III, Londra kararlarına muhalif dirmektedir. Akşam Gazetesi'nin haberine göre, AkG, İlG, değildir." aleyhte olunduğuna ilişkin haberleri tekzip eden Be- İkG, ÖG kir Sami Bey, "Anadolu, Londra kararlarına muhalif değildir." demiştir. İkdam Gazetesi, artık Anadolu ile İstanbul arasında ikilik kalmadığını duyurmuştur. İleri Gazetesi ise, Fransa-Ankara uzlaşmasının, "bütün Şark meselesinin halli hususunda büyük bir adım" olarak gördüğünü yazmıştır. Öğüt Gazetesi ile "yeter artık sulh olsun" demiştir.



1921 Yılı



685



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Mart



Yunan genel saldırısı başladı.



Yunan Ordusu Bursa ve Uşak cephesinden ileri hare- KSG III kata başlamıştır.



23



Mart



Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey, Merzifon Amerikan Koleji'yle ilgili ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol'a bir yazı gönderdi.



Hariciye Vekâleti'nin emri üzerine, okulda ele geçirilen KSG III Pontus Kulübü evrakları nedeniyle kapatılan Merzifon Amerikan Koleji'nin 29 öğretmeni Samsun'a sevkedilmiştir. Kalan Amerikalılar okul gereçlerini korumakta, Amerikan Hastanesi'ni ve 290 Rum ve Ermeni çocuğun kaldığı yetimhaneyi yönetmektedirler. Ahmet Muhtar Bey, Amiral Bristol'a gönderdiği yazıda, okulun kapatılma gerekçesini bildirmiş ve teminat verilmesi halinde okulun tekrar açılabileceğini söylemiştir.



23



Mart



Ankara Valiliği'ne Emniyet Diyarbakır Valisi Mazhar'ın emekliye sevki ile yerine BCA: Umum Müdürü Esad Bey Ankara Valisi İhsan nakledilmiş; İhsan'dan boşalan 30..18.1.1/ 2.40..15./ tayin edildi. [Cmh] Ankara Valiliği'ne Esad Bey tayin edilmiştir. 71-18



23



23



Mart



Mart



Ermenistan Selamet Komitesi Başkanı Drecyan'ın telgrafı iletildi. [Cmh]



Telgraf, , Mustafa Kemal Paşa'ya müstakil Ermeni BCA: 30..10.0.0/ Devleti'nin kurulduğunu bildirmektedir.



Malatya'da askeri idareye devredilecek idari ve adli işler tespit edildiği bildirildi. [Cmh]



Malatya vilayetinin sıkıyönetim komutanlığına bağ- BCA: lanması sebebiyle, bu şehirdeki idari ve adli işlerden, 30..10.0.0/ 55.369..2./ askeri idareye devredilecek olanlar tespit edilmiştir.



250.689..1. /431B1



532



24



Mart



108 sayılı İkinci Avans Ka- 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu tasdik edi- BMM ZC, nunu kabul edildi. [Cmh] linceye kadar 28 Şubat 1337 tarihli Kanun ile verilen C: 1, İ: 11 2 milyon liralık tahsisata ilaveten itası gereken 8 milyon liralık İkinci Avans Kanunu lâyihası görüşülerek kabul edildi. Avans Kanunu tartışmaları üçüncü maddeye merbut olması gerektiği halde olmayan ve Mecliste okunan kadro cetvelleri üzerine yoğunlaştı.



24



Mart



Hariciye Vekâleti Vekili Muhtar Bey, Türkiye ile Rusya arasında akdedilen Muahedename metni hakkında beyanat verdi. [Cmh]



Muahedename metni okunarak maddeler hakkında BMM ZC, kısa bilgilendirmede bulunulmuştur. Ahmet Muhtar C: 2, İ: 11 Bey, Batum'un hangi tarafta kaldığı yönündeki soruya ise açık bir cevap verememiştir. Gündeme alınarak metin üzerinde yapılacak müzakere ise muahedenamenin tasdik edileceği tarihe bırakılmıştır.



24



Mart



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki Kanun Teklifi müzakeresine başlandı. [Cmh]



Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey'in, ihtiyaçla il- BMM ZC, gili olmayan ve serveti memleketi tükederek süratli C: 2, İ: 11 bir şekilde harice nakleden ziynet eşyasının bir kısmının ithalinin men edilmesine ve bir kısmına ağır vergiler konulmasına ilişkin 5 Kasım 1920 tarihli kanun teklifi Lâyiha, İktisat ve Muvazenei Maliye Encümenlerince tetkik edilerek, müzakeresi için Meclis'e sunulmuştur. Ziynet eşyası olarak adlandıran eşya, lüks eşya sınıfına dahil olabilecek bütün mallardır. Dolayısıyla, kuyumcu eşyası yanında tütün, çikolata, her türlü lüks dokuma, lüks tahıl, meyve ve sebze, kereste ve kozmatik kanuna dahildir. Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in Ziynet Eşyasından İthalât Resmi Alınması hakkındaki kanun teklifi ise, Muvazenei Maliye Encümeninin görüşü üzerine söz konusu kanun teklifi ile birleştirilmiştir. Hasan Fehmi Bey, Avrupa kapitalistlerinin ve fabrikalarının ihraca-



686



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tın önemli bir kalemi olan hammaddelere karşı resmi karantina ilan edilmiş gibi kaçmalarına karşın, ithal eşyanın büyük bir hızla memlekete akmakta olduğundan bahsetmiştir. İthalatın men'iyle ilgili bir teklif olduğu için Maliye Vekili Ferit Bey'in önerisi üzerine, kanun teklifindeki cetveller Gümrük Tarife Kanunundaki eşya sınıflarına uygun şekilde okunarak müzakere edilmiştir. 24



Mart



Erkânı Harbiye Umumiye Reisi ve Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa beyanatta bulundu. [Cmh]



Fevzi Paşa, daha sonra İkinci İnönü Harbi olarak ad- BMM ZC, landırılacak harekât hakkında, Yunanlıların bütün C: 2, İ: 11 cephelerden taarruza geçtiklerine dair beyanatta bulunmuştur.



24



Mart



782 sayılı Telgraf haberHaberleşmenin kesintiye uğramaması için telgrafların leşmesinin kısa olması hu- ancak çok önemli durumlarda ve kısa yazılmasına, susunda alınan tedbirlere şifrenin ıslah edilmesine karar verilmiştir. ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



24



Mart



773 sayılı Edirne Teşkilat-ı Edirne Teşkilat-ı Adliye Kanunu'nun 1. maddesine BCA: Adliye Kanununa Muaddil bir kanun fıkrası ilave edilmesi hakkında kanun lâyi- 30..18.1.1/ 2.40..20. Kanun Lâyihası hakkında hası hazırlanmıştır. İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



24



Mart



778 sayılı Rumkale ilçesi Urfa sancağına bağlanmış olan Rumkale ilçesinin BCA: hakkında İcra Vekilleri He- tekrar Antep sancağına bağlanmasına karar verilmiş- 30..18.1.1/ 3.16..5./ yeti Kararı alındı. [Cmh] tir.



Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.22; BCA: 30..18.1.1/ 3.16..9.



73-36



24



Mart



783 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Gümrük Umumi Tarifesine Dair Kanun'un tadiline ilişkin kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



1.3.1332 tarihli Gümrük Umumi Tarifesine Dair Ka- BCA: 30..18.1.1/ nun'un 1. maddesinin değiştirilmesi hakkındadır.



16 Şa'bân 1338 (5 Mayıs 1920) tarihli karârnâme, ağnâm, cânâver, deve ve câmûs rüsûm-ı asliyesinin 1336 senesine mahsûs olmak üzere sekiz misle iblâğı hakkındadır.



3.16..10./ 255-4



24



Mart



16 Şa'bân 1338 (5 Mayıs 1920) tarihli karârnâme ahkâmının işbu 1337 senesinde dahi mer'iyyeti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



24



Mart



"Türkler Bolşeviklerle an- Franklin Bouillon'un Le Matin'de yer alan yazısı şu KSG III laşmaktan alıkonulmalıdır." şekildedir: "İtilâf Devletleri Türkiye'yi paylaşmakla onları Bolşeviklere doğru itmişlerdir. Sevr geçersiz kalmıştır, yeni ödünler verilerek Türkler Bolşeviklerle anlaşmaktan alıkonulmalıdır."



24



Mart



Öğüt Gazetesi'nde, Şehzade Fuad Efendi'nin Ankara Hükümeti'ni destekleyen sözlerine yer verildi.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.410; TV: 4121



Şehzade Fuad Efendi, Padişah'ın Sevr Anlaşması le- KSG III, hinde Tevfik Paşa'ya çektiği telgraf konusunda 23 ÖG Mart 1921 tarihinde şöyle beyanatta bulunmuştur: "Çektiyse Damat Ferit ve avanesinin iğfali sonucudur, önemi de yok, çünkü milletimizi Büyük Millet Meclisi temsil ediyor." Anadolu'ya geçmek için İnebolu'ya gelen ve demeci burada veren Fuad Efendi, Hükümet'in izin vermemesi üzerine İstanbul'a geri dönecektir.



1921 Yılı



687



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Mebusları Celâleddin Arif Bey ve Hüseyin Avni Bey hakkında Kâzım Karabekir Paşa'ya bir şifre yolladı.



Mustafa Kemal Paşa, Erzurum Mebusları Celâleddin İH Arif Bey ve Hüseyin Avni Bey tarafından Meclis'te başlatılan muhalefetin irticai mahiyette olduğunu ve önemsenmesini gerektiğini belirttikten sonra, sözkonusu muhalefetin Erzurum'daki bir zümreye istinad ettiğini tahmin ettiğini söylemiştir. Albayrak Gazetesi yazarı Mithat Bey'in ikinci defa tutuklanması ve cephe divanı harbine sevk edilmesinin kanunsuz olduğunu ileri süren Hüseyin Avni Bey'e cevap verilmesini istemiştir. Kâzım Karabekir Paşa, cevabında, söz konusu kişilerin Erzurum'da halk arasında hiçbir güçlerinin bulunmadığını belirtmiş; sözkonusu kişilerin sadece Erzurum'daki birkaç kişiye güvendiklerini söylemiştir. Bunlardan birinin Şark'a vali-i umumi, birinin de vali olmak istediğini belirtmiştir.



25



Mart



Gunaris, Papulas'a askeri harekâtın Ankara Hükümeti'ni zor durumda bırakacak şekilde hızlandırılmasını istedi.



Londra'da bulunan Yunanistan çoğunluk partisi lideri KSG III Gunaris, Papulas'a "Türklerin Müttefiklere cevap vermesi için tanınan sürenin dolmasından (19 Nisan'dan) önce Afyonkarahisar'ın işgal edilmesi gerektiğini" bildirmiştir.



25



Mart



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Muharip Grubu dışındaki örgütlerin lâğvedilmesi emrini verdi.



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Samsun'da bulunan KSG III Süvari Yarbayı Hüsamettin Bey'e Erkânı Harbiye Riyaseti'nin resmi teşkilâtı olan Murahip Grubu dışında aynı amaçla kurulmuş diğer teşkilâtların lâğvedilmesi emrini vermiştir. Ayrıca, Anadolu'ya geçirilecek subayların seçiminde titiz davranılmasını söylemiştir.



25



Mart



Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Samsun Merkez Kurulu yeniden belirlendi.



Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin Samsun Merkez Kurulu KSG III yeniden belirlenerek, 10 kişilik kurulun başkanlığına Hacı Hayrullahzade Ömer Niyazi Bey getirilmiştir.



26



Mart



Adapazarı ve Söğüt Yunan- Yunan kuvvetleri Sakarya'nın doğusuna geçmiş, Garp Nutuk, lılar tarafından işgal edildi. Cephesi mevzilerine gelmişlerdir. Garp Cephesi kuv- KSG III vetleri İnönü mevzileri önüne kadar çekilmişlerdir.



26



Mart



II. Yunan Tümenine, İngiliz Komutanlığı'na bağlı olmadığı bildirildi.



Kocaeli Yarımadası'nı koruyan II.Yunan Tümeni'ne KSG III artık İngiliz Komutanlığı'na bağlı olmadığı bildirilmiştir. Tümen, Yunan ordusundan emir alabilecektir.



26



Mart



Koçgiri Aşireti isyanı devam etti.



Koçgiri Aşireti reisi Alişir, Pülümür aşiretlerine bir KSG III mektup yazarak, "Kürtlerin bağımsızlığının Avrupa devletleri tarafından bile tanınmış olduğunu" söylemiştir. Aynı gün, Hafik köylüleri, Gayei Milliye Gazetesi'ne Koçgiri Aşireti isyancılarını kınayan ve Ankara Hükümeti'ne bağlılık bildiren bir telgraf çekmişlerdir.



26



Mart



109 sayılı Devairi Resmiyeye Lüzumu Olan ve Fukarayı Ahaliye Tevsi Edilecek Mahkurat ile Ciheti Askeriyece Lüzumu Olan Telgraf ve Telefon Direkleri ve Mahrukatın Bilâmüzayede Tarife Bedeli Üzerinden Resmi Alınarak İta Edilmesine Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Devairi resmiye ve şimendiferler ile fukarayı ahali BMM ZC, ihtiyacatı için miri ormanlardan kat'edilecek mahru- C: 9, İ: 12 kat [yakacak] ve askeriyenin ihtiyaç duyduğu telefon ve telgraf direklerinin bilâmüzayede ruhsatı mahsusa ile verilmesine karar verilmiştir. Fukaradan resim alınmayacaktır. Kanun, dağıtılacak mahrukat miktarının ve çeşidinin tespit edilmesinde, kesim işlemlerinin yapılmasında görevli olacak memurlara, mütaahhitlere ve söz konusu memur ve mütaahhitlerin cezai yükümlülüklerine ilişkin düzenlemeleri de içermektedir.



688



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Mart



110 sayılı Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Câsim hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden bir sene hapse mahkûm BMM ZC, C: 9, İ: 12, Casim'in tahliyesine karar verilmiştir. Birinci Celse



26



Mart



Adliye Vekâleti Vekili Hafız Mehmet Beyin verdiği cevap üzerine, Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey, Hâkimi münferit teşkilâtı hakkında verdiği sual takririni geri çekti. [Cmh]



Yahya Galip Bey, Hâkimi Münferit Kanunu ile yapılmak istenen değişikliğin nasıl bir fayda getirdiği ve hâkimi müçtemiden farklı bir usul olup olmadığı yönünde bir sual takriri vermiştir. Bu usulün, usulü muhakematın tadiline hizmet edip etmediği ve hangi ilkeler dahilinde uygulanmakta olduğunu sormuştur. Adliye Vekili cevabında bu takririn veriliş nedeninin Müsteşar Baha Molla Beyin azli olduğunu iddia etmiştir. Yapılan tartışmalar sonunda Yahya Galip Bey sual takririni geri almıştır.



BMM ZC, C: 9, İ: 12, Birinci Celse



26



Mart



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulüne dair Kanun Teklifi müzakeresi devam etti. [Cmh]



Kanunun A cetveli müzakere edilmeye devam edilmiştir. Evrakı nakdiyenin çok az kaldığından, tüccarların ticaret yapacak para bulamayacaklarından bahsedilmiştir. Maliye Vekili Ferit Bey, memlekette iddia edildiği gibi bir mali buhran olduğunu kabul etmemiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 12, İkinci Celse



27



Mart



Yunan ordusu İnönü mevzilerine doğru taarruza başladı.



İkinci İnönü Savaşları olarak anılacak savaşlar Türk Nutuk, ve Yunan kuvvetlerinin bütün cephelerde savaşma- KSG III sıyla başlamıştır. Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir.



27



Mart



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya Şark Siyaseti ile ilgili bir telgraf çekti.



Batum, Ahıske ve Ahılkelek'in işgalinin ve Kafkas İH Konfederasyonu düşüncesinin İtilâf propagandasının sonucu girişilmiş bir girişim olduğunu belirten Karabekir Paşa, "Ruslar Kafkasya'ya hâkim oldukları müddetçe onlarla dost ve hattâ müttefik bulunmalıyız. ... Bu hududun şimalînden artık Ruslar kuşkulanmamalıdır. Bunun için en evvel Bakü ve Tiflis vesaire mümessillerimiz aks-i inkılâb komitelerinin yatağı olmamalıdır. Mümessillerimiz Hükûmetimizin de çizdiği siyasetten şahsî hissiyatıle veya sair tesiratla aykırı düşmeyecek zatler olmalı ve ellerinde sarih talimat bulunmalıdır. ... İslâm ve Türk ittihadı gibi efkârda ancak Rusların inhilâli ve tarafımızdan Kafkaslara yerleştikten sonra esaslı bir planla olur. İstikbal bize tarihin bu lâtif çehresini yazdırması müsteb'ad değildir; fakat bu lâtif hayal peşinden koşmak varlığımızı sarsabilir kanaatinde olduğumu arz eylerim." demiştir. Mustafa Kemal Paşa, 11 Nisan 1921 tarihli cevabında kendisiyle hem fikir olduğunu; ancak, Gürcistan ve Batum'un işgalinin Moskova'daki konferansın 16 Mart 1921'de neticelenmesini sağladığını belirtmiştir.



27



Mart



Koçgiri Aşireti isyanı devam etti.



İzzet Bey ve Zalim Çavuş'un başını çektiği isyancılar KSG III Divriği'nin Sincan bucağını basarak, 25 kişilik müfrezeyi esir almıştır.



27



Mart



1337 senesine ait tekâlif ve rüsûm-ı emîrîyeler hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 senesine ait tekâlif ve rüsûm-ı emîrîyelerini Düstur Mayıs gayesine kadar tesviye edenlere icrâ' olunacak Tertip 2, Cilt 12, tenzîlat ve teferruâtı belirlenmiştir. s.411



1921 Yılı



689



G.



Ay



Olay/Mevzuat



27



Mart



Posta İttihad Mukavelenâ- Posta İttihad Mukavelenâmesi, Madrid Posta Konfe- Düstur Tertip 2, mesi ile Sûret-i Tesviye Ni- ransı'nda ta'dilen imza edilmiştir. Cilt 12, zâmnâmesi'nin ve ücûrâta s.412 müteallik bazı maddelerinin tasdik-i mer'iyyeti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



28



Mart



İnönü mevzilerindeki çarpışmalar şiddetlendi.



İnönü mevzilerindeki çarpışmaların şiddetlenmesi KSG III üzerine, 900 kişilik Meclis Muhafız Taburu da cepheye gitmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Karahisarı Sahib'in (Afyonkarahisar) geri alınmasını emretmiştir.



28



Mart



Doğu Cephesi kuvvetleri Moskova Anlaşması gereğince Batum, Ahıska ve Ahılkelek'i boşalttı.



Batum'da mutasarrıflığını ilan eden Albay Kâzım Bey Nutuk, de, son askerlerin geri çekilmesi üzerine Trabzon'a KSG III geçmiştir. Aynı tarihte, 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması'nın 13.maddesine istinaden askeri tutsakların iadesine ilişkin bir anlaşma yapılmıştır. Anlaşma, herhangi bir onaya bağlı olmayarak Moskova'da imzalanarak yürürlüğe girmiştir.



28



Mart



111 sayılı Divanı harbler tarafından gıyaben verilen hükümler hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Yozgad Mebusu Feyyaz Ali Bey'in, evvelce Divanı Harbi Örfi tarafından tevkif edilmiş olan eşhasın tahliye edilmelerine dair takriri Adliye Encümenince tetkik edilmiştir. Yozgad Divanı Harbince mahkûm edilen bazı kişiler evraklarıyla birlikte İstiklâl Mahkemesine devredildikleri halde, evrakları bulunamadığından ve haklarındaki hükümler Büyük Millet Meclisi'nce keenlemyekûn kılındığından bu kişilerin tahliyeleri istenmiştir. Ancak, takrirden bu yana geçen süre zarfında evrakları bulunduğundan ve İstiklâl Mahkemesine gönderildiğinden Adliye Encümeni tarafından bir işlem yapılmasına gerek kalmadığı kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse



28



Mart



Firarilikten mahkûm Zâbitvekili Münir Feyiz Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Düşman tarafına firarından dolayı gıyaben idama mahkûm edilmiş olan Zâbitvekili Münir Feyzi Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, derdesti halinde vicahen muhakemesinin tekrar edeceği ve Divanı Temyizi Askerice tetkik edilerek tasdik edileceği gerekçesiyle karar alınmamasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse



28



Mart



Eskişehir İstiklâl Mahkemesince altı ay hapse mahkûm edilmiş Eskişehir İrtibat Zâbiti Kıdemli Yüzbaşı Necati Bey'in vermiş olduğu af istidası reddolundu. [Cmh]



Eskişehir İstiklâl Mahkemesince âdi darp maddesinden dolayı altı ay hapis cezasına çarptırılan Necati Bey'in af istidadı Adliye Encümenince reddi ittifakla tensip olunmuş ve Heyeti Umumiyece kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse



28



Mart



112 sayılı İki şahsın affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir'in Büyükdere Karyesinden Mustafa Çavuş ile Durmuş Ağa affolunmuştur. Eskişehir Bidayet Mahkemesince ihrak suçundan yargılanarak tutuklanan Durmuş Ağa ve Mustafa Çavuş, Ali Fuat Paşa'dan aldıkları emir üzerine hareket ettikleri anlaşıldığından isnad edilen suçtan muaf olduklarına karar verilerek affolunmuşlardır. Ali Fuat Paşa, Eskişehir'de bulunan İngilizleri oradan defetmek için asker cemi ve celbi ve uymayanların hanesinin yakılması emrini vermiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse



690



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Mart



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki Kanun Teklifinin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Elbise dikimiyle ilgili terzi mamulâtı askerler istisna BMM ZC, C: 9, İ: 13, tutularak ithalattan men edilmiştir. İkinci Celse



28



Mart



Samsun'da Deniz Harp Okulu açıldı.



Deniz Harp Okulu, Ankara Hükümeti emrine giren KSG III deniz teğmeni ve öğrencilerinin yetiştirilmesi için açılmıştır.



28



Mart



Eski Halep Yüksek Komiseri Fransız General Gouraud, Harbiye Nâzırı Ziya Paşa ile görüştü.



Fransız General Gouraud, 27 Mart 1921 tarihinde İs- KSG III tanbul'a gelmiştir. Bugün verdiği demeçte FransızTürk dostluğunu öven General, 29 Mart 1921'de Padişah Vahdettin ile görüşecek ve 30 Mart 1921'de İstanbul'dan ayrılacaktır. General, 25 Ekim 1919'da Beyrut Başkonsolosluğu'na atanmış ve 23 Temmuz 1920'de Antep'in alınmasını emretmişti.



28



Mart



Bern Sefâretine atama yapıldı. [Osm]



Eski Bern Sefiri Reşad Halis Bey'in yerine Bern Sefâ- BOA: İ..DUİT, retine Cevad Beyefendi atanmıştır. GN: 10, DN: 1



28



Mart



"Anadolu'da umumi seferberlik"



Bütün gazeteler, ilan edilen genel seferberliği haber KSG III vermektedir.



28



Mart



3 Mart 1921 tarihinde yayınına ara veren Alemdar Gazetesi, yeniden yayımlanmaya başlandı.



"Edep ve nezaket dairesinde meydana konan her fikre KSG III, hürmet, iç politikada maceracılıktan kaçınmak, Padi- AG şah'a bağlılık, meşrutiyete saygı" çerçevesinde yayınına devam edeceğini ilan eden Gazete'de Mustafa Sabri'nin başyazısına yer verilmiştir. Gazete, daha çok Mahir Sait'in başyazılarıyla devam edecektir.



29



Mart



Natsarenus, Sovyet Sefiri olarak Ankara'ya atandı.



Sovyet Hükümeti, Natsarenus'u Ankara'ya sefir ola- KSG III rak atamıştır. İlk Sefir Eliava, hastalığı nedeniyle Ankara'ya gelememiş, onun görevini birinci sekreter Upmal-Angarski yapmış, Budu Mdivani ise, geçici elçi olarak 5 Mart 1921 tarihinde güven mektubu sunmuştu.



29



Mart



Koçgiri Aşireti isyanı devam etti.



İsyancılar, yanındaki jandarmalarla birlikte Divriği KSG III Kaymakamı'nı esir almıştır.



30



Mart



İnönü mevzilerinde savaş şiddetini arttırarak devam etti.



İnönü mevzilerinde savaş Yunanistan lehine şiddetini KSG III arttırmış; Garp Cephesi birlikleri bir parça geri çekilmişlerdir. Atina'dan İzmir'e takviye kuvvetler gönderilmeye başlanmıştır. Yunanistan Kralı'nın Genel Yaveri Dusmanis, Kral'ın Anadolu'ya geçerek komutayı eline almasını önermiştir. Ankara Hükümeti de cepheyi güçlendirmek için kimi tedbirler almıştır. Karadeniz yoluyla gelecek Sovyet yardımının cepheye ulaştırılmasının sağlanması emredilmiştir. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, bütün atlı birlikleri Refet Paşa'nın, genel harekâtın komutasını da İsmet Paşa'nın emrine vermiştir. Şark Ordusundan nakil istenmiştir.



30



Mart



Uluslararası Kızılhaç Kongresi Cenevre'de toplandı.



Osmanlı Hilaliahmer Cemiyeti Genel Merkez Üyesi KSG III, Fahri Bey, İkinci Başkan Dr.Akil Muhtar Bey ve Pro- TV: 4078, fesör Dr.Besim Ömer Paşa, İstanbul Hükümetince 4100 Uluslararası Kızılhaç Kongresi'ne katılmak üzere görevlendirilmişlerdir.



1921 Yılı



691



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



30



Mart



Kadıköy havagazı işleri 8 saatlik işgünü talep etti.



Kadıköy havagazı işçileri, şirket yönetiminden kimi KSG III, isteklerde bulunmuşlardır: 8 saatlik işgünü, yüzde elli İkG zam, bir defalık bir maaş ikramiye, günde bir kilo ekmek, eskiden olduğu gibi kömür ve elbise, gece çalışanlara çift gündelik, ücretli hafta tatili, sağlığa uygun koğuşlar, keyfi işten çıkarmaya son verilmesi. Bu istekler üzerine şirket yöneticileri bazı işçileri tutuklatmış; ancak, işçiler daha sonra serbest kalmıştır. 31 Mart 1921 tarihinde de isteklerini yineleyeceklerini söyleyen işçiler, istekleri olmazsa İstanbul Hükümeti'ne başvuracaklarını söylemişlerdir.



30



Mart



Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye kuruldu.



Cemiyet-i Hayriye-i İslamiye, Adana'da Kuvayı Mil- KSG III liye aleyhine kurulmuş bir cemiyettir.



30



Mart



"İttihatçılar da memleketi böyle idare ettiler."



Alemdar Gazetesi'nde eski Ticaret ve Ziraat Nâzırı KSG III, Cemal Bey, Ankara'nın anayasasını çıkmaz yol ola- AG rak nitelemiş ve İttihatçıların da memleketi böyle idare ettiklerini söylemiştir.



31



Mart



İnönü mevzilerinde Türk İnönü mevzilerinde Türk ordusunun karşı taarruzu Nutuk, KSG III ordusu karşı taarruza başladı. karşısında Yunanlılar geri çekilmeye başlamıştır.



31



Mart



Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey, İngiltere Hükümeti Hariciye Nezâretine Yunan mezalimini protesto eden bir nota verdi. [Cmh]



Notada, Yunanlıların Londra Konferansı'ndaki teklifleri kabul etmemelerinin Anadolu'daki savaşı bir Türk-Yunan Savaşı haline getireceği İtilâf Devletleri tarafından duyurulmuş, 27 Mart 1921 tarihli İstanbul gazetelerinde neşredilen İngiliz Hükümeti'nin bir beyannamesinde bitaraflık siyasetine göre General Sir Harding'in Birinci Yunan Fırkası Kumandanlığı'ndan alındığı bildirilmişse de Yunan Ordusu geri hidematının İngilizler tarafından ifasına ve huduttan uzaktaki Yunan garnizonlarının İngiliz kıtaları tarafından tebdiline müsaade edildiği ve bu sayede Yunanlıların güçlü bir taarruz başlatabildikleri dile getirilmiştir. Sulh umuduyla kaldırıldıklarını ve Türkiye'nin yanında olan Müslümanlar dahil bunun unutulmayacağı, Türkiye'ye hür ve müstakil bir hayat verilene kadar Garp Emperyalizminin boyunduruğunun kabul edilmeyeceği söylenmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 16, İkinci Celse



31



Mart



Kürdistan meselesi mevcut olmadığına dair çeşitli mahallerden gelen telgraflar okundu. [Cmh]



Belediye reisi, eşraf ve ulemadan dört kişinin, Büyük Millet Meclisi Riyasetine hitaben yazdıkları mektup okunmuştur. Kürtlerin hiçbir zaman Türkiye'den ayrı bir hükümet ve istilkâl arayışları olmadığını, Ermenistan gibi ayrı bir devlet talepleri olmadığı belirtilmiş ve Londra Konferansı'nda Kürtlerin yegane temsilcisinin Büyük Millet Meclisi Murahhas Heyeti olduğu dile getirilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 14, Birinci Celse



31



Mart



İtalya'da bulunan Mubaaya Heyeti [Satın Alma Komitesi] hakkında bir karar ittihaz etme salahiyeti Nafıa Vekâti'ne verildi. [Cmh]



Şimendiferlerle ilgili alım yapmak üzere görevlendirilen heyetin mezun olmadığı ve gitmesine rıza gösterilmediği belirtilerek, bu heyetin geri çağrılıp çağrılmayacağı tartışılmıştır. Karar, Nafıa Vekâleti'ne bırakılmıştır.



BMM ZC, C: 9, İ: 14, Birinci Celse



31



Mart



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki Kanun Teklifi müzakeresi devam etti. [Cmh]



Oyuncak lüks eşyadan görülmeyerek ilgili fasıl tay- BMM ZC, C: 9, İ: 14, yedilmiştir.



692



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Mart



İstanbul sultani ve ibtidaileri Dört aydır maaşlarını alamayan İstanbul sultanileri ile KSG III, AS tatil edildi. [Osm] ibtidaileri tatil edilmiştir.



31



Mart



Kuvâ-yı İnzibatiye Kararnâmesi iptal edildi. [Osm]



Harbiye Nezâreti, 18 Nisan 1920 tarihli Kuvâ-yı İnzibatiye Kararnâmesinin "Askeri Tekaüd ve İstifa Kanununun ahkâm-ı umumiyesine aykırı ve hazinenin tahammülü fevkinde bazı müsaedatı ihtiva ettiği" gerekçesiyle 20 Mart 1921 tarihli tezkeresi ile iptalinin gerekli olduğuna hükmetmiştir. Meclis-i Vükela, bu kararı uygun bularak Kararnâmenin iptaline karar vermiştir.



31



Mart



Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.



Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'ne bağlı özerk bir SNGP vilayet olan Abhazya, Sovyet-Gürcü Savaşı'ndan sonra Sovyetlerin kontrolüne girmiştir. 4 Mart 1921 tarihinde Kızılordu'nun Abhazya'nın başkenti Sohum'un kontrolünü almasından sonra Abhaz Devrimci Komitesi kurulmuştur. Komite, 31 Mart 1921 tarihinde Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni ilan etmiştir. Bu devlet, 19 Şubat 1931 tarihine kadar varlığını sürdürecektir.



1



Nisan



İkinci İnönü Zaferi kazanıldı.



Yunanistan'ın 23 Mart 1921 tarihinde Bursa ve Uşak KSG III, yönünden başlattığı ve 27 Mart 1921 tarihinde iki or- PS, İkG dunun karşı karşıya gelmesiyle bir meydan savaşı halini alan çarpışmalar, Garp Cephesi birliklerinin zaferiyle sonuçlanmıştır. Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, zaferi Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa ve Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa'ya bildirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, kendisine "Siz orada yalnız düşmanı değil, milletin makus talihini de yendiniz." demiştir. Peyamı Sabah Gazetesi'nin "Harp şiddetle devam ediyor." ve İkdam Gazetesi'nin "Harp şimdi başladı." haberleri dışında bütün gazeteler zafer haberi vermiştir.



1



Nisan



Yusuf Kemal Bey, Moskova'dan Ankara'ya hareket etti.



Moskova Muahedenamesi'ni imzalayan Yusuf Kemal KSG III Bey, yanında Sovyetlerin vermeyi vadettiği 10 milyon altın rublenin 4 milyonu ile Moskova'dan Ankara'ya hareket etmiştir.



2



Nisan



Müdafaai Milliye Vekili ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reis vekili Fevzi Paşa, İkinci İnönü Harbi'ne dair beyanatta bulundu.



Fevzi Paşa, Türkiye'nin Londra Konferansı'na davet edildiği sırada askeri bir saldırıya da hazır olunması gerektiğini belirttiğini hatırlatarak sözlerine başlamıştır. Yunanlıların, Konferans'taki ademi muvaffakiyetlerini askeri muvaffakiyetle telafi etmek istediklerini dile getirmiştir. Fevzi Paşa, sözlerine, Yunanistan'ın bu harekâtla, Anadolu'yu müdafaadan mahrum bırakarak zorla Sevr Anlaşması'nı kabul ettirmek istediğini, orduyu Anadolu'dan kopararak Garp'a doğru çekip ona büyük bir tahribat vermeye çalıştığını söylemiştir. Fevzi Paşa, zaferi şu sözlerle kutlamıştır: "Bendeniz İstanbul'da Harbiye Nâzırı bulunurken memleketi kurtarmak için uğraştım. Fakat İstanbul muhitinde istinadedecek bir nokta yoktu. Bu milletin, bu memleketin, bu Anadolu'nun sâf muhitindeki fedakâr evlâtları tarafından kurtarılacağına kanaat getirdiğimden dolayı buraya geldim. Bugün ne yaptı isem, benim şahsıma ait olamaz. Milletin fedakâr, kahraman evlâtlarına aittir." Fevzi Paşa, aynı zamanda bugün, Garp Cephesi Kumandanlığı'na verdiği emirde, bütün birliklerin Karahisarı Sahib (Afyonkarahisar) Cephesi'nin ihmal edilmesi pahasına düşmanı perişan etmeye yönlendirilmelerini istemiştir.



1921 Yılı



BOA, MV, GN: 98, DN: 221; APİKAM



BMM ZC, C: 9, İ: 15, İkinci Celse; KSG III



693



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Nisan



114 sayılı Fevzi Paşa'nın terfii hakkında Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Fevzi Paşa'nın, hidematı vatanperveranesinden dolayı BMM ZC, rütbesinin bir derece terfiine karar verilerek, Fevzi C: 9, İ: 15, İkinci Paşa, ferikliğe [orgeneralliğe] yükseltilmiştir. Celse



2



Nisan



1921 yılı Muvazenei Umumiye Bütçesi müzakeresi başladı ve Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



Muvakkat Tahsisat Kanunlarıyla idareye imkan kalmadığı ve biran evvel musaddak bütçenin çıkarılmasına ilişkin 31 Mart 1921 tarihli karara istinaden 1921 yılı Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi Meclise gelmiştir. Bütçenin heyeti umumiyesi bilâmünakaşa kabul edilmiştir. Bütçe yekûnu 44.160.058 liradır. Buna, Askeri Fabrikalar Müdüriyeti Bütçesi 3.764.595 lira ve Bahriye Bütçesi 418.333 lira ile dahildir.



2



Nisan



Sovyet silah yardımı gelmeye devam etti.



2.500 sandık Alman ve Avusturya piyade cephanesi, KSG III Tuapse limanından İnebolu'ya gönderilmiştir. Giresun'dan Akçakoca'ya 12 subay, 509 er, 379 sandık İngiliz piyade tüfeği, 40 sandık Osmanlı mavzer tüfeği ve 4 makinalı tüfek gönderilmiştir.



2



Nisan



Ermenistan'ın başkenti Erivan Kızılordu birlikleri tarafından işgal edildi.



Taşnak Partisi, 18 Şubat 1921'de iktidara gelmişti.



2



Nisan



Pontus Derneği, İstanbul'da Pontus Derneği, bazı kararlar almak üzere İstanbul'da KSG III toplandı. toplanmıştır. Rum Patrikhanesi de, Pontus adı verilen Karadeniz Bölgesi'nde yapıldığını iddia ettiği zulümleri Avrupa'ya iletme kararı almıştır.



3



Nisan



Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, birliklerine Koçgiri Aşireti isyanını ile ilgili emir verdi.



Nureddin Paşa, birliklerine Koçgiri Aşireti isyanını KSG III bastırmak için alacakları düzenle ilgili emir verdi. İsyanı bastırmak için 3.161 er görevlendirilmiş; 1.351 hayvan kullanılmasına karar verilmiştir.



3



Nisan



Hilal-i Ahmer Cemiyeti, halkı, Anadolu'ya yardıma çağırdı.



Genel Merkezi İstanbul'da bulunan Hilal-i Ahmer KSG III, Cemiyeti, halkı, Anadolu'ya yardıma çağırmıştır. Ba- AG, İkG ğışların derneğin genel merkezi veya gazetelerin idarehanelerine yapılması istenmiştir. Binlerce kişinin katılacağı kampanya ile ilgili olarak gazeteler, katılanların isimlerini yayınlayacaktır.



4



Nisan



İkinci İnönü Savaşı'nın Garp Cephesi'ndeki takip aşaması da sona erdi.



Yunan 3.Kolordusu, harekâta başladığı Bursa doğu- KSG III sundaki mevzilerine kadar geri çekilmiştir.



4



Nisan



Muş Mebusu Hacı Ahmet Hamdi Bey ve arkadaşlarının Bitlis, Genç ve Muş livalarında mektep olmadığı halde maarif müdürü tayin edildiğine dair istizah takririne Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey şifahen cevap verdi ve istizah neticesinde kendisine beyanı itimat olundu. [Cmh]



Takrir sahipleri, Maarif Vekâleti'nin, daha önce Bitlis BMM ZC, Maarif İdaresi tarafından idare edilen Bitlis, Muş, C: 9, İ: 16 Genç ve Siird livalarının, ayrı birer maarif idaresine kalbiyle dört livada birer maarif idaresi teşkil edilmesine karar verdiğini belirtmişlerdir. Vilâyetin varidatı hususiyesi ve idarei hususiyesi ilga edilerek, maarif işleri doğrudan Maarif Vekâleti'ne bağlanmış ve söz konusu maarif idarelerine maarif müdürü atanmıştır. Takrir sahipleri, Bitlis Vilâyetinde mektebi iptidai bile olmadığı halde maarif idaresinin tevzi edilme gerekçesini sormaktadırlar. Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey, cevabına, takririn Kastamonu Maarif Müdürlüğündeki bir azil işlemine karşılık verildiğini; ancak, bu azlin esasen ve usulen uygun olduğunu söyleyerek başlamıştır. Bitlis Maarif Müdürü'nün kendi



694



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 9, İ: 15, Birinci Celse



HM (8.4.1921)



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tayininden üç ay önce 29 Eylül 1920 tarihinde atandığını, Genç livasına maarif müdürü tayin edilmediğini, Muş livasına bir tâli memur (başkâtip) gönderdiğini söylemiştir. Yeni teşkil edilen livalara, Usulü İdarei Vilâyat Kanunu mucibince maarif müdürü göndermeye mecbur olduğunu dile getirmiştir. Maarif Vekili, ayrıca, İnebolu üzerinden İstanbul'dan gelen memurların %30'unun Maarif Vekâletince yerleştirildiklerine dair soruya ise, o güne kadar 148 memur tayin ettiğini ve bunlardan sadece 9 tanesinin İstanbul'dan geldiğini belirterek cevap vermiştir. İzahat sonunda müzakere kafi görelerek Maarif Vekiline itimat beyan edilmiştir. 4



Nisan



Trabzon Mebusu Nebizâde Hamdi Bey'in, işgal altındaki arazide Yunanlıların ika ettikleri mezalimin önüne geçmek için ne gibi siyasi tedbirin alındığına dair sual takririne, Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Ahmet Muhtar Bey, 31 Mart 1921 tarihinde konuyla ilgili İngiltere Hükümeti'ne bir protesto notası verildiğini söylemiş; Bekir Sami Bey'le Fransızlarca zorla toplanan mazbatalar ve Yunan zulmü hakkında sürekli haberleşme halinde olunduğunu gösteren telgrafları okumuştur. Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'in cevabı kafi görmeyerek verdiği istizaha kalb takriri ise kabul edilmemiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 16, İkinci Celse



4



Nisan



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulüne dair Kanun Teklifi'nin bazı maddelerinin tadili için teklif Adliye ve İktisat Encümenlerine havale edildi. [Cmh]



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanun teklifinin B cetveli müzakere edilmiştir. Birinci madde, merbutu D cetvelinde muharrer eşya ve mevaddan memaliki ecnebiyede imal ve istihsal edilenlerin ithali menedilmiştir şeklinde kabul edilmiştir. İthal edenlerin eşya ve mevaddı mirî namına zaptolunacaktır. Tahıl, meyve ve sebzenin sayıldığı B cetvelinde adı geçen eşya ve mevaddan 28 Temmuz 1336 tarihli Gümrük Tarife Kanunuyla alınmakta olan resim üç misline iblağ edilmiştir. Sözkonusu eşyayı kanunun tarihi neşrindeki rayicinden fazla satanlar istinaf ve temyiz hakkı olmamak üzere yüz liradan bin liraya kadar mahkûm edilebileceklerdir diyen 5.madde ile cetvellerdeki kimi tadiller için teklif Adliye ve İktisat Encümenlerine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 16, İkinci Celse



4



Nisan



İstanbul Divanı Harbi, Ali Nadir Paşa ve arkadaşlarını suçsuz buldu. [Osm]



17.Kolordu Kumandanı olan Ali Nadir Paşa ve arka- KSG III daşları, Yunanistan'ın İzmir'i işgali sırasında görevini yapmamakla suçlanmıştır.



4



Nisan



"Kemal orduları, Avrupa'nın en asrî usulüne uygun harp ediyor."



Alemdar Gazetesi, İkinci İnönü Harbi'nden sonra KSG III, şunları yazmıştır: "İkinci İnönü Zaferi: Ordu Türk AG namusunu gene kurtardı. Kesin netice arifesinde bulunuyoruz. Kemal orduları, Avrupa'nın en asrî usulüne uygun harp ediyor."



4



Nisan



"Almanya'da Bolşevik ihtilali başladı."



Açıksöz Gazetesi, Almanya'da komünist ihtilalin baş- KSG III, ladığını haber vermektedir. Hakimiyeti Milliye Gaze- AS, HM tesi de, 5 Nisan 1921 tarihli haberinde ihtilalin yayıldığını duyuracaktır.



5



Nisan



Koçgiri Aşireti kuvvetleri Refahiye'ye saldırdı.



Refahiye'ye yönelik saldırı geri püskürtülmüş; ancak, KSG III asker Koçgiri Aşireti kuvvetleri karşısında İmranlı kuzeyine çekilmek zorunda kalmıştır.



1921 Yılı



695



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Nisan



Harbiye Nezâreti, Sadaret Makamına ve Fransız İrtibat Subaylığı'na, Yunan mezalimiyle ilgili tezkere gönderdi. [Osm]



Harbiye Nezâreti, Trakya'da Yunan mezaliminin art- KSG III tığını ve Hristiyan halkın çeteler halinde teşkilatlandırıldığını bildirmiştir.



5



Nisan



İngilitere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İnönü Harbi'yle ilgili durumu Lord Curzon'a bildirdi. [YK]



Rumbold, Yunan Yüksek Komiseri'nin savaşın 5.000 İBA III zayiat ile bitirildiğini kabul ettiğini bildirdikten sonra, bundan Kemalistlere yardım eden Fransa ve İtalya ile Yunan ordusunun askeri başarısızlığını sorumlu tuttuğunu iletmiştir. Rumbold, İstanbul Hükümeti'nin duruma seyirci kaldığını, hatta zafer nedeniyle İstanbul'da bütün camilerin ışıklandırıldığını da belirtmiştir.



6



Nisan



Garp Cephesi güneyinde Yunan takibatı başladı.



Garp Cephesi'nin güney kısmında Yunanlıların taki- KSG III bine başlanmıştır. 12. Kolordu birlikleri 7 Nisan 1921'de Karahisarı Sahib'e (Afyonkarahisar) girecektir; Refet Paşa, 8 Nisan 1921'de ileri harekâtı başlatacak ve Aslıhanlar Savaşı olacaktır.



6



Nisan



Zara güneyinde Koçgiri Aşireti kuvvetleriyle çarpışmalar yeniden başladı.



Koçgiri Aşireti kuvvetleri çarpışmalar sonunda hasar KSG III vererek geri çekilmiştir.



6



Nisan



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Ankara Hükümeti'nden Şark Ordusu'nu Er- KSG III Çiçerin, Ermenistan'la ilgili menistan'dan çekmesini istemiştir. Ankara Hükümeti'ne nota verdi.



6



Nisan



Merkez Ordusu, Erkânı Harbiye Riyaseti'ne, Samsun Metropolitliği'yle ilgili bir yazı gönderdi.



Yazıda, Samsun Metropolitliği'nde Müdafaai Meşruta KSG III Komitesi adlı bir örgüte ilişkin evraka rastlandığı bildirilmiştir. Evraklarda tespit edilen şubelerinde arama yapılması için gereken yerlerle yazışıldığı ve durumun Amasya İstiklâl Mahkemesi'ne bildirildiği belirtilmiştir.



6



Nisan



Mülkiye Müfettişi Eşref Lazistan Mutasarrıflığı'na tayin edildi. [Cmh]



Ordu Mutasarrıflığı'na Lazistan Mutasarrıfı Faik ta- BCA: 30..18.1.1/ yin edildi. [Cmh] 3.16..13./ 71-19



6



Nisan



Tahsisat-ı mestureye ait kararnameler hakkında tamimin yayımlandığı bildirildi. [Cmh]



Tahsisat-ı mestureye ait üç imzalı kararnamelerin İcra Vekilleri Heyeti'nde imza edilmesinden sonra Maliye Vekâleti'ne gönderilmesi gerektiği hakkında tamim yayımlanmıştır.



BCA: 30..10.0.0/ 14.82..11./ 1311



6



Nisan



788 sayılı Limanların İngiliz ve Fransızlara açılması ile zirai ürün ihracına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Dünya ticaret buhranının yayılmaması için Mersin limanının İngilizlere ve İzmit limanının Fransızlara açılması ile İtalya'ya zirai ürün ihraç edilmesi hakkında karar alınmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.16..16./ 172-7



7



Nisan



Karahisarı Sahib 12 gündür Yunanistan'ın işgali altında olan Karahisarı KSG III (Afyonkarahisar) kurtarıldı. Sahib (Afyonkarahisar) 12.Kolordu tarafından kurtarılmıştır. Birinci ve İkinci Atlı Tümenler, Gediz üzerinden Uşak'a doğru ilerlemeye başlamıştır.



696



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Nisan



Yunanistan, Anadolu Hare- General Papulas, Savaş Bakanlığı'na sunduğu rapor- KSG III kâtı'nı değerlendirdi. da, "Türk ordusunun son iki ay içinde geçen iki yıldan fazla güçlendiğini, iyi teşkil edildiğini, yeni takviyeler alabileceğini" söylemiş ve "Düşman ciddi surette güçlenmeden 15 günden önce" yeniden saldırmayı önermiştir. Raporda ayrıca, ek takviyeler istemiştir. Çoğunluk lideri Gunaris ile Maliye Bakanı Petros Protopapadakis, yenilgi üzerine General Meteksas'tan Papulas'ın yerini almasını istemişlerdir. Venizelos'un Anadolu Harekâtı'na muhalif olduğu için yurt dışında yaşamak zorunda kalan ve hükümetin devrilmesi ile Yunanistan'a dönebilen Meteksas, Yunanistan'ın Anadolu'da hiçbir şansı olmadığını söyleyerek görevi reddetmiştir.



7



Nisan



Ankara Hükümeti, Ermenistan'la ilgili Sovyetlere nota verdi.



Ankara Hükümeti, Gümrü'nün boşaltılmasının Eri- KSG III van'ı ele geçiren Taşnak Partisi'nce engellendiğini söylemiştir.



7



Nisan



Şeyh Sunusî'nin İkinci İnönü Muzafferiyeti ile ilgili tebrik telgrafı Meclis'te okundu. [Cmh]



Şeyh Sünusi, Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya hitaben çektiği telgrafta İkinci İnönü Muzafferiyetini kutlamış; Umum Meclise ve Kahraman Orduya selam yollamıştır. Telgraf, 19 Nisan 1921 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayınlanacaktır.



BMM ZC, C: 9, İ: 17, Birinci Celse



7



Nisan



Elcezire Hareketi Vataniye Reisi Mirliva Hacim Paşa'nın Kürt ve Arap meselesiyle ilgili mektubu Meclis'te okundu. [Cmh]



Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa'nın telgrafıyla Meclise ulaşan mektup, Londra Sulh Konferansının Arap ve Kürtler hakkındaki propagandasını protesto etme amacıyla yazılmıştır. Mirliva Hacim Paşa, mektupta "Mısır ve Hindilerle, Fas, Tunus, Cezayir Müslümanlarını mahcur ve tahtı tazyika almaktan ise hür ve müstakil bıraklıması lâzımdır. Beynelislâm hâkimiyet ve mahkûmiyet yoktur, hattâ Osmanlı daresindeki hırıstiyanlar da şimdiye kada hür ve hâkim olarak yaşamışlardır. Binaenaleyh Sulh Konferansının Memaliki Osmaniye'yi parçalamak maksadiyle dermeyan edip vasıta kullandığı Arap, Kürt anasırın istiklâli fikrini protesto eder ve anasırı islâmiyeyi daha ziyade ittihada davet ederim." demiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 17, Birinci Celse



7



Nisan



Yunanlılarla teşriki mesai eden Abazaların tel'inine dair Düzce Abaza Eşrafından alınan telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



Telgrafta, Düzce Abazaları adına bir grup bütün müslümanların ittihat ve ittifak etmesi gereken bir zamanda, Büyük Millet Meclisi'nin mücadelesini desteklediklerini ve Düzce'de meydana gelen isyanı protesto ettiklerini bildirmişlerdir. Ali Kemal'in telgrafı duyması istenmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 17, Birinci Celse



7



Nisan



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi hesabatını tetkik edecek heyetin intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi'nin 1920 senesindeki sarfiyatını tetkik etmek üzere üç kişilik bir heyetin seçilmesine karar verilmişti. Heyete, Mersin Mebusu Salâhattin Bey, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve Karesi Mebusu Basri Bey intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 9, İ: 17, İkinci Celse



8



Nisan



Dimitri Gunaris, Yunanis- Hükümetin istifası üzerine çoğunluk lideri Gunaris, KSG III tan'da yeni hükümeti kurdu. yeni hükümeti kurmuştur. Dışişleri Bakanlığı'na Georgios Baltacis, Savaş Bakanlığı'na ise, Nikolaos Teodokis getirilmiştir.



1921 Yılı



697



G.



Ay



Olay/Mevzuat



8



Nisan



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Ankara Hükümeti'nin Gümrü'yü derhal bo- KSG III Çiçerin, Ermenistan'la ilgili şaltmasını istemiş; aksinin Moskova MuahedenameAnkara Hükümeti'ne nota si'ni çiğnemek olacağını söylemiştir. verdi.



8



Nisan



Kürt aşiretleri Koçgiri bölgesinin idari statüsüyle ilgili Büyük Millet Meclisi'ne başvurdu.



Yedi Kürt aşireti, Koçgiri bölgesinde başında bir KSG III Kürt'ün ve yardımcılığında bir Türk'ün bulunduğu bir vilayet kurulmasını istemektedirler. Arzuhalde, "Eğer bu mesele böyle kapatılmazsa, Dersim'den başka Erzincan, Van, Diyarbakır, Erzurum'a kadar ayaklanma yayılacak, iki Müslüman millet arasında kan dökülmesinden Müslüman düşmanlarının yüzü gülecektir." denmiştir. Ankara Hükümeti, bu talebi reddedecektir.



8



Nisan



Sovyet Sefiri Budu Mdivani, Mustafa Kemal Paşa'ya Sovyet mali yardımını teslim etti.



İkinci İnönü Harbi nedeniyle Yunanlıların yakıp yık- KSG III tıkları yerleri tamir amacıyla, 30.000 altın Ruble teslim edilmiştir.



9



Nisan



Memurinin sureti azil ve nasbı işleriyle meşgul olmak üzere vilâyet merkezlerinde memurin komisyonları teşkil edilmesine dair Kanun teklifi Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Tokad Mebusu Rıfat Bey, kanun teklifinde, devairi merkeziyede bulunan İntihabı Memurin Encümeni gibi vilâyat merkezlerinde kadı, defterdar, mektupçu, sermühendis orman, ziraat, defteri hakani ve nüfus müdürlerinden oluşan birer İntihabı Memurin Encümeni teşkil edilmesini ve vilâyat, liva ve kaza memurlarının bu encümenler vasıtasıyla azil ve nasp işlemlerinin yapılmasını önermiştir. Lâyiha Encümeni, söz konusu teklifi, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu ve memurinin muhakematına mütaallik diğer kavanin ve nizamata aykırı görerek reddetmiştir. Her memur mensup olduğu daire rüesası tarafından intihap ve tâyin olunmaktadır. Azil işlemi ise, şikayet olunan memurun, ait olduğu daire reisinin tahkikatı evveliyesi ve meclis tetkiki sonunda tahtı muhakemeye alınması sonucunda gerçekleşmektedir. Tokad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Teşkilâtı Esasiye Kanunu mucibince "şekli idarenin değişeceğini", azil ve nasp işlemlerinin rüesanın elinden alınarak şûralara verileceğini; dolayısıyla, şu anda böyle bir düzenlemeye ihtiyaç olmadığını dile getirmiştir. Kırşehir Mebusu Müfit Efendi, benzer encümenin memurini adliye için olduğunu; dolayısıyla, memurini mülkiye için de olması gerektiğini savunmuştur. Tadilat İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunuyla ilişkili görülerek Dahiliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 18, Birinci Celse



9



Nisan



115 sayılı Firariler hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Firariler, Kastamonu İstiklâl Mahkemesince idama mahkûm edilmiş olan Hüseyinoğlu Osman hakkında Kangırı Mutasarrıflığının Tezkeresi ve Adliye Encümeni mazbatası ile gündeme gelmiştir. Haklarında İstiklâl Mahkemesince verilmiş hükmü kat'i olmayan ve ikinci defa firar edenler, derdestlerinde ait oldukları mahkemece yeniden yargılanarak haklarında hükmü kat'i verilecektir.



BMM ZC, C: 9, İ: 18, Birinci Celse



9



Nisan



110 sayılı Demiryolları Nakliyat Tarifesinin Altı Misline İblâğına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hükümet tarafından tamamıyla vaziyed edilerek işletilmekte olan Anadolu-Bağdad ve İzmir-Kasaba ve temdidi demiryollarının Hükümet tarafından işletildiği müddetçe, masraflarına nispetle varidatlarının pek dun olması nedeniyle, bilûmum nakliyat tarifelerinin



BMM ZC, C: 9, İ: 18, İkinci Celse



698



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22 Eylül 1304, 3 Şubat 1308, 20 Şubat 1318 ve 10 Şubat 1308 tarihli şartnamelerde musarrah tarifeler mekadirinin altı misline iblâğ edilmek suretiyle tezyid olunmasına karar verilmiştir. 9



Nisan



Karahisarı Sahib Mebusu Ömer Lûtfi Bey ile İsmail Şükrü Efendi'nin, Cenup Ordusuna mensup kıtaatın maaşlarına ve saireye dair iki sual takririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



Sual takrirleri Cenup Cephesinde askere zâbitan ve efrada maaş verilemediğine, ordunun giysi ve iaşesine dairdir. Cevapta, ekli cetvel ile Müdafaai Milliye Vekâletinin tesisinden itibaren bütün şubelerin tayinat ve maaşlarına ait havalelerin düzenli olarak Maliye Vekâletine tevdi edildiği, sual takririne mukabil yapılan tahkikatta sadece Şubat maaşlarının mali durum nedeniyle Maliye Vekâletince ödenemediğinin anlaşıldığı bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 18, İkinci Celse



9



Nisan



Dersim Mebusu Abdülhak Tevfik Bey'in, hâkimi münferit teşkilâtından mahrum Dersim livasının mahrum bırakılması sebebinin bildirilmesine dair sual takririne, Adliye Vekâleti Vekili Hâfız Mehmet Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Hâfız Mehmet Bey, bunun bir tahsisat sorunu olduğunu, Meclisçe uygun görülmesi halinde Dersim livasında da hâkimi münferit teşkilâtının yapılabileceğini belirtmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 18, İkinci Celse



9



Nisan



Bekir Sami Bey, Lord Curzon'a esir değişimiyle ilgili bir protesto yolladı.



Roma'da bulunan Bekir Sami Bey, esir değişimini MS öngören 16 Mart 1921 tarihli anlaşmayı uygulamadığı gerekçesiyle Lord Curzon'u protesto etmiştir. Yunanistan'ın ileri harekâtından umutlanan İngiltere, bırakmayı taahhüd ettiği esirleri bırakmamıştır.



9



Nisan



İtalya Sefiri Galip Kemal Bey, Büyük Millet Meclisi'ne bir mektup gönderdiği bildirildi. [Cmh]



Mektup, İtalya'da bulunan Osmanlı sefiri Galip Ke- BCA: mal Bey'in davet edilmesine rağmen Milli Mücadele- 30..10.0.0/ 204.392..9. ye katılamayışının sebeplerini açıklamaktadır. /2458



9



Nisan



"Tek bir çözüm: Türklerin bağımsızlığını tanımak"



İkinci İnönü Zaferi sonrası, Fransız gazetelerinin ço- KSG III ğu, Yunanistan'ın bu savaşı kazanamayacağının düşünüldüğünü yazmıştır. Le Temps Gazetesi, "Tek bir çözüm var: Samimiyetle Türklerin bağımsızlığını tanımak. Onlara İzmir'i, Edirne'yi vermek" demiştir.



10



Nisan



Merkez Ordusu Kumandanlığı, Koçgiri Aşireti isyancıları üzerine saldırı emri verdi.



Merkez Ordusu Kumandanlığı, 3.161 er ve 1351 KSG III hayvanla Koçgiri Aşireti isyancılarının üzerine saldıracaktır. Nureddin Paşa, aynı gün, ordunun idaresindeki bölge görev yapan memur, asker ve belediye başkanlarına hitaben bir bildiri yayınlamıştır. Bildiride, harekâtın Kürtlere ve Alevilere karşı olmadığı, Rumlara dokunulmayacağı, askeri harekâtla ilgili haber yayanların şiddetle cezalandırılacağı belirtilmiştir.



10



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Londra Konferansı'ndaki ittifakın bir emrivaki olduğunu söyledi.



Mustafa Kemal Paşa, Morning Post Gazetesi'ne ver- TKSK I diği demeçte, "Ankara ile İstanbul'un anlaşması bir emrivakidir. Gerektiğinde hükümet birliği gerçekleşecektir."



11



Nisan



Merkez Ordusu Kumandan- Askeri harekât Nureddin Paşa'nın 10 Nisan 1921 ta- KSG III lığı, Koçgiri Aşireti'ne karşı rihli emri üzerine başlamıştır. askeri harekât başlattı.



1921 Yılı



699



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'dan Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin unvan değişikliğine engel olmasını istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'dan Er- KSG III zurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin unvanına "Muhafaza-i Mukaddesat" ifadesinin eklenmesine engel olmasını istemiştir. Karabekir, kongreye kadar dernek tüzüğünde değişiklik yapılmamasını yöneticilerinden isteyecek, ancak 12 Nisan ve 25 Nisan 1921 tarihlerinde yaptığı iki görüşmede de olumsuz cevap alacaktır.



11



Nisan



Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi'nin, Maliye Vekili Ferit Bey'in vazifei vekâlete ait hilâfı usul muamelâtına dair istizah takriri kabul edildi. [Cmh]



Abdullah Azmi Efendi, takririne "Maliye Vekili Ferit Beyin, vazifeyi vekâlete ait muamelâtta iltizam ettiği kanunişikenane ve cüretkârane muamelâta artık bir nihayet verilmesinin zamanı gelmiş ve geçmiştir." diyerek başlamıştır. Hiçbir kanun veya karara dayanmadan Ağnam Resminin 50 kuruştan tahsiliyle emanete kaydedilmesi hakkında muhasebeciliklere tebliğatta bulunduğunu belirtmiştir. Borcun son ödeme tarihi dolmadan borcu tahsil eden Eskişehir'de bir muhasebe memuruna zam yaptığını, 11 Nisan 1921 tarihli Maliye Vekâleti Tezkeresi ile Müdafaai Milliye Vekâleti'nin re'sen bile izni alınmadan Eskişehir ve Kütahya'da tekâlifi harbiye ve vazıyed usulünü uyguladığını eklemiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 19, Birinci Celse



11



Nisan



Harcırah Kararnamesi'nin 10.maddesinin tefsir edilmesine dair Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi müzakere edildi. [Cmh]



Harcırah Kararnamesinin 10.maddesinde İstanbul ve sair mahallerde bulunan kişilere, tayin emirlerinin tebliğ edildiği mahalden mevkii memuriyetlerine kadar kendilerine ve ailelerine hacırah ita edileceği belirtilmiştir. Ancak, İstanbul'dan kendi rızasıyla gelenlere ve ailelerine harcırah verilip verilmeyeceği tartışma yaratmıştır. İstanbul ve işgal altında kalmış diğer mahallerden kendi arzusuyla gelip de açıktan bir memuriyete atananlar ile İcra Vekilleri Heyeti'nin talebiyle gelerek bir memuriyete atananlara ve ailelerine hangi usule göre harcırah verileceği müzakere edilmiştir. Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey'in takriri kabul edilerek, Harcırah Kanununun sarih olduğuna, ayrıca bir karar veya kanuna ihtiyaç bulunmadığına, hilâfı kanun hareket eden olursa bunlar hakkında sual ve istizah kapılarının açık olduğuna karar verilmiştir. Çorum Mebusu Haşim Bey'in, İstanbul'dan gelen memurine verilecek harcırahlar hakkındaki kanun teklifi Lâyiha Encümenine gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 19, Birinci Celse



11



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, Vilâyatı Şarkiye seyahatinden dönen Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey ahvali Şarkiyeye dair izahatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Durak Bey, Ekim ayı başında Şark'a ziyarete gittiği vakit, memlekette bir bolşeviklik meselesi cereyan ettiğini, halkın bolşevikliğe halâskâr dediğini, Sovyetlerin mücadeleye yardım ettiğini düşündüklerini; ancak, hakiki yüzünü bilmediğini söylemiştir. Gezisi sırasında anladığı haliyle ise, bolşevikliğin, dinsizlik, milliyetsizlik, vatansızlık ve efendisizlik esasına dayandığını dile getirmiş ve izlenimleriyle bu düşüncesini açıklamaya çalışmıştır. Memleket içinde cereyan eden komünist teşkilâtlanmayı da Sovyet propagandası ve bu esaslarla ilişkilendirmiştir.



BMM GCZ, İ: 19, İkinci Celse



11



Nisan



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Sovyetler Birliği ile ilgili değerlendirme raporunu sundu.



Ali Fuat Paşa, Sovyetler Birliğine güvenilemeyeceği- KSG III ni ileri sürmüş; Batı Devletleri ile, özellikle ABD ile bir an önce anlaşma yapılması gerektiğini yazmıştır. Bu tarihte, Kâzım Karabekir Paşa'nın Şark siyasetiyle ilgili telgrafına cevap veren Mustafa Kemal Paşa ise, Karabekir'in Sovyetlerle ilişkilerin esaslı hale getirilmesine ilişkin önerisini benimsediğini belirtmekteydi.



700



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Nisan



Yunanistan Meclisi'nde Küçük Asya harekâtı değerlendirildi.



Başbakan Dimitri Gunaris, Eskişehir yönündeki ha- KSG III rekâtı teknik zorluklar nedeniyle ertelediklerini söylemiştir. Meclis'te Kral'ın ne zaman başkumandan olarak Anadolu'ya gitmesi gerektiği tartışılmıştır. Hükümet üyeleri, Papulas'ın önerileri üzerine başlayan harekâtın hata olduğunu kabul etmekle beraber, geri çekilmenin Hükümeti ve hatta Kral'ı zor durumda bırakacağını belirtmişlerdir. Yunanistan Başbakanı ve bazı bakanlar General Metaksas'ı, Genelkurmay Başkanlığı'nı üstlenmeye davet etmişler; ancak, 7 Nisan 1921 tarihinde olduğu gibi bir kez daha red cevabı almışlardır.



12



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Yunan zulmünü protesto etti.



Mustafa Kemal Paşa, insanlık alemine seslenen, HM Anadolu'daki Yunan zulmünü protesto ettiği bir bildi- (13.4.1921) ri yayınlamıştır.



12



Nisan



Tokad Mebusu Nâzım Bey, Masuniyeti teşriyesi ref'edilen Tokad Mebusu Nâzım KSG III Ankara İstiklâl Mahkeme- Bey tutuklanmıştır. Nâzım Bey, Hükümet'in dağıtma si'nce tutuklandı. emrine rağmen Yeşilordu Cemiyeti'ni devam ettirmek, gizli bir komünist örgüt yönetmek, Hükümet'i devirmeye teşebbüs etmek ve Ethem Bey ile işbirliği yapmak suçlarından yargılanacaktır. 9 Mayıs 1921 tarihinde komünist örgüt kurarak Hükümet'i devirmeye teşebbüs etmek suçundan suçlu bulunarak 15 yıl kürek cezasına çarptırılacaktır.



12



Nisan



İngiltere, 40 Malta esirini bırakma kararı aldı.



12



Nisan



Yunanistan Hükümeti'ne 13 Nisan 1921 tarihinde çıkarılacak bir Kararname ile KSG III dış politikanın tartışılmasını de dış politikayla ilgili tartışmaların sansür edilebilönleme yetkisi verildi. mesi de dahil önlemler için Yunanistan'da sıkı yönetim ilan edilecektir.



13



Nisan



Victor Dusmanis, Yunanis- Kral'ın Genel Yaveri Victor Dusmanis, General KSG III tan Genelkurmay Başkanlı- Meteksas'ın bu görevi iki kez reddetmesi üzerine Geğı'na atandı. nelkurmay Başkanlığı'na atanmıştır. Başkanlık yeniden örgütlenmiştir. Ksenofon Stratigos, yaverliğe getirilmiştir.



13



Nisan



II.Kızılordu Kumandanı Hekker, Kâzım Karabekir Paşa'ya Gümrü'yle ilgili bir nota verdi.



Hekker, Gümrü'nün acilen boşaltılmasını, aksi halde İH kuvvetlerini Gümrü'ye göndermek zorunda kalacağını söylemiştir.



13



Nisan



Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, İkinci İnönü Zaferinden sonra devam eden harbin ikinci safhası hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Fevzi Paşa, "Düşman harekâtı başlattığı sırada beş haftada Ankara'ya geleceğini ve muharebeye netice vereceğini bildirmişti. Fakat biz bu kavliyatı iki haftada iki meydan muharebesi kazanmakla tekzibettik." diyerek, Dumlupınar Meydan Muharebesi hakkında malumat vermiştir. Bunu, şu sözlerle bağımsızlığa duyulan inanca bağlamıştır: "Bu muvaffakiyetin iktisabına en büyük âmil, milletin tamamiyle uyanmış olan azmi istiklâlidir ve bu azim bütün Anadoluyu baştan başa sarsmaktadır."



24 Mart 1921 günü salınan Edirne Mebusları Şeref MS Bey ve Faik Bey ile Mithat Bey de 40 kişilik listenin içinde olduklarından, gerçekte salınmasına karar verilen 37 kişidir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 9, İ: 20, İkinci Celse



701



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Nisan



Erzurum Mebusu Salih Efendi ile arkadaşının, Keçiören'de ciheti askeriyece işgal edilmiş olan bağlar hakkındaki sual takririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



Ankara'nın Keçiören bağlarında Ankara Valiliğinin izniyle askerin ihtiyacını karşılamak amacıyla 15 tane köşk işgal edilmiştir. Sayı iddia edildiği gibi 34 değildir. Garp ve Cenup Cephelerine süratle sevki, muhtelif talimgâhlarla müşterek tatbikatı, Erkânı Harbiye Riyasetince teftişi önemli olan topçu talimgâhının Ankara'da bulundurulması ancak bu sayede mümkün olmuştur.



BMM ZC, C: 9, İ: 20, Birinci Celse



13



Nisan



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Erzurum'da tevkif edilmiş olan Albayrak Gazetesi sahibi Mithat Bey hakkında İcra Vekilleri Heyeti'ne istizah takriri verdi. [Cmh]



Mithat Bey, Albayrak Gazetesi sahibi, Aziziye Mektebi muallimi ve eski Erzurum Maarif Müdürü'dür. 21 Şubat 1921 tarihinde yayınlanan başmakalesinden dolayı, Erzurum Mevki Kumandanı Emin Bey tarafından tevkif edilmiştir [tutuklanmıştır]. Maarif, Adliye, Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine verilen itiraz dilekçesi sonucunda serbest bırakılmış; ancak, 13 Mart 1921 tarihinde tekrar tutuklanarak Cephe Divanı Harbinde yargılanmak üzere Kars'a gönderilmiştir. Yeniden yapılan itiraz üzerine tutuklamaların kanunsuz olduğu belirtilerek, Mithat Bey'in salıverilmesi Müdafaai Milliye Vekâletince Şark Cephesi Kumandanlığından istenmiştir. Ancak, karar bir ay önce alınmış olmasına rağmen Mithat Bey'in henüz salıverilmemesi nedeniyle Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, İcra Vekilleri Heyeti'nden istizah istemiştir. İstizah takriri ruznameye ithal edilmek üzere kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 20, Birinci Celse



13



Nisan



Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi'nin, Maliye Vekili Ferit Bey'in vazifei vekâlete ait hilâfı usul muamelâtına dair istizah takririne, Maliye Vekili Ferit Bey şifahen cevap verdi ve neticesinde kendisine beyanı itimat olundu. [Cmh]



Maliye Vekili Ferit Bey, özellikle savaş koşullarında önceliğinin varidatı arttırmak olduğunu ve bu nedenle tahsilata önem verdiğini belirtmiş; bu noktada kendisine bildirilen zorla tahsilat şikayetlerini de tetkik ettiğini söylemiştir. Eskişehir'deki muhasebe memuruna borç ile ilgili şikayet gerçekleşmeden önce zam yapıldığını belirtmiştir. 1921 yılı bütçesindeki açığı azaltmak amacıyla Ağnam Resmine zam yapılmasıyla ilgili bir kanun lâyihasının Muvazenei Maliye Encümenince tetkik edilerek Meclise gönderildiğini hatırlatmıştır. Ancak, Hükümet tarafından teklif edilen kanunun müzakeresi teehhür etmiştir. Bunun üzerine, Maliye Vekili, teehhür eden kanun lâyihalarının Encümen Kararıyla emanet suretiyle alınması ve tahsil edilerek sonrasında devir ve iadesinin yapılması usulü doğrultusunda 21 Mart 1921 tarihinde Ağnam Resmine zam yaptığını ve ağnamı zamlı haliyle tahsil ettiğini doğrulamıştır. Tekâlifi Harbiye Kanunu'nu da Garp Cephesi ihtiyacı doğrultusunda uyguladığını izah etmiştir. Abdullah Azmi Bey, izahatı ağnam resmi tahsilatında işlemlerin kanunu tecavüz anlamına geldiği, tekâlifi harbiyenin toplanmasında Heyeti Vekile Kararı aranması gerekirken sadece Müdafaai Milliye Vekâleti'nin talep ve tasvibinin olduğu gerekçesiyle yeterli bulmamıştır.



BMM ZC, C: 9, İ: 20, Birinci Celse



13



Nisan



116 sayılı Hacı Ömer Efendi hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Saideli Belediye Âzasından Ömer Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, isnat edilen suçun rüesa ve memurini Hükümeti italei lisan mahiyetinde ceraimi âdiyeden olduğu ve dolayısıyla kişinin Hiyaneti Vataniyeden suçlu bulunamayacağı gerekçesiyle hakkındaki hükmün ref'ine ve evrakının aid olduğu mahkemeye tevdiine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 9, İ: 20, Birinci Celse



702



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Nisan



Halide Edip'in başkanlığında Ankara'lı kadınlar bir toplantı yaptı.



Yapılan toplantıda, savaşta ölenlerin çocukları için HM vilayetlerden ve bütün Müslüman kadınlardan yardım (15.4.1921) istenmesi kararı alınmış ve vilayetlere birer bildiri yollanmıştır. Vilayetlere yollanan bildiride, o vilayetin kadınlarının sahipsiz çocuklara bakmaları istenmiştir.



13



Nisan



Mehmet Emin Yurdakul ve Yusuf Akçura, Ankara'ya geldi.



HM (14.4.1921)



13



Nisan



Seyr-i Sefâin İdaresi'ne ik- Seyr-i Sefâin İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan 80,000 Düstur Tertip 2, râz edilmesi hakkında Ka- lira ikrâz edilecektir. Cilt 12, rârnâme yayımlandı. [Osm] s.413



13



Nisan



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Lord Curzon'a İstanbul basınıyla ilgili bilgi verdi. [YK]



Rumbold, İstanbul'da çıkan dokuz gazeteden altısının İBA III Ankara Hükümeti'ni desteklediğini, Müttefik sansürünün bunun önüne geçemediğini ve son harbin basını daha da cesaretlendirdiğini bildirmiştir. Ayrıca, Rumbold, "Camiler, Kemalist propaganda merkezi rolü oynuyor" demiştir.



14



Nisan



Garp Cephesi'nde devam eden takiplerden kesin bir sonuç alınamadı.



İkinci İnönü Savaşı'ndan sonra yapılan takiplerden ve KSG III Aslıhanlar ile Dumlupınar gibi savaşlardan kesin bir sonuç alınamamıştır. Taktik üstünlük Yunanlıların eline geçmiştir.



14



Nisan



İcra Vekilleri Heyeti, Gümrü'deki birlikleri çekme kararı aldı.



Sovyetler tarafından verilen notalar sonucu, çatışma- İH, KSG ya girmemek amacıyla Gümrü'deki birliklerin bir haf- III ta içinde çekilmesi kararlaştırılmıştır. Erkânı Harbiye Riyaseti, Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya, Ermenistan topraklarında taşınması mümkün gerekçelerin alınmasını emretmiştir.



14



Nisan



İngiltere, Yunanistan'a, İngiltere, Türk-Yunan Savaşı'nda tarafsız olduğunu TKSK I Türk-Yunan Savaşı'yla ilgi- bildirmiştir. li bir nota verdi.



14



Nisan



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Bekir Sami Bey'le görüştü.



Rumbold, 13 Nisan 1921 tarihinde Roma üzerinden MS, KSG İstanbul'a dönen Bekir Sami Bey'le esir değişimi ko- III nusunu görüşmüş; kendisinden 40 Malta esiri karşılığında bütün İngiliz esirlerinin salıverilmesi sözünü almıştır. Bekir Sami Bey, aynı gün verdiği bir demeçte şunları demiştir: "Büyük devletler varlığımızı tanıyorlar. Bugün ortada yalnız bir Yunan-Türk savaşı vardır. Gayemiz uğruna millet, son damla kanını akıtacaktır."



15



Nisan



Koçgiri zaptedildi.



Koçgiri Aşireti isyanına yönelik yapılan askeri hare- KSG III kât devam etmiştir. Bazı köyler isyancılarla birlikte doğuya doğru çekilmeye başlamışlardır. Koçgiri zaptedilmiştir.



15



Nisan



Anzavur Ahmet öldürüldü.



Balıkesir ve Adapazarı yöresinde üç defa Ankara KSG III, Hükümeti'ne karşı ayaklanan Anzavur Ahmet, Rah- İBA III man adlı bir Arnavut tarafından Biga'da öldürülmüştür. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a ölüm haberini, anti-Kemalist Çerkezlerin başsız kaldığı açıklamasıyla birlikte vermiştir.



1921 Yılı



703



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



15



Nisan



Hariciye Vekâleti ve Erkânı Harbiye Riyaseti, Ermenistan'ın bir hafta içinde boşaltılmasını istedi.



Hariciye Vekâleti ve Erkânı Harbiye Riyaseti, Şark İH Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'dan Ermenistan'ın bir hafta içinde boşaltılmasını istemiştir. 16 Nisan 1921 tarihinde Şark Cephesi birlikleri, Ermenistan'ı boşaltmaya başlayacaktır. Aynı gün, Sovyetler Nahcıvan'ın bağımsızlığını tanımıştır. Nahcıvan'ı Ermenistana karşı korumak için gönderilen Nahcıvan Türk Birliği, Doğu Beyazıt'a dönmüştür.



15



Nisan



Dergâh Mecmuası'nın ilk sayısı yayımlandı.



Mustafa Nihat yönetiminde 15 günde bir İstanbul'da KSG III yayımlanacak ilim ve sanat dergisinin bu sayısında, İsmail Hakkı, M.Şekip, Yakup Kadri, Ahmet Haşim, Necmettin Halil, Ahmet Hamdi, İbrahim Şinasi ve Halide Edip gibi imzalar yer almıştır.



16



Nisan



Halil Paşa sınır dışı edildi.



Bazı İttihatçılar ve Halil Paşa sınır dışı edilmiştir.



İH



16



Nisan



117 sayılı Bazı eşhas hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden onar sene küreğe mahkûm Söğüt'ün Rum mahallesinden Babariyeoğlu Dimitro Vitleyim ve 125 refiki hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 21, Birinci Celse



16



Nisan



118 sayılı Bazı eşhas hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Kuruçay'ın Kemho karyesinden Feyzullahoğlu Halil ve refikleri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, isnad edilen suçun ceraimi âdiyeden olduğuna ve hiyaneti vataniyeden fer'an zimethal sayılamayacaklarına karar verilerek haklarındaki hükmün ref'ine ve evraklarının aid olduğu mahkemeye iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 21, Birinci Celse



16



Nisan



119 sayılı Hacı Apostol hakkıdaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Söğütlü Hacı Apostol hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkında yeterli delil olmadığından hükmün ref'ine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 21, Birinci Celse



16



Nisan



Şûrayı Devlet teşkiline dair iki Kanun Lâyihası reddedildi. [Cmh]



Biri Heyeti Vekile'ye (16 Eylül 1920 ve 30 Şubat BMM ZC, 1920 tarihli kararlar sonucunda oluşan), biri Adliye C: 10, ve Dahiliye Encümenlerinin müşterek kararına ait iki İ: 21 kanun lâyihası Meclise sunulmuştur. Meclis'te itilaf, bu iki kanun lâyihası arasında somutlaşmış; daire âzalarının seçimiyle ilgili düzenlemeler üzerinde yoğunlaşmıştır. Adliye Vekili Hafız Mehmed Bey, Hükümetin, Encümenin kabul ettiği haliyle Şûrayı Devlet daire âzalarının Meclisi Âli âzaları arasından seçilmesi esasına muhalif olduğunu söylemiştir. Kanun dosyasına merbut ve henüz tartışılmamış tekliflerin Adliye Encümenine gönderilmesine, Adliye Encümeninin müstacelen bir kanun lâyihası hazırlamasına ve Dahiliye Encümeninin kanun hazırlıklarına iştirak etmesine karar verilmiştir.



16



Nisan



Harbiye Nezâreti Kuvayı Milliye ile ilgili suç dosyalarının kaldırılmasını istedi. [Osm]



Harbiye Nâzırı, Askerî Adliye Dairesi'nin 16 Aralık KSG III 1920 tarihli sorusuna verdiği cevapta, Kuvayı Milliye ile ilgili suç dosyalarının kaldırılmasını emretmiştir. Nâzır cevabında, Kuvayı Milliye'nin alkışlanacak bir hareket olduğunu da belirtmiştir.



704



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Nisan



Lord Curzon, Atina Elçisi'ne, İtilaf Devletlerinin Türkiye ve Yunanistan'a silah satamayacaklarını bildirdi.



Lord Curzon, İtilaf Devletlerinin Türkiye'ye silah sa- İBA III, tamayacaklarını, Yunanistan'a karşı da başka türlü KSG III hareket etmelerinin mümkün olmadığını söylemiştir. İtalyan firmalarının Türkiye'ye silah sattıklarına ilişkin iddialar üzerine İtalya'nın dikkatinin çekildiğini belirtmiştir. 15 Nisan 1921 tarihinde Morning Post Gazetesi'nde ise, Rusya ile Türkiye arasında silah alımına dair kızıl bir ittifak olduğu haberi yer almıştır: "Bir Türk kurulu, silah ve cephane verilmesi için Rusya yoluyla Almanya'ya gitti. Çiçerin de silah ve cephane verilmesi için Alman Hükümeti'ne çağrıda bulundu."



17



Nisan



İcra Vekilleri Heyeti, 793 sayılı Kararı ile ihracat tarifesi mucibince alınmakta olan rüsumun yüzde elli derecesinde tenzil edilmesine karar verdi. [Cmh]



Anadolu'dan memaliki ecnebiyeye veya işgal altında bulunan aksamı memaliki Osmaniye'ye ihracolunacak mevaddan 20 Eylül 1336 tarihli Kanuna merbut tarife mucibince ahzedilmekte olan rüsumun mezkûr kanunun ikinci maddesinde münderiç sarahat veçhile yüzde elli derecesinde tenkısine Heyeti Vekilenin 17 Nisan 1337 tarihli İçtimaında karar verilmiş ve karar Maliye Vekâletine tevdi edilmiştir. 20 Eylül 1920 tarihli Kanunla, gelir attırmak için ihraç vergisini, malların kilo ve sayısı üzerinden almayı kararlaştırmıştı. Geçen yedi ay zarfında, malların dış piyasadaki değeri düştüğünden dışsatım azalmış bulunuyordu. Bu nedenle, ihracatta yüzde ellilik vergi indirimine gidilmiştir.



17



Nisan



Ereğli Deniz Ulaştırma Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



Ereğli Deniz Ulaştırma Kumandanlığı, deniz ulaştır- KSG III masını idare edecektir.



18



Nisan



İstanbul Mebusu Selâhattin Bey vefat etti. [Cmh]



Selâhattin Bey, Üsküdar Mebusu ve öğretmendir. Kurduğu akıncı müfrezesiyle Garp Cephesi'nde çetecilik yapmıştır. Başına bir kurşun sıkarak intihar etmiştir.



18



Nisan



Yozgad Mebusu İsmail Fazıl Paşa vefat etti. [Cmh]



İsmail Fazıl Paşa, Ali Fuat Paşa'nın babası, eski Nafıa BMM ZC, Nâzırı'dır. Ayrıca, İsmail Fazıl Paşa, Sivas Kongresi'- C: 10, İ: 23, ne katılan İstanbul delegelerindendir.



BMM ZC, C: 10, İ: 23; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.28; BCA: 30..18.1.1/ 3.17..1./ 172-8



BMM ZC, C: 10, İ: 22, Birinci Celse; KSG III



Birinci Celse; KSG III



18



Nisan



Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin Fevzi Paşa'nın yerine İcra Vekilleri Riyasetine vekalet etmesine dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı.



İcra Vekilleri Heyeti'nde, cepheyi teftiş amacıyla cepheye giden İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'nın yerine, avdetine kadar Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin vekalet etmesine karar verilmiştir. Karara ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi, malumat amacıyla 21 Nisan 1921 tarihinde Meclis'te okunacaktır.



BMM ZC, C: 10, İ: 23, İkinci Celse; KSG III



18



Nisan



1337 senesi Nafıa Vekâleti Bütçesi görüşüldü. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeninin her dairenin bütçesinin ayrı ayrı müzakere edilmesine ilişkin teklifi ile bütçenin, devair bütçelerinin tevhid edilmesinden sonra varidat bütçesiyle beraber hepsinin bir kül halinde müzakere edilmesine ilişkin teklifi reye konularak bütçenin bir kül halinde müzakere edilmesi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 22, Birinci Celse



1921 Yılı



705



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Nisan



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Beyin, Erzurum'da tevkif edilmiş olan Albayrak gazetesi sahibi Mithat Bey hakkında İcra Vekillerinden istizah takriri hafi celsede cevaplandı. [Cmh]



Albayrak gazetesi muharrirlerinden ve Aziziye Mektebi muallimlerinden eski Erzurum Maarif Müdürü Mithat Bey, 21 Şubat 1337 tarihli Albayrak gazetesinde çıkan başmakalesi dolayısıyla, umum memurine tecavüzatı lisaniyede bulunması gerekçesiyle Erzurum Mevki Kumandanı Kaymakam Emin Bey tarafından tutuklanmıştır. Erzurum'da idarei örfiye olmadığı ve kendisi asker olmadığı halde Mithat Bey'in nasıl Divanı Harbe verildiği sorulmuştur. Adliye Vekili Hafız Mehmet Bey, bunun bir ihtilâfı merci olduğunu olduğunu söyleyerek, kendilerinin mahkemelere emir veremeyeceklerini bu ihtilâf durumunun ihtilâfı encümence çözülebileceğini izah etmiştir. Gizli oturumda, bazı mebuslar, Mithat Bey'i, Bolşeviklik ve halkı isyana teşvikle suçlarken; bazı mebuslar düşünce özgürlüğünü savunmuşlardır. İcra Vekilleri Heyeti için beyanı itimat oylaması yapılması kararlaştırılmıştır. Gizli Celse görüşmelerinde Lâzistan Mebusu Osman Bey'in takriri kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 22, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 22, Üçüncü Celse



18



Nisan



Japonya'nın ilk İstanbul Elçisi Oşida İstanbul'a geldi. [Osm]



Peyamı Sabah Yazarı Ali Kemal, bu haberi 16 Nisan KSG III 1921 tarihli yazısında mesut bir hadise olarak değerlendirmiştir. İngiltere, Türkiye'nin Japonya ile gizli bir ittifak yaptığından kuşkulanarak İstanbul Yüksek Komiserliği'nden bunun araştırılmasını isteyecektir.



18



Nisan



Lyold George, Avam Kamarası'nda tarafsızlık lehinde bir konuşma yaptı.



18



Nisan



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Sevr Anlaşması'nda Türkiye lehine değişiklik yapılmasını reddetti.



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Hindistan İşleri Bakanı İBA III Montagu'nun Sevr Anlaşması'nda Türkiye lehinde değişiklik yapılması yönündeki 8 Nisan 1921 tarihli önerisini reddetmiştir.



18



Nisan



Yunan Parlamentosu'nda, Kemalistlerin Rumlara karşı işlediği iddia edilen katliâmı kınayan bir önerge kabul edildi.



Yunan Parlamentosu'nda önerge müzakeresinde söz KSG III alan bazı mebuslar, ordunun Trakya üzerinden İstanbul'a yürümesini istemiştir. "Boğaziçi'nden Karadeniz'e kadar Pontus ve bütün Anadolu Yunan'dır. 29 Mayıs 1453'te yarıda kesilen ayine Ayasofya Kilisesi'nde devam edilecektir." denmiştir.



18



Nisan



"Emperyalizme karşı savaş Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde emperyalizme karşı HM, KSG ilan etmek, vicdanı olan bü- savaş yazısının yanında "Almanya'da Spartaküsler", III, AS tün insanların borcudur." Londra Karanlıklar İçinde", "Elcezirelilerin İngiliz Mandası Protestosu" yazılarına yer verilmiştir. Londra Karanlıklar İçinde haberi, 19 Nisan 1921 tarihinde Açıksöz gazetesinde, "İngiliz amelesi Londra'yı karanlıkta bıraktı." şeklinde yer alacaktır. 20 Nisan 1921 tarihli Gayei Milliye Gazetesi de, İngiltere'yle ilgili aynı haberi, "İngiltere amelesi genel grev yaptı. Londra karanlıklar içinde. İngiltere belasını buluyor." şeklinde sütunlarına taşıyacaktır.



18



Nisan



"Yetimlerimize bakınız!"



706



Yönetim Zamandizini



TKSK I



Halide Edip'in İstanbul Gazeteleri İkdam, İleri, KSG III, Alemdar ve Vakit'te yayımlanan "Yetimlerimize ba- İkG, İlG, AG, VG kınız!" çağrısı bütün İstanbul kadınlarınadır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Nisan



Koçgiri Aşireti isyanına as- İsyancıların liderlerinden Alişir, Haydar, Naki ve KSG III keri harekât devam etti. Azaket'in evleri tahrip edilmiş; Alişir ve Haydar'ın mülklerine el konmuştur. Merkez Ordusu kuvvetleri Zara ve köylerini ele geçirmiştir.



19



Nisan



İstanbul Şehremaneti'nde, Cemiyet-i Umumiye-i Belediye yerine İstanbul Vilâyet Meclisi Umumisi görevlendirildi. [Osm]



19



Nisan



Michotte de Welle, son Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle ra- KSG III Türk-Yunan savaşıyla ilgili porunda şunları dile getirmiştir: "Uğradıkları yenilgibir rapor sundu. ler Yunan siyasilerinin gözlerini açacak mahiyettedir. Olağanüstü bir şekilde direnen Türkler, kendi topraklarındadır ve ölmemek isteyen bir ırkın iradesiyle dövüşmektedirler."



19



Nisan



Harbiye Nâzırı Ziya Paşa, İkdam Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Ziya Paşa, demecinde "Zaferimizden şüphe edile- KSG III, İkG mez" demiştir.



20



Nisan



İngiltere'nin İstanbul Kuvvetleri Başkumandanlığı, İngiliz subaylarının Yunan ordusunda savaştıklarını yalanladı. [YK]



Alemdar ve İkdam Gazetelerinde çıkan yalanlamaya KSG III, ilişkin açıklamada, "Subaylarımız, sadece savaşı sey- Alemdar, retmek için orada bulunmuşlardır. İngiltere bu savaş- İkG ta tarafsızdır." denilmiştir. Aynı gün, Avam Kamarası'nda Albay Wedgewood "Biz de müttefiklere danışmadan Türk milliyetçileriyle bir düzenlemeye gitmek hakkına sahip değil miyiz?" diye sormuştur.



20



Nisan



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "Yunan esirleri ne HM si'nde Yunan esirlerinin diyor?" ve "İngiltere ve İslam Sömürgeleri" adlı yazısözlerine yer verilmiştir. lar yer almıştır.



20



Nisan



"Anadolu'nun itibarı artıyor."



Akşam Gazetesi'nde N.Sadık, "Anadolu'nun itibarı her tarafta arttı, çünkü davasını savunacak kuvvete sahiptir." diye yazmıştır. Aynı tarihli Vakit Gazetesi'nde aynı konu "Anadolu'nun itibarı artıyor." diye işlenirken, Peyamı Sabah'ta "Anadolu silah başında." şeklinde yer almıştır. Açıksöz Gazetesi'nde de, Ziya Gökalp'in "Bana Türk değil diyene!" adlı şiiri yayımlanmıştır. 21 Nisan 1921 tarihli Serveti Fünun da, Anadolu'nun itibarının arttığını göstermektedir. Kapağında Mustafa Kemal ve İsmet Paşa'ların resmi ile, ikinci sayfasında İstiklâl Marşı ve Orhan Seyfi'nin Mustafa Kemal'e şiiri yer almıştır.



20



Nisan



"Suriyeliler yabancı himayesini reddediyor."



Yenigün Gazetesi, "Suriyeli kardeşlerimiz, her nevî KSG III, ecnebi himayesini şiddetle reddediyor." diye yazmış- YG tır.



Mehmed Ali Bey’in yerine 7 Temmuz’da göreve baş- İŞ layan Celâl Bey döneminde, 25 Nisan 1920 tarihinde feshedilen Cemiyet-i Umumiye-i Belediye’nin görevlerini yapmak üzere 19 Nisan’da İstanbul Vilâyeti Meclisi Umumisi görevlendirilmiştir. Cemiyet-i Umumiye-i Belediye seçimleri, gayri müslimlerin katılmaması nedeniyle feshedildikten sonra gerçekleştirilememişti. Bu nedenle, daha önce seçimi yapılmış ve içinde gayrı müslimlerin de yer aldığı Vilâyet Meclisi Umumisi’nin görevlendirilmesine karar verilmiştir. Meclisi Umumi, bir Yahudi, dört Rum ve bir Ermeni olmak üzere 26 kişiden oluşmaktadır. İstanbul Vilâyeti Meclisi Umumisi, Cemiyet-i Umumiye-i Belediye makamına ikame edilmiştir.



1921 Yılı



KSG III, AkG, VG, PS, AS, SF



707



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



21



Nisan



Sovyet Milliyetler Bakanı Josef Stalin ile Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa bir görüşme yaptı.



21 Nisan'ı 22 Nisan'a bağlayan gece gerçekleşen gö- KSG III rüşmede, 10 milyon rublelik yardımın ikinci yarısının da yola çıkarılacağı söylenmiştir. Ayrıca, Boğaz'daki İtilaf donanmasının imhası için Sovyetlerin Almanya'dan uzman getirtebileceği belirtilerek, Boğazların ele geçirilmesi için şöyle bir plan önerilmiştir: "Türk ordusu İstanbul üzerine yürürse, şimdi Bolşevikler tarafına geçmiş olan İstanbul'daki Wrangel ordusu artıkları, yabancı askerleri esir edebilir. Bu, Türkiye ve Rusya'nın isteklerinin gerçekleşmesi için bir koz olarak kullanılabilir." Aynı gün, Roma'daki ABD temsilcisi de Washington'a Ankara Hükümeti'nin Almanya'dan silah ısmarladığı ve İtalya ile silah alımı anlaşması için görüştüğünü bildirmiştir.



21



Nisan



Münhal bulanan Dahiliye Vekâletine Niğde Mebusu Atâ Bey vekil intihab olundu. [Cmh]



Vekâleten yürütülen ve münhal olan Dahiliye Vekâ- BMM ZC, leti Vekilliği'ne 205 oydan 112'sini alarak Niğde Me- C: 10, busu Atâ Bey seçilmiştir. Vekilliğe aday gösterilen İ: 23 Adana Mebusu Zekâi Bey 85, Antalya Mebusu Vefa Bey 9 oy almıştır.



21



Nisan



Erzurum Mebusu Asım Bey'in, 1336 senesinde Erzurum havalisinden alınan Tekâlifi Harbiye bedelinin tesviye edilip edilmediğine dair sual takiririne, Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



Bütçe müzakeresinde, 1336 senesinde Erzurum ahalisinden mazbata karşılığı toplanan Tekâlifi Harbiye bedelinin, düyunatı askeriye olarak aynen veya bedelen tediye edileceği bildirilmiş; ancak, böyle bir ödemeye henüz başlanmamıştır. Fevzi Paşa'nın bildirdiğine göre, ödemeye konu olan Şark Cephesi Kumandanlığı hesabının tespiti için Müdafaai Milliyece tâyin edilen Heyeti Teftişiye ile Erzurum'daki Maliye Müfettişi'nin bir tetkikat yapmasına karar verilmiştir.



21



Nisan



111 sayılı Müdafaai Milliye Bütçesinin Askeri Fabrikalar Kısmındaki Faslı Mahsustan (D 339) Faslına Bir Milyon Liranın Münakalesine Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeni adına konuşan BMM ZC, Salâhattin Bey (Mersin), "bu para[nın] Müdafaai Mil- C: 10, liye Vekâletinin emrinde seferberlik zamanında lü- İ: 23 zum hasıl oldukta ihtiyatı askeriye için bütçesinde bir fasıldan diğer fasla serbest olarak münakale icra" edeceğini söylemiştir. Böylelikle, Müdafaai Milliye Vekâleti'ne, tespit edilmiş kadro dahilinde harcamaya izin veren füsulu muayyeneden bağımsız olarak teşkilat tevsiat ve tedarikâtında serbestlik tanınmıştır.



21



Nisan



Afganistan Sefiri Sultan 1 Mart 1921 tarihinde imzalanan Türkiye Afganistan KSG III Ahmet Han, Ankara'ya gel- Muahedenamesi uyarınca, Afganistan Sefiri Sultan di. Ahmet Han Ankara'ya gelmiştir. Büyük bir törenle karşılanan Ahmet Han, "23 Nisan'ın yıldönümüne yetişmek için acele ettiğini ve isteğine kavuştuğunu" söylemiştir. 25 Nisan 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sunacaktır.



21



Nisan



Hariciye Vekâleti Vekili Ahmet Muhtar Bey, Kilikya'yla ilgili bir protesto notası verdi. [Cmh]



21



Nisan



Zirâat Bankası Bütçesi'ne 1338 senesi için Zirâat Bankası Bütçesi'ne 408,400 Düstur Tertip 2, tahsîsât-ı munzamma ilâve- lira tahsîsât-ı munzamma ilâvesi edilmiştir. Cilt 12, si hakkında Karârnâme yas.415 yımlandı. [Osm]



708



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 10, İ: 23, Birinci Celse



Bir nota ile Kilikya'da esir alınan Türklere kötü mu- HM (25.4.1921) amele yapılması protesto edilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Nisan



Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 1338 senesi için Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 22,012 Düstur Tertip 2, tahsîsât-ı munzamma lira tahsîsât-ı munzamma ilâve edilmiştir. Cilt 12, ilâvesi hakkında s.416 Karârnâme yayımlandı. [Osm]



21



Nisan



Fabrikalar Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin teşkîlâtı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



21



Nisan



İngiltere Fevkalade Komi- Lamb, İzmir'de Yunan keyfi hareketini protesto et- TKSK I seri Sir Horace Rumbold, miştir. İzmir'deki Yunan keyfi hareketinin protesto edildiğini bildirdi. [YK]



21



Nisan



İngiltere'de, Lordlar Kamarası'nda tarafsızlık konusu görüşüldü.



Lordlar Kamarası'nda Lord Lamington'un sorusu üze- KSG III rine Lord Greyfurt, "Yunanlılarla Türkler arasındaki savaşta, hiçbir tarafa yardım veya müdahale etmediklerini, sıkı tarafsızlık politikası uyguladıklarını" belirtmiştir.



21



Nisan



Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nin yolladığı Sağlık Yardım Kurulu ilk kafilesi Kastamonu'ya ulaştı.



Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Anadolu'ya bir Sağlık Yar- KSG III dım Kurulu göndermeye karar vermiş; dokuz gün önce İnebolu'ya çıkan Kurul'un ilk kafilesi Kastamonu'ya ulaşmıştır.



21



Nisan



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Kahrolsun Yunan HM, KSG si, Yunan vahşetini sütunla- Vahşileri!", "Bursa'nın Ulucamisi'ni bomba ile tahrip III, AS, rına taşıdı. ettiler." haberleri ile Ege'deki Yunan vahşeti dile geti- İlG, AkG rilmiştir. Açıksöz Gazetesi de, "Kurtuluş bekleyen illerimizde kan gövdeyi götürüyor. Yarın bütün dindaşlar toplanıp Yunan vahşetini protesto edeceğiz. Namertler, ilk başkentimiz Söğüt'ü kül ettiler." demiştir. İleri Gazetesi, "İstanbul, kadınıyla, erkeğiyle, mektep çocuklarına varıncaya kadar Anadolu'ya mükellefiyet vazifesini yerine getirmeye çalışıyor." diyerek İstanbul'da Anadolu için toplanan ve yüz bin lirayı geçen yardımdan haber vermiştir. Akşam Gazetesi yazarı N.Sadık da, "Anadolu'da çarpışan Yunan askerleri için İstanbul'da toplanan yardımın Türklerin topladıklarından daha yüksek olduğunu belirterek, Türkleri Rum esnaf ve tüccarıyla ilişki kesmeye davet" etmiştir.



22



Nisan



Kastamonu'da büyük bir protesto mitingi yapıldı.



22



Nisan



Şark Cephesi karargâhı Kars'tan Sarıkamış'a nakledildi. [Cmh]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.417



Kastamonu Tekkealtı alanında Yunanistan ordusunun KSG III işgal ettiği yerlerde yaptığı zulmü protesto eden büyük bir miting düzenlenmiştir. Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne zulmün bütün dünyada protesto edilmesine ilişkin bir telgraf çekilmiştir. Kastamonu Rum cemaati de, Meclis'e ve İstanbul'daki temsilcilerine aynı içerikte telgraflar çekmiştir. İH



1921 Yılı



709



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Nisan



Yunanistan, Küçük Asya harekâtını değerlendirdi.



Dimitri Gunaris, Petros Protopapadakis, Nikolaos KSG III Theotokis ve Eksadaktilos, Yunan General İoannis Metaksas'a Anadolu'daki ordunun başına geçmesini önermişlerdir. Yunanistan'ın bu savaşta haksız olduğunu söyleyen Metaksas, öneriyi bir kez daha reddetmiş ve İzmir'de özerklik kurulduktan sonra veya Sevr sınırında savunmaya geçilerek savaşın sona erdirilmesini söylemiştir. Protopapadakis, mali durumun iki üç ay zor dayanabileceğini söylemiş ve Türklere boyun eğdirmek için İstanbul'un işgal edilmesini, boyun eğmezlerse İzmir ile İstanbul'un değiştirilmesini teklif etmeyi önermiştir.



22



Nisan



İngiltere, Yunanistan'ın savaş ilanını tanımayacağını söyledi.



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Yunanistan'a silah satı- İBA III şının yasaklandığını; ancak diğer savaş gereçlerinin satışının serbest olduğunu belirten bir rapor hazırlamıştır. Aynı gün, Atina Elçisi Granville, Yunan Dışişleri Bakanı Baltacis'e verdiği notada, Londra Konferansı'nı hatırlatmış ve İtilâf Devletleri'nin Mustafa Kemal Paşa kuvvetlerine İstanbul üzerinden silah gönderilmesine izin vermedikleri sürece Yunanistan'ın savaş ilan etme hakkını tanımayacaklarını belirtmiştir.



22



Nisan



871 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Tahsil-i Emval Kanunu'nun tadiline hakkında Kanun Lâyihası hazırlandı. [Cmh]



18.8.1335 tarihli Tahsil-i Emval Kanunu'nun 3. mad- BCA: 30..18.1.1/ desinin değiştirilmesi önerilmiştir.



Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey ve arkadaşlarının teklifi kanunisi ve İçel Mebusu Şevki Beyin takriri görüşülerek 23 Nisan'ın milli bayram olarak kutlanmasına karar verilmiştir. 23 Nisan'ın milli bayram olması teklifine dini bayramların etkisini azaltacağı gerekçesiyle Konya Mebusu Vehbi Efendi ve Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey karşı çıkmışlardır. Muhittin Baha Bey (Bursa), Meclis, "yalnız Türklerin, yalnız Anadolu'nun değil, bütün İslâm aleminin hayatını, istikbalini kurtaracak bir milletin temellerini 23 Nisan'da attı." demiştir. Meclis'in açılış yıldönümü nedeniyle Ankara, Zonguldak ve Doğu'da kutlamalar yapılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, açılış yıldönümünü, Müdafaai Hukuk Cemiyeti şubelerine bir telgraf çekerek kutlamıştır.



3.21..2./ 19-514



23



Nisan



112 sayılı 23 Nisan Milli Bayram Addina Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



23



Nisan



Siverek Mebusu Bekir Sıtkı Birinci toplantı yılında mezun sayılan Meclisi BMM-İG Bey, Büyük Millet MecliMebusan kökenli Siverek Mebusu Bekir Sıtkı Bey, si'ne katıldı. [Cmh] Ankara'ya gelmiştir.



23



Nisan



Gümrü boşaltıldı.



23



Nisan



İngiltere Boğazlar Bölgesi'- Üç Yüksek Komiser bu tarafsızlığı 13 Mayıs 1921 ta- TKSK I nin tarafsızlığı kararını aldı. rihinde ilan edecekler.



23



Nisan



Balkanlarda Küçük Antant oluşturuldu.



710



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 10, İ: 24; KSG III



Şark Cephesi birlikleri Gümrü'yü boşaltma işlemini İH tamamlamıştır. Gümrü 7 Kasım 1920 tarihinden beri Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ne bağlı Şark Ordusu birliklerinin işgali altındaydı.



Romanya ile Çekoslovakya, Macaristan'a karşı bir it- KSG III tifak kurmuştur. 14 Ağustos 1920'de Çekoslovakya ile Yugoslavya böyle bir anlaşma imzalamışlardı.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Nisan



İngiltere'nin Halep Konsolosu James Morgan, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bir rapor gönderdi.



James Morgan, Türk-Fransız ateşkes anlaşmasına İBA III rağmen, Fransız ve Maraş'ta bulunan Mustafa Kemal Paşa'ya bağlı olduklarını söyleyen kişilerin tetikte olduklarını, Diyarbakır'da Fransızlara karşı Mustafa Kemal Paşa'dan bağımsız Nimet Bey'in idaresi altında bağımsız bir yönetim kurulduğunu, Kilis ve Antep'te Fransızların pozisyonlarını koruduğunu, Halep'teki Fransızların İngilizlere kuşkuyla baktığını bildirmiştir.



23



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Hakimiyeti Milliye Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayınlanan deme- HM cinde Mustafa Kemal Paşa şöyle demiştir: "Milletin bağımsızlığı bir hayat meselesidir. Milletin eğilimleri, bağımsızlık savaşında tereddüt edenleri utandıracak derecede yüksektir. Hürriyet ve istiklâl, benim karakterimdir. Benim milletimi esir etmek isteyen bir milletin de bu isteğinden vazgeçinceye kadar amansız düşmanıyım."



24



Nisan



İstanbul Birinci Divanı Harbi Örfi'si, Kuvayı Milliye ile ilgili karar aldı. [Osm]



Divanı Harbi Örfi, Başkan Hurşit Paşa ve üyelerinin KSG III imzası bulunan bir tutanak hazırlayarak, Kuvayı Milliye'ye katılmanın suç olmayacağını, bu suçlamayla mallarına haciz konanlar üzerindeki haczin kaldırılması gerektiğini belirtmiş; aksinin vatan savunması gibi şerefli bir işle çelişeceğini söylemiştir. Divanı Harbi Örfiler, 16 Aralık 1918 tarihinde Ermeni Tehciri suçlularını yargılamak için kurulmuş; 11 Mayıs 1920'de Mustafa Kemal Paşa ve birçok Kuvayı Milliyeciyi idama mahkum etmiş, Tevfik Paşa Hükümeti sırasında ise hükümler Temyiz'de bozulmuştu. 16 Nisan 1921'de Harbiye Nâzırı, Kuvayı Milliye ile ilgili dosyaların kaldırılmasını istemişti.



24



Nisan



Maarif Nezâreti, Hariciye Nezâreti'ne İzmir'deki maarif teşkilâtıyla ilgili bir yazı gönderdi. [Osm]



Maarif Nezâreti, Hariciye Nezâreti'ne İzmir'deki ma- KSG III arif teşkilâtının Yunanistan Hükümeti'ne bağlandığını bildirmiş ve buna son verilmesi için girişimlerde bulunulmasını istemiştir. İzmir Eğitim Müdürlüğü'nün 13 Mart 1921 tarihli yazısıyla dile getirilen şikayetlere karşılık, eğitim işlerinin eskisi gibi yürütülmesine karar vermiş ve Eğitim Müdürlüğü'ne bildirmiştir.



24



Nisan



Oltu Mutasarrıfı Ziya yapılan tahkikat sonucunda görevinden azledildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.17..13./ 71-20



24



Nisan



797 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Heyet-i Temyiziye üyelikleri ile vilayet ve liva hakimlik ve savcılıklarına tayinler yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.17..5./ 26-14



24



Nisan



801 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İhracat vergisinin kaldırılmasına ilişkin bir kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Türkiye'den ihraç olunacak maden kömüründen başka, bütün eşya ve maddelerden alınmakta olan ihracat vergisinin kaldırılması hakkında kanun lâyihası hazırlanmıştır.



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 3.17..9./ 172-9



711



G.



Ay



Olay/Mevzuat



24



Nisan



800 sayılı Harp ve liyakat Son haberleşmelerde yararlı hizmetleri geçenlere de imtiyaz madalyaları ile ilgi- harp ve liyakat imtiyaz madalyalarının verilmesine li İcra Vekilleri Heyeti Ka- karar verilmiştir. rarı alındı. [Cmh]



25



Nisan



Ermenistan'dan geri çekilme tamamlandı. [Cmh]



25



Nisan



Bekir Sami Bey başkanlıLondra Konferansı Heyeti, Ankara'da törenlerle kar- KSG III ğındaki Londra Konferansı şılanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Bekir Sami Bey'i Murahhas Heyeti Ankara'ya kabul ederek kendisinden bilgi almıştır. ulaştı.



25



Nisan



Malta'dan avdet etmiş Edirne Mebusları Faik ve Şeref Beyler Meclisi Âliye dahil oldular. [Cmh]



25



Nisan



Garbi-Trakya Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin Yunanlıların Garbi-Trakya'da yaptıkları mezalimi protesto eden bildirisi Meclis'te okundu. [Cmh]



"Sevr Muahedesi tasdika iktiran etmediği cihetle resmen ve hukukan Hükümeti Yunaniyeye tâbi olmıyan Trakya ahalisinin sureti mâruzada silâh altına alınmasına ve memleketimizde medeniyet ve insaniyet namına Hükümeti Yunaniyenin tatbik ettiği cebir ve zulüm siyasetine karşı kemali şiddetle protestoya müsaraat ederiz." denmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 25, Birinci Celse



25



Nisan



120 sayılı Karesi Mebusu İbrahim Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İbrahim Bey'in Karesi Mebusluğu kabul edilmiştir. Karesi Mebusu İbrahim Beyin intihab mazbatası Birinci Şube tarafından incelenmiş ve mebusluğu Meclis tarafından onaylanmıştır.



BMM ZC, C: 10, İ: 25, Birinci Celse



25



Nisan



Bolu Mebusu Fuat Bey'in, ahaliden iane namıyla cebren hayvanat toplayan Haymana Kaymakamı hakkındaki sual takiririne, Dahiliye Vekâleti namına Hariciye Vekili Ahmet Muhtar Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Tahriri cevap 19 Nisan 1921 tarihlidir. Ahmet Muhtar Bey, kasabadan sadece Hacı Hasan Efendi ve Belediye Reisi Ali Efendi tarafından orduya birer hayvan ihda edildiğini, bunun dışında kimseden başka bir şey alınmadığını söylemiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 25, Birinci Celse



25



Nisan



Sivas Valiliği'ne eski Dahi- Sivas valisi, defterdarı, sıhhıye müdürü ve mektupçuliye Nâzırı Ebubekir Hazım sunun görevlerinden alınmalarıyla bir hükümet boşBey tayin edildi. [Cmh] luğu doğmuştur. Hükümetin nüfuzunun artırılabilmesi için Sivas Valiliği'ne Ebubekir Hazım Bey tayin edilmiştir. Hazım Bey, Ali Rıza Paşa ve Salih Paşa Hükümetlerinde Dahiliye Nâzırlığı yapmıştı. Hazım Bey, Nâzırlıktan ayrıldıktan iki ay sonra tutuklanarak idama mahkûm edilmiş, cezası Padişah tarafından ömür boyu hapse çevrilmiş, Tevfik Paşa Hükümeti zamanında Temyizde beraat etmişti. Hazım Bey, 24 Ocak 1921 yılında İstanbul'dan kaçarak Anadolu'ya geçmişti. Hazım Bey, 7 Mayıs 1921 tarihinde görev yerine gitmek üzere Ankara'dan ayrılacak ve 31 Mayıs 1921 tarihinde Sivas'a ulaşacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.18..4./ 71-21, KSG III



712



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..18.1.1/ 3.17..8./ 235-5



Şark Cephesi birlikleri Ermenistan'ı boşaltmıştır. 28 KSG III Ekim 1920'de başlayan Ermenistan harekâtı, 7 Kasım 1920 tarihinde Gümrü'nün işgaliyle devam etmiş ve 16 Mart 1921 tarihinde imzalanan Moskova Anlaşması ile Türk birliklerinin belirlenen sınırın doğusuna çekilmesi kararı alınmıştı.



BMM ZC, C: 10, İ: 25, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Nisan



"Yeni taarruz için Yunanis- Akşam Gazetesi, Yunanistan'da yeni bir taarruzun KSG III, AkG tan'da hazırlıklar" hazırlığının yapıldığı duyurulmuştur.



26



Nisan



Şehzade Ömer Faruk Efendi, Anadolu mücadelesine katılmak için İnebolu'ya geldi.



26



Nisan



Ertuğrul Mutasarrıfı Salih Bey görevinden alınarak yerine Baha Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.18..5./ 71-22



26



Nisan



819 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Şeyh Eşref Hadisesi ile ilgili 13 kişinin affına dair Kanun Lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Bayburt'un Hart köyünde meydana gelen Şeyh Eşref BCA: Hadisesi ile ilgili 13 kişinin mahkûmiyetlerinin affe- 30..18.1.1/ dilmesi hakkındadır. Şeyh Eşref Olayı, tarihe yalancı 3.18..7. peygamber olayı olarak geçecektir.



26



Nisan



"Ezilen milletlerin hürriyeti Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yazan Müfide Ferit, HM Avrupa'yı yakacaktır." "Asya, Afrika ve bütün ezilmiş milletler kendi kaderlerine açtıkları aydınlık istiklâl yürüyorlar. Onların aldıkları ilk hür nefes, tıpkı bir zelzele gibi dünyayı titretecek, köhne Avrupa'yı yakacaktır." demiştir. Gazete'de ayrıca Hint milli kahramanı Gandi'nin "Türkiye ile barış yapılırken Hindlilerin de görüşü alınmalı" şeklindeki beyanatına yer verilmiştir.



27



Nisan



Koçgiri Aşireti isyanına karşı askeri harekât devam etti.



Merkez Ordusu birliklerine katılan Giresun Alayı ile KSG III aşiret kuvvetleri arasında İmranlı ve Refahiye arasındaki Çıragediği'nde çarpışmalar yaşanmış ve alayın bir tugayı bozguna uğramıştır.



27



Nisan



Birinci Dünya Savaşı'nda Rusya'ya esir düşen Türkleri getiren Japon gemisi Yunanlılar tarafından esir alındı.



Ruslar tarafından Birinci Dünya Savaşı'nda esir alına- KSG III rak Sibirya'ya sürülen 104 er ve subay, aileleriyle birlikte getirilirken Yunanistan tarafından Pire'ye kaçırılmıştır. Hilal-i Ahmer, Kızılhaç, Japon ve İstanbul Hükümetleri harekete geçerek, durumu protesto edecek; Yunanistan ise, gemidekileri savaş esiri sayarak vermek istemeyecektir. Daha sonra 396 kişi serbest bırakılacak, kalanların ise giderleri İstanbul Hükümetince ödenmek üzere İtalya'da oturmalarına izin verilecektir.



27



Nisan



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a 1920 yılı raporunu gönderdi. [YK]



Raporun, Mr.Ryan tarafından hazırlanan önemli kişi- İBA III lerle ilgili bölümünde Padişah, Veliaht, Tevfik Paşa, Damat Ferit Paşa, Mareşal İzzet Paşa, Mustafa Kemal Paşa ve Kâzım Karabekir Paşa'ya yer verilmiştir. Mr.Ryan ayrıca, raporun İstanbul ve Ankara Hükümetleri arasındaki ilişkiler, gayrimüslim azınlıklar, Kürt sorunu bölümünü de hazırlamıştır. Rumbold, raporda, üç Müttefik Yüksek Komiserinin rollerine ilişkin bir bölüm yazmıştır. Raporda, ayrıca, Osmanlı Donanması, Osmanlı Harbiye Nezâreti ve silahlı kuvvetleri, polis teşkilatı, İstanbul'daki hıfzısıhha hizmetleri yönetimi, finans ve ticaretle ilgili bölümler de yer almıştır.



27 Nisan 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'nın çek- KSG III tiği telgraf üzerine Şehzade Ömer Faruk Efendi, gemiden inmeyerek İstanbul'a geri dönecektir.



1921 Yılı



713



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Nisan



İngiltere'nin Atina Elçisi Lord Granville, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a silah alımıyla ilgili bir telgraf yolladı.



Granville, Yunanistan'ın, daha fazla silah temin ede- İBA III bilmek için Müttefiklerden Yunanistan ve Türkiye'ye silah satışını serbest bırakılmasını isteyeceğini bildirmiştir. Aynı gün, Yunanistan'da bir kararname çıkarılarak dört sınıf asker daha silah altına alınmıştır.



27



Nisan



Bitlis Valiliği'ne Süleyman Bey tayin edildi. [Cmh]



Bitlis Valisi Sabri Bey'in azledilerek yerine Süleyman BCA: 30..18.1.1/ Bey tayin edilmiştir. 3.18..9./ 71-23



27



Nisan



"Sevr Anlaşması'nı ordumuzun harikaları ve milletimizin azmi değiştirecektir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Hariciye Vekili Be- HM, KSG kir Sami Bey'le mülakata yer verilmiştir. Bekir Sami III, GM Bey, "Londra Konferansı'ndan ümitli değildik. Sevr Anlaşması'nı ordumuzun harikaları ve milletimizin azmi değiştirecektir." demiştir. Gazetede, ayrıca "Eskişehir Dersi" ve "İstanbul halkı yiyeceklerini kısarak Anadolu'ya yardım ediyor." başlıklı yazılara yer almıştır. Aynı günkü Gayei Milliye Gazetesi'nde, "Irak, İngiliz mandasına şiddetle itiraz ediyor" ve "Arnavutlar da ayaklanıyor." içerikli haberlere yer verilmiştir.



28



Nisan



İngiltere 40 Malta esirini serbest bıraktı.



Kendi imkanlarıyla yol masrafını karşılayan 4 kişi, MS Abbas Halim Paşa, Sait Halim Paşa, Hüseyin Cahit Bey ve İbrahim Saip Bey 29 Nisan 1921'de; Kars İslâm Şûrası'nın 9 üyesi ile birlikte adayı terkeden 24 kişi de 30 Nisan 1921'de adayı terkedeceklerdir. Adayı terkeden 24 kişinin isimleri şu şekildedir: Yusuf Razi Bey, Mümtaz Bey, Atıf Bey, Ferit Bey, Kadri Bey, Ahmet Haydar Bey, Tevfik Hadi Bey, Ziya Gökalp, Ahmet Ağaoğlu, Salah Cimcoz, Fethi Bey, İsmail Canbolat, Rahmi Bey, Halil Bey, Ahmet Sami Bey, Muhlis Bey, Ubeydullah Efendi, Ahmet Nesimi Bey, Hacı Ahmet Paşa, Rıza Hamit Bey, Fahrettin Paşa, Hacı Adil Bey, Ali Münif Bey, Ahmet Şükrü Bey. İngilizler, Ankara'da görev alabilecek çoğu kişiyi bırakmamıştır. Salıverilenlerden sonra Malta'da 78 Türk kalmıştır. Bunlar içinden Türk subayları, 1 Mayıs 1921 tarihinde kurtarılmaları için Ankara Hükümeti'nin Roma Temsilciliği'ne başvuracaklardır.



28



Nisan



Koçgiri Aşireti isyanına karşı askeri harekât devam etti.



Topal Osman'ın başında olduğu Giresun Alayı ile aşi- KSG III ret kuvvetleri İmranlı kuzeyinde çarpışmış ve aşiret kuvvetleri geri çekilmiştir.



28



Nisan



Yunanistan Hükümeti ve Genelkurmayı İzmir'e geldi.



Başbakan Dimitri Gunaris, Savaş Bakanı Nikolaos KSG III Theotokis, Genelkurmay Başkanı Dusmanis ve yardımcısı Ksenofon Stratigos Atina'dan İzmir'e gelmiştir. Heyet, Küçük Asya Harekâtını yerinde değerlendirecektir. Gunaris, Anadolu Cephesinde incelemelerde bulunacak ve daire müdürleriyle bir toplantı yapacaktır. 13 Mayıs 1921 tarihinde sunduğu raporda, Dusmanis, "Yunan ordusunda birlik olmadığını, örgütlenmenin kötü olduğunu" bildirecek; "Kral'ın ordu üzerindeki denetiminin arttırılmasını" önerecektir. Heyet 5 Mayıs 1921'de geri dönecek, 12 Haziran 1921 tarihinde Kral'la birlikte yeniden İzmir'e geleceklerdir.



714



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Nisan



114 sayılı Zonguldak ve Ereğli Havzai Fahmiyesinde Mevcut Kömür Tozlarının Amele Menafii Umumiyesine Olarak Füruhtuna [Satışına] Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Zonguldak ve Ereğli havzai fahmiyesinde [kömür BMM ZC, havzasında] maden kömürü tozlarının amelenin C: 10, menafii umumiyesi için, amele heyeti idaresi tarafın- İ: 26 dan bilmüzayede satılmasına ve amele heyeti namına Ziraat Bankası'na tevdi olunmasına karar verilmiştir. Satıştan elde edilecek gelir şahsa ait olmayacak; sermaye olarak amele teşkilatının heyeti umumiyesine aktarılacaktır.



28



Nisan



113 sayılı Ordu Maaşatiyle Cephe Zamlarının Sureti Tesviyesini Mübeyyin Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun, Büyük Millet Meclisi Riyasetinden Seferber- BMM ZC, lik ve Cephe Zammı Kanununun tefsiri talebi ve C: 10, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığı ile Erkânı İ: 26 Harbiyei Umumiye Riyaseti vb. gibi makam maaşatı ile ilgili kanun lâyihaları ile gündeme gelmiştir. Müdafaai Milliye Kadro Encümeninin yaptığı tetkikata göre tanzim olunmuştur. Bilâ müzakere kabul edilen Müdafaai Milliye Bütçesindeki maaş meblağının sureti tediyesi ile ilgilidir. Kanunla Müdafaai Milliye Vekâleti teşkilâtı, makam maaşı, rütbeler ve cephe zammı ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Seferberlik zammının sadece seyyar orduya ve bahriyeye tam, geri hizmetteki personele yarı oranında verilmesini düzenleyen 4.madde Müdafaai Milliye Encümeni Reisi Yusuf İzzet Paşa'nın sunduğu öneri üzerine tayyedilmiş ve seferberlik ibaresi kanun adından çıkarılmıştır. Seferberlik zammı, daha önceden olduğu gibi 25 Teşrinievvel 1336 tarihli Kanun mucibince bütün ordu ve bahriyeye verilmeye devam edecektir. Cephe zammı ancak düşmanla temas veya müsademe veya muharebe halinde bulunan kıtalara, temas, müsademe veya muharebe günlerine mahsus olarak efrada 10 ve zâbitana 50 kuruş üzerinden yevmiye itibariyle verilecektir. Cephe gerisinde bulunan bilûmum karargâhlar ve kumanda heyetlerinden ve kıtaattan ancak muharebatta hattı harbe veya ihtiyatına dâhil olanlara kezalik o günlere mahsus olmak üzere cephe zammı verilecektir. Karşı karşıya temasın kaybolduğu mahallerde cephe zammı verilmeyecektir. Cephe zammına kesbi istihkak eden kıtaatın tâyini Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetine ve sureti tahakkuk ve tediyesi Müdafaai Millîye ve Maliye Vekâletlerine aittir.



28



Nisan



115 sayılı ErzurumErzincan ve Samsun-Havza Şimendifer Hututunun İnşaatı ve Kızılırmak Nehrinin Masarifi İstikşafiyesi Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Nafıa Bütçesi müzakeresi tehir edildiği ve inşaat BMM ZC, mevsiminin geçirilmemesi istendiği için, Erzurum- C: 10, Erzincan, Samsun-Havza şimendifer hududunun in- İ: 26 şaatı için 263 (A), 633 (B) fasıllarına vaz'olunacak tahsisattan mahsub edilmek üzere ikişer yüz bin ve Kızılırmak nehri masarifi inkişafiyesi için de faslı mahsusundan bin liranın avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



28



Nisan



116 sayılı Hayvan Tazminatı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Jandarma, erkân, ümera, zâbitan ve efradın vazife es- BMM ZC, nasında telef olan hayvanlarının bedeli 24 Mart 1330 C: 10, tarihli Nizamname ve 17 Mayıs 1332 tarihli Kanunu İ: 26 Muvakkat ile hesaplanmakta, erkâna 4 bin, ümeraya 3 bin, zâbitana 2 bin, efrada 1.500 kuruşu geçmeyecek miktarda ödeme yapılmaktadır. Ancak, İcra Vekilleri Heyeti, Harbi Umumi nedeniyle hayvan sayısının azalması ve evrakı nakdiyenin kıymetinin düş-



1921 Yılı



715



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mesi nedeniyle yeni bir kanun lâyihası sunmuştur. Kabul edilen kanuna göre, zâbitan ile jandarma zâbitan ve efradına vazife esnasında telef olan hayvanları için 100 lirayı tecavüz etmemek kaydıyla hayvan tazminatı verilecektir. 28



Nisan



Dersim Mebusu Mustafa Ağa'nın müstafi addolunmasına dair Divanı Riyaset Kararı reddedildi. [Cmh]



Meclise iltihak etmemiş olan Dersim Mebusu Mustafa Ağa'nın müstafi addolunmasına ilişkin 6 Nisan 1921 tarihli Divanı Riyaset Kararı reddedilerek Meclise katılmamasına ilişkin mazeretin sorulmasına karar verilmiştir. Mustafa Ağa, 12 Mayıs 1920'de yapılan seçimlerde Dersim mebusu seçilmiştir. İntihap mazbatası 29 Haziran 1920'de onandığı ve 1 Mart 1921'de kendisine harcırah yollandığı halde henüz Meclis'e katılmadığı için Nısabı Müzakere Kanununa istinaden müstafi addedilmesi önerilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 26, Birinci Celse



28



Nisan



Palu kazasının livaya tahvi- Ergani ve Genç sancaklarının lâğvıyla merkezi Palu line dair kanun lâyihası kasabası olmak ve Palu, Ergani, Osmaniye, Nazimireddedildi. [Cmh] ye, Mazgirt ve Çapakçur kazalarından mürekkep bulunmak üzere bir Palu livası teşkili hakkında Heyeti Vekileden gelen kanun lâyihası Dahiliye Encümenince reddedilmiştir. Dahiliye Encümeni, red gerekçesinde, Dersim livası dahilindeki asayiş sorununun Palu livası oluşturularak çözülemeyeceğini ve Ergani ile Genç sancaklarının kaldırılması ile halkı Hükümete ısındırmak gereken bir zamanda ters adım atılacağını belirtmiştir. Söz alan Ergâni Mebusu Emin Bey, bu düzenlemenin yapılmasını, Ergani ve Genç livalarının kaldırılması için değil Elâziz'a bağlı olan Palu'nun Elâziz'in murakebesinden çıkarılması için istediklerini söylemiştir. Palu altında toplanacak kazaların Dersim'den ayrılması gerektiğini savunmuş; Dersim'in Kürt olduğu ve diğerlerinin Türk olduğu gerekçesiyle 1333 yılında olduğu gibi asayişsizliğe yol açabileceği gerekçesiyle bunların Dersim'den ayrılmasını istemiştir. Reis Dr.Adnan Bey, Dersim ve Kürt meselesi olmadığını söyleyerek Emin Bey'in bu yöndeki konuşmasına müdahale etmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 26, İkinci Celse



28



Nisan



Harameyn-i Şerifeyn ahali- Harameyn-i Şerifeyn ahalisinden olup halen Düstur sinin maâşâtı hakkında Ka- Dersaadet'te bulunanlara maâş ödenmesine, maâşın Tertip 2, Cilt 12, rârnâme yayımlandı. [Osm] kemâ-fi-s-sâbık tesviyesine karar verilmiştir. s.420



28



Nisan



Ma'zûlîn ve mütekaidin ve maâşât-ı zatiyye eshâbından Malta'da mevkûf bulunanların maâşları hakkındaki 27 Ramazan 1338 (14 Haziran 1920) tarihli karârnâmenin ilga'sına dâir Karârnâme yayımlandı. [Osm]



14 Haziran 1920 tarihli Menâfi'-i Âliyye-i Vataniye hilafına fiil ve hareketlerinden dolayı Malta'da mevkûf bulunanların maâşlarının kat'ı ve muhtâc-ı muâvenet ailelerine maâş tahsisi hakkında karârnâme ilga edilmiştir. Bu kişilere yeniden maaş bağlanacaktır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.421; TV: 4151



28



Nisan



İzmir'in Yunanlılar tarafından işgali hengâmında mütezarar olan erkân, ümerâ, zâbitân ve me'mûrîn-i askeriye hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



İzmir'in Yunanlılar tarafından işgali hengâmında mütezarar olan erkân, ümerâ, zâbitân ve me'mûrîn-i askeriyeye bilâ-bedel elbise ve ayakkabı verilmesine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.422



716



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Nisan



Hakimiyeti Milliye Gazete- Gazetede, Sofya Askeri Kulübü'nde yapılan bir kon- HM si, Bulgaristan'daki bir kon- feransa şu sözlerle yer verilmiştir: "Türkler milli feransa yer verdi. emellerinde ergeç muvaffak olacaklardır."



30



Nisan



122 sayılı Isparta Belediyesine mevdu koyunlar hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Bozkır hadisesinde gaspedilip Isparta İstiklâl Mah- BMM ZC, kemesince Hayvan Sirkatinin Men'i Hakkındaki Ka- C: 3, İ: 27 nuna binaen bilfüruht bedelleri Isparta Belediye Sandığında emaneten mahfuz olan yedi binden fazla koyuna dair Adliye Encümeni mazbatası müzakere edilmiştir. Müzakere, istihkâk davaları çerçevesinde koyun bedelini almak için gereken ispatı mülkiyetin hangi merci huzurunda, mahkemede mi yoksa belediyede mi yapılacağına dairdir. İzlenecek usulün İstiklâl Mahkemesi kararlarının katiyetine zarar vereceği görüşü savunulmuştur. Müzakere sonunda Antalya Mebusu Rasih Beyin verdiği takrir kabul edilerek kararın Heyeti Vekileye tebliği uygun bulunmuştur. Koyun bedelinin, meclisi beledî huzurunda mütemelliklerini [mal sahipliklerini] ispat eden şahıslara ita edilmesine karar verilmiştir. 21 Nisan 1337 tarihli müzakere sırasında, ayrıca, koyun meselesinde suiidare ve suiistimal suretiyle âlakadar olduğu söylenen mebusların, izahatta bulunmak üzere Dördüncü Şubeye gitmelerine karar verilmiştir. Bu müzakerede Isparta Belediyesi'nin de suiidare içinde olduğu konuşulmuştur.



30



Nisan



120 sayılı Vilâyatı Müstahlâsa Ahalisine Verilmiş Olan Tohumlukların Affı Hakkında Kanun kabul edildi.



1.maddesinin tadili gerekçesiyle Kavanini Maliye BMM ZC, Encümeni'ne gönderilmiş olan kanun, Meclis'e gele- C: 10, rek kabul edilmiştir. 1334 ve 1335 senelerinde İ: 27 muhtacini zürraa hükümet tarafından dağıtılan tohumluk ve yemeklik zahirelerin tahsil edilmeyen kısımlarının düşmandan kurtarılmış yerler halkından aynen ve bedenen tahsilinden sarfı nazar edilecektir [vazgeçilecektir]. Tavizen [karşılığı alınmak kaydıyla] tohumluk ve yemeklik zahire almış olanlar içinde yardımdan dolayı borçları olanların, aldıkları miktar oranında borçları takas ve kalan alacakları için senet verilecektir. Yardımdan borçları olmayanların ise, taviz kayıtları terkin edilecek [silinecek] ve senetleri iptal olunacaktır. Mersin Mebusu Salâhattin Bey'in, kanuna zeyl olmak üzere verdiği istitaatı maliyesi müsait olanların istisnası hakkındaki kanun teklifi Lâyiha Encümenine gönderilmiştir.



30



Nisan



121 sayılı Konya Mebusu Hulûsi Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya Mebusu Hulûsi Bey bilâ mezuniyet Meclise BMM ZC, iltihak etmemiş olduğundan müstafi addedilmiştir. C: 10, Hulûsi Beyin müstafi sayılmasına dair Büyük Millet İ: 27 Meclisi Riyaseti Tezkeresi okunarak, yedi ay bilâ mezuniyet Meclise katılmadığı için müstafi sayılmasına karar verilmiştir.



30



Nisan



Gaziantep Mebusu Ragıb Beyin mebusluğunun devamına karar verildi.



Ragıb Bey hakkındaki Divanı Riyaset kararı okunarak, uzun müddet devam eden gaybubetinin harb sırasında Gaziantep'de mahsur kalması nedeniyle ortaya çıkan mazereti kabul edilerek mebusluğunun devamına karar verildi.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 10, İ: 27, Birinci Celse



717



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Nisan



117 sayılı Edirne Teşkilâtı Adliye Kanununun Altıncı Maddesinin Tadiline Dair Kanun kabul edildi.



Kanunun tatbik edildiği yerlerde sulh işleri hâkimi BMM ZC, münferitlere verilmiştir. Bu değişiklik ile Sulh Hâ- C: 10, kimleri Kanunu'na istinaden sulh davalarında müdde- İ: 27 iumumi [savcı] bulunmayacak ve hâkimi münferitler köylere kadar giderek daha süratli karar verebileceklerdir. Celâleddin Arif Bey, bu değişikliğin ilerde yapılması düşünülen ıslahatı adliyeye zemin hazırlayacağını ve Adliye Encümenince hazırlanmakta olan hâkimi münferit kanunu çıkıncaya kadar halkı bu usule alıştıracağını söylemiştir. Kanun aleyhinde söz alan Abdülkadir Kemali Bey ise, hâkimi münferit teşkilatının kadılık sistemi olduğunu söylemiş ve adliye teşkilatının Rumeli'de yapılan inkılâp doğrultusunda olması gerektiğini savunmuştur.



30



Nisan



118 sayılı Muamelâtı İttihamiyenin (sorgu işlemlerinin) İlgası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



4.maddesinin tadili için Adliye Encümenine gönderi- BMM ZC, C: 10, len kanun, Meclis'e gelerek kabul edilmiştir. İ: 27, Birinci Celse



30



Nisan



119 sayılı 28 Şubat ve 24 Mart 1337 Tarihli Avans Kanunlarına Müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



28 Şubat 1337 ve 24 Mart 1337 tarihli kanunlara isti- BMM ZC, naden verilen on milyon liralık avanstan Müdafaai C: 2, 3, Milliye hidematına karşılık tutulmuş olan tahsisat 1 İ: 27 Mayıs 1337 tarihinden itibaren devairi saire hidematına tahsis edilmiştir. Adı geçen kanunlarla 10 milyon liranın tahsisinin Heyeti Vekilece yapılmasına karar verilmiş; Heyeti Vekile Müdafaai Milliye'ye 4 milyon, devairi saireye 6 milyon tahsis etmiştir. Müdafaai Milliye'ye tahsis edilen 4 milyon harcanmakla beraber Müdafaai Milliye Bütçesi'nin tasdik edilmesiyle birlikte sarf edilen miktar mahsup edilmiş ve diğer hizmetler için sarfedilmesine karar verilmiştir.



30



Nisan



1337 senesi Muvazenei Maliye Kanunu Lâyihası ve Muvazenei Maliye Encümeni Mazbatası görüşülerek bütçe müzakeresine başlanmasına karar verildi. [Cmh]



Vekâlet Bütçelerinin teker teker görüşülmesi kabul edilmediği ve genel bütçe hakkında izahat istendiği için bütçe görüşmelerine başlanılamamıştır. Bu durumu ortadan kaldırmak için, genel bütçe hakkında izahat verilebileceği söylenerek vekâlet bütçelerinin münferiden müzakeresine geçilmesi ve encümence bütçelerin tetkik edilmesi sonrasında bütçenin bir kül halinde kabul edilmesi önerilmiştir. Bu sürecin başlatılabilmesi için de genel bütçe görüşmelerine başlanması oylanarak kabul edilmiştir. Bütçe görüşmelerine başlama kararının alınış tarzı tartışma yaratmıştır.



30



Nisan



121 sayılı Ordu-Sivas Tarikinin Turuku Umumiye Meyanına İthaline Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müstakil liva haline getirilen Ordu'nun ve Vona li- BMM ZC, manının gelişmesi, Sivas'ın denize bağlanması için C: 10, Ordu-Sivas yolunun turuku umumiyeye alınmasına İ: 27 ve inşaatı için 50.000 lira tahsis edilmesine karar verilmiştir.



30



Nisan



Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, İngiltere'nin Atina Elçisi Granville'in Notası'na cevap verdi.



Baltacis, 22 Nisan 1921 tarihli İtilâf Devletlerinin ta- İBA III rafsızlığı ve Yunanistan Hükümeti ile Ankara Hükümeti'nin muharip devlet sıfatlarını tanımayacakları yönündeki Nota'ya Yunanistan'ın muhariplik haklarının güçlendirilmesi isteğiyle cevap vermiştir. Baltacis cevaben şunları söylemiştir: İtilaf Devletleri'nin kendilerini bu savaşta tarafsız saymaları Yunanistan'ı güç durumda bırakmıştır. Tarafsızların bulunduğu fakat savaşan tarafların muhariplik haklarının bulunmadığı



718



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 10, İ: 27, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bir savaş düşünülemez. Sevr Anlaşması'nın onaylanmaması yüzünden Osmanlı Devleti ile Müttefikler ve Yunanistan arasındaki savaş hali devam etmektedir. Londra Konferansı'na resmen davet edilerek tanınan Kemalist kuvvetlerin muhariplik hakları da, bu tanınma nedeniyle inkar edilemez. Türkiye'nin ikili hukuki kişiliği gerçeklere uymamaktadır; Ankara ve İstanbul Hükümetleri bir bütün olarak sorumluluğu üstlenmelidir. Londra Konferansı'nda iki tarafa barış önerilerinde bulunulmuş olması, bu savaşın hukuki niteliğini etkilemez. Mustafa Kemal'in güçlenmesine fırsat vermeden Yunanistan'ın saldırıya geçeceği Müttefiklerce de önceden bilinmekteydi. Yunanistan'a Anadolu'daki görevini müttefikler verdi. Bu görevi yerine getiren Müttefikler'ce desteklenmesi gerekir. 30



Nisan



"Anadolu zaferinden hayre- Akşam Gazetesi'nde yer alan Falih Rıfkı'nın yazısın- KSG III, te düşenler belki Sorbon'da da şöyle denmektedir: "Anadolu zaferinden hayrete AkG okumuşlardır." düşenler belki Sorbon'da okumuşlardır ama Anadolu köyünde ismini yazamayan bir rençberden daha cahildirler."



1



Mayıs



1 Mayıs İşçi Bayramı kutlandı.



İstanbul'daki ilk amele bayramı kutlaması, 2 Mayıs 1921 tarihli gazetelerde geniş yer bulmuştur. "Mavi elbiseler giyen, kırmızı boyunbağları takan işçiler, Türkiye Sosyalist Fırkası'nda yapılan törene" katılmış, "burada Enternasyonal Marşı"nı söylemiştir. Şirket-i Hayriye, Haliç, Tramvay işçileri ve bütün fabrika çalışanları grev yaparak amele bayramını kutlamıştır. Ankara'daki Sovyet Sefaret binasının önüne de "Yaşasın komünizm, kahrolsun emperyalizm ve kapitalizm" yazılı levhalar asılmıştır.



1



Mayıs



İngiliz Casusu Mustafa Sagir'in Ankara İstiklâl Mahkemesi'nde yargılanmasına başlandı.



Mustafa Sagir, 8 Aralık 1920 tarihinde Hint Hilafet HM Komitesi üyesi sıfatıyla Ankara'ya gelmiştir. Halkın (2.5.1921) da büyük bir ilgiyle izlediği açık duruşmasındaki sorgusunda, görevini İngiliz Dışişleri Bakanlığı'ndan aldığını İstanbul'da temasta bulunduğu Nelson'un Anadolu hareketini boğmak için Padişah ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile fikir birliği içinde olduğunu söylemiştir.



1



Mayıs



İkdam Gazetesi yazarı Yakup Kadri Ankara'ya geldi.



1



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Gazetede yer alan yazıda, Anadolu Rumlarının aslen HM si, Anadolu Rumlarıyla ilTürk oldukları ileri sürülmüştür. Ayrıca, Safranbolu gili bir yazı yayınladı. Türk Ortodokslarının Fener Rum Patrikliği'ne karşı bildirisine ve Madam Gaulis'in Ankara'da olduğuna dair bir habere yer verilmiştir.



1



Mayıs



825 sayılı Zonguldak Mutasarrıfı hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



1



Mayıs



HM (2.5.1921), KSG III, VG



KSG III



Zonguldak Mutasarrıfı'nın değiştirilmesi için talepte BCA: 30..18.1.1/ bulunulmasına karar verilmiştir. 3.18..13.



840 sayılı Muhacirin MüDahiliye Vekâleti'ne bağlı olan Muhacirin Müdüriyeti BCA: düriyeti Umumiyesi'ne dair Umumiyesi, Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiyye Vekâ- 30..18.1.1/ 3.19..8. İcra Vekilleri Heyeti Kararı letine bağlanmıştır. alındı. [Cmh]



1921 Yılı



719



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Mayıs



823 sayılı Seyrüsefer Talimatnamesinde değişiklik yapılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Trabzon, Samsun, İnebolu, Zonguldak, Söke, Antalya, Ulukışla Emniyet müfettişliklerinin mahalli hükümet mülkiyesine bağlanması hususunun Seyrüsefer Talimatnamesi'ne eklenmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.18..11./ 87-3



2



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi'ne gitmek üzere Ankara'dan ayrıldı.



Mustafa Kemal Paşa, 1 Mayıs'ı 2 Mayıs'a bağlayan KSG III gece Ankara'dan ayrılmıştır. Garp Cephesi gezisinde Mustafa Kemal Paşa'nın, İsmet Paşa ve Refet Paşa ile buluşacağı bu gezide, 2 ve 3 Nisan 1921 tarihlerinde yapılan toplantılarda, Şimal ve Cenup Cephelerinin İsmet Paşa komutasında ve Garp Cephesi adında birleştirilmesi kararlaştırılacaktır. Karar gizli tutulacaktır. Garp Cephesinde I., III., IV. ve XII. Grup kumandanlıkları teşkil edilecektir.



2



Mayıs



Maden Amelesi hakkında Kanun Lâyihası Meclis'e geldi. [Cmh]



İktisat Encümeni lâyihanın başlığını Ereğli ve Zon- BMM ZC, guldak Havzai Fahmiyesi Maden Amelelerinin Hu- C: 10, kukuna Müteallik Kanun olarak değiştirmiştir. İ: 28 7.madde tadilnamelerle Adliye ve Sıhhıye Encümenlerine havale edilmiş ve kanun ikinci müzakeresine tehir edilmiştir. Yasanın bütün işçileri kapsaması önerisine, bu konuda yeni bir kanun lâyihası hazırlandığı yönünde cevap verilmiştir.



2



Mayıs



"Harbin sorumluluğu İngilizlerin üstündedir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, harbin sorumluluğunun HM İngiltere'de olduğunu yazmıştır. Vakit Gazetesi, bugünkü sayısında, "Cephelerde iki taraf da faaliyete hazırlanıyor." diye yazmıştır.



3



Mayıs



Müdafaai Milliye Grubu (M.M.) resmen tanındı. [Cmh]



Ankara Hükümeti, kuruluşundan yaklaşık bir yıl son- KSG III ra Müdafaai Milliye Grubu'nu resmen tanımıştır.



3



Mayıs



1336 sene-i maliyesi Mart ve Nisan Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 1337 sene-i maliyesi Mayıs-Ağustos mahları için de temdîden tatbîki hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 sene-i maliyesi Mart ve Nisan Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 2, 4 ve 5.maddelerinden mâadâ ahkâmının 1337 sene-i maliyesi Mayıs-Ağustos mahları için de temdîd edilmesine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.423



3



Mayıs



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1336 sene-i maliyesi Mart ve Nisan aylarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu ahkâmının 1337 sene-i maliyesi Mayıs-Ağustos aylarında da temdîden tatbîkine karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.426



3



Mayıs



Esnaf Cemiyetleri hakkında Nizâmnâme, Esnaf Cemiyetleri hakkındaki 20 Nizâmnâme yayımlandı. Cemâziyelevvel 1330 (7 Mayıs 1912) tarihli [Osm] "ta'lîmât" ünvânının nizâmnâmeye tahvili ile ikinci maddesine tezyîl edilen fıkra hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.427



3



Mayıs



"Ankara ordu teşkilinde büyük başarı kazanmıştır."



3



Mayıs



"Anadolu Rumları ayrı Pat- Yenigün ve İkdam Gazeteleri, Anadolu Rumlarının KSG III, YG, İkG rik istiyor." ayrı bir Patrikhane istediğini yazmıştır.



720



Yönetim Zamandizini



Peyamı Sabah ve İkdam Gazeteleri, İstanbul'a giden KSG III, eski Gürcü Sefiri Mdivani ile yapılan mülakata yer PS, İkG vermişlerdir; Sefir Anadolu ordusunun gücünden bahsetmektedir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Mayıs



Menderes Mıntıkası Kumandanlığı kuruldu ve Grup Kumandanlıklarına atamalar yapıldı. [Cmh]



Menderes Mıntıkası Kumandanlığı'na Albay Şefik KSG III Bey atanmıştır. Garp Cephesindeki I.Grup Kumandanlığı'na 61.Tümen Kumandanı İzzettin Bey, yeni kurulan III.Grup Kumandanlığı'na Albay Arif Bey, IV.Grup Kumandanlığı'na Albay Kemalettin Sami Bey ve XII.Grup Kumandanlığı'na Albay Halit Bey atanmıştır. Grup kumandanlıklarının kolordu kumandanlığı salâhiyetine haiz oldukları bildirilmiştir.



4



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Gazeteleri hakkında bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold son Türk başarısından, İkinci İnönü Zafe- İBA III ri'nden sonra Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin ölçülü yayınlardan vazgeçtiğini ve Londra Konferansı'ndan söz etmeyi bıraktığını söylemiştir. Gazetenin 3 Nisan 1921 tarihli sayısında Ankara'daki sevincin "Türk ordusunun yalnız Yunanlılara karşı değil, aynı zamanda Avrupa'ya ve özellikle İngiltere'ye karşı da zafer kazandığı" sözleriyle özetlendiğini ve okların İngiltere başta olmak üzere Avrupa'ya yöneltildiğini eklemiştir. Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin İngiltere'ye tavrına karşılık Fransa ve İtalya'ya dil uzatmadığını, İstanbul Hükümeti Hariciye Nâzırını ise eleştirdiğini dile getirmiştir. Rumbold, son olarak "zafer sarhoşluğu içinde bulunan Ankara liderleriyle yakın bir gelecekte anlaşmanın güç olacağı" kanısında olduğunu ifade etmiştir.



4



Mayıs



"Japonya bizim için bir modeldir."



Alemdar Gazetesi yazarı Mahir Sait, Japonya'nın HM, KSG Türkiye için bir model olduğunu yazmıştır. Aynı ta- III, AG rihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde de İstanbul'a atanan Japon Sefiri Oşida'nın ataması münasebetiyle "Asya Asyalılarındır" dendikten sonra, Japonya'nın İngiltere'ye karşı tutum alması istenmiştir.



5



Mayıs



Kars ve Ardahan livalarında teşkilâtı adliye icrası hususunda Adliye Vekâletine mezuniyet verildi. [Cmh]



Cebelibereket Mebusu İhsan Bey'le arkadaşlarının Kars, Ardahan livalarıyla mülhakatında adliye teşkilâtının vakit kaybetmeksizin kurulmasına ilişkin takrirleri müzakere edilerek kavanini mevcude mucibince teşkilat icra edilmesine karar verildi. Teşkilat için gerekli tahsisat Avans Kanunu'nda izin verilen dört milyon lira içinden karşılanacaktır. İzam edilecek hükkâma vilâyatı şarkiyedeki hükkâm maaşının bin beş yüz kuruş fazlasının tahsisat olarak verilmesine ilişkin meselesi ise Adliye Bütçesinin müzakeresine bırakıldı.



BMM ZC, C: 10, İ: 29, Birinci Celse



5



Mayıs



Meclis gizli oturumunda 1921 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu görüşüldü. [Cmh]



1921 yılı Bütçesinin tümü üzerinde görüşmeler yapılmıştır. Maliye Vekili Ferit Bey izahatta bulunmuştur. Ferit Bey, 108 milyon liralık masrafa karşılık, 72 milyon lira varidat olduğunu, masarifat bütçesinin %62'si olan 67,5 milyon liranın milli savunmaya ayrıldığını ve mali açıdan büyük zorluk yaşandığını söylemiştir. Mebuslar memur kadrolarının maaşlarının kısılmasını istemişlerdir.



BMM GZC, İ: 29, İkinci Celse



5



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda Adliye Encümeni mazbataları kabul edildi. [Cmh]



Kayseri Mebusu Sabit Efendi'nin eşcar kat'ı [ağaç kesimi] hakkında Adliye Encümeni tezkeresi, Erzincan Mebusu Hasan Bey hakkında Adliye Encümeni mazbatası, Üsküdar Mebusu Neşet Bey hakkında Ankara Maarif Müdürü Ali Rıza Bey'in vazifesi esnasında tahkir ettiğine [hakaret ettiği] dair Adliye Encümeni mazbatası okunarak kabul edilmiştir. Son mazbatanın kabulüyle Neşet Bey'in mebusluğu devam ettiği sürece, masuniyeti nedeniyle hakkındaki davanın tecil edilmesine karar verilmiştir.



BMM GZC, İ: 29, İkinci Celse



1921 Yılı



721



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Mayıs



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Halk Şûralar Fırkası ile ilgili Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti'ne bildirimde bulundu. [Cmh]



Kâzım Karabekir Paşa, Bolşevizm esaslarına göre İH oluşturulan 85 maddelik Halk Şûralar Fırkası Programı'nın Anadolu'ya gönderilmeye başladığını haber vermiştir. Programın, Moskova'da Enver Paşa, Bedri Bey ve Naim Cevat Bey tarafından bastırıldığını eklemiştir.



5



Mayıs



Refet Paşa Kastamonu'na dinlenmeye çekildi.



Cenup Cephesi'nin kaldırılmasından sonra kendisine KSG III önerilen Müdafaai Milliye Vekilliğini kabul etmeyen Refet Paşa, Kastamonu'da dinlenmeye çekilmiştir.



5



Mayıs



Almanya ile Sovyetler arasında Ticaret Anlaşması imzalandı.



5



Mayıs



İngiltere Sömürgeler Bakanlığı, Hariciye Nezâretine Mezopotamya'yla ilgili bir yazı gönderdi.



Yazıda, Türk milliyetçilerinin Mezopotamya sınırın- KSG III da İngiltere aleyhtarı hareketlerinin ciddi boyutlara ulaştığının haber alındığı, bu konuyla ilgili Ankara Hükümeti ile vakit kaybedilmeden görüşülmesi gerektiği belirtilmiştir.



5



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Yunanistan'daki mali buhranla ilgili bir haber yaptı.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'daki ar- HM tan mali buhranın savaş aleyhtarlığını beslediği yazmaktadır. Gazetede ayrıca, Hindistan'da bir isyanın daha çıktığı ve Ankara mekteplerinde idman bayramı yapıldığı yer almıştır.



5



Mayıs



Güleryüz Mecmuasının ilk sayısı yayımlandı.



Güleryüz Mecmuası, İstanbul'da haftalık olarak ya- KSG III yınlanmakta olan bir mizah dergisidir.



6



Mayıs



Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa, Garp ve Cenup Cephesi Kumandanlıklarına Yörük Ali ile ilgili bir yazı gönderdi. [Cmh]



Fevzi Paşa, Yörük Ali'nin işgal bölgesinde harekete KSG III geçmeye hazırlandığını haber aldıklarını bildirmiş ve "cephelerden emir almadan düzensiz kuvvetlerin harekete geçmesinin önlenmesini" istemiştir.



6



Mayıs



İngiltere'nin Atina Elçisi Lord Granville, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'yle anlaşmaya dair bir yazı gönderdi.



Yunanistan Hükümeti'nin Ankara Hükümeti ile bir İBA III anlaşmaya hazır olmamakla birlikte Hükümet gazetelerinde bu yönde haberlerin yer aldığı, Yunanistan'ın önemsiz de olsa bir başarı kazandıktan sonra böyle bir anlaşmaya gidebileceği, anlaşmanın olması halinde bunun suçunun Venizelos yanlıları ile İtilâf Devletine yıkılacağı ve şimdiden Fransa ve İtalya aleyhtarı büyük bir kampanyanın olduğu belirtilmiştir.



6



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'de İstanbul'daki Yunan propaganda teşkilatından bahsedildi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "İstanbul'da Yunan HM propaganda teşkilâtı" ve "Çin'de Amerikan kapitalizmi" haberleri yer almıştır.



7



Mayıs



123 sayılı Mebusandan vefat eden zevat hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Vefat eden mebusların ailelerine verilecek tahsisat BMM ZC, hakkındaki Divanı Riyaset Kararnamesi kabul edil- C: 10, miştir. Vefat eden mebuslardan muhtacı muavenet İ: 30 addedilen ailelerine dört aylık tahsisat miktarını geçmeyecek şekilde ödeme yapılmasına karar verilmiştir.



722



Yönetim Zamandizini



Kaynak



HM (6.5.1921)



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Mayıs



122 sayılı Gümrük Tarifesinin (B) ve (D) Cetvelleri hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanun BMM ZC, teklifi olarak Meclis'e gelen kanun Gümrük Tarifesi- C: 10, nin (B) ve (D) Cetvelleri hakkında Kanun adıyla ka- İ: 30 bul edilmiştir. İhtikârla ilgili maddesi tehir edilen kanunun müzakeresinde, 4.madde şu şekilde kabul edilmiştir: ithali menedilen eşyanın kanunun meriyeti tarihine kadar sahipleri tarafından mahalli Hükümetine bildirilmesi, bildirilmeyenlerin kaçak addedilerek mirî namına zaptolunması, tüccarların verecekleri beyannamede ellerindeki eşyayı azami kaç liraya satacaklarının belirtilmesi, ticaret odaları ve bulunmayan yerlerde belediye heyetleri tarafından rayiçlerinin belirlenmesi, belirlenen rayiçten fazla satanlar hakkında bir aydan bir seneye kadar hapis cezası ve satılan eşya bedelinin beş misli cezai nakdi verilmesi.



7



Mayıs



Meclis gizli oturumunda 1921 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu görüşüldü. [Cmh]



Bir bölümü gizli yapılan 30.içtimanın İkinci Celsesinde bütçenin nasıl denkleştirileceği konuşulmuştur. Heyeti Vekile Reisi ve Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa izahatta bulunmuştur.



7



Mayıs



Almanya'nın Ankara'da temsilci bulundurma isteği İcra Vekilleri Heyeti kararıyla ertelendi.



Alman Hükümeti tarafından bazı görüşmelerde bu- BCA: lunmak üzere Ankara'ya bir temsilci gönderilmesi is- 30..18.1.1/ 5.14..19./1 teğinin ertelenmesine karar verilmiştir. Muallimeler ve Muallimler Cemiyeti Birliği, kuruluş KSG III bildirisini Ankara Valiliğine vermiş ve valilikten izin almıştır. Birlik, çeşitli öğretmen derneklerini hiçbir ayrım yapmadan içinde toplamıştır. Kurucuları arasında Mazhar Müfid Bey, Cevdet Bey, Necati Bey, Muhittin Baha Bey, Dr.Suat Bey, Hamdi Bey gibi mebuslar da bulunmaktadır. Birliğin Başkanı Nafi Atuf Bey ve katibi Mehmet Servet Bey olacaktır.



BMM GZC, İ: 30, İkinci Celse



9-505



7



Mayıs



Muallimeler ve Muallimler Cemiyeti Birliği kuruldu.



7



Mayıs



Vakit Gazetesi Ankara'daki Ankara'daki fiyatlar şu şekilde: Koyun eti 100, zey- KSG III, fiyatları yayınladı. tinyağı 120, sabun 110, tereyağı 200, küp şeker 110, VG petrol 110, kahve 120, pirinç 27 kuruş.



8



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti'nde Bekir Sami Bey'in İngiltere, Fransa ve İtalya ile yaptığı anlaşmalar görüşüldü ve Bekir Sami Bey istifasını verdi. [Cmh]



8



Mayıs



837 sayılı Hariciye Vekâle- Bekir Sami Bey'in istifasına binaen Hariciye Vekilli- BCA: 30..18.1.1/ ti Vekilliğini Müdafaa-i ğini Fevzi Paşa'nın yürütmesine karar verilmiştir. 3.19..5. Milliye Vekili Fevzi Paşa'nın yürütmesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



8



Mayıs



836 sayılı Niğde, Isparta, Antalya mutasarrıfları hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin içtimaında İngiltere, Fransa ve İtalya ile yaptığı gizli anlaşmalar görüşülmüş ve anlaşmalar reddedilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti ile arasındaki görüş ayrılığı sebebiyle Bekir Sami Bey, İcra Vekilleri Heyeti'nin içtimaında Hariciye Vekâletinden istifa etmiştir. İstifası Meclis'in 12 Mayıs 1921 tarihli gizli oturumunda da okunacak ve müzakere edilecektir.



BMM GZC, İ: 32, İkinci Celse



Niğde, Isparta, Antalya mutasarrıflarının azledilmesi BCA: ve yerlerine yeni tayin yapılmasına karar verilmiştir. 30..18.1.1/ 3.19..4./ 71-24



1921 Yılı



723



G.



Ay



Olay/Mevzuat



8



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan Anadolu İh- HM si, "Anadolu İhtilali" man- tilali yazısında şöyle denmiştir: Anadolu ihtilali ile şetiyle çıktı. nasıl bir iş gördüğümüzü bizler bile anlatmaktan aciziz. Bunu belki torunlarımız anlatacak. Gazetede ayrıca, Yunan ordusunun tekrar saldırmasının güç olduğu belirtilmiştir.



9



Mayıs



Ecnebi isim taşıyan şehir adlarının tebdili hakkındaki Kanun Teklifi müzakere edilerek teklifin Hükümete tebliğine karar verildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey'in, unvanı hazırı itibariyle İslâmiyet ve Türklükle gayrikabili telif görülen birtakım köy, kasaba, şehir, liman isimlerinin milli ve tarihi unvana tebdilinin lüzumlu olduğuna ilişkin kanun teklifi ve Lâyiha Encümeni mazbatası müzakere edilmiştir. İsim değişikliği yetkisinin İdarei Vilâyat Kanunu'nca meclisi umumilere verilmesi nedeniyle teklifin, Vilâyat Mecalisi Umumiyesince meselenin dikkate alınması için Hükümete tebliğ edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 31, Birinci Celse



9



Mayıs



Köyhocası ve Sebilürreşat Mecmualarının meccanen köylere kadar tamimine dair Kanun Teklifi müzakere edilerek İcra Vekilleri Heyeti'ne tebliği kabul edildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey'in, Sebilürreşat ve Köy Hocası dergilerinin parasız olarak Hükümetçe bütün köylere parasız ulaştırılması önerisi de hararetli tartışmalara neden olmuştur. Teklifin, teklifle alakadar olan İrşat Encümeni, Maarif Vekâleti ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi'ne tebliğine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 31, Birinci Celse



9



Mayıs



Memurin Muhakemat Kanunu'nun tadili hakkında Kanun Teklifi Adliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Kırşehir Mebusu Sadık Bey'in teklifi, Memurin Muhakemat Kanunu'nun ilgası ile Şûrayı Devlet teşkil edilmediği için memurini mülkiyenin muhakeme ve istintakının [sorgusunun] ciheti adliyece icrasına ve özellikle tahkikatı istintakiyenin dahi adli hakimlere tevdiine dairdir. Teklifinin Lâyiha Encümeni tarafından reddine karar verilmiştir. Konu, tevhidi kaza meselesi olarak görülerek tartışılmıştır. Konya Mebusu Refik Bey, Kanun'un verdiği tahkikatı iptidaiye salâhiyeti nedeniyle evrak üzerinden yapılan tahkikat sonucunda memurların men'i muhakemesine veya lüzumu muhakemesine karar verildiğini hatırlatmış ve rüesaı mülkiyenin bu usulden dolayı hiç nizamiye mahkemelerine gönderilmediklerini belirtmiştir. Şûrayı Devlet olmadığı için de tahtı muhakemesine karar verilen memurların davalarının sonuçlanmadığını dile getirmiştir. Bu nedenle, tahkikatın bu tarzının ilga edilmesini desteklemiştir. Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey de, mevcut durumda müddeiumumilerin [savcı] amirlerin tahkikatı bitene kadar takibat yapamadığından şikayetçi olmuştur. Teklifin, Adliye Encümenine havalesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 31, Birinci Celse



9



Mayıs



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ethem Bey ve kardeşleri KSG III Ethem Bey ve kardeşleri ile onunla birlikte hareket eden 9 kişiyi gıyablarında hakkında hükmünü verdi. idam cezasına çarptırmıştır.



9



Mayıs



Ankara İstiklâl Mahkemesi, gizli komünist teşkilâtı kurmakla suçladığı kişiler hakkındaki hükmünü verdi.



724



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Ankara İstiklâl Mahkemesi, gizli bir komünist teşki- KSG III lâtı kurarak Hükümeti devirmekle suçladığı Tokad Mebusu Nâzım Bey, Salih Hocaoğlu ve Ziynetullah Nuşirevan'ı 15 yıl küreğe, aynı suça iştirak ettikleri söylenen diğer kişileri de 3 ila 8 yıl arasındaki cezalara mahkûm etmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Mayıs



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz esirlerle ilgili durumu eski Hariciye Nâzırı ve Londra temsilcisi Mustafa Reşit Paşa'ya şikayet etti.



Lord Curzon, Bekir Sami Bey ile İngiltere arasında MS yapılan 16 Mart 1921 tarihli tutsak değişimi anlaşmasının uygulamaya konmamasından şikayetçidir.



9



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Ruşen Eşref'in Ramazan ayı münasebetiyle bir yazısı yayınlandı.



9 Mayıs 1921 günü Ramazan ayı başlamıştır. Ruşen HM Eşref yazısında, "Geçen yıl hacil ve perişandık. Türkler seni [Ramazan ayını], silah üstünlüğünün verdiği güven içinde karşılıyor. Görünüşün inşallah yurda kurtuluş müjdesidir."



10



Mayıs



Anadolu ve Rumeli Mustafa Kemal Paşa riyasetinde, Anadolu ve Rumeli Nutuk, Müdafaai Hukuk Grubu ku- Müdafaai Hukuk Grubu (Birinci Grup) kurulmuştur. KSG III, ruldu. Grup, ilk iki toplantısını 10-11 Mayıs 1921'de Ankara BMM, TD Darülmuallim'de yapmış, gizli oylama ile İdare Heyeti'ni seçmiştir. Şeref Bey ile Abdullah Azmi Bey de, grup başkan vekili olmuştur. İlk Genel Kurul'da (o gün itibariyle Meclis çoğunluğunu oluşturan) 133 mebus yer almış ve Mustafa Kemal Paşa'nın grubun kuruluş amacını açıklamasından sonra, grup nizamname-i dahilisi [içtüzük] tasarısı tartışılarak kabul edilmiştir. Grubun amacı, içtüzük tasarısının program olarak kabul edilen esas maddesinde, "Grup, Misak-ı Milli esasatı dairesinde memleketin tamamiyetini ve milletin istiklâlini temin edecek sulh ü müsalemeti istihsal için, milletin bilûmum kuva-yi maddiye ve maneviyesini icap eden hedeflere tevcih ve istimal edecek ve memleketin resmî ve hususî bilûmum teşkilât ve tesisatını bu maksad-ı esasiye hadim kılmaya çalışacaktır. Grup, devlet ve milletin teşkilâtını, Teşkilât-ı Esasiye Kanunu dairesinde şimdiden peyderpey tespit ve ihzara sâyedecektir." şeklinde belirtilmiştir. Grup, Cumhuriyet Halk Fırkası'nın Meclis'teki ilk biçimi sayılmaktadır. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin şubeleri de Grup'a bağlanmıştır. Böylelikle, Mustafa Kemal Paşa, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun kabul edilmesiyle belirginlik kazanan Meclis'teki muhalefete karşı bir iktidar grubu meydana getirmiştir.



10



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, İttihatçılarla ilgili Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa'ya bir telgraf çekti.



Telgrafta, Rusya'dan Türkiye'ye geçen İttihatçılara KSG III karşı alınacak tedbirler anlatılmıştır. Trabzon'da bulunan Halil Paşa'nın Halk Şûralar Fırkası ile ilgisi nedeniyle yurtdışına çıkarılacağı bildirilmiştir.



10



Mayıs



İstanbul'daki İngiliz Kuvvetleri Başkomutanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığı'na bir şifre tel gönderdi. [YK]



General Harington, Yunanistan ordusunun Yüksek İBA III Kumandaya güvenini yitirmesi ve Kemalistlerin şimdi çok daha güçlü durumda olması nedeniyle Türkiye'deki durumun yeniden gözden geçirilmesi hakkında bir şifre tel yollamıştır. Telde, Mustafa Kemal Paşa'nın İngiltere'nin güçlüklerini iyi bildiği, Yunanistan'ı yenilgiye uğrattıktan sonra İngiltere'yi karşısına alacağı, Yunanistan'ın Bursa ve İzmit'ten çekilmesi üzerine Müttefik kuvvetlerin Kemalistlerle karşı karşıya zor bir durumda kalacağı belirtilmiştir. Harington, bu endişelerini Yunanistan'ın üç dört hafta sonra yeniden saldırıya geçeceği haberini almaları ve zulümlere ilişkin raporların artması nedeniyle dile getirdiğini ifade etmiştir.



1921 Yılı



725



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Mustafa Kemal Paşa'nın cephe dönüşü sözlerine yer verildi.



Mustafa Kemal Paşa şöyle demiştir: "Yunanlılar ev- HM velce iki kere denedikleri talihi bir kere daha tecrübe edecekler mi bilmem. Fakat biz her surette hazırız. Millî ordunun hazırlığı mükemmel, manevi kuvveti yüksek ve azmi her zamankinden kuvvetlidir."



10



Mayıs



"Anadolu Ortodoks Patrikliği"



3 Mayıs 1921 tarihinde Yenigün Gazetesi'nin "Ana- KSG III, dolu Rumları ayrı patrik istiyorlar" haberini sayfalarına İkG taşıyan İkdam Gazetesi şöyle bir habere yer vermiştir: "Anadolu Ortodoks Patrikliği ile ilgili tasarıyı Büyük Millet Meclisi benimsedi. Dahiliye Vekâleti tamamladı."



11



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Kemalistlere karşı Kürtleri ayaklandırma sorunuyla ilgili bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, yazıyı Lord Curzon'un, Yunanlıların Kürt- İBA III leri ayaklandırmak için Mustafa Paşa [Damat Ferit Paşa Hükümeti zamanında İstanbul Sıkıyönetim Mahkemesi Başkanı] ve Hakkı Bey adında iki Kürtle görüştüklerine dair 21 Nisan 1921 tarihli gizli yazısına istinaden yazmıştır. Rumbold, toplu bir Kürt hareketinin gerçekleştirilmesinin kuşkulu olduğunu, adı geçen iki kişinin böylesi bir hareket için kullanılamayacaklarını dile getirmiştir. Sivas'ın doğusunda meydana gelen Kemalist aleyhtarı hareket ile ilgili tam bir malumata sahip olmadıklarını da eklemiştir.



11



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Rumbold, çektiği telgrafta Bekir Sami Bey'e, İngiliz MS Sir Horace Rumbold, Bekir esirleri serbest bırakmak için ne gibi tedbirler aldığını Sami Bey'e İngiliz esirleri ile sormuştur. ilgili bir telgraf çekti. [YK]



11



Mayıs



Japonya'nın İstanbul Elçisi Oşida, Padişahı ziyaret etti. [Osm]



18 Nisan 1921 tarihinde İstanbul'a gelen Japonya'nın KSG III, Olağanüstü İstanbul Elçisi Oşida, Padişahı ziyaret TV: 4160 etmiştir.



11



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Anadolu ve Müdafaai Hukuk Grubu'nun programı yayınlandı.



Büyük Millet Meclisi'nde Anadolu ve Müdafaai Hu- HM kuk Grubu unvanında bir grup teşkil edildiği belirtilmiş ve maddei esasiye programına yer verilmiştir: "Türkiye Büyük Millet Meclisinde müteşekkil Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grupunun umdei esasiyesi mücadelei haziranın bidayetinden beri Erzurum ve Sivas kongrelerinde tesbit ve son İstanbul Meclisi Mebusanı ile Büyük Millet Meclisi tarafından da kabul ve teyidolunup âmâli milletin zübdesi bulunan Misakı Millî esasatı dairesinde memleketin tamamiyetini ve milletin istiklâlini temin edecek sulh ve müsalemeti istihsal eylemektir. Grup bu gayei mukaddesenin istihsali için milletin bilûmum kuvayi maddiye ve mâneviyesini icabettiren hedeflere tevcih ve istimal edecek ve memleketin resmî ve hususi bilûmum teşkilât ve tesisatını bu maksada hadim kalmaya çalışacaktır. Grup bu gayei milliyenin istihsaline çalışmakla beraber devlet ve milletin teşkilâtını Teşkilâtı Esasiye Kanunu dairesinde peyderpey tesbit ve ihzara say edecektir."



11



Mayıs



"İpin ucu hep Ankara'da mı?"



İkdam Gazetesi, "İpin ucu hep Ankara'da mı?" soru- KSG III, suna hayır diye cevap vermiş ve cevabı şöyle açıkla- İkG mıştır: "Millî hareket tek merkezden yönetilmiyor. Kuvayı Milliye'nin Batum komiseri Kâzım Bey'in aracılığı üzerine, Kızıllara karşı Dağıstan dağlarında büyük cesaretle mücadeleye devam etmekte olan Emir Şamil Ordusu, Anadolu'ya gelecek."



726



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Bekir Sami Bey'in Hariciye Vekâletinden istifası kabul edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nde görüşülen Bekir Sami Bey'in istifanamesi kabul edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın önerisi üzerine Bekir Sami Bey, Avrupa'ya gönderilmek üzere izinli sayılmıştır. Fransızlara birçok ekonomik ayrıcalık tanıyan anlaşmanın feshedilmesinden sonra Fransızlara sunulacak karşı öneriler tartışılmıştır.



BMM GZC, İ: 32, İkinci Celse



12



Mayıs



124 sayılı Tokad Mebusu Nâzım Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Kanunu Cezanın 46.maddesi ve Hiyaneti Vataniye Kanununun 2.maddesi mucibince 15 sene küreğe mahkûm olduğu Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından bildirilen Tokad Mebusu Nâzım Bey mebusluktan ıskat edilmiştir. Ankara İstiklâl Mahkemesi Tezkeresi mucibince, Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi ve Afyon Karahisar Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in ise, ademi mesuliyetine karar verildiğinden teşrii masuniyetlerinin geri verilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 32, Birinci Celse



12



Mayıs



Yozgad isyanında methaldar olan dört kişinin İstiklâl Mahkemesine verilmesine dair takrir İcra Vekilleri Heyeti'ne tebliğine karar verildi. [Cmh]



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey ve arkadaşlarının takriri üzerine, dört kişi ile ilgili takrir haklarında Kavanini mevzua dairesinde muamele ifa edilmek üzere İcra Vekilleri Heyeti'ne tebliğ edilecektir. Takrirde adı geçen dört kişi, Akdağmadeni kazasindan Salim, Seyit Hocaoğlu Mehmet, Sadıroğlu Hüseyin ile Molla Durak'tır. Kişiler, Yozgad isyanına iştirakten İstiklâl Mahkemesine teslim edilmek istenmektedir.



BMM ZC, C: 10, İ: 32, Birinci Celse



12



Mayıs



Adliyye Nezâreti İhsâiyât ve Evrâk Müdüriyetleri ile Hey'et-i Teftişiye ve Devâir-i Temyîziye hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Adliyye Nezâreti İhsâiyât ve Evrâk Müdüriyetleri ile Hey'et-i Teftişiye ve Devâir-i Temyîziye kadrolarının ta'dîl edilmiş ve 1337 senesi bütçesine 1,056 tahsîsât-ı fevkalâde ilâve olunmuştur.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.428



12



Mayıs



Ticaret ve Ziraat Nezâreti'ne merbût Baytar Mektebi Âlisi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Askeri Baytar Mektebi ile Tatbîkat-ı Baytariye Mektebi lâğv edilerek, umûr-ı muâmelâtı Ticaret ve Ziraat Nezâreti'ne merbût Baytar Mektebi Âlisine devredilmiştir. "Mülkiye Baytar Mekteb-i Âlisi" ünvânı da "Baytar Mekteb-i Âlisi"ne tahvil edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.431



12



Mayıs



Beynelmilel Kızılhaç Örgütü [Uluslararası Kızılhaç Örgütü] Temsilcisi Mr.Maurice Gehri, Yunan zulmünü incelemek üzere Gemlik'e geldi.



Halkın çoğu Yunan zulmünden ötürü Gemlik'e kaç- KSG III mıştır. Yunan zulüm, yağma ve katliamlarını incelemek üzere Gemlik'e gelen Mr.Maurice Gehri, daha sonra hazırladığı raporda şu bilgilere yer vermiştir: 16 köy imha edilmiş ve 6.000-6.500 dolayında kişi öldürülmüştür. Aynı zamanda, bir İngiliz Generalinin başkanlığında İngiliz, Fransız, İtalyan ve Türk askeri temsilcilerinden oluşan Araştırma Kurulu da, Gehri ile birlikte İstanbul'dan Gemlik'e gelmiştir.



13



Mayıs



İtilaf Devletleri'nin Üç Yüksek Komiseri, Boğazlar'ın tarafsız bölge olduğunu kararlaştırdı. [YK]



Boğazlar'da İngiltere, Fransa ve İtalya işgalci güç ola- KSİB, rak bulunacak; ancak, bu bölgede Türkiye ile Yuna- KSG III nistan'ın savaşmasına izin verilmeyecektir. Yüksek Komiserliklerin Boğazların tarafsızlığıyla ilgili bildirileri 19 Mayıs 1921 tarihinde Peyamı Sabah, Alemdar ve Vakit Gazetelerinde yayınlanacaktır.



13



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "İngiltere'ye karşı HM si, İngiltere'deki grevleri her taraftan grevler", "Yunan anarşi", Mehmet Akif'in yazdı. "Bülbül Şiiri" yayınlanmıştır. Gazetede ayrıca, Roma'da toplanan Türk Kongresi'yle ilgili "Arabuluculuğa ihtiyacımız yok." adlı bir yazı yer almıştır.



1921 Yılı



727



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Mayıs



Hariciye Vekâleti umurunun Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa tarafından muvakkaten ifa kılınacağına dair Heyeti Vekile Riyaseti Tezkeresi tebliğ olundu. [Cmh]



Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in istifası üzerine, Müdafaai Milliye Vekâleti, Erkânı Harbiye Umumiye Riyaseti Vekilliği ve Heyeti Vekile Reisliği'ni uhdesinde bulunduran Fevzi Paşa'nın Hariciye Vekâleti umurunu geçici süreyle rüyet etmesine karar verilmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, tezkereye karşı çıkarak usule uygun olarak intihap yapılması gerektiğini söylemiş; ancak, intihap yapılana kadar Vekâletin Fevzi Paşa tarafından yürütülmesi kararı değişmemiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 33, Birinci Celse



14



Mayıs



Meclis gizli oturumunda 1921 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu görüşülmeye devam edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin yeniden sunduğu bütçede masraflar 108 milyondan 84 milyona indirilmiştir. Masarifat bütçesinin %62'si Müdafaai Milliye, kalan %34'ü ise diğer dairelere ayrılmıştır. Tahmini varidat ise 72.441.000 liradır. Açık bulunan 12 milyonun yaklaşık 6 milyonunun maaşlardan %20 kesinti yapılarak, 6 milyonunun da Sovyet yardımından karşılanacağı açıklanmıştır. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı mahallerde tatbik edilmesiyle bütçede tasarrufa gidilebileceği savunulmuş; müstakil livaların mülhak liva kadrosuyla, vilâyet merkezlerinin liva kadrosu ile idare olunması idare olunması önerilmiştir.



BMM GCZ, İ: 33, İkinci Celse



14



Mayıs



Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa, Yunan zulmünü Araştırma Kurulu hakkında emir verdi. [Cmh]



Fevzi Paşa, Karamürsel, İzmit ve Şile'de Yunan zul- KSG III münü inceleyecek Araştırma Kurulu'ndan yalnız Amerikalı ve Japonların kabul edilmesi, Fransız, İngiliz ve İtalyan delegelerin geri çekilmesi emrini vermiştir.



14



Mayıs



Tramvay işçileri, taleplerini Tramvay işçileri, 50 maddelik istek listesini Tramvay KSG III, Şirket yönetimine iletti. Şirketi yönetimine iletmiştir. İsteklerden bazıları şu İkG şekildedir: 8 saatlik işgünü, hasta işçilere gündeliklerinin ödenmesi, kışın işçilere 500'er kilo bedava kömür verilmesi gibi. Elektrik Şirketi ile işçiler arasındaki görüşmeler de devam etmektedir. Şirket 9 saatlik işgününü kabul etmiştir.



15



Mayıs



İzmir işgalinin ikinci yıldö- İzmir'in işgalinin ikinci yıldönümünde bütün gazete- HM, KSG nümü gazetelere matem ler işgal haberlerine yer vermiş ve bu günü matem III günü olarak geçti. günü olarak adlandırmıştır. 16 Mayıs 1921 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'ne yıldönümü, "Elim ve matemli bir yıldönümü: 15 Mayıs İzmir'in işgali" sözleriyle yansımıştır.



15



Mayıs



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu yönetim kurulunu seçti.



728



Yönetim Zamandizini



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu, 11 ve BMM-İG 15 Mayıs 1921 tarihinde yaptığı toplantılarla içtüzüğünün 2.maddesi uyarınca bir başkan, iki başkan vekili ve 12 üyeden oluşan yönetim kurulunu seçmiştir. Grup Reisi Mustafa Kemal Paşa, Reis vekilleri de Edirne Mebusu Mehmet Şeref Bey ve Sinop Mebusu Şevket Bey'dir. Yönetim kurulun diğer üyeleri şöyledir: Emin Bey (Canik), Mahmut Esat Bey (İzmir), Mustafa Necati Bey (Saruhan), Kılıç Ali Bey (Gaziantep), Vehbi Bey (Karesi), Zekâi Bey (Adana), Avni Bey (Saruhan), Muhittin Baha Bey (Bursa), Ahmet Mazhar Bey (İstanbul), Osman Nuri Bey (Bursa), Rıfat Bey (Kayseri), Nebizade Hamdi Bey (Trabzon).



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Mayıs



Yunanistan'ın Anadolu İşgal Kuvvetleri Komutanı Papulas, yeni bir saldırı önerisiyle ilgili bir rapor sundu.



Papulas, Yunanistan Hükümeti'ne sunduğu raporda, KSG III 23-28 Mayıs 1921 tarihleri arasında büyük bir askeri harekât ile Ankara Hükümeti kuvvetlerinin ezilmesi gerektiğini belirtmiştir.



15



Mayıs



850 sayılı Ankara Polis Müdüriyeti hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ankara Polis Müdüriyetinin adli ve idari işlerindeki yetkisi yanında bazı siyasi meseleler ve önemli hususlarda Dahiliye Vekâletine bağlanmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.19..18./ 87-4



15



Mayıs



863 sayılı Rüsum-u Bahri- Rüsum-u Bahriye Kanun Lâyihası hazırlanmıştır. 24 ye Kanun Lâyihasına dair Mayıs 1921 tarihinde de 906 sayılı Karar ile lâyihaya İcra Vekilleri Heyeti Kararı ek yapılacaktır. alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.20..11.; BCA: 30..18.1.1/ 3.22..17.



15



Mayıs



852 sayılı Sultansuyu Çift- Malatya'daki Sultansuyu Çiftliği'nin ziraatçilere saliği'yle ilgili Kanun Lâyiha- tılması için Maliye Vekaleti'ne izin verilmesi hakkınsına dair İcra Vekilleri He- da kanun lâyihası hazırlanmıştır. yeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.19..20./ 132-5



15



Mayıs



İtalya Dışişleri Bakanlığı'ndan M.Lago, İtalya'nın Antalya Konsolosluğu'na bir telgraf yolladı.



15



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan mülakatın- HM, KSG si, Refet Paşa ile mülakat da Refet Paşa, "dahili ahval çok iyidir" şeklinde açık- III, AS yaptı. lamada bulunmuştur. Gazetede ayrıca, artan Arnavutluk-Yunanistan anlaşmazlığına yer verilmiştir. Açıksöz Gazetesi'nde de, Arnavutlukla ilgili haber şöyle yer bulmuştur: "Arnavutluk'ta bayraklarımız dalgalanıyor. Seferberlik ilan olundu."



16



Mayıs



Fevzi Paşa başkanlığındaki Heyeti Vekile istifa etti. [Cmh]



Telgrafta, Roma'da bulunan Cami Bey'in telgrafının İBA III Mustafa Kemal Paşa'ya ulaştırılması istenmiştir: İtalyan işgal bölgesindeki halkın İtalyanlara karşı silaha sarılmaları üzerine, İtalya Hükümeti'nin Ankara Hükümeti'ne yollayacağı silah ve cephane yüklü geminin durdurulduğu ve gemi gönderilmezse İtalyanlara ödenmiş olan 30 milyon frankın ziyan olacağı, bu nedenle bölgedeki İtalyan aleyhtarı hareketin durdurulması ricası.



Muvazenei Maliye Encümeni azalarının istifasının Meclis'te kabul edilmemesi üzerine Fevzi Paşa başkanlığındaki İcra Vekilleri Heyeti istifasını vermiştir. İstifa, Muvazenei Maliye Encümeni ile İcra Vekilleri Heyeti arasında 1921 yılı bütçesindeki ihtilaftan dolayı ortaya çıkmıştır. İcra Vekilleri Heyeti, 1920 senesindeki esas dahilinde yekûn haliyle bütçenin hazırlanmasını ve kabul edilmesini istemiştir. Muvazenei Maliye Encümeni ise, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun uygulanmasına temel oluşturacak şekilde, yeni bir teşkilâtın teşkil edilmesine uygun bir bütçe hazırlanması taraftarı olmuştur. Diğer encümenlerden seçilecek ikişer kişinin de bütçe müzakelerine katılmasını dahi kabul etmişlerdir. Kabul edilen şeklin dışında bütçenin hazırlanmasını, Muvazenei Maliye Encümeni'nden istenmesinin, Encümeni salt Heyeti Vekile'nin sözcüsü haline düşüreceği, işlevsiz bırakacağı gerekçesiyle reddetmiştir. Maliye Vekili'nin de Encümen'de bütçe hazırlanırken müzakerelere işti-



1921 Yılı



BMM ZC, C: 10, İ: 34, İkinci Celse



729



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rak ettiği halde, bütçe müzakere edilirken Meclis önünde İcra Vekilleri Heyeti'yle bir olarak bütçeyi savunmamış olması Encümen istifasına temel olmuştur. Sorunun bir diğer boyutu ise, Heyeti Vekile'nin teklif ettiği bütçeyle kapanması pek mümkün görünmeyen bütçe açığıdır. İstifa, 17 ve 18 Mayıs 1921 tarihlerinde Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "beklenmeyen bir istifa" sözleriyle yer alacaktır. 16



Mayıs



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Müdafaai Hukuk Grubu'na ilişkin bir takrir verdi. [Cmh]



Hüseyin Avni Bey'in 12 Mayıs 1921 tarihinde verdiği takrir okunarak, 10 Mayıs 1921 tarihinde kurulan Müdafaai Hukuk Grubu'nun dışında kalan mebuslar kaygılarını dile getirmişlerdir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu programının yediden yetmişe herkesin amacı olduğunu, aralarında görüş ayrılığı olmadığını söylemiştir. Hüseyin Avni Bey'in sözleri şu şekildedir: "Bâzı arkadaşlarımız bu desatiri yalnız bir zümrenin gayesi olarak ilân eylemişlerdir ki, bununla Meclisi Âlide bu gayei mukaddeseye muhalif efkâr mevcudolduğu zehabını ve binnetice aramızda teşettütü efkâr bulunduğu zu'munu yâr ve ağyara verebilecek bir şekil meydana gelmiştir. Bu gibi telâkkilere mahal bırakılmamak için gayei aslimizi teşkil eden maddei esasiye muhteviyatının Heyeti ümumiyece bir daha kabul buyurularak buna ait zaptın gazetelerle aynen neşrinin tahtı karara alınmasını teklif eylerim." Meclis Reisi Hasan Fehmi Bey, ruznamede böyle bir takrir olmadığını, ve dahası bu takririn Meclis müzakeratı dahilinde kabul edilmediğini belirtmiş; resmi bir Meclis'in bu gibi hususi bir teşkilâtın işleri ile meşgul olamayacağını dile getirmiş ve Makamı Riyasetin tamamen bitaraf olduğunu belirtmiştir.



16



Mayıs



Edirne Mebusu Faik Bey Meclis İkinci Reisvekilliği'ne seçildi. [Cmh]



İkinci Reisvekili Abdullah Azmi Efendi 5 Mayıs BMM ZC, 1921 tarihinde görevinden istifa etmiştir ve yerine C: 10, 206 oyun 131'ini alarak ekseriyeti mutlaka ile Edirne İ: 34, İkinci Mebusu Faik Bey Reisisani seçildi. Celse



16



Mayıs



Kastamonu Mebusu Yusuf Oylamaya katılan 197 kişiden, 15'i doğrudan doğruya Kemal Bey Hariciye Vekâ- müstenkif, 4 kişi de namzet listesi haricindeki zevata leti'ne intihap edildi. [Cmh] rey vermek suretiyle müstenkif rey kullanmış; Veli Bey 4 rey almış ve Yusuf Kemal Bey 174 rey ile Hariciye Vekili seçilmiştir. Yusuf Kemal Bey, daha önce Sovyetler ve Afganistan'la Dostluk ve Yardım Anlaşması imzalamıştı. Kendisi, ayrıca son Osmanlı Mebusan Meclisi'nin Anadolu'ya geçen üyelerinden birisidir.



16



Mayıs



123 sayılı Askeri İstifa ve Tekaüt Kanununun On İkinci Maddesini Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



730



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 10, İ: 34, Birinci Celse



BMM ZC, C: 10, İ: 34, İkinci Celse



Erkân, ümera, zâbitan, ketebe ve müstahdemi askeri- BMM ZC, yeden tekaüdü icra edilenlerden tarihi tasdikten kıta- C: 10, dan terhis olunduğu tarihe kadar geçen süre, hizmeti İ: 34 askeriyelerine ilave olunarak tekaüt maaşları ona göre hesap ve ita olunur. Cezaen tekaüt alanlar kanun kapsamında değildir. Böylelikle, daha önce tekaüdü merkezden icra edildiği tarihten başlayarak emekli maaşı almaya başlayan askeri personel, bundan sonra tebliğ tarihinden itibaren maaş alacaktır. İcra ile tebliğ arasındaki zamanda eski maaşlarını, maaşı aslilerini al-



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



maya devam edeceklerdir. Özellikle Elcezire gibi uzak cephelerdeki askeri personele tebliğ ulaşana kadar geçen sürede asli maaşın alınmamasının büyük mağduriyet yarattığı belirtilmiştir. Kanunun mülkiye memurlarına teşmili hakkındaki öneri ise kabul edilmemiştir. 16



Mayıs



124 sayılı Tokad'da Emlâki Emiriyeden Metruk Kalhanenin Bedeli Mukadder Mukabilinde Mahalli Belediyesine Terki hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Tokad'da emlâki emîriyeden metruk Kalhanenin hu- BMM ZC, dudu malûm ve heyeti mecmuasiyle mahallî beledi- C: 10, yesine bedeli mukadder mukabilinde terki kabul İ: 34 edilmiştir. Sözkonusu bedel mahalli Meclisi İdaresince takdir olunacaktır.



16



Mayıs



Emniyet Sandığı Nizâmnâmesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, 6 Muharrem 1304 (5 Ekim 1886) tarihli Emniyet Sandığı Nizâmnâmesi'nin 11 Ramazan 1336 (20 Haziran 1918) tarihli 19.madde-i muaddelesine müzeyyel fıkra hakkındadır.



16



Mayıs



İstanbul'daki İngiliz Orduları Başkomutanı General Harington, İngiltere Askeri İstihbarat Müdürlüğü'ne Ankara Hükümeti'nin İngiltere'ye karşı tutumuna ilişkin bir rapor sundu. [YK]



General Harington, rapor kapak yazısında İngiltere'- İBA III nin kendi gücüyle Anadolu'da otoritesini kuramadığı sürece Türk milliyetçileriyle anlaşma umudunun bulunmadığını belirtmiştir. Raporda, özellikle İkinci İnönü Zaferi'yle sonuçlanan Yunan Saldırısı ve Londra Konferansı sonrası dönemde Ankara'da aşırı milliyetçilerin güçlendiğini ve İngiltere karşıtı düşmanlığın arttığını dile getirmiştir. Türklerin İngiltere'nin tarafsızlığına inanmadığını, İngiltere karşıtı duruşta İttihatçıların rolu olduğunu ifade etmiştir.



16



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- İngiltere'nin Mekke'de topladığı İslam Kongresi için HM si, İngilitere'nin Mekke'de "Hıyanet Kongresi" denmiştir. topladığı İslam Kongresi hakkında bir haber yayınladı.



17



Mayıs



125 sayılı Posta pulları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hâtırai istiklâl yazılı ve İstanbul, İzmir, Balıkesir, Bursa, Adana ve diğer memaliki meşguledeki beldelerin resimlerini taşıyan posta pulları tabedilmesine karar verilmiştir. Posta pulu tabedilmesinin kanun şeklinde düzenlenmesine gerek görülmeyerek, Meclis'e sunulan kanun teklifinde isimleri yazmayan diğer tarihi beldelerin de isimlerinin ilave edilerek söz konusu pulların basılması için teklif, Posta ve Telgraf Müdüriyetinin bağlı olduğu Dahiliye Vekâletine tadilen ve tasviben gönderilmiştir.



17



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya cevap verdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'nın 5 İHEP Mayıs 1921 tarihli yazısına Enver Paşa ve arkadaşlarının çalışmalarına karşı tedbir alındığı yönünde cevap vermiştir. Kâzım Karabekir Paşa'dan Doğu'da tedbirli olmasını istemiştir.



17



Mayıs



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, Anadolu İhtilâlinin geniş bir coğrafyaya yayıldığına dair bir rapor sundu.



Michotte de Welle raporunda, "Türk milli hareketi, KSG III Ankara'dan Kafkasya, İran, Arabistan, Suriye ve Mısır'a aksetmekle kalmadı, etki alanını Balkanlar, Rumeli ve özellikle amaçlarına uygun bir saha olan Arnavutluk'a kadar genişletti. Arnavutluk'un güneyinde bulunan Tosklar arasında hüküm süren karışıklıkta Ankara Hükümeti'nin parmağı olduğu bilinen bir gerçektir."



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.434



BMM ZC, C: 10, İ: 35, Birinci Celse



731



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Mayıs



İtilâf Devletleri, tarafsızlık- İtilâf Devletleri Yüksek Komiserleri, bir bildiri ya- KSG III larını ilan ettiler. [YK] yımlayarak, tarafsızlıklarını ilan etmişlerdir. Böylelikle, Boğazlar tarafsız bölge sayılacak ve Yunanistan ile Türkiye, Boğazlar'da savaşamayacaktır.



18



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a durumu özetleyen bir yazı gönderdi. [YK]



18



Mayıs



Sovyet Dışişleri Bakanı Kars bölgesindeki Rus halka kötü davranıldığı gerek- KSG III Çiçerin, Ankara Hükümeti'- çesiyle Ankara Hükümeti protesto edilmiştir. ne bir protesto notası verdi.



18



Mayıs



"Almanya'da vaziyet hâlâ müphem"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Almanya'nın belirsiz HM vaziyeti ile Cenevre'deki Milletlerin Haklarını Müdafaa Cemiyeti hakkında iki yazı yer almıştır.



19



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti yeniden intihap olundu. [Cmh]



Vekillerin her biri ayrı oylamayla seçilmiştir. Meclis mevcudu 212 ve istinkâf eden [çekimser] mebus sayısı 44'tür. Şer'iye Vekâletine Mustafa Fehmi Efendi 149, Müdafaai Milliye Vekâletine Fevzi Paşa 156, Adliye Vekâletine Refik Şevket Bey 122, Maliye Vekâletine Hasan Bey 142, Dahiliye Vekâletine Atâ Bey 147, İktisat Vekâletine Mahmud Celâl Bey 144, Maarif Vekâletine Hamdullah Suphi Bey 136, Nafıa Vekâletine Ömer Lûtfi Bey 149, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâletine Dr.Refik Bey 152 oyla intihap olunmuştur.



19



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine Fevzi Paşa intihap olundu. [Cmh]



Yeni seçilen İcra Vekilleri Heyeti'nin aynı günkü iç- BMM ZC, timaında, Fevzi Paşa yeniden İcra Vekilleri Heyeti C: 10, İ: 37, Riyasetine intihap olunmuştur.



Rumbold, Anadolu'da bir durgunluk olduğunu, Ke- İBA III malistlerin savaşı başlatmak yerine Yunanistan'ı beklediklerini, Yunan nizami birliklerinin de yer yer çetelere katıldığı tespit edilmiş zulümler yapıldığını, Ankara'da şovenizmin ağır bastığını ve ılımlı Bekir Sami Bey'in istifa ettiğini belirtmiştir. Siyasal gelişmelerin Anadolu'daki savaşa bağlı olduğunu dile getiren Rumbold, kesin Yunan zaferinin kesin Kemalist zaferden daha az felaketli olmayacağını, iki tarafın birbirini tüketmesinin ise en iyi çözüm olacağını ifade etmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 36, Birinci Celse



Birinci Celse



19



Mayıs



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, düşman içlerine akınlar yapacak müfrezeler hakkında birliklerine bilgi verdi. [Cmh]



Emre göre, düşman içlerine akın yapacak müfrezeler KSG III 1-2 subay, 10 tahripçi er ve 20 akın erinden oluşacak; askerlerden başka gönüllüler de müfrezelere katılabilecektir.



19



Mayıs



Serbest bırakılan Malta esirlerinin bir kısmı İstanbul'a geldi.



Serbest bırakılan esirlerden 21'i İstanbul'a gelmiştir. KSG III, İçlerinde Kars İslam Şûrası'nın 9 üyesi de vardır. Şûra MS üyeleri Trabzon'a geçmek için aynı gün İstanbul'dan hareket etmiştir. 16 Mart 1921 tarihinde İngiltere ve Bekir Sami Bey arasında imzalanan esir değişim anlaşması Ankara Hükümeti tarafından tanınmamaktadır.



19



Mayıs



Topçu Feriki Rıza Paşa, İstanbul'da öldü. [Osm]



Rıza Paşa, Ayan Meclisi üyeliği, Sadrazamlık, Har- KSG III biye ve Bahriye Nâzırlıkları görevlerinde bulunmuştur. Çanakkale ve Boğazlar komutanlıkları yapmıştır. 22 Temmuz 1920'de toplanan Saltanat Şûrası'nda Sevr Anlaşması için olumlu oy kullanmayan tek üyedir.



732



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Mayıs



Londra'da Yunan Maslahatgüzarı Rıza-Rangabe, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a nota verdi.



Yunan Dışişleri Bakanlığı'ndan alınan bir telgrafın İBA III ekte yer aldığı notada, Wrangel ordusundan 500 Rus subayının Mustafa Kemal ordusuna katılmak üzere Çanakkale Boğazı'ndan geçtiği, iki Fransız torpidosunun Gelibolu'da görüldüğü haber alınmıştır denilmektedir. Mustafa Kemal'in bu şekilde güçlenmesine izin verilmesinin Yunan davasına zarar vereceği dile getirildikten sonra, İstanbul'daki Fransız Yüksek Komiserliği'nin dikkatinin çekilmesi istenmiştir.



19



Mayıs



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, Boğazlar'a dair bir rapor sundu.



Michotte de Welle raporunda, Boğazlar'ın tarafsız KSG III bölge ilan edilmesinin Bursa cephesindeki Yunan kuvvetlerinin üsleriyle denizden bağlantılarını kesmek, yani orduyu felce uğratmak anlamına geleceğini belirtmiştir.



19



Mayıs



"İstanbul Hükümeti borç bulmaya çalışıyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Çin Devrimi üzeri- HM ne özet bilgi ile "İstanbul Hükümeti borç bulmaya çalışıyor" haberi yer almıştır.



20



Mayıs



Gâvur Ali, Garp Cephesi emrine girmeyi reddederek isyan etti.



Adana'nın Kozan livasında Gâvur Ali, Garp Cephesi KSG III emrine girmeyi reddederek 70 adamıyla birlikte 19 Mayıs'ı 20 Mayıs'a bağlayan gece isyan etmiştir. Kozan, 2.Kolordu'nun komuta bölgesindedir.



20



Mayıs



İngiliz Yüksek Komiserliği, İngiliz esirlerini serbest bırakmadığı için Ankara Hükümeti'ni suçladı. [YK]



İngiliz Yüksek Komiserliği, İstanbul basınına bir bil- MS diri dağıtarak İngiliz esirlerini ve bunlar arasında saydığı Mustafa Sagir'i serbest bırakmadığı için Ankara Hükümeti'ni suçlamıştır. Ankara Hükümeti, bütün Malta esirlerinin serbest bırakılmaması nedeniyle İngiliz esirlerini serbest bırakmamıştır.



20



Mayıs



Yüksek Komiserler, Almanya'nın Türkiye'de ticaret yapabileceğini açıkladı. [YK]



İngiltere, Fransa ve İtalya Yüksek Komiserleri, Al- TKSK I manya'nın tarafsız gemilerle Türkiye'de ticaret yapabileceğini açıklamıştır.



20



Mayıs



"Anadolu'da Ortodoks Patrikliği"



Akşam, İkdam ve Açıksöz Gazeteleri Anadolu Orto- KSG III, doks Patrikliği ile ilgili haber yapmıştır. Akşam Ga- AkG, İkG, zetesi, "Rum Patrikhanesi Anadolu'da tesis ediliyor. AS İstanbul Patrikhanesi, Yunanistan'ın bir şubesi gibidir ve bizim için bir düşman ordusu hükmündedir. Bu gayritabiliği Anadolu Patrikhanesi kaldıracaktır." demiştir. Açıksöz Gazetesi ise, Trabzon Rumlarının da Anadolu Patrikhanesi'nden yana olduklarını belirtmiştir.



21



Mayıs



Kuvayı Seyyare Kurmay Yüzbaşı Halil, Ethem Bey'le birlikte Ocak sonlarında HM Başkanı Yüzbaşı Halil, An- Yunanlılara sığınmış, daha sonra kararından vazgeçe- (22.5.1921) kara İstiklâl Mahkemesince rek Hükümete teslim olmuştu. idam edildi. [Cmh]



21



Mayıs



Koçgiri Aşireti isyanını Dersim isyancılarından 400 kişilik bir grup, Kemah'ın KSG III bastırma harekâtı devam et- güneyindeki 3.Kafkas Tümeni birliklerine saldırmış ti. ve bazı başarılar elde etmiştir. Koçgiri Aşireti isyanını bastırma harekâtı devam etmiştir.



21



Mayıs



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Ankara Hükümeti'ne bir protesto notası verdi.



Kars'taki Malakanlar adı verilen Rus halkının yoksul- KSG III luğa itildiğini, zorla askere alınacakları haberinin alındığını belirten Çiçerin, Ankara Hükümeti'nden bu hareketlere son verilmesini istemiştir.



1921 Yılı



733



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Rumbold, siyasal havanın gergin olduğu anlaşılan İBA III Sir Horace Rumbold, AnAnkara'da, Fevzi Paşa'nın yeni kabineyi kuruşunu kara'daki Kabine değişikli- aşırıların duruma hakimiyeti şeklinde yorumlamıştır. ğiyle ilgili İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bilgi verdi. [YK]



21



Mayıs



"Anadolu'da üç cerayan vardır."



Gazeteler, İcra Vekilleri Heyeti'nin istifasını yorum- KSG III, lamıştır. Akşam Gazetesi yazarı Necmettin Sadık, AG, İlG, "Anadolu için bugün düşünülecek tek şey var. Harp, PS sulh, siyaset, fırka, içtihat, bütün bunlar, Yunanlılar İzmir'den çıktıktan sonra mevzubahis olacaktır." diye yazmıştır. İleri Gazetesi, "Ankara Kabinesi'nin istifası, dış siyasete ve harbe devam edip etmemekle ilgili değildir. Anadolu'da üç cereyan vardır. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, bunların birleştirilmesine çalışıyor." demiştir. Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal ise, "Ankara erkânı anlaşmazlık içinde, onların baştan beri iç ve dış politikalarını beğenmiyoruz ama memleket endişesiyle bu ayrılığa üzülüyoruz. Ilımlılarla aşırılar Avrupa ve Rusya'ya karşı tutumda anlaşamıyorlar." şeklinde bir yorum yapmıştır.



21



Mayıs



Kevkep Gazetesi'nin son sayısı yayımlandı.



Bursa'da yayınlanmakta olan Kevkep Gazetesi'nin KSG III son sayısı yayımlanmıştır. Gazete, Yoldaş Gazetesi ile birleşmiştir.



22



Mayıs



Yunan zulmünü Araştırma Kurulu, Gemlik'te incelemelerini tamamlayarak İstanbul'a döndü.



Uluslararası Kızılhaç Örgütü temsilcisi Mr.Maurice KSG III Gehri, 25 Mayıs 1921'de yeni kurulacak bir araştırma kuruluyla Yalova'ya gidecektir.



22



Mayıs



Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'dan Enver Paşa ile ilgili tedbir almasını istedi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Anadolu'ya geçmesinden şüp- İHEP helenilen Enver Paşa'ya karşı bazı tedbirler alınmasını istemiştir.



22



Mayıs



Kars Mutasarrıfı Asaf Talat Ardahan Mutasarrıfı Behçet Kars Mutasarrıflığı'na BCA: 30..18.1.1/ Ardahan Mutasarrıflığı'na nakledildi. [Cmh] 3.20..17./ nakledildi. [Cmh] 71-75



22



Mayıs



Samsun civarında Rumlar saldırıya geçtiği bildirildi. [Cmh]



Samsun civarında Rum asilerin saldırı durumuna geç- BCA: tikleri, kuvvetlerin müdafaa durumunda olduğu ve bu 30..10.0.0/ isyanın biran evvel bastırılması gerektiği bildirilmiştir. 104.676..9. /90A9



22



Mayıs



878 sayılı Askeri Harcırah Generallerin trenlerdeki seyahatlerinde Askeri HarcıKararnamesi'nin uygulanrah Kararnamesi'nin uygulanmasına karar verilmiştir. masıyla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



22



Mayıs



867 sayılı İcra Vekilleri Artvin, Ardahan, Kars livalarının kurulması ve bu li- BCA: Heyeti Kararı ile Artvin, valara bağlanan kazalar hakkında kanun tasarısı ha- 30..18.1.1/ 3.20..15. Ardahan ve Kars livalarıyla zırlanmıştır. ilgili kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



22



Mayıs



874 sayılı Çankırı'nın Çankırı'nın Karacaviran bucağının, Ilgaz ilçesine bağKaracaviran bucağıyla ilgili lanmasına dair kararın iptaline karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



734



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 3.21..9./11 9-13



BCA: 30..18.1.1/ 3.21..5./ 73-37



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Yunanlılar vahşet- HM si, Yunanistan'ın zülme de- lerine devam ediyor", "Sagir'in casusluğu nasıl anlavam ettiğini yazdı. şıldı?", "Bugünkü Afganistan", "Suriye'de şiddetli karışıklıklar" başlıklı yazılara yer verilmiştir.



23



Mayıs



Yunan Hariciye Vekâletine nota verildi.



Yunanlıların, İnönü'deki yenilgiden sonra geri çekilirken yaptıkları mezalimine ilişkin bir nota verilmiştir. Notada bitaraf devletlerin bölgeyi ziyaret ederek tatbik edilen usulü harbe şahid olmalarının isteneceği, tahribatı tetkik etmek üzere bölgeye Hükümetçe bir tahkikat komisyonu yollanacağı ve savaşın bitiminde zayiata ilişkin tamirat talep edileceği bildirilmiştir.



23



Mayıs



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu'nun kurulduğu duyuruldu.



10 Mayıs 1921 tarihinde Büyük Millet Meclisi'nde KSG III kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu'nun kurulduğu bir genelge ile yurdun dört bir yanına duyurulmuştur.



23



Mayıs



İngiliz Casusu Mustafa Sagir, Ankara İstiklâl Mahkemesince idama mahkûm edildi.



Aynı davadan yargılanan Ferit Cavit ömür boyu hap- KSG III se, İzzet ise kalebentliğe mahkûm edilmiştir. Mustafa Sagir, 24 Mayıs 1921 günü idam edilecektir. İngiltere Yüksek Komiser Vekili Rattigan, 29 Mayıs 1921 tarihinde, bu idamı Ankara Hükümeti'nin İngiltere'ye karşı beslediği aşırı düşmanlığın bir kanıtı olarak gördüğünü iletecektir. İngiltere'nin İstanbul'daki İşgal Kuvvetleri Kumandanı Harington, 9 Haziran 1921 tarihinde Garp Cephesine gönderdiği bir telsiz mesajı ile protesto edecektir.



23



Mayıs



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Hariciye Vekâletine ve Kâzım Karabekir Paşa'ya Sovyetlerin Kafkaslar ile ilgili planlarına dair bir yazı yolladı.



Ali Fuat Paşa, Troçki'nin Kafkasya'ya gittiğini, Sov- KSG III, yetlerin Kafkasya'ya askeri nakliyat yaptığını ve İH Anadolu'ya karşı askeri harekâta geçebileceklerini yazmıştır. Fevzi Paşa da, Kâzım Karabekir Paşa'ya Gürcülerin Artvin ve Lazistan'a, Ermenilerin Kars'a göz diktiklerini, II. Kızılordu'nun Türkiye'ye saldırabileceği yönünde haberler aldıklarını bildirmiştir.



23



Mayıs



Erkânı Harbiye Riyaseti, İtalya geri çekilmesiyle ilgili bir emir yayımladı. [Cmh]



İki ülke arasında henüz barış sağlanmadığı, bu neden- KSG III le İtalya'nın geri çekildiği yerlerde özel törenler yapılamayacağı hatırlatılmış; ancak, İtalyanlara iyi davranılması ve uygun durum olduğu takdirde ziyaretlerine karşılık verilmesi istenmiştir.



23



Mayıs



Erkânı Harbiye Riyaseti, İkinci Kolordu Kumandanlığı'na Zeytin Ermenileri hakkında emir verdi.



Toroslar üzerinde bulunan Zeytin köyündeki kışlada KSG III yerleşmiş bulunan Ermenilerin buradan çıkarılarak yerlerine İbrahim Uşağı Aşireti'nin yerleştirilmesi emredilmiştir. 1915 yılında tehcir edilen Ermeniler'den 1500'ü ateşkesten sonra buraya dönmüş ve oturulacak yer olmadığı için askeri kışlaya yerleştirilmişti.



23



Mayıs



Padişah Vahdettin, İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'u kabul etti. [Osm]



Vahdettin, tatile gitmekte olan Rumbold'a herhalde İBA III durumu pek kritik görmediğinden tatile gittiğini söylemiştir. Rumbold, durumun yakında karışabileceğini, o zamana kadar ise geri dönmüş olacağını belirtmiştir. Rumbold, Yunan zulümlerinden endişe ettiğini belirten Vahdettin'e, İngiltere'nin Yunan zulümleriyle ilgili İzmit ve Yalova'da soruşturma açtırdığını ve bunun Yunanistan için caydırıcı olmasını umduk-



1921 Yılı



BMM ZC, C: 11, İ: 44, İkinci Celse



735



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



larını belirterek cevap vermiştir. Görüşmede, Vahdettin, barışın yapılamaması konusunda Ankara Hükümeti'ni suçlamış, ılımlı Bekir Sami Bey yerine Moskova'dan bir "Yoldaş" getirildiğini dile getirmiştir. İzmir bölgesinin %60-70 oranında Türk olduğunu, Trakya'da ise bir tampon Devlet kurulmasına izin verilebileceğini söylemiştir. Vahdettin, Batı ve Doğu Trakya'nın Türkiye'ye bağlı olmakla birlikte, düşman komşular karşısında buranın elde bulundurulmasının mümkün görünmediğini söyleyerek, bölgenin İtilaf Devletlerinin garantörlüğü altında tarafsız bölge ilan edilerek Asya ile Avrupa arasında tampon bir bölge durumuna getirilmesini istemiştir. Rumbold, Anadolu'ya Bolşevik sızmasının farkında olduklarını, zamanında gelince gerekli önlemin alınacağını, Yunan savaşının ise bir iki aydan fazla sürmeyeceğini düşündüklerini belirtmiştir. Vahdettin ise, Bolşeviklerin Kafkasların ötesine atılmasını istemiş ve Türkiye'nin İngiltere'ye umut bağladığını söyleyerek görüşmeyi bitirmiştir. 23



Mayıs



Dahiliye Nezâreti'ne bağlı Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi'ne Gemlik'teki Yunan zulmüyle ilgili rapor sunuldu. [Osm]



23



Mayıs



İstanbul'daki Japon mümes- İkdam Gazetesi, "Japonya İstanbul'da neden bir mü- KSG III, sili ile mülakat yayınlandı. messillik kurdu?" başlığıyla İstanbul'daki Japon Mü- İkG messiliyle bir mülakata yer vermiştir.



24



Mayıs



Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti'ne Koçgiri Aşireti isyanıyla ilgili bilgi verdi.



Nureddin Paşa, Koçgiri Aşireti isyanını bastırma ha- KSG III reketiyle ilgili bir telgraf çekmiştir. Telgrafta, "İmranlı tenkil hareketi bitmek üzere. Şimdiye kadar, Fırat, Erzincan, İmranlı arasındaki bölgeyi temizleyip 500 isyancıyı öldürdük." demiştir. Ayrıca, Nureddin Paşa, Koçgiri Aşireti'ne bağlı köyleri, Anadolu'nun çeşitli yerlerindeki Türk köylerine dağıtmayı önermiştir.



24



Mayıs



904 sayılı Küçük Talat Bey ile Azmi Bey'e ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Trabzon'da bulunan Küçük Talat Bey ile Sarıkamış'- BCA: taki Azmi Bey'in sınırdışı edilmesine karar verilmiş- 30..18.1.1/ 3.22..15. tir.



24



Mayıs



900 sayılı 1317 ve 1318 doğumlu erler hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



1317 ve 1318 doğumlu erlerin kayıt ve tespiti için ge- BCA: 30..18.1.1/ rekli cetvellerin hazırlanmasına karar verilmiştir.



894 sayılı Tarik Bedel-i Nakdisi Kanunu'na Ek Kanun Lâyihasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



22.2.1337 tarihli Tarik Bedel-i Nakdisi Kanunu'nun 5. maddesinin değiştirilmesi hakkında kanun lâyihası hazırlanmıştır. 3 Temmuz 1921 tarihinde ise, 1221 sayılı Karar ile, Kanunu'nun 1.maddesine ek kanun lâyihası hazırlanacaktır.



24



736



Mayıs



Yönetim Zamandizini



Gemlik'teki Yunan zulmünü tespit etmek için İtilaf KSG III Devletleriyle birlikte Gemlik'e giden Osmanlı Hükümeti temsilcileri, raporlarını Âşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi'ne sunmuştur. Raporda, Yunanlıların ve Rum çetelerinin yaptığı toplu kıyım, işkence, yağma, ırza geçme ve yangınlar hakkında bilgi verilmiştir.



3.22..11./ 56-7



BCA: 30..18.1.1/ 3.22..5./ 159-5; BCA: 30..18.1.1/ 3.28..9.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Mayıs



893 sayılı Ertuğrul sancağına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ertuğrul sancağının Yenice bucağının kaldırılarak, Bursa merkez ilçesine bağlı Cebel-i atik adıyla yeni bir bucağın kurulması hakkında kanun lâyihası hazırlanmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.22..4./ 73-38



24



Mayıs



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'yı Enver Paşa'ya karşı uyardı.



Fevzi Paşa ve İsmet Paşa, Doğu'da Enver Paşa'ya ve İH Bolşevik teşebbüslere karşı sert tedbirler alınmasını söylemiştir. Şark Ordusunda var ise, Enver Paşa'ya bağlı unsurların saf dışı edilmesi, Türkiye'ye girmeleri halinde Enver Paşa ve arkadaşlarının tutuklanarak Ankara'ya gönderilmesi istenmiştir. Kâzım Karabekir Paşa, 26 Mayıs 1921 tarihinde "Muhitimi ve ordumu sağlam tutuyorum." diyerek cevap verecektir.



24



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara'daki durumla ilgili bilgi verdi. [YK]



Rumbold, Hariciye Vekâleti'ne intihap edilen Yusuf İBA III Kemal Bey'le ilgili olarak kendisini Sovyetler ve Afganistan ile imzaladığı anlaşmalardan tanıdıklarını belirtmiş; bu değişikliği, Ankara Hükümeti'nin dış politikada uzlaşmaz tutumunun sertleşmekte olduğu şeklinde yorumlamıştır. Ayrıca, Mustafa Kemal diktatörlüğünde ve askeri liderler arasında bir çözülme olmadığını belirtmiştir.



24



Mayıs



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, İcra Vekilleri Heyeti'nin istifasıyla ilgili bir rapor sundu.



Michotte de Welle raporunda, "Bekir Sami Bey'in is- KSG III tifasının, uğradığı eleştiriler nedeniyle beklenen bir gelişme olduğunu, rivayete göre Ankara'da Mustafa Kemal'i devirip yerine Enver Paşa'yı geçirmek isteyen bir komplonun açığa çıkarıldığını, bu yüzden kabinede bazı değişiklikler yapıldığını"; "fazla direnmeden çekilen Bekir Sami Bey ve arkadaşları[nın], sabırla sıranın kendilerine gelmesini beklemeye kararlı" olduklarını yazmıştır.



24



Mayıs



Franklin Bouillon Ankara'ya gitmek üzere Paris'ten hareket etti.



Fransa ile Türkiye arasında gayri resmi elçilik yapa- TKSK I, cak olan Franklin Boullion, Yarbay Mougin ve KSG III Sarrou ile birlikte Ankara'ya gitmek üzere Paris'ten yola çıkmıştır. Bouillon, 26 Mayıs 1921 tarihinde İstanbul'a ulaşacak; aynı gün Ankara Hükümeti, temsilcilerin Ankara'ya gelmesine izin verdiğini Hamit Bey'e iletecek ve Bouillon, Ankara Hükümeti'nin Anadolu'ya geçmesine izin vermesi üzerine 9 Haziran'da Ankara'ya geçecektir.



25



Mayıs



Ankara Hükümeti, borç almak için Sovyet Hükümeti'ne başvurdu.



Ankara Hükümeti, 50 milyon altın ruble tutarında ye- KSG III ni bir mali yardım için Sovyet Hükümeti'ne başvurmuştur. Ankara Hükümeti ayrıca, Anadolu'da bir barut ve dumansız barut fabrikası kurulması isteğinde bulunmuştur. Sovyetler, mali durumlarının bozuk olduğu gerekçesiyle bu isteği karşılayamıyacaklardır.



25



Mayıs



Beynelmilel Kızılhaç Örgütü [Uluslararası Kızılhaç Örgütü] Temsilcisi Mr.Maurice Gehri, Yunan zulmünü incelemek üzere Yalova'ya geldi.



Mr.Maurice Gehri, İtilaf Devleti temsilcileri, KSG III Manchester Guardian muhabiri Bay ve Bayan Tonybee ve Âşair ve Muharicirin Müdüriyeti Umumiyesi'nden görevliler inceleme yapmak üzere Yalova'ya gelmiştir. Yunan zulmünden kaçan Türk göçmenlerinden bir kısmı 25 Mayıs 1921 tarihinde İstanbul'a götürülecektir. Yunan İşgal Komutanlığı, göçmenlerin çoğuna izin vermeyecek; Gehri durumu, Dünya Savaşı'nda bile Kızılhaç'a böyle zorluk çıkarılmadığını söyleyerek protesto edecektir.



1921 Yılı



737



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Kürtleri ayaklandırma projesiyle ilgili İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a gizli bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, gizli yazıda Mustafa Kemal Paşa'ya karşı İBA III Kürtleri ayaklandırma projesinden bahsetmiştir. Yazıda Bedirhan Sülâlesi reisi Emin Ali Bey ve oğlu Celâdet Bey'in İngiliz Yüksek Komiserliği'nde Mr.Ryan ile görüştüklerini, Kemalistlere karşı Kürtleri ayaklandırmak için Yunanlılarla ilişki kurduklarını ve bu amaçla ayaklanmanın İngiliz bölgesinde hazırlanması için Musul'a geçmek istediklerini iletmiştir. Mr.Ryan, görüşmede şu anda bir Kürt ayaklanması başlatmanın doğru olmayacağını; ancak kendilerine de engel olunmayacağını belirtmiştir. Rumbold da, bir Kürt isyanı başlatmanın ileride idare edilmesi zor bir hareket anlamına geleceği için zor olacağını; ancak ileride denenebileceğini ifade etmiştir.



25



Mayıs



İngiltere Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İcra Vekilleri Heyeti istifasıyla ilgili İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, yazıda İstanbul'daki milli mücadelesi yan- İBA III lısı gazetelerin, Ankara'daki kabine değişikliğinin dış politikayla ilgili olmadığı yönünde yazılar yazdıkları halde bu konuda açıklama yapmakta zorlandıklarını belirtmiştir. Büyük Millet Meclisi içinde Müdafaai Milliye Grubu adlı yeni bir parti kurulduğunu, Mustafa Kemal Paşa'nın 170 mebusun içinde yer aldığı bu grubun programını Misakı Milliye dayandırdığını ve Misakı Milli etrafında bütün güçleri seferber etmeye çalıştığını iletmiştir.



25



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İstanbul'da İngiliz HM si, İstanbul'daki İngiliz zulmüne ve Bulgarların gelecekteki Yunan tehlikesizulmüne yer verdi. ne karşı şimdiden görevlerini yapmalarına ilişkin yazılara yer verilmiştir.



26



Mayıs



Urfa Mebusu Pozan Bey, Meclise iştirak etti. [Cmh]



Birinci toplantı yılında mezun sayılan yeni seçilmiş BMM-İG üyelerden Pozan Bey, Meclise iştirak etmiştir.



26



Mayıs



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Şubesi Arnavutluk ve Trakya'daki Kemalist faliyetler hakkında bir rapor hazırladı.



Rapora göre, 4 Mayıs 1921 tarihinde İsmail Ditsa adlı İBA III bir Arnavut Mustafa Kemal Paşa ile görüşerek, kendisine Arnavut Kuvvetleri Komutanı'nın mektubunu iletmiştir. Bunun üzerine Kemalistlerle Arnavutlar arasında ittifak yapılması yönünde görüşmeler başlamıştır. Raporda ayrıca, Trakya'da bir ihtilâl örgütü kurulmasına ilişkin programın Büyük Millet Meclisi'ne sunulduğu belirtilmiştir.



27



Mayıs



Dersim Mebusu Mustafa Ağa Meclise iştirak etti. [Cmh]



Mebusu Mustafa Ağa, Kanunda belirtilen süreyi ge- BMM-İG çirmiş olmakla birlikte müstafi addolunmasına dair Divanı Riyaset Kararı reddedilmiş ve kendisi Meclise iştirak etmiştir.



27



Mayıs



Kayseri Mutasarrıfı Bayram Fehmi Bey ile Afyonkarahisar Mutasarrıfı Edhem Bey'in karşılıklı yer değiştirmelerine karar verildi. [Cmh]



27



Mayıs



İslahat-ı Maliye Komisyonu lâğv edildi. [Osm]



BCA: 30..18.1.1/ 3.22..20./ 71-26



1 Ramazan 1327 (16 Eylül 1909) tarihli Nizâmnâme Düstur ile teşkîl edilmiş olan İslahat-ı Maliye Komisyonu'- Tertip 2, Cilt 12, nun lâğvı hakkında Nizâmnâme yayımlanmıştır.



s.435; TV: 4182 (28.5.1921)



738



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Mayıs



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Şubesi Anadolu'daki siyasal durum ve Kemalistlerin dış politikasıyla ilgili bir rapor hazırladı.



Bekir Sami Bey'in istifası ve yeni İcra Vekilleri He- İBA III yeti, İngiliz Gizli Haberalma Örgütü tarafından Büyük Millet Meclisi'nin Bolşevik taraftarı bir politika izleyeceği şeklinde yorumlanmıştır. Ancak, Örgüt, bu dış politika değişikliğinin bütün Meclis tarafından değil, Mustafa Kemal ve 140 mebus tarafından desteklendiğini belirtmiştir. Raporda ayrıca, İttihat ve Terakki'nin yeniden güçlenmesi için Cavit Bey'in öncülük yapabileceği, İttihat ve Terakki'nin Meclise sızma çabalarının başarısız olmasına karşılık milliyetçilerin mali ve dış politikasında Cavit Bey'in ağırlığı olduğu, Mustafa Kemal Paşa'nın Enver Paşa'ya karşı görünmesine karşın İttihat ve Terakki doktrinine uzak olmadığı bilgisi yer almıştır.



27



Mayıs



"Mustafa Kemal'e suikast tertibatı"



Yenigün Gazetesi'nde Mustafa Kemal Paşa'ya suikast KSG III, tertip edildiği haberi yer almıştır. Alemdar Gazete- YG, AG, si'nde Hakkı Halit, "Anadolu, Bolşevikleri tercih ede- HM rek yalnız Rumlara değil, bütün dünyaya meydan okumayı tercih etti. Başlamış oldukları işin vatanın selametine müncer olmasını istiyorlarsa, önce içlerindeki İttihatçıları def etmeli, sonra bakışlarını Doğu'dan Batı'ya çevirmeli. Bizim için kurtuluş ancak Batı'dadır." diye yazmıştır. Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde ise, "Teşkilâtı Esasiye Kanunumuz", "Amerika tekrar Avrupa sahnesinde" ve "Fransız sermayedarlar telaşa düştü" haberleri yer almıştır.



28



Mayıs



Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâleti Vekilliğine Birinci Ferik Fevzi Paşa'nın intihap olduğuna dair İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi iade olundu. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin 19 Mayıs 1921 tarihli içtimaında Fevzi Paşa'yı Erkânı Harbiye Reisvekilliğine intihap ettiğine dair İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi usule uygun bulunmayarak iade edilmiştir. Büyük Millet Meclisi Reisisanisi Dr.Adnan Bey, bunun bir intihap değil, tayin olduğunu belirtmiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, İcra Vekilleri Heyeti'nin ferdan ferda seçildiğini ve istifa ettiğini, Kabine usulü olmadığı için müştereken mesuliyet ve istifa, intihap gibi bir usulün olmadığını belirtmiştir. Ancak, bir vekilin yerine başka birisinin tevkil edilebileceğini, bunun içinde Meclis'in onayının alınması gerektiğini ifade etmiştir. Aksi teamül olmadığı belirtilerek Tezkere'nin iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 37, Birinci Celse



28



Mayıs



Malta mevkuflarına dair takrir müzakere edildi. [Cmh]



Edirne Mebusu Şeref Bey ve arkadaşlarının takriri üzerine Malta mevkufları müzakere edilmiştir. Takrirle Malta mevkuflarına yardım yapılması istenmiş; ancak, bu görüş, bir kısmının Türkiye'nin felaketinden sorumlu olduklarından Malta'da tutuklu herkese kucak açılmaması ve hatta İngiliz esaretinden kurtarıldıktan sonra kendilerinden bizzat Türkiye'de hesap sorulması gerektiği düşüncesiyle benimsenmemiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 37, Birinci Celse



28



Mayıs



125 sayılı Mardin'in Hetek Karyesinden Musaoğlu İsa'nın Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı on beş sene küreğe mah- BMM ZC, kûm ve altı senedir mahpus Musaoğlu İsa'nın, malû- C: 10, liyeti nedeniyle müddeti cezaiyesinin affına karar ve- İ: 37 rilmiştir.



1921 Yılı



739



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Mayıs



126 sayılı Giresunlu Zındıkoğlu Temel'in Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı on beş sene küreğe mah- BMM ZC, kûm ve mahpus Zındıkoğlu Temel'in, askerlik hizme- C: 10, tindeki hüsnü hizmeti fırka kumandanlığınca da tas- İ: 37 dik edildiğinden müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



28



Mayıs



126 sayılı İki şahıs hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye Kanunundan yedi sene küreğe BMM ZC, mahkûm Çalıkzade Hoca Emin Efendi ve Musaoğlu C: 10, Mehmet Ali Bey hakkındaki Adliye Encümeni maz- İ: 37 batası kabul edilerek, haklarında yeterli delil bulunmadığından haklarındaki hükmün ref'ine ve tahliyelerine karar verilmiştir.



28



Mayıs



Katil maddesinden mahkûm Giresunlu Vasil'in müddeti cezaiyesinin affı hakkındaki Kanun Lâyihası reddedildi. [Cmh]



Katil maddesinden 15 sene küreğe mahkûm Vasil BMM ZC, hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edile- C: 10, rek, malûliyeti dolayısıyla affına dair Kanun Lâyihası İ: 37 reddedilmiştir.



28



Mayıs



İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Hardinge, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara-Fransa Anlaşmasıyla ilgili bir yazı gönderdi.



İngiltere'nin Paris Büyükelçisi, Fransa Dışişleri Ba- İBA III kanlığı'ndan edindiği bilgiye göre Fransa, Ankara Hükümeti'nin Bekir Sami Bey ile Fransa arasında imzalanan anlaşmaya ilişkin öne sürdüğü koşulları kabul etmeyeceğini ve Yunanistan'ın büyük bir zafer kazanmasını dilediğini iletmiştir.



28



Mayıs



"Fransızlar Arap milli hareketinden dolayı telaş içinde"



Açıksöz Gazetesi, Arap milli hareketinden dolayı KSG III, AS Fransızların telaş içinde olduğunu yazmıştır.



29



Mayıs



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa'ya altın yardımıyla ilgili bir nota verdi.



Çiçerin, mali açıdan zor durumda olunduğu için yeni KSG III altın yardımı yapılamayacağını söylemiştir. Notada hiç yardım yapılmadığına ilişkin rivayetler gerçeği yansıtmadığı gerekçesiyle eleştirilmiştir.



29



Mayıs



Fevzi Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya Enver Paşa ve Bolşevizm ile ilgili bir yazı gönderdi.



Fevzi Paşa, yazısında İngilizlerin Bolşeviklik adı al- İH, İHEP tında Anadolu'da isyanlar çıkarmaya hazırlandıklarını haber aldıklarını iletmiş; Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü'nün Bolşevizme karşı yayın yapmaya başlayacağını söylemiştir. Erzurum'da Hakimiyeti Milliye Gazetesi çıkarmak için hazırlık yapılması gerektiğini dile getirmiştir. Enver Paşa ve arkadaşlarının ise, sınıra gelmeleri halinde tutuklanmalarını istemiştir.



29



Mayıs



Hariciye Vekâleti, Almanya'yla ilişkiler hakkında İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nden görüş sordu. [Cmh]



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa'nın Almanya'yla siyasi KSG III ilişkiler kurulması gerektiği yönündeki telkinine dayanılarak, Almanya'yla ilişkiler hakkında görüş sorulmuştur.



29



Mayıs



Fransız Parlamentosu Dışişleri Komisyonu, TürkYunan Savaşıyla ilgili bir önerge kabul etti.



Fransa, Yunanistan'a mali ve askeri yardımda bulun- KSG III mama kararı almıştır.



29



Mayıs



Fransa Dünya Savaşı'nda kaybedilenler anısına Gelibolu'da bir tören düzenledi. [YK]



Fransa Yüksek Komiseri General Pellé, Amiral TKSK I Dumesnil ve Franklin Bouillon'un katılımıyla, Gelibolu'da Dünya Savaşı'nda kaybedilenler anısına bir tören düzenlenmiştir.



740



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



29



Mayıs



"Akın akın İstanbul'a göçü- Açıksöz Gazetesi'nde, "Yunan zulmünden kurtarılabi- KSG III, yorlar" len kardeşlerimiz akın akın İstanbul'a göçüyorlar." AS haberine yer verilmiştir.



29



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanlıların henüz HM si'nde savaşa ilişkin bir ha- Anadolu'dan çıkmadığı, bu nedenle sonuna kadar ber yer aldı. imam ve azimle devam edileceği yazılmıştır.



30



Mayıs



127 sayılı Posta ve Telgraf Ücretlerinin Tezyidi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Harbi Umumi'nin sonuna kadar, Telgraf ve Posta İdaresi varidatı masraflarını karşılamaya yetmiştir. Madrid'de toplanan Beyneldüvel Umumi Posta Kongresi, posta ve telgraf ücretlerinin bir misli arttırılmasına karar vermiştir. İcra Vekilleri Heyeti, şimdiye kadar hazinenin muavenetiyle yürüyen posta evrakı ve telgraf ücretlerinin daha fazla bu kararın dışında tutulamayacağını söyleyerek bir kanun lâyihası sunmuşlardır. Adi mektup, açık muharebe varakası, evrakı matbua ve nümune, taahhüd, iade ilmühabiri, telgraf ücretleri tezyid edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 38; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.71



30



Mayıs



127 sayılı Bazı eşhas hakkındaki hükümlerin tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten, Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Konyalı Otuzbir Ahmet ile çeşitli cezalara çarptırılmış rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 38, Birinci Celse



30



Mayıs



128 sayılı İbrahimoğlu Salih hakkındaki hükmün tasdıkine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten, Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm İbrahimoğlu Salih ve refiki Mehmed Emin'in beraati hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 38, Birinci Celse



30



Mayıs



129 sayılı Hacı Karabet hakkındaki hükümlerin tasdıkine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten, Hiyaneti Vataniyeden BMM ZC, idama mahkûm Hacı Karabet hakkındaki Adliye En- C: 10, İ: 38, cümeni mazbatası kabul edilmiştir.



130 sayılı İbrahimoğlu Mevlûd hakkındaki hükmün tasdıkine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten, Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm İbrahimoğlu Mevlûd hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Kanunun müzakeresi sırasında, Konya isyanı üzerine sert tartışmalar yapılmış; Hükümet'in ihmalinden ve jandarmanın kötü müdahalesinden şikayetçi olunmuştur. Jandarma, İstiklâl Mahkemelerini de yanlış yönlendirir şekilde, zabıt varakalarını usulüne uygun ancak gerçeklere mugayir şekilde hazırlamıştır; Meclis ise Konya meselesine hakim olmadan hüküm vermiştir diyen Kastamonu Abdülkadir Kemali Bey şöyle demiştir: "Her hâdisenin bâzı esbabı hakikiyesi vardır, bunlar bilinmedikçe o hâdiseler bastırılamaz, bastırılmış addedilemez. Çünkü kuvvetler hiçbir şeye muktedir değildir. ... Kürdistan'da hükümete isyan eden bir kuvvet yoktu; hükümet isyanı doğurur, Arnavutluk'ta da yoktur. Âsi arnavutları hükümet doğurmuştur. Arabistan'da hükümete isyan eden fert yoktur, onu hükümetin mezalimi doğurmuştur."



30



Mayıs



Açıklamalar



Kaynak



Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 10, İ: 38, Birinci Celse



741



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Mayıs



Yozgad Mebusu Bahri Bey ve arkadaşlarının, siyaseti hariciye ve dahiliye hakkında Heyeti Vekile Riyasetinden sual takririne, İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa şifahen cevap verdi. [Cmh]



Fevzi Paşa, "Dahili ve harici siyasetimizin ana hatla- BMM ZC, C: 10, rında değişmiş bir şey yoktur." demiştir. İ: 38, Üçüncü Celse



30



Mayıs



İngiltere Dışişleri Bakan Yardımcısı Sir E.Crowe Türk-Yunan Savaşına dair bir muhtıra hazırladı.



Muhtıra, İngiltere Savaş Bakanlığı'nın Yunan yenil- İBA III gisi üzerine Müttefiklerin Boğazlar bölgesinden çekilmesini savunan raporuna karşı verilmiştir. Muhtırada, Henüz Yunanistan'ın savaşı kaybedeceği kesinleşmeden böyle bir kararın alınması eleştirilmiştir. Çekilmenin, İngiltere'nin Dünya Savaşı'nda kazandığı zafere zarar vereceği ve savaştan zaferle çıkacak bir Türkiye'nin Irak, Mısır ve Hindistan'daki İngiliz çıkarlarını sarsacağı savunulmuştur. Zaferle birlikte Türkiye, Sovyetler ve Afganistan'nın Hindistan İmparatorluğu'nu yıkmaya yöneleceği dile getirilmiştir. Yunanistan'ın siyasal bakımdan İzmir'den çekilmek istemeyeceği, çekilse bile kendisine Doğu Trakya'nın verilmesinin gerekebileceği, İstanbul'da da Yunan askeri bulundurmanın tercih edilebileceği belirtilmiştir. Türklerin, Çatalca'nın batısına geçmelerinin engellenmesi; böylelikle, Türkiye'nin güçlenmesinin önüne geçilmesi gerektiği vurgulanmıştır. İstanbul'da İngiliz askeri bulundurmanın İrlanda'da asker bulundurmakla eşit düzeyde hayati öneme sahip olduğu dile getirilmiştir.



30



Mayıs



General Harington, İngiltere Donanma Bakanlığı'na Fransa'nın Anadolu'daki varlığına ilişkin bir yazı gönderdi. [YK]



Alınan bilgiye göre, General Gouraud ve Amiral Le KSG III Bon, Kemalistlerle daha fazla görüşmenin yararsız olacağını Fransız Hükümeti'ne bildirmiş, Kuzey Suriye'ye takviye güç gönderilmesini ve bütün Kemalist savunma örgütlerinin ablukaya alınmasını istemişlerdir.



30



Mayıs



"İsmet Paşa'ya suikast mi?" Peyamı Sabah Gazetesi, İsmet Paşa'ya suikastle ilgili KSG III, bir habere yer vermiş; İkdam Gazetesi ise böyle bir PS, İkG haberin yalan olduğunu duyurmuştur. İkdam Gazetesinde ayrıca, Lozan'daki Türk Kongresi'yle ilgili bir habere yer verilmiş; haberde Kongre'nin Mustafa Kemal'i destekleme kararı aldığı duyurulmuştur.



30



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Yunan zulmüyle ilgili HM si'nde Yunan zulmüyle ilgi- olarak "Şehirlerden sonra insanları yakıyorlar." deli bir habere yer verildi. miştir. Gazetede ayrıca, Yunanistan-Arnavutluk çatışmasıyla ilgili "Arnavutlar yeniden saldırıya başladılar." haberi yer almıştır.



31



Mayıs



Amerika Şark-i Karîb Muâvenet Hey'eti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Amerika Şark-i Karîb Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetinin temdîdine dâir 6 Temmuz 1336 tarihli karârnâmenin tekrar temdîd-i mer'iyyeti hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.435



31



Mayıs



Jandarma efrâdının maâş ve Jandarma efrâdının maâş ve iâşe bedelâtına mütedâir iâşe bedeli hakkında Karâr- 20 Cemâziyelevvel 1337 (21 Şubat 1919) tarihli kanâme yayımlandı. [Osm] rârnâmenin 1, 2 ve 5.maddeleriyle iâşe bedelinin rayic-i beldeye tevfikân i'tâ' ve teferruâtı hakkındaki 10 Şevvâl 1338 (27 Haziran 1920) tarihli karârnâmenin 1.maddesinin ilga'sı hakkında Karârnâme yayımlandı.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.436



742



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



6



Galip Kemali Bey, Stockholm Sefareti'ne atandı. [Osm]



Atamaya ilişkin iradei seniyye 1 Haziran 1921 tarihinde Takvimi Vekayi'de yayımlanacaktır. Eski Moskova Sefiri Galip Kemali Bey, Ateşkes'ten sonra Osmanlı Devleti'nin Roma'daki yarı resmi temsilciğini yapmış, Damat Ferit Hükümeti zamanında bu görevine son verilmişti. Kendisine Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılan Ankara'ya gelmesi yönündeki daveti ise geri çevirmişti. Görevi devraldığı eski Stockholm ve Kopenhag Sefiri Şevki Bey ise, 18 Haziran 1921 tarihinde Hariciye Nezâreti Müsteşarlığına atanacaktır.



BOA: İ..DUİT, GN: 29, DN: 50; TV: 4179; KSG III; BOA: İ..DUİT, GN: 12, DN: 1



31



Mayıs



İngiltere'de Kabine Toplan- Gizli gerçekleştirilen oturum, İngiltere Savaş Baka- İBA III tısı'nda İstanbul'un boşalnı'nın Kabine'ye sunduğu muhtıra, Genelkurmay tılması sorunu görüşüldü. Başkanlığı ve General Harington'un raporları üzerine toplanmıştır. General Harington'un da bulunduğu toplantıda, Harington, Yunan ordusunun bozulmuş olduğunu, İstanbul'da Müttefiklerin İngiliz Kumandanlığı altında toplanamadıklarını, İstanbul'daki Müttefik kuvvetlerin Mustafa Kemal'e karşı koyabilecek güçte olmaması dolayısıyla İstanbul'da kalmanın yersiz ve tehlikeli olacağını belirtmiştir. Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İstanbul'dan çekilmenin İngiliz İmparatorluğu için büyük bir felaket olacağını söyleyerek Harington'a karşı çıkmıştır. Sömürgeler Bakanı Churchill, Türkiye ile barış anlaşması yapılmadan çekilmenin Irak ve Filistin'deki İngiliz çıkarları için tehlikeli olacağını söylemiştir. Hindistan İşleri Bakanı Mr.Montagu, Sevr Anlaşması'nda köklü değişiklikler yaparak İstanbul'un boşaltılmasını savunmuştur. Kabine, en az kuvvetle İstanbul'da kalınabilmesi yönünde Dışişleri Bakanlığı ve askeri makamların bir rapor hazırlamasına karar vermiştir.



31



Mayıs



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, İngiltere Başsavcılığı'na Malta esirleriyle ilgili bir yazı gönderdi.



31



Mayıs



"Şark siyaseti için ChurcHakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Irak ve Necit'te HM hill yeni bir plan hazırlıyor" yeni ittifaklar", "Şark siyaseti için Churchill yeni bir plan hazırlıyor", "Alman saldırısı başladı", "Mustafa Kemal Paşa, Ankaralıların kendisine hediye ettiği köşkü, Milli Ordu'ya bağışladı", "15 Haziran'da Maarif Kongresi toplanacak" haberlerine yer vermiştir.



1



Haziran



İtalya askerlerini Türkiye'den çekmeye devam etti.



Çıkarları İtilaf Devletlerinin çıkarlarıyla çelişen İtal- KSG III ya, askerlerini Türkiye'den çekmeye devam etti. İtalya, Marmaris'ten sonra Antalya'yı da boşaltmaya başladı. İtalya, Antalya, Konya ve Menderes nehri güneyinde bulunuyor.



1



Haziran



2.Kolordu birlikleri Garp Cephesi'ne verildi. [Cmh]



Andana cephesindeki birlikler yerinde kalmak üzere, KSG III 2.Kolordu birlikleri Garp Cephesi'ne verilmiştir. Birlikler, Garp Cephesi içinde yeniden örgütlenecektir.



1



Haziran



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, İngiltere Yüksek Komiserliği'ne Malta esirleriyle ilgili bir telgraf çekti.



Fevzi Paşa, Malta'dan salıverilen 40 esire karşılık 10 MS İngiliz tutsağın salınacağını, kalan tutsakların ise Malta'da kalan 78 kişiye karşılık elde bulundurulacağı bildirilmiştir.



Malta'da esir bulunan ve Ermeni kırımından suçlu sa- MS yılan kişiler hakkında delil bulmanın güç olduğu; ancak, 42 kişinin cezalandırılmasının siyasi bakımdan çok önemli olduğu belirtilmiştir.



1921 Yılı



743



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Haziran



İngiltere'de Kabine Toplantısı'nda, İngiltere'nin Türkiye'deki askeri varlığı tartışıldı.



Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson, Mustafa Ke- KSG III mal'le anlaşma yapılarak Türkiye'nin boşaltılmasını önermiştir. 2 Haziran 1921 tarihindeki toplantısında Kabine, Venizelos'la görüşecek bir sonuca varılmasını kararlaştıracaktır.



1



Haziran



ABD'li diplomat McDowell'a, Büyük Millet Meclisi'nin isteği bildirildi.



Büyük Millet Meclisi Hükümeti, ABD ile ilişkilerin TKSK I iadesini istemektedir.



1



Haziran



Elazığ Valiliği'ne Hamid Bey tayin edildi. [Cmh]



Kâzım Karabekir Paşa'yla arası açılan eski Trabzon ve Erzurum Valisi Hamid Bey, Elâzığ Valiliğine atanmıştır. Hamid Bey, 5 Haziran 1921'de bu görevlendirmeyi kabul edemeyeceğini bildirmiştir. Dahiliye Vekâleti, Konya veya Adana'ya nakledilmesinin mümkün olduğunu belirtmiş; bunun üzerine de Hamid Bey, Kastamonu'yu, bu mümkün değilse Konya'yı tercih ettiğini bildirmiştir. Dahiliye Vekâletinden henüz cevap almadan 30 Haziran 1921'de Erzurum'u terkederek, 2 Ağustos 1921'de Trabzon'a gitmiştir. Dahiliye Vekâleti kendisini 4 Ağustos 1921'de Kastamonu Valiliğine atayacaktır. Kastamonu'yu beğenmemesi üzerine 6 Ağustos 1921'de kendisine Dahiliye Müsteşarlığı teklif edilmiştir. Hamid Bey, 15 Ağustos 1921'de Ankara'da göreve başlayacaktır.



1



Haziran



Erzurum Valiliği'ne Münir Bey tayin edildi. [Cmh]



Eski Erzurum Valisi Hamid Bey yerine, Münir Bey BCA: 30..18.1.1/ yeniden Erzurum Valiliğine atanmıştır.



1



Haziran



Kaynak



BCA: 30..18.1.1/ 3.23..18./ 71-28; KSG III; HB



3.23..18./ 71-29



Cebel-i Bereket Mutasarrıf- Zonguldak Mutasarrıflığı'na Osmanlı Meclisi Başka- BCA: 30..18.1.1/ lığı'na Nusret Bey tayin tibi Asım Bey tayin edildi. [Cmh] 3.23..16./ edildi. [Cmh] 71-27



1



Haziran



926 sayılı Bank-ı Osmani, Reji, Demiryolları ve Askeri Levazım Fabrikalarında çalışanlarla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Bank-ı Osmani, Reji, demiryolları ve askeri levazım fabrikalarına yeni eleman alınıncaya kadar, buralarda çalışan Hristiyan ve Katolik personelin işten çıkarılmasının ertelenmesine karar verilmiştir.



1



Haziran



"Faşistler İtalyan tarihine giriyor"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Faşistlerin İtalyan HM tarihine yeni ve muzaffer bir ordu gibi girdikleri ve İngiliz-Fransız gerginliği haberleri yer almıştır. Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 2 Haziran 1921 tarihli nüshasında da İtalya'da iktidara gelen Faşist partinin dış politikası konu edilecek ve İtalya'nın dış politikasının ne olacağının şimdiden tahmin edilememesine rağmen yakından izlendiği belirtilecektir.



2



Haziran



İngiltere'de Avam Kamarası'nda Türkiye'de barışın gecikmesi konusu görüşüldü.



Sir F.Banbury, Türkiye ile yapılacak barış anlaşma- KSG III sındaki gecikmenin İngiltere'nin ticari ve mali çıkarlarını olumsuz yönde etkilediğini Başbakan'ın dikkatine sunmuştur. Aynı gün Winston Churchill de, Başbakan'a gönderdiği mektupta, Ortadoğu sorununun çözümünde ellerindeki imkanları yitirmek üzere olduklarını söylemiş; Yunanistan'ın İngiltere kontrolüne girmesi halinde desteklenmesini ve barış için Ağa Han gibi birinin Mustafa Kemal Paşa'ya gönderilmesini önermiştir.



744



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 3.23..17./ 95-10



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Haziran



928 sayılı Orduların yiyecek ihtiyaçlarını nasıl temin edeceklerine dair Kararname yayımlandı. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, muhtemel bir Yunan saldırısına karşı kuru yiyecek depolama kararı almıştır. Kararnameye göre, ordunun kuru yiyecek ihtiyacı, en yüksek mülki amirin başkanlığında, defterdar veya malmüdürü, askeri birlik komutanı ile idare meclisi, belediye ve ticaret odasından seçilen ikişer kişiden oluşan bir komisyon tarafından satın alınacak, alımlarla ilgili her haftasonu, Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine birer cetvel gönderilecektir.



Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.72; BCA: 30..10.0.0/ 49.320..8./ 428M



2



Haziran



"İstanbul'da 40 binden fazla İleri Gazetesi, İstanbul'da 40 binden fazla muhacir KSG III, İlG muhacir" olduğunu yazmıştır.



3



Haziran



İngiltere'nin Atina Elçisi Lord Granville, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Türk-Yunan Savaşı'yla ilgili bir tel çekti.



3



Haziran



Sivas eski Valisi Kemal Tehcir maddesinden dolayı İngilizler tarafından HaBey'in istihdamında mahzur lep'e gönderilen Kemal Bey'in istidamında mahzur olmadığına karar verildi. olmadığına karar verilmiştir. [Cmh]



3



Haziran



İtalya ve Afganistan Dostluk Anlaşması imzaladı.



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Roma'daki İBA III İngiliz Büyükelçisi Sir G.Buchanan'a yazısında, İngiltere Dışişleri Bakan Yardımcısı Sir E.Crowe'un anlaşmayı protesto ettiğini belirtmiştir. Anlaşma, İtalyaİngiltere ilişkilerinin ahenkleştirilmesi ihtiyacını gün yüzüne çıkarmıştır.



3



Haziran



"Irak'ta İngiliz aleyhine teşkilât"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Maarif Kongresi", HM "İngiltere'de bir isyan" ve "Irak'ta İngiliz aleyhine teşkilât" haberlerine yer verilmiştir.



4



Haziran



Hariciye Nâzırı Safa Bey, Sadrazam, Ali Rıza Paşa, Sefa Bey ve Mustafa Arif İBA III Mustafa Kemal Paşa'ya giz- Bey'den oluşan Heyet 2 Haziran 1921 tarihinde topli bir yazı yolladı. [Osm] lanarak Londra mümessili Mustafa Reşit Paşa'nın telgrafını değerlendirmişlerdir. Mustafa Reşit Paşa, telgrafında Ankara Hükümeti'nin İngiltere karşıtı sert tutumunun değiştirilmesi için Ankara'ya baskı yapılmasını yazmıştır. Hariciye Nâzırı Sefa Bey'in, Mustafa Kemal Paşa'ya konuyla ilgili gizli bir yazı göndermesine karar verilmiştir. Yazıda, Büyük Millet Meclisi'nin son zamanlarda İngiltere'ye karşı aldığı sert tedbirlerden vazgeçilmesi istenmiş ve aksi halde bu tedbirlerden doğacak sorumluluğun Ankara Hükümeti'nde olduğu söylenmiştir.



4



Haziran



Muhâcirîn-i Müslimeye Muâvenet Komisyonu Nizâmnâmesi yayımlandı. [Osm]



Granville, telgrafında, Türk-Yunan savaşında "bekle- İBA III gör" politikasının çok tehlikeli olduğunu, Yunanistan'ın desteklenmesi gerektiğini, Yunanistan'ın siyasi, mali ve askeri yönden desteklenmesinin çok yerinde olacağını, savaşı kazanmaları halinde Kemalistlerin İzmir ile yetinmeyeceklerini ve İstanbul önlerinde durdurulamayacaklarını yazmıştır. BCA: 30..18.1.1/ 3.28..10./ 71-34



Damad Şerif Paşa, Komisyon âzalığına tayin edile- Düstur Tertip 2, cektir.



Cilt 12, s.437; BCA: 272..0.0.12 /38.32..15.



1921 Yılı



745



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Haziran



İcra Vekilleri Heyeti, Dahiliye Vekâleti'nin Karadeniz'deki Rumların iç bölgelere nakledilmesi önerisini reddetti. [Cmh]



Dahiliye Vekâleti'nin 29 Mayıs 1921 tarihli önerisi KSG III reddedilmiş; ancak Pontus Devleti kurmak isteyenlerin yokedilmesine karar verilmiştir. Dahiliye Vekâleti'ne bağlı Emniyet Umum Müdürlüğü, bir Yunan çıkarması halinde Karadeniz kıyılarındaki Rumların geniş bir Yunan işgaline dayanak oluşturabileceği gerekçesiyle bu öneriyi getirmişti. Daha sonra Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa tarafından Rumlar iç kesimlere nakledilecek ve bu durum İtilaf Devletleri tarafından şiddetle protesto edilecektir.



5



Haziran



929 no'lu Muhacir ve Mültecilerin İdare Tarzı ve Sevklerine Dair Nizamname onaylandı. [Cmh]



Nizamname mucibince Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi, Sıhhiye ve Muavenatı İçtimai Vekâleti'ne bağlanmış; vilâyat teşkilatı ilga olunmuş; görevleri memurini sıhhiyeye tevdi edilmiştir. Muhacirin idareleri bulundukları mahallerde Sıhhıye Müdürlerine, eğer orada sıhhıye müdürü yoksa merkez tabibine, o da yoksa Hükümet tabibi idaresine verilmiş ve bu işle birer kâtip görevlendirilmiştir. Nizamnameye dayanılarak 25 Haziran 1337 tarihinde kabul edilen Avans Kanunu ile verilen avans ile Vilâyatı Şarkiye ve müstahlasa mültecilerinin memleketlerine iadelerine başlanılmıştır.



5



Haziran



933 sayılı İcra Vekilleri İstanbul'da yayınlanan Karagöz gazetesinin Anado- BCA: 30..18.1.1/ Heyeti Kararı ile Karagöz lu'ya sokulmasına izin verilmiştir. 3.24..4./ Gazetesi'nin Anadolu'ya gi86-1 rişine izin verildi. [Cmh]



5



Haziran



934 sayılı İktisat Komisyonu kurulmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Memleketin iktisadi durumunu tesbit için bir iktisat BCA: 30..18.1.1/ komisyonu kurulmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.23..20.; BMM ZC, C: 10, İ: 40, Birinci Celse; BMM ZC, C: 11, İ: 50, Birinci Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.74



3.24..5.



6



Haziran



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Kars'ta yaşayan Hristiyanlarla ilgili nota verdi.



Çiçerin, Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa'ya Kars'ta ya- KSG III şayan Hristiyan Malakanlara yapılan kötü muamelelerin durdurulması ve kötü muamele yapanların cezalandırılması için bir nota vermiştir. Ali Fuat Paşa ise, Sovyetlere Türkiye'ye yaptığı yardımlardan dolayı teşekkür etmiştir.



6



Haziran



İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öğrenci Derneği, Yunan zulmüyle ilgili bir bildiri yayımladı.



Dernek, bütün dünya gençliğine seslenen bir bildiri KSG III yayımlayarak Ege ve Marmara kıyılarındaki Yunan zulmünü anlatmıştır. Bildiride, İtilaf Devletleri'nden oluşan Araştırma Kurulu'nun da zulmü onayladığı belirtilerek Yunan propagandasına inanılmaması istenmiştir.



6



Haziran



Koçgiri Aşireti İsyanı'yla ilgili Sivas Valisi Ebubekir Hazım Bey, Dahiliye Vekâleti'ne gizli bir yazı gönderdi.



Sivas Valisi Ebubekir Hazım Bey, Merkez Ordusu KSG III Kumandanı Nureddin Paşa'nın Koçgiri Aşireti isyanını bastırırken halka "feci" davrandığını belirtmiş ve askeri harekâtın oluş biçimini araştırmak üzere bölgeye özel bir kurul gönderilmesini istemiştir.



6



Haziran



936 sayılı Amerika Şark-ı Bayan Allen, Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heye- BCA: 30..18.1.1/ Karib Muavenet Heyeti ti'nin Ankara temsilcisi olarak kabul edilmiştir. 3.24..7. hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



746



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Haziran



İngiltere Genelkurmay Başkanı Mareşal Wilson, eski Yunanistan Başbakanı Venizelos ile görüştü.



Venizelos, İngiltere yardım ederse ve Venizelosçu KSG III subaylar Yunanistan ordusuna geri alınırsa Ankara Hükümeti ordusuna karşı üstün duruma geçileceğini söylemiştir.



6



Haziran



"İngilizler bunalmaya başladılar"



5 Haziran 1921 tarihli nüshasında olduğu gibi Haki- HM miyeti Milliye Gazetesi bir kez daha İngiltere'nin zor durumda olduğunu haber vermiştir. Gazete, İngiltere'nin iki aydan beri görülmemiş bir buhranla ve siyah grev adı verilen madenci grevi ile uğraştığını yazmıştır. Gazetede ayrıca, "Yunanlıların düştükleri hayal kırıklığı" ve "Bulgarlar ve Biz" yazılarına yer verilmiştir.



7



Haziran



Romanya ile Yugoslavya anlaşma imzaladı.



Balkanlarda imzalanan bir antant anlaşmasıdır.



7



Haziran



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu Sir H. Lamb, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bir şifre tel çekti.



Başkonsolos, Yunan Genel Karargâhını ziyaret eden İBA III İngiltere'nin askeri ataşesinin Yunan makamlarından aldığı bilgileri iletmiştir. Anadolu'daki mevcut Yunan kuvvetlerinin 100.000'i vurucu güç olmak üzere 160.000 kişiden oluştuğunu, bu sayının 175.000'e çıkarılacağı, buna karşın Kemalistlerin Garp Cephesinde 60.000 kişilik bir orduya sahip olduklarını iletmiştir. Ayrıca, Yunan yetkililerin Mustafa Kemal'e karşı zafer kazanılacağından emin olduklarını, ancak, zaman kaybedilmemesi gerektiğini düşündüklerini belirtmiştir.



7



Haziran



İngiliz Akdeniz Filosu Baş- İnönü zaferinden cesaret alan Kemalistlerin, İskende- KSG III kumandanlığı, İngiltere run ve Halep üzerinde Türkiye'nin hakkı olduğunu Donanma Bakanlığı'na bir General Gouraud'ya bildirdikleri iletilmiştir. yazı gönderdi.



7



Haziran



"Asya ve Afrika'nın mazlum halkları"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan "Avrupa HM karşısında Afrika" başlıklı yazıda, Asya'nın mazlum kavimlerinin hürriyet ve istiklâl mücadelesine, Afrika'nın da iştirak ettiği; gün geçtikçe büyüyen hareketler karşısında Avrupa'nın zulümkâr politikacılarının er geç mağlup olacağından şüphe duyulamayacağı yazılmıştır. Gazete'de ayrıca, "Yunanistan'da daimi karışıklıklar" adlı bir yazıya da yer verilmiştir.



8



Haziran



Fransa'da Bakanlar Kurulu toplandı.



Başbakan Aristide Briand, Bakanlar Kurulu'nu Çuku- KSG III rova'nın boşaltılması ve bunun için Franklin Bouillon'un Ankara'ya gönderilmesi önerisine ikna etmiştir.



8



Haziran



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Şubesince Anadolu'daki siyasi duruma ilişkin bir rapor hazırlandı.



Rapor, Milliyetçilerin İngiltere'ye karşı politikası- İBA III İstanbul'un tutumu, Anadolu'da siyasal durumİttihatçı muhalefet ve Milliyetçiler ve Kürtler başlıklı üç bölümden oluşmaktadır. İttihatçıların Ankara Hükümeti'ne sızma çabalarına özel önem verilmiştir. Bu çabanın başarısızlığa uğraması üzerine, Mustafa Kemal Paşa'nın Meclis'teki çoğunluğun kendisine karşı olduğunu farkettiği ve "Müdafaai Hukuk Grubu"nu kurarak ve Kâzım Karabekir Paşa aracılığıyla Doğu vilayetleri mebuslarının desteğini alarak Meclis'te çoğunluğu ele geçirdiği belirtilmiştir. İttihatçı tehlikesine karşı Malta esirlerinin kurtarılmaları halinde



1921 Yılı



KSG III



747



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Anadolu'ya sokulmamaları için gerekli tedbirlerin alınması, seçimlere gidilmesi, İttihatçı liderlerinin geri dönüşlerinin engellemesine yönelik tedbirlerin konuşulduğu iletilmiştir. Garp Cephesinde 140 subayın İttihatçıların yeniden iktidara gelmelerini önlemek için Mustafa Kemal Paşa'ya bir yazı yazdığı ve Fevzi Paşa'nın orduya gönderdiği gizli genelgede olayların yanlış yorumlandığını ve subayların kendi işlerine bakmalarına gerektiğini bildirdiği belirtilmiştir. Dersim'deki Kürt ayaklanmasında iki Kürt şeyhin idamına dair aşiret şeyhlerinin Mustafa Kemal Paşa'ya bir yazı gönderdiklerinden, konunun Meclis'te görüşülerek Doğu'da yayınlanmak üzere bir bildiri hazırlandığından bahsedilmiştir. 8



Haziran



İngiltere Yüksek Komiser Vekili Mr.Frank Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Kemalist ve İttihatçı ilişkileriyle ilgili bir yazı gönderdi. [YK]



Enver Paşa'nın, Mustafa Kemal Paşa'nın yerine geç- İBA III mek istediği ve Ankara'da çok taraftarı olduğu, İttihatçıların Bolşeviklerle daha kalıcı bir işbirliği içine girebilecekleri iletilmiştir. Yazının ekinde konuya açıklık getiren Baş Tercüman Mr.Ryan tarafından hazırlanan muhtıra da yer almıştır. Ryan, İttihatçıların başarısız bir Hükümet darbesi girişiminde bulunduklarını yazmıştır.



8



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Fevzi Paşa'nın ordunun Ramazan Bayramını kutlayan bildirisi yayımlandı.



Fevzi Paşa, bayram tebriğinde ordunun, Maraş, Kars HM ve İnönü zaferleriyle meşru davanın büyüklüğünü gösterdiğini, millete hür bir bayram yaşattığını söylemiş ve ordunun pek yakında bütün yurtlarda kesin zafer bayramının kutlanmasını sağlamasını ulu Tanrı'dan dilemiştir. Gazetede ayrıca, "Yunanistan'da Hükümet'e şiddetli hücumlar" ve "Arnavutlar'da uyanış" yazıları da yer almıştır.



9



Haziran



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Ankara'ya vardı.



KSG III



9



Haziran



Franklin Bouillon Ankara'ya vardı.



Fransa Hükümeti adına ayrı bir anlaşma yapmak üze- İBA III, re Ankara'ya gönderilen eski Fransa Millet Meclisi Nutuk Dışişleri Komisyonu Başkanı Franklin Bouillon, yanında Fransız Albay Sarrou ile birlikte Ankara'ya varmıştır. Bouillon, 4 Haziran'da Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le İnebolu'dan yola çıkmıştı.



9



Haziran



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Kastamonu ve Havalisi Kumandanlığı'na, Yunanlılara karşı İnebolu'nun takviye edilmesini emretti. [Cmh]



Yunan donanması Kılkış ve Averof gemileriyle İne- KSG III bolu'yu bombalamış ve İnebolu'ya askeri yığınak yapmaya başlamıştır. Yunanlıların karaya asker çıkarmaları halinde İnebolu'nun takviye edilmesini, eli silah tutan halkın da buna katılmasını, İnebolu'daki silah ve cephanenin de yola çıkarılmasını emretmiştir. 10 Haziran 1921 tarihinde de, Merkez Ordusu'na Samsun kıyılarının savunulması için hazırlık yapılması emredilecektir.



9



Haziran



Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, tümen kumandanlıklarına Halk Şûralar Fırkası programı ile ilgili bir tamim yayımladı.



Tamimde Halk Şûralar Fırkası programı kötülenerek, İHEP ordunun milis güçlere terk edileceği belirtilmiş ve sınırda yakalanacak Enver adlı herkesin tutuklanmasını emredilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa, tamimi 4 Haziran 1921 tarihli Mustafa Kemal Paşa'nın gizli telgrafı üzerine hazırlamıştır. Telgrafta, Enver Paşa'ya karşı



748



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



açık yayına karar verildiği, Enver Paşa'nın icraatlarına karşı pek açık icraatlarda bulunulacağı yazılmıştı. Mustafa Kemal Paşa, siyasi sakıncalar doğurmayacak şekilde Bolşeviklik aleyhine yayın yapılacağını da bildirmişti. Kâzım Karabekir Paşa, buna ilişkin olarak asıl aleyhine yayın yapılması gerekenin Bolşevikliği Anadolu'ya taşıyan güçlerdir demiştir. 9



Haziran



İngiltere Kabinesi, Barış Anlaşmasıyla ilgili Türkiye'ye bazı önerilerde bulunmayı kararlaştırdı.



İzmir'in özerk bir yönetime bağlanması, Boğazların KSG III Türklere bıraklmasının önerilmesi kararlaştırılmıştır. Bu önerilerin Türkiye tarafından kabul edilmemesi halinde Yunanistan'ın ileri harekât için desteklenmesi ve Türkiye'nin ablukaya alınması önerilmiştir. Genelkurmay Başkanı Mareşal Sir Henry Wilson'un, İngiltere'nin Türkiye'den çekilmesiyle Ankara ile bir anlaşma yapılması önerisi ise desteklenmemiştir.



10



Haziran



Ankara'da Afganistan Sefa- Açılış töreninde göndere bayrağı Mustafa Kemal Pa- HM (12.6. reti'nin açılış töreni yapıldı. şa çekmiştir. Afgan Sefiri, konuşmasında, "Batı Em- 1921), peryalizmi, Doğu veya İslâm dünyasını ezmekte ve İBA III yoketmeğe çalışmaktadır." derken, Mustafa Kemal Paşa, "Bütün İslâm ülkelerini Afganistan gibi özgür ve bağımsız görmekten mutlu olacağız. Türk, Afgan ve Sovyet ittifakı bir mutluluktur." demiştir. TürkAfgan ve Rus ittifakı, Doğu'yu ezenlerin elini kıracaktır." İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, 11 Temmuz 1921 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a çektiği telgrafta açılışı şu sözlerle değerlendirecektir: Konuşmalarda, bir üçlü İttifakın üyesi olarak Sovyetlerin adı anılmıştır. Bu tören, Afgan-İngiliz ve Afgan-Sovyet görüşmelerinin nazik bir dönemine rastlamıştır. Afgan Emiri'nin Moskova veya Ankara ile ilişkilerini kesmek niyetinde görünmediği anlaşılmaktadır.



10



Haziran



Yunan ordusuna Temmuz Yunan ordusuna Temmuz başında başlayacak Anado- KSG III ayında başlayacak Anadolu lu'daki büyük saldırının planı bildirilmiştir. Aynı gün, Harekâtı'nın planı bildirildi. Yunan Meclisi'nde Başbakan Gunaris, Kral Kostantin'in Anadolu'daki Yunan ordusunun komutasını ele almak için Anadolu'ya geçmek üzere 11 Haziran 1921 tarihinde yola çıkacağını açıklamıştır.



10



Haziran



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, şark cephesiyle ilgili yanlış bilgilendirildikleri yönünde bir yazıyı İcra Vekilleri Heyeti'ne iletti.



Erkânı Harbiye Riyaseti, Moskova Sefiri Ali Fuat Pa- İH şa'nın, 26 Mayıs 1921 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti'ne gönderdiği Sovyetler Birliği ile ilgili raporu Kâzım Karabekir Paşa'ya iletmiştir. Aynı tarihte, Mustafa Kemal Paşa da, Ali Fuat Paşa'nın bilgilendirmesi doğrultusunda, Kâzım Karabekir Paşa'ya çektiği telgrafta şöyle demiştir: "Şimdiye kadar emperyalist ve kapitalist hükûmetlere düşman olan Bolşeviklerin mezkûr siyaseti tebdil eyledikleri ve hassaten İngilizlerle anlaşarak Kafkasya cihetinde bize hücum eylemeleri muhtemel bulunduğu cihetle şark ordumuzun her ihtimâle karşı fevkalâde müteyakkız ve hazır bulunması" lüzumlu görülmüştür. Karabekir, 29 Mayıs 1921'de bunun bir İngiliz propagandası olduğunu ve Şark ordusunun Garbe nakline mani olunmak istendiğini Mustafa Kemal Paşa ve Fevzi Paşa'ya yazdığını belirtmiştir.



1921 Yılı



749



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Haziran



Şark Ordusu Kurmay Başkanı Kâzım Bey, görevinden ayrıldı.



Kâzım Bey, Ankara Hükümeti'nin ısrarı üzerine gö- İH revinden ayrılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 4 Haziran 1921 tarihli telgrafında Kâzım Karabekir Paşa'ya Kâzım Bey'in Ankara'ya gönderilmesini istediklerini bildirmişti. Kendisi Enver Paşa'nın eniştesidir.



11



Haziran



Mahalli memurların Müdafaai Hukuk Cemiyetlerinde görev almamaları hakkındaki yazı iletildi. [Cmh]



11



Haziran



Mevkufine verilecek mekûlat hakkındaki 29 Safer 1336 (14 Aralık 1917) tarihli Nizâmnâmeye müzeyyel Nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Nizamname tutuklulara verilecek gıda maddeleriyle Düstur Tertip 2, ilgilidir.



BCA: 30..10.0.0/ 45.291..6./ 386



Cilt 12, s.439



12



Haziran



Yunanistan Kralı Konstantin, İzmir'e geldi.



Kral Konstantin, Yunanistan ordusunun komutasını KSG III eline almak için Anadolu'ya gelmiştir. Yanında, Veliaht Nikola, Prens Andre, Başbakan Dimitri Gunaris, Savaş Bakanı Nikolaos Theotokis, Genelkurmay Başkanı Dusmanis ve Tümgeneral Ksenofon Stratigos bulunmaktadır.



12



Haziran



941 sayılı Samsun'daki Rumların dahile sevkedilmelerine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Yunanlıların, Samsun'a çıkarma yapma ihtimali sebebiyle buradaki 15-50 yaş arasındaki Rum erkeklerinin Merkez Ordusu Kumandanlığı'nın önerisine istinaden dahile sevkedilmelerine karar verilmiştir. 2 Temmuz 1921 tarih ve 1012 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla da, Samsun, Amasya, Tokat ve Yozgad dolayındaki Rumların sevki için Ordu Kumandanlığı yetkili kılınacaktır.



12



Haziran



Genç Mutasarrıfı Muş Mutasarrıflığı'na Denizli Mutasarrıfı Fahreddin BCA: 30..18.1.1/ Abdurahman Bey görevden Bey tayin edildi. [Cmh] 3.24..8./ alınarak yerine Muş Muta71-79 sarrıfı Mehmed Ali Bey tayin edildi. [Cmh]



12



Haziran



İtalya Mümessili Cozi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Görüşmelerde bulunmak isteyen İtalya Mümessili BCA: Cozi'nin, İtalyan askerlerin tamamen çekildikten son- 30..18.1.1/ 3.24..10./ ra Ankara'ya gelebileceği belirtilmiştir.



İstanbul Hükümeti Nezâretlerinde ve Emniyet Umum Müdürlüğü'nde atamalar gerçekleştirildi. [Osm]



Hariciye Nezâreti'ne İzzet Paşa, Dahiliye Nezâreti'ne Ali Rıza Paşa, Bahriye Nezâreti'ne Salih Paşa, Evkâf Nezâreti'ne Kâzım Bey, Ticaret ve Ziraat Nezâreti'ne Safa Bey tayin edilmiştir. Maarif Nâzırı Raşit Bey'in istifası kabul edilmiş; yerine Şûrayı Devlet Reisi Mustafa Arif Bey'in bakmasına karar verilmiştir. 5 Mayıs 1920 tarihinden beri görevde bulunan Tahsin Bey, Emniyet Umum Müdürlüğü'nden azledilerek, yerine Esad Bey getirilmiştir. Nafıa Nezâretine Rıza Paşa ve Şûrayı Devlet Riyasetine Raşid Bey tayin edilmiştir.



12



750



Haziran



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 3.24..12./9 5-12



114-2



TV: 4186; BOA: İ..DUİT, GN: 131, DN: 9; BOA: İ..DUİT, GN: 28, DN: 40



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazete- 13 Haziran 1921 tarihinde başlayacak Ankara Hükü- HM si'nde Fransa ile imzalana- meti ile Fransa görüşmeleri öncesi, Ankara Hükümecak anlaşma yer aldı. ti'nin önceliklerine yer verilmiştir. Ankara Hükümeti, Kilikya üzerindeki hakların kesin olarak tanınmasını istemektedir. Gazetede ayrıca, "Mısır'da kanlı olaylar" ve "Yunanlılar müttefikleri de kızdırıyor" haberlerine yer verilmiştir.



13



Haziran



Ankara Hükümeti ve Fransa görüşmeleri başladı.



Görüşmelere Fransa Hükümeti adına Franklin Bouillon Nutuk ile Ankara Hükümeti adına Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ve Yusuf Kemal Bey katılmıştır. Bouillon, Bekir Sami Bey'le imzaladıkları anlaşmanın, Ankara Hükümeti de Misakı Milli'nin temel alınmasını istemektedirler.



13



Haziran



General Harington'un Mustafa Kemal Paşa ile görüşme isteği Refet Paşa'ya iletildi.



İngiltere İşgal Kuvvetleri Kumandanı General Nutuk, Harington'un, Mustafa Kemal Paşa'yla görüşme isteği İBA III iki İngiliz subayı tarafından İnebolu'da bulunan Refet Paşa'ya iletilmiştir. Ancak, bu görüşme gerçekleşmeyecek ve İngiltere'nin bu girişimi reddetmesi üzerine General Harington zor durumda kalacaktır.



13



Haziran



Lenin, III.Enternasyonalin 3.Kongresi'nde konuştu.



Lenin Kongre konuşmasında şunları söylemiştir: KSG III "Yeryüzü nüfusunun ezici bir çoğunluğunu oluşturan sömürge ve yarı-sömürge ülkelerin politik hayata uyanışları 20.yüzyılın başında olmuştur. Özellikle bu uyanış, Rusya, Türkiye, İran ve Çin'deki devrimlerle olmuştur. İngilizler daha korkunç bir terör yarattıkça bu ülkelerde ihtilal büyümektedir."



13



Haziran



Yozgad isyanı elebaşlarından Çapanoğlu Halit Bey idam edildi. [Cmh]



1920 yılının Mayıs ayı ortalarında başlayan ve Hazi- KSG III, ran ayı sonunda biten Yozgad isyanının elebaşların- HM (16.6.1921) dan olan Çapanoğlu Halit Bey idam edilmiştir.



13



Haziran



Genç (Bingöl), Muş, Bolu ve Aydın mutasarrıflıklarına azil ve nakil yoluyla mutasarrıf tayin edilmesine karar verildi. [Cmh]



13



Haziran



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Paris'teki İngiliz Büyükelçisi Lord Hardinge'e Fransız Büyükelçisi'nin kendisini ziyaretiyle ilgili bir yazı gönderdi.



Lord Curzon, Türkiye-Yunanistan savaşı ve Türkiye İBA III sorunu ile ilgili yeni bir girişimlerinin olduğunu Fransız Büyükelçisi'ne iletmiştir. Türkiye'ye bazı ödünler vererek müzakere sürecinin yeniden açılacağını, Kemalistler bunu kabul etmezse Yunanistan'ın silâh, cephane ve uçak vb. yardımlarla destekleneceğini ve Kemalistlerin Bolşeviklerden yardım almalarını önlemek için Karadeniz limanlarının abluka altına alınacağını anlatmıştır. Yeni girişimden Venizelos'la da görüştüğünü belirtmiştir.



13



Haziran



"Marmara sahillerinde katliam"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'da vazi- HM yetin giderek karıştığı, Marmara sahillerindeki katliam, Doğu sınırında dostluk gösterileri ve alevlenen Arnavutluk-Yunanistan meselesine dair yazılara yer verilmiştir.



14



Haziran



Ankara Hükümeti'nin Moskova Sefareti, Kafkaslar Ötesi Sovyet Cumhuriyetleriyle anlaşma yapmayı kabul ettiklerini bildirdi. [Cmh]



Moskova Sefareti, Sovyet Hükümeti'ne, Kafkaslar KSG III Ötesi Sovyet Cumhuriyetleriyle anlaşma yapmayı kabul ettiklerini bildirmiştir. Konferans, 26 Eylül 1921 tarihinde başlayacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.24..13./ 71-30



1921 Yılı



751



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Haziran



Ankara Hükümeti, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti İkinci Başkanı Hamid Bey'i, İstanbul'da siyasi mümessil olarak görevlendirdi. [Cmh]



14



Haziran



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Hardinge'e Müttefiklerin karşı karşıya oldukları siyasi ve askeri sorunların yeniden gözden geçirilmesine ilişkin bir yazı gönderdi.



Lord Curzon, Türk-Yunan askeri harekâtının yeniden İBA III başlaması noktasında kaygılı olduklarını ve yeni bir anlaşmanın vakit kaybetmeden gündeme getirilmesi taraftarı olduklarını ve bu girişimde Fransa ile ahenk halinde hareket etme arzusunda olduklarını belirtmiş ve önerilerinin Fransa Hükümeti'ne iletilmesini istemiştir.



14



Haziran



Padişah Vahdettin'in, muhtelif makamdaki devlet görevlilerini taltif eden irade-i seniyesi yayımlandı. [Osm]



Padişah Vahdettin, Evkâf Nâzırı Hüseyin Kâzım Bey, Maliye Müsteşarı İrfan Bey ve Darüleytam Müdüri Umumisi Selahaddin Bey'i altın imtiyaz madalyası, Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey'e ikinci rütbeden Osmanlı ve Muhacirin Müfettişi Halil Ali Bey'i dördüncü rütbeden Osmanlı nişanı ile taltif etmiştir.



15



Haziran



Fevzi Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya Enver Paşa ile ilgili bir yazı gönderdi.



Fevzi Paşa, yazıda Enver Paşa'yı izlemeye Moskova İHEP Sefareti Askerî Ateşesi Saffet Bey'in memur edildiğini, elde edeceği bilgiyi İcra Vekilleri Heyeti ile kendisine bildireceğini iletmiştir.



15



Haziran



Muhacir ve Mültecilerin İdare Tarzı ve Sevklerine dair Tüzüğe ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Karar, 5.6.1337 tarih 929 no.lu Muhacir ve Mülteci- BCA: lerin İdare Tarzı ve Sevklerine Dair Tüzüğün 19. 30..18.1.1/ 3.24..11. maddesinin değiştirilmesine ilişkindir.



15



Haziran



Ahmed Fevzi Paşa, mirliva yetkisiyle Merkez Kumandanlığı'na atandı. [Osm]



Eski Kolordu Kumandanı ve İstanbul Muhafızı Ah- TV: 4189; met Fevzi Paşa, mirliva yetkisi ile Merkez Kuman- BOA: İ..DUİT, danlığı'na atanmıştır.



Kızılay



TV: 4188; BOA: İ..DUİT, GN: 22, DN: 63; BOA: İ..DUİT, GN: 36, DN: 64



GN: 8, DN: 162



15



Haziran



İngiltere'nin Atina Ataşemiliteri Albay Nairne, Yunan Ordusu üzerine bir rapor hazırladı.



Rapora göre, hastalar dışında Anadolu'daki toplam İBA III, Yunan gücü 169.000 kişidir ve harekât başlamadan KSG III 200.000 kişiye ulaşması planlanmaktadır. Orduda moral, disiplin, silah ve teçhizat fevkaladedir. Nairne'in raporu, General Harington tarafından şu sözlerle eleştirilecektir: "Yunanlıların zaferinden emin değilim. Türkler kararlı ve açık hedeflere sahip."



15



Haziran



Fransa ile "Temiz Sulh"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Fransa ile başlayan HM görüşmelerle ilgili "Temiz Sulh" başlıklı bir yazıya yer verilmiştir. Yazıda, Batı'nın en centilmen milleti olarak ifade edilen Fransa'nın dost elini uzattığından, iki centilmen milletin temiz ve asil bir sulh yapabileceklerinden ve Fransa'nın Misakı Milli'yi kabul edip Kilikya'dan vazgeçmesi halinde Türkiye'nin dostluğunu kazanacağından bahsedilmiştir.



752



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Haziran



İstanbul'daki Ankara Hükümeti Temsilcisi Hamit Bey, İngilizlerin görüşme talebini iletti.



Hilâl-i Ahmer İkinci Başkanı da olan Ankara Hükü- KSG III meti Temsilcisi Hamit Bey, (İstanbul'da İngilizlerin en büyük makamını temsilen birinin) İngiltere'nin Ankara Hükümeti'yle görüşme isteğini ilettiğini bildirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Başkanı Fevzi Paşa, 21 Haziran 1921 tarihinde müzakereye hazır oldukları cevabını verecektir.



16



Haziran



Hüseyin Faysal, Yemen Valisi Mahmut Nedim'e Suriye ve Irak'la ilgili mektup gönderdi.



Hüseyin oğlu Hüseyin Faysal'ın Yemen Valisi Mahmut Nedim'e Suriye ve Irak'ın siyasi geleceği ile ilgili iki tarafın çıkarlarını koruyacak tarzda hareket edilmesini tavsiye etmiştir.



16



Haziran



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Malta esirleriyle ilgili İngiltere'nin Washington Elçiliği'ne başvurdu.



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Ermeni kırımından Mal- MS ta'da tutuklu sanıklar hakkında Amerika Birleşik Devletleri Hükümeti'nin elinde kırımla ilgili belge olup olmadığını sormuştur. 13 Temmuz 1921 tarihinde gelen cevapta, işe yarar delilin olmadığı yönünde olacaktır.



16



Haziran



İzmir'de bulunan Kral Konstantin'e, Kütahya harekâtı planı sunuldu.



Yunanistan'ın Anadolu'daki İşgal Kuvvetleri Kuman- KSG III danı Papulas, Kurmay Başkanı Pallis, Yarbay Sariyanis, Kütahya askeri harekâtının planını Kral Konstantin'e sunmuştur. Toplantıda Genelkurmay Başkanı Dusmanis, Tümgeneral Stratigos da yer almıştır. Kabul edilen plan 17 Haziran 1921 tarihinde birliklere gönderilecektir. Kral Konstantin, daha sonradan planda değişiklikler yapmak isteyecek; ancak, başarılı olamayacaktır.



16



Haziran



Londra'da çıkan Islamic News (İslam Haberleri) Dergisi'nin 33.sayısında Türk-Yunan Savaşı'na yer verildi.



Dergide, yapılan değerlendirmede "İngiltere uçuruma İBA III gidiyor. Yunanistan'ı kurtarmak için kendisini yokediyor.", "İngiltere henüz savaş ve barış arasında seçim yapabilir.", "Osmanlı Hristiyanları" yazılarına yer verilmiştir. Dergi, Türkiye'ye açılan savaşın bütün İslam dünyasına ilan edilmiş bir savaş olduğunu; İngiltere'nin Yunanistan'ın yanında Türkiye'ye karşı askeri yığınak yaptığını; İngiltere'nin Türkiye'ye karşı savaşının, Hindistan'da imparatorluğun mezarını kazacağını belirtmiştir.



16



Haziran



"Karaman Hristiyanları bağımsız bir kilise kurmak istiyorlar."



Londra'da yayımlanan İslamic News (İslam Haberle- İBA III ri) Dergisi'nin haberine göre, "Aslen Türk olan Karaman Hristiyanları Fener Rum Patrikhanesinden ayrılmaktadırlar. Fener Rum Patrikhanesi, bu Türk Hristiyanlarına benliklerini unutturmaya kalkışmıştır. Şimdi Karamanlılar bağımsız bir kilise kurmak istemektedirler. TBMM'ne 2747 imzalı bir dilekçe vermişlerdir. Ankara Hükümeti Karaman Hristiyanlarının bağımsız bir kilise kurmalarını kabul etmiştir."



16



Haziran



"İngiliz siyasetinde değişik- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Mısır'da heyecan HM, KSG lik mi var?" devam ediyor", "İngiliz siyasetinde değişiklik mi III, AS var?" ve "Ortodokslar memnuniyetlerini ilan ediyorlar." yazılarına yer verilmiştir. Aynı tarihli Açıksöz Gazetesi'nde de, "Konya Ortodokslarının Avrupa ve Amerika'ya müracaatları: Türk tebası altında huzurlu yaşıyoruz." içeren bir habere yer verilmiştir.



1921 Yılı



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..2. /436B2



753



G.



Ay



Olay/Mevzuat



17



Haziran



Koçgiri Aşireti isyanı bastı- Ayaklanmanın önderlerinden Haydar Bey'in kardeşi Nutuk, rıldı. Alişir Bey ve 32 arkadaşı teslim olmuştur. Toplamda KSG III teslim olan 500'den fazla kişi yargılanmak üzere Sivas'a gönderilecektir.



17



Haziran



"Şark meselesi karşısında Fransa ve İngiltere"



Gazetelerde yaklaşmakta olan Türk-Yunan savaşı ve HM, KSG İtilâf Devletlerinin tutumu geniş yer bulmaktadır. III, İlG, Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Venizelos tekrar PS, AS sahneye çıkıyor", "Şark meselesi karşısında Fransa ve İngiltere"; İleri Gazetesi'nde, "Yunanistan'ın artık dışardan ümidi kalmadı. Kendi başlarının çaresine bakmaları açıkça söyleniyor."; Peyamı Sabah Gazetesi'nde, "İngiltere kesinlikle tarafsız kalıyor" ve Açıksöz Gazetesi'nde, "Yunanlılar artık Karadeniz'e çıkamayacak." başlıklı ve içerikli yazılara yer verilmiştir.



18



Haziran



Yakın Doğu'da arabuluculuk konusunda İtilâf Devletlerinin Paris Görüşmeleri başladı.



Paris Görüşmeleri, 18-19 Haziran 1921 tarihlerinde İBA III, iki gün sürmüştür. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord KSG III Curzon, Türkiye ile Yunanistan arasında İtilâf Devletlerinin yeniden arabulucuk yapmasını önermiş ve taraflara sunulacak esasları açıklamıştır. İngiltere, İzmir'in özerk bölge olarak yönetilmesi ve Trakya sınırının Çatalca'dan geçmesini önermiştir. Curzon, Türklere baskı yapılmasını teklif etmiştir. Fransa Başbakanı Briand ise, öncelikle Türkiye'ye baskı yapılmasına karşı olduğunu belirtmiş ve Trakya'nın uluslararası statüde bir bölge olarak yönetilmesini, bölgeye araştırma komisyonu gönderilmesini ve mali kontrol konusunda değişikler yapılmasını önermiştir. İtalya Büyükelçisi, İzmir ve Trakya komisyonu önerilerine katıldığını belirtmiş; Üçlü Anlaşma'nın değiştirilmesi konusunda çekinceleri olduğunu söylemiştir. 19 Haziran 1921 günü süren görüşmelerde, Atina ve İstanbul'daki İtilâf Devleti temsilciliklerine arabuluculuk önerisinin tellenmesine karar verilmiştir. Öneride, barış koşullarının daha sonra bildirileceği, Yunanistan öneriyi kabul ederse aynı önerinin Türkiye'ye de yapılacağı, kabul etmemesi halinde savaşın sorumluluğunu tek başına yükleneceği bildirilmiştir. Trakya ve Üçlü Anlaşma konusunda ortak görüşe varılamamıştır. General Harington'ın İstanbul'daki Müttefik Orduları Başkumandanlığı'na getirilmesine karar verilmiştir.



18



Haziran



İngiltere'nin Atina Elçisi Lord Granville, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Anadolu'ya geçen Yunanistan Kabinesiyle ilgili bir telgraf çekti.



Telgrafta, Yunanistan Dışişleri Bakanı Y.Baltacis'in İBA III İzmir'e, Genelkurmay Başkanı Dusmanis'in ise İstanbul'a geçtiği bildirilmiştir. Yunanistan'ın İstanbul'da üs kurmaya çalıştığı, Dusmanis'in Venizelos yanlısı subaylarla anlaşmaya çalıştığı, Mustafa Kemal Paşa ile de görüşmeler yürütüldüğüne ilişkin duyumlar alındığı iletilmiştir. İtilâf Devletlerinden yardım gelebileceği umuduyla Yunanistan'ın taarruzu birkaç gün ileri attığı belirtilmiştir.



18



Haziran



Nakliyatı ticariyede istimal edilecek yük otomobil ve kamyonlarının İthalât Resminden istisna edilmesine dair Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



Lâyiha Encümeni mazbatası doğrultusunda, sırf şahsi BMM ZC, ve ticari menfaat temin için tüccar ve eşraf tarafından C: 10, satın alındığı ve Hazine açısından önemli bir varidat- İ: 39 tan mahrum kalmak anlamına geleceği gerekçesiyle, İçel Mebusu Hacı Ali Efendi ve rüfekasının teklifi reddedilmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey (Trabzon),



754



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Encümeni, "teşebbüsatı hususiyeye bu yolda müsamaha yapmak muvafık değildir" diyerek destek vermiştir. İktisat Vekili Mahmud Celâl Bey (Saruhan) ise, cihan piyasasında rekabetin önemsenmesi gerektiğini belirterek "memlekette istihsalâtın tezyidi için masarifi istihsaliyeyi azaltmak, vesaiti nakliyeyi çoğaltmak ve vesaiti nakliyenin ücretlerini de tenkisetmek taraftarıyım. Ve ancak bunu temin edebildiğimiz zaman siyaseti ziraiyemize gayet müsait bir zemin ihzar etmiş oluruz. ... harice ihracolunmak üzere gelen hububatımıza bu kadar yüksek nakliye ücreti verdikten sonra hariçte rekabet etmek ... imkan haricindedir." demiş ve salt Gümrük Resmini affetmekle kalınmayarak ithalat yapanların teşvik edilmesi gerektiğini savunmuştur. 18



Haziran



131 sayılı Bütçe hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Bütçelerde yapılan tenkihatın 1 Temmuz 1921'den BMM ZC, itibaren tatbiki hakkındaki Muvazenei Maliye Encü- C: 10, meni mazbatası kabul edilmiştir. 1337 yılı bütçesinin İ: 39 tetkiki için her encümenden iki kişinin katılımıyla Muvazenei Maliye Encümeni bazı devairin bütçelerinin tetkikatını tamamlamıştır. Dahiliye, Jandarma, Emniyeti Umumiye, Maliye, Nafıa ve Maarif Bütçeleri tetkik edilmiştir. Senenin ilk üç ayı tamamen dördüncü ayı da kısmen bittiğinden, tetkikat kalan sekiz ay için yapılmıştır. Ancak, diğer bütçelerinde tetkik edilerek Meclis'e gelmesi Temmuz ayını bulacaktır. Bu nedenle, 1 Temmuz 1921 tarihinden itibaren Muvazenei Maliye Encümeninin yaptığı tenkihat ve tenkisat dairesinde muamele ifası için bütçenin şimdiden İcra Vekilleri Heyeti'ne tevdi edilmesi karara bağlanmıştır. Özellikle, Dahiliye Vekâleti kadroları üzerinde yaşanan itilaf nedeniyle bütçede yapılan tenkihatın bilâmüzakere kabul edilmesine itiraz edilerek, tenkihatın bütçe müzakeresine tehir edilmesi önerilmiştir. Dahiliye Vekâleti ile Encümen arasında jandarma, heyeti teftişiye, idarei umumiyei vilâyat ve idarei mahalliyenin vazifelerini yürüten iki ayrı müdüriyetin lağvedilmesi hakkındadır. Kadro ve teşkilâtta büyük değişiklik öngören söz konusu tasarrufun, değişiklikler Meclis'te görüşüldükten sonra kabul edilmesi istenmiştir. Ancak, bütçe açığı nedeniyle tenhikat 1 Temmuz 1921 tarihinde uygulanmaya konmak üzere Heyeti Vekile'ye gönderilmiştir.



18



Haziran



Memâlik-i ecnebiyeden ithal edilecek ekmeklik ve yemeklik mevâdd hakkındaki muâfiyyet-i rüsûmiyenin ilga'sına dâir Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dışardan getirilecek ekmeklik ve yemeklik maddelerden gümrük alınmasına ilişkin 5 Cemazeyilahir 1336 (18 Mart 1918) tarihli Kararname yürürlükten kaldırılmıştır.



18



Haziran



1337 senesi açığını kapatmaya kâfi avanslar akdine ve hesab-ı cariler güşâdına Maliye Nezâreti'nin me'zûniyetini mutazammın Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Maliye Nezâreti'nin me'zûniyeti Bank-ı Osmani Düstur nezdindeki hazîne hesab-ı carisinin dışındaki avanslar Tertip 2, Cilt 12, ve hesab-ı cariler ile sınırlıdır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.439; TV: 4193



s.440



1921 Yılı



755



G.



Ay



Olay/Mevzuat



19



Haziran



Erkânı Harbiye Riyaseti, Zeytin Ermenilerinin silahtan arındırılması ve kışlayı KSG III Adana Havalisi Kumandan- boşaltmalarının sağlanması emredilmiştir. lığı'na Zeytin Ermenileri hakkında emir verdi. [Cmh]



19



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Türk-Yunan savaşına dair İngilizlerin tutumunu değiştirdiğini duyurdu.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Churchill'in, İngiliz HM Hükümeti'nin Türkiye'ye karşı barış siyaseti takip etmesi gerektiği sözlerine yer vererek İngiltere siyasetinde değişiklikler olduğunu duyurmuştur. Gazetede ayrıca, "Suriye'de Arapların faaliyetleri" adlı bir yazıya da yer verilmiştir.



20



Haziran



128 sayılı Hekimhan Kazası Namiyle Bir Kaza Teşkili Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanununun Esbabı Mucibesi'ne göre, Sivas-Malatya BMM ZC, yolunun Kangal ve Malatya kasabaları arasındaki yüz C: 10, elli kilometrelik mesafede bir kaza merkezi olmadığı İ: 40 gibi söz konusu yola en yakın kaza merkezi elli kilometre mesafededir. Bölge bu özelliğinden dolayı kuvvetli hükümet merkezlerinden mahrumdur ve eşkiyalık önlenememektedir. Hekimhan nahiyesinin kazaya tahvili, kazanın aşar ihale etmeye yetkili olması nedeniyle hem bütçeye katkı hem civar köylerin aşarının toplanmasında kolaylık sağlayacağı, mühim bir noktanın inzibatının temin edileceği gerekçeleriyle desteklenmiştir. Ancak, lâyiha aleyhinde söz alanlar bu değişikliklerin devamının Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun uygulanmasını engellediğini ve ruhuna ayrıkı olduğunu söylemişlerdir. Tartışma kaza ve nahiyenin sahip olduğu yetkiler üzerinden devam etmiştir.



20



Haziran



Yerli kumaş iktisasına dair kanun lâyihasının müzakeresine başlandı ve kanunun birinci maddesi kabul edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, mevaddı iptidaiyenin değerlendirilmesi, yerli kumaş üretiminin teşviki ve himayesi, mali buhranın aşılması ve milli servetin dahilde kalmasını sağlamak için 10 Mart 1337 tarihinde bir kanun teklif etmiş ve teklif İktisat Encümeni mazbatası ile meclise sunulmuştur. Kabul edilen 1.madde ile Büyük Millet Meclisi âzalarıyla bilûmum Hükümet memurin ve müstahdemi ve sunufu ilmiye eimme, huteba, polis, jandarma, meclis idare âzaları, belediye rüesa ve âzası ve mecalisi umumiyei vilâyet âzaları, mektep muallim ve muallimeleri ve mekâtibi leyliye talebesi yerli elbise giymeye mecbur tutulmuştur. Kanun görüşmeleri sırasında, tarihe "kravat çıkarma olayı" adıyla geçecek protesto hareketi yaşanmıştır.



BMM ZC, C: 10, İ: 40, İkinci Celse



20



Haziran



Erzurum Mebusu Nusret Efendi ve arkadaşlarının, Erzincan'daki Şayak Fabrikasının ihyasına dair takriri Muvazenei Maliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Yerli kumaş iktisası hakkında müzakere edilmekte olan kanun lâyihasının muhteviyatının temini için orduya ait Erzincan'daki kumaş imalâthanesinin yeniden faaliyete geçirilmesi önerilmiştir.



BMM ZC, C: 10, İ: 40, İkinci Celse



20



Haziran



Maarif Vekâleti, Ankara ve diğer şehirlerde sürekli konferanslar ve dersler verecek konuşmacıları belirledi.



Konuşmacılar ve verecekleri dersler şu şekildedir: HM Ziya Gökalp (Sosyoloji), Kâzım Nami (Eğitim Naza- (21.6.1921) riyeleri), Nafi Atuf (Eğitim Tarihi), Velid Çelebi (Türk Dili), Halide Edip (Batı Edebiyatı), Yakup Kadri ve Ruşen Eşref (Türk Edebiyatı), Mustafa Şerif (Amme Hukuku), Mahmut Esat (Son Yüzyılda Devletler Hukuku ve Osmanlı Hukuk Mevzuatı), Cemal Hüsnü (Yüzyılımızın İktisat Kurumları), Mehmet Vehbi (Türkiye'nin İktisadi Tetkiki), Yusuf Akçora (Bugünkü Yüzyılın Tarihi), Niyazi Bey (Osmanlı Tarihi), Hamdullah Suphi (Türk Güzel Sanatlar Tarihi)



756



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Haziran



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığı'na Mustafa Kemal Paşa-Harington görüşmesiyle ilgili gizli ibareli şifreli bir telgraf çekti. [YK]



Mustafa Kemal Paşa'nın, İnebolu'ya yollanmış olan İBA III Binbaşı Henry aracılığıyla, kendisi ile görüşme talebinde bulunduğunu iletmiştir. Bunun olağanüstü bir olay olduğunu ve görüşmenin iki asker arasında gerçekleşmesinin istendiği izleniminin edinildiği belirtilmiştir. Hükümetçe uygun görülmesi halinde İnebolu'da Mustafa Kemal Paşa'yla görüşebileceğini söylemiş ve talimat beklediğini dile getirmiştir. İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan'ı da aynı gün, Lord Curzon'a bu görüşmeyle ilgili bir telgraf çekmiştir. Görüşmenin General Harrington ve Amiral de Robeck ile müzakere edildiğini, kendisinin görüşmeye karşı olmakla beraber böyle bir görüşmenin ancak kıyıda bekleyecek bir İngiliz savaş gemisinde gerçekleşebileceğini iletmiştir.



20



Haziran



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İzmir'den İngiltere Hükümeti'ne bir muhtıra gönderdi.



Muhtırada Kral Konstantin'in de onayı vardır. Muhtı- İBA III ra, başlatılması planlanan askeri harekâtın gerekçelerini İngiltere'ye iletmek ve destek istemek üzere kaleme alınmıştır. Gerekçe olarak, Londra Konferansı'nda uzlaşmacı bir tutum takınan Yunanistan'a karşı Ankara Hükümeti'nin önerilere karşılık bile vermemesi, 23 Mart saldırısında [İkinci İnönü Zaferi] düzenli bir ordu ile karşı karşıya gelindiğinin anlaşılması üzerine güç toplamak için geri çekilinmesi, 23 Mart'taki yenilgiden sonra yeni tedbirler alınmış olunması, Elenizm'in Ege'nin Anadolu yakasına muhtaç olması ileri sürülmüştür. Anadolu yakasının alınması ile Asya tehkilesine karşı Avrupa'yı koruma görevinin de yerine getirileceği, Doğu Akdeniz havzası ve Boğazların Yunanistan tarafından korunabileceği iddia edilmiştir.



20



Haziran



"İngiliz Gazetelerinde Türkler lehine yayın"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İngiliz gazetelerinde HM Türkler lehine haberler yapıldığını ve Kral Konstantin'in İzmir'e geldiğini duyurmuştur. Gazetede ayrıca, "Mısır'da ayaklanma" ve "İrlanda ihtilâli" yazılarına yer verilmiştir.



21



Haziran



Hindistan Kongresi Çalışma Komitesi, Türkiye'yi destekleme kararı aldı.



Hindistan'da Yunanistan'ın Anadolu'daki işgaline KSG III tepki giderek artmaya başlamıştır. Toplanan Hindistan Kongresi Çalışma Komitesi, Müslümanların Türkiye ile ilgili çabalarını destekleme ve İngiliz ordusunda görev almaktan kaçınma kararı almıştır.



21



Haziran



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Saffet Nezihi ve İbrahimoğlu Mustafa'yı ölüm cezasına çarptırdı.



Saffet Nezihi, Kuvayı İnzibatiye'ye katılmak ve Yu- KSG III, nanistan'la işbirliği yapmak suçlarından yargılanıyor- HM du. Saffet Nezihi, 22 Haziran 1921 tarihinde idam edilecektir. Islahı mümkün görülmeyen asker kaçağı İbrahimoğlu Mustafa da, mahkeme kararına göre Garp Cephesi Kumandanlığınca uygun görülen bir yerde idam edilecektir.



21



Haziran



Zabıt Cerideleriyle ilgili Mustafa Kemal Paşa'nın imzasıyla bir talimatname yayımlandı. [Cmh]



Bir önceki yıl basılanların ihtiyacı karşılamaması nede- KSG III, niyle, 1921 yılı için 1.200 tane Zabıt Ceridesi ve 3.000 CR: 21 tane Kanun Mecmuası basılmasına karar verilmiştir. Talimatname bunların nasıl dağıtılacağına ilişkindir.



21



Haziran



Edremit Mutasarrıfı Fahrettin Bey, Yunan ordusu tarafından tutuklandı.



KSG III



1921 Yılı



757



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Haziran



Evkaf Nezâreti Muvakkat Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Evkaf Nezâreti'nin 1336 sene-i maliyesi Mart ve Nisan aylarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu ahkâmının 1337 sene-i maliyesi Mayıs ile Ağustos aylarında da temdîden tatbîki hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.441



21



Haziran



15 Muharrem 1339 (29 Eylül 1920) tarihli karârnâmenin cihet-i bahriyece de tatbîki hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Açıkta bulunan erkân, ümerâ ve zâbitân ve mensûbîni askeriyeye tam maâş itâsı hakkındaki 15 Muharrem 1339 (29 Eylül 1920) tarihli karârnâmenin cihet-i bahriyece de tatbîki hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.443



21



Haziran



22 Cemâziyelâhir 1337 (25 Mart 1919) tarihli nizâmnâmenin 33.maddesinin ilga'sı hakkında Nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Evkaf Nezâreti Teşkilât Nizâmnâmesi'nin bazı mevâddını muaddel 22 Cemâziyelâhir 1337 (25 Mart 1919) tarihli nizâmnâmenin 33.maddesinin ilga'sı hakkında Nizâmnâme yayımlandı.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.444



21



Haziran



Türk Edebiyat Profesörü Necip Asım Bey'e eğitim nişanı taltif edildi. [Osm]



Padişah Vahdettin tarafından, hizmette 40 yılını dol- TV: 4194 duran Üniversite Türk Edebiyatı Profesörü Necip Asım Bey'e birinci rütbeden eğitim nişanı taltif edilmiştir.



21



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İzmir'deki Yunan Kralı Konstantin'e dair malumat verdi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Kral Konstantin'in HM İzmir'deki Odikyan köşkünü beğendiği; ancak İzmir'e yerleşmeye tereddüt ettiğini ima edercesine hangi cepheye gideceğine karar veremediğini yazmıştır. Gazetede ayrıca, şehit yetimleri için ve Trablusgarp'taki isyan hareketleri hakkında birer yazı yer almıştır.



22



Haziran



Komünist Enternasyonel 3.Dünya Kongresi Moskova'da toplandı.



22 Haziran-12 Temmuz 1921 tarihleri arasında ger- KSG III çekleşecek kongreye Türkiye'den Süleyman Nuri, Şefik Hüsnü ve Sadrettin Celâl katılmıştır.



22



Haziran



İngiltere'nin Sofya Elçisi Sir A.Peel, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Cevad Abbas'la ilgili bir telgraf çekti.



Mustafa Kemal Paşa ve Bolşevikler, Bulgar komita- İBA III cılarla işbirliği yaparak Trakya'da karışıklık çıkarırsa, bundan Bulgaristan'ın sorumlu tutulacağının Bulgar Kralına iletildiği ve bu uyarının etkili olduğu belirtilmiştir. Bulgaristan Başbakanı'nın, Cevad Abbas'la ilişki kurulmadığı, Komitelerle ilişkiye geçen Kemalistler olursa bunların hemen sınırdışı edileceği ve Bulgaristan üzerinde silah kaçakçılığının önlenmesine yönelik tedbirler alınacağına dair güvence verdiği dile getirilmiştir.



22



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Afgan Elçisi Sultan Ahmet Han'la yapılan mülakâta yer verildi.



Bir milletin kardeş sevgisini getirdiği söylenen Sultan HM Ahmet Han'ın, Büyük Millet Meclisi tarihe altın harflerle yazılacaktır; Afgan halkı Türkiye'ye büyük saygı duymaktadır sözlerine yer verilmiştir.



23



Haziran



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Tekye karyesinden Değirmenci Nureddin hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve evrakı mevkufen yargılanmak üzere aidolduğu mahkemeye iade edildi. [Cmh]



Yunan işgali sırasında casusluk ettiği iddiasıyla iki defa Bidayet Mahkemesi tarafından yargılanan Nureddin'e isnad edilen cürmün Hiyaneti Vataniye Kanununa tevfik etmemesi dolayısıyla rüyeti ve intacı bidayet mahkemesinin vazifesinden hariç görülerek hakkındaki hükmün ref'ine ve evrakın aidolduğu cinayet mahkemesine iadesine karar verilmiştir.



758



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 11, İ: 41, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Haziran



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Erzurumlu Hafız İbrahimoğlu Mehmed Hoca hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve tahliyesine karar verildi. [Cmh]



Nafaka meselesinden mahkûm Hafız Mehmed Hoca'nın hiyaneti vataniye cürmüne içtisarı hakkında delâili kâfiye olmadığından hakkındaki hükmün ref'ine ve tahliyesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 41, Birinci Celse



23



Haziran



Hiyaneti Vataniyeden dört mah hapse mahkûm Madenli Dedeoğlu Osep hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve beş sene küreğe mahkûm edildi. [Cmh]



Çeşitli kişileri hiyaneti vataniye cürmüne tahrik ve teşvik eylemek cürmünden yargılanan Osep hakkında, Bidayet Mahkemesi Kanunu Cezaya tevfikan hüküm vermiştir. Adliye Encümeni, bu kararı yolsuz ve muhalifi kanun bularak hükmün ref'edilmesine ve esbab ve delâlili sübutiyei ânifeye mebni Hiyaneti Vataniye Kanununa tevfikan hüküm verilmesine karar vermiştir. Büyük Millet Meclisinin mahkeme kararını nakzederek yeni bir hüküm verme salâhiyeti olup olmadığı tartışılmıştır; ancak, Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. İlgili Bidayet Mahkemesinin vazifesini suistimal etmesi dolayısıyla hakkında takibat yapılmasına ilişkin takrir de Adliye Vekâletine tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 41, Birinci Celse



23



Haziran



Yerli kumaş iktisasına dair kanun lâyihasının 2.maddesi kabul ve 3.,4. ve 5.maddeler müştereken tetkik edilmek üzere İktisat ve Adliye Encümenlerine havale edildi. [Cmh]



2.madde ile ordu melbusatı için kullanılacak kumaşların çeşidi ve miktarına, dahili veya harici olarak tedarikine her yıl Heyeti Vekile'nin karar vermesi kabul edilmiştir. Erbabı sanayinin yükümlülüğü ve ahkâmı cezaiyenin şekli tartışıldıktan sonra, ilgili üç madde müştereken tetkik edilmek üzere İktisat ve Adliye Encümenlerine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 41, İkinci Celse



23



Haziran



Oltu Mutasarrıflığı'nın adı Artvin Mutasarrıflığı olarak değiştirildi ve buraya Ali Rıza tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.25..1./ 71-31



23



Haziran



Erzincan Mutasarrıflığı'na Zühdü Bey vekaleten tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.25..1./ 71-31



23



Haziran



Malatya Mutasarrıflığı'na Şükrü Bey'in azliyle Vehbi Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.25..1./ 71-31



23



Haziran



Maraş Mutasarrıflığı'na Remzi Bey'in azliyle Refet Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.25..2./ 71-32



23



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Doğu siyasetindeki HM si'nde Ankara'daki imar ça- değişikliklerin nedenleri", "Mısır'da karışıklık devam lışmaları yer aldı. ediyor" ve "Ankara'da imar çalışmaları" yazılarına yer verilmiştir. Ankara'daki imar çalışmalarına göre büyük caddelerin 10 metre olacağı yazılmıştır.



24



Haziran



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Trakya'da yapılacak teşkilât ve çalışmalar ile ilgili gizli bir talimat hazırladı.



Talimatta Bulgaristan'la dostluk kurulması, Batı KSG III Trakya'da Yunanlılara karşı isyan çıkarılması ve böylelikle Yunan ordusunun Anadolu dışıyla meşgul edilmesi gerektiğinden bahsedilmektedir. İngiliz Hükümeti ise, Ankara Hükümeti'yle işbirliği yapmaması için Bulgaristan Hükümeti'ne baskı yapmaktadır.



1921 Yılı



759



G.



Ay



Olay/Mevzuat



24



Haziran



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Yeni harbi umu- HM si'nde Türk-Yunan savaşına mînin arifesinde miyiz?", "Yunanistan'da umumi ihtidair yazılara yer verildi. lâl endişeleri", "Fransız Gazeteleri ve Doğu meselesi" ve "Amerikan misyonerleri" yazılarına yer verilmiştir.



25



Haziran



Yunanistan Dışişleri Bakanlığı, İngiltere'nin Atina Elçiliğine arabulucuk önerileriyle ilgili nota verdi.



Yunanistan, İtilâf Devletlerinin Paris Görüşmelerinde İBA III, karara bağladıkları arabuluculuk önerilerini reddet- HM miştir. Notada, Yunanistan'ın, Elenizmin yüzyıllık (26.6.1921) emellerini ve Sevr Anlaşmasından doğan haklarını savunduğu, bunu yaparken de, uygar dünyanın Doğu Akdeniz ve Boğazlar bölgesindeki çıkarlarını koruduğu belirtilmiştir. Bu görev anlayışıyla, Yunanistan'ın Türklere karşı yeni bir savaş için bütün fedakarlıkları yapacağı dile getirilmiştir. Türklere gerekli tedbirlerin empoze edilmesini salık vermiş ve bu şekilde kurulacak yeni statu quo'nun muhafızlığının üstlenilebileceği ifade edilmiştir. Haber, 26 Haziran 1921 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Atina'ya Ankara ile uzlaşma tavsiye ediliyor" başlığıyla yer almıştır.



25



Haziran



Memurinin Usulü Muhakematı hakkında Kanun Teklifi Adliye ve Dahiliye Encümenlerine havale edildi. [Cmh]



Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'in, Memurin hakkında mensup oldukları devair ve rüesa tarafından tahkikatı iptidaiye icra olunduktan sonra mecalisi idare veya devair müdürü tarafından verilecek lüzumu muhakeme kararıyla derhal mahkemeye tevdi edilmelerini öneren teklif, memurun itiraz hakkını ıskat ettiği gerekçesiyle Lâyiha Encümeni tarafından reddedilmiştir. Ancak, memurin usulü muhakematına ilişkin olduğu gerekçesiyle teklif Şûrayı Devlet yerine geçecek mercii muhakemeye ilişkin düzenlemelerle birlikte görüşülmek üzere Adliye ve Dahiliye Encümenlerine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 42, Birinci Celse



25



Haziran



129 sayılı Muhacirin Sevkleri İçin Muktazi Yüz Elli Bin Liranın Avans Olarak İtasına Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Mustafa Durak Beyle arkadaşlarının, muhacirlerin kış gelmeden bir an evvel yurtlarına sevklerine ilişkin 20 Haziran 1337 tarihli takrir Muvazenei Maliye Encümenince mütaala olunarak işbu kanun hazırlanmıştır. Senei maliye muhacirin bütçesinin iaşe, sevk ve tedavi tahsisatından mahsubu icra edilmek üzere avans olarak 150.000 liranın sarfına mezuniyet verilmiştir. Muhacirlerin sevki askere alınma ile ilişkilidir.



BMM ZC, C: 11, İ: 42, Birinci Celse



25



Haziran



Muhacir ve mültecilerin askerliklerine dair Müdafaai Milliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Beyle arkadaşlarının, henüz iskân edilmemiş muhacir ve mültecilerin askerliklerinin iskânlarından altı ay sonraya tecili hakkındaki 23 Teşrinievvel 1336 tarihli kanun teklifi Müdafaai Milliye Encümenince uygun bulunmamıştır. Mültecilerin askere celbedilmemeleri ve muhacirinin tevakkuf ve iskânlarından üç ay sonra hizmete davetleri yasal olarak düzenlenmiş olup Müdafaai Milliye Vekâleti'ne gelen şikayetler üzerine üç ay daha tecilleri karara bağlanmış olduğundan bu konuda başka bir muameleye ihtiyaç duyulmamıştır. Muhacirlerin tecilleri 8 Ağustos 1337 tarihinde bitecektir; bu tarihten sonra sevk olunmayanlar askere alınacaktır.



BMM ZC, C: 11, İ: 42, İkinci Celse



760



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Haziran



İstanbul Mebusu Selâhattin Bey'in yerine intihap olunan Hacı Arif Bey'in mebusluğu kabul edildi. [Cmh]



Hacı Arif Bey'in mazbatai intihabiyesi Üçüncü Şube BMM ZC, tarafından tetkik edilerek usule uygun olduğu tasdik C: 2, İ: 42 edilmiş ve berayi tasdik için Heyeti Umumiye'ye arz edilmiştir. Heyeti Umumiye'de Üçüncü Şube Mazbatası okunarak, Hacı Arif Bey'in mebusluğu kabul edilmiştir.



25



Haziran



Erkânı Harbiye Riyaseti, gizli bir emirle bir Trakya Komitesi kurdu. [Cmh]



Trakya-Paşaeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti adına ve KSG III, Ankara Hükümeti'nin talimatlarıyla Trakya bölgesin- TMM de yürütülen çalışmalar I. ve II. İnönü Zaferlerinden sonra tekrar başlatılmıştır. Trakya Komitesi, Cevat Abbas Bey (Gürer), Şakir Bey (Kebesir) ve Fuad Bey'den (Balkan) meydana gelecek; Batı ve Doğu Trakya'da teşkilâtlanmada bulunacaktı.



26



Haziran



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Ağa Han'ın İngiliz tutsaklarıyla ilgili isteğine cevap verdi.



Hind Müslümanlarının ileri gelenlerinden Ağa Han, MS Ankara Hükümeti'nin elindeki İngiliz tutsaklarının serbest bırakılması için aracı olmuş ve 7 Haziran 1921 tarihinde Hariciye Vekâleti'ne bir mektup göndermişti. Mektupta, "İngiliz Hükümeti Türk tutukluları salıverdiği halde, siz İngiliz tutukluları salıvermediniz. Londra'da yapılan anlaşmaya uymanızı salık veriyorum." demişti. Yusuf Kemal Bey, cevabında İngilizlerin, Malta esirlerine karşılık tutuklandığını ve ancak tüm esirlerin serbest bırakılması halinde kendilerinin serbest bırakılabileceğini ve aksi yönde anlaşma yapan Bekir Sami Bey'in, yetkisi dışında anlaşma yaptığını belirtmiştir.



26



Haziran



971 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Reji Tüzüğü gereğince Ankara ve civarına tütün ekimine izin verildi. [Cmh]



26



Haziran



957 ve 958 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararları ile İnhisar-ı Duhan Kanunu Muvakkatı'nın Uygulama Şekline dair Nizamnamesi tadil edildi. [Cmh]



26



Haziran



994 sayılı Odun, odun kömürü ve gübre ihracının serbest bırakılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.27..5./ 172-11



26



Haziran



960 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Harp Kazançları Kararnamesi ile ilgili kanun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



Harp Kazançları Kararnamesi'nin 27. maddesinin de- BCA: 30..18.1.1/ ğiştirilmesi hakkında kanun lâyihası hazırlanmıştır.



957 sayılı Kararname ile tütün depolama ücreti artırıldı. [Cmh]



Tütün idarelerinin depolarına konan tütünlerin depo- Düstur lama ücreti arttırılmıştır. Bu karar, bütçeyi denkleş- Tertip 3, Cilt 2, s.82 tirme girişi olarak görülmüştür.



26



Haziran



Kaynak



BCA: 30..18.1.1/ 3.26..2./ 210-4



Nizamnamenin 37. ve 59. maddeleri değiştirilmiştir. Reji İdaresi, tahsil ettiği gelirleri özel anlaşma gereğince Maliye Vekâletine devretmişti. 957 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Reji İdaresi ambarlarına konulan tütünlerden alınan depolama ücretine zam yapılmıştır. Reji İdaresi, depolama ücretlerini Hazine adına tahsil edecektir. Bu uygulamaya, Kararın 2.maddesi uyarınca 1922 yılı Şubat ayı sonuna kadar devam edilecektir. İcra Vekilleri Heyeti, uygulamayı 21 Haziran 1922 tarihinde aldığı 1640 sayılı Kararla 1923 yılı Şubat ayı sonuna kadar uzatacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.25..8.; BCA: 30..18.1.1/ 3.25..9.; KSMK



3.25..11.



1921 Yılı



761



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Haziran



Cinayet Mahkemelerinin sureti teşkili hakkındaki kanun teklifi Lâyiha Encümeni tarafından şayanı müzakere görüldü ve Adliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey'in, yeniden teşkil edilecek cinayet mahkemeleri heyetinin, birer reis ve ikişer âzadan oluşması ve bu teşilatın en geç iki sene içinde bütün mahkeme teşkilatına teşmiline dair kanun teklifi Lâyiha Encümeni tarafından şayanı müzakere görülmüş ve Adliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Birinci Celse



27



Haziran



Vize muamelesinin Meclis Divanı Muhasebat Encümenince icrası hakkındaki kanun teklifi, Lâyiha Encümeni tarafından şayanı müzakere görüldü ve Kavanini Maliye Encümeni'ne havale edildi. [Cmh]



Edirne Mebusu Şeref Bey'in, Divanı Muhasebat teşekkül edilinceye kadar, Devletin masraflarının Büyük Millet Meclisince teşekkül edilecek bir Divanı Muhasebat Encümeni tarafından kontrol ve vize edilmesine ilişkin 29 Mayıs 1337 tarihli kanun teklifi Hazine Hukuku noktasından uygun bulunmuş ve Kavanini Maliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Birinci Celse



27



Haziran



Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerinin her üç ayda bir sarfiyatını kontrol etmek üzere Mecliste bir Tetkikı Hesabat Encümeni intihab olmasına dair takriri, Kavanini Maliye Encümenine havale edilmiştir. [Cmh]



Takrir, Malatya Mebusu Sıtkı Bey'e aittir.



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Birinci Celse



27



Haziran



Metrenin memleketin tul vahidi kıyasisi olarak istimaline dair kanun teklifi Lâyiha Encümeni tarafından şayanı müzakere görüldü ve İktisat ve Dahiliye Encümenlerine havale edildi. [Cmh]



Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in, memlekette uzunluk ölçüsü birimi olarak arşın, endaze ve metre kullanılmaktadır. Arşın ve endazenin ref'edilerek yerlerine, uzunluk ölçüsü birimi olarak metrenin kullanılmasına, böylelikle manifatura ticaretiyle uğraşan esnafların suistimaline neden olan ölçü birimi çeşitliliğinin ortadan kaldırılmasına ve meselenin uluslararası iktisada ilişkin boyutunun da göz önünde bulundurulmasına ilişkin kanun teklifi Lâyiha Encümeni tarafından şayanı müzakere görülmüş ve İktisat ve Dahiliye Encümenlerine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Birinci Celse



27



Haziran



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, harici siyaset ve muhtelif devletler temsilcileri ile yapılan görüşmeler hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Fransa Cumhuriyeti Hükümeti'nin itilafname yapma isteğine karşı Misakı Milli dahilinde bazı teklifler götürülmüş; ancak, bu tekliflere henüz resmi bir cevap alınmamıştır. Ancak, bu arada Zonguldak'taki Fransız askerlerinin bir kısmı geri çekilmiştir. Yusuf Kemal Bey, Rusya, Afganistan, Cenubi Kafkas Cumhuriyetleri ile ilişkilere değindikten sonra, İran Devletiyle de yakın bir ilişki tesis etmek istediklerini söylemiş ve Türk Milleti'nin ana topraklar üzerindeki hakimiyet kararının kabul edilmesi halinde cihanın fenniyat ve sermayesinden istifade edilebileceğini dile getirmiştir. Gizli oturumda, Yusuf Kemal Bey, İngiltere'nin Türkiye'deki en yüksek makamının İnebolu'ya gelerek Mustafa Kemal Paşa'yla seri bir sulh yapma isteğini ilettiğini dile getirmiş ve Mustafa KemalHarington görüşmesine ilişkin telgraflar okunmuştur. Bulgaristan Çiftçi Fırkasından üç kişinin Mustafa Kemal Paşa'yı iki kez ziyaret ettiklerini söylemiştir. Amerika ile bazı münasebatı ticariye tesis etmeye çalışıldığını söylemiş, İtalya Hükümeti'nin Ankara'ya göndermek istediği mümessile dair İcra Vekilleri Heyeti'nin kararını okumuştur. Ali Şükrü Bey ve Meh-



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Beşinci Celse; BMM GZC, İ: 43, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



762



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



met Şeref Bey'in İngiliz esirlerine dair verdikleri sual takrirlerine mukabil esir mukavelesini Meclis'in kabul etmediği hatırlatılmış ve İcra Vekilleri Heyeti'nin yirmi iki kişiden ikinci dereceden önemli olan onunun bırakılmasına ilişkin önerisi kabul edilmiştir. 27



Haziran



Hükümete beyanı itimad edildi. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in, Bekir Sami Bey'in Londra'da imzalamış olduğu belgelerin geçersiz olduğuna ve gizli oturumda görüşüldüğü haliyle Misak-ı Milli ilkesinden vazgeçilmediğine ilişkin sözlerine itimad edilmiştir.



27



Haziran



Muhâcir ve Mültecilerin Tarz-ı İdâre ve Sevkleri hakkında Nizâmnâme yayımlandı. [Cmh]



27



Haziran



Yunan Savaş Meclisi, Kral Konstantin'in sevk ve idareden uzak tutulmasını kararlaştırdı.



27



Haziran



Zeytin Ermenilerine yöne- 25.Alay, Ermenilerin oturduğu Adana'ya bağlı Zeytin KSG III lik askeri harekât başlatıldı. kasabasındaki kışlayı kuşatmıştır. Ermenilerden teslim olmaları istenmiştir; teslim olmayacak kaçan Ermenilerden bir kısmı takip sırasında öldürülecek ve bir kısmı da Kilis üzerinden güneye kaçmayı başaracaklardır.



27



Haziran



Sovyet Elçisi Natsarenus, Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sundu.



Mustafa Kemal Paşa konuşmasında, "Müstevlilere HM, KSG karşı kendi hayat hakkı ve istiklâlini korumak için III, İBA çarpışan milletlerin ittifakı pek tabiîdir." ifadelerini III kullanmış; milletlerin Çarlık zihniyetine karşı ayaklanmasını Türkiye'nin Osmanlı Devleti devrine ait kayıtları kırmasına benzetmiştir. İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan'ın 13 Temmuz 1921 tarihli telgrafına konu olan konuşma için, Rattigan, "Mustafa Kemal'in minnettar bir müşteri gibi değil, bilinçli bir eşit olarak konuştuğunu. Rus Elçisi gibi 'ihtilâl', 'kapitalizm' ve hele 'dünya ihtilâli' sözcüklerini kullanmadığını" belirtmiştir.



28



Haziran



İzmit istirdad edildi (geri alındı).



İzmit'in geri alınmasının önemli siyasi ve askeri so- KSG III nuçları olacaktır. O tarihe kadar İnebolu üzerinden kurulan Ankara-İstanbul irtibatı, daha kısa bir yoldan, İzmit üzerinden kurulacaktır. İzmit'in geri alınması, ayrıca, İstanbul halkında milli kuvvetlerin İstanbul'a da gelecekleri ümidini doğuracaktır.



28



Haziran



990 sayılı İcra Vekilleri Almanya'ya gönderilmiş olan Kurmay Yrb. Nuri BCA: Heyeti Kararı ile Nuri Bey, Bey'e Hariciye Vekaleti'nce görev verilmesine karar 30..18.1.1/ 3.27..1. Almanya'da görevlendirildi. verilmiştir. [Cmh]



28



Haziran



989 sayılı İran Hükümeti nezdinde gönderilecek sefir veya mümessil hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 11, İ: 43, Beşinci Celse CR: 18



Kral Konstantin, 12 Haziran 1921 tarihinde ordusunu KSG III kontrol etmek için İzmir'e gelmişti. Ancak, İzmir'de toplanan Savaş Meclisi Kral'ın idaresine karşı bir karar almıştır. Kralcı subaylar Sakarya yenilgisini bu karara bağlayacaktır.



İran Hükümeti'nin Ankara'ya bir sefaret heyeti göndermek istemesi üzerine, buna mukabil İran Hükümeti nezdine bir sefir veya mümessil gönderilmesi ve konsolusluklar ihdasına karar verilmiştir.



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 3.26..20./ 437-1



763



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Haziran



979 sayılı Eli silah tutan Muğla, Aydın, Burdur, Antalya, Silifke sancaklarınHristiyanların uzaklaştırıl- daki eli silah tutan Hristiyanların oralardan uzaklaştıması hakkında İcra Vekilleri rılmasına karar verilmiştir. Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



28



Haziran



992 sayılı 316 doğumlu er- 316 doğumlu askere alınma çağındaki erlerin sağlık BCA: ler hakkında İcra Vekilleri ve kura çekimi işlemi bitmeden depolarda talimlerine 30..18.1.1/ Heyeti Kararı alındı. [Cmh] başlanmak üzere askere alınmalarına karar verilmiştir. 3.27..3./



BCA: 30..18.1.1/ 3.26..10./ 95-13



56-8



28



Haziran



Îcâr ve istîcâr mukavelenâmeleriyle ferâğ ve intikal ilm ü haberlerinin tezyîd-i kıymeti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



29



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, İstanbul Hükümeti'nde görev almayacağına söz veren İzzet Paşa'ya bir telgraf çekti.



29



Haziran



Muş eski Mutasarrıfı Mustafa Fehmi Bey'in görev alabilmesine izin verildi. [Cmh]



29



Haziran



1003 sayılı Anadolu'daki Rus, İtalyan, Fransız ve İngiliz uyruklu Rumlar hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



29



Haziran



1002 sayılı Liva BütçeleMeclisi toplanamamış olan livaların 1919 yılı bütçe- BCA: riyle ilgili İcra Vekilleri lerinin bu yıl içinde uygulanmasına karar verilmiştir. 30..18.1.1/ 3.27..13. Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



29



Haziran



997 sayılı Madalyalarla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Savaşta hizmeti geçenlere verilecek madalyaların BCA: yüzlerine, İstiklal Harbi, İkinci İnönü gibi cümlelerin 30..18.1.1/ 3.27..8./ yazılmasına karar verilmiştir.



İttihat ve Terakkiye ait eşya ve binaların Maarif İdarelerine terki hakkındaki teklifin reddine dair Lâyiha Encümeni Mazbatası kabul edildi.



Malatya Mebusu Lütfi Bey, İttihat ve Terakki dağıl- BMM ZC, mış olsa dahi, milletin ianei umumiyesiyle meydana C: 1, İ: 44 getirilmiş kulüp ve diğer binaların, mobilya ve emvali menkulenin ve müstehlekenin Hükümet tarafından vazıyed edilmeyerek mahalli maarif idarelerine terki ile asıl varisi olan millete iade edilmesini teklif etmiştir. Aksinin, İngiliz siyaseti imhakâranesinin bir safhası olan Fırkai İttihadiyenin ruhunu öldürmek için Ferid Paşa Hükümeti tarafından gerçekleştiren müsadereden farklı olmayacağını söylemiştir. Maliye Vekili Hasan Bey, Cemiyetler Kanunu'na göre şahsiyeti mâneviye olan ve mevcudiyeti kalmayan bir cemiyetin emval ve emlâkinin emlâki emiriye olarak Hükümete intikal edeceğini, Hükümetin vazıyedinin kanuni olduğunu dile getirmiştir.



30



764



Haziran



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.445



12 Haziran 1921 tarihinde Hariciye Nezâreti'ne getiri- Nutuk lişi üzerine, Mustafa Kemal Paşa, İzzet Paşa'ya bir telgraf çekerek Ankara'dan ayrılmadan önce İstanbul Hükümeti'nde görev almayacağı yönündeki sözünü hatırlatmıştır. İzzet Paşa, bu telgrafa 6 Temmuz 1921 tarihinde cevap vererek, Ankara'dayken kendilerine hak verir göründüğünü söylemiş; kendini ve diğer Nâzır arkadaşlarını savunarak yurdun esenliğinden başka bir şey düşünmediklerini belirtmiştir. BCA: 30..18.1.1/ 3.27..12./ 71-33



Anadolu'da bulunan Rus uyruklu Rumların isterlerse yerlerinde kalabilecekleri belirtilmiş, İtalyan ve Fransız uyrukluların yurdu terk etmeleri için kendilerine süre tanınmış ve İngiliz uyrukluların tutuklanmalarına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.27..14./ 95-14



235-8



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Haziran



Mükellef sivil sıhhiye memurları hakkındaki kanuna müzeyyel kanun lâyihası Müdafaai Milliye ve Sıhhıye Encümenlerine iade edildi. [Cmh]



29 Temmuz 1330 tarihli Mükellef Sivil Sıhhiye Me- BMM ZC, murları hakkındaki Kanun'un 4.maddesine zeylen, C: 11, Müdafaai Milliye Vekâleti 1333 senesinden itibaren İ: 44 Tıp Fakültesi'nden mezun olanların askeri tıbbıyeden mezun olan hem sınıflarıyla aynı rütbe ve muhassasatla istihdam ve terfi edilmeleri, böylelikle orduda mevcut ikiliğin giderilmesini teklif etmiştir. Tababeti mülkiye ile tababeti askeriyenin idare ve diğer askeri konulardaki eğitim farkları ile terfi meselesi müzakere edildikten sonra lâyiha eksik noktaları tetkik edilmek üzere Müdafaai Milliye ve Sıhhiye Encümenlerine iade edilmiştir.



30



Haziran



İstifa eden Dahiliye Vekili Atâ Bey'in yerine, İzmir Mebusu Refet Paşa intihab olundu. [Cmh]



Meclisin 22 Aralık 1921 tarihli içtimaında, Atâ Bey'in Muvazenei Maliye Encümenince Dahiliye Vekâletindeki Encümeni Müdiranın ilga edilmesi gerekçesiyle istifa ettiği söylenmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 44, İkinci Celse; BMM ZC, C: 15, İ: 132, Birinci Celse



30



Haziran



Aydın Mebusu Esad Efendi'nin, Yunan mezalimi hakkında sual takririne Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



İnönü Meydan Muharebesinden sonra Yunanlıların yaptığı mezalime ilişkin Düveli İhtilafiye Başvekâletlerine, İstanbul'da Fransız, İngiliz, İtalyan Fevkalâde Komiserliklerine ve İspanya Sefirine bir protesto notası çekilmiştir. Tebadan Rumların Yunan ordusu tarafından harbe sevk edildikleri istihbaratı üzerine, ordu tarafından ele geçirilen Rumların esir edilmeyerek doğrudan idam edileceği bildirilmiştir. Protesto notası Fransa, İngiltere, İtalya, Washington ve Moskova Hariciye Nezaretlerine de yollanmıştır. İngiliz Generali Firih riyasetinde İngiliz, Fransız, Japon ve İtalyanlardan oluşan bir heyet harp mıntıkasını ziyaret etmek amacıyla İstanbul'a gelmiştir. Bu heyet, harb mıntıkasının Yunan işgali altında olan topraklar hariç ancak bitaraf devletler tarafından ziyaret edilebileceği bildirilerek kabul edilmemiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 44, İkinci Celse



30



Haziran



Himaye-i Etfal Cemiyeti Ankara'da kuruldu.



Şehit ve savaşta zarar görenlerin çocuklarını korumak HM amacıyla Ankara'da Himaye-i Etfal Cemiyeti kurul- (21.6.1921; muştur. Kadınların da üye olabileceği cemiyetin 1,3.7.1921) onursal başkanı Mustafa Kemal Paşa olmuştur. Cemiyetin kurucuları arasında Dr.Adnan Bey, Mustafa Necati Bey, Dr.Refik Bey, İbrahim Süreyya Bey, Yunus Nadi Bey ve Fevzi Paşa yer almıştır. Cemiyetin başkanlığını İstanbul Mebusu Muhtar Bey, sekreterliğini ise, Bolu Mebusu Fuat Bey üstlenmiştir. Erzurumlu Nafiz Bey ve Yunus Nadi Bey başkanvekilliği görevlerine getirilmiştir.



30



Haziran



İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Ryan, Mustafa Kemal'in tutumuyla ilgili bir muhtıra hazırladı. [YK]



Muhtırada, Mr.Ryan, Mustafa Kemal'in Bolşevikler- İBA III den ürkerek Müttefiklere yanaşacağını gösteren hiçbir emarenin olmadığını, onun hala Millî Misak'ta direttiğini ve Türkiye'deki bütün yabancı nüfuzunu yokederek Türkiye için güçlü bir yer hazırlamaya çalıştığını belirtmiştir. İngiltere'nin, Padişah Hükümeti'ni tek meşru hükümet olarak tanıdığını ve Fransa ile arasına kama sokulmasına yanaşmayacağının Mustafa Kemal'e anlatılmasını önermiştir. Fransa Başbakanı Briand ise, Yunanistan'ın arabuluculuk önerilerini reddetmesi üzerine Mustafa Kemal'le görüşmenin daha elzem hale geldiğini İngiltere'ye bildirmiştir.



1921 Yılı



765



G.



Ay



1



Temmuz Antalya İtalyanlar tarafından tahliye edilmeye başlandı.



İtalya, 31 Mayıs 1921 tarihinde şehri tahliye etme ka- KSG III rarı almış ve 1 Temmuz 1921'de uygulamaya başlamıştır. 2 Haziran 1921 tarihinde Antalya üzerindeki emellerinden vazgeçtiğini açıklayacak İtalya, 5 Temmuz 1921 tarihinde Antalya ve çevresini tamamen boşaltmış olacaklardır.



1



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan tarafsız bölgeye girilmemesi konusunda Hariciye Nezâreti'nin uyarıldığını İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a iletti. [YK]



Kemalist kuvvetlerin tarafsız bölgeye girmemeleri İBA III için Hariciye Nezâreti uyarılmıştır. Uyarı kararı, Yunanlıların İzmit'ten çekilmesi üzerine Kemalistlerin ilerlemesini engellemek amacıyla Kabine tarafından alınmıştır. Aynı gün, Lord Curzon, Fransa'nın, askeri harekâtta direnen Yunanistan'a karşı sert tedbirler alınması önerisini reddettiğini Paris Büyükelçiliği'ne bildirmiştir. Fransa, Yunanistan'ın savaşın yeniden başlatılmasından sorumlu olduğunun kendisine hatırlatılması ve İstanbul ile Marmara'nın Yunan gemilerince üs olarak kullanılması kolaylığının kaldırılmasını önermiştir. Aynı tarihte, Winston S.Churchill de, Lord Curzon'a gönderdiği mektupla, savaşı durdurmak için etkili önlemler alınacağını Yunanistan'a bildirerek Yunanistan'ın uyarılmasını istemiştir. Curzon, Yunanistan'ın Anadolu'da askeri bir başarı sağladıktan sonra arabuluculuk önerilerini yeniden gözden geçireceğini umduğunu belirterek bu önerileri reddetmiştir.



1



Temmuz Ankara Hükümeti, 10 İngiliz tutsağını serbest bıraktı.



Ankara Hükümeti, Malta esirlerine karşılık bulundu- MS rulan 29 esirden 10'unu Antalya Limanı'ndan serbest bırakmıştır.



2



Temmuz İngiltere Savaş Bakanlığı, İstanbul'daki Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'a Mustafa Kemal Paşa-Harington görüşmesiyle ilgili gizli bir şifre telgraf çekti.



General Harington'un 20 Haziran 1921 tarihinde ilet- İBA III tiği Mustafa Kemal Paşa'nın görüşme isteğiyle ilgili telgrafı 21 ve 22 Haziran 1921 tarihlerinde İngiltere Kabinesi'nin gündemine gelmiştir. Ankara'daki Bolşevik nüfuzunun önlenmesi ve daha sonra yapılacak müzakerelere ortam hazırlaması açısından görüşme önerisi olumlu değerlendirilmiş; ancak, Yunanistan'a sunulan arabuluculuk önerilerine cevap gelmeden görüşme talebine yanıt verilmemesi kararlaştırılmıştır. Dışişleri Bakanlığı görevlilerinden Mr.D.G. Osborne'un muhtırasına paralel olarak görüşme isteğinin İngiltere'yi müttefiklerinden ayırma niyeti düşünülerek Fransa ve İtalya'nın da görüşme isteğinden haberdar edilmesi planlanmıştır. Fransa Başbakanı Briand ve İtalya Dışişleri Bakanı görüşmeyi uygun bulduklarını iletmişlerdir. Savaş Bakanlığından General Harrington'a çekilen telgrafla, Harington'a Mustafa Kemal Paşa'yla görüşmesi, ancak görüşmede sadece dinlemekle yetinilmesi ve müzakereye girişilmemesi yönünde bir talimat verilmiştir. Müzakere olmayacağı için İtilâf Devleti temsilcilerinin görüşmeye katılmalarına gerek olmadığı Fransa ve İtalya'ya bildirilmiştir. Dışişleri Bakanı Lord Curzon da, aynı tarihte İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan'a görüşmelerde bulunması gerektiği yönünde bir telgraf çekmiştir.



766



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Temmuz Ecnebi ismi taşıyan şehir adlarının tebdili hakkında kanun teklifi ve Gazianteb livasına merbut Rumkale kazasının Halfeti namıyla anılmasına dair takrire cevaben yazılan Dahiliye Vekâleti Tezkeresi Mecliste okundu. [Cmh]



Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey'in ecnebi ismi taşıyan şehir adlarının tebdili hakkında kanun teklifi ve Gazianteb Mebusu Yasin Bey'in Rumkale isminin Halfeti olarak değiştirilmesine ilişkin takririne cevaben Dahiliye Vekâleti Tezkeresi okunmuştur. Tezkerede birçok kasaba ve köy isimlerinin değiştirilmesine ihtiyaç duyulduğu anlaşılarak isimlerin tâyin ve tebdiline ilişkin tetkikat yapılmasına karar verildiği bildirilmektedir.



BMM ZC, C: 11, İ: 45, Birinci Celse



2



Temmuz 130 sayılı 2 Temmuz 1337 28 Şubat 1337, 24 Mart 1337 ve 30 Nisan 1337 tarih- BMM ZC, tarihli Avans Kanunu kabul li kanunlar mucibince verilen 10 milyon liralık tahsi- C: 11, edildi. [Cmh] sata ilâveten Müdafaai Milliyeden maada bilûmum İ: 45 devairi Devletin Ağustos gayesine kadar hidematına aid olmak üzere 10 milyon liranın sarfına mezuniyet verilmiştir.



2



Temmuz 1013 sayılı Evkâf Şûrası Şer'iye Vekâletinde bir Evkaf Şurası ile bir müdürlük BCA: 30..18.1.1/ hakkında İcra Vekilleri He- kurulmasına karar verilmiştir. 3.28..4./ yeti kararı alındı. [Cmh] 223-3



2



Temmuz 1010 sayılı Eytam Tüzüğü- Eytam Tüzüğü'nün 28.11.1336 tarihli ek madde hü- BCA: ne dair İcra Vekilleri Heye- kümlerinin kaldırılarak borç verme işlemlerine ma- 30..18.1.1/ ti Kararı alındı. [Cmh] halli sandıklarca devam edilmesine karar verilmiştir. 3.28..1./ 32-3



2



Temmuz Ahmet Ağaoğlu Bey Anka- Malta'dan salıverilen esirler arasında bulunan Ahmet KSG III ra'ya geldi. Ağaoğlu Bey Ankara'ya gelmiştir.



3



Temmuz 1014 sayılı Karadeniz kıyılarının harp bölgesi ilan edilmesine dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



3



Temmuz 1023 sayılı Nüfus Sayımına Gümrü Anlaşması ve Moskova Antlaşması ile anava- BCA: dair İcra Vekilleri Heyeti tana katılmış olan mahallerde nüfus sayımı yapılma- 30..18.1.1/ 3.28..14./ Kararı alındı. [Cmh] sına karar verilmiştir.



Yunan Donanması'nın Ereğli ve İnebolu'yu bomba- BCA: laması sebebiyle 12 Haziran 1921 tarihinden itibaren 30..18.1.1/ geçerli olmak üzere bütün Karadeniz sahilinin harp 3.28..5. bölgesi ilan edilmesine karar verilmiştir.



104-3



3



Temmuz 1037 sayılı İcra Vekilleri İstanbul'da yayınlanan Güleryüz gazetesinin Anado- BCA: 30..18.1.1/ Heyeti Kararı ile Güleryüz lu'ya sokulmasına izin verilmiştir. 3.29..8./ Gazetesi'nin Anadolu'ya gi86-3 rişine izin verildi. [Cmh]



3



Temmuz Azledilen Ertuğrul, Mardin Mutasarrıfları ile Bitlis Valisi görevlerine iade edildi. [Cmh]



Azledilen Ertuğrul eski Mutasarrıfı Salih Bey'in istihdamında bir mahzur olmadığına karar verilmiştir. Azledilen Mardin eski Mutasarrıfı Süleyman Naifi Bey'in tekrar çalıştırılmasının uygun olduğuna karar verilmiştir. [Cmh] Bitlis eski Valisi Sabri Bey'in çalıştırılmasının uygun olduğu bildirilmiştir. [Cmh]



3



Temmuz 1337 senesi için Maliye Bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 senesi için Maliye Bütçesi'ne 3,000 lira tahsîsât-ı Düstur Tertip 2, fevkalâde ilâve edilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.28..12./ 71-35; BCA: 30..18.1.1/ 3.29..2; BCA: 30..18.1.1/ 3.29..1./ 71-36



Cilt 12, s.446



1921 Yılı



767



G.



Ay



3



Temmuz "Bir Japon-Rus harbi eşiğinde miyiz?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Taarruz mu?", HM "Yunanlılar kendilerini sigorta ettirmek istiyorlar.", "Bir Japon-Rus harbi eşiğinde miyiz?" yazılarına yer verilmiştir. Ayrıca, Mustafa Kemal Paşa'nın 2 Temmuz 1921 tarihinde Sovyet Elçiliğine iade-i ziyarette bulunduğunu haber vermiştir.



4



Temmuz İtalya'da Giovanni Giolitti Kabinesi istifa etti.



16 Haziran 1920 tarihinde 5.kez Hükümet kuran RIT Giovanni Giolitti istifa etmiştir. Yeni Kabineyi Ivanoe Bonomi kurmuştur. Bonomi, 25 Şubat 1922 tarihine kadar iktidarda kalacaktır.



4



Temmuz 131 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vezaifinin Sureti İfası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Önceki celselerde Şûrayı Devletin teşkili reddedile- BMM ZC, rek, sadece memurin muhakematına ilişkin görevleri C: 11, İ: ikame edecek bir heyetin teşkiline karar verilmiştir. 46 Söz konusu karara istinaden hazırlanan lâyihalar müzakere edilerek, Memurin Muhakematı hakkındaki Kanunu Muvakkatin 4.,6., 8., 9. ve 10.maddelerinde belirtilen Şûrayı Devlet Mülkiye Dairesine ait vezaifin Memurin Muhakemat Encümeni ve söz konusu kanunun heyeti umumiyesine ait vezaifin de Memurin Muhakemat Heyeti tarafından ifa edilmesine karar verilmiştir. Encümen ve Heyet, Büyük Millet Meclisi âzası arasından Meclisce altı ayda bir intihap olunacak; müntahaplar kendi aralarından birer reis seçeceklerdir. Encümen ve Heyetin vazaifi tahririyesini ifa etmek üzere iki kâtip görevlendirilecektir. Kararları Meclisin tasdikine tabi değildir.



4



Temmuz Belediye etibbasının mahalli belediye meclislerine âzayı tabiiye olarak kabulü hakkındaki kanunu lâyiha Dahiliye Encümeni'ne iade edildi. [Cmh]



Belediye etibbasının istişari âzadan sayılması, memurini fenniyenin verdiği raporların ve görüşlerinin belediye meclislerinde yer bulmamasına neden olmuştur. Bu eksikliği gidermek amacıyla İcra Vekilleri Heyeti 24 Nisan 1337 tarihinde bir kanunu lâyihası vererek belediye sertabip veya tabibinin belediye meclislerinin âzayı tabiyesinden sayılmalarını önermiştir. Lâyihaya memurların seçilmiş meclisin tabii üyesi olamayacağı gerekçesiyle itiraz edilmiş ve lâyiha yeniden müzakere edilmek üzere Dahiye Encümenine iade edilmiştir.



4



Temmuz Ankara Hükümeti, 2 İngiliz İki İngiliz tutsağı Trabzon limanından serbest bıra- MS tutsağını serbest bıraktı. kılmıştır.



4



Temmuz Ankara İstiklâl Mahkemesi, Sanıklar, Ethem Bey ve kardeşleriyle birlikte isyana HM İhtiyat Asteğmeni katılmak, Yörük Ali ve Demirci Mehmet Efe'yi isya- (5.7.1921) Recepoğlu Hasan'ın idamı- na kışkırtmak suçlarından yargılanıyorlardı. na ve 3 refiğinin beraatine karar verdi. [Cmh]



4



Temmuz Vahdettin'in tahta çıkışının 3.yıldönümü ile ilgili açıklama yapıldı. [Osm]



5



Temmuz İtalya'nın Antalya ve Muğla bölgelerinden çekilmeleri tamamlandı.



768



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM ZC, C: 11, İ: 46, İkinci Celse



Padişah Vahdettin'in kutlamaları kabul edeceği; tören KSG III, yapılmayacağı, ancak camilerin ışıklandırılacağı be- TV: 4203 lirtilmiştir. KSG III



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Temmuz Koçgiri Aşireti isyancısı olarak adlandırılan 500 kişi Sivas Valiliği ile Merkez Ordusu Kumandanlığı'na başvurdu.



Bağlılıklarını bozacak hiçbir hareketleri olmadığı KSG III halde kendilerine isyancı damgası vurulduğunu söyleyen 500 kişi, bağlılıklarını kanıtlamak için vatan savunmasına katılmak istediklerini, cepheye gönderilmelerini ve dağa çıkan çocukları için genel af ilan edilmesini temenni etmişlerdir. Aynı gün, Sivas Valisi Hazım Bey, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın silahı olan Müslümanlardan Koçgiri Aşireti'ne karşı kullanılmak üzere bir emniyet teşkilatı kurulmasına ilişkin emrini Dahiliye Vekâleti'ne bildirerek bu konuda görüş sormuştur. Dahiliye Vekâleti, cevabında emrin kanuna aykırı olduğunu belirtecek, Nureddin Paşa'nın emrinde ısrarcı olmasına rağmen Hazım Bey görüşe istinaden emri reddedecektir. Hazım Bey, 29 Temmuz 1921 tarihinde Nureddin Paşa'ya Sivas ileri gelenlerinin ve Müdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti'nin bir emniyet teşkilâtı kurulması emrini imkansız ve zararlı gördüklerini belirterek emre cevap verecektir.



5



Temmuz "İstanbul Darülfünunu, Yunanlıları protesto etti."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İstanbul Darülfünu- HM nun Yunanlıları protesto ettiği haberi yer almıştır.



6



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, General Harington'un görüşme ile ilgili 4 Temmuz 1921 tarihli mektubuna cevap verdi.



General Harington, İngiltere Hükümeti'nin talimatı Nutuk, doğrultusunda Hariciye Nâzırı İzzet Paşa aracılığıyla İBA III Mustafa Kemal Paşa'ya 4 Temmuz 1921 tarihinde bir mektup göndererek, kendisiyle İzmit veya İnebolu'da bir İngiliz savaş gemisinde görüşerek kendisini dinleyebileceğini bildirmişti. Mustafa Kemal Paşa, cevabına General Harington'un mektubundaki bir yanlış anlamayı düzelterek başlamıştır: "Binbaşı Henry, sizin benimle görüşmek arzusunda olduğunuzu bildirdi. Aramızda başlayan yazışmaların çıkış noktası budur." Ulusal sınırlar içinde siyasi, mali, ekonomik, askeri, adli ve kültürel tam bağımsızlık ilkesi kabul edilmesi halinde müzakerelerin başlayabileceğini, müzakerenin denizde değil İnebolu'da karada yapılabileceğini bildirmiştir. Yalnız görüş teatisi istendiği taktirde ise, görüşme için kendisi dışında bir kişinin görevlendirilebileceğini söylemiştir. Ankara ile resmi ilişki kurmaya yanaşmayan İngiltere bu mektubu cevapsız bırakacaktır.



6



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'nın muhtırasını iletti. [YK]



Mr.Rattigan, İstanbul Hükümeti'nin isteklerinin en İBA III ılımlı Kemalistin bile bağımsızlığı talep ettiği göz önünde bulundurulduğunda tercih edilebilir olduğunu belirttiği muhtıra iki başlıktan oluşmaktadır: 1. Avrupa'nın vadettiği bağımsız Türkiye'nin gerçekleşmesinin koşulları: Bütün Anadolu'nun Türkiye'ye verilmesi, Meriç sınırının kabulü, İstanbul'un güvenliği koşuluyla Boğazlarda geçiş serbestisi, Azınlıklara Avrupa azınlıklarına verilen hakların verilmesi, ekonomik kapitülasyonların kaldırılması, Türk ordusunun mevcudunun yükseltilmesi, Mali komisyonun yetkilerinin sınırlandırılması. 2. Koşulların kabul edilmesi halinde, Türkiye, Müttefiklerin Arap ülkelerindeki çıkarlarına zarar vermeyecektir.



1921 Yılı



769



G.



Ay



6



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde İngiltere'nin arabuluculuk önerileri değerlendirildi.



7



Temmuz Yunan Kralı Konstantin hanedanıyla beraber İzmir'den Uşak'a hareket etti.



7



Temmuz Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm İbrahimoğlu Nuri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve tahliyesine karar verildi.



Aynı gün, Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Hacı Bekir oğlu Hacı Mehmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve tahliyesine karar verilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Sökeli İpokrat hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası reddedilerek, hakkındaki hüküm tasdik edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 47, Birinci Celse



7



Temmuz İzmit Mebusu Sırrı Beyin, kalebentlerin kürek cezası gördüklerine dair sual takririne Adliye Vekili Refik Şevket Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Adliye Vekili Refik Şevket Bey, Kanunu Cezanın her cezanın infazı hakkında ayrı maddelerde tahrifatta bulunmuş olmasına rağmen, adliye teşkilatının noksanlığı ve hapishanelere ehemmiyet verilmemesi nedeniyle tevkif, hapis, kürek ve kalebent cezalarının aynı şerait altında tenfiz edilmek zorunda kalındığını söylemiştir. Hapishanelerin idaresinin Dahiliye Vekâletine ait olmasının da durumu zorlaştırdığını dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 47, İkinci Celse



7



Temmuz Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Beyin, Erzurum kadısının azli sebebine dair Heyeti Vekileden sual takriri reddedildi. [Cmh]



Hüseyin Avni Bey, sual takririnde Erzurum vilâyet kadılığına tâyin olunan Edib Efendi'nin hilâfı kanun olarak Heyeti Vekile kararıyla azledildiğini ifade etmiştir. Azilde "Devletin bilcümle idari ve adli işlerine varıncaya kadar vazifesi haricinde ve salâhiyeti fevkinde Şark Cephesi Kumandanlığının müdahalesi"nin söz konusu olduğunu dile getirmiştir. Bu suretle Heyeti Vekilenin Adliye Vekilinin vazifesine müdahale ettiğini anlatmaya çalışarak, konuya ilişkin sual takririni Heyeti Vekileye yöneltmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Nizamnamei Dahilii mucibince sual takrirlerinin ancak vekillerden birine verilebileceği dile getirerek, sual takririnin usulen reddedilmesi gerektiğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 47, İkinci Celse



7



Temmuz 132 sayılı Kıtaatı Askeriyeden Elbise ve Teçhizatı Askeriyeleriyle Firar Eden Efradın Zamân ile Mükellefiyeti hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kıtaatı askeriyeden elbise ve teçhizatı askeriyeleriyle firar eden efradın beraberlerinde götürdükleri elbise ve teçhizatı askeriye esmanı [bedeli] memleketlerinde bıraktıkları emlâk, emval ve eşyadan Tahsili Emval Kanununa tevfikan tahsil olunur. Eşyanın rayiç üzerinden kıymeti kolordu kumandanlıklarınca tâyin ve doğrudan doğruya efradın mensup olduğu mahaller mal memurluklarına iş'ar olunur.



BMM ZC, C: 11, İ: 47, İkinci Celse



770



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin konuyla ilgili yazı- HM sında, İngiltere'nin Doğu'da barış istediğine dair yeterli delilin olmadığını, Yunanlıların İzmir'i işgalini Türkiye'ye bir ültimatomla bildiren İngiltere'nin, Yunanistan'ın İzmir'den çıkmasını sadece hafif bir arzu olarak beyan ettiğini belirtmiş; İsmet Paşa'nın bu arzuyu mecburi bir gerçeğe dönüştüreceği ifade edilmiştir. Gazetede ayrıca, "İzmir'de devamlı ve müthiş patlamalar", "Bağdad ve Şeria projeleri ve gayeleri" haberleri ile Fransız gazetelerinin Churchill'in Hüseyin'i Türklere karşı harekete geçirerek Müslümanlar arasına ayrılık sokma planlarından bahsettiği yer almıştır. BMM ZC, C: 11, İ: 49, İkinci Celse



G.



Ay



7



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz 133 sayılı Anavatana İltihak Eden Arazide İcra Edilecek Teşkilâtı Mülkiyeye dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun, Moskova ve Gümrü Muahedeleriyle anavatana iltihak eden arazide mülki teşkilât kurma ihtiyacına dayanmaktadır. 1334 tarihli Brest-Litovsk Muahedesinden sonra kurulan mülki teşkilat, sınırların değişmesiyle geçerliliğini kaybetmiştir. Anavatana iltihak eden mahallerde Artvin, Ardahan, Kars livalarının teşkil edilmesine ve Iğdır ile Kulb kazalarının Bayezid sancağına rapd edilmesine karar verilmiştir. Artvin 3, Kars 3 ve Ardahan 4 kazaya ayrılmıştır. Nevahi ve kura taksimatına ilişkin düzenleme ilerde çıkarılacak bir kanuna bırakılmıştır. Ancak, nahiyelerdeki mahalli idareler eski şekliyle korunmuş; 4.madde ile elviyei selâsede Teşkilâtı Esasiye Kanununa tevfikan nevahi teşkilatı icra edilinceye kadar nevahi müdüranının eskisi gibi ahali tarafından intihap olunmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 47, İkinci Celse



7



Temmuz Hariciye Vekâleti, İstanbul'daki gerekli makamlara iletilmek üzere bir nota çekti. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey imzasıyla çekilen notada Yunanistan'da kalacak harp esirleri ile vatandaşların daha insani muamele görmelerini teminen beynelmilel Ahmer Cemiyeti'nin bir tahkik heyeti göndermesi talep edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 48, İkinci Celse



7



Temmuz Yunan Savaş Konseyi, İzmir'de toplanarak saldırı hakkında karar aldı.



İzmir'de toplanan Yunan Savaş Konseyi, Anadolu KSG III, Harekâtının yeni saldırısını başlatma ve Ankara'ya Şimşir II kadar ilerleme kararı almıştır. 10 Haziran 1921 tarihli saldırı planı birliklere dağıtılmıştır. Saldırı, 8 Temmuz 1921 tarihinde başlayacaktır. Aynı tarihli İngiliz Genelkurmay Başkanlığı'nın raporu, Anadolu'da kesin bir Yunan zaferinden emin olunmadığı, Yunanlılara daha çok yardım yapılması ve Türklerin dışardan yardım almalarının önlenmesi yolundadır.



7



Temmuz İstanbul Şehremaneti'ne Celâl Bey atandı. [Osm]



Eski Adana Valisi Celâl Bey, irade-i seniyye ile İstanbul Şehremaneti'ne atanmıştır. Celâl Bey'den önce bu görevi 23 Şubat 1921 tarihinden beri Mehmed Ali Bey yürütmekteydi.



7



Temmuz Mustafa Kemal Paşa'nın, General Harington'a 6 Temmuz 1921 tarihli cevabı İngilizleri hareketlendirdi.



General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına ceva- İBA III bı, Binbaşı Henry'nin verdiği talimatı aşarak, Ankara'da yanlış izlenim bıraktığı yönünde olmuştur. İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, Hariciye Nâzırı İzzet Paşa ile Ankara Hükümeti temsilcisi Hamit Bey'i ziyaret ederek ilk görüşme isteğinin Mustafa Kemal Paşa'dan geldiğinde ısrarcı olmuştur. Mustafa Kemal Paşa'nın milli sınırlar içinde tam bağımsızlık isteğinin çılgınlık olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca, Hamit Bey'den, İngiltere'nin diğer İtilâf Devletlerinden ayrı hareket etmesinin söz konusu olmaması nedeniyle görüşme sorununun kapanmış addolunabileceğini iletmesini istemiştir. Ancak, 8 Temmuz 1921 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Mr.Rattigan'a bu görüşmenin Hükümetin yetkisinde olduğu ve kendisinden talimat almadan İngiltere'yi bağlayacak bir işe girişmemesini bildirecektir.



7



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "İtalyan askerleri HM si, Yunan ordusu hakkında vapurlarına bindiler", "Tavassut konusunda: Müttemalûmat verdi. fiklerin notası, Yunanlıların cevabı", "Yunanlılar büsbütün kudurdular" ve "Çocukları himaye" yazılarına yer verilmiştir.



1921 Yılı



TV: 4206, BOA, İ..DUİT, GN: 66, DN: 40



771



G.



Ay



8



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz Bursa'daki Yunan kuvvetleri Bursa'nın güneyine, Orhaneli'ye doğru taarruza başladı.



Yunan genel karargâhının da İzmir'den Uşak'a nakledilmesine başlanmıştır. Nakil işlemi 9 Temmuz 1921 tarihinde tamamlanacaktır. Kral Konstantin, İzmir'de kalmıştır.



BMM ZC, C: 11, İ: 49, İkinci Celse



8



Temmuz İngiliz Yüksek Komiseri Mr.Rattigan ve İngiliz Akdeniz Donanması Başkumandanı İstanbul'un Yunanistan tarafından üs olarak kullandırılmasını önerdi. [YK]



Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord İBA III Curzon'a, Başkumandan da İngiltere Bahriye Bakanlığı'na çektikleri telgraflarla tarafsız kalınmamasını ve Yunanistan'dan yana bir politika izlenmesini ve bunun için de Yunan donanmasının İstanbul'u üs olarak kullanmasına izin verilmesini önermişlerdir.



8



Temmuz Bütün Hindistan Hilafet Konferansı toplandı.



5.000 temsilcisiyle Bütün Hindistan Hilafet Konfe- KSG III ransı 8-9 Temmuz 1921 tarihinde Hindistan'da toplanmıştır. Konferansta Türkiye'yi yakından ilgilendiren kararlar alınmıştır: Müslümanların İngiliz ordusundan görev almaması, İnönü Zaferi'nden ötürü Mustafa Kemal Paşa'nın kutlanması, Türkiye için yardım toplanması, İngiltere'nin Türkiye'ye karşı askeri harekâta geçmesi halinde Hindistan'ın bağımsızlığını ilan etmesi.



8



Temmuz "Mustafa Kemal, Doğu'nun Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Boyunduruktan HM Washingtonu'dur." kurtulan Türkiye'nin yükselmesi" başlıklı yazıda Türkiye'de uzun bir inceleme yapan bir Amerikalı'nın şu sözlerine yer verilmiştir: "Mustafa Kemal, Doğu'nun Washingtonu'dur." Gazetede ayrıca, Bursa'nın işgalinin yıldönümü ve Yunanlıları birbirine düşüren İzmir'deki patlama yer almıştır.



9



Temmuz İran Meclisi Mebusanının selamlanmasına karar verildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, İran Meclisi Mebusanının açıldığını bildirerek, "dindaş, karındaş ve komşu devletin Millet Meclisine tebrik, muvaffakiyet ve istiklâl dâvasında zaferler teminiyle beraber selâmlar gönderilmesini" teklif etmiştir. Teklif, Makamı Riyasetin Büyük Millet Meclisinin selamlarını göndermesi kararıyla kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 48, Birinci Celse



9



Temmuz Hiyaneti Vataniyeden dolayı mahkûm olanlara ait evrakın Mahkemei Temyizce tetkik ve tasdikine dair iki kanun teklifi Lâyiha Encümenine havale edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Salih Efendi'nin, Hiyaneti Vataniyeden dolayı idam ve müebbet küreğe mahkûm edilenlerin evrakının Mahkemei Temyizce tetkik ve tasdikine dair kanun teklifi ile Malatya Mebusu Reşid Ağa'nın, Hiyaneti Vataniyeden mahkûm olanlara ait evrakın Mahkemei Temyizce tetkikine dair kanun teklifi Lâyiha Encümenine havale edildi.



BMM ZC, C: 11, İ: 48, Birinci Celse



9



Temmuz Beylerbeyi İhtiyat Zâbit Mektebinden mezun olanlar hakkında verdiği kanun teklifi Müdafaai Milliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



Kanun teklifi, Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey'e aittir. 17 Şubat 1330 tarihli Kanun mucibince, Mahmud Şevket Paşa zamanında kurulan Beylerbeyi İhtiyat Zâbit Mektebinden mezun olanlar Harbiye Mektebinde açılan hususi dersleri ikmal ettikleri takdirde muvazzaf zâbitanlığa nakledilebilmektedirler. Kanunen mümkün olmasına rağmen Harbi Umumiden dolayı Beylerbeyi İhtiyat Zâbitan Mektebinden mezun olan zâbitan ikmallerini verememiştir. Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey, Balkan Harbinden bu yana bilfiil harbe katılmış olmalarını da göz önünde bulundurarak söz konusu zâbitanın doğrudan doğruya



BMM ZC, C: 11, İ: 48, Birinci Celse



772



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



muvazzaf zâbitanlığa naklini teklif etmiştir. Teklif, naklin tahsil olmadan mümkün olamayacağı, sözkonusu zâbitanın Harbi Umumide başka koşullarda yetişmiş hem sınıflarından ayrılamıyacağı itirazları ile terfilerine ilişkin görüş ayrılıkları üzeriden müzakere edilmiş ve verilen takrirler doğrultusunda tadil edilmek üzere Müdafaai Milliye Encümenine iade edilmiştir. 9



Temmuz Cihangiroğlu İbrahim Bey, Cihangiroğlu İbrahim Bey, Cenubî Garbi Kafkas KSG III Kars Belediye Başkanlığına Cumhuriyeti Başkanı iken İngiltere tarafından tutukatandı. lanarak Malta'ya götürülmüştü. Mutasarrıf Behçet Bey, kendisini Kars Belediye Başkanlığına atamıştır.



9



Temmuz Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına Ankara Hükümeti'nin tutumuna ilişkin bir şifre tel çekti. [YK]



General Harington, Ankara Hükümeti'nin Bolşevikle- İBA III rin avcuna düşmüş olduğunun söylenemeyeceğini, Türkiye'nin Fransa'ya dönmekte olduğunun dikkat çektiğini iletmiştir. General Harington, Mustafa Kemal Paşa'nın isteklerinin asgarisini henüz açıklamadığını ve İnebolu'daki görüşmeyi önemsediğini belirtmiş ve görüşmeye ilişkin talimat beklediğini bildirmiştir. Harington'un, 10 Temmuz 1921 tarihli; Kemalistlerin Ruslardan yalnız yardım aldığı, Bolşeviklerle sıkı işbirliğini daha ziyade İttihatçıların istediği, Mustafa Kemal Paşa'nın "iki ateş arasında" kaldığına ilişkin 13 Temmuz 1921 tarihli; İngiltere'nin Yunanistan'ı kayıran tarafsızlığının yanlış olduğunu belirten 15 Temmuz 1921 tarihli; Yunan saldırısının başarısız olması halinde Kemalistlerin İstanbul üzerine yürümekte gecikmeyeceklerine dair 18 Temmuz 1921 tarihli telgrafları görüşme kapılarının tam olarak kapanmadığı ve talimat beklediği yönündedir.



9



Temmuz İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere'nin Paris Maslahatgüzarı Sir E.Cheltham'a ve Roma Sefiri Sir G.Buchanan'a Mustafa Kemal-Harington görüşmesi ile ilgili bir şifre tel çekti.



Mustafa Kemal-Harington görüşmesiyle ilgili, Mus- İBA III tafa Kemal Paşa'nın aşırı isteklerinden dolayı kendisine henüz cevap verilip verilmeyeceğinin kararlaştırılmadığını ve önce Fransa ve İtalya'ya danışmanın uygun bulunduğunu bildirmiştir. Telgrafta, Curzon, Mustafa Kemal Paşa'nın müttefikler arasında ayrılık yaratmak istediğinden şüphe edildiğini de belirtmiştir.



10



Temmuz Yunan ordusu genel taarruza başladı.



Bursa ve Uşak'taki Yunan kuvvetleri taarruza başladı. Bursa'daki kuvvetler İnegöl istikametine yönelirken, Uşak'takiler kuzeydeki Gediz istikametine ve doğudaki Dumlupınar istikametine doğru harekete geçmişlerdir. Yunan ordusu Yenice, Yenişehir ve İnegöl'ü işgal etmiştir. Yunan ordusunun bu dördüncü saldırısı Kütahya-Eskişehir Savaşları olarak adlandırılacak ve Garp Cephesi birliklerinin 25 Temmuz 1921 tarihinde Sakarya doğusuna kadar çekilmeleriyle sonuçlanacaktır.



BMM ZC, C: 11, İ: 49, İkinci Celse



10



Temmuz İtilâf Devletleri tarafından ilan edilen bitaraf mıntıkanın bitaraflığına Yunanistan'ın da riayet ettirilmesi için düveli mütelife nezdinde teşebbüste bulunuldu. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İtilâf Devletleri tarafından bitaraf mıntıka olarak tayin ve ilan edilmiş olan mıntıkanın bitaraflığına Yunanistan'ın da riayet ettirilmesi için Hariciye Vekâleti tarafından düveli mütelife nezdinde teşebbüste bulunulmuştur.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



1921 Yılı



773



G.



Ay



10



Temmuz Görevden alınan eski Sivas Valisi Cemal Bey'in tekrar çalıştırılması uygun bulundu. [Cmh]



10



Temmuz 1054 sayılı İzmit üzerinden sağlanacak haberleşmeye dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İzmit'le İstanbul arasında doğrudan doğruya telgraf haberleşmesi yapılamayacağı, ancak sansür edilmek kaydıyla Anadolu'dan gelecek mektup ve telgrafların posta ile İstanbul'a gönderilebileceği kararlaştırılmıştır.



10



Temmuz 1058 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Öğüt Gazetesi hakkında tahkikat yapılmasına karar verildi. [Cmh]



Konya'da yayınlanan Öğüt Gazetesinin 14 Haziran BCA: tarihli sayısı askeri sırları açıkladığından gerekli tah- 30..18.1.1/ 3.30..9./ kikatın yapılmasına karar verilmiştir.



10



Temmuz İzmit'teki Yunan zulmüne ilişkin inceleme yapacak olan Kurul İzmit'e geldi.



İtilâf Devletleri, Yunanlıların büyük bir katliama ha- KSG III zırlandıkları haberi üzerine İzmit'te inceleme yapmak üzere Kızılhaç Temsilcisi M.Gehri başkanlığında bir Kurul'u İzmit'e yollamıştır. Gehri'nin raporuna göre, İzmit'te 7.400 Türk öldürülmüş; 3.000 Türk Fransız okuluna sığınarak kurtulmuştur.



10



Temmuz Maârif Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 senesi için Maârif Bütçesi'ne 4,500 lira tahsîsât- Düstur Tertip 2, ı fevkalâde ilâvesi edilmiştir.



Temmuz 2 Rebîülâhir 1338 (25 Aralık 1919) tarihli Karârnâmeye muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



2 Rebîülâhir 1338 (25 Aralık 1919) tarihli Karârnâ- Düstur me, Me'mûrîn ve hademe-i evkaf maâşât ve vezâif Tertip 2, Cilt 12, zemâimi hakkındadır.



10



Temmuz "Kuvayı milliye memleketi ve Malta'dan bizi kurtardı."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunan ordusunun HM cephe gerisinde yaptığı zulme ilişkin cephe gerisinde akan kanın durması gerektiğine dair bir yazıya ve Malta'dan kurtulan Ahmet Agayef'in kurtarıcı olarak Kuvayı Milliyeyi gördüğünü ifade eden sözlerine yer vermiştir.



11



Temmuz İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, Yunan ordusunun taarruzu ve Yunan mezalimine dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Fevzi Paşa, Yunanlıların, İtilaf Devletlerinin ateşkes anlaşmasını reddetmeleri üzerine yeni bir taarruza geçeceklerinin önceden öngörüldüğünü belirtmiştir. Söz konusu taarruza hazırlık olarak düşmanın geri hatlarındaki Uşak-Alaşehir hatlarında ve AydınNazilli şimendifer hattında tahribat yapıldığı ve bu suretle taarruzun tehirinin sağlandığını söylemiştir. Ancak, genel taarruz önlenememiş, Yunan ordusu doğuya ve güneye doğru harekata başlamıştır.



11



Temmuz Kâzım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne ilişkin bir telgraf çekti.



Kâzım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal Paşa'nın 11 Nutuk Nisan tarihli ricasına bir şifre telgraf ile cevap vermiştir. Kâzım Karabekir Paşa'in cevabında, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun tespit etmiş olduğu şekl-i hükümete ait esasatın yürütülmesinde ortaya çıkabilecek güçlükler nedeniyle bir fıkra programı halinde kalmasını ve Mustafa Kemal Paşa'nın da bitaraflığını korumak için Müdafaai Hukuk Grubu'nun dışında kalmasını faydalı bulduğunu dile getirmiştir.



774



Yönetim Zamandizini



10



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..18.1.1/ 3.30..3./ 71-37 BCA: 30..18.1.1/ 3.30..5./ 167-2



86-4



Cilt 12, s.447



s.448



BMM ZC, C: 11, İ: 49, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Temmuz İngiltere Savaş Bakanı Sir L.Wortington-Evans, Anadolu'daki durumu değerlendiren bir muhtırayı İngiltere Kabinesine sundu.



Kabine'nin arzusu üzerine, Yunan ordusunun başarı İBA III şansı hakkında İngiliz Genelkurmay Başkanı Mareşal Henry Wilson bir değerlendirme raporu hazırlamıştır. Değerlendirme, Yunan cephesinde inceleme yapan General Morden ve Albay Nairne'in raporları ile General Harington'un yorumlarından oluşmaktadır. Türk ordusunun durumu incelenemediği için değerlendirmenin eksik olduğu belirtilmiştir. Morden ve Nairne'in raporlarına göre, Yunan ordusu iyi techiz edilmiş ve savaşa isteklidir. Son başarısızlıkların nedenleri giderilmeye çalışılmaktadır. İlk safhada başarı kazanması beklenmektedir. Türk milliyetçi ordusu da son birkaç ay içinde çok büyümüş, etkin ve metotlu talim görmüş ve Rus yardımıyla silahlanmıştır. Yunanlılar Türk ordusunu daha güçsüz tahmin etmektedirler. Ancak, Türk ordusu Dünya Savaşı'nda İngilizlerin ancak çok büyük sayı üstünlüğüyle mağlup edilebildiği güçlü bir ordudur. Sayı üstünlüğü olmadığı sürece Yunanlıların mahalli başarılar dışında büyük başarı kazanma şansı düşüktür. Harekât planlarında da zayıf noktalar vardır. Yalnız başına Yunanistan'ın Anadolu'ya barış getirebilecek büyük zafer şansı yoktur. Müttefiklerin silah, cephane, para ve malzeme yardımı da başarı getirmez; tek başarı getirebilecek insan faktörünü de müttefikler sağlayamaz. Rapor, aynı zamanda askeri yetkilerin görüş farklılıklarını da yansıtmaktadır. İngiltere'nin Atina Ataşemiliteri Albay Nairne'e göre Yunan ordusu "etkin bir savaş makinası" iken, General Harington, Nairne'i çok iyimser bularak bu yorumuna katılmamaktadır. Harington'a göre komuta düzeyinde Türk ordusu daha açık-seçik hedeflere sahiptir.



11



Temmuz Fransa Başbakanı Aristide Briand, Ankara Hükümeti'ne bazı tavizler verilebileceğini söyledi.



İkdam Gazetesi'nin haberine göre, Başbakan Briand, KSG III, Fransız Parlamentosu'nda yaptığı konuşmada, "Anka- İkG ra'ya bazı tavizler verilebilir. Türk milleti yaşayacaksa tam bağımsızlığı içinde yaşamalıdır." demiştir. Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, aynı tarihli raporunda, önceden Yunanistan'ı destekleyen Fransızların bu politika değişikliğini eleştirmiş ve Yunanistan'ın İngiltere'ye yanaşması üzerine Fransa'nın Orta Doğu'da sarsılan nüfuzunu korumak için bağımsız Türkiye'nin kurulmasına taraftar olmuştur demiştir.



12



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'nin politikasıyla ilgili bilgi verdi. [YK]



"Milliyetçilerin Politikası" adlı istihbarat raporu ile İBA III Journal D'Orient Gazetesi'nin "Ankara Hükümeti'nin Dış Politikası" başlıklı belgelere dayanılarak hazırlanmış bilgi notudur. Mr.Rattigan'ın ilettiğine göre, Kemalistler Milli Misak programını tümüyle gerçekleştirmek emelindedirler ve bu amaçla Bolşevikler ve onlarla işbirliği yapan İslam Devletleriyle ittifaka çok önem vermektedirler. Yazıda, ayrıca, tam bağımsızlık konusundaki tutumun Hükümete güven oyu verilmesini sağladığı belirtilmiştir. Milliyetçiler arasında Batılılarla anlaşma eğiliminde olduğu, son zamanlarda Ankara'nın İngiltere aleyhindeki yayınlarının azaldığı not edilmiştir.



1921 Yılı



775



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Temmuz Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu'nun kurulması hakkında tamim yayımlandığı bilgisi iletildi. [Cmh]



13



Temmuz İngiltere'nin Roma Sefiri Sir G.Buchanan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İtalya'nın üçlü anlaşma ile ilgili görüşünü iletti.



13



Temmuz Afganistan Emiri Emanullah Afganistan Emiri Emanullah Han, Afgan ordusunu KSG III Han, Mustafa Kemal Paşa'- düzene koymak için bir Türk askeri kurulu talep etdan askeri eğitim yardımı miştir. istedi.



13



Temmuz İstanbul üniversitesi hocalarından İsmail Hakkı Bey ve Mehmet Emin Bey, Ankara'ya geldi.



13



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İtilâf Devletlerinin HM si, Yunan saldırısını değer- askeri uzmanlarının Yunanlıların zafer kazanamayalendirdi. cağından emin olduklarını yazmıştır.



14



Temmuz Hiyaneti Vataniyeden mazunen muhakemeleri icra kılınanlar hakkında beraet ve ademimesuliyet kararı verilenlerin ne gibi ahkâma tâbi tutulacaklarına dair Adliye Vekâleti Tezkeresi ve Adliye Encümeni mazbatası ile gündeme gelen tefsir kararı tehir edildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye Kanununun 8.maddesine göre infaz kararları Büyük Millet Meclisi'nde tasdik olunmaktadır. Beraet ve ademimesuliyet kararlarının Büyük Millet Meclisi'nde tetkik edilip edilemeyeceği ve beraet kararlarının ref'i gerekirse bu nakızdan mazunların müteesir olup olmayacağı yönünde ise kanunda bir sarahat yoktur. Adliye Encümeni, beraet ve ref kararlarının tekriri muhakeme edilmesini ve buna göre muamele yapılmasını tefsiren karara bağlamıştır. Tefsir kararı, Adliye Vekili Refik Şevket Bey'in, söz konusu hükümlerin Mahkemei Temyize tevdine ilişkin kanun tekliflerinin müzakeresine tehir edilmesi talebiyle tehir edilmiştir.



14



Temmuz 134 sayılı Hâkimi Münferit Kanununun Bâzı Mevaddını Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hâkimi Münferit Kanununa tevfikan teşekkül eden BMM ZC, istinaf mahkemesine, bu mahkemenin teşkilatsız ka- C: 11, İ: lan mülhakatı veya hâkimi münferit teşkilatı haricin- 50 de teşekkül eden istinaf mahkemelerine, hâkimi münferit teşkilatına tabi mahakimi iptidaiyeyi rapta Adliye Vekili salâhiyettar kılınmıştır. Böylelikle, üç ayrı şekilde kurula gelmiş olan istinaf mahkemeleri ayrı usullere göre teşkil edilmelerine rağmen birbirine raptedilebilecektir. Bu durumun adli teşkilatta tevhidi sağlamak yerine teşkilatı daha da karışıklaştıracağı ve Adliye Vekilinin teşkilat üzerindeki salâhiyetini mutlaklaştırdığı gerekçesiyle kanuna itiraz edilmiştir.



776



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..10.0.0/ 45.291..7./ 387



İtalya Dışişleri Bakanı, İngiltere'nin 9 Temmuz 1921 İBA III, tarihli yazısına cevaben üçlü anlaşmadan vazgeçmek KSG III gibi bir niyetlerinin olmadığını, İtalya'nın Doğu'da İngiltere ile sıkı işbirliği yapmak isteğini belirtmiştir. Mustafa Kemal'e karşı birlikte hareket edilmesini, iktisadi haklardan vazgeçilmeyeceğinin ona kesinlikle anlatılmasını istemiştir. İtalya'nın yeni Dışişleri Bakanı Machese della Toretta, 31 Temmuz 1921 tarihinde Senato'da yaptığı konuşmada bu tavırlarını destekleyecek ve şu sözleri sarf edecektir: İtalya'nın Yakın Doğu ile ilgili ılımlı ve dürüst emellerinin Kemalistlerce yanlış anlaşılmıştır. Akdeniz Bölgesi'ndeki dengenin İtalya aleyhine daha fazla sarsılmaması için müttefikleriyle işbirliğini bağlılıkla sürdürmeliyiz. Türkiye ile yalnız ekonomik işbirliği yapmak istiyoruz.



HM (14.7.1921)



BMM ZC, C: 11, İ: 50, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Temmuz 135 sayılı Darülharbde Hüsnühizmet ve Yararlık İbraz Eden Mahkûminin Müddeti Mahkûmelerinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Cinayetle maznun ve mahkûm ve cünhadan dolayı BMM ZC, maznunen mevkuf ve mahkûm olanlar Harbi Umu- C: 11, mi'de ortaya çıkan ihtiyaç dolayısıyla Mükellefiyeti İ: 50 Askeriye Kanununa ve darülharbe gidecek eşhasın tecili takibat ve muhakematına dair 19 Şubat 1330 tarihi Kanuna tevfikan askere alınmışlardır. Harbi Umumi'de seferberliğin ilanından mütarekenin akdi tarihine kadar askere alınan ve o tarihe kadar askerde bulunmaları dolayısıyla her ne suretle olursa olsun önceden işledikleri cürümden dolayı haklarında takibat icrası tecil olunan eşhas hukuku şahsiyeye halel gelmemek şartıyla affolunmuşlardır.



15



Temmuz Dördüncü Fırka Kumandanı Kaymakam Nâzım Bey cephede şehit düştü.



Cenazesi Ankara'ya getirilerek Büyük Millet Meclisi âzalarının katılımıyla Müdafaai Milliye Vekâletince kaldırıldı. Kendisine miralaylık rütbesi verilmesi 16 Temmuz 1337 tarihli içtimada Mecliste bilittifak kabul edildi.



15



Temmuz Garp Cephesi 4.Tümen Kurmay Başkanı Şerafettin Bey esir düştü.



Yunan saldırısı sırasında Karahisarı Sahip yakınla- KSG III rında 4.Tümen Kurmay Başkanı Şerafettin Bey esir düşmüştür.



15



Temmuz İngiltere'nin Paris Maslahatgüzarı Sir M.Cheetham, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Fransa Başbakanı Briand'ın Mustafa Kemal-Harington görüşmesiyle ilgili görüşünü iletti.



Briand, Mustafa Kemal'in öne sürdüğü koşulların İBA III Müttefiklerce saptanmış barış esaslarından çok farklı olduğunu belirtmiştir. Telgrafa İngiltere Dışişleri Bakanlığı adına D.G. Osborne'un düştüğü not ise, artık Mustafa Kemal'e cevap vermeye gerek olmadığı, Harington'un düşündüğü gibi görüşmenin olabilmesi için bundan sonraki adımı onun atması gerektiği şeklindedir.



15



Temmuz Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Sovyet mali yardımıyla ilgili Hariciye ve Maliye Vekâletlerine bilgi verdi.



Ali Fuat Paşa'nın ifadesine göre, Büyük Millet Mecli- KSG III si, Sovyetlerden 50 milyon altın ruble istemiş; Sovyetler, 10 milyon altın ruble vermeyi kabul etmişlerdir. 4 milyon altın ruble 15 Temmuz 1921 tarihinde alınarak Trabzon Kumandanı Seyfi Bey'le Kars'a gönderilmiştir. 1,6 milyon altın ruble satın alınacak silahlar için Stockholm'e yollanmıştır. 14 Mayıs 1921 tarihinde alınan 240.000 altın ruble sefarette alıkonulmuştur. Verilmesi vaddedilen 4,6 milyon altın ruble ise, Avrupa ile girişilen siyasi ilişkilerden ötürü bekletilmektedir.



15



Temmuz Ankara'da Maarif Kongresi toplandı.



21 Temmuz 1921 tarihinde sonuçlanacak Kongre, HM Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey'in girişimiyle (14,17,21. toplanmış ve Kongre'ye 250 civarında kadın ve erkek 7.1921) öğretmen katılmıştır. Açılış konuşmasını yapan Mustafa Kemal Paşa, eski devrin boş inançlarından, yabancı unsurlardan uzak bir milli eğitimin gereğinden bahsetmiş ve milletin silahı ile olduğu gibi zihni ile de mücadele etmesinin zorunlu olduğunu dile getirmiştir. 21 Temmuz 1921 tarihinde ilk ve ortaöğretimin alacağı biçim üzerindeki tartışmalar tamamlanacaktır. Öğretimin sadeleştirilmesi, amelîleştirilmesi ve yerelleştirilmesi üzerinde durulacaktır. Alınan kararları bir programa dönüştürmek üzere bir Kurul seçilecektir.



1921 Yılı



BMM ZC, C:11, İ: 51, İkinci Celse



777



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Temmuz Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İstanbul'daki bütün yabancı temsilciliklere nota verdi. [Cmh]



16



Temmuz İdarei Umumiyei Vilâyat Kanun teklifi, Bolu Mebusu Şükrü Bey'e aittir. Kanunun 67.maddesinin son fıkrasıyla 68.maddesinde gösterilen mukarreratın Memurin Muhakemat Encümeni tarafından rüyet edilmesine dair kanun teklifi Lâyiha Encümenine havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 11, İ: 51, Birinci Celse



16



Temmuz Meclisteki asker mebuslara cephede çalışmak üzere mezuniyet verilmesine dair takriri kabul edildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa ile arkadaşlarının takriri üzerine, Meclisteki asker mebuslar, Müdafaai Milliye Vekâletinin göstereceği herhangi bir yerde ve hizmette vakit kaybetmeden görev alabilmek için mezuniyet talep etmişlerdir.



BMM ZC, C: 11, İ: 51, Birinci Celse



16



Temmuz 136 sayılı Nüfus Vukuatının Altı Ay Müddetle Cezayi Nakdiden Muafiyetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Seferberlik zamanında çoğu yerde nüfus vukuatı za- BMM ZC, manında ihbar olunamamıştır. Bu durum muamelatı C: 11, medeniyeye, ciheti askeriyeye ilişkin muamelata ve İ: 51 istatistik tanzimine mani olmuştur. Biriken vukuatın süratle tescili için altı ay zarfında ihbar olunacak nüfus vukuatından cezayi nakdi alınmamasına karar verilmiştir. Her mahalle ve karyenin imam ve muhtarı dahilde vukua gelip henüz tescil olunmamış tevellüdat, vefiyat, münakalât ve talâk vukuatına ait ilmühaberlerini takip edip tanzim ederek altı ay zarfında nüfus idarelerine vermeye mecburdur.



16



Temmuz 137 sayılı Hududu Sıhhiye İdaresiyle, Tekaüt Sandığına Ait Rüsumun Tezyidi hakkındaki 28 Teşrinisani 1336 tarihli Kanunu Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hudud sıhhiye masrafını kapatmak için 27 Teşrinisa- BMM ZC, ni 1336 tarihinde sıhhiye resmine yapılan zam yeterli C: 11, olmamıştır. İstanbul Hükümeti ve Fransa Hükümeti- İ: 51 nin yapmış oldukları zam göz önünde bulundurularak, sıhhiye resminin beş misline iblağına karar verilmiştir.



16



Temmuz 138 sayılı Garp Cephesinde Bilfiil Harekâtı Askeriye Sahası Olan Mevakıa Münhasır Olmak Üzere Âşarın Sureti Cibayetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Garp cephesine yakın mahallerde hasat mevsimi gel- BMM ZC, mesi nedeniyle mezruatın bir an evvel kaldırılarak C: 11, cephe gerisine taşınması ve bu suretle düşman eline İ: 51 geçmesi veya yakılmasının önlenmesi amaçlanmıştır. Bunun için Âşar Nizamnamesinde mevcut olan ihale ve emanet usullerinin zaman kaybettireceği düşünülerek, sadece bu mevkiler için tahmin usulü önerilmiştir. Garp Cephesinde bilfiil harekâtı askeriye sahası olan mevkilere ve 1337 senesine munhasır olmak üzere mahalli meclisi idaresince mütehap bir ve karye



778



Yönetim Zamandizini



Notada, Yunan ordusunun işgal ettiği bütün bölgeler- İBA III de halka karşı katliam yaptığı, Samsun bölgesinde de Pontus Cemiyetinin bir ayaklanma çıkarıp Yunan ordusuna yardım ettiği, Yunan ordusunun Osmanlı vatandaşı Rumları da askere aldığı, İngilizlerin de İstanbul bölgesinde Rum ve Ermeni çetelerini silahlandırıp İstanbul halkına karşı katliam hazırladıkları belirtilmiş; Türk halkının canına ve bağımsızlığına kasteden bu Yunan suikastına karşı doğacak tepkilerin bütün sorumluluğunun Yunanlılara ait olacağı vurgulanmıştır. 6 Ağustos 1921 tarihinde İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, notayı İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a iletirken notanın Babıâli nezdinde protesto edildiğini söyleyecektir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



veya mahalle heyeti ihtiyariyesince müntehap iki zattan mürekkep heyet marifetiyle tarla veya harmanlarda mahsulât miktarı ittifak veya ekseriyeti âra ile tahmin usulüne göre öşrü aynen veya sahibinin muvafakatiyle bedelen istifa edilecektir; istifaya Hükümet mezundur. Bu usulün hangi mevkilerde uygulanacağına ordu kumandanlıklarıyla bilmüzakere karar vereceklerdir. Lâyiha, Meclise emlak ve arazisi henüz tahrir edilmemiş elviyei selâseyi de kapsayacak şekilde geldiği halde, bu livalara mahsus başka bir usul uygulanmakta olduğundan burayla ilgili ayrı bir düzenlemeye gidilmesine karar verilmiştir. 16



Temmuz Albay Fahrettin Bey, Süvari Kolordu Kumandanlığına atandı.



17



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi'ne gitmek üzere Eskişehir'e hareket etti.



Kütahya'nın aynı gün Yunan ordusu tarafından ele KSG III geçirilmesinden sonra bütün savunma mevzilerini kaybeden Garp Cephesi Kumandanlığı bunalıma girmiştir. Aynı gün, Yunan ordusu Türk ordusunu imha emrini vermiştir. Erkânı Harbiye Riyasetinden ne yapılması gerektiğini soran İsmet Paşa'ya, Fevzi Paşa, Eskişehir-Ayvacık hattının doğusuna çekilmesini emretmiştir.



17



Temmuz Hariçten Memâlik-i Osmâniyye'ye ithal olunacak maden kömürleri hakkında İrâde-i Seniyye yayımlandı. [Osm]



Hariçten Memâlik-i Osmâniyye'ye ithal olunacak maden kömürlerinden 25 Kanûnuevvel 1336 (25 Aralık 1920) tarihli irâde-i seniyyenin neşrinden evvel yola çıkarılmış olanlar bilâ resm ithal edilecektir.



17



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Yunan saldırısı üzerine Müfide Ferit imzalı bir yazı yayımlandı.



"İlahî Nur: İsmet Paşa'ya" başlıklı yazıda Müfide Fe- HM, KSG rit, fedakârlık saatinin bir kez daha çaldığını, bir kez III, PS daha ölüm ile karşı karşıya gelindiğini yazmıştır. Gazetede ayrıca, Yunan Kral ve papazlarının da cephede olduğu haberleri yer almıştır. Aynı tarihli Peyamı Sabah gazetesinde Ali Kemal de Türk zaferinden yana bir yazı kaleme almıştır: "Tam bir ahenk, gönülden bir ittifak ile zafer haberini beklemeliyiz. Nasibimiz harp, ümidiniz zaferdir."



18



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Garp Yunanistan'ın saldırısı karşısında savaş kaybedilmiş Nutuk, Cephesi karargahında İsmet ve Garp Cephesi birlikleri düzensiz bir biçimde çe- KSG III Paşa'ya talimat verdi. kilmeye başlamışlardır. Firarlar artmıştır. Yunan ordusu Eskişehir'e kadar gelmiş; Eskişehir İstasyonu'nu bombalamıştır. Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi karargahında İsmet Paşa'ya "Orduyu, Eskişehir'in Kuzey ve Güneyinde topladıktan sonra, düşman ordusuyla araya büyük bir mesafe koymak lazımdır ki ordunun tanzim, tensik ve takviyesi mümkün olabilsin. Bunun için Sakarya gerisine kadar çekilmek caizdir." talimatını vermiştir.



18



Temmuz Memurin Muhakemat Encümeni intihabı yapıldı. [Cmh]



KSG III



Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi, Elâziz Mebusu Naci Bey, Konya Mebusu Musa Kâzim Efendi, Canik Mebusu Emin Bey, Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey, Lâzistan Mebusu Esad Bey, Kayseri Mebusu Ahmed Hilmi Bey ve Niğde Mebusu Hakkı Paşa, Memurin Muhakemat Encümenine âza intihap olmuştur.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.450



BMM ZC, C: 11, İ: 52, Birinci Celse



779



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Temmuz Memurin Muhakemat Heyeti intihabı yapıldı. [Cmh]



Sivas Mebusu Rasim Bey, Saruhan Mebusu Mustafa Necati Bey, Ankara Mebusu Ömer Mümtaz Bey, İstanbul Mebusu Muhtar Bey, Kângırı Mebusu Neşet Bey, Mersin Mebusu İsmail Safa Bey, Sinob Mebusu Şevket Bey, Çorum Mebusu Fuad Bey, Erzurum Mebusu Durak Bey, İstanbul Mebusu Mazhar Bey ve Edirne Mebusu Şeref Bey, Memurin Muhakemat Heyetine âza intihap olmuştur.



BMM ZC, C: 11, İ: 52, Birinci Celse



18



Temmuz Dâhiliye Vekâletine ait Kararname yayımlandı. [Cmh]



18



Temmuz İstanbul'daki Amerikan Yüksek Komiseri Bristol, Mustafa Kemal Paşa'ya Rum göçüyle ilgili telgraf çekti. [YK]



18



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, düşmanın uğradığı HM si, düşmanın hücumunu ağır kayıplar nedeniyle hücumu gevşettiği haberi yer gevşettiği haberini verdi. almıştır. "İki Cephe" başlıklı bir diğer yazıda, cephede felah ve istiklâl ordusu Yunan ordusu ile mücadele ederken, Ankara'da muallimler ordusunun cehle karşı savaş açtığı belirtilmiştir. Cepheye giden Ruşen Eşref de şu sözlerle cephedeki savaşı anlatmıştır: "İstanbul'da ezip bitirdik sanıyorlardı, Ankara'da gördüler ki yine tammışız. Bu saldırış o dinç varlığadır." İstanbul'da İngilizlerin Boğazları savunmaya hazırlandıkları haberi de yer almıştır. Bir başka haberde, Bulgar ve Sırpların Anadolu'daki mücadeleyi desteklediği belirtilmiştir.



19



Temmuz Eskişehir düştü.



Aynı gün, Kral Konstantin, yanında Prens Nikola, Savunma Bakanı Nikolaos Theodokis, İzmir Fevkalade Komiseri Aristidis Stergiadis ve Genelkurmay Başkanı Dusmanis'le birlikte İzmir'den Uşak'a geçmiş ve Eskişehir'in düştüğü haberini yolda almıştır. Yunan Hükümeti harekâtın başarıyla sonuçlandığını, Kemalistlerin ya kaçacağını ya teslim olacağını dile getiren bir basın bildirisi yayınlamıştır.



19



Temmuz Sovyet Dışişleri Bakanlığı, Washington Deniz Konferansı kararlarını tanımayacağını açıkladı.



ABD Başkanı Warren G. Harding, 10 Temmuz 1921 KSG III tarihinde Uzak Doğu sorununu görüşmek üzere İngiltere, Japonya, Fransa, İtalya, Belçika, Hollanda, Portekiz, Çin ve ABD'nin katılacağı Washington Konferansı'nın yakında toplanacağını açıklamıştı. Harding, Konferans çağrısını silahsızlanma gündemiyle yapmış ve çağrılı ülkelerin silahsızlanmayı benimsemesi halinde Konferansın toplanacağını duyurmuştu. Konferansa çağrılmayan Sovyet Hükümeti, Konferans kararlarını tanımayacağını açıklamıştır. Konferans, 12 Kasım 1921'de başlayacak ve 6 Şubat 1922'de Washington Deniz Anlaşması'nın imzalanması ile sonuçlanacaktır.



780



Yönetim Zamandizini



CR: 21



Bristol, Samsun bölgesinde 10.000 Rum'un iç bölge- İBA III lere sevkedildiğinin haberini aldıklarını, bunun Türkiye'nin davası için zararlı olacağını söyleyerek, Mustafa Kemal Paşa'dan bu uygulamadan vazgeçilmesini istemiştir. Ankara Hükümeti Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in, 21 Temmuz 1921 tarihli cevabı, Rum çocuk, kadın ve yaşlıların göç ettirilmediği, sadece Pontus için çalışan Rumların askeri bir tedbir olarak iç kesimlere sevkedildiği yönünde olacaktır.



HM (20,21.7. 1921), KSG III, İBA III



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Temmuz İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Mr.Rattigan'a General Harington ile ilgili bir telgraf çekti. [YK]



Lord Curzon, General Harington'ın Türk-Yunan sa- İBA III vaşında İstanbul'un tarafsızlığı konusunda Yüksek Komiserlikten ayrı düşündüğünü ve kendisinin Savaş Bakanlığı tarafından desteklendiğini belirtmiş ve bu konuda bir görüş birliğine varılması talimatını vermiştir.



19



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Garp Cephesi birliklerinin taaruza geçtiğini haber verdi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunan ordusuna HM karşı mukabil taarruza geçildğini haber vermiştir. Gazetede ayrıca, "Gazilerimizle başbaşa" başlıklı bir yazıya yer verilmiştir.



20



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'nın telgrafına cevap verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Teşkilâtı Esasiye Kanunun yü- Nutuk rürlüğüyle ilgili kanunlarında da yine Kanunun gayesine ve halkçılık esasına uygun olacağını dile getirmiştir. Hilâfet, saltanat ve cumhuriyetçilik diye bir meselenin mevzubahis olmadığını, asıl meselenin hükümdarın hukukunu tayin ve tahdid olduğunu; ancak, bunun şekline ilişkin henüz kesin bir düsturun olmadığını belirtmiştir. Kâzım Karabekir Paşa'nın Müdafaai Hukuk Grubu'nun dışında kalmasına ilişkin görüşüne dair ise, hükümet mahiyetindeki bir meclisin icrai reisi olarak ekseriyet fırkasının mensubu bulunmasının elzem olduğunu söylemiştir.



20



Temmuz Kafkaslardaki Kızılordu Kumandanı, fiili askeri destek konusunda Kâzım Karabekir Paşa ile görüştü.



General Harington'un 5 Ağustos 1921 tarihli raporuna İBA III göre, Kafkaslardaki Kızılordu Kumandanı, Kâzım Karabekir Paşa'ya Ankara Hükümeti'ne fiili yardım yapmaya hazır olduklarını bildirmiştir. Ankara Hükümeti ise, gerekirse ilerde bu yardımı isteyebileceği cevabını vermiştir. Aynı günkü Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde de, Rus Şûralar Elçisi Natsarensus Yoldaş'ın Hariciye Vekili'ne mektubu yer almıştır.



20



Temmuz İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Mr.Rattigan'a Mustafa Kemal-Harington görüşmesi ile ilgili bir telgraf çekti. [YK]



Lord Curzon, Mustafa Kemal'e artık cevap vermek İBA III gerekmediğini, görüşmek istiyorsa bundan sonraki adımın Mustafa Kemal'den gelmesi gerektiğini belirtmiştir.



20



Temmuz İngiltere'nin Berlin Sefiri Lord D'Abernon, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a telgraf çekti.



Almanya'daki İttihatçıları konu alan telgrafın ekinde İBA III 14 Temmuz 1921 tarihli Rus-Türk-Afgan ilişkileri konusunda Binbaşı Breen'in Raporu yer almıştır. Raporda, Çiçerin'in, Ankara Hükümetiyle İtilaf Devletleri arasında anlaşma yapılmasına karşı olmadığı, bu konudaki en büyük engelin Trakya olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, Afganistan ordusunun düzenlenmeye ve yetiştirilmeye çalışıldığı not edilmiştir.



20



Temmuz Yunan donanması Trabzon- Yunan savaş gemisi, 19-20 Temmuz 1921 tarihinde KSG III, 'u bombaladı. Trabzon Fındıkkale'yi bombalamıştır. Trabzon'da İBA III, Ruslardan kalma çok sayıda silah ve mühimmat vardır. İH



21



Temmuz Eskişehir Muharebesi gerçekleşti.



Garp Cephesi kuvvetleri Eskişehir doğusunda karşı taarruza geçti. Taarruza Yunanlılar tarafından karşı konuldu. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, bu tarihten sonra orduyu 21 Temmuz hattından daha geriye, Sakarya gerisine çekme kararı alacak ve orduya genel taarruz için zaman kazandıracaktır. Eskişehir



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 77, İkinci Celse; İBA III



781



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ve Kütahya'nın düşmesi üzerine, İngiltere Dışişleri Bakanlığı şu yorumu yapmıştır: Yunan ordusu hedefine ulaşmıştır; bundan sonra İstanbul'a yönelecektir. Yunan Hükümeti şimdi arabuluculuk önerisini kabul edebilir; ancak, isteklerini artıracağı şüphesizdir. İngiltere Savaş Bakanlığı, Türk ordusunun düzgün bir biçimde geri çekildiğini ve zamanın Türklerden yana olduğunu düşünmektedir. 21



Temmuz Yunan ordusunun başarısı Yunanistan'da büyük etki yarattı.



Yunan başarısı Atina'da büyük şenliklerle kutlanırken KSG III, ve İngiliz Elçilik binasına önünde halk İngiltere, Kral İBA III, ve Başbakan'ı alkışlarken, Yunan Dışişleri Bakanlığı HM dış temsilciliklerine Hristiyan, Musevi ve hatta Müslüman halkın kurtarıldığına ilişkin bir genelge yollamıştır. Bakan Baltacis, İngiltere'nin Atina Elçisi Granville'e, Kemalist akının tamamen çökmek üzere olduğunu ve arabulucuk tekliflerinin Yunan çıkarlarına aykırı olduğunu bildirmiştir. Yunan basın bülteni, "Kütahya ve Eskişehir yenilgileri Türk ordusunu savaş dışı etti." diye yazmıştır. Stratigos, geriye kalan enkazın tamamen dağılmasının çok sürmeyeceğini söylemiştir. Yunan basını, Sevr Anlaşması'nın Yunanistan'a yetmeyeceğini yazmıştır. Buna karşılık aynı gün Bekir Sami Bey, Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin haberine göre, Echo de Paris gazetesine şöyle bir demeç vermiştir: "Yunanlılar savaşı savaşmak için, Türkler barışa kavuşmak için yapıyorlar."



21



Temmuz İngiliz Yüksek Komiseri Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a tarafsızlıkla ilgili telgraf çekti. [YK]



Telgrafta, Kemalistlerin İstanbul'u tehdit edebilecek İBA III güçte olmadıkları, bu yüzden Fransa'nın istediğinin aksine tarafsızlığı Yunanistan aleyhine sıkılaştırmanın doğru olmadığı belirtilmiş ve bu konuda General Harington ile görüşüleceği not düşülmüştür.



21



Temmuz 139 sayılı Muafiyeti Askeriye Vergisi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun, askerlik çağında olup silah altına celp ve da- BMM ZC, vet olunan gayrimüslimlerden, hizmeti askeriyeleri C: 11, için bedeli nakdî itasına talip olanlardan, milli dava İ: 53 sonuçlanana kadar bir müsaadei mahsusa olmak üzere bedeli nakdi ahzı için tanzim olunmuştur. Bedeli nakdi itasına talip olanlar âşar, ağnam, emlâk, arazi, temettü, ticaret kaydı, emsali ahval ile mali durumuna göre üç dereceye ayrılmıştır. Birinci derece senelik bin, ikinci derece altı yüz ve üçücü derece üç yüz lira ödeyecektir. Dereceler her şahıs için mahalli mecalisi idaresi, ticaret, ziraat ve ticaret odalarınca; olmayan yerlerde ise, belediye meclisi tarafından tayin edilecek ve mal sandıklarınca istifa olunacaktır.



21



Temmuz 140 sayılı TürkiyeAfganistan Muahedenamesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Afganis- BMM ZC, tan Hükümeti arasında 1 Mart 1337 tarihinde Mosko- C: 11, va'da akit ve imza edilen Muahedename Büyük Mil- İ: 53; TSA let Meclisince kabul ve tasdik edilmiştir. Anlaşma hükümlerine göre, anlaşma bu tarih itibariyle yürürlüğe girmiştir.



21



Temmuz 141 sayılı Türkiye-Rusya Muahedenamesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye ve Rusya Devletleri arasında 16 Mart 1337 tarihinde Moskova'da akit ve imza edilen Muahedename Büyük Millet Meclisince kabul ve tasdik edilmiştir.



782



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 11, İ: 53; Düstur Tertib 3, Cilt 2, s.72



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Temmuz 142 sayılı Türkiye ile Rusya Beyninde Münakit Üsera Mukavelenamesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye ve Rusya Devletleri arasında 16 Mart 1337 BMM ZC, tarihli Muahedenamenin 13.maddesine tevfikan taraf- C: 11, lar tarafından tanzim edilmiş 28 Mart 1337 tarihli İ: 53 İadei Üsera Mukavelenamesi Büyük Millet Meclisince kabul ve tasdik edilmiştir.



21



Temmuz Memurin Muhakemat Encümeni intihabı yapıldı. [Cmh]



Kângırı Mebusu Behçet Bey, Memurin Muhakemat BMM ZC, C: 11, Encümenine âza intihap olunmuştur.



21



Temmuz Ankara Mebusu Hacı Mustafa Efendi'nin, Teslise tâbi kura ahalisinin Âşar borçlarına dair sual takririne, Maliye Vekili Hasan Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Teslis Kanunu'na tabi köylerin birçoğu Hükümete olan âşar borçlarını verememişlerdir. Bu durumda olan köylerde âşar tahsilatının nasıl yapılacağına ilişkin soru önergesine, Maliye Vekili, ahali tarafından yapılacak müracaatların, memurini mahsusa tarafından yürütülecek tahkikat ve tetkikata göre mecalisi idarece uygun görülmesi halinde tenzilat icrasına tabi tutulabileceklerine ilişkin lâyihai kanuniyenin 14 Nisan 1337 tarihinde Meclise sunulduğunu; ancak, henüz tasdik edilmediğini belirterek cevap vermiştir.



22



Temmuz Yunan Kralı Konstantin Eskişehir'e gelerek Başkumandanlığı üzerine aldı.



22



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Meclis Muhafız Taburu'nun Ankara'ya gönderilmesini istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi Kumandanlığı'n- KSG III dan, hükümet merkezinin güvenliğinin sağlanması için Meclis Muhafız Taburu'nun ilk fırsatta Ankara'ya gönderilmesini istemiştir.



22



Temmuz Yunan donanması Sinop'u vurdu.



Yunanlılar, silah nakliyatına engel olmak için Trab- KSG III, zon'dan sonra Sinop'u da vurmuştur. Bombalamalar Sİ sonunda kısa süreliğine nakliyata ara verilecek ve Türk gemileri saldırıdan korunmak için Rus limanlarına gönderilecektir.



22



Temmuz 1066 sayılı Hükümetin Ankara'dan Kayseri'ye nakli için alınacak tedbirlerle ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



23



Temmuz Garp Cephesi birlikleri Sakarya'nın doğusuna doğru geri çekilmeye devam etti.



Cephe karargâhı Sarıköy'den Polatlı'ya çekilmiştir. KSG III Milli Kuvvetlerin kaybı 40.000 kişi olarak kaydedilmiştir.



23



Temmuz Yunan Kralı Konstantin Kütahya'ya geldi.



Kral'ı karşılayan halk "Kral İstanbul'a!" şeklinde te- KSG III, zahürat etmiştir. Aynı gün, Yunan kumandanları, Af- Sİ yon-Kütahya-Eskişehir-Bilecik hattının bütününü ele geçirdiklerini bildiren ve zaferlerini kutlayan demeçler vermişlerdir. Başkumandan Papulas, "Küçük Asya yolları bize yabancı değildir. Bu bir istila özelliği taşımaz." derken, Kurmay Başkanı, Pallis harekâtı Büyük İskender'in seferine benzeterek şöyle demiştir: "Yunanistan artık bütün ülkeye yerleşme ve Boğazların bekçisi olma hakkını kazanmıştır. Bu hakkımızda ısrar edeceğiz. Bunu kabul ettirecek güçteyiz."



İ: 53, İkinci Celse



BMM ZC, C: 11, İ: 53, İkinci Celse



AK, KSG III



BCA: 30..18.1.1/ 3.30..17./ 101-2



1921 Yılı



783



G.



Ay



23



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda İcra Vekilleri Heyeti ve Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Kütahya-Eskişehir Savaşlarıyla ve Meclis'in Kayseri'ye nakli ile ilgili beyanatta bulundu. [Cmh]



TBMM'nin gizli oturumda İcra Vekiller Heyeti Reisi Fevzi Paşa, hükümet merkezinin Kayseri'ye taşınmasına ilişkin Heyet-i Vekile kararını bildirmiştir. Ordunun durumuna dair izahatta bulunulmuştur. Büyük Millet Meclisi'nde sert tartışmalar yaşanmış; söz alan mebuslar Ankara'nın savaşsız teslimini kabul etmediklerini söylemişlerdir. Ankara'nın savunulmasına karar verilmiştir. Fevzi Paşa, ayrıca, düşmanın faaliyette bulunmak istediği Konya gibi mıntıkalara İstiklâl Mahkemesi gönderilmesinin görüşüldüğünü dile getirmiştir.



BMM GZC, İ: 54, Birinci, İkinci ve Üçüncü Celseler



23



Temmuz Konya, Kastamonu ve Samsun'a İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine karar verildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, düşmanın ilerleyişiyle birlikte dahilde ortaya çıkan işaat ve ifsadata karşı tatili faaliyet etmiş olan İstiklâl Mahkemelerinin, Kastamonu merkez olmak üzere ordunun sağ cenahında ve Konya merkez olmak üzere ordunun sol cenahında tekrar teşkil edilmelerine ilişkin şifahi teklifte bulunmuştur. Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey de, Samsun'a da bir İstiklâl Mahkemesi gönderilmesini teklif etmiştir. Meclis söz konusu üç yere İstiklâl Mahkemesi gönderilmesini kabul etmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 54, Dördüncü Celse



23



Temmuz Orduya Meclisin selâmını götürmek üzere Mebuslardan bir heyet gönderilmesine karar verildi. [Cmh]



Edirne Mebusu Şeref Bey'in takriri üzerine, Meclisin ordusuna itimadını beyan ve selamlarını sunmak üzere bir heyetin cepheye gönderilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 54, Dördüncü Celse



23



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 3 Ağustos 1921 tarihine kadar boyunu yarıya indirdi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İcra Vekilleri Heye- HM ti'nin bildirisi yayınlanmıştır. Bildiride, savaş yerlerinin düşman askerlerinin cesetleri ile dolduğu ve ordunun kesin başarıyı elde edeceği söylenmiştir.



24



Temmuz Prens Sabahaddin Bey'den gelen tebrik telgrafı Meclis'te okundu. [Cmh]



Prens Sabahaddin'den gelen tebrik telgrafı, bir takım mebus tarafından geç kalınmış bir hareket olarak değerlendirilmiştir. Bir kısım mebus ise, geçmişte arada ne gibi husumetler olmuş olursa olsun böyle bir zamanda herkesin milli davaya katılmasını temin etmenin önemli olduğunu dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 55, Birinci Celse



24



Temmuz Meclisin selamını orduya götürecek heyet intihap edildi. [Cmh]



Salâhaddin Bey (Mersin), Vehbi Bey (Karesi), Rıza Nur Bey (Sinob), Nusret Efendi (Erzurum), Abdülgafur Efendi (Karesi), Şeref Bey (Edirne), Durak Bey (Erzurum), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), Mahmud Esad Bey (İzmir), Vehbi Efendi (Konya), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), Hüsrev Bey (Trabzon), Ömer Lütfi Bey (Karahisarı Sahib), Sırrı Bey (İzmit) ve Mustafa Ağa (Dersim) cepheye gidecek heyete intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 11, İ: 55, İkinci Celse



24



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Yunan zaferi sonrası ile ilgili değerlendirmelerini iletti. [YK]



Rattigan, Mustafa Kemal'e karşı Anadolu'da ayak- İBA III lanmalar olacağı söylentilerine itibar etmediğini söylemiştir. Ilımlı ve güçlü bir İstanbul Hükümeti'nin savaştan bıkmış halkı etrafında toplayabileceğini; buna fırsat vermek için İstanbul'daki Rumların aşırı taşkınlıklar yapıp Türkleri kışkırtmamaları için Rum Patrikhanesi ile Yunan Yüksek Komiserliği'nin uyarıldığını belirtmiştir.



784



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Temmuz Ankara İstiklâl Mahkemesi, İngiltere lehine casusluk faaliyetinde bulunmaktan KSG III Kemal Cenani Bey'i casus- yargılanan Kemal Cenani Bey hakkında yeterli kanıt luk suçundan yargıladı. bulunamamış; ancak, sanık milli davanın gerçekleşmesine, yani zafere kadar Ankara Hükümeti'nin gösterdiği yerde oturmaya mecbur tutulmuştur.



24



Temmuz İran'ın yeni İstanbul Maslahatgüzarı Padişahı ziyaret etti. [Osm]



24



Temmuz "Bekleyiş ve güven"



25



Temmuz Garp Cephesi birlikleri, ge- Sakarya Nehri'nin 6-10 km doğusuna çekilinmiştir. ri çekilme yürüyüşlerini tamamlayarak Sakarya nehrinin doğusuna çekildi.



25



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum Heyet-i Merkeziyesinin Cemiyetin ismine "Muhafaza-i Mukaddesat" ibaresini eklemesi meselesine ilişkin Kâzım Karabekir Paşa'ya bir telgraf çekti.



25



Temmuz Damat Mehmed Şerif Paşa, Osmanlı İtibar-ı Millî Bankası Meclis-i İdare Reisi tayin edildi. [Osm]



25



Temmuz Mahkeme-i Temyîz İstid'â' Dâiresi'nin lâğvı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Mahkeme-i Temyîz İstid'â' Dâiresi'nin lâğv edilmiş Düstur ve vezâif-i kanûniyesi Mahkeme-i Temyîz-i Ceza Dâ- Tertip 2, Cilt 12, iresi'ne tefviz edilmiştir.



25



Temmuz Kibrit ve kavdan alınan resme dair muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, kibrit ve kavdan alınan resme mütedâir 30 Cemâziyelevvel 1336 (13 Mart 1918) tarihli kanûn ile 26 Şevvâl 1338 (13 Temmuz 1920) ve 17 Rebîülâhir 1339 (29 Aralık 1920) tarihli Karârnâmeye muaddeldir.



25



Temmuz 24 Muharrem 1333 (12 Aralık 1914) tarihli Temettü Vergisi Kanûn-ı muvakkatına müzeyyel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.454



25



Temmuz Seyr-i Sefâin İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan ikrâz yapılması hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Seyr-i Sefâin İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan 50,000 Düstur Tertip 2, lira ikrâz yapılmıştır.



KSG III, TV: 4200



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "Bekleyiş ve Gü- HM ven" başlıklı yazı dikkat çekti. Nutuk, KSG III



Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile Erzurum Heyet-i İH Merkeziyesinde uyanan şüpheye ilişkin Mustafa Kemal Paşa şöyle yazmıştır: "Teşkilât-ı Esasiye Kanunu bütün fürûât-ı idareyi ve Türkiye Hükûmetinin vaz'-ı hukukisini ihtiva eden mufassal ve tam bir kanun olmayıp memleketin teşkilât-ı mülkiye ve idariyesinde icabatı zamanın istilzam eylediği halkçılık esasını ifade eden bir düstûrdan ibarettir. Bu kanunda manayı cumhuriyet ifade eden hiç bir şey mevcut olmadığı gibi Müdafaa-i Hukuk Grubunun maksad-ı esasisinde de katiyen böyle bir netice mevcut değildir." Bu telgrafın devamı, 26 Temmuz, 31 Temmuz ve 1 Ağustos 1921 tarihlerinde çekilmiştir. TV: 4222; BOA, İ..DUİT, GN: 26, DN: 112



s.451



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.452



Cilt 12, s.455



1921 Yılı



785



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Temmuz 15 Muharrem 1338 (10 Ekim 1919) tarihli Dârülfünûn Nizâmnâmesi'nin 15.maddesini muaddel Nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.456



25



Temmuz Oyun kağıtlarından alınacak resme mütedâir 24 Şevvâl 1335 (13 Ağustos 1917) tarihli kanûna müzeyyel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.457



25



Temmuz Haliç köprüleri hakkında İrâde-i Seniyye, Haliç köprüleri mürûriyyesinin bir Düstur Tertip 2, İrâde-i Seniyye yayımlandı. misli tezyîdi ile kırk paraya iblâğı dairdir. Cilt 12, [Osm] s.458



25



Temmuz "Zaferin sırrı: Yıkılmaz bir azim"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, zaferin sırrının yı- HM, KSG kılmaz bir azim olduğu belirtilmiş ve Meclis'ten bir III, PS Heyetin orduyu ziyaret edeceği haberine yer verilmiştir. Aynı gün, Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal ise, "Vahdet, Fakat: Babıâli, vahdet-i milliye bozulmasın diye Ankara'yı artık örnek alamaz. Başka bir barışçı ve uzlaşmacı siyaset ile bu memleketi şu çukurdan çıkarmak mecburiyetindedir." diye yazmıştır.



26



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Ankara'dan Polatlı'daki Garp Cephesi Karargâhı'na gitti.



Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi'ne çektiği HM, KSG telgrafta askeri durumun güven verici olduğunu bil- III dirmiştir.



26



Temmuz II.Kolordu Kumandanı Selahaddin Adil Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti'ne ordusunun durumu ile ilgili bir dilekçe yolladı.



II.Kolordu, Maraş'tan Garp Cephesi'ne nakledilmek- KSG III tedir. Selahaddin Adil Paşa, II. Kolordu'nun Maraş ve civarına 1 milyon lira borçlu olduğunu bildirmiş ve bunlar ödenmezse komutanlıktan ayrılacağını belirtmiştir.



26



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili Mr.Rattigan, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İstanbul Hükümeti'nin müzakere isteğini iletti. [YK]



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İtalyan Yüksek Komiseri- İBA III ne başvurarak Müttefik Yüksek Komiserleri ile müzakereye başlamak istediklerini ve Milliyetçi orduyla Büyük Millet Meclisi'nin %65'inin desteğini garanti ettiklerini belirtmiştir. Rattigan, bu desteğin iyimser bir yorum olduğunu dile getirmiştir. Kâzım Karabekir Paşa'nın da Padişah'a bağlılık telgrafı çektiğinin söylendiğini belirtmiştir.



27



Temmuz Ankara Hükümeti, Celâleddin Arif Bey ve Bekir Sami Bey hakkında açıklama yaptı.



28 Temmuz 1921 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazete- HM si'nde yer alan habere göre, Ankara Hükümeti, Avru- (28.7.1921) pa'da bulunan Celâleddin Arif Bey ve Bekir Sami Bey'in hiç bir resmi görevi olmadığını açıklamıştır.



27



Temmuz Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, Hariciye Vekâleti'ne İstanbul'daki duruma dair bilgi verdi.



Hamit Bey, Yunanlıların yardımıyla İstanbul'da bir KSG III Anadolu Cemiyeti kurulmakta olduğunu ve Cemiyet'in amacının işgal altındaki Anadolu'da Büyük Millet Meclisi'ni gayri meşru ilan edecek bir kurucu meclis toplamak olduğunu bildirmiştir. Hamit Bey'in başka bir raporu da, İngiltere'nin Konya ve Kürdistan'da bir isyan hazırlığı içinde olduğunu ve buna karşı Suriye'yi hakimiyeti altında bulunduran Fransa ile bu durumun kendilerine karşı da bir tehdit oluşturduğuna dair bir görüşme yaptığını iletmiştir.



786



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



27



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz Şark Sergisinde Kurtuluş Savaşı izlerini taşıyan eşyaların sergilenmesine karar verildiği bildirildi. [Cmh]



5 Kasım-5 Aralık 1922 tarihleri arasında yapılacak olan 4.Enternasyonel Kongresi ile aynı anda Moskova'da açılacak Şark Sergisinde Kurtuluş Savaşı izlerini taşıyan eşyaların sergilenmesine karar verilmiştir.Bu kongre, Leninist dönemin son kongresidir.



BCA: 30..10.0.0/ 172.193..1. /1861



27



Temmuz Rum Patrikhanesi, Amasya Metropoliti'nin raporunu ele aldı.



Karadeniz'de vakit kaybedilmeksizin özerk Rum KSG III Pontus Devletinin kurulması görüşülmüştür. Amasya Metropoliti, bu toplantı sonrasında Patrikhane Meclisi'nin onayı ile 2 Ağustos 1921 tarihinde Atina'ya giderek Başbakan Gunaris ile görüşecektir. Metropolit, 31 Ağustos 1921 tarihinde Atina'da İngiliz ve ABD Elçilerine Pontus faciaları konusunda bir rapor sunacaktır. Patrikhane Meclisi'nin 31 Ağustos 1921 tarihli kararıyla da Trabzon Metropoliti Atina'ya gönderilecektir. Rum Patrikhanesi de, 11 Eylül 1921 tarihinde, Pontus facialı raporlarını Avrupa'nın belli başlı gazetelerinde yayınlanmak üzere İstanbul'daki devletlerin temsilcilerine verecektir.



27



Temmuz "Memur tensikatı"



İkdam Gazetesi'nde, "Günün derdi: Memurların ten- KSG III, İkG sikatı" başlıklı bir yazıya yer verilmiştir.



28



Temmuz Cepheyi ziyarete giden he- Heyet, "fedakâr ordumuz kumandanından neferine yetten gelen telgraf Meclis'- kadar düşmana kati darbeyi indirmek hususundaki te okundu. [Cmh] sarsılmaz imanını" korumaktadır dedikten sonra, bilhassa Büyük Millet Meclisi geri mıntıkalarda da aynı itimat, sükûnet ve aynı hedefe ulaşmak için yürütülecek mesainin devam ettirmesi istenmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 56, Birinci Celse



28



Temmuz Kastamonu, Konya ve Samsun İstiklâl Mahkemeleri âzalıkları için intihab gerçekleştirildi. [Cmh]



24 Temmuz 1921 tarihinde İstiklâl Mahkemelerine seçilecek 12 âza için 20 kişilik namzet listesi sunulmuştu. Buna istinaden yapılan intihapta sadece Emin Bey (Canik) yeterli çoğunluğu sağlayarak âza intihap edilmiştir. Geri kalan 11 âza için intihaba devam edilecektir.



BMM ZC, C: 11, İ: 56, Birinci Celse; İM



28



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, 18891900 doğumlu kaçak ve bakaya erlerin toplanması ve yurt içinde halkın moralinin yükseltilmesini istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Meclis Riyaseti ve Dahiliye KSG III Vekaletine gönderdiği yazıyla 1889-1900 doğumlu kaçak ve bakaya erlerin toplanması ve yurt içinde halkın moralinin yükseltilmesi için görevlendirilecek milletvekillerinin yurda dağılmasını istemiştir.



28



Temmuz Yunan Savaş Konseyi Kütahya'da toplandı.



Savaş Konseyi, Kral Konstantin, Başbakan Gunaris, KSG III Savaş Bakanı Theodokis, Anadolu Orduları Başkumandanı Papulas, Genelkurmay Başkanı Dusmanis, Anadolu Orduları Kurmay Başkanı Pallis, Komutan Yardımcısı Ksenefon, Tümgeneral Stratigos'un katılımıyla Kütahya'da toplanmıştır. Komutanlar arasındaki savaş planına dair görüş ayrılıklarını görüşmek üzere toplanılmıştır. Dusmanis, Kızılırmak'a kadar gidilmesini önermekte; bazı kumandanlar bu kadar ileri harekâta muhalif konum almaktadırlar. Ankara'ya kadar ilerlenilmesine ilişkin rapor okunarak oybirliğiyle kabul edilmiştir. Karara göre, Ankara işgal edilip demiryolu tahrip edilecek ve Eskişehir'e dönülerek burada mevzilenilecektir.



1921 Yılı



787



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Temmuz İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Savaş Bakanlığına bir yazı yazarak Türk-Yunan Savaşı konusunda General Harington'un görüşünü iletti.



28



Temmuz Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'ın milli HM si'nde Yunan yalanlarına kuvvetlerin top ve harp malzemesi bırakarak geri çecevap verildi. kildiğine dair malûmatının yalan olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, Anadolu'daki bütün kuvvetlerin savaşın amacını tamamen kavradıkları ve muzaffer olunacağı ifade edilmiştir.



29



Temmuz Garp Cephesi'nde İhtiyat Grubu kuruldu.



Yusuf İzzet Paşa kumandasında 4. ve 23.Tümenlerin KSG III bir araya getirilmesiyle İhtiyat Grubu kurulmuştur.



29



Temmuz Usûl-i Muhâsebe-i Umûmiyye Kanûn-ı muvakkatı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Usûl-i Muhâsebe-i Umûmiyye Kanûn-ı muvakkatının 22.maddesini muaddel 25 Safer 1339 (8 Kasım 1920) tarihli karârnâmenin murakıplar ihdâsına ve vezâifine müteallik fıkraatının ilga'sı hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



29



Temmuz Tahsîsât-ı Fevkalâde Ka20 Rebîülevvel 1338 (13 Aralık 1919) tarihli Tahsî- Düstur rârnâmesi'nin 7.maddesini sât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'nin 7.maddesini muad- Tertip 2, Cilt 12, muaddel Karârnâme yayım- del Karârnâme yayımlanmıştır. s.460 landı. [Osm]



29



Temmuz Sigara kağıdından alınan Sigara kağıdından alınan resme dâir 28 resme dâir müzeyyel KaCemâziyelevvel 1336 (11 Mart 1918) ve 12 Mart rârnâme yayımlandı. [Osm] 1334 (12 Mart 1918) tarihli karârnâmeye müzeyyel Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.461



29



Temmuz Seyr-i Sefâin, Şirket-i Hayriyye ve Haliç vapurlarından alınmakta olan paranın istîfası hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Seyr-i Sefâin, Şirket-i Hayriyye ve Haliç vapurlarının 1.mevki ücretlerine zamîmeten alınmakta olan yirmişer paranın hazîne namına istîfâ'sı hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.462



29



Temmuz İngiltere Başsavcılığı, İngiltere Dışişleri Bakanlığına Malta sürgünleri hakkındaki görüşünü sundu.



Başsavcılık, cezalandırılmak istenen Malta sürgünleri MS hakkında delil bulunmadığını, eldeki delillerle kimsenin mahkum edilemeceğini bildirmiştir.



29



Temmuz Bulgaristan'da hükümette bulunan Çiftçi Partisi, Meclis üyesi Grozkov'u partiden ihraç etti.



Grozkov, bir süre önce Ankara'yı ziyaret etmişti ve KSG III Bulgaristan Hükümeti Ankara'yla temasa geçmemesi konusunda İtilâf Devletlerinin baskısı altındaydı. Baskılar karşısında Hükümet gezinin asıl amacını inkar etmek zorunda kalacaktır. Başbakan İstanbulinski de, parlamentoda Bulgaristan'ın Ankara ile ilişki içinde olmadığını söylemek zorunda kalmıştı.



30



Temmuz Kral Konstantin, Kütahya'dan Eskişehir'e gitti.



Kral Konstantin, yanında Prens Nikola, Başbakan KSG III Gunaris, Savaş Bakanı Theodokis, Genelkurmay Başkanı Dusmanis olmak üzere Eskişehir'e geçmiştir.



788



Yönetim Zamandizini



İstanbul'un tarafsızlığını Yunanlılar zararına sıkılaş- İBA III tırmak konusunda General Harington'un fikir değiştirdiği ve onun da artık bunu istemediği belirtilmiştir. Çünkü, General Harington, Türk ordusunun artık daha fazla direnebilecek ve taarruza geçebilecek güçte olmadığını ve İstanbul Hükümeti'nin ciddi kaygılar taşıyarak İngiltere ile anlaşma yolları aradığını söylemiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.459



G.



Ay



30



30



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz Meclisin gizli oturumunda, Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa, Eskişehir'in düşmesinden sonra cepheye yaptığı teftiş hakkında beyanatta bulundu ve Meclis'in Kayseri'ye nakli konusu müzakere edildi. [Cmh]



Fevzi Paşa, Yunan ordusunun amacının Eskişehiri almak değil, ordunun mühim bir kısmını tahtı esareti altına almak olduğunu ifade etmiştir. Eskişehir'in işgalinin sulhe mecbur etmeyeceğini söylemiş; en mühim fabrikalar ile düşmanın istifade edebileceği hiçbir şeyin geride bırakılmadığını dile getirmiştir. Yunanistan'ın tebliğ ettiğinin aksine dördüncü fırka erkânı harbiye reisi ve bir batarya asker dışında esir verilmemiştir demiştir. Ordunun durumu hakkında genel bilgi verdikten sonra, üç haftadan önce düşmanın Ankara'ya gelemeyeceği ve bu süre zarfında ordunun kuvvetlendirilebileceğini, Yunan ordusunun ilerledikçe genel karargahından uzaklaşarak güçsüzleşmesine rağmen ordunun geri çekilişinin onu ikame etmeye yaradığını ifade etmiştir. Meclisin ileri veya geri bir noktaya nakli müzakere edilmiştir. Meclis'in ileri bir nokta olan Polatlı'daki genel karargahın yanına taşınması ve Kayseri'ye nakli gündeme getirilmiştir. Aileleri ve eşyayı zatiyeyi göndermeye; fakat Hükümet ve Meclisin mümkün olduğu kadar Ankara'da faaliyetine devamına, hakiki lüzum ve zaruret hasıl olduğu takdirde, yeni bir karar alınmasına ilişkin takrir kabul edilmiştir. Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey'in İstiklâl Mahkemesi dışında her sancak için fevkalâde salahiyete sahip bir müfettiş izamı ile Müdafaai Milliye Vekâleti'nin hesabatını tetkik etmek üzere üç kişilik bir heyet intihabı hakkındaki takriri nazarı dikkate alınmamıştır.



BMM GZC, İ: 57, İkinci Celse



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Fransızlarla teati olunan mektupları izah etti. [Cmh]



Franklin Buillon'la yapılan müzakere sonucunda BMM Fransa'nın kabul ettiği ve etmediği noktalara dair iza- GZC, İ: 57, hatta bulunmuştur.



30



Temmuz Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Kurmay Başkanı Albay Pallis kesin zaferle ilgili demeç verdi.



İngiltere'nin Atina Sefiri Lord Granville'in Dışişleri İBA III, Bakanı Lord Curzon'a aktardığı demeçte, Pallis, "Ar- KSG III tık Yunanistan bütün ülkeye (Türkiye'ye) yerleşme ve Boğazlar'ın bekçisi olma hakkını kazanmıştır. Yunan ordusu bu hak üzerinde ısrar etmeye kararlıdır ve hakkını kabul ettirebilecek güçtedir." Lord Curzon, Granville'den Yunanistan'ın İstanbul'da girişeceği maceranın Müttefiklerle çatışma anlamına geleceğini ve kendisine felaket getireceğini iletmesini istemiştir.



30



Temmuz Bazı ahzı asker dairelerindeki muameleyi takip ve tesviye etmek üzere bazı Mebusların görevlendirilmesine karar verildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'nın tasvib edeceği Mebusların bazı ahzı asker dairelerindeki muamelatı takip ve tesviye etmek üzere görevlendirilmesi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 57, Birinci Celse



30



Temmuz Kastamonu, Konya ve Samsun İstiklâl Mahkemeleri âzalıkları için intihab gerçekleştirildi. [Cmh]



Veli Bey (Burdur), Mahmud Esad Bey (İzmir), Yusuf Bey (Denizli), Necati Bey (Bursa), Mustafa Necati Bey (Saruhan), Hamdi Bey (Canik), Neşet Bey (Kângırı), Şevket Bey (Sinob), Ali Saib Bey (Urfa), Hacim Muhiddin Bey (Karesi) ve Muhiddin Baha Bey (Bursa) intihab olunmuştur.



BMM ZC, C: 11, İ: 57, Üçüncü Celse



İkinci Celse



1921 Yılı



789



G.



Ay



30



Temmuz Ardahan Mebusluğu'na intihap edilen Hilmi Bey'in mebusluğu kabul edildi. [Cmh]



Hilmi Bey'in mazbatai intihabiyesini tasdik eden şube BMM ZC, mazbatası kabul edilerek, Hilmi Bey'in mebusluğu C: 3, İ: 57; kabul edildi. Hilmi Bey 1 Ağustos 1921 tarihinde BMM-İG Meclise iştirak edecektir.



30



Temmuz 28 Türkiyeli Rum Ankara İstiklâl Mahkemesinin kararıyla idam edildi.



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Seyitgazi'de savaşırken HM esir düşen 28 Türkiyeli Rumun vatana ihanet suçundan idam edilmesine karar vermişti. 28 kişi Karaoğlan Çarşısında asılmıştır.



30



Temmuz Yunan donanması, ikinci defa İnebolu'yu topa tuttu.



İlk Yunan bombardımanı 9 Haziran 1921 tarihinde KSG III gerçekleşmişti.



30



Temmuz Haliç Köprüsünden geçiş ücreti bir misline çıkarıldı. [Osm]



Haliç Köprüsü ücreti bir misline çıkarılarak 40 para KSG III, TV: 4224 yapılmıştır.



31



Temmuz 1325 senesi Muvâzene-i Maliye Kanûnu'nun 35.maddesinin son fıkrasını muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



31



Temmuz 1337 Dahiliye Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 Dahiliye Bütçesi'ne 12,200 lira tahsîsât-ı fevka- Düstur Tertip 2, lâde ilâve edilmiştir.



31



Temmuz Fabrikalar Müdüriyet-i Umûmiyyesi Teşkîlâtı hakkında muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Muaddel Karârnâme, Fabrikalar Müdüriyet-i Umûmiyyesi Teşkîlâtı hakkındaki 12 Şa'bân 1339 (21 Nisan 1921) tarihli karârnâmenin 10.maddesine dairdir.



31



Temmuz "İzmir'e ve Trakya'ya sahip bir Türkiye lazım"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Temps Gazetesi'nde yer HM alan Türkiye'nin İzmir ve Trakya'ya sahip olması gerektiğini anlatan bir makaleye yer vermiştir. Bir başka haberde de İtalyan Gazetelerinin görüşü, zaferi Türklerin kazanacağı şeklinde yansıtılmıştır. Fevzi Paşa'nın demeci ise, ordunun düşman harekâtını boşa çıkardığı ve kesin darbeyi vurmak için uygun mevzi aradığını yönündedir.



1



Ağustos



Franklin Boullion Paris'e döndü.



1



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, ordunun Eskişehir doğusuna çekildiğine ilişkin bir bildiri yayımladı.



Mustafa Kemal Paşa, milleti meydana getiren bütün HM, KSG unsurların olağanüstü bir biçimde faaliyete geçirilme- III sini, Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin üstlendiği tarihi görevin bilinçinde büyük çabalar harcamasını, cephedeki subay ve erler ile şehitlerin eşlerine iyi bakılmasını, bakaya kalanların derhal toplanmasını ve her türlü kötü yayının önlenerek halkın aydınlatılmasını istemiştir.



1



Ağustos



Sigara Kağıdı ve Kibrit İnhisarı hakkındaki lâyihai kanuniyenin birinci ve ikinci maddeleri aynen kabul edildi; üçüncü madde



İnhisar, bandrol ve ticareti serbesti meseleleri üzerinden yapılan tartışmalardan sonra verilen lâyihanın reddine ilişkin takrirler usulen uygun bulunmayarak maddelerin müzakeresine geçilmiştir. Sigara Kâğıdı ve Kibrit İnhisarı ile ilgili lâyihanın, memaliki



790



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.463



Cilt 12, s.464



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.465



TKSK I



BMM ZC, C: 11, İ: 58, Birinci ve İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



dahil diğer maddelerin müzakeresi tehir edildi. [Cmh]



ecnebiyeden veyahut işgali ecnebi altında bulunan aksamı memleketten sigara kâğıdı ve kibrit ile bunların imaline mahsus olan alât, edevat ve levazım ithal, imal ve füruhtunun Hükümetin tahtı inhisarına alınmasını düzenleyen birinci maddesi ile bu kâğıt ve kibritlerin füruhtunun Büyük Millet Meclisince tâyin edilecek fiyatlar üzerinden yapılmasını karara bağlayan ikinci maddesi kabul edilmiştir. Mevcut malların tüccarlara mal olduğu fiyat üzerinden fatura edilerek on beş gün içinde Hükümet malı yapılmasına ilişkin üçüncü madde görüşmeleri yarıda kesilerek kanunun müzakeresi tehir edilmiştir.



1



Ağustos



Bahriye Nâzırı Salih Paşa'nın yerine Harbiye Nâzırı Ziya Paşa'nın vekalet etmesine karar verildi. [Osm]



Salih Paşa, bir ay süreyle izinli olarak Avrupa'ya gi- TV: 4230, decektir. 28 Temmuz 1921 tarihli telgrafında Mütte- İBA III fik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul Hükümeti'nin İngiltere ile anlaşma yolları aradığını ve bu amaçla İngiliz yanlısı ve Milliyetçilere karşı olan Salih Paşa'nın Londra'ya gönderilmesinin düşünüldüğünü belirtmişti. Salih Paşa, 20 Ağustos 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya bir mektup göndererek, barış için teşebbüste bulunulmasını isteyecek; ancak, önerisi faydasız olduğu gerekçesiyle reddedilecektir.



1



Ağustos



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Yakın Doğu Durumu Üzerine Muhtıra hazırladı.



Muhtırayı Mr.Osborne hazırlamıştır. Yunanistan'ın şu İBA III anda İzmir'i vermeye zorlanamayacağı için İngiltere'nin bir açıklama yapmaktan kaçınması gerektiği, şu anda yapılacak bir müttefik müdahalesinin uygun olmayacağı ve savaşan taraflardan birinin arabuluculuk için başvurması halinde Türkiye ve Yunanistan'ın konferansa çağrılabileceği belirtilmiştir.



2



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda Cepheden dönen Sinop Mebusu Rıza Nur Bey, Karesi Mebusu Vehbi Bey ve İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey bir rapor sunarak izahatta bulundular. [Cmh]



Rıza Nur Bey, cephede "zaptı raptu yerinde mükemmel bir ordu" bulduklarını, zabitan ve efradın maneviyatının yüksek olduğunu söylemiştir. Ancak, Rıza Nur Bey'in tesbitine göre ordunun çekirdeği mevcuttur. Bunun nedeni, geri çekilişte yaşanan kayıptır. Bu konuyla ilgili Rıza Nur Bey, Müdafaai Milliye Vekâleti'ni deruhte eden Fevzi Paşa'nın aynı zamanda Erkânı Harbiye Riyaseti ve İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti vazifelerini de yürütüyor olmasının idaresizlik yarattığını belirtmiş ve İcra Vekilleri Heyeti'ni durumdan sorumlu tutmuştur. Vekâletin gerekli ikmalleri, geri hizmetini, subay istihdamını yapamadığını belirtmiştir. Tedrici savunma savaşının zararlı olduğunu iddia etmiş; azami mesai ve kudret sisteminin uygulanması gerektiğini söylemiştir. Bunun için, İcra Vekilleri Heyeti'ni oluşturan vekillerin bütün kırtasiye işleri müsteşarlarına tevdi ederek kendilerinin vatan savunmasına odaklanmaları ve Erkânı Harbiye Riyaseti'nin takviyesi gerekmektedir. Müzakereler sırasında savunmanın fevkalade idaresi kapsamında Mustafa Kemal Paşa'ya başkumandanlık tevdi edilmesi gündeme gelmiştir.



2



Ağustos



Rüsûm-ı Sıhhiyenin Tezyîdi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



BMM GZC, İ: 59, İkinci ve Üçüncü Celseler



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.466



1921 Yılı



791



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



2



Ağustos



"Düşman zayiatı dehşet vericidir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, düşman zayiatının HM dehşet verici düzeyde olduğu, trenlerle yaralı nakledildiği, İzmir ve Manisa'nın yaralı dolu olduğu haberi yer almıştır.



3



Ağustos



143 sayılı İhracat Resminin Aydın Mebusu Esad Efendi, işgal altında bulunan BMM ZC, İlgasına dair Kanun kabul Aydın ve Ayvalık'tan düşman eliyle İzmir ve yabancı C: 11, edildi. [Cmh] ülkelere sevk edilerek ucuz fiyata satılan zeytinyağı İ: 60 ve sair mallar nedeniyle sahil şeridinde bulunan birçok şehrin ve ticaretle uğraşanların mağdur olduğunu belirterek ihracattan alınacak resmin ilgasını teklif etmiştir. 7 Muharrem 1339 ve 20 Eylül 1336 tarihli İhracat Resmi Kanunu ilga edilmiştir.



3



Ağustos



Kars Mebusluğuna intihap edilen Cavid Bey ve Fahrettin Bey'in mebuslukları kabul edildi. [Cmh]



Müntehibi sanilerden [ikinci seçmen] yedi kişi Kars Mebusluğuna intihap olunan Cavid ve Fahrettin Beylerin intihab mazbatalarının usule uygun tanzim edilmediği yönünde şikayette bulunmuştur. Birinci Şube de, şikayet üzerine tahkikat icrası için mazbataların iadesini ve talil edilmesini karara bağlamıştır. İntihabı Mebusan Kanununa istinaden mazbataların talil edilmesini gerektirecek bir durum olmadığına karar verilerek, şube mazbatası reddedilmiş ve intihab olunan mebusların mebuslukları kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 60, Birinci Celse



3



Ağustos



İstiklâl Mahkeleri için hazırlanan talimatnamenin ademi kabulüne karar verildi. [Cmh]



İstiklâl Mahkemelerinin muamelâtını tevhit ve adliye, askeriye ve mülkiye ile ilişkilerini tayin etmek için Makamı Riyaset tarafından bir talimatname teklif edilmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin hududu vazifelerinin Kanunlarında açıkça belirtildiği halde, böyle bir talimatname yapmanın mahkeme âzalarını takyid etmek olacağı söylenerek talimatname hakkında ademi kabül kararı verilmiştir.



BMM ZC, C: 11, İ: 60, İkinci Celse



3



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda vaziyeti maliye müzakere edildi. [Cmh]



Cephe ziyaretleri sonrasında yapılan müzakerelerde mali konuların gündeme getirilmesi nedeniyle Maliye Vekili Hasan Bey izahatta bulunmuştur. Bunun için öncelikle bütçe süreci ve gelinen nokta açıklanmıştır. Yeni Heyeti Vekile'nin hazırladığı bütçe yeni Muvazenei Maliye Encümeninde (Muvazenei Maliye Encümeninde her encümenden iki azanın iştirakiyle) tetkik edilmiştir. Bütün tasarruflarla Müdafaai Milliye Vekaleti bütçesi 91 milyon liradan 85 milyon liraya düşürülmüş, varidatın ise 50 milyon lira olduğu, bu haliyle 30 milyon liralık açığın mevcut olduğu ve Heyeti Vekile'nin hazırladığı yeni kanun lâyihasıyla bunun 15 milyona çekildiği tespit edilmiştir.



BMM GZC, İ: 60, Üçüncü Celse



3



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, İstiklâl Mahkemeleri âzalarına verilecek tahsisat, harcırah ve yevmiye hakkında müzakere yapıldı. [Cmh]



İstiklâl Mahkemesi âzalarına tahsisat, harcırah ve yevmiye verilmesine ilişkin bir düzenleme olmadığından farklı uygulamaların yapıla geldiği, bazı âzaların az bazılarının ise fazla aldığı yönünde şikayetlerde bulunulmuştur. Karesi Mebusu İbrahim Bey'in takriri doğrultusunda, maaşı asli olan dört bin kuruş üzerinden bilhesap ancak harcırahlarının itasına karar verilmiştir.



BMM GZC, İ: 60, Üçüncü Celse



792



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Ağustos



Trabzon, Kastamonu, Elazığ, Sivas Valilikleri ile Menteşe Mutasarrıflığına tayinler yapıldı. [Cmh]



Sivas Valisi Ebubekir Hazım Bey, 23 Temmuz 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya bir telgraf çekerek Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın yaptıklarına daha fazla tahammül edemeyeceğini bildirerek, bir an önce Kastamonu veya Konya'ya nakledilmesini istemiştir. Ebubekir Hazım Bey, Trabzon Valiliği'ne nakledilmiştir. 13 Ağustos 1921 tarihinde Sivas'tan ayrılacak Hazım Bey, 26 Ağustos 1921 tarihinde Trabzon'da göreve başlayacaktır. 30 Temmuz 1921 tarihinde Erzurum'dan ayrılan Erzurum Valisi Hamit Bey, Trabzon'da iken Kastamonu Valiliğine atandığını öğrenmiştir. Kendisi bu görevi kabul etmeyecek ve daha sonra Dahiliye Vekâleti Müsteşarlığına atanacaktır. Sivas Valiliğine, daha önce Antep, Urfa, Aydın, Isparta, Çatalca ve Bolu mutasarrıflıklarında bulunmuş Ali Haydar Bey atanmıştır. Ali Haydar Bey, bu görevinden 12 Mart 1923 tarihinde İstanbul Valiliğine nakledilmesi nedeniyle ayrılacaktır. Elazığ'a Menteşe Mutasarrıfı Müştak Bey ve Menteşe'ye Cebelibereket Mutasarrıfı Muhtar Bey atanmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.31..5./ 71-38; KSG III; HM



3



Ağustos



Asım Bey, Anadolu'da görev almak üzere İstanbul'dan İnebolu'ya geldi.



22 Temmuz 1919 tarihinde esirlikten İstanbul'a dön- KSG III müş ve Eylül 1919'dan beri çeşitli askeri komisyonlarda üyelik, başkanlık, Harp Akademisi öğretmenliği, şehzade öğretmenliği, Erkânı Harbiye Riyaseti II.Şube Müdürlüğü gibi görevlerde bulunan Asım Bey, 18 Ağustos 1921 tarihinde Garp Cephesi Kurmay Başkanlığı'na atanacak ve savaşın sonuna kadar bu görevde kalacaktır.



3



Ağustos



"Babıâli'ye ihtiyacımız"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG III, mıştır: "Ankara'nın taşkınlıkları ve şaşkınlıkları, Ba- PS bıâli'ye ihtiyacımızı herkese teslim ettiriyor. Bu mübrem ihtiyacı bir an evvel gidermezsek payitahtımızdan başlayarak bütün ikbal ve istikbalimizi bir derece daha tehlikeye koymuş oluruz."



3



Ağustos



"Manevi Kuvvetimiz"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Ruşen Eşref, "Ma- HM nevi Kuvvetimiz" başlıklı yazısında fatihcilik ve istilacılık oynanmadığından varlığın korunmaya çalışıldığından bahsetmiştir. Türkler bir ihtilal ordusudur dediği yazısında kurtuluş günlerinin yakın olduğunu yazmıştır. Gazetede ayrıca, "Kahraman ordumuza itimat" ve Afgan Sefiri Sultan Ahmet Han'ın nutkunun yer aldığı "Bir kardeş millet sesi" başlıklı yazılara da yer verilmiştir.



4



Ağustos



Orduda hizmete talip olan asker mebuslara maateşekkür münasip vazifeler verileceğine dair Garp Cephesi Kumandanlığından gelen telgraf Müdaafai Milliye Vekâleti Tezkeresi ile Meclise takdim edildi. [Cmh]



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, asker mebuslara uygun vazifeler verilmesine karar verildiği söyleyerek, emre âmade olmalarının kendilerine iletilmesini istemiştir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 61, Birinci Celse



793



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



4



Ağustos



Cepheye gitmiş olan heyetin, memleketin muhtelif mıntıkalarında müfettişi umumilikler ihdas edilmesine dair kanun teklifi müzakere edilmeye başlandı, birinci madde tadilen kabul edildi. [Cmh]



Memleketin muhtelif mıntıkalarında müfettişi umu- BMM ZC, milikler ihdas edilmesine dair kanun teklifi müzakere C: 12, edilmeye başlanmıştır. Müzakere, Kanunun, Teşkilâtı İ: 61 Esasiye Kanunu'nda belirtilen müfettişi umumilikleri temel aldığını söyleyen mebuslar ile cephe çevresini ve gerisini muhafaza etmek, asker sevk olunan yerlerde memurini kontrol altında tutmak gibi özel bir gerekçeyle yapıldığını söyleyen mebuslar arasında geçmiş; Kanuna ilişkin tadil takrirleri bu çerçevede verilmiştir. Birinci madde kabul edilerek, memleketin maddi ve manevi kaynaklarını eksiksiz bir şekilde vatan müdafaasına yöneltmek için ikinci maddede adı geçen mıntıkalara muvakkaten Büyük Millet Meclisince âzası arasından müntehap birer müfettiş gönderilmesine karar verilmiştir. Mıntıkaların belirleneceği ikinci madde tadil takrirleriyle birlikte Encümeni Mahsusa iade edilmiştir.



4



Ağustos



İstiklâl Mahkemesi âzaları- İstiklâl Mahkemesi âzalarına tahsisat, harcırah ve na yalnız harcırah verilmesi yevmiye verilmesi 3 ve 4 Ağustos 1921 tarihli gizli görüşüldü. [Cmh] oturumlarda müzakere edilmiş; Karesi Mebusu Vehbi Bey'in yevmiye verilmemesi ve yalnız harcırah verilmesi yönünde bir karar olduğu hatırlatmasıyla birlikte, müzakereye devam edilmesine gerek olmadığına karar verilmiştir.



BMM GZC, İ: 60, Üçüncü Celse; BMM GZC, İ: 61, Üçüncü Celse



4



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda vaziyeti askeriye ve maliye müzakere edildi. [Cmh]



BMM GZC, İ: 61, Üçüncü Celse



4



Ağustos



Ankara Hükümeti, Sovyet- Ankara Hükümeti, Sovyetlere bir muhtıra vererek KSG III lerden yardımın devam etti- yardımın devam ettirilmesini istemiştir. "Emperyarilmesini istedi. [Cmh] lizme karşı bir cephe kurulmasının önerildiği muhtırada, bu cephenin girişeceği eylemler arasında Boğazlar, Mezopotamya ve Orta Asya'da yapılacak olanlar" yer almıştır. Sovyetler bu muhtıraya 10 Ekim 1921'de cevap verecektir.



4



Ağustos



Hava Kuvvetleri Müdürlüğü ve Birinci Tayyare Bölüğü Polatlı'dan Ankara'ya nakledildi. [Cmh]



794



Yönetim Zamandizini



İsmet Paşa, savaşın kazanılması için 20.000 efradın yollanmasını istemiştir. Cephenin bu ihtiyacını temin için milletin bütün kuvvetinin seferber edilmesine ilişkin bir takrir verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti adına izahatta bulunan İstanbul Mebusu Ahmet Ferit Bey, Hükümete ordunun müdafası için talep ettiği bütün kuvvetin-salahiyetin verilmesi gerektiğini söylemiştir. Mersin Mebusu Salahaddin Bey meseleyi, "Herhangi zat ise milletin bütün kuvvetini alsın ve bizi muzaffer etsin." diye özetlemiştir. Bunun için milletin bütün kuvvetini bir araya toplamak üzere bütün kuvvetin Başkumandan Vekili sıfatıyla Meclis Reisine verilmesini önermiştir. Ahmet Ferit Bey, bunun ancak Müdafaai Milliye Encümeni murakebesinde olabileceğini dile getirmiştir. Bunun üzerine Sinob Mebusu Rıza Nur Bey, Encümenin işin içine karıştırılarak Heyeti Vekile'nin sorumluluktan kaçmak istediğini şu sözlerle ifade etmiştir: "hükûmet diyecektir ki, işimize karıştınız berbat ettiniz, mesuliyeti üzerime alırım, fakat vazifeyi de üzerime alırım, o zaman ne gelirse ona razıyım".



Kaynak



Savunma hazırlıkları kapsamında, İkinci Tayyare Bö- KSG III lüğü de 12 Ağustos 1921 tarihinde Malıköy'e alınacaktır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



4



Ağustos



"Bir kere de millete sorulsa"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal "Bir kere KSG III, de millete sorulsa" başlıklı yazısıyla Ankara Hükü- PS meti'ne saldırmaya devam etmiştir: "Mebuslar, Hükümet'in elinde birer figürandır. Bu ibadullahın bu milletle, zavallı Anadolu Türk'ü ile, ne ırkan, ne neslen, ne fikren, ne emelen münasebetleri yoktur. Bu milletin muradını temsil edenler vardır. Onların başında Padişah vardır."



5



Ağustos



144 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Başkumandanlık Tevcihine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Meclis gizli oturumunda Başkumandanlık görevini kabul ettiğini, ancak "Hâkimiyeti Milliyenin ve meşruiyetin en sadık bir hizmetkârı" olduğunu göstermek için bu sürenin 3 ayla sınırlı olmasını istediğini beyan etmiştir. Bunun üzerine yapılan müzakerede, taşıyacağı sıfatın Başkumandanlık mı Başkumandan Vekilliği mi olacağı, verilecek salahiyetin derecesi ve ordunun idaresinin ötesine geçip geçmeyeceği, bu noktada Meclis'in salahiyetini ne kadar sınırlandıracağı tartışılmıştır. Fevkalâde durumlarda fevkalâde salahiyetlerin verilmesi gerektiği ve bu olmadığı takdirde İsmet Paşa'nın halihazırda duruma mukayyet olduğu belirtilmiştir. Gizli oturumda, kanun 183 kişinin katılımıyla 169 kabul oyuna karşı 13 muhalif oy ile kabul edilmiştir. Aleni celsede, kanun teklifi Sinop Mebusu Dr.Rıza Nur Bey ve sekiz arkadaşının imzası ile gündeme gelmiş, oturum başkanı Dr.Adnan Bey'in tartışmasız görüşmesiz oylaması sonucu 184 kabul oyuyla kabul edilmiştir. Kabul edilen kanunda, ordunun maddi ve mânevi kuvvetini âzami surette arttırmak, sevk ve idaresini sağlamlaştırmak için Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin buna ilişkin şahsiyeti maneviyesinde bulundurduğu Başkumandanlık vazife ve salâhiyeti Meclis namına fiilen istimal edilmek üzere kendi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya bilâ müzakere ve münakaşa verilmiştir denmiştir. Bu sıfat ve salâhiyet üç ay müddetle sınırlıdır. Meclis lüzum gördüğü takdirde bu sürenin bitmesini beklemeden dahi bu sıfat ve salâhiyeti ref'edebilecektir.



5



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, orduya serbest Hükümetin Kayseri'ye nakli hareket etme imkanı vermek için Hükümet merkezigörüşüldü. [Cmh] nin gerektiğinde Kayseri'ye taşınması konusundaki İcra Vekilleri Heyeti kararını izah etmiş ve karar kabul edilmiştir.



BMM GZC, İ: 62, İkinci Celse



5



Ağustos



İsmet Paşa, Erkânı Harbiye Umumiye Riyasetinden istifa etti; yerine Fevzi Paşa intihap olundu. [Cmh]



Garp Cephesi emir ve kumandası büyük bir önem kazanmıştır. Bu öneme dayanarak İsmet Paşa'nın Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinden istifa etmek durumunda kaldığı Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi ile duyurulmuştur.



BMM ZC, C: 12, İ: 62, Üçüncü Celse



5



Ağustos



Fevzi Paşa'dan inhilal eden [boşalan] Müdafaai Milliye Vekâletine Refet Paşa intihap olundu. [Cmh]



Refet Paşa'dan boşalan Dahiliye Vekâletine yeni bir BMM ZC, vekil intihap edilene kadar, Refet Paşa'nın Dahiliye C: 12, İ: 62, Üçüncü Vekâletine vekaleten bakmasına karar verilmiştir.



5



Ağustos



Kaynak



BMM ZC, C: 12, İ: 62; BMM GZC, İ: 62, Birinci ve İkinci Celseler



Celse



İstanbul'da ulaştırma şirket- İstanbul'da ulaştırma şirketleri ile işçiler arasında ay- KSG III, leri ile işçiler arasındaki gö- lardır yapılan görüşmeler bir sonuca ulaşmadan sona PS, VG rüşmeler sona erdi. ermiştir. İşçi temsilcileri, Ticaret ve Ziraat Nezâretine görüşmeleri kestiklerini bildirmişlerdir. İşçiler grev tehdidinde bulunmaktadırlar.



1921 Yılı



795



G.



Ay



Olay/Mevzuat



5



Ağustos



Sadrazam Tevfik Paşa ve Rumbold'un 6 Ağustos 1921 tarihli raporunda somut İBA III Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, öneri getirilmediği ve bir müdahale çağrısında buluİngiliz Yüksek Komiseri nulmasını şiddetle istemedikleri belirtilecektir. Sir Horace Rumbold'u ziyaret ettiler.



6



Ağustos



"Mustafa Kemal Paşa Hazretleri Başkumandan"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Sinir muharebesi", HM "Meclis'te dünkü tarihi celse" başlıklı yazılara yer verilmiştir. Gazetede Mustafa Kemal Paşa'nın Başkumandanlığa intihap edildiği haberi verilmiş ve Yunan zayiatının pek azim olduğu yazılmıştır.



6



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Padişahla görüştü.



Sir Horace Rumbold, 31 Temmuz 1921 Pazar günü İBA III İngiltere'den dönüşü münasebetiyle Padişah Vahdettin'in tarafından kabul edilmiş ve İngiltere Kralının mesajını kendisine iletmiştir. Sultan'ın yakında birleşmiş bir Türkiye üzerinde saltanat süreceğini umduklarını bildirmiştir. Vahdettin, Türkiye'yi bugünkü durumuna düşürenlerin nüfusun %10'undan fazla olmadığını söyleyerek, İngiltere'nin neden bu savaşı durdurmadığını sormuştur. Rumbold, Müttefiklerin barış istediğini; ancak, müdahale etmek için henüz zamanın gelmediğini ifade etmiştir.



7



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Tekâlifi Milliye Emirlerini yayımladı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, milletin maddi kaynaklarını sa- Nutuk vaşın emrine vermek için çıkardığı 10 maddelik tekâlifi milliye emirlerinin 6'sını bugün yayımlamıştır: 1) Satınalmalar için en büyük mülki amirin başkanlığında her ilçe merkezinde ücretsiz olarak çalışacak komisyonlar kurulacak, komisyonlar, ambarları sayarak rapor tutacak. 2) Her ev, birer takım çamaşır, bir çift çarık ve çorap verecek, çok yoksul olanların bu yükümlülüğünü de zenginler karşılayacak. 3) Asker elbisesi yapmaya yarayan bez ve kumaşların ve ayakkabı malzemesinin ve 4) Yiyecek maddelerinin %40'ına el konulacak. 5) Ulaştırma araçlarına sahip olanlar her ay askeri araç-gereçleri 100 km. öteye taşıyacaklar. 6) Terkedilmiş mallara el konacak. Bu emirlere uymayanlar vatana ihayet suçundan İstiklâl Mahkemesi'nde yargılanacaktır.



7



Ağustos



Yunan ordusu Ankara'nın ele geçirilmesi kararını birliklerine duyurdu.



Bu plan gereğince Sakarya Savaşı 23 Ağustos 1921 KSG III tarihinde başlayacaktır.



7



Ağustos



"Azim ve iman"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yazan Ruşen Eşref, HM düşmanı ezmeye yalnız mecbur değil aynı zamanda mahkûm olunduğunu söylemiştir. Milletin cephe için çalışacağını, son kağnısı, son davarı, son meteliği, son damla kanını cephe için vereceğini dile getirmiştir. Mustafa Kemal milletin, millet de onun hizmetindedir demiştir.



8



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, 20 Ağustos 1921 tarihinden önce genel saldırıya geçileceğini bildirdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiyeden, KSG III Şark Cephesinden ve Merkez Ordusundan takviye birlikler alındığını ve Ağustosun 20'sinden önce genel saldırıya geçecekleri haberinin İstanbul aracılığıyla düşmana iletilmesini istemiştir.



796



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, dört Tekâlifi Milliye Emri daha yayımladı. [Cmh]



7-10 numaralı dört emir şu şekildedir: 7) Halk, elinde Nutuk bulunan savaşa yarayışlı bütün silah ve cephaneyi, savaştan sonra geri almak üzere 3 gün içinde Hükümete teslim edecek. 8) Benzin, vakum, gres yağı, vazalin, otomobil lastiği, tutkal, telefon makinası, kablo, tel gibi maddelerin %40'ına el konacak. 9) Demirci, marangoz, dökümcü ile kılıç, mızrak, eğer yapabilecek ustaların adları, sayıları, durumları saptanacak. 10) Halkın elinde bulunan dört tekerlekli yaylı araba, dört tekerlekli at ve öküz arabaları ile kağnı arabalarının bütün donatımı ve hayvanları ile birlikte, binek hayvanları, yük hayvanları, deve ve eşeklerin %20'sine el konacak.



8



Ağustos



Üçüncü Paris Konferansı başladı.



İtilaf Devletleri arasında 13 Ağustos 1921 tarihine KSG III; kadar sürecek Üçüncü Paris Konferansı başlamıştır. İBA III İtilaf Devletleri, bu konferansta Türk-Yunan Savaşı konusunda tarafsız kalmayı kararlaştırmışlardır. Ancak, silah satışı konusunda serbest davranılması kararı alınmıştır. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere'nin Paris, Roma, Brüksel ve Tokyo Büyükelçiliklerine gönderdiği yazı ile 19 Ağustos 1921 tarihinde İtilâf Devletleri tarafsızlığının, özel firmalarca savaşan taraflara askeri malzeme satılmasına engel olmadığını, İngiltere Hükümeti'nin firmalara silah satış lisansı vereceğini söyleyecektir.



8



Ağustos



Celâleddin Arif Bey, Mustafa Kemal Paşa'ya Paris'ten bir rapor gönderdi.



Celâleddin Arif Bey, resmi olmayan bir görevle Av- KSG III rupa'da bulunmaktadır. Raporda, İngilizlerin, Fransızların ve Hint temsilcilerin görüşleri aktarılmıştır. Fransızların Amerika'ya dayandıkları, milliyet ilkesi üzerinde sınır çizerek Türkiye ile anlaşmaya hazır ve Almanya ile Sovyetleri bir çember içine alma niyetinde oldukları belirtilmiştir.



8



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, Trabzon Mebusu Hüsrev Bey, Başkumandanlığın icraatı hakkında bilgi verdi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Encümeni, Başkumandanlığın icraatlarını bir heyeti teftişiye gibi Meclis Kararıyla murakebe etmektedir. Encümen, Başkumandanlığın icraatlarından Meclis'i haberdar etme görevini Hüsrev Bey'e vermiştir. Bu kapsamda açıklamalarda bulunan Hüsrev Bey, Başkumandanlığın Mustafa Kemal Paşa tarafından üstlenilmesinin dışarıda Paşa'ya karşı itimadın kalmadığı yönündeki propagandaları boşa çıkardığını dile getirmiştir. Ordunun takviyesi için Tekâlifi Milliye Emirlerinin çıkarıldığını; 301, 302, 303 ve 304 tevellütlülerin celbolunduğunu; Sovyet Sefiri ile görüşen Mustafa Kemal Paşa'nın Şark hududunun emniyette olduğu yönünde bilgi alarak Şark Ordusundan ikmal yapılması emrini verdiğini; İstanbul'dan 100 kadar zabitin İnebolu üzerinden cepheye gönderildiğini dile getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, ülke genelindeki örgütlülüğün arttırılması için verilen takrirlere dair değerlendirmede bulunmuştur. Hakiki Müdafaai Hukuk Cemiyetleri kurulması, yani cemiyetlerin yaygınlaştırıp güçlendirilmesi önerisine karşı Hükümet teşkilâtının kurulması gerektiğini söylemiştir. Rumlardan rehine alınması, silah alınması ve



1921 Yılı



BMM GZC, İ: 63, Üçüncü Celse



797



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Rumların tehcir ettirilmesi önerinden silah alınmasına ilişkin, bunun şu anki haliyle örgütlü oldukları göz önünde bulundurulduğunda onlara savaş ilan etmek anlamına geleceği için tercih edilmediğini dile getirmiştir. Getireceği kuvvete göre aşiret ve müfreze reislerine rütbe verilmesi önerisini de doğru bulmadığını ifade etmiştir. 8



Ağustos



Karahisarı Sahib Mebusu Halil Hilmi Efendi müstafi addedildi. [Cmh]



Karahisarı Sahib Mebusu Halil Hilmi Bey, 7 Kânunuevvel 1336 tarihinde iki ay mezun addedilmiş; mezuniyetinin 7 Şubat 1337 tarihinde sona ermesine rağmen bilâmazeret ve bilâfâsıla Meclise iltihak etmemiştir. Nısabı Müzakere Kanunu'nun 3.maddesi mucibince müstafi addolunmuştur.



BMM ZC, C: 12, İ: 63, Birinci Celse



8



Ağustos



İzmir Mebusu Dr.Mustafa Bey müstafi addedildi. [Cmh]



İzmir Mebusu Dr.Mustafa Bey, 6 Teşrinisani 1336 tarihinden 28 Şubat 1337 tarihine kadar mezun addedilmiştir ve tedavi için Rodos'a gitmiştir. Askeri istihbarat ve Ankara ile Avrupa arasında temas kurmakla meşgul olduğunu belirterek, mezuniyetinden sonraki beş aylık zaman için muhassatının itası için müracaatta bulunmuştur. Amasya Mebusu Bekir Sami Bey ve Roma Mümessili Cami Bey de Dr.Mustafa Bey'in meşguliyetini teyit etmiştir. Ancak, Divanı Riyasetin sorusu üzerine Müdafaai Milliye ve Hariciye Vekâletlerinden gelen cevaba istinaden kendisinin resmi bir görev ile görevlendirilmediği ve belirtilen görevlere ilişkin Meclise de bir başvurusunun olmadığı anlaşıldığından, Nısabı Müzakere Kanunu'nun 3.maddesi mucibince müstafi addolunmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 63, Birinci Celse



8



Ağustos



Eski Dahiliye Nâzırı Ali Fethi Bey, Ankara'ya geldi.



HM



8



Ağustos



Kâzım Paşa, Başkumandanlık Kalemi Riyasetine atandı. [Cmh]



KB



8



Ağustos



1093 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Tevhid-i Efkâr Gazetesi'nin Anadolu'ya girişine izin verildi. [Cmh]



İstanbul'da yayınlanan Tevhid-i Efkâr Gazetesinin BCA: 30..18.1.1/ Anadolu'ya sokulmasına izin verilmiştir. 3.32..4./ 86-5



8



Ağustos



Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvani- Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanûn-ı muvakkatı 5 Düstur Tertip 2, ye Kanûn-ı muvakkatının Kanûnuevvel 1329 (18 Aralık 1913) tarihlidir. Cilt 12, bazı mevâddını muaddel s.467 Karârnâme yayımlandı. [Osm]



8



Ağustos



Tuz fiyatının tezyîdi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



8



Ağustos



"Ordumuz pek maharetli eller tarafından idare edilmektedir."



798



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.469



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde bir Bulgar Gazete- HM si'nin görüşüne yer verilerek, ordunun pek maharetli eller tarafından idare olunduğu söylenmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Ağustos



Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti'ne bağlı Muharip Grubu, Felah Grubu adını aldı. [Cmh]



Gizli haberalma ve ikmal dairesi Muharip Grubu, Fe- KSG III lah Grubu adını almıştır. 30 Ocak 1920 tarihinde Namık Grubu adıyla kurulan grup, daha sonra sırasıyla Hamza, Mücahit ve Muharip adlarını almıştır. Grup, İstanbul'dan silah ve cephane kaçırma, subay getirme, düşmanın ve İstanbul Hükümeti'nin çalışmalarını izleme ve karşı tedbirler alma görevleri ile iştigal etmektedir.



9



Ağustos



Binbaşı Şevki Bey Süleymaniye Kumandanlığına atandı. [Cmh]



Bu kuvvete, sayıca azlığı ve cephane ikmalinin güç- ÖB, lüğünden dolayı, zorunlu olmadıkça İngiltere ile ça- TİH-GC tışmaya girilmemesi emri verilmiştir. Bu emre rağmen, İngiltere'nin zaman zaman gerçekleştirdiği saldırılara karşı koymaktan geri durulmayacaktır. 16 Aralık 1921'de Revandiz'e saldıran İngiltere'ye önemli kayıplar verilecektir.



9



Ağustos



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Mustafa Kemal Paşa'nın Başkumandanlığıyla ilgili bir yazı yayımladı.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin yazısında, iki sene HM evvel azim, iman ve Celâletle kurtuluş hareketinin başına geçen Mustafa Kemal Paşa'nın, bugün de Milli Ordu'nun Başkumandanı sıfatıyla anayurdun harim-i istemiten sokulan düşmanı boğmaya hazırlandığı belirtilmiştir.



10



Ağustos



Yunan Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Anastasios Papulas, birliklerine harekât planını verdi.



Papulas, birliklerine yayımladığı emirde 14 Ağustos KSG III 1921 tarihinde saldırıya geçileceğini bildirmiş, harekât planını vermiş ve Türk ordusunun aldığı savunma tedbirlerini anlatmıştır.



10



Ağustos



Tiflis Sefareti'ne İstanbul Milletvekili Muhtar Bey'in tayin edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyetince alınan bu karar 27 Ekim BCA: 30..18.1.1/ 1921 tarihinde Meclis'te onaylanacaktır. 3.31..7.



10



Ağustos



Ardahan, Kars, Muş mutasarrıflıklarına yapılan tayinler yapıldı. [Cmh]



10



Ağustos



İdare-i Umûmiyye-i Vilâyât Kanûn-ı Muvakkatı hakkında muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



10



Ağustos



Hariciye Nezâreti Encümen İdaresi'nin sûret-i teşkîli ve vezâifi hakkında Nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



10



Ağustos



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Malta sürgünlerinin yargılanmasının güç olduğunu Yüksek Komiserliğe iletti. [YK]



Lord Curzon, ABD belgeleri de dahil delil buluna- MS madığını, Fransa ve İtalya'nın da bu mahkûmiyete razı olmadığını belirterek, 43 tutuklunun salıverilmesinin zorunlu olduğunu bildirmiştir.



10



Ağustos



İngiltere Başbakanı Lyold George, Yunanistan'a askeri destek konusunda Mr. A. Chamberlain'a bir telgraf çekti.



İngiliz firmalarının Yunanistan'a savaş malzemesi İBA III vermeleri için gerekenin yapılması buyurulmuştur.



17 Rebîlülâhir 1331 (26 Mart 1913) tarihli İdare-i Umûmiyye-i Vilâyât Kanûn-ı Muvakkatının 116 ve 140.maddelerini muaddel Karârnâme yayımlanmıştır. Kanunun 116.maddesi Meclisi umumi azasının hazır bulunduğu her yevm-i içtima için alacağı mahsusat ve harcırahı; 140.maddesi ise, encümeni vilayat azasına verilecek tahsisatı düzenlemektedir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.470; YYM (XX)



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.471



1921 Yılı



799



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Ağustos



"Savaş silahlarını teslim ediniz!"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde halka "Savaş silahla- HM rınızı teslim ediniz!" çağrısı yapılmıştır. Gazetede, ayrıca, Yunanistan'daki ayaklanmanın büyümekte olduğu, İran'ın, İngiliz boyunduruğundan kurtulduğu haberlerine de yer verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın Yunan ordusu tarafından esir alındığı haberinin ise, Yunan milletinin sefaletini gösterdiği yazılmıştır. Ruşen Eşref yazısında, orduyu ümit ordusu; esirlikten kurtulamayan, ruhu bunalmış Müslüman ülkelerine bile ışık saçıcı bir pencere olarak nitelemiştir.



11



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda Koçgiri Aşireti isyanına yapılan müdahale, Jandarma Teşkilâtının ıslahı, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun bazı maddelerinin yeniden tanzimi ve ordu kumandanları müzakere edildi. [Cmh]



Karahisarı Şarki Mebusu İsmail Şükrü Bey ve Erzurum Mebusu Durak Bey başta olmak üzere mebuslar, Koçgiri Aşireti isyanına yapılan müdahale ve sonrasında Dersim'e gönderilen heyeti tahkikiyenin şeklini eleştirmişlerdir. Merkez Ordusu Kumandanı Nurreddin Paşa, Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa ve Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'nın keyfi uygulamaları ve jandarma teşkilâtı eleştirilerek, bunların birer prenslik haline geldiği ve valilerin şikayetleri olmasına rağmen Dahiliye Vekâleti'nin zayıf teşkilâtıyla duruma el koyamadığı dile getirilmiştir. Durak Bey, 107 imzalı cephe için üçer kişilik üç heyet ve cephe gerisi için bir heyet teşkil edilerek ordunun teftiş edilmesine ilişkin bir takrir sunmuştur. Mustafa Kemal Paşa, bu takririn ve bilhassa ikinci maddesinin Başkumandanlık Kanunu'na aykırı olduğunu, kendi yetkisine tecavüz ve görevini yapmadığı anlamına geleceğini, ordunun dışından komiserler göndermenin orduyu inhilâl edeceğini söylemiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, konunun dönüp dolaşıp İcra Vekilleri Heyeti'nin görev ve sorumluluğuna geldiğini hatırlatarak, bununla ilgili kanunun bir an evvel çıkarılması gerektiğini ifade etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, istenen [parlamenter anket sistemi istenmesine rağmen] idari teftişin, müfettişi umumiliklerin teşkil edilmesi için ise, kanun çıkarılmasına ihtiyaç olduğunu dile getirmiştir. Refet Paşa, ayrıca, Kâzım Karabekir Paşa'nın özellikle ayrı tutulmasını istemiştir.



BMM GZC, İ: 64, İkinci ve Üçüncü Celseler



11



Ağustos



Hiyaneti Vataniyeden yedi yıl küreğe mahkûm Kayserili Camgöz Sabri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve hakkındaki evrak aidolduğu mahkemeye iade edildi. [Cmh]



Camgöz Sabri'ye isnad edilen suçlar Hiyaneti Vataniye cürmünden addedilmeyerek hakkındaki hüküm ref'edilmiş; ancak, hakkında dolandırıcılık isnad ve iddia edilmesine mebni takibatı kanuniye ifa edimek üzere evrakı aidolduğu mahkemeye iade edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 64, Birinci Celse



11



Ağustos



Hiyaneti Vataniye Kanununa muhalif olarak ihbaratta bulunan ve beraatlerine karar verilen Hüseyin Hüsnü Efendi ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Aynı gün, İsyana iştirak etme suçuyla Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Konyalı Abdurrahman ile rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, vicahen yargılananlar hakkındaki hüküm tasdik edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Konyalı Eyüboğlu Ali hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Mehmedoğlu Arif hakkındaki Adliye Encümeni



BMM ZC, C: 12, İ: 64, Birinci Celse



800



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Alioğlu Ömer hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden üçer sene kalebentliğe mahkûm Konyalı Cansız Mehmed ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm Mahmudoğlu İsa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden üçer sene küreğe mahkûm ihtiyat zâbit Mustafa Kemal Efendi ve rüfekası ile beş ay hapis cezasına mahkûm Mustafa Tevfik Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden onar sene küreğe mahkûm Kör Ziya ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, vicahen yargılanan Kör Ziya'nın hükmü tasdik edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden onar sene küreğe mahkûm Ahmedoğlu İsmail ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edimiştir. Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Hüseyin ve beş sene kalebentliğe mahkûm refiki Hasan Hüseyin hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. 11



Ağustos



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Musaoğlu Mehmed ve refiki hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Mehmed'in on beş sene kürek ve Mustafa'nın on sene kürek cezasına çarptırılmasına karar verildi. [Cmh]



11



Ağustos



145 sayılı Elviyei Selâsede Vergilerin Sureti Cibayetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



1337 senesine mahsus olmak üzere Kars, Ardahan, Artvin livalarıyla Iğdır ve Sürmeli kazalarında Arazi ve Âşar vergileriyle kuraya ait Emlâk Vergisi yerine kaim olmak üzere Rus idaresi zamanındaki usule uygun olarak karye başına altı yüz kuruş maktu vergi istifa olunacaktır. Maktu verginin her hane ve arazi sahibine tevzii, mahalli meclisi idarelerinin mahalli heyetlerine tevdi edilmiştir. 1337 senesi zarfında muhacerreten adı geçen liva ve kazalara geri dönmüş olanlar maktu vergiden muaftırlar. Kanunun neşrinden önce Arazi, Âşar ve Emlâk vergileri hakkında yapılan muamelât keenlemyekûndur.



11



Ağustos



Konya İstiklâl Mahkemesi, Konya'ya geldi.



Hacim Muhittin Bey, Muhiddin Baha Bey, Yusuf KSG III, Bey ve Ali Sâip Bey'den oluşan İstiklâl Mahkemesi İM Konya'ya varmış; 12 Ağustos 1921 tarihinde bir beyanname yayımlayarak göreve başladığını bildirmiştir. Konya'da işini bitirdikten sonra mahkeme 1 Ekim 1921 tarihinde Karaman'a hareket edecektir. Konya isyanına katılanları cezalandırdıktan sonra da, 10 Ekim 1921 tarihinde Ereğli'ye, 20 Ekim 1921 tarihinde Anamur'a, daha sonra Silifke ve Niğde'ye gidecek ve 9 Aralık 1921 tarihinde Konya'ya dönecektir.



11



Ağustos



Amasya İstiklâl Mahkemesi Dört Rum, yabancı müdahalesini davet etmek için KSG III, kararıyla, Gümüşhacıköylü yabancı memurlarla ilişki kurmak suçundan idam HM (21.8.1921) dört Rum idam edildi. edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 64, Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 64; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.134



801



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Ağustos



"Sevr'in yıldönümü"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 10 Ağustos 1921 tari- HM hinde imzalanan Sevr Anlaşmasına dair, gaddar Avrupa'nın ölüm senedi ifadesini kullanmış; onu imzalayan hain ellere işaret etmiş; Anadolu'nun kahramanca mücadelesinin zalimane kararı akim bıraktığını ve yakın zamanda yırtılacağını dile getirmiştir.



12



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Polat- Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiyei Umumiye Rei- KSG III lı'daki cephe karargâhına si Fevzi Paşa ile birlikte Polatlı'ya gitmiştir. Geri dögitti. nerken attan düşen Mustafa Kemal Paşa'nın kaburga kemiği kırılmıştır.



12



Ağustos



İstanbul'da Çerkez Kongre- Çerkez Teavün Cemiyeti üyeleri Mareşal Fuat baş- KSG III, si toplandı. kanlığında İstanbul'da bir Çerkez Kongresi toplamış- AS tır. Kongre, devlete bağlılık kararı almıştır. 22 Ağustos 1921 tarihli Açıksöz Gazetesinde, Çerkez Kongresi'nin, hain İzmit Mutasarrıfı ve hempasının hain teşebbüslerini red ve telin ettiği haberi yer alacaktır.



12



Ağustos



Konya İstiklâl Mahkemesi, asker kaçakları için bir kerelik af ilan etti.



KSG III



12



Ağustos



İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleri, İstanbul askeri bölgelerini yeniden bölüştü.



Şehir merkezi Fransızlar, Galata-Beyoğlu yöresi İngi- TKSK I lizler, Üsküdar ise İtalyanlar tarafından alınmıştır.



12



Ağustos



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, "Ordumuz için yapaca- HM si, Tekâlifi Milliye Kararla- ğımız fedakârlıklar" başlığı altında Tekâlifi Milliye rını yayımladı. Emirleri yayımlanmıştır. Gazetede ayrıca, Mustafa Kemal Paşa'nın başkumandanlığını tebrik eden Afgan Sefiri'ne Mustafa Kemal'in cevabı yer almıştır.



13



Ağustos



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Türk-Sovyet dostluğunun güçlendirileceğini bildirdi.



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Ankara Sefiri KSG III Natsarenus'a, "Frunze'nin, bu yenilgi anında Ankara'ya gelişi, Türk-Sovyet dostluğunu güçlendirecektir. Bu yenilgi anında Türkiye ile yakın ilişkilerimizi gevşetmiyoruz. Şefler, bugün ya da yarın İtilaf'a teslim olsalar bile, millî hareket sonunda kazanacak kadar güçlüdür." Sovyet Ukrayna Hükümeti, Türkiye ile yapılacak görüşmelerin Ankara'da yapılmasını kabul etmiş ve bu nedenle Frunze'yi görevlendirmiştir. Frunze 13 Aralık 1921 tarihinde Ankara'da olacaktır.



13



Ağustos



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi, göreve başladı. [Cmh]



10 Ağustos 1921 tarihinde Ankara'dan hareket eden KSG III, mahkeme 13 Ağustos 1921 tarihinde Çankırı'da bir İM beyanname yayımlayarak göreve başladığını bildirmiştir. Mahkeme 17 Ağustos 1921 tarihinde Kastamonu'ya varacaktır. Mahkeme, 4 Eylül 1921 tarihinde İnebolu'ya gidecek ve 9 Eylül 1921 tarihinde Kastamonu'ya geri dönecektir. 22 Eylül 1921 tarihinde Çerkeş'e hareket edecektir. 24 Eylül 1921 tarihinde de Gerede'ye hareket edecektir. 28 Eylül 1921 tarihinde Bolu'da olacaktır. Düzce'de yargılamalar yapan mahkeme 29 Ekim 1921'de Adapazarı'na gelecek; 31 Ekim 1921'de İzmit'e hareket edecektir. Mahkeme, 30 Kasım 1921'de Kastamonu'ya dönecektir.



802



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ağustos



Ali Hikmet Paşa, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığına atandı. [Cmh]



Ali Hikmet Paşa, kolordu kumandanı yetkisine sahip KB olacaktır.



13



Ağustos



Maarif Nezâretine ve Maliye Nezâretine atama yapıldı. [Osm]



Maarif Nezâretine, Maliye Nâzırı Abdullah Bey ve TV: 4238; Maliye Nezâretine, eski Maliye Nâzırlarından Faik BOA: İ..DUİT, Nüzhet Bey atanmıştır. GN: 133, DN: 9



13



Ağustos



"Dün cepheye gidenler, arkada kalanları coşturdu."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, ordunun maneviya- HM, KSG tının yükselmekte olduğuna ilişkin haberlere yer ve- III, VG rilmiştir. Gazetede, ayrıca, "Washington Konferansı ve önemi" başlıklı bir yazı da yer verilmiştir. Aynı tarihli Vakit Gazetesi'nin haberinde ise, Mustafa Kemal Paşa'nın orduda kurduğu yeni teşkilâtın, amirler, subaylar ve erler arasında büyük bir memnuniyet yarattığı belirtilmiştir.



14



Ağustos



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu üç koldan harekete geçti.



23 Ağustos 1921 tarihinde başlayacak Sakarya Mey- KSG III dan Savaşı'nı hazırlayan ileri harekât başlatılmıştır. Yunanistan Genelkurmay Başkanı Dusmanis, Eskişehir'den Atina'da bulunan Başbakan Gunaris ve Savaş Bakanı Theodokis'e gönderdiği yazıda, Küçük Asya Ordusu kumandanlarının kendisini hiçbir şeye karıştırmadıklarından ve tavsiyelerinin dikkate alınmadığından şikayetçi olmuştur. Dusmanis, Küçük Asya Ordusu'nun ileride de başarılı olamama tehlikesi olduğunu söylemiştir. 15 Ağustos 1921 tarihinde Kral Konstantin, ordusuna "Ankara'ya" emrini verecektir.



14



Ağustos



Ankara Hükümeti, Sovyetlere nota verdi.



Notada, Ankara Hükümeti, "Batı ile uzlaşmanın KSG III mümkün olmadığının anlaşıldığını, Doğu milletleriyle gerçek bir işbirliği yapılarak ilkeleri batıya gereğinde zorla kabul ettirmek gerektiği üzerinde" durmuş ve Türkiye'nin Batı'da düzenlenecek bir konferansa gitmeden önce Sovyet Cumhuriyetleriyle sıkı bir işbirliği yapmak istediğini belirtmiştir. Sovyet yardımının da sorulduğu notada, önceden söz verilen 50 milyon altın rublenin 20 milyonunun nakit, kalanının istikraz yoluyla ve askeri araç olarak verilmesi istenmiştir.



14



Ağustos



Konya Bidayet Mahkemesi, dava evraklarını Konya İstiklâl Mahkemesine devretti. [Cmh]



Başkan ve iki üyesine görevden el çektirilmiş olan KSG III Konya Bidayet Mahkemesi, 2 Ekim - 22 Kasım 1920 tarihli dava dosyalarını, şehirde yeni göreve başlayan Konya İstiklâl Mahkemesine devretmiştir.



14



Ağustos



"Halkımızın gayret ve hamiyeti"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Vali İhsan Bey'in beya- HM natına da yer vererek, Tekâlifi Milliye Emirlerinin ülke çapında nasıl uygulandığını haberleştirmiştir. Ruşen Eşref yazısında, birkaç yıl içinde bu mülkün yarısı, öbür yarısının bağrına muhacir diye çöktü; çektiğimiz acıları unutmayacağız ve öcümüzü mutlaka alacağız diye yazmıştır.



16



Ağustos



Bir Yunan muhribi Rize'yi topa tuttu.



KSG III



1921 Yılı



803



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ağustos



İngiltere Başbakanı Lloyd George Avam Kamarası'nda bir konuşma yaptı.



Lloyd George, Avam Kamarasında Yunanistan'ın İtilaf Devletleri Yüksek Konseyince İzmir ve Trakya'yı işgale çağrıldığını, arkasından Sevr Anlaşması ile Türk milliyetçi ayaklanmasının geldiğini söylemiştir. Kemalist ayaklanmayı bastırmak için Anadolu içlerine kadar İngiliz askerleri gönderilemediğine göre, tek bir şık vardır. O da her iki tarafı sonuna kadar vuruşturmaktır, demiştir. İngiltere'nin taraflara yardım etmediğini ifade etmiştir. İngiliz milletvekili Guinnes, Hükümetin Anadolu için uyguladığı siyaseti eleştirerek, "bu siyasete büyük armatör ve dört beş ülkede silah sanayiini denetim altına almış veya almakta olan Sir Basil Zaharof'un yön verdiğini" söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa, 19 Eylül 1921 tarihinde Meclis'te verdiği beyanatta, "Lord Corc 16 Ağustos'ta Avam Kamarasında verdiği nutukta: Muvaffakiyetli bir harbi göze almış olan memleketin lehinde muamele etmek lüzumunu kabul ediyordu. Binaenaleyh bu muvaffakiyeti, bu muzafferiyeti ihraz eden Türkiye olmuştur." diyecektir.



İBA III; KSG III; BMM ZC, C: 12, İ: 79, Birinci Celse



17



Ağustos



Meclis Muhafız Taburu, Şark Cephesine gönderildi.



Meclis Muhafız Taburu, takviye için cepheye gönde- KSG III rilmiştir.



17



Ağustos



İşgal altındaki Anadolu topraklarında Yunan askeri yönetimi kuruldu.



Yunan Basın Bülteni'ne göre, Anadolu'da Yunan as- İBA III keri hükümeti kurulmuş ve işgal altındaki bütün toprakları yönetme yetkisine haiz kılınmıştır. Lyold George'un 16 Ağustos 1921 tarihli nutkuna atıfla, Osmanlı İmparatorluğu'nun mirasçısının Yunanistan olduğu ileri sürülmüştür.



17



Ağustos



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İstanbul ve Boğazlar Bölgesinde özgür bir devlet olmasını istediklerini söyledi.



Başbakan Gunaris ve Dışişleri Bakanı Baltacis, İngil- KSG III tere'nin Atina Elçisi Granville'e, "savunabilecekleri bir sınırda duracaklarını; İstanbul ile Boğazlar bölgesinin İngiltere ve Yunanistan himayesinde 'özgür' bir devlet olmasını" istediklerini belirtmişlerdir.



17



Ağustos



Cemalettin Arif Bey, Mustafa Kemal Paşa'ya Paris Konferansı'yla ilgili bir rapor gönderdi.



Paris Konferansı sonunda, Türkiye lehine olan Fran- KSG III sa'nın yalnız koldığı, İtalya'nında İngiltere'ye yanaştığı belirtilmiştir.



17



Ağustos



Samsun İstiklâl Mahkemesi Görev alanı Samsun, Sivas, Tokat, Amasya, Ordu ve KSG III, göreve başladı. [Cmh] Giresun'u kapsayan Mahkeme, Pontusçuluk, Koçgiri İM Ayaklanması, asker kaçakları ve tekâlifi milliye emirlerinin yerine getirilmesiyle ilgili konulara bakacaktır.



17



Ağustos



General Pellé, İstanbul'da bulunan Ankara Hükümeti temsilcisi Hamit Bey ile görüştü.



General Pellé, İngiltere'nin Boğazlara ve İstanbul'a el KSG III koymaya çalıştılarını; fakat Fransa'nın buna kesinlikle karşı olduğunu belirtmiş ve öncelikle Fransız esirlerinin bırakılmasını istemiştir.



19



Ağustos



Nezâretlere atamalar yapıldı. [Osm]



İstifa eden Adliye Nâzırı Arif Hikmet Paşa yerine Şura-yı Devlet Mülkiye Dairesi Reis-i Sanisi Kâzım Bey, Şura-yı Devlet Nâzırı Mustafa Arif Bey yerine Ayandan Tevfik Bey, 13 Ağustos 1921 tarihinde Maarif Nezâretine atanan Abdullah Bey yerine eski Maarif Nâzırlarından Said Bey atanmıştır. Said Bey, eski Evkaf-ı Hümayun Nâzırı Hüseyin Kazım Bey'in yerine de bakacaktır.



804



Yönetim Zamandizini



TV: 4238; BOA: İ..DUİT, GN: 134, DN: 9



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Ağustos



"Tevfik Fikret 5 yıl önce bugün ölmüştü."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Harbin başlamak HM üzere olduğu ve Sivaslıların büyük bir toplantı yaparak önemli kararlar aldıkları haberlerine yer verilmiştir. Gazete, ayrıca, Tevfik Fikret'in bundan beş yıl önce bugün öldüğünü de hatırlatmıştır.



19



Ağustos



Ali Kemal, eleştirilerinin dozunu arttırdı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Ankara KSG III, Hükümeti ve Mustafa Kemal karşıtı propagandasını PS şiddetlendirmiştir: "Matbuatımızda iki fikir vardı: Biri İtilaf Devletleriyle davamızı kılınçla halletmek. Mustafa Kemal, bu türedi, zamanı münasip bulup hükümeti ele aldı, gaddar bir idare kurdu. Astı, kesti, ahaliyi kasıp kavurdu, haraca kesti. Bu sayede, 80 milyon liralık bir bütçe tanzim etmeye kadar vardı. İlk hamlede muvvaffak oldu gibi göründü. Artık, varsa Mustafa Kemal oldu, yoksa Mustafa Kemal oldu. Moskova'nın müesseselerini taklit etti. Tarihte halkın bu derece aldatıldığı görülmemiştir. Bu hayal ile kâinata meydan okuduk. Şimdi Yunanlılar Ankara kapılarına dayandılar. Konya, isyan içindedir, Kastamonu ve Kocaeli de düşmüş sayılır. Düşman Karadeniz sahiline asker çıkarırsa Mustafa Kemal'e barınacak yer kalmayacak. O hiç bir yerde dikiş tutturamaz. Hesap sormak zamanı geldi..."



20



Ağustos



Kastamonu Valisi Hamid ile Dahiliye Müsteşarı Refet'in karşılıklı yer değiştirmesine karar verildi. [Cmh]



3 Ağustos 1921 tarihinde Erzurum Valiliğinden Kastamonu Valiliğine atanan, ancak göreve başlar başlamaz Ankara'ya çağrılan Hamid Bey, Dahiliye Müsteşarlığına atanmıştır. Hamid Bey, Fransızların Adana'yı boşaltmaları sırasında bölgeyi teslim almakla görevlendirilecektir.



20



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Hariciye Nâzırı İzzet Paşa ile görüştü. [YK]



Rumbold, Maliye Nâzırından sonra istifa eden üç Nâ- İBA III zıra ilişkin sorular yöneltmiştir. İzzet Paşa, istifaların özel bir politik nedeni olmadığını, yeni Maliye Nâzırı ile uyum içinde çalışıldığını söylemiştir. Ancak, Rumbold bu konunun kamuoyu tarafından önemsendiğini düşünmektedir; ciddi mali problemlerle karşı karşıya olan Hükümetin, Geçici Mali Komisyona taahhüd ettiği gibi kamu harcamalarını kısmayı başarması gerektiğini hatırlatmıştır. İzzet Paşa, memur sayısını azaltarak tasarruf yapılabileceğinin düşünüldüğünü iletmiştir. İzzet Paşa, ad valorem resminin %15'e çıkarılmasına karşı olunduğu cevabı üzerine, tüketim vergilerinin sabit tutulması halinde, resmin %11'de tutulmasına razı olacaklarını bildirmiştir.



20



Ağustos



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Türk ordusunun savaş planlarını ele geçirdi. [YK]



Türk ordusunun Sakarya Savaşı planlarını ele geçiren İBA III, Harington, planları gerekli yerlere aktarmıştır. KSG III Harington, savaş boyunca düzenli olarak ele geçirdiği planları Londra ile paylaşacaktır.



20



Ağustos



Bulgaristan Hükümeti, büyük devletlerin Sofya elçiliklerine nota verdi.



Notada, bir süre önce Ankara'ya giden Hükümetteki KSG III Çiftçi Partisi üyesi Grozkov ve arkadaşlarının "sadece ticari maksatlarla" bir ziyaret gerçekleştirdiklerini açıklamıştır.



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 3.31..12./ 71-40



805



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Ağustos



"Üç Cidal"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Üç Cidal" başlıklı HM bir haberde şöyle denilmiştir: Yukarı Silezya'da Almanya'ya karşı Lehistan, Anadolu'da Kral Konstantin'e karşı Türk Reisi Mustafa Kemal Paşa ve Manş kenarında İngiltere'ye karşı Fransa. Gazetede ayrıca, İstanbul gazetelerinin Mustafa Kemal Paşa hakkında hareretli yayınlar yaptıkları dile getirilmiş ve Yunanistan'ın İstanbul hülyasından bahsedilmiştir.



21



Ağustos



Hindistan'da Gandi Türklerin desteklenmesi gerektiğini söyledi.



Gandi, Madras Hukuk Fakültesi'nde öğrencilere hita- KSG III ben yaptığı konuşmada "Mertlik, Türklerin desteklenmesini gerektirir. Müslümanların sevgisi, bozuk karakterli bir halife için değildi, mücadele Sevr Anlaşması'nı imzalayan bir sultan için değil, saf ve temiz bir ülke içindi." demiştir.



21



Ağustos



"Halide Edip Garp Cephesi'nde"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Halide Edip Hanıme- HM fendi'nin 20 Ağustos 1921 tarihinde fiili görev almak üzere Garp Cephesini gittiğini duyurmuştur.



22



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, Meclis'in Kayseri'ye nakli kabul edilmiştir. Dahiliye Meclis'in Kayseri'ye nakli Vekili Refet Paşa, nakille ilgili olarak Dahiliye Vekâmüzakere edildi. [Cmh] letine yeniden harcırah tahsis edilmesini istemiştir. Maliye Vekili Hasan Bey, Muvazenei Maliye Encümeni'nin lehte bir kararı dahi olsa tasarruf nedeniyle böyle bir tahsisatın verilemeyeceğini dile getirmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Fevzi Paşa, tedrici bir taşınma önermiş; bir kısım mebusun Meclis binasını temin etmek için Kayseri'ye gitmesi bir kısmının ise Ankara kalması taraftarı olmuş; tehlike olmadığı takdirde taşınmanın ertelenebileceğini söylemiştir. Ailelerin ve evrağın naklinin gerçekleştirilmesi gerektiğini dile getirmiştir. Fevzi Paşa'nın çizdiği çerçeve kabul edilmekle birlikte, Meclisin naklini Efkârı Umumiye ve yabancı devletler hakkında bırakacağı menfi tesirler nazarı dikkate alınarak, naklin bir müddet tehiri muvafık görülmüştür.



BMM GCZ, İ: 65, İkinci Celse



22



Ağustos



Konya vakai isyanisinde fer'an zimethal olmaktan dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Alabıyıkoğlu Ali hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi.



Aynı gün, Konya isyaniyesine iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Mehmedoğlu Mehmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden üçer sene kalebentliğe mahkûm Mehmedoğlu Abdullah ve Mehmedoğlu Topal İdris hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 65, Birinci Celse



22



Ağustos



1337 Harbiyye Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 Harbiyye Bütçesi'ne 150,000 lira tahsîsât-ı fev- Düstur Tertip 2, kalâde ilâve edilmiştir.



22



806



Ağustos



Kaynak



Cilt 12, s.472



İngiliz Muhipler Cemiyeti Türkiye'deki aktörleri panislamizm ve panturanizm İBA III Reisi Said Molla, İngiliz üzerinden yeniden konumlandırmıştır. Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a bir rapor sundu. [YK]



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Ağustos



"Samsun ve Trabzon'da Rum tehciri iddialarına cevap"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, cephedeki temasın HM 21 Ağustos 1921 tarihinde kuvvetlendiğine, Yunanistan'da memnuniyetsizliğin artmakta olduğuna, Konya'daki Kardeş Birliği Cemiyetine dair haberlere yer verilmiştir. Gazetede, Samsun ve Trabzon'da Rum tehciri iddialarına ilişkin cevap da yer alırken, Trakya'da Yunan zulmünün daha da arttığı belirtilmiştir.



23



Ağustos



Yunan ordusunun taarruzu ile Sakarya Meydan Muharebesi başladı.



Papulas komutasındaki Yunanistan'ın Küçük Asya Nutuk, Ordusu, Sakarya yayının doğusunda hazırlanmış Türk KSG IV mevzilerine karşı genel bir saldırıya geçmiştir. 100 km'lik bir cephe üzerinde, 22 gün 22 gece sürecek Sakarya Savaşı başlamış oldu.



23



Ağustos



Sakarya Savaşı başladığında görev alan grup komutanları şöyleydi.



Sakarya Savaşı başladığında savunmayı yürütmekle KSG IV görevlendirilen grup komutanları: 1.Grup: İzzet Bey, 2.Grup: Miralay Selahattin Adil Bey, 3.Grup: Miralay Arif Bey (daha sonra Yusuf İzzet Paşa), 4.Grup: Miralay Kemalettin Bey, 12.Grup: Miralay Halit Bey, 5.Süvari Grubu: Miralay Fahrettin Bey, Mürettep Kolordu: Miralay Kâzım Bey. 4 Eylül 1921 tarihinde Türk ordusu, sağdan sola doğru, Mürettep Kolordu, 4., 12., 3., 2., 1. ve 5. Gruplar olmak üzere mevzilenecektir.



23



Ağustos



Kral Faysal, Irak Kralı oldu.



Bağdat Hükümet Meclisi tarafından 11 Temmuz 1921 tarihinde krallığa seçilen Faysal bin Hüseyin, 8 Eylül 1933 tarihine kadar Irak'ta hüküm sürecektir. Kral Faysal, Hicaz Emiri Hüseyin'in oğludur ve Osmanlı Meclisi Mebusanında üyelik yapmıştır. 8 Mart 1920-14 Haziran 1920 tarihleri arasında Suriye'de krallık yapan Faysal'ın Irak'a kral olmasını Irak'ı manda ile yöneten İngiltere istemiştir. Böylelikle, mandadan duyulan hoşnutsuzluğun önüne geçilmek istenmiştir. Irak'ın 2,5 milyon nüfusu ve 420.000 km² arazisi vardır.



KSG III (22.8. 1921), ÖB (28.8.1921)



23



Ağustos



1082 sayılı Koçgiri Aşireti Zara ve Ümraniye olaylarına adı karışanlardan Alişir isyanına karışanlar hakkın- hariç diğerlerinin kanuni kovuşturmalarının ertelenda İcra Vekilleri Heyeti Ka- mesine karar verilmiştir. rarı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.31..13./ 90-15



23



Ağustos



"Bütün Anadolu galeyan içinde."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, henüz büyük muharebe- HM lerin başlamadığını yazmıştır. Haç için savaştıklarını ilan eden Yunan ordusu karşısında, Anadolu Müslümanlarının Kelimetullah'ın ilanı ve Hilalin satvetini korumak için savaştıklarını belirtmiştir. Konya Valisi Galip Paşa'nın, Konyalıların tasviri mümkün olmayan bir hamiyet heyecanıyla fedakârlık yaptıklarını söyleyen demecini yayınlamıştır. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 23 Ağustos 1921 tarihinde Safranbolu, Ordu, Niğde, Mardin, Seydişehir, Cide ve Avanos'ta mitingler yapılmış ve camilerde mevlitler okutulmuştur.



24



Ağustos



1328 Evkaf Bütçe Kanûnu'na muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Hazîne-i evkaf da'vâ vekilleri ile tahsîldârânına verilmekte olan aidatın miktarına dâir 1328 Evkaf Bütçe Kanûnu'nun 15 ve 16.maddelerine muaddeldir.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.473



807



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



24



Ağustos



İngiliz Ticaret Kurulu Başkanı Totsman ile Ali Fuat Paşa, Moskova'da görüştü.



Görüşme Ali Fuat Paşa'nın anılarına göre 25 Ağustos KSG IV 1921 tarihinde yapılmıştır. Çiçerin'in girişimi üzerine, Moskova'da gerçekleştirilen görüşmede, Ali Fuat Paşa, İngilizlerin Türk meşru haklarını tanıyacağından ümitli olduğunu söylemiştir. Çiçerin, şimdilik bazı tavizler verilerek İngiltere ile barış yapılmasını tavsiye etmiş ve Rusya'daki açlık nedeniyle altın göndermeye devam etmekte zorluk çektiklerini söylemiştir.



24



Ağustos



"Bütün Anadolu galeyan içinde."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin çeşitli tarihli nüsha- HM larında yer alan haberlere göre 24 Ağustos 1921 tarihinde, Trabzon, Çarşamba, Erbaa, Dersim, Sivas, Gümüşhane, Osmaniye ve Kangal'da mitingler yapılmış ve Misâkı Milliye bağlılık yeminleri edilmiştir.



25



Ağustos



Konya isyaniyesine iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Bekir hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi.



Aynı gün, Hiyaneti Vataniyeden dört buçuk sene küreğe mahkûm Mıgırdıç hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Konya isyaniyesine iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden üçer sene kalebentliğe mahkûm Musaoğlu Kadir ve Hasanoğlu Seyid Çavuş hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



25



Ağustos



Yunanlılara casusluk suçundan üç kişi idam edildi.



Yunanlılara casusluk suçundan idama mahkûm edilen KSG IV, Kadıköy Bucağı Belediye Başkanı Mahmut ve Kon- HM (27.8.1921) ya'da iki kişi idam edilmiştir.



25



Ağustos



Konya isyanından mahkûm 2 Ekim 1920 yılında ayaklanarak Konya'ya hakim KSG IV, edilen beş kişi idam edildi. olan Delibaş kuvvetlerinin şehre vali olarak tayin et- HM tikleri Mustafa Remzi ile refikleri Hilmi, Hacı Os- (28.8.1921) man, Sabit ve Molla Mustafa idam edilmiştir.



25



Ağustos



"Anadolu'da galeyan devam ediyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin çeşitli tarihli nüsha- HM larında yer alan haberlere göre 25 Ağustos 1921 tarihinde, Çankırı, Tarsus, Ünye ve İspir'de miting ve dini törenler yapılmıştır. Konyalıların orduya 12.000 lira değerinde at hediye ettiği, Çermik halkı adına Belediye Başkanı ve eşrafın, Tercan Belediye Başkanı'nın çektikleri telgraflar haberleştirilmiştir. Gazete'nin bugünkü nüshasında, en küçük kasabalarda bile toplantılar yapılmakta, her taraf fedakârlık ilan etmektedir diye yazmıştır. Başka bir haberde ise, Yemen'in sadakatinde devam ettiği duyurulmuştur.



26



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa'ya Meclis ve Hükümet'in nakline dair bir telgraf çekti. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, savaşın Ankara'ya kadar intikal KSG IV etme ihtimalini belirterek, Meclis ve Hükümet'in, her türlü ihtimale karşı, önce Keskin'e, oradan da Kayseri'ye naklinin gerekli olduğunu bildirmiştir. Naklin iki gün içinde yapılmasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, nakil için ikinci bir emri beklemelerini söylemiştir. Cephede İsmet Paşa, orduyu geride elverişli bir çizgiye çekmeyi önermiş; Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, ise bunu kabul etmeyerek adım adım savunma yapılmasını emretmiştir.



26



Ağustos



Yunan ordusu, Kara Vehbi'yi Edremit'e Kaymakam olarak atadı.



Eski Gömeç Bucak Müdürü Kara Vehbi, Edremit'e KSG IV Kaymakam olarak atanmıştır. Edremit halkı 11 Eylül 1922 tarihinde Kara Vehbi'yi hapishanede linç edecektir.



808



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 12, İ: 66, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Ağustos



"Bütün Anadolu ayakta"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, bütün cephelerde şid- HM detli çarpışmalar olduğunu ve ordunun büyük kahramanlık gösterdiğini yazmıştır. Cephe gerisinde ise, halkın, bütün ruh ve kuvvetiyle ordunun yüce himmetini tamamlamaya çalıştığını belirtmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 26 Ağustos 1921 tarihinde, halkın, ayrıca, Zonguldak, Ankara, Akyazı, Düzce, Ereğli ve Köprü'de mitinglerle cepheye güç verdiği ifade edilmiştir.



27



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, "Hatt-ı müdafaa yoktur. Sath-ı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır." dedi.



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Alagöz köyün- Nutuk, deki karargâhında savunma taktiği ile ilgili olarak KSG IV "Hatt-ı müdafaa yoktur. Sath-ı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. Vatanın her karış toprağı vatandaşın kanıyla sulanmadıkça terk olunamaz." demiştir. "Her birlik, ilk durabildiği noktada düşmana karşı yeni bir cephe kurup savaşmaya devam etmelidir" diyen Mustafa Kemal Paşa'nın emri şu şekildedir: "Bütün gruplar, şimdiki mevzilerini son ere kadar savunacaklardır. Düşman kendi kuvvetine dayanarak daha elle tutulur bir başarı kazanmış değildir. Kanla yoğrulmadıkça bir karış toprak bile bırakılmayacaktır." Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa ise, aynı gün, "Düşmanın bugünkü saldırısı durdurulursa kesin sonucu kazanacağız." şeklindedir. Gece, Fevzi Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya Yunan saldırısının durdurulduğu haberini verecek; Mustafa Kemal Paşa da, Meclis ve Hükümet'in Kayseri'ye taşınması emrini durduracaktır.



27



Ağustos



Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm Şeküroğlu Haralambos hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Aynı gün, Ilgın isyanına iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm Deli Ahmedoğlu Ahmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Hiyaneti Vataniyeden beş sene küreğe mahkûm Pavli hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Çekil isyanına iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm Artık Ömeroğlu Mevlûd hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



27



Ağustos



Hiyaneti Vataniyeden gıyaben idam cezasına mahkûm Söke Reji Memuru Mazhar Bey ve Yoran Reji Memuru İstavri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, derdestlerinde vicahen tekriri muhakeme edilmek üzere evrakları aid oldukları mahalli mahkemeye iade edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 12, İ: 67, Birinci Celse



27



Ağustos



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Musabeyoğlu Ramazan hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edildi ve yeniden muhakemesi için evrakı aid olduğu mahalli mahkemeye iade edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 12, İ: 67, Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 67, Birinci Celse



809



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Ağustos



146 sayılı Boduroğlu Ahmed'in Müddeti Bakıyei Mahkûmiyetinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı on beş seneye mahkûm ve Kastamonu hapisanesinde mahpus bulunan Boduroğlu Ahmed'in tahakkuk eden mâlûliyet ve şeyhuhatına [yaşlılığına] mebni bakıyei mahkûmiyeti affedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 67, Birinci Celse



27



Ağustos



147 sayılı Müftülerin Tekaütten İstisnası Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun'un birinci maddesine göre, alelûmum müftüler BMM ZC, iftaya [fetva vermeye] muktedir olamayacak derecede C: 1, İ: 67 alil ve mariz oldukları fennen sabit olmadıkça veyahut kendi arzularıyla tekaütlerini talep etmedikçe tahdidi sinne [65 yaş] tabi olamaz ve tekaüde sevk edilemezler. Mülkiye Tekaüt Kanunu'nun tefsiri ile ahali intihabiyle tâyin olundukları için kanunun cereyanı ahkâmından hariç addedilmeleri, sıfatı temsiliyeyi haiz olmaları, ifta ile mezun olduklarından dolayı ilimle iştigal etmeleri ve teşkilâtı İslâmiye cüzülerinin ciheti camia ve reisi tabiisi olmaları nedeniyle müftüler azil ve tekaüt sınırlamasından istisna tutulmuş ve mesailerini devam ettirmelerine karar verilmiştir. Emekli olacakları zaman müftülere de diğer mülkiye memurları gibi Mülkiye Tekaüt ve Mazuliyet Kanunu uygulanacaktır.



27



Ağustos



"Türk kahramanlığının en büyük menkıbeleri karşısındayız."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, iki günlük kanlı muha- HM rebelerden sonra bazı düşman mevzilerinde ricat alametleri belirdiğini haber vermiştir. Gazete, bir İngiliz Gazetesi'nin, Türkler Batılılar ile eşitlik ve topraklarının hürriyetini istiyorlar; bunun için mahvolmaya dahi hazırlar ifadelerine yer vermiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 27 Ağustos 1921 tarihinde, Doğubeyazıt, Zile, Bafra, Kars, Söke, Trabzon, Tokat ve Gerede'de mitinglerin düzenlenmiştir. Trabzon'daki mitinge Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey de katılmıştır. Kars Müdafaai Hukuk ve Belediye Başkanı ile Ermenek Belediye Başkanı'nı da şehirlerine ilişkin telgraflar çekmişlerdir.



27



Ağustos



Konya isyanının elebaşı Delibaş Mehmet 27 Ağustos'u 28 Ağustos'a bağlayan KSG IV Delibaş Mehmet öldürüldü. gece Karaman'da öldürülmüş ve yanındakiler yakalanmıştır.



28



Ağustos



Türk ordusunun idaresinde alt rütbelere önemli görevler verilmeye başlandı. [Cmh]



28



Ağustos



İran Veliahdı Mehmet Ha- 22 Ağustos 1921 tarihinde İstanbul'a gelen İran Veli- TV: 4248, san Mirza, Padişah'ı ziyaret ahdı'nın şerefine verilen ziyafette, Abdülmecit, Hari- KSG IV etti. [Osm] ciye Nâzırı İzzet Paşa, İran Şehzadeleri ve bakanları da yer almıştır.



28



Ağustos



"Anadolu tezahüratı"



810



Yönetim Zamandizini



Garp Cephesinde subay sıkıntısı çekilmeye başlan- KSG IV mıştır. 1.Grup'ta bazı taburların idaresi teğmenlere verilmiştir. 29 Ağustos 1921 tarihinde Samsun Alayı birliklerini yönetecek subay da kalmayacaktır. 1 Eylül 1921 tarihinde 42.Alay'ın idaresi bir yedek teğmene ve 2.Grup taburlarının idaresi teğmenlere verilecektir.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Yunan ordusunun Ana- HM dolu harbinin en müşkül sahnesinde olduğunu yazmıştır. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 28 Ağustos 1921 tarihinde, Ağlasun, Samsun ve Elbistan'da mitingler düzenlenmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Ağustos



Konya isyaniyesinden iştirak etmekten dolayı idama mahkûm Kör Abdullah ve müebbet küreğe mahkûm rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, idam kararı tasdik edildi ve rüfekanın on beşer sene küreğe mahkûmiyetine karar verildi. [Cmh]



Ilgın isyaniyesine iştirak etmekten dolayı Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Kuyumcuoğlu Haralambos hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi.



BMM ZC, C: 12, İ: 68, Birinci Celse



29



Ağustos



Adliye Encümeninin, Hiyaneti Vataniye Kanunu'nun 8.maddesinin tadiline dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye Kanunu'nun 8.maddesini tadilen Adliye Encümenince hazırlanan kanun teklifi, Kanuna tevfikan Bidayet Mahkemelerinden Büyük Millet Meclisine sâdır olan mukarreratın Mahkemei Temyize tevdiini düzenlemektedir. Teklif, Mahkemei Temyize kanunen ve usulen böyle bir salahiyet verilemeyeceği gerekçesiyle, söz konusu mukarrerata eskisi gibi muamele yapılmak üzere reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 68, Birinci Celse



29



Ağustos



Muhasebei Hususiye müdürlerinin keyfiyeti tâyinine dair kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



Kanun lâyihası, tâyin olunacak Muhasebei Hususiye Müdürlerinin taşıması gereken vasıfları ve müdüriyet için sağlamaları gereken koşulları belirlemektedir. İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu'nun tadil edilen 102.maddesine kaim 28 Teşrinisâni 1336 tarihli Kanun ile Maliye Vekâletince tefrikleri lâğvedildiği halde, Heyeti Vekile, müdürlerin memuriyetlerinin Dahiliye Vekâletince tasdik edilmesini teklif etmiştir. Lâyiha, 102.maddeye aykırı olması ve valilerin tâyin yetkisini kısıtlaması gerekçeleriyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 68, İkinci Celse



29



Ağustos



Kütahya Mebusu Cemil Beyin, Mecalisi İdare âzalıklarına intihab edileceklerden vergi kaydı aranmaması hakkındaki kanun teklifi tehir edildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey, Arazi ve Emlâk vergisinden mükellef olan Mecalisi İdare âzalarının vergi ile mukayyet olmamalarına ilişkin bir kanun teklifi vermiştir. Kanun teklifi, yeni İdarei Vilâyat, Teşkili Vilâyat Kanununları ile tevhiden tetkik edilmek üzere tehir edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 68, İkinci Celse



29



Ağustos



Kastamonu İstiklâl Mahkemesince bir kişi idam edildi. [Cmh]



Araç'ın Palazlar köyünden Hatipoğlu Hüseyin, bir KSG IV jandarmayı öldürmek gerekçesiyle idam edilmiştir.



29



Ağustos



Samsun İstiklâl Mahkemesi 6 askeri öldürmekten sanık Rumların idamına karar verdi. [Cmh]



29



Ağustos



İngiltere Savaş Bakanlığı, İngiliz Kabinesine TürkYunan Savaşıyla ilgili bir muhtıra sundu.



KSG IV



Genelkurmay Başkanlığının Temmuz-Ağustos 1921 İBA III tarihleri arasında gerçekleşen Türk-Yunan savaşı hakkında hazırladığı rapora dayanmaktadır. Yunan Orduları Başkumandanlığının Kral Konstantin tarafından üstlenildiği, Afyon, Kütahya ve Eskişehir'de başarı kazanıldığı belirtilmiş ve Yunan ordusu hakkında bilgi verilmiştir. Muhtırayla birlikte, Birinci ve İkinci Safha Yunan Harekât Planı, Türk Milliyetçi Ordusunun İngiliz Genelkurmayınca Tahmini ve Rus Ordusunun Kemalistlere Yardım Olanağı ekte su-



1921 Yılı



811



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



nulmuştur. Genelkurmay Başkanlığı, Türklerin yenilgiler sonunda önlerinde üç seçenek olduğunu söylemiştir: a) Ya Yunanlılarla kesin bir savaşı kabul edecekler, b) ya geri çekilmeye devam edecekler veya c) orduyu dağıtıp gerilla savaşını seçeceklerdir. Yunanlıların hedefinin ise, Türkleri savaşa zorlayıp kesin sonuç olduğu belirtilmiştir. 29



Ağustos



"Anadolu, Misak-ı Millî'de sebatkârdır."



30



Ağustos



"Ordumuz Çanakkale SaHakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, düşmanın ölüm HM vaşlarına nazireler yapmak- yolculuğuna çıktığı, Pazar günü meydan savaşının en tadır." kanlı günü olduğu, harp sahasında düşman cesetlerinin yığınlar teşkil ettiği belirtilmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 30 Ağustos 1921 tarihinde, Erzincan, Çorum ve Daday'da mitingler düzenlenmiştir. Reşadiye Belediye Başkanı tarafından ve Of'tan telgraf çekilmiştir. Divriği Müdafaai Hukuk Cemiyeti, ordu için bağış toplamıştır.



31



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa'ya Meclis ve Hükümet'in nakline dair bir telgraf çekti. [Cmh]



31



Ağustos



Kayseri, Ordu, Niğde, Ardahan ve Isparta Mutasarrıflıklarına tayinler yapıldı. [Cmh]



31



Ağustos



Çorum Mebusu Fuad Bey vefat etti.



Çorum Mebusu Fuad Bey, Yozgad'da tifodan vefat BMM ZC, C: 12, etmiştir.



1336 sene-i maliyesi Mart, Nisan Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 2, 4 ve 5.maddelerinden mâadâ ahkâmı 1337 sene-i maliyesi 2.altı ayında dahi temdîden tatbîk edilecektir.



31



Ağustos



1336 sene-i maliyesi Mart, Nisan Muvakkat Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



31



Ağustos



Haliç köprüleri mürûriyyeleri hakkında İrâde-i Seniyye yayımlandı. [Osm]



812



Yönetim Zamandizini



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Kral Konstantin'e İz- HM mir'e dönmesinin tavsiye edildiğini ve Avrupa'da Türk direnişinin metanetinden bahsedildiğini yazmıştır. Gazetede, Herkes özel işlerini terkederek emredilen şeylere varlığını hasreyleyecek kadar Misakı Milliye'de sebatkârdır denilmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 29 Ağustos 1921 tarihinde, Silifke, Sürmene ve Karahisar'da mitingler düzenlenmiştir. Eleşkirt Kaymakamı, Müftüsü ve halkı adına Ankara'ya ve Of'tan telgraf çekilmiştir.



Mustafa Kemal Paşa, "Anadolu savaşmaları, iki gün- KSG IV lük meydan savaşmaları şeklinden çıkarak sürekli yıpratma savaşları haline gelmiş sayılabilir. Başarı, kesintisiz ikmal yapma imkânına bağlıdır." demiştir. Ayrıca, Sovyetlerin söz verdiği yardımınların cepheye sevkedilmesini ve yeni yardım istenmesini emretmiştir. BCA: 30..18.1.1/ 3.31..16./ 71-41



İ: 70, Birinci Celse



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.474 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.476



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Veliahd Abdülmecid'i ziyaret etti. [YK]



Abdülmecid, Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu'ya İBA III geçmesinde Damad Ferid Paşa'nın sorumluluğu olduğunu ve dahası Türkiye'nin başına gelenlerin Damad Ferid Paşa'nın sadrazamlığı sırasında yaptıklarından kaynaklandığını dile getirmiştir. İngiltere'nin neden milliyetçilerde doğrudan ilişki kurmadığını sormuştur. Rumbold, Ankara Hükümeti'nin düşmanca tavrının ve anlaşmaya yanaşmamasının buna neden olduğunu belirtmiştir. Abdülmecid, Türkiye ve İngiltere'nin beraber hareket edebileceğine inandığını ifade etmiştir.



31



Ağustos



"İngilizler bu taarruzun son ümit olduğunu söylüyorlar."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İngilizlerin bu taarruzu HM son ümit olarak gördüklerini yazmıştır. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 31 Ağustos 1921 tarihinde, Amasya'da bir miting düzenlenmiştir.



1



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, AP 2 Ağustos 1921 tarihinde İstanbul Gazetelerinde de KSG IV, ajansına beyanatta bulundu. yayımlanacak beyanat şu şekildedir: "Senelerce mü- AkG cadeleye mecbur kalsak bile Yunanlıları Anadolu'dan tard etmeye kesin olarak azmettik. Türkiye Türklerindir. Savaş pahalı iştir, fakat, elimizdeki silahları bıraktığımız zaman nasıl tamamen harap olacağımızı da biliyorum. Amerika kadar demokratız." 2 Ağustos 1921 tarihinde İsmet Paşa ile görüşme yapan AP'nin Paşa'dan aktardıkları ise şu şekilde olacaktır: "Bizi mağlup edemeyecekler çünkü askeri mantık aleyhlerinedir. Mütarekete 500.000 kişilik bir ordu terhis ettik. İcap ederse bunları tekrar alabiliriz. ... Bu murarebe, beyaz kollu diplomatların eseridir. Askerlerin zalim olduğunu söylerler, halbuki harpleri hazırlayan diplomatlar, bizden daha zalimdirler. ... Yunanlılar, büyük levazım ve harp maddeleri ile ilerliyorlar. Yavaş yavaş bunları ele geçireceğiz."



1



Eylül



148 sayılı Kanunu Cezanın 242 ve 243.Maddelerini Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanunu Cezanın kumara ilişkin 242.maddesi kumar- BMM ZC, bazlığı kâr ve sanat ittihaz edenler, kumara davet ve C: 12, İ: celp edenler ile akçe verenler hakkında cezai işlem 69 yapılmasını öngörmektedir. Maddeye "kumar oynayan ve oynatanlar" ifadesi ilave edilmiş; akçe verenler "kumar oynayanlara bilerek ikrazatta bulunan"lar olarak, celp edenler ibaresi de muğlak bulunarak "kumarhane küşadeden"ler olarak değiştirilmiştir. Bir aydan altı aya kadar hapis cezası yanında, on liradan yüz liraya kadar cezayı nakdi verilebilecektir. Söz konusu suçlardan birini işleyenler memurini mülkiye, zâbitan ve mensubini askeriyeden iseler, bu cezalara ek olarak ilk seferinde muvakkaten ve tekerrürü halinde müebbeden memuriyetten tard olunacaklardır. Kanunu Cezanın piyango küşadedenler ile ilgili 243.maddesi de cezaların tezyidi ile tadil edilmiştir. Piyango küşadedenler bir aydan altı aya kadar hapis ve on liradan yüz liraya kadar cezai nakdiye çarptırılabileceklerdir.



1



Eylül



Meclisin itimat ve selâmının orduya tebliğ edilmesine karar verildi. [Cmh]



İzmit Mebusu Sırrı Bey'in Meclisin itimat ve selâmı- BMM ZC, nın orduya tebliğ edilmesine ilişkin teklifi kabul edi- C: 12, lerek ordu efrat, zâbitan ve kumandanlarına iletilmek İ: 69, Birinci



1921 Yılı



813



G.



1



Ay



Olay/Mevzuat



Eylül



Açıklamalar



Kaynak



üzere Başkumandanlığa tebligâtta bulunulmasına karar verilmiştir. 3 Eylül 1338 tarihinde Meclisin selâm ve itimadının orduya tebliğ edildiğine dair Başkumandan Mustafa Kemal Paşa imzalı 1 Eylül 1338 tarihli telgraf Mecliste okunmuştur.



Celse; BMM ZC, C: 12, İ: 70, Birinci Celse



Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi me'mûrîni hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi Düstur me'mûrîninden müddet-i hizmeti 25 seneye baliğ Tertip 2, Cilt 12, olanların tekaüde sevkleri hakkındadır. s.479



1



Eylül



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1336 senesi Muvakkat Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1336 senesi Mart ve Nisan aylarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu ahkâmı 1337 senesi Eylül ile Şubat mahları zarfında tekrar temdîd-i mer'iyyet edecektir.



1



Eylül



"Ordunun arkasındaki gayret"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, kahraman ordunun HM gösterdiği şecaate, Yunanistan'ın büyük bir yasta olduğuna ve Matin'den aktarılan Sevr Anlaşması'nın cenaze alayı haberine yer verilmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 1 Eylül 1921 tarihinde, Suruç, Ulukışla, Nevşehir, Boğazlıyan, İskilip ve Düzce'de miting ve toplantılar yapılmıştır. Ulukışla'daki mitinge Mebus Abdülkadir Kemali Bey de katılmıştır. Of, Ürgüp, Sürmene, Karacahisar, Devrek ve Cizre'den çekilen telgraflar yayımlanmıştır.



2



Eylül



"Harbe maddeten iştirak eden kadınlarımız"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Anadolu'da yaşayan HM İslam ruhu, en büyük istinatgâhıdır; maddeden harbe iştirak eden kadınlarımız, memleketin namus ve şerefi kurtulmadıkça, eve dönecek erkeklerini kabul etmeyeceklerini söylüyorlar demiştir. Konferans düzenleneceğinin yeniden dile getirilmeye başlandığı haber verilmiştir. Gazetedeki yazılara göre, Beylikköprü'de kanlı muharebeler yapılmakta ve Yunanistan'da harp aleyhtarlığı büyümektedir. Ayrıca, Ermeni Katolik ve Protestan ruhani liderlerinin Mustafa Kemal Paşa'nın başkumandanlığını kutladıkları belirtilmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 2 Eylül 1921 tarihinde, Keskin'de bir miting düzenlenmiş ve mitingte Mebus Abdullah Azmi Bey ve Mebus Mazhar Müfit Bey birer konuşma yapmıştır.



3



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Moskova Sefaretine hububat yardımıyla ilgili bir yazı gönderdi. [Cmh]



Yazıda, zahire depolarındaki, el konulan %40 hubu- KSG IV battan, Karadeniz kıyılarında bulunanların, açlığı hafifletmek üzere Rus milletine hediye etmeye karar verildiği bildirilmiş ve bunun Çiçerin'e iletilmesi istenmiştir. 10 Eylül 1921 tarihinde Ali Fuat Paşa, Çiçerin'in minnettarlığını iletecektir. Aynı gün, Ankara'da bulunan Sovyet Sefiri'nin AP'ye verdiği beyanat ise şu şekildedir: "Hiç bir gizli muahede bizi Türkiye ile raptetmiyor. Türklerin İstanbul üzerindeki haklarını onaylıyoruz."



814



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.480



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Eylül



149 sayılı Van Vilâyeti Dâhilinde İki Nahiyenin Lâğvıyla (Zeylânderesi) ve (Sarısu) Namiyle İki Nahiye Teşkili hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Büyüklüğü, önemi ve varidatı itibariyle diğer kaza- BMM ZC, lardan farklı olmasına rağmen, Erciş kazasında hiçbir C: 12, nahiye teşkil edilmediğinden inzıbati ve idari açıdan İ: 70 sorunlar yaşanmaktadır. Van vilâyetine mülhak Sevaş kazası dahilinde Karkar ve Van merkez kazasına merbut Everek nahiyeleri lağvedilerek Erciş kazası dahilinde Zeylânderesi ve Sarısu namıyla yeni iki nahiye teşkil edilmiştir.



3



Eylül



Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in, Kanunu Cezanın 201.maddesinin 22 Mayıs 1327 tarihli zeylinin tadiline dair kanun teklifi Adliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Kanunu Cezanın bilriza fiili şeni [ırza geçme] hakkındaki 201.maddesinin tadil edilerek müddeiumumilere hukuku umumiye namına takibi davada bulunma izni verilmesi teklif edilmiştir. Kanunen takibi davanın veli veya zevcin hakkı olduğu, bu tadil ile iftira ve isnatların önünün açılacağı gerekçesiyle teklif Lâyiha Encümenince reddedilmiştir. Teklif, bu baptaki bir başka teklifle tevhiden tetkik edilmek üzere Adliye Encümenine havale edilmiştir.



3



Eylül



Konya Mebusu Vehbi Efendi'nin, Kadın raksettirenlerin teşdidi cezası hakkında kanun teklifi Adliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



3



Eylül



Ankara Mebusu Âtıf Efendi'nin, Tahriri Tereke hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Mahkemei Şeriye tarafından tahrir olunan ve eytam sandıklarında muhafaza edilen emvali eytamın Ziraat Bankası'na teslim edilmesine ilişkin kanun teklifi, eytama ilişkin Eytam Nizamnamesi dışında bir düzenleme ihtiyacı olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir.



3



Eylül



"Avrupa gazeteleri ümitlerini kesiyorlar."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin haberine göre, Avru- HM, KSG pa gazeteleri savaşın Yunanistan lehine sonuçlanma- IV, AS yacağını düşünmeye başlamıştır. Aynı tarihli Açıksöz Gazetesi de, Atina'da yayınlanan Venizelosçu ve Kralcı gazeteler ile Beyoğlu Rum gazeteleri arasında, Yunan ordusu ilerlerken olmayan bir münakaşanın başladığını yazmıştır.



4



Eylül



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Müttefik Yüksek Komiserlere Nota verdi. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey, bir yandan tarafsız görünüp İslam İBA III dünyasını yatıştırmaya çalışan, öte yandan elden geldiği kadar Yunanistan'a yardım eden Müttefik politikasını eleştirmiştir. 27 Ağustos 1921 tarihinde iki İngiliz torpidosunun Samsun limanına girerek arama yaptıklarını, bunun, Müttefiklerin ilan ettiği tarafsızlığa aykırı olduğunu ifade etmiştir. İstanbul bölgesinin tarafsızlığı ilan edildikten sonra da Yunan donanmasının Karadeniz'e saldırmak için İstanbul'u üs olarak kullandığı belirtilmiştir. Türk donanmasına elkonulduğu düşünüldüğünde, Yunan donanmasına serbesti tanınmasının tarafsızlıkla bağdaşmadığını dile getirmiştir. Amiral J. de Robeck, 12 Eylül 1921 tarihli cevabında, Mütareke hükümleri gereğince İngiliz gemilerinin Türk gemilerini arayabileceğini; ancak, iddia edilen aramanın yapılmadığını belirtecektir. Robeck, Kemalistlerin de İngiliz gemilerine kolaylık göstermeyerek ve İngiliz mallarını boykot ederek tarafsızlığa aykırı davrandıklarını ifade edecektir. İstanbul'un Müttefik işgali altında olduğunu hatırlata-



BMM ZC, C: 12, İ: 70, İkinci Celse



BMM ZC, C: 12, İ: 70, İkinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 70, Üçüncü Celse



815



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rak, şehrin tarafsız ilan edilmediğini ve Yunan donanmasının da Müttefiklerin rızasıyla şehirde bulunduklarını söyleyecektir. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, 15 Eylül 1921 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a notanın cevapsız bırakılmasını önerecektir. 4



Eylül



Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa, bir askeri temyiz mahkemesi kurulmasını istedi.



4



Eylül



İki kişi asılarak idam edildi. Kayseri'de Garp Cephesi Divanı Harbi kararıyla ca- KSG IV susluk maddesinden mahkûm Bursa polis memurlarından Haydaroğlu Abdülbaki ve Konya isyanında Yüzbaşı rütbesi takınan Topal Mevlüt asılarak idam edilmiştir.



4



Eylül



"Milletin azmi ordumuz kadar kavidir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan Başba- HM kanı Gunaris'in Eşkişehir'de askerler tarafından "Kahrol!" diye protesto edildiğini yazmıştır. "İkinci Siyah Kitap" başlıklı yazıda, yalnız Marmara sahillerinde yapılan mezalimin tarihi lekeleyen zulümleri aştığı belirtilmiştir. "İrlanda Mücadelesi" başlıklı bir yazıya da yer verilmiştir. Ayrıca, Kastamonu'da toplanan halkın zafere kadar her türlü fedakârlığı yapacaklarına dair yemin etmeleri haberleştirilmiştir.



5



Eylül



Halk Şûralar Fırkası Kongresi toplandı.



Enver Paşa'nın önderliğinde Batum'da Halk Şûralar KSG IV Fırkası Kongresi toplanmıştır. 8 Eylül 1921 tarihinde sona erecek Kongre'nin, Anadolu halkına yayımladığı bildiride devrim olmazsa yok olmanın kaçınılmaz olduğu belirtilmiş ve "Yaşasın fakir halk egemenliği, Yaşasın Şûra Türkiyesi" denmiştir. Kapanışında, Fırkanın İslam İhtilâl Cemiyetleri İttihadı'nın Türkiye temsilcisi olduğu ve temsilciliğe Dr.Nâzım Bey'in atandığı belirtilmiştir.



5



Eylül



İstanbul'da Anadolu'ya yar- İstanbul'da yardımlar Hükümet'ten izin alarak kurulan KSG IV dım kampanyası devam et- Yardım Heyeti tarafından yürütülmekte ve Hilâl-i ti. Ahmer'e teslim edilmektedir. Yardım Heyeti'nde görev alan kişiler şu şekildedir: Bank-ı Osmanî ve Reji İdaresi İdare Meclisi üyesi Nuri Bey, eski İstanbul Valisi Kâni Bey, Reji Direktörü İzzet Melih Bey, Mithatpaşaoğlu Ali Haydar Bey, İtibar-ı Millî Bankası Direktörü Celâl Muhtar Bey ve Nemlizade Mithat Bey.



5



Eylül



Muvakkat Temyiz Heyeti teşkili hakkındaki Kanunun beşinci maddesinin tadiline dair kanun lâyihası Adliye Vekâletine iade edildi. [Cmh]



816



Yönetim Zamandizini



Refet Paşa, Başkumandanlıktan bir askeri temyiz KSG IV mahkemesi kurulmasını istemiştir. Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 5 Eylül 1921 tarihli nüshasına göre, bugün, cepheden Ankara'ya getirilen esirlerden bazıları, İstiklâl Mahkemesinde yargılanmak üzere ayrılmıştır. Bu esirlerin Türkiye vatandaşı Rumlar olduğu belirtilmiştir. Esirlerin, kendi hükümetlerine silah çekmekten idam suçuyla yargılanmaları istenmiştir. Aynı nüshada, ayrıca, Ankara Kumandan Vekili Şükrü Bey imzasıyla Yunanistan'a casusluk yapan Türklerin vatan haini sayılacağına ilişkin bir bildiri yayımlanmıştır.



Heyeti Temyiziye rüesa, başmüddeiumumi ve başmüddeiumumi muavinlerinin Umuru Adliye Vekâletinden intihab olunarak, memuriyetlerinin Büyük Millet Meclisi Heyeti İcraiyesince tasdik olunmasına ilişkin tadil lâyihasının Adliye Encümeni tarafından reddi önerilmiş; lâyihanın Adliye Vekili Refik Şevket Bey'in (Saruhan) isteği üzerine vekâlete iade edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 71, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Eylül



150 sayılı Usulü Muhakematı Şeriye Kararnamesinin Yedinci Maddesine İlâve Edilen Mevad hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Tereke hakkında açılacak istihkak davalarının BMM ZC, Mahkemei Şeriyeye aidiyeti hakkında Usulü C: 12, Muhakematı Şeriye Kararnamesinde kayıt bulunma- İ: 71 ması ve hükkamı şeriyenin bu baptaki rüyetinin sınırlandırılmış olması nedeniyle mahakimi hukukiyeye başvurulmak zorunda kalınmaktadır. Bu durum terekeden ikame olunan davalarda mahakimi şeriye ve mahakimi nizamiye arasında bir ikilik yaratmakta; davacıların dört ayrı mahkemeye müracaatlarını gündeme getirmektedir. Söz konusu kanun ile terekeden ikame olunacak davalar hususunda mahakimi şeriyenin vazife ve salahiyetine açıklık getirilmiştir.



5



Eylül



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Üçüncü Kafkas Fırkası'nın Garp Cephesi'ne naklini emretti. [Cmh]



Fevzi Paşa, Trabzon'da bulunan Üçüncü Kafkas Fır- KSG IV kası'nın karargâhıyla birlikte Garp Cephesi'ne naklini emretmiştir.



5



Eylül



Şark Demiryolu işçileri grev ilan etti.



Yunan uyruklu Şark Demiryolu işçileri, demiryolu KSG IV şirketine karşı grev ilan etmiştir. İstanbul ve Edirne'de şubeleri bulunan işçi derneği, Avrupa ile Türkiye arasındaki demiryolu ulaşımına engel olacak ve grev 12 Ekim 1921 tarihine kadar sürecektir.



5



Eylül



"Doğu aşiretlerinin orduya destek telgrafları"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'ın pek HM yakın akibeti, İngiltere'nin ateşle oynadığı yazılarına yer verilmiştir. Beyazıd, Dersim, Viranşehir, Silvan, Mardin ve Pervari'deki aşiretlerden gelen orduya destek telgrafları yayımlanmıştır.



6



Eylül



16 esir Malta'dan kaçtı.



16 esir, bir kaçakçı gemisi ile anlaşarak adadan kaç- MS mıştır. Kaçan ve İngilizlerce azılı sayılan kişiler şöyledir: Ali İhsan Paşa, Sabit Bey, Nevzat Bey, Bedrettin Bey, Macit Bey, Muammer Bey, Gani Bey, Ahmet Bey, Memduh Bey, Faik Bey, Şükrü Bey, Fevzi Bey, Mahmut Kâmil Paşa, Kara Kemal, Tahsin Bey, Necmi Bey.



6



Eylül



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, AP muhabirine bir demeç verdi.



Yusuf Kemal Bey'in demeci şu şekildedir: "Elcezire KSG IV ve Suriye'yi kaybettik. Şimdi ise yurdumuzda barış içinde yaşamaklığımıza müsaade edilmesini istiyoruz. Tefekkür ve hareket tarzımızla biz milliyetperverler şimdiye kadar muhtelif eserlerde tavsif edilmiş olan ihtiyar Türklerle tezat teşkil ediyoruz. Siyasette açık ve halisane bir usul ittihaz ettik. Düşündüğümüzü ve istediğimizi açıktan açığa söylüyoruz. Ecnebilerin müsaade almaksızın dahilde seyahat edemediği ve Hıristiyanların hiç bir himaye görmediği zamanlar geçmiştir. Sovyet Rusya'nın idare tarzını kabul ettiğimiz yalandır. Demokratız."



6



Eylül



"Yunanlılarda ve Rumlarda Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Müdafaai Milliye Veki- HM hayal kırıklığı" li Refet Paşa'nın "ordu muzzafferdir" sözlerine, yaralı kahramanlarla ilgili bir yazıya, Yunan ve Rumlardaki hayal kırıklığına ve Mısır'ın hürriyetini elde edeceğine yer vermiştir.



7



Eylül



Kastamonu ve Havalisi İs- Çete Reisi Raif ve ona yataklık eden Küreli Hasan HM, KSG IV tiklâl Mahkemesi kararıyla İnebolu'da asılarak idam edilmiştir. iki kişi asılarak idam edildi.



1921 Yılı



817



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



7



Eylül



Ankara Hükümeti'nin temsilcisi Hamit Bey, yabancı mallara el konulmasıyla ilgili soru sordu.



İngilizler, 6 Eylül 1921 tarihinde, İstanbul Hüküme- KSG IV ti'ne başvurarak Anadolu'daki malların %40'ına el konulduğunu öğrendiklerini belirtmiş ve bunun yabancılara uygulanmamasını istemişlerdir. Hamit Bey, konuyu Ankara Hükümeti'ne sormuştur.



7



Eylül



Evkaf Nezâreti'nin 1336 senesi Muvakkat Bütçe Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Evkaf Nezâreti'nin 1336 senesi Mart ve Nisan mahlarına mahsûs Muvakkat Bütçe Kanûnu'nun 1337 senesi ikinci altı ayı zarfında dahi temdîden tatbîk edilmesine karar verilmiştir.



7



Eylül



"İstanbul gençlerine"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Halide Edip imzalı HM "İstanbul Gençlerine" başlıklı bir yazı yayımlanmıştır. Yazıda, Halide Edip, İstanbul bir gaye ve fikir ordusu çıkaramayacak mı diye sormakta; Fatih'ten gelecek arkadaş fırkanın ayak seslerini dinliyorum demektedir. Gazete, düşmanın harekâtının ricatı andırdığını yazmıştır. Mardin, Erzincan, Kiğı, Mityat, Şiran, Beşiri, Pötürge, Siverek ve Bayburt'tan gelen telgrafları yayımlamıştır.



8



Eylül



Başkumandan Mustafa Koçgiri ve Yozgad ayaklanmalarına katılanları ve as- KSG IV, Kemal Paşa'nın emriyle ker kaçaklarını yargılamak üzere, Mustafa Kemal Pa- İM Yozgad İstiklâl Mahkemesi şa'nın emriyle kurulmuştur. kuruldu. [Cmh]



8



Eylül



Konya vilâyetinde Çekil namıyla bir nahiye teşkiline dair kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



Konya vilâyetinin Ilgın kazasına bağlı Argıdhan nahiyesinin lağvıyla, yerine Çekil namıyla yeni bir nahiye teşkil edilmesi önerilmiştir. Ilgın isyanında Çekil'in de yer alması inzibati açıdan bu değişikliği gündeme getirmiştir. Dahiliye Encümeni, inzibati açıdan lâyihayı uygun bulmakla beraber Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun kabulüyle nahiye teşkilâtının şeklen değiştiğini, yeni nahiyelerin teşekkül ettirilmesi için Nevahi Kanunu'nun yasalaşmasının daha uygun olacağını belirtmiştir. Dahiliye Encümeni mazbatası kabul edilerek lâyiha reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 72, Birinci Celse



8



Eylül



Kayseri Mebusu Âtıf Bey'in, Yahyalı nahiyesinin Develi kazasına ilhakı hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Niğde sancağına tabi Yahyalı nahiyesinin Niğde'den fekki irtibat ile [ayrılarak] Kayseriye bağlı Develi kazasına ilhak edilmesi teklif edilmiştir. Niğde ve Kayseri liva meclisi umumileri tarafından müntehap bir meclis tarafından daha önce yapılan tetkikatta bu karara itiraz edilmiş olması nedeniyle merkezi olarak böyle bir karar alınamayacağı belirtilerek teklif reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 72, Birinci Celse



8



Eylül



1114 sayılı İcra Vekilleri Tercüman-ı Hakikat Gazetesinin Anadolu'ya sokul- BCA: 30..18.1.1/ Heyeti Kararı ile Tercümasına izin verilmiştir. 3.33..5./ man-ı Hakikat Gazetesi'nin 86-6 Anadolu'ya girişine izin verildi. [Cmh]



8



Eylül



"Anadolu azminde devam edecektir."



818



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.482



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, düşman cephesinde HM ricat alametleri sezildiğine, Mardin'de eli silah tutan herkesin emre hazır olduğuna ve Anadolu'nun azminde devam edeceğine dair yazılara yer verilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa ve Fevzi Paşa Zafertepe'de toplandı.



Zafertepe'de Albay Kâzım Bey'in karargâhında toplanan KSG IV Paşalar, 10 Eylül 1921 tarihinde düşmanın Sakarya'ya doğru sürülmesine ve Sakarya geçitlerinin elde edilmesine karar vermiş; karar birliklere aktarılmıştır.



9



Eylül



İngiliz Muhipler Cemiyeti, ikiye bölündü.



Hürriyet ve İtilaf Fırkası içindeki bölünme, İngiliz KSG IV Muhipler Cemiyeti'ni de ikiye bölmüştür. Miralay Sadık ve Gümülcineli İsmail Bey Grubu, Şehzadebaşı'nda bir Kongre yaparak yeni bir Yönetim Kurulu seçmiştir. Mustafa Sabri ve Sait Molla Grubu ise, bu Kongre'yi hileli sayarak 6 Ekim 1921 tarihinde başka bir kongre yapacak ve yeni bir Yönetim Kurulu oluşturacaktır.



9



Eylül



Ayasofya'da Sakarya Savaşı'nda verilen şehitler için mevlit okundu.



Cepheden gelen iyi haberler ve cepheye yeni askerle- KSG IV, rin sevki şerefine Ankara'da şenlikler düzenlenir, HM Hacıbayram Camii'nde namaz kılınırken, Ayasofya'da da, Matbuat Cemiyeti'nin Sakarya Savaşı'nda hayatını kaybedenler için düzenlediği mevlit töreni gerçekleştirilmiştir. Veliahd Abdülmecit Efendi ve Şehzade Ömer Hilmi Efendi de törene katılmıştır. Tören, İstanbul Gazetelerine, "Türk, Çerkez, Arap, Kürt, Arnavut ve Boşnak'tan mürekkep olan İslam topluluğu"nun sesi olarak yansıyacaktır.



9



Eylül



"Ordumuz saldırıya başladı."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, savunmada harp tarihi- HM nin en parlak başarısını gösteren ordumuz saldırıya başladı, denilmiştir. Ayrıca, Lice, Ereğli, Hüseyinabad, Bartın, Kars, Göztepe ve Karaköse belirtilerek her yerden fedakârlık sesleri geldiği ve Anadolu'nun milli mücahedenin bir an evvel gerçekleşmesi için malını da, canını da vermeye azmettiği ifade edilmiştir.



10



Eylül



Milli Kuvvetler, Sakarya'da Sabah saat 7.30'da karşı saldırıya geçilmiştir. Yuna- KSG IV saldırıya geçti. nistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas'ın Başkan Gunaris'e geri çekilme ile ilgili telgraflarına bugün şöyle cevap verilmiştir: "İşgalimiz altında bulunduracağımız hat, barış görüşmeleri sırasında Yunanistan'a katılmasını isteyeceğimiz hattın mümkün olduğu kadar ilerisinde bulunmalıdır. Yalnız, askeri faydaları sağlamak amacı güdünüz. Hareketinizi siyasî kaygılardan uzak yapınız." Bu emir doğrultusunda, Yunan ordusuna çekilmek için hazırlanması emredilmiştir.



10



Eylül



İstida Encümeninin faaliyete geçirilmesi hakkında Erzurum Mebusu Durak Bey beyanatta bulundu ve Makamı Riyaset bu hususta Nizamnamei Dahili'ye göre yapılacakları tebliğ etti. [Cmh]



Durak Bey, Meclis açıldığından bu yana İstida Encümeninin toplanamadığını ve Encümene gitmesi gereken evrakların Encümene havale edilmediğini söylemiş; halkın beklediği adaletin ancak Encümenin düzenli çalışması ile dağıtılabileceğini dile getirmiştir. Riyaset Makamı, Encümenin sülüs âzayla içtima edebileceğini söyledikten sonra, Nizamnamei Dahili'ye uygun olarak ilgili evrağın İstida Encümenine havale edileceğini tebliğ etmiştir. Meclisin şahsiyeti maneviyesine hitaben gelen telgraf ve mektuplar İstida Encümenine havale edilecek; kararları bir liste halinde tabedilip mebuslara dağıtılacaktır. Heyeti Umumiyeye sevki gerekenleri İstida Encümeni Heyeti Umumiyeye gönderecektir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 12, İ: 73, Birinci Celse



819



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Eylül



151 sayılı Ereğli Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun kabul edildi. [Cmh]



Görüşmelerine 2 Mayıs 1921 tarihinde başlanan ka- BMM ZC, nun tazminat davalarını düzenleyen 7.maddesinin C: 12, Adliye, Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Encümenle- İ: 73 rine gönderilmesine karar verilmesiyle tehir edilmiştir. Maden amelelerinin bütünü için çıkarılması düşünülen kanun, görüşmeler sırasında Ereğli Havzası ile sınırlandırılmış; havza için yapılan düzenlemeler ile Zonguldak ve Ereğli havzai fahmiyesine ait 24 Nisan 1283 tarihli Nizamname ile 26 Mart tarihli Maden Nizamnamesinin 77. ve 78. maddelerini yürürlükten kaldırılmıştır. Kanun, Ereğli Havzasındaki amele, ocak âmil ve mültezimlere hak ve yükümlülükler getirmiş; İktisat Vekâletine alanın düzenlenmesi ve denetlenmesi konusunda yetkiler tanımıştır.



10



Eylül



Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu Muvakkatinin 63.maddesinin tadili hakkındaki lâyihai kanuniye Maliye Vekili Hasan Bey tarafından istirdad olundu. [Cmh]



Divanı Muhasebat teşekkül etmediği için iki âzası eksik kaldığından toplanamayan Encümeni Müşaverenin toplanabilmesi için Usulü Muhasebei Umumiye Kanunu Muvakkati 63.maddesinde tadil önerisinde bulunulmuştur. Encümeni Müşaverenin, Maliye Divanı Muhasebatın teşekkülü halinde iki âzanın iltihakının sağlanması şartıyla devair muhasebe müdürlerinden ve Maliye Vekâleti Muhasebei Umumiye Müdürü Umumisinden oluşan Maliye Vekilinin veya onun tevkil edeceği bir kişinin riyasetinde toplanması teklif edilmiştir. Ancak, Maliye Vekili Hasan Bey, lâyiha verildikten sonra devair muhasebat müdürlerinin Muvazene Encümenince tevhid edilmesine binaen muhasebat müdürlerinin lağvedilmiş olduğu gerekçesiyle lâyihayı geri istemiştir.



10



Eylül



"Düşman 10 km geri atılmıştır."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, düşmanın mühim bir HM mevkide 10 km geri atıldığını yazmıştır. Bartın ve Amasra Hanımları, sandıklarının en harim köşelerinden çıkardıklarını, yaralılarımıza vermişlerdir, denmiştir.



11



Eylül



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas, geri çekilme emri verdi.



KSG IV



11



Eylül



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi, askere alımlarla ilgili bir talimatname yayımladı. [Cmh]



Yaşdaşları silah altına alındığı zaman işgal altındaki KSG IV yerlerde bulunan ve 8 Ağustos 1921 tarihine kadar başvurmaları için süre tanınan kişiler için 20 günlük bir süre daha tanınmıştır. Bu süre sonunda da askere yazılmayanlara, talimattaki en ağır cezanın uygulanacağı, bunların medeni haklarından yoksun bırakılarak mülk ve eşyalarına el konacağı bildirilmiştir.



11



Eylül



İstiklâl Mahkemesi kararıy- Ankara İstiklâl Mahkemesi, Yunan ordusuna hizmeti KSG IV la idamlar gerçekleştirildi. kabul ettiği için İzmirli Aleksioğlu Dimitri'yi idam [Cmh] etmiştir. Konya İstiklâl Mahkemesi kararıyla, Konya isyanı elebaşılarından bir kısmı daha idam edilmiştir.



11



Eylül



Gümrük İthalat Rüsûmu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



820



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 12, İ: 73, Birinci Celse



Hariçten yurda getirilecek bütün mallardan %11 he- Düstur Tertip 2, sabıyla gümrük resmi alınmasına karar verilmiştir. Cilt 12, s.484



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul Hükümeti'ne ültimatom verdi. [YK]



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, KSG IV İstanbul Hükümeti'nden, örgüt kurarak İstanbul'da ihtilal çıkarmaya çalışmak, Müttefik subaylarına suikast yapmaya girişmek, Müttefiklere teslim edilen Türk savaş malzemesini ve aletlerini müsadere edip dağıtmak, İngiliz askerleri arasında hoşnutsuzluk yaratmak suçlarından aranan 23 kişinin 7 gün içinde teslim edilmesini istemiştir. Aksi halde, İstanbul'da şiddetli bir sıkıyönetim ilan ederek gereken tedbirlerin alınacağını bildirmiştir. Hamid Bey'in, 12 Eylül 1921 tarihinde, Ankara Hükümeti'ne bildireceğine göre, muhalifler, İstanbul'da İngiliz gücünün artmasını, kendilerinden bir hükümet kurulmasını istemektedirler. İstanbul Hükümeti, 16 Eylül 1921 tarihinde konuyla ilgili 36 kişiyi yakalayacaktır. Harington, Harbiye Nezâretine cevaben, 17 Eylül 1921 tarihinde "emirlerinin geciktirilmeden yerine getirilerek Harp Okulu'nun kapatılması, fazla tüfeklerin teslimi, itfaiye alayı karakollarındaki silahların azaltılması için talimat verdiğinden ötürü" Nâzıra teşekkür edecektir. İtilaf Devletlerine karşı örgütlerle mücadele edilmesini, İstanbul'un asayişi ile ilgili emirlerine kesinlikle uyulmasını, depolardaki silah kaybının durdurulmasını isteyecektir.



11



Eylül



"Zafer!"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanlıların gittik- HM leri yol Ankara yolu değil, İzmir yoludur; inşaallah Atina yolu olacaktır denilerek Sakarya Savaşı'nda zafer kazanılmaya başlandığı müjdelenmiştir. Düşmanı mağlup eden milli azmi gösteren telgraflar yayımlanmıştır.



12



Eylül



Sükna Kanunu lâyihası İktisat Encümenine havale edildi. [Cmh]



Daha önce lâğvedilen 1335 tarihli Sükna Kanunu'nun yerine yeni bir Sükna Kanunu hazırlanmış; Adliye Encümeni mazbatası ile Meclise gelmiştir. Memleketteki mesken buhranının iktisadi bir sorun olduğu dile getirilerek lâyihanın İktisat Encümenine havalesine karar verilmiştir.



12



Eylül



İzmir Yüksek Komiseri "İzmir Yunan İdaresi Memurlarının Özlük Hakları SY Stergiadis, memurlarla ilgi- Konusunda" başlıklı düzenleme ile Stergiadis, 1 li bir düzenleme yaptı. Ağustos 1921 tarihinden geçerli olmak üzere memurların derece, terfi, emeklilik gibi haklarını düzenlemiştir. Düzenlemeler, kanun hükmünde kararneme niteliğindedir.



12



Eylül



"Anadolu'da kurtuluş aşkı"



BMM ZC, C: 12, İ: 74, Birinci Celse



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, ordunun düşman HM sağ cenah mevzilerini kâmilen işgal ettiği yazılmıştır. Müfide Ferit imzalı yazıda ise, "Türk askeri: Yaşa Türk askeri! Gazi asker, aziz ve mübarek kahraman, çok yaşa!" denmiştir. Gazete ayrıca, mitingleri, mücadeleye devam, orduya güven ve bağlılık kararları bildiren, Manavgat, Akseki, Sungurlu, Muğla, Burdur, Isparta, Ilgın ve Yenipazar'dan gelen telgrafları da yayımlamıştır. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 12 Eylül 1921 tarihinde, İnebolu, Trabzon ve Antalya'da şenlikler düzenlenmiştir. Trabzon'da Faik Ahmet Bey ve Ağaoğlu Ahmet Bey birer konuşma yapmıştır.



1921 Yılı



821



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Eylül



Sakarya Meydan Muharebesi zaferle sonuçlandı.



Yunan kuvvetlerinin Sakarya nehrinin doğusunda imha edilmeleriyle muharebe zaferle sonuçlanmıştır. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Savaşı'nın üç günlük ileri harekât sonunda kazanıldığını Meclis'e, valiliklere, Müdafaai Hukuk Cemiyetlerine ve diğer cephe kumandanlıklarına bildirmiştir. Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, 15 Eylül 1337 tarihli Meclis görüşmesinde zaferle ilgili beyanatta bulunmuştur. Yunan ordusu, 17 Eylül 1921 tarihine kadar Sakarya Nehri batı kıyılarındaki mevzilerinde kalacaklar, buradan eski mevzilerine çekileceklerdir.



BMM ZC, C: 12, İ: 76, Birinci Celse; KSG IV



13



Eylül



152 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Takdirnamesiyle Usulü Taltif hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Lâyiha 12 Eylül 1337 tarihinde Başkumandan Musta- BMM ZC, fa Kemal Paşa tarafından gönderilmiştir. C: 12, Muharabelerde bilfiil ateş altında fevkalâde yararlık- İ: 75 lar gösterenlerin Türkiye Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif olunmalarına karar verilmiştir. Taltif, Başkumandanlık Kanunu mer'i oldukça o makamın, mer'i olmadığı zamanlarda Müdafaai Milliye Vekâletinin tavassutu [teklifi] ile Büyük Millet Meclisine arz ve inha olunacaktır. Türkiye Büyük Millet Meclisi takdirnamesine iki defa mazhar olanlar kıdemleri her ne olursa olsun terfii rütbe edeceklerdir. Takdirname alanlara Müdafaai Milliye Bütçesi mükâfatı nakdiye tertibinden tahsisatla beraber iki maaş miktarında mükâfat ödemesi yapılacaktır. Kanun tarihi neşrinden itibaren meriyülicra olacaktır.



13



Eylül



Başkumandanlık Kalemi lâğvedildi. [Cmh]



18 Eylül 1337 tarihinde Meclise sunulan telgrafla 13 Eylül 1337 tarihinde "Başkumandanlık muamelâtının daha basit bir şekilde cereyan" etmesi için Başkumandanlık Kaleminin ilga edildiği bildirilmiştir. Başkumandan, Müdafaai Milliye Vekâleti ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti ile bizzat temasta bulunarak çalışacaktır. Başkumandanca gerekli görüldüğü takdirde diğer vekâletlerden de Başkumandan nezdinde çalışmak üzere memurlar görevlendirilebilecektir.



13



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa emriyle, Garp Cephesi birlikleri yeniden düzenlendi. [Cmh]



Tümenlerden 5 Kolordu teşkil edilmiştir. KSG IV 1.Kolordu'ya İzzettin Bey, 2.Kolordu'ya Selâhattin Adil Bey, 3.Kolordu'ya Kâzım Bey, 4.Kolordu'ya Kemalettin Sami Bey ve 5.Kolordu'ya Fahrettin Bey kumandanlık edecektir. Başkumandanlık karargâhı Polatlı'ya taşınmıştır.



13



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ile aktedilecek konferans hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey, Moskova Muahadesinde söz konusu üç cumhuriyetin istiklâlinin Türkiye ve Sovyetler Birliği tarafından kabul edildiğini belirterek beyanatına başlamıştır. Bundan sonra, bu üç cumhuriyetle vakı olan anlaşmaların Sovyetler Birliği tarafından da kabul edilmesini sağlamaya çalıştıklarını dile getirmiştir. Örneğin, Nahcıvan'ın hakkı himayesini, üçüncü bir devlete terk etmemek şartıyla Azerbaycan'a verdiklerinin Sovyetler Birliği'nin de kabul etmesi gibi. Sovyetler Birliği, bu çalışmalar sırasında kendilerinin bu üç ülke arasında bir ittihada taraftar olduk-



822



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 12, İ: 78, Birinci Celse



BMM GCZ, İ: 75, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



larını ve bu ittihadın tamamlanmasıyla Türkiye ile ortak bir anlaşma yapmak istediklerini söylemiştir. Şimdi, ittifakın yapılması kabul edilmiş; ancak, Cenubi Kafkas Hükümetleri ile ittifakın ne suretle yapılacağı tartışılmaktadır demiştir. Konya Mebusu Vehbi Bey gibi kimi mebuslar, her bir cumhuriyetle ayrı anlaşma yapılmasını savunmuş; Türkiye'nin çıkarlarının bu yolla Kafkasya'da korunabileceğini söylemişlerdir. Müzakere, Sovyetler Birliği ile ittifak ve Bolşevizm taraftarları tartışmaları ile devam etmiştir. 13



Eylül



Memleket dahilindeki vesa- Tekâlifi milliyenin toplanması müzakere edilmiştir. iti nakliye, buğday, un ve ekmek noksanlıkları ve bunların temini üzerinde müzakere gerçekleştirildi. [Cmh]



13



Eylül



Franklin Boullion İstanbul'a Ankara Hükümeti'yle Fransa arasında bir anlaşma KSG IV geldi. yapmak üzere Franklin Boullion başkanlığında bir Heyet-i Murahhasa İstanbul'a gelmiştir.



13



Eylül



"Yunanistan'ı Anadolu'ya saldırtan İngiltere"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'ı Ana- HM dolu'ya saldırtan İngiltere'ye, düşmanın maksadının süratle Sakarya'yı geçmek olduğuna, Atina'da buhran belirtilerinin baş gösterdiğine ve Hindistan'ın ayaklanmak üzere olduğuna dair yazılara yer verilmiştir. Hassa, Varto, Bozkır, Gülnar, Elmalı, Tavas'dan gelen miting ve destek telgraflarına yer verilmiştir. Gazetenin çeşitli tarihli nüshalarında yer alan haberlere göre 13 Eylül 1921 tarihinde, Ankara, Kastamonu, Zonguldak, Gölpazarı, Karaköse, Sinop ve Adapazarı'nda şenlikler yapılmıştır.



14



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Savaşı'yla ilgili halka hitaben bir bildiri yayımladı.



Bildiride, "Ordumuzun, Avrupa'nın en mükemmel KSG IV araçlarıyla donatılmış Konstantin ordusundan geri kalmaması gibi inanılmaz bir mucizeyi Anadolu halkının fedakârlığına borçluyuz. Hür yaşamaktan başka bir amacımız yoktur."



15



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa'nın emriyle bütün yurtta seferberlik ilan edildi. [Cmh]



Başkumandanlık Kanunu ile Meclis'in yetkilerini kul- KSG IV lanan Mustafa Kemal Paşa, gece yarısından itibaren geçerli olmak üzere bütün yurtta seferberlik ilan etmiştir. Anadolu'da düşmanı en son erine kadar imha etmek için ilan edilen bu seferberlikte, amaca varıncaya kadar gerektiğinde silah altında bulunan sınıflardan başka askerlik yaşındakilerin de silah altına çağrılacağı bildirilmiştir.



15



Eylül



Sakarya zaferi dolayısıyla Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan Mustafa Kemal Paşa vasıtasıyla Meclisin orduya teşekkürünü bildiren bir teşekkürname yazılmasına karar verildi. [Cmh]



Yazılan teşekkürname 17 Eylül 1337 tarihli içtimada okunmuş; Başkumandanlığa telgrafla tebliğ edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti de, 13 Eylül 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa ile İsmet Paşa'ya birer kutlama mesajı göndermişti. Mustafa Kemal Paşa'ya gönderilen kutlama yazısında şöyle denmişti: "Türk milleti bugün tek bir insan gibi seni düşünüyor. Anafartalar kahramanının genç başı üstünde ebediyyen sönmeyecek olan bir Sakarya güneşi parladı."



1921 Yılı



BMM GCZ, İ: 75, İkinci Celse



BMM ZC, C: 12, İ: 76, Birinci Celse



823



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Eylül



Mardin Mebusu Hasan Tahsin Bey vefatı tebliğ edildi. [Cmh]



Mardin Mutasarrıflığından gelen telgrafa istinaden BMM ZC, Mardin Mebusu Hasan Tahsin Bey'in vefat ettiği C: 12, İ: 76, Birinci Meclise bildirilmiştir. Celse



15



Eylül



Dışişleri Bakanlığı, İtilaf Devletlerinin Rum göçüyle ilgili notasına cevap verdi. [Cmh]



İtilaf Devletleri, Pontus Rum elebaşılarının İstiklâl KSG IV Mahkemelerinde asılması ve Rumların iç bölgelere göç ettirilmesini protesto etmişlerdi. Cevap notasında, Rum çetelerinin yaptıkları anlatılmıştır.



15



Eylül



Yunan Millet Meclisi açıldı.



Başbakan Gunaris, Meclis'te yaptığı konuşmada Sevr KSG IV Anlaşması'nın gösterdiği 16.000 km²'ye karşı 100.000 km²'ye sahip olduklarını söylemiştir.



15



Eylül



Şûrayı Devlet âzalıklarına tayinler yapıldı. [Osm]



Rüşdü Bey ve Reşid Safvet Bey, Şûrayı Devlet âza- TV: 4262; lıklarına atanmıştır. Veled Çelebi Efendi, istifa etmiş BOA: İ..DUİT, sayılmıştır. GN: 41, DN: 39



15



Eylül



"Pan Helenizm Haymana'da can veriyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yazan Rıza Nur Bey, HM Pan Helenizmin Haymana'da can verdiğini dile getirmiştir. Gazete, ayrıca, Avrupa gazetelerinin de dilinin değiştiğini yazmıştır.



16



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, cepheden Ankara'ya döndü.



Halk akın akın istasyonu koşarak Mustafa Kemal Pa- KSG IV şa'yı karşılamıştır.



16



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına Yunan yenilgisiyle ilgili bir telgraf çekti. [YK]



Harington, Yunanlıların bu kadar zayiat ve böyle çe- İBA III tin bir direnişi öngörmemiş olduklarını ve Denikin gibi yenildiklerini belirtmiş; milliyetçilerin dengeyi kendi lehlerine çevirdiklerinin kuşkusuz olduğunu ifade etmiştir.



17



Eylül



Yunanistan Başbakanı Gunaris, Bursa'da bulunan Savaş Bakanı Theodakis'e savaş sonrasıyla ilgili bir telgraf çekti.



Başbakan Gunaris, "geri çekilirken Yunan ordusu KSG IV için gerekli kaynakların çekilip alınmasını, tutulacak hattın ne olması gerektiğine ordunun karar vermesini, Anadolu'da idare örgütünün kurularak ordunun yükünün azaltılmasını, barış görüşmelerinde ilhakını isteyecekleri hattın mümkün olduğu kadar ilerisine kadar işgal edilmesini, İstanbul'u Anadolu'dan ayırmak için kuzeye doğru Karadeniz'e kadar işgal edilebileceğini" bildirmiştir. Theodakis, bu isteği kendi imzasıyla Papulas'a aktarmıştır.



17



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, 11 Eylül 1921 tarihli konu ile ilgili bir bildiri yayımladı. [YK]



Harington, İstanbul Hükümeti'nden örgütün diğer KSG IV üyelerinin de bir an evvel yakalanmasını istemiştir. Harington, "Osmanlı memurlarının, halisane işbirliği ile istenen şahıslardan bazısını teslim etmesi üzerine, yedi günlük süreyi bazı şartlarla kaldırdığını bildir[miştir]. Bu şartlar: Şahısların teslimi için gösterilen çabaların devamı, şehrin sükûnetini ve işgal kuvvetlerinin güven ve selametini bozan hiç bir teşkilata izin verilmemesi."



17



Eylül



"Büyük Kumandan'a"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Büyük Kumandan- HM 'a" başlıklı yazıda Sakarya'nın kanlı sularında ve Haymana'nın kızıl topraklarından çıkardığın zafer destanını bu ümmetin bütün çocukları, mazi ve istikbalde ebediyyen inşat edecekler." denilmiştir. Ayrıca, Afgan Elçisinin zafer tebriğine yer verilmiştir.



824



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Eylül



Tuz Kanununun bazı maddelerini muaddil kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



Tuz Resmi Düyunu Umumiye'nin aittir. İcra Vekilleri Heyeti, bütçe açığını kapamak amacıyla Düyunu Umumiye'nin onayını alarak tuz resmini 3 kuruştan 5 kuruşa çıkarma kararı almıştır. Lâyiha resmin iblâğının ihtikâra [vurgunculuk] yol açabileceği gerekçesiyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 78, Birinci Celse



18



Eylül



"Zaferimizin İstanbul ve Paris'te tesirleri"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Halide Edip'in HM "Duatepe" başlıklı yazısı ile zaferin İstanbul ve Paris'teki etkilerine, Yunan yenilgisinin Atina'da yarattığı şaşkınlığa dair yazılar yer almıştır.



19



Eylül



Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, umumi harekâtı harbiye ve harici ahval hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, 21 gün süren Sakarya Meydan Muharebesi hakkında beyanatta bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa'nın beyanatının aslı ile beraber Fransızca tercümesinin tab edilerek neşredilmesine karar verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, beyanatında şu sözleri sarf etmiştir: "biz hududu millimiz dâhilinde hür ve müstakil yaşamaktan başka bir şey istemiyoruz. Biz Avrupa'nın diğer milletlerden esirgenmiyen hukukumuza tecavüz edilmemesini istiyoruz. ... dâhil olduğumuz zümrenin mağlûbolması yüzünden duçar olmamız lâzımgelen cezayı Suriye ve Irak gibi memaliki vâsiamızın idaresi ve tâyini mukadderatı hakkını o memleketler halkına terk etmek suretiyle hukuku hâkimiyetimizden feragat ederek çekmiş bulunuyoruz. ... Türk halkı, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun Hükümeti, uşak muamelesine tahammül edemez. Her medeni millet ve hükümet gibi varlığının, hürriyet ve istiklâlinin, tanınması talebinde katiyen musirdir."



19



Eylül



153 sayılı Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Gazilik Unvanı İta ve Rütbei Müşiri Tevcihine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan BMM ZC, Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine gazilik ünvanı ita C: 12, ve rütbei müşiri tevcih edilmiştir. Mustafa Kemal Pa- İ: 79 şa, kendisine verilen gazilik ünvanı ve müşirlik rütbesi için Meclise teşekkür etmiştir.



19



Eylül



154 sayılı Dersim Hapishanesinde Mahpus Zeynozade Alibeyoğlu Bego'nun Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Üç seneye mahkûm Dersim hapisanesinde mahpus Zeynozade Alibeyoğlu Bego'nun tahakkuk eden mâlûliyeti dolayısıyla bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 79, İkinci Celse



19



Eylül



İstanbul mebusluğuna intihap edilen Eski Dahiliye Nâzırı Fethi Bey ve Eski İhzarat ve Tedarikât Komisyonu Reisi Binbaşı Rıza Bey'in mebuslukları kabul edildi. [Cmh]



15 Ağustos 1337 tarihli intihap mazbataları Birinci Şubece tetkik edilen intihap mazbataları, intihap şekli intihap kanununa uygun olmamakla birlikte İstanbul'un Düveli İtilâfiyenin işgali altında olması nedeniyle usulüne uygun intihabın imkansızlığına ve benzer uygulamaların Meclisce kabul edilmiş olmasına binaen Fethi Bey ve Rıza Bey'in mebuslukları kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 79, İkinci Celse



19



Eylül



Kasımpaşa-Beyoğlu-Galata ve civarındaki metrûk mekâber-i islâmiyenin sûret-i nakl ve isti'mâlleri hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



BMM ZC, C: 12, İ: 79, Birinci Celse



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.485



1921 Yılı



825



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



19



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yüksek Komiserliğe Malta'daki bütün Türklerin serbest bırakılabileceğini iletti.



Ankara Hükümeti'nin elindeki İngiliz esirlere karşılık MS Malta'daki bütün Türklerin serbest bırakılabileceğini iletmiş; bu konuda Ankara Hükümeti ile görüşmelere başlanmasını istemiştir. 1 Ekim 1921 tarihinde Rumbold, Ankara Hükümeti'nin temsilcisi Hamit Bey'le görüşerek, İngiltere Hükümeti'nin bütün tutsakların karşılıklı değiş-tokuşunu kabul ettiğine ilişkin notu kendisine iletecektir.



19



Eylül



Zonguldak Kömür Havzası ile ilgili Kanun "Zonguldak amelesi arasında büyük sevinçle karşılandı."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir ya- HM zıya göre, Ereğli ve Zonguldak Kömür Havzası ile ilgili Kanun Zonguldak amelesi arasında büyük sevinçle ve şenliklerle karşılanmıştır. Gazetede ayrıca, Sakarya Zaferi nedeniyle Mustafa Kemal Paşa'ya Batum'dan gelen telgraf yayımlanmıştır. "İstanbul suikasti" başlıklı yazıda ise, Müttefik Orduları Kumandanı Harington tarafından yayımlanan beyannamenin Türkiye'ye karşı yeni bir hıyanet vesikası olduğu dile getirilmiştir.



20



Eylül



Fransız Heyet-i Muhasassası Ankara'ya ulaştı.



Franklin Bouillon ile 23 Ağustos 1921 tarihinde Ha- İBA III, riciye Vekâletinde ilk görüşme yapılacak ve Mustafa TKSK I Kemal Paşa ile başlayacak görüşmelerin nasıl yapılacağı kararlaştırılacaktır.



20



Eylül



5 Numaralı Yozgad İstiklâl Kayseri, Yozgad ve Kırşehir'den sorumlu mahkeme KSG IV Mahkemesi, göreve başladı. Kayseri'de göreve başlamıştır. Mahkemenin başkan[Cmh] lığını Konya Mebusu Refik Bey yapmaktadır. Bir bildiri yayımlayarak, asker kaçaklarına, orduya katılmaları için on gün süre tanımıştır.



20



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, yeni arabuluculuk görüşmeleriyle ilgili İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bir yazı yolladı. [YK]



21



Eylül



Yunan gemileri Aralık iskelesini topa tuttu.



21



Eylül



İstanbul Hükümeti, İtilaf Devletlerine yönelik girişimlerde bulunmak su- KSG IV Harington'un sözlü ve yazı- çundan yakalanan örgüt üyelerinin geri kalanının yalı uyarısını görüştü. [Osm] kalanmasına ilişkin uyarılara cevaben İstanbul Hükümeti, şahısların aranmasına devam edildiğini, aranan kişilerle ilgili ipuçlarının paylaşılması ve sanıkların sorgularında Osmanlı subaylarının da bulunması istenmiştir.



21



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Sovyet Hükümetince Ankara Hükümetine verilen savaş gemileri hakkında Krallık Hukukçularına hukuki mütalea sordu.



826



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Rumbold, Yunan ordusunun Sakarya'dan çekildiğin- İBA III den beri Müttefik Yüksek Komiserlerince yeni bir arabuluculuk girişimi konusunun görüşüldüğünü iletmiştir. Kemalistlerin İzmir konusunda daha önce teklif edilenden daha azına yanaşmayacağını düşünerek, bir süre daha beklenmesini önermiştir. KSG IV



16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması göz önünde İBA III bulundurularak, Kemalist Hükümetin İngiltere'ye karşı olan tutumunun "hasmane bir hareket" sayılıp sayılmayacağı ve sayılacak ise, Sovyetlerin verdiği savaş gemilerine el konulmasının ve batırılmasının mümkün olup olmadığı ve Sovyetlerin protesto edilip edilemeyeceği sorulmuştur. 18 Ekim 1921 tarihli cevabi raporda, tarafsızlık ilanı nedeniyle bu tutumun hasmane sayılamayacağı bildirilecektir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Eylül



"Büyük Avrupa zaferimizden bahsediyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Büyük Avrupa'nın HM, da zaferden bahsettiği ve Yunanistan'ın nihayet ye- TKSK I nilgiyi itiraf ettiği haberleri ile Başkumandan'ın orduya beyannamesi ve Pontusculardan Amasya'da asılanların listesi yer almıştır. 6 Ekim 1921 tarihli The Times Gazetesi de, Samsun ve Bafra'da 67 Pontusçu'nun asıldığını duyuracaktır.



22



Eylül



Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin, Sakarya Zaferini kutladı.



Çiçerin, yayımladığı bir nota ile "Yakın gelecekte KSG IV Türk milletinin en büyük zaferini kutlayacağına" olan inancını belirterek Sakarya Zaferini kutlamıştır.



22



Eylül



Hukuk-ı Akvam Cemiyeti, İzmir ve Trakya'nın Türklere teslim edilmesini kabul etti.



Milletler Cemiyeti'ne üye olmayan ülkelerin kurduğu KSG IV, Hukuk-ı Akvam Cemiyeti, İsviçre Kızılhaç Başkanı'- HM nın önerisi ile, Trakya ve İzmir'in Yunanistan tarafından boşaltılarak Türklere teslim edilmesini ve Batı Trakya'da genel oya başvurulmasını büyük bir çoğunlukla kabul etmiştir.



22



Eylül



Kastamonu Mebusu Murad Bey vefat etti. [Cmh]



22



Eylül



Muinsiz (yardım almayan) efrat ailelerinin infakı hakkında kanun lâyihası yeniden tetkik edilmek üzere Müdafaai Milliye, Muvazene ve Kavanini Maliye Encümenleri mazbata muharrirlerinden mürekkep bir encümene havale edildi. [Cmh]



Muinsiz asker ailelerine Mükellefiyeti Askeriye Kanunu mucibinde ödenmekte olan otuz kuruş maaş yetersiz gelmekte; ayrıca ödeme usulü maaşın alınmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, maaş ödemesi yapılmayarak köylerde ailelerin iaşesinin ahali tarafından karşılanması, şehir ve kasabalarda da belediye bütçelerine munzam tahsisat konularak muavenetin gerçekleştirilmesi önerilmiştir. Bunun uygulamada mümkün olmayacağı ifade edilerek yalnız maaş miktarının arttırılması, ödeme usulünün ıslahı teklif edilmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey, hangi öneri kabul edilirse edilsin ödeme yapılabilmesi için bütçeye tahsisat konulması gerektiğini; zira 1337 masraf bütçesinde buna ilişkin bir tahsisatın bulunmadığını dile getirmiştir. Maaş miktarına ve ödeme usulüne ilişkin bir karara varılamadığından lâyiha encümene havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 12, İ: 80, Birinci Celse



22



Eylül



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası Meclise geldi. [Cmh]



Lâyiha 230 maddeden oluşmaktadır. Lâyiha Dahiliye Encümeninin tadiliyle Meclis'e sunulmuştur. Tadil yapan Encümen, tadilde imzaları bulunduğu şekliyle, Encümen Reisi Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey, Mazbata Muharriri İzmit Mebusu Hamdi Bey, Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Karesi Mebusu Hacim Muhiddin Bey, Karahisarı Şarki Mebusu Mustafa Bey, Mersin Mebusu İsmail Safa Bey, Kângırı Mebusu Behçet Bey ve Çorum Mebusu Fuad Bey'den oluşmaktadır. Dahiliye Encümenin tadilinde lâyihanın adı, İdarei Nevahi Kanunu Lâyihası olarak değiştirilmiş; İcra Vekilleri Heyeti'nin düzenlediği haliyle köyler de nahiye olarak adlandırılmıştır. Müzakere edilecek olan lâyiha bu lâyihadır; ancak, Zabıt Ceridelerinin tümünde ad değişikliğine gidilmeden müzakereler İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası adıyla açılacaktır. Bu değişiklik, köy ve nahiye tanımlamalarında da sorun yaşanmasına yol açacaktır. İki lâyiha karşılaştırılmalı incelenmek istendiği takdirde bu içtimada bulunabilir.



BMM ZC, C: 12, İ: 80, İkinci Celse



BMM ZC, C: 12, İ: 80, Birinci Celse



1921 Yılı



827



G.



Ay



Olay/Mevzuat



22



Eylül



Moskova Muhadenamesi Moskova Muhadenamesi'nin 16.maddesi uyarınca, TSA teati edilerek yürürlüğe gir- onay belgelerinin Kars'ta teati edilmesi [karşılıklı alıdi. nıp verilmesi] üzerine yürürlüğe girmiştir.



22



Eylül



Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 1338 senesi için Emniyet Sandığı Bütçesi'ne 1,468 Düstur Tertip 2, tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, hakkında Karârnâme yas.487 yımlandı. [Osm]



22



Eylül



"Sulh ve Harp"



23



Eylül



Kırşehir Mutasarrıflığı'na Fatih Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.32..16./ 71-42



23



Eylül



Keskin fişek fabrikası çalışmaya başladı.



KSG IV



24



Eylül



Franklin Bouillon ile Mustafa Kemal Paşa arasındaki görüşmeler yeniden başladı.



24



Eylül



İdarei Kura ve Nevahi Ka- Dahiliye Müsteşarı Hamid Bey, kanun layihası hak- BMM ZC, nunu Lâyihası görüşülmeye kında verdiği ilk izahatta Hükümet ile Dahiliye En- C: 13, başlandı. [Cmh] cümeni arasındaki ihtilâflı noktaları belirtmiştir. Hü- İ: 81 kümetin teklif ettiği haliyle her köyün bir nahiye [komün] olarak örgütlenme önerisini, Encümenin, nahiyelerin masraflarını karşılacak şekilde birkaç köyün bir araya gelmesiyle oluşması teklifi karşısında geri çektiklerini söylemiştir. Hükümetin kanunun tedricen uygulamaya geçmesi önerisi ile Encümenin memleketin bütününde aynı anda tatbik edilmesi önerisi arasında da bir ihtilâf olduğunu açıkladıktan sonra, bu konuda Hükümet teklifinde ısrar edeceklerini; örgütlenmenin vilâyatlardan başlaması ve yukarıdan aşağıya bir örgütlenme içine girilmesini gerektiğini söylemiştir. Dahiliye Encümeni Reisi Haydar Bey (Van) ise, ihtilâf konularının esaslı olduğunu ve ihtilâfın ancak Encümenin teklifi ile, yani Teşkilâtı Esasiye Kanunu esas alınarak çözülebileceğini savunmuştur. Malatya Mebusu Lütfi Bey, Hükümet kuvvetiyle bile kanunların tatbik edilemediği Vilâyatı Şarkiye'de mahalline terkedilen görev ve yetkilerin hayata geçirilemeyeceğini söyleyerek, bu bölgenin istisna tutularak, kanunun önce birkaç vilâyatta uygulanmasını istemiştir. Antalya Mebusu Halil İbrahim Bey, bazı vilâyatların istisna tutulmasındansa, memleketin mıntıkalara ayrılarak mıntıkalar dahilinde düzenleme yapılmasını önermiştir. Kastamonu Mebusu Abdülkâdir Kemali Bey, kaza salâhiyetinin nahiyelere verilmesine karşı çıkmış ve bu konuda Adliye Encümeni'nin görüşünün alınmasını istemiştir.



828



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "Sulh ve Harp" baş- HM lıklı yazıda Yunan ordusu Anadolu'dan çekildiği, siyasi ve askeri entrikalardan vazgeçildiği zaman Yakın Doğu sütliamn olur, top tüfek gürültüsünden eser kalmaz denmiştir.



İlk görüşmeler 13 Haziran 1921 tarihinde başlamış; KSG IV ancak, Fransa Hükümeti'nin anlaşmaya yanaşmaması üzerine görüşmeler kesilmiş ve Bouillon Fransa'ya geri dönmüştü.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Eylül



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu'nun 1 ve 2. maddeleri müzakere edildi. [Cmh]



"Nahiye hududu ve sureti tadili" başlıklı ilk bölüm BMM ZC, müzakere edilmeye başlanmıştır. Nahiye'nin tanımı- C: 13, nın yapıldığı birinci maddede "şahsiyeti maneviyeye İ: 81 haiz" olduğu ibaresinin yer almaması şiddetle eleştirilmiş; nahiyenin kendine ait işleri kendi kendine yapar ile "nahiye bir cüzi tammı idaredir" ifadelerinin bu anlamın çıkarılmasına yetmeyeceği söylenmiştir. Nahiyeye verilen mali, idari ve adli salâhiyetlerin üstlenilebilmesi için bu ibareye ihtiyaç olduğu savunulmuştur. Birinci madde, tadil takrirleri ile birlikte Dahiliye Encümenine iade edilmiştir.



24



Eylül



1325 senesi Muvâzene-i Maliye Kanûnu'na muaddel karârnâme ile Tahsîsât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'ne muaddel karârnâmeler makamına kaim Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1325 senesi Muvâzene-i Maliye Kanûnu'nun 35.maddesini muaddel 1 Ağustos 1337 tarihli karârnâme ile Tahsîsât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'nin 7.maddesini muaddel 30 Temmuz 1337 tarihli karârnâmeler makamına kaim Karârnâme yayımlanmıştır.



24



Eylül



Tahsîsât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'nin 5.maddesine müzeyyel fıkra hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



19 Rebîülevvel 1338 (12 Aralık 1919) tarihli Tahsî- Düstur sât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'nin 5.maddesine Tertip 2, müzeyyel fıkra hakkında Karârnâme yayımlanmıştır. Cilt 12,



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.488



s.489



24



Eylül



"Hint Müslümanları Musta- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin haberine göre, Hint HM fa Kemal Paşa'yı destekliMüslümanlarının Londra gönderdikleri Heyet Reisi yor." Şeyh Geydavî, "Biz Mustafa Kemal Paşa'yı, İslam'ın namus ve hürriyeti için savaşan bir kumandan biliriz ve Türkiye'nin toprak bütünlüğünü istiyoruz." demiştir.



25



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, cepheye döndü.



25



Eylül



Malta'dan kaçan Ali İhsan Paşa Kuşadası'na çıktı.



6 Eylül 1921 tarihinde Malta'dan kaçanlar arasında KSG IV bulunan eski 6. Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa, Kuşadası'na çıkmış ve başındaki şapkayı atarak kendisine hediye edilen kalpağı takmıştır. Ali İhsan Paşa, Meclis Riyasetine, Başkumandanlığa ve Müdafaai Milliye Vekâleti'ne çektiği telgraflarla göreve hazır olduğunu belirtmiştir.



25



Eylül



Fahrettin Paşa Ankara'ya geldi.



Eski Medine Muhafızı Fahrettin Paşa Ankara'ya gel- HM (26.9.1921) miştir.



26



Eylül



Yunan Kralı Konstantin Atina'ya dönmek üzere Bursa'dan ayrıldı.



26



Eylül



Yunan donanması İnebolu'- Yunan Averof gemisi ve birkaç muhribi, İnebolu açık KSG IV yu bombaladı. limanını bombalamıştır. Büyük bir zarar meydana gelmemiştir.



26



Eylül



Kars Konferansı toplandı.



HM (26.9.1921)



KSG IV



Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile Türkiye arasında taraflarla ilgili sorunları karara bağlamak için yapılacak anlaşmanın görüşmeleri Kars'ta başlamıştır. Konferansta, Gürcistan'ı temsilen Şalva Eliava, Aleksandr Sanitze, Azerbaycan'ı temsilen Behbub Şahtahtinski, Ermenistan'ı temsilen Askanaz Mnavyan,



1921 Yılı



BMM ZC, C: 13, İ: 99, İkinci Celse; KSG IV



829



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Bogos Makinyantsiyan, Sovyetleri temsilen Yakov Ganetski ve Türkiye'yi temsilen Kâzım Karabekir Paşa, Veli Bey, Muhtar Bey, Memduh Şevket Bey yer almıştır. Kâzım Karabekir Paşa, açılış konuşmasında şunları söylemiştir: "Türk milleti, kapitalist ve emperyalistlerin Sevr Anlaşması'nı tanımadı. Boğun eğenlere karşı inkılap yaptı. Yeni hükümeti kurdu. Türk milleti yüzünü doğuya döndüğü zaman karşısında muazzam bir inkılabın âlemşümul hareketiyle galeyan eden Şûralar Rusyası'nı gördü. Onunla el ele Doğu'nun kurtuluş ve refahına hizmet için ahdetti, yoldaşlar." Türkiye, anlaşmanın taraf ülkelerle tek tek imzalanmasını isteyecek; ancak, Sovyet delegesi başta olmak üzere tarafların bu öneriyi kabul etmemesi üzerine ortak anlaşma imzalanmasına karar verilecektir. Anlaşma 13 Ekim 1921 tarhinde imzalanacaktır. 26



Eylül



Mezuniyetlerini bir ay zarfında kullanmıyan mebusların mezuniyet haklarının iptal edilmesine ilişkin Divanı Riyaset kararı kabul edildi. [Cmh]



26



Eylül



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 2. maddesi müzakere edildi. [Cmh]



İkinci madde, nahiyeleri masraflarını karşılayacak bir BMM ZC, birim olarak düzenlemekte ve bu prensibi şu şekilde C: 13, ifade etmektedir: "Şimdiye kadar her nahiye münase- İ: 82 beti mevkiiye ve iktisadiye gözetilerek masarifi zaruriyei daimesini tediye edebilecek veya taahhüdedecek bir veya bir kaç köyden terekkübeder." İkinci madde, nahiye teşkilâtının vilâyet şûralarınca tanzim edilmesini ve teşkilât cetvellerinin de Heyeti Vekilece onaylanmasını öngörmektedir. Nahiyelere verilen vazifeler göz önünde bulundurulduğunda bütün nahiyelerin masraflarını varidatlarıyla karşılayamayacağının söylenmesi üzerine, Adana Mebusu Zekâi Bey, nahiyelerin mürekkep nahiye, basit nahiye ve mürettep nahiye olarak üç kategoriye ayrılmasını önermiştir. Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey, nahiyeye zemin oluşturduğu için öncelikle köyün tarif edilmesi gerektiğini; Hükümet'in teklifinde köye ilişkin tarifin Encümen teklifinde yer almadığını dile getirmiştir. Malatya Mebusu Lütfi Bey, arazinin muattal [terkedilmiş, işlenmeyen] olduğunu söyleyerek, arazi üzerinden alınması ve nahiyeye gelir oluşturması düşünülen vergilerin alınamayacağı ve bu nedenle nahiyelerin masraflarının Hazine tarafından karşılanmasını önermiştir. İkinci madde, Karesi Mebusu Vehbi Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in tadil teklifleriyle birlikte Dahiliye Encümenine iade edilmiştir. Tadil tekliflerinde, nahiyenin köy veya mahalleden teşekkül edeceği; teşkilâtın vilâyet şûrasınca tasdik ve icrasından sonra Dahiliye Vekâletine gönderileceği öngörülmüştür.



26



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul'dan ayrıldı. [YK]



Harington, Hükümetinin çağrısı üzerine İstanbul'dan TKSK I, İngiltere'ye hareket etmiştir. İki aylığına İstanbul'dan KSG IV ayrıldığı bildirilen Harington'un yerine Mombelli vekâleten bakacaktır.



830



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 13, İ: 82



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Eylül



İngiliz Sömürgeler Bakanı Mr.W.S. Churchill, Kabine'ye "Yunanistan ve Türkiye" ile ilgili muhtıra verdi.



Churchill, yenilgi sonrasında Mustafa Kemal'in uzun İBA III süre Yunan kuvvetlerini cephede tutabileceğini ve bu durumun Yunanistan'da huzursuzluk yaratacağını bildirmiştir. Mustafa Kemal'in şimdi Irak ve Musul'u tehdit edebileceğini ve bu durumda İngiltere'nin güç durumda kalacağını ifade etmiştir. Bu nedenle, bir çözüm yolu bulmak için müdahale etmek gerektiğini, İngiltere'nin artık seyirci kalmamasını, taraflara seslenmesini istemiş; sorunun Kabine'de görüşülmesini önermiştir. Hindistan İşleri Bakanı Montagu da, aynı tarihte, bir muhtıra sunarak İngiltere Dışişleri Bakanlığı'nın Ankara Hükümetine karşı izlediği politikayı eleştirmiş; İngiltere'nin Ankara'da resmi ya da gayri resmi bir temsilci bulundurmasını istemiştir.



26



Eylül



"Cihan Medeniyeti"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Bir Moskova, bir Turan, bir Asya siyaseti, PS Türklüğü lekeliyor ve küçük düşürüyor. Düşmanı yendik, ama bu kurtuluşu sağlayamaz. Asıl gözümüzü öbür cepheye çevirmeliyiz: Cihan Medeniyeti."



27



Eylül



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'ne verilecek tahsîsât-ı fevkalâde ile masraf-ı iâşeler hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi me'mûrîn ve müstahdemînine verilecek tahsîsât-ı fevkalâde ile masraf-ı iâşelerine mütedâir 3 Rebîülâhir 1338 (26 Aralık 1919) tarihli karârnâmeye müzeyyel Karârnâme yayımlanmıştır.



29



Eylül



Ali İhsan Paşa'nın Malta'Ali İhsan Paşa, 25 Eylül 1337 tarihli telgraf ile Maldan kurtulmuş olduğu Mec- ta'dan kurtulmuş olduğunu ve kendisine verilecek bülise tebliğ edildi. [Cmh] tün görevlere hazırlıklı olduğunu bildirmektedir. Başkumandanlık, 25 Eylül 1921 tarihli telgrafına 27 Eylül 1921 tarihinde Ankara'ya gelmesi yönünde cevap vermişti. Ali İhsan Paşa, 5 Ekim 1921 tarihinde Ankara'ya gelecek ve 6 Ekim 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa ile görüşecektir.



BMM ZC, C: 13, İ: 83, Birinci Celse; KSG IV



29



Eylül



Âşar mültezimlerinin taksit bedellerinin üç ay müddetle teciline dair kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 83, Birinci Celse



29



Eylül



Garp Cephesindeki muharebatta fedakârlık göstermiş olan 129 zat Türkiye Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 83, Birinci Celse



29



Eylül



Sakarya Muharebesinde fedakârlık gösteren 234 zat Türkiye Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 83, Birinci Celse



Memurini maliyece tahkik ve Meclisi İdarelerce tasdik olunan 1336 senesi âşar mültezimlerinin henüz tediye edemedikleri âşar taksitlerini her taksit için muayyen olan müddetten itibaren üç ay tecil edebileceklerine ilişkin 10 Şubat 1337 tarihli lâyiha, Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası kabul edilerek tecil için teklif edilen müddetlerinin de geçmesi nedeniyle idari mukarreratla çözülmek üzere reddedilmiştir.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.490



831



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Eylül



155 sayılı Taklibi Hükümet Maddesinden Dolayı Ankara İstiklâl Mahkemesince 9 Mayıs 1337 tarihinde Mahkûm Edilenlerin Bakıyei Müddeti Cezaiyelerinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Taklibi Hükümet maddesinden dolayı Ankara İstiklâl Mahkemesince 9 Mayıs 1337 tarihinde 15 sene kürek cezasına mahkûm edilen eski Tokad Mebusu Nâzım, eski Baytar Binbaşı Salih, eski Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti memurlarından Ziynetullah Nuşirevan; üçer seneye mahkûm edilen Emek Gazetesi Müdürü Abdülkadir, tüccar Hilmi, bakkal Ahmed, eski Sivrihisar İdadi Müdürü Behram Lûtfi, gazete muharirlerinden Mustafa Nuri ve sekiz seneye mahkûm edilen gazete muharirlerinden Nizameddin Bey ve Efendilerin bakıyei müddeti cezaiyeleri affedilmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 83; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.145



29



Eylül



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın tadil edilen 1. maddesi kabul edildi. [Cmh]



Dahiliye Encümeni, birinci maddede belirtilen "nahi- BMM ZC, ye bir cüzitammı idaredir" ifadesini "nahiye idari bir C: 13, cüzitamdır" şeklinde tadil etmiştir. Encümen Reisi İ: 83 Haydar Bey (Van), değişikliğin, nahiyenin idarenin vâhidi kıyasisi [ölçütü], şahsiyeti mâneviye ve muhtariyete haiz ve muamelâtı hususiyesinde haricin müdahalesinden masun olduğunu ifade etme gücünde olduğunu dile getirmiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey'in, birinci maddeden, bir kanuna istinad etmeyen nizamnamelerin nahiyelerce tatbikinin caiz olmayacağı gerekçesiyle, "nizamat" kelimesinin çıkarılmasına ilişkin teklifi Encümen tarafından kabul edilmemiş; ancak, Meclis tarafından kabul edilmiştir. Vehbi Bey'in (Karesi) ifadesiyle Nevahi Kanunu'nun Kanunu Esasiyesi olan birinci maddenin şu haliyle müzakeresi kafi görülmüştür: Nahiye idarî bir cüzütamdır. Nahiye menfaat ve zararı kendine aidolan işleri işbu kanunun ahkâmına tevfikan bizzat idare etmek salâhiyetini haiz ve idari umumiyeye mütaallik kavanin ve kanuna müstenidolan nizamat ile mevdu vezaifi ifa ile mükelleftir. Dahiliye Encümeni, tasdik makamını Heyeti Vekile yerine Meclisi Milli yaparak, ikinci maddeyi tadil etmiştir.



29



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İngiltere ile üsera [esirler] mübadelesi hakkında izahatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, son zaferden sonra İngiltere'nin Malta'daki esirleri bırakmaya karar verdiğini; ancak, buna karşılık Ankara Hükümeti'nin elinde bulunan esirleri isteyeceğini söylemiştir. İngilizlerin elindeki Malta esirlerine mukabil Ankara Hükümeti'nin elinde bulunan tutuklu İngilizlerin değiştirilmesi için İcra Vekilleri Heyetine tam yetki verilmiştir. Aynı gün, İngiliz temsilcileriyle Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, tutukluların serbest bırakılması görüşmelerine başlamışlardır.



29



Eylül



Ertuğrul Mutasarrıfı Bahaddin Bey ile Çorum Mutasarrıfı Cemal Bey'in yer değiştirmelerine karar verildi. [Cmh]



Yozgat Mutasarrıfı İbrahim Bey ile Eskişehir Muta- BCA: sarrıfı Hilmi Bey'in yer değiştirmelerine karar verildi. 30..18.1.1/ 3.32..19./ [Cmh]



Kocaeli Nizamiye ve Kuvayı Milliye Komutanlığı'na, Çerkez Hükümeti kurma girişimini araştırma görevi verildi. [Cmh]



İngilizlerin Marmara Denizi Güneydoğu kıyılarında KSG IV bir Çerkez Hükümeti kurma girişi hakkında araştırma yapılması istenmiştir.



29



832



Eylül



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 83, Üçüncü Celse; MS



71-43



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Eylül



Konya İstiklâl Mahkemesi'nin kararıyla, Durmuşoğlu Kasım asıldı. [Cmh]



Konya isyanı sergerdelerinden Durmuşoğlu Kasım, KSG IV Konya'da asılmıştır.



29



Eylül



Amerika Şark-i Karîb Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyeti hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Amerika Şark-i Karîb Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetinin temdîdine dâir 23 Safer 1338 (17 Kasım 1919) tarihli karârnâmenin tekrar temdîd-i mer'iyyeti hakkında yayımlanan Karârnâme, yürürlük süresini 6 ay uzatmıştır.



29



Eylül



Damad Ferid Paşa İstanbul'a döndü.



Bir süre önce Avrupa'ya gitmiş olan Damad Ferid Pa- KSG IV şa, Padişah'ın gönderdiği memur tarafından resmen karşılanmıştır.



29



Eylül



Kral Konstantin, Atina'ya vardı.



Kral, Başkumandan Papulas'ı değiştirmek istemiştir. KSG IV 30 Eylül 1921 tarihinde Genelkurmay Başkanı Dusmanis'e önerilecek görev, Dusmanis tarafından reddedilecektir. Askeri harekât konusunda Yunan ordusu kumandanları arasında fikir birliği yoktur. 24 Eylül 1921 tarihinde Yunan Savaş Bakanı Theodakis, Bursa'dan Hükümetine gönderdiği raporda, kendisi, Kral ve Genelkurmay Başkanı Dusmanis'in Kral'ın başkanlığında bir askeri toplantı yapmayı uygun görmediklerini; çünkü, yapılacak askeri harekât konusunda fikir birliği olmadığını bildirmişti.



29



Eylül



İstanbul'da vatmanlar greve İstanbul'da vatmanlar, işten çıkarılan arkadaşlarından KSG IV gitti. 20 kişinin iadesi için greve gitmiştir. Greve 11 vatman katılmamıştır. Polis zoruyla işbaşı yaptırılmak istenen vatmanlar elektrikleri kesmiş ve greve devam etmişlerdir.



29



Eylül



"En büyük tehlike Batı'dan kopmaktır."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "En büyük tehlike Batı'dan kopmaktır. Biz PS kuvvetten ziyade medeniyete muhtacız."



30



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Paris Büyükelçisi Lord Hardinge'e Franklin Bouillon'la ilgili bir yazı gönderdi.



İngiltere'yle uyuşmaya varmaksızın Fransa'nın Kema- İBA III listlerle anlaşma yapmayacağı yolunda daha önce İngiltere'ye söz verildiği hatırlatılarak, Franklin Bouillon'un ne amaçla Ankara'da olduğunun Fransa Dışişleri Bakanlığından sorulması istenmiştir.



1



Ekim



Güzelim Dağı'nda TürkYunan Savaşı başladı.



Afyon'un kuzey doğusunda bulunan Güzelim Dağı'n- KSG IV da Türk-Yunan Savaşı başlamıştır. Savaş, 8 Ekim 1921 tarihinde Türk kuvvetlerinin çekilmesiyle sonuçlanacaktır.



1



Ekim



156 sayılı 8 Ağustos 1335 tarihli Tahsili Emval Kanununun 3ncü Maddesinin Tadiline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Çeşitli tekâlif [vergiler] için her sene Mart ayından BMM ZC, önce ita olunan tezakirden Emlak ve Arazi Vergisine C: 13, aidolanlar mülgadır. Yalnız mükellefiyet miktarını İ: 84 öğrenmek için müracaat eden emlak sahipleri ile müceddeden inşa, tenzil ve tezyidi kıymet suretiyle vukuat görmüş musakkafat ve arazi için bir defaya mahsus olmak üzere sahiplerine tezkere tebliği mecburidir.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.491



833



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Ekim



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 2, 3, 5 ve 6. maddeleri kabul, 4.maddesi Dahiliye Encümenisine havale ve 7.maddesi müzakere edildi. [Cmh]



Karesi Mebusu Vehbi Bey, nahiye teşkilâtlarının vi- BMM ZC, lâyet şûraları tarafından tanzim edildikten sonra, tas- C: 13, dik için değil sadece işar ve neşir için Meclis'e gön- İ: 84 derilmesini teklif etmiştir. İkinci madde şu haliyle kabul edilmiştir: Nahiye varidatı masarifini koruyabilen bir veya yekdiğerine münasebeti mevkiiye ve iktisadiyeleri bulunan birkaç köyden teşekkül eder. Kasabalar dahi nahiye itibar olunur. Bu kanun mucibince teşekkül edecek olan nahiyelerin cetveli vilâyet şûraları tarafından tanzim olunarak Dahiliye Vekâletine ve Büyük Millet Meclisine işar edildikten sonra neşir ve ilân edilir. İkinci maddenin kabulü ile, nahiyelerin masraflarını karşılacak şekilde oluşturulmaları ilkesi benimsenmiştir. Üçüncü maddenin, 225.maddenin müzakeresine kadar Dahiliye Encümeninden gelen son haliyle korunmasına karar verilmiştir. Madde, birden fazla köyden oluşacak nahiyelerde merkez olacak köyün tayini ile ilgilidir. Dördüncü madde, bir köyün nahiye haline getirilmesi ve bir nahiyenin diğer bir nahiyeye raptını düzenlemekte; söz konusu idari düzenlemenin köy müntehiplerinin talebi ve nahiye şûrasının kabülü ile vilâyet şûrasının kararı üzerine nizamnamei mahsusla olmasına karar vermektedir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, nizamnamei mahsusa gerek olmadığını ve kararın vilâyet şûrasında alınabileceğini savunmuştur. Adana Mebusu Zekâi Bey, iki nahiye şûrasının kararının birbiriyle çelişmesi halinde tercihin vilâyet şûrasınca yapılmasını ve Dahiliye Vekâletince tetkik edilerek bir sonraki yıl başından itibaren yürürlüğe sokulmasını, değişikliğin iki vilâyet hududuna denk gelmesi halinde ise Büyük Millet Meclisi kararına bırakılmasını önermiştir. Yedinci madde, nahiyenin emval ve emlâki ile ilgilidir.



1



Ekim



Koçgiri Aşiretinin affı hakkındaki kanun teklifine ilişkin Adliye, Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encümenlerinden Muhtelit Encümen mazbatası Mecliste okundu. [Cmh]



Erzincan Mebusu Osman Fevzi Efendi ve rüfekası, Alişir'den maada Koçgiri Aşiretinin affı hakkında bir kanun teklifi vermiştir. Kanun teklifini tetkik eden Muhtelit Encümen, derdest edilmiş olanların cezalandırılması, edilemeyenlerin affı anlamına gelen ve İcra Vekilleri Heyeti'nin de takip ettiği bu usulden vazgeçilmesi gerektiğini belirtmiştir. Affın gündeme gelebilmesi için asıl âmil ve müessirlerin vakit kaybetmeksizin tahkik edilerek şiddetle cezalandırılması gerektiğini ifade etmiştir. Bunun için mahalline Meclisi Âliden müntehap bir Tahkikat Heyeti'nin gönderilmesini uygun görmüş ve diğer mahallerde de İstiklâl Mahkemelerinin görevlendirilmesini önermiştir. Encümen, Tahkikat Heyeti'nin aynı zamanda Dersim'in içtimai ve iktisadi hayatı hakkında inceleme yapmasını ve Dersim için Teşkilâtı Esasiye Kanunu'na uygun iyi bir şekli idareyi tayin etmesini gerekli görmüştür. Reisvekili Hasan Fehmi Bey, Encümenin bu kararı üzerine Başkumandanlık Makamının Amasya İstiklâl Mahkemesine Zara'ya hareket etme emri verdiğini ve İcra Vekilleri Heyeti, Başkumandanlık ve Meclis Riyasetinin Dersim'de kurulması düşünülen teşkilât hakkında incelemede bulunmak üzere içinde bulunulan hafta içerisinde Dersim'e gidecek üç Mebustan oluşan bir Komisyon teşkil ettiklerini beyan etmiştir. Teklifin bir sonraki celsede müzakere edilmesine karar verilmiştir.



834



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 13, İ: 84, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Ekim



Yeni açılan talimgâhlar ilk mezunlarını vermeye başladı. [Cmh]



1921 yılında açılan Konya Topçu Talimgâhı ilk me- KSG IV zunlarını vermiştir. Cebeci'de 1 Temmuz 1921 tarihinde açılan Talimgâh da ilk öğrencilerini bu ay mezun edecektir.



1



Ekim



Hindistan Genel Valiliği'nden Londra'ya Türkiye ile ilgili bir telgraf çekildi.



6 Ekim 1921 tarihinde Hindistan İşleri Bakanı İBA IV Montagu tarafından İngiliz Kabinesi'ne sunulacak telgrafta, barış şartları Türkiye yararına yumuşatılırsa, bunun Hindistan, Afganistan ve Orta Asya'da olumlu etkiler yaratacağı; İngiltere'ye karşı başlayan İslam kaynaşmasını yatıştıracağı dile getirilmiştir.



1



Ekim



İngiltere Savaş Bakanı Sir L.Wortington-Evans, TürkYunan Savaşıyla ilgili bir muhtırayı İngiltere Kabinesine sundu.



Wortington-Evans, Genelkurmay Başkanlığı'nın gö- KSG IV rüşlerine dayanarak, Yunanistan'ın, işgallerindeki toprakların hepsini yitirme tehlikesi başgöstermeden Mustafa Kemal'le barış görüşmelerinde bulunmaya çağırılmasını istemiştir.



1



Ekim



"Türkiye pek yakında devrim yapmak zorundadır."



Açıksöz Gazetesinde, "İslam âlemi, Avrupa'nın uyu- KSG IV, tucu medeniyet[inin], insanlık düsturlarının iç yüzünü AS, AyD görmek, kendisine hazırlanan akibeti anlamak için fecî bir fırsat karşısındadır. Bu yıkılan ocaklar, bir ummanın arifesidir." yazılmıştır. Aylık çıkan Aydınlık dergisinin, bugün yayımlanan sayısında ise, "Türkiye pek yakında devrim yapmak zorundadır. Değilse bir sömürge halkı derekesine düşmeye razı demektir." ifadelerine yer verilmiştir.



2



Ekim



İstanbul Hükümeti, Ankara Hükümeti'nden bir kez daha İngilizlerin arabulucuğuna başvurulmasını istedi.



İzzet Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya bir telgraf çeke- İBA IV rek, Ankara Hükümeti'nin İstanbul Hükümeti'ne görüşlerini anlatmak üzere yetkili bir temsilciyi İstanbul'a göndermesini istemiştir. Büyük Millet Meclisi'nin 5 Ekim 1921 tarihli cevabı, önemli ve ivedi sorunlar, Büyük Millet Meclisi'nce çözümlenir; İstanbul Hükümetince değil; ivedi durumlarda görüşümüzü öğrenmek için güvenilir bir adamınızı Ankara'ya gönderebilirsiniz şeklinde olacaktır.



2



Ekim



Enver Paşa, Buhara'ya geçti.



Enver Paşa, Sovyetler Birliğine karşı teşkilat yapmak TKSK I üzere birkaç adamıyla birlikte Buhara'ya geçmiş ve burada Zeki Velidi (Togan) ile görüşmüştür. 16 Ekim 1921'de yayımladığı genelgede şunları söyleyecektir: "Bir müddet için Buhara'da kalmaya karar verdim. 10 subay gönderiniz. Cemiyetin dahildeki teşkilatı Ankara'ya bağlanmalıdır. Teşkilata mensup arkadaşlar, bir aya kadar Rusya'dan ayrılmalı. Türkiye'den gelecek olanlar da iki aya kadar Buhara'da olmalıdır."



2



Ekim



Sıhhiye Müdür-i Umumisi tayin edildi. [Osm]



Abdullah Cevdet Bey azledilerek, yerine Arifi Paşa TV: 3277; BOA: Sıhhiye Müdür-i Umumi olarak atanmıştır.



Ahmed Reşid Bey, Tahran Sefareti'ne atandı. [Osm]



Tahran Sefareti'ne eski Tahran Sefiri Asım Bey yeri- TV: 4248; ne, 150 lira aylık ve 100 lira ödenekle Hariciye Nezâ- BOA: İ..DUİT, reti Müsteşarı Ahmed Reşid Bey atanmıştır.



2



Ekim



Kaynak



İ..DUİT, GN: 86, DN: 60



GN: 14, DN: 1 (2 Ekim 1921)



1921 Yılı



835



G.



Ay



Olay/Mevzuat



2



Ekim



Elaziz Müddei Umumisi Hakkı Bey, Dersim'de inceleme yapmak üzere tayin edildiği bildirildi. [Cmh]



2



Ekim



"İtalyan subayı Manteo, gönüllü olarak Türk saflarına katılmak istedi."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde çıkan habere göre, HM İtalyan subayı Teğmen Manteo, başlarında subaylarıyla bin kadar arkadaşının gönüllü olarak Türk saflarına katılmak istediğini Mustafa Kemal Paşa'ya iletmiş; Mustafa Kemal Paşa da kendisine teşekkür etmiştir. Gazetede ayrıca, Kral Kosti, geldi, gördü, gidiyor! ifadelerine yer veren bir yazı ile Yunan Kabinesinde buhranın muhakkak olduğuna ilişkin bir yazıya da yer verilmiştir.



2



Ekim



"Moskova ve Londra dünyanın iki kutbudur."



Öğüt Gazetesi'nde, Kafkas Ermeni basınından alınan KSG IV, "Ankara önünde mağlup olan İngilizlerdir." ifadeli bir ÖG yazı ile "Moskova ve Londra dünyanın iki kutbudur. Bir tarafta genç ve mazlum milletler, diğer tarafta, ihtiyarlamaya yüz tutmuş müesseseler var. Sağdan sola doğru müthiş bir akıntı var. Moskova bize elini uzattı. Londra hakkımızı, hukukumuzu teslim ederse onlarla da dost oluruz." diyen bir yazı yer almıştır.



3



Ekim



Reisvekili Hasan Fehmi Bey istifa etti. [Cmh]



84. içtima zaptı sabık hulâsasında Koçgiri hâdisesine ilişkin düzeltme yapılması gerektiği dile getirilmiştir. Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, 1 Ekim tarihli içtimada Koçgiri hâdisesi hakkındaki evrakın celseyi âtide okunmasına karar verildiği halde, Divanı Riyaset tarafından evrakın içtimaı âtiyeye bırakıldığını ve ruznameye 7.madde olarak alındığını söylemiştir. Mehmed Şükrü'nün bunun "Meclisin hukukuna tecavüz etmek anlamına" geldiğini söylemesi üzerine, zaptın tahsihen kabul edilmesini takiben Reisvekili Hasan Fehmi Bey görevinden istifa etmiştir. İçtima Reisisani Adnan Bey tarafından yönetilmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 85, Birinci Celse



3



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Koçgiri ve Ümraniye hadiseleri ve Şark Vilayetlerinde ahvali inzibatiye müzakere edildi. [Cmh]



Erzincan Mebusu Emin Bey, Ümraniye'de yapılan mezalimin Büyük Millet Meclisi namına yapıldığını ve Meclis'te tartışılması gerektiğini belirterek Fevzi Efendi (Erzincan) ve rüfekası tarafından verilen gizli oturum teklifini izah etmiştir. Takrir kabul edilerek, Adliye, Dahiliye ve Müdâfaai Milliye Encümenleri Mazbataları okunmuştur. Dersim sancağı başta olmak üzere, Londra Konferansı esnasında gönderilen bağlılık telgrafları dışında Kürt illerinin Büyük Millet Meclisi'ne ademi itimatlarını bildirip bildirmedikleri, bölgedeki idaresizlik ve bölgenin etnik yapısı tartışılmıştır. Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın, asayişsizliğin ve yapılan kanunsuz işlerin kaynağı olarak görevden alınması istenmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Hükümet'i düşürmenin harice karşı BMM'yi güç duruma düşüreceğini, prenslerinin olmadığını, Nureddin Paşa'nın değiştirilmesine gerek olmadığını söylemiştir. Görüşmeler sonunda, Koçgiri ve Ümraniye meselerinin yeniden tetkiki kabul edilerek, Meclis âzalarından seçilecek beş kişi ile Heyeti İcraiyenin hemen toplanarak meseleleri esaslı bir şekilde tetkik ile neticelerini saat 10'a kadar ikmal etmesine karar verilmiştir. Heyetin Ferid Bey (İstan-



BMM GCZ, İ: 85, Birinci ve İkinci Celseler



836



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BCA: 30..10.0.0/ 199.360..1. /2371



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bul), Hamit Bey (Trabzon), Hüsrev Bey (Trabzon), Ömer Lütfi Bey (Amasya), Sırrı Bey (İzmit) oluşmasına karar verilmiştir. Açık görüşmelerde, Koçgiri olayına karışanların affı maddesini ruznamede geri sıralara alması nedeniyle Meclis kararına aykırı hareket etmekle suçlanan Meclis Reis Vekili Hasan Fehmi Bey, istifa etmiştir. 3



Ekim



İran'ın Ankara mümessiliğine Mümtazüddevle tayin oldu. [Cmh]



3



Ekim



Hindistan İşleri Bakanı Mr.Montaqu'nun İngiltere'nin Ankara'da temsil edilmesi isteğine karşı çıkıldı.



Mr.Montaqu'nun isteğine İngiltere Dışişleri Bakanlığı KSG IV karşı çıkmıştır. Hazırlanan raporda, Ankara'ya daha fazla göz yummanın doğru olmadığı, böyle bir ilişki yerine başka kanallarla temas sağlanabileceği belirtilmiştir.



3



Ekim



"İstanbul'dan Anadolu'ya yardım kampanyasından beklenilen sonuç alınamıyor."



Hilal-i Ahmer yetkililerinden birinin "İstanbul, bor- KSG IV, cunu edada ihmal ediyor!" başlığıyla İkdam Gazete- İkG si'nde yayımlanan demecine göre, birinci yardım kampanyasında 200.000 lira toplandığı halde, bu defa 50.00 lira bile ümit edilmemektedir.



4



Ekim



Reisvekili Hasan Fehmi Bey istifasını geri aldı. [Cmh]



Muş Mebusu Abdülgani Bey, Meclisin, zaptı sabıkın ekseriyetle tashihini kabul etmesinin Reisvekili Hasan Fehmi Bey'e âdemi itimat anlamına gelmeyeceğine ve Meclis tarafından istifanın geri alınmasının teklif edilmesine ilişkin bir takrir vermiştir. Takririn ekseriyetle kabul edilmesi üzerine, Hasan Fehmi Bey istifasını geri almıştır.



BMM ZC, C: 13, İ: 86, Birinci Celse



4



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Fransa ile üsera [esirler] mübadelesi görüşüldü. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Adana Mebusu Zamir Bey'in suali üzerine Fransa ile yapılacak esir değişimi hakkında bilgi vermiştir. Zamir Bey, Fransa ile esir değişiminin Türkiye'nin menfaatini olmadığını, Fransa'nın Adana'da çok zulümler yaptığını söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 86, İkinci Celse



4



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Koçgiri ve Ümraniye hadiseleri müzakere edildi. [Cmh]



Dahiliye Vekili Refet Paşa, asayişsizliğine dair Meclis'te hali hazırda 9 takrir olduğunu ve cevabının bunları da içereceğini söylemiştir. Refet Paşa, Erzurum Mebusu Durak Bey'in kendi takririni savunmasında mevzunun memurların idaresizliği ve yolsuzluğu olduğuna dair sözleri karşısında, "ben dahiliye vekili sıfatiyla memurin idare makinesinin doğru yürüdüğünü iddia edecek değilim" demiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun Müfettişi Umumilikle ilgili maddesinin uygulanması gerektiğini, müfettişi umumiler olmadan memleketin idare edilemeyeceğini, memleketin merkezde oturan bir Dahiliye Vekili'nin basit emirleriyle idare edilebilecek durumda olmadığını, ayrı ayrı düşünen mutasarrıfların ayrı uygulamalarda bulunduklarını dile getirmiştir. Muvazenei Maliye Encümeninin, jandarma kadrolarında tenzilat kararı da eleştirilmiştir. Doğrudan Koçgiri hadisesiyle ilgili olarak ise, Refet Paşa, Nureddin Paşa'nın sorumlu olduğunu itiraf etmiştir. Koçgiri ve Ümraniye meselelerine dair bir af çıkarılması konusunda hem fikir olunmuş; ancak, af kapsamına kimlerin alınacağı tartışılmıştır.



BMM GCZ, İ: 86, İkinci Celse



BCA: 30..10.0.0/ 131.936..3. /1143



1921 Yılı



837



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



4



Ekim



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Yahya Kâhya'nın tutuklanmasını emretti. [Cmh]



1 Ekim 1921 tarihinde Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Karabekir Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya Trabzon'daki İttihat- 3 çıları nasıl etkisiz hale getirebileceklerini sormuştu. 3.Tümen Kumandanı Deli Halit Paşa hakkında gerekli tedbiri aldıracağını söylemiş; kendisinin de Yahya Kâhya'nın Trabzon'dan uzaklaştırıp uzaklaştıramayacağını sormuştu. Kâzım Karabekir Paşa, 13. Tümen Kumandanlığına Yahya Kâhya ve adamlarının tutuklanarak Erzurum'a gönderilmesini emretmiştir.



4



Ekim



Hindistan'da 47 imzalı bir bildiri ile İngiltere Hükümetiyle ilişkinin kesilmesi istendi.



Aralarında Gandi, Ajmal Han, Nehru, Ansari gibi KSG IV isimlerinde bulunduğu Hindu ve Müslüman 47 kişinin yayımladığı bildiride, "Hint askerlerinin Araplar, Türkler, Mısırlılar ve benzeri milletlerin özgürlüklerini ellerinden almak için hizmet etmesi, millî onura aykırıdır. İngiltere Hükümetiyle ilişkiyi kesmek, herkesin görevidir." denilmiştir.



4



Ekim



"Ankara Hükümeti direnç gösteren tek hükümettir."



Daily Telgraph Gazetesi'nde yer alan Yarbay KSG IV Rennington'un sözleri şu şekildedir: "Ankara açıktan açığa Bolşeviklerle işbirliği yapıyor. Kuvvete başvurmaksızın onunla anlaşmak mümkün değildir. Fransızların yolunu izleyemeyiz. Ankara Hükümeti, yenilgiyi tescil eden bir anlaşmayı kabulden çekinen ve direnç gösteren tek hükümettir."



5



Ekim



Meclis'in gizli birleşiminde, Koçgiri ve Ümraniye hadiseleri müzakere edildi. [Cmh]



Topal Osman kuvvetlerinin bir çeteymişcesine Kürt ve Türk köylülerine zulüm yaptığı söylenmiştir. Dahiliye Vekili Refet Paşa, ortada bir Koçgiri hadisesi olduğu ve hadise sadece Koçgiri aşireti ile sınırlı olduğu halde, Dersim Mebuslarının meseleyi Dersim meselesi olarak adlandırmalarını anlayamadığını dile getirmiştir.



BMM GCZ, İ: 87, Birinci Celse



5



Ekim



Meclis'in gizli birleşiminde, Rumların Samsun mıntakasında icra ettikleri şekavet mevzuunda Lâzistan Mebusları Ziya Mürşit Bey ve Osman Bey Dahiliye Vekâletine bir istizah takriri verdiler. [Cmh]



Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa, Samsun Rumlarına yaptığı müdahaleden dolayı eleştirilmiş; müdahaleye karşı çıkan Samsun ileri gelenlerine ceza verilmesinden şikayetçi olunmuştur.



BMM GCZ, İ: 87, Birinci Celse



5



Ekim



ABD Yüksek Komiseri Bristol, Sakarya Savaşı'nın sonuçlarını rapor etti.



Raporda, Türklerin zaferi üzerine Franklin KSG IV Bouillon'un Ankara'ya gittiği, Kilikya'daki silahları Kemalistlere devredeceği ve karşılığında ekonomik ayrıcalıklar alacağı yazılmıştır. Bir İran Heyeti ile Hint Heyeti'nin Ankara'da olduğu belirtilmiştir. 45 kişilik bir subay kurulun, Afgan ordusunu yeniden düzenlemek için Afganistan'a gittiği de not edilmiştir.



6



Ekim



Müfettişi Umumilik hakkındaki kanun lâyihası ile Karesi Mebusu Vehbi Bey'in Mülkiye Müfettişlikleri Teşkili hakkındaki kanun teklifi Meclise geldi. [Cmh]



Refet Paşa'nın umumi müfettişliklerin acilen müzakere edilmesi önerisi Heyeti Umumiye'de kabul edildikten sonra, 5 Ekim 1337 tarihinde Heyeti Vekile Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihasını hazırlamış ve lâyiha Dahiliye Encümeninden geçerek ertesi gün görüşülmek üzere Meclise gelmiştir. Heyeti Vekilenin Meclise sunduğu Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihası ile Karesi Mebusu Vehbi Bey'in Mülkiye Müfettişlikleri Teşkili hakkındaki teklifinin heyeti teftişiye ile



838



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 13, İ: 88, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ilgili olması nedeniyle tevhiden görüşülmesine karar verilmiştir. Lâyihanın, esbabı mucibesinin bile yazılmasına fırsat kalmayacak şekilde bir günde hazırlanarak Meclise gelmesi ileride tartışmalara yol açacaktır. 6



Ekim



Amasya Mebusu Hamdi Bey'in, Vehib Paşa ile Kaymakam Pertev Bey'in emlâkine Hükümetçe vaziyed edilip edilmediğine dair sual takririne Maliye Vekili Hasan Bey tahriren ve şifahen cevap verdi. [Cmh]



Harbi Umumi sorumlularından olup hakkındaki muhakeme devam ederken firar eden Vehib Paşa ve Amasya Fırka Kumandanı Kaymakam Pertev Bey'in, Amasya sancağındaki fabrika ve hanelerine Hükümetçe vaziyed edilip edilmediği sorulmuştur. Maliye Vekili Hasan Bey, tahriri cevabında Vehib Paşa ve Pertev Bey'in mallarına müdahale edilmediğini; mahkeme kararı olmaksızın da müdahale edilemeceğini belirtmiştir. Hamdi Bey, harb zengini olan, mali ve idari birçok suistimalleri olan bu kişilerin mallarına el konulması gerektiğini dile getirmiştir. Bunun üzerine Hasan Bey, Emvali Metrûke Kanunu mevkii mer'iyetten kaldırılmış ve yerine henüz yeni bir kanun yapılamamış olduğundan, gaip bulunan kişilerin kanuni vekilleri tarafından idare edilmekte olan hususi mallarına Hükümet tarafından müdahale ve vazıyed edilemeyeceğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 88, Birinci Celse



6



Ekim



Anadolu-Bağdad DemirNafıa Vekâletinin tezkeresine göre, Sakarya Zaferinyolları Kumpanyası muaden sonra Ankara-Bağdad Demiryolu Kumpanyası, melâtının Türkçe yapılma- işletmelerinde Türkçe kullanmaya başlamıştır. ya başlandığına dair Nafıa Vekâleti Tezkeresi Mecliste okundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 88, Birinci Celse



6



Ekim



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu'nun 7.maddesi kabul ve 4.maddesi yeniden Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 88, Birinci Celse



Dahiliye Encümeninin tadiliyle kabul edilen haliyle 7.madde şu hükümleri içermektedir: Mütaaddit köylerden mürekkep bir nahiyenin şahsiyeti mâneviyesine ait emval ve emlâki o nahiyenin mali müştereki olur. Ancak köylüler baltalıklar ile mera ve yaylak ve kışlak gibi arazii metrukeden kemafissabık ihtiyaçları kadar istifade hakkını muhafaza ederler. Bir köy merbut olduğu nahiyeden ayrıldığında mera ve baltalıklar ve yaylak ve kışlaklar tamamen eskisi gibi kendine aidolur. Şu kadar ki; müşterek olan emval ile düyun ve matlubat, her iki tarafın mütesaviyen intihabeylediği azadan müteşekkil bir komisyon marifetiyle nahiye masrafını üç senelik hissei iştiraklerinin vasatisi esası ittihaz edilerek aralarında taksim olunur. İhtilâf zuhurunda vilâyet şûrasına müracaat olunur. Şûra sureti katiyede meseleyi halleder. Dahiliye Encümeninden gelen 4.maddenin yeni halinde Adana Mebusu Zekâi Bey'in takririne uygun olarak nahiyelerin tek bir vilâyet veya iki vilâyet hududunda olup olmamadıklarına göre düzenlenmiştir. Nahiye haline ifrağ ve bir diğer nahiyeye rapt, köy veya nahiye müntahiplerinin sülüsanının [üçte birinin] talebi üzerine nahiye şûrasınca karar verilecektir. Sadece nahiye şûrasının reddetmesi halinde karar mercii vilâyet şûrası olacaktır. Karesi Mebusu Vehbi Bey'in bu fırkaya, kararın vilâyet şûrasında alınması gerektiği gerekçesiyle, itiraz etmesi üzerine madde yeniden Dahiliye Encümeni'ne gönderilmiştir.



1921 Yılı



839



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Ekim



Koçgiri Aşiretinin affı hakkındaki kanun teklifine ilişkin Adliye, Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encümenlerinden Muhtelit Encümen mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Muhtelit Encümen mazbatası 163 kişiden, 10 kişinin BMM ZC, müstenkif ve 36 kişinin ise red oyu vermesine karşın C: 13, İ: 88 117 kişinin reyiyle kabul edilmiştir.



6



Ekim



Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey'in, Koçgiri hâdisesinin sebeblerini incelemeye gidecek Heyetin gönderilmesine kadar Divanı Harb ve İstiklâl Mahkemelerince hiçbir muamele yapılmamasına ilişkin takriri kabul edildi. [Cmh]



Dersim Mebusu Hasan Hayri Bey, Koçgiri hadisenin sebeblerini incelemek amacıyla Dersim'e gidecek Heyetin gönderilmesinden önce, hadiseden dolayı tutuklanan kişiler hakkında Divanı Harb ve İstiklâl Mahkemelerince hiçbir muamele yapılmamasını ve bu kararın acilen mahalline bildirilmesini teklif etmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 88, İkinci Celse



6



Ekim



Koçgiri isyanını araştırmak amacıyla Dersim'e gidecek Heyetin beş kişiden oluşmasına karar verildi. [Cmh]



Muhtelit Encümen mazbatasında, Koçgiri isyanını araştırmak amacıyla Dersim'e gidecek Heyetin kaç kişiden oluşacağı belirtilmemiştir. Heyetin kaç kişiden oluşacağı tartışılırken, Heyetin şekil ve niteliği de bir kez daha tartışmaya açılmıştır. Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in takriri üzerine Heyetin beş kişiden oluşmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 88, İkinci Celse



6



Ekim



Garp Cephesi karargâhı nakledildi. [Cmh]



Karargâh Polatlı'dan Sivrihisar'a nakledilmiştir.



KSG IV



6



Ekim



İngiliz Muhipler Cemiyeti, son yıllık kongresini Perapalas salonunda yaptı.



Fahri Başkanlığa eski Şeyhülislam Mustafa Sabri KSG IV Efendi ile Kemalpaşazade Şevket Bey, faal Başkanlığa da yeniden Sait Molla Bey seçilmiştir. Yönetim Kurulu ise şu kişilerden oluşmaktadır: Rıza Tevfik, eski Adliye Nâzırı Ali Rüştü Efendi, eski Dahiliye Nâzırı Cemal Bey, eski Şehremini Selim Paşa, eski Merkez Kumandanı Emin Paşa, Darül Hikmetül İslamiye üyesi Hafız İsmail Efendi, tüccardan Nemlizade Besim Bey, eski Islahat-ı Maliye Reisi Seyfettin Bey, Bahriye Kaymakamı İsmet Bey, eski Üsküdar Belediye Başkanı Ahmet Rıfat Bey. Kongreye 16 şubeyi temsilen 70 kişi katılmıştır. Mutedil Hürriyet ve İtilaf taraftarı bu kişiler, Hürriyet ve İtilaf taraftarı Miralay Sadık-Gümülcineli İsmail Grubu'nun 9 Eylül 1921 tarihinde yaptığı kongreyi hileli ve geçersiz saymaktadırlar.



6



Ekim



"Bu kadar cinayetten sonra bir arada yaşamamız mümkün olmayacak."



Açıksöz Gazetesinde, İ.Habib imzalı yazıda Rumluk KSG IV, meselesi ele alınmış ve bu kadar cinayetten sonra ar- AS tık bir arada yaşamanın mümkün olmayacağı dile getirilmiştir.



7



Ekim



Birinci Ordu Kumandanlığı kuruldu ve kumandanlığa Ali İhsan Paşa atandı. [Cmh]



Karahisarı Sahib [Afyonkarahisar] Cephesi adıyla KSG IV Garp Cephesine bağlı Birinci Ordu Kumandanlığı kurulmuş ve kumandanlığına da eski Altıncı Ordu Kumandanı ve Malta esiri Ali İhsan Paşa atanmıştır. Ali İhsan Paşa, İsmet Paşa'dan daha kıdemli olduğunu savunarak bu göreve itiraz etmiş; ancak, geçici olması şartıyla kabul etmiştir.



840



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Ekim



Gaziantep Mutasarrıflığı'na Ahmed Bey tayin edildi. [Cmh]



7



Ekim



1113 sayılı Çıldır kazası Ardahan sancağı dahilinde Çıldır adıyla bir kaza ku- BCA: 30..18.1.1/ hakkında İcra Vekilleri He- rulmasına karar verilmiştir. 3.33..4./ yeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.33..3./ 71-44



73-41



7



Ekim



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'ne verilecek tahsîsât-ı fevkalâde ile masraf-ı iâşelere dâir Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi me'mûrîn ve müstahdemînine verilecek tahsîsât-ı fevkalâde ile masraf-ı iâşelerine dâir 2 Rebîülâhir 1338 (25 Aralık 1919) tarihli karârnâmenin 6.maddesine müzeyyel fıkra hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



7



Ekim



İngiltere Dışişleri Bakanı Sakarya Savaşı sonrası siyasal durumu değerlendiren İBA IV Lord Curzon, Kabine'ye bir muhtırada, Lord Curzon, askeri durumun arabulucumuhtıra verdi. luk girişimine elverişli göründüğünü belirtmiştir. Tarafların tutumunun ne olacağına ilişkin ise, Yunanistan'ın tavrının Gunaris'in Londra ziyareti sonrası anlaşılacağı, Mustafa Kemal'in elinin sağlamlaştığı ve bu nedenle arabuluculuk girişimine yanaşsa bile kendi şartlarını masaya getireceği, İstanbul Hükümeti'nin ise pek önemli olmadığı dile getirilmiştir. Curzon, arabuluculuk için yapılması gereken şeyin Fransızlar ve İtalyanların yaptığı gibi Mustafa Kemal'le ayrı görüşmeleri değil Sevr Anlaşmasında ne gibi değişiklikler yapılacağı konusunda anlaşmak olduğunu ifade etmiştir. Sevr Anlaşmasında ne gibi değişikliklerin yapılacağı konusunda Müttefiklerin kendi aralarında ve Yunanistan'la uzlaşmaları gereken konular vardır. Özerk İzmir yönetimi ve Trakya sınırında revizyon yapılması konusunda müttefikler ortak görüşe sahiptir. Mali Komisyon yerine Türkiye'ye Avrupalı danışmanlar yollanması önerilerek mali hükümler yumuşatılabilir.



7



Ekim



İngiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Cox, Sömürgeler Bakanlığına Irak'ın durumuyla ilgili bir telgraf çekti.



Cox, 28 Eylül tarihli telgrafından sonra ikinci bir İBA IV telgraf çekerek Sakarya Zaferinden sonra Mustafa Kemal'in Irak'a [Musul] yürüyebileceği yönündeki endişelerini bildirmiştir. Irak Kralı Faysal'ın, Mustafa Kemal'den korktuğunu ve onunla anlaşma yapmak istediğini şu sözlerle bildirmiştir: "Böyle bir anlaşma, Faysal'ın İslam dünyasındaki prestijini arttırır. Irak'taki Türkiye taraftarlarının çalışmalarını kısırlaştırabilir."



7



Ekim



"Yeni Türkiye'nin davası"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Mahmut Esat imzalı HM "Yeni Türkiye'nin davası" başlıklı yazı ile Yunanistan'ın bütün yolları deneyerek bir çıkış aradığına ilişkin yazı yer almıştır. Gazetede yer alan Maliye Vekâleti'nin tebliğinde, Rus altınlarının 5 Rubleliğin 375 kuruş, 10 Rubleliğin 750 kuruş olacağı belirtilmiştir.



7



Ekim



"367.000 Müslüman hicret etmiştir."



Vakit Gazetesi, İzmir ve Trakya'nın işgalinden beri KSG IV, 367.000 Müslümanın hicret ettiğini gösteren bir ista- VG tistik yayımlamıştır.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.492



841



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Ekim



Kırşehir Mebusu Yahya Galip ve Ertuğrul Mebusu Necib Beylerin, Rus altınlarının kıymetinin neden tezyid edildiğine dair istizah takririne Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Rus altınlarının yüksek fiyat biçilerek piyasaya sürüldüğü gerekçesiyle, istizah takriri verilmiştir. Hasan Fehmi Bey, 10 Ağustos, 25 Ağustos ve 4 Ekim 1921 tarihlerinde Rus altınlarının geldiğini, piyasa değerine göre bunların hazine tarafından piyasaya sürüldüğünü, bir kısmının da ordunun ihtiyacı için harcandığını söylemiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 89, Birinci Celse



8



Ekim



Maliye Vekili Hasan Fehmi Hasan Fehmi Bey, 130 güven, 24 güvensizlik ve 14 BMM ZC, C: 13, Bey'e, istizah takriri netice- çekimser oy almıştır. İ: 89, sinde beyanı itimad olundu. Üçüncü [Cmh] Celse



8



Ekim



Atina'da bulunan Pontus Atina'da bulunan Pontus Heyeti, Milletler Cemiyeti'- KSG IV Heyeti, Ankara Hükümetini ne Ankara Hükümeti'nin Pontus'ta yaptığı zulümleri protesto etti. bildirmiş ve bu durumu protesto etmiştir. Amasya Metropoliti 6 Ağustos 1921 tarihinde, Trabzon Metropoliti 6 Eylül 1921 tarihinde Pontus meselesini görüşmek üzere Atina'ya gelmişlerdi.



9



Ekim



Ankara İstiklâl Mahkemesi, Bildiride, cephe yolları üzerinde halktan karşılıksız KSG IV, halktan zorla erzak ve hay- zorla erzak ve hayvan alan askerlerin cezalandırılaca- HM van alan askerlere dair bir ğı açıklanmıştır. bildiri yayımladı.



9



Ekim



Fransa ile yapılan esir deği- Anlaşma 30 Eylül 1921 tarihlidir. şimi anlaşması yürürlüğe girdi.



TKSK I



9



Ekim



1116 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı alınarak, Mükellefiyet-i Ziraiye Kanunu'nun tatbik şekline dair nizamname yayımlandı. [Cmh]



Nizamname ile tarım ürünleri ve tarım topraklarının tespit edilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca, her yerde haftada bir gün imece usülü ile asker aileleri ve yetimlerin ekim-dikim işleri yapılacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.33..7.; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.147



9



Ekim



1117 sayılı Yeni Dünya Gazetesi Muhabiri Arif Oruç'un serbest bırakılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Rejim aleyhtarlığı suçundan mahkûm Affan, Kenan BCA: ve Yeni Dünya gazetesi Muhabiri Arif Oruç'un ser- 30..18.1.1/ 3.33..8./ best bırakılmalarına karar verilmiştir. 89-1



9



Ekim



"Zaferimiz Bulgaristan'da büyük bir memnuniyet uyandırdı."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Halide Edip'in HM "Kırmızı Tepe" başlıklı yazısı ile zaferin Bulgaristan'da yarattığı memnuniyeti konu alan bir yazı yayımlanmıştır.



9



Ekim



"Yeni Türkiye"



İkdam Gazetesinde, Ahmet Cevdet imzalı "Yeni Tür- KSG IV, kiye" başlıklı bir yazı yayımlanmıştır: "Avrupa'nın İkG hakkımızdaki kanaatini değiştirmesini bekliyoruz. Verilen nasihatları dinleriz. Asla mutaassıp değiliz. Bütün borçlar, indimizde muhteremdir. Chauvin değiliz. Gözleri kararmış nasyonalistler değiliz. Yalnız ve yalnız hayat hakkı istiyoruz. Venizelos gibi şer ve fesat aletinin sözüyle talihimize hükmedilmesine razı değiliz."



842



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Ekim



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in, Zonguldak amelesine mütaallik davalar hakkında sual takririne Adliye Vekili tahriren cevap verdi. [Cmh]



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, 1335 yılından 1337 yılı Mart sonuna kadar Ereğli Kömür Havzasında meydana gelen kazalar, bu kazalarda sakat kalanlar ile ölenler, kazalara ilişkin açılan davalar hakkında Adliye ve İktisat Vekâletlerine bir sual takriri vermiştir. Adliye Vekâleti tahriri cevabında sualler doğrultusunda mahallinden alınan cetveli sunmuş; Kangırı mahkemesine belirtilen süre zarfında hiç dava açılmadığını belirtmiştir. İktisat Vekili Celâl Bey ise, Zonguldak amelesinin durumunu iyileştirmek için yeni bir kanun çıkarıldığını; cevabın bu kanunun tatbiki sonucunda verilmesinin daha uygun olacağını söyleyerek cevabını tehir etmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 90, Birinci Celse



10



Ekim



Koçgiri'ye gidecek Tahkik Heyeti'nin intihabına başlandı. [Cmh]



Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi Tahkik Heyeti BMM ZC, C: 13, âzalığına intihap olunmuştur.



İ: 90, Birinci Celse, İkinci Celse



10



Ekim



İstanbul Mebusu Fethi Bey, Büyük Millet Meclisi Riyaseti Tezkeresi ile münhal Dahiliye Vekilliğine intihap bulunan Dahiliye Vekilliğine namzet gösterilen Fethi olundu. [Cmh] Bey (İstanbul) ve Mazhar Müfid Bey'den (Hakkâri), Fethi Bey 95 rey ile Dahiliye Vekili intihap olmuştur.



BMM ZC, C: 13, İ: 90, İkinci Celse



10



Ekim



Birinci Ordu Kurmay Başkanlığına Yarbay Halit Bey atandı. [Cmh]



KSG IV



10



Ekim



Anadolu'daki Fransız esirleri bırakıldı.



Fransız esirleri bırakılmış; Trabzon ve Zonguldak'taki KSG IV İngiliz esirleri, Malta'dan gelecek Türk tutsaklarla değiştirilmek üzere İnebolu'da toplanmaya başlamıştır.



10



Ekim



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi, vesaiti nakliyeyle ilgili bir bildiri yayımladı.



Bildiride, ulaştırma araçlarına gelişigüzel el konuldu- KSG IV ğu, fazla nakliyat yaptırıldığı yönünde alınan şikayetlerin göz önünde bulundurulduğu ve Tekâlif-i Milliye Emirlerinden belirtilenin dışına çıkanların çok ağır cezalara çarptırılacağı belirtilmiştir.



10



Ekim



Yunanistan Kara Ordusu Genelkurmay Başkanı Victor Dusmanis, bir bildiri yayımladı.



Yeniden göreve başlayan Dusmanis, ordu teşkilâtı KSG IV içindeki herkesin kendisine tabi olacağına ilişkin bir bildiri yayımlamıştır. Anadolu işgal ordusunun başına buyruk hareketinden rahatsız olan Dusmanis'in bu bildirisi, Hükümet'in tepkisini çekecek ve 12 Ekim 1921 tarihinde görevden alınarak emekliliğe sevkedilmesine neden olacaktır.



10



Ekim



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Ankara Hükümeti'nin 4 Ağustos 1921 ve 17 Eylül 1921 tarihli isteklerine cevap verdi.



Cevapta Çiçerin şunları demiştir: "Size danışmadan KSG IV Yunanistan ile görüşmeyi bile reddettik. Kendemizi savunmak için sürdürdüğümüz savaş, bütün ezilen halkların da savaşıdır. Doğu halklarına yardım etmeye devam edeceğiz. Rusya'da Türkiye Hükümeti aleyhine çalışan hiç kimseye (Enver Paşa kastediliyor) yardım etmedik. Ve etmeyeceğiz. İç işlerinize karışmayız. Buna uymayan temsilcileriniz olursa cezalandırırız. İngilizlerin Mezopotamya'da dini kullanmalarına karşılık, milli hareket fikrini ileri sürmek iyi olur. Fransa ile yaptığınız gizli görüşmeler hakkında bilgi vermenizi bekliyoruz."



1921 Yılı



843



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Ekim



Azerbaycan Elçilik Kurulu Ankara'ya geldi.



İbrahim Abilof başkanlığındaki ilk Azerbaycan Elçi- KSG IV lik Kurulu Ankara'ya gelmiştir. Güven mektubunu 14 Ekim 1921 tarihinde sunacaktır.



11



Ekim



Kastamonu İstiklâl MahDüşmana casusluk ve bozgunculuk suçlarından KSG IV kemesinin kararıyla Bolu'da Alioğlu Hüseyin Bolu'da asılarak idam edilmiştir. bir kişi idam edildi.



11



Ekim



Antalya Mutasarrıfı Fahreddin Bey ile Ardahan Mutasarrıfı Hilmi Bey'in becayişlerine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.33..11./ 71-45



11



Ekim



Ertuğrul Mutasarrıfı Cemal Bey ile Kengiri Mutasarrıfı Adil Bey'in becayişlerine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.33..11./ 71-45



11



Ekim



İngiltere'nin Irak Yüksek Komiseri Cox, Sömürgeler Bakanlığına Ankara ile müzakere kapısının açılmasını öneren bir telgraf çekti.



12



Ekim



Meclis'in gizli birleşiminde, Fransa ile devam eden gizli görüşmelere konu İtilâfname, BMM Fransa ile yapılacak İtilâfname Meclis'in de gizli oturumunda müzakere edilmiştir. GCZ, İ: 91, müzakere edildi. [Cmh] Suriye sınırı, şimendifer meselesi üzerinde tartışılmıştır. İkinci Celse



12



Ekim



Memâlik-i ecnebiyede bulunan me'mûrîn-i hariciye maâşât zemâimi hakkında muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Memâlik-i ecnebiyede bulunan me'mûrîn-i hariciye maâşât zemâimi hakkındaki 3 Rebîülâhir 1339 (15 Aralık 1920) tarihli karârnâmeye muaddeldir.



12



Ekim



İstanbul'da İşçi Sosyalist Fırkası kuruldu.



Fırkayı, Hüseyin Hilmi'nin Türkiye Sosyalist Fırka- KSG IV sı'ndan ayrılanlar kurmuştur.



12



Ekim



Şark Demiryolu işçilerinin Yunanlı Şark Demiryolu işçilerinin Edirne ve İstan- KSG IV, grevi uzlaşmayla son buldu. bul'da 5 Eylül 1921 tarihinden beri yürüttükleri grev İkG işçilerin şirketle uzlaşmasıyla sona ermiştir. Aynı günlü İkdam Gazetesi'nde grevin şirkete 22.000 liraya mal olduğu yazılmıştır.



12



Ekim



İngiltere Savaş Bakanı, Irak'taki durumla ilgili Kabine'ye muhtıra sundu.



13



Ekim



Kars Muahedenamesi imza- Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenislandı. tan, Azerbaycan ve Gürcistan arasında Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması imzalanmıştır. Anlaşmayı Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Edirne Mebusu ve Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Burdur Mebusu Vekili eski Nafıa Müsteşarı Muhtar Bey ve Türkiye'nin Azerbaycan Mümessili Memduh Şevket Bey imzalamıştır. Bu anlaşma ile Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan, Cenubi-Kafkas Hükümetleri ve Rusya arasında daha önceden imzalanan muhadenameler feshedildiği hükme bağlanmıştır. Böylelikle, Batum Muhadenamesi ve Gümrü Muhadenamesi feshedilmiştir.



844



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Fransa'nın Ankara ile anlaşma yapmak üzere olduğu- İBA IV nu ve bunun Irak için önemli olduğunu belirten Cox, müzakereleri başlatmanın tam zamanı olduğunu, bunu Irak Kralı Faysal'ın yapabileceğini ve bu müzakerelerin ilerde Türk-Fransız-İngiliz (Irak) üçlü müzakelerine dönüştürülebileceğini ifade etmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.493



Irak'a Türkiye'den bir saldırı düzenlenebileceği ve İBA IV bunu önlemenin yolunun Türkiye ile tezelden dostluk kurmak olduğu belirtilmiştir. DB; BMM ZC, C: 13, İ: 99, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Fransa ile yapılacak İtilâfname müzakere edildi. [Cmh]



Fransa ile devam eden gizli görüşmelere konu İtilâfname, Meclis'in de gizli oturumunda müzakere edilmiştir. Eski Hariciye Vekili Bekir Sami Bey'in Londra Konferansı'nda Fransa ile imzaladığı gizli anlaşma, Garbî-Trakya konusunda Fransa'nın tutumu, affı umumi ilanı, esir değişimi, adli ve mali kapitülasyonlar, Fransız müessesatının mahalli hükümetlerce teftişine izin, şimendifer hattı ve imtiyazı ile güney sınırı mevzu bahis edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 92, İkinci ve Üçüncü Celseler



13



Ekim



1123 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Elazığ vilayeti ile Erzincan ve Karahisarı Şarki sancakları yeniden daha önce bağlı oldukları kumandanlıklara bağlandı. [Cmh]



Elazığ vilayeti ile Erzincan ve Karahisarı Şarki san- BCA: cakları, Ümraniye olaylarının halledilmesi için geçici 30..18.1.1/ bir süreliğine Merkez Ordusu emrine verilmiştir. Ka- 3.33..14. rar ile söz konusu yerler eskiden bağlı oldukları kumandanlıklara bağlanmıştır.



13



Ekim



İngiltere Dışişleri Bakanı Yardımcısı Sir E.Crowe, Venizelos'la görüştü.



Sir E.Crowe'un notuna göre, Venizelos, son Yunan İBA IV askeri harekâtından ötürü Kral'ı suçlamaktadır. Yunanistan konusunda İngiltere ve Fransa'nın anlaşmasını dilediğini iletmiştir. Briand, kendisine Fransızların Yunan Kral'ından nefret ettiklerini kendisine anlatmıştır. Venizelos, İngiltere'nin de Kral Konstantin'e karşı olduğunu açıklamasını istemektedir. Kral'ın çekilmesi halinde müttefiklerin desteğini kazanarak, Türkiye'ye barış yaptırılabileceğini düşünmektedir. İzmir konusunda hiçbir ödün verilemeyeceğini söylemiştir.



15



Ekim



Kars Mebusu Ali Rıza Bey'in, intihap mazbatası tasdik edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 93, Birinci Celse



15



Ekim



Konya isyanından dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Hafızzade Mustafa Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hükmün ref'ine ve tahliyesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 93, Birinci Celse



15



Ekim



Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi Koçgiri'ye gidecek Tahkik Heyeti'nden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 93, Birinci Celse



15



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Fransa ile yapılacak İtilâfname müzakere edildi. [Cmh]



Fransa ile devam eden gizli görüşmelere konu İtilâfname, Meclis'in de gizli oturumunda müzakere edilmiştir. Şimendifer hattı imtiyazı uzunca tartışılmıştır. Aydın Mebusu Dr.Mazhar Bey, Türklerin yaşadığı hiçbir memleket parçasının terkine taraftar olmadığını, şimendifer hattının hudud olması halinde asayişin temin edilemeyeceğini, Bağdad demiryolu imtiyazının devamı halinde milli iktisadın takibinin mümkün olamayacağını, bölgeye bir valii umumi tayin edilmesi gerektiğini dile getirmiştir. Bursa Mebu-



1921 Yılı



BMM GCZ, İ: 93, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



845



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



su Şeyh Servet Efendi de, İtilâfnamenin istiklâli tammı sınırladığını, Misak-ı Milli andından Meclis'i uzaklaştırdığını söyleyerek Hariciye Vekili'nden izahat istemiştir. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, siyasi, mali, dahili ve harici durumun böyle bir anlaşma yapmaya kendilerini mecbur ettiğini ifade etmiştir. 15



Ekim



İngiliz Haberalma Teşkilâtı İstanbul Kolu, Anadolu'daki durumu İngiltere'ye bildirdi.



Rapora göre, Anadolu'yu baştan başa Misakı Milliye KSG IV, İBA III bağlı bir milliyetçilik dalgası kaplamıştır.



15



Ekim



Yunanistan'da Gunaris Hükümeti güven oyu aldı.



Sakarya yenilgisi üzerine, Yunan Parlamentosundan KSG IV güvenoyu isteyen Gunaris Hükümeti, 13 red, 26 çekimser ve bağımsızların oy kullanmadan parlamentoyu terketmelerine rağmen 227 oyla güvenoyu almıştır.



15



Ekim



Yunanistan Başbakanı Gunaris ve Dışişleri Bakanı Baltacis, Atina'dan Paris'e hareket etti.



Gunaris, Anadolu'da tutunmamın zorlaşması üzerine KSG IV Müttefiklerin erken barış yapma ihtimalini araştırmak, ekonomik yardım istemek ve Batı Anadolu'daki ürünlerden yararlanma isteğini belirtmek amacıyla 5 Mart 1922 tarihine kadar sürecek bir yurtdışı gezisine çıkmıştır. Paris, Roma ve Londra'ya gidilecektir.



16



Ekim



Meclis'in gizli birleşiminde, Fransa ile yapılacak İtilâfname müzakere edildi. [Cmh]



Fransa ile devam eden gizli görüşmelere konu İtilâfname, Meclis'in de gizli oturumunda müzakere edilmiştir. Karesi Mebusu Basri Bey, İtilâfnamenin Misak-ı Milli'ye muhalif olduğu için ref edilmesine dair bir takrir vermiştir. Karesi Mebusu Vehbi Bey, İtilâfnamenin Misak-ı Milli'nin birinci maddesine aykırı olduğunu belirtmiş; şimendifer hattı, Antakyaİskenderun mıntıkası, Bağdad demiryolu hattı imtiyazının devri ve usulü zabıtası, mektepler ve Hicaz demiryoluna dair Hükümet'in izahat vermesini istemiş; İtilâfnamenin izahtan sonra onaylanabileceğini belirtmiştir. Bu meyanda yapılan itirazlara ilişkin birçok takrir daha verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, "sarih, kati, müsbet hattı mütareke ve hududu milliye bulunmadığı" için Misak-ı Milli sınırı ile tam uyumun sağlanamadığını; ancak, Misak-ı Milli'nin birinci maddesine aykırı bir durum olmadığını söylemiş; İskenderun-Antakya hattının güneyde Suriye'ye bırakılmasının kabul edildiğini eklemiştir. Türkiye'nin istiklâl ve hakimiyetini kabul eden Fransa ile yapılacak İtilâfnamenin, Türkiye'yi sulhe yakınlaştıracağını belirtmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Türkiye'nin menfaatine daha uygun bir anlaşma yapacak bir heyetin olduğu düşünülüyorsa, Murahhasa Heyeti'nin derhal çekilebileceğini söylemiş; Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey de, Vekâletten bile çekilebileceğini eklemiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın teklifi kabul edilerek, Murahhasa Heyeti'nin Türkiye'nin çıkarlarına daha uygun bir anlaşma için gayret etmesi, İtilâfnamenin son şekli verilene kadar müzakerelerin tehir edilmesi ve son şeklin kat'i karar için Meclis'e sunulması kararlaştırılmıştır.



16



Ekim



Sırbistan Arnavutluğa saldırdı.



Sırbistan, Adalar Denizi'ne inmek istemektedir. Sal- KSG IV dırı üzerine Cemiyet-i Akvam'a başvuran Arnavutluk ile Sırbistan arasında Sırbistan lehine sınır değişiklikleri yapılarak anlaşma sağlanacaktır.



846



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 94, Birinci ve İkinci Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ekim



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Stalin'le görüştü.



Ali Fuat Paşa, 16/17 Ekim 1921 gecesi Stalin'le gö- KSG IV rüşmüştür. Stalin, Garp Cephesi'ndeki savaşların son durumunu harita üzerinde incelemiş; Türk-Fransız Dostluk Anlaşması hakkında bilgi almış ve bu yıl yapılması planlanan ödemelerin biran evvel gerçekleştirilmesi için ilgililere emir vermiştir. Ali Fuat Paşa, hatıralarında "Stalin vaatlerinin hepsini yerine getirdi." yazacaktır.



16



Ekim



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Kâzım Karabekir Paşa'ya Yahya Kâhya'yla ilgili telgraf çekti.



Fevzi Paşa, Yahya Kâhya'nın tutuklanmasından önce, İHEP mahkûmiyeti için kanıt toplanmasını istemiştir. Aynı gün, 13.Fırka Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya Yahya Kâhya'nın çağrıya uyup karargâha gelmediğini, onu zorla celp ettireceğini bildirmiştir.



17



Ekim



İstanbul'da Ankara Hükümeti'ne bağlı Muavenet-i Bahriye Grubu kuruldu. [Cmh]



Grup, 15 Aralık 1921'de Felah Grubu'yla birleşecek- KSG IV tir.



17



Ekim



Konya isyanından dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Hasanoğlu Kadir ve arkadaşları hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hükmün ref'ine ve tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 95, Birinci Celse



17



Ekim



Konya isyanından dolayı Hiyaneti Vataniyeden on beş sene küreğe mahkûm Çekiçoğlu Ahmed mahdumu Mustafa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, eksik bırakılan tahkikat icrasının tatbiki için mahalline iade edilmesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 95, Birinci Celse



17



Ekim



Konya isyanından dolayı Hiyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Kör Mevlûd hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hükmün ref'ine ve şakaveti âdiyeden muhakemesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 95, Birinci Celse



17



Ekim



Birinci ve ikinci Konya isyanına iştirakten dolayı Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Çumralının Kâmil ve Atanın İbrahim hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 13, İ: 95, Birinci Celse



1921 Yılı



847



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Ekim



Müfettişi Umumilik hakkındaki kanun lâyihası ile Karesi Mebusu Vehbi Bey'in Mülkiye Müfettişlikleri Teşkili hakkındaki kanun teklifi görüşülmeye başlandı. [Cmh]



Heyeti Vekilenin önerisi ile Teşkilâtı Esasiye Kanunu 22 ve 23. maddelerinde kabul edilen umumi müfettişliklerin esas ve şekil itibariyle birbirine benzemediği iddiası Mecliste iki farklı görüşün doğmasına neden olmuştur. Teklif sahibi Vehbi Bey'in görüşüne yakın olanlar, umumi müfettişliğin Teşkilâtı Esasiye Kanununda kabul edilen diğer teşkilât değişiklikleri ile birlikte anlam kazanacağını ve o değişiklikler yapıldıktan sonra gündeme getirilmesi gerektiğini, o vakte kadar seyyar müfettişliğin veya anket parlamenterin uygulanması gerektiğini söylemektedirler. Meclisin teftiş yetkisini idareye bırakmasının yeni Babıâliler veya bir "paşalar teşkilatı" doğuracağı iddia edilmiştir. Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamid Bey, Devlet makinasının çalışmasının önündeki engelin iddia edildiği gibi Hükümet veya geniş yetkilere sahip valiler olmadığını söyledikten sonra, memleketin Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile küçük aksama bölünmesinin vilayetlerin kendi kendini yönetme kabiliyetini kaybettirdiğini, merkezden yönetimin sağlanabilmesi için memleketi daha yakından görecek bir taksimata ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. İdarenin bu şekilde yeniden tanzim edilmesinden sonra umumi müfettişlerin vekâletin gözü kulağı olacağını dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 95, İkinci Celse



18



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Fransa ile yapılacak İtilâfname müzakere edildi. [Cmh]



Fransa ile devam eden gizli görüşmelere konu İtilâfname, Meclis'in de gizli oturumunda müzakere edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Franklin Boullion ile yapılan son görüşmelerde Meclis'in İtilâfnameyi pek tatminkâr şekilde karşılamadığının kendisine iletildiğini belirtmiştir. Franklin Boullion, temel konularda değişiklik yapmaya salâhiyeti olmadığını dile getirmiştir. Özellikle hududun Fransa'nın istediği şekilde olmaması halinde görüşmelerin kesileceğini ifade etmiştir. Antakya-İskenderun hattına muhtariyet verilmesinin Suriye'de karışıklık yaratacağını, Şam'ın da benzer taleplerle geleceğini söylemiş; son tahlilde, mutasarrıfın Türk olduğu bir muhtariyetin düşünülmesine kapı aralanmıştır. Şimendifer hattı ile yalnız Fransa'nın askeri nakliyat yapması hükmü kaldırılmış; bu hak iki tarafa da açık hale getirilmiştir. İzmir ve Trakya'nın Türkiye'ye bırakılacağının taahhüd edilmesi konusunda ise Bouillon, yazılı bir taahhüdde bulunamayacaklarını belirtmiştir. İtilâfnamenin, kabul olunan takrirler istikametinde lüzumlu tashihler yapılmak kaydı ile itilâfnameyi imzalamaya Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'e salahiyetli kılınması kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 96, Üçüncü Celse



18



Ekim



Bağımsız Kırım Sovyet Cumhuriyeti kuruldu.



1921 yılında toplanacak Birinci Kırım Sovyetleri Ku- KSG IV rultayı'nda, Türklerin çoğunlukta olduğu Kırım'da Türkçe resmi dil ilan edilecektir.



19



Ekim



Bozkır isyanı elebaşlarından iki kişi ve iki asker kaçağı idam edildi.



Bozkır isyanı elebaşlarından eski il idare meclisi baş KSG IV kâtibi Çumralı Kâmil ve Atabek İbrahim, Konya Hükümet Meydanında asılarak idam edilmiştir. Düzce'de asker kaçağı olup yolkesicilik yapan Koca Şerif ile Mehmet de asılarak idam edilmişlerdir.



848



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Ekim



İngiltere Dışişleri Bakanlığı görevlilerinden Forbes Adams, Irak Yüksek Komiseri Cox'un üçlü müzakere önerisini değerlendirdi.



Forbes Adams'a göre, Irak Kralı Faysal böyle bir mü- İBA IV zakereyi açmaya yetkili değildir; Irak'ın dış ilişkilerinden İngiltere sorumludur ve dahası üçlü müzakere sakıncalıdır; onun yerine Lord Curzon'un öngördüğü arabuluculuk ve konferans yolu tercih edilmelidir.



19



Ekim



Ayet ve hadislerin gazetelerde basılması yasaklandı. [Osm]



Ayet ve hadislerin sadece anlamları basılabilecek; ka- KSG IV, rara aykırı davrananlara 10-20 liradan başlayan para TV: 4293 cezası ile 24 saatten bir haftaya kadar hapis cezası verilebilecektir.



19



Ekim



"Türkiye demek Ankara demektir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Populo Gazetesi'ne HM atıfla, Türkiye demek Ankara demektir denilerek, Yunanistan'nı ne diğer devletlerle ne de İstanbul'la görüşemeyeceği söylenmiştir.



20



Ekim



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Fransa arasında Ankara Anlaşması imzalandı. [Cmh]



Resmi adı Türk-Fransız İtilafnamesi olan anlaşma Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetini temsilen Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Fransa Cumhuriyeti Hükümetini temsilen Hanri Franklin Buyyon tarafından Ankara'da imzalanmıştır. Anlaşmanın imza tarihinden itibaren Fransa ve TBMM Hükümeti arasında devam eden harbin sona erdirilmesi kararlaştırılmıştır. Her iki tarafta bulunan esir, mevkuf ve mahpuslar serbest bırakılacaktır. Türkiye-Suriye sınırı belirlenmiş; her iki ülkenin murahhaslarından oluşacak bir komisyonun hattı kesinleştirmesine karar verilmiştir. Fransa kıtaatının en geç iki ay içinde 8.maddede belirtilen söz konusu sınırın güneyine çekilecektir. İskenderun mıntıkası için idarei mahsusa usulü izlenecektir. İtilafnamenin tasdikinden sonra Türkiye ile Suriye arasında imzalanacak Gümrük Mukavalesi için muhtelit bir komisyon teşkil edilmesine karar verilmiştir. TBMM Hükümeti Misakı Millide tanınan ekalliyetler hukukunu aynen teyid edeceğini beyan etmiştir. Tahliyesi gerçekleştirilecek bölgelerde umumi af ilan edilecektir. TBMM Hükümeti Pozantı ile Nusaybin arasındaki Bağdad demiryolu imtiyazının Fransız Hükümetinin irae edeceği bir Fransız grubuna verilmesini kabul etmiştir.



20



Ekim



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Yunan zulmünü protesto etti.



20



Ekim



158 sayılı Şeyh Eşref Me1336 senesinde Bayburt'un Hart karyesinde meydana BMM ZC, selesinde Alâkadar Olanla- gelen Şeyh Eşref meselesinde alâkadar olanların tü- C: 13, İ: 97 rın Affına dair Kanun kabul mü hukuku şahsiye baki kalmak üzere affedilmiştir. edildi. [Cmh]



20



Ekim



Koçgiri'ye gidecek Tahkik Heyeti için yapılan intihap tamamlandı. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 103, İkinci Celse; DB; RG, III (2) 98; KSG IV



KSG IV



Koçgiri'ye gönderilecek Tahkik Heyeti intihabında iki sefer ekseriyeti mutlaka sağlanamadığından 18 Ekim 1337 tarihli içtimada üçüncü intihabın reyi izafi ile yapılmasına karar verilmiştir. Üçüncü intihab sonucunda Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa, Amasya Mebusu Ragıb Bey, Karahisarı Sahib Mebusu Hulûsi Bey, Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemâli Bey ve Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey Tahkik Heyeti âzalığına seçilmiştir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 13, İ: 97, Birinci Celse



849



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Ekim



Müfettişi Umumilik hakkında kanun lâyihası ile Karesi Mebusu Vehbi Bey'in Mülkiye Müfettişlerinin Teşkili hakkında kanun teklifi görüşülmeye devam edildi. [Cmh]



Müfettişi Umumilik tartışması, teftiş usulü, yetkili organlar, müfettişlerin görev alan ve tanımı üzerinden devam etmiştir. Taraflar Hükümetin muvaffakatiyetsizliği konusunda hem fikir olmakla beraber, çözüm konusunda ayrılmışlardır. Hükümetin yetkilerini arttıracak bir mekanizma olarak müfettişi umumilik ile şûra tarzı yönetimin organı olarak umumi müfettişlik tartışmada iki kutup oluşmasına neden olmuştur. Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamid Bey, "biz bu Hükümeti ıslaha kadir olduğumuzu her vakit ispat edeceğiz" demiştir. Buna karşılık Lâzistan Mebusu Osman Bey, yeni bir idare şeklinin benimsendiğini ve bu şeklin temsilcisi olan Meclisin teftiş yetkisini de kendi şahsında topladığını söylemiştir. Meclisin Hükümetin icraatlarının murakıbı olması gerektiği söylenirken; bunun karşısında umumi müfettişliğin merkezden yönetimi kuvvetlendirecek bir valii umumilik gibi algılanmaması gerektiği dile getirilmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ile Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, murakabei teftişiyenin bir türü olarak bu yetkinin İstiklâl Mahkemeleri eliyle kullanılabileceğini savunurken; Durak Bey ve arkadaşlarının daha önce verdiği takriri destekleyenler Meclisten müfettişler görevlendirilmesini savunurken İstiklâl Mahkemelerine karşı çıkmışlardır.



BMM ZC, C: 13, İ: 97, İkinci Celse



20



Ekim



Devlet Memurlarının çalışma saatlerini tesbit eden Kararname yayımlandı. [Cmh]



20



Ekim



1127 sayılı Alemdar Vapu- Alemdar vapurunun serbestçe kullanılması hususu- BCA: ru hakkında İcra Vekilleri nun Müdafaa-i Milliye Vekaleti'ne ve General Pele'ye 30..18.1.1/ 3.33..18. Heyeti Kararı alındı. [Cmh] bildirilmesine karar verilmiştir.



20



Ekim



Selahattin Adil Bey, mirlivalığa (tümgenaralliğe) terfi etti. [Cmh]



Selahattin Bey, 15 Ekim 1921 tarihinden itibaren ge- KSG IV, TİH-GC çerli olmak üzere mirlivalığa terfi etmiştir.



20



Ekim



11 Receb 1327 (29 Temmuz 1909) tarihli Matbûât Kanûnu'na müzeyyel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.494



20



Ekim



"Yalnız askerlere güvenmemeliyiz."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Bilgisizlimizle, elimizle tutuşturduğumuz bir PS yangını söndürmek için yalnız askerlere güvenmemeliyiz. Siyasî ve saire tedbirlere başvurmalıyız. Böyle korkunç bir vaziyeti senelerce uzatmak bir hata değil midir?"



21



Ekim



Müttefik Devletler Yüksek Komiserleri, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le görüştü. [YK]



General Pellé, Sir Horace Rumbold ve Garroni, Yu- KSG IV suf Kemal Bey'le görüşerek, Ankara Hükümeti'nden, Doğu Karadeniz kıyılarında Rum halka yapılan zulmün tarafsız bir kurul tarafından incelenmesine izin vermesini istemişlerdir. Ankara Hükümeti böyle bir inceleme kurulunu kabul etmeyecek ve 17 Kasım 1921 tarihinde verdiği cevapta "Türkiye'yi parçalamak isteyen herkese, cins ve mezhep ayırmadan ceza veriyoruz." diyecektir.



850



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 4.37..12./ 14-6



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Ekim



İngiltere Savaş Bakanı, Ka- Genelkurmay Başkanlığının raporuna göre Anadolu'- İBA IV bine'ye muhtıra sundu. daki durumu, Türk-Yunan ordularının gücünü değerlendiren Savaş Bakanlığı, Yunan ordusunun Türk ordusuna boyun eğdirecek güçte olmadığını, bu nedenle savaşı devam ettirmekle bir şey kazanamayacağını belirttikten sonra, Yunanistan'ın işgal altında tuttuğu toprakları pazarlık konusu yaparak Mustafa Kemal ile müzakereye başlaması gerektiği yönündeki görüşünü paylaşmıştır. Rapora göre, Yunan ordusu, Sakarya Savaşı'nda üç hedefine de ulaşamamıştır. Türk ordusunu yokedememiş ve Ankara'yı ele geçirememiş; Afyon-Eskişehir Demiryolunu ise zor bela ele geçirmiştir. Türk yüksek kumandası başarılı ve etkindir; Batı Avrupa'dan silah ve teçzihat edinmeyi başaran Türk ordusu Rusya'ya bağımlılığına ve malzeme sıkıntısına son vermiştir. Türk ordusunun morali yüksek ve Mustafa Kemal'in yeri sağlamdır.



21



Ekim



İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Hardinge, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Yunanistan Başbakanı Gunaris-Fransa Başbakanı Briand görüşmesiyle ilgili bir yazı gönderdi.



Lord Hardinge, görüşmede, Gunaris'in müzakerelerin İBA IV ve arabuluculuk girişimlerinin başlamasını istemeyi düşünmediğini, Anadolu'da Yunan sivil yönetimini kurmayı düşündüklerini belirtmiştir. Briand'ın da Yunanistan'ın bu tutumunu yanlış bulduğunu ve Sevr Anlaşmasında yapılacak bazı değişiklikleri kabul etmesini Gunaris'e söylediğini eklemiştir. Briand'la görüşen Lord Hardinge, İzmir'de özerk bölge kurulabileceğini ve Trakya'da Yunanistan'dan ödün istenemeyeceğini söylemiş; bunun üzerine, Briand Yunanistan'ın Trakya konusunda da müzakereye açık olması gerektiğini dile getirmiştir. Lord Hardinge'in Ankara'nın da müzakereye açık olmadığı yönündeki görüşüne ise, Briand, Ankara ile anlaşma yapmakta oldukları yönünde cevap vererek karşı çıkmıştır.



21



Ekim



İngiltere'nin Atina Elçisi Lord Granville, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Yunanistan'ın Anadolu planıyla ilgili bir yazı yolladı.



Yunanistan'da Anadolu'dan vazgeçilmesi gerektiğinin İBA IV de konuşulduğunu söyleyen Lord Granville, böyle bir kararın Hükümeti ve Kralı düşüreceğini, Yunanistan'da karışıklık çıkaracağını ve Mustafa Kemal'i güçlendireceğini belirtmiştir.



21



Ekim



"12 kadına savaş madalyası Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin haberine göre, fevka- HM verildi." lâde hizmetlerinden dolayı 12 kadına savaş madalyası verilmiştir.



22



Ekim



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Zara'nın Koçgiri karyesinden Mustafa ve onar seneye mahkûm Ağa Dede ve arkadaşları hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm ref'edildi. [Cmh]



22



Ekim



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, İngiliz Ticaret Kurulu Başkanı Hodgson'la görüştü.



BMM ZC, C: 13, İ: 98, Birinci Celse



Ali Fuat Paşa, Hodgson'a şunları demiştir: "Bazı İngi- KSG IV liz politikacılarının haksızlıklarına karşı Rusya ile mecburen dost olduk. Sovyet yardımı önemsizdir. İngiltere'ye düşman değiliz. İngilizler Türkiye'ye karşı tutumlarını değiştirirlerse Sovyet tehlikesine karşı birlikte mücadele etmek isteriz."



1921 Yılı



851



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



22



Ekim



İngiliz Askeri İstihbarat Başkanı, Dışişleri Bakanlığına iki rapor sundu.



5 Ekim tarihli 543 sayılı Rapor Anadolu'da siyasal İBA IV durum üzerinedir. Rapora göre, Sakarya zaferi Mustafa Kemal'i ve Meclisteki ılımlı partisini güçlendirmiştir; Yusuf Kemal'in muhalefet partisi de hala oldukça etkindir. Rafet Paşa biraz daha güçlenmiş ve Mustafa Kemal'i desteklemektedir. Kâzım Karabekir Paşa biraz arka planda kalmaktadır. Meclis'te Mustafa Kemal'in Müdafaa-i Hukuk Grubu'nun 165-170 üyesi, Yusuf Kemal'in aşırı grubunun 45-50 üyesi ve Enver Paşa taraftarlarının ise 15 kadar üyesi vardır. İkinci rapor 4 Ekim tarihli ve 543/I sayılıdır. Rapor, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyetine ilişkindir.



22



Ekim



"Yunan'ı mağlup etmek için Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, Avrupa'yı tanımak" mıştır: "Ankara Yunan'ı mağlup etmek için Avrupa'yı PS tanımak, Avrupa'ya bir marifet gösterme gereğini anlayamadı, anlayamaz."



23



Ekim



Türk-İngiliz esir değişimi anlaşması imzalandı. [Cmh]



Tarihe İstanbul Anlaşması olarak geçen değiş tokuş MS anlaşması Ankara Hükümeti temsilcisi Hamid Bey'in kaleme aldığı şu metne dayanmaktadır: "Aşağıda imzası bulunan ben Hamit Bey, Anadolu'da her ırktan Britanya tutsakları ile Malta'da tutuklu her sınıf Osmanlı tutsaklarını, 'tüme tüm' (tout pour les tout) esasına göre ve İstanbul'daki İngiltere Yüksek Komiserinin bana verdiği 1,10 ve 21 Ekim tarihli muhtıralar ile 4 Ekim 1921 tarihli mektuptaki koşullara uygun olarak, değiş tokuş etmeyi Ankara'daki Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti adına kabul ettiğimi beyan ederim." Tutuklular 1 Kasım 1921 tarihinde İnebolu'da değiştirilecektir.



23



Ekim



Kâzım Karabekir Paşa, Sami Sabit Bey'i Trabzon'daki 13.Fırka Kumandanlığına atadı. [Cmh]



Kars Mutasarrıf Vekili Sami Sabit Bey (Karaman), KSG IV Enver Paşa meselesiyle uğraşmak üzere 13.Fırka Kumandanlığına atanmıştır. 15 Kasım 1921 tarihinde göreve başlayacak olan Sami Sabit Bey, Yahya Kâhya meselesi başta olmak üzere Trabzon'daki Enver Paşa taraftarlarını sindirmeye çalışacaktır.



23



Ekim



Dersaadet teşkîlât-ı belediyesi hakkındaki kanûn-ı muvakkata muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



21 Muharrem 1331 (31 Aralık 1912) tarihli Dersaadet teşkîlât-ı belediyesi hakkındaki kanûn-ı muvakkata müzeyyel 30 Receb 1338 (19 Nisan 1920) tarihli karârnâmenin 2.maddesini muaddel Karârnâme yayımlanmıştır.



23



Ekim



Kıbrıs Rum Milli Meclisi, Kıbrıs Rum Milli Meclisi, Yunanistan'a katılmaları- KSG IV Yunanistan'a katılma karar- nın, tek ve değişmez istekleri olduğunu açıklamıştır. larını açıkladı.



23



Ekim



Edremit'te muhtariyet mitingi yapıldı.



24



Ekim



Vefata sebebiyet vermekten dolayı sekiz sene küreğe mahkûm Alioğlu İbrahim hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, 1330 tarihli Af Kanunu'ndan istifadesine karar verildi. [Cmh]



852



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.495



Yunanistan'la uzlaşma yanlıları Edremit'te muhtariyet KSG IV lehinde bir miting düzenlemiştir. BMM ZC, C: 13, İ: 99, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Ekim



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Kars Kongresi mukarreratı ve Fransızlarla akdedilen İtilafname hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Kars Muhadenamesi Meclis'te okunmuş ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey bu anlaşmayla ilgili açıklamada bulunmuştur. Hariciye Vekili aynı zamanda Fransa ile itilafname imzalandığını belirtmiştir.



BMM ZC, C: 13, İ: 99, İkinci Celse



24



Ekim



159 sayılı Hiyaneti Vataniye Cürmünden Mahkûm Yenişehirli Edhem Paşanın Bakıyei Müddeti Mahkûmesinin Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye cürmünden on beş seneye mahkûm BMM ZC, Yenişehirli Edhem Paşa'nın mâlûliyet ve şeyhuhatına C: 13, [yaşlılığına] binaen bakıyei müddeti mahkûmiyeti af- İ: 99 fedilmiştir.



24



Ekim



Şark-i Karip Çerkezleri Temin-i Hukuk Cemiyeti İzmir'de Büyük Kongresi'ni topladı.



Kongre, Yunan idaresi altında yaşamaya, Karadeniz KSG IV kıyılarında da İngilizlerin koruyuculuğu altında bir Çerkez Bölgesi istemeye karar vermiş ve bunu tüm dünyaya bir bildiri ile açıklamıştır. Kongre'ye katılan delegeler cemiyetin Adapazarı, İzmit, Hendek, Düzce, Kandıra, Yalova, Karamürsel, Bilecik, Eskişehir, Kepsut, Bursa, Biga, Gönen, Erdek, Bandırma, Balıkesir, Manisa, Aydın, Kütahya ve Manyas şubelerinden gelmiştir.



24



Ekim



İtalya Hükümeti adına görüşmeler yapmak üzere Mösyö Cavaliere Tuozzi başkanlığındaki kurul Ankara'ya geldi.



Tuozzi, 11 Aralık 1921 tarihine kadar Ankara'da ka- KSG IV lacaktır.



25



Ekim



Gümrük İthalat Rüsûmu hakkında muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Gümrük İthalat Rüsûmu hakkındaki 8 Düstur Muharrem 1340 (11 Eylül 1921) tarihli karârnâmenin Tertip 2, Cilt 12, 5 ve 6.maddelerine muaddeldir. s.496



25



Ekim



Reşat Nuri Bey, Bern Sefareti Başkâtipliğine atandı. [Osm]



Reşat Nuri Bey, Hariciye Nezâreti özel kalem müdü- KSG IV, TV: 4297 rü idi.



25



Ekim



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Anlaşmasıyla ilgili bilgi verdi. [YK]



Tercümanı aracılığıyla Ankara Hükümeti temsilcisi İBA IV Hamid Bey'den Ankara Anlaşması'na dair bilgi alan Rumbold, anlaşmada kapitülasyonlara değinilmediği, anlaşmada gizli hükümler olduğu ve barıştan sonra Padişah'a dokunulmayacağı bilgisini paylaşmıştır.



25



Ekim



Yunanistan Başbakanı Gunaris, ikinci defa Fransa Başbakanı Briand ile görüştü.



Gunaris, görüşmeyi 21 Ekim 1921 tarihinde yapılan- KSG IV dan daha umut vadedici bulduğunu belirtmiştir. Briand, Kemalistlerin gizli silah sevkine engel olmaya çalışacağını söylemiş; Yunanistan'ın Sevr Anlaşması'nda değişikliklere gidilmesini kabul etmesi halinde koşulların Kemalistlere açıklanmadan önce Müttefik Devletleri ile Yunanistan arasında belirleneceğini dile getirmiştir.



1921 Yılı



853



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Ekim



Kastamonu ve Havalisi Kumandanı Muhittin Paşa, Adana Havalisi Kumandanlığına atandı. [Cmh]



Muhittin Paşa, Kastamonu'daki görevine 4 Ekim 1920 tarihinde başlamıştı. Atama, Ankara'nın Çukurova'yı teslim alma hazırlıklarının başlangıcıdır. Adana Havalisi Kumandanlığı, kolordu yetkisindedir ve karargâhının Kilikya'da olması öngörülmüştür. Muhittin Paşa, 17 Kasım 1921 tarihinde Pozantı'ya varacaktır.



KSG IV, TİH-GC, KB (1.11.1921)



26



Ekim



Paris Mümessilliği'ne İstanbul Mebusu ve eski Maliye Vekili Ferid Bey tayin edildi. [Cmh]



İstanbul Mebusu ve eski Maliye Vekili Ferid Bey'in, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Paris Mümessilliği'ne tayini İcra Vekilleri Heyeti'nin 26 Ekim 1337 tarihli içtimaında tensib edilmiştir. Karara istinaden Meclisin 1 Kasım 1337 tarihli içtimanında Ferid Bey'e mezuniyet verilmiştir. Ferid Bey, 6 Şubat 1923 tarihinde görevden alınacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 3.34..2.; BMM ZC, C: 14, İ: 103, Birinci Celse; BCA: 30..18.1.1/ 6.49..15./ 107-10



26



Ekim



Dahili Posta ve Telgraf üc- Karârnâme, Dahili Posta ve Telgraf ücretlerinin tezretlerinin tezyîdine dâir yîdine dâir 4 Receb 1339 (14 Mart 1921) tarihli kamuaddel Karârnâme yayım- rârnâmeye muaddeldir. landı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.497



27



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Ordunun ilbas ve iaşesine dair Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının verdiği istizah takririne, Müdafaai Milliye Vekili şifahen cevap verdi. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 100, İkinci Celse



27



Ekim



1142 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararına konu olan Askeri Divan-ı Temyiz kurulmasına dair kanun tasarısı hazırlandı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.34..13.



27



Ekim



Gaziantep Mutasarrıfı Ahmed Bey ile Urfa Mutasarrıfı Münir Bey'in karşılıklı yer değiştirmelerine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 3.34..9./ 71-46



27



Ekim



1133 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Kabil Mümessilliği'ne Erkân-ı Harbiye generallerinden Fahrettin Paşa tayin edildi. [Cmh]



Fahrettin Paşa, 29 Kasım 1925 tarihine kadar görevi- BCA: ne devam edecek; o tarihte yerine Nebil Bey atana- 30..18.1.1/ 3.34..4./ caktır.



854



Yönetim Zamandizini



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in, yaralı askerlerin maaş alamamasına dair sual takriri ile Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey ve rüfekasının, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa hakkındaki takirlerinin de müzakeresi kabul edilmiştir. Osman Bey, takrirlerinin, yüzde kırk raddesindeki tekâlifi milliyenin ne kadarının toplandığına, ordu teçhizat ve ilbasının ne derece karşılanabildiğine ve müteahhitlere ihale muamelesine dair olduğunu izah etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa, istenilen ölçülerde olmasa dahi ordunun iaşe ve melbusat ihtiyacının temin edilmeye çalışıldığını söylemiştir.



107-4; BCA: 30..18.1.1/ 16.75..2./ 107-34



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Ekim



Tiflis Mümessilliği'ne İstanbul Mebusu ve eski Hariciye Vekili Muhtar Bey tayin edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin 27 Ekim 1337 tarihli içtimaında İstanbul Mebusu Muhtar Bey'in Tiflis Mümessilliği'ne tayinine karar verilmiştir. Nısabı Müzakere Kanunu'nun 4.maddesine istinaden mebusluk ile sefirlik Meclisin inzimamı reyi ile aynı uhdede bulunabilmektedir. Bu vesileyle yapılacak oylamada sefirliğin Meclisce tasvip edilmesi gerektiği gündeme getirilmiştir. Bu görüş, Muhtar Bey'in İngiltere'ye verdiği notanın sertliği nedeniyle göreve uygun olmadığı düşüncesinden doğmuştur. Ancak, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in açıklamalarına uygun olarak oylamanın sadece mezuniyet izni anlamına geleceği görüşü kabul edilerek Muhtar Bey'e 1 Kasım 1337 tarihli Meclis içtimaında mezuniyet verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.34..3./ 107-3; BMM ZC, C: 14, İ: 103, Birinci Celse



27



Ekim



1136 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Cemil Bey'in Tiflis Konferansı'na müşavir olarak katılmasına karar verildi. [Cmh]



Şark Cephesi Kumandanlığınca Tiflis'te yapılacak BCA: Konferansa Cemil Bey'in müşavir olarak katılmasına 30..18.1.1/ 5.15..3. karar verilmiştir.



27



Ekim



1145 sayılı Adana ve Mer- Daha önce kaza haline getirilen Mersin ve Adana'nın sin'in idari statülerinde de- önem kazanması sebebiyle sancak haline getirilmeleğişiklik yapılmasına dair rine karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



27



Ekim



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İngiltere Başbakanı ve Dışişleri Bakanı ile görüştü.



Gunaris, Anadolu'da işgalleri altında bulunan bölgede KSG IV 3 milyon nüfuslu 100.000 m²lik alanda sivil bir idare kurmak istediklerini söylemiştir. İngiltere de, Gunaris'e savaşı sona erdirmek için müzakerelere yanaşmasını tavsiye etmiş; İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, "Kendinizi Müttefiklerin ellerine bırakın. İzmir konusunda yeni şartları kabul edin. Sevr Anlaşması temelleri üzerinde yeni bir anlaşmaya ihtiyaç var." demiştir.



28



Ekim



Ankara Anlaşması Fransız Hükümetince onaylandı.



Türk-Fransız İtilafnamesi Fransız Hükümetince tas- DB; RG, vip edilmiştir. Bu tasvip Türk Hükümetinin de tasvip III (2) 98; ettiği hükmünü doğurmuştur. Anlaşma, bu onay ile KSG IV yürürlüğe girmiştir. İngiltere, anlaşmanın 1915 tarihli Londra Anlaşması'na aykırı olduğunu söyleyerek Fransa'yı protesto edecektir.



28



Ekim



ABD Yüksek Komiseri Bristol, Hükümetinden Ankara Hükümeti'yle ilişki kurmakta geç kalmamalarını istedi. [YK]



Bristol şöyle demiştir: "Milliyetçi hükümet, ülkenin KSG IV gerçek denetimini elinde bulunduruyor, halkın çoğunluğu tarafından desteklenmektedir. İtilâf Devletlerince de fiilen tanınmaktadır." Bristol, ayrıca, İstanbul'daki Ticaret Kurulu üyesi Gillespie'nin de kendi delegesi olarak Ankara'da görüşmeler yapmak üzere görevlendirilmesini istemiş; ABD Dışişleri Bakanılğı da, kendi adına görüşme yapması kaydıyla bu görevlendirmeyi onaylamıştır.



28



Ekim



Şirket-i Hayriye işçilerinden bir kısmı Hüseyin Hilmi'nin Sosyalist Fırkası'ndan ayrılarak yeni kurulan Sosyalist İşçi Fırkası'na geçti.



638 Şirket-i Hayriye işçisi Sosyalist Fırka'ya üye KSG IV iken, bunların 430'u istifa ederek yeni kurulan Sosyalist İşçi Fırkası'na geçmiş ve 210 kişi de partide kalmıştır. Bugün, Hüseyin Hilmi Bey, Şirket-i Hayriye işçilerinden dayak yemiştir.



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 3.34..16./ 73-42



855



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Ekim



Meclis'in gizli birleşiminde, ordunun ilbas ve iaşesi hakkında Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerinden istizah takriri ile Osman Bey'in asayiş ve emniyeti dahili hakkında Dahiliye Vekâletinden istizah takriri müzakere edildi. [Cmh]



Müdafaai Mililye Vekili Refet Paşa ile Maliye Vekili Hasan Bey istizah takririne dair izahatta bulunmuş; Tekalif-i Milliye Emirlerinin imkânları dahilinde ordunun aç, çıplak ve silahsız bırakılmamaya çalışıldığı söylenmiştir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey'in, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa hakkındaki istizah takriri Osman Bey'in asayiş ve emniyeti dahili hakkındaki istizah takriri ile birleştirilmiş ve iki takririn tevhiden müzakeresine karar verilmiştir. Osman Bey, Rum göçüne dair konuşurken Dahiliye Vekâletinin tayin ettiği Emniyeti Umumiye Müdürü Nihat Bey'in dahi Nureddin Paşa'nın pençesinden kurtulamadığını belirtmiştir. Ziya Hurşid Bey, Nureddin Paşa'nın Rum göçünü keyfiyeten gayri mesul çeteler eliyle gerçekleştirdiğini söylemiş; bunun Dahiliye Vekili'nin İstanbul'daki idareyi olduğu gibi Anadolu'ya taşımasından ve Nureddin Paşa'ya fevkalâde salâhiyet verilmesinden kaynaklandığını ifade etmiştir. Kırşehir Mebusu Müfid Efendi, bu konuda İcra Vekilleri Heyeti'nin izahat vermesini istemiştir. Dahiliye Vekili Fethi Bey, Dahiliye Vekâletine bağlı jandarma teşkilâtı ile duruma müdahale mümkün olmadığı için Nureddin Paşa'nın görevlendirildiğini söylemiş; ancak, asayiş temin edilemediği için Nureddin Paşa'nın tebdilini, azlini istediğini belirtmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Dahiliye Vekâleti ile Nureddin Paşa arasında ortaya çıkan bir mesele olduğundan bunun ancak Başkumandan sıfatı ile kendisinin ve Erkâni Harbiye Reisinin halletmesi gereken bir mesele olduğunu söylemiştir. Heyeti Vekile'nin intihabına dair kanunda vasi isyanlar için kuvveyi askeriyeye müracaat edilebileceğinin belirtildiğini ilave etmiş; Nureddin Paşa'ya bu doğrultuda görev verildiğini ifade etmiştir.



BMM GCZ, İ: 101, Birinci ve İkinci Celseler



29



Ekim



"Böyle orta çağ idarelerini İstanbul hazmedemez."



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal şöyle yazmıştır: KSG IV, "Böyle orta çağ idarelerini Ankara, Azerbaycan, Eri- PS van, Moskova, Afgan bir zaman daha götürür, yaşatır. Lakin Avrupa'nın bir parçası olduğu için İstanbul hazmedemez."



30



Ekim



Şirket-i Hayriyye bilet ücreti ta'rifesi hakkında İrâdei Seniyye yayımlandı. [Osm]



28 Cemâziyelevvel 1338 (18 Şubat 1920) tarihli Şirket-i Hayriyye bilet ücreti ta'rifesinin 5 numaralı fıkrasının ilga'sı hakkında İrâde-i Seniyye yayımlanmıştır.



30



Ekim



Yunanistan Başbakanı Gunaris, Atina'ya İngiltere'yle yaptığı görüşmeye ilişkin bir telgraf çekti.



Gunaris, Yunanistan Curzon planını kabul etmezse KSG IV artık İngiltere'den hiçbir yardım bekleyemeyeceklerini bildirmiştir.



30



Ekim



"Şark mı, Garp mı?"



Açıksöz Gazetesi'nde İsmail Habib'in bir yazısı ya- KSG IV, yımlandı: "Şark mı, Garp mı? Şark devleti olarak mı AS kalmalıyız? Garplı mı olmalıyız? Garp'ın ilmini Şark'a, Şark'ın ruh ve faziletini Garp'a biz vereceğiz. Garp'tan yalnız ilim ve fen, Şark'tan menkulat ve mevhumat değil, yalnız ulviyet ve fazilet almalıyız. İstanbul, iki büyük medeniyetin aktarma olduğu yerdir."



856



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.500



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ekim



160 sayılı Başkumandanlık Müddetinin 5 Teşrinisaniden İtibaren Üç Mah Daha Temdidine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Meclisin gizli oturumunda Mustafa Kemal Paşa, bir tezkere ile Başkumandanlık Kanunu'nun 5 Teşrinisani 1337 tarihinde biteceğini orduya ve ilgililere tebliğ ettiğini bildirmiş; Kırşehir Mebusu Müfid Efendi de meriyetinin üç mah daha uzatılmasına ilişkin bir takrir vermiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Paşa'nın yıpranmasını gerekçe göstererek başkumandanlık silahını bir müddet saklamayı önermiş ve "maddi ve manevi kuvvetin bir zâta tevdii bir millet için zaaftır" diyerek kanunun yürürlüğünün uzatılmasına karşı çıkmıştır. Yetkilerin tek kişide toplanmasının Nureddin Paşa örneğinde olduğu gibi felakete yol açabileceğini söyleyerek, başkumandanlık sıfatıyla mesul olabileceği bu gibi felaketlerden dolayı Paşa'yı ıskat etmek istemem, Paşa'nın Büyük Millet Meclisi Reisi ünvanının zedelenmesini de istemem demiştir. Başkumandanlık müddeti boyunca verilen Tekâlifi Milliye Emirlerinde nispetsizlik olmuş ve Nureddin Paşa meselesinden dolayı kendisine ademi itimat beyan edilmiştir diyerek Mustafa Kemal Paşa'nın bir daha bu görevi üstlenmesine itiraz etmiştir. Kars Mebusu Cavit Bey, sürenin uzatılmamasının dışarda olumsuz siyasi etkileri olabileceğini, BMM hedefine ulaşmıştır ve daha ileri gitmeyecektir şeklinde bir izlenim doğuracağını dile getirmiştir. Trabzon Mebusu Hüsrev Bey, Konya Mebusu Musa Kâzım Efendi, Lâzistan Mebusu Osman Bey fevkalade zamanın devam ettiğini, Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey kanundan önce orduda idaresizliğin olduğunu, Kırşehir Mebusu Müfid Efendi ademi itimat olması halinde BMM'nin konuya müdahale edebileceğini, Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi BMM'de herkesin mesul olduğunu, Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa başkumandanlık makamına ihtiyaç olduğunu söyleyerek Kanun lehinde konuşmuşlar; Ertuğrul Mebusu Necip Bey, Meclis'in yetkilerini bu şekilde devretmesine itiraz etmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, askeri vaziyetin böyle bir ihtiyaç doğurup doğurmadığına ilişkin açıklama istemiştir. Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey, Haydar Bey'in başkumandanlığın Kanunu Esasiye aykırı olduğu düşüncesine karşı çıkmıştır. Hariciye Vekili Yusuf Ziya Bey'in izah ettiği haliyle Sakarya Zaferinin alınması ve nihai hedefe ulaşana kadar başkumandanlık makamına ihtiyaç duyulması gerekçeleriyle kanun tayini esami ile 3 müstenkif, 13 redde karşı 153 rey ile kabul edilmiştir. BMM Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya Başkumandanlık tevcihine dair 5 Ağustos 1337 tarihli Kanun 5 Teşrinisani 1337 tarihinden itibaren üç mah daha temdid edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 102; BMM GCZ, İ: 102, Birinci Celse, İkinci Celse



31



Ekim



Ordu'nun ilbas ve iaşesi hakkında Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının istizah takririnin müzakeresinde kabul edilen iki takririn Adliye Encümenine havalesine karar verildi. [Cmh]



Ordu'nun ilbas ve iaşesi hakkında Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının Maliye ve Müdafaai Milliye Vekillerinden istizah takririnin müzakeresi neticesinde kabul edilen iki takririn reye arz ve kabulündeki tereddüdü izale için meselenin Adliye Encümenine havalesine karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 102, Birinci Celse



1



Kasım



Malta'dan gelen 59 Türk tutsağı ile 4 İngiliz esiri İnebolu'da karşılıklı değiştokuş edildi.



MS



1921 Yılı



857



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Kasım



184 sayılı Piyer Loti'ye dair Sivas Mebusu Rasim Bey'in, Paris Mümessili'nin Heyeti Umumiye Kararı azimeti vesilesiyle, Mösyö Piyer Loti'ye Türk Millekabul edildi. [Cmh] tinin selâm ve şükranıyla bir hediye gönderilmesine dair takriri kabul edilmiştir. Rasim Bey, kabul edilen takrirde mütarekeden sonra yazdığı gazete yazıları ve kitaplarla Avrupa'da milli davanın müdafasını yapmakta olduğunu dile getirmiştir. Hediyeyi Divanı Riyaset takdir edecektir. Mustafa Kemal Paşa, bu karar üzerine 3 Kasım 1921 tarihli bir mektup ile bir hediye olarak bir halı göndermiş; halı, 26 Aralık 1921'de Piyer Loti'nin eline ulaşmıştır. Piyer Loti'nin katibi Mösyö G.Janberger, çok hasta olduğu için Loti adına 12 Ocak 1922'de bir cevap yazacak ve Loti'nin teşekkür ettiğini bildirecektir.



1



Kasım



161 sayılı Düşmandan İstirdadedilen ve Edilecek Olan Mahaller Ahalisine Muavenet hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



İstirdad edilen ve edilecek mahallerde düşman tara- BMM ZC, fından tahrip ve yağma edilen veya harb sebebiyle C: 14, düçarı hasar olan kasaba ve karyeler ile çiftliklerin İ: 103 elyevm istifa edilmemiş olan Müsakkafat, Arazi, Temmettü vergileriyle Âşar, Ağnam ve Ziraat Bankasına olan deyinleri 1337 senesi maliyesi nihayetine kadar affedilmiştir. Vergi affının yanı sıra, istilazedelere yemeklik ve tohumluk olarak meccanen zahire tevzii (500 bin lira tahsisat), miri ormanlardan meccanen verilecek kereste katiyatı, vesaiti nakliye ve hayvanat tevzii (500 bin lira tahsisat), tavizen tohumluk verilmesi (500 bin lira tahsisat) şeklinde muavenet yapılacaktır. Verilen tahsisatın senei maliyeyi cariye nihayetine kadar sarfedilmeyen miktarı gelecek senei maliye zarfında dahi istimal edilebilecektir.



1



Kasım



185 sayılı 27 Zatın İstiklâl Madalyasıyla ve 4 Zatın Takdirname ile Taltiflerine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Sakarya Muharebatında ve ateş altında fedakârlık BMM ZC, gösteren ümera, zâbitan ve efradın taltiflerine ilişkin C: 14, İ: 103, Başkumandanlık Tezkeresi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 103, Birinci Celse; KSG IV



Birinci Celse



1



Kasım



İstiklâl Marşı Bestesine ilişkin Maarif Vekâleti Tezkeresi reddedildi. [Cmh]



İstiklâl Marşı Bestesinin İstanbul'da bir Heyeti Musikiye marifetiyle intihap edilmesine ilişkin Maarif Vekâleti Tezkeresi reddedilmiştir. Seçimin bir ihdisas meselesi olduğu belirtilerek Maarif Encümenine gönderilmeden Maarif Vekâletine salâhiyet verilerek seçimin yaptırılmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Ancak, güfte hakkında karar veren Meclis'in besteye de karar verebileceği, kararın İstanbul'a bırakılmaması gerektiği Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey tarafından dile getirilmiştir. Bu görüşe uygun olarak, Maarif Vekâleti Tezkeresi reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 103, Birinci Celse



1



Kasım



Kütahya Mebusu Cemil Bey'in, Mecalisi Umumiye Âzası Harcırah ve Yevmiyelerinin Miktarı hakkında İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun 116. maddesini muaddil 99 sayılı Kanunun Birinci Maddesinin tadili hakkında Kanun Teklifi Dahiliye Encümenine gönderildi. [Cmh]



99 sayılı Kanunun tekrar tadil ile Mecalisi Umumiye Âzalarının yevmiyelerinin iki liraya tenzil ve harcırahlarının iki bin kuruş üzerinden itasına ilişkin Kanun Teklifi Lâyiha Encümenince reddedilmiştir. Meclis Lâyiha Encümeni mazbatasını reddederek teklifin görüşülmesine karar vermiş ve teklifi Dahiliye Encümenine göndermiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 103, Birinci Celse



858



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Kasım



186 sayılı Safranbolu İsyanından Dolayı Verilen Hükümler Hakkında Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Safranbolu isyanından dolayı Divanı Harbi Örfice 15 sene küreğe mahkûm edilen eski Safranbolu Posta Müdürü Sabri, 10 seneye mahkûm Jandarma Recep, bir buçuk seneye mahkûm Yusuf Ziya ile cezayı nakdiye mahkûm eski Aktaş Müdürü Hüseyin Avni, eski Ziraat Memuru Ali ve eski Orman Muamelât Memuru Fikri Efendiler ile muhtelif cezalara mahkûm jandarma efradının aflarına dair 15 Kânunuevvel 1336 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi Adliye Encümenince incelenmiştir. Mahkumiyetlere karar veren Divanı Harbi Örfi'nin, Hükümetçe memuriyetleri tasdik edilmemiş ve dolayısıyla hakkı kazası olmayan gayrikanuni bir heyet olması nedeniyle verilen hüküm keenlemyekûn addedilerek aflarına mahal görülmemiş ve derhal tahliye edilmelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 103, İkinci Celse



1



Kasım



Hariciye Vekili Yusuf Ke- Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Ankara Anlaşması mal Bey, Fransa ile akdedi- ile aynı tarihte Fransa ve Türkiye arasında imzalanan len İtilafname ile ilgili be- protokolü okumuştur. yanatta bulundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 103, İkinci Celse



1



Kasım



Müttefik Devletler Yüksek Komiserlerinin, İstanbul'daki askeri bölgeler ile ilgili kararları yürürlüğe girdi. [YK]



12 Ağustos 1921 tarihli karar yürürlüğe girmiştir. İs- TKSK I tanbul yakasından Fransızlar, Galata-Beyoğlu yakasından İngilizler, Üsküdar yakasından İtalyanlar sorumlu olacaktır.



1



Kasım



İngiltere'de Kabine TürkYunan Savaşı gündemli toplandı.



Dışişleri Bakanı Lord Curzon, kendileriyle görüşen İBA IV Yunanistan Başbakanı Gunaris ve heyetinin arabuluculuk önerisine razı olduğunu, İzmir'e özerklik verilmesi ve Trakya sınırının gözden geçirilmesi konularını Hükümeti'ne soracağını bildirmiştir. Lord Curzon, ayrıca, Ankara Anlaşmasını eleştirmiş; Fransa'nın üçlü anlaşmaya aykırı olarak Türkiye ile ayrı barış yapmasını, Suriye sınırını Türkiye lehine değiştirmesini, Bağdad Demiryolu ile Musul'a giden yolunu açmasını İngiliz çıkarlarına aykırı bulduğunu ve bu anlaşmanın İngiltere'nin, Türkiye'nin tek düşmanı gibi anlaşılabileceğini belirtmiştir. Lord Curzon'un bu konuda Fransa'dan açıklama talep etmesi önerisi benimsenmiştir. İngiltere'nin Mustafa Kemal'le doğrudan ilişki kurması konusu değerlendirmiş; İngiltere'nin durumunun farklı olduğu belirtilerek bu konuya sıcak bakılmamıştır.



1



Kasım



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü'nün üç aylık dönem raporu (15 Temmuz - 15 Ekim 1921) hazırlandı.



Rapor, Anadolu harekâtı ve barış için arabulucuğu İBA IV etkileyen faktörler konuludur. Raporda, Mustafa Kemal'in durumunun dönem içinde güçlendiği belirtilmiş ve Ankara Hükümeti'nin Misak-ı Milli'de direndiği ifade edilmiştir. İstanbul Hükümeti, Müttefik Ülkelerle arabuluculuk yapılması için Ankara ile İstanbul'u yakınlaştırmaya çalışmaktadır ve bunun için Salih Paşa'yı Roma'ya göndermiştir. Barış için arabuluculuk görüşmelerinin başlamasını en çok Padişah istemektedir. Bunun için İzmir'in boşaltılması ve Trakya'nın Yunanistan'a bırakılmasına razıdır. Padişahın bu tutumuna İzzet Paşa karşı çıkmaktadır. İstanbul Hükümeti'nin kendi başına barış için diplomatik giri-



1921 Yılı



859



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



şimleri sürdürmesine, Mustafa Kemal'in yanıtı, arabuluculuk işinin, bu kez İstanbul Hükümetinin diplomatik girişimleri ile değil, Büyük Millet Meclisi'nin silah gücüyle çözülebileceği yönünde olmuştur. Ankara Hükümeti, İtalya'nın İngiltere'ye yakınlaşan tavrından rahatsızdır. 1



Kasım



Hindistan İşleri Bakanlığı, Sömürgeler Bakanlığı'na Cox'un önerisini desteklediğini bildirdi.



Hindistan İşleri Bakanlığı, Irak Yüksek Komiseri İBA IV Cox'un, Kral Faysal'ın Mustafa Kemal'le müzakerelere girişmesini desteklediğini bildirmiştir.



2



Kasım



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İngiltere'nin arabuluculuk önerisini kabul etti.



İngiltere Başbakanı Lyold George ile görüşen KSG IV Gunaris, arabuluculuk teklifini kabul etmiştir. Görüşmede, Lyold George, Yunanistan'a, anlaşmanın yapılabilmesi için konferans toplanana kadar ordusunu çekmemesini öğütlemiş ve İzmir'de özel bir yönetim kurulması ile Müttefik Jandarma Kuvvetleri kuruluncaya kadar Yunan ordusunun konumunu koruması yönündeki planlarını söylemiştir.



2



Kasım



Ankara Anlaşması hükümlerini gerçekleştirmek üzere Tahliye ve İşgal Komisyonu kuruldu.



Müdafaai Milliye Vekâletinin 2 Kasım 1921 ve Er- TİH-GC kânı Harbiye Riyasetinin 3 Kasım 1921 tarihli kararlarına istinaden, Ankara Anlaşması'nın 4.maddesi mucibince kurulan Tahliye ve İşgal Komisyonu başkanlığına Mersin ve Havalisi Kumandanı Albay Şükrü Naili Bey atanmıştır. Anlaşmanın 8.maddesi mucibince kurulan Sınır Komisyonu başkanlığına ise, Antep Bölge Kumandanı Hayri Bey getirilmiştir. Bu heyetler, 4 Kasım 1921 tarihinde Türkiye-Suriye sınırını tespit çalışmalarını başlatacaklardır.



2



Kasım



Hataylılar adına gelen iki temsilci Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edildi.



Hataylılar adına Tayfur Bey (Sökmen) ve Faruk Bey KSG IV (Cengiz), Mustafa Kemal Paşa'yla görüşmüştür.



2



Kasım



1151 sayılı Türk-Fransız Anlaşmasıyla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Türk-Fransız Anlaşması ile ilgili olarak Fransız Temsilci Franklin Boullion'la teati edilen mektupların bakanlıklara gizli olarak gönderilmesine ve anlaşmanın tasdikine kadar Meclis-i Milli'ye sevkinin ertelenmesine karar verilmiştir.



2



Kasım



"Türkiye, Şark ve Garp"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Türkiye'yi Doğu politi- HM kasından uzaklaştırmak isteyen İleri Gazetesi'nin bu konudaki yayınına "Türkiye, Şark ve Garp" başlıklı yazı ile karşılık vermiştir.



3



Kasım



187 sayılı Bâzı Eşhas Hakkındaki Hükmün Ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Konya hâdisei isyaniyesine katılmaktan dolayı, Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Bezircinin Ali ve diğer rüfeka hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm reffedilerek tahliyelerine karar verilmiştir.



3



Kasım



163 sayılı Sulh Hâkimleri Kanununun Dördüncü Maddesinin Tadiline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Adliye Encümeninin teklifi ile, Sulh Mahkemelerinin BMM ZC, derecei salâhiyeti kazaiyeleri beş bin kuruştan elli bin C: 14, İ: 104 kuruşa çıkarılmıştır.



860



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 3.35..2./ 438-2



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Kasım



162 sayılı İzinnamesiz Akdi Nikâh ve İzdivaçtan Dolayı Maznun ve Mahkûm Olanların Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



16 Temmuz 1337 tarihli Kanuna ek olmak üzere tan- BMM ZC, zim edilen Kanun, Kanunu Cezanın 201. maddesinin C: 14, ikinci zeyli mucibince izinnamesiz izdivaç eden zevç- İ: 104 ler ile akdi icra edenlerin kanunun neşir tarihinden itibaren altı ay zarfında muamelei resmiyelerini kaydettirdikleri takdirde kanunda belirtilen cezadan affolunacaklarını karara bağlamıştır. Bu cürümden dolayı maznun veya mahkûm olanlar da söz konusu aftan yararlanabileceklerdir.



3



Kasım



Memurin Muhakemat Encümeni ve Heyeti için intihap gerçekleştirildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi Riyaseti Memurin Muhakemat Encümeni ve Heyeti âzalarından birçoğunun mezuniyeti nedeniyle ekseriyetin sağlanamadığını ve bu nedenle Encümen ve Heyetin vazifesini yerine getiremediğini tespit etmiştir. 4 Ekim 1337 tarihli içtimada Riyaset Tezkeresi doğrultusunda Memurin Muhakemat Encümenine iki ve Memurin Muhakemat Heyetine dört zatın intihap edilmesine karar verilmiştir. Erzurum Mebusu Necati Bey, İzmit Mebusu Sırrı Bey, Adana Mebusu Zekâi Bey, Karesi Mebusu Vehbi Bey, Kırşehir Mebusu Müfid Efendi, Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey intihap edilmiştir.



3



Kasım



Batum Mebusu Fevzi Efendi ile arkadaşları Elviyei Selâseye Heyeti Tahkikiye izamına dair bir takrir verdiler. [Cmh]



Batum ve Kars Mebusları, Elviyei Selâsede halkın, BMM ZC, beylerin ve Hükümet memurlarının gayrikanuni mu- C: 14, amelelerinden şikayetçi olduğunu belirtmişlerdir. İ: 104 Takrirde, Anavatana yeni iltihak etmiş olan toprakların Büyük Millet Meclisine bağlılığını arttırmak için, gayrikanuni muameleleri tetkik ve men etmek ve özellikle Artvin ile Şavşat'ta devam eden mütegalibe zulmüne son verecek tatbikat ve icraatı yerine getirmek üzere Meclisten üç kişilik bir teftiş heyetinin bölgeye gönderilmesi talep edilmiştir. Takrir görüşmelerinde kendi isteği ile Büyük Millet Meclisine bağlılıklarını ilan etmiş olan halkın bağlılığından şüphe duyularak ileri gelenlere kötü muamele yapıldığı, kanun dışı uygulamaların bölge mebuslarına dahi yöneldiği dile getirilmiştir.



3



Kasım



Kütahya Mebusu Cemil Bey'in, öğle tatillerine dair sualine İcra Vekilleri Reisi Fevzi Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



1336 senesinde alınan Heyeti Umumiye Kararı'yla, günlerin kısalması nedeniyle Eylül ayından Şubat sonuna kadar bütün devairi resmiyede öğle tatilleri ilga edilmiştir. Bu kararın, 1337 senesinde henüz uygulamaya konmaması nedeniyle, Kütahya Mebusu Cemil Bey'in verdiği sual takririni cevaplayan Fevzi Paşa, Dahiliye Vekâleti'nin 17 Teşrinievvel 1337 tarihli ve İdarei Umumiye Müdüriyeti tezkeresiyle gönderilen takrir üzerine 20 Ekim 1337 tarihli İcra Vekilleri Heyeti içtimaında kararın Mart 1338 sonuna kadar uygulamaya konması yönünde karar alındığını belirtmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



3



Kasım



Siverek Mebusu Mustafa Lûtfi Bey'in, Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa hakkındaki sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren ve şifahen ce-



Siverek Mebusu Mustafa Lûtfi Bey, Nihad Paşa'nın Diyarbekir'de islâmlardan bedeli nakdî aldığını; silâh deposundan aldığı silahları hediye olarak dağıttığını; askerlerine özel kısraklarını baktırdığını; Haziran ve Temmuz aylarında vilâyetteki mal sandıklarına vazıyed ederek memurine maaş verdirmediğini be-



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 14, İ: 104, İkinci Celse



861



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



vap verdi. Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, sual takririni Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinden istizaha kalbetti. [Cmh]



lirtmiş, bu noktalarda kumandanın salâhiyetini aştığını dile getirmiştir. Ayrıca, Hallı ve Karakeçi aşiretleri hakkındaki muamelesine dair de ileride izahat isteyeceğini söylemiştir. Ali Fethi Bey, 1336 senesinde islâmlardan kişi başı 400 lira tutarında bedeli nakdi alındığını, ancak Müdafaai Milliye Vekâleti emriyle bu muameleye son verildiğini ve 1337 senesi için böyle bir uygulamanın yapılmadığını belirtmiştir. Mal sandıklarının Cephe Kumandanlığı tarafından murakabe edildiğini doğrulayan Ali Fethi Bey, bu murakabe ve müdahalenin de hemen ref'edildiğini belirtmiştir. Silahlar ile askerlerin görev dışı çalıştırılmalarına ilişkin sorulara Erkânı Harbiyei Umumiye Riyasetinden cevap alınması gerektiğini söylemiştir. Şifahen yaptığı açıklamalarda ise, kendi vekâleti haricindeki meselelerden sorumlu tutulamayacağını belirtmiştir. Mustafa Lûtfi Bey'in, meseleden esasen Dahiliye Vekâletinin mesul olduğunu belirtmiş; ancak, sual takirini istizaha kalbetme talebini Müdafaai Milliye Vekâletine yöneltmiştir. Mustafa Lûtfi Bey'in takriri yeterli çoğunluğu sağlayamamış ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in, kanunun hilâfında vergi alınmasına ilişkin söz konusu takririn Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinden istizaha inkılâbını teklif ettiği takriri kabul edilmiştir.



Kaynak



3



Kasım



Malta'dan ayrılarak İnebolu'ya ulaşan kişiler tarafından Büyük Millet Meclisi ve Reisine hitaben yazılan mektuplar Mecliste okundu. [Cmh]



16 Mart 1336 tarihinde işgal kuvvetleri tarafından Meclisi Mebusan basılarak tutuklanmaya başlanan kişiler Malta'ya sürgün edilmiştir. Tahliye edilen 51 Malta esiri, Büyük Millet Meclisi ve Reisine şükranlarını sunmuş ve milli borçlarını ödemek üzere vatanın ihtiyaç duyduğu her türlü hizmeti yerine getirmeye hazır olduklarını belirtmişlerdir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ve arkadaşları, Malta'dan avdet etmiş olan zevata bir resmi istikbal tertib edilmesine ilişkin bir takrir sunmuşlardır. Reis Hasan Fehmi Efendi, Büyük Millet Meclisi Riyasetinin Divan Heyetinden bir kaç kişiyi Meclis namına uygun bir mahalle göndermeyi düşündüğünü; diğer hususun İcra Vekilleri Heyetine ait olduğunu belirtmiştir. Bunun üzerine takrir, Meclisin arzusunu Dahiliye Vekâletine tebliğ etmek üzere Vekâlete havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



3



Kasım



Ertuğrul Mebusu Mustafa Kemal Bey'in, mekteplerin hala açılmaması nedeniyle verdiği sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Tatil sona erdiği halde Ankara'daki mektepler açılmamıştır. Mekâtibi iptidaiyenin açılış tarihini Tedrisatı İptidaiye Meclisleri tayin etmektedir. Bu nedenle, Ali Fethi Bey, cevabında sualin muhatabının Maarif Vekâleti olduğunu belirttikten sonra konuyla ilgili gerekli izahatı yapmıştır. Ankara'da idarei hususiyeye ait sekiz mektep bulunmaktadır. Bunlardan beşinin binası hastane, birininki maarif dairesi, ikisininki de muharicin hizmeti dahilinde kullanılmaktadır ve bu nedenle mektepler vaktinde açılamamıştır. Bu binalardan üçü boşaltılarak başta Darülmuallimatın inas kısmı da dahil olmak üzere üç mektep öğrenime başlamıştır. Diğer mekteplerin açılması da Ankara vilâyetine tebliğ edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



862



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Kasım



Karesi Mebusu Vehbi Bey ile arkadaşlarının, Sivrihisar ve Mihalıççık kazalarında düşmanın ihrak ettiği [yaktığı] köyler ahalisinden açıkta kalanlara karşı ne gibi tedbirler alındığına dair sual takirine Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren, İktisat Vekili Mahmut Celâl Bey ve Sıhhiye Vekili Dr.Refik Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Sual takririnde Sivrihisar ve Mihalıççık kazalarında 70 aded köy yakıldığı, diğer manatıktaki köylerle birlikte düşünüldüğünde bu sayının daha da artacağı belirtilmiş ve kış gelmeden bu köyler için ne gibi tedbirler alınacağı sorulmuştur. Dahiliye Vekili, tek başına köylünün veya Hükümetin tanzim ve tamire gücünün yetmeyeceğini; bu nedenle kasabaların imarının Hükümetin halkla teşriki mesai etmesi ile çözülebileceğini belirtmiştir. Kasabaların imarı öncelikle şirketlere tevdi edilecek; eğer imar bu yolla sağlanamazsa masraflar Hükümetçe bittesviye tanzim ettirilecek, ihtiyaç duyulan kereste meccanen kat'ettirilecek, mükellefiyeti mesai usulü ile köylü çalıştırılacak, çivi ve cam gibi malzeme Ziraat Bankası gibi bir müessese eliyle Gümrük Resminden istisna tutularak toptan mubayaa ve celb ettirilecektir [satın alınarak nakledilecektir]. Bu kapsamda bir kanun lâyihası hazırlanmaktadır. İktisat Vekili Mahmut Celâl Bey ise, köylüyü kağnıdan kurtarmak için Ziraat Bankası marifetiyle kağnının muaddili arabalar yaptırılarak taksitle tevzi ettirilmelidir demiştir. Vehbi Bey, söylenenlerin nazari olduğunu, uygulamaya geçirilecek öneriler getirilmesi gerektiğini söylemiştir. Planların mevcut köy sistemine göre yapıldığını; ancak, ortada köy kalmadığından dağınık köylüleri bir araya toplayacak tedbirler alınması gerektiğini dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, Birinci Celse



3



Kasım



Müfettişi Umumilik Kanunu Dahiliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



3



Kasım



İngiltere Savaş Bakanı, Anadolu'daki askeri duruma ilişkin Hükümete muhtıra verdi.



Yunanlıların Anadolu'daki savaşı sürdürmekle bir şey İBA IV kazanamayacakları ve biran evvel müzakerelere başlanması gerektiği belirtilmiştir.



3



Kasım



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Hardinge'e Ankara Anlaşmasıyla ilgili bir yazı gönderdi.



Yazıda, Ankara'ya giden Franklin Boullion'un resmi İBA IV bir görevi olmadığı söylenirken, Ankara ile Fransa arasında bir anlaşma imzalanmasının İngiltere'de şaşkınlık yarattığı dile getirilmiş ve anlaşmanın muhtıra konusu yapılacağı belirtilmiştir.



4



Kasım



Fransa Adana'yı boşaltmaya başladı.



Fransız İşgal Kuvvetleri Kumandanı General KSG IV Dufieux, Adana Valilik Konağı'na gelmiş ve Kilikya'nın boşaltılma işlemlerinin iki ay içinde tamamlanacağını söylemiştir.



4



Kasım



Hilal-i Ahmer Cemiyeti Genel Merkezi, Ankara Murahhaslığının yetkilerini arttırdı.



İstanbul'un işgali ile Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nin bi- Kızılay nası basılmış; Genel Sekreteri Dr.Adnan Bey, eşi Halide Hanım'la birlikte Anadolu'ya geçmek zorunda kalmıştı. İşgal ile birlikte Cemiyetin merkezi ile Anadolu teşkilâtı arasındaki irtibat kopmuştu. Ekim 1920'de Dr.Adnan Bey, Dr.İsmail Besim Paşa, Ömer Lûtfi Bey ve Esat Paşa'dan oluşan Ankara temsilciliği kurulmuş ve Anadolu'daki teşkilât Ankara'ya bağlanmıştı. Genel Merkez, Ankara temsilciliğinin yetkilerini arttırarak, Dr.Adnan Bey, Dr.İsmail Besim Paşa ve Ömer Lûtfi Bey'i murahhas olarak tayin etmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 104, İkinci Celse



1921 Yılı



863



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Cemiyet, 1921 yılında Anadolu'ya yardımlarını arttırmıştır. Cemiyetin adı, 29 Kasım 1922 tarihinde Türkiye Hilali Ahmer Cemiyeti olarak değiştirilecek; Ankara Murahhaslığı ise 1 Ekim 1923 tarihinde lağvedilecektir. 5



Kasım



Kastamonu Mebusu Sabri Bey'in, Ankara'da ilga edilen Darülmuallimin ve Darülmuallimat hakkındaki sual takririne Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Ankara Darülmuallim, Darülmuallimat ve Mektebi Sanayi'nin Encümeni Vilayetçe hilafı kanun kapatıldığına ilişkin sual takririne, Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey şifahen cevap vermiştir. Hamdullah Suphi Bey, mekteplerin, Maliye tahsildarlarınca tahsil edilen idarei hususiye varidatının mekteplerin masraflarını karşılayacak şekilde harcanmadığı gerekçesiyle Meclisi Umumi tarafından kapatıldığını dile getirmiştir. Meclisi Umuminin önerisini kanun teklifi olarak Meclise sunan Hamdullah Suphi Bey, mekteplerin açılması için idarei hususiye varidatının idarei hususiye memurları eliyle tahsil edilmesini şart koşmuştur. Sabri Bey, mekteplerin vakit kaybetmeksizin açılması şartıyla açıklamayı kâfi görmüştür.



5



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu'nun 4 ve 9. maddeleri doğrudan, 8. ve 10.maddeleri tashihen, 11.maddesi tadilen kabul; 12.madde tadil takrirleriyle Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Tadil takrirleriyle birlikte Dahiliye Encümenine gön- BMM ZC, derilen 4.madde bir önceki Encümen teklifi koruna- C: 14, rak Meclis'e gelmiş ve bu sefer kabul edilmiştir. Bir İ: 105 vilâyet dahilindeki köyün nahiyeye ifrağı, diğer bir nahiyeye tahvili veya bir nahiyenin diğerine raptı köy veya nahiye müntahiplerinin üçte birinin talebi üzerine nahiye şûrasının kararı ile icra olunacaktır. Bir önceki görüşmede çok itiraz edilmesine karşın, nahiye şûrasının sadece reddetmesi halinde karar merci vilâyet şûrası olmuştur. Tahviller iki vilâyet hududunu ilgilendirdiği taktirde, nahiye şûrasının kararı bağlı olduğu vilâyet şûrasınca tasdik olunacaktır. Vilâyet şûrasının kararı reddetmesi halinde nahiye şûrasının Meclisi Milliye itiraz hakkı vardır. Tasdik veya red koşullarında da karar kanun ile alınacaktır. 8. madde, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine mensup her fert bir nahiyeye mensup ve o nahiyenin sicilli nüfusunda mukayyed olmak lâzımdır, şeklinde kabul edilmiştir. Ferdin ifadesi için Osmanlı, Türkiyeli ve vatandaş önerileri de getirilmiştir. 10. madde, intihap süresi tayin edilmek üzere tashihen, Nahiye Şûrası âzası müntahipler tarafından doğrudan doğruya intihabolunur, şeklinde kabul edilmiştir. 11. madde nahiye şûrasına aza intihap edebilme şartlarını; 12.madde ise nahiye şûrasına aza intihap edilebilme şartlarını düzenlemektedir.



5



Kasım



Japon Başbakanı Hari öldü- Hari'nin katili, Hükümet'in dışarı açılma politikasın- KSG IV rüldü. dan rahatsız olan bir subaydır.



5



Kasım



Sovyetler BirliğiMoğolistan Dostluk Anlaşması imzalandı.



5



Kasım



Ermeni Delegeler Kurulu, Fransa Dışişleri Bakanlığı'na Ankara Anlaşmasından duydukları üzüntüyü iletti.



864



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 14, İ: 105, Birinci Celse



KSG IV



Ankara Hükümeti'nin de azınlık haklarının korunması KSG IV konusuna sadık kalmayacağı belirtilerek, bu anlaşmanın uygulanmasının, Türkiye ile barış imzalanıncaya kadar ertelenmesi istemiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Kasım



1160 sayılı Dahiliye Müsteşarı Hamid ile bir katibin Adana'ya gönderilmesi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Fransa ile yapılan anlaşma gereğince asayiş, mülki ve siyasi işlemlerin uygulanması için Dahiliye Müsteşarı Hamid ile bir katibin Adana'ya gönderilmesine karar verildi.



BCA: 30..18.1.1/ 3.35..11./ 75-9



7



Kasım



Malta'dan avdet etmiş Isparta Mebusu Cemal Paşa'dan gelen telgraf Mecliste okundu. [Cmh]



Malta'dan ayrılmış olan Isparta Mebusu Cemal Paşa'- BMM ZC, nın anavatana ayak bastığını bildiren telgrafı Mecliste C: 14, İ: 106, okunmuştur. Birinci Celse



7



Kasım



Adliye Encümeninin, hâdisatı isyaniyede fer'an zimethâl olanların affolunabilmesi için keyfiyetin tahkik ve Meclise bildirilmesine İstiklâl Mahkemelerinin mezun olduklarına dair kanun teklifi reddedilmiştir. [Cmh]



Koçgiri hadisesinden dolayı Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Adliye Encümenlerinin katılımıyla toplanan Encümeni Mahsusa'da bölgeye bir tahkikat komisyonu gönderilmesi gündeme gelmiş; tahkikat komisyonu kararını içeren Encümen mazbatasında fer'an zimethâl olanların affına da yer verilmiştir. Fıkrada esas mazbata kabul edildiği takdirde diğer mahallerdeki fer'an zimethâllerin affı için İstiklâl Mahkemelerinin memur kılınmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Bu fıkraya dayanarak Adliye Encümeni Reisi Abdullah Azmi Bey, konuyu Meclis gündemine taşımıştır. Önerilen usulün süreci uzatacağının dile getirilmesi üzerine, Canik Mebusu Nafiz Bey, aslolanın Meclis tarafından teemmülen kabul edilen fer'an zimethâl genel affını düzenlemek olduğu belirterek "İstiklâl Mahkemeleri, mahakimi nizamiye ve divanı harbler tarafından Hiyaneti Vataniyeden dolayı mahkum edilen fer'an zimethâl eşhasın affına dair" bir kanun teklifi vermiştir. Adliye Encümeni mazbatası reddedildikten sonra Nafiz Bey'in kanun teklifi Lâyiha Encümenine gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 106, Birinci Celse



7



Kasım



Batum ve Kars Mebuslarının, Elviyei Selâse'de tahkikât icrasına ilişkin talepleri Hükümete havale edildi. [Cmh]



Elviyei Selâse'nin anavatana iltihakı sırasında Hükümet memurları tarafından ileri gelenlere yapılan kötü muameleden şikayetçi olunmuştur. Kars Mebusu Ali Rıza Bey, idarenin bozukluğunu makinanın başında bulunan makinistin bozukluğuna bağlamış; gayrikanuni tutuklama ve uygulamaların bölgede görev alan kumandan ve mülki amirlerden kaynaklandığını belirtmiştir. İltihak sırasında, Müdafaai Milliye, Belediye Heyetleri, Kaymakam ve Mebus Ahmed Efendi kanunsuz bir şekilde tutuklanmıştır. Tutuklamalardan, İkinci Fırka Erkânı Harbiyesi Mustafa Bey sorumlu tutulmaktadır. Tutuklama gerekçesi olarak ileri gelenlerin "Gürcü Bolşevikleriyle teşriki mesai ederek hükümete isyan" etmekte oldukları ileri sürülmektedir. Şikayetler Şark Cephesi Kumandanlığı ile Kars Mutasarrıflığına iletilmiş; şikayetleri incelemek ve duruma el koymak üzere İkinci Fırka Kumandanı Mehmed Ziya başkanlığında bir heyet gönderilmiştir. Ancak, şikayetler giderilememiştir. Ayrıca Batum Mebusu Akif Bey'in belirttiği üzere, Batum'un verilişindeki siyasi başarısızlık huzursuzlukları arttırmıştır. Dahiliye Vekili Fethi Bey, bahsedilen şikayetlerin 1336 senesine ait ve o zamandan bu yana Hükümete arz edilmemiş şikayetler olduğunu söylemiştir. Bunun üzerine, Abdullah Azmi Bey'in şikayetlerin öncelikle İcra Vekilleri Heyetince tetkik edilmesine ilişkin takriri kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 106, İkinci Celse



1921 Yılı



865



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Kasım



Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in, Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa tarafından kanun hilâfı alınan vergi hakkında Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinden istizah takririne İcra Vekilleri Heyeti ve Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa şifahen cevap verdi. [Cmh]



Mehmed Şükrü Bey, 3 Kasım 1337 tarihinde verilen sual takririne Dahiliye Vekili tarafından verilen cevaptan Nihad Paşa'ya isnad edilen suçların doğru olduğunun anlaşıldığını; ancak, bundan dolayı kendisinin tahtı muhakemeye alınması gerekirken hakkında hiçbir işlem yapılmamamış olduğunun anlaşıldığını ve bu nedenle takriri istizaha kalbettiğini söylemiştir. Fevzi Paşa, şifahen verdiği cevabında Dahiliye Vekâletine gelen evrak üzerine Başkumandan Mustafa Kemal Paşa tarafından Nihad Paşa'nın görevine son verildiğini ve hakkında lazım gelen işlemin yapılacağını dile getirmiştir. Lâzistan Mebusu Osman Bey, Erzurum Mebusu Durak Bey, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ve Karesi Mebusu Vehbi Bey, bu tarzın münferit olmadığını, ordu kumandanlarının mülki idareye müdahalerinin söz konusu olduğunu ve mülki idare ile askeri idarenin kesin suretle ayrılması gerektiğini söylemişlerdir. Bunun üzerine, Başkumandan sıfatıyla Mustafa Kemal Paşa, "Dahiliye Vekâleti memleket dâhilinde, memleketin her noktasında bütün mânasiyle asayiş ve inzibatın teessüsünün temini mesuliyetini kabul ettikçe ve buna muktedir olduğunu ifade ettikçe, ordular ve ordu kumandanları Dahiliye Vekâletinin yapmaya mecbur olduğu hiçbir işe müdahale etmiyecektir." şeklinde beyanatta bulunmuştur. Fevzi Paşa'nın izahatı kafi görülerek müzakereye son verilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 106, İkinci Celse



7



Kasım



İngiliz Veliahdı Bombay'a (Hindistan) gitti.



Hindistan'daki huzursuzluğu yatıştırmaya giden İngi- KSG IV liz Veliahdı, Bombay'a kanlı bir gün yaşatmıştır. 53 kişi ölmüş, 400 kişi yaralanmıştır.



7



Kasım



Kars'ta Ekim Devriminin yıldönümü kutlandı.



Yıldönümü, Rus Konsolosluğunda verilen bir ziyafet- KSG IV le kutlanmış; kutlamalara Kâzım Karabekir Paşa da katılmıştır.



8



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Ka- 12.maddenin kabulü ile nahiye şûrasına intihap olu- BMM ZC, nunu'nun 13. maddeleri ay- nabilmek için 25 yaş sınırı veya 21 yaş ve okur yazar- C: 14, nen, 12.maddesi Dahiliye lık şartı aranmasına karar verilmiştir. Oysa, nahiye İ: 107 Encümeninden gelen haliy- şûrasına âza intihap etmek için 18 yaş 5 Kasım 1921 le, 14, 15, 16, 17 ve 18. tarihinde kabul edilen 11.madde ile yeterli görülmüşmaddeleri tadilen kabul tü. Hükümet, vilâyet ve nahiye bütçelerinden maaş edildi. [Cmh] alan memurin ve müstahdemin nahiye şûrası âzalığına intihap olunamayacağı 13.madde ile düzenlenmiştir. Nahiye Şûrası âzalığı ile örtüşmeyen hizmet ve kişilerin tarif edildiği ikinci kısımın müzakeresine geçilmiştir. 14.maddeye göre, Mebusluk ve bilûmum mecalisi resmiye âzalığı ve memurin nahiye şûrası âzalığı ile içtima edemez. 16.madde birden fazla köyden mürekkep nahiyelerde âzanın intihabına dairdir. Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, âzanın birden fazla köyün reyiyle seçilmemesi gerektiğini, her köyün kendi âzasını çıkarması gerektiğini savunarak maddenin tayyını istemiştir. Köyden köye hasat mevsiminin değişmesi nedeniyle Dahiliye Encümeninin önerdiği intihap sene başı olan Mayıs'ın biri, Karesi Mebusu Vehbi Bey'in takririyle intihap sene başı vilâyet şûralarmca tâyin ve tesbit edilir, şeklinde değiştirilmiştir.



866



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Kasım



1177 sayılı Nureddin Paşa Türkiye Büyük Millet Meclisi Kararı'yla görevinden BCA: hakkında İcra Vekilleri He- alınarak mahkemeye verilen Merkez Ordusu Kuman- 30..18.1.1/ yeti Kararı alındı. [Cmh] danı Nureddin Paşa'nın durumunun Müdafaa-i Milli- 4.36..8. ye Vekaletine bildirilmesine karar verilmiştir.



8



Kasım



1167 sayılı 3 Temmuz 1921 Karadeniz sahilinin harp bölgesi ilan edilmesine dair tarih ve 1014 sayılı Kararın 3 Temmuz 1337 tarih ve 1014 sayılı İcra Vekilleri iptaline ilişkin İcra Vekille- Heyeti Karar'ı iptal edilmiştir. ri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



8



Kasım



1172 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Tahdid-i Hudut Heyeti'ne Hariciye Vekaleti Müşaviri Niyazi Bey tayin edildi. [Cmh]



Fransızlarla imzalanan anlaşma gereğince Adana'da BCA: görev yapacak Tahdid-i Hudud Heyeti'ne Hariciye 30..18.1.1/ 4.36..3./ Vekaleti Müşaviri Niyazi Bey tayin edilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 3.35..18./ 95-17



418-1



8



Kasım



1184 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Buhara ve Hive Mümessillikleri ile Taşkent, Orenburg ve Kafkas Şehbenderliklerinin tesisine karar verildi. [Cmh]



Bağımsızlığını kazanan ülkelerin bağımsızlıklarını belgelemek, İslam ülkeleriyle münasebetlerini güçlendirmek üzere Buhara ve Hive mümessillikleri ile Taşkent, Orenburg ve Kafkas Şehbenderliklerinin tesisi hakkında karar alınmıştır.



8



Kasım



Tokad Mutasarrıfı Mustafa Nadir azledilerek, yerine İsmail Hakkı Bey tayin edildi. [Cmh]



Samsun Mutasarrıfı Sezai Bey azledilerek, yerine Fa- BCA: 30..18.1.1/ ik Bey tayin edildi.



1174 sayılı Telgraf muhaberatına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Sansüre tabi tutulmak şartıyla İstanbul-Ankara ara- BCA: sında telgraf muhaberatının yapılmasına karar veril- 30..18.1.1/ 4.36..5./ miştir.



8



Kasım



BCA: 30..18.1.1/ 4.36..15./ 107-6



3.35..17./ 71-47; BCA: 30..18.1.1/ 3.35..19./ 71-48



167-3



8



Kasım



1169 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Elcezire Cephesi ve Merkez Ordusu Kumandanlıklarının olağanüstü yetkileri kaldırıldı. [Cmh]



Elcezire Cephesi ve Merkez Ordusu Kumandanlıkla- BCA: rına, askeri işlerden hariç verilen olağanüstü yetkiler 30..18.1.1/ 3.35..20. kaldırıldı.



8



Kasım



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Sevr Anlaşması ve Boğazların güvenliği konusunda ordu kumandanlarının görüşünü sordu. [Cmh]



Şark, Garp Cepheleri ile Yedinci Ordu Kumandanla- İH rından, Sevr Anlaşmasının bazı maddeleri ile Boğazlardaki güvenliğin nasıl sağlanacağı konusunda görüş sorulmuştur.



9



Kasım



1186 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Fransa'nın bazı illerimizde konsolosluk açma talebi reddedildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.36..17./ 428-1



1921 Yılı



867



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



9



Kasım



Fransız Generali Gouraud, azınlıkların göç etmemesi için bir bildiri yayımladı.



Fransa'nın Suriye ve Lübnan Yüksek Komiseri ve KSG IV Yakın Doğu Ordusu Kumandanı General Gouraud, Kilikya, Kilis ve Anteplilere hitaben yayımladığı bildiride, 20 Ekim Ankara Anlaşması ile Hristiyanların eşit haklarının Mustafa Kemal'in imzasıyla güvence altına alındığını ve göç edilmemesini istemiştir. Buna rağmen, bölgedeki azınlıkların büyük çoğunluğu göç edecektir.



9



Kasım



İtalya Temsilcisi Tuozzi ile görüşmeler başladı.



9



Kasım



"Yeni Türkiye'nin Manası"- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Mahmut Esat İmza- HM 1 lı "Yeni Türkiye'nin Manası" başlıklı bir yazı yayımlanmıştır: "Yeni Türkiye bir halk devletidir, bir sınıfın değil, halkın malıdır."



10



Kasım



188 sayılı Şazi Efendinin affına dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Gazianteb Mebusu Şahin ve Konya Mebusu Musa BMM ZC, Kâzım efendilerle arkadaşlarının, Konya İstiklâl C: 14, Mahkemesi kararıyla Eskişehir'e nefyedilmiş olan İ: 108 Konyalı Hasan Efendizade Niyazi Efendinin affına dair kanun teklifi ve Adliye Encümeni mazbatası görüşülerek, Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



10



Kasım



189 sayılı Kör Hasan hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya Bidayet Mahkemesi kararıyla Hiyaneti BMM ZC, Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Yozgad isya- C: 14, nından fer'an zimethal olan Kör Hasan hakkındaki İ: 108 hükmün ref'ine dair Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, mahkûmun tahliyesine karar verilmiştir.



10



Kasım



164 sayılı Vilâyatı Müstahlasa Ahalisine Verilmiş Olan Tohumlukların Affı hakkındaki Kanunun birinci maddesine müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Maliye ve İktisat Vekilleri, 26 Ekim 1921 tarihli BMM ZC, müşterek tezkere ile, düşmandan istihlâs ve istirdad C: 14, edilen mahaller ahalisine 1334-35 senesinde verilen İ: 108 tohumluk bedelinin affını düzenleyen Kanunun 1.maddesinin ateş mıntıkasında olan mahallere de teşmilinin tefsirini istemişlerdir. Tefsir talebi, Kavanini Maliye Encümenince maddenin tefsire imkan vermeyen açıklıkta olması nedeniyle reddedilmiş ve 1.maddeye ek bir fıkra konulmasına karar verilmiştir. Düşman ayağı girmediği halde ateş mıntıkasına tesadüf ederek cephe ittihaz edilmiş mahaller ahalisine de mezkûr birinci maddenin hükmü şamil kılınmıştır.



10



Kasım



Maarif Encümeni Riyaseti intihap edildi. [Cmh]



Maarif Encümeni Riyasetine, dördüncü şubeden Kü- BMM ZC, tahya Mebusu Besim Atalay Bey intihap olunmuştur. C: 14,



10



868



Kasım



KSG IV



Eski Elâziz Valisi Galip Siird Mebusu Mustafa Sabri Efendi'nin takririne, GaBey'in, Kayseri'de bulunan lip Bey'in Kayseri'de uhdesinde hiçbir emval ve ememval ve emlâkinin müsa- lâk olmadığı yönünde cevap verilmiştir. dere edilmesine dair temenni takririne, İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tahriren cevap verdi. [Cmh]



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İ: 108, Birinci Celse



BMM ZC, C: 14, İ: 108, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Kasım



Muş Mebusu Mahmud Said Bey'in, Vilâyatı Şarkiye muhacirini hakkındaki sualine Sıhhiye Vekili Dr.Refik Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Vilâyatı Şarkiye muhacirine 1921 yılı Bütçesinden ayrılan 150.000 liralık tahsisatın 75.000 lirası tesviye edilmiştir. Kars, Ardahan ve Oltu'dan gelen mültecilerle İstanbul'dan vilâyatı şarkiyeye gitmek üzere gelen muhacirin toplamı 93.000'dir. Yapılan tediyat ile bunların ancak %75'ine iaşe ve vesait verilebilmiştir. Sevk masrafı karşılanarak mültecilerin %30'u memleketlerine sevk edilmiş; %50'si yarı yola kadar sevk edilmiş ve geri kalan kısmı hiç sevk edilememiştir. Sıhhiye Vekili Dr.Refik Bey, ayrıca, mal sandıkları aracılığıyla ödemenin nasıl yapıldığını da izah etmiştir. Mahmud Said Bey, izahatı kafi görmediğini söyleyerek, yolsuzluklar varsa, bunların önünün alınmasını istemiştir. Sıhhiye Vekili konuyu takip edeceğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 108, Birinci Celse



10



Kasım



Siird Mebusu Mustafa Sabri Efendi'nin, Malatya'da teşekkül eden Elektrik Şirketi, Gazan köprüsü ve bir memurun harcırahı hakkındaki sual takririne Nafıa Vekili Ömer Lütfi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Mustafa Sabri Bey, köprülerin yapılmayışını ve elektrik şirketinin imtiyaz başvurusunu alacak sorumlu bir makamın bulunamayışını Nafıa Vekâletinin çalışmamasına bağlamıştır. Ömer Lütfi Bey, İstanbul'dan gelen bir memura Heyeti Umumiye Kararı mucibince, Anadolu'ya ayak bastığı İnebolu'dan itibaren harcırah verildiğini dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 108, Birinci Celse



10



Kasım



Karesi Mebusu Vehbi Bey ile arkadaşlarının, mebusların yolcular hakkındaki kefaletlerinin ademikabulü esasına dair sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, tahriren cevap verdi. [Cmh]



Seyrüsefer Talimatnamesine göre seyahat evrakı almak üzere müracaat edenlerden kefaleti şahsiye alınmaktadır. Ankara Vilâyetinin Polis Müdüriyetine verdiği şifahi emir ile mebusların kabul edilmemiştir. Vehbi Bey, suali, "Hükümet mevcudolan yerde halkın seyahatini, erbabı namusun seyahatini bilâsebep takyidetmek, o hükümetin idaresizliğinden, aczinden, suiidaresinden başka bir şey değildir." diyerek savunmuştur. Buna ilişkin sual takriri veren Ali Fethi Bey ve refiki Mehmed Şükrü Bey'in (Karahisarı Sahib) izahı yeterli bulmamaları üzerine, sual istizaha kalbedilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 108, Birinci Celse



10



Kasım



Memaliki müstahlasa ahalisinden emval ve emlâkça mutazarrır olanlara yapılacak muavenete müteallik üç Kanun Lâyihasının, Şer'iye ve Adliye ve Muavenei Maliye Encümenlerince müştereken tetkik edilmesine karar verildi. [Cmh]



Düşman istilâsından kurtulan mahallerde ashabının firarına mebni sahipsiz kalan emvali gayrimenkule ve mezruat hakkında, haneleri hedim ve tahribolunan vilâyatı müstahlasa ahalisine emvali metrukeden verilmiş olan haneler hakkındaki kanun lâyihaları ile Aydın Mebusu Dr. Mazhar Bey'in, tahtı işgalde bulunan memalikten hicret eden müslümanların emvali metrukeden meccanen istifade ettirilmesine dair kanun teklifi, Şeriye, Adliye ve Muvazenei Maliye encümenlerince müştereken tetkik edilecektir. Söz konusu emvali metruke Doğu ve Batı vilayetlerinde harp sebebiyle tahrip olmuş emval ile Ermenilerin terk etmiş oldukları emvaldir. Gürcü Ermenistan Hükümetiyle akdedilen anlaşmaya göre, Ermenilerden hükümete isyan etmemiş, silâhla mukabele etmemiş olanlardan bir sene zarfında avdet etmeyenlerin bir seneden sonra avdet ettikleri takdirde emvali gayrimenkuleleri hakkında iddia dermeyan edemeyeceklerdir. Kars Muahedenamesinin bu konuda nasıl bir düzenleme yapacağını beklemek gerekmektedir. Dr.Mazhar Bey, teklifinin tevfiz yoluyla özel mülkiyete tecavüz değil bilâbedel istifade ile muhacirlerin yerleştirilmesi olduğunu dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 108, İkinci Celse



1921 Yılı



869



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Kasım



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, Diyarbekir Maarif Müdürü ile Sultani Edebiyat Mualliminin tebdil edilmelerinin sebebine dair istizah takririne Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



İstizah takririne göre, Diyarbekir Maarif Müdürü Kâmil Bey (Cemil Bey, HSB), Malatya Maarif Müdüriyetinin lağvı ile açıkta kalan ve tarihi tevellüdü itibariyle asker olması lazım gelen eski Malatya Maarif Müdürü İhsan Bey tenzili sınıf ile tayin ettirilmiştir. Sultani Edebiyat Muallimi Hamdi Bey, görevden alındıktan sonra bir sınıfı iptidai olan Van Sultani Müdüriyetine atanmış ve yerine de Şeref Bey atanmıştır. Yusuf Ziya Bey, bunların Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa'nın bilgisi dahilinde silah altına alınması gerekirken alınmadıklarını ve kesin halçaresi olarak da memuriyetle görevlendirildiklerini iddia etmiştir. İstizah görüşülürken, Yusuf Ziya Bey, Bitlis'te hala mektep olmadığını, İstanbul'dan gelenlerin %20'sinin Maarif Vekâletince işe alındığını, usulsüz aziller yapıldığını, Telif ve Tercüme Etme Encümeni tetkik etmeden basılmasına karar verilen bir telif eserin henüz basılmamış olduğunu, mezuniyeti sırasında Ankara Sultanisi Müdüriyetine atanan eski Ankara Sultanisi Tarihi Muallimi Mithat Bey'in usulsüz harcırah aldığını, İstanbul Darülfünun müderrislerinden İsmail Hakkı Bey ile Mehmed Emin Bey'e usulsüz harcırah verildiğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 108, İkinci ve Üçüncü Celseler



10



Kasım



"Yeni Türkiye'nin Manası"- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Mahmut Esat imzalı HM 2 "Yeni Türkiye'nin Manası" başlıklı yazıya devam edilmiştir: "Türkiye'nin bugünkü halk savaşında en büyük fedakârlığı köylüler yüklenmiştir. Bu yüzden, kurulmakta olan idare de halk idaresi olmak zorundadır."



11



Kasım



Malta'dan dönen Rauf Bey Ankara'ya vardı.



KSG IV



11



Kasım



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına bir telgraf yolladı.



Ankara Hükümeti'nin bir kış saldırısı ile Yunan ordu- KSG IV, sunu bozguna uğratacağından endişelenen General İBA IV Harington, Ankara Hükümeti'ne yaklaşmak için düşündüğü çareleri Hükümetine iletmiştir. General Harington, Anadolu'daki Yunan subaylarının cesaretinin kırılmış ve morallerinin bozuk olduğunu not etmiştir. General Harington, İstanbul Hükümeti aracılığıyla Mustafa Kemal'e yaklaşmak konusunda iyimser olmadığını, bunun için Refet Paşa'nın aracılık etmesini isteyebileceğini söylemiştir. Mustafa Kemal'in Misakı Milli gibi aşırı isteklerde bulunmasından ve Fransız askerlerinin çekilmesinden çekindiğini de eklemiştir.



12



Kasım



Washington Deniz Konferansı açıldı.



6 Şubat 1922 tarihinde sona erecek Konferansa ABD KSG IV Başkanı Warren G. Harding öncülük etmektedir. Harding açış konuşmasında, "Burada hiçbir ulus, hor görülmeyecektir. Bütün dünyaya huzur sağlayacak yepyeni bir düzen kurma umudundayız." demiştir.



12



Kasım



Koçgiri Tahkik Heyeti, Sivas'a vardı.



870



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 14, İ: 109, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Kasım



190 sayılı Mehmed hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Konya isyanına iştirak etmek suçundan, Konya Bidayet Ceza Mahkemesince Hıyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm edilmiş Dedebaşızade Alioğlu Mehmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. Fıkrayı hükmiye de okunmuştur.



BMM ZC, C: 14, İ: 109, Birinci Celse



12



Kasım



119 sayılı Kastamonu hapishanesinde üç sene kalebentliğe mahkûm Bafralı Talât'ın başka bir mahale nakline dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Rüşvet maddesinden dolayı Konya İstiklâl Mahkemesince üç sene kalebentliğe mahkûm edilen Talât Bey hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası tashihen kabul edilerek, Hükümetin uygun göreceği bir yere nakledilmesine karar verilmiştir. Görüşmelerde, kalebentlik ve kürek mahkûmlarının kale olmayan yerlerde nasıl infaz edileceği tartışılmıştır.



BMM ZC, C: 14, İ: 109, Birinci Celse



12



Kasım



192 sayılı Bekir hakkıdaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanından methaldar olduğu gerekçesiyle Konya Merkez Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm Konya'nın Piripaşa mahallesinin İbrahimoğlu Şer Bekir hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmeyerek, hakkındaki hüküm ref'edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 109, Birinci Celse



12



Kasım



Maarif Vekili Hamdullah Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, Diyarbekir Maarif Suphi Bey istifa etti. [Cmh] Müdürü ile Sultani Edebiyat Mualliminin tebdil edilmelerinin sebebine dair istizah takririne Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey şifahen cevap vermeye devam etmiştir. Muallim Kongresi'ne kadın muallimlerin de katılmış olması ve masraf yapılmış olmasına rağmen sonuç alınamaması ayrıca görüşmelerde mevzu bahis olmuştur. Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi, idarei hususiyelere ait olan muallim atamalarının vilayetçe yapıldığını belirtmiştir. Karesi Mebusu Hasan Basri Bey, "inkilâbı içtimai"ye ile maarifi asra layık hale getirmek için terbiyei diniyenin kaldırıldığından bahsetmiştir. Hamdullah Suphi Bey, Bitlis Mebusu Ziya Bey'in soruları yanında, maarif teşkilâtının çürümüş olduğu, mekteplerin boşalmış halde öğrenci bile bulamadığı ve İstanbul Hükümeti'nden bu yana maarifte hiçbir şeyin değişmediği ve bir programlarının olmadığı eleştirilerine de cevap vermiştir. Tıbbiye, Harbiye ve Galatasaray Sultanisi'ni örnek göstererek, memlekette ihtisas taksimatı yapmak gerektiğini, 21 Sultani, 43 İdadi, 23 Darülmuallimin, 6 Darülmuallimat yerine memleketin ihtiyacatı umumiyesine göre açılmış mektepler olmalıdır demiştir. İstizah takriri sonunda yapılan itimat yoklamasında, nısabı müzakere bulunamamış; oylamaya katılan 148 kişinin 75'i itimat, 68'i gayriitimat oyu kullanmıştır. İtimat ve gayriitimat oyları arasında çok az bir fark olması nedeniyle, Hamdullah Suphi Bey istifa etmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 109, Birinci ve İkinci Celseler



12



Kasım



Fransız Generali Dufieux, Adana Valiliğine gelerek tahliye ile ilgili emirleri okudu.



Çukurova'yı terkedecek olanlara taşıt temin edilme- KSG IV yeceği, mülteciler için Suriye'de kamp kurulmayacağı açıklanmıştır.



12



Kasım



Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa'nın sorusuna cevap verdi.



Kâzım Karabekir Paşa, Fevzi Paşa'nın 8 Kasım 1921 İH tarihli sorusuna, Başkentin Anadolu ortalarında bir yere taşınması, İstanbul'daki fabrikaların Anadolu'ya nakledilmesi ve İstanbul için çeşitli güvenceler alınması gerektiğini belirtmiştir.



1921 Yılı



871



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Kasım



Sarıkamış'ta Çocukları Himaye Cemiyeti resmen kuruldu.



Kâzım Karabekir Paşa'nın çabalarıyla Sarıkamış'ta İH Çocukları Himaye Cemiyeti kurulmuştur. Bugün kitap bayramı olarak kutlanmış; Karabekir, bu haftaya Çocuklar Haftası adını vererek Sarıkamış Askerî Mektebi'nde bir tören düzenlemiştir.



12



Kasım



Yunan Hükümeti, İngiltere'ye bir muhtıra verdi.



Muhtırada, "İzmir ve Anadolu'daki Rum nüfusu, si- KSG IV, lahlı bir güçle korunacaktır. Bu konuda özel tedbirler Sİ alınmalı ve Türkiye'ye empoze edilmeli. Anadolu seferine çıkmakla haklıyız." denilmiştir.



12



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'yle temasa geçme yollarıyla ilgili bir telgraf yolladı.



General Harington'un Ankara Hükümeti ile temasa İBA IV geçme çabalarını hızlandırmak istediğini belirten Rumbold, Ankara Hükümeti ile temasa geçmek için zamanın elverişli olmadığnı, İzzet Paşa'ya atıfla İstanbul Hükümeti'nin Ankara'yı etkileyemediğini, yakınlaşmanın Fransa ve İtalya'ya bırakılamayacağını, resmi olmayan ajanlar kullanmanın uygun olmadığını ve en uygununun İstanbul'daki Ankara Hükümeti temsilcisi Hamid Bey aracılığıyla temasa geçmek olduğunu belirtmiştir. Rumbold, Kemalistlere şu şekilde bir mesaj iletmenin uygun olacağını da eklemiştir: "Herkes savaştan usandı. Herkes barış istiyor. Siz de gerçekten barış istiyorsanız, müttefik yüksek komiserleriyle görüşmek üzere tam yetkili bir temsilcinizi İstanbul'a gönderiniz."



12



Kasım



"Bursa Yunan Komiseri'nin Yoldaş-İntibah'ta Bursa Yunan Komiseri'nin açıkla- KSG IV, açıklaması" masına yer verilmiştir: "Yunan Askerî Mahkemesi, Y-İ haftada üç kez kurulacak, birikmiş dosyalar sonuçlandırılacaktır. Sanık vekillerinin insafsızlığına engel olunacaktır."



13



Kasım



Sovyetler Birliği, Kars'ta yaşayan Malakanlarla ilgili Türkiye'ye nota verdi.



14



Kasım



Malta'dan avdet etmiş olan Karahisarı Sahib Mebusu Ali Bey ve Gaziantep Mebusu Ali Cenani Bey Meclise takdim olundu. [Cmh]



14



Kasım



Nafıa Vekili Ömer Lütfi Bey istifa etti. [Cmh]



Ömer Lütfi Bey, istifa gerekçesini izah etmemiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 110, Birinci Celse



14



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 19, 24 ve 26. maddeler aynen, 20, 21, 22 tadilen ve 23. maddeler tashihen kabul, 25 ve 27. maddeler Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Hazırlanan intihap cetvellerinin sunulacağı mercii düzenleyen 20.maddenin ilk halinde Merkezi Kazanın Meclisi İdaresi gösterilmişken, Karesi Mebusu Vehbi Bey'in itirazıyla Kaymakam vasıtasıyla vilayet şûra veya heyeti idaresine sunulacağı karara bağlanmıştır. Vehbi Bey, yeni İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu çıkmadan, yani meclisi idarelerin mevcut şekliyle yönetimlerine son verilmeden meclisi idarelerin yetkili merci olarak gösterilmesine karşı çıktıklarını söylemiş; meclisi idareler idarei umumiyei devletin şûrasıdır, seçimleri idarei mahalliye meselesidir, idarei umumiye memurlarının idarei mahalliye ile ilgilenmeleri doğru değildir diyerek yetkili mercinin



BMM ZC, C: 14, İ: 110, Birinci Celse



872



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Kars'ta yaşayan Malakanlara kötü davranılması bir KSG IV kez daha protesto edilmiş; bu hareketten vazgeçilmesi ve sorumlularının cezalandırılması istenmiştir. BMM ZC, C: 14, İ: 110, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



vilâyet şûrası veya encümen olabileceğini ifade etmiştir. Nahiye şûralarının intihabının düzenlendiği diğer maddeler de görüşülürken son itiraz mercii vilâyet şûrası olarak kabul edilmiştir. 25.madde, nahiye şûraları her yirmi hane için intihabedilecek birer azadan teşekkül eder diyerek nahiyelerde temsili hane esasına bağlamıştır. Bu esasın nüfus olarak değiştirilmesi noktasında itirazlar olmuştur. Aydın Mebusu Dr.Mazhar Bey, nüfuz sahibi kişilerin intihabı kendi şahsi menfaatleri doğrultusunda sonuçlandırmamaları için mesleki temsil esasını önermiş; "Nahiye şûralarına her 20 hane için ve nahiye dâhilinde rençber ve amele, büyük ziraat ve arazi sahipleri arasında" kaydının konulmasını istemiştir. Kastamonu Mebusu Dr.Suad Bey ise, nüfus dikkate alınarak nahiye şûrası aza sayının 30 veya 40'ı geçemeyeceği ifadesinin eklenmesini teklif etmiştir. İki takrirle birlikte Dahiliye Encümeni maddeyi tashih etmek için geri almıştır. 27.madde de Erzincan Mebusu Emin Bey ve Kars Mebusu Cavid Bey'in teklifleri üzerine, birden fazla köyden oluşan nahiyelerde her köyün ayrı ayrı intihap yapması ilkesi kabul edilerek madde tashih edilmek üzere Dahiliye Encümenine iade edilmiştir. 14



Kasım



Samsun'da yapılan soruşturmalar Adliye'ye devredildi.



Samsun'un harp bölgesi olmaktan çıkarılması sebebiyle BCA: bazı kişiler hakkında Merkez Ordusu Kumandanlı- 30..18.1.1/ ğı'nca yapılan soruşturmalar Adliye'ye devredilmiştir. 4.37..1./ 90-25



14



Kasım



Ankara Afgan Sefareti'nde Azerbaycan Sefiri Abilof şerefine bir ziyafet verildi.



İcra Vekilleri'nin çoğunun ve Rus Elçisi'nin katıldığı ziyafette Mustafa Kemal Paşa şunları demiştir: "Şark milletlerini müstakil olarak aramızda bulundurmaya sebep olan Rus inkılabını hürmetle yâd ederim. İttihadımız, Panislamizm'e matuf değildir. Mazlumların, zalimlere karşı ittihadıdır. Türkiye, emperyalizme karşı mücadelesiyle hüsnü misal olmuş ise bundan pek büyük bir bahtiyarlık duyacağım."



14



Kasım



Türkiye Ermenilerinin Protestan, Katolik ruhanî liderleri ve Ermeni Patriği, Ankara Anlaşmasıyla ilgili Yüksek Komiserlere başvurdu.



Ankara Anlaşması'nın Ermenilerin durumunu garanti KSG IV etmediği belirtildikten sonra, Çukurova'daki Ermenilerin toplu bulunduğu yerlerden Fransız askerlerinin çekilmemesi, bu mümkün değilse Ermenilerin Müttefiklerden birinin uyrukluğuna kabul edilmesi, bu da mümkün değilse, Çukurova'ya dönmüş bir milyon Ermeninin tekrar göç edebilmesi için araç sağlanması konusunun Müttefik Ülke Hükümetlerine bildirilmesi istenmiştir.



14



Kasım



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Padişah Vahdettin ile görüştü.



Harington, Savaş Bakanlığına çektiği 15 Kasım 1921 İBA IV tarihli şifreli telde, Padişah'ın, İstanbul ve Ankara'nın yaklaşmasını istediğini, İzmir ve Trakya boşaltılmadan anlaşmaya varılamayacağını söylediğini ve Ankara'nın %10'unu oluşturan aşırıların adil bir barışın yapılması durumunda silineceklerini ileri sürdüğünü belirtmiştir.



15



Kasım



Malta'dan avdet etmiş olan Sivas Mebusu Rauf Bey ve Diyarbekir Mebusu Zülfi Bey Meclise takdim olundu. [Cmh]



KSG IV, HM (15.11. 1921)



BMM ZC, C: 14, İ: 111, Birinci Celse



1921 Yılı



873



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 28.maddesi aynen, 25, 27, 29 ve 30.maddeler tadilen kabul ve 31.madde Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Dahiliye Encümeni'nden tadilen gelen 25.maddede mesleki temsil ve hane usulü esas alınmıştır. Maddenin müzakeresi sonunda nüfus usulünün kabul edilmesinin ardından madde son olarak şu şekli almıştır: Nahiye şûraları her yüz nüfus için ve nahiye dahilindeki, rençber ve amele ve büyük ziraat ve emlâk ashabiyle sanayii muhtelife mensubini arasındaki nispet gözetilerek intihabedilecek birer azadan teşekkül eder. Yüz nüfustan dûn olan köyler dâhi birer âza bulundurur. Bir nahiyede âzanın adedi otuzu tecavüz edemez. Adedi nüfus 20 binden 40 bine kadar olan büyük şehirlerde nahiye şûralarının adedi âzası elli bir ve 40 binden fazla olanların yetmiş birdir. 28.maddede, bir köyün ahalisi diğer köyün intihabatına iştirak edemez; ancak, nahiye ahalisinden biri o nahiye dâhilinde bulunan diğer köylerden de intihabolunabilir denilmiştir. Nahiye şûrasının ne nispette köylerden intihap olunacağı, Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in bir köyün ancak kendi köyünden bir aza seçebileceğine ve verilmesi gerekiyorsa köye şahsiyeti mâneviye verilmesi gerektiğine dair sözleriyle bir kez daha açılmıştır. Encümen namına Zekâi Bey (Adana), nahiyenin vahdeti ve şahsiyeti mâneviyei içtimaiyesi için maddeyi savunmuş; "her köy mutlaka kendi halkından bir âza intihabedecekse o halde köylere ayrıca şahsiyeti mâneviye veriyoruz" demektir demiştir. İntihabın ne şekilde gerçekleştirileceğine ilişkin 31.madde tadil edilmek üzere Dahiliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 111, Birinci Celse



15



Kasım



Çukurova Ermenileri hızla Çukurova'yı boşaltıyor.



Çukurova Hristiyanları Temsilcileri, Kelebek İstas- KSG IV yonu'na gelerek burada Suphi Paşa'yı dinlemişlerdir. Suphi Paşa, Ankara Hükümeti'ni överek Ermenilerin kaçmamalarını istemiş; yasaların İslamlara ve Hristiyanlara eşit olarak uygulanacağını söylemiştir. Ermeniler, Suphi Paşa'nın resmi yetkili olmadığı için sözlerine güvenilemeyeceğini belirtmişlerdir.



15



Kasım



Fransız Yarbayı Sarrou, Türkiye'nin Paris Temsilcisi Ferid Bey'le birlikte Mersin'e gitti.



Ferid Bey'i Tarsus'ta karşılayarak onunla Mersin'e gi- KSG IV den Yarbay Sarrou, Büyük Millet Meclisi'nin pek adil davranacağından şüphesi olmadığını söyleyerek asayişi bozanları Ankara Hükümeti'ne teslim edeceğini ilan etmiştir. Ermeniler, Adana'da bir gösteri düzenlemiş; bunun üzerine, Fransız Kumandan Dufieux, Hristiyan ileri gelenlerine sıkıyönetimi hatırlatmıştı.



15



Kasım



Kâzım Karabekir Paşa, Kâzım Karabekir Paşa, Şark'ta hükümet organlarının İH Mustafa Kemal Paşa'nın 13 zayıf olması nedeniyle askeri işlerden başka işlere de Kasım 1921 tarihli yazısına müdahale etmek zorunda kaldığını bildirmiştir. cevap verdi.



15



Kasım



İngiltere-Afganistan Anlaşması imzalandı.



11 aylık görüşmelerden sonra Afganistan'ın bağım- KSG IV sızlığını tanıyan İngiltere-Afganistan Anlaşması imzalanmıştır.



15



Kasım



ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol'a, Ankara mümessili hakkında bir talimat verildi.



Talimatta, Ankara mümessilinin Washington'da mak- TKSK I bul olmadığı belirtilmiştir.



874



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Kasım



İngiliz Askeri Haberalma Örgütü, Refet Paşa hakkında bir not hazırladı.



Nota göre, Refet Paşa, tutsakların değiş tokuşu konu- İBA IV sunda Mustafa Kemal ile İngiltere arasında aracı rolünü oynamıştır ve General Harington da, milliyetçilerin en yetenekli ve ılımlı liderlerinden biri olan Refet Paşa'yla görüşmek istemektedir. Aynı tarihte, İngiltere Dışişleri Bakanlığı görevlilerinden Mr.Edmonds'un hazırladığı bir notta da, İngiltere'nin müzakere arzusunun, İngiltere'nin pek güç durumda olduğu şeklinde yorumlanabileceği belirtilerek, Mustafa Kemal'in İstanbul'a çağrılması önerilmiştir.



15



Kasım



"Üreticileri efendi kılacak." Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan Mahmut HM Esat imzalı yazıda, 1908 Devriminin halk egemenliğini gerçekleştiremediği; bu son ve ulusal üreticiler hareketinin, üreticileri efendi kılacağı belirtilmiştir.



16



Kasım



Ankara Temsilcisi Hamit Bey, Londra'dan yardım gönderildiğini bildirdi.



Hamid Bey, Londra'dan Mustafa Kemal Paşa adına KSG IV 20.000 Sterlin gönderildiğini ve yardımın devam edeceğini bildirmiştir.



16



Kasım



Kopenhag Sefareti ve Darülfünun Müdüriyetine tayinler yapıldı. [Osm]



Kopenhag Sefareti görevini de, Stockholm Sefiri Galib Kemali Bey'in yürütmesine karar verilmiştir. Besim Ömer Paşa, Darülfunun Müdürü olarak atanmıştır.



TV: 4315; BOA: İ..DUİT, GN: 39, DN: 50; BOA: İ..DUİT, GN: 103, DN: 54



17



Kasım



Koçgiri Heyeti Tahkikıyesi Riyasetinden tahliye edilen mevkuflar hakkında gönderilen iki telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



Koçgiri Tahkik ve Dersim Tetkik Heyeti namına Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey imzasıyla 13 Kasım 1921 tarih ve 20 numaralı yazı ile, Koçgiri vakasından dolayı mevkuf kalmalarına lüzum kalmayıp tahliye edilenler meyanında muameleyi askeriyeye tâbi olanların derhal sevkleri, yurtları harabolmuş, efradı ailesi dağılmış ve uzun zaman işlerinden cüda kalmış bu kabîl eşhasın maddi ve mânevi zararlarını temadi ettirmek demek olacağından bunların Mart nihayetine kadar mezun addedilmeleri için vâki sualine cevaben onuncu kolordu ahzı asker heyeti riyasetine tebligat icra edilmiştir, denmiştir. İstiklâl Mahkemesiyle mülga Divanı Harbi Örfi'den Koçgiri vakasına mütaallik evrak alınmıştır denilen 12 Kasım 1921 tarih ve 19 numaralı yazı ile, mevkuf bulunan 405 kişiye ait evrakın şimdilik tetkik olunan aksamından devamı mevkufiyetlerine lüzum kalmadığı anlaşılan 91 kişinin Heyetin muvacehesinde tahliye edildiği bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 112, Birinci Celse



17



Kasım



165 sayılı Gümrük Tarife Kanununun Temini Meriyeti hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey ile refikinin BMM ZC, verdiği kanun teklifi ile, İtilâf Devletlerinin tazyiki ile C: 14, Büyük Millet Meclisinin açılmadan önce Damad İ: 112 Ferid Hükümeti tarafından yürürlükten kaldırılan 11 Nisan 1334 tarihli Gümrük Kanununun mevkii meriyetten ref'ini düzenleyen kararname ilga edilerek, yeniden yürürlüğe konmuştur. Teklif sahibi Hasan Fehmi Bey, kanunu şu sözlerle özetlemiştir: Dünya Savaşı'ndan önce ilan edilen umumi seferberlikle birlikte kapitülasyonları ilga ettiğimizi ilan etmiştik. O güne kadar, gümrüklerimizde "uhudu atîka denilen kapital muahedelere" göre muamele yapılıyordu. İl-



1921 Yılı



875



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



gası ile gümrüklerin idaresinde bir boşluk doğdu ve bu Kanun o vakit bu boşluğu doldurmak için düzenlendi. Bu Kanun, "deniz ve karalarda gümrüklerin hududunu, mmtakalarmı, gümrük memurlarının hukuk ve salâhiyetini, kuvvei zabıta ve adliyenlin gümrük üzerindeki yazaifini, ecnebi sefainin limana duhulünde ifasına mecbur oldukları muamelâtı esaslı bir surette tanzim edilen bir kanundur." Kanunun ilgasıyla kapitülasyonların yeniden yürürlüğe konmuş olduğunu da dile getirmiştir. 17



Kasım



Münhal bulunan Nafıa Vekâletine, Sivas Mebusu Rauf Bey intihap olundu. [Cmh]



Ömer Lütfi Bey'in istifasıyla boşalan Nafıa Vekâleti- BMM ZC, ne, 167 kişiden 84'ünün reyini alan Rauf Bey intihap C: 14, İ: 112, edilmiştir. Üçüncü Celse



17



Kasım



Fransa, İngiltere'nin, Anka- Fransa, Türklerin çok kuvvetlendiğini ve onlarla mü- Sİ ra Anlaşması'nın kınayan cadele etmek için Güney'de yüz bin kişilik bir ordu muhtırasına cevap verdi. bulunduramayacaklarını ifade etmiştir. Ankara Anlaşması'nın müttefiklerle tam işbirliğini bozmayacağı belirtildikten sonra, Türkiye Bağdad Demiryolundan Irak'a asker gönderdiği taktirde, demiryolunun Suriye'den geçen kısmında bu sevkiyata engel olunacağı tahaahüd edilmiştir.



17



Kasım



"İrlanda Meselesi ve İngiltere'nin Endişesi"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Fransa itilafı ve te- HM zahüratı, İrlanda meselesi ve İngiltere'nin endişesi, İngiltere-Mısır, Washington'un ilk mühim kararları, Avrupa'da ilk Sovyet Hükümeti Karadağ konulu yazılara yer verilmiştir. Ayrıca, İstiklâl Mahkemesinde köylüye işkence ve zulüm ederek cebren hububat alanlara şiddetli cezalar verildiği belirtilmiştir.



18



Kasım



Yakup Şevki Paşa, Garp Cephesi İkinci Ordu Kumandanlığına atandı. [Cmh]



Eski Dokuzuncu Ordu Kumandanı Yakup Şevki Pa- KSG IV şa, Malta sürgünü dönüşünde İkinci Ordu Kumandanlığına atanmıştır. Erkânı Harbiye Riyaseti, 19 Kasım 1921 tarihinde İkinci Ordu Kumandanlığının kurulmasını emredecektir.



18



Kasım



Azerbaycan Sefareti'nde tö- Tören ve ardında yapılan ziyafette, Sefir Abilof ve KSG IV ren yapıldı. Mustafa Kemal Paşa, karşılıklı söylevler vermişlerdir. Mustafa Kemal Paşa, Azerbaycan sancağını göndere kendisi çekmiştir.



18



Kasım



"Yunan Bursa Askerî Bölge Yoldaş-İntibah'ta Hacıkoyanis'in emrine yer verilmiş- KSG IV, Komutanı Hacıkoyanis'in tir: "Sansürden geçmeyen Türkçe yayınların Bursa'ya Y-İ emri" getirilip dağıtılması ve okunması yasaklanmıştır. Aykırı hareket edenler, 5 yıla kadar cezalandırılmak üzere harp divanına verilecektir."



19



Kasım



193 sayılı İbrahim hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



876



Yönetim Zamandizini



Konya isyanından fer'an zimethal olduğu gerekçesiyle Konya Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniyeden üç sene kalebentliğe mahkûm edilen Beyşehrinin Karadiken karyesinden Gökoğlan Oğullarından Osmanoğlu jandarma İbrahim hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edilmiş ve kişinin tahliyesine karar verilmiştir. Fıkrai hükmüyesi de okunmuş; ancak itirazlara rağmen yeterli kanıt olmadığı gerekçesiyle ref'e dair mazbata kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Kasım



194 sayılı Bâzı eşhas hakkındaki hükmün ref'ine ve hükkâmın ifayı vazifede itina edecekleri hususata dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Trabzon Gümrük İdaresinden manifatura kaçırmak suretiyle Tekâlifi Milliye hissesini vermemek suçundan Trabzon hakimi münferitliğince Hiyaneti vataniyeden yetişer sene küreğe mahkûm Trabzonlu mavna reisi Rasim ile rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm ref edilmiştir. Fıkrai hükmiyesi de okunmuştur. Mahkûmların sadece kaçakçılık suçundan dolayı Ticareti Bahriye Kanunu'ndan kanunun gösterdiği mahkemelerce yargılanmaları gerektiği yönündeki görüş kabul görmüştür. Hıyaneti Vataniye Kanunu'na bakmakla görevli bidayet mahkemesi hakimlerinin vazifelerinde tarifatı kanuniye dairesinde hareket etmemeleri için Adliye Vekâletinin nazarı dikkatinin çekilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, Birinci Celse



19



Kasım



166 sayılı Beyiye Hakkının ve Kişe Memurluklarının Mâlûl Gazilere Tahsisi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey ve refiki Karesi Mebusu Mehmed Bey'e ait kanun teklifi ile gündeme gelmiştir. Devlet inhisarında bulundurulan ve bulundurulacak olan mevadın kavanin ve nizamatı mahsusalarına tevfikan beyiye [satış] hakkı ve gişe memurlukları [bayilikler] aledderecat tercihen muharebelerde mâlûl olan gazilere tahsis edilmiştir. Mâluliyetleri bizzat ifayı muameleye mâni olanlar yerlerine dilediklerini tevkil edebilirler. Bu düzenleme yapılırken, devlet inhisarında olan mallar teker teker sayılmak yerine inhisar altınca olan ve olacak malların hiçbirini adlamamak adına maddedeki ifade tercih edilmiştir. Böylelikle, sigara, sigara kağıdı, tütün, tuz vb. gibi bütün inhisarlar adları sayılmamakla birlikte kanunda yer almıştır. Devlet inhisarı dışındaki inhisarlar söz konusu edilmemiştir. Şehir ve kasabaların ihtiyacı nispetinde mâlûl olan gaziler talip iken âhara beyiye tezkeresi verilmeyecektir. Mâlûlinden kâfi talip olmadığı takdirde evlâdı şüheda ve mâlûl mütekaidin tercih olunacaktır. Bey'iye tezkeresi verilecek mâlûllere tekaüd maaşları [emeklilik maaşı] oranında itibar verilecektir. Ancak, borçlarını ödemeyenlere maaşları verilmeyecek ve alı konulan maaşları bilâmuhakeme borçları karşılığında ait oldukları dairelerin sandıklarına ita olunacaktır. Kanunun neşrinden önce mâlûlinden başka kimselere verilmiş olan beyiye tezkeresi ile gişe memurluklarının hükmü 1337 senei maliyesinden sonra muteber olmayacaktır.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, Birinci Celse



19



Kasım



Münhal bulunan Maarif Vekâletine, Karesi Mebusu Vehbi Bey intihap olundu. [Cmh]



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in verdiği istizah takriri sonunda istifa eden Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey'in yerine, Vehbi Bey intihap olunmuştur. İkinci oylamada, oylamaya katılan 183 kişiden, 105'inin oyunu alarak seçilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, İkinci Celse



19



Kasım



Tetkiki Hesabat Heyeti'nin intihabı şubelere bırakıldı. [Cmh]



Dıvanı Muhasebata mütaallik bazı muamelâtı tetkik etmek için beş kişiden oluşan bir heyetin intihabına karar verilmişti. Heyeti Umumiyece intihap edilmesine karar verildiği halde, bir karar ile intihap şubelere bırakılmıştır.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, İkinci Celse



1921 Yılı



877



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Kasım



Mükellef Sivil Sıhhiye memurları hakkındaki kanuna müzeyyel kanun lâyihası müştereken tetkik için Müdafaai Milliye ve Sıhhıye Encümenlerine iade edildi. [Cmh]



Kanuna ek olarak konulmak istenen madde şu şekildedir: silah altına celbolunan ihtiyat ettiba ve etibbayı baytariye seferberlikte derecei hizmetlerine göre seferi kıdem zamlarına kesbi istihkak ederler ve ordudaki müddeti hizmetlerine ve aldıkları seferi kıdem zamlarına nazaran seferber ordu dahilinde binbaşı rütbesi de dahil olmak üzere bu rütbeye kadar terfi edebilirler. Maddede binbaşılığın dahil olup olmadığı, binbaşılığın da dahil olduğuna ilişkin ifadenin sehven yazılıp yazılmadığı tartışılmıştır. Kozan Mebusu Dr.Fikret Bey, İhtiyat Zâbitan Kanunu'na göre ihtiyat zâbitanının binbaşılığa kadar terfi edebildiğini, 1331 yılından sonra mektepten çıkanların asker arkadaşları mülazımıevvelken bunların binbaşı olmalarının uygun bulunmadığını ve bu gerekçeyle bir tenzili rütbe yapılmak istendiğini dile getirmiştir. Binbaşılığa terfi etmiş toplam üç kişi vardır. Bunlar, Dr.Adnan Bey, Dr.Fikret Bey ve Dr.Neşet Ömer Bey'dir. Erzurum Mebusu Celâlettin Arif Bey, sivil etibbanın binbaşılıktan yukarı terfi edememesinin doğru olmadığını dile getirmiştir. Hüseyin Avni Bey'in, binbaşılığa kadar tabiri doğru değildir; mezkûr kaydın tayyı ile hemsınıfları veçhile terfilerini teklif eden takrirle birlikte Sıhhiye ve Müdafaai Milliye Encümenlerine gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 113, İkinci Celse



19



Kasım



Elazığ ve Bitlis Valilikleri ile Erzincan Mutasarrıflığına atama yapıldı. [Cmh]



Elazığ Valiliği'ne Süleyman Bey tayin edilmiştir. Bit- BCA: lis Valiliği'ne Abdülkadir Bey tayin edilmiştir. Erzin- 30..18.1.1/ 4.37..6./ can Mutasarrıflığı'na Zühdü Bey tayin edilmiştir. 71-50; BCA: 30..18.1.1/ 4.37..5./ 71-49



19



Kasım



1337 Düyûn-ı Umûmiyye 1337 Düyûn-ı Umûmiyye Bütçesi'ne 14,480 lira tah- Düstur Tertip 2, Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevka- sîsât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, lâde ilâvesi hakkında Kas.501 rârnâme yayımlandı. [Osm]



19



Kasım



Seyr-i Sefâin, Şirket-i Hayriyye ve Haliç vapurlarından alınmakta para hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Seyr-i Sefâin, Şirket-i Hayriyye ve Haliç vapurlarından zamîmeten alınmakta olan yirmişer paranın Harik Komisyon-ı Alîsi emrine tahsîs edilmesine karar verilmiştir.



19



Kasım



1337 Düyûn-ı Umûmiyye Bütçesi'ne ilâve hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



1337 Düyûn-ı Umûmiyye Bütçesi'ne 25,150 lira ilâve Düstur Tertip 2, edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.502



Cilt 12, s.503



19



Kasım



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Stalin'e yazdığı mektupta Türkiye politikasının ekonomi politikası ile bütünleştirilmesini önerdi.



Çiçerin, Türkiye'ye fabrikalar kurulmasını, teknik ve KSG IV yönetici kadro gönderilmesini, teknik ve tarım uzmanı yetiştirmek üzere Türkiye'den öğrenci alınmasını önermiştir. Lenin de bu önerilere katılmaktadır.



19



Kasım



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Frunze'ye Ankara Anlaşmasıyla ilgili bir mektup gönderdi.



Çiçerin, Ankara'ya gelmek üzere yola çıkan ve Tif- KSG IV lis'te bulanan Frunze'ye, anlaşmaya karşı bir protesto kampanyası başlatmadıklarını; ancak, Türkiye'nin Fransa'ya ekonomik imtiyazlar vermesinden endişe ettiklerini bildirmiştir.



878



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Kasım



Yunanistan Başbakanı Gunaris ile Curzon, beşinci ve son kez görüştü.



Curzon, Yunanistan'ın istekleri konusunda vaatte bu- Sİ lunamayacaklarını, arabuluculuğun Türklerin tutumuna bağlı olacağını ve işlerde zorluk çıkarmamalarını istediğini bildirmiştir. Başbakan Gunaris başkanlığındaki Yunanistan Heyeti, taarruza hazır olduklarını söylemiştir.



19



Kasım



Franklin Bouillon, Fransa'dan Adana'ya geldi.



Franklin Bouillon, Çukurova Ermenileri ile Ankara KSG IV Hükümeti arasında arabuluculuk yapmak üzere gelmiştir.



19



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'yle temas konulu bir telgraf çekti. [YK]



Rumbold, Ankara Hükümeti'yle temas işinin İrlanda İBA IV meselesinin çözülmesi sonrasına ertelenmesini önermiş; o haliyle daha güçlü olacaklarını söylemiştir. Kemalistlerin, onların yöntemini kabul etmeyeceklerini belirttikten sonra, illa da temas kurulması isteniyorsa, yakın zamanda İstanbul'dan geçecek Bekir Sami Bey üzerinden temas kurabileceğini dile getirmiştir.



20



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Ali Fuat Paşa'nın Sovyetler Birliği ile ilişkilere dair sorduğu sorulara cevap verdi.



Mustafa Kemal Paşa, Sovyetler Birliği ile ilişkilerin KSG IV hangi esaslara dayanacağını bildirmiştir: "Ruslardan mümkün olduğu kadar çok silah almak, Rusları, dostluk konusunda şüpheye düşürmemek, Fransızlarla yapılan anlaşmada Sovyet Cumhuriyetlerini ilgilendiren hiç bir maddenin bulunmadığı konusunda güvence vermek, Misak-ı Millî'yi gerçekleştirmek için Rusya'dan gereken yardım sağlanamazsa başkalarına da başvurulabileceğinin hissettirilmesi, İngiliz Ticaret Kurulu Başkanı'na, Misak-ı Millî sınırları içinde barışa hazır olduğunun söylenmesi, bu konuda Rusların arabuluculuğunun kabul edilebileceği."



21



Kasım



Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey, Memurin Tetkik Heyeti'nden istifa etti. [Cmh]



Adliye Encümenine intihabı dolayısıyla istifa eden Hafız Mehmed Bey'in yerine, 22 Kasım 1921 tarihinde reyi işari ile Van Mebusu Hakkı Bey intihap olunacaktır.



21



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 34, 35, 37 aynen, maddeleri kabul ve 38 ve 39. maddeler Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Reylerin tadat ve tasnifi hakkındaki beşinci kısmın BMM ZC, müzakeresine başlanmış; intihabın şekline ilişkin Da- C: 14, İ: hiliye Encümeninde bulunan 31.maddeyle birlikte 114 müzakere edilmek üzere 32, 33 ve 36.maddelerin müzakeresi tehir edilmiştir. 38.maddede intihap zabıtnamelerinin kazaya irsal ve kaymakam tarafından vilayet şûralarına tevdi edileceğine ilişkin hükmünden kazaya irsal ve kaymakam tarafından kısmının tayyedilmesine karar verilmiş ve madde tadil için Dahiliye Encümenine havale edilmiştir. Hangi intihabın keenlemyekün olduğu vilâyet şûrasınca tâyin olunur, denilen 39. madde yeterince açık olmadığı için vilâyet şûrasınca keyfi uygulamanın yapılabileceği gerekçesiyle eleştirilmiştir. İntihapta suistimal olduğu takdirde vilâyet şûrasının karar alması gerektiği yönündeki takrirlerle birlikte, madde Dahiliye Encümenine iade edilmiştir.



21



Kasım



Malta'dan avdet etmiş olan Sivas Mebusu Vâsıf Bey Meclise takdim olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 114, İkinci Celse



1921 Yılı



BMM ZC, C: 14, İ: 114, Birinci Celse



879



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Kasım



Nafıa Vekili Rauf Bey, vekillikten istifa etti. [Cmh]



Rauf Bey, hastalığı nedeniyle katılamadığı oturumda oylamaya katılan 167 kişiden 84 kişinin oyunu alarak Nafıa Vekâletine intihap olunduğunu öğrenmiştir. İstifanamesinde, itimat adedini vazife ve mukabili olan mesuliyeti deruhde için kâfi görmediğinden yerini Meclis'in ekseriyetle itimat ettiği birine bırakmak üzere istifa ettiğini belirtmiştir. Rauf Bey'e itimat beyan edilmek suretiyle Nafıa Vekilliğine intihabı takviye edilmiştir. Oylamaya katılan 163 kişiden 162'sinin itimat oyunu almıştır.



BMM ZC, C: 14, İ: 114, İkinci Celse



21



Kasım



Yakup Şevki Paşa, Ankara'ya geldi.



Garp Cephesi İkinci Ordu Kumandanlığına atanan KSG IV Yakup Şevki Paşa, Ankara'ya gelmiştir.



21



Kasım



Çukurova Ermeni lideri Cathalicos, Beyrut'ta bulunan Yüksek Komiser General Gouraud'ya Çukurova Ermenileriyle ilgili bir telgraf çekti.



Cathalicos, Ermeni esirlerin iadesinin sağlanmasını, KSG IV yetimhanedeki çocukların Fransız bölgesindeki yetimhanelere nakledilmesini, Dörtyol'daki Ermenilerin kaçabilmesi için İskenderun'a kadar götürülmelerini istemiştir.



21



Kasım



Avrupa'da bulunan Osmanlı İmparatorluğu'nun eski yöneticileri Paris Konferansı'na sunulmak üzere bir muhtıra hazırladılar.



Ahmet Rıza Bey, Cavit Bey, Ahmet Rüstem Bey, KSG IV Sudi Bey, Ziya Bey, Ahmet İhsan Bey, Reşit Saffet Bey, Harun Aliçe Bey, Hüseyin Hilmi Paşa, Mahmut Muhtar Paşa, Çürüksulu Mahmut Paşa, Salih Manir Paşa, Vehip Paşa, Osmanlı Sefiri Galip Kemali Bey'in kaldığı otelde toplanmışlardır. Paris Konferansı'na İtalyanlarca sunulacağını umdukları bir muhtıra hazırlamışlardır. Muhtıra, Misak-ı Milli'yi yumuşatan 6 maddeden oluşmaktadır.



22



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 40, 41. maddeleri tadilen kabul ve 42.maddesi Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



40.madde nahiye şûrası intihabında nüfuzu memuri- BMM ZC, yetlerinden istifade ederek belirli müntahipleri teşvik C: 14, veya tehdid eden memurların azlolunmasını ve üç İ: 115 aydan bir seneye kadar hapsolunmasını öngörmüştür. 42. madde, intihap esnasında gerekçe göstermeden vazifesinin başına gelmeyen veya vazifeye başladıktan sonra gerekçesiz olarak vazifeden imtina eden heyeti intihabiye reisi ve âzasının cezalandırılmasına ilişkindir.



22



Kasım



Tahtı muhakemeye alınan sabık Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'dan mevrut telgraflar okundu. [Cmh]



Nureddin Paşa'nın 3 Kasım 1921 tarihinde Erkânı Harbiye Riyasetine ve 8 Kasım 1921 tarihinde Büyük Millet Meclisi Riyasetine çektiği iki telgraf okunmuştur. Telgraflarda Nureddin Paşa, Başkumandanlık, Müdafaai Milliye Vekâleti ve Erkânı Harbiye Riyasetinin bilgisi dışında bir şey yapmadığını ve isnad edilen Pontus ve Kürt isyanı meseleleriyle ilgili ne gibi evrakın istendiğini anlamadığını ifade etmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, hakkında Meclis'in tetkikat ve tahkikat yaptığını; ancak, onu henüz herhangi bir suçtan mahkum etmediğini söyleyerek mektupların tahkikat bitmeden okunmasını eleştirmiştir. Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey, Galip Bey gibi zengin bir tüccar hakkında Nureddin Paşa'nın Yunan propagandası yaptığını iddia etmesi en büyük vatan hainliğidir demiştir. Koçgiri'ye giden Heyeti Tahkikiye'nin Samsun meselesini de incelemesine karar verilmiştir.



880



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 115, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Kasım



Ermeni temsilcileri ile Türk Toplantıya Çukurova'yı boşaltmakta olan Ermeni KSG IV ileri gelenleri arasında bir temsilcileri, Türk ileri gelenleri, Franklin Bouillon ve toplantı yapıldı. Fransız Konsolosu Laporte katılmıştır. Toplantıda, Ankara Anlaşması'ndaki bölgede kalacak Hristiyan azınlıkları ile ilgili madde açıklanmış ve Ermenilerden bölgeyi boşaltmamaları istenmiştir. Ermeniler, hayatları hakkında resmi bir güvence verilmediğini söylemişlerdir.



22



Kasım



Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey, Trabzon kayıkçılarının taşıyacağı yük ve insan için alınacak ücreti bir tarifeyle tespit etti.



Trabzon İskelesi'ne Enver Paşa'ya yakın Kayıkçılar KSG IV Kâhyası Yahya hakim bulunmakta ve istediği ücret ile Müdafaa-i Milliye vergisi adı altında bir vergiyi almaktaydı. Bu karar İskele Hükümeti'nin tasfiyesi sürecini başlatacaktır.



22



Kasım



Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Natsarenus, Ankara'dan ayrıldı.



Natsarenus, hastalık nedeniyle yurda dönmek üzere KSG IV, Ankara'dan ayrılmıştır. Yeni Sovyetler Birliği Sefiri HM (16,23.11. Aralof, 27 Ocak 1922'de Ankara'ya gelecektir. 1921)



22



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'yle temas konulu bir telgraf çekti. [YK]



Rumbold, dolaylı yoldan Ankara'nın görüşünü öğ- İBA IV rendiklerini ve görüşün umut verici olmadığını dile getirmiş; Misak-ı Milli'yi esas almak, Anadolu'nun ve Doğu Trakya'nın boşaltılmasını şart koşan bir Hükümetle temasa geçmenin yararı olmayacağını ifade etmiştir. F.O'nun notu ise şu şekildedir: "Ankara'ya anlatılmalı ki, yalnız İngiltere ve Yunanistan'la değil, bütün müttefiklerle karşı karşıyadırlar ve Doğu Trakya'nın Türklere verilmesi söz konsu değildir. ... müttefiklerin birleşik cephesi Ankara'yı yola getirebilir."



22



Kasım



İngiltere'de Kabine Ankara'ya temsilci gönderilmesini erteleme kararı aldı.



Müttefik Konferansının yapılıp yapılmayacağı kesin- KSG IV leşene kadar, Ankara Hükümeti ile teması sağlayacak temsilcinin gönderilmemesine karar vermiştir.



22



Kasım



"Mısır'dan yükselen kardeş sesi"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Mısır Milli Partisi'nin, HM hicri yıldönümünü kutlarken Anadolu'daki din kardeşlerini unutmayarak, Başkumandana 3 Eylül 1921 tarihinde önemli bir telgraf çektiğini yazmıştır.



23



Kasım



1208 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile resmi ve dini günlerin ve merasimlerin belirlenmesi için bir komisyon kuruldu. [Cmh]



Resmi ve dini günlerin belirlenmesi ve merasimlerin tesbitinin Şer'iye, Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerinin oluşturacağı bir komisyona havale edilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.37..19./ 233-1



23



Kasım



1202 sayılı İstanbul Amerika Fevkalade Komiserliği ticari ateşesi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İstanbul Amerika Fevkalade Komiserliği'nin ticari ataşesi Jülyanzilesbi'nin bazı Amerika şirketleri adına mali incelemelerde bulunmak üzere Ankara'ya gelmesine izin verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.37..13./ 239-3



23



Kasım



1211 sayılı Türk Demircilik Merkezi Ankara'da olmak üzere Türk Demircilik ve ve Marangozluk AŞ'ye dair Marangozluk AŞ'nin kurulmasına karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.38..2./ 180-3



1921 Yılı



881



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Kasım



Franklin Bouillon, Vali Hamit Bey ve Kumandan Muhittin Paşa, Kilikya Hristiyanlarına hitaben ortak bir bildiri yayımladı.



Bildiride, genel affın tam olarak uygulanacağı, hürri- KSG IV yetlerinin ve mallarının güvence altında olduğu, malların %40'ına el konulmayacağı, Nisan başına kadar kimsenin askere alınmayacağı bildirilmiş ve evlerine dönmeleri istenmiştir. Aynı gün, Franklin Bouillon, Ermeni temsilcileri ile ayrı bir toplantı yaparak, Ermenileri göçten vazgeçirmeye çalışmıştır. Ancak, Ermeniler resmi güvenceleri olmadığında diretmişlerdir.



23



Kasım



13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey, Trabzon'daki askeri idareye son verilmesini istedi.



Sami Sabit Bey, bu isteğini, Trabzon Müdafaa-i Hu- KSG IV kuk Cemiyeti Başkanı Ahmet imzasıyla Mustafa Kemal Paşa'ya çektiği bir telgrafla dile getirmiştir.



23



Kasım



Padişah Vahdettin, Balmumcu Kasrı'nı, General Harington'a tahsis etti.



Tahsisat, Kasr'ın, General Harington tarafından konut KSG IV olarak kullanması için yapılmıştır.



23



Kasım



"Japonya, İngiltere ile ittifakını bozacak mı?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Japonya'nın İngilte- HM re'yle ittifakını bozup bozmayacağına ile Washington Konferansı ve Çin Meselesine dair yazılara yer verilmiştir.



24



Kasım



Heyeti Vekilenin Salâhiyet ve Vazifesine dair Encümeni Mahsusun Kanun Teklifi Mecliste görüşülmeye başlandı. [Cmh]



24



Kasım



Posta ve Telgraf Vekâleti ihdası hakkındaki Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in kanun teklifi, Lâyiha Encümeninin, posta ve telgraf muharebe ve münakalâtının vakti zamanında yapılamaması Başmüdüriyet kadro teşkilâtının ademi kıfayetinden olmadığı, hali harpten kaynaklandığını belirten mazbatası doğrultusunda reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



24



Kasım



Koçgiri Tahkik Heyeti Riyaseti'nin, 12 ve 15 kişinin tahliye edildiklerine dair telgraflar Mecliste okundu. [Cmh]



Koçgiri Heyeti Tahkikiyesi namına Bolu Mebusu Yusuf İzzet Bey imzasıyla 21 Kasım 1921 tarih ve 32 numaralı yazı ile, 12 kişinin tahliye edildiği ve muamelei askeriyesi olanların rüfekası misillu mezun addedildiği bildirilmiştir. Koçgiri Tahkik ve Dersim Tetkik Heyeti namına Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey imzasıyla 36 numaralı yazı ile 25 şahsın daha tahliye edildiği bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



24



Kasım



İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey'in, Atina'da esir bulunan Edirne Mebusu Miralay Cafer Tayyar Bey hakkındaki sual takririne, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



1 Kasım 1921 tarihinde Matbuat ve İstihbarat Dairesince tebliğ edildiği üzere, Cafer Tayyar Bey, Yunanistan'da esir bulundurulduğu sırada casusluk suçundan hapse atılmıştır. Esir olan birinin nasıl casusluk yapmasının mantığa sığmadığını belirten Hamdi Namık Bey, bu konuda ne yapıldığını sormuştur. Yusuf Kemal Bey, 6 Kasım 1921 tarihinde, Miralay Cafer Tayyar Bey hakkında casusluktan dolayı ve sair suretle takibata devam edildiği takdirde yedde bulunan Yunan zâbitanına da bilmisli mukabelede bulunmaya mecbur kalınacağının bildirildiğini ifade etmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



882



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 14, İ: 116



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Kasım



Diyarbekir Mebusu Kadri Bey'in jandarma işlerine; Antalya, Kars mutasarrıflarının becayişlerine ve Ergani Mebusu Sırrı Bey'in Mutasarrıf Fahreddin Bey hakkındaki sual takrirlerine Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Dahiliye Vekili, jandarma zâbitan ve efradının, Harbi Umumide orduya alınması nedeniyle birçoğunun zayi olduğunu ve jandarmadaki nizamın bozulduğunu söylemiştir. Muvazenei Maliye Encümeni'nin 1337 senesi bütçesinde tasarrufa gitmesi nedeniyle, jandarmanın yeniden tanzimi için gereken tahsisat alınamamıştır. 1338 senesi bütçesinden alınacak tahsisat ile, jandarmaya yeni efrad kaydolunması, mevcut jandarmanın mektepten geçirilmesi, zâbitan için bir mektep kurulması, zâbitan ve efradın sınıflarında ve maaşlarında tadilat yapılması, teftiş kurumunun yeniden çalıştırılması düşünülmektedir.



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



24



Kasım



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in, Bartın Kaymakamı hakkındaki sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Usul ve kanun hilafına Bartın tüccarından Menteşzade Osman Bey'i tevkif ettiği iddia edilen Bartın Kaymakamı hakkında sual takriridir. Ali Fethi Bey, Osman Bey'in Kaymakam tarafından Mısır âşarındaki yolsuzluğu nedeniyle hakkında şikayet olduğu için dairei hükümete davet edildiğini; ancak, o sırada kaymakamı tahkir ettiği gerekçesiyle 24 saatliğine tutuklandığını ve zabıt evrakının Adliye'ye gönderildiğini; bu nedenle de, kaymakam hakkında herhangi bir işlem yapılmadığını ifade etmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



24



Kasım



Ergani Mebusu Emin Bey- Ali Fethi Bey, Hamdi Bey'in harcırah almadığını, 'in, Dahiliye Müsteşarı Münir Bey'e verilen harcırahın geri alındığını belirtHamid Bey ile İdarei Mamiştir. halliye ve İdarei Umumiyei Vilâyat Müdürü Münir Beye verilen harcırahlara dair sual takririne, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 116, Birinci Celse



24



Kasım



Eski Çine Kaymakamı İbrahim Ethem Bey, Yunan ordusu tarafından Söke'de tutsak edildi.



20 Nisan 1922 tarihinde tutsaklıktan kurtulabilecek KSG IV Ethem Bey, zaferden sonra Kars, Sinop, Urfa, Gümüşhane ve Erzurum valiliklerinde bulunacaktır.



24



Kasım



Fransız General Dufieux, Adana'dan ayrıldı.



Çukurova'nın Ankara Hükümeti'ne tesliminden önce KSG IV General Dufieux, karargâhıyla birlikte Adana'dan ayrılmıştır. Aynı gün, Franklin Bouillon da, General Gouraud ile görüşmek üzere Beyrut'a gitmiştir.



24



Kasım



Yunanistan Üçüncü Kolordu Kumandanı General Velahopulos, eşkiyalık yapanlarla ilgili bir bildiri yayımladı.



Velahopulos, Ankara Hükümeti ihtilâlcileriyle işbir- KSG IV liği yaptıkları ileri sürülen eşkiyalaların teslim olmaları için 20 gün tanımış; teslim olanların affedileceği, olmayanların kurşuna dizileceği, ailelerinin sürgün edileceği ve varlıklarına el konulacağı bilgisini vermiştir.



25



Kasım



Çukurova Ermenileri hızla Çukurova'yı boşaltıyor.



Kilikya Ermeni Cemaati dini lideri Cathalicos, Ana- KSG IV dolu'dan ayrılarak İskenderun'a geçmiştir. Antep'ten göçmek ise yasaklanmıştır. Suriye'ye geçmek isteyen Ermenilere sadece birinci ve ikinci mevki biletleri için vize verilmektedir. Fransız Parlamentosu Senato Grubu ise, Başbakan Briand'a gönderdiği yazıda, Fransız ordusu çekilmeden Kilikya'daki Ermenilerin güvence altına alınmasını istemiştir. Kasım ayı sonunda, Çukurova'da 60.000 Ermeni kalmış olacaktır.



1921 Yılı



883



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Kasım



Müttefik Orduları Kumandanı General Harington, İngiltere-Ankara teması ile ilgili İngiltere Savaş Bakanlığına bir telgraf yolladı. [YK]



Rumbold'un telgrafı üzerine General Harington, İBA IV Rumbold'un görüşlerine katılmadığını ve Ankara'nın uzlaşmaz olduğu görüşünü paylaşmadığını iletmek istemiştir. General Harington'a göre, İstanbul'daki güçlükleri artmaktadır ve tezelden müzakereler başlatılmalıdır.



25



Kasım



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Damad Ferid Paşa ile İngiltere arasında 12 Eylül 1921'de gizli bir anlaşma yapıldığını duyurdu.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Damad Ferid Paşa ile HM İngiltere arasındaki gizli anlaşmanın yanı sıra Ankara Anlaşması sonrası Fransız ve İngiliz basınında iki ülke arasında cerayan eden münakaşalara yer vermiştir.



26



Kasım



Malta'dan avdet etmiş olan Gelibolu Mebusu Celâl Nuri Bey ve İstanbul Mebusu Numan Usta Meclise takdim olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 117, Birinci Celse



26



Kasım



195 sayılı Düveli Mütelife tarafından İstanbul'da askeri mahakim küşadının protestosu hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Erzurum Mebusu Celâlettin Arif Bey, kararı günde- BMM ZC, me getiren takririnde, askeri mahkemelerin kurulma- C: 14, sını Mondros Mütarekesine dayandıran İtilâf Devlet- İ: 117 lerinin bu gerekçesinin kanunsuz olduğunu ifade etmiştir. Mondros Mütarekesinin İtilâf Devletlerine işgal hakkı vermediğini ve ahaliye keyfi muamele yapacak bir salahiyet bahşetmediğini belirtmiştir. Bilâmünakaşa, Meclis namına keyfiyetin protesto edilmesine karar verilmiştir.



26



Kasım



1223 sayılı Himaye-i Etfal Cemiyeti'ne ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Merkezi Ankara'da bulunan Himaye-i Etfal Cemiye- BCA: ti'nin kamu yararına çalışan derneklerden sayılmasına 30..18.1.1/ 4.39..3./ karar verilmiştir.



1221 sayılı Rüsum-u Belediye Kanunu'na Muaddil Kanun Lâyihasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Rüsum-u Belediye Kanunu'nun 14. maddesi son fık- BCA: rasının değiştirilmesine dair kanun lâyihası hazırlan- 30..18.1.1/ 4.39..1./ mıştır.



Daha önce görevden alınmış olan Genç Mutasarrıfı Abdurrahman Bey göreve iade edildi. [Cmh]



Tokad Mutasarrıflığı'na Reşad Bey tayin edildi. BCA: 30..18.1.1/ [Cmh]



26



26



Kasım



Kasım



Kaynak



203-2



105-3



4.38..7./ 71-53; BCA: 30..18.1.1/ 4.38..11./ 71-52



26



Kasım



1219 sayılı Mahalli İdarele- İl ve sancaklarda mahalli idarelerin gelişememesi se- BCA: re dair İcra Vekilleri Heyeti bebiyle,buraların coğrafi ve iktisadi yönlerini belirle- 30..18.1.1/ Kararı alındı. [Cmh] yen tasarıların hazırlanarak sonucun İcra Vekilleri 4.38..10. Heyeti'ne sunulmasına karar verilmiştir.



26



Kasım



Adana Havalisi Kumandanlığına atanan Muhittin Paşa ile Dahiliye Vekâleti Müsteşarı Hamit Bey, Adana'ya geldi.



884



Yönetim Zamandizini



Şehri Fransa'dan teslim alacak 11 daire müdürü ise, 1 KSG IV Aralık 1921 tarihinde Adana'ya gelecektir. Aynı gün, Yarbay Sarrou, Muhittin Paşa ve Hamit Bey arasında yapılan görüşmede bazı kararlar alınmıştır. Bölge halkı, boşaltmanın yapıldığı tarihten başlayarak üç ay askere alınmayacak, emvali metruke için bir Türk-



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Fransız komisyonu kurulacak, tekâlifi milliye emirlerinin uygulanmayacağı halka duyurulacak, mültecilerden isteyen istediği ülkeye gidebilecek ve isteyen Çukurova'da kalabilecek, prensip olarak bütün küçük memurlar yerlerini koruyacaklardır. 26



Kasım



13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey, Trabzon'da İskele Hükümeti olarak adlandırılan yapıya ilişkin Şark Cephesi Kumandanlığına bilgi verdi.



Sami Sabit Bey, başlıca üyeleri Müdafaa-i Hukuk İHEP, Cemiyeti üyesi olan ve "Bozuk Parti" adı verilen İtti- KSG IV hatçı örgütlenme hakkında bilgi vermiş ve Yahya Kâhya hakkında şunları bildirmiştir: "Yahya Kâhya iskele hükümeti idi. Koyun başına bir lira açıktan alıyor, yarısını Müdafaa-i Hukuk'a veriyor, yarısı kendinde kalıyor. Kâhya kaçakçılık yapmıştır. Onun takibinden vazgeçmek iyi olmaz."



27



Kasım



İngiltere ile Ankara Hükümeti arasında İkinci İnönü Görüşmeleri başladı.



İngiltere Heyeti'nde Binbaşı Şütürten, Binbaşı Henry Sİ, KSG ve Binbaşı Bokingam bulunmaktadır. Refet Paşa, IV Binbaşı Henry'ye, "İngiltere'den bir işaret bekliyoruz. İngiltere, Türkiye'yi Fransa ile anlaşmaya zorluyor. Oysa Türkiye'de geleneksel İngiliz dostluğu canlandırılabilir." demiştir.



27



Kasım



Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey, Osmanlı Tahran Elçilik Heyeti'ni alıkoydu. [Cmh]



Tahran Sefiri Ahmed Reşit Bey, 22 Kasım 1921'de KSG IV İstanbul'dan Trabzon'a hareket etmişti. Tahran'da henüz bir sefareti bulunmayan Ankara Hükümeti ise, Dahiliye Vekili Ferit Bey imzalı bir telgraf ve İcra Vekilleri Heyeti Kararına dayanarak, Trabzon Valisi Hazım Bey'den Reşid Bey'in İran'a gitmesinin engellenmesini istemiştir. Heyeti çay içme bahanesiyle evine davet eden Hazım Bey, Heyet'i alıkoymuştur. Böylelikle, Tahran'a gitmelerine engel olunan Heyet'in, 2 Şubat 1922 tarihinde İstanbul'a dönmesine izin verilecektir.



27



Kasım



1229 sayılı Amasya'daki örfi idarenin [sıkıyönetim] kaldırılmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ordu, Canik, Tokat, Amasya, Çorum ve Sivas'da ilan BCA: edilen sıkıyönetimin kaldırılmasına karar verilmiştir. 30..18.1.1/ 4.39..9./ 53-10



27



Kasım



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, ordu karargâhlarının nerede kurulacağını Birinci ve İkinci Ordu Kumandanlıklarına bildirdi. [Cmh]



İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanlığına, ordu ka- KSG IV rargâhının Çay ve civarında; İkinci Ordu Kumandanlığına ise, Bolvadin'de kurulacağını bildirmiştir.



27



Kasım



Müstakbel Kuvve-i Mesâlih-i Osmaniye kadrosu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Müstakbel Kuvve-i Mesâlih-i Osmaniye "jandarma dahil" kadrosuna ithal olunacak erkân, ümerâ ve zâbitân ve müstahdemîn-i askeriyenin sûret-i tefrîki hakkında düzenleme yapılmıştır.



27



Kasım



"Bir Rum, Yunancı ve Fenerci midir?"



Açıksöz Gazetesi'nde İ.Habib "İki Nevi Rumluk" KSG IV, başlıklı yazısında şunları yazmıştır: "Bir Rum, Yu- AS nancı ve Fenerci midir? O, ırken Türk olduğunu ispat etse de 'Sen bizden değilsin' diyeceğiz. Bir Rum, samimiyetle Yunanlılığın ve Fenerciliğin düşmanı mıdır, o Türk'üm demese de ona vatandaşımızsın diyebiliriz."



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.504



885



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Kasım



İngiltere ve Ankara Hükümeti arasındaki İkinci İnönü Görüşmeleri devam etti.



Refet Paşa, Binbaşı Henry'ye şunları söylemiştir: Sİ "Slav yayılmasına karşı ortak çıkarlarımız var. Kader birliği yapalım. Ancak bizim hayat hakkımızı tanıyın. Türkiye'yi yok etme politikasından vazgeçin. Bu sizin çıkarınıza uygundur. İngiltere sermayesine kolaylık gösterebiliriz." Görüşmeyi değerlendiren Binbaşı Henry'nin raporunda ise şu sözlere yer verilmiştir: "Refet Paşa tamamen samimi. Türkiye politikamızı değiştirelim."



28



Kasım



Serveti beş bin liradan fazla olanlardan aledderecat Muafiyeti Askeriye Vergisi alınmasına dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Bursa Mebusu Operatör Emin Bey'in kanun teklifi, Lâyiha Encümeninin, halkın son yıllarda Tekâlifi Harbiye ve Milliye namıyla birçok fedakarlık yaptığı, Harb Kazancı, Temettü ve Ticaret Vergisi verdiği ve halktan ayrı sınıflar altında vergi alınamayacağı gerekçesiyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 118, Birinci Celse



28



Kasım



Muvazenei Maliye Encümeninde beş âza ile karar alınmasına müsaade edilmesine ilişkin takrir kabul edildi. [Cmh]



Devair bütçelerinde tenkikat yapılması için diğer encümenlerin katılımıyla 45 kişi olması gereken ve nısabı müzakere sayısı 15 olan Muvazenei Maliye Encümeni, âzanın mezunen ve memuren gaybubeti nedeniyle nısabı müzakere sayısının 10 olmasına karar vermişti. Ancak, bu sayının da sağlanamaması nedeniyle Saruhan Mebusu ve Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Reşad Bey'in takriri ile, karar yeter sayısının diğer encümenlerde olduğu gibi 5'e düşürülmesi istenmiş ve bu talep Meclis'te kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 14, İ: 118, Birinci Celse



28



Kasım



İngiliz Yüksek Komiserliği, İngiltere'nin Ankara'ya resmi veya yarı resmi hiçbir heyet göndermediğine dair bir bildiri yayımladı. [YK]



İngiliz Yüksek Komiserliğince yayımlanan bildiride, İBA IV Ankara Hükümeti'nin resmen görüşünün sorulduğu yönündeki İleri Gazetesi haberi yalanlanmış ve Gazetenin bir gün kapatılmasına karar verildiği duyurulmuştur. Yüksek Komiserlik, İngiltere'nin Ankara Hükümeti ile görüşmek için resmi veya yarı resmi nitelikte hiçbir heyet göndermediğini duyurmuştur. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, 29 Kasım 1921 tarihli bilgi notunda İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a durumu şu şekilde anlatmıştır: "İstanbul gazeteleri, Doğu sorununun çözümü için Ankara Hükümetinin görüşünün sorulacağını yazıyorlar. ... Binbaşı Henry'nin İnebolu gezisi İngilizlerin Anadolu'ya bir heyet gönderdikleri yolundaki söylentilere neden oldu. Fransa ile yapılan Ankara anlaşmasından sonra, İtalya ve İngiltere'nin de Ankara Hükümetiyle anlaşmalar yapacakları yolunda propagandalar yapılıyor."



28



Kasım



Adana'nın boşaltılmasıyla Resmi görüşmelerin başlamasıyla, Ankara ile Adana KSG IV ilgili resmi görüşmeler baş- arasında doğrudan haberleşme de başlamıştır. ladı.



28



Kasım



İstanbul'da bir Çerkez Toplantısı yapıldı.



Toplantıya Şeyh Şamil'in torunu Hamza Bey de ka- KSG IV tılmış; Hamza Bey, Türkiye içinde Çerkez istiklâlini istemek kadar gülünç bir şey düşünülemeyeceğini söylemiştir.



28



Kasım



Kâzım Karabekir Paşa, Sarıkamış'ta Anaokulu açtı.



Kâzım Karabekir Paşa, Sarıkamış'ta "Amerikalılar İH tarzı" 70 çocuklu bir anaokulu açmıştır.



886



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Kasım



"Atina ve Pire'de grev"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Atina ve Pire'deki HM grev ile İrlanda işleri ile ilgili yazılara yer verilmiştir.



29



Kasım



Belediye rüsumuna dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Rüsumu belediyenin tezyidini teminen ahalii asliyeden olup da rüsumu belediye ahzı istilzam edecek emvali gayrimenkulesi bulunmayan ve ahalii asliyeden olmayanlardan senevi on sekiz yaşından altmış yaşına kadar olan eşhasın Belediye Vergisiyle mükellef tutulmaları lüzumuna dair Edirne Mebusu Şeref Bey'in takriri, Lâyiha Encümeni tarafından reddedilmiştir.



29



Kasım



Çukurova Ermenileri hızla Çukurova'yı boşaltıyor.



Ermeni Katolikleri ruhani lideri Cathalicos, İskende- KSG IV run'dan Paris'teki Ermeni Delegasyonuna bir mektup yazmış; Fransızların ve Türklerin ısrarlarına ve verdikleri güvencelere rağmen, Ermenilerin yeni bir katliam korkusuyla Çukurova'yı terketmekte olduklarını anlatmıştır. Delegasyondan, Ermeni milletinin bu "enkaz"ını kurtarmak için harekete geçmesini ve sığınacak yer bulmasını istemiştir. Cathalicos, Adana'yı terketmesiyle ilgili duygularını şu sözlerle ifade etmiştir: "İnsanın doğduğu ve asırlardır ıstırabına katlandığı topraklardan ayrılması ne acıklı bir şeydir. Şehir az zamanda boşaltıldı, şimdi artık çatıların altında ışık, ocaklarda tüten dumanlardan eser yok... Okullar kapandı..."



29



Kasım



Franklin Bouillon, Ermeni dini liderlerini ikna etmek için Fransızların Adana Konsolosunu İskenderun'a gönderdi.



Konsolos Laporte, Ermeni dini liderleriyle bir toplan- KSG IV, tı yapmış; Çukurova'yı terketmemelerini ve geri AkG dönmelerini istemiştir. Bu kaçışın Fransa'ya sadakatsizlik olduğunu söyleyen Laporte, "Kilikya'da Fransızlar sizin için 5.000 evladını verdi" demiştir. Onun bu sözleri üzerine dini liderler, "Ateşkesten beri 30.000 Ermeni, Fransızlar için canını vermiştir." ve şu anda hayatımızın güvencesi yoktur demişlerdir. Adana'yı terkeden sayısı Ferda Gazetesi'ne göre 49.000'i bulmuştur. Akşam Gazetesi'nin, Ermeni gazetelerine dayandırdığı haberine göre ise, 70.000 Ermeni Mersin'e ulaşmıştır.



29



Kasım



İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa, Bolvadin'e geldi.



Yakup Şevki Paşa, Bolvadin'de İsmet Paşa ile gö- KSG IV rüşmüştür.



29



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İstanbul Hükümeti ile ilgili bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, İstanbul Hükümeti'nin gittikçe Ankara'ya İBA IV boyun eğer duruma düştüğünü belirtmiş; Maliye Nâzırının, "Ben Ankara Hükümetinin bir kavasıyım." dediğini iletmiş ve sadece Sadrazam'ın Kemalistleri "âsi" saymaya devam ettiğini belirtmiştir.



29



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti ile ilgili bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, Ankara Hükümeti'nde görevden çekilen iki İBA IV vekil ve yerlerine seçilen Rauf Bey ile Vehbi Bey'e ilişkin gelişmelerin, Mustafa Kemal Paşa ve Enver Paşa arasındaki çekişmenin bir yansıması olarak yorumlandığını belirtmiştir. Rumbold'a göre, Malta sürgünlerinin vekillik ve kumandanlık gibi önemli görevlere getirilmesinin doğal karşılanması gerekmektedir, bu değişikliklerin Enver Paşa yandaşlarının başarısı olarak yorumlanmasının yanlıştır.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 14, İ: 119, Birinci Celse



887



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Kasım



"Meriç'ten Ganj'a kadar bü- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Ağa Han'ın İngiltere'ye HM tün İslam memleketleri ga- tavsiyeleri adı altında verdiği habere göre Ağa Han, leyandadır." Meriç'ten Ganj'a kadar bütün İslam memleketlerinin galeyan içinde olduklarını söylemiştir. Gazete, ayrıca, Yunanistan'da önemli siyasi olaylar cereyan ettiğini yazmıştır.



30



Kasım



Garp Cephesi'nde saldırı hazırlığı gündemli bir toplantı yapıldı.



30



Kasım



1232 sayılı İcra Vekilleri İstanbul'da yayınlanan Yeni Şark Gazetesinin AnadoHeyeti Kararı ile Yeni Şark lu'ya girmesine izin verilmiştir. Gazetesi'nin Anadolu'ya girişine izin verildi. [Cmh]



30



Kasım



1337 Maliye Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Kıştan önce yapılması düşünülen saldırıyla ilgili, KSG IV Bolvadin'de, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa, İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki, Selahattin Adil Paşa ve Albay Kemalettin Sami Bey'in katıldığı bir toplantı yapılmıştır. BCA: 30..18.1.1/ 4.39..12./ 86-7



1337 Maliye Bütçesi'ne 10,050 lira tahsîsât-ı fevkalâ- Düstur Tertip 2, de ilâve edilmiştir. Cilt 12, s.506



30



Kasım



Türk Ortodoks Kilisesi Ku- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Türk Ortodoks Kilisesi HM ruluş Bildirisi yayımlandı. Kuruluş Bildirisini yayımlamış ve Papa Eftim Efendi'nin, Ortodokslara şerre alet olmamalarını tavsiye ettiği sözlerine yermiştir. Gazete, ayrıca, Yunan grevinin ihtilal şeklini almaya başladığını ve Selanik'e de yayıldığını yazmıştır.



1



Aralık



Malta'dan avdet etmiş olan Muş Mebusu İlyas Sami Efendi Meclise takdim olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 120, Birinci Celse



1



Aralık



Divanı Muhasebat Kanunu Lâyihası Kavanini Maliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 14, İ: 120, Birinci Celse



1



Aralık



Niğde Mebusu Mustafa Hilmi Efendi, Memurin Tetkik Encümenine intihap olundu. [Cmh]



Konya Mebusu Musa Kâzım Efendi istifa etmiş; BMM ZC, onun yerine reyi işari ile Mustafa Hilmi Bey intihap C: 14, İ: 120, olunmuştur. Birinci Celse



1



Aralık



Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis ile İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon görüştü.



Baltacis, Yunanistan'ın borç para almadan daha fazla Sİ tutumayacağını bildirmiştir. Bu açıklama, İngiltere Dışişleri Bakanlığında telaş yaratacak; Yunanistan'ın konferanstan önce nefesinin tükenmesi halinde, Ankara Hükümetine barış şartlarını empoze etmek için İngiltere'nin elinde koz kalmayacağı yorumlarına yol açacaktır.



1



Aralık



"Yunan Hükümeti'ni devirme teşebbüsleri"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Yunan Hükümeti'ni HM devirme teşebbüsleri olduğu, Madras'ta isyan çıktığı ve İstanbul Çerkezlerinin mahut beyannameyi reddettikleri haberlerine yer verilmiştir.



888



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Aralık



İkinci Ordu Karargâhı Bolvadin'e, Birinci Ordu Karargâhı Çay'a alındı. [Cmh]



Yunanistan'a karşı başlatılması düşünülen saldırı ha- KSG IV zırlığı kapsamında İkinci Ordu Karargâhı Bolvadin'e alınmış; burada bulunan Birinci Ordu Karargâhı da Çay'a nakledilmiştir.



2



Aralık



Yahya Kâhya ve adamlarının sivil mahkemede yargılanmasına karar verildi.



Yahya Kâhya ve adamlarının askeri mahkeme yerine İHEP sivil mahkemede yargılanmasına, haklarındaki takibin de Dahiliye Vekâletince yapılmasına karar verilmiştir. Yahya Kâhya'nın 9 adamı Sarıkamış'ta tutuklu bulunmaktadır. Bu kararın alınmasında Trabzon İttihatçılarının Ankara Hükümeti üzerindeki baskısı etkili olmuştur. Karar, Mustafa Kemal Paşa tarafından 3 Aralık 1921'de Kâzım Karabekir Paşa'ya iletilecektir. Kâzım Karabekir Paşa, 6 Aralık 1921 tarihli yazısında, bu karara karşı çıkacak; suçları hükümeti devirmek olan bu kişilerin Envercilik akımının yok edilmesi için Trabzon'dan uzak tutulmaları gerektiğini belirtecektir.



2



Aralık



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Malakanların askere alınmasıyla ilgili Ankara Hükümeti'ne bir nota verdi.



Kars'taki Malakanların askere alınmasına ilişkin veri- KSG IV len notada, "Kilikya'daki ve Kars'taki Hıristiyanlar askere alınmazken Malakanlara karşı bu hareketten dolayı, Rusya'daki Türklerin ülkelerine geri verilmesini durdurduk." denilmiştir.



2



Aralık



İngiltere'nin Bağdad YükCox, ısrarla barış yapılması gerektiğini bildirmiş; bi- İBA IV sek Komiseri Sir P.Cox, ran önce barış yapıp dost bir Türkiye kazanmanın haSömürgeler Bakanına Tür- yati önemde olduğunu söylemiştir. kiye barışı ile ilgili bir telgraf çekti.



2



Aralık



Yeni Dünya Gazetesi, Ankara'da yeniden yayımlanmaya başlandı.



Daha önce Eskişehir'de çıkan ve Resmi Türkiye Ko- KSG IV, münist Fırkası'nın yayın organı yapılarak Ankara'ya YD getirilen Yeni Dünya Gazetesi, 2 Ocak 1921'de, Ethem Bey'i desteklediği gerekçesiyle matbaası tahrip edilerek kapatılmıştı. Yeniden yayınlanmaya başlayan gazetenin, imtiyaz sahibi yeniden Arif Oruç, sorumlu müdürü de M.Müeyyit olmuştur. Gazete, Vilâyet Matbaasında basılmaktadır.



3



Aralık



Mersin Mebusu Salâhaddin Beyin, Heyeti Vekilenin Salâhiyet ve Vazifesine dair Kanun teklifinin Encümeni Mahsusa iade edilmesine ilişkin takriri kabul edilerek, teklif Encümeni Mahsusa iade edildi. [Cmh]



Heyeti Vekilenin salâhiyet ve vazifesini belirlemek için oluşturulan Encümeni Mahsusa, hazırladığı kanun teklifi ve ona temel oluşturan esbabı mucibesi ile yetkisini aşmış addedilmiştir. Kanun teklifinin, Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun ruhunu ve mahiyetini teşkil eden "Hakimiyet bilâ kayd-ü şart milletindir" hükmünü çiğneyerek Kanuni Esasiyeyi ve sabık tarzı idareye benzer bir Kabineyi geri getirecek ve buna mukabil bir şekli Hükümet ihdas edecek mahiyette olduğu dile getirilmiştir. Yoğun tartışmalar neticesinde, Mazbata Muharriri Salâhaddin Beyin takriri üzerine teklifin Encümene iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 121, Birinci Celse



3



Aralık



Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının, Heyeti Vekilenin salâhiyet ve vazifesine dair Kanun teklifinin Kanunu Esasi Encümeniyle Encümeni Mahsusa havale edilmesine ilişkin takrirleri kabul edildi. [Cmh]



Ankara Mebusu Gazi Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşlarının, Heyeti Vekilenin salâhiyet ve vazifesine dair Encümeni Mahsusa tarafından tanzim edilmiş olan Kanun teklifinin, İcra Vekillerinin sureti intihabı ve Heyeti Vekile Reisinin Meslisce tasdiki noktasında tekrar tetkik edilmek üzere Kanunu Esasi Encümeniyle Encümeni Mahsusa havale edilmesine ilişkin takrirleri kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 121, Birinci Celse



1921 Yılı



889



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



3



Aralık



167 sayılı Dahiliye Vekâletinin 1337 Senesi Bütçesinin 151nci Faslının Birinci Memurin Harcırahı Maddesine Otuz Bin Lira Tahsisat İtası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'in açıklamalarına göre, BMM ZC, merkezi hükümetin Kayseri'ye nakli ve Adana'nın C: 15, anavatana ilhakı ile Eskişehir ve Karahisar gibi işgal İ: 121 edilen şehirlerden gelen memurlara harcırahlarının ödenmesi nedeniyle 1921 senesine tahsis edilen meblağ bitmiş ve yeni tayinler için ek tahsisata ihtiyaç duyulmuştur. Malatya Mebusu Lütfi Bey, altı ay zarfında bir kazada sekiz kaymakamın değiştiğini belirterek, bu israfa son verilmesini ve bütün değişiklikler ile yapılan masrafı gösteren bir cetvelin hazırlanarak Meclisce tetkik edilmesini istemiştir. Erzurum Mebusları Hüseyin Avni Bey ve Durak Bey, tahsisat aleyhinde konuşmuşlardır.



3



Aralık



Demiryolları Umum Müdürlüğü'ndeki görevinden alınan Behiç Bey, görevine iade edildi. [Cmh]



Behiç Bey, ileri sürdüğü şartların kabul edilmesi üze- KSG IV rine 26 Şubat 1921 tarihinde alındığı görevine geri dönmüştür.



3



Aralık



Fransa, Ankara Anlaşması gereğince Çukurova'yı boşaltıyor.



Osmaniye kuzeyindeki Mamure kasabası boşaltılmış- KSG IV tır. 18 Aralık 1921'de Misis, 20 Aralık 1921'de Adana, 23 Aralık 1921'de Ceyhan ve Kilis, 24 Aralık 1921'de Osmaniye, 25 Aralık 1921'de Antep ve Nizip, 27 Aralık 1921'de Tarsus, 29 Aralık 1921'de Dörtyol ve 4 Ocak 1922'de Mersin boşaltılacaktır.



3



Aralık



"Biz emperyalizme, kapitalizme karşı mücadele eden bir milletin halk hükümetiyiz."



İkdam Gazetesinde yazan Yakup Kadri, Mustafa KSG IV, Kemal Paşa'nın "Biz emperyalizme, kapitalizme karşı İkG mücadele eden bir milletin halk hükümetiyiz." sözlerinin, fazla inkilapçı ve fazla çüretli bulunarak İstanbul muhitinde şaşkınlığa yol açtığını yazmıştır.



3



Aralık



"Anadolu Patrikliği"



Açıksöz Gazetesi yazarı İ.Habib, Anadolu Patrikli- KSG IV, ği'yle ilgili, "Papa Eftim Efendi, içerdeki Rumların AS Anadolu'da kalmasını istiyor. Bunun için beynelmilel azınlık hukuku bile istemiyor. Biz onu da vermeye razıyız." diye yazmıştır. 4 Aralık 1921 tarihli sayısında ise şunları yazacaktır: "Sahil Rumlarının ilacı mübadele, dahil Rumlarının ilacı Anadolu Patrikliği'dir. Kalacak olanlar Yunan'ı unutmalıdırlar." Gazetede, ayrıca, İstanbul Çerkezlerinin hain İzmir Çerkezlerine cevabı da yer almıştır.



4



Aralık



Müttefik Orduları Komutanı General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına bir şifre tel çekti. [YK]



General Harington, Anadolu'daki müzakereler adının İBA IV karıştırıldığından rahatsız olduğundan, Binbaşı Henry'nin izinsiz olarak adını kullandığından bahsetmiş; Binbaşı Henry'nin gidişinden sonradan haberdar olduğunu ifade etmiştir.



4



Aralık



1241 sayılı Amerika Şark-ı Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti Ankara temKarib Muavenet Heyeti'nin silcisinin Konya'da bulunan Ermeni yetimlerinin İsisteğine dair İcra Vekilleri tanbul'a gönderilmesi isteği reddedilmiştir. Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.40..1./ 248-9



4



Aralık



1240 sayılı Amerikan Raşyen Kumpanyası adına yapılan talebin kabul edilemeyeceğine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.39..20./ 250-2



890



Yönetim Zamandizini



Anadolu'daki petrol türü madenleri işletmek üzere Amerikan Raşyen Kumpanyası adına yapılan talebin barış imzalanmadan kabul edilemeyeceği kararlaştırılmıştır.



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Aralık



1242 sayılı Osmanlı ve Rus Tedavüle çıkarılan Osmanlı ve Rus altınlarının İstanaltınlarına dair İcra Vekille- bul'da satılabileceği gibi yurtdışına da satılabileceğiri Heyeti Kararı alındı. ne karar verilmiştir. [Cmh]



4



Aralık



"Emperyalizm! Kapitalizm!"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Emperyalizm! Kapitalizm! Bu iki kelime, bir PS zamandan beri Ankara'nın lisanından düşmez oldu. Zorbalarımız, bu davaları Leninlerden, Troçkilerden işittiler, aldılar. İkide birde emperyalizmden bahsetmek gülünçtür; siyasî ve sair davalarımıza kapitalizmi karıştırmak gülüncün gülüncüdür. Sermayeye harp ilan etmekten daha manasız ne vardır? Emperyalizm ve kapitalizmden sana ne, bana ne? Edirne'yi, İzmir'i kurtarabiliyor musun, ona bakmalı."



5



Aralık



İkinci İnebolu Görüşmeleri sona erdi.



Refet Paşa ve İngiltere Heyeti ile yapılan görüşmeler İBA IV sona ermiştir. Görüşme, 27 Kasım-5 Aralık 1921 tarihlerinde tutulan İngiliz tutanaklarına yansımıştır. Refet Paşa, İngiltere'yle şu ana kadar bir anlaşmaya varılamamasını şu sözlerle İngiliz Yüksek Komiserliğinin entrikalarına bağlamıştır: "İngiltere ile Türkiye'nin ortak çıkarları var. Devlet adamları bunu kavrarlarsa anlaşma sağlanabilir. Şimdiye kadar anlaşma olmamışsa İngiltere'nin tutumu yüzündendir. İngiltere Türkiye'yi dün Almanya'nın kucağına atmıştı, bugün Fransa'nın kollarına itiyor. Türkiye halâ İngiltere'den bir işaret bekliyor." Refet Paşa, Misak-ı Milli sınırları içinde kurulacak ulusal Türk devletinin güneyde kurulacak bağımsız Arap devleti ile başında Osmanlı Halife-Padişahının olduğu bir çifte devlet (Dual State) oluşturabileceğini, Irak'ta Kral Faysal'ın tahttan indirileceğini söylemiştir. Türkiye'deki Ermenilerin nüfusun %2,5'unu oluşturduğunu ve Ermeni muhtariyetinin söz konusu olamayacağını; Kürdistan'ın Türkiye'nin bir parçası olduğunu söylemiştir. Refet Paşa, tam yetki verildiği taktirde General Harington ile görüşebileceklerini belirtmiştir. Binbaşı Henry, tutanakta belirtildiği üzere, "Türkiye'yi ezmek plânı suya düştü. Anadolu'da yeni bir Devlet doğdu." demiş ve Refet Paşa'nın Türk-İngiliz görüşmeleri için en iyi aracı olduğunu ifade etmiştir.



5



Aralık



168 sayılı Affı Umumi hak- İcra Vekilleri Heyeti'nin 3 Aralık 1921 tarihli içtimakında Kanun kabul edildi. ında kabul edilen Kanun Lâyihası ile gündeme gel[Cmh] miştir. Fransızlar tarafından işgal edilip 20 Kasım 1921 tarihli itilâfname mucibince tahliye edilen arazide [Adana ve havalisi] ika edilmiş olan bilcümle ceraim mürtekipleri hakkında affı umumi ilan edilmiştir. Af, Çukurova Hristiyanlarına kötü davranılacağı yönündeki propagandaya karşı çıkarılmıştır. Kırşehir Mebusu Müfid Bey ve Kângırı Mebusu Hacı Tevfik Efendi, Adana ve havalisinde umumi af ilan edilirken, memleket dahilindeki diğer yerlerde af ilan edilmemesinin doğru olmadığını dile getirmiştir. Önerileri kabul edilmemiştir. Affı umuminin hukuku şahsiyeyi kapsayıp kapsamayacağı ve henüz İtilâfname tasdik edilmeden ona dayanarak böyle bir



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.40..2./ 129-3



BMM ZC, C: 15, İ: 122; KSG IV



891



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Kanun'un çıkarılması da mevzu bahis edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, aynı gün yayımladığı bildiride, "Adana, Antep, Urfa halkı bundan böyle bütün güçlerini yurdun yükselmesine, ilerlemesine harcamalıdır. Çeşitli milliyetler, birbirinizle iyi geçininiz. Hür ve uygar bir milletin bireyleri olduğunuzu dost ve düşmana ispat edin. Hangi din, mezhep ve ırktan olursa olsun herkes eşittir." demiştir. 5



Aralık



Müfettişi Umumilik Kanun Lâyihasının Encümenden celbi ile ruznameye alınmasına ilişkin takrir Meclis'te okundu. [Cmh]



Erzurum Mebusu Durak Bey, takriri ile, Müfettişi Umumilik Kanununun müstacelen çıkarılması Meclisi Âlinin kararı iktizasından iken, hayli zamandan beri Encümende kaldığını hatırlatarak, karar hilâfına olarak müzakeresi tehire bırakılan mezkûr kanun lâyihasının encümenden celbini teklif etmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, Birinci Celse



5



Aralık



Tedrisatı İptidaiye Kanununun 15.maddesinin ilgasına dair Kanun Teklifi reddedildi. [Cmh]



İçel Mebusu Ali Rıza Efendi'nin teklifi, tedrisatı iptidaiye vergisinin sureti tarh ve tevzii hakkındaki maddesinin ilgasıyla tedrisatın mahallerince ittihaz olunacak tedabir ile idare ve idamesi ile toplanan vergilerin iadesi hakkındadır. Lâyiha Encümeni, teklifi, konunun İdarei Kura ve Nevahi Kanunu ile düzenlenecek olmasına ve iadenin mümkün olmamasına binaen reddetmiştir. Maarif Vekili Vehbi Bey'in tedrisatın idaresi için bu verginin toplanmasından başka yol olmadığı yönündeki izahatı üzerine müzakere kafi görülmüştür. Teklif, 17 Aralık 1921 tarihinde Maarif Encümeninin tensibiyle Maarif Vekâletindeki Komisyonu Mahsusa havale edilecektir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



5



Aralık



196 sayılı Receb hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Casusluğa teşebbüs suretiyle Hıyaneti Vataniyeden dolayı Konya Bidayet Mahkemesince on sene küreğe mahkûm edilen Bozkırın Ekise karyesinden Receb hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



5



Aralık



197 sayılı Bazı eşhas haklarındaki hükümlere dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Seydişehir isyanına iştirak ettikleri gerekçesiyle Konya Bidayet Ceza Mahkemesince Hiyaneti Vataniyeden üçer sene küreğe mahkûm Seydişehir'in Çavuş karyesinden Isaoğullarından Ali mahdumu Osman ve İsmailoğlu Mehmed ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



5



Aralık



198 sayılı Bazı eşhas haklarındaki hükümlere dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirak etmek gerekçesiyle Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Ağdbeyli karyesinden İbrahim Bin Mehmed ve Havarık karyeli Musaoğlu Kerim ve Hoydos yaylasından Mehmed Bin Hacı Süleyman'ın idamlarına ve 25 nefer refikinin aledderecat mahkûmiyetlerine dair Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm ref edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



5



Aralık



199 sayılı Ramazan hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Yalvaç isyanına katılmaktan Yalvaç Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniyeden dolayı on sene küreğe mahkûm edilen Karaağaç kazasının Orta mahallesinden Halil İbrahimoğlu Ramazan hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



892



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Aralık



200 sayılı Konyalı iki şahıs haklarındaki hükümlere dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten Konya Bidayet Mahkemesince Hiyaneti Vataniyeden on beşer sene küreğe mahkûm edilmiş olan Kasap Ahmedoğlu Süleyman ile Hacı Mehmedoğlu Ahmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, suçlarının Hiyaneti Vataniye Kanunu kapsamında olmadığı gerekçesiyle haklarındaki hüküm ref edilmiş; kişilerin tahliye edilmesine karar verilmiş ve evrakları mahkemei nizamiyeye iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 122, İkinci Celse



5



Aralık



Görevinden azledilen MaGörevinden azledilen Tokad eski Mutasarrıfı Nadir latya eski Mutasarrıfı Şükrü Bey ile görevinden alınan Ardahan eski Mutasarrıfı Bey'in çalıştırılmasına izin Talat Bey'in çalıştırılmalarına izin verildi. verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.40..4./71 -53; 71-54



5



Aralık



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi, Zonguldak Maden İdaresi Hukuk Müşaviri Hamit Şevket Bey'i yargıladı.



Hamit Bey'in üçüncü duruşması yapılmıştır. Mahke- KSG IV me, askerlikten kaçma suçlamasıyla Hamit Bey'i tutuklatan Zonguldak Mutasarrıfı Asım Bey'in yargılanmak üzere Kastamonu'ya getirilmesine karar vermiştir. Hamit Bey, İzmir'in işgali üzerine burada açılan cepheye katılmak üzere gönüllü askere yazılmıştı.



5



Aralık



Peyamı Sabah Gazetesi'ne Tunç Hilal-i Ahmer nişanı verildi. [Osm]



İradei seniyye ile, Hilal-i Ahmer'e yardımda bulunan TV: 4330; Peyamı Sabah Gazetesi'ne Tunç Hilal-i Ahmer nişanı BOA: İ..DUİT, verilmiştir. GN: 25, DN: 74



5



Aralık



"Vekillerin vazife ve mesu- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Mahmut Esat'ın ve- HM liyeti" killerin vazife ve mesuliyetine ilişkin bir yazısı yayımlanmıştır. Gazetede, ayrıca, Yunanistan'ın vaziyetini muhafaza edemeyeceği, Girit'in isyan ettiği ve Azerbaycan gecesi düzenlendiğine ilişkin haberler yer almıştır. Gazetenin haberine göre, Matbuat Müdüriyeti Umumiyesi, dışarıda bulunan Ağaoğlu Ahmet Bey'e teklif edilmiştir.



6



Aralık



201 sayılı Konyalı iki şahıs haklarındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya Bidayet Mahkemesince Hiyaneti Vataniyeden üçer sene kalebentliğe mahkûm Konya'nın Kurbucedit mahallesinden Saraç Hacı Dervişoğlu Âdil (veya Arif) ile biraderi Mustafa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarında hüküm ve ceza verilmesini sağlayacak hiçbir gerekçe olmaması nedeniyle hüküm ve karar usulsüz ve kanunsuz görülerek ref'edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



Hıyaneti Vataniye suçundan ademimesuliyetine karar verilmiş olan Helvacıoğlu Mehmed hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, evrak mahkemesine iade edildi. [Cmh]



Söke Bidayet Mahkemesince ademimesuliyetine karar vermiştir. Hıyaneti Vataniye suçundan yargılananlar hakkında verilen kararlar katidir. Bu nedenle, Büyük Millet Meclisi Hıyaneti Vataniye cürmünden sadece infazı kesinleşenlerin kararlarını tetkik etmektedir. Beraat anlamına gelen ademimesuliyet kararının tetkik edilmesi gerekmediğinden iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



Hıyaneti Vataniyeden idama mahkûm Konyalı Arap Hacı Tahir ve üçer sene kalebentliğe mahkûm refikleri hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilerek, evrakları aidolduğu mahkemeye iade edildi. [Cmh]



Konya Bidayet Ceza Mahkemesince verilen karar, müddeiumuminin hakim yapılarak ve noksan bir heyetle verilmiş olması gerekçesiyle iade edilmiştir. Konya'da İstiklâl Mahkemesi kurulmuş olmasına rağmen, mahkûmların lehine olacak şekilde karar, kati hüküm veren İstiklâl Mahkemesi yerine, haklarında daha önce karar vermiş ilk derece mahkemesine gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



1921 Yılı



893



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Aralık



202 sayılı Çerkez Bekir hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Yozgad isyanına iştirakten Mecidözü Biyadet Mahkemesince Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Amasya'nın Mecidözü kazasının Konur karyesinden İsmailoğlu Bekir hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



Hıyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Halil hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası Encümene iade edildi. [Cmh]



Söke Bidayet Mahkemesince verilen ve Encümence tetkik edilen karar, Heyeti Umumiyede Af Kanununun mevzu bahis olması nedeniyle Encümen tarafından geri istenerek iade edilmiştir. Müzakereler esnasında, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Büyük Millet Meclisi'nin meşruiyetini tanımayanlara karşı yapılan Hıyaneti Vataniye Kanununun yapılış gerekçesinin ortadan kalkmış olması nedeniyle lağvını, Siird Mebusu Mustafa Efendi de İstiklâl Mahkemelerinin lağvını istemiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



203 sayılı Ragıb hakkındaki hükmün tahviline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten Konya Bidayet Ceza Mahkemesince Hıyaneti Vataniyeden idama mahkûm Konya'nın Sungurlu mahallesinden Hacı Mustafaoğlu Ragıb hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası ve fıkrai hükmiyesi okunarak, ceza on beş sene küreğe tahvil edilmiştir. Adliye Encümeninde 3 kişi Ragıb'ın fer'an zimethal, 4 kişi de methaldar olduğuna hükmetmiştir. Meclis'te Ragıb'ın fer'an zimethal olduğuna karar verilerek, cezası 15 sene küreğe tahvil edilmiştir. Müzakere sırasında, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey, isyanların süratle bastırabilmek ve müsebbiplerini cezalandırabilmek için mercii muhakeme olarak bidayet mahkemelerinin görevlendirildiği ve bu görevlendirme Temyiz Heyeti teşkil edilmeden önce olduğu için evrakının Meclis'e geldiğini hatırlatmış; ancak, Temyiz Heyeti kurulduktan sonra bunların neden hala Meclis'e geldiğini sormuştur.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



204 sayılı Bekiroğlu Hüseyin hakkındaki hükmün tahviline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya isyanına iştirakten Konya Bidayet Mahkemesince Hıyaneti vataniyeden idama mahkûm Konya'nın Dedemoğlu mahallesinden Hüseyin hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm fer'an zimethalliğe ve on beş sene küreğe tahvil edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



Yozgad isyanı müşevvikleri hakkında yeniden tahkikat icrasıyla faili aslilerinin İstiklâl Mahkemesine teslim edilmesine dair takrir reddedildi. [Cmh]



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in takriri, Damad Ferid Paşa Hükümeti ve İngiltere ile işbirliği ile isyan eden Çapanoğullarının yargılanarak Yozgad'ın aklanması isteğini ifade etmiştir. O vakitte benzer isyanlar olduğu ve hiçbir şehrin de o isyanlarla anılmadığı söylenerek reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 123, Birinci Celse



6



Aralık



Eski Sadrazam Prens Sait Halim Paşa öldürüldü.



Sait Halim Paşa, Ermeni intikamcılar tarafından öldü- KSG IV rülmüştür. 1915 Ermeni tehciri onun sadrazamlığı zamanında gerçekleştirilmişti. Malta'daki sürgünden kurtulan Halim Paşa, Roma'ya yerleşmişti. Sait Halim Paşa, 29 Ocak 1922'de büyük bir törenle İstanbul'da toprağa verilecektir.



894



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Aralık



İngiltere'nin Paris Sefiri Lord Hardinge, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Anlaşmasıyla ilgili bir yazı gönderdi.



Fransa, İngiltere'nin Ankara Anlaşmasından kaynak- İBA IV, Sİ lanan kaygılarını gidermek için bir nota daha vermiştir. Sefir, Fransa Başbakanı Briand'ın bu notanın dostça verildiğini iletmiş ve İngiltere ile Fransa arasında alınıp verilen dört notanın yayınlanmamasını istediğini bildirmiştir. Ankara Hükümeti'nin, Müttefik Ülkeler tarafından fiili bir hükümet muamelesi gördüğünü belirten Briand, Ankara Hükümeti'nin İzmir konusunda olmasa dahi Trakya konusunda taviz verebileceğini belirtmiş; görüşmelere Mustafa Kemal'in bizzat katılmasını gerekli gördüğünü söylemiştir.



6



Aralık



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Mustafa Kemal'in tutumuyla ilgili bilgi iletti. [YK]



Rumbold, Büyük Millet Meclisi'nde gündeme gelen İBA IV Heyeti Vekilenin yetki ve sorumluluklarıyla ilgili yasa tasarısının Mustafa Kemal'in yetkilerini sınırlamaya çalışan bir tasarı olduğunu belirtmiştir. Müttefik ülkelere Misakı Milliyi kabul ettirmeye çalışan Mustafa Kemal Paşa'nın, Misakı Milli'nin kabul edilmesi halinde kurtarıcı ilan edilerek güçleneceğini ifade etmiştir.



6



Aralık



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a özel bir mektup gönderdi.



Rumbold mektubunda, Mustafa Kemal'e yaklaşma- İBA IV nın, ona teslim olmak anlamına geldiğini belirtmiştir: "Ankara'yı yola getirmeden barışa ulaşamayız. Kemalistlerle savaşamadığımıza göre, barış onların lehine olacak. Ankara yola getirilmeli. Ama İstanbul kenara itilmemeli. Padişahın nüfuzu arttırılabilirse elimizde yararlı bir koz olur. Mustafa Kemal'le anlaşalım diyenler var. Dışişlerinde değil, ama öteki Bakanlıklarda bu görüş yayılıyor. Mustafa Kemal'e teslim olmak zorunda kalabiliriz." Rumbold'a göre, Türkiye yeniden İslam propagandasının merkezi olmamalı, Mezopotamya'da İngiltere'ye saldırmamalı, Boğazlar açık kalmalı ve Türkiye'de İngiliz vatandaşları kolayca yaşayabilmelidir.



7



Aralık



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi, eski Osmancık Şube Reisi Binbaşı Şahap Efendi ile Kuvayı İnzibatiye'de görev alan Hüseyin Hüsnü Bey'i yargıladı.



İstanbul Divanı Harbince tehcir suçundan dolayı 15 KSG IV yıla mahkûm edilen Binbaşı Şahap Efendi, görevi kötüye kullanmak, şahsi çıkar elde etmek gibi suçlarla yargılanmaktadır. Kuvayı İnzibatiye'de ve Damad Ferid Paşa'nin Merkez Kumandanlığı yardımcılığında bulunan Hüseyin Hüsnü Bey'in tutuksuz olarak yargılanmasına karar verilmiştir.



7



Aralık



1258 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İktisat Komisyonuna 4 mebus tayin edildi. [Cmh]



934 sayılı Kararla kurulan İktisat Komisyonu üyeli- BCA: 30..18.1.1/ ğine 4 mebus tayin edilmiştir. 4.40..18./ 23-1



7



Aralık



İngiltere Savaş Bakanı, Ka- Muhtıra, General Harington'un iki telgrafı üzerine İBA IV bine'ye muhtıra sundu. sunulmuştur. General Harington, güvenilir kaynaklardan Ankara'nın İngiltere ile anlaşmayı arzuladığını, Misakı Milli üzerinde direndiğini; ancak, geç kalınmazsa Ankara Hükümeti'nin Musul üzerinde ısrar etmeyebileceğini bildirmiştir.



7



Aralık



Hindistan'da Nehru tutuklandı.



Nehru ve onun yanında birçok ünlü kişi, İngiltere'yi KSG IV protesto eden halkı bastırmak için sömürge yönetimi tarafından uygulanmaya başlanan geniş baskı tedbirleri kapsamında tutuklanmıştır.



1921 Yılı



895



G.



Ay



Olay/Mevzuat



8



Aralık



169 sayılı Gaziantep Ahali- Gazianteb Mebusu Ali Cenani Bey ile rüfekasının BMM ZC, sine Muavenet hakkında Kanun Teklifi üzerine Adana ile tahliyesine karar ve- C: 15, Kanun kabul edildi. [Cmh] rilen Gaziantep'e verilmek üzere Sıhhiye ve İ: 124 Muavenatı İçtimaiye Vekâleti Bütçesine ilave yapılmasına karar verilmiştir. Gazianteb ve kurasına iadeten iskân edilecek ahalinin sevk, iskân ve iaşeleriyle mesailerinin tanzimi için küşadedilecek darüleytam ve darülmesainin masarifine medar olmak üzere 1337 senesi muhacirin bütçesinin 180nci faslının dördüncü iskân, yedinci iaşe, sekizinci sevkiyat ve on dördüncü müessesat maddelerine ilâveten yirmişer bin lira tahsisat ita olunmuştur. Kudreti maliyeleri müsaid olmayan muhtacin hanelerinin tamiri için 1337 senesi muhacirin bütçesinin yeniden küşadolunan (180 A) Gazianteb muhtacin hanelerinin tamiri faslına 40 000 lira tahsisat vaz'edilmiştir. 1337 senesi nihayetine kadar sarf edilemeyen miktar 1338 senesinde de sarf edilebilecektir.



8



Aralık



Hiyaneti Vataniye Mücriminden Bir Kısmının Aflarına dair Kanun müzakere edilmeye başlandı. [Cmh]



Aydın Mebusu Esad Efendi ve rüfekasının kanunun BMM ZC, müstaceliyetle müzakeresine ilişkin 90 imzalı takrir- C: 15, leri 5 Aralık 1921 tarihinde Meclis'e sunularak kabul İ: 124 edilmiştir. Canik Mebusu Nafiz Bey'in, İstiklâl Mahkemeleri, Mahakimi Nizamiye ve Divanı Harbler tarafından hıyaneti vataniyeden dolayı mahkûm edilen fer'an zimethal eşhasın aflarına dair kanun teklifi, Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Beyle rüfekasının, hiyaneti vataniyeden dolayı fer'an zimethal olanların afları hakkında kanun teklifi, Adliye Encümeninden gelerek görüşülmeye başlanmıştır. Adliye Encümeni mazbatasında, Büyük Millet Meclisi'nin harici düşmanlarıyla mücadelede muvaffak olabilmek için teşkil edildiği vakit dahilde başgösteren ifsadat ve isyanları teskin ve tenkil eylemek amacıyla Hıyaneti Vataniye Kanununun çıkarıldığı belirtilmiştir. İsyanların tamamen bastırıldığı ve Meclis ile Hükümetin meşruiyetinin halk nezdinde sağlandığı ilave edilmiştir. Adliye Encümeni namına izahatta bulunan Canik Mebusu Nafiz Bey ile Adliye Vekili Refik Şevket Bey arasında, kanunun uygulanabilirliğine dair geniş kapsamlı bir tartışma yaşanmıştır. Refik Şevket Bey, yargı mercilerinin çeşitliği ve yargılama usulündeki belirsizlikler nedeniyle af kapsamına alınacak kişilerin tespitinde zorluk yaşanacağını ifade etmiştir. Nafiz Bey, belirsizliğin aşılmasının sadece idari bir mesele olduğunu belirtmiştir. Birinci Madde yeniden tanzim edilmek üzere Adliye Encümenine yollanmıştır.



8



Aralık



Umum tüccar ve esnaftan harb istikrazı vergisi tahsil edilmesine dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey'in, bütçe açığını kapatmak için önerdiği, zürra, ashabı ağnam, aşar mültezimleri ve yüzde kırk tekâlifi millîye verenler müstesna olmak, sabit, seyyar umum tüccar ve esnafın sermayeleri ve ashabı akaarın varidatı senevileri yekûnu üzerinden harb istikrazı namiyle yüzde onunun tahsili lüzumuna dair kanun teklifi herkesin servet ve kudretine göre yardımda bulunduğu gerekçesiyle reddedilmiştir.



896



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM ZC, C: 15, İ: 124, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda ordu levazımatma, vaziyeti harbiye ve askeriye hakkında Müdafaai Milliye Vekilinden üç istizah takriri verildi. [Cmh]



Müdafaai Milliyeden vaki otan müteaddit sual ve istizah takrirleri kabul olunarak Vekâlete tebliğine karar verilmiştir. Takrirler, Erzurum Mebusu Salih Efendi, Kars Mebusu Ali Rıza Bey, 18 mebusa aittir.



BMM GZC, İ: 124, İkinci Celse



8



Aralık



Eskişehir'in hini tahliyesinde terk edilen şimendifer, alât ve adavat hakkında Nafıa Vekilinden Sual takririne Nafıa Vekili Rauf Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Eskişehir 13 Temmuz 1921-19 Temmuz 1921 tarihleri arasında tahliye edilmiştir. Nafıa Vekili Rauf Bey, Erzurum Mebusu Salih Efendi'nin sual takririne istinaden Eskişehir terkedilirken istasyonda bırakılan şimendifer, alât ve adavat hakkında bilgi vermiştir. Eski Nafıa Vekili Amasya Mebusu Ömer Lütfi Bey de istasyonun tahliyesi ile ilgili olarak kendini savunmuştur.



BMM GZC, İ: 124, İkinci Celse



8



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le birlikte Garp Cephesi'ne hareket etti.



Mustafa Kemal Paşa, 9 Aralık 1921'de Bolvadin'de, KSG IV 13 Aralık 1921'de Akşehir'de, 16 Aralık 1921'de Çay'da olacak ve kumandanlarla genel saldırı şartlarını değerlendirecektir. Bu değerlendirmeler sonucunda, 10 Aralık 1921'de saldırı planı bahara ertelenecektir. Mustafa Kemal Paşa, 18 Aralık 1921'de Ankara'ya dönecektir.



8



Aralık



Eski Adapazarı Kaymakamı Vatansız Mustafa, idam cezasına çarptırıldı. [Osm]



Adapazarı'nın işgali sırasında düşmanla işbirliği KSG IV yapmak suçundan İstanbul 1 numaralı Divanıharbince yargılanan Vatansız Mustafa idam cezasına çarptırılmıştır.



8



Aralık



Encümen-i Adli Nizamnamesi yayımlandı. [Osm]



İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleri ile İstanbul Hükümeti arasında, bu devletler uyrukları arasındaki sorunlara bakmak üzere Encümen-i Adli kurulmuştur. Encümen Riyasetine 25 Aralık 1921'de Arifî Paşa atanacaktır. Encümen-i Adli'nin diğer üyeleri ise şöyledir: Sanih Bey (Heyet-i Teftişiye Reisi), Memduh Bey (Ticaret-i Bahriye Mahkemesi Reisi), Kemal Bey, Mithat Cemal Bey (Dersaadet Bidayet Mahkemesi üyesi).



8



Aralık



İstanbul'da Patrik seçimi yapıldı.



Kral'a karşı ve Venizelos'a yakın eski Atina Metropo- KSG IV liti Dördüncü Meletios Metaksakis seçimi kazanmıştır. Atina ve İstanbul Hükümetleri bu seçimi tanımayacaktır. İstanbul Hükümeti adına açıklamayı 15 Aralık 1921'de Matbuat Umum Müdürlüğü yapacaktır.



8



Aralık



"İngiltere Mısır istiklâlini reddediyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İngiltere'nin Mısır HM istiklâlini reddettiği ve Düzce Çerkezlerinin, Yunan emellerine hizmet eden vatansızlar tarafından yayınlanan bildirinin protesto edildiği haberlerini vermiştir.



9



Aralık



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile görüştü.



İzzet Paşa, Binbaşı Henry'nin İnebolu Görüşmeleri İBA IV esnasında çok iyi karşılanmasının Ankara Hükümeti'nin İngiltere ile anlaşma istediğinin bir göstergesi olduğunu söylemiştir. Rumbold, Binbaşı Henry'nin resmi bir sıfatı olmadığını; İngiltere'nin Ankara Hükümeti ile ayrı bir barış yapmayacağını belirtmiştir. İzzet Paşa, Kemalistlere karşı saltanatın korunacağını ifade etmiştir.



1921 Yılı



TV: 4241; BOA: İ..DUİT, GN: 11, DN: 58; BOA: İ..DUİT, GN: 7, DN: 51



897



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



9



Aralık



Alâmet-i Fârika hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Alâmet-i Fârika hakkında 29 Şa'bân 1305 Düstur (11 Mayıs 1888) tarihli nizâmnâmenin bazı Tertip 2, Cilt 12, mevâddını muaddeldir.



İhtirâ Beratı hakkında muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



İhtirâ Beratı hakkında 1 Mart 1296 (13 Mart 1880) Düstur tarihli kanûnun bazı mevâddını muaddel Karârnâme Tertip 2, Cilt 12, yayımlanmıştır.



9



Aralık



Kaynak



s.507



s.508



9



Aralık



Denizde men'i müsâdeme Nizâmnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.509



9



Aralık



Devre-i mütârekeye mahsûs muvakkat muhtelit encümen-i adli teşkîli hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.529



9



Aralık



Yeni Adana Gazetesi, yeni- Yeni Adana Gazetesi, haftada üç gün olmak üzere KSG IV den yayımlanmaya başlan- yeniden yayımlanmaya başlanmıştır. dı.



9



Aralık



"Amele Meselesi"



İkdam Gazetesi'nde yayımlanan Ahmet Cevdet'in Vi- KSG IV, yana'dan gönderdiği "Amele Meselesi" başlıklı baş- İkG yazısında, "işçilere verilen ücretlerin fazlalığından ve işgününün 8 saat olmasından yakın[ıl]arak bunların Türkiye'de uygulanması halinde yabancı sermayenin gelmeyeceği", üretimin artmayacağı ve halkın aç kalacağı söylenmiştir.



10



Aralık



Hiyaneti Vataniye Mücriminden Bir Kısmının Aflarına dair Kanun müzakereye devam edildi. [Cmh]



8 Aralık 1921 tarihli içtimada uygulamada karışıklık BMM ZC, yaratacağı gerekçesiyle eleştirilen birinci maddedeki C: 15, İ: "mahkûm ve maznun bulunan bilcümle müteşebbis, 125 fer'an zimethal olanlarla tahrikat ve teşvikâtı fiilen fesada iktiran etmiyen muharrik ve müşevvikler" ifadesi çıkarılarak, madde Adliye Encümenince, İstiklâl mahkemeleri ile mahakimi adliye ve divanı harbler tarafından hiyaneti vataniye cürmünden dolayı mahkûm ve maznun olan eşhas (hukuku şahsiye baki kalmak üzere) affedilmişlerdir." şeklinde yeniden düzenlenmiş ve maddeye "idam ve müebbet kürek cezalarıyla mahkûm olanlar, casusluk edenler, " ifadesi eklenerek, onların da "eczayı vatandan bir kısmının tefrik veya ecnebi bir devlete ilhakına çalışanlar ve halen memaliki ecnebiye ve bilâdı meşgulede bulunanlar" gibi bu aftan müstena tutuldukları belirtilmiştir. Bu düzenleme ile, ilamlarda ayrıntılı olarak belirtilmediği için tespit edilemeyeceği düşünülen faili aslilerin belirlenmesine çalışılmıştır. Yine de tartışma devam etmiş; af kararının cürme göre mi cezaya göre mi verileceği, hakkında gıyaben hüküm verilenlerin derdest olundukları zaman yeniden yargılandıkları zaman alacakları hükümler, istisna edilen suçlardan fer'an zimethal olanların durumu, istiklâl mahkemeleri ve divanı harplerin verdiği kararlar ile adli suçtan mahkûm olanların affedilmeyecek olması tartışma konusu olmuştur. Birinci madde tadilnamelerle birlikte Encümene iade edilmiştir.



898



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Aralık



Kâzım Karabekir Paşa, Erkânı Harbiye Riyasetinden harp mıntıkalarının ilgası hakkında emri aldı. [Cmh]



20 Aralık 1920 tarihli emre göre, savaş bölgelerinde- İH ki güvenlikten ordu sorumlu kılınmıştı ve emir 8 Kasım 1920'de yürürlüğe girmişti.



10



Aralık



Fransa, Ankara Anlaşmasıyla ilgili 11 mektupbelgeyi İngiltere'ye sundu.



Fransa, İngiltere'nin kaygılarını gidermeye çalışmak- Sİ tadır. Belgeleri sunarken Fransız Sefareti, Ankara Anlaşması'nın gizli hüküm ve eke sahip olmadığını özellikle belirtmiştir.



10



Aralık



Anadolu Derneği'nin, İzmir İzmir özerk yönetimini tesis etmek amacıyla İzmir'de Sİ özerk yönetimi ile ilgili kurulan Anadolu Derneği, iki gün süren toplantısının yaptığı toplantı sona erdi. sonunda Yunanistan'a sunulacak önerilerini saptamıştır. Batı Anadolu'da, Yunan işgali ve Padişah'ın koruyuculuğu altında İngiltere ve Yunanistan'ın işbirliği ile bir Batı Anadolu Devleti kurulmasını savunan Dernek, önerilerini 11 Aralık 1921 tarihinde Yunan Yüksek Komiserliğine sunacaktır. Sunulan öneriler şu şekildedir: Yunan işgali altındaki bölgede Sultan adına geçici bir hükümet kurulması, Yunan işgal kumandanının geçici hükümetin vergi toplamasına izin vermesi, Gönüllü Anadolu Ordusu'nun eğitimi ve silahlandırılmasından Yunan Başkumandanlığının sorumlu tutulması, İstanbul Hükümetinin değiştirilmesi.



10



Aralık



Gazeteciler şerefine bir ziyafet verildi.



Yunus Nadi Bey, Malta'dan kurtulan Ahmet Emin HM Bey ve Celâl Nuri Bey onuruna bir ziyafet vermiştir. (11.12. Mustafa Kemal Paşa, grup reisi olarak kalmış; Rauf HM Bey ve Abdullah Azmi Bey reisi sani seçilmiş; yöne- (12.12. tim kurulu üyeliklerine Vasıf Bey, Mahmut Esat Bey, 1921) Nafiz Bey, Zekâi Bey, Atâ Bey, Durak Bey, Besim Bey, Behçet Bey, Zülfü Bey, Müfit Efendi, Esat Efendi, Musa Kâzım Efendi getirilmiştir.



1921)



11



Aralık



Müdafaa-i Hukuk Grubu yöneticileri için seçim yapıldı.



11



Aralık



1261 sayılı 1307 doğumlu Göçmenlerin yerlerine iade edilmesi sebebiyle 1307 göçmen erlere dair İcra Ve- doğumlu göçmen erlerin askerliklerinin mart sonuna killeri Heyeti Kararı alındı. kadar teciline karar verilmiştir. [Cmh]



11



Aralık



İtalya Temsilcisi Tuozzi Ankara'dan ayrıldı.



Tuozzi, Hükümeti ile temasta bulunmak üzere Anka- HM ra'dan ayrılmıştır.



11



Aralık



Ali Kemal, Teşkilâtı Esasiye Kanununa ilişkin tartışmaları yorumladı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'na dair Ankara'da PS cereyan eden müzakereleri hayretle, üzüntüyle, hatta dehşetle okuyoruz. Zavallı Anadolu ne ellere düştü. Yunan'a ve başka düşmana hacet yok. Bu kuru kafalar kâfi. Onlar, Yunan'ı Afyon'a kadar getirmekten başka bir iş yapmadı."



12



Aralık



205 sayılı Mardin'de Kemal Bey ve rüfekası hakkında hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Mardin Bidayet Hakimliğince Tekâlifi Milliye işlerini gerçekleştirdikten sonra vazifeleri haricinde menfaat sağladıkları gerekçesiyle Hıyaneti Vataniyeden muhtelif senelerle kalebentliğe mahkûm mülâzimi evvel Kemal Efendi ile rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, yargılamanın Kanunu Ceza kapsamında olması gerektiği gerekçesiyle haklarındaki hüküm ref'edilmiş ve tahliyelerine karar verilmiştir.



1921 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.41..1./ 56-10



BMM ZC, C: 15, İ: 126, Birinci Celse



899



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Aralık



Koçgiri Heyeti Tahkikıyesinin Zara ve Umraniye'ye muvasalat ettiklerine dair telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



17 Aralık 1921 tarihinde Zara'dan avdet ettiğine dair BMM ZC, C: 15, telgrafı da Mecliste okunacaktır. İ: 126, Birinci Celse



12



Aralık



Ankara Sanayi Mektebinin tahliye edilmesine dair takrir tensiben Müdafaai Milliye Vekâletine gönderildi. [Cmh]



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in takriri, ciheti askeriyece işgal edilen Ankara Sanayi Mektebi'nin dört odasının öğretime izin verecek şekilde tahliye edilmesi şeklindedir.



BMM ZC, C: 15, İ: 126, Birinci Celse



12



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda, Ordu levazımatına, vaziyeti harbiye ve askeriye hakkında Müdafaai Milliye Vekilinden istizah istendi. [Cmh]



Erkânı Harbiyeyi Umumiye Reisi Fevzi Paşa, ordunun ilbası hakkında kısa bir izahat yaptıktan sonra, Yunanistan'ın savaş hazırlığından bahsetmiştir. Avrupa'da şu anda vuku bulan sulh propagandasının bir müddet sonra savaş propagandası halini alacağını düşündüklerini, Yunan ordusunun ek bir kolordu ihdas ettiğini açıklamıştır. Fransız itilâfnamesine ilişkin Fevzi Paşa, itilâfname gereğince Fransa'nın işgal ettiği yerlerden çekilmesi gerekirken İngiltere'nin müdahalesi ile Kilikya meselesini bir Ermeni meselesi haline çevirmeye çalışıyorlar demiştir. Irak meselesine de değinen Fevzi Paşa, Süleymaniye'de Mustafa ve Hamdi Paşaların karşı propaganda yaptıklarını, ancak burada güçlenmekte olunduğunu söylemiştir. İngiltere buradaki konumunu Kral Faysal ile güçlendirmeye çalışmaktadır demiştir. Edirne Mebusu Şeref Bey'in sözleri ile İngiliz karşı-propagandası konuşulmuştur. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, bu sözlerin sadece harici siyaseti açıklayabileceğini, ordunun ihtiyacının nasıl temin edileceğini açıklayamayacağını söylemiştir. 22 imzalı Harp ve siyaseti hariciyeyi fiili murakabe altında bulundurmak, Meclise mevkut ve muntazam bir surette arzı malûmat etmek üzere Meclisce 15 zattan mürekkep bir encümen teşkiline ilişkin takrir encümeni mahsusa gönderilmek üzere heyeti umumiyeye havale edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 126, İkinci Celse



12



Aralık



Yahya Kâhya'nın Sivas Hapishanesine gönderilmesine karar verildi.



Yahya Kâhya'nın Sivas Hapishanesine, dosyasının da İHEP Sivas'a gönderilmesine karar verilmiştir.



12



Aralık



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Paris ve Roma Sefaretlerine İnebolu Görüşmeleriyle ilgili bir telgraf yolladı.



Lord Curzon, Binbaşı Henry'nin İngiliz makamlarının İBA IV bilgisi dışında Refet Paşa ile görüştüğünü, hiçbir resmi sıfatı olmadığını bildirmiş ve İngiltere'nin, Müttefikleriyle birlikte hareket etme politikasından saptırılamayacağını ifade etmiştir.



12



Aralık



"Türkiye'de her şey Türk'üm diyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Edirne Mebusu HM Mehmet Şeref Bey'in başyazısında, "Ve nihayet efendiler, Türkiye'de her şey Türk'üm diyor." denilmiştir.



13



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretlerinin Sakarya harbinden sonraki askeri vaziyet hakkındaki beyanatına ilişkin müzakere devam etti. [Cmh]



Aydın Mebusu Mazhar Bey, Fevzi Paşa'nın 12 Aralık BMM 1921 tarihli açıklamalarının ordunun dışarda aleyhte GCZ, İ: yürütülen çalışmalara karşı bir şey yapılamadığı şek- 127 linde anlaşıldığını söylemiştir. Mazhar Bey, "Türkiye'ye karşı düşmanlığı bir İslâmlık meselesi, bir halife davası üzerinde değil en ziyade iktisadi noktai nazarlar üzerindedir." demiştir. Londra'da gizli anlaşma



900



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



yapan kişiyi kastederek, "Bize garp lâzımdır. Garp ile hemen uyuşalım. Hatta biraz ileri gidelim Rusya gibi zayıf bir dost ediınmektense biraz daha fedakârlık ederek İngiltere gibi kavi devleti dost edinelim. Diyenler" oldu, diyerek İngilizler lehine şark siyasetinin baltalanmak istendiğini ifade etmiştir. Sulh taraftarı olunmadığına ilişkin propagandanın da İngiltere tarafından ve onun lehine yapıldığını eklemiştir. Menteşe Mebusu Tevfik Rüşdü Bey ise, ordunun gerisine ilişkin düzenleme ihtiyacının bütün hükümet makinesini ilgilendirdiğinden bahsetmiştir. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, geri hizmetinin Müdafaai Milliye teşkilâtı tarafından sağlanamadığı ve zâbitanın elim bir tesir altında cepheden ayrılmak için tekaüd ettiği anlaşılmaktadır demiştir. Onar kişiden oluşacak mülkiyeyi teftiş, askeriyeyi teftiş, maliyeyi teftiş, nakliyeyi teftiş, mürakabeyi teftiş, mahakimi teftiş heyetlerinin kurulmasını önermiştir. Sadece Kürtlerin kötü yönetilmediğini söyledikten sonra, Kürtlerin istibdat altında olduğunu ve İstanbul'da Kürtler adına söylenen sözlerin kendileri ve Kürtlerle ilgisinin olmadığını da belirtmiştir. İstanbul Mebusu Ali Rıza Bey, ordunun geri hizmeti de dahil bir taarruza mukavemet edip edemeyeceğini sormuştur. Bunun mükellefiyeti nakliye, iaşe, Müdafaai Milliye daire rüesası, mali vaziyet ile ilgili olduğunu belirtmiştir. 13



Aralık



Ukrayna Elçilik Kurulu Ankara'ya geldi.



Ukrayna ve Kırım Kızılordu Başkumandanı, Ukrayna KSG IV Sovyeti Merkez İcra Kurulu ve Halk Komiseri Kurulu üyesi Frunze ve yanındakiler, Ankara Hükümeti'yle imzalanacak dostluk anlaşması görüşmeleri için Ankara'ya gelmiştir. Frunze, anlaşmanın imzalanmasının ardından, 5 Ocak 1922 tarihinde Ankara'dan ayrılacaktır. Frunze, 15 Aralık 1921'de, Meclis Reisisanisi Dr.Adnan Bey'i ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'yı ziyaret edecektir. Frunze, 19 Aralık 1921'de Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sunacak ve "İnkılapçı Türkiye'nin eserini kendi eserimiz, kutsal bir eser olarak anlıyoruz. ... Türkiye ordusu da Kızılordu gibi ölmemek için yenmeğe karar vermiş olan bir milletin şeref ve bağımsızlığını savunuyor. Türkiye halkı Sakarya'da bütün Doğu milletlerinin selameti için mücadele etti." diyecektir.



13



Aralık



Franklin Bouillon, Mustafa Kemal Paşa ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le görüştü.



Görüşme Akşehir'de gerçekleşmiştir.



13



Aralık



Dört Büyükler Anlaşması imzalandı.



Washington Konferansı'na katılan ABD, İngiltere, KSG IV Fransa ve Japonya arasında Dört Büyükler Anlaşması imzalanmış; dört devlet, Büyük Okyanus'ta birbirlerinin sömürgelerine ve imtiyazlarına saygı gösterme kararı almıştır.



13



Aralık



İngiliz Savaş Bakanlığı Irak'la ilgili gizli bir muhtıra verdi.



Muhtırada, Amerikan Standard Oil Company'nin KSG IV Türkleri Irak'a saldırtmak istediği ve bu yolla bölgedeki petrol kaynaklarından pay koparmaya çalıştığı bilgisine yer vermiştir.



KSG IV



1921 Yılı



901



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Paşa Hazretlerinin Sakarya Harbinden sonraki askerî vaziyet hakkındaki izahatı üzerine açılan müzakerat ve ordunun ilbas ve iaşesi, malî, askerî ve siyasî vaziyet ve bunları tetkik etmek üzere bir Encümeni Mahsus teşkili müzakere edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey, beyanattan, BMM büyük bir tehlike ile karşı karşıya olunduğunun ve GCZ, İ: Meclis'teki herkesin mesul olduğu düşünüldüğünde 128 herkesin bir an evvel ne yapılacağına karar vermesi gerektiğinin anlaşıldığını ifade etmiştir. Sorunun kaynağı Heyeti Vekile'ye Meclisi uyuya bırakacak çok yetki vermiş olmamızdır diyen Durak Bey, meselenin mevcut yapıyla mı devam edeceği yoksa işin Meclisce mi yürütüleceği olduğunu belirtmiştir. 1 Kasım 1921 tarihinde mesuliyete müşterekiz diyerek, Meclis ve ordu arasında sıkı bir irtibatın büyük faidesi olduğunu düşünerek memur ve kumandanların idaresizliğine karşı Teşkilâtı Esasiye Kanunu mucibince Garp cephesi merkez, sağ ve sol cenahları ile geri hizmetinde vazifeye yardım edecek 12 kişiden oluşan bir heyetin intihap edilmesine dair 107 imzalı bir takrir vermiştik demiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Meclis'in Encümenler vasıtasıyla daha aktif çalışmasını önermiş; bunun için Meclis'in ya doğrudan icrai salâhiyeti ifa etmesi ya da daha önceden önerdikleri kanun teklifinde olduğu gibi murakebe ve istişare ile Heyeti Vekile'nin görevlerine iştirak etmesi gerektiğini dile getirmiştir. Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in takriri kabul edilerek, mevcut durumu her bakımdan tetkik ve bir karara bağlayarak Heyeti Umumiyeye arz etmek üzere bir Encümeni Mahsus kurulmasına ve verilen takrirlerin bu Encümene havalesine karar verilmiştir.



15



Aralık



1270 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla Adana Valisi Hilmi'nin görevine son verildi. [Cmh]



"İdaresizliği" nedeniyle görevden alınan Hilmi Bey, BCA: 30..18.1.1/ 17 Aralık 1921'de şehri terkedecektir.



15



Aralık



Kaynak



4.41..10./ 71-56; KSG IV



Müdafaai Milliye Vekâleti Müdafaai Milliye Vekâleti bünyesinde bir yardım- BCA: yardımlaşma sandığına dair laşma sandığı kurulması talebinin şimdilik uygun gö- 30..10.0.0/ 138.988..1. karar bildirildi. [Cmh] rülmediği bildirilmiştir. /1311



15



Aralık



Muavenet-i Bahriye Grubu, Ankara Hükümetince personel ve araç gereç yardımı KSG IV Felah Grubu ile birleşti. yapmak için 17 Ekim 1921'de kurulan Muavenet-i Bahriye Grubu, Felah Grubu ile birleşmiştir.



16



Aralık



Dahiliye Vekili Fethi Bey, Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey'e bir telgraf yolladı.



Hazım Bey'in bir telgrafına cevaben çekilen telgrafta, KSG IV Fethi Bey, Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti hakkında süregelen şikayetlerin, Elviye-i Selase'de tahkikat yapacak Sait Paşa ve Hazım Bey tarafından soruşturulmasını ve bu soruşturmanın Trabzon'daki soruşturmadan önce bitirilmesini istemiştir. Soruşturmaya başlayan Sait Paşa ve Hazım Bey, 20 Aralık 1921'de Cemiyetin hesap defterini incelemeye başlayacaktır.



16



Aralık



ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol, Hükümetinin Ortadoğu politikasını eleştirdi.



Hükümetine, Ankara Hükümetinden bir kurulun KSG IV Amerika'da kabul edilmesi gerektiğini bir kez daha söyleyen Bristol, şu sözlerle Hükümetinin politikasını eleştirmiştir: "Britanya, Fransa, İtalya, milliyetçileri tanımadıkları halde milliyetçilerin temsilcilerini kabul ediyorlar. Millî Hükümet, iki yıldan beri ayakta ve Türkiye'nin büyük kısmına egemendir. İstanbul Hükümeti, Ankara Hükümeti'nin bir gölgesidir."



902



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Aralık



Dîvân-ı Temyîz-i Askeri Kanûn-ı muvakkatına muaddel Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, 21 Zilka'de 1334 (19 Eylül 1916) tarihli Düstur Dîvân-ı Temyîz-i Askeri Kanûn-ı muvakkatının Tertip 2, Cilt 12, 52.maddesini muaddeldir. s.532



16



Aralık



1337 Hudûd-ı Sıhhiye Mü- 1337 Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütdüriyet-i Umûmiyyesi Büt- çesi'ne 10,600 lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edilmişçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde tir. ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



17



Aralık



Hiyaneti Vataniye Mücrimininden Bir Kısmının Aflarına dair Kanunun müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Kanunun birinci maddesine son hali verilmiştir. BMM ZC, Hiyaneti vataniye cürmünden dolayı istiklâl mahke- C: 15, İ: meleriyle mahakimi nizamiye ve divanı harbler tara- 129 fından idama mahkûm edilen eşhasın cezaları müebbet küreğe ve müebbet kürek cezaları on beş sene muvakkat küreğe tahvil ve maadası affedilmiştir. İşbu efaldan maznun bulunanlar dahi evrakına nazaran bu afdan istifade eyleyeceklerdir. Maddenin Adliye Encümeni'nden gelen halindeki istisnalara "ihtilâs ve rüşvet ahzeyliyerek Devletin kuvayi maddiye ve mâneviyesi tenkis etmiş olanlar" da eklenmiştir. Maddede faili asli ibaresinin geçmemesi Adliye Vekili Refik Şevket Bey ve Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey tarafından eleştirilmiştir. Kanunun ikinci maddesi de şu şekliyle kabul edilmiştir: 23 Nisan 1336 tarihinden itibaren şimdiye kadar haklarında hiyaneti vataniye cürmünden dolayı tahkikat ve takibatı kanuniye icrasına mübaşeret edilmemiş olanlar aleyhinde artık takibatı kanuniye icra edilemez. Kanunun icrası da tartışmalara konu olmuştur. Encümenden gelen kanunda BMM Reisi, bidayet mahkemeleri nedeniyle Adliye Vekâleti, divanı harpler nedeniyle Müdafaai Milliye Vekâleti ve Dahilie Vekâleti icracı kılınmışken, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in itirazıyla sadece BMM icracı kılınmıştır. Refik Şevket Bey, düzenlemenin Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun BMM kendisine ait vezaifi vekilleri vasıtasıyla icra eder maddesine aykırı olduğunu iddia etmiştir.



17



Aralık



Dersaadet Telefon İmtiyâzı mukavelenâmesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dersaadet Telefon İmtiyâzına mütedâir 23 Nisan 1327 (6 Mayıs 1911) tarihli mukavelenâmeye müzeyyel mukavelenâme hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



17



Aralık



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Savaş Bakanına General Harington'la ilgili bir yazı sundu.



Yazıda, İngiltere Hükümeti'nin, General Harington'ın İBA IV Refet Paşa ile görüşmesini ve General'in adının diplomatik ve politik konulara karışmasını istemediği belirtilmiştir. Binbaşı Henry hizmetlerine de muhtaç olunmadığı, bu noktada General Harington'ın uyarılması gerektiği ifade edilmiştir.



17



Aralık



Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, Metropolit Hrisostomos ve diğer bazı metropolitlerin Selanik'e gitmesini emretti. [YK]



Yunanistan Hükümeti, Fener Rum Patrikhanesi seçi- KSG IV minde Meletios Metaksakis'i destekleyen metropolitlerle geçinemediği için onları Anadolu'dan uzaklaştırmak istemiştir. 19 Aralık 1921'de metropolitler emre uymayacaklarını bildireceklerdir.



1921 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.534



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.535



903



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



17



Aralık



"Kanun-u Esasi müzakereleri"



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal şöyle yazmıştır: "Bir KSG IV, kere düşman atılsın. Ondan sonra görüşmek lazımdır. PS İstanbul baş, Anadolu gövdedir. Anadolu'nun ağzında komünizm, kapitalizm, emperyalizm, halk hükümeti, millet devleti gibi manasız sözler."



18



Aralık



"Köhne meşrutiyet"



Yunus Nadi Bey, Yenigün Gazetesi'ndeki yazısında, KSG IV, "Bizim yeni usulümüze göre meşrutiyet çok eskimiş YG bir usuldür." demiştir.



19



Aralık



170 sayılı Hiyaneti Vataniye Mücrimininden Bir Kısmının Aflarına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun, 8, 10 ve 17 Aralık 1921 tarihlerinde müzake- BMM ZC, re edilmiş ve bu tarihte ikinci oylamada kabul edil- C: 15, İ: 130 miştir.



19



Aralık



171 sayılı Umum Jandarma Kumandanlığının Senei Haliye Bütçesine Zammedilen Tahsisata dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Adana vilâyeti jandarmasının takviyesi için Umum BMM ZC, Jandarma Kumandanlığının senei haliye bütçesinin C: 15, merbut cetvel mucibince aidolduğu fusul ve İ: 130 mevaddına 89.745 lira zam edilmiştir. Böylelikle, İcra Vekilleri Heyetince, mülhakatı da dahil olmak üzere 1102 neferin görevli olduğu ve bu haliyle asayişi sağlamanın mümkün olmadığı belirtilen Adana vilâyetinde jandarma teşkilâtı takviye edilecektir.



19



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, evinde casuslar yakalanan Konya Mebusu Abdûlhalim Çelebi hakkındaki evrak Beşinci Şube'ye havale edildi. [Cmh]



Evinde Yunan casuslarını barındırdığı gerekçesiyle BMM Konya Mebusu Abdûlhalim Çelebi'nin ifadesine baş- GCZ, vurulmak üzere hakkındaki evrak Beşinci Şube'ye İ: 130 havale edilmiştir.



19



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, Koçgiri heyetinden gelen telgraflar okundu. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 130



19



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, ordunun ilbas ve iaşesi, malî, askerî ve siyasî vaziyet ve bunları tetkik etmek üzere bir Encümeni Mahsus teşkiline dair verilen takrirler okundu. [Cmh]



Encümeni Mahsus'un teşkiline dair verilen ve 14 Ara- BMM lık 1922 günü Encümene gönderilen takrirler, zapta GCZ, eklenmiştir. Takrirler, Lâzistan Mebusu Ali Sabri İ: 130 Bey, Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Adana Mebusu Zekâi Bey, Karahisarı Şarki Mebusu Mustafa Bey, Saruhan Mebusu Reşat Bey ve 30 rüfekasına aittir. Süleyman Sırrı Bey, merkezde teftiş vazifesini üstlenecek Encümeni Mahsus'la aynı vazifeyi üstlenerek, memurları murakabe ve çalışmaya sevk etmek ve halkı aydınlatmak üzere her mıntıkaya ihtisas sahibi bir mebusun seçilerek taşraya gönderilmesini önermiştir. Zekâi Bey, vekâletlere gönderilen işlerin Meclis'in belirlediği esasat dairesinde idaresine nezaret etmek, bütün muamelâtı murakabe etmek üzere 30 âzadan oluşacak bir İcra Komitesi'ne ilişkin kanun teklifi vermiştir. 31 imzalı takrir ise, tekâlifi milliye muamelâtının Meclis'ten seçilecek bir heyet tarafından takip ve tasfiyesine dairdir. Hariciye Encümeni Reisi Celâleddin Arif Bey (Erzurum), Müdafaai Milliye Encümeni Reisi, Dahiliye Encümeni Reisi Haydar Bey'in (Van) verdikleri takrir bir İrşad Encümeni kurulmasına dairdir.



904



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Aralık



29 Cemâziyelâhir 1336 (11 Nisan 1918) tarihli kanûn hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Ma'zûliyet veya kadro harici maâş alanların bilâ me'zûniyet mahall-i ahara gidememelerine dâir 29 Cemâziyelâhir 1336 (11 Nisan 1918) tarihli kanûnun 1.maddesine bir fıkra ilâve edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.539



19



Aralık



İngiltere ve Fransa Başbakanları Londra'da buluştu.



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa'nın, KSG IV Türkiye politikasında İngiltere'nin tavrını desteklemesi için uğraşmaktadır. Görüşmeler, 4 gün sürecektir.



19



Aralık



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere Kabinesi'ne Sevr Anlaşmasını gözden geçirme sorunuyla ilgili gizli bir muhtıra sundu.



Lord Curzon, iki aşamalı bir plan hazırladığını be- İBA IV, Sİ lirtmiştir. Önce müttefiklerin kendi aralarında uzlaşmasını sağlayacak bir toplantı alınması, sonra Yunanistan ve Türkiye ile masaya oturulmasını önermiştir. Asıl zor ve önemli olanın müttefiklerin kendi aralarında anlaşması olduğunu ifade etmiştir. Rusya'nın ve İslâm dünyasının tutumunun henüz kestirilemediğini belirttikten sonra, çözümlenmesi gereken sorun alanlarını, İzmir, Trakya, Kilikya ve Boğazlar olarak sıralamıştır. İngiliz Hükümeti, 21 Aralık 1921'de söz konusu barış programını onaylayacaktır.



19



Aralık



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Şubesi durum raporunu hazırladı.



Raporda, Ankara Hükümeti-Saltanat, Türk-Fransız, İBA IV Türk-İtalyan, Türk-Sovyet, Ankara Hükümeti-Yemen ilişkileri ile Anadolu ve Kafkasların durumuna dair bilgi verilmiştir. Türk-Sovyet ilişkilerinin bir parçası olarak Enver Paşa'ya değinilmiş; Enver Paşa'nın telgraflar yoluyla Büyük Millet Meclisi'ne kendine ihtiyaç duyulduğu müddetçe hiçbir gücün onu Anadolu dışında tutamayacağını söylediği bildirilmiş; ancak, Enverist hareketin sonunun gelmekte olduğu görüşü ifade edilmiştir. Eski Yemen Valisi Mahmud Nedim'in, Sultan karşısında Mustafa Kemal'e bağlı olmayı seçtiği ve hala Yemen'de Türk otoritesini devam ettirmeye çalıştığı belirtilmiştir. "Ulusal İttifak" kapsamında eski Osmanlı vilayetlerinde plesibiste gidilebileceği, Ankara Hükümeti'nin, Yemen ve Mezopotamya için bu olasılığı gündemde tutmaya çalıştığı söylenmiştir. Rauf Bey ve Cevad Paşa atamalarıyla ilgili olarak, Mustafa Kemal'in izlediği politakanın, Enver Paşa'nın en etkili destekçilerine, Anadolu'dan uzaklaşmamalarını sağlayacak şekilde gözü önünde görevler vererek, onları kazanmak olduğu ifade edilmiştir.



19



Aralık



"Milliyetçilerle İttihatçıla- Açıksöz Gazetesi'nde İ.Habib, "Anadolu'da tek bir KSG IV, rın anlaşmazlığı gibi hülya- millet vardır. O milletin Yunan'ı denize dökmekten AS ların aslı faslı yoktur." başka düşüncesi yoktur. Anadolu'da tek bir ses vardır. Hepimiz onun arkasındayız. Milliyetçilerle İttihatçıların anlaşmazlığı gibi hülyaların aslı faslı yoktur. Enver Paşa, Batum'da değil Berlin'dedir." diye yazmıştır.



20



Aralık



Adana Havalisi Kumandanı Muhittin Paşa ve Vali Hamit Bey, Adana'da göreve başladı.



Fransa'nın Adana'yı boşaltması üzerine, Muhittin Pa- KSG IV şa ve Hamit Bey göreve başlamıştır. Kurbanlar kesilmiş, Kolordu binasına Türk bayrağı çekilmiş, Franklin Bouillon şerefine bir ziyafet verilmiş, fener alayları düzenlenmiştir. Bouillon, ziyafette, "Mazi artık unutuldu. Cins ve mezhep farkı gözetmeden birlik olunuz ve bu topraklarda birlik halinde yaşayınız." demiştir. Franklin Bouillon, 21 Aralık 1921'de Adana'dan ve 27 Aralık 1921'de İstanbul'dan ayrılacaktır.



1921 Yılı



905



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Aralık



Eski Hariciye Vekili Bekir Sami Bey, Ankara'ya döndü.



Bekir Sami Bey, 21 Mayıs 1921 tarihinde Avrupa'da KSG IV, çeşitli temaslar gerçekleştirmek için Ankara'dan ayrı- TKSK I, lan Bekir Sami Bey, 4 Aralık 1921'de İstanbul'a Nutuk dönmüştü. Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, 5 Aralık 1921 tarihinde Bekir Sami Bey'i kabul etmişti. Bekir Sami Bey, 24 Aralık 1921'de Mustafa Kemal Paşa'ya bir mektup verecek ve şunları söyleyecektir: "Savaşın devamının, bu yurdu, milletin varlığını tehlikeye koyacak kadar tahrip ve yok edeceği kanısındayım. Savaşın sürdürülmesi, iç ve dış düşmanlarımızın ekmeğine yağ süreceğine bütün varlığımla inanıyorum."



20



Aralık



206 sayılı Fr[u]nze'den vürudeden hitabeye beyanı teşekküre dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ankara'ya gelen Ukrayna Sefiri, Ukrayna Meclisi'nin selamını Büyük Millet Meclisi'ne tebliğ etmekle görevlendirilmiş, selamlarını Meclis Riyasetine bir mektupla iletmiş ve mektup Meclis'te okunmuştur. Mektupta, "inkılâbî bir mücadele ile uğraşan emekçi halktan müteşekkil ve halk amalinin fedakârı olan kumandanlarla idare edilen kahraman bir ordu elbette mağlub edilemezdi. Son derece bize memnuniyet bahşolan Sakarya muharebesinin zafer nişan'gürültüleri kimsenin tasavvur edemiyeceği bir süratle ümitlerimizin ne kadar hakiki olduğunu parlak bir surette ispat etti.", "Her iki milleti şimdiye kadar yekdiğerinden ayıran sebepler artık ebediyen zail olmuştur. Şimdiye kadar milletimizi emperyalist siyasetine sevk eden ve İstanbul, boğazlar, Anadolu ve sair yerlerin istilâsı maksadiyle millteimizi sürükliyenlerin sesleri Teşrinievvel inkılâbı kebirinin müthiş darbeleri sayesinde ebediyen susturulmuştur. Ukrayna, Rusya ve bütün Şûra cumhuriyetleri ve Türkiye halkı kendi mukadderatlarına artık kendileri malik olmuşlardır. Şimdi artık yekdiğerine serbestane bir surette el uzatarak, muhkem sulh, samimî dostluk ve kardeşlik esaslarına müstenit her türlü muahedeler akdedebilirler." denilmiştir. Cevaben Ukrayna Kongre Reisi ile Rusya Şûralar ve Müttefik Devletler Kongre Reisi'nin (Kalenin) selamlanmasına karar verilmiştir.



20



Aralık



172 sayılı Emniyeti Umumiye Bütçesine Zamaim İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Adana vilâyeti polis kadrosunun takviyesi için Emni- BMM ZC, yeti Umumiye Müdüriyetinin senei haliye bütçesinin C: 15, merbut cetvel mucibince aidolduğu fûsul ve İ: 131 mevaddına 22.605 lira zammedilmiştir. İşgalden önce Adana'nın merkezi olan Pozantı'da mevcut olan polis teşkilâtı bütün vilayetin idaresine yetecek şekilde takviye edilmiş; ilave polisler görevlendirilmiştir. Bu tahsisat yapılan görevlendirme için kullanılacaktır.



20



Aralık



173 sayılı Nafıa Bütçesine Zamaim İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, Elviyei Selâse ile Adana vilâye- BMM ZC, tinde teşkil edilecek Nafıa şubeleriyle İtilâfname mu- C: 15, cibince işletme muamelâtı Fransa tarafından yapıla- İ: 131 cak Pozantı-Nusaybin arasındaki Bağdad Hattı Şirketi nezdinde ikame olunacak Komiserlik teşkilâtına ve bunların masarifinin Nafıa bütçesine ilâvesine dair sunduğu kanun lâhiyası ile gündeme gelmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni, 1921 yılı için Adana'da tam nafıa teşkilâtı yapmayı bütçe açısından uygun görmemiş; sadece lüzumlu işler için teşkilât yapılmasını uygun bulmuştur. Elviyei Selâse için ayrılan tah-



906



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 15, İ: 131, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



sisatı mevsim koşulları nedeniyle inşaata başlanamayacağı gerekçesiyle tamamen tayyetmiştir. Şirketin güvenliği için tahsis edilecek komiserliğin doğrudan kumpanyaya bağlı olması ve maaşını oradan alması gerektiği söylenmiş; bunun üzerine, Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey, böyle olması halinde komiserin memleket hukukunu kumpanyaya karşı müdafa edemeyeceğini dile getirmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey, imtiyaz sözleşmesine göre bu paranın zaten kumpanyadan alındığını, ancak bütçeye irad olarak kaydedilip harcandığını izah etmiştir. Nafıa Vekâletinin 1337 bütçesinin 257 nci faslının birinci (vilayat ve elviyei müstakille sermühendisleriyle turku umumiye memurini fenniye ve müfettişler ve müstahdemin maaşatı) maddesine 155 ve 258 nci faslının birinci (taşra memurini fenniyesi harcırahı maddesine 200 ve (T - 263) ve (Bağdad demiryolu komiserliği) namiyle açılacak faslı mahsusa komiserlik maaş ve masrafı olarak 785 ve 271 nci tahsisatı fevkalâde faslına 611 lira ilâve olunmuştur. 20



Aralık



Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Dr.Refik Bey istifa etti. [Cmh]



Refik Bey, istifanamesinde sağlık nedenleriyle göre- BMM ZC, C: 15, ve devam edemeyeceğini belirtmiştir. İ: 131, Birinci Celse



20



Aralık



Beynelmilel Salibiahmer Murahhasının raporu hakkında temenni takriri Hariciye Vekâletine tebliğ edildi. [Cmh]



Antalya Mebusu Rasih Efendi'nin Beynelmilel Salibiahmer Murahhası Mösyö Seri'nin Anadolu'da Yunan mezalimine dair neşredilen 12 Mayıs 1921 tarihli raporunun muhtelif lisanlara tercüme edilerek neşri hakkındadır. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, raporun Kürtçe, Arapça ve Türkçeye çevrilmesini önermiştir. Lozan Türk Kongresi tarafından Fransızca tabı ve tevzi yapılan raporun, Şarktaki müslümanlara da duyurulması için Hariciye Vekâletinin uygun göreceği lisanlara çevrilmesine karar verilmiştir.



22



Aralık



175 sayılı Munhasıran Gümrük Muamelâtını Teftiş için Maliye Vekâletinde Dört Müfettiş İhdası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi bütçesi Encümende BMM ZC, tetkik edilirken teftişteki suistimalat gerekçesiyle 6 C: 15, Teşrinievvel 1336'da ihdas edilen müfettişlik kadrosu İ: 132 1 Temmuz 1921 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere lağvedilmiş ve üç müfettiş ile iki müfettiş muavininin görevlerine son verilmiştir. Ancak, gümrük varidatının önemi nedeniyle teftişinin zaruri olduğu gerekçesiyle müfettişlik kadroları yeniden ihdas edilmesi teklif edilmiştir. Kanun ile Rüsumat Müfettişleri teşkilâtı sabıkası iade edilmiş; münhasıran gümrük muamelâtını teftiş için Maliye Vekâletinde dört müfettişlik ihdas edilmiştir. Bu müfettişler için 1921 Maliye Bütçesine 2.010 lira tahsisat konulmuştur. Kanun, 1 Kanunuevvel 1337 tarihinden itibaren geçerli olacaktır. Görüşmeler sırasında, Varidat Müdüri Umumisi söz konusu suistimalata dair açıklamalarda bulunmuştur. Bunun üzerine, Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey de, suistimalin tahkikiyle neticesi hakkında Meclise malumat verilmesini Dahiliye ve Maliye Vekâletlerinden istemiş ve takriri ilgili vekâletlere tebliğ edilmiştir.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 15, İ: 131, Birinci Celse



907



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Aralık



Malta'dan avdet eden Diyarbekir Mebusu Feyzi Bey'in teşekkür telgrafı Mecliste okundu. [Cmh]



Feyzi Bey'in Büyük Millet Meclisine teşekkür telgra- BMM ZC, C: 15, fı okunmuştur. İ: 132, Birinci Celse



22



Aralık



Koçgiri Heyeti Tahkikiyesinden gelen telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



Koçgiri Tahkik, Dersim Tetkik Heyeti namına Amasya Mebusu Mehmed Ragıb imzalı, 18 Aralık 1921 tarih ve 74 numaralı yazı ile, Sivas'a avdet edildiği belirtilmiş; Koçgiri hadisesinden amil olanlar ve şayanı af görülenler arz edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 132, Birinci Celse



22



Aralık



İstanbul Mebusu Ali Rıza Beyin, Müdafaai Milliye ambarlarında bulunan tiftik ve patatesin ziyadan vikayesine dair sualine Maliye Vekili Hasan Beyin tahriren cevap verdi. [Cmh]



Kastamonu'daki depolardaki malların Dersaadet'te füruht etttirilmek [satılmak] üzere askeri ambarlardan alınarak İnebolu'ya sevk edilmek, Ankara'daki malların da İnebolu'ya sevk edilmek, Adapazarı'da tekâlifi milliye suretiyle alınan mallardan ordunun talep ettiklerinin ayniyat makbuzu karşılığı orduya ita edilmek ve kalanının da satışa çıkarılmak üzere ilgili mercilere tebliğ edildiği bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 132, Birinci Celse



22



Aralık



174 sayılı Adana Leylî Sultanisi ile Gazianteb'teki Ticaret İdadisi için Maarif Vekâletinin 1337 bütçesine tahsisat ilâvesine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Adana ve Gaziantep'in istirdadı ile yeniden açılacak BMM ZC, bir sultani ve bir idadi için 1921 yılı Maarif Bütçesine C: 15, 16.371 lira ilave edilmiştir. Görüşmeler sırasında, İ: 132 Maarif Vekâleti Bütçesi ve Genel Bütçe tartışmalara konu olmuştur. Maarif Müdürü sayısının Meclis'in onayı olmadan 20'den 25'e çıkarılması gibi yapılan keyfi harcamalar nedeniyle eski Maarif Vekilleri eleştirilmiştir.



22



Aralık



208 sayılı Maarif Vekâletinde tahkikat icrası hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Canik Mebusu Nafiz Bey ve arkadaşlarının, Meclisin BMM ZC, bir emri vaki Meclisi olmadığını kanıtlamak için ver- C: 15, diği, sabık Maarif Vekili zamanındaki yolsuzlukları İ: 132 tahkik için beş kişilik bir heyet intihap edilmesine dair takriri kabul edilmiştir.



22



Aralık



Türkiye ile Suriye arasındaki Gümrük Mukavelesini imzalayacak Adana Mebusu Zekâi Bey'e mezuniyet verildi. [Cmh]



Suriye Hükümetiyle Gümrük Mukavelesi akdetmek üzere Adana'ya izam edilecek olan heyetin riyasetine tâyin olunan Adana Mebusu Zekâi Beye izin verilmesine dair İcra Vekilleri Riyaseti tezkeresi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 132, İkinci Celse



22



Aralık



177 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vazaifin Sureti İfası hakkındaki 4 Temmuz 1337 tarihli Kanuna müzeyyel Kanun müzakere edilmeye başlandı. [Cmh]



Bolu Mebusu Şükrü Bey'in, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanununun 67nci maddesinin son fıkrasıyla 68nci maddesinde gösterilen mukarreratın Memurin Muhakemat Encümeni tarafından rüyet edilmesine dair kanun teklifi ile gündeme gelmiştir. İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu ile, vilâyat ve elviyei müstakille idare meclislerince memurin muhakematına ilişkin kararlar da dahil olmak üzere verilen kararların tetkik merci olarak Şûrayı Devlet gösterilmişti. Buna ek olarak, kararlar aleyhine valinin de itiraz hakkı bulunmakta ve bunu da Şûrayı Devlet tetkik etmekteydi.



BMM ZC, C: 15, İ: 132, İkinci Celse



22



Aralık



Malatya Mebusu Sıdkı Bey'in, Adliye teşkilâtı hakkındaki sual takririne Adliye Vekili Refik Şevket Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Sıdkı Bey, Meclis'in Adliye Vekâletine hâkimi münferit usulünü arzu ettiği yerlerde tatbike mezuniyet verildiği ve bunun için bir kanunun kabul edildiği hatırlatılmıştır. Bu kanuna istinaden hâkimi münferitlik teşkilâtı kurulmaya başlanmış; ancak, bu yapılırken mevcut Teşkilât Mahakim Kanunu ve Usulü Muha-



BMM ZC, C: 15, İ: 132, İkinci Celse



908



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



keme Kanunu ilga ve fesih edilircesine düzenlemeler yapılmıştır, demiştir. Örnek olarak, istinaf müddeiumumileri mahiyetinde bir de bidayet müddeiummilikleri olması gerekirken bidayet müddeiumumiliklerinin ilga edildiğinden bahsetmiştir. Adliye Vekili ise, bu örneğe, kanunun "Adliye Vekilleri, hükkâm, müstantikler ve müstantik muavinleriyle müddeiumumilere vazaifi asliyelerine ilâveten, vazaifi sairei adliyeyi dahi tevdi edebilirler." hükmü doğrultusunda bidayet müddeiumumiliği bulunmayan yerlerde bu görevin istinaf müddeiumumilerince yürütülmesine izin verilmesi şeklinde izahat getirmiştir. Sıdkı Bey, sual takririnin gerekçesinin usule itiraz olmadığını, hâkimi münferit teşkilâtının bu şekilde yapılmış olmasına itiraz olduğunu söylemiştir. Edirne vilayetinde bu teşkilâtın vaktinde büyük faydalar sağladığını ama o vakit de genele tahvil edilmesinin sakıncalı görüldüğünü, mevcut kanunlarla uyuşmazlık yarattığını eklemiştir. Erzurum Mebusu Salih Efendi de, halkın teşkilâttan şikayetçi olduğunu belirtmiştir. 22



Aralık



Hindistan İşleri Bakanı Mr.Montagu, İngiltere Kabinesi'ne Türkiye ile barış sorunu konulu gizli bir muhtıra sundu.



Montagu, Türkiye ile dostluk kurulması İngiltere'nin İBA IV yararına olacaktır, savaşın sürdürülmesi Yunanistan'da kargaşa ve ihtilâl yaratabilir, Doğu Trakya'nın ve İstanbul'un söz verildiği gibi Türklere bırakılması gerekir, savaş öncesi sınırlarına kadar olan Trakya topraklarını Türkiye'ye bırakalım, Edirne'yi geri verelim demiş; Fransa'nın daha fazlasını Türkiye'ye vadedeceğinden kaygı duyduğunu belirtmiştir.



22



Aralık



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Mahmut Esat, Mus- HM si'nde, halk devleti değertafa Kemal Paşa'nın, Türkiye'yi bir halk devleti olalendirildi. rak nitelemesinden memnun olduğunu belirtmiş; kurulan emek-halk devletinden geri dönen gericilerin şiddetle cezalandırılması ve yok edilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Gazetede, ayrıca, Frunze ve Mustafa Kemal Paşa'nın karşılıklı nutukları ile Girit isyanına yer verilmiştir.



23



Aralık



1337 Adliye Bütçesi'ne tah- 1337 Adliye Bütçesi'ne 4,914 lira tahsîsât-ı fevkalâde sîsât-ı fevkalâde ilâvesi ilâve edilmiştir. hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.540



23



Aralık



İdare-i Umûmiyye-i Vilâyât kanûn-ı muvakkatına müzeyyel mevâdd-ı muvakkata hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



18 Rebîülevvel 1331 (25 Şubat 1913) tarihli İdare-i Umûmiyye-i Vilâyât kanûn-ı muvakkatına müzeyyel mevâdd-ı muvakkata hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.541



23



Aralık



Bahriye inzibât-ı askeriye me'mûrlarının muhassasâtı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Bahriye inzibât-ı askeriye me'mûrlarının muhassasâtı hakkındaki 26 Muharrem 1339 (10 Ekim 1920) tarihli karârnâmenin 1.maddesini muaddel Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.541



23



Aralık



Hakikî Peyamı Sabah Gazetesi'nin ilk sayısı Ankara'da çıktı.



İstanbul gazetesi Peyamı Sabah'ı taklit biçiminde ya- KSG IV yımlanan gazeteyi Aka Gündüz yönetmektedir.



1921 Yılı



909



G.



Ay



Olay/Mevzuat



23



Aralık



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Mahmut Esat, halk HM si'nde Mahmut Esat halk devletinin gerekliliğini ve üstünlüğünü savunmuş; devletini savundu. halk egemenliğini kurmak için halk örgütlenmesine ve özellikle sendikalara çok önem vermek gerektiğini söylemiştir.



23



Aralık



Peyamı Sabah Gazetesi'nde Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, "İstanbul'u KSG IV, Ali Kemal, saltanat ve hila- beğenmeyerek Ankara'ya kapağı atanlar geri dönme- PS feti savundu. ğe başladılar. Bu devletin çöküşünü durdurmak istiyorsak yine merkezî saltanat ve hilafete bel bağlamalıyız. Umarız ki Anadolu'da bunu anlayan pek çok iyi niyet sahibi bulunur."



24



Aralık



Koçgiri Heyeti Tahkikiyesinden gelen telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



Koçgiri Tahkik ve Dersim Tetkik Heyeti namına Bolu Mebusu Yusuf İzzet Bey imzalı 20 Aralık 1921 tarih ve 76 numaralı yazı ile, Koçgiri tahkikatının hitam bulduğu ve Abdülkâdir Kemali Bey'in Samsun tahkikatı görevini kabul etmediği için Sivas'tan Kayseri'ye hareket ettiği bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 133, Birinci Celse



24



Aralık



Gümüşane Mebusu Hasan Hasan Fehmi Bey, 24 Aralık 1921 tarihli yazısıyla, Fehmi Bey, Birinci sağlık nedeniyle görevinden istifa ettiğini bildirmiştir. Reisvekilliğinden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 15, İ: 133, Birinci Celse



24



Aralık



Sinob Mebusu Dr.Rıza Nur Bey, Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekâleti'ne intihap oldu. [Cmh]



Dr.Refik Bey'den boşalan vekilliğe Dr.Rıza Nur Bey intihap olunmuştur. Gıyabında Sıhhiye Vekâletine intihap olunan Dr.Rıza Nur Bey, Sinop'tan 26 Aralık 1921'de Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya çektiği telgrafta rahatsızlığı nedeniyle görevi kabul edemeyeceğini bildirecek; Avrupa'da tedavi görmek için dört ay izin isteyecektir. Mustafa Kemal Paşa, 28 Aralık 1921'de onu tekrar Ankara'ya çağıracak ve bu sefer Dr.Rıza Nur görevi kabul edecektir.



BMM ZC, C: 15, İ: 133, İkinci Celse; KSG IV



24



Aralık



176 sayılı Posta Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesine Zamaim İcrası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Konya Mebusu Vehbi Efendi, Ankara-Konya arasın- BMM ZC, da telli telgraf hattı tesis edememişken, Trabzon ve C: 15, Batum telli hattı üzerinden doğru düzgün muhabere İ: 133 yapamıyorken böyle bir kanun düzenlenemeyeceğini söylemiştir. Menteşe Mebusu Dr.Tevfik Rüşdü Bey, mevcut hattın müttefik ülkelerle temasa izin vermediğini, Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey, Moskova Muahedenamesi'nin bu eksiklik nedeniyle tehir ettiğini belirtmiştir. Posta ve Telgraf Müdürü Umumisi Sabri Bey de, Avrupa'ya temas kurmak için böyle bir telsiz telgraf hattına ihtiyaç olduğunu, çünkü, İstanbul üzerinden giden telgrafların İtilâf Devletleri tarafından banda alındığını, Rodos üzerinden giden tarikin Yunanistan'ın elinde olduğunu, Batum üzerinden giden tarik işlemekle birlikte Avrupa'ya ulaşmak için Almanya yolunu izlediği için uzun olduğunu belirtmiştir. Müzakereler neticesinde kanun kabul edilerek, Anadolu'da büyük ve sabit bir telsiz telgraf istasyonu mubayaa ve tesisi için Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi bütçesinin (A 136) faslına yüz bin lira zammolunmuştur.



910



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda, Veliaht Abdülmecid Efendi'nin Meclis Riyasetine gönderdiği mektup ve Müdafaai Milliye Vekilinden istizah müzakere edildi. [Cmh]



Veliahd Abdülmecid Efendi'nin gönderdiği başarı dileyen mektup müzakere edilmiş; mektubun açık celsede okunması, ancak, Abdülmecid Efendi'ye cevap verilmemesi kararlaştırılmıştır. Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey, Fatih dahil Osmanlı Padişahlarının bütününün memleketi çiftlik gibi gördüğünü, Meclis'in başarısının görülmesi üzerine çıkarları icabı mektubun gönderildiğini söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 133, Üçüncü Celse



24



Aralık



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, Boğazların savunmasıyla ilgili bir rapor sundu.



Michotte de Welle, raporunda, "tehlikeli Slav birliği- KSG IV ni önlemek için Boğazların savunmasını kuvvetli bir Türkiye'ye bırakmak, hatta sadakatini sağlamak amacıyla Türkiye'ye yardım etmek gerektiğini" belirtmiştir.



24



Aralık



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Tokyo Büyükelçisi Sir C.Elliot'a Japonya temsilcisinin arabuluculuk girişimleri ile ilgili bir telgraf yolladı.



Lord Curzon, Japonya'nın İstanbul temsilcisi İBA IV, Sİ Oşida'nın, Kemalistlerle İngiltere arasında arabuluculuk yapmaya çalıştığını ileterek; bundan rahatsız olunduğunun gizlice Japon Hükümeti'ne duyurulmasını istemiştir. İngiltere'nin bu kesin tutumundan sonra Japonya'nın arabuluculuk çalışmaları sona ermiştir.



24



Aralık



"İrlanda'nın dersi"



Açıksöz Gazetesi'nde İ.Habib, "İrlanda'nın dersi" baş- KSG IV, lıklı yazıda şunları yazmıştır: "Kuvvet herşey değil- AS dir. İngiltere geç fakat temiz anlar. Türkiye'nin esir edilemeyeceğini de anlayacaktır."



25



Aralık



Ankara Hükümeti-Ukrayna görüşmeleri başladı.



Frunze, Ankara Anlaşması'nın, Sovyetler Birliği üze- KSG IV rinde yarattığı kötü izlenimi silmek için cephede gözlem yapıp gözlemlerini iletmek istediğini söylemiş; Mustafa Kemal Paşa da, Frunze'nin bazı cepheleri gezmesi için elinden geleni yapacağını söylemiştir. Ayrıca, Mustafa Kemal Paşa, Ankara Anlaşması'nın Müttefik Devletlerini böldüğünü, ancak bunun geçici olduğunu söylemiştir.



26



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, Müdafaai Milliye Vekâletine üç istizah ve onyedi sual takriri verildi; Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa takrirlere şifahen cevap verdi. [Cmh]



Verilen takrirler vesaiti nakliye açısından önemli olan BMM sığır hayvanlarının telef olması, tekâlifi milliye top- GCZ, lanması sırasında yapılan yolsuzluklar, zâbitanın du- İ: 134 rumu ve zamanında maaş alamamaları, askerin giysi sorununa dairdir. Takrirler münasebetiyle Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa ile Başkumandan Mustafa Kemal Paşa da izahatta bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa, dört aydır Garp Cephesi zâbitan ve efradına maaş verilemediğini doğrulamış; ordunun ihtiyaçlarının karşılanması için 45-50 milyon liraya ihtiyaç olduğunu söylemiş ve dış kaynak olarak Fransa ve Sovyetler Birliği'nden yardım sağlamaya çalıştıklarını belirtmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey ise, 1338 yılı bütçesinde gelirin 59 milyon lira olacağını, halktan daha fazla vergi alınamayacağını ifade etmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Trabzon Mebusu Hüsrev Bey ve Lâzistan Mebusu Osman Bey, Erzincan Mebusu Osman Fevzi Bey ve rüfekası İrşad Encümeninin faaliyete sevkine veya irşadın farklı yollardan sağlanmasına dair ayrı ayrı takrirler vermişlerdir. Verilen takrirlerde ayrıca müfettişi umumilik meselesine değinilmiştir.



1921 Yılı



911



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Aralık



Yunanistan'ın İstanbul'daki örgütü Savunma Teşkilatı temsilcisi Siotis, İzmir'de Papulas ile görüştü.



Siotis, Papulas'a, Yunan Hükümeti'ne karşı bir darbe KSG IV yaparak Anadolu'da Yunan işgali altındaki bölgede ayrı bir idare kurulmasını önermiş; Papulas bu konuda çekingen davranmıştır. Siotis, aynı öneriyi, Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis'de götürecek; ancak, Stergiadis görüşmeye yanaşmayacaktır.



26



Aralık



Amerikan Ticaret Temsilci- Julian Gillespie, ABD Yüksek Komiseri Amiral KSG IV si Julian Gillespie Ankara'- Bristol'un temsilcisi olarak Ankara'ya gelmiştir. ABD ya geldi. Hükümeti, Gillespie'nin gönderilmesine izin vermekle birlikte kendisine resmi ilişki kurma yetkisi vermemişti. Gillespie, Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey, Adnan Bey gibi yetkililerle görüşecek; 40 soruluk bir anket yapacak ve 16 Şubat 1922'de İstanbul'a dönecektir.



26



Aralık



Eski Harbiye Nâzırı MerMalta'dan kurtulan Mersinli Cemal Paşa Ankara'ya KSG IV sinli Cemal Paşa, Ankara'ya gelmiş ve İlyas Sami Bey'in evinde konaklamaya başgeldi. lamıştır.



26



Aralık



Sovyetler Birliği İtalya ile ticaret anlaşması imzaladı.



İtalyan Parlamentosu, Fransa'nın baskısıyla, 29 Mayıs KSG IV 1922 tarihinde anlaşmayı onaylamayı reddedecektir. Sovyetler Birliği, 16 Mart 1921'de İngiltere, 2 Kasım 1921'de Norveç, 7 Aralık 1921'de Avusturya ile benzer anlaşmalar imzalamıştı. 9 Mayıs 1922'de İsveç ve 5 Haziran 1922'de Çekoslovakya ile benzer nitelikle anlaşmalar imzalayacaktır.



27



Aralık



Meclis'in gizli birleşiminde, Harp Encümeni Fevkalâdesi teşkiline dair kanun lâyihası hakkında Hariciye Encümeni mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Hariciye Encümenle- BMM rinden oluşan bir Encümeni Mahsus ile tetkik olunan GCZ, kanun lâyihası Meclis'e sunulmuştur. Kanun lâyihası, İ: 135 geri hizmetin tedvir, takip ve murakabesine dair Harp Encümeni Fevkalâdesi kurulmasına ilişkindir. Bu Encümeni fevkalâde Müdafaai Milliye, Hariciye, Dahiliye, Nafıa, Sıhhiye, Muvazenei Maliye ve İktisat encümenlerinden gösterilecek namzetler meyanından Büyük Millet Meclisi heyeti umumiyesince her üç ayda bir tecdit olunmak üzere intihap olunan on azadan terekküp eder. Meclisin Reisi evveli Encümeni fevkalâdenin reisidir. Başkumandanlığın 5 Teşrinisani 337 tarihli kanun mucibince birinci maddede beyan olunan esasata müteallik salâhiyeti bu Encümeni fevkalâde tarafından istimal olunur. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, kanun lâhiyasının hazırlanmasına neden olan Müdafaai Milliye Vekâletine verilen istizahların müphem bırakıldığını iddia etmiştir. Kanun'un, Başkumandanlık Kanunu ile tebarüz edip etmeyeceği önemli bir tartışma konusu olmuş; Adana Mebusu Zekâi Bey, Harp Encümeni'nin geri hizmetten sorumlu olduğu için böyle bir çatışmanın söz konusu olmayacağını dile getirmiştir.



27



Aralık



Mustafa Kemal Paşa'nın teşekkür mesajı, Tüm Rusya Sovyetleri Dokuzuncu Kongresi'nde çoşkun alkışlarla karşılandı.



24 Aralık 1921 tarihinde Kalinin'in başkanlığında KSG IV Moskova'da toplanan Dokuzuncu Sovyet Kongresi'nde Lenin, "Bütün cihanın zahmet görmüş kitleleri, sovyet idarelerinin hakiki yardımcı ve doğal müttefiki olmuşlardır." demişti. 20 Aralık 1921'de Büyük Millet Meclisi'nde okunarak kabul edilen teşekkür mesajı da bugün Kongre'de okunmuş ve alkışlarla karşılan-



912



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mıştır. Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, bundan duyduğu sevinci 30 Aralık 1921 tarihinde Çiçerin'e bir yazı ile bildirecektir. Kalinin 3 Ocak 1922'de, Tüm Ukrayna Merkez Yürütme Komitesi Başkanı Petrovski ise 4 Ocak 1922'de Mustafa Kemal Paşa'ya cevap mesajı göndereceklerdir. 27



Aralık



Batı Anadolu Devleti projesi, Atina'ya götürüldü.



İngiliz Yüksek Komiserliğinin de onayladığı Batı Sİ Anadolu Devleti projesi, bir Yunan torpidosuyla Atina'ya götürülmüştür.



27



Aralık



"Anadolu Türk Ortodoks Patrikhanesi"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Anadolu Türk Or- HM todoks Patrikhanesi yazısına ve İstanbul'da Kralcılarla Venizelosçuların birbirlerini nasıl yediklerine dair bir habere yer verilmiştir.



28



Aralık



Siird Mutasarrıfı Münib Bey görevinden alınarak, yerine Mardin Mutasarrıfı Şevki Bey görevlendirildi. [Cmh]



Mardin Mutasarrıflığına Mustafa Nadir Bey tayin edildi. Ardahan Mutasarrıflığı'na eski Isparta Mutasarrıfı Talat Bey tayin edildi. Görevine son verilen Isparta Mutasarrıfı Faik Bey'in çalıştırılmasına izin verildi. Görevine son verilen Kars Mutasarrıfı Behçed Bey'in çalıştırılmasına izin verildi.



BCA: 30..18.1.1/ 4.42..1./ 71-58; BCA: 30..18.1.1/ 4.41..20./ 71-57; 7159; 71-60.



28



Aralık



İnhisâr-ı Duhân Kanûn-ı muvakkatı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



19 Cemâziyelevvel 1332 (15 Nisan 1914) tarihli İnhisâr-ı Duhân Kanûn-ı muvakkatının 30.maddesinin 1.fıkrasını muaddel 11 Teşrînievvel 1335 (11 Ekim 1919) tarihli Karârnâme makamına kaim Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.542



28



Aralık



İnhisâr-ı Duhân Kanûn-ı muvakkatı hakkında Nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



21 Cemâziyelevvel 1332 (17 Nisan 1914) tarihli İnhisâr-ı Duhân Kanûn-ı muvakkatının 37.maddesi makamına kaim 27 Mart 1336 tarihli nizâmnâmenin temdîd-i mer'iyyeti hakkında Nizâmnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.543



28



Aralık



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İtalya Başbakanı ve Dışişleri Bakanı ile bir toplantı yaptı.



Siyasi ve mali destek aramak için Avrupa gezisine KSG IV çıkan Gunaris ve yanındakiler, İtalya'da görüşmeler yapmıştır. Gunaris, İtalya'dan, yakında toplanacak Cannes Konferansı'nda Yunanistan'ın isteklerine yakın tezler savunma sözü almıştır.



28



Aralık



Belçika'nın İstanbul temsilcisi Michotte de Welle, Trakya ile ilgili bir rapor sundu.



Michotte de Welle, raporunda, Trakya'nın Yunanis- KSG IV tan'a bırakılmasının Batı siyaset sahasında görülen en hatalı davranışlardan biri olduğunu söylemiş ve Bulgar-Ankara Anlaşmasına değinmiştir.



29



Aralık



Mustafa Kemal Paşa, Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa'dan Cemal Paşa'nın Türkiye adına hareket etmekten alıkonulmasını istedi.



Mustafa Kemal Paşa, isteğini iletirken şöyle demiştir: KSG IV "Cemal Paşa'nın Frunze ile gönderdiği mektubu aldık. Hâlâ eski zihniyetine uygun tavsiyeler yapıyor. Hükümeti, keyif ve arzuya göre yönetilebilir sanıyor. Ben milleti, İttihat ve Terakki bayrağı altına davet edemem. Düşüncelerinden vazgeçinceye kadar, kendisi ile ilişkimin devamında mazurum."



29



Aralık



Malta'dan avdet etmiş olan Mersin Mebusu Cemal Paşa Meclise takdim olundu. [Cmh]



Cemal Paşa, Meclis'te bir konuşma yapmıştır.



1921 Yılı



BMM ZC, C: 15, İ: 136, Birinci Celse



913



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Aralık



Adliye Encümeni Mazbatası mucibince, muhtelif kişinin evrakı mahaline havale edildi. [Cmh]



Adliye Encümeni, Hiyaneti vataniye cürmünden dolayı derecatı muhtelifede mahkûm edilen Ekmekçi Seyid bin Hüseyin, Gödüş karyesinden Mehmed Nuri ve Germüş; karyesinden Ohannesoğlu Aboş ve İncesu'dan İstavri, İşkil karyesinden Hoca Recep, Çermikten Ali Çavuş, Akşehir'den Alioğlu Nuri, Müezzinzade Bekir, Ereğli'den Hasiboğlu İbrahim, Söke'den Halil, Konya'dan Emir'in Ahmed, Söke'den Yanako, Urfa'h Şaban (Sabo) ile rüfekasına ait evrakı hükmiye Adliye Encümenince ledettetkik mahiyeti cürüm ve miktarı cezaya nazaran ahiren neşredilen Hiyaneti vataniye ceraiminden bir kısminin aflarına dair kanundan müstefidolacakları cihetle bermucibi kanun ifayi muamele olmak üzere evrakın mahalline iadesine karar vermiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 136, Birinci Celse



29



Aralık



İzmit Mebusu Sırrı Beyin, Yunan askeri tarafından tahribedilmiş olan İzmit livasının imarı için ne gibi tedbir düşünüldüğüne dair sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, bikri izaledilen, esir ve gaibolan, cerhedilen, katil ve şehidedilen, ırzı hetkedilen ile emvali menkûle ve gayrimenkûle zayiadını vererek zayiadın tüyler ürpertici olduğunu söylemiştir. Ali Fethi Bey, bu zayiadın Hükümet eliyle giderilmesinin mümkün olmadığını belirtmiş ve bir sual takriri ile bu durumun Hariciye Vekâletinden sorulmasını istemiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 136, Birinci Celse



29



Aralık



İzmit Mebusu Sırrı Bey'in, Anadolu için yapılan Rum Pontus propagandası hakkında sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Ali Fethi Bey'in ayrı bir Pontus Devleti kurmak için Samsun, Amasya ve Trabzon gibi illerde Rum çetelerinin faaliyette bulunduğuna dair açıklamaları üzerine, Sırrı Bey, bu çalışmaların özellikle Avrupa nezdinde neşredilmesi gerektiğini belirtmiş; matbuatın en az muharebe kadar önemli olduğunu söylemiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 136, Birinci Celse



29



Aralık



Bayezid Mebusu Şevket Beyin, kendisini soyan eşkıyaya, Kağızman Kaymakamlığına tâyin edilen Bayezid, Muhasebecisi Bekir Sıdkı Efendiye ve Bayezid Tahrirat Müdürlüğüne tâyin edilen 18 yaşındaki bir çocuğa dair sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren ve şifahen cevap verdi. [Cmh]



Sual takriri Dersim ve Kürdistan'daki dahili duruma ilişkindir. "bizim memleket Kürdistandır ve altı yüz senedir kürtler size karşı katiyen, zerre kadar bir rüyu muhalefet göstermemişlerdir. Fakat yazık değil mi, ki, bövle memurlar iş başında bulunsun?" diyerek Şevket Bey, Bayezid Tahrirat Müdürlüğüne yapılan atamayı eleştirmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 136, Birinci Celse



29



Aralık



İngiltere'nin Atina Maslahatgüzarı Bentinck, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Yunan Generali Stratigos'un Anadolu Savaşı ve Askeri Harekâtı'nın 22 Temmuz-23 Eylül 1921 tarihleri arasındaki safhası üzerine raporunu paylaştı.



General Stratigos, Yunan Kral'ının da onayladığı ha- İBA IV rekâtta, Yunan ordusunun "büyük ve güç misyonunu tamamlamış olduğunu" söylemiştir. Sakarya teknik bakımdan aşılmaz bir engeldi; Türkler, büyük yığınaklar yapmışlar, yalnız bir savunma çizgisini değil, bütün bölgeyi tahkim etmişlerdi, demiştir. Taarruzdan vazgeçilmesini, kışın yaklaşmasına ve askerin yorgunluğuna bağlamıştır. İngiltere'nin ataşemiliteri'nin 1 Ocak 1922 tarihli notu ise, gerekçelerin yabancı ülkeleri ikna etmeye dönük ve yanlışlarla dolu olduğu yönündedir. 2 Ocak 1922 tarihinde Bentinck, harekâta ilişkin şu ek değerlendirmeyi yapacaktır: Yunan ordusunun elindeki Afyon-Eskişehir demiryolu, ordunun en önemli kozudur; demiryolunun terkedilmesi Mustafa Kemal'in elini güçlendirir; Eskişehir'in boşaltılması ise doğrudan İstanbul yolunu açar; Yunan ordusunun morali bozuktur.



914



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Aralık



Frunze şerefine Ankara'da bir şölen verildi.



Hariciye Vekâletinin verdiği şölene Ankara'da bulu- KSG IV nan Doğu milletlerinin temsilcileri de katılmıştır.



30



Aralık



Osmanlı Bağımsızlık Günü kutlandı.



Osmanlı Bağımsızlık Günü, Kastamonu ve İstanbul'- KSG IV da kutlanmıştır.



30



Aralık



İngiliz Hükümeti'nin barış programı Fransa ve İtalya'ya sunuldu.



Barış programında, Türkiye'ye bırakılacak İzmir'de KSG IV, uluslararası bir yönetim öngörülmüştür. Doğu ve Batı Sİ Trakya Yunanistan'da kalacak; İstanbul'da milletlerarası bir yönetim kurulacak; Müttefik garnizonları Çanakkale ve Gelibolu'ya çekilecek; Kilikya'da özel yönetim kurulacak; azınlık işleri bir yüksek komiserlik eliyle yönetilecek; buna karşılık, mali ve askeri hükümlerde bazı hafifletmeler yapılacaktır.



31



Aralık



177 sayılı Şûrayı Devletin Memurin Muhakematına Mütaallik Vazaifin Sureti İfası hakkındaki 4 Temmuz 1337 tarihli Kanuna müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanuna müzeyyel madde ile, İdarei Umumiyei BMM ZC, Vilâyat Kanununun 67nci maddesinin son fıkrasıyla C: 15, İ: 68nci ve 135inci ve 146ncı maddelerinde gösterilen 137 mukarrerat dahi işbu heyette tetkik olunacaktır. Lâzistan Mebusu Esad Bey'in Şûrayı Devlete, kanunu ile verilen tüm görevlerin Memurin Muhakemat Heyeti'ne verilmesine ilişkin takrir ile Canik Mebusu Nafiz Bey'in imtiyaz meselesinin tetkikini Nafıa, Adliye ve İktisat Encümenlerinden mürekkep bir Encümen ile memurin muhakematı ve imtiyaz dışındaki vazifelerini Memurin Muhakemat Heyeti'ne veren takriri reddedilmiştir. Her iki mebusun takririnde de kanun tefsiri vazifesi Büyük Millet Meclisinde muhafaza edilmiştir. Lâzistan Mebusu Osman Bey'in imtiyaz meselesinin aidolduğu vekâlete verilmesine ilişkin talimatname de kabul edilmemiştir.



31



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda, Harp Encümeni teşkiline dair kanun lâyihası hakkında Hariciye Encümeni mazbatasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



31



Aralık



Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Temsilciler Kurulu Ankara'ya geldi.



Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini temsilen HM Mehmet Recep ve Mehmet Nazri Ankara'ya gelmiş- (2.1.1922) tir.



31



Aralık



Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti istifa etti.



Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heye- KSG IV ti'nde İttihatçılar etkin durumdadır. İstifa, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'in aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Ali Şükrü Bey, başlatılan soruşturma kapsamında Sait Paşa'dan, 13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey'in başka yere gönderilmesini istemiş ve Sabit Paşa, buna karşılık olarak Heyet'in istifasını talep etmişti.



31



Aralık



Ankara Valisi İhsan Bey istifa etti. [Cmh]



16 Nisan 1922 tarihinde İhsan Bey, Zonguldak Muta- KSG IV; sarrıflığına atanacak; onun yerine de eski Musul Va- BCA: 30..18.1.1/ lisi Abdülkadir Bey tayin edilecektir.



BMM GCZ, İ: 137, İkinci Celse



4.54..9./ 71-71



1921 Yılı



915



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Aralık



1337 Maliye Bütçesi'ne tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



1337 Maliye Bütçesi'ne 4,000 lira tahsîsât-ı fevkalâde Düstur Tertip 2, ilâve edilmiştir. Cilt 12, s.544



31



Aralık



Musakkafât ile musakkafât hükmünde bulunan arsaların îcârı hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Musakkafât ile musakkafât hükmünde bulunan arsaların îcârı hakkındaki 3 Rebîülâhir 1339 (15 Aralık 1920) tarihli karârnâmeye müzeyyel Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.545



31



Aralık



Müskirât Kanûnu hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



20 Cemâziyelevvel 1336 (3 Mart 1918) tarihli Müskirât Kanûnu ile 16 Rebîülâhir 1338 (8 Ocak 1920) tarihli Karârnâme ahkâmının te'cîli ile 22 Temmuz 1297 (3 Ağustos 1881) tarihli Nizâmnâmenin tatbîk-i ahkâmı hakkında Karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.546



31



Aralık



Evkaf Nezâreti Bütçesi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, Evkaf Nezâreti'nin 1337 senesi ikinci altı aylık Bütçesine dâir 4 Muharrem 1340 (7 Eylül 1921) tarihli karârnâmenin 2.maddesi mûcibince mevkuf tutulan 35,000 liranın sarfı hakkındadır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.546



31



Aralık



Yunan ordusu Prens Andre başkanlığında İzmir'de toplandı.



Cephe kolordu ve tümen kumandanlarının katılımıyla KSG IV gerçekleştirilen toplantıda, Yunan ordusunun moral ve disiplin durumu gözden geçirilmiştir. Toplantı, 2 Ocak 1922 tarihinde son bulacaktır. Toplantıya, eski Genelkurmay Başkanı ve Kral'ın askeri danışmanı Genaral Dusmanis de katılmıştır. Dusmanis ile Papulas'ı barıştırma çabalarından ise sonuç alınamamıştır.



916



Yönetim Zamandizini



KAYNAKÇA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri (BCA). Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA). T.C.Dışişleri Bakanlığı, Uluslararası Antlaşmalar Arşivi, http://ua.mfa.gov.tr/ (DB). Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, http://www.ataturk.net/kronoloji/index.html (AK) Düstur, Tertip 2, Cilt 12. Düstur, Tertip 3, Cilt 1, Cilt 2. “Belge: Türkiye Cumhuriyeti 1923-1933 Adliye İşleri Raporu 1”, Hukuk ve Adalet Eleştirel Hukuk Dergisi, Sayı 1, Yıl 1, Ocak-Mart 2004 “Hilâl-i Ahmer Cemiyeti”, Türk Kızılayı, http://www.kizilaykutuphane.org/index.php?sf=cntnt&id=3 (3.10.2010) (Kızılay) “Warren G.Harding”, Encyclopedia of the United States Cabinet 1789-2009-Vol 1: George Washington to Warren Harding, Mark Grossman (Haz.), Grey House Publishing, 2.Baskı, 2010 (EUSC). “Italy”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#italy (4.9.2011) (RIT) “Greece”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#greece (12.12.2011) (RGr) Akbal, İsmail, “Milli Mücadele Yıllarında Muhalif ve Bolşevizm Karşıtı Bir Vali: Kapancızâde Hamit Bey”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 29, Sayı 48, s.1-28, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1575/17085.pdf (HB). Akın, Rıdvan, “1920’ler Anadolu’sunda Yerel Demokrasi Girişimi: İdare-i Kurâ ve Nevahi Kanunu Layihası”, Toplumsal Tarih, Cilt 6, Sayı 32, Ağustos 1996, s.3141. Akın, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923)-Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001 (TD) Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele Cilt I [Mutlakiyete Dönüş 19181919], Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2004 Arsebük, Esat, “Türkiyede Medeni Hukukun İnkişaf Safhası”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, s.7-19 Arslan, Esat, “Kurtuluş Savaşında Yunan-Fener Patrikhanesi Birlikteliğine Karşı Örgütlü Bir Yaklaşım ‘Türk Ortodoks Kilisesi’”, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt IV, Sayı 15, 1995, s.407-442 Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2.Baskı, 1988, İzmir. (İM) Aydın, Ayşe, "Türkiye Millet Meclisi Birinci Döneminde Görev Yapan Sağlık Mensupları", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. Yılı Özel Sayısı, Sayı 42, Cilt: XIV, Kasım 1998 Ayışığı, Metin, “Mütareke Döneminde Harbiye Nezareti ile Kuva-yı Milliye Arasındaki İlişkilere Dair Bazı Belgeler”, Uluslararası Sempozyum Bildirileri Kitabı (6-8 Eylül 2009): “Kuva-yı Milliye’nin 90.Yılında İzmir ve Batı Anadolu”, I.Kitap, Oktay Gökdemir (Haz.), İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayını, İzmir, 2010, s.117-130 Aykol, Hüseyin, Çerkes Ethem (Gerçek Yaşam Öyküsü), Phoenix Yayınevi, 2.Baskı, Ankara, 2011.



1921 Yılı



917



Aytaç, Fethi, “Belediye Kanunu’nun Oluşumu, Uygulaması ve Değişiklikler”, Türk Belediyeciliğinde 60 Yıl, Uluslararası Sempozyun, Ankara, 23-24 Kasım 1990, Bildiri ve Tartışmalar, Metropol İmar A.Ş., IULA EMME, Ankara, 1990 Aytepe, Oğuz, “Milli Mücadele’de Bilecik Görüşmesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 33-34, Mayıs-Kasım 2004 Berber, Engin, “Yunan İşgali, Geldikleri gibi Gidemediler”, NTV Tarih, 4 Mayıs 2009 Berber, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997 (SY). Bıyıklıoğlu, Tevfik, Trakya’da Milli Mücadele, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992 Burak, Durdu Mehmet, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005 Cornell, Svante E., Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, Routledge, 2001 (SNGP) Çavdar, Tevfik, “1329 (1913) İdare-i Vilayât Kanunu ve Genel Meclis Üyelerinin Mesleklerine İlişkin Nitelikleri”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, Mart 1983, s.322. Çınar, Tayfun, Dünyada ve Türkiye’de Başkentlik Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Tezler Dizisi 15, Ankara, 2004 Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet-İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 4.Baskı, 2007 (BMM-İG) Eğilmez, Mümtaz Şükrü, Milli Mücadele’de Bursa, Tercüman Tarih Yayınları, Sayı: 2, İstanbul, 1981 Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), Arı Sanat Yayınevi, Gözden Geçirilmiş 2.Baskı, İstanbul, 2010 Erdem, Hamit, 1920 Yılı ve Sol Muhalefet, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2010 Erdenir, Burak, “Mustafa Kemal Atatürk ve J.J.Rousseau’nun Düşüncelerinin Karşılaştırılması”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 40, Cilt XIV, Mart 1998. Ergin, Osman Nuri, Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), İstanbul Şehreminleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul, 1996 (İŞ) Eroğul, Cem, “1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri”, http://siyaset.politics.ankara.edu.tr/eski/yayinlar/erogul/2008-1.pdf Gazi Mustafa Kemal (Atatürk), Nutuk-Söylev, I. Cilt: 1919-1920 ve II. Cilt: 1920-1927, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7.Baskı, Ankara, 2008 (Nutuk). Gözübüyük, Şeref ve Suna Kili, Türk Anayasa Metinleri (1839-1980), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006. Güler, Birgül Ayman, “Yerel Yönetimleri Güçlendirmek mi? Ademi Merkeziyet mi?”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 9, Sayı 2, Nisan 2000 Hamamcı, Can, Merkezi Yönetim-Yerel Yönetim Ekseninde Belediyerimizin Yapısı ve Demokratikleşme Eğilimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, Eylül 1981 Hosfeld, Rolf, “The Armenian Massacre and Its Avengers-The ramifications of the assassination of Talaat Pasha in Berlin”, IP-Transatlantic Edition, Fall, 2005 (TPB). Hot, İnci, “Ülkemizde Frengi Hastalığı ile Mücadele”, Türkiye Klinikleri: Tıp EtiğiHukuku-Tarihi, Cilt 12, Sayı 1, 2004 (FH)



918



Yönetim Zamandizini



Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngilizce Belgeler, Çev. C. Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972. (KSİB) Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Cilt I: Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1984 (TKSK I). Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, 2.Cilt, Yapı Kredi Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2008 (İH). Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkânı, Emre Yayınları, İstanbul, 2001 (İHEP) Karahanoğulları, Onur, Türkiye’de İdare Yargı Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005 Karamustafaoğlu, M.Tuncer, Yasama Meclisinde Komisyonlar, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, No: 201, Ajans-Türk Matbaası, Ankara, 1962 Keskin, Nuray Ertük, “Cumhuriyet Döneminde Toprağa Dayalı Örgütlenme: İl Yönetimi Sisteminin Kuruluşu”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, Cilt 2, Sayı: 5, 2008 Keskin, Nuray Ertürk, Türkiye’de Devletin Toprak Üzerinde Örgütlenmesi, Tan Kitabevi Yayınları, Ankara, 2009 (TDTÜÖ). Küçük, Yalçın, Türkiye Üzerine Tezler, Cilt 2, Tekin Yayınları, İstanbul, 2003. Mahir İz, Yılların İzi, İrfan Yayınları, 1975, Kitabevi Yayınları, 2000 Mustafa Balcıoğlu, İki İsyan-Koçgiri, Pontus- Bir Paşa-Nurettin Paşa-, Babil Yayıncılık, Ankara, 2003 Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981 (KSMK). Nalbant, Atilla, Üniter Devlet-Bölgeselleşmeden Küreselleşmeye, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997 Oran, Baskın (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001 (TDP) Ortaylı, İlber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Yönetim Geleneği, Hil Yayınları, İstanbul, 1985 Ökçün, Ahmet Gündüz, Türk Antlaşmaları Rehberi (1920-1973), Sermaye Piyasası Kurulu Yayını, Ankara, 1997 (TAR) Önen, Nizam ve Cenk Reyhan, Mülkten Ülkeye – Türkiye’de Taşra İdaresinin Dönüşümü (1839-1929), İletişim Yayınları, İstanbul, 2011 Özer, İsmail, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Halkçılık Anlayışı ve I.TBMM’de Halkçılık Tartışmaları”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, 2011. Öztoprak, İzzet, “Londra Konferansı ve Türkiye Meselesinin Cereyan-ı Müzakeratı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XI, Sayı 33, Kasım 1995, http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=769 (LK) Özüçetin, Yaşar ve H.Mehmet Dağıstan, “Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun Müzakereleri ve Kabulü”, Tarihin Peşinde, Sayı: 5, 2011 Reyhan, Cenk, “Yerel Yönetim Metinleri (XX)-1913 Tarihli Vilâyat Genel İdaresi Geçici Kanunu”, Çağdaş Yerel Yönetimler, Cilt 9, Sayı 1, Ocak 2000 Sağlam, Mehmet Hakan, II. Tertip Düstur Kılavuzu: Osmanlı Devlet Mevzuatı (19081922), Tarih Vakfı, İstanbul 2006. Sarıhan, Zeki, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998.



1921 Yılı



919



Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Cilt III: TBMM’den Sakarya Savaşı’na (23 Nisan 1920-22 Ağustos 1921), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995. (KSG III) Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Cilt VI: Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına (23 Ağustos 1921-20 Kasım 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996. (KSG VI) Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, 3.Cilt (1918-1945), İletişim Yayınları, 1988 Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVI. Dizi, Sayı 38, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989 (TSA) Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, 6.Baskı, İstanbul, 1986 Şener, Cemal, Çerkes Ethem Olayı, Ant Yayınları, 7.Baskı, İstanbul, 1994. Şimşir, Bilâl, “Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXII, MartTemmuz-Kasım 2006, Sayı: 64-65-66, Ankara Şimşir, Bilâl, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt III: Ocak-Eylül 1921, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 2000. (İBA III) – 30 Eylül 1921 Şimşir, Bilâl, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt VI: Ekim 1921-Ekim 1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 2000. (İBA IV) Şimşir, Bilâl, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, 2.Baskı, Ankara, 1985 (MS) Şimşir, Bilâl, Sakarya’dan İzmir’e, Milliyet Yayınları, Sıralar Matbaası, İstanbul, 1972. (Sİ) T.C. Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşundan Günümüze Hükümetler, Ankara, 1998 T.C. Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009 (TİH-GC) T.C. Yargıtay Başkanlığı, “Yargıtay Tarihçesi”, http://www.yargitay.gov.tr/index3.php?pgid=8 T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989 (KB). Tanör, Bülent, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 8.Baskı, Ankara, 2007 Tanör, Bülent, Kurtuluş Kuruluş, Cumhuriyet Kitapları, 8.Baskı, İstanbul, 2007 Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Der Yayınları, İstanbul, 1995 TBMM Kütüphane-Dokümantasyon ve Tercüme Müdürlüğü, Hükümetler ve Programları, Ankara, 1988 Tunaya, Tarık Zafer, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1980 Tural, Erkan, “II.Meşrutiyet Dönemi’nde Adliye ve Mezâhip Nezareti’nde Bürokratik Reform”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 57, Sayı 2, 2008, s.223-252.



920



Yönetim Zamandizini



Kilim, Esra Ergüzeloğlu, Türkiye’de Adalet Yönetimi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi (Yönetim Bilimleri) Anabilim Dalı, Ankara, 2009 Türkmen, Zekeriya, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001 Yaramış, Ahmet, “Mısır’da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği (1883-1907)”, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt IX, Sayı 2, Aralık 2007. Tutanak Dergileri BMM Zabıt Ceridesi, VII. Cilt (25 Kanunuevvel 1336-30 Kanunusani 1337) BMM Zabıt Ceridesi, VIII. Cilt (31 Kanunusani 1337-28 Şubat 1337) BMM Zabıt Ceridesi, IX. Cilt (1 Mart 1337-13 Nisan 1337) BMM Zabıt Ceridesi, X. Cilt (16 Nisan 1337-20 Haziran 1337) BMM Zabıt Ceridesi, XI. Cilt (23 Haziran 1337-3 Ağustos 1337) BMM Zabıt Ceridesi, XII. Cilt (4 Ağustos 1337-22 Eylül 1337) BMM Zabıt Ceridesi, XIII. Cilt (24 Eylül 1337-27 Teşrinievvel 1337) BMM Zabıt Ceridesi, XIV. Cilt (31 Teşrinievvel 1337-1 Kanunuevvel 1337) BMM Zabıt Ceridesi XV. Cilt (3 Kanunuevvel 1337-5 Kanunusani 1337) BMM Gizli Celse Zabıtları, I.Cilt (24 Nisan 1920-21 Şubat 1921) BMM Gizli Celse Zabıtları, II. Cilt (17 Mart 1921-25 Şubat 1922) Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Kataloğu (1924-1949), Ankara 1999. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden Dairesi Başkanlığı Kataloğu 18701951, Ankara 2001. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Müşterek Kararnameler Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Toprak İskan Müdürlüğü Kataloğu. Cerideyi Resmiye Gazetesi (CR) Takvimi Vekayi (TV) Hâkimiyeti Milliye Gazetesi (HM).



1921 Yılı



921



922



Yönetim Zamandizini



1922: ‘YENİ TÜRKİYE’Yİ KURACAK ZAFER İÇİN BEŞERİ ve MALİ KAYNAKLARIN YÖNETİMİ1 Fatma Eda ÇELİK* gelecek günler için gökten âyet inmedi bize. onu biz, kendimiz vaadettik kendimize. Nazım Hikmet Ran, Kuvay-ı Milliye Destanı2 Bu ne Dahiliye meselesi, ne Maliye meselesi ve ne de Heyeti Vükelâ meselesidir. Bu doğrudan doğruya inkılâbın doğurduğu bir meseledir. … başka memleketlerin tarihine nazaran maalesef düşmanımız olan İngilizlerden – misal olarak söyliyeceğim – esasatı hukukıye itibariyle, teşkilâtı umumiyei Devlet itibariyle dört asır gerideyiz. … Bu idarei umumiye bizim için ölmez bir meseledir. Yunanlılardan daha şiddetli bir meseledir. Bu ilân ettiğimiz esasata muvafık adım atmaklığımız meselesidir. Hükümet kurmak için adımımızı açmak mecburiyetindeyiz. Çünkü çok geç kalıyoruz. ... Eğer biz memlekette mevcut felâketi idariyeyi Yunan işgali şeklinde görerek tedabir almazsak zaferimizi sıfıra indirmiş oluruz. … zafer kadar şanlı, zafer kadar ruhlara şeref verecek, mâneviyatı artıracak bir idare tesisi için günlerimizi ve gecelerimizi birbirine katmak mecburiyetindeyiz. Abdülkâdir Kemali Bey (Kastamonu)3



1922 yılı Büyük Millet Meclisi Hükümeti için zafer yılıdır. Zafer, daha sonradan Başkumandanlık Meydan Muharebesi adını alacak 30 Ağustos’taki askeri başarının adıdır. Bu başarı, Yunanistan’ı Anadolu’yu boşaltmak zorunda bırakmış; İtilâf Devletlerini Mudanya’da masaya oturtmuş ve bütün işgal kuvvetlerinin tahliyesini sağlamıştır. Savaşın, iktidar mücadelesinin bir aracı ve en keskin biçimi olduğu kadar iktidar odaklarına niteliksel bir dönüşüm yaşattıracak bir



1 * 2 3



“Yeni Türkiye”, Yunus Nadi’nin 2 Temmuz 1922 tarihinde Yenigün Gazetesi’nde yer alan yazısının başlığıdır. KSG Ankara Üniversitesi Yönetim Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi. Nazım Hikmet Ran, Kuvay-ı Milliye Destanı, http://www.metu.edu.tr/~ulubay/kuvayimilliyedestani.html BMM ZC, C: 25, İ: 145, Birinci Celse (25 Kasım 1922)



1922 Yılı



923



güç olduğunu da ortaya koymuştur.4 6 Eylül’de Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’nde yer alan “Bu orduya ‘taçlar deviren’ unvanı yakışır” sözlerini doğrularcasına Yunanistan ve Osmanlı İmparatorluğu monarşilerine zarar vermiş; İngiltere’de Hükümet düşürmüş; Müttefik Ülkelerin “Doğu Sorunu” olarak adlandırdıkları emperyalist şark siyasetini gözden geçirmelerine neden olmuştur. 1 Kasım’da saltanatın kaldırılmasına kadar giden süreci başlatarak İstanbul Hükümeti’nde varlık bulan Osmanlı İmparatorluğu’nu sona erdirmiş ve Büyük Millet Meclisi’ni Türkiye’nin tek hâkim gücü haline getirmiştir. 30 Ağustos zaferi, doğurduğu sonuçlar itibariyle ele alındığında, 1922 yılını idare tarihi açısından iki ayrı döneme ayırmak gerekir. 30 Ağustos öncesi ve sonrası dönem, iktidar mücadelesinin tarafları, pozisyonları ve stratejileri itibariyle birbirinden ayrılır. Örneğin, 1922 yılının ikinci yarısında İstanbul Hükümeti saltanatın kaldırılmasıyla, Yunanistan ise Anadolu’daki işgaline son verilerek Büyük Millet Meclisi tarafından iktidar mücadelesinin dışına atılmış; bir başka deyişle mücadelenin bir tarafı olmaktan çıkarılmıştır. İngiltere, 1922 yılının ilk yarısında Yunanistan’ın yanında ve Anadolu’da Ankara Hükümeti’nden ayrı bir devletten yana pozisyonunu alırken ve uzlaşmaz Şark Siyasetine uygun stratejiler geliştirirken; ikinci yarısında, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ni resmen tanımak zorunda bırakılmış; Büyük Millet Meclisi Hükümeti lehine önerilen barış koşullarını değerlendirmeye alma noktasına gelmiştir. İktidar mücadelesindeki niteliksel dönüşüm, 1922 yılının iki dönemi arasında Büyük Millet Meclisi Hükümeti açısından yönetsel sorunların farklılaşması anlamını taşımaktadır. Yönetim, bir yöneltme işi olduğu oranda kaynakların belirli bir amaca yöneltilmesi sorun alanlarını oluşturmaktadır. İlk dönem savaş için ikinci dönem barış için kaynakların yönetimi sorunuyla karşılaşılmıştır. 1922 yılının ilk yarısında taarruz için bütün beşeri ve mali kaynaklarını seferber etme sorunuyla karşılaşan ve buna uygun bir yönetsel yapıya ihtiyaç duyan Büyük Millet Meclisi Hükümeti, 1922 yılının ikinci yarısında ele geçirilen Anadolu topraklarında hâkimiyetini tesis edecek ve yeniden inşa sürecini başlatacak yönetsel mekanizmanın kuruluşunu gerçekleştirmek zorunda kalmıştır. BİRİNCİ DÖNEM: TAARRUZA HAZIRLIK 1922 yılının ilk yarısını 13 Eylül 1921 tarihinde zaferle sonuçlanan Sakarya Savaşı belirlemiştir. Sakarya Savaşı, Yunanistan’ın ileri harekâtının durdurulabileceğini göstermiş ve Büyük Millet Meclisi’nin askeri stratejilerini değiştirmiştir. Sakarya Savaşı’nın önemi, Büyük Millet Meclisi’nin sadece Yunanistan değil İtilâf Devletleri karşısında da bir başarı elde edebileceğini göstermiş olma4



Claudewitz’in “Savaş politikanın başka araçlarla devamından başka bir şey değildir. … savaşın sadece politik bir eylem olmakla kalmayıp gerçek bir politik araç, politik ilişkilerin bir devamı ve bunların başka araçlarla gerçekleştirilmesi olduğunu görüyoruz. … Zira politik amaç, gaye, savaş ise bir araçtır, ve araç hiç bir zaman amaçtan ayrı olarak düşünülemez.” dediği gibi savaşı iktidar mücadelesinin görünümlerinden biri olarak görmek mümkündür. Bkz. Carl von Claudewitz, Savaş Üzerine, Eriş Yayınları, İstanbul, 2003, s.30-31



924



Yönetim Zamandizini



sında saklıdır. Mustafa Kemal Paşa, 14 Eylül 1921 tarihinde “Ordumuzun, Avrupa'nın en mükemmel araçlarıyla donatılmış Konstantin ordusundan geri kalmaması gibi inanılmaz bir mucizeyi Anadolu halkının fedakârlığına borçluyuz.” dediği bildirisinde bu noktanın altını çizmiştir. Bu zaferle birlikte, o ana kadar savunma savaşı yapan ve mevzilerini korumaya çalışan Büyük Millet Meclisi Ordusu stratejisini değiştirmiş; zaferden hemen iki gün sonra 15 Eylül 1921 tarihinde Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, yurt genelinde seferberlik ilan etmiştir. Seferberlik, bütün işgal kuvvetlerinin Anadolu’dan atılmasına yöneliktir ve ordunun yeni bir strateji benimseyeceğini göstermiştir. Sakarya Zaferi, Yunanistan’ın askeri ve mali açıdan zor bir döneme girmesine neden olmuştur. Yunanistan Başbakanı Gunaris, Dışişleri Bakanı Baltacis’le beraber, Müttefik Ülkelerden askeri ve mali yardım talep etmek üzere, 15 Ekim 1921 tarihinde 5 Mart 1922 tarihine kadar sürecek Avrupa gezisine çıkmıştır. Yunanistan Hükümeti, işgalleri altındaki toprakları Müttefik Devletlerin kendilerine yardım etmesi ve savaşı sürdürebilmek için en büyük koz olarak görmektedir. Daha Sakarya Savaşı devam ederken Gunaris, 10 Eylül 1921 tarihinde Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas’a işgalleri altındaki toprakların barış görüşmelerinde çok büyük önem arzedeceğine ilişkin bir telgraf çekmiş ve şöyle demişti: "İşgalimiz altında bulunduracağımız hat, barış görüşmeleri sırasında Yunanistan'a katılmasını isteyeceğimiz hattın mümkün olduğu kadar ilerisinde bulunmalıdır.” Gunaris, 27 Ekim 1921 tarihinde İngiltere Başbakanı Lloyd George ve Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile görüşmesinde de Anadolu'da işgalleri altında bulunan bölgede 3 milyon nüfuslu 100.000 m²lik alanda sivil bir idare kurmak istediklerini söylemiştir. Bu idareyi kurma isteklerinin altında Batı Anadolu’daki ürünlerden yararlanarak savaşı devam ettirme arzusu da vardır.5 Çünkü Yunanistan için anavatandan uzak askeri harekâtı sürdürmek gittikçe güçleşmektedir. Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, 1 Aralık 1921 tarihinde Lord Curzon’la görüşmesinde Yunanistan’ın borç para almadan daha fazla tutunamayacağını itiraf etmiştir. Sakarya Savaşı’ndan sonra, İngiltere, Yunanistan’ın büyük bir yenilgi aldığını ve Yunanistan ordusunun moralinin bozuk olduğunu kabul etmiştir. Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, 16 Eylül 1921 tarihinde İngiltere Savaş Bakanlığına gönderdiği raporda Yunanlıların bu kadar zayiat vereceklerini ve böyle çetin bir direnişi öngörmemiş olduklarını, Sovyetler Birliği iç savaşındaki Beyaz Ordu’nun ünlü kumandanlarından Denikin gibi yenildiklerini belirtmiş; milliyetçilerin dengeyi kendi lehlerine çevirdiklerinin kuşkusuz olduğunu ifade etmiştir. İngiltere, 27 Kasım-5 Aralık 1921 tarihleri arasında gerçekleştirilen İkinci İnönü Görüşmeleri sonunda görüşmelerin resmi tutanağında "Türkiye'yi ezmek plânı suya düştü. Anadolu'da yeni bir Devlet doğdu." sözleriyle kendi içinde yeni bir döneme girildiğini kabul etmiştir. 5



KSG IV (5 Ekim 1921)



1922 Yılı



925



Sakarya Savaşı, Müttefik Ülkeler arasındaki görüş ayrılıklarını da pekiştirmiş ve “Doğu Sorunu” ittifaka zarar verir hale gelmiştir. Fransa, üçlü ittifakın temelini oluşturan 1915 tarihli Londra Anlaşması’na aykırı olarak 20 Ekim 1921 tarihinde Türk-Fransız İtilâfnamesi’ni (Ankara Anlaşması) imzalamıştır. Bu anlaşmanın üçlü ittifaka aykırı olduğu yönündeki İngiliz muhtırasına, 17 Kasım 1921 tarihinde, Türklerin çok kuvvetlendiği ve onlarla mücadele etmek için Güney’de yüz bin kişilik bir ordu bulunduramayacakları şeklinde karşılık verilmiştir. İtalya da Ankara Hükümeti’yle görüşmeler yapmak üzere Mösyö Cavaliere Tuozzi’yi görevlendirmiştir. Tuozzi, 24 Ekim-11 Aralık 1921 tarihleri arasında Ankara’daki görüşmeleri yürütmüştür. 7 Ocak’ta İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un, Signor Tuozzi'nin Ankara ziyareti hakkında Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a verdiği bilgiye göre, Tuozzi, tam bağımsızlık istedikleri için Kemalistlerle anlaşmaya varılamayacağı kanaatini edinmiş; bu nedenle, İstanbul Hükümeti ile anlaşma yapmanın elzem hale geldiğini ve Sevr Anlaşması’nda İstanbul Hükümeti’nin kabul edebileceği şekilde değişiklikler yapılması gerektiğini iletmiştir. Yunanistan’ın yenilgisi ve ittifaktaki çatlak sesler karşısında güç durumda kalan İngiltere, bir yandan Fransa özelinde ittifakı konsolide etmenin, bir yandan da Ankara Hükümeti’nin genel bir taarruz başlatmasına fırsat vermeden barış müzakelerini başlatmanın yolunu aramıştır. İttifakın güçlendirilmesi için 19 Aralık 1921 tarihinde dört gün sürecek İngiltere-Fransa görüşmelerini başlatmıştır. Yunanistan’ı koşulların değiştiği ve Müttefik Devletlerin belirleyeceği yeni şartlar altında başlatılacak müzakerelere katılım konusunda ikna etmeye çalışmıştır.6 Gunaris, 30 Ekim 1921’de Atina’ya çektiği telgrafta yeni koşulların kabul edilmemesi halinde İngiltere’den hiçbir yardım alamayacaklarını iletecektir. Gunaris’in, 2 Kasım 1921 tarihinde müzakere önerisini kabul etmek zorunda kalmasına rağmen, Yunanistan Hükümeti 12 Kasım 1921 tarihinde İngiltere’ye bir muhtıra vererek, "İzmir ve Anadolu'daki Rum nüfusu, silahlı bir güçle korunacaktır. Bu konuda özel tedbirler alınmalı ve Türkiye'ye empoze edilmeli. Anadolu seferine çıkmakla haklıyız." diyecektir. Yunanistan’ın asgari koşullara razı olmadığı, Fransa’nın ise, Büyük Millet Meclisi Hükümeti lehine yeni şartlar belirlenmeden barışın mümkün olmadığını belirttiği bir durumda, İngiliz Kabinesi 21 Aralık 1921 tarihinde Curzon Planı olarak bilinen barış programını onaylamış ve 1922 yılını belirleyecek resmi görüşünü oluşturmuştur. Buna göre, önce Müttefik Ülkeler arasında uzlaşmaya varılacak, sonra Yunanistan ve Türkiye masaya oturtulacaktır. Bunun için öncelikle Sevr Anlaşması temel alınacak ve tarafların talepleri Sevr Anlaşması’nda ne gibi değişiklikler yapılabileceği üzerinden değerlendirilecektir. Gözden geçirilecek sorun alanları İzmir, Trakya, Kilikya ve Boğazlar olarak belirlenmiştir. 1921 yılının sonuna gelindiğinde İngiltere’nin fiili işgale son vermeden ve Yunanistan’ın geri çekilmeden Türkiye’yi masaya oturtma çabalarında, Türki6



İngiltere Başbakanı Lloyd George ve Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile Yunanistan Başbakanı Gunaris’in görüşmeleri için bkz. KSG IV (27 Ekim 1921)



926



Yönetim Zamandizini



ye’nin tutumunun ne olacağı özel bir önem kazanmıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Misakı Milli’ye bağlılığı, Müttefik Devletlerin Sevr Anlaşmasında asgari değişiklikler yapıldığı koşullarda Türkiye’nin yeni bir anlaşmaya ikna edilebileceği yönündeki görüşünü temelsiz bırakmaktadır. 15 Ekim 1921 tarihli İngiliz Haberalma Teşkilâtı İstanbul Kolu’nun raporunda, Sakarya Savaşından sonra Anadolu’yu baştan başa Misakı Milliye bağlı milliyetçilik dalgasının kapladığı tespit edilmiştir. Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, 11 Kasım 1921’de, Hükümet’in Misakı Milli yönünde talepler beyan etmesinden çekindiğini; İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 6 Aralık 1921’de, Mustafa Kemal Paşa’nın Müttefik Ülkelere Misakı Milli’yi kabul ettirmek istediğini ve bunun gerçekleşmesi halinde çok güçleneceğini ifade etmiştir.7 Ancak, Türkiye’de ikili iktidarın varlığı ve İstanbul Hükümeti’nin uzlaşmacı tavrı Müttefik Devletlerin elini güçlendirmektedir. Başta Padişah Vahdettin olmak üzere, İstanbul Hükümeti, barış için arabuluculuk görüşmelerinin şart olduğunu ve bunun tek çıkış yolu olduğunu düşünmektedir.8 İstanbul Hükümeti, Sakarya Savaşı’ndan hemen sonra, 2 Ekim 1921 tarihinde Ankara Hükümeti’nden bir kez daha İngiltere’nin arabuluculuğuna başvurulmasını istemiş; ortak görüş oluşturulması için bir temsilcinin İstanbul’a gönderilmesini talep etmiştir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin 5 Ekim 1921 tarihindeki cevabı, 1922 yılında mücadelenin İstanbul Hükümeti sorunu çözülmeden sonuca ulaştıramayacağını gösterir nitelikte olmuştur. Büyük Millet Meclisi, artık İstanbul Hükümeti’nin, Türkiye’nin tek resmi hükümeti olarak tanınmasından ve diplomatik ilişkileri tek başına yürütmesinden rahatsızdır.9 BMM cevabında, “önemli ve ivedi sorunlar, Büyük Millet Meclisi'nce çözümlenir; İstanbul Hükümetince değil; ivedi durumlarda görüşümüzü öğrenmek için güvenilir bir adamınızı Ankara'ya gönderebilirsiniz” diyecektir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Yunanistan’ın savaş hazırlıklarını sürdürdüğü koşullarda Türkiye’ye sirayet eden sulh propagandasından rahatsız olduğunu da ifade etmiştir. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa’nın 12 Aralık-13 Aralık 1921 tarihli konuşmaları, Ankara Hükümeti’nin barıştan kaçmadığını, ancak mevcut koşullardaki sulh propagandasının Müttefik Devletler lehine olduğunu ortaya koymuştur. 4 Ocak’ta Mustafa Kemal Paşa’nın, Türkiye ile Ukrayna arasında imzalanan Muhadenet ve Uhuvvet Muahedesi gerekçesiyle Ankara’da bulunan Ukrayna Temsilcisi Frunze aracılığıyla Lenin’e gönderdiği mektup, 1922 yılının birinci dönemine hangi koşullar altında girildiğini özetler niteliktedir. Mustafa Kemal Paşa, Lenin’e mektubunda, "Türkiye'nin hâlâ açık veya kapalı olarak çılgınca saldırılara hedef olmasının nedeni, bütün mazlum milletlere kurtuluş yolunu göstermiş olmasıdır" demiştir. 7 8 9



Benzer kaygıları 7 Aralık 1921 tarihinde Kabine’ye taşıyan İngiltere Savaş Bakanı, Ankara Hükümeti’nin Musul konusunda taviz verebileceğini dile getirmiştir. İngiliz Gizli Haberalma Örgütü’nün üç aylık dönem raporu (15 Temmuz-15 Ekim 1921), İBA IV (1 Kasım 1921) A.g.e.



1922 Yılı



927



Müttefik Devletler 1922 yılı Müttefik Devletler için konferans yılı olmuştur. Şark Siyaseti ve Avrupa’nın içinde bulunduğu iktisadi bunalım başta olmak üzere yaşanan sıkıntılar bu konferanslar kanalıyla aşılmaya çalışılmıştır. Cannes Konferansı (6 Ocak-13 Ocak 1922) Müttefik Devletler, 1922 yılının açılışını 6 Ocak-13 Ocak 1922 tarihleri boyunca sürecek Cannes Konferansı’yla yapmışlardır. Cannes Konferansı'na Yunanistan da davet edilmiştir. İngiltere Başbakanı Lloyd George ve İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Konferans kapsamında 12 Ocak’ta, Yunanistan Başbakanı Gunaris ile 21 Aralık 1921 tarihli İngiliz Barış Planını görüşmüşlerdir. Gunaris'in yardım isteğine Lloyd George, İzmir ve Trakya'nın bir bölümünü kaybetmeye hazır olması gerektiği şeklinde karşılık vermiştir. Başbakan Gunaris, Atina’ya gönderdiği 13 Ocak 1922 tarihli mektubunda, öneriyi şu şekilde özetlemiştir: İzmir'de devletlerarası himaye altında bulunacak bir hükümranlık; iki Rum, iki yerli Türk ve başka bir milletten bir başkasının bulunduğu idari komisyon; Trakya'da ufak bir sınır düzeltmesi. Gunaris, mektubunda, Yunanistan'ın bu şartları kabul etmemesi halinde felakete uğrayacağını da belirtmiştir. Cannes Konferansı’nın başladığı gün Fransa Başbakanı Aristide Briand Hükümeti istifa etmiştir. Briand Hükümeti yerine, 12 Ocak’ta Poincaré Hükümeti kurulacaktır. Poincaré, Başbakanlığın yanı sıra Dışişleri Bakanlığı görevini de üstlenecektir. Bu istifanın geldiği gün, İngiltere Dışişleri Bakanlığı'nda 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması hakkında bir muhtıra hazırlığı yapılmaktadır. İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Ankara Anlaşması'nın hangi hükümlerinin tümüyle reddedileceğini, hangilerinin ise genel barış anlaşması içine alınabileceğini tartışmıştır. Azınlıklar, Türkiye-Suriye sınırı ve demiryolunun Suriye'de kalan kısmından Türkiye'nin asker geçirebileceğine ilişkin hükümler üzerinde durulmuş ve bu hükümlere itiraz edilmesi kararlaştırılmıştır. İstifa, Fransa’nın Çukurova’dan çekilmesinin tamamlandığı günlerde İngiltere’nin baskısı ile Fransa’nın bir dış politika değişikliğine gidebileceği endişesini yaratmıştır. Ancak, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, 21 Ocak’taki beyanında yeni Hükümetin Şark meselesinde eski Hükümetin politikasını takip edeceğini resmen bildirdiğini dile getirecektir. Washington Deniz Konferansı (12 Kasım 1921-6 Şubat 1922) 1922 yılında toplanan konferanslar, emperyalist ülkeler arasındaki paylaşım savaşının sürmekte olduğunu da göstermiştir. 6 Şubat’ta sona eren Washington Konferansı'na katılan 5 ülke, deniz güçlerini sınırlayan bir anlaşma imzalamıştır. Anlaşmaya göre, beş devletin bulundurabilecekleri deniz silahlarının oranı şöyledir: ABD 5, İngiltere 5, Japonya 3, Fransa 1,75, İtalya 1,75. 1936'ya kadar sürmesine karar verilen anlaşma ile İngiltere'nin deniz üstünlüğü sona ermiş ve Amerikan-İngiliz deniz gücü eşitlenmiştir. 928



Yönetim Zamandizini



Paris Konferansı (22 Mart-26 Mart 1922) Paris Konferansı’na, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ve İtalya Dışişleri Bakanı Schanzer katılmıştır. 22 Mart’ta Türklere ve Yunanlılara üç ay süreli mütareke önerisinde bulunulmuştur. İtilaf Devletlerinin mütareke önerisi, iki ordu arasında 10 km'lik boşluk bırakılacak şekilde Türk ve Yunan kuvvetlerinin bulundukları yerde kalmalarını, üç aylık mütarekenin uzatılabirliğini, mütarekenin uzatılmasını istemeyen tarafın 15 gün önceden haber vermesini, tarafların ordularını takviye edemeyeceklerini ve ateşkes şartlarını denetlemek üzere Müttefik Ülkelerin komisyonlar kuracağını öngörmektedir. Yunanistan, bazı itirazlarla, 25 Mart’ta ve İstanbul Hükümeti ise, Trakya’nın da tahliye edilmesi talebiyle, 8 Nisan’da söz konusu mütareke şartlarını kabul edecektir. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, ateşkes önerisini öğrenince, Ankara Hükümeti'nin elinin kolunun bağlanmak istendiği düşüncesiyle, 23 Mart akşamı konferans bitmeden önce Paris'i terk etme kararı almıştır. 23 Mart’ta Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüşmesinde, Yusuf Kemal Bey, ateşkes şartlarının Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edilmesi halinde, kendisinin Meclis önünde asılacağını söylemiştir. Teklif İcra Vekilleri Heyeti’ne ulaşır ulaşmaz, Heyet, cevap verme hakkının Büyük Millet Meclisi’nde olduğunu belirterek teklifi 24 Mart’ta Meclis gündemine taşımış ve teklifle ilgili karar alınana kadar aleyhte bir barış konferansı propagandasından kaçınmak için çeşitli önlemler almıştır. 24 Mart’ta 1489 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Paris Konferansınca teklif edilen ateşkes şartlarının yayınlanmamasına karar verilmiştir. 27 Mart’ta da Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci ve İkinci Ordu Kumandanlarından orduda ve halkta yayılmaya başlayan "barış yapılıyor" havasına karşı tedbir alınmasını isteyecektir. 24 Mart’taki Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İngiltere'de kabinenin güz yaprakları gibi sallandığı ifade edilmiş ve sonuç almak için Paris Konferansı'nın değil, savaşın sonuçlanmasının beklenmesi gerektiği yazılmıştır. Bu arada, İcra Vekilleri Heyeti, kararın Başkumandanla müzakere edilerek alınması gerektiğini düşünerek, Mustafa Kemal Paşa ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa ile görüşerek teklifle ilgili bir Hükümet görüşü oluşturmuş ve görüşü 27 Mart’ta Meclis'e sunmuştur. Ankara Hükümeti, mütarekenin gündeme getirilebileceğini, ancak Batı Anadolu ve Trakya'nın derhal tahliye edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Ankara Hükümeti görüşünü oluştururken, 26 Mart’ta Paris Konferansı’nda yeni bir karar alınmıştır. Bu kararla Sevr Anlaşması'nda değişiklik öngören barış şartları belirlenmiştir: Yunanistan Anadolu'yu boşaltacak, Doğu Trakya Türkiye ve Yunanistan arasında paylaştırılacak, Doğu Anadolu'da bir Ermeni yurdu kurulacak, İstanbul Türkiye'de kalacak, Boğazlarda silahsızlandırılacak bölge daraltılacak, Türkiye "makul" bir tazminat verecek, mali ve adli kapitülasyonlar yumuşatılacak, Türkiye 45.000 jandarma ve 40.000 asker bulundurabilecek, Türkiye'de mecburi askerlik olmayacak. Müttefikler, söz konusu barış şartları altında görüşmelerin üç hafta içinde başlatılmasını önermişlerdir. 1922 Yılı



929



Paris Konferansı’nın önerisi üzerine 28 Mart’ta, Anadolu’da ateşkes önerisini reddeden ve ancak Misakı Milli’yi temel alan bir barışın kabul edilebileceğini duyuran mitingler dönemi açılmıştır. İstanbul’daki üniversite gençliği de 30 Mart’ta tarihe “Darülfünun Grevi” olarak geçecek boykotu başlatmıştır. Büyük Millet Meclisi, 4 Nisan’da aldığı Heyeti Umumiye Kararı ile mütareke teklifine verilecek cevabi notayı kabul etmiştir. Nota, 22 Mart’taki notaya cevaben 27 Mart’ta verilen notaya benzer şekilde, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin, kat'i sulhten yana olmakla birlikte, mütareke şartlarını, tahliyenin başlaması ve mütareke döneminin dört ayla sınırlı olması koşuluyla, kabul ettiğini gösterir. Trakya mebusları notanın bu haliyle kabul edilmesine karşı çıkmış ve Paris Konferansı sonucunda alınan ikinci öneride ilkine kıyasla önemli değişiklikler olduğunu hatırlatırcasına, Trakya’nın İzmir kadar önemsenmediğini belirtmişlerdir.10 Ancak, Büyük Millet Meclisi’nin cevabi notada önerdiği tahliye konusunda öne sürdüğü koşulun önemi, İngiltere Savaş Bakanlığı’nın bu notanın kabul edilemeyeceğine ilişkin 7 Nisan’daki yazısından anlaşılabilir. Yazıda, barış konferansından önce Anadolu'nun boşaltılmasına yol açacak bu önerinin Ankara Hükümeti'nin elini kuvvetlendireceği, Yunanistan'ın da bu sefer Trakya'ya yığınak yapmasına yol açacağı ve bu vesileyle savaşın Trakya'ya kayarak Müttefik Devletleri doğrudan tehdit etmesine neden olacağı belirtilmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon da, aynı gün Paris ve Roma Elçiliklerine çektiği telgrafta tahliyenin hemen ateşkesi takip etmesinin mümkün olmadığını söylemiştir. Müttefik Devletler, 15 Nisan’da verdikleri resmi cevapta tahliye tarihinin öne alınabileceğini, ancak mütareke tarihi ile aynı zamanda olamayacağını, aksi halde Yunanistan’ın Trakya’ya tahkimat yapabileceğini ifade etmişlerdir. Ancak, Yunanistan 9 Eylül’deki zafere kadar böyle bir tahkimata girişmeyecektir. Yunanistan Savaş Bakanlığı, 17 Eylül’de Trakya'nın savunulması emrini verecek; Trakya'nın savunulması halinde İngiltere'nin yardımının devam edeceğini ifade edecektir. Cenova Konferansı (10 Nisan-19 Mayıs 1922) İtalya'da İtilaf Devletlerinin Dışişleri Bakanlarının katılımıyla, 10 Nisan’da Cenova Konferansı toplanmıştır. 19 Mayıs’ta sona erecek Konferans Avrupa'nın yeniden yapılandırılması için gerekli mali ve iktisadi politikaların belirlenmesi ve Sovyetler Birliği ile Almanya sorunlarının görüşülmesi amacıyla, 34 ülkenin katılımı ile gerçekleştirilmiştir.11 Cenova Konferansı, 1920'de Brüksel'de toplanan konferanstan sonra, Merkez Bankaları ile ilgili toplanan en önemli konferanstır ve konferansta Birinci Dünya Savaşı ile birlikte terk edilen altın standardının yerine altın döviz standardı kabul edilmiştir. Bu konferansta Sovyetler Birliği’ne getirilen öneriler, 1921 yılında devrimin Avrupa’da durdurulması sonra10 11



BMM ZC, C: 18, İ: 20, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 17, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 20, İkinci Celse (4 Nisan 1922) Cenova Konferansı’ndaki tartışmalar için bkz. Carole Fink, Axel Frohn ve Jürgen Heideking (Ed.), Genoa, Rapallo ve European Reconstruction in 1922, Cambridge University Press, 1991.



930



Yönetim Zamandizini



sında diplomatik yoldan boyun eğdirme ve kapitalist sisteme entegrasyon doğrultusunda olmuştur.12 Sovyetler Birliği’nden Çarlık dönemindeki borçları ödemesi ve devrimden sonra kamulaştırılan yabancılara ait mülklerin tazmin edilmesi istenmiştir.13 Konferansta, İngiltere bir konsorsiyum kurulmasını, Çarlık zamanından kalan borçların ödenmesi kaydıyla Sovyetler Birliği'nin de bu konsorsiyuma dahil edilmesini ve Türkiye'nin konsorsiyum dışında bırakılmasını önermiştir.14 Konferansın Sovyetler Birliği’ne uygulamak istediği yaptırımların arkasında, ülkede yaşanan açlık da büyük rol oynamıştır. Lloyd George, 19 Mayıs’ta konferans kapanış konuşmasında “Rusya, Avrupa’nın yardımı olmadan düzelemez” diyerek yaşanan açlığın altını çizmiştir. Versay Anlaşması sonrasında Almanya, bir sorun alanı haline gelmiştir. Konferansın bir diğer konusu da bu olmuştur. 16 Nisan’da Cenova Konferansı’nı kısmen sonuçsuz bırakacak Rapollo Anlaşması imzalanmıştır. Cenova Konferansı devam ederken konferansa konu olan iki devlet, Sovyetler Birliği ve Almanya, Rapollo Anlaşması çerçevesinde bir ittifak oluşturmuşlardır. Anlaşmaya göre, iki ülke arasında yeniden diplomatik ilişki kurulacak, karşılıklı olarak tazminat isteğinden vazgeçilecek, iki ülke ticarette birbirlerine en çok kayırılan millet ilkesini uygulayacaktır. Rapolla Anlaşması ile tesis edilen ittifak, Birinci Dünya Savaşı'nın bütün yükünün yıkılmaya çalışıldığı Almanya ve tecrit edilmeye çalışılan Rusya açısından büyük bir başarı sayılacaktır. 15 Mayıs’ta Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir yazıda, “tefessüh arifesinde” denilerek, Cenova Konferansı'nın iflası Avrupa siyasî ve içtimaî teşkilâtının iflası olarak yorumlanmış; üç seneden beri devam eden konferansların umumî iflasının Avrupa burjuva usulünün iflası olduğu belirtilmiştir. 23 Mayıs’taki bir başka Hâkimiyeti Milliye Gazetesi yazısında ise, Konferans'ın başarısızlığının Ruslara yüklenmeye çalışıldığı, iflas eden bir siyasetin göstergesi olan Konferans'ın Lloyd George'un tarih sahnesinden çekilmesi sonucunu hazırlayacağı için minnettarlık ve şükranla anılması gerektiği ifade edilmiştir. Sovyetler Birliği Dışişleri Komiseri Çiçerin'in bütün çabalarına rağmen, 10 Nisan’da toplanan Konferansa Türkiye davet edilmemiştir. Konferansa Ankara Hükümeti adına Celaleddin Arif Bey ile Bekir Sami Bey gözlemci olarak katılmıştır. Türkiye'nin, bir Avrupa Devleti değil, "Küçük Asya Devleti" sayıldığı için konferansa çağrılmadığı belirtilmiştir. Rusya Şûralar Cumhuriyeti Ankara Mümessili Aralof’un Meclise hitaben yazdığı ve 20 Şubat’ta Meclis’te okunan mektubunda da belirttiği üzere, Türkiye’nin konferansa çağrılmamasında Sovyetler Birliği ile Türkiye sorununun birbirinden ayrılmak istenmesi etkili olmuştur. Aralof mektubunda, askeri alanda kazanılamayan zaferin müzakerelerde iki 12



13 14



J.V.Stalin, “Barışçıl Ekonomik Restorasyon Çalışmasına Geçiş Döneminde Bolşevik Partisi (1921-1925)”, Bolşevik Partisi Tarihi-Sovyetler Birliği Komünist Partisi Bolşevikler Tarihi, Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 1998 “Conference of Genoa”, Encyclopaedia Britannica, www.britannica.com KSG IV (19 Mayıs 1922)



1922 Yılı



931



ulusun [Sovyetler Birliği ve Türkiye] ayrı düşürülerek kazanılabileceğini düşünen Garba karşı müttehit ve birlikte bulunmanın gerekliliğinin altını çizmiştir. Ayrıca, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 22 Şubat’ta Sovyetler Birliği’ne konferansta Türkiye meselesinin konuşulmayacağını ve Türkiye’nin bu nedenle davet edilmeyeceğini iletmiştir. Oysa 12 Mayıs’ta Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’nde de yayımlanan yazıdan anlaşıldığı üzere, Konferans’ta Türkiye konu edilmiş ve Sovyetler Birliği’nden barış için Türkiye üzerindeki nüfuzunu kullanması istenmiş; Sovyetler Birliği de barışın Türkiye’nin isteği doğrultusunda ve Moskova Muahedenamesine uygun şekilde yapılması gerektiğini belirtmiştir. 10 Nisan’da Meclis'te yapılan görüşmede, Türkiye'nin Cenova Konferansı'na çağrılmaması kınanmış; İcra Vekilleri Heyeti'nin konferansı protesto etmesi istenmiştir. Roma Mümessili Celaleddin Arif Bey, 22 Nisan’da Yunanistan’ın katılımına karşın Ankara Hükümeti’nin konferansa davet edilmeyişini protesto etmiştir. Lahey Konferansı (15 Haziran-20 Temmuz 1922) Cenova Konferansı'na katılan 34 ülkenin katılımıyla 15 Haziran’da açılan Lahey Konferansı'na Sovyetler Birliği davet edilmemiştir. 20 Temmuz 1922 tarihine kadar devam edecek konferansta Sovyetler Birliği'ne karşı bir cephe kurulmaya çalışılacak; ancak, bu konuda birlik sağlanamayacaktır. Türkiye ve Yunanistan’a Getirilmek İstenen Öneri: Venedik Konferansı Paris Konferansı’nda alınan 26 Mart 1922 tarihli mütareke kararından sonra bir barış konferansı toplanması yönünde çalışmalar başlatılmıştır. Ankara Hükümeti, 22 Nisan’da verdiği notayla, Müttefik Devletlerin tahliyenin mütareke ile birlikte başlatılamayacağına ilişkin cevabına karşı tahliye koşulunda ısrarcı olmuş ve bir barış konferansının ancak bu koşulda gündeme gelebileceğini bildirmiştir. Ankara Hükümeti, konferansın İzmit’te toplanmasını istemektedir. Ankara’nın bu cevabı Müttefik Devletleri bölmüş; İngiltere ve Fransa arasında barış konferansı hazırlıklarını sekteye uğratacak bir ihtilafın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, 1 Mayıs’ta Müttefik Devletlerin İzmit Konferansı'nı kabul etmelerini ve bu doğrultuda Ankara Hükümeti'nin 22 Nisan 1922 tarihli notasına cevap verilmesini önermiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 10 Mayıs’ta vereceği cevapta bu öneriyi reddedecek; bunun Paris Kararlarına aykırı olduğunu dile getirecektir. Müttefiklerin ortak hareketi sağlanamazsa İngiltere'nin kendi başına ve başka biçimde hareket edeceğini belirtecektir. Fransa, İngiltere’nin bu tutumu karşısında kendi görüşünde ısrarcı olacak ve 1 Mayıs 1922 tarihli notasını sekiz kez tekrarlayacaktır. Paris Konferansı Kararları doğrultusunda toplanacak bir konferans sürekli gündemde tutulmakla birlikte, bu dönemde, İngiltere ve Fransa kendi içlerinde Şark Siyasetindeki yönelimlerine dair tartışmaya başlamışlardır. Müttefik Ordular Başkumandanı General Harington, İngiltere Genelkurmay Başkanlığı’na sunduğu 3 Haziran 1922 tarihli raporda, İstanbul'da Müttefik kuvvetlerin sadece 932



Yönetim Zamandizini



adının olduğunu ifade etmiş ve Müttefik kuvvetlerin İstanbul ve Boğazları boşaltması gerektiğini savunmuştur. Kemalistlerin makul barış şartlarına razı olmayacaklarının göründüğünü; buna karşın kuvvet yoluyla hiçbir tarafın birbirine üstünlük sağlayabilecek durumda olmadığını belirtmiştir. İngiltere, bu öneriye tam bir ay sonra cevap verebilecektir. İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour, 4 Temmuz’da İngiltere Savaş Bakanı Worthington-Evans'a İstanbul'dan çekilinmemesi gerektiğine ilişkin bir yazı göndermiş ve Dışişleri Bakanlığı'nın görüşünün olumsuz olduğunu bildirerek, çekilmenin olumsuz sonuçlar doğuracağını düşündüklerinden şimdilik garnizonun İstanbul'da tutulması taraftarı olduklarını bildirmiştir. Belirgin görüş ayrılıkları İngiliz Parlamentosu’nda da yansımasını bulmuştur. İngiliz Milletvekili General Townshend, 25 Temmuz’da Anadolu’ya gelerek Mustafa Kemal Paşa ile görüşmüş ve 7 Eylül’de İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na sunulacak barış raporunu hazırlamıştır. Fransa’da Poincaré Hükümeti de 2 Haziran’da güvenoylamasına gitmiştir. Hükümet, Küçük Asya ve Suriye’deki Fransız mandasının istişari nitelikte olduğunu ve Fransız bayrağının Doğu’da savaş değil, barış/medeniyet alameti olarak kalmasını istediklerini söylemek zorunda kalmıştır. Paris Konferansı Kararlarının, Ankara Hükümeti tarafından uygulanmayacağı anlaşılınca Yunanistan ileri askeri harekât konusunda ilk hamleyi yapan taraf olmak için insiyatif almıştır. Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, 24 Temmuz’da İstanbul'un işgaliyle ilgili Atina'daki İngiliz Elçiliğine verdiği notada İstanbul'un Yunanistan tarafından işgal edilmesinin tek çıkar yol olduğunu ifade etmiştir. Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, 28 Temmuz’da Yunanistan Hükümeti'nin İstanbul'un işgal kararını Müttefik ülkelere bildirmiştir. Baltacis, Yunanistan'ın Mustafa Kemal'e bir ültimatom vererek Paris kararlarını kabul etmezse İstanbul'u işgal edeceklerini belirteceğini iletmiştir. Müttefik Ülkeler Yunanistan Hükümeti'nden İstanbul'un işgali kararının ertelenmesini istemişlerdir. İstanbul'daki Müttefik Ülkeler Başkumandanlığı, bir bildiri yayımlayarak Yunanistan'ın İstanbul'a girmemesi yönünde ihtarda bulunmuş; İstanbul'un tarafsız bölge olduğunu hatırlatmış ve eğer girerlerse bunun kuvvet yoluyla önleneceğini belirtmiştir. Yunanistan, 29 Temmuz’da İstanbul'un işgali hakkında Müttefik Ülkelere ikinci bir nota vermiştir. İngiliz, Fransız ve İtalyan Hükümetleri, 31 Temmuz’da bir nota ile İstanbul'un Yunanistan tarafından işgal edilmesi önerisini reddetmişlerdir. Notada, İstanbul'un işgaline izin verilmeyeceği; İstanbul'a yönelik askeri bir harekâta askeri kuvvetle karşılık verileceği belirtilmiştir. Le Temps'ın 1 Ağustos’taki başyazısında da, "Doğu'da barış kurulmak isteniyorsa Yunanistan bunun gereklerini yapmaya zorlanmalıdır. Denizlerin hakimi İtilaf Devletleridir. Yunanlıları yola getirmek için en etkili tedbir limanlarını abluka etmekten ibarettir." denmiştir. Çatalca'da tarafsız bir bölge için Müttefik Ülkeler ile Yunanistan arasında 6 Ağustos’ta bir protokol imzalanmış; taraflar birliklerini üç kilometre geri çekme taahhüdünde bulunmuşlardır. Protokol, İtalyan Generali Mombelli ve Dördüncü Yunan Ordusu Kumandanı Velahopulos Sinekli tarafından imzalanmıştır. Protokol, 10 Ağustos 1922 tarihinde İstanbul'daki Müttefik Orduları Kumandanlığı tarafından resmi tebliğ ile duyurulacaktır. 1922 Yılı



933



Görüş ayrılıklarına rağmen, İngiltere uzlaşmaz tutumunu sürdürmüştür. Avrupa’da temaslarda bulunan Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin eski Dahiliye Vekili Fethi Bey, Londra’da bulunduğu sırada Bakanın olmadığı gerekçesiyle 4 Ağustos’ta İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nın üst düzey yetkilileriyle görüştürülmemiştir. İngiliz Hükümeti, Fethi Bey'le görüşülmemesinin sebebini Büyük Taarruz'dan sonra kendisinin resmi görevle Londra'da bulunmamasına bağlayacaktır. İngiltere, 18 Ağustos’ta barış konferansı konusunda Fransa'ya yeni öneriler getirmiştir. Fransa'nın konuyla ilgili yedi notasını reddeden İngiltere, Venedik'te İstanbul ve Ankara Hükümetlerinin katılacağı bir konferans toplanmasını ve Yüksek Komiserlerin de bu toplantıya katılmasını önermiştir. Gayriresmi nitelikte olacak bu konferans toplanmadan önce, Yüksek Komiserler, Türk ve Yunan taraflarının Paris Konferansı Kararlarını kabul edip etmedikleri konusunda bilgi sahibi olacaklardır. Yunanistan ordusunun Anadolu'yu boşaltma tarihinin öne alınması konusundaki Müttefik teklifinin zaman aşımına uğradığı da eklenmiştir. İngiltere'nin bu notasına, 23 Ağustos’ta cevap verecek Fransa, Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltması konusunda ısrarcı olacak; ancak, Venedik'te yapılacak konferansın tarihini belirlemeyi İngiltere'ye bırakacaktır. Müttefik Devletler, barış konferansını toplama konusunu ağırdan aldıkları bir zamanda Büyük Taarruz başlamıştır. Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, 30 Ağustos’ta İngiltere'ye Venedik Konferansı'nın çabuklaştırılmasını önermiştir. Poincaré, İzmir çevresinde cereyan etmekte olan askeri olaylar, Venedik Konfransı’nın toplanmasının son derece acil olduğunu göstermektedir, demiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 1 Eylül’de Fransa ve İtalya'yı Venedik Konferansı'na çağıracaktır. Ama bu sefer çağrı, Anadolu işgalinin bir koz olarak kullanıldığı koşullardan farklı olarak, Yunanistan’ın daha fazla mevzi kaybetmesine izin verilmemesine yönelik olacaktır. İngiltere, Yunanistan’ın ateşkes talebini aynı gerekçeyle 4 Eylül’de Müttefik Devletlere ve İstanbul Hükümeti’ne iletmiştir. Ateşkes talebine cepheden yanıt veren Mustafa Kemal Paşa, 5 Eylül’de kendi koşullarının kabul edilmesi halinde ateşkes çağrısına olumlu yanıt verebileceklerini bildirecektir: “Anadolu'daki Yunan ordusu suret-i kat'iyede mağlûp edilmiştir. Yunan ordusunun artık yeniden ciddî bir mukavemet ibrazına ihtimal yoktur. Anadolu için herhangi bir müzakereye mahal kalmamıştır. Mütareke, ancak Trakya için mevzu-i bahis olabilir. Binaenaleyh Eylülün onuna kadar doğrudan doğruya Yunan hükûmeti veyahut İngiltere vasıtasiyle, hükûmetimize resmen müracaat ettiği takdirde berveçhi ati şerait dermeyan edilerek cevap verilmelidir. Bu tarihten, yani Eylülün onundan sonra vaki olacak müracaatin cevabının başka olmak ihtimali vardır. Bu takdirde keyfiyet ayrıca taraf-ı âcizaneme bildirilmelidir: 1) Mütarekenin tarihinden itibaren on beş gün zarfında Trakya 1914 hudutlarına kadar bilâkaydüşart Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'nin memurin-i mülkiye ve kuva-yi askeriyesine teslim edilmiş bulunacaktır. 2) Yunanistan'daki üseramız on beş gün zarfında İzmir, Bandırma ve İzmit limanlarında teslim olunacaktır. 3) Yunan ordusunun üç buçuk seneden beri Anadolu'da ika ettiği ve icra eylemekte bulunduğu tahribatı tamir etmeği şimdiden taahhüt edecektir.”



934



Yönetim Zamandizini



Mustafa Kemal Paşa’nın sözleri Büyük Taarruz’dan sonra gidişatın nasıl olacağına ilişkin önemli ipuçları sunmuştur. Müttefik Devletler tarafından teneffüs edilen havanın değişeceği herkes tarafından anlaşılmıştır. Atmosferin değişeceğini anlayan İngiltere, Yunanistan’ın olmadığı koşullarda Trakya’daki varlığı ve diplomatik pazarlıklar ile kazanımlarını korumaya çalışacaktır. Müttefik Devletler Yüksek Komiserleri, 7 Eylül’de Yunanistan’ın Anadolu’yu tahliye etmek suretiyle mütarekeye hazır olduğunu Ankara Hükümeti’ne iletmişlerdir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 11 Eylül’de İtalya'nın Londra Büyükelçisi De Martino'ya barışın bir an önce yapılması arzusuna katılındığını belirten; ancak, Venedik Konferansı'nın daha önce tasarlandığı gibi yapılamayacağı için Kemalistleri şu anda konferansa çağırmanın yanlış olacağını ve mütareke yapılmasının beklenmesi gerektiğini ifade eden bir nota yollamıştır. Aynı gün, İngiltere Savaş Bakanlığı, Müttefik Ordular Başkumandanı General Harington'a şöyle bir talimat vermiştir: Çanakkale ve İzmit yarımadasından çekilebilirsiniz; donanma, Anadolu'dan Trakya'ya Türk birliklerinin geçişini önleyecektir. Müttefiklerin işbirliği sağlanamazsa dahi İngiltere bu işi tek başına üstlenecektir. Çanakkale'deki birliklerimiz Gelibolu yarımadasına kaydırılacaktır. İngiliz Kabinesi, 15 Eylül ve 17 Eylül’de Asya'dan Avrupa'ya geçmek veya Boğazlarda hâkimiyet kurmak şeklindeki herhangi bir Kemalist girişimin savaşla önlenmesini kararlaştırmış ve çözüm olarak Paris Konferansı Kararlarına uygun bir barış konferansı toplanmasına karar vermiştir. Bu kararlar doğrultusunda, 18 Eylül’de Müttefik Devletler, İstanbul ve Boğazlardaki tarafsız bölgenin tarafsızlığına uyulması konusunda Ankara Hükümeti’ne bir nota verecektir. Yunanistan 1922 yılı boyunca İngiltere Yunanistan’ı desteklemeye devam etmiş; hatta Mudanya Ateşkes Anlaşmasına gidilen koşullarda dahi İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan’a belirli miktarda toprak bırakılmasının sağlandığını dile getirmiştir. Ancak, Fransa, daha yılın başında, Poincaré Hükümeti kurulduktan hemen sonra, Ekim 1921’de izlemeye başladığı siyaseti devam ettireceğinin habercisi olarak, 15 Ocak’ta Yunanistan’ı korumak için Türkiye’ye baskı yapılmasına karşı olduğunu deklare etmiştir. Bu nedenle, İngiltere, Yunanistan’ın yanında yer almakla birlikte, onu daha geri bir pozisyona ikna etme yolunu seçmiştir. Yunanistan Hükümeti ile İngiltere arasında 4 Ocak’ta bir kredi anlaşması imzalanmıştır. Yunanistan Hükümeti, İngiliz piyasasından 15 milyon Sterlin alacak; buna karşılık, İngiltere, Yunanistan'ın gelir kaynaklarından mecburi kefalet sağlayacaktır. Kredi anlaşmasının imzalanmasından iki gün sonra, 6 Ocak’ta İngiltere Başbakanı Lloyd George, Cannes Konferansı’nda Yunanistan Başbakanı Gunaris’e, İzmir ve Trakya’nın bir bölümünü kaybetmeye hazır olması gerektiğini söylemiştir. Ancak, rıza gösterilmesi düşünülen plan tam anlamıyla Yunanistan’ın aleyhine değildir. 7 Şubat’ta Avam Kamarası’nın açılışında bir konuşma yapan Kral V.George, Lord Curzon Barış Planının bir parçası ola1922 Yılı



935



rak "Yunanistan'ın katlandığı büyük fedakârlıkları karşılayacak bir sonuca varmak için çabalamalıyız" demiştir. İngiltere’nin politik ve diplomatik desteğine karşın, Yunanistan’ın 1922 yılı içinde bulunduğu durum, savaşı askeri ve mali açıdan devam ettirmesinin güç olduğunu göstermektedir. Yunanistan’ın Küçük Asya Ordusu Kumandanlığı 8 Şubat’ta Hükümete sunduğu raporda, Ankara Hükümeti ordusu karşısında Yunanistan ordusunun acilen güçlendirilmemesi halinde Anadolu Rumlarının yüzüstü bırakılarak geri çekilmek zorunda kalınacağını iletmiştir. Bu rapor doğrultusunda, Gunaris, 23 Şubat’ta İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yardım gelmemesi halinde Anadolu’dan çekilmek zorunda kalacaklarını bildirmiş; ancak, Curzon’dan 7 Mart’ta yalnızca Paris Konferansı’nı beklemesi cevabını almıştır.15 Savaşın sürdürülemezliği 1922 yılı içinde hükümet değişikliklerini sürekli kılmıştır. 5 Mart’ta Yunanistan’a dönen Gunaris ve Dışişleri Bakanı Baltacis, Avrupa’dan beklenen yardımı alamamaları üzerine 10 Mart’ta yapılan güvenoylamasında güvensizlik oyu almışlardır. Gunaris Hükümeti, 11 Mart’ta istifa etmiş ve aynı gün Devrim Partisi lideri Stratos yeni hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir. Ancak, Stratos’un hükümeti kuramaması üzerine 15 Mart’ta Gunaris bir kez daha hükümeti kurmuş ve 18 Mart’ta 63 çekimser, 86 güvensizlik oyuna karşın 164 oyla güvenoyu almıştır. Paris Konferansı Kararlarına rağmen, işgali devam ettirme kararı alan Gunaris Hükümeti, savaşın finansmanı için 5 Nisan’da bir buçuk milyarlık iç borçlanmaya gitmiştir. Anadolu’dan çekilme ve İyonya Devleti’nin kuruluşunun tartışıldığı günlerde bir kez daha güvenoylamasına giden Gunaris Hükümeti, 11 Mayıs’ta güvenoyu almış; ancak, güvenoyunu yeterli bulmayarak 12 Mayıs’ta istifa etmiştir. 16 Mayıs’ta Stratos yeni hükümeti kurmuş; ancak, 17 Mayıs’taki güvensizlik oyu nedeniyle istifa etmiştir. Protopapadakis Koalisyon Hükümeti, 21 Mayıs’ta yeni hükümeti kurmuş ve 23 Mayıs’ta 47'ye karşı 210 oyla güvenoyu almıştır.16 Venizelosçular muhafette kalmış; eski Başbakan Gunaris Adalet, Kralcı muhalefet lideri Stratos İçişleri, Baltacis Dışişleri, Theodakis Savaş Bakanı olmuştur. Müttefik Devletler, 7 Eylül’de Anadolu'nun bütünüyle boşaltılması şartını kabul ederek Yunanistan adına ateşkes teklif etmişler; aynı gün, Yunanistan’da hükümet istifa etmiştir. Nikolaos Triantaphyllakos, 10 Eylül’de yeni hükümeti kuracak; ancak, yeni hükümetin ömrü 29 Eylül’e kadar sürecektir. Yunanistan ile Fener Rum Patrikhanesi arasındaki işbirliği, Venizelosçu Meletios’un 8 Aralık 1921 tarihinde Patrik seçilmesi ile bozulmuştu. Yunanistan Kralı Konstantin, 8 Şubat’ta Atina Kilisesi’nin Meletios’u kiliseden ihraç eden kararını onaylamıştır. Yunanistan’ın İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis, 12 Ni15



16



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan Hükümeti'nden 19 Mart’ta bir kez daha Anadolu'nun boşaltılması düşüncesinin ertelenmesini isteyecek ve Nisan ayı başında toplanması düşünülen Paris Konferansı’nı beklemelerini tavsiye edecektir. Başka bir kaynakta Protopapadakis’in hükümeti kurma tarihi 22 Mayıs 1922 olarak geçmektedir. Bkz. “Greece”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#greece (12.12.2011) (RGr)



936



Yönetim Zamandizini



san’da Bursa, Gemlik, Mudanya, Erdek, Bandırma ve Edremit temsilciliklerine çektiği telgraflarla, Venizelosçu yeni Fener Rum Patriği Meletios'un atadığı metropolitlerin idare merkezlerine çıkarılmamasını ve bunun için liman idarelerine gerekli emrin verilmesini emretmiştir. Yunanistan, 10 Şubat’ta Votsis yerine İstanbul’daki Yüksek Komiserliğine N.Triyandafilakos’u atamıştır. Yunanistan’ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanlığı 1922 yılı içinde üç kez değişmiştir. 1921 yılından beri Başkumandanlığı üstlenen Papulas, 25 Mayıs’ta istifa etmiş; yerine 1 Haziran’da Hacınesti atanmıştır. Büyük Taarruz devam ederken, 30 Ağustos’ta rütbesi yükseltilerek Birinci Kolordu Kumandanı Trikopis atanmış; Trikopis, Başkumandanlığa atandığı haberini 2 Eylül’de esir alındığı savaş meydanında Mustafa Kemal Paşa’dan öğrenmiştir. Trikopis’in esir düştüğünün öğrenilmesi üzerine 5 Eylül’de Başkumandanlığa Polyemekalis atanmıştır. Aynı gün, Genelkurmay Başkanı da değişmiş ve Dusmanis Genelkurmay Başkanı olmuştur. Batı Anadolu’da Yönetim Sorunu: İyonya Devleti’nin İlanı İzmir’in 15 Mayıs 1919’da işgal edilmesi ve akabinde işgalin hızla İzmir’in art bölgesine yayılmasıyla birlikte Batı Anadolu’nun yönetimi sorunu ortaya çıkmıştır. 1922 yılı, bu sorunun farklı cephelerini görebileceğimiz bir yıldır. Yunanistan Hükümeti, Yunanistan’ın Batı Anadolu’daki üst düzey askeri ve mülki yöneticileri, Rum örgütleri, Venizelosçu subay, idareci ve din adamları, İngiltere, İstanbul Hükümeti ve Büyük Millet Meclisi Hükümeti sorunun cepheleri olarak karşımızda durmaktadır. Her biri, soruna farklı yönetsel çözümler getirmektedirler. Batı Anadolu, işgal edildiği günden itibaren Yunanistan tarafından, anavatanın bir parçası olarak, bir başka deyişle bir vilayet gibi yönetilmiş ve Yunanistan’ın uzun vadeli amaçları doğrultusunda bölgedeki idareyi kalıcı kılmanın yolları aranmıştı.17 Müttefik Devletler içinde İngiltere, 18-19 Haziran 1921 tarihlerinde gerçekleşen Paris Görüşmelerinde Sevr Anlaşması’na istinaden Yunanistan’ın işgali altında bulunan bölge için İzmir özerk yönetimi önerisini getirmişti. 2 Kasım 1921 tarihinde Yunanistan Başbakanı Gunaris, İngiltere Başbakanı Lloyd George’un arabuluculuk teklifini kabul ettiği görüşmede, Lloyd George, Yunanistan'a, anlaşmanın yapılabilmesi için konferans toplanana kadar ordusunu çekmemesini öğütlemiş ve İzmir'de özel bir yönetim kurulması ile Müttefik Jandarma Kuvvetleri kuruluncaya kadar Yunan ordusunun konumunu koruması yönündeki planlarını iletmişti. Sakarya Zaferi ve Fransa’nın Yunanistan’ın işgale son vermesi gerektiği yönündeki tutumu karşısında bu öneri, Müttefik Devletler tarafından sahiplenilmeyecekti. İstanbul Hükümeti, Müttefik Devletlerden işgale 17



Yunanistan’ın Batı Anadolu’da kurduğu idari yapılanlanma için bkz. Engin Berber, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.



1922 Yılı



937



son verilmesini ve yeniden bölgede imparatorluk idaresinin tesis edilmesini isterken; Ankara Hükümeti, Büyük Millet Meclisi idaresini hâkim kılacak şekilde işgale son vermek için savaşmaktaydı. Ancak İstanbul’da Yunanistan ile işbirliği halinde Batı Anadolu’da Osmanlı İmparatorluğu’nun devam ettirilebileceğini düşünen örgütler de vardı. 16 Ocak’taki İngiliz Gizli Haberalma Servisi İstanbul Kolu’nun raporuna göre, Anadolu Cemiyeti ile İstanbul’daki Yunan yetkililer arasında 9-10 Aralık 1921 tarihinde yapılan toplantılarda Sultan’a bağlı muhtar bir Osmanlı Hükümeti kurulması görüşülmüştü.18 1922 yılı Mart ayında Avrupa gezisinden dönen Yunanistan Başbakanı Gunaris ve Hükümeti, işgalin devamı konusunda ciddi şüpheler barındırmaya başlamışlardır. Gunaris’in daha seyahati bitmeden önce, 23 Şubat’ta İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a yolladığı mektup bunu gösterir. Mektupta Gunaris, yardımın gelmemesi halinde genel bir taarruza karşı koyamayacakları için orduyu geri çekeceklerini söylemiştir. Bu şüpheler, işgalin savunusu konusunda Yunanistan’da farklı cephelerin oluşmasına neden olacaktır. İyonya Devleti fikri de daha çok Anadolu’da yaşayan ve işgalin devamı halinde veya Türklerin hâkimiyeti dışında farklı bir idare altında yaşayabileceğini düşünen Rumlar ile işgal ordusu ve mülki idaresi tarafından savunulacaktır. Aslen Venizelos’un fikri olan ve Küçük Asya Savunma Örgütü’nün öncülükte bulunduğu İyonya Devleti, Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas ve İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis tarafından da desteklenmiştir.19 27 Nisan’da İngiliz Yardımcı Konsolosu Mr.Kole ile görüşen Küçük Asya Savunma Örgütü temsilcisi Pavlidis’in sözleri İyonya Devletine ve destekçilerine açıklık getirir niteliktedir. Pavlidis, Küçük Asya Savunma Örgütü’nün Batı Anadolu’da bağımsız bir devletin kurulmasından yana olduğunu, bu konuda eski Yunanistan Başbakanı ve işgalin mimarı Venizelos’a güvendiklerini, ancak Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas’la işbirliği halinde olmakla birlikte, ona tam olarak güvenmediklerini ifade eder. 18



19



1922 yılı zamandizininde yer alan 16 Ocak 1922 tarihli rapordan farklı olarak Alptekin Müderrisoğlu, görüşmenin 11 Aralık 1922 tarihinde gerçekleştiğini ve Anadolu Cemiyeti’nin Yüksek Komisere bir rapor sunduğunu dile getirmiştir. Alptekin Müderrisoğlu, “Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İONYA”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993, www.atam.gov.tr (15.12.2011). Batı Anadolu’da kurulan Küçük Asya Savunma Örgütü (Mikrasiatiki Amina) ile İstanbul’daki Ulusal/Milli Savunma Örgütü (Ethniki Amina) birbirine karıştırılmamalıdır. Her iki örgüt de ismini, 1916’da Selanik’te Venizelos tarafından kurulun aUlusal Savunma Hükümeti’nden almaktadır. Küçük Asya Savunma Örgütü, 21 Mayıs 1919 tarihinde kurulmuş olmasına rağmen, İzmir Yunan İdaresi’nin statüsünün korunması adına kuruluşu yasal olarak kabul edilmemiş ve örgüt çalışmalarını gizli sürdürmüştür. İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis, 31 Ocak 1922 tarihinde yasal kuruluşa izin vermiştir. Örgüt, Nisan 1922’ye kadar Bursa, Balıkesir ve Bandırma’da örgütlenmiştir. Örgüt, Yunanistan ordusuna 35.000 jandarma vermiştir. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Engin Berber, “Batı Anadolu Rumlarının Son Fedakârlığı ya da 9 Eylül 1922’yi Önleyemeyen Bir Askeri Yapılanma: Küçük Asya Savunma Örgütü”, İşgal’den Kurtuluş’a İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Cumhuriyet Gazetesi, İzmir, 2007, s.64-76. Yunanistan’ın İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis, 8 Temmuz’da İngiltere’nin Atina Elçisi Lindley'e, Batı Anadolu'da özerk bir yönetim kurmanın tek çare olduğunu söylemiştir.



938



Yönetim Zamandizini



İstanbul'daki Yunan Yüksek Komiseri N.Triyandafilakos’un, 23 Şubat’ta Yunanistan Başbakanı Gunaris'e verdiği bilgiye göre, İstanbul'daki Rumların Milli Savunma Örgütü, Gunaris'e karşı Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas başkanlığında bir ayaklanma düzenleyerek, Batı Anadolu’da İyonya Devleti adında ayrı bir devlet kurmaya hazırlanmaktadır. Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis karşı çıktığı halde Papulas’ın görevlendirdiği Albay Sariyanis ve Yarbay Skilagagin, 27 Şubat’ta İstanbul’da Milli Savunma Örgütü temsilcileri ve Patrik Meletios ile görüşmüştür. Taraflar arasında görüş ayrılığı çıkmasına rağmen, Patrik Meletios, görüşmeyi önemseyerek ve Papulas’ın Atina Hükümeti’ne karşı tutum alabileceğini düşünerek görüşmeyi Venezilos’a iletmiştir. Bu girişimler üzerine, 16 Mart’ta Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis, Papulas'a İyonya Devleti'ne karşı olduğunu bildirecektir. Papulas, 21 Mart’ta istifa edecek; ancak, istifası 26 Mart’ta Theodakis ile yaptığı görüşmede kabul edilmeyecektir. Yunanistan Hükümeti ile Küçük Asya Ordusu arasında Anadolu’da işgal edilen bölgenin yönetimi sorunu tartışılırken, Müttefik Devletler, Paris Konferansı’nda 26 Mart’ta Yunanistan’ın Anadolu’yu boşaltmasını istemişlerdir. Papulas, 29 Mart’ta Bakanlar Kurulu’na verdiği yazılı bir muhtıra ile Yunanistan'ın Anadolu'dan vazgeçmesinin düşünülemeyeceğini belirtmiş; Hükümetin içinde bulunduğu çıkmazdan dolayı Batı Anadolu'dan vazgeçmesi halinde özerk bir yönetim için kendisine yetki verilmesini istemiştir. Özerk yönetim talebinin reddi halinde bir kez daha istifa edeceğini belirtmiştir. 30 Mart’ta Atina’da Başbakan Gunaris ile bir araya gelen Küçük Asya Savunma Örgütü temsilcileri, Batı Anadolu'da kurulacak özerk yönetimin Yunanistan tarafından el altından desteklenmesini istemişler; ancak, Gunaris, Yunanistan'ın ekonomik kaynakları el verdiği sürece Anadolu'dan çekilmeyi düşünmedikleri için özerk devlet projesini kabul edemeyeceklerini söylemiştir. Gunaris’in bu toplantıda sarfettiği sözlere rağmen, 1 Nisan’da İngiltere’nin Atina Temsilcisi Mr.Lindley, Yunanistan Dışişleri Bakanı'nın İyonya Devleti'yle ve böyle bir oluşumu destekleyen hareketle bir ilgilerinin olmadığına dair beyanatının barış teklifi ardından geçerli olmadığını belirten bir rapor iletecektir. 25 Nisan’da İstanbul’daki Milli Savunma Örgütü, İzmir Küçük Asya Savunma Örgütü ile Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas'a çekilen telgraflarda, tehdit altında bulunan Anadolu ve Trakya Rumları ile İstanbul Rumları arasında koparılamaz bağlar olduğunu, Anadolu Rumlarına yardım için hiçbir fedakârlıktan kaçınılmayacağını ilan etmiştir. Yunanistan Hükümeti, Küçük Asya Savunma Örgütü ve İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis’le yaptığı görüşmelerin ardından 7 Mayıs’ta İzmir ve Atina'da eş zamanlı açıklamalar yapmıştır. Hükümet'in Yunan milli çıkarlarıyla tam bir uyum içinde olduğunu, Batı Anadolu'daki topluluğun milli görüşlerini tatmin etmeden çekilmek niyetinde olmadığını, Türk saldırısına karşı koymak için Küçük Asya Teşkilatı'nın yardımını kabul edeceğini belirtmiştir. İngiltere’nin İzmir Başkonsolosu Sir H.Lamb’un 16 Mayıs 1922 tarihli raporuna göre, Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu, İyonya Devleti kurma programını hayata geçirmeye başlamıştır; kurulacak yeni devletin ordusu hazırlanmak1922 Yılı



939



tadır. İşgal altındaki her kasaba ve şehirde silahlı sivil muhafız teşkilatı kurulmuş, bunların Yunan subayları tarafından eğitimine başlanmıştır. İngiltere Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Sir E. Crowe ile eski Yunanistan Başbakanı Venizelos, 24 Mayıs’ta İyonya Devleti gündemli bir araya gelmişlerdir. Venizelos, Yunanistan ordusu çekilirken onun yerine geçmek üzere Batı Anadolu Hristiyanlarının silahlandırılıp örgütlendirilebileceğini, İyonya Devleti'ne yönelik girişimlerin desteklenebileceğini belirtmiş ve bunun için müttefiklerin para yardımı yapması gerektiğini ifade etmiştir. 26 Nisan’da verdiği bir demeçte İyonya Devletini desteklediğini yalanlayan Papulas, 25 Mayıs’ta istifa etmiştir. İstifası 3 Haziran’dan itibaren geçerli kabul edilen Papulas'ın yerine, 1 Haziran’da Trakya Ordusu Kumandanı Hacınesti getirilecek; Hacınesti göreve 5 Haziran’da başlayacaktır. Bu görev değişikliği, Yunanistan Hükümeti’nin muhtemel bir taarruz öncesinde İyonya Devleti sorunu nedeniyle Yunanistan Hükümeti ve Küçük Asya Ordusu arasındaki görüş ayrılığına son vermek istediğini ve Batı Anadolu’nun idaresini başka bir iktidar odağına bırakmak istemediğini gösterir. Yunanistan Bakanlar Kurulu, 12 Temmuz’da Batı Anadolu'da özerk bir devlet kurma görüşünü kabul etmiştir. İzmir özerk yönetimini Yunan askerlerinin koruyuculuğunda düzenleme görevi İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis'e verilmiştir. Yunanistan Hükümeti, aldığı kararı 14 Temmuz 1922 tarihinde İngiltere'nin Atina Elçisine, o da hükümetine bildirecektir. Stergiadis, bu kapsamda 30 Temmuz’da İzmir mitinginde bir açıklama yapacaktır. İzmir Belediye Başkanı Hasan Paşa, 8 Ağustos’ta Özerk İyonya Devleti projesini uygun bulduğunu açıklayacaktır. Hariciye Nazırı İzzet Paşa, 1 Ağustos’ta özerklik ilanını protesto etmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, 9 Ağustos’ta özerklik ilanını protesto etmiş; işgal altında ve çoğunluğu Türk olan bir ülkede özerklik ilanının hiçbir hukuki değeri olmadığını belirtmiştir. Müttefik Devletler, 15 Ağustos’ta verdikleri nota ile İyonya Devleti’ni tanımadıklarını ilan etmişlerdir. İngiltere, Fransa ve İtalya, Batı Anadolu'nun yönetim biçimine Türkiye ile yapılacak görüşmelerden sonra karar verileceğini belirtmişlerdir. Batı Anadolu’da ilan edilen devletin statüsüne ilişkin, farklı kaynaklar farklı kavramlar kullanmışlardır. İyonya Devleti’nin ilanına ilişkin tarihsel süreç ortaya konulurken, yararlanılan kaynakta devletin ilanı, hangi kavram ile ifade edilmişse ilgili kaynağın belirttiği tarihsel olaya yazıda o kavram üzerinden yer verilmiştir. Konuyla ilgili tarafların ilan sürecini adlandırmaları, önerilen devletin statüsüne ilişkin farklı görüşlere sahip olup olmadıklarını anlatacağı için böyle bir yola başvurulmuştur. Ancak, bu durum İyonya Devleti’nin statüsüne ilişkin bir kavram karmaşası yaratabilir. İyonya Devleti, “özerk bir idareyi mi yoksa bağımsız bir devleti mi ifade etmektedir” sorusunu karşımıza çıkarabilir. Özerklik kavramı, yerel özerklik kavramına da yol açabileceği için de bu konunun bir netliğe kavuşturulması gerekmektedir. Yunanistan, kendine bağlı ancak özerk bir yönetim mi ilan etmiştir; yoksa, bölgede bağımsız bir devlet mi kurulmuştur şeklinde soru detaylandırılarak cevaplanmalıdır. Bu sorulara, ancak, İn940



Yönetim Zamandizini



giltere, Yunanistan ve Osmanlı arşivlerinde yapılacak daha ayrıntılı çalışmalar ile cevap verilebilir. Ancak, 25 Ağustos 1922 tarihli Kararnâme ve sonrasında Meclisi Vükelâ’da yapılan görüşmelerden “muhtariyet” ilan edildiği anlaşılmaktadır. Sorun, muhtariyet kelimesinin anlamından ve günümüz Türkçesine çevrilirken kullanılan karşılığından kaynaklanmış olabilir. Yunanistan’ın ilan ettiği devletin niteliği buradan yola çıkılarak netliğe kavuşturulabilir. Ancak, İngiltere’nin daha önce gündeme getirdiği özerk ve özel yönetimlerle bu devletin ne kadar örtüştüğü ayrıca araştırılmalıdır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin İzmir Vilayeti İzmir ve Batı Anadolu’nun yönetimi sorunu, Büyük Millet Meclisi ordusunun bölgeyi ele geçirmesi ile çözümlenmiştir. Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanlığı, Anadolu'yu boşaltma kararı alarak, bu kararı 8 Eylül’de birliklerine tebliğ etmiştir. Yunan birlikleri, şehri Rum ve Ermeni muhafızlara bırakarak İzmir'i boşaltmıştır. Yunan yüksek memurları ve jandarması da şehri terketmiştir. Yunan idaresi şehirden ayrıldığı ve Türk ordusu henüz gelmediği için İzmir bir geceyi yönetimsiz geçirmiştir. İtilaf Devletleri Komiserleri, sabah İron Duke gemisinde toplanarak şehrin en yakın Türk kumandanına teslimini kararlaştırmışlardır. Mustafa Kemal Paşa, 10 Eylül’de İzmir'e girecektir. İzmir, son Yunan askerinin Çeşme'den şehri terkedeceği 15 Eylül’de tamamen boşaltılmış olacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 3 Eylül’de İzmir'in mülki amiri ile ilgili İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine gizli bir telgraf çekmişti. İzmir kurtarılınca oraya Konya Valisi Abdülhalik Bey'i atamak istediğini söyleyen Mustafa Kemal Paşa, kendisinin karargâha yollanmasını istemişti. Rauf Bey, bu isteği 6 Eylül 1922 tarihinde Abdülhalik Bey'i İzmir Valisi olarak atayarak olumlu karşıladığını bildirmiş olacaktır.20 Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül 1922 tarihinde Nureddin Paşa'yı, İzmir'e Vali Vekili atayacaktır. İzmir’in Büyük Millet Meclisi hâkimiyeti altındaki ilk mülki amiri Nureddin Paşa olmuştur. Nureddin Paşa döneminde daha sonra çokça tartışılacak olaylar meydana gelecektir. İzmir Metropoliti Hristomos, 10 Eylül’de linç edilmiştir. Büyük İzmir Yangını da, 13 Eylül’de Nureddin Paşa Vali Vekilliği sırasında başlamıştır. Yangında 20 bin bina yanmış; yüzlerce insan hayatını kaybetmiş; 12 milyon İngiliz Sterlini kadar maddi zayiat ortaya çıkmıştır. İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa, 16 Eylül’de, 18-45 yaşları arasındaki Rum ve Ermenilerle ilgili bir bildiri yayımlamıştır. İzmir'de bulunan 18-45 yaşları arasındaki Rum ve Ermenilerin savaş esiri sayıldığını, geri kalanların 30 Eylül 1922 tarihine kadar Türkiye'yi terkedebileceklerini bildirmiştir. 24 Eylül’de İzmir'deki Hristiyanlarla ilgili bir bildiri daha yayımlanmıştır. Bildiride, mütarekeden beri tabiyet değiştirenlerin yeni tabiyetlerinin geçersiz olduğu, bunlara 20



KSG IV (3 Eylül 1922)’de Abdülhalik Bey’in 19 Eylül’de göreve başladığı belirtilmektedir. Ancak, Nureddin Paşa’nın bu tarihten sonra da göreve devam ettiği görüldüğünden göreve başlama tarihinin bu tarih olamayacağı anlaşılmaktadır.



1922 Yılı



941



Osmanlı tabiyeti muamelesi yapılacağı, 30 Eylül 1922 tarihine kadar İzmir'i terkedemeyecek durumda olan Hristiyanların iç kısımlara sevki için mahalli kumandanlıklara ve Hükümet'e bildirilmesi gerektiği, evinde savaş araçları ile Yunan askeri saklayanların idam edileceği, terk edilmiş eşya ve mallara el koyanların küreğe ve 15.000 liraya kadar para cezasına çarptırılacağı, terkedilmiş evlere el koyanların da on sene küreğe çarptırılacağı belirtilmiştir. İstanbul Hükümeti 1922 yılında da 21 Ekim 1920 tarihinde atanan Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti görevine devam etmiştir. Yalnız, 1921 yılında olduğu gibi, bu yıl da Nezâretler özelinde değişiklikler yapılmıştır. Tablo-1: Üçüncü Tevfik Paşa Hükümeti (21 Ekim 1920-4 Kasım 1922) Nezâret Sadrazam Şeyhülislam



Nazır Tevfik Paşa (21 Ekim 1920) Mehmed Nuri Efendi (21 Ekim 1920) Harbiye Nezâreti Ziya Paşa (21 Ekim 1920)



Açıklama



Dahiliye Nezâreti Ali Rıza Paşa (12 Haziran 192119 Haziran 1922) Salih Paşa [vekaleten] (19 Hazi- Ali Rıza Paşa'nın Avrupa seyahati neran 1922) deniyle Dahiliye Nezâreti'ndeki görevine, vekaleten Bahriye Nazırı Salih Paşa bakmıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Hariciye Nezâreti İzzet Paşa (12 Haziran 1921-3 Mart 1922) Avrupa seyahatine çıkan Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'e karşı İzzet Paşa görevlendirilmiştir. İzzet Paşa da Yusuf Kemal Bey'le aynı zamanda Avrupa'da olacak ve İstanbul Hükümeti adına Avrupa Devletleri ile temasta bulunacaktır. 4 Mart 1922 tarihinde İstanbul'dan ayrılacak olan İzzet Paşa'ya Sadrazam Tevfik Paşa vekâlet edecektir. Tevfik Paşa [vekaleten] (3 Mart 1922) Kâzım Bey (19 Ağustos 1921-3 Kâzım Bey, 3 Temmuz 1922 tarihinAdliye ve de istifa etmiştir. Mezahib Nezâreti Temmuz 1922) Mustafa Bey (3 Temmuz 1922) Mustafa Bey, Ayan üyesidir. Evkâf-ı Hümayun Said Bey [vekaleten] (19 Ağustos 1921-11 Temmuz 1922) Nezâreti Raşid Bey (11 Temmuz 1922) Raşid Bey, vekaleten yürütülen Nezârete atanmıştır. Kendisi eski Maarif Nazırıdır.



942



Yönetim Zamandizini



Nafıa Nezâreti



Ali Rıza Paşa (9 Şubat 1921-19 Haziran 1922) Safa Bey [vekaleten] (19 Haziran 1922)



Ali Rıza Paşa'nın Avrupa seyahati nedeniyle Nafıa Nezâreti'ndeki görevine, Ticaret ve Ziraat Nâzırı Safa Bey vekalet etmiştir.



Maarif Nezâreti Said Bey (19 Ağustos 1921) Ticaret ve Ziraat Safa Bey (12 Haziran 1921) Nezâreti Bahriye Nezâreti Ziya Paşa [vekaleten] (1 Ağustos 1921) Tevfik Bey (19 Ağustos 1921) Şûrayı Devlet Emniyet Umum Esad Bey (12 Haziran 1921) Müdürlüğü



İstanbul Hükümeti’nin 1922 yılı içinde politikası, Müttefik Devletler ile diplomatik bir uzlaşma sağlamak yönündedir. Büyük Millet Meclisi’nin Misakı Milli’de ısrar etmesi ve bu hattın ancak askeri alanda sağlanabileceğini göstermesi, İstanbul Hükümeti’nin sahiplendiği sulh propagandasını işlevsizleştirmekte ve tek hâkim güç olarak Müttefik Devletlerle masaya oturmasını engellemektedir. Bu nedenle, İstanbul Hükümeti, bir yandan kendisini bir barış anlaşması yapmaktan alıkoyan Büyük Millet Meclisi Hükümeti’ni yola getirmeye çalışmakta,21 bir yandan Ankara Hükümeti’nin gittikçe daralttığı iktidar alanını tahkim etme yönünde adımlar atmakta,22 bir yandan da “adil” bir barışın sağlanması için Müttefik Devletlerle açık ve gizli görüşmeler yapmaktadır.23 İngiltere, Dışişleri Bakanı Lord Curzon aracılığıyla, İstanbul Hükümeti’nin bu uzlaşmacı tutumundan yararlanmak ve Ankara Hükümeti’ni bu tutumla dengelemek için 31 Ocak’ta Sadrazam Tevfik Paşa’ya ne zaman isterlerse temaslarda bulunmak 21



22



23



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa’nın 11 Ocak’ta Sadrazamlığa sunduğu muhtıra, Müttefik Devletlerin muhtemel konferans önerilerinin Ankara Hükümeti’ne kabul ettirilmesi gerektiği yönündedir. İzzet Paşa, 25 Ocak’ta Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir mektup göndermiştir. Mektubunda barışa muhtaç olduklarını söylemiş; barış için Ankara'nın İstanbul ile temasa geçmesini ve hükümet biçiminde değişiklik yapıldığı yönündeki demeçlerin ve girişimlerin önlenmesini istemiştir. 13 Ocak’ta Padişah Vahdettin, Prens Sami aracılığıyla İngiliz Yüksek Komiserliği ile görüşme talep etti. Prens Sami'nin, sözlü aktardığına göre, Padişah, Ankara'nın otoritesi yerine kendi otoritesini kurmaya karar vermiş ve İngiltere'nin desteğini almak için Yüksek Komiserlikle görüşmek istemiştir. 20 Ocak’ta Padişah Vahdettin’in Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’le gerçekleştirdiği görüşme de İstanbul Hükümeti’nin tahakkümünü devam ettirmesi yönünde kullanılmak istenmiştir. Yusuf Kemal Bey, Padişaha Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti takip ettikleri esaslar icabı Makamı Muallâyı Hilâfete muhafazai merbutiyet eylemektedir. Meclisin tanınmasını talepeder, demiş ve müphem ve menfi cevap almıştır. Bu cevap, Büyük Millet Meclisi’nin iktidarını kurmak için İstanbul’dan icazet alınmaya çalışıldığı şeklinde değerlendirilerek, 6 Mart’tan itibaren Meclis’te ciddi tartışmalara neden olacak ve İcra Vekilleri Heyeti’ni güvenoylamasına gitmek zorunda bırakacaktır. Sadrazam Tevfik Paşa, 25 ve 28 Ocak’ta İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile görüşmüş; Sevr Anlaşması paralelinde “adil” bir barış anlaşmasının yollarını aramaya çalışmıştır.



1922 Yılı



943



üzere Londra’ya ayrı bir heyet gönderebileceklerini söyleyen bir telgraf çekmiştir. İstanbul Hükümeti, 3 Mart’ta Hariciye Nazırı İzzet Paşa’yı temaslarda bulunmak üzere Avrupa’ya gönderecektir. İzzet Paşa’nın temasları, Misakı Milli’yi aşırı buldukları, ancak “adil” bir barışın yapılması için de Yunanistan’ın çekilmesi gerektiği yönünde olacaktır.24 İstanbul Hükümeti, barış görüşmelerini başlatacağı için Müttefik Devletlerin Paris Kararları çerçevesinde getirdiği mütareke önerisini 26 Mart’ta kabul edecektir.25 İstanbul Hükümeti, Venedik'te yapılması tasarlanan hazırlık konferansının zarar göreceğinden veya gereksiz yere erteleneceğinden korkarak Anadolu’da başlatılan genel taarruza karşı çıkacak; Paris Kararlarına göre Anadolu zaten Türklere verilecek iken, bu saldırıyı neyin tetiklediğini bilmediklerini söyleyeceklerdir.26 İstanbul Hükümeti açısından Müttefik Devletlerle yapılacak bir barış, kendi hâkimiyetini de korumanın tek yolu olarak görünmektedir. Bu nedenle, barış görüşmeleri ile hâkimiyet ve hükümet şekli tartışmaları iç içe geçmiştir. 6 Nisan’da İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un, Padişah Vahdettin'le yaptığı gizli görüşme bunu açıkça gösterir. Rumbold'un görüşmeyle ilgili raporuna göre, Padişah Vahdettin, Kemalistlere karşı her zamankinden daha sert konuşmuştur. Vahdettin, İttihat ve Terakki'nin yeni bir şekli, bir ihtilâl teşkilâtı olarak tanımladığı Kemalistlerin İngiltere'nin tekliflerini kabul etmeyeceğini, otoritelerini İstanbul'a kaydırmak istediklerini söylemiş ve barışın İstanbul Hükümeti ile yapılmasını istemiştir. İngiltere ile herhangi bir özel uzlaşmaya hazır olduğunu dile getirmiş; ancak uzlaşma için boşaltılacak Anadolu'daki topraklara Kemalistlerin girmesine izin vermeyerek İstanbul Hükümeti'ne devredilmesini talep etmiştir. Hayatının tehlikede olduğunu belirttikten sonra, Kemalistleri etkisiz hale getirmek için Edirne'nin de kendisine verilmesini istemiştir. Bu görüşmenin de gösterdiği üzere, Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Müttefik Devletlerin de tanıyacağı egemenliğini sağlamak için savaşırken; İstanbul Hükümeti, iktidarını devam ettirebilmek için uluslararası tanınmanın kendine sağladığı tek meşru ve güvenli yolu kullanmaya çalışmaktadır. Padişah Vahdettin, aradan dört ay geçtikten sonra Büyük Taarruz arifesinde 7 Ağustos’ta benzer görüşlerini bir kez daha İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile paylaşacaktır. Ancak, bu sefer Rumbold’un sözleri dengelerin değişmekte olduğu yönünde olacaktır. Rumbold, bir hal çaresi bulmak için Ankara'nın hesaba alınması gereken bir faktör ve yok etme çaresine sahip olunmayan bir kuvvet olduğunu dile getirmiştir. 7 Şubat 1922 tarihinde yayımlanan Hanedân-ı Âli Osman Umûru Hakkında Karârnâme özellikle dikkat çekicidir. Kararnamenin önemi, işgal altındaki Sal24



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un, 13 Mart’ta İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a ilettiği rapor, İzzet Paşa'nın Avrupa ziyaretinin böyle bir içeriğe sahip olacağını açıklamaktadır. Hariciye Nazırı İzzet Paşa, İstanbul Hükümeti’nin barış programını 14 Mart’ta İngiltere’ye verdiği muhtırayla da resmiyete kavuşturmuştur. 25 Büyük Millet Meclisi ise, 5 Nisan’da verdiği nota ile mütarekenin tahliye koşuluyla kabul edilebileceğini söyleyecektir. 26 31 Ağustos 1922 tarihli İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold’un raporu için bkz. Bilâl Şimşir, Sakarya’dan İzmir’e, Milliyet Yayınları, Sıralar Matbaası, İstanbul, 1972, s.466-467



944



Yönetim Zamandizini



tanat’ın, Ankara’da kurulan Hükümet’in varlığında hanedan hukukunu düzenleme ihtiyacı duymuş olmasıdır. İlk kez 1913 yılında yazılı hale getirilen hanedan hukuku, bu Kararname ile ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.27 Hanedan üyelerini ilgilendiren doğumun tescili, evlenme-boşanma usulleri, vesayet, eğitimöğretim gibi konuların yanında, kararnamenin hazırlık evresinde üzerinde önemli tartışmaların yaşandığı Hazine-i Hassa malları, Emlâk-ı Hakaniye ve Emlâk-ı Şahsiye ayrımı ile miras meselesi bu kararnameyle hükme bağlanmıştır.28 Kararname aynı zamanda Padişah, veliahd ve şehzadeler arasında memleketin geleceği konusunda önemli görüş ayrılıkları olduğunu da yansıtmıştır. Kararnameye göre bir Hanedân-ı Âli Osman Şûrası kurulmuş; Ankara'ya eğilim gösteren veliahd ve şehzadelerin kontrol altına alınması, kurallara uymayanlara çeşitli cezalar verilmesi öngörülmüştür.29 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi, 27 Şubat’ta yayımlanmıştır. 30 Ağustos’ta da 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlanacaktır. İstanbul Hükümeti, diğer kurumlara ilişkin muvakkat bütçelerin yanı sıra 1922 yılı içinde gelir arttırıcı önlemler almaya da çalışmıştır. İstanbul Hükümeti’nin gelir arttırıcı önlemlerine rağmen, dar boğaza son verememesi üzerine 2 Ekim’de bütçe açığına ilişkin bir kararname yayımlanmıştır. Kararname, 1338 senesi bütçe açığını kapatmak için bir veya müteaddit defalarda avanslar akdine ve hesab-ı cariler güşâdına ilişkin Maliye Nezâreti'ne me'zûniyet veriyordu. 24 Mayıs’ta Dersaadet Divân-ı Harb-i Örfilerinin hakk-ı kaza ve dâire-i salâhiyeti hakkında Karârnâme yayımlanmıştır. Bu Kararnameyle, İstanbul’daki Divanı Harbi Örfilerin yargı hakkı ve yetki sınırı, İstanbul vilâyeti ve Çatalca sancağı olarak belirlenmiştir.30 Belirtilen sınır dışında kalan davalara, mehakim-i umumiyenin (genel mahkemelerin) bakmasına karar verilmiştir.31 Üsküdar-Alemdağı Elektrikli Tramvay İmtiyâzı mukavele ve şartnâmelerinin 1 Mart’ta teatisi için 28 Şubat’ta yayımlanan iradei seniyye ile mezuniyet verilmiştir. Eski Maliye Nâzırı Cavid Bey, 10 Mayıs’ta Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye Osmanlı Dainler Vekili seçilmiştir. 11 Mart’ta görevi sona eren Osmanlı Dainler Vekilinin yerine seçim yapılması kararlaştırılmıştı. Cavid Bey, 4 Temmuz’da Paris'ten İstanbul'a gelecektir. 22 Ocak’ta Madrid Sefaretine Ragıp Raif Bey atanmıştır. 27



28 29 30



31



Cevdet Kırpık, “Anadolu’da Savaş, İstanbul’da Kanun Hazırlığı ve Hanedan-ı Âl-i Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2009, Sayı: 19, s. 124. A.g.e. KSG IV, 7 Şubat 1922 Pınar Taşer, Mütareke Döneminde Divan-ı Harbi Örfiler (1918-1922), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2005, s. 36. http://kybele.anadolu.edu.tr/tezler/2005/337271.pdf A.g.e., s. 36



1922 Yılı



945



İstanbul Şehremini Celâl Bey azledilerek, yerine İstanbul Şehremaneti’ne 3 Mart’ta eski Ticaret ve Ziraat Nazırı Ziya Bey tayin edilmiştir.32 Ziya Bey, 13 Nisan 1923 tarihine kadar bu görevde kalacaktır. Hahambaşı Kaymakamı Haym Biçrano Efendi'ye 28 Mayıs’ta Mecidi Nişanı verilmiştir. Nişanın verilmesinde, diğer azınlıkların aksine, Yahudilerin Osmanlı Devleti içinde kalma istekleri etkili olmuştur. 17 Haziran’da İslam kadınlarının dış kıyafetiyle ilgili tedbir alınması yönünde irade beyan edilmiştir. 21 Haziran 1922 tarihinde Takvimi Vekayi'de yayımlanan karara göre, İslam kadınlarının dışarıda açık seçik giyindikleri tespit edildiğinden, dış kıyafetleriyle ilgili tedbir alınması için Meşihat ve Maarif Nezâreti görevlendirilmiştir. 25 Haziran’da Türk Bedayiini Koruma Cemiyeti Yönetim Kurulu, Şeyhülislamlıktan ve Maarif Nezareti Ortaöğretim Şubesinden birer yetkilinin katıldığı bir toplantı düzenleyecek; Padişahın bu konudaki iradesini okuyarak asrî giyimden uzaklaşılmasına, ancak herhangi bir giyim tarzı için kadınların zorlanamayacağına karar verecektir. Giyim modelleri hazırlama işini komisyona havale edecektir. İstanbul Hükümeti, ekonomik dar boğazdan dolayı memur tenzilatına gitmiştir. 17 Temmuz’da Muvâzene-i Umûmiyye'ye dâhil devâir-i resmiyede ihtiyâcâttan fazla bulunan me'mûrine me'zûniyet-i mecburiye itâsı ve fıkraatı hakkında karârnâme yayımlanmıştır. Mecburi Mezuniyet Kararnamesi olarak bilinen bu kararnameden sonra, İstanbul Hükümeti, giderlerini azaltmak için memurlarının sayısında tenzilat uygulamasını başlatmıştır. Memurların %20'sinin işten çıkarılmasıyla her ay 35.000 lira tasarruf yapılacağı hesaplanmaktadır. Ağustos ortalarında da maaşların yarısı ödenebilecektir. Bu memuriyetler içinde yabancı ülkelerde görevli memurlar da vardır. 12 Ağustos’taki Memâlik-i ecnebiyede bulunan me'mûrîn-i hariciyeden mecburi me'zuniyete sevk olunanlara verilecek harcırahlar hakkında karârnâme bunu gösterir. Umumi Harp'te Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri durumuyla ilgili istatistik çalışmaları tamamlanmış ve 12 Ağustos 1922 tarihli Akşam Gazetesi’nde de yayınlanmıştır. İstatistik çalışmalarına göre, Trakya ve İzmir hariç, kaybedilen arazi toplamı 1.600.000 km², parasal kayıp yarım milyar Osmanlı Lirası olarak saptanmış; en yüksek mevcudu 2.850.000 olan ordunun ateşkes başlangıcında 560.000'e gerilediği tespit edilmiştir. Yunan işgaline geçen mahallerde muhtariyet ilan edilmesi üzerine, memurlar o bölgelerden Dersaadet'e göç etmek zorunda kalmıştır. Bunun üzerine, 25 Ağustos’ta Vilâyât-ı meşgule me'mûrlarının 1333 ve 1334 senelerine ait maâşlarından gayriez mehûz bakiye-i istihkaklarının tesviyesi için 1338 devâir-i muhtelife bütçelerine 5720 lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlanmıştır. 32



Osman Nuri Ergin, Şehremin’in tayin tarihi olarak 5 Mart 1922 tarihini vermektedir. Osman Nuri Ergin, Yusuf Razi Bey’in atanma tarihi olarak 5 Aralık 1920 tarihini göstermiştir. Osman Nuri Ergin, Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), İstanbul Şehreminleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul, 1996.



946



Yönetim Zamandizini



Darülfünun Grevi Darülfünun Grevi olarak tarihe geçen ilk üniversite işgali, İstanbul’da Anadolu’daki mücadeleye verilen en önemli destek olmuştur. 30 Mart’ta Darülfünun’da boykot kararı alınmasına yol açan olaylar şu şekilde meydana gelmiştir. Rıza Tevfik'in Fuzuli hakkında verdiği konferans sırasında, Fuzuli'nin Türk değil Acem olduğunu iddia etmesi, Süleyman Nazif ve öğrenciler tarafından protesto edilmiş; "Türk'ün asırlar boyu bileğinde salladığı kılıcından başka nesi var? Hâlâ İstanbul'da oturabiliyorsanız bunu Düvel-i Muazzama'nın âlem-i İslam'a karşı hürmetine borçlusunuz" sözleri büyük karışıklığa yol açmış ve Rıza Tevfik salonu terk etmek zorunda kalmıştır. Olaylar, salonda tıbbiyeliler ile sarıklıların birbirine girmesiyle iyice büyümüştür. Darülfünun Edebiyat Fakültesi öğrencileri, gizli yaptıkları olağanüstü kongrede, 5 müderrisin derslerini boykot etmeye ve Darülfünun'la ilişiklerinin kesilmesini talep etmeye karar vermişlerdir. Öğrencilerin, "istiklal, kudsiyet ve milliyet hislerine yabancı ve muhacim [hücum eden]" kişiler olarak niteledikleri bu müderrisler şöyledir: Cenab Şahabettin, Barsamyan, Ali Kemal, Rıza Tevfik ve Hüseyin Daniş. Öğrenciler bu taleplerini Fakülte Dekanı İsmali Hakkı Bey'e (Baltacıoğlu) iletmişler; ancak, Dekan İsmail Hakkı Bey, 1 Nisan’da protestonamelerini, delillendiremedikleri gerekçesiyle, öğrencilere iade etmiştir. Rıza Tevfik Bey, 1 Nisan’da fakülteyi terkedecektir. Aynı gün, Darülfünun öğrencileri Edebiyat Fakültesinin önünde toplanarak boykot kararlarını açıklamışlardır. 4 Nisan’da Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi, suçlanan müderrislerin de hazır bulunduğu toplantıda, suçlama metnini görüşmüştür. Hüseyin Daniş ve Rıza Tevfik'in istifaları oybirliği ile kabul edilmiştir. Barsamyan hakkındaki iddiaların mahkeme tutanakları getirilerek incelenmesi karara bağlanmış; Ali Kemal ve Cenap Şahabettin'e isnad edilen suçlar mesnedsiz bulunmuştur. Müderrisler Meclisi Başkanı İsmail Hakkı Bey, kararı öğrencilere açıklamış; öğrenciler, isteklerinde diretmişler ve 5 Nisan’da boykota devam kararı almışlardır. Darülfünun'un bütün fakülte ve yüksek okullarının öğrencilerinin temsilcileri, 9 Nisan’da Darülfünun Divanı'na ortak bir bildiri vermiş ve milleti aşağılayan beş müderrisin üniversiteden çıkarılmasını istemiştir. Darülfünun'un oniki kişilik (Ziya Nuri Paşa, Akil Muhtar Paşa, Ebulula, Hasan Tahsin, Muslihittin Adil, Maarif Nâzırı Sait, Salim, Fatin, İsmail Hakkı, Köprülüzade Fuat Beyler'in bulunduğu) Darülfünun Divanı, öğrencilerin istenmeyen müderrisler için verdiği ithamnameyi görüşmüş; Rıza Tevfik ve Hüseyin Daniş, görevlerinden istifa etmiştir. Divan, kurulacak bir komisyonun yapacağı incelemeden sonra Ali Kemal, Cenap Şahabettin ve Barsamyan'ın izinli sayılması veya sorunun çözümüne kadar derslere ara verilmesi çözüm yollarını değerlendirmiştir. Kararı, Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi'ne bırakmış ve yarın derslerin başlayacağını ilan etmiştir. 12 Nisan’da kararını açıklayacak Meclis, beş müderris hakkında suçlamaya değer bir husus ve dolayısıyla yapılacak bir şey olmadığını beyan edecektir. Darülfünun Grevi, 12 Nisan’dan sonra örgütlü olarak yürütülmeye ve daha geniş bir destek bulmaya başlamıştır. Darülfünun ve Fakülte "fevkalade" delege1922 Yılı



947



lerinden meydana gelen Darülfünun ve Mekâtib-i Âliye Cemiyet-i Merkeziyesi kurulmuştur. Lozan Türk Talebe Cemiyeti, Edebiyat Fakültesi öğrencilerine bir kutlama telgrafı çekmiştir. Anadolu'daki Darülfünun mezun ve mensubu 21 genç de 13 Nisan’da benzer bir telgraf çekecektir. Büyük Millet Meclisi mebusları da, 16 Nisan’da Darülfünun Grevi'ni destekleyen bir beyanatta bulunmuşlardır. Ankara Maarif Vekâleti, 17 Nisan’da Darülfünun Eminliği, Talebe Cemiyeti ve basına bir kınama telgrafı çekmiştir. Divanı’ın, Darülfünun’un bütün fakülteleriyle birlikte, 19 Mayıs günü açılmasına yönelik aldığı kararı Maarif Nezâreti açıklamıştır. Öğrenciler, 20 Mayıs’ta Darülfünun'un açılışını engelleyeceklerdir. Bunun üzerine, Darülfünun Divanı, Darülfünun’un bayram sonuna kadar kapatılması kararını alacaktır. 26 Haziran’da yaptığı yeni değerlendirmede, Ali Kemal ve Cenap Şahabettin'in görevlerine son verilmesine karar verecek; onay için kararı Maarif Nezâretine sunacaktır. Darülfünun Divanı'nın, beş Darülfünun müderrisinin “milli hisleri rencide edici davranışları nedeni ile azilleri ve yerlerine tayinler verilmesine dair” kararları 29 Temmuz’da Padişah tarafından onaylanacaktır. Bu kararla Darülfünun Grevi başarıya ulaşmıştır. Darülfünun, 25 Ağustos’ta açılacaktır. Grev, Darülfünun yönetiminde kimi değişiklikleri gündeme getirmiştir. 17 Haziran’da Darülfünun Nizamnamesi’nde medreselere ilişkin değişiklikler yapılmış ve 13 Ağustos’ta onaylanmıştır. Darülfünun’un tüzel kişiliğinden doğan vazife ve salahiyetlerinin murakabesinin Darülfünun için Divan’a ve medreseler için ise Mecalis-i Müderrisi'ne ait oluşuyla ilgili, 12 Ağustos’ta Dârülfünûn'un şahsiyet-i hükmiyesi hakkında karârnâme yayımlanmıştır. 5 Temmuz 1922 tarihinde Darülfünun Divanı’nca alınan kararlar, 29 Ağustos’ta Dârülfünûn-ı Osmani Nizâmnâmesinin 12.maddesi makamına kaim madde hakkında nizâmnâme yayımlanarak onaylanmıştır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti 1922 yılı Mart ayında Büyük Millet Meclisi üçüncü içtima yılı, Mustafa Kemal Paşa’nın açış nutkunda belirttiği üzere, 347 kişi ile açılmıştır.33 Üçüncü içtima yılı, 341 mebusla son bulacaktır.34 Refet Efendi (Maraş), Ömer Fehmi Efendi (Konya) ve Fuad Bey (İzmit) memuriyeti tercihen mebusluktan istifa etmişlerdir. Câmi Bey (Aydın), Celâleddin Arif Bey'in Roma'ya vardığı tarihten itibaren Roma Mümessilliğindeki vazifesi hitam bulduğu halde, Ankara'ya dönerek Meclise iltihak etmemesi nedeniyle müstafi addedilmiştir. 1922 yılında dört mebus hayatını kaybetmiştir. Vefat eden mebuslar, Cemaleddin Çelebi Efendi (Kırşehir), Hacı Hayali Efendi (Urfa), Yusuf İzzet Paşa (Bolu), Ali Ulvi Bey (Burdur)’dir. 33 34



Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet-İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 4.Baskı, 2007, s.106 Mustafa Kemal Paşa’nın 4.toplantı yılı açış konuşmasından referansla Ahmet Demirel, a.g.e., s.106



948



Yönetim Zamandizini



Var olan açıklar nedeniyle usulüne uygun olarak yapılan seçimler sonucunda iki yeni mebus Büyük Millet Meclisi’ne katılmıştır. 1922 yılında Meclise katılan isimler şu şekildedir: Server Bey (Ardahan), Şükrü Bey (İstanbul). Malta’da sürgün olduğu için Meclis’e katılamamış olan Tahsin Bey (İzmir) ve Şark Cephesi Kumandanlığı görevinden dolayı Ankara’ya gelemeyen Kâzım Karabekir Paşa (Edirne), 1922 yılında Meclis’e iştirak edebilmişlerdir. 1922 yılı, mebuslar için tahkikat yılı olmuştur. Abdurrahman Lâmi Bey’in (Gaziayıntap), ademi mesuliyetine dair şube mazbatası 28 Ocak’ta kabul edilerek, masuniyeti teşriyesini ref’edecek bir sebep olmadığı belirtilmiştir. Abdüllahim Efendi’nin (Konya) Yunan ordusu tarafından casus sıfatıyla gönderilen kişiler için aracılık yaptığı iddiası, 11 Şubat’ta Abdülhalim Çelebi hakkında takibatı kanuniye icrasına şimdilik lüzum görülmediğine ilişkin mazbata kabul edilerek reddedilmiştir. 23 Şubat’ta Konya isyanı sırasında orada vali olarak bulunan Haydar Bey'in (Van) kanunen mesuliyeti olmadığına karar verilmiştir. Şevket Bey (Sinob), Necati Bey (Bursa) ve Bahri Bey’in (Yozgad) Amasya İstiklâl Mahkemesi âzalığı sırasında mugayiri kanun hükümler verdiklerine ilişkin şube mazbatasının, 20 Mart’ta tahkikatın eksik görülmesi üzerine iadesine karar verilmiştir. Şevket Bey, Necati Bey ve Bahri Bey'in masuniyeti kanuniyelerinin refi ile mahkemeye sevkleri hakkındaki şube kararı ekseriyetle reddolunmuştur. Yozgad’da meydana gelen Çapanoğlu isyanını tahkik etmek için bölgeye gönderilen Hüsrev Sami Bey’in (Eskişehir) görevini suistimal ettiğine ilişkin şube tahkikatı neticesinde, Hüsrev Sami Bey hakkında ait olduğu mahkemeye tevdi edilmek üzere bir fezleke hazırlanmış ve 13 Mart’ta Meclis’e sunulmuştur. Mazbata, 18 Mart’ta tahkikatın yenilenmesi için şubeye iade edilmiştir. Şube tarafından hakkında tahkikat yapılan mebuslardan sadece biri mahkemeye sevkedilmiştir. Osman Bey (Lâzistan) hakkında şube tarafından hazırlanan fezleke 28 Ocak’ta kabul edilerek, Osman Bey’in Rusya’dan satın alınan eşya ve savaş malzemesine dair mahkemeye sevkine karar verilmiştir. Büyük Millet Meclisi Riyaseti35 Büyük Millet Meclisi Reisi, 24 Nisan 1920’de Mustafa Kemal Paşa’dır. Sivas Mebusu Rauf Bey, 7 Ocak’ta Nafıa Vekâletinden istifa ettikten az bir süre sonra 1 Mart’ta 239 oyun 191’ini alarak Reisisani seçilmiştir. Rauf Bey, İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmesi nedeniyle 13 Temmuz’da Reisisanilikten istifa etmiş ve yerine İstanbul Mebusu Dr.Adnan Bey seçilmiştir. 1 Mart’ta yapılan intihapta Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey ve Konya Mebusu Musa Kâzım Bey Reisvekili seçilmişlerdir. Hasan Fehmi Bey, Maliye Vekâletine seçilmesi nedeniyle 15 Mayıs’ta Birinci Reisvekilliğinden istifa etmiştir. Birinci Reisvekilliğine 3 Haziran’da Konya Mebusu Mehmed Vehbi Efendi seçilmiştir. Mehmed Vehbi Efendi’nin Şer’iye Vekili seçilmesi nedeniyle 35



Meclis Riyasetinin yönetsel yapı içindeki yeri ve önemine ilişkin ayrıntılı bir çalışma için bkz. Şeref İba, Türkiye’de Meclis Başkanlığı ve Başkanlık Divanı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001



1922 Yılı



949



Birinci Reisvekilliği boşalmış; 9 Kasım’da yapılan seçimde Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey Birinci Reisvekiliğine intihap olmuştur. Adnan Bey (İstanbul) 6 Aralık’ta Reisisanilikten istifa etmiştir. Yerine, 11 Aralık’ta Ankara Mebusu Ali Fuad Paşa seçilmiş; ancak, kendisi aynı gün kendisinden sonra en çok oyu alan Kâzım Karabekir Paşa’le aralarında bir rekabet olduğunun düşünülmemesi için istifasını vermiştir. Kâzım Karabekir Paşa, ikincisi 13 Aralık’ta yapılacak oylamaya katılmayacak ve Ali Fuad Paşa yeniden Reisisaniliğe seçilecektir. Meclis Âzasına İlişkin Düzenlemeler 18 Şubat’ta 232 sayılı Meclisi Millî azasının dâvavekâletiyle iştigal edemiyeceğine dair Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. Büyük Millet Meclisi icrai, teşriî ve adlî sıfatlara haiz bir meclis olduğundan, âzanın dâvavekâletiyle iştigalinin hâkimlik, müddeilik [davacı] ve müddeaalayehlik [davalı] vasıflarının üçünü de şahsında toplamak anlamına geleceği gerekçe gösterilerek Meclis âzasının dâvavekâletiyle iştigal edemeyeceği karara bağlanmıştır. 235 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile, Meclis âzasının müteahhitlik yapamayacağı kararlaştırılmıştır. Seferberlik Koşullarında Askeri ve Mali Yönetim Savaş iktisadi zorun kendini en açık biçimiyle hissettirdiği dönemdir. Savaş bütün mali kaynakların en etkin şekilde kullanılmasını gerektirdiği için de, bu böyledir. Ayrıca, 1922 yılına doğru savaşın sürdürülmesinin zorlaşması da savaşın mali boyutunu öne çıkarmıştır. Bütün kaynakların savaşa kanalize edilmesi ihtiyacı, mali yönetimin askeri yönetimden ayrı düşünülememesine yol açmıştır. O nedenle, savaşın yakıcılığını hissettirdiği 1922 yılı askeri ve mali sorunların daha da iç içe girmesine neden olmuştur. Askeri ve mali yönetim 1922 yılında birbiri içine giren, birbiriyle örtüşen bir yapı haline gelmiştir. Maliye, askeriyenin bağımlı değişkeni haline gelmiş; bir başka deyişle, özerkliğini kaybetmiştir. Başkumandan ve İcra Vekilleri Heyeti’nin, savaşa son verilmesi ve barış yapılması konusunda sürekli sıkıştırılmaları da, askeri-mali yönetim alanında etkinliğin arttırılmasını gerektirmiştir. Başkumandanlık Kanunu’nun 6 Mayıs’taki temdid oturumunda, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, "Başkumandanlığa, gerek tekâlif ve gerekse hakkı kaza hususunda verilen salâhiyetin ve bu gibi hukukun istimalinin nâbemahal olduğuna ve artık mevsiminin geçtiğine kaaniim. ... Biz artık büyük bir sulh devresine giriyoruz." demiştir. Hüseyin Avni Bey, önceki ihtiyacın Sakarya önüne kadar dayanan Yunan ordusundan ve onunla birlikte hareket eden Padişahtan ileri geldiğini eklemiştir. Başkumandan ve İcra Vekilleri Heyeti, 19 Temmuz’daki Müdafaai Milliye Bütçesi müzakeresinde açıkça savaşı bitirmeleri yönünde tehdit edilmişlerdir. Gizli oturumdaki müzakerede, Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Ali Cenani Bey (Gaziayıntap), Müdafaai Milliye Vekâleti'nin Muvazenei Maliye Encümeni'nin 17 Temmuz’da Meclis'e sunulan mazbatasında belirtilen tasarrufu yapmasının önerilen 9 madde çerçevesinde mümkün olduğunu söylemiş ve tasarrufun yapılamamasının maze950



Yönetim Zamandizini



reti olmadığını belirtmiştir. Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesinin Müdafaai Milliye Encümeni'ne iade edilerek, üzerinde daha önceden kararlaştırılan tenzilatın yapılmasını teklif etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, cevaben, maddelerin esasını oluşturan geri hizmetinde yapılabilecek bütün tasarrufun yapıldığını, daha fazlasının ise Garp Cephesi'nin durumu gözetildiğinde ve bir cephenin ancak geri hizmet ile takviye edilebildiği düşünüldüğünde mümkün olmadığını söylemiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, bütçe müzakeresinin esasa ilişkin olduğunu söyledikten sonra, eğer taarruz edilmeyecekse ordunun mevcudunun tenkis edilmesi ve daha kısa bir ordu ile idare edilmesi gerektiğini dile getirmiş ve ancak bu şekilde bütçe üzerinde tasarruf edilebileceğini ifade etmiştir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey ise, düşmanın iki ay içinde Anadolu'dan atılacağına söz verilmezse orduya para vermeye razı olmayacaklarını dile getirmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni'nin teklifi kabul edilmemiştir. 17 Temmuz’daki oturum, askeri-mali yönetim sorunlarının nasıl bir siyasal mücadele konusu olduğunu da böylelikle göstermiştir. Bir başka deyişle, siyasal mücadelenin askeri-mali yönetim sorunları üzerinde yoğunlaştığını ortaya koymuştur. 1922 yılının ilk döneminde, askeri yönetim ile mali yönetimin birbirinin ayrılmaz parçası haline geldiğini anlamak için taarruz hazırlıkları kapsamında yapılan askeri ve mali düzenlemelere bakmak anlamlı olacaktır. Bu alandaki en önemli düzenlemelerden biri olan 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu’na (Bütçe Kanunu) ise, yine bu çerçeve göz önünde bulundurularak, mali yönetim başlığı altında değinilecektir. Orduda yapılan düzenlemeler ile asker sayısı arttırılmaya ve ordunun tabanı genişletilmeye çalışılmıştır. 10 Nisan’da Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’nde yayımlanan Sovyet Sefiri Aralof’un “Türkiye ordusu, bir halk ordusudur” yönündeki değerlendirmeleri, aslında ordunun varmak istediği bu hedefi üçüncü bir kişinin ağzından duyurmaktan başka bir şey değildir. Ordudaki rütbeler dahi bu doğrultuda dondurulmuş ve ordunun bir bütün olarak savaşa kanalize olması sağlanmak istenmiştir. Mali düzenlemeler ise, daha çok savaş finansmanında yaşanan sıkıntıları aşıcı nitelikte olmuş; 1922 yılının Şubat ve Mart aylarından başlayarak gelir arttırıcı önlemler alınmaya çalışılmıştır. Bu önlemler mali açıdan şu şekilde değerlendirilebilir: “Anadolu’nun tek gelir kaynağı olan tarım üzerinden alınmakta olan ağır vergilere ek olarak, Tekâlifi Milliye Emirleri ile %40 oranında yapılan el koymalar, tarım alanından yeni bir ek gelir beklenmesini imkânsız hale getirmiştir. Bu nedenle, düşük verimli vergilendirme alanlarına kayılması gerekmiş, tarım alanından alınan vergilerin ise daha çok zamanında ve tam olarak tahsil edilmesi üzerinde durulmuştur.”36 1 Ocak’ta kabul edilen 1286 sayılı Memleketin Ekonomik Durumunu İncelemek İçin Bir Heyetin Kurulmasına Dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı, memleketin ekonomik durumunu incelemek ve düzenlemek üzere Müdafaai Milliye, 36



Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981, s.417



1922 Yılı



951



Maliye, Nafia ve İktisat Vekâletlerinden oluşacak bir heyetin kurulmasını öngörmüştür. 7 Ocak’ta İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa’nın önerisi üzerine Garp Cephesi’nde silah birliği sağlanmıştır. Ordu Mevcudunun Arttırılması. 16 Şubat itibariyle 1881-1901 yıllarında doğanların askere alınması kararlaştırılmıştır. Af Politikası. Askeri ve mali alandaki düzenlemelere ek olarak, bu dönemde Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Hükümete desteği arttıracak önlemler almaya da çalışmıştır.37 19 Aralık 1921 tarih ve 170 sayılı Kanunla Hıyaneti Vataniye mücrimlerinin affedilmesine karar verilmişti. 7 Ocak’ta da, 179 sayılı Kanunla ceza sürelerinin üçte birini dolduran mahkûmların kalan cezaları affedilmiştir. Bu iki Kanundan sonra, suçlu ve tutukluların Af Kanunundan istifalarına dair alınan Heyeti Umumiye Kararlarında artış olacaktır. 21 Ocak’ta 183 sayılı Kanunla şekavet erbabı hakkında tecili takibat [takibi erteleme] kararı alınmıştır. 21 Haziran’da 1631 sayılı ve 1 Ağustos’ta 1731 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararları ile küçük suçlardan mahkum çiftçilerin üç ay süre ile tahliyelerine karar verilecektir. Bu karar, daha çok zirai üretime destek amacını taşımıştır. Emlâk, Temmettü ve Harb Kazançları Vergileri ile Ağnam Resmi. Bu gelirler, bütçe gelirlerinin %20-21'ini oluşturmaktadır.38 21 Şubat’ta kabul edilen 192 sayılı kanun bu vergilere ilişkindir ve Büyük Millet Meclisi’nin gelir arttırıcı kararları arasındadır. Daha önceden taksitler halinde alınmakta Emlâk ve Temettü vergileriyle Ağnam Resmi ve küsuratı munzamaları, 1338 senesine mahsus olmak üzere 1 Mart 1922 tarihinden geçerli olmak üzere toptan ve bir defada tahsil olunacaktır. 25 Teşrinievvel 1336 tarihli kanun ile kabul olunan Harb Kazançları Vergisinden tahakkuk eden miktar da aynı şekilde defaten alınacaktır. Zahire Gümrük Resminin Tenzili. 26 Şubat’ta 195 sayılı Zahire İthalâtından Alınmakta olan Gümrük Resmi hakkında Kanun kabul edilmiştir. Savaşın mali yönetimi, mali kaynaklar ve iktisadi koşullar göz önünde bulundurularak, halkın ve ordunun yiyecek ihtiyacının karşılanmasıyla da ilgili bir mevzudur. 4 Şubat’ta İktisat Encümeni mazbatası ile gündeme gelen Kanun, uzun süreli tartışmalardan sonra İzmit ve Zonguldak limanlarına ithal olunacak ikinci ve üçüncü nevi buğday unlarından alınmakta olan Gümrük Resminin 28 Temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası icabeden miktara tenzil edilmesi, Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unlarından alınmakta olan Gümrük Resminin tarifedeki resmi asliye tenzil edilmesi şeklinde kanunlaşmıştır. Hangi limanlarda gümrüklerin tenziliyle ihtilat yapılacağı konusunda yapılan tartışmalar sonucunda, İzmit, Zonguldak ve Karadeniz limanlarında karar kılınmıştır. 4 Şubat’ta İktisat Vekili Sırrı Bey, düzenlemeyi, tarımsal üretim ve vesaiti nakliye hayvanatının azalması ile Karadeniz sahili ile Adana’da görülen açlık nedeniyle gerekli gördüğünü söyleyerek savunmuştur. Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi 37 38



KSG (7 Ocak 1922) Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.436



952



Yönetim Zamandizini



Bey (gelecek Maliye Vekili) ise, Ziynet Eşyasının Men’i Duhulü kapsamında hububattan üç misli gümrük resmi alınmasını savunarak, hububatın gümrüksüz girmesine ancak belirli süre ve koşullarda izin verilebileceğini ifade etmiştir. 7 Şubat’ta Çorum Mebusu İsmet Bey, kanunun, yabancı memleketlerden gelen unun gümrüksüz ithaline izin verdiğini belirtmiş; gümrüklerin açılması ile durgunluk nedeniyle çalışamaz hale gelen mutasavvıtların (aracılar) çalışmaya başlayabileceğini ve fiyatların düşeceğini dile getirmiştir. Mebus ve Memurların Maaş ve Tahsisatının Kat’ı. Muvazenei Umumiye Kanunu'nun 8.maddesinin tayyı ile reddedilen maaş kat'ı, 28 Şubat tarihli ve 198 sayılı Avans Kanunu'nun 3.maddesi ile şu şekilde kabul edilmiştir: Muvazenei umumiyeye dâhil ve haricinde maaş ve ücurata zamimeten verilmekte olan tahsisatı fevkalâdei şehriyeden (Büyük Millet Meclisi âzası muhassatı dâhil) %20 kat olunmuştur. Bu uygulamaya, ancak zaferden sonra 11 Eylül’de 260 sayılı Kanun ile son verilebilecektir. 26 Şubat’ta kabul edilen 197 sayılı Muvazenei Umumiye Kanunu'nun 8.maddesi ile de Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin idaresi haricinde maaş almakta olan bütün mütekaidin ve mazulin maaşatı kat olunmuş; Mülkiye Tekaüt ve Mazulin Kanunları ile Askerî ve İlmiye Tekaüt Kanunlarının muhalif maddeleri ilga edilmiştir. Muvazenei Umumiye Kanunu'nun 9.maddesi ile muvâsat maaşı [ölenlerin ailelerine tahsis edilen maaş] ilga edilmiştir. Ziraat Bankasından Devairi Devlete Para Verilmemesi. Ziraat Bankası Bütçe görüşmelerinde, Bankanın tetkik edilmemesi nedeniyle, banka bütçesine kolaylıkla tecavüz edilebileceğine dair eleştiriler gelmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Reşad Bey, 1336 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu'na eklenen bir madde ile Ziraat Bankası Bütçesi'ne Maliye Vekâleti de dahil olmak üzere yapılacak bütün tecavüzlerin men'edildiğini; aksi surette davrananlara Hıyaneti Vataniye cezası verileceğinin öngörüldüğünü söylemiştir. Ancak, izahatın yeterli görülmemesi üzerine Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey'in verdiği takrir mucibince, Ziraat Bankası Bütçesi'ne 8.madde olarak şu hükmün konulmasına ilişkin 237 sayılı Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır: Büyük Millet Meclisinden karar sâdır olmadıkça Ziraat Bankasının gerek sermaye ve gerek mevcudundan hiçbir sebep ve vesileyle devairi Devlete tavizan veya karzan para verilemez. Orduda yüksek rütbeli subaylara ilişkin düzenlemelerin tehiri. 6 Mart’taki gizli oturumda Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, terfilere ilişkin düzenlemelerin Mustafa Kemal Paşa'nın belirttiği doğrultuda savaş sonuna ertelenmesini istemiştir. Savaşın çok yakın olduğu bir tarihte yapılacak değişikliklerin ordu disiplininde sorunlara yol açabileceği belirtilmiştir. Milli orduya alınacak zabitan, askeri terfi kanunu ve makam maaşatı hakkındaki kanunun kadro cetvellerini düzenleyen beşinci ve altıncı maddeleri, Türkiye İstiklâl Harbi'nin nihayetine kadar tehir edilmiştir. Tayyarecilere (Pilotlara) Ek Ödenek. 9 Mart’ta kabul edilen 199 sayılı Kanunla, tayyareci zâbitan ve muallimlerine rütbe farkına bakılmayarak müteferri1922 Yılı



953



kadan maktu olarak şehri 800 kuruş ödenmesine, tayyareci küçük zâbitan ve efrada uçak kullanabilmek şartıyla müteferrikadan şehri 200 kuruş ödenmesine karar verilmiştir. Daha önceden de İstanbul Hükümetinin emriyle pilotlara 800 kuruş ödenmekteydi; ancak, bu uygulama kanuna dayanmadığı için pilotlar mağdur kalmaktaydı.39 Yapılan bu düzenleme ile pilotların mağduriyetine son verilmek istenmiştir. Silâhendazana (tüfekli piyade erlere) Zam. 9 Mart’ta 200 sayılı Tahsisatı Fevkalâde Kanununa Müzeyyel Kanun kabul edilmiştir. Bütün tüfekli piyade erlerinin 42 sayılı ve 25 Teşrinievvel 1336 tarihli Kanundan evvelki maaşı aslilerine dönmelerine, işbu maaşı aslilerinin dört misli tahsisatı fevkalâde olarak zammen verilmesine karar verilmiştir. Seferberlik ve Cephe Zammı. 11 Mart’ta 201 sayılı Seferberlik ve Cephe Zammı Maaş Kanununu Muaddil Kanun kabul edilmiş; 42 sayılı ve 25 Teşrinievvel 1336 tarihli kanunun ilgili hükümleri ilga edilmiştir. Seyyar orduya mensup ve cephe nizamı harbine dahil bütün kıtalara (bunlarla beraber bulunan nakliye kolları ve bunların arkasında bulunanlar da dahil olmak üzere) seferberlik müddetince almakta oldukları maaşlarına zammen şehri 1000 kuruş seferberlik zammının verilmesi uygun görülmüştür. Encümen'in teklifi kabul edilerek heyetin önerdiğinden farklı olarak seyyar orduya mensup fakat cephe nizamı harbinden hariç olanlara (geri hizmetinde olanlara) seferberlik zammı verilmeyecektir. Dahili memlekette asayişe memur zabitan ve mensubin sadece seyyar bulundukları müddetçe şehri 1000 kuruş seferberlik zammı alacaktır; efrada ise, şehri 50 kuruş verilecektir. 6 Nisan’daki tefsir ile aynı koşullardaki efrada da 50 kuruş verilmesi kararlaştırılmıştır. Kanun sadece zabitana ilişkin düzenlemeyi içerdiği, efrad sehven unutulduğu için efrad iki ay maaş alamamıştı.40 Orduda yüksek rütbelerde bulunan subaylara zam. Kurtuluş Savaşı’nda birçok subay ihtiyaçtan ötürü hali hazırda rütbelerinin üstünde görevler almak zorunda kalmışlardır. 11 Mart’taki 202 sayılı Makam Maaş ve Müteferrikası hakkında Kanun bu subaylara ilişkindir ve teşvik amacıyla onlara zam yapılmasını öngörmektedir. Mensubini askeriyeden rütbesi üstündeki bir makamı liyakatle gerek asaleten ve gerek vekâleten işgal edenlere, fiilen vazife ifa ettikleri müddetçe maaşı aslilerine ek olarak bir derece üstündeki rütbenin maaşı aslisi ile kendi rütbelerinin maaşı aslisi arasındaki farkın nısfı, zammen makam maaşı olarak ödenecektir. Birkaç rütbe üstündeki makamı işgal etmesi halinde de sözkonusu hüküm geçerlidir. Makama ve fiilen kumanda eden zata aidolmak ve muadillerine şâmil olmamak üzere ordu kumandanlarına şehri 3.000, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığıyla kolordu kumandanlarına 2.000, cephe ve ordu erkânı harbiye reisleriyle fırka kumandanlarına 1.000 kuruş makam müteferrikası ödenmesine karar verilmiştir. Bu hüküm, meratibi askeriye ve mülkiye arasında ciddi bir fark yaratması gerekçesiyle eleştirilmiştir. 28 Nisan 1921 tarihli Ka39 40



BMM ZC, C: 18, İ: 5, İkinci Celse (9 Mart 1922) BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse (6 Nisan 1922)



954



Yönetim Zamandizini



nunu ilga eden kanun, 1 Mart 1922 tarihinden itibaren yürürlükte olacaktır. Ancak, bir önceki Kanundaki kadro cetvelleri kanunla birlikte mülga kılındığı halde, Komisyonu Mahsus ile Muvazenei Maliye Encümenlerinin tekliflerinde yer alan kadro cetvellerine ilişkin madde kabul edilmediği için yeni kanunda kadro cetveli yer almamıştır. Bu konuyla ilgili olarak, 6 Mart 1922 tarihli gizli oturumda Mustafa Kemal Paşa, savaşın arifesinde olunduğu bir zamanda kadro cetvellerinin düzenlenmesinin zamanı değildir, demişti. 6 Mart’taki oturumda böyle bir düzenlemenin ordu içinde ayrışmalara ve kırgınlıklara yol açabileceği söylenmişti.41 Dolayısıyla, rütbelerden bağımsız olarak üstlenilen görevlere, yani makama göre subaylara zam yapılmıştır denebilir. Emirber ve Seyis Neferleri ile Binek Hayvanında Sınırlama. 11 Mart’ta çıkarılan 203 ve 204 sayılı Kanunlarla, her zabite ve kanunda adı geçen memura verilen emirber neferi, geri hidematta istihdam edilen zâbitanın rütbelerine göre bulundurdukları hayvanat için kendilerine verilen seyis neferi, Esnafı askeriye ve mensubinin bulundurdukları ve Hükümet tarafından iaşe edilen mali zati hayvanat sınırlandırılmıştır. Sınırlandırma özellikle geri hizmet için öngörülmüş ve bütçeye 937.000 liralık bir katkı sağlanacağı öngörülmüştür.42 Mecburi Ziraat usulüne son verilmesi. Mükelllefiyeti Ziraiye Nizamnamesi uyarınca uygulanmakta olan mecburi ziraat usulüne son verilmesine ilişkin 28 Mart tarih ve 243 sayılı Heyeti Umumiye Kararı alınmış ve gerekli düzenleme için karar Heyeti Vekile’ye gönderilmiştir. Ankara Mebusu Hacı Mustafa Efendi, Karara konu olan takririni şu sözlerle açıklamıştır: "mesel ikidir. Birisi mükellefiyeti ziraiye, diğeri dahi istisnaiyeti ziraiye. Mükellefiyeti ziraiye asker olmayan kimselere aittir. İkinci kısım da, asker olup da, yani iki yüz dönümden ziyade zeriyatta bulunan çiftlik sahiplerinin teciline aittir.”43 Mecburi ziraat uygulaması, Birinci Dünya Savaşı’nın başında savaş koşullarında dahi memlekette tarımsal üretimin düşmemesi ve ordu ile halkın yiyecek ihtiyacının karşılanması için çıkarılmıştır. Ancak, bu uygulama askerden kaçmanın bir yolu haline gelmiştir. Bu kapsama giren esnaf ve tüccar ile köylüler askerlikten istisna edilmektedir. Dahası, şehirlerde yaşayıp bu kapsama giren kişilerle ortak olanlar da askerlik yapmamaktadır. Bu kişilerin gerçekten iki yüz dönümlük arazilerinin olup olmadığı, arazi bölüşümünün askerlikten muaf olmak için kağıt üzerinde yapılıp yapılmadığı da tartışmalıdır. Bu düzenleme ile askerden kaçma aracı haline gelen bu uygulamaya son verilmiştir. Âşar Borcunun Ödenmesi. 8 Nisan’da 212 sayılı Kanun ile geriye dönük âşar borçları tahsil edilmek istenmiştir. Birinci Dünya Savaşı’nda köylülerin zimmetine kaydolunan âşarın bakayası aynen veya 1337 senesi Eylül rayicine göre tahsil edilecek; ellerinde hububat bulunmayan ve ödemeye muktedir olamayanların borçlarının tahsili hasat vaktine kadar tecil edilecektir. 41 42 43



BMM GCZ, İ: 3, İkinci ve Üçüncü Celseler (6 Mart 1922) BMM ZC, C: 18, İ: 6, İkinci Celse (11 Mart 1922) BMM ZC, C:18, İ: 16 (28 Şubat 1922)



1922 Yılı



955



Şeker, Petrol, Çay, Kahve vb. İstihlâk Resmi (Tüketim Vergisi). Meclis’in gizli oturumlarında 11 Nisan’da başlayan bütçe açığı başta olmak üzere mali duruma ilişkin görüşmeler ve 12 Nisan’da alınan gelir arttırıcı önlemlere gidilmesi yönündeki kararlar doğrultusunda yapılan ilk düzenleme istihlâk resminde olmuştur. 217 sayılı Kanun 15 Nisan’da çıkmıştır. İthal edilmekte olan şeker, petrol, çay ve kahveden 25 Mart 1335 tarihli kararname ile alınmakta olan istihlâk resmi miktarı arttırılmış; bununla beraber pirinç, baharat, margarin yağları, mum, âdi sabun, boş çuvallardan da istihlâk resmi alınmasına karar verilmiştir. İstihlâk resmi ithalat sırasında ithalât rüsumu ile beraber gümrüklerce alınacaktır. Perakendeciler istisna tutulmak üzere gümrük, banka ve ticarethanelerde mevcut olan stokların bir hafta içinde rüsumat idarelerine ve bulunmayan yerlerde mal memurlarına beyan edilmesine karar verilmiştir. Bu hüküm, kaçakçılığın önlenmesi ve o ana kadar denetlenemeyen malların tespiti için konulmuştur.44 Stokların vergilendirilmesiyle kısa sürede azımsanmayacak bir gelir artışı elde edileceği öngörülmüştür.45 İthal edilen mallara konacak resim miktarı belirlenirken, ithalatın engellenmemesi, ancak yurt içi üretimin de himaye edilmesi gözetilmelidir, denmiş; himaye ve inhisar uygulamaları tartışılmıştır.46 Sonunda, yurt içinde üretilmekte olan mallarla ilgili düzenlemenin Gümrük Tarife Kanunu’na bırakılmasına karar verilmiştir.47 Sigara Kağıdı ve Kibrit İnhisarı ile İstihlâk Resmi (Tüketim Vergisi). Sigara kağıdı ve kibritin Hükümetin tahtı inhisarına alınmasıyla ilgili tartışmalar 12 Mayıs 1921 ve 1 Ağustos 1921 tarihlerinde yapılan görüşmelere kadar uzanır. 1 Ağustos 1921 tarihinde ilgili kanunun birinci maddesi kabul edilerek inhisar uygulaması uygun görülmüş olmakla birlikte, inhisar uygulamasının reddedilmesi yönünde ciddi karşı çıkışlar olmuş ve yasa kanunlaşamadan 1922 yılına kalmıştır. 15 Nisan’da önce bu inhisar uygulaması reddedilmiş ve 215 sayılı Kanun ile inhisar uygulamasının istihlâk resmi ile ikame edilmesine karar verilmiştir. 6.madde uyarınca muayyen miktardan her elli veya altmışa kadar fazlalar için bir misil İstihlâk Resmi ve elliden noksan kutuların beşer ve defterlerin beheri için onar kuruş para cezası alınacaktır. “Para cezalarının, yükümlülüklerin izlenmesi ve vergi kontrolü için yapılacak giderleri bile karşılaması kuşkulu” olduğu halde,48 inhisar gibi uzun dönemli ve yapısal bir değişikliğe gidilmek yerine, kısa dönemli sıcak para ihtiyacını göz önünde bulunduran bir uygulama tercih edilmiştir. Üretimin ülke içine ve devlet eline alınması önerisi, ithalatın vergilendirilmesi yönünde alınan bu kararla devre dışı bırakılmıştır. 15 Nisan’daki kanuna paralel olarak 16 Nisan’da 220 ve 221 sayılı kanunlarla kibrit ve sigara kağıdı istihlâk resminde artışa gidilmiştir. Bu kanunlara istinaden, üretici, tüccar 44 45 46 47 48



Kaçakçılık ve denetim sorunlarıyla ilgili Maliye Vekili Hasan Bey’in sözleri için bkz. BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922) Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.420 BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922) BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse (15 Nisan 1922) Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 419



956



Yönetim Zamandizini



ve bayiler ellerindeki kibrit ve sigara kağıdı kutu miktarını on beş gün içinde beyan etmekle yükümlüdürler. Kibritten alınacak istihlâk resmi ile, bütçe gelirlerinde 15 gün içinde 20.000 lira artış beklenmiştir.49 Sigara kağıdına konan vergi ile ise, 15 gün içinde bütçe gelirlerinde 50/60.00 liralık artış elde edilmeye çalışılmıştır.50 Merakibi Bahriyeden Alınacak Rüsum (Deniz Taşıtları Vergisi). Bütün merakibi bahriye ve sefainden liman idarelerince alınacak Rüsumu Bahriye tarife ve koşulları 15 Nisan’da 216 sayılı Kanun ile düzenlenmiştir. Müruriye Resmine ilişkin fıkra kabotaj meselesinde ileride memleketin istiklâli iktisadisini ihlal edebilecek mahiyette görülerek çıkarılmıştır. Müruriye Resmi tartışılırken, "biz kapitülasyonu resmen tasdik etmiş oluruz" denmiştir.51 Zâbitai Saydiye Nizamnamesi’nde değişiklik. 18 Safer 1298 sayılı Nizamnamede 16 Nisan’da 218 sayılı Kanunla değişiklik yapılarak, karada ve denizde avlanacaklardan alınacak ruhsat tezkeresi harçları arttırılmıştır. Harçlar, bütçe gelirleri içinde %0,14’lik paya sahiptir ve önemli bir miktarı ifade etmemektedir.52 Şehbenderhaneler Rüsumu (Konsolosluk Vergisi). 19 Haziran 1298 tarihli Şehbenderhaneler Nizamnamesi gereğince alınmakta olan maktu ve nisbi harçlar, 16 Nisan’da 219 sayılı Kanunla beş misline çıkarılmıştır. Cezayi Nakdilerin (Para Cezalarının) Arttırılması. Beş altı seneden beri meskûkâtı madeniye ile evrakı nakdiye arasında ortaya çıkan fark bir Osmanlı lirasını beş yüz kuruşa muadil kıldığından para cezaları istenen netice ve tesiri vermemektedir. Bu nedenle, kimi istisnalarla birlikte para cezaları beş misline çıkarılmıştır. Para cezaları bütçe içinde %0,1’lik paya sahiptir.53 Bu nedenle, düzenleme ile elde edilecek gelirin çok yüksek olmayacağı anlaşılmaktadır. Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye. 18 Nisan’da 223 sayılı Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kanunu kabul edilmiştir.54 Bu verginin, bütçeye 6 milyon liralık ek gelir getirebileceği öngörülebilir.55 Doğrudan köylünün vesaiti üzerinden karşılanmakta olan nakliyei askeriye ihtiyacının, bütün halkı kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması ile peşin ücret karşılığında karşılanması için bir mükellefiyeti nakdiye alınması teklif edilmiştir. Meccanen (ücretsiz) ve angarya suretiyle nakliyatın menedilmesi amaçlanmıştır. Kanun'un Meclis'e geldiği ilk gün olan 14 Mart 1922 tarihli gizli oturumda kanun gerekçesi, bütçede belirtilen tahsisatların varidat karşılığı olmadığından, Başkumandanlık Emri doğrultusunda vesaiti olan zürradan meccanen ve angarya ile karşılanmakta olan nakliye usulünün değişti49 50 51 52 53 54



55



Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 422 Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 422 BMM ZC, C: 19, İ: 27, Dördüncü Celse (15 Nisan 1922) Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 420 Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.419 BMM ZC, C:18, İ: 8 (14 Mart 1922); BMM ZC, C: 18, İ: 10 (18 Mart 1922);BMM ZC, C: 18, İ: 11 (20 Mart 1922);BMM ZC, C: 19, İ: 29 (17 Nisan 1922); BMM ZC, C: 19, İ: 30, Birinci Celse (18 Nisan 1922); BMM GCZ, İ: 8, Üçüncü Celse (18 Nisan 1922) Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.428



1922 Yılı



957



rilebilmesi için yeni bir verginin çıkarılma ihtiyacı olarak açıklanmıştır. Uzun müzakereler sonrasında, mükellefiyetin kimleri kapsayacağı ve istisna edeceği ayrı birer madde olarak düzenlenmek üzere, bu mükellefiyetin 1338 senei maliyesine ve bir defaya mahsus olmak üzere alınmasına karar verilmiştir. Tartışmalarda dikkat çeken husus, bölüşüm ilişkilerinde servet sahiplerinin korunduğu iddiasıdır. Çünkü servete göre halkın ekonomik sınıflara ayrılması ve her bir sınıftan ayrı mükellefiyet alınması yönündeki teklif kabul görmemiştir. Mükellefiyeti nakliye, encümenin önerisi üzerine maktu (sabit oranlı) ve nispî (artan oranlı) olmak üzere iki kısımdan oluşacaktır. Müterakki verginin matrahının belirlenmesinde köy, kasaba ve şehirlerde Emlâk, Arazi ve Temettü vergileri kullanılacak; Ağnam Resmi kanundan istisna edilecektir. Ağnam Resmi’nin istisna edilmesinin nedeni, doğrudan hayvanlardan alınıyor olması ve zaten hayvanı için ağır bir vergi yükü altında olan kişiden bir de vesait için kullanılacak hayvanlar için vergi alınmak istenmemesidir. Müterakki verginin belirlenmesinde ayrıntılı nispetler kullanılması kabul edilmediği için, servet sahiplerinin mükellefiyeti nispiyelerinin serveti menkule ve nakdiyelerine göre düşük olması halinde, noksan mükellefiyetlerinin belirlenmesinde idare ve belediye meclisleriyle ticaret odası azalarından oluşan bir komisyon yetkili kılınmıştır. Kanunun kabulüyle, Heyeti Vekile kararı ile kullanılmasına karar verilen vesaiti nakliyenin rayicinin ticaret odası heyetinin iştirakiyle belediye meclislerince belirlenmesine karar verilmiştir. Emvali Metrûke (Sahipsiz Mallar). 20 Nisan’da 224 sayılı Memaliki Müstahlâsadan Firar veya Gaybubet Eden Ahalinin Emvali Menkule ve Gayrimenkulelerinin İdaresi hakkında Kanun kabul edilmiştir. Kanun, düşman istilasından kurtulan mahallerde mal sahiplerinin çeşitli gerekçelerle firar veya gaybubet etmesi nedeniyle sahipsiz kalan emvali menkule ve gayrimenkuleler hakkındadır. Çoğunluğu gayrimüslimlerden oluşan bu mal sahiplerinin, yani büyük oranda Ermeni ve Rumların, firar veya gaybubetinden (ortadan kaybolmalarından) dolayı ortaya çıkan mülke müdahale ve vekâletname suistimallerinin önlenmesinin amaçlandığı belirtilmiştir. Kanuna göre, sahipsiz mal ve ürünlere el koymuş olanların, bunları bir hafta içinde Hükümete teslim etmeleri gerekmektedir. Kanunun yürürlüğe girmesinden önce düzenlenmiş vekâletnamelere dayanılarak yapılan akitler geçerli sayılacağından, yakınlarına mülklerini devredenlerin düzenlemeden kaynaklanan mağduriyetleri de giderilmiş olacaktır. Ancak, akitler vasıtasıyla malların nasıl üçüncü kişilerin eline geçtiği sorgulanmamış olacaktır. Emvali menkule Hükümetçe müzayede usulüyle satılacak ve emvali gayrimenkule ile ekili alanlar velâyeti âmmesi itibariyle Hükümetçe idare edilecektir. Geri dönenlerin emvali gayrimenkuleleriyle, emaneten mal sandığına teslim edilmiş olan miktar kendilerine iade olunacaktır. Kamulaştırma adı verilebilecek bu düzenlemeyle menkûl ve gayrimenkuller idareye geçmekte ve bunların gelirleri idareye bırakılmaktadır. Maliye Vekâletinde Görev Değişikliği. 24 Nisan 1922 tarihinde göreve başlayan Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey, Sabahattin Selek’in Anadolu İhtilâ958



Yönetim Zamandizini



li adlı kitabında Büyük Taarruzu hazırlayan ve dönemin en başarılı Maliye Vekili addedilmiştir.56 Mustafa Kemal Paşa’nın “bana maliyeden anlamayan bir vekil bulun” sözleri üzerine göreve gelen Hasan Fehmi Bey’in de savaş finansmanı sorununu çözdüğü yönündeki görüşler bu bakış açışının oluşmasında etkili olmuştur. Ancak, Hasan Fehmi Bey’in başarısı, daha çok kendisinden önce gelen vekillerin başarısızlığına veya gelirlerin arttırılması konusunda maliye idaresinde kabul edile gelen usullerin yetersiz kalışına bağlanmıştır. Maliye Vekilliğinde değişikliğe ilişkin öne sürülen gerekçeler, Maliye Vekili Hasan Bey’in (Trabzon) istifasını, Arazi Vergisi ile ilgili kanunun müzakeresinde önerdiği içtihadın Heyeti Umumiye de itilafa yol açması üzerine verdiği gerçeğinin üzerini örtmemelidir. İstifa, 22 Nisan’da Arazi Vergisinin Beş Seneliğini Defaten Tesviye Edenlerin Mezkûr Vergiden Muafiyetine dair kanun lâyihasının reddedilmesi üzerine gelmiştir. 1338 senesi zarfında tediye olunmak şartıyla beş senelik Arazi Vergilerini defaten tesviye edenlerin arazilerinin vergiden muaf kılınacağı ve bundan sonra hiçbir nam ve kanun ile bu arazilerden vergi tarh olunmayacağı hükme bağlanmak istenmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey'in teklifiyle gündeme gelen bu kanun lâyihası, araziden alınmakta olan âşar ve müsakkafat vergilerine ek olarak böyle bir verginin alınmasının halka bâr olduğu, Hazine açısından tahsilatının zor olduğu; ancak, tamamen ilgasının da mali olarak mümkün olmaması nedeniyle tecridi bir geçişi sağlarken Hazineye gelir getirmesinin sağlanabileceği gerekçelerine dayanmaktadır. Ancak Arazi Vergisinin ilga ve ıslahı esasına ilişkin bu lâyiha, dayandığı esasla çelişir nitelikte bir usulü gündeme getirmesi, ödeme iktidarı olan ehli serveti vergiden muaf kılarken, fukarayı beş yıllık ödeme yapıncaya kadar mükellef kılması nedeniyle ittifakla reddedilmiştir. Arazi Vergisi hakkındaki müzakerenin gösterdiği üzere, Maliye Vekâletindeki değişiklik, iki vekil döneminde alınan bütçeye ilişkin kararlar, gelir arttırıcı ve bölüşüm ilişkilerine müdahale eden düzenlemelerle birlikte incelenmelidir. Hatta bu düzenlemelerin her birine zamandizinsel olarak bakılmalı, kanunlaşmadan geçirdikleri değişiklikler göz önünde bulundurulmalı ve kanun görüşmelerindeki taraflar net bir şekilde ortaya konmalıdır. İki vekil dönemindeki düzenlemelere 1921 yılı da dahil olmak üzere kuş bakışı bakıldığında, Maliye Vekili Hasan Bey’in (Trabzon) 1922 yılının Şubat ve Mart aylarına kadar mali usule sadakatten ayrılmamaya çalıştığı görülür. Yeni bir idari teşkilata isnat edecek 1337 yılı Bütçe çalışmaları Hasan Bey döneminde başlamış, bunun için Kadro Encümenleri kurulmuş; Bütçenin tümünün Meclis’e gelerek fasıl fasıl tartışılamayacağı görüldüğünden, mali yıl içinde bir musaddak bütçe hazırlanması için, vekâlet bütçeleri hazırlandıkça Meclis’e sunulmuştur. Söz konusu çalışma yöntemi itibariyle, Hasan Bey’e fazla kuralcı olduğu yönünde Hasan Fehmi Bey’in getirdiği eleştiride haklılık payı vardır. Ha56



Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, Kastaş Yayınları, 8.Baskı, İstanbul, 1987, s.138-139



1922 Yılı



959



san Fehmi Bey, kendisinden önce gelen vekilleri şu sözlerle eleştirmiştir: “Osmanlı idaresinde memuriyet yapmış kimselerin ruhuna idarenin âczi ve zaafı sinmişti. Bunlar bizi çok uğraştırdılar.”57 Gerçi, bu üslupta Sakarya Savaşı öncesi ve 1921 yılının ruhunu oluşturan Meclis içi muhalefetin güçlülüğü de etkili olmuş olabilir. 1921 yılı içinde hesap verebilirlik öne çıkmıştır denebilir. Kaldı ki, Hasan Bey’in yeni bir idari teşkilât kurulmadan teşkilât harcamalarının düzenlenemeyeceğine ilişkin vurgusu da yerindedir. Bunun dışında, zamandizinsel olarak bakıldığında ve Vekâlet değişikliğine kadar sadece 1922 yılı içinde kabul edilen mali düzenlemeler dahi göz önünde bulundurulduğunda, savaş finansmanına ilişkin radikal önlemlerin Hasan Bey döneminde alınmaya başlandığını görürüz. Alptekin Müderrisoğlu’nun Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları kitabında, Sabahattin Selek’in tespitlerini güçlendirmek istercesine Hasan Fehmi Bey döneminde ne kadar önemli kararlar alındığını söylemesi bu noktada yanıltıcıdır.58 Hatta Alptekin Müderrisoğlu’nun belirttiği taarruza yönelik gelir arttırıcı düzenlemelerin tamamına yakını Hasan Bey döneminde yapılmıştır. Gelir arttırıcı önlemler alınmasına, Hasan Fehmi Bey’in seçiminden önce, 12 Nisan’daki mali duruma ilişkin gizli oturumda karar verilmiştir. Kaldı ki, Hasan Bey, 11 Nisan’daki 1338 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu müzakeresinde, 1338 senesi bütçesinin de tahminin iki katı olacağını; çünkü ordunun asker, teçhizat ve mühimmat itibariyle hızla güçlendirilmekte olduğunu belirtmiştir. Hasan Fehmi Bey’in vekilliği döneminde de, Maliye Vekâleti, savaşın finansmanı için gelir arttırıcı yollar bulmaya çalışmıştır. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in şu sözleri kendi yöntemine açıklık getirmektedir: “Para, yağlı kurşun ve keskin süngüye!” Onun için, “Parayı yalnız orduya veriyordum. Ordudan başka teşkilâta ancak günlük zaruri ihtiyaçlarını karşılayacak kadar verirdim.”59 Bu dönemde de Meclis’e karşı sorumluluk ön plandadır. Denebilir ki, yapılan düzenlemelere ilişkin cevap cephede verilmek istenmiştir. Ancak, Hasan Fehmi Bey’in maliyeden anlamadığı ve salt pratik/pragmatik kararlara imza attığı söylenemez. Hasan Fehmi Bey, Hasan Bey döneminde gerek kanun müzakerelerinde gerek sual takrirleri cevaplanırken getirdiği eleştirilerde, iktisadi ve mali bilgisinin kuvvetli olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla, bu kuş bakışı görüş saklı kalmakla birlikte, ancak bu iki dönem ayrıntılı ve karşılaştırmalı olarak incelendiğinde iki vekil arasındaki gerçek fark ortaya çıkacaktır. Ordu Saymanlıkları. 22 Şubat’ta 1428 sayılı Ordu Muhasiplerine (Saymanlıklarına) ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alınmıştır. Ordu muhasiplerinin Erkan-ı Harbiye Riyaseti emrine verilip verilemeyeceğinin ilgili vekâletlerin temsilcilerinden oluşacak komisyonda incelenmesine karar verilmiştir. Bu Karar, askeri harcamalardaki denetim usulünün değiştirilmek istendiğini gösteren bir karardır. Hasan Fehmi Bey’in (Gümüşane) Maliye Vekili olmasından sonra, Sa57 58 59



Sabahattin Selek, a.g.e., s.139 Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s.412-439 Sabahattin Selek, a.g.e., s.139.



960



Yönetim Zamandizini



bahattin Selek, bu konuda çok önemli bir adım atıldığını şu sözlerle ifade etmiştir: “Ordunun sarfiyatını da kontrol etmek ve disipline sokmak lâzımdır. Bunun için bir kanun çıkarıldı. Ordu defterdarlıkları ve sorumlu saymanlıklar ihdas olundu. Maliyenin memurlarını, ordu başlangıçta yadırgamıştı. Bâzı kumandanlarla maliye arasında tatsız olaylar oldu. Meselâ Ali İhsan Paşa bir gün ordu defterdarını hapsetti. Maliye Ordu mücadelesi bir hayli sürdü. Fakat sistem yerleşti.”60 Müecceliyeti Askeriye Vergisi (Askerlikten Tecil Vergisi). 2 Mayıs’ta 228 sayılı Kanunla kabul edilmiştir. Mükellefiyeti askeriye dahilinde bulunup vazifei devlet olmaları, ehli servet veya sanat erbabından memleketin istihsalâtına hizmet etmeleri, Büyük Millet Meclisi Hükümeti dahilindeki mahaller ahalisinden olup bu mıntıka haricinde kalmış olmaları ve hizmeti askeriyenin özel koşulları nedeniyle ilgili kanunlar gereğince müeccel (tecil edilmiş olan), mezun ve ihraç olunanlardan emsalleri silah altında olduğu müddetçe müecceliyeti askeriye vergisi alınmasına karar verilmiştir. Bu düzenleme ile askerlik hizmetinden istina ve tecil edilenlerin kazançlarının bir kısmını paylaşarak İstiklâl Mücadelesine maddi olarak yardım etmeleri istenmiştir. Vergiye esas teşkil eden sınıflar ve dereceler uzun tartışmalara konu olmuş; Hükümetçe görülen lüzum üzerine mezun tutulan, ihraç olunan ve hizmetleri ileriki senelere terk edilenlerin vergiye tabi kılınmaları ve verginin aslen servet esasına göre düzenlenmemesi itirazlara yol açmıştır. Yükümlülerin ne kadar vergi ödeyecekleri, gelir ve servet durumları göz önünde tutularak mahalli meclisi idarece tayin ve ilan olunacaktır. Ödenecek vergi miktarının yüksek tayin edildiği derecelerde, verginin kısa dönemde tahsilini öngören bir takvimlendirme yapılmıştır.61 Bu hükümde, taarruz öncesinde kısa dönemde yüksek bir gelir elde etme düşüncesinin hakim olduğu söylenebilir. Bu kanunla ilgili 15 Haziran’da bir takrir kabul edilerek gereğinin yapılması için Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine gönderilmiştir. Senelik vergilerini vermek suretiyle, Müecceliyeti Askeriye Vergisi Kanunun B fıkrasında belirtilen şahıslara, ithalat ve ihracat yapmaları noktasında serbesti tanınmasına ve kefaleti şahsiye ve nakdiye teminatıyla mezunen harice gidip gelmelerine karar verilmiştir. 20 Temmuz’da 246 sayılı Kanunla, Mükellefiyeti Ziraiye Kanunu kapsamına giren ziraat erbabı, birinci dereceden ikinci dereceye düşürülerek, çobanlar ve çeltik sakaları tarım işçisi kapsamına alınarak, imam ve hutbe okuyanların vergileri indirilerek yükümlülükleri hafifletilecektir. Harb Kazançları Vergisi. Harb Kazançları Vergisi Kanunu’nun, yapılacak itirazların merkezde bir komisyon tarafından temyizen tetkikini düzenleyen fıkrası tadil edilmiştir. Merkez Komisyonu düzenleyen fıkra, âza sayısı itibariyle Ankara Hükümeti'nin şartlarına uygun olmadığı ve verginin tahsilatına başlanması nedeniyle acilen bir tetkik ve itiraz mercii oluşturulmasına ihtiyaç duyulduğu gerekçesiyle tadilata gidilmiştir. Harb Kazançları Vergisi itiraznamelerini 60 61



Sabahattin Selek, a.g.e., s.139. Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 434.



1922 Yılı



961



tetkik edecek Merkez Komisyonu bir reis ile altı âzadan oluşacaktır. Reis ile âzadan ikisi Maliye ve ikisi İktisat vekâletleri memurlarından olmak üzere sözkonusu vekâletlerce, ikisi de ticaret odası âzası arasından odaca intihap olunacaktır. Kanun müzakerelerinde, iki bin küsur olduğu söylenen itiraznamenin özüne ilişkin Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey, şöyle bir açıklamada bulunmuştur: "mutavassıt hallilerden çoğu vergiyi vermişlerdir. Bugün bu itirazı yapanların büyük kısmı, büyük zenginlerdir. ... Bu kanunun tadili meselesinde bendeniz zenginlerin himayesini görüyorum." 23 Ağustos’ta çıkarılan 251 sayılı Kanun ile, Harb Kazançları Kararnamesi uyarınca alınmakta olan zamlı cezaların tümü kaldırılmıştır. Bu madde, Kararnamenin kanuni olmadığı gerekçesiyle, Kararnamenin yayım tarihi ile Büyük Millet Meclisi tarafından kanunlaştığı 25 Teşrinievvel 1336 tarihine kadar geçen süre içinde beyanname talep edilmesini gayri kanuni telakki ederek yapılmıştır. Merkez Temyiz Komisyonu, mükellefin 1336 ve 1337 seneleri zarfında harb kazançlarını savaş durumu dolayısıyla kâmilen veya kısmen ifna etmiş olduğunu ve tahakkuk eden Harb Kazancı Vergisini ifaya gayri muktedir bulunduğunu ispat ederek vergide tenzilâta gidilmesini sağlayacak şekilde 1335 yılından başlayan sinini mükellefiyet içinde tutulan defatiri ticariyelerin beyan ve re'sen tetkik edileceği merci olarak yetkili kılınmıştır. Zahire İthalatından Alınan Gümrük Resmi. 18 Haziran tarih ve 238 sayılı Kanunla, 26 Şubat 1337 tarihli Kanunla zahire ithalatından alınmakta olan gümrük resmi temdid edilmiştir. Reji İdaresinin Ambarlarındaki Tütünler. 1921 yılında Reji İdaresi, tahsil ettiği gelirleri özel anlaşma gereğince Maliye Vekâletine devretmişti. 26 Haziran 1921’de 957 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Reji İdaresi ambarlarına konulan tütünlerden alınan depolama ücretine zam yapılmıştır. Reji İdaresi, depolama ücretlerini Hazine adına tahsil edecekti. Bu uygulamaya, Kararın 2.maddesi uyarınca 1922 yılı Şubat ayı sonuna kadar devam edilecekti. İcra Vekilleri Heyeti, uygulamayı 21 Haziran 1922 tarihinde aldığı 1640 sayılı Kararla 1923 yılı Şubat ayı sonuna kadar uzatacaktır. Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, 1337 senesinde varidatı rüsumiyedeki noksanlığın idari, mali, ticari ve harbi kimi nedenleri olduğunu; bu noksanlığın daha yaygın bir gümrük teşkilatının teşkili ile giderilebileceğini belirtmiştir. Bütçe müzakeresi, idari teşkilat özelinde muhafaza teşkilâtı, Merkez Kontrol Kalemi, Başmüdüriyetler, rüsumat müfettişlikleri ve memurin ile ilgili meseleler üzerine yoğunlaşmıştır. Savaş nedeniyle hudutların ve ticaret yollarının sürekli değişmesinin yarattığı zorluğun da ancak güçlü bir idari teşkilat ile aşılabileceği söylenmiştir. Bir tatbik ve kaçakçılık sorunu olarak nitelendirilen Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanunun ilga edilmesi de bir kez daha bu kapsamda meclis gündemine taşınmıştır. Mali açıdan ise, tarife usulünün bir prensip olarak benimsendiği vurgulanmış; hiçbir şart altında terk edilmeyeceğinin bütün dünyaya duyurulması istenmiştir. 962



Yönetim Zamandizini



Ziraat Bankası’nın Islahı. 2 Temmuz’da 266 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile, Ziraat Bankasının ıslahı için bir komisyon teşkiline karar verilmiştir. Elviyei Selâse’de Vergilerin Sureti Cibayeti (Tahsili). 2 Temmuz’da 240 sayılı Kanunla, 11 Ağustos 1337 tarihli Kanunun 1337 yılı sonunda müddeti hitam bulmasına rağmen, kanun ahkâmının cari olması nedeniyle kanunun temdidine karar verilmiştir. Dolayısıyla, esas maddeleri itibariyle bu yeni bir kanun değil, bir temdid kanunudur. Yalnız, tahrir yapılana kadar Âşar ve Arazi Vergileriyle, kuraya ait Emlâk Vergisi yerine kaim olmak üzere alınmakta olan maktu (götürü) vergide değişiklik yapılarak, maktu vergiler iki katına çıkarılmıştır. Garp Cephesi’nde Âşarın Sureti Cibayeti (Tahsili). 31 Temmuz’da çıkarılan 248 sayılı Kanunla, 16 Temmuz 1921 tarihli Kanun hükümleri 1922 senesi için de geçerli kılınmıştır. Sadece Garp Cephesinde uygulanan bu tahsil yöntemiyle, mahsulat bir heyet tarafından tahmin olunup köylünün zimmetine kaydolmaktadır.62 Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey tarafından tahsilatı kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı bir uygulama olarak gösterilen kanuna konu olan tahsil yöntemiyle, mahsulün vakit kaybetmeden kaldırılması hedeflenmiştir.63 Zonguldak Memurlarının Maaşlarına Yapılan Zammın İlgası. 23 Ağustos’ta 252 sayılı Kanunla, Zonguldak Memurlarının 1921 yılı maaşlarına hayat pahalılığı nedeniyle yapılan zam, devamına gerek görülmediği için ilga edilmişitr. Düşmandan Kurtarılan veya Kurtarılacak Bölgelerin Halkının Vergiden Affı. Büyük Taarruzun yaklaştığı günlerde, ordunun girmesi muhtemel bölgelerin halkına yönelik bir düzenleme yapılmıştır. 24 Ağustos’ta Düşmandan istirda edilen ve edilecek olan mahaller ahalisine muavenet hakkındaki 31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanunun birinci maddesi tefsir edilmiştir. 31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanunun birinci maddesi, kurtarılan veya kurtarılacak bölgelerde düşman tarafından tahrip ve yağma edilen veya savaş sebebiyle hasar olan kasaba ve köyleri kapsayacak şekilde düzenlenmiştir. Düzenlemenin bölgeler üzerinden yapılması, aynı bölgede yaşamakta olup zarara uğramamış olanların da vergilerinin affedilmesini gündeme getirmiştir. Bu durumun düzeltilmesi amacıyla Kanunun birinci maddesi, bizzat zarara uğramış halkın vergi ve zimematının affedilmesini sağlayacak şekilde tefsir edilmiştir. Askeri Tekaüt ve İstifa Kanununa Ek. Büyük Taarruzun başladığı günlerde, mağduriyetleri önleme adına vefat eden asker çocuk ve eşlerine ilişkin bir düzenleme yapılmıştır. Düzenleme, 28 Ağustos’ta 255 sayılı Kanuna konu olmuştur. Bütün erkân, umera, zâbitan, memurin ve mensubini askeriyenin yetim ve dul eşlerine, vefat ettikleri tarihten itibaren maaş tahsisine değin Müdafaai Milliye bütçesinin maaş ve tahsisatı fevkalâde fasıllarından ödenmek üzere maaş ve muhassasatının nısfı ita olunacaktır. 62 63



BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922) BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922)



1922 Yılı



963



Yönetim Şekli Tartışmaları Başkumandan’ın Yetkilerinin Sınırlandırılması: Harp Encümeni Fevkalâdesi Mustafa Kemal Paşa’ya 5 Ağustos 1921 tarihinde verilen Başkumandanlık yetkisinin sınırlandırılmasına ilişkin en ciddi adım, 27 Aralık 1921 tarihinde verilen Harp Encümeni Fevkalâdesi Teşkiline dair Kanun Lâyihasıdır. Saltanat makamı ve Meclis’in yetkilerinin kullanımına ve İcra Vekilleri Heyeti’nin görev, yetki ve sorumluluğunun belirlenmesine ilişkin bir yetki olduğu için, bu yetkinin sınırlandırılması da yetkinin verilişinde konu olan başlıklar açısından önemlidir. Harp Encümeni Fevkalâdesi’nin gündeme gelişi 27 Ekim 1921 tarihine kadar uzanmakla birlikte, sonuçlanması ve bu konuda bir karar alınması 1922 yılını bulduğu için konu 1922 yılı içinde incelenmiştir. 27 Ekim 1921 tarihli Meclis gizli oturumunda Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının ordunun ilbas ve iaşesine dair verdiği istihzah takriri Harp Encümeni Fevkalâdesi’ne kadar giden süreci başlatmıştır. Her ne kadar istizah takriri Müdafaai Milliye Vekâleti ile Maliye Vekâletine verilmiş olsa da, istizahın aslen Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya yöneltildiği anlaşılmaktadır.64 Çünkü 5 Ağustos 1921 tarihli Başkumandanlık Kanunu’nun 2.maddesi “ordunun maddi ve mânevi kuvvetini âzami surette tezyit ve sevk ve idare” yetkisini Başkumandana vermişti. Takrir, ordu teçhizat ve ilbasının ne derece karşılanabildiğine ve müteahhitlere ihale muamelesine dairdi. Dahası, takrirde bizzat Başkumandan emriyle başlatılan Tekâlifi Milliyenin ne kadarının toplandığı soruluyordu. Kaldı ki takrir, Başkumandanlık süresini 31 Ekim 1921 tarihinde üç ay daha uzatacak Başkumandanlık Kanunu’nun Meclis’te görüşülmesinden hemen önce verilmiştir. Bu tarihte de, Tekâlifi Milliye Emirlerinin uygulanmasında yaşanan sorunlar ve Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa’dan dolayı Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya ademi itimad edildiği belirtilmiştir. 29 Ekim 1921 tarihinde Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey'in, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa hakkındaki istizah takriri, Osman Bey'in asayiş ve emniyeti dahili hakkındaki istizah takriri ile birleştirilmiş ve iki takririn tevhiden müzakeresine karar verilmiştir. Osman Bey'in asayiş ve emniyeti dahili hakkında Dahiliye Vekâletinden istizah takriri, zaten ordunun ilbas ve iaşesi hakkındaki istizah takriri ile birlikte görüşülmektedir. Bu iki takririn birleştirilmesi Harp Encümenine giden süreçte kumandanlar meselesinin de Harp Encümeni tartışmalarının parçası haline gelmesine neden olmuştur. Ordu kumandanları hakkında verilen istizah takrirleri, cephe gerisinin yönetiminin Meclis’e bırakılması konusundaki gerekçelerden biri olarak gösterilecektir. 64



27 Ekim 1921 tarihli gizli celse zabıtlarında istihzahın hangi vekâlete verildiği belirtilmemiştir; ancak, bu tarihte istizaha Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa cevap vermiş; aynı istizah takirinin 29 Ekim 1921 tarihli gizli celse oturumunda Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine verildiği kaydedilmiş ve 29 Ekim’de Maliye Vekili Hasan Bey de takrire cevap vermiştir.



964



Yönetim Zamandizini



Ordu'nun ilbas ve iaşesi hakkında Lâzistan Mebusu Osman Bey ve rüfekasının verdiği istizah takriri, Ekim ayı itibariyle neticelendirilmemiştir. Başkumandanlık Kanunu’nun üç ay daha uzatıldığı 31 Ekim 1921 tarihinde takrir, müzakeresinde kabul edilen iki takririn Adliye Encümenine havale edilmesiyle birlikte gündemden düşmüştür. Bir gün sonra verilen konuyla ilgili takririn de gündeme alınmaması bunun göstergesidir. 1 Kasım 1921 tarihinde mesuliyete müşterekiz denilerek, Meclis ve ordu arasında sıkı bir irtibatın büyük faidesi olduğu belirtilerek memur ve kumandanların idaresizliğine karşı Teşkilâtı Esasiye Kanunu uyarınca Garp cephesi merkez, sağ ve sol cenahları ile geri hizmetinde vazifeye yardım edecek oniki kişiden oluşan bir heyetin intihap edilmesine dair 107 imzalı bir takrir verilmiştir.65 12 Aralık 1921 tarihinde konu bir kez daha Meclis’in gündemine gelmiştir. Konunun Meclis gündemine taşınması yine gizli oturumda görüşülen bir istizah takriri ile olmuştur. Ordu levazımatına, vaziyeti harbiye ve askeriye hakkında Müdafaai Milliye Vekilinden istizah istenmiştir. İstizah takririne, Fevzi Paşa tarafından cevap verildikten sonra, yirmi iki imzalı “Harp ve siyaseti hariciyeyi fiili murakabe altında bulundurmak, Meclise mevkut ve muntazam bir surette arzı malûmat etmek üzere Meclisce on beş zattan mürekkep bir Encümen teşkiline ilişkin takrir” Encümeni Mahsusa gönderilmek üzere heyeti umumiyeye havale edilmiştir. İstizah takririnden iki gün sonra, 14 Aralık 1921 tarihinde Ordunun ilbas ve iaşesi, malî, askerî ve siyasî vaziyet ve bunları tetkik etmek üzere bir Encümeni Mahsus teşkili müzakere edilmeye başlanmıştır. Aslen tartışılan, Başkumandana verilen yetkiler ile oluşan mevcut yapıyla mı yola devam edileceği yoksa Meclis’in daha fazla mı sorumluluk alacağıdır. Fevkalâde bir dönemden geçildiğini ve büyük bir tehlike ile karşı karşıya olunduğunu söyleyen Erzurum Mebusu Durak Bey, Meclis’in sahip olduğu mesuliyeti kullanmak için adım atması gerektiğini belirtmiştir. Meclis’in, Heyeti Vekile’ye kendisini işlevsiz bırakacak kadar çok yetki verdiğini ve bu nedenle asıl mesuliyetin kendisinde olduğunu unuttuğunu ilave etmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Meclis'in Encümenler vasıtasıyla daha aktif çalışmasını önermiş; bunun için Meclis'in ya doğrudan icrai salâhiyeti ifa etmesi ya da daha önceden önerdikleri kanun teklifinde olduğu gibi murakebe ve istişare ile Heyeti Vekile'nin görevlerine iştirak etmesi gerektiğini dile getirmiştir. Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in takriri kabul edilerek, mevcut durumu her bakımdan tetkik ve bir karara bağlayarak Heyeti Umumiyeye arz etmek üzere bir Encümeni Mahsus kurulmasına ve verilen takrirlerin bu Encümene havalesine karar verilmiştir. 19 Aralık ve 26 Aralık’ta konuyla ilgili ek takrirler verilmiştir. Harp Encümeni Fevkalâdesi teşkiline dair kanun lâyihası, Heyeti Umumiyeye gelen bu takrirlerle şekillendirilmiştir. Harp Encümeni Fevkalâdesi teşkiline dair kanun lâyihası, Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Hariciye Encümenlerinden oluşan bir Encümeni Mahsus tarafın65



14 Aralık 1921 tarihli Meclis gizli oturumunda Erzurum Mebusu Durak Bey, böyle bir takrir verildiğini beyan etmiştir. BMM GCZ, İ: 128 (14 Aralık 1921)



1922 Yılı



965



dan tetkik olunarak 27 Ekim 1921 tarihinde gizli oturumda Meclis’e sunulmuştur. Kanun lâyihası, geri hizmetin tedvir, takip ve murakabesine dair Harp Encümeni Fevkalâdesi kurulmasına ilişkindir. Bu Encümeni Fevkalâde, Müdafaai Milliye, Hariciye, Dahiliye, Nafıa, Sıhhiye, Muvazenei Maliye ve İktisat Encümenlerinden gösterilecek namzetler arasından Büyük Millet Meclisi Heyeti Umumiyesince her üç ayda bir yenilenmek üzere seçilen on âzadan oluşacaktır. Meclisin Reisievveli, Encümeni Fevkalâdenin de reisidir. Başkumandanlığın “5 Teşrinisani 1337 tarihli kanun mucibince birinci maddede beyan olunan esasata müteallik salâhiyeti” bu Encümeni Fevkalâde tarafından kullanılacaktır. Lâyihanın verilmesinde temel dayanak noktası, Meclis denetiminin önünün tıkanması olarak gösterilmiştir. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, kanun lâhiyasının hazırlanmasında Müdafaai Milliye Vekâletine verilen istizahların müphem bırakılmasının etkili olduğunu dile getirmiştir. Kanun'un, Başkumandanlık Kanunu ile tebarüz edip etmeyeceği önemli bir tartışma konusu olmuş; Adana Mebusu Zekâi Bey, Harp Encümeni'ni geri hizmetten sorumlu olduğu için böyle bir çatışmanın söz konusu olmayacağını dile getirmiştir. Ancak, Başkumandanlık Kanunu, 5 Ağustos 1921 tarihinde kabul edildiğinde böyle bir ayrıma gidilmemiş; dolayısıyla, geri hizmet de Başkumandanın yetkileri arasında yer almıştı. Kaldı ki, kanun lâyihasın gerekçesinde Encümeni Fevkalâdenin, Başkumandanlık salâhiyetiyle tebaruz etmemesi için Encümenin Başkumandanlık uhdesinde bulundurulması önerilmiştir denilmekteydi.66 Demek ki, görev alanı itibariyle de bir yetki sorunu doğabileceği kabul edilmektedir ve buna karşı bir önlem alınmak istenmiştir. Başkumandanın yetkilerinin sınırlandırılmak istendiği, önerilen yeni yönetsel yapıyla da rahatça ortaya konabilir. Başkumandan, kendine bağlı ayrı bir teşkilât ile çalışmamaktadır. 13 Eylül 1921 tarihinde "Başkumandanlık muamelâtının daha basit bir şekilde cereyan" etmesi için Başkumandanlık kalemi ilga edilmiş; Başkumandan, Müdafaai Milliye Vekâleti ve Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti ile bizzat temasta bulunarak çalışmaya başlamış ve Başkumandanca gerekli görüldüğü takdirde diğer vekâletlerden de Başkumandan nezdinde çalışmak üzere memurlar görevlendirilmesi mümkün kılınmıştı. Başkumandan, mevcut haliyle karar ve uygulama alanlarında vekâletlerle ortak çalışıyordu. Kanun lâyihası, vekâletlerin encümenler ile ikame edilmek istendiğini ortaya koymuştur.67 Lâyihanın 4.maddesine göre, gerek görüldüğü takdirde, Encümeni Fevkalâde “Vekillerin huzur ve iştirakiyle de içtimalar aktederek bu noktai nazardan [birinci maddede belirtilen gayeyi temin için] Vekâletlerin veçhei harekat ve icraatını ihzara ve bu dairede ittihazı mukarrerat ile takip ve murakabeye memur” kılınmıştı. Bu hüküm müzakere edilirken, Encümeni Mahsus’ta yapılan görüşmelerde Encümeni Fevkalâdenin yeni bir İcra Vekilleri Heyeti mi olacağı da tartışılmıştı. Tartışmaların odak noktasını, Harp Encümeni Fevkalâdesi’nin, 66 67



BMM GCZ, İ: 135 (27 Ekim 1921) Harp Encümeni Fevkalâdesinin teşkiline dair Kanun Lâyihası’nın tam metni için bkz. BMM GCZ, İ: 135 (27 Aralık 1921)



966



Yönetim Zamandizini



İcra Vekilleri Heyeti’nden ayrı mı yoksa onunla birlikte mi toplanacağı oluşturmuştu. Encümeni Mahsus’taki tartışmalar sonunda, icra ve murakabe vekilleri olarak vekillerin ayrıldığı belirtilmiş; Harp Encümeni Fevkalâdesini oluşturanlar murakabe vekili olarak adlandırılmıştı.68 6.maddeye göre, Harp Encümeni Fevkalâdesi ile Vekâletler arasındaki ihtilâf da Meclis Heyeti Umumiyesince halledilecekti. Vekâletlerin taşra örgütlenmesinin murakabesi de 7.madde ile Harp Encümeni Fevkalâdesine veriliyordu. Harp Encümeni Fevkâlesi, “memleket dahilinde lüzum göreceği manatıkda müdafaai memleketin istilzam ettiği umur ve muamelâtı gerek kendi arasından aza göndermek, gerek Meclisten aza talep etmek suretiyle takip ve murakabe ettirebilecek”ti. Böylelikle, uzun tartışmalara konu olan Umumi Müfettişlik mekanizmasına alternatif bir teftiş yöntem ve yönetimi de önerilmiş oluyordu. Harp Encümeni Fevkalâdesi’nin kuruluş özellikleri itibariyle lâyiha, doğrudan İcra Vekilleri Heyeti’ni de tartışmalı hale getirmiştir. Dahası, lâyihanın, Harp Encümeni Fevkalâdesine verdiği yetkiler, İcra Vekilleri Heyeti’ne eş ikinci bir organın tesis edilmek istendiğini göstermektedir. Yani, lâyiha sadece mevcut organları sınırlandırmak istememekte, onları ikame edecek bir organ önermektedir. Meclis içindeki iktidar mücadelesi, yönetsel mekanizma üzerinden görünür hale gelmektedir. 7 Ocak’taki Meclis gizli oturumunda Konya Mebusu Vehbi Efendi, kanunun Harp Encümeni'ni doğuran koşullardan saptığını; bu haliyle Harp Encümeni kurulduğu takdirde Heyeti Vekile'nin mülga olacağını iddia etmiş ve birinci maddenin tayyedilmesini, Heyeti Vekile'nin mülga olduğuna dair bir maddenin konulmasını teklif etmiştir. Lâyihanın mimarlarından Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, 9 Ocak’taki gizli oturumda Başkumandan’ın birlikte çalıştığı Erkânı Harbiye Riyaseti ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine ilişkin önerilerde bulunmuştur. Salâhaddin Bey, mevcut halde aynı elde toplanmış olan İcra Vekilleri Riyaseti ile Erkânı Harbiye Riyasetinin ayrılması, Erkânı Harbiye Riyaseti ile Müdafaai Milliye Vekâletinin tevhidi, geri hizmetinin idaresinin Meclis adına Müdafaai Milliye Vekâleti ve Harp Encümenine verilmesi, Divanı Riyaset'le birlikte çalışacak bir Encümen Rüesası oluşturulması, Vekillerin fevkâlade işlerin idaresi için bir vekil muavini bulundurması gerektiğini söylemiştir. Buna karşın, Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa da, kumandayı olabildiğince bir elde toplamak, vazifeyi ise taksim etmek gerektiğini, harbin ancak böyle yürütülebileceğini söylemiştir. Refet Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti'nin, Başkumandan etrafında daha geniş salâhiyetle teşkil edilecek Müdafaai Milliye Vekâletiyle tevhid edilmesi, ona bağlı olmasını savunmuş; dahası, sürekli Ankara'da bulunabilecek bir Müdafaai Milliye Vekâleti müsteşarı ile Erkânı Harbiye Riyaseti muavinine ihtiyaç olduğunu söylemiştir. İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin de müstakilen ve kendine bir vekâlet bağlı olmaksızın idaresine taraftar olmuştur. Amasya Mebusu Ömer Lütfi Bey, iki ordu karargâhı olduğunu ve bunun karışıklığa yol açtığını söylemiştir. Bu öneriler, 68



BMM GCZ, İ: 135 (27 Aralık 1921)



1922 Yılı



967



Genelkurmay Başkanlığı’nın Milli Savunma Bakanlığı’na bağlanması düşüncesinin öncülü olmuştur denilebilir. Mustafa Kemal Paşa ise, 9 Ocak’ta bu önerilere karşı çıkmış ve gerekçeleri geçersiz kılmaya çalışmıştır. Başkumandanlık Kanunu'nun çıkarılması ile fiilen Müdafaai Milliye Vekâleti ile Erkânı Harbiye Riyasetinin birleştirilmiş olduğunu, cephede iki ayrı ordu olmadığını, fevkalâde encümenin kendilerinden daha fevkalâde işler yapabileceğine inanmadığını belirtmiştir. Meclis Reisi'nin, mevcut rüesanın reisi tabiisi ve Başkumandanlığın Meclis Riyasetinde olmasından dolayı harp karargâhının Ankara olduğunu ve kendisine cephede ayrı bir karargâh tesis edilmesinin isabetli olmayacağını söylemiştir. Bu önerilerin doğrudan kendisine ademi itaat olduğunu söyleyen Mustafa Kemal Paşa, istifasının kabulünü gündeme getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın Riyaset ve Başkumandanlıktan istifası Meclisce reddedilmiştir. 9 Ocak’ta Konya Mebusu Vehbi Efendi’nin 7 Ocak’taki önerisi üzerine verdiği tay teklifi ekseriyeti azîme ile kabul edilerek, birinci madde tay olunmuş ve muhtelif esasata ait takrirlerle birlikte lâyihanın bütünü Kanunu Esasi Encümenine havale edilmiştir. Lâyihanın yarattığı tartışmalar 7 Ocak’ta Nafıa Vekili Rauf Bey’in, 10 Ocak’ta da Milli Müdafaa Vekili Refet Bey’in istifasına neden olmuştur. Harp Encümeni Fevkalâdesi, 16 Ocak’ta Meclis by-pass edilerek kurulmuştur. Karar, 19 Ocak’ta Büyük Millet Meclisi’ne Büyük Millet Meclisi Reisliği ve Başkumandanlık Tezkeresi ile tebliğ edilecektir. Tezkerede, 16 Kânunusani 1338 tarihinde, Başkumandan riyasetinde Meclis Reisisanisi, Maliye ve Müdafaai Milliye Vekilleri, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi, Müdafaai Milliye ve Muvazenei Maliye encümeni reislerinden oluşan bir Harb Encümeni kurulduğu ve ilk içtimaının 22 Kânunusani 1338 tarihinde yapılacağı bildirilecektir. Harp Encümeni Fevkalâdesi’nin, Başkumandan riyasetinde kurulmasıyla birlikte, lâyihada önerilen teşkilâta taban tabana zıt bir teşkilât kurulmuş ve Başkumandanın statüsü pekişmiştir. Bu haliyle, Harp Encümeni Fevkalâdesi, Milli Güvenlik Kurulu’na benzeyen bir yapıya kavuşmuştur. Başkumandanlık Kanunu’nun Temdidi Sorunu Başkumandanlık Kanunu, 1922 yılı içinde üç kez uzatılmıştır. 5 Ağustos 1921 tarihinde kabul edilen Kanun’da zaman sınırı olması, Kanun’un üç ayda bir temdidini gündeme getirmiş ve temdid teklifi her seferinde Meclis’te önemli tartışmalara neden olmuştur. İlk olarak 4 Şubat’ta 189 sayılı Başkumandanlık Müddetinin 5 Şubat 1338 Tarihinden İtibaren Üç Mah (Ay) Daha Temdidine dair Kanun kabul edilerek, Başkumandanlık müddeti uzatılmıştır. Bu tarihte gündeme gelen temdid kanunuyla, 5 Ağustos 1921 tarihinde kabul edilen Başkumandanlık Kanunu değiştirilmek istenmiştir. Kanunun temdidi için biri Çorum Mebusu Ferid Bey’e, diğeri Karahisarı Şarki Mebusu Mustafa Bey’e ait olan iki ayrı kanun teklifi verilmiştir. Mustafa Bey’in kanun teklifi, “Devlet ve milletin mukadderatına vâzıulyed olan Büyük Millet Meclisi ordusunun emri kumandası Reis Müşir Gazi Mustafa 968



Yönetim Zamandizini



Kemal Paşa Hazretleri memur edilmiştir” diyerek, Başkumandanlık yetkisini ordu kumandası ile sınırlamayı amaçlamıştır. Hatta Mustafa Bey'in teklifinin oylamaya konulmasını isteyenler, Ferid Bey'in teklifinin "Meclisi Âlinin salâhiyeti maliye, salâhiyeti kazaiye, salâhiyeti icraiyesine taallûk ve onu takyidedici [kayıd ve şarta bağlayan] bir kanun" olduğunu savunmuşlardır. Başkumandanlık müddeti, Ferid Bey’in teklifi veçhiyle kabul edilmiştir. Başkumandanlık Kanunu'nun 4 Mayıs 1922 gecesi bitecek olması nedeniyle kanunun temdidi 4 Mayıs’ta bir kez daha gündeme gelmiştir. 4 Mayıs’taki gizli oturumda, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey kanun aleyhinde konuşmuşlardır. Meclis'in ve aynı anlama gelmek üzere kendi hukuku teşriyelerinden bir kısmının Başkumandana verilmesine, salâhiyetin devredilmesine itiraz ettiklerini söyleyerek ikinci madde esas olmak üzere kanunun temdidine karşı çıkmış ve müzakerenin aleni celsede olmasını ve kanunun usulen Lâyiha Encümeni'ne gönderilmesini istemişlerdir. Sivas Mebusu Vasıf Bey, cephe otoritesinin Başkumandanlıkla onun karargâhını teşkil eden Erkânı Harbiye tarafından kurulması; dahili otoriteyi teşkil eden Müdafaai Milliye Vekâleti'ne de Başkumandanlık tarafından karışılmaması gerektiğini belirtmiştir. Mali konularda, Müdafaai Milliye Vekâleti başta olmak üzere Meclis'in tahdid edildiği belirtilmiştir. Kanun'un aynen kabul edilmesi gerektiğini söyleyen İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, salâhiyetin tenkisinin Başkumandana ademi itimat olacağını belirtmiştir. Kanunun ikinci maddesinin tayyı hakkındaki onbeş imzalı takrire karşın, Kanun teklif edildiği haliyle kabul edilmiştir. Ancak, bu tarihte kanunun kabul edilmesi için gerekli çoğunluk sağlanamamıştır. 4 Mayıs’ta Meclis’te Başkumandanlık Kanunu’nun kabul edilmesi için gerekli çoğunluğun sağlanamaması üzerine İcra Vekilleri Heyeti üyesi vekillerin bir kısmı, 5 Mayıs’ta Mustafa Kemal Paşa'yı ziyaret ederek, kendilerinin de istifa etmek istediğini söylemişlerdir. İstifasını vermek isteyen vekiller, Fevzi Paşa, Kâzım Paşa, Rauf Bey, Fethi Bey ve Yusuf Kemal Bey’dir. Yapılan gizli toplantıda Mustafa Kemal Paşa, vekillere 24 saat daha beklemelerini tavsiye etmiştir. Toplantıda, Meclis'in kapatılması konusu da görüşülmüştür. Mustafa Kemal Paşa, 5 Mayıs’ta Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa ile Garp Ordusu Kumandanı İsmet Paşa'ya durumu bir telgraf ile izah etmiştir. Kendisinin cephede bulunduğu ve Meclis'e iştirak edemediği iki aylık müddette Meclis'teki muhalefetin arttığını belirtmiş; bunun vekâletler için gösterilen namzedlere oy vermeme ve orduya aid vezaife müdahale etme şeklinde tezahür ettiğini anlatmıştır. Söz konusu muhalefetin Meclis dışından beslendiğini söyleyen Mustafa Kemal Paşa, 5 Mayıs 1922 tarihinde dolacak Başkumandanlık Kanunu'nun yürürlüğünün uzatılması ile ilgili kanun görüşmeleri ile ilgili de bilgi vermiş ve Kâzım Karabekir Paşa'nın düşüncesini sormuştur. Kâzım Karabekir Paşa, aynı günkü cevabında Şark Ordusu'nun Ankara Hükümeti'nin yanında olduğunu söylemiş; Garp Ordusu'nun yekpareliğinin muhafaza olunmasını vurgulamıştır. 1922 Yılı



969



Başkumandanlık Kanunu, 229 sayılı Başkumandanlık Müddetinin 5 Mayıs 1338 Tarihinden İtibaren Üç Mah Daha Temdidine dair Kanun’un kabulüyle ancak 6 Mayıs’ta uzatılabilmiştir. Başkumandanlık Kanunu’nun süresinin, 5 Mayıs 1922 günü dolması ve ancak 6 Mayıs’ta uzatılabilmesi nedeniyle, Mustafa Kemal Paşa, iki gün kanunsuz olarak Başkumandanlık vazifesini devam ettirmiştir. 6 Mayıs’taki gizli oturumda vazifesini bırakmamak adına buna mecbur kaldığını söyleyen Mustafa Kemal Paşa, diğer idare şekillerinden farklı olarak Başkumandanlık sıfat ve salâhiyetinin Meclis'in şahsiyeti maneviyesine mefhum olduğunu söylemiş ve kendi uhdelerinde Başkumandanlık salâhiyetini bulunduran Çarlardan, Padişahlardan, Krallardan ve Reisicumhurlardan farklı olarak bu göreve tayin edildiğini belirtmiş; bunun da ancak Meclis'in ifadesi olan bir kanunla olabileceğini ifade etmiştir. Aksi halde, kendi iradesine dayanan bir Başkumandanlığın diktatörlük olacağını dile getirmiştir. Cephe gerisi hidematının Başkumandanın salâhiyetinde olamayacağına ilişkin ikinci maddenin tayyı üzerine yoğunlaşan eleştirilere ise, cephenin ihtiyacının bir bütün olduğunu söyleyerek karşılık vermiştir. Konunun sadece Başkumandanlık Kanunu'na muhalefet olmadığını, kendisine karşı bir muhalefetin geliştiğini açıklamıştır. Bu durumda yapılması gereken şeyin, Hükümet'i çalışamaz hale getirmek değil; kendisini ıskat etmek olduğunu ileri sürmüştür. 20 Temmuz’da 245 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Başkumandanlık Tevcihi hakkında Kanun kabul edilerek Başkumandanlık Kanunu süresiz olarak uzatılmıştır. Başkumandanlık müddetinin 5 Ağustos 1922 tarihinden itibaren üç mah daha temdidine dair Kanun teklifinin verilmesinin ardından, Gazi Mustafa Kemal Paşa, "Ordumuzun kuvvei maddiyesi dahi fevkalâde hiçbir tedbire ihtiyaç messetmeksizin âmâli milliyei kemali emniyetle istihsal edecek mertebeye vâsıl olmuştur. Bu sebeple artık böyle bir salâhiyeti idame etmeye lüzum ve ihtiyaç kalmadığı kanaatindeyim" diyerek Büyük Millet Meclisi'nin şahsiyeti maneviyesinde bulunan ve kendisine tevdii edilen Başkumandanlık sıfat ve salâhiyetinin merfu kılınmasını talep etmiştir. Mustafa Kemal Paşa'dan sonra söz alan mebusların Başkumandanlık müddetinin nihai zaferle mukayyet olduğuna ilişkin sözlerinin ardından, "Başkumandanlık vazifei fiiliyesine muvakkaten kendi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini memur eden" kanun kabul edilmiştir. Böylelikle, Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın yetkileri süresiz olarak uzatılmıştır. Ancak, Başkumandanlık Kanunu, süre kısıtı olmadan uzatılırken Mustafa Kemal Paşa’nın elinden kimi yetkiler de alınmıştır. Çünkü 5 Ağustos 1921 tarihli Kanun doğrudan uzatılmamış; İstanbul Mebusu Ali Rıza Bey’in verdiği yeni kanun lâyihası uyarınca Kanun’un ikinci maddesi Kanun’dan çıkarılmıştır.69 Ali Rıza Bey, yeni Kanun’un gerekçesinde Mustafa Kemal Paşa’nın beyanatına istinaden ikinci maddeye ihtiyaç kalmadığını belirtmiştir. Bu nokta göz önünde bulundurulmadığı takdirde, Başkumandanlık Kanunu’nun mevcut haliyle uzatıldığı anlaşılabi69



BMM ZC, C: 21, İ: 77 (20 Temmuz 1922)



970



Yönetim Zamandizini



lir. Ancak bu doğru değildir. Dahası, ikinci madde Başkumandanlık Kanunu’nun ruhunu oluşturan ve eleştirilerin üzerinde yoğunlaştığı maddedir. Çünkü ikinci madde ile Mustafa Kemal Paşa’ya, Büyük Millet Meclisi fevkinde teşrii, idari ve adli yetkiler verilmişti. İkinci madde ile, Başkumandan ordunun maddi ve mânevi kuvvetini âzami surette tezyit ve sevk ve idaresini bir kat daha tarsin hususunda Türkiye Büyük Millet Meclisinin buna mütaallik salâhiyetini Meclis namına fiilen istimale mezun kılınmıştı. Mustafa Kemal Paşa’nın yetkilerinin daraltıldığına ilişkin ilk işaret, aynı gün İstiklâl Mahkemeleri hakkında alınan Heyeti Umumiye Kararı olmuştur. 271 sayılı Kararla, Başkumandanlık Kanunu’nun yeni şekline istinaden üyeleri Başkumandanca atanan üç İstiklâl Mahkemesinin görevine son verilmiştir. Bu da göstermektedir ki, Başkumandanlık Kanunu’nun da parçası olduğu merkezileşme süreci lineer bir gelişim süreci izlememiş; süreç siyasal mücadelelerde değişen ağırlık noktaları tarafından belirlenmiş ve Başkumandanlık makamı süreç içinde farklı biçimler almıştır. Yine de Mustafa Kemal Paşa, 20/21 Temmuz 1922 gecesi, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya çektiği telgrafta, Başkumandanlık Kanunu'nun "başkumandanlık vezaifine lüzum kalmadığı zaman, meclis kararı ile lâğvedilmek üzre gayr-i muvakkat bir mahiyet"le kabul edilmiş olmasının, "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu nizamname-i dahilisini tecdid ve daha kuvvetli bir şekle ifrağ eylemiş" olunmasının, İcra Vekilleri Heyeti'nin vazife ve mesuliyetine dair kanunun kısa zamanda tamamlanması ihtimalinin "uzunca bir zaman için Ankara'daki aheng-i umumî"yi tanzim edeceğini düşündüğünü belirtmiştir. İkinci Meclis Tartışması İkinci Meclis tartışmaları Heyeti Umumiye içtima süresinin sınırlandırılması tartışmalarında da gündeme gelmiştir. İçtima süresinin dört ay ile sınırlandırılmasıyla ilgili ve 26 Ocak’ta Heyeti Umumiyeye gelen kanun teklifi, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve 75 refikine aittir. Kanun, Mebusların işleri nedeniyle Meclis toplantılarını aksatacak kadar çok mezuniyet almalarının önüne geçme ve bütçede 150.000 liralık tasarruf etme gerekçesiyle teklif edilmiştir. Müstemirren toplanan mevcut Meclis'in yerine, dört ay eksiksiz toplanacak bir daimi meclis ile dört ayın sonunda her dairei intihabiyeden seçilecek ikişer mebusun oluşturacağı sınırlandırılmış bir daimi meclis önerilmiştir. Heyeti daimenin, içtima süresi, mebdei içtiması 1 Ocak olmak, gerektiğinde uzatılmak kaydıyla dört ay olacaktır. Dört ayın sonunda heyeti daime seçilecek mebuslar tarafından sağlanacak, diğer mebuslar terhis edilecektir. Her mebusa devrei daimei içtimaiye zarfında maktuen 1.500 lira ve daimi heyette bulunacaklara şehri 80 lira tazminat ita edilecektir. Meclisin müstemirren toplanmasına gerek kalmayacağı ve mebusların zararlarını karşılamak için mebuslukla memurluğun birleştirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Lâyiha Encümeni, teklifi, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'na aykırı olması, geçici de olsa hiçbir mebusun vatana hizmetten mahrum bırakılamayacağı, tefrik edilen iki mebusa rüçhan hakkı verildiği gerekçesiyle ekseriyetle reddetmiştir. 1922 Yılı



971



Kâzım Karabekir Paşa, 18 Şubat’ta Mustafa Kemal Paşa'ya Hükümetin şekli ve İkinci Meclise ilişkin bir teklifte bulunmuştur.70 Sözkonusu teklif, Senato ve Parlamento alanında çok ciddi tartışmaların yürütülmekte olduğunu göstermektedir. Kâzım Karabekir Paşa, bir takım muhafazakârların toplanarak fikr-i teceddüdü engellemelerine ve lâyihaların gerektiği gibi tartışılmadan reddedilmesine karşı mütehassıslardan ikinci bir meclis oluşturulmasını önermiş; adının ise eski devrin köhne hayatını çağrıştırmaması için Âyan Meclisi değil Büyük Mütehassıslar Meclisi olmasını önermiştir. Kâzım Karabekir Paşa, açılmasını önerdiği İkinci Meclis'le daha sağlıklı karar alınacağını dile getirmiştir. Bu meclisin de millet tarafından seçilebileceğini; ancak, meclise âza seçiminde ihtisasın öne çıkması gerektiğini savunmuştur. Bu nedenle, âzalığın Türkiye Hükümetinin vekâlet, valilik veya ordu kumandanlığında bulunma şartıyla sınırlandırılabileceğini belirtmiştir. Mütehassıslar Meclisi'nin kendi içinden nafıa şûrası, askeri şûra gibi vekâletlerin görev alanlarına denk gelecek birer de şûra çıkarması gerektiğini vurgulamış; aksi halde vekiller değiştikçe programların da değişeceğini ifade etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 4 Mart’taki cevabında, "milletin bütün hukuk ve selâhiyetini haiz olarak intihab edilmiş ve edilecek olan Büyük Millet Meclisinin mukarreratı esasiyesini diğer bir heyetin kararıyle takyid eyleme[nin] idare-i umumiyede takip eylediğimiz esasatın ruhuyla" bağdaşmayacağını; vaziyeti hukukiye ve ameliyede bir ikiliğin ortaya çıkacağını; İkinci Meclis yerine, Meclis'e üye seçiminde dikkatli olunmasını ve Encümenlere uzman kişiler seçilmesini uygun gördüğünü bildirecektir. İcra Vekilleri Heyeti 1922 yılı, 19 Mayıs 1921 tarihinde göreve gelen III. Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri Heyeti ile başlamıştır. Tablo-2: III. BMM İcra Vekilleri Heyeti (19 Mayıs 1921-10 Temmuz 1922) Vekâlet İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti



Vekil Fevzi Paşa (Kozan) (19 Mayıs 1921-10 Temmuz 1922)



Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) [vekaleten] (11 Şubat 1922)



70



Açıklama Fevzi Paşa, çeşitli defalar cepheye gitmiştir; ancak, zabıt ceridelerinde kendisine sadece bir kez vekalet edildiğine ilişkin resmi evrak vardır. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, 8 Şubat 1922 tarihli bir tezkere ile cepheye gideceği için avdetine kadar yerine Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin vekalet edeceğini bildirmiştir. Tezkere, 11 Şubat 1922 tarihinde Meclis'te kabul edilmiştir.



Kâzım Karabekir Paşa’nın 18 Şubat 1922 tarihli teklifi ile Mustafa Kemal Paşa’nın 4 Mart 1922 tarihli cevabı için bkz. Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, İstiklâl Harbimiz, 2.Cilt, Yapı Kredi Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2008, s.1180-1182



972



Yönetim Zamandizini



Ali Fethi Bey, Ocak sonunda Pontus Devleti girişimi ile ilgili Karadeniz bölgesinde teftişe çıkmıştır. 3 Temmuz'da da Ali Fethi Bey'e, Avrupa'ya gitmesi için iki ay süreyle mezuniyet verilmiştir. Ali Fethi Bey, 1 Ekim 1922 tarihinde Ankara'ya dönmüştür. Vehbi Bey (Karesi) [vekaleten] Vekalet vekilliği 26 Ocak 1922 tarihli (26 Ocak 1922-25 Mart 1922) Dahiliye Vekâleti tezkeresi ile Vehbi Bey'e tebliğ edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reis Vekili ve Şer'iye Vekili Fehmi Bey imzalı İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ise 12 Şubat 1922 tarihlidir ve 18 Şubat 1922 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Âta Bey (Niğde) [vekaleten] (10 Âta Bey, İcra Vekilleri Heyeti Sureti Temmuz 1922-18 Eylül 1922) İntihabına dair Kanun'a göre, namzet gösterilmeden seçilen ilk vekil olmuştur. Âta Bey, Dahiliye Vekâleti vekilliğine inhitap olunmuştur. Hariciye Vekâleti Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (16 Mayıs 1921-6 Şubat 1922, 3 Nisan 1922-10 Temmuz 1922) Mahmud Celâl Bey (İstanbul) Yusuf Kemal Bey'in Avrupa seyahatine [vekaleten] (6 Şubat 1922-3 Ni- çıkması nedeniyle Mahmud Celâl Bey, san 1922) Hariciye Vekâleti Vekilliğine seçilmiştir. İstifa, 12 Ocak 1922 tarihli Meclis otuMüdafaai Milliye Refet Paşa (İzmit) (5 Ağustos 1921-10 Ocak 1922) rumunda tebliğ edilecektir. Refet Paşa, Vekâleti Harp Encümeni Fevkalâdesi Kanun Lâyihası müzakerelerinde Mustafa Kemal Paşa'ya muhalif bir konum almıştı. Mustafa Kemal Paşa, istifa üzerine boşalan Müdafaai Milliye Vekâletini Kâzım Karabekir Paşa'e önermiştir. Kâzım Paşa (Karesi) (14 Ocak 7 Mayıs 1922 tarihinde Garp Cephesi 1922-10 Temmuz 1922) 2.Kolordu Kumandanı Selahattin Adil Paşa, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarı olmuştur.71 Refik Şevket Bey (Saruhan) (19 Adliye ve Mezahib Vekâleti Mayıs 1921-10 Temmuz 1922) Rauf Bey (Sivas) (17 Kasım 7 Ocak 1922 tarihli gizli oturumdaki isNafıa Vekâleti 1921-7 Ocak 1922) tifa, 12 Ocak 1922 tarihli açık oturumda duyurulacaktır. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold'un 20 Ocak 1922 tarihli raporunda, istifanın sağlık nedeniyle değil, Mustafa Kemal'le anlaşmazlık nedeniyle geldiği belirtilmiş; anlaşmazlığın Mustafa Kemal'in yetkilerinin sınırlandırılmasına dayandığı açıklanmıştır. Dahiliye Vekâleti (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf)



71



Ali Fethi Bey (İstanbul) (10 Ekim 1921-26 Ocak 1922); (25 Mart 1922-3 Temmuz 1922, 1 Ekim 1922)



T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989



1922 Yılı



973



Maliye ve Rüsumat, Defteri Hakani Vekâleti



Sıhhiye ve Muavenatı İçtimaiye Vekâleti



Maarif Vekâleti İktisat Vekâleti (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin)



Şer'iye ve Evkaf Vekâleti



Erkân-ı Harbiyei Umumiye Riyaseti



974



Feyzi Bey (Diyarbekir) (14 Ocak Feyzi Bey, Malta'dan dönmüş ve 2 1922-15 Mayıs 1922) Ocak 1922 tarihinde Meclis'e takdim edilmiştir. Feyzi Bey'e, 15 Mayıs 1922 tarihinde üç ay mezuniyet verilmiştir. Feyzi Bey, mezuniyeti zamanında kabul edilen İcra Vekilleri Heyeti Sureti İntihabına dair Kanun nedeniyle 4 Eylül'de Nafia Vekâletinden istifa edecektir. Dr.Adnan Bey (İstanbul) [vekaleten] (4 Haziran-10 Temmuz 1922) Hasan Bey (Trabzon) (19 Mayıs Arazi mevzuatıyla ilgili içtihadına mu1921-22 Nisan 1922) halefet edilmesi nedeniyle istifa etmiştir. Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) (24 Nisan 1922-10 Temmuz 1922) Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) (24 Görevi 28 Aralık 1921 tarihinde kabul Aralık 1921-5 Ocak 1922) etmiştir. Mahmut Celâl Bey (Saruhan) Mahmut Celâl Bey'in, Rıza Nur Bey'in [vekaleten] (5 Ocak 1922-11 Ankara'ya dönüşüne kadar vekilliği veMayıs 1922) kaleten üstlenmesine karar verilmiştir. Kararı, 12 Ocak 1922 tarihinde Meclise tebliğ eden İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi 5 Ocak 1922 tarihlidir. Mahmut Celâl Bey'in, 14 Ocak 1922 tarihinde İktisat Vekâletinden istifa etmesi üzerine bu Vekâlete vekaleten bakıp bakamayacağı tartışılmış; 26 Ocak 1922 tarihinde Vekâlet Vekilliğine devam etmesine karar verilmiştir. Dr.Fuad Bey [vekaleten] (11 Dr.Fuad Bey, Sıhhiye Vekâleti VekilliMayıs 1922-10 Temmuz 1922) ğine intihap olunmuştur. Vehbi Bey (Karesi) (19 Kasım 1921-10 Temmuz 1922) Mahmut Celâl Bey (Saruhan) Mahmut Celâl Bey istifa etmiştir. (19 Mayıs 1921-14 Ocak 1922) Sırrı Bey (İzmit) (19 Ocak 1922- Sırrı Bey'e 27 Nisan 1922 tarihinde 27 Nisan 1922) ademi itimad edilmiş ve kendisi aynı tarihte istifanamesini vermiştir. Hasan Bey (Trabzon) (11 Mayıs 1922-10 Temmuz 1922) Mustafa Fehmi Efendi (Bursa) Sual takrirleri sonunda vekâletten istifa (19 Mayıs 1921-29 Nisan 1922) etmiştir. Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) (11 Mayıs 1922-10 Temmuz 1922) Fevzi Paşa (Kozan) (5 Ağustos 1921-10 Temmuz 1922)



Yönetim Zamandizini



Heyeti Vekilenin Vazife ve Salâhiyeti Hakkında Kanun Lâyihası Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının 3 Aralık 1921 tarihinde verdikleri takrir üzerine İcra Vekilleri Heyeti Vazife ve Mesuliyetine dair kanun layihası ile İcra Vekillerinin Sureti İntihabına dair kanun lâyihası birbirinden ayrılmış; her iki kanun lâyihası da birbirinden bağımsız olarak 1922 yılında Meclis gündemine gelmiştir. 6 Mart’ta bir gizli oturumda gündeme gelen vazife ve mesuliyete dair kanun lâyihasının, Mustafa Kemal Paşa’nın, bazı vekillerin çekilmesine yol açabileceği gerekçesiyle muharebenin neticesine kadar tehir edilmesi isteği üzerine gündeme getirilmemesine karar verilmiştir. İcra Vekillerinin İntihabı Sorunu İcra Vekillerinin intihabı 1922 boyunca sorun olmuştur. İcra Vekillerinden birinin istifası üzerine yerine yeni bir vekilin intihabı ve daha çok da görevi nedeniyle bir vekilin yerine bir başka vekilin tevkil edilmesi sırasında sorun yaşanmıştır. 11 Şubat’ta İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa’nın yerine Şer’iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi’yi tevkil ettiğine ilişkin tezkere bir usul tartışmasına neden olmuştur. Tevkilin bu şekilde bir tezkere ile yapılmasının usule uygun olmadığı, İcra Vekilleri vazife ve mesuliyetine ilişkin Kanun çıkana kadar Teşkilatı Esasiye Kanunu'na uygun olarak İcra Vekillerinin kendi aralarından birisini kendilerine Reis intihap etmeleri gerektiği söylenmiştir. Kararın İcra Vekilleri huzurunda alındığı anlaşıldığından intihabın usule uygun olduğuna karar verilerek tezkere kabul edilmiştir. 18 Şubat’ta ise, Dahiliye Vekili Fethi Bey’in 26 Ocak 1922 tarihli Dahiliye Vekâleti Tezkeresi ile yerine Maarif Vekili Vehbi Bey’i vekil bırakması tartışma yaratmıştır. Bu konuya itiraz bir kez de 13 Mart’ta Dahiliye Bütçesi görüşmeleri sırasında gelmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, tevkil şeklinin kanuna aykırı olduğunu iddia ederek, "meşru ve makbul ve mesul bir vekil" tevkil edilmeden Dahiliye Vekâleti bütçesi görüşmelerine geçilemeyeceğini söylemiştir. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Ankara’ya döndükten sonra 1 Nisan’da tevkile ilişkin usulsüzlük iddialarına cevap verecektir. 244 sayılı İcra Vekillerinin Sureti İntihabına dair Kanun, 8 Temmuz’da kabul edilmiştir. Kanun lâyihası, Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşlarının 3 Aralık 1921 tarihinde verdikleri takrir üzerine İcra Vekilleri Heyeti Vazife ve Mesuliyetine ilişkin kanun layihasından ayrı Encümene gitmiş, düzenlenmiş ve meclise gelmiştir. İcra Vekilleri intihabına ilişkin usul tartışmalarının bu tarihten sonrasına yoğunlaşması da kanun lâyihası üzerindeki Encümen görüşmelerini etkileme amacı taşımış olabilir. İcra Vekillerinin Sureti İntihabına dair Kanun’la, İcra Vekilleri seçiminde benimsenen namzetlik usulüne son verilmiş ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun 9.maddesi mülga kılınmıştır. İcra Vekilleri intihabını düzenleyen kanun lâyihasının birinci maddesi tayyedilerek namzetlik usulü lağvedilmiştir. İcra Vekilleri Reisi ile İcra Vekilleri, Büyük Millet Meclisi tarafından reyi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile âzayı Meclis arasından ayrı ayrı intihab olunacaktır. Bu usul değişikliğine ilişkin hüküm, Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nda belir1922 Yılı



975



tilen İcra Vekilleri Heyeti Reisi’nin İcra Vekilleri arasından seçildiği usule son vermiştir. Kanunlar hiyerarşisine aykırı olarak, Anayasa’da bir kanunla değişiklik yapılması tartışmalara neden olmuştur. Buna karşın, Meclis’in Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nu da bu kanunu da ekseriyeti mutlaka ile kabul ettiğinden tadilin zait olduğu gerekçesi ileri sürülmüş ve Meclis’te kabul görmüştür.72 Meclis, İcra Vekilleri Heyeti Reisi’ni, ikinci madde mucibince İcra Vekilleri arasından da seçebilecektir. Meclis tarafından seçilecek İcra Vekilleri Heyeti Reisinin, hali hazırda İcra Vekili olması halinde, haiz olduğu Vekâleti dahi Meclis kararıyla muhafaza etmesi mümkün olacaktır. Bu hüküm ile, çokça tartışılmış olan Reisin İcra Vekilleri arasından seçilmesi ve İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti ile bir Vekâletin aynı kişide toplanması usulüne devam edilme kararı alındığı anlaşılmaktadır. Ancak, önceki usulden farklı olarak, Reisi Vekiller kendileri seçemeyeceklerdir. Vekâleten tevkil Büyük Millet Meclisince ve vekil intihabı usulüne tevfikan icra olunacaktır. Bu vekili muvakkat da vekilin vazife ve salâhiyetini haiz ve vekil misullû mesuldür. 10 Temmuz’da İcra Vekillerinin sureti intihabına dair Kanunun kabulü dolayısıyla İcra Vekilleri istifa etmiştir. Aynı gün, Mustafa Kemal Paşa, durumu Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa’e bildiren bir telgraf çekmiştir. Mustafa Kemal Paşa telgrafında, Büyük Millet Meclisi Riyaseti ile Başkumandanlıktan istifa etmek istediğini dile getirmiştir: "İki buçuk seneye yakın bir zamandan beri her biri muhtelif iklimlerden muhtelif mahallerden gelmiş muhtelif ve mütezâd secâyâ ve temayülâtı haiz bulunan üç yüz elli azadan mürekkep Büyük Millet Meclisini maksad-ı muayyen ve mukaddes etrafında idareye çalışan âcizleri için de geçen zamanın bütün intibaatını göz önünde tutarak gerek kabul edilmiş olan kanun ve gerekse bazı hususatın münakaşası ve bilhassa başkumandanlık selâhiyetinin mevzubahis olması münasebetiyle bazı meclis azası tarafından söylenen sözleri nazır-ı dikkate alarak ve aynı zamanda maksad-ı mukaddesi ehemmiyet-i mahsusa ile derpiş ederek meclisin fikr-i katisini tayin ve izhar edebilmesi için efkâr ve mütalaat-ı kat'iye ve malûmeyi etrafıyla izah ederek riyasetten ve başkumandanlıktan istifa edeceğim." 11 Temmuz 1922 tarihli ikinci telgrafında ise, "Vekiller Heyeti ile heyet-i umumiye arasında siyasî hiç bir vaziyet yoktur. Heyet-i umumiye içinde vekil olmak isteyenlerin şahsen itirazları vardır." diyecektir. Konuyla ilgili yazışmalara Fevzi Paşa ve İsmet Paşa da dahil olmuştur. 12 Temmuz’da yeni İcra Vekilleri Heyeti için İcra Vekilleri ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmiştir. Büyük Taarruza bu İcra Vekilleri Heyeti ile girilmiştir.



72



BMM ZC, C: 21, İ: 70 (8 Temmuz 1922)



976



Yönetim Zamandizini



Tablo-3: IV. BMM İcra Vekilleri Heyeti (12 Temmuz 1922-14 Ağustos 1923) Vekâlet İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti



Vekil Rauf Bey (Sivas) (12 Temmuz 1922-18 Eylül 1922, 1 Ekim 1922) Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) [vekaleten] (18 Eylül 1922-1 Ekim 1922) Dahiliye Vekâleti Ali Fethi Bey (İstanbul) (10 (Emniyeti Umu- Ekim 1921-26 Ocak 1922, 25 Mart 1922-3 Temmuz 1922, 1 miye, Posta ve Ekim 1922-4 Ekim 1922, 5 Telgraf) Ekim 1922)



Âta Bey (Niğde) [vekaleten] (10 Temmuz 1922-18 Eylül 1922)



Hariciye Vekâleti Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) (12 Temmuz 1922-14 Ağustos 1922, 12 Eylül 192218 Eylül 1922, 1 Ekim 192225 Ekim 1922)



Rauf Bey (Sivas) [vekaleten] (16 Ağustos 1922-12 Eylül 1922, 6 Kasım 1922) Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) (18 Eylül 1922-1 Ekim 1922, 25 Ekim 1922-6 Kasım 1922)



Açıklama Rauf Bey, Başkumandanlık Karargâhını ziyaret etmek için Ankara'dan ayrılmıştır.



Ali Fethi Bey, 1 Ekim 1922 tarihinde Ankara'ya dönmüştür. Ali Fethi Bey, İcra Vekilleri Sureti İntihabı Kanunu nedeniyle ve teamül veçhile Dahiliye Vekâletinden istifa etmiştir. Fethi Bey, İcra Vekillerinin 10 Temmuz 1922 tarihindeki istifası esnasında yurtdışında olduğu için vekillikten istifa edememişti. İstifasının hemen ardından 5 Ekim 1922 tarihinde yeniden Dahiliye Vekâletine intihap olmuştur. Âta Bey, 10 Temmuz 1922 tarihinde yeni usule göre seçildiğinden, 12 Temmuz 1922 tarihinde yapılan seçimlerde Dahiliye Vekâleti için ayrı bir intihap yapılmamıştır. Âta Bey, sağlık gerekçesiyle 18 Eylül 1922 tarihinde vekâlet vekilliğinden istifa etmiştir. Rahatsızlığı nedeniyle üç ay mezuniyet isteyen Yusuf Kemal Bey'e 14 Ağustos 1922 tarihinde mezuniyet verilmiştir. 18 Eylül 1922 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'in beyan ettiği üzere, Yusuf Kemal Bey Başkumandanlık Karargâhını ziyaret için ayrılacaktır. Yusuf Kemal Bey, 19 Eylül 1922 tarihinde Ankara'dan ayrılmıştır. Yusuf Kemal Bey, 25 Ekim 1922 tarihinde hastalığı nedeniyle istifasını vermiş ve kendisine üç ay mezuniyet verilmiştir. Ancak, 26 Ekim 1922 günü İsmet Bey'in Hariciye Vekâleti'ne seçilmesinden anlaşılan İsmet Bey'in Lozan Konferansı'na Hariciye Vekili olarak gitmesinin istendiğidir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey (Sivas), iki kez Hariciye Vekâleti Vekilliğine seçilmiştir. Dr.Rıza Nur Bey'in, Sıhhıye Vekâletinden istifasını verdiği gün İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey'e kendilerinin Başkumandanlık Karargâhında oldukları müddetçe Dr. Rıza Nur Bey'in vekalet edeceğini beyan etmiştir. Yusuf Kemal Bey'in 25 Ekim 1922 tarihli istifası



1922 Yılı



977



nedeniyle yerine Dr. Rıza Nur Bey'in vekalet etmesine karar verilmiştir. 26 Ekim 1922 tarihinde Hariciye Vekâletine İsmet Bey seçilmiş; onun seçildiği gün Rıza Nur Bey'in vekalet görevine devam edilmesi kabul edilmiştir. İsmet Paşa (Edirne) (26 Ekim 1922) Müdafaai Milliye Kâzım Paşa (Karesi) (12 Tem- Kâzım Paşa'ya 14 Ekim 1922 tarihinde muz 1922-14 Ekim 1922, -6 Rauf Bey'in vekalet etmeye başladığı sapVekâleti Kasım 1922, 18 Kasım 1922) tanmış; ancak, Kâzım Paşa'nın ne zaman göreve başladığı zabıt ceridelerinde saptanamamıştır. Rauf Bey (Sivas) [vekaleten] Vekâlet vekilliğine ilişkin 14 Ekim 1922 (14 Ekim 1922) tarihli İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi 16 Ekim 1922 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Fevzi Paşa (Kozan) [vekale- Tevkile ilişkin 6 Kasım 1922 tarihli İcra ten] (6 Kasım 1922) Vekilleri Heyeti Tezkeresi, 8 Kasım 1922 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Celâleddin Arif Bey (ErzuCelâleddin Arif Bey, Adliye Vekâletine Adliye ve intihap olduğu tarihte Roma Mümessilidir. Mezahib Vekâleti rum) (12 Temmuz 1922-14 Ağustos 1922) 14 Ağustos 1922 tarihinde gönderdiği telgrafta kendisinin mazur görülmesini istemiş ve görevi kabul etmediğini bildirmiştir. Rıfat Bey (Kayseri) (16 Ağustos 1922) Feyzi Bey (Diyarbekir) (14 Feyzi Bey'e, 15 Mayıs 1922 tarihinde üç Nafıa Vekâleti Ocak 1922-4 Eylül 1922, 9 ay mezuniyet verilmiştir. Feyzi Bey, meEylül 1922) zuniyeti zamanında kabul edilen İcra Vekilleri Heyeti Sureti İntihabına dair Kanun nedeniyle 4 Eylül'de Nafia Vekâletinden istifa edecektir. İstifasının hemen sonrasında 9 Eylül 1922 tarihinde yeniden intihap olmuştur. Reşad Bey (Saruhan) [vekaleten] (12 Temmuz 1922-9 Eylül 1922) Düşmandan kurtarılan mahallerde muaMaliye ve Rüsu- Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) (12 Temmuz meleyi maliyeyi tetkik etmek üzere seyamat, Defteri Hakani Vekâleti 1922-12 Ekim 1922, 27 Ka- hate çıkmıştır. 29 Eylül 1922 tarihli İcra sım 1922) Vekilleri Heyeti Tezkeresi 16 Ekim 1922 tarihinde Meclis'te okunmuştur. Vekâlet vekilliğine başlama tarihi belirlenirken 12 Ekim 1922 tarihinde Hasan Fehmi Bey'in yaptığı beyan esas alınmıştır. Çünkü 29 Eylül 1922 tarihinde karar alınmış olmasına rağmen, Hasan Fehmi Bey Ankara'da kalmış ve gideceğini 12 Ekim 1922 tarihinde Meclis'e duyurmuştur. Hasan Fehmi Bey, 27 Kasım 1922 tarihinde Ankara'ya dönerek Meclis'te beyanatta bulunmuştur.



978



Yönetim Zamandizini



Vehbi Bey (Karesi) [vekaleten] (12 Ekim 1922-6 Kasım 1922) Ali Fethi Bey (İstanbul) [vekaleten] (6 Kasım 1922-27 Kasım 1922) Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) (24 Sıhhıye Vekâleti, Dr.Rıza Nur Bey'in Sıhhiye ve Moskova'da olduğu sürece vekaleten yüMuavenatı İçti- Aralık 1921-18 Eylül 1922, rütülmüştür. Bu arada, İcra Vekilleri Suremaiye Vekâleti 25 Eylül 1922) ti İntihabı Kanunu çıkmış ve İcra Vekilleri 10 Temmuz 1922 tarihinde istifa etmişlerdir. Dr.Rıza Nur Bey, Ankara'da olmadığı için o vakit istifa edememiş ve istifasını 18 Eylül 1922 tarihinde verebilmiştir. Bu tarihte, yerine başka biri seçilene kadar kendisinin vekaleten göreve devam etmesi kararı alınmıştır. Dr.Fuad Bey [vekaleten] (12 Temmuz 1922-18 Eylül 1922) Tevfik Rüşdü Bey (Menteşe) [vekaleten] (6 Kasım 1922) Maarif Vekâleti Vehbi Bey (Karesi) (12 Tem- Vehbi Bey, 6 Kasım 1922 tarihinde istifa muz 1922-6 Kasım 1922) etmiştir. İsmail Safa Bey (Mersin) (6 Kasım 1922) İktisat Vekâleti Mahmut Celâl Bey (Saruhan) (Ticaret, Sanayi, (12 Temmuz 1922) Ziraat, Orman ve Maadin) Şer'iye ve Evkaf Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) (12 Temmuz 1922-3 Vekâleti Kasım 1922) Mehmed Vehbi Efendi (Konya) (6 Kasım 1922) Erkân-ı Harbiyei Fevzi Paşa (Kozan) (12 Tem- Fevzi Paşa, 27 Ekim 1922 tarihinde Garp Cephesi Kumandanlığı görevini de üstUmumiye Riya- muz 1922) lenmiştir. seti



İcra Vekilleri Heyeti’nin intihabına ilişkin usulün 10 Temmuz’da netleştirilmesine rağmen, konuyla ilgili tartışmalar devam etmiştir. 14 Ağustos’ta bir İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ile Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in yerine İcra Vekilleri Heyeti Reisinin vekalet edeceğinin Meclis’e tebliğ edilmesi üzerine usul tartışmaları yaşanmıştır. Bunun üzerine, 16 Ağustos’ta Hariciye Vekâleti Vekilliği için intihap yapılmış ve Tezkere’de vekalet edeceği bildirilen İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, vekâlet vekilliğine seçilmiştir. 14 Ekim’de de İcra Vekilleri Heyeti Reisinin kaç vekalete vekillik edeceğine ilişkin bir tartışma yaşanmıştır. Kanunda sayı kısıtı olmamasına karşın bazı mebuslar İcra Vekilleri Heyeti Reisi’nin çok sayıda vekâlete vekillik etmesine karşı çıkmışlardır. 1922 Yılı



979



İcra Vekillerine Verilen Sual ve İstizah Takrirleri 1922 yılının iki döneminde de, İcra Vekilleri’ne yönelik verilen istizah takrirleri yoğunlaşmıştır. 2 Ocak’ta Tekâlifi Milliye’den mükellef olan âşar mültezimleri hakkındaki istizah takriri sonunda Maliye Vekili Hasan Bey’e (Trabzon) beyanı itimat edilmiştir. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Avrupa seyahati öncesinde İstanbul’a uğrayarak Padişah’la görüşmesi 6 Mart’ta önemli tartışmalara neden olmuş ve hakkında istizah ve sual takrirleri verilmiştir. Konunun hassasiyeti ve önemi nedeniyle 6 Mart’ta Heyeti Vekile güvenoylamasına gitmek zorunda kalmış ve 7 Mart’ta Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ile Heyeti Vekile’ye beyanı itimad edilmiştir. Sivas Temyiz Mahkemesi’ne yaptığı atamalar nedeniyle verilen istizah takriri neticesinde 27 Mart’ta Adliye Vekili Refik Şevket Bey’e beyanı itimad edilmiştir. 7 Mayıs’ta Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekası, Pontus meselesi ve Trabzon Müdafaaî Hukuk Cemiyetine dair Dahiliye Vekâletine bir istihzah takriri vermiştir. Takrir, 18 Mayıs’ta Heyeti Umumiye’ye gelmiş; daha sonra Trabzon ve Pontus meselesi olarak takrir ikiye ayrılmış; 8 Haziran’da Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey takririn Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti’yle ilgili kısmına cevap vermeye başlamış; 10 Haziran’da Pontus meselesine geçilmiş ve 10 Haziran’da Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey’e beyanı itimatta bulunulmuştur. İkinci dönemin en önemli istizah takrirlerinden biri ise, 20 Kasım’da İstanbul’un Refet Paşa tarafından teslimi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye Vekillerinden isteneni olacaktır. Bu takrir neticesinde de 22 Kasım’da İcra Vekilleri Heyeti ile ilgili Vekillere beyanı itimat edilecektir. Memaliki müstahlasa hakkında Maliye Vekâletine verilen istizah takriri 2 Aralık’ta beyanı itimat ile sonuçlanacaktır. 30 Kasım’da da Şimendifer Umuru (Demiryolları İşletmesi) hakkında Nafıa Vekâletine bir istizah takriri verilecektir. Nafıa Vekili Feyzi Bey’e 13 Aralık’ta beyanı itimat edilecektir. Sual ve istizah takrirlerinin bir kısmı ise istifa ile sonuçlanmıştır. Şer’iye Vekâleti 1922 yılının ilk aylarında takrirlere maruz kalmıştır. Takrirlerin odak noktasını Şer’iye Vekâletinin görevini yapmadığı iddiası oluşturmuştur. 12 Ocak’ta Erzurum Mebusu Salih Efendi verdiği sual takriri ile, Evkafı Celâliye, Bayramiye ve Bektaşiye gibi müstesna vakıflardan neden hesap aranmadığını, Harb Vergisi alınmadığını; merkez ve mülhakattaki kadro yolsuzluğunu; umuru şer'iye ve evkaf işlerinden iki seneden beri Meclisin neden haberdar edilmediğini ve Şer'iye Vekâleti muamelâtında diğer vekâletlerden farklı olarak neden bir yenilik görülmediğini sormuştur. Şer’iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi’yi 29 Nisan’da istifaya götüren takrir ise, Hacı Bektaşı Veli Şeyhi Hasan Efendi hakkında Edirne Mebusu Şeref Bey’in verdiği takrirdir. Şer’iye Vekili’nin görevinden azlettiği Şeyh’in 24 Nisan 1922 tarihli 251 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile görevine iade edilmesini bir ademi itimat sayan Mustafa Fehmi Efendi, istifa etmiştir. İktisat Vekili Süleyman Sırrı Bey de, 27 Nisan’da kendisine ademi itimat edilmesi üzerine istifa etmek zorunda kalmıştır. Sırrı Bey, devletin parasını israf etmek ve usulsüz atama yapmakla itham edilmiştir. 980



Yönetim Zamandizini



İKİNCİ DÖNEM: YENİ TÜRKİYE’YE ZEMİN HAZIRLAYACAK BARIŞ GÖRÜŞMELERİ Müttefik Devletlerin Venedik Konferansı hazırlıkları, 26 Ağustos’ta başlayan Büyük Taarruz ile sekteye uğramıştır. Müttefik Devletler, geç kalmışlığın faturasını 9 Eylül sonrası şekillenen koşullarda yeni bir konferans düzenlemek zorunda kalarak ödeyeceklerdir. 1922 yılının ikinci dönemi, Müttefik Devletlerin 23 Eylül’de Ankara Hükümeti’ne verdiği nota ile açılır. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa Başbakanı Poincaré ve İtalya'nın Paris Büyükelçisi Kont Sforza'nın imzasını taşıyan nota, 20 Eylül’de başlayan görüşmeler sonunda şekillenmiştir.73 Notada, Ankara Hükümeti'ne, Venedik veya başka bir yerde toplanacak bir konferansa tam yetkili temsilci gönderip göndermeyeceği sorulmuştur. Konferansın amacı, kesin barış anlaşması yapmak olarak tarif edilmiştir. İtilâf Devletleri, Türkiye'nin Edirne dahil olmak üzere Meriç'e kadar uzanan Trakya'yı geri almak arzusunu olumlu karşıladıklarını beyan etmişlerdir. Barış anlaşması yapılır yapılmaz kuvvetlerini İstanbul'dan çekme yönündeki taahhütlerini yinelemişlerdir. Konferans öncesinde Yunan askerinin hangi hatta çekileceğinin Mudanya veya İzmit'te yapılacak bir konferansta belirlenebileceğini belirtmişlerdir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, 29 Eylül’de, bu notaya cevaben Mudanya Konferansı’nın kabul edildiğini ve İsmet Paşa’nın delege olarak atandığını bildiren bir nota verecektir. Önerinin hemen öncesinde15 ve 17 Eylül’de İstanbul ve Boğazların savunulması kararını alan İngiliz Kabinesi ve 18 Eylül’de tarafsız bölgeye girilmesinin savaş ilanı olacağını ilan eden Müttefik Devletlerin, görüşlerini değiştirmelerinde İstanbul ve Boğazların savunulmasına yetecek gücün olmadığı istihbaratı yatar. İngiliz Kabinesi, 19 Eylül’de İstanbul’daki Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington ile İngiliz Akdeniz Başkumandanlığının telgraflarını görüşür. General Harington, Mustafa Kemal'in İstanbul üzerine yürümesi halinde ordunun en fazla üç-dört hafta dayanabileceğini; Akdeniz Başkumandanlığı da donanmanın İstanbul'u savunamayacağını bildirmektedir. Kabine’nin, takviye kararı aldığı bu toplantının hemen sonrasında, Fransa ve İtalya’nın tutumu ile İngiltere’nin Sömürgeler Bakanı Churchill’in takviye talebine sömürgelerin verdiği cevap savaş kararının değerlendirilmesine neden olmuştur. 20 Eylül’de başlayan Müttefik Ülkelerin Paris görüşmeleri, ittifakın mevcut durumda diretilmesi halinde devam etmeyeceğini göstermiştir. Görüşmelerde, İngiltere, savaş istemediğini beyan etmekle birlikte 1918 zaferinin meyvelerini yitirmeye yanaşmayacağını bildirmiştir.74 Ancak, Fransa’nın, Türkiye’nin tarafsız bölgeyi tanımayacağı, Edirne’nin verilmesi ve sınırın Meriç nehrinden geçmesi taleplerinin karşılanmaması halinde bütün Balkanların karışabileceği ve bu koşullar altında Fransa’nın asla savaşmayacağı yönündeki görüşleri anlaşmaya giden süreci be73 74



Görüşmeler 20 Eylül, 22 Eylül ve 23 Eylül tarihlerinde dört oturum halinde gerçekleştirilmiştir. İBA IV (22 Eylül 1922)



1922 Yılı



981



lirlemiştir.75 Bu arada, Fransa 22 Eylül’de Çanakkale’yi boşaltmış; bunun üzerine, İngiltere ve Büyük Millet Meclisi ordusu tarafsız bölgede karşı karşıya kalmıştır. Ordu, 23 Eylül’de Bitaraf Mıntıka’ya [Tarafsız Bölge] girmiştir. Her ne kadar, Çanakkale’deki bu restleşmenin sorunsuz bir şekilde bitecek kadar küçük çaplı ve belki de bir blöf olduğu düşünülebilirse de, savaşın iki taraf için de mümkün bir çözüm yolu olmadığının görülmesi açısından önemli ve belirleyici olmuştur.76 İngiltere, 23 Eylül’de biten görüşmeler sonunda Misakı Milli'nin dile getirilmemesi, Batı Trakya'dan bahsedilmemesi kaydıyla, Meriç ve Edirne'ye ilişkin taahhüt verilmesine razı olmuştur. Aynı gün, Sömürgeler Bakanı Churchill’in İngiliz Kabinesi’ne sunduğu sömürgelerden gelen cevaplar da askeri çözüm koşullarının pek de mümkün olmadığını gösterir niteliktedir. Örneğin, Avusturalya, İmparatorluğun bölünmez bir bütün olduğunu ve İngiltere'nin aldığı kararlarda Dominyonlarına da danışması gerektiğini belirterek, haksız bir savaşa taraf olmayacaklarını ifade etmiş ve bu şartla destek vereceğini açıklamıştır. Nota’nın veriliş tarihi ve notayı önceleyen koşullar, savaş koşullarının sona erdiğini ve Müttefik Ülkeler ile Büyük Millet Meclisi Hükümeti için askeri harekâtla sağlanabilecek çözüm yollarının tükendiğini gösterir. Nota ile birlikte diplomasi süreci başlamıştır. Nota’nın doğrudan Ankara Hükümeti’ni muhatap alması ve İstanbul Hükümeti’nin temsiline yer vermemesi Müttefik Devletlerin resmen Ankara Hükümeti’ni tanıdığını işaret eder. İkinci dönemin koşullarını belirleyen bu uluslararası tanınma olacaktır. Ankara Hükümeti’nin tanınması, Saltanat makamı, İstanbul Hükümeti ve Osmanlı İmparatorluğu’nun da fiili iktidarının son bulduğu anlamına gelecek ve ikili iktidar koşullarının Büyük Millet Meclisi lehine değişeceği süreci hızlandıracaktır. Yunanistan ve İngiltere’de Hükümet Değişikliği Yunanistan’da 20 Eylül’de Albay Plastiras'ın önderliğinde Anadolu'dan kaçan subay ve erlerin başlattığı ve 24 Eylül’de önderliğine Albay Gonadas’ın getirildiği bir ihtilâl gerçekleştirilmiştir. İhtilâlciler, 26 Eylül’de ihtilâlin başladığını duyurmuş; Kral'ın tahtı veliahdına bırakmasını, Millet Meclisi'nin dağıtılmasını, hemen yeni seçimlerin yapılmasını istemişler; Hükümet'in istekleri yerine getirmemesi halinde Atina'ya yürüyeceklerini söylemişlerdir. Bu ultimatom üzerine, Kral Konstantin, 27 Eylül’de tahtı oğlu II. Georgios'a bırakmıştır. Atina'da Pangalos başkanlığında bir ihtilâl mahkemesi kurulmuştur. 28 Eylül’de Yunanistan'da Kral II. Georgios tahta çıkmıştır. Aynı gün, Venizelos'un tekrar iktida75 76



İBA IV (20 Eylül 1922, 23 Eylül 1922) 27 Eylül 1922 günü Çanakkale’deki (tarafsız bölgedeki) Türk birliklerine Mudanya askeri konferansının toplanacağından bulundukları yerde durmaları emri verilmiştir. Aynı gün, İngiliz Genelkurmay Başkanı, Kabine toplantısı öncesi gerçekleşen dar katılımlı toplantıda, Çanakkale'de en fazla iki-üç hafta dayanılabileceğini ve bu nedenle İngiliz ve Türk kuvvetlerinin birlikte tarafsız bölgeden çekilmelerini önermiştir. 26 Eylül’de verilen ültimatom 28 Eylül’de geri çekilmiştir. 28 Eylül’de, General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına çektiği telgrafta, Trakya kıyılarının Yarımca-Karabiga arasının tarafsız bölge olmadığını, bu nedenle geçişlerde bir hukuksuzluk bulunmadığını ve önlemenin sorun olduğunu bildirecektir.



982



Yönetim Zamandizini



ra getirilmesini isteyen ihtilâlciler, “Küçük Asya Felaketi”nden sorumlu tuttukları eski Hükümet üyesi Başbakanlar Dimitri Gunaris, Petros Protopapadakis, Nikolaos Stratos, Savaş Bakanı Nikolaos Theodakis, Dışişleri Bakanı Georgios Baltacis, Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Georgios Hacınesti, Tümamiral Mihail Gudas ve Tümgeneral Ksenefon Stratigos'u tutuklamışlardır. Askeri Mahkeme, 28 Kasım’da söz konusu kişileri Küçük Asya Felaketinden sorumlu tutarak suçlu bulacak ve kararın ardından aynı gün altı kişi idam edilecektir. Kral Konstantin, 30 Eylül’de Yunanistan'ı terkedecektir. İhtilâlle birlikte, Yunanistan’da askeri darbe hükümetleri dönemi başlamıştır. General Anastasios Charalambis bir günlüğüne 30 Eylül’de, Sotirios Krokidas 30 Eylül 1922-27 Kasım 1922 tarihleri arasında ve Albay Stylianos Gonatas 27 Kasım 1922 tarihinde yeni hükümeti kurmuşlardır.77 İhtilâlciler Trakya’nın teslim edilmemesi üzerinden Anadolu’da direnmeye çalışacaklar, 3 Ekim’de Yunanistan Başkumandanlığına savaş hazırlıklarının bir parçası olarak General Nider’i atayacaklar; ancak, Mudanya Ateşkes Anlaşması’nı imzalamak zorunda kalarak Anadolu’da yeni bir adım atma şansı bulamayacaklardır.78 Küçük Asya Felaketi, Krallıkla yönetilen Yunanistan rejim tartışmalarını da başlatacaktır. 16 Ekim’de Renin Gazetesi’nde yayımlanan bir yazıya göre, Yunanistan’da Cumhuriyet tartışılmaktadır. Yazıda, Cumhuriyet Partisi Başkanı'nın Yunanistan'da cumhuriyet ilan edilmesini isteyen demecinin, Yunanistan'da cumhuriyet tartışmalarını başlattığı yazılmıştır. 13 Ekim’de Fener Rum Patrikhanesi, Patrik Meletios’un önerisi ve cismani ve ruhani heyetlerin katılımıyla, Patrikhane'nin Yunanistan'a taşınması konusunu görüşmüştür. Yunanistan Hükümeti de 22 Ekim’de bozulan PatrikhaneYunanistan ilişkilerini yeniden tesis etme yönünde bir adım atmıştır. İhtilâlden sonra kurulan yeni hükümetin temsilcisi Simopolos, Hükümeti adına 22 Ekim’de Fener Rum Patrikhanesi Patrik Vekili Meletios'u ziyaret etmiştir. İngiltere’de ise Mudanya Ateşkes Anlaşmasının imzalanmasının hemen ardından 19 Ekim’de Lloyd George Hükümeti istifa etmiştir. Avam Kamarası Başkanı Chamberlain’in Lloyd George’u desteklemesine rağmen, Lloyd George'a karşı olan Bonar Law, Muhafazakar Parti'nin başına geçmiş ve 333 milletvekiliyle koalisyonun en güçlü ortağı Muhafazakar Parti, Hükümet'ten çekilme kararı almıştır. İttifakın bozulmasıyla, Lloyd George istifa etmek zorunda kalmıştır. 23 Ekim'de Bonar Law kabinesi kurulacak; 15 Kasım’da yapılacak genel seçimleri de Muhafazakar Parti kazanacaktır. 77 78



Yunanistan’daki askeri hükümetler için bkz. “Greece”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#greece (12.12.2011) İhtilâl Hükümetlerinin Anadolu’daki işgal konusunda diretmemelerinin arkasında Venizelos’un tutumu da belirleyici olmuş olabilir. Eski Yunanistan Başbakanı Venizelos, Mudanya Konferansı’nın başladığı 3 Ekim günü Paris'ten Atina'daki İhtilâl Hükümetine gönderdiği telgrafta, düşmanca tavırların Yunanistan'ı daha da yalnızlaştıracağını ve Mudanya Konferansı'na katılmaları gerektiğini söylemiş; barış konferansı karar verinceye kadar Doğu Trakya'yı boşaltmalarını istemiştir.



1922 Yılı



983



Bonar Law’ın, Lloyd George’a karşı çıkışının temelinde dış politika ve askeri müdahalelerde izlenen stratejiler vardır. 7 Ekim’de The Times ve Daily Express Gazetelerine verdiği demeçte Bonar Law, Lloyd George kabinesini şu sözlerle eleştirmiştir: "Biz yalnız başımıza dünyanın polisliğini yapamayız. Ülkemizin malî ve sosyal durumu bunu imkânsız kılmaktadır." Ancak, tam bu noktada karşımıza ilginç bir durum çıkar. Karşı çıkışın başlıca nedenlerinden biri dış politika olmuş olsa da, Bonar Law, dış politikanın en önemli aktörlerinden birini, Dışişleri Bakanı Lord Curzon’u değiştirmemiştir. Lord Curzon, Türkiye ile Lozan’da barış imzalayacak İngiltere Hükümeti’nin sözcüsü olacak ve savaşın diplomasi ayağında önemli bir rol üstlenecektir. Mudanya Ateşkes Anlaşması (Mudanya Mukavelei Askeriyesi)79 Mudanya Ateşkes Anlaşması, 3-11 Ekim 1922 tarihleri arasında gerçekleşen Mudanya Konferansı’nın sonunda İtilâf Devletleri ve Büyük Millet Meclisi Hükümeti arasında imzalanmıştır. Anlaşma, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nin yerine geçmiş; bir başka deyişle, eski mütarekeyi geçersiz kılmıştır.80 Mudanya Konferansı’na, İtilâf Devletleri adına İngiliz Generali Harington, Fransız Generali Charpy ve İtalyan Generali Mombelli katılmıştır. Ankara Hükümeti adına konferansa katılan İsmet Paşa, konferans başkanı seçilmiştir. General Harington, 3 Ekim’de İtilâf Devletlerinin projesini sunmuştur. Konferansın ilk gününde İtilâf Devletleri generallerinin Doğu Trakya'nın sadece boşaltılmasıyla görevlendirildikleri, devir konusunda yetkilerinin olmadığı konuşulmuştur. Aynı gün, Sovyetler Birliği Sefiri Aralof, Hariciye Vekâleti'ne bir nota vererek, İtilâf Devletleri ile toplanan konferans konusunda kendilerinin haberdar edilmeyişinin Sovyetler Birliği ile daha önce imzalanan anlaşmalara aykırı olduğunu söylemiş ve Trakya'nın İtilâf Devletlerince işgaline razı olunmasını kınayarak, bunun Sovyetler Birliği aleyhine olduğunu ifade etmiştir. Meclis’in gizli oturumunda Mustafa Kemal Paşa’nın, Mudanya Konferansı’nın neticesine etki etme amacı taşınmadığını söylemesine rağmen, Konferansın ikinci günü olan 4 Ekim’de Büyük Millet Meclisi, Müttefik Devletler’in 23 Eylül 1922 tarihli notasına cevabi bir nota kabul etmiştir. Nota’da, Sulh Muahedesinin müzakere ve akdi için 20 Ekim 1922 tarihinde İzmir'de toplanılması önerilmiştir. Boğazlar konusuyla yakından ilgileri nedeniyle Rusya, Ukrayna ve Gürcistan'ın Boğazlar meselesinin görüşüldüğü oturumlara davet edilmesi istenmiştir. İstanbul ve Marmara Denizi'nin masuniyetini temin etmek şartıyla Boğazlarda serbesti ve Türkiye'nin hâkimiyet ve istiklâli ve şarkta sükûn ve 79



80



Mudanya Ateşkes Anlaşması’yla ilgili bölümün yazımında öncelikle Meclis gizli celse zabıtları ile Zeki Sarıhan’ın Kurtuluş Savaşı Günlüğü’nden faydalanılmıştır. Bu kaynaklar dışında Ali Türkgeldi’nin çalışması da dikkat çekicidir. Söz konusu çalışma için bkz. Ali Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948. Baskın Oran, “Mudanya Silah Bırakışması”, Baskın Oran (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 214.



984



Yönetim Zamandizini



müsalemeti [iki taraf arasında barışın sağlanması] hakkiyenin tesisiyle ekalliyetlerin hukukunun kabul edilmesi konusunda bir ihtilâf olmadığı ifade edilmiştir. Türkiye'nin Cemiyeti Akvam'a üye olmasına yardım edileceğinin söylenmesine teşekkür edilmiştir. Nota’nın verildiği gün İsmet Paşa, Konferansa Ankara Hükümeti’nin teklifini sunmuştur. Teklifte, Yunanistan'dan teslim alınacak bölgede, Müttefik birliklerinin bir ay kalmasına karşı çıkılmış; bu birliklerin teslime mukabil bölgeden çekilmesi istenmiştir. İsmet Paşa, Konferans biter bitmez Türk birliklerinin ileri harekâta geçmekte serbest olacağını söylemiş ve Trakya'ya geçirilecek jandarma birliklerinin sayısı hakkında yükümlülük altına girmemeye çalışmıştır. 5 Ekim’de Ankara Hükümeti’nin Doğu Trakya’da Türk idaresi kurulması ve Karaağaç’ın Türk malı olduğunu iddia etmesi üzerine görüşmelere ara verilmiş; Müttefik Devlet temsilcileri İstanbul’a geçmiştir. Müttefik Devletler’in 6/7 Ekim’de Paris’te gerçekleştirdikleri görüşmeler sonucunda aldıkları kararların 8 Ekim’de Müttefik Devletler generallerine ulaşması üzerine Konferans yeniden başlamıştır. Müttefik Devletler, Doğu Trakya’nın Türkiye’ye iadesine ve Sovyetler Birliği’nin barış konferansına davetine karar vermişlerdir. Aynı gün, Müttefik Devletlerin bir kez daha tarafsız bölgeyi hatırlatması üzerine, İsmet Paşa, tarafsız bölgenin tanınmadığını beyan etmiştir. Ancak, bu beyanatın savaş ilanı olarak anlaşılması imkansızdır. Çünkü hemen bir gün sonra 9 Ekim’de Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa'dan tekliflere yeni bir savaşa mahal verecek şekilde karşı çıkılmamasını isteyecek; Karaağaç'ın Yunanistan'da kalmasına şimdilik razı olabileceklerini bildirecektir. Meclis’in aynı gün yapılan gizli oturumunda, Mustafa Kemal Paşa, maksadın Boğazlardan ve İstanbul'dan adeta bahsetmeksizin, Trakya'yı muharebesiz düşmanın ordu ve idaresinden temizlemek olduğunu; ancak, şu anda karşıda Yunanistan olmadığı, İtilâf Devletleriyle karşı karşıya bulunulduğu için hareketin daha ciddi bir şekilde düşünülmesi gerektiğini söylemiştir. Müttefik Devletler, 9 Ekim’de Ankara Hükümeti ve Yunanistan’a yeni bir protokol taslağı vermiştir. Mudanya Konferansı gereğince Tuğgeneral Refet Paşa, İcra Vekilleri Heyeti tarafından 9 Ekim’de TBMM Hükümeti adına Doğu Trakya'yı teslim almakla görevlendirilmiştir. 10 Ekim’de Meclis’in gizli oturumunda, İsmet Paşa’ya, Mudanya Konferansına sunulan protokolü imzalama yetkisi verilmiştir. Batı Trakya’nın protokol kapsamında bulunmaması eleştirisine ise, Mustafa Kemal Paşa, Ankara Hükümeti’nin bütün dünyayı kurtaramayacağı sözü ile karşılık vermiştir. 11 Ekim’de Mudanya Ateşkes Anlaşması imza ve teati edilmiştir. Yunan Generali Hükümetten salâhiyet almadığından mukavelenameyi imzalamamış; Türkiye Murahhası Yunanistan Hükümetinin cevabı menfi olsa bile mukavelenamenin meriyete vaz'edileceğini söylemiş ve müttefik generaller namına Büyük Britanya Murahhası General Harrington Yunanistan Murahhaslarının imza etmemesinin haizi ehemmiyet olmadığını, Mukavelenamede tâyin olunan mühletler zarfında mevaddını tatbik ettirmenin müttefiklere aid olduğunu beyan etmiş1922 Yılı



985



tir. Bu sözler ve imzacı taraflar, Kurtuluş Savaşı’nın asıl taraflarını da ortaya koymuş ve Müttefik Devletlerin taraflılığını kanıtlamıştır.81 Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın maddeleri şu şekildedir.82 1. İşbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine Türk ve Yunan silâhlı kuvvetleri arasında çarpışmalar durdurulacaktır. 2. İşbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine Trakya'daki Yunan kuvvetlerinin gerisine çekilmesi istenecek çizgiyi, Adalar Denizi (Ege) ağzından Trakya ile Bulgaristan sınırının kesiştiği yere dek, Meriç'in sol kıyısı oluşturacaktır. 3. Barış yapılmasına değin, olası her türlü karışıklıkların önüne geçmek için, Meriç'in sağ kıyısı, Karaağaç ile birlikte, Müttefik Devletlerce saptanacak yerlere yerleşmek üzere, onların askersel birliklerince işgal edilecektir. 4. Edirne çevresine ulaşımı sağlayan demiryolu bağlantısının geçiş özgürlüğünü aksamadan sürdürmek için, Svilengrad (Cisri Mustafapaşa)'dan Kuleliburgaz'a dek Meriç'in sağ kıyısını izleyen demiryolu kesimi üç Müttefik Devlet ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti ve Yunanistan'ın birer delegesinden oluşacak Karma bir Komisyonca, özel bir Sözleşme ile düzenlenecek, bir denetime bağlı tutulacaktır. 5. Doğu Trakya'nın Yunan Kuvvetlerince boşaltılması işbu Sözleşmenin yürürlüğe girmesi üzerine başlıyacaktır. Boşaltma yaklaşık on beş günlük bir süre içinde gerçekleştirilecektir. 6. Jandarma da birlikte olmak üzere, Yunan sivil memurları en kısa bir süre içinde çekilecektir. Yunan memurları her yönetim bölgesinden çekildikçe sivil yönetim Müttefiklerin memurlarına bırakılacak ve onlarca da, olanaklı ise, o gün Türk memurlarına geçirilecektir. Bu el değiştirme işlemi Trakya'nın baştan başa Yunan kuvvetlerince boşaltılmasının bitimi üzerine, en çok otuz gün içinde son bulmuş olacaktır. 7. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmetinin, memurlarıyla birlikte, yerel düzen ve güvenliğin sürdürülmesi ve sınır ve demiryollarının korunması için, kesinlikle zorunluk duyulan sayıda, jandarma kuvvetleri de bulunacaktır. Bu kuvvetlerin toplamı, subaylarıyla birlikte, sekiz bini aşmayacaktır. 8. Yunan kuvvetlerinin geri çekilmesi ve sivil yönetimin el değiştirme işlemi, başlıca Merkezlerde yerleştirilecek olan Müttefiklerarası Kurulların yönetiminde yapılacaktır. Bu Kurulların görevi, yukarıda sözügeçen 81 82



Baskın Oran, “Mudanya Silah Bırakışması”, a.g.e., s.213 Makale bütünlüğü içinde önemli görülen maddelere yer verilmiş; bazı maddeler de aynı amaç doğrultusunda kısaltılmıştır. Anlaşmanın tam metni için bkz. BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse (11 Ekim 1922); “1922 Mudanya Silah Bırakışımı Sözleşmesi”, Türk Tarih Kurumu, http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=272 (19 Aralık 2011); İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s. 61-66.



986



Yönetim Zamandizini



çekilme ve el değiştirme işlemlerini kolaylaştırmaya aracılık etmektedir. Kurullar her türlü aşırılık ve şiddeti önlemeğe çalışacaktır. 9. Bu Kurullardan başka, Doğu Trakya'yı Müttefik Kuvvetleri işgal edecektir. Yaklaşık yedi Taburdan oluşacak bu kuvvetler düzenin korunmasını sağlayacak ve sözkonusu Kurullara destek olacaktır. 10. Müttefik Devletler Kurulları ile askerlerinin geri çekilmesi, Yunan kuvvetlerinin boşaltma hareketinin bitişinden otuz gün içinde gerçekleştirilecektir. Müttefik Devletler Hükûmetleri, düzenin sürdürülmesi ve Türk olmayan halkın korunması için yeterince önlem alındığı konusunda uyuşurlarsa, bu geri çekilme işi daha erken bir günde yapılabilecektir. Böylece, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti yönetimi ve jandarması bir bölgede düzenli bir biçimde görev yapmağa başlar başlamaz, Müttefik Kurulları ve kuvvetleri o bölgeden otuz günlük sürenin bitiminden önce çekilebilecektir. 11. Müttefik Devletler kuvvetleri şimdi bulundukları topraklarda kalacaklardır. Bu topraklara, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, Barış Konferansının kararlarına değin, saygılı olmağı üstlenir. İşbu topraklar şunlardır: İstanbul Yarımadası ve Gelibolu Yarımadasında tespit edilen yerler. 12. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, Barış Andlaşmasının onaylanmasına değin, Doğu Trakya'ya kuvvet geçirmemeği, orada bir ordu toplamamağı ve bulundurmamağı yükümlenir. 13. Bu Sözleşme, imzasından üç gün sonra, 14/15 ekim 1922 gece yarısı yürürlüğe girecektir. Mudanya'da, Fransızca olarak, 11 Ekim 1922 günü imza edilmiştir. Türkiye’de İkili İktidarın Sonu ve Rejim Değişikliği: Saltanatın Kaldırılması İstanbul Hükümeti’nin Büyük Taarruz’dan sonraki tavrı, İstanbul’daki siyasi iktidarın niteliğini ve yönelimlerini ortaya koymak açısından çarpıcıdır. Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, 14 Eylül’de İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'dan Venedik Konferansı'nın toplanmasını istemiştir. Rumbold’un 15 Eylül ve 16 Eylül 1922 tarihli raporlarında belirttiği üzere, İzzet Paşa, Müttefiklerin, İstanbul ile Ankara Hükümeti arasında tampon rol oynamasını istemiş; belki şimdi Padişah'ın değiştirilebileceğini, ama Mustafa Kemal'in Osmanlı hanedanını deviremeyeceğini söylemiş ve İstanbul ile Ankara Hükümetlerini kaynaştırmak için girişimde bulunmayacaklarını belirtmiştir. İstanbul’daki iktidarın Osmanlı hanedanı üzerinde yükseldiği ve çıkarlarının Ankara Hükümeti’nin zaferi karşısında bile onunla uzlaşmayacak kadar farklılaştığı bu sözlerle ortaya konulmuş olur. Dahası, bu sözler, ikili iktidarın kendiliğinden sönümlenmeyecek ciddi bir mücadelenin ürünü olduğunu gösterir. Hariciye Nazırı İzzet Paşa, 13 Ekim’de İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Ryan'la görüşerek, barış konferansına iki ayrı Türk delegasyo1922 Yılı



987



nunun çağrılmasını önermiştir. İstanbul Hükümeti'nin, bu öneriyi Ankara Hükümeti'ne iletmesi, Saltanat'ın ilgasına giden süreci başlatacaktır. İmzalanacak anlaşmanın içeriğini doğrudan belirleyeceği, savaşın son raundunu oluşturacağı için Türkiye adına anlaşmanın kimin tarafından imzalanacağı önemlidir. Türkiye’nin uluslararası hukuktaki yerini ve devlet düzenini belirleyecek bir barış anlaşmasının kimin tarafından imzalanacağı meselesi, ikili iktidarın mevcut haliyle devam edemeyeceğini gösterecek ve iktidar mücadelesini kızıştıracaktır. Dolayısıyla Saltanatın kaldırılması, uluslararası boyutu asla göz ardı edilmemesi gereken bir iktidar ve rejim değişikliği olacaktır. Sadrazam Tevfik Paşa, 17 Ekim’de Mustafa Kemal Paşa'nın şahsına hitaben sulh konferansıyla ilgili bir telgraf gönderir. Tevfik Paşa, İstanbul ve Ankara Hükümetlerinin her ikisinin de heyet göndereceğini verili kabul etmekte; sulh görüşmelerine gidecek İstanbul ve Ankara heyetleri arasında birliğin sağlanması için öncesinde görüşülmesini ve bunun için de Ankara Hükümeti adına bir kişinin gizli olarak İstanbul'a gönderilmesini istemektedir.83 Mustafa Kemal Paşa, 18 Ekim’de cevaben yolladığı telgrafta, “tarihi teessüsünden beri Türkiye mukadderatına [kaderine] vazmiyed ve bundan mesul yalnız ve ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti”dir diyerek, sulh konferansında milleti ancak Büyük Millet Meclisi'nin temsil edebileceğini bildirecektir.84 İstanbul Hükümeti’nin barış konferansına delege gönderme girişimlerinin yoğunlaştığı günlerde İstanbul’a gelen Refet Paşa’nın Şark Mahfeli’nde halka hitaben söylediği sözler, Ekim 1922 itibariyle Saltanat ve İstanbul Hükümeti’nin meşruiyetini iyice kaybettiğini ve Ankara Hükümeti’nin stratejisini bu meşruiyet yitimi üzerine kuracağını gösterir: "Temsil ettiğim hükümet, kuvvetini sizden alıyor ve yalnız sizden alacaktır. ... hakimiyet, saltanat yalnız sizin, yalnız milletindir. ... Başka bir şey tanımıyoruz. Artık hürsün, müstakilsin."85 Refet Paşa, kendisini karşılamaya gelen Padişah'ın memuru Ali Nuri Bey'e, Halifelik makamına dindarca saygılarını; Sadrazam Tevfik Paşa'nın yaveri Selahattin Bey'e ise, Anadolu'nun İstanbul'da bir hükümet ve başbakan tanımadığını Tevfik Paşa'ya iletmesini rica etmiştir.86 Müttefik Devletler, Büyük Millet Meclisi Hükümetini dengeleyecek ikili iktidar durumunun devamından yana olduğunu 28 Ekim’deki hamlesi ile gösterir. 28 Ekim’de Lozan Barış Konferansı’na Türkiye’yi davet ederken, Ankara ve İstanbul Hükümetlerinin ikisinden de delege göndermelerini ister. Müttefik Devletlerin bu hamlesi, Ankara ve İstanbul Hükümetlerinin her ikisini de ivedi bir 83 84 85



86



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922). BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s. 270. KSG (19 Ekim 1922). Refet Paşa’nın hâkimiyeti milliyeyi vurgulayan sözlerinin sınırını 25 Ekim’deki demeci çizmiştir. Demeçte, Refet Paşa, barıştan sonra da Büyük Millet Meclisi'nin kurduğu idarenin geçerli olacağını, hilafetin kutsal ve Osmanlı ailesine ait olduğunu, cumhuriyeti hiçbir zaman düşünmediklerini, hakimiyetin milletin olduğunu, idare usulünün Sovyetizmden bambaşka olduğunu, sermayeye hürmet edildiğini ve ihtiyaç olduğunu söylemiştir. KSG IV; BCA: 30..10.0.0/204.392..25./24522 (19 Ekim 1922).



988



Yönetim Zamandizini



karar almak zorunda bırakır. Her iki taraf da kendi pozisyonunu güçlendirme yolunu seçecektir. Ankara Hükümeti, 29 Ekim’de Müttefik Devletlere verdiği cevapta Konferansın Türkiye topraklarında, İzmir’de toplanmasında ve İstanbul Hükümeti’nin Türkiye’yi temsil yetkisi olmadığında ısrarcı olacaktır. Sadrazam Tevfik Paşa ise, aynı gün, 17 Ekim’deki çağrısını bu kez Büyük Millet Meclisi Riyasetine açıkça ileteceği bir telgraf ile yineleyecektir. Tevfik Paşa, ortak bir tutumla anlaşmaya varılması için, Ankara Hükümeti'nin İstanbul'a veya İstanbul Hükümeti'nin Ankara'ya bir temsilci göndermesini istemektedir. İstanbul Hükümeti, meşruiyetinin zayıfladığının farkındadır. Zafer, bütün dengeleri kökten değiştirmiştir. Sadrazam Tevfik Paşa’nın 17 Ekim ve 29 Ekim 1922 tarihli telgraflarında sarfettiği sözler bunu açıkça gösterir.87 Tevfik Paşa, barış konferansına giden yolu zaferin açtığını kabul etmekle bir yandan Ankara Hükümeti’nin hakkını vermek zorunda kalmış; bir yandan da İstanbul Hükümeti’ne halkın neden ihtiyaç duyması gerektiğini açıklamaktan imtina eder hale gelmiştir. "Biaynihi taalâ ihraz olunan muzafferiyet badezin İstanbul ve Ankara arasında tahaddüs etmiş olan ihtilâf ve ikiliği kaldırmış ve vahdeti milliyemizi temin etmiştir” diyen Sadrazam, İstanbul Hükümeti’nin zafer karşısında zayıflayan pozisyonunu, iki hükümetin niteliksel ve amaçsal olarak birbirine yakın olduğunu, bunun ötesindeki anlaşmazlıkların “hakiki” olmadığını iddia ederek güçlendirmeye çalışmıştır.88 Bir yandan zaferin sağladığı meşruiyetten yararlanmaya çalışan İstanbul Hükümeti, bir yandan da Ankara Hükümeti’nin kısmi ve sınırlı bir amacın ürünü olduğunu hatırlatarak daimi ve asli hükümetin İstanbul’da olduğunu kabul ettirmeye uğraşmaktadır. Bu nedenle, Tevfik Paşa’nın, öncelikle barış konferansı delegasyonunda, sonrasında ise devlet nezdinde Hükümetleri birleştirme önerisi, birleşmenin ancak İstanbul Hükümeti’nde olabileceği ön kabulüne ve bunu karşı tarafa da kabul ettirme stratejisine dayanmaktadır. Tevfik Paşa, İstanbul, Boğazlar ve Trakya’nın hala boşaltılmamış olmasını, İslâm’ın Halifesi’nin İstanbul’da ve Saltanat makamının uhdesinde bulunmasını bir koz gibi kullanmakta ve İstanbul Hükümeti’nin olmadığı koşullarda Türkiye’nin bu bölgesinde egemenliğin tehlikeye gireceğini savunmaktadır. Dahası, uzlaşmaya yanaşmaması halinde barış görüşmelerinin tehlikeye gireceğini, bu durumda sorumluluğu Büyük Millet Meclisi’nin almak zorunda olduğunu iddia etmektedir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, konferans davetini aldıktan sonra kendi pozisyonunu güçlendirmek için İstanbul Hükümeti’nin istifasını isteyecektir. 29 Ekim günü, İstanbul’da bulunan Refet Paşa, Padişah Vahdettin’e Ankara'dan aldığı direktif üzerine İstanbul Hükümeti'nin istifa etmesini istediklerini iletecektir. Vahdettin, bu isteği bir emrivaki olarak niteleyerek reddedecek ve Millet 87 88



Tevfik Paşa’nın 17 Ekim ve 22 Ekim 1922 tarihli telgrafları için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922). Tevfik Paşa’nın 29 Ekim 1922 tarihli telgrafı için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922), s. 269, 270.



1922 Yılı



989



Meclisi İstanbul'da kesin hâkimiyetini kurana kadar mevcut Hükümetin görevde kalmasını isteyecektir. İstanbul Hükümeti’nin kendiliğinden istifa etmemesi üzerine, 30 Ekim günü Büyük Millet Meclisi, Sadrazam Tevfik imzasıyla gelen telgraflar, Osmanlı İmparatorluğu’nun mukadderatı ve Hilâfet meselesi gündemli toplanmıştır.89 Aynı gün, Müttefik Devletlere, barış konferansı davetinin kabul edildiği cevabının da verildiği düşünüldüğünde, 30 Ekim tarihli bu müzakerenin önemi ve yakıcılığı bir kez daha artar. Büyük Millet Meclisi, bu müzakere sonucunda uluslararası düzeyde tanınma ve egemen bir güç olarak barış yapma şansını ya yakalayacak ya da kaybedecektir. Her iki telgraf ve verilen cevap Mecliste okunduktan sonra Lozan'daki temsiliyet sorunu üzerinden meşru hükümet, idare şekli ve hilafet meseleleri müzakere edilmiştir. Nafıa Vekili Feyzi Bey (Diyarbekir), “Babıâli milletin aleyhine olan Sevr Muhadesini kabul etmekle kendisini artık böyle bir sulh konferansında milleti temsil etmek hakkından tamamiyle ıskat etmiştir” demiş;90 Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey de, o vakit Büyük Millet Meclisi’ni hatırlamayan bir hükümetin bugün neden onunla birlikte hareket etmek istediğini sormuştur. Büyük Millet Meclisi’nin gereken bütün “vahdede” sahip olduğu söylenerek, bir eksikliğin giderilmesi için İstanbul Hükümeti ile birleşmeye ihtiyaç duyulmadığı vurgulanmıştır. Meclis’te, Saltanatı ve İstanbul Hükümeti’ni tanımayan, Halifelik makamının ise esaret altında bulunduğunu ve Büyük Millet Meclisi’nin onu kurtarma taahhüdü ile yola çıktığını söyleyen bir tutum egemen olmuştur. Saltanatın ilga edilmesi halinde, Büyük Millet Meclisi’nin idare şeklinin ne olacağı da tartışılmış; idare şeklinin saltanat olmayacağı ve ne olacağına ise ancak Meclis tarafından karar verilebileceği üzerinde büyük oranda görüş birliğine varılmıştır. 29 Ekim tarihli telgrafa cevaben telgrafnameyi yazanları cezalandırmaktan, gayrimeşru addetmekten ve telgrafa cevap vermemekten bahseden takrirler verilmiştir. İstanbul Hükümeti adına telgrafı yazan heyet ve padişah hakkında muamelei kanuniye tatbikına karar verilmiştir. Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur Bey ve 78 arkadaşının, Osmanlı İmparatorluğunun munkariz olduğuna, yeni Türkiye Hükümetinin onun vârisi bulunduğuna ve Makamı Hilâfetin esaretten kurtulacağına dair bir takrir vermiştir. Aşağıda bütün maddeleriyle yer verilen takrir, tayini esami ile reye konulmuş; ancak, takrire karşı çıkanlar oylamaya katılmadığı için nisabı müzakere olmadığı gerekçesiyle muamele 30 Ekim’de tamamlanamamıştır.91 1. Osmanlı İmparatorluğu otokrasi sistemiyle beraber munkariz olmuştur. 2. Türkiye Devleti namiyle genç, dinç, Millî Halk Hükümeti esasları üzerine müesses Büyük Millet Meclisi Hükümeti teşekkül etmiştir. 3. Yeni Türkiye Hükümeti munkariz Osmanlı İmparatorluğu yerine kaim olup onun hududu millî dâhilinde yegâne vârisidir. 89 90 91



Telgraf ve müzakelere için bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s.277 BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse (30 Ekim 1922), s.293



990



Yönetim Zamandizini



4. Teşkilâtı Esasiye Kanuniyle hukuku hükümranii milletin nefsine verildiğinden, İstanbul’daki Padişahlık mâdum ve tarihe müntekıldir. 5. İstanbul’da meşru bir hükümet mevcudolmayıp İstanbul ve civarı da Büyük Millet Meclisine aittir. Binaenaleyh oraların umuru idaresi de Büyük Millet Meclisi memurlarına tevdi edilmelidir. 6. Türkiye Hükümeti hakkı meşru olan Makamı Hilâfeti esir bulunduğu ecnebiler elinden kurtaracaktır. 31 Ekim’de Birinci Grup ile İkinci Grup arasında Saltanatın kaldırılmasına ilişkin uzlaştırma toplantıları gerçekleşmiştir. Uzlaştırma toplantıları neticesinde, Müdafaai Hukuk Grubu toplantısında Rıza Nur'un verdiği tadil teklifi kabul edilmiş; saltanat ve hilafet birbirinden ayrılmış; hilafet Osmanlı ailesine verilerek korunmuştur. Rıza Nur'un teklifi, "Osmanlı İmparatorluğu çökmüştür" başlığı altında Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer almıştır. 1 Kasım’da Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur Bey ve arkadaşları, 30 Ekim 1338 tarihli takrirlerinin 6.maddesini muaddil, Hilâfetin Hanedanı Al-i Osman'a aidolduğuna ve Halifenin bu hanedandan Büyük Millet Meclisince intihabolunacağına dair bir takrir vermiştir: “Hilâfet Türklere, Hanedanı Âl-i Osman’a aittir. Türkiye Devleti Makamı Hilâfetin istinatgâhıdır. Halifeliğe Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından bu hanedanın ilmen ve ahlâkan eslâh ve ersedolanı intihabolunur. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti hakkı meşruu olan Makamı Hilâfeti esir bulunduğu ecnebiler elinden kurtaracaktır.”92 İkinci bir takrir de, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey tarafından verilmiştir. Hüseyin Avni Bey’in takriri iki maddeden oluşmaktadır: “1. Teşkilâtı Esasiye Kanunuyla Türkiye halkı, hukuku hâkimiyet ve hükümranisi mümessili hakikisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin şahsiyeti mâneviyesinde gayrikabili terk ve ferağ olmak üzere temsil ve bilfiil istimale ve iradei millîyeye istinadetmiyen hiçbir kuvvet ve heyeti tanımamaya karar verdiği cihetle Misakı Millî hudutları dâhilinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinden başka şekli Hükümet tanımaz. 16 Mart 1336 tarihinden itibaren hâkimiyeti şahsiyeye müstenidolan İstanbul’daki şekli Hükümeti tarihe müntakil addetmiştir. 2. Hilâfet, Türkiye Devletine ve Hanedanı Âli Osman’a aidolup halifeliğe Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından – Bilâhara evlâdiyet usuliyle intikal etmek üzere – bu hanedanın ilmen ve ahlâkan erşed ve aslah olanı nisabı müzakerenin sülüsanı ekseriyeti ârasiyle intihabolunur. Makamı Hilâfetin istinatgâhı ancak Türkiye Devleti’dir.” 93 Dr. Rıza Nur’un takririnde 54 imzacı, Hüseyin Avni Bey’in takririnde 26 imzacı vardır. Gazi Mustafa Kemal Paşa, bu takrirler üzerine saltanat ve hilafete dair uzun bir konuşma yaparak, tarihteki örneklerine benzer şekilde makamı hilafetten ayrı ve onun yanında bir saltanatı millinin mümkün olduğunu dile getirmiştir. Takrire ilişkin Kanunu Esasi, Adliye ve Şer'iye Encümenlerinden müntahap Encümeni Mahsusa'nın mazbatası kabul edilerek, 307 sayılı Osmanlı İmparatorluğunun 92 93



BMM ZC, C: 24, İ: 130, Birinci Celse (1 Kasım 1922), s.304 BMM ZC, C: 24, İ: 130, Birinci Celse (1 Kasım 1922), s.304-305



1922 Yılı



991



inkıraz bulup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti teşekkül ettiğine dair ve 308 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisinin hukuku hâkimiyet ve hükümraninin mümessili hakikisi olduğuna dair Heyeti Umumiye Kararları alınmıştır. Bu kararlar doğrultusunda, "Osmanlı İmparatorluğunun inkıraz bulup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin teşekkül ettiğine", "Türkiye Büyük Millet Meclisinin, hukuku hâkimiyet ve hükümraninin mümessili hakikisi olduğuna" ve “Hilâfetin Hanedan Al-i Osman'a aidolup halifeliğe Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından bu Hanedanın ilmen ve ahlâkan erşad ve aslah olanının intihap edileceği”ne karar verilmiştir. 12 Rebiyülevvel gecesiyle günü saltanatın kaldırılmasından ötürü Îdi Milli (Milli Bayram) ilan edilmiştir. Meclise gelen tebriklerden 1 Kasım'ın Hâkimiyeti Milliye Bayramı olarak anıldığı anlaşılmaktadır. İstanbul Hükümeti, 4 Kasım’a kadar ne Büyük Millet Meclisi’nin Kararını tanıyacak ne de istifa edecektir. Sadrazam Tevfik Paşa, 2 Kasım’da Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilciliğine Lozan Konferansı'na katılma konusunda 3 Kasım akşamına kadar bir karar vereceklerini bildirmiştir. İstanbul Hükümeti, 1 Kasım 1922 tarihinde görüşmeye başladığı Lozan Konferansı'na katılım konusunu, Büyük Millet Meclisi'nden gelen telgraf üzerine keserek görüşmeleri 4 Kasım 1922 tarihine kadar erteleme kararı almıştır. Lord Curzon, Mudanya Protokolü'nde İstanbul Hükümeti'nin Lozan Konferansı'na davetini engelleyen hiçbir madde olmadığını açıklamıştır. Lord Curzon’un bu açıklaması, İngiltere’nin de Büyük Millet Meclisi’nce 1 Kasım’da aldığı kararı tanımadığının bir göstergesidir. 3 Kasım’da Sarayda Padişah Vahdettin huzurunda yapılan toplantıda Saltanat ve Hükümet'in durumu tartışılmıştır. Padişah Vahdettin, Sadrazam Tevfik Paşa'dan, çekildiği hakkında çıkan dedikoduları yalanlamasını istemiştir. 3 Kasım günü Cuma namazında verilen hutbede "Halife-i Müslümin Altıncı Mehmet" ifadesi kullanılmıştır. Sadrazam Tevfik Paşa, 4 Kasım sabahı Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleriyle görüşmüştür. Konferansa katılıp katılmama ve Büyük Millet Meclisi'nin baskı ile istifa edip etmeme yönünde görüşünü sorduğu İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, "Haşmetli Krallık Hükümeti, başka ülkelerin içişlerine karışmaz" demiş; 1921 yılında Londra Konferansında yapıldığı gibi sözün Ankara Hükümeti'ne bırakılmasını önermiştir. Aynı gün, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, Hamit Bey'e verdikleri notada Türkiye'nin Lozan'da birleşik bir delegasyon tarafından temsil edilmesini istediklerini bildirmişlerdir. Tevfik Paşa Hükümeti istifasını Padişah'a arzetmiştir. Nâzırlar, görevlerine vekâleten devam edeceklerdir. Hükümet adına açıklama yapan Safa Bey, "İdare, Zatışahane'ye aittir. Biz hükümet ve idare kuvvetini Zatışahane'den almıştık. Bu kuvveti kendisine iade ediyoruz" demiştir. İstanbul'da Tevfik Paşa kabinesinin istifasıyla son Osmanlı Hükümeti de ortadan kalkmıştır. Ancak, Padişah Vahdettin saltanat makamını muhafaza etmektedir. Tevfik Paşa, Padişah Vahdettin'in 3 Kasım’da kendisinden istediği gibi bir açıklama yaparak, "Sultan Hazretleri şimdilik istifa etmek istemiyor. Millete hesap vermek istiyor" demiştir. 5 Kasım günü de Başmabeyinci Ömer Yaver Paşa, Padişah'ın firarına ilişkin söylentilerin yalan olduğunu, Padişah'ın ne sultanlıktan ne de halifelikten vazgeçtiğini söyleyecektir. 992



Yönetim Zamandizini



Padişah Vahdettin’in içinde bulunduğu durumda ne yapacağına, 6 Kasım’da İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile yaptığı görüşme sonrası karar verdiği anlaşılmaktadır. Bu görüşmede Vahdettin, Bolşevik olarak nitelediği Kemalistlerin bir çeşit hükümet darbesi yaparak İstanbul Hükümeti'ni devirdiklerini anlatmış ve halkın himayesini İngilizlere bıraktığını söylemiştir. Ankara Hükümeti'nin bütün dünya Müslümanlarının da haklarını ayaklar altına alan bu kararına uymayarak, halifeliği bırakmayacağını dile getirmiştir. İngiltere'nin, Ankara Hükümeti'ni tanıyıp tanımayacağını sormuştur. Rumbold, İstanbul'da bir hükümet kalmadığına göre, Ankara Hükümeti ile görüşmek zorunda olduklarını söylemiştir. Rumbold’un cevabı üzerine, Vahdettin, İngiltere'nin kendisinin korunmasıyla ilgili verdiği sözü hatırlatmış ve emin bir yere götürülmesini istemesi halinde daha önce verdikleri sözü tutup tutmayacaklarını sormuştur. Vahdettin, 17 Kasım’da İngiliz savaş gemisi Malaya'yla İstanbul'dan kaçacaktır. Osmanlı İmparatorluğu, Saltanat makamının kaldırılması üzerine 1 Kasım’da hukuken, 4 Kasım’da fiilen son bulmuştur. Padişah Vahdettin’in saltanat ve hilafet makamını bırakmadığına ilişkin beyanları, ne kendi kabinesinden ne de Müttefik Devletlerden kabul görmüştür. Dolayısıyla, tek taraflı bir beyana dayanan ve hiç kimse tarafından tanınmayan bir hâkimiyetin yok hükmünde olduğu söylenebilir ve 4 Kasım, fiilen Osmanlı İmparatorluğu’nun son bulduğu gün olarak kabul edilebilir. 4 Kasım günlü gazete manşetleri dönemin ruhunu yansıtması ve yaşanan gelişmenin niteliğini ortaya koyması açısından çarpıcıdır. Gazete manşetlerinde “Yeni Türkiye” ve “İnkılap” kelimeleri öne çıkmaktadır. Bu, yeni bir ülkenin, devrimci bir rejim değişikliği ile kurulduğunun ifadesidir. Padişah Vahdettin’in 17 Kasım’da İstanbul’dan kaçışı üzerine, 18 Kasım’da Meclis’te gizli oturumda, “Halife Vahdettin'in firarı ve hal'i ve Halifeliğe Abdülmecit Efendinin seçilmesi” müzakere edilmiştir. 313 sayılı “Vahdettin’in halli hakkında Heyeti Umumiye Kararı” alınarak, Vahdettin’in halifeliği düşürülmüştür. Şer’iye Vekili Vehbi Efendi’nin (Konya) fetvası üzerine, Abdülmecid Efendi halife seçilmiştir. BMM İcra Vekilleri Heyeti’nde Görev Değişiklikleri 1 Kasım 1922 tarihinde Saltanat kaldırıldıktan ve 4 Kasım’da İstanbul Hükümeti istifa ettikten sonra, 6 Kasım’da da İcra Vekilleri Heyeti’nde görev değişiklikleri olmuştur. İstifaların geldiği ve yeni vekillerin intihap edildiği 6 Kasım’da Meclis’te hararetli şekilde Saltanatı Milliye diye bir kanunun çıkmadığı, böyle bir sözün Meclis’te hiçbir şekilde kullanılmadığı iddia edilmekte; Meclis’in sadece Hâkimiyeti Milliye ilan ettiği söylenmekteydi.94 11 Mayıs 1922 ta94



6 Kasım 1922 tarihli Meclis oturumunda, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, “Saltanatı Milliye diye bir şey demedik. … böyle bir şey yoktur.”; Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey, “Böyle bir Saltanatı Milliye ilan etmedik. Saltanatı Milliyeyi kabul ettikten sonra Padişaha ne olmuştur? Böyle bir şey kabul edilmemiştir.”; Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, “Saltanatı Milliye yoktur. Hâkimiyeti Milliye vardır.” demiştir. Bkz. BMM ZC, C: 24, İ: 133, Birinci Celse (6 Kasım 1922).



1922 Yılı



993



rihinden beri görev yapmakta olan Şer’iye Vekili Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), 3 Kasım’da istifa etmiş ve yerine 6 Kasım’da Konya Mebusu Mehmed Vehbi Efendi seçilmiştir. Sultan Vahdettin’in inhilâ edildiğine ve yerine yeni bir Halifenin seçilmesinin vacib olduğuna dair fetvayı 18 Kasım’da Vehbi Efendi verecek; Abdülmecid Efendi 18 Kasım’da bu fetvaya binaen halife seçilecektir. 19 Kasım 1921 tarihinden itibaren Maarif Vekili olarak görev yapmakta olan Karesi Mebusu Vehbi Bey, 6 Kasım’da istifa etmiş ve yerine Mersin Mebusu İsmail Safa Bey seçilmiştir. Aynı tarihli Hâkimiyeti Milliye Gazetesi’nde istifa, Maarifte yeni bir çığır açıldığı ve bocalama devrinin bittiği şeklinde yorumlanmıştır. Vehbi Bey, aynı gün Maliye Vekâleti Vekilliğinden de istifa etmiş ve yerine İstanbul Mebusu Ali Fethi Bey atanmıştır. 6 Kasım’da ayrıca Sıhhiye Vekâleti Vekili ve Hariciye Vekâleti Vekili Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) yerine Sıhhiye Vekâleti Vekilliğine Tevfik Rüşdü Bey (Menteşe) ve Hariciye Vekâleti Vekilliğine Rauf Bey (İstanbul) seçilmiştir. Kısacası, Saltanat’ın kaldırılmasından hemen sonra Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), Vehbi Bey (Karesi) ve Dr.Rıza Nur Bey (Sinob) istifa ederek İcra Vekilleri Heyeti’nden ayrılmışlardır. Lozan Barış Konferansı Müttefik Devletler, Japonya adına yaptıkları bir girişimle Ankara Hükümeti ile İstanbul Hükümeti'ni 27 Ekim’de “Doğu’ya kesin bir barış getirme amacıyla” Lozan'da düzenlenecek sulh konferansına davet ettiler.95 Büyük Millet Meclisi'nde 1 Kasım’da saltanatın kaldırılmasından sonra İstanbul Hükümeti 4 Kasım’da istifa etmek zorunda kalacak ve bu nedenle Konferansa katılamayacaktır. Büyük Millet Meclisi Hükümeti, böylelikle, uluslararası tanınma sorununu ikili iktidarın İstanbul ayağını tasfiye ederek kökten çözmüş ve Konferansa katılacak Türkiye tarafını netleştirerek tekleştirmiştir. Mudanya Konferansı’ndan hemen sonra 15 Ekim’de Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa, Refet Paşa, İsmet Paşa ve Fevzi Paşa’nın katıldığı bir toplantıda Barış Konferansına gidecek delege belirlenmiştir. Delegenin İsmet Paşa olduğu, 26 Ekim’de istifa eden Yusuf Kemal Bey yerine İsmet Paşa’nın Hariciye Vekili seçilmesiyle anlaşılmıştır. Lozan’a gidecek Heyet 31 Ekim’de toplanan İcra Vekilleri Heyeti toplantısında netleşecektir. 1947 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararına göre, Lozan Konferansı'na Hariciye Vekili İsmet Paşa, Rıza Nur Bey, Hasan Hüsnü Bey gidecektir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, İsmet Paşa'nın yetki belgesini imzalamıştır. Heyet’in İcra Vekilleri Heyeti tarafından belirlenmesi, 2 Kasım’da Meclis’te şiddetli şekilde eleştirilecektir.96 İngiltere'deki genel seçim95 96



Baskın Oran, “Lausanne Barış Antlaşması”, Baskın Oran (Ed.), a.g.e, s. 215; KSG IV (27 Ekim 1922) 3 Kasım’da da Heyeti Umumiye’de Heyeti Murahhasanın Lozan'da takip edeceği hattı hareket müzakere edilmiştir. Konferansın silahla kazanılan istiklâl harbini tamama erdirip erdiremeyeceği müzakere edilmiştir. Özellikle Misakı Milli, Güney sınırı (Ankara Anlaşması’yla belirlenen Suriye ve Irak sınırı), Kürt meselesi (ırki akalliyetler başlığı altında), düyunu umumiye (Osmanlı İmparatorluğundan Türkiye payına düşen borçlar, faizi, Türkiye dışında kalan bölgelerin borçları, Türkiye dışında kalan bölgelerdeki toprak mülkiyeti sorunları - Evkâfı İslamiye) gündeme getirilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 132, Üçüncü Celse (3 Kasım 1922).



994



Yönetim Zamandizini



lerden dolayı 13 Kasım’da başlaması öngörülen Konferans, 20 Kasım’da başlayabilecektir. Büyük Millet Meclisi delegeleri 5 Kasım’da yola çıkacaklardır. Lozan Konferansı’nın zamanında başlamaması üzerine İsmet Paşa, 13 Kasım’da Müttefik Devletlere bir protesto notası verecektir. Konferansa katılan devletler şöyle sınıflandırılabilir:97 1) Çağrışı yapanlar: İngiltere (İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon), Fransa, İtalya, Japonya 2) Tüm görüşmelere çağrılanlar: Yunanistan (Eski Başbakan Venizelos), SırpHırvat-Sloven Devletleri, ABD (bir gözlemci gibi davranmış, oy kullanmamış, idari görev üstlenmemiş, Anlaşmayı ve eklerini imzalamamıştır), Türkiye (İsmet Paşa, Dr.Rıza Nur Bey, Hasan Bey, 21 danışman, 2 basın danışmanı, 1 danışman ve genel sekreter, 1 mütercim, 8 katip olmak üzere 33 kişiden oluşmaktaydı.) 3) Boğazlar rejimi konulu oturumlara çağrılanlar: Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 4) Boğazlar rejimi ve Trakya konulu oturumlara çağrılanlar: Bulgaristan 5) Ticaret ve yerleşme konulu oturumlara çağrılanlar: Belçika ve Portekiz.



Lozan Konferansı’na katılacak Heyeti Murahhasa’ya İcra Vekilleri Heyeti 14 maddelik bir talimat vermiştir.98 Heyet, Lozan’daki müzakerelerde bu talimatı esas alacaktır. 1) Doğu sınırı: “Ermeni Yurdu” söz konusu olamaz, olursa görüşmeler kesilir; 2) Irak sınırı: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livaları istenecek, Konferansta başka bir durum ortaya çıkarsa Hükümetten talimat alınacak; 3) Suriye sınırı: Ankara Anlaşması’yla belirlenen sınır düzeltilmeye çalışılacak ve sınır şöyle olacaktır: Re’si Ibn Hani’den başlayarak Harim, Müslimiye, Meskene, sonra Fırat Yolu, Derizor, Çöl, nihayet Musul vilayeti güney sınırına ulaşacak; 4) Adalar: Duruma göre davranılacak, Türkiye’ye yakın adalar alınmaya çalışılacak, anlaşmazlık halinde Ankara’ya sorulacak; 5) Trakya sınırı: 1914 sınırının elde edilmesine çalışılacak; 6) Batı Trakya: Misakı Milli maddesine göre plebisit istenecek; 7) Boğazlar ve Gelibolu yarımadası: Yabancı bir askeri kuvvet kabul edilemez, bu yüzden görüşmeleri kesmek gerekirse önceden Ankara’ya bilgi verilecek; 8) Kapitülasyonlar: Kabul edilemez, gerekirse görüşmeler kesilir; 9) Azınlıklar: Mübadele esas olarak belirlenmiştir; 10) Osmanlı borçları: Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılan ülkelere paylaştırılacak, Yunanistan’dan alınan tamirat bedeline mahsup edilecek, olmazsa 20 yıl ertelenecek. Dûyun-ı Umumiye İdaresi kaldırılacak, anlaşmazlık halinde Ankara’ya sorulacak; 11) Askeri kuvvetler: Ordu ve donanmaya sınırlama konması söz konusu olamaz; 12) Yabancı kuruluşlar: Yasalarımıza uyacaklar; 13) Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılan ülkeler: Misakı Milli’nin ilgili maddeleri geçerlidir. 14) İslam cemaat ve vakıflarının hakları: Eski anlaşmalara göre sağlanacaktır. 97 98



İsmail Soysal, a.g.e., s. 69 Bilâl Şimşir (der), Lozan Telgrafları I (1922-1923), Ankara, 1990, s.xiv’den aktaran Baskın Oran, a.g.e., s. 217



1922 Yılı



995



Talimatta yer alan 8-12.maddeler, kurulacak yeni devletin düzenini belirleyecek maddelerdi. Lozan Barış Konferansı, iki dönemden oluşmuş; ilk dönemini oluşturan ve anlaşmaya temel oluşturacak bütün konularla ilgili ilk müzakereler 1922 yılında gerçekleştirilmiştir.99 Konferansın ilk dönemi 20 Kasım 1922-4 Şubat 1923 tarihleri arasında; ikinci dönemi 23 Nisan 1923-24 Temmuz 1923 tarihleri arasında olacaktır.100 Konferans, 3 ana komisyon halinde yürütülmüş ve Müttefik Devletlerin her biri kendisini en çok ilgilendiren komisyonların başkanlığını yapmıştır:101 İngiltere’nin (Lord Curzon) başkanlık ettiği Birinci Komisyon, territoryal ve askeri sorunları (sınırlar, uyrukluk, azınlıklar, Boğazlar rejimi vb.) ele almış; İtalya’nın başkanlık ettiği İkinci Komisyon, yabancılara uygulanacak rejimi (yargı yetkisi, kapitülasyonlar, imtiyazlar vb.) görüşmüş; Fransa’nın başkanlık ettiği Üçüncü Komisyon ise, ekonomik ve mali işler ile Osmanlı borçlarına bakmıştır.102 Lozan Barış Konferansı’nın ilk döneminin sekteye uğramasında, konu başlıklarında yaşanan anlaşmazlıklar kadar, Müttefik Ülkeler ile Türkiye arasında süregiden itilâfın da payı olmuştur. Konferans, Osmanlı borçları, kapitülasyonlar ile İstanbul ve Boğazlar sorunu nedeniyle kesilmiştir.103 Ancak, bu konularda anlaşmaya varılamamasının arkasında da Müttefik Ülkeler ile Türkiye arasındaki temel çelişki belirleyici olmuştur. İsmet Paşa, bu çelişkiyi daha sonra şöyle ifade edecekti: “Sırası geldikçe ben, Baş Murahhas olarak, Mudanya Mütarekesinden buraya geldiğimi söylerdim. Lord Curzon ise, bana Mondros Mütarekesini hatırlatmaya çalışırdı. Mesele, aramızda hallolunmadan itilaflı kalırdı.”104 Yani, Türkiye tarafı masaya Kurtuluş Savaşı kazanımlarıyla oturabilmişti ve bu gücünden kaynaklanan kozları kullanmaya çalışıyordu. Ancak, İngiltere sürekli I. Dünya Savaşı ile oluşturulan dünya düzenini ve asıl egemen gücün kim olduğunu hatırlatıyordu. Denebilir ki, Lozan Barış Konferansı da Kurtuluş Savaşı’nın bir parçası olmuştur. Arkada önemli zaferlerle yola çıkılmış; ancak, meydan muharebesinin bir parçası da Lozan’da gerçekleştirilmiştir. 99 100 101 102



103



104



Baskın Oran, a.g.e., s.220 Baskın Oran, a.g.e., s.218 Baskın Oran, a.g.e., s.218-219 İngiltere aslen petrol olması nedeniyle Musul ve donanması açısından önemli olduğu için Boğazlarla ilgileniyordu. Fransa, Düyunu Umumiye alacaklarının büyük oranda Fransız vatandaşı olması nedeniyle Osmanlı borçları sorunuyla alakâdardı. İtalya, Müttefik Devletler içinde en eski kapitülasyoncu devlet (Venedik ve Ceneviz üzerinden) olması nedeniyle kapitülasyonlar ve imtiyazlar sorununa bakıyordu. Baskın Oran, a.g.e., s. 219. İngiltere’nin savaşta en önemli müttefiki olan Yunanistan’a bir borcu olduğu da anlaşılmaktadır. Bu nedenle, azınlık ve uyrukluk meselelerini de kendisi çözmek istemiştir. Lozan Konferansı’nın ilk dönem tartışmaları ve Meclise yansımaları için bkz. BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (21 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse (29 Kasım 1922); BMM ZC, C: 25, İ: 157, Birinci Celse (16 Aralık 1922); BCA: 30..10.0.0/218.472..22./400-122 (21 Aralık 1922); BMM GCZ, İ: 162, Üçüncü Celse (25 Aralık 1922); Ayrıntılar için bkz. Baskın Oran, a.g.e. Seha Meray, Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, Takım I, Cilt I, Kitap 1, SBF Yayını, Ankara, 1969, s.v’teki İsmet İnönü’nün Önsöz’ünden aktaran Baskın Oran, a.g.e., s.219



996



Yönetim Zamandizini



Kurtarılan Bölgelerin İşgal Kuvvetlerinden Tahliyesi ve Yeni İnşa Süreci Büyük Millet Meclisi, zaferle birlikte yeni bir yönetsel sürece girmiştir. Bu sürecin ilk ayağı, yukarıda bahsedilen devletin biçimini, bir başka deyişle yönetim şeklini belirleyecek bağımsız bir ülke olarak tanınma mücadelesidir. Diğeri ise, tahliye ve inşa süreci olmuştur. Batı Anadolu, Trakya ve İstanbul’un tahliye edilmesi ve buralarda Büyük Millet Meclisi’nin idaresinin tesis edilmesi 9 Eylül ve ardından 11 Ekim Mudanya Ateşkes Anlaşması sonrasında, Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin en önemli gündem maddelerinden biridir. Gerçi bu süreç, daha ordu savaş alanındayken başlamıştır.105 Kurtarılan bölgelerde alınacak tedbirlerle ilgili 11 Eylül’de 61 imzalı bir takrir verilmiştir. Bu takrir, Büyük Millet Meclisi’nin karşı karşıya olduğu yönetsel sorunları özetler niteliktedir. Takrirde, Hükümet’in idaresi dışında meydana gelen binlerce dava ve vazifenin acilen incelenerek halledilmesi ile yaralı milletin tedavi ve takviyesi için Büyük Millet Meclisi'nin duruma hemen el koyması istenmektedir. Büyük Millet Meclisi’nin idaresini tesis edebilmesi için şu sorunları halletmesi gerektiği belirtilmiştir: Devlete ve vatandaşlarına karşı isyan, hıyanet ve düşmana yardım etmişlerin cezalandırılması; düşman işgalinden kaynaklanan davaların halli; yakılıp yıkılan yerlerin tamir ve ihyası; muhacirlerin iskanı; açların iaşe ve gönence kavuşturulması; emvali metrûkeye ve düşmandan alınan ganimete Hazine adına el konulması, maliye ve mülkiyenin tesis ve tanzimi. Memur ve Müstahdem. Büyük Millet Meclisi Ordusu, daha henüz İzmir’e ilerlediği sırada İcra Vekilleri Heyeti, işgal bölgelerindeki memurlar hakkında bir karar almıştır. 5 Eylül’de alınan 1810 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile, işgal bölgelerindeki memurlara dair 1328 numaralı Kararnamenin açıklanmasına karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, işgal bölgesinde memurluk yapmayı kabul edenlerin ya da buradaki görevine İstanbul Hükümeti'nce atananların kurtuluştan sonra görevlendirilmeyeceğini ilan etmiştir. Bu, bir yandan, Büyük Millet Meclisi idaresinin doğrudan Ankara merkezli ve yeni baştan kurulacağına, bir yandan da, İstanbul Hükümeti ile taşra düzeyinde dahi bir sürekliliğin kabul edilmeyeceğine ilişkin bir karardır. İcra Vekilleri Heyeti, 28 Eylül’de bölgedeki memurlarla ilgili bir karar daha verecektir. 1865 sayılı bu karar, ilkinin tam tersi şekilde işgal sırasında tutuklanan veya kovuşturmaya uğrayan memurların tekrar çalıştırılmasına izin verecektir. Ancak, 11 Ekim’de Mudanya Ateşkes Anlaşması imzalandıktan sonra İcra Vekilleri Heyeti ilk kararıyla çelişir bir karar alacaktır. 12 Ekim günü aldığı 1882 sayılı Karar ile, İcra Vekilleri Heyeti, mecburi olarak işgal bölgesinde kalan ve Milli Mücadele'ye zıt hareket etmemiş olan memur ve müstahdemlerin çalıştırılmalarını uygun bulacaktır. 18 Ekim’de memurların ve mütekaidin (emeklilerin) terfihleri için bir kanun hazırlamak üzere Maarif, İkti105



1921 yılının ilk yarısında Fransa ile imzalanan Ankara Anlaşması’ndan sonra da bir tahliye süreci yaşanmıştır. 12 Ocak’ta Meclis’te Adana vilâyetiyle Gaziantep sancağında teslim alınan yerlerde idarei mülkiyenin tesis edildiğine dair Dahiliye Vekâleti Tezkeresi okunmuştur. BMM ZC, Cilt:16, İ: 143, Birinci Celse (12 Ocak 1922)



1922 Yılı



997



sat ve Kavanini Maliye Encümenlerince üçer kişiden oluşacak bir Encümeni Mahsusun teşkiline karar verilmiştir. 23 Ekim’de 2027 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile, Yunan işgali altında hizmeti terk etmeyerek görevine devam eden ve tayini merkeze ait bulunan memurların işgal esnasındaki hareket, seciyye ve ahlakları tetkik edilmek şartıyla çalıştırılmaların TBMM'ye arzına karar verilmiştir. 28 Ekim’de 2029 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile, İzmir ve civarı adliye mensuplarından bazılarının, işgal sırasında Yunan Hükumetine hizmet etmemeleri ve ihtiyaca binaen tekrar memuriyete alınmalarına karar verilmiştir. Emvali Metrûke (Sahipsiz Mallar) ve Tasfiyesi.106 14 Eylül’de 284 sayılı Âhar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tâbi emvali hakkında mevcut kararnamenin reddine dair Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde, 14 Mayıs 1331 (1915) tarihinde “Tehcir Kanunu” olarak bilinen Vakt-ı Seferde İcraat-ı Hükûmete Karşı Gelenler İçin Cihet-i Askeriyece İttihaz Olunacak Tedabir Hakkında Kanun-u Muvakkat çıkarılmış ve 19 Mayıs 1331 (1915) yılında yayımlanmıştı. Bu Kanunun hemen ardından da göç ettirilen gerçek ve tüzel kişilerin taşınır mal, alacak ve borçlarının mahkemelerce tasfiyesine dair 13 Eylül 1331 (1915) tarihli Âhar Mahallere Nakledilen Eşhasın Emval ve Düyûn ve Matlûbat-ı Metrûkesi Hakkında Kanun-u Muvakkat çıkarılmıştı. İstanbul Hükümeti, 8 Ocak 1920 tarihinde Âhar Mahallere Nakledilmiş Olan Eşhasın 17 Zilkade 1333 Tarihli Kararname Mucibince Tasfiyeye Tâbi Tutulan Emvali Hakkında Kararname’yi yayımlayarak, tasfiye kararını ilga etmişti. Tasfiye yerine, “Vakıflar Hazinesi ve Maliye Hazinesi adına tescil edilen taşınmaz malların iade edilmesi ve eski sahipleri adına tescil edilmesi” kararını almıştı.107 İşte, bu tarihte söz konusu olan bu kanunun reddedilmesi, yani malların iade edilmesi ve tazminat ödenmesi yönünde İstanbul Hükümeti’nin verdiği taahhüdün geri alınması ve tasfiye sürecine kapı aralanması olmuştur. Bu nedenle karar, Redd-i Emval Kararnamesi olarak anıla gelmiştir. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, kararı 14 Eylül’deki oturumda, Sulh Konferansı’nda tehcir edilen gayrimüslim cemaatlere, şu anda müslümanların elinde olan ve ülkeyi terketmeden önce kendilerine ait olan emval ve emlâkin verilmesi ve devletin tazminat ödemesi istenebilir; biz bu kararla bu yolu kapatıyoruz diyerek savunmuştur. Bu Kanun’un ilk uygulaması, 11 Ekim’de 269 sayılı Avans Kanunu ile olmuştur. Avans Kanunu’nun ilgili maddesine göre, “20 Nisan 1338 tarihli Emvali Metrûke Kanunu mucibince Hükümetçe idare olunacak emvali metrûkei gayrimenkuleden müşerrefi harab olan veya icar ve hâsılâtı imarına kâfi gelmeyenler usule uygun şekilde satılacak ve sahipleri adına emaneten gelir kaydolunacaktır.” 106



107



Göçe Tabi Tutulanların Emvali Metrûkeleri hakkında Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde yapılan bütün düzenlemelerin orijinal ve güncelleştirilmiş metinleri ve konuyla ilgili genel bilgi için bkz. Salâhaddin Kardeş, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını, Yayın No: 2008/379, Ankara, 2008. Salâhaddin Kardeş, a.g.e., s. 9.



998



Yönetim Zamandizini



Düyunu Umumiye ve Reji İdaresi Gelirleri. 20 Eylül’de Damga, tuz, saydı berrî ve bahrî resimlerine ve reji idaresinin satmakta olduğu tütün ve sigara fiyatlarına vâkı olan zamaimin harb karşılığı vaz'edildiği hakkındaki Kanun tefsir edilmiştir. Tefsir, Düyunu Umumiyeye muhavvel Damga, Tuz, Saydi Berri ve Bahri resimlerine ve Reji İdaresinin satmakta olduğu tütün ve sigara fiyatlarına yapılan zamlarla ilgilidir.108 23 Eylül 1920, 29 Eylül 1920 ve 16 Nisan 1922 tarihli Kanunlar ve tütün ve sigara fiyatlarına zam icrasına dair Teşrinisani 1920 ve Şubat 1921 tarihli Heyeti Vekile Kararnameleriyle toplanan munzam (ek) vergiye savaş karşılığı el konulmakta olduğu tefsiren kabul edilmiştir. Şimdiye kadar toplanan munzam vergiler hesabının ayrılarak toplam miktarın tesbit edileceği, bundan böyle de toplanacak munzam vergiler için ayrı bir hesap tutulacağı ve elde edilecek miktarın gelir bütçesine savaş karşılığı varidatı fevkalâde namıyla gelir kaydolunacağı belirtilmiştir. Bu gelirler, Düyunu Umumiye ve Reji İdareleri tarafından harb karşılığı olarak ayrıca hesap edilmeyip, toplam varidatla birlikte Hazineye teslim edile gelmiştir.109 Memaliki müsallaha için de aynı yanlış usulün tatbik edilmemesi için böyle bir tefsire ihtiyaç duyulmuştur.110 Bu tefsirle birlikte, kurtarılan bölgelerde idarenin yeniden tesisi için ihtiyaç duyulan gelirin elde edilmesi yönünde de önemli bir adım atılmıştır.111 Ama bu tefsir de göstermektedir ki, yeni bir idarenin kurulmasının yolu gelir kaynaklarının bağımsız idaresinden geçmektedir. Dolayısıyla, çoğu düzenlemede olduğu gibi burada da çelişki salt ulusal karaktere sahip olmamakta, uluslararası bir boyut da taşımaktadır. Müttefik Devletlerin, bu karara şiddetle karşı çıkmalarının altında bu gerçek yatar.112 Düşmandan İstihlâs Edilmiş (Kurtarılmış) ve Edilecek Mahallere Muavenet (Yardım). 25 Eylül’de 267 sayılı Düşmandan İstihlâs Edilmiş ve Edilecek Mahallere Muavenet hakkındaki 31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanuna Müzeyyel Kanun kabul edilmiştir. 31 Ekim 1921 tarihli Kanun, vesaiti nakliye-hayvanat, tohumluk ve iaşe için ayrılan tahsisat hakkındaydı. Bu tarihe kadar, muavenet (yardım) kalemleri için 1921 ve 1922 yıllarında 300.000 lira sarf edilmiştir. Bu Kanun ile kalan 1.200.000 liralık tahsisatın 1923 senesinde de harcanmasına izin verilmiştir. Sözkonusu üç kalem dışında tahsisat itasına izin verilmediği için yapılamayan müstacel tamirat için ise, Kanuna meskenlerin tamiri ve müceddeden hane ve baraka inşası için 500.000 liralık tahsisat konulmuştur. Kanunun müzakereleri sırasında, yardımın içeriğine, şekline ve yardım yapacak taraflara ilişkin çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerin her biri, hem kurulacak idarenin niteliğini hem de şeklini belirleyecek özelliktedir. Mehmet Şükrü Bey 108 109 110 111



112



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922). BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922). BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse (20 Eylül 1922). 20 Eylül’de Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey’in cevap verdiği Salâhaddin Bey’in sual takririnde, memaliki müstahlasada Devlet teşkilatının icra ve ikmali için tehir edilmesi mümkün olmayan masrafların karşılanmasına yönelik memaliki müstahlasadan varidat cibayeti hakkında Maliye Vekâletinin ne gibi tedbirler aldığı sorulmuştu. KSG IV (20 Eylül 1922)



1922 Yılı



999



(Karahisarı Sahib) ve Soysallı İsmail Subhi (Burdur), tamirat ve inşaat işlerinin üseraya (esirlere); Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey (Gümüşane), Soysallı İsmail Suphi Bey (Burdur), Şeref Bey (Edirne) Garpten gelecek büyük inşaat şirketlerine yaptırılmasını savunmuşlardır.113 Hüseyin Avni Bey (Erzurum) ise, Hükümetin yardıma yanlış yerden başladığını, köylünün gelir elde edebileceği şekilde yardım yapılması, yani köylüye tohumluk ve saban verilmesi gibi uygulamaların devreye sokulması gerektiğini dile getirmiştir.114 Tunalı Hilmi Bey de, Avrupa'ya mütehassıs gönderelim ve Almanya'nın Fransa'da meydana getirdiği tahribat nasıl onarıldı öğrenelim demiştir.115 7 Ekim’de İzmir Mebusu Tahsin Bey, Memaliki Müstahlasa Tamirat Vekâleti teşkili hakkında bir kanun teklifi verecektir. Teklif, kurtarılan bölgelerde düşman işgalinden kaynaklanan sıkıntıları mümkün olduğunca kısa zaman içinde hafifletmek ve gidermek için çeşitli vekâletlere dağılmış vazifelerin tek elden takibi ve iskan, iaşe, imar, inşaat gibi hususlarla meşgul olmak üzere bir vekâlet kurulması gerekçesiyle verilecektir. Ancak, Lâyiha Encümeni teklifi, yeni bir vazife için yeni bir teşkilat meydana getirmenin sadece masrafları arttıracağı ve bir fayda sağlamayacağı gerekçesiyle reddecektir. 13 Kasım’da 281 sayılı İstilâzedelere Tavizen Verilecek Tohumluk Bedeli hakkında Kanun da kabul edilerek, yardıma muhtaç çiftçilere üç sene müddetle ve üç müsavi taksitte tahsil edilmek üzere tohumluk, çift hayvanatı ve alâtı ziraiye verilmesi kararlaştırılacaktır. Yardımın temini için 1338 senesi İktisat bütçesinde istilâzedelere tavizen verilecek tohumluk, hayvanat ve alâtı ziraiye bedeli namıyla açılan faslı mahsusa 500.000 lira ödenek konulacaktır. Doğu Trakya’nın Tahliyesi. 11 Ekim Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın 5.maddesi uyarınca Doğu Trakya’nın tahliye işlemleri başlatılmıştır. Bölgenin tahliyesi, özellikle Anadolu ile Doğu Trakya arasında kalan İstanbul nedeniyle oldukça zor ve önemli olmuştur. İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentidir ve 12.madde uyarınca Müttefik Devletler işgal ettikleri bölgede kalmaya devam etmektedirler. Tahliyeye yönelik kararlar tahliyeyi düzenleyen Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın öncesinde alınmaya başlamıştır. 9 Ekim günü 1879 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Refet Paşa (İzmir) Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Doğu Trakya’yı teslim almakla görevlendirilmiştir. Refet Paşa, 19 Ekim’de İstanbul’a gelecek ve tahliye işlemlerini buradan yönetecektir. Tahliye işlemi, Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın yürürlüğe girdiği 14/15 Ekim 1922 gecesi başlamış ve 30 Kasım’da sona ermiştir. 113



114 115



Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, tamirat ve inşaat işlerinin yabancılara bırakılmasını şu sözlerle savunmuştur: "Esaslı inşaat gayet geniş bir mevzudur. Bunun için ecnebi inşaat şirketleriyle mukaveleye girmekten başka çare yoktur." Şeref Bey (Edirne), işlerin şirkete bırakılmasında idari kontrolün yeterli olacağını şöyle dile getirmiştir: "Vekâletimiz bundan sonra yapılacak şeylerin daha muntazam olması istihdafen mutlaka şirket usulünü kabul etmek lâzımgelir. ... suistimalâta mani olacak ... memleketimizde daha sıhhi evler yapılmış olacaktır. Hükümetin kontrolü altına girmiş olan bir şirkete Hükümet, umumi kontrolünü koymuş olur." BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922) BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922) BMM ZC, C: 23, İ: 108 (25 Eylül 1922)



1000



Yönetim Zamandizini



İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Refet Paşa’nın teslim işlemleri ile görevlendirilmesi üzerine, yeni idarenin teşkiline ilişkin tahsisat kararları alınmaya başlanmıştır. 11 Ekim’de kabul edilen 269 sayılı Avans Kanunu, Mudanya Ateşkes Anlaşması ile kurtarılan yerlerde istihdam edilecek memur ve müstahdem ile Müdafaai Milliye Vekâleti teşkilâtı için çıkarılmıştır. 1 Kasım’da Saltanatın Kaldırılmasıyla birlikte, İstanbul Hükümeti’nin idaresi altında bulunan bölgenin yönetim sorunu da yeni bir boyut kazanmıştır. İstanbul Hükümeti’nin istifa ettiği 4 Kasım günü, Doğu Trakya’yı teslim almakla görevlendirilen ve İstanbul’da bulunan Refet Paşa eliyle, Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Osmanlı İmparatorluğu toprakları üzerinde hâkimiyetini ilan etmiştir.116 4/5 Kasım gecesi İcra Vekilleri Heyeti, ilan edilen hâkimiyetin yönetim şekline dair bir talimat hazırlamıştır. İcra Vekilleri Heyeti’nin hazırladığı ve Refet Paşa’nın beyan ettiği talimat şu şekildedir:117 1) Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 1 Teşrinisâni’de ittihaz edilen mukarrarat üzerine; Büyük Millet Meclisinin tanımadığı teşkilâtın İstanbul'da tatili faaliyet eylemesi ve Şehremaneti ve İstanbul Vilâyeti Meclisi İdare heyetlerinin Ankara'dan talimata intizar eylediklerini beyan eylemeleri üzerine; Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti 4.11.1338 zavalinden itibaren İstanbul'un idaresine vaz'ıyed eylemiştir. 2) İstanbul, şimdilik Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti namına bir vilâyet olarak idare olunacaktır. Üsküdar, Çatalca, Beyoğlu mutasarrıflıkları İstanbul vilâyetine mülhaktır. 3) İstanbul devairi merkeziyesi tatili faaliyet edecektir. Devairi mezkûre, memurin ve müstahdeminin ne suretle ifayı vazife edecekleri hakkında ayrıca talimat verilecektir. 4) İstanbul devairi merkeziye; evrak, eşya ve nukutunun tahtı muhafazaya alınmasından her dairenin müsteşarı veya en büyük memuru ile müteselsilen şahsan mesuldürler. Bunlar ismen tavzif kılınacak ve isimleri bildirilecektir. 5) Harbiye, Bahriye daireleri ile liman Riyaseti, Seyrisefain İdaresi doğrudan doğruya, Ankara Müdafaai Milliye Vekâletine merbut olmak üzere müsteşarları tarafından idare olunacaktır. İstanbul Merkez Kumandanlığı, Polis Müdiriyeti, Jandarma Kumandanlığı ve Haliç Komodorluğu şimdilik doğrudan doğruya benim emrim altında bulunacaklardır. 6) İstanbul'da bulunan bilumum kıtaatı askeriye Merkez kumandanlığına; 7) Medarisi ilmiye ile bilcümle derecatı ile tedrisata kemakân devam ederek Ankara Umuru Şeriye Vekâletinde bulunan Tedrisat Müdüriyeti Umumiyesine malumat verecektir. 116



117



Erdal Aydoğan, “Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi’nin Günlüğünde Refet Paşa’nın İstanbul’a Gidişi, Karşılanması ve İstanbul’daki İlk Günleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s. 253-261, s. 258. İstanbul Hükümeti'nin istifası üzerine 4 Kasım 1922 tarihinde toplanan İcra Vekilleri Heyeti, Trakya'yı teslimle görevlendirilen ve İstanbul'da bulunan Refet Paşa'ya İstanbul'un idaresinin Büyük Millet Meclisi'ne geçtiğine dair yayınlanmak üzere 4/5 Kasım gecesi bir talimat yollamıştır. Söz konusu talimatname, Refet Paşa tarafından 5 Kasım 1922 tarihinde ilgili makamlara Refet Paşa'nın 1 numaralı bildirisi olarak tebliğ edilmiştir. Talimat, 5 Kasım günü Meclis’in gizli oturumunda okunmuştur. Bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922).



1922 Yılı



1001



8) İstanbul mahallî evkafı, İstanbul Evkaf Müdürü tarafından idare olunarak Ankara Evkaf Vekâletine malumat verecektir. 9) İstanbul vilâyeti ile işgal sahasında bulunan menabık hükkâm, memurin ve müstahdemini nizamiye, şer'iye, Tıbbı Adlî müessesesi, İstanbul İstinaf Mahkemesi Müddeii umumiliğine merbut olacak, Büyük Millet Meclisinden sadır olan kavanîn dairesinde tarihi tebliğinden bilitibar Türkiye Büyük Millet Meclisi namına sâdır olacak hükümler usulen doğruca Sivas'taki Mahkemei Temyize gönderilecektir. İstanbul Mahkemei Temyizi işarı ahire kadar ifayı vazifeden memnudur. Vazifelerine muvakkaten hitam verilmiş bulunan mahakim ve devairi adliyenin mümeyyiz ve başkâtiplerine sicil müdürü Şevket Beyefendinin nezareti altında birer kâtip tefrik edilerek mevcut kuyut ve dosyalarla nukut muhafaza ettirilecek ve bunlar emri muhafazadan şahsan mesul olacaktır, istinaf müddeii umumiliği Adliye Vekâletile derhal tesisi muhabere ve emir telakki edecektir. İstanbul'da merci olarak Vilâyet makamını tanıyacaktır. 10) İstanbul Vilâyeti mekâtipi iptidaiye ve taliyesi doğrudan doğruya Vilâyet Maarif Mü-diriyetine merbut olacaktır. Maarif Vekâletine merbut Darülfünun ve şuabatı mekâtibi âliye ve müze, Galatasaray Sultanisi ve Matbaai Âmire gibi müessesatı saire mevcut ve mer'î nizamnameler dahilinde Maarif Vekâleti ile münasebet tesis edeceklerdir. Müzelerde, Matbaaıi Âmire, Maarif Nazareti, evrak mahzenlerinde ve depolarında mevcut sicilat ve eşya vesaire mahfuz kalacak ve memurini aidesi bundan mesul tutulacaktır. 11) Nafıaya merbut bilumum mekâtip tedrisatına devam edecektir. 12) İstanbul vilâyetini, ziraat, baytariye, maden, sanayi ve ticaret muamelâtı vilâyet nezdindeki memurini aidesi tarafından rüyet edilecektir. 13) Ziraat ve Ticaret Nezaretine merbut bakteriyolojihane, Halkalı Ziraat Mektebi ve Sanayi Mektebi gibi müessesat mevcut ve meri nizamnameleri dahilinde İktisat Vekâleti ile münasebet tesis edecektir. 14) İstanbul müessesatı sıhhiyesi Ankara Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâletine tabidir. Sıhhiye Müdiriyeti Umumiyesinde mevcut nukut ve dosyalar İstanbul Vilâyeti Sıhhiye Müdürünün mesuliyeti altında muhafaza edilecektir. Muhacirin Müdiriyeti Umumiyesi (muaveneti içtimaiye) Müdiriyeti namı ile Sıhhiye Vekâletine tabi olarak muhacirin umuruna bakacaktır. 15) Maliye devairinin devamı zarurî olan işleri İstanbul defterdarlığına rüyet olunacaktır. 16) İcra Vekilleri Heyeti kararına müstenit işbu talimatname 5.11.1338'de neşrü tamim olunmuştur.



Talimatnamenin, Refet Paşa tarafından 5 Kasım 1922 tarihinde ilgili makamlara “Refet Paşa'nın 1 numaralı bildirisi” olarak tebliğ edilmesi kararlaştırılmıştır.118 Müttefik Devletlere de tebliğ edilen talimatta Büyük Millet Meclisi’nin 4 Ekim 1922 tarihinden itibaren İstanbul ve Doğu Trakya’ya hâkim olduğu belirtilmiştir. Şimdilik kaydıyla, İstanbul’un, Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu gibi ülkenin payitahdı (başkent) olmayacağı, bir vilâyet gibi idare edileceği



118



6 Kasım 1922 tarihli Meclis gizli oturumundaki müzakerelerden, talimatnamenin 4 Kasım 1922 günü verildiği ve bunun üzerine 5 Kasım 1922 tarihinde Meclis’te talimata ilişkin karar alınmak zorunda kalındığı anlaşılmaktadır. İlgili gizli oturumlar için bkz. BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse (5 Kasım 1922); BMM GCZ, İ: 133, İkinci ve Üçüncü Celseler (6 Kasım 1922).



1002



Yönetim Zamandizini



beyan edilmiştir.119 Osmanlı İmparatorluğu’nun, İstanbul’da bulunan merkez teşkilâtı tatil edilmiştir. Aynı gün, Müttefik Devletlere İstanbul temsilcisi Hamit Bey aracılığıyla bir nota verilmiştir. Hariciye Vekili İsmet Paşa'nın imzasını taşıyan, Saltanatın ilgası ile İstanbul'un Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresine iltihak edilmesi üzerine verildiği ifade edilen notada, "ordularımız, Mudanya konferansında tayin olunan huduttan ileri geçmiyeceklerse de İstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin bilfiil teessüs etmesi ile asayiş ve inzibatı temin; münhasıran Hükümeti mezkûreye teveccüh ettiğinden Şarkî Trakya'ya olduğu veçhile tarafımızdan İstanbul'a dahi inzibat memurin ve kıtaatının gönderilmesine ihtiyaç olduğu müsellemdir" denmiştir. Lozan Sulh Konferansı'nın müsbet bir netice vermesinin temin edildiği belirtilmiş ve "Bu vaziyette düveli itilafiye kıtaatının İstanbul mıntakasında devamı ikametine lüzum ve imkân görülmeyeceğini kuvvetle ümit etmekteyim" denilmiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Fransız Yüksek Komiseri General Pellé ve İtalyan Yüksek Komiseri Garoni, 6 Kasım’da cevabi bir nota vermişlerdir. Notada, İstanbul asayişinin Ankara Hükümeti tarafından temin edilmesi isteği reddedilmiştir. Türkiye'nin içişlerine karışılmayacağı, ancak Hükümetlerinin kendilerine verdiği görev doğrultusunda işgalleri altındaki bölgede asayişin kendileri tarafından sağlanacağı belirtilmiştir. Yüksek Komiserler, 7 Kasım’da da işgalleri altında bulunan İstanbul'da kendilerine haber verilmeksizin idari işlem yapılamayacağını açıklayacaklardır. Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, 12 Kasım’da bu notalara cevap verecek ve İstanbul idaresinin Ankara Hükümeti'ne geçtiğini, bu idareye yapılacak müdahalelerin kabul edilmeyeceğini bildirecektir. 11 Kasım’da İstanbul’da kurulmakta olan idare için 312 sayılı İstanbul eytam [yetim] ve eramil [dul] ve mütekaitleriyle [emekli] memurları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. Bu Karar, İcra Vekilleri Heyeti Beyannamesi’nin Meclis’te kabul edilmesiyle alınmış bir karardır. İstanbul’daki merkez teşkilâtının tatil edilmesi dolayısıyla işsiz kalan memurların hukuku müktesebeleri [kazanılmış hakları] saklı kalmak üzere istihdamları düşünülmektedir. Bu gibi memurların istihkak ve ihtisasları göz önünde bulundurularak mevcut münhalâta [açık kadrolara] tâyinleri hakkındaki karar Vekâletlere bildirilecektir. İşbu memurların halihazırdaki vaziyetleri mezun addedilerek ona göre maaş ve tahsisatları tesviye olunacaktır. Emekli, dul ve yetimlerin maaşlarının ödenmesine de devam edilecektir. Karara karşı ciddi itirazlar olması üzerine Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresine muha119



19 Ekim’de Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey ve arkadaşları, Meclisin Ankara'dan başka bir mahalle nakli hakkındaki 115 imzalı bir takrir vereceklerdir. Takrirde, Anadolu topraklarında Yunan Ordusu mevcud olduğu sırada Meclisin Ankara'da ikametinin zaruri olduğu ifade edilmiştir. Bu zaruretin ortadan kalkması nedeniyle Meclisin daha iyi ve müsait koşullara sahip Bursa, Konya veya İzmir şehirlerinden birine naklinin gündeme alınması istenmiştir. Takririn müzakeresi Sulh Konferansı öncesi böyle bir naklin mümkün olmadığı gerekçesiyle ileriki bir tarihe tehir edilmiştir. BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse (19 Ekim 1922)



1922 Yılı



1003



lif üç kuvvetin olduğunu söylemiş; bu üç kuvveti, İtilâf Devletlerinin işgal gücü, anasırı Hristaniye ve İstanbul'un devairi merkeziye olarak değil bir vilâyet olarak Büyük Millet Meclisi'ne bağlanması dolayısıyla açıkta kalan gayri memnunlar sınıfı memurlar olarak saymıştır. Beyannamenin, söz konusu eski devairi merkeziye memurlarının menfi davranışlarını önlemek için siyasi ve idari bir tedbir olarak düşünüldüğünü izah etmiş; maddi olarak da böyle bir fedakârlıkta bulunmaya mecbur olduklarını söylemiştir. 9 Aralık 1922 tarihli Avans Kanunu ile, düzenlemede ihtiyaç duyulan tahsisatın ödenmesine izin verilecektir. Kângırı Mebusu Neşet Bey’in, Refet Paşa'nın İstanbul'da kendisinin riyasette olduğu oniki şubeli bir Heyeti Vekilecik kurduğu iddiası çerçevesinde verilen istizah takriri neticesinde, 22 Kasım’da İcra Vekilleri Heyeti Reisi, Hariciye Vekili, Dahiliye Vekili ve Maliye Vekiline itimad edilmiştir. Ancak, itimattan kısa bir süre sonra İstanbul yönetiminde değişikliğe gidilecek ve İstanbul Mebusu Dr.Adnan Bey, 9 Aralık’ta Meclis’te kabul edilen 2070 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İstanbul’a gönderilecektir. Dr.Adnan Bey, İstanbul'da bulunan yabancı sefirler ile Hariciye Vekâleti arasındaki ilişkileri düzeltmekle görevlendirilmiştir. Dr.Adnan Bey’e, 2118 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile 31 Aralık’ta Dersaadet Murahhaslığı görevi verilecektir. Orduda Terhis. 11 Ekim’de Mudanya Ateşkes Anlaşması’nın imzalanması ve tahliyenin başlamasıyla birlikte, ordunun savaş durumundaki mevcudu ve teşkilâtına son verilmesi yönünde adımlar atılmıştır. 16 Ekim’de Meclis gizli oturumunda görüşülen ve 1883 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararına konu olan terhis kararıyla, 1297-1300 (1881-1884) doğumlu erlerin gayri muayyen kaydıyla mezun addedilmelerine, askeri hal ve vaziyete göre ilerleyen zamanlarda diğer sınıfların da gayri muayyen müddetle mezun addedilmelerine karar verilmiştir. Terhisten 38-42 yaşları arasında olan 30.000 kişi yararlanacaktır ve bütçe açığının bu yolla azaltılması hedeflenmiştir. Memaliki Müstahlasanın İdaresinde Komisyon ve Heyet Tipi Örgüt ile Seyyar Mahkeme ve İstiklâl Mahkemesi. İşgalden kurtarılan bölgelerde yönetsel sorunların çözümünde ve yeni teşkilâtın kuruluşunda hangi idari organın görev alacağı büyük tartışma yaratmıştır. Bu konu, Büyük Millet Meclisi’nin Eylül ayından başlayarak önemli ölçüde gündemini işgal etmiştir. Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin siyasal iktidarını ülke genelinde kurumsallaştırma ve aynı anlama gelmek üzere ülke genelinde yaygın örgütlenmesini sağlayacak icrai organlar yaratma arayışını ifade eden bu tartışma, iki örgüt biçimini gündeme getirmiş ve aslen bu örgüt biçimleri üzerinden ilerlemiştir. Komisyon tipi örgüt karşısına Heyet tipi örgüt çıkarılmıştır. Tartışmanın bu iki örgüt biçimi üzerinden ilerlemesine neden olan mevzu ise, İcra Vekilleri Heyeti’nin bir icrai organ olarak ülke genelinde örgütlenmesini tamamlamak istemesi; Meclis Hükümeti rejiminin ise bu tarz örgütlenmeyi sınırlayan bir karaktere sahip olmasıdır. İcrai organın kuruluşu karşısına Meclis Hükümeti’nin kuvvetler birliği ve doğrudan yönetim anlayışını çıkaran ise, Büyük Millet Meclisi’ndeki iktidar kavgası olmuştur. Büyük Millet Meclisi’nde, iktidarı kaybetmek istemeyenler, iktidarın İc1004



Yönetim Zamandizini



ra Vekilleri Heyeti elinde toplanmasına ve dolayısıyla ona bağlı organlara devredilmesine karşı çıkmışlar; bunun için de iktidarın Büyük Millet Meclisi’nin elinde ve devredilemez olduğunu savunmuşlardır. Özetle, işgal bölgelerinin tahliye ve yeniden inşası sürecinde yönetim komisyon tipi mi yoksa heyet tipi mi örgüt aracılığıyla kurulacak tartışmasının arka planında uzun süredir devam eden bir iktidar mücadelesi vardır. Komisyon, İcra Vekilleri Heyeti’nin; Heyet ise Meclis’in yönetsel organı olarak görülmektedir. Bu iki örgüt tipinin tartışma konusu haline gelmesi de bu nedenledir. Komisyon ile Heyet karşıtlığında olduğu gibi, tartışmanın bir ayağını da adli yönetimdeki karşılıkları oluşturmuştur. İcra Vekilleri Heyeti’nin önerdiği seyyar mahkemelerin karşısına İstiklâl Mahkemeleri çıkarılmıştır. Meclis Hükümeti modeli çerçevesinde İstiklâl Mahkemeleri savunulmuştur. Tartışma, Memaliki Müstahlasada Muvakkat Mahakimi Cezaiye Teşkiline dair Kanun Lâyihası ile Memaliki Müstahlasada Menhubat Komisyonları Teşkiline dair Kanun Lâyihası’nın eş zamanlı Meclis’e gelişi ile başlamış ve iki lâyiha üzerinden şekillenmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, Muvakkat Mahakimi Cezaiyeler ile hakimi münferit usulüne uygun seyyar mahkemelerin kurulmasını önermiştir. 25 Eylül 1922 tarihli Encümen mazbatasında kanunun mahiyeti şöyle tarif edilecektir: “işgal tarihi ile istihlâs tarihi arasında güzeran olan müddet zarfındaki ceraim mürtekiplerinin âzami dört ay zarfında muhakemesini icra etmek ve mülki ve askeri bilûmum kavanin ve nizamatı cezaiye ahkâmını Hıyaneti Vataniye Kanunu ahkâmına tevfikan sureti katiyede tatbik ve rüyet eylemek üzere on beş mıntakada birer hâkim ve müddeiumumi tâyininden ibaret”tir.120 Kurtarılan bölgelerde yağma edilmiş mallara ilişkin davalara bakmak üzere de her vilâyet, liva ve kaza merkezinde en büyük mülki amirin veya uygun göreceği bir kişinin başkanlığında bir Menhubat Komisyonu kurulmasını teklif etmiştir. Her iki kanun lâyihası da 11 Eylül’de İcra Vekilleri Heyeti’nde görüşülerek, 18 Eylül’de Meclis’e sunulmuştur. Muvakkat Mahakimi Cezaiye Teşkiline dair Kanun Lâyihası, 27 Eylül’de, 25 Eylül 1922 tarihli Adliye, Dahiliye ve Muvazenei Maliye Encümenlerinin mazbatasıyla birlikte Meclis’e gelmiştir. Encümenlerin, böylesi fevkalâde yetkilerin ancak İstiklâl Mahkemelerine verilebileceği gerekçesiyle lâyihayı reddetmeleri üzerine, mazbataya ekli Memaliki Müstahlasaya Gönderilecek İstiklâl Mahkemelerinin Vazaifi İstisnaiyeleri hakkındaki Kanun Lâyihası görüşülmeye başlanmıştır. Kanunun müzakerelerinde, Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Hami Bey (Sinob), Osman Bey (Lâzistan), fevkalâde tedbirler korkutma amaçlıdır, bunların yerine adli mahkemelerin bir an evvel kurulması lazımdır demiş; Hafız Mehmed Bey (Trabzon), aslolarak fevkalâde koşullar ortadan kalkmıştır diyerek onları desteklemiştir.121 Adli mahkemeleri savunanlardan Hüseyin Avni Bey, İstiklâl Mahkemelerinin bölgelere münhasır salâhiyetlerinin arttırılmasına da karşı 120 121



BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922) BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922)



1922 Yılı



1005



çıkmıştır.122 Bu görüşlerin karşısında Müfid Efendi (Kırşehir) fevkalâde koşulların devam ettiğini savunmuştur. İcra Vekilleri Heyeti’nin lâyihası ile Encümen mazbatasıyla Meclis’e gelen teklifin doğrudan karşı karşıya gelişi ise, İstiklâl Mahkemesi gitsin diyenlerle muvakkat mahkemeleri savunanlar arasında olmuştur. Yasin Bey (Gaziantep), Müfid Efendi (Kırşehir), Refik Bey (Konya), Mehmed Şükrü Bey (Karahisarı Sahib), İstiklâl Mahkemelerini savunurken, İcra Vekilleri Heyeti Reis Vekili ve Şer’iye Vekili Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) lâyihayı savunmuştur.123 28 Eylül’de İstiklâl Mahkemelerinin gönderilmesini teklif eden kanun lâyihasının, kurtarılan bölgelere İstiklâl Mahkemeleri gönderileceğine ilişkin birinci maddesi tayyedilecektir. Oylaması sonuçlanamayacak ikinci madde görüşmelerinde, İstiklâl Mahkemelerinin hukuki şahsiye davalarına bakamayacağı yönünde maddeye ciddi itirazlar getirilecek; Ertuğrul Mebusu Mustafa Kemal Bey, bu noktada İstiklâl Mahkemelerine bile vermekten imtina ettikleri böylesi bir yetkinin Menhubat Komisyonlarına verilmek istenmesini sorgulayacaktır.124 İki kanun lâyihası da, 14 Ekim’de reddedilecek ve istek üzerine İcra Vekilleri Heyeti’ne iade edilecektir. İcra Vekilleri Heyeti’nin lâyihayı geri çekmesinin ardından 21 Ekim’de 297 sayılı Memaliki müstahlasada halli iktiza eden mesaili tetkik etmek üzere bir Encümeni Mahsus teşkiline dair Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. 21 Ekim’deki müzakerede Encümeni Mahsus, Emvali Metrûke Komisyonları, Ganaim Komisyonları, Mutasarrıf ve Valilerin çalışmadığı söylenerek, kurtarılan bölgelerdeki işlerin biran evvel halli gerekçesiyle önerilmiştir.125 İcra Vekilleri Heyeti’nin idari teşkilatını işletemediği, bu nedenle Büyük Millet Meclisi tarafından duruma el konulduğu söylenerek Encümeni Mahsus savunulmuştur. Encümeni Mahsus, İktisat, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye, Muvazenei Maliye, Dahiliye ve Nafia Encümenleri ile sözkonusu encümenlerin karşılık geldiği vekâletlerden gelen birer memurdan oluşacaktır. Büyük Millet Meclisi’nde bu kararın alınmasının ardından, İcra Vekilleri Heyeti, 24 Ekim’de Memaliki Müstahlasa için Encümeni Mahsus kararıyla tevhiden görüşülmek üzere iki kanun lâyihasını da bir kez daha ve aynen Meclis’e sunmuştur. İcra Vekilleri Heyeti’nin kanun lâyihaları ile Encümeni Mahsus’un Kurtarılan Yerlere Fevkalâde Heyetler İzamına dair Kanun Teklifi 24 Ekim’de şu şekilde birleştirilmiştir. Kütahya Mebusu Ragıb Bey'in takriri üzerine kurulan Encümeni Mahsusa, kazaiye salâhiyetine taallûk eden hiyaneti vataniye ve harbiye mesailinden bağımsız harbden mütevellit tüm idari, iktisadi, mali, sıhhi mesailde halkın acil ihtiyacını karşılamaya yönelik bir kanun teklifi hazırlamıştır. Menhubat Komisyonları ve Muvakkat Mahakimi Cezaiyeye ilişkin kanun lâyihalarından 122



123 124 125



Mehmed Şükrü Bey (Karahisarı Sahib), Halil İbrahim Bey (Antalya) ve Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) de Hüseyin Avni Bey’i bu görüşünde desteklemişlerdir. BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922) BMM ZC, C: 23, İ: 109 (27 Eylül 1922) BMM ZC, C: 23, İ: 110 (28 Eylül 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 123 (21 Ekim 1922)



1006



Yönetim Zamandizini



ayrı olarak meclis gündemine sunulması düşünülen teklif, önerdiği heyetlerin fevkalâde salâhiyete haiz olmaları nedeniyle Hükümetin nüfuzunu kesreder mahiyette görülmüştür. Teklif, Kurtarılan yerlerde harbden mütevellit her türlü mesail ve halkın ihtiyacatını bizzat veya devairi aidesi vasıtasiyle derhal tetkik ve tesviye etmek ve teşkilâtı Hükümeti bu uğurda hakkiyle çalışabilmek için, Büyük Millet Meclisi âzası meyanında müntahap üçer zattan mürekkep salâhiyeti fevkalâdeyi haiz dört (Kurtarılan Yerler Fevkalâde Heyeti) kurulmasını (md.1) ve bu heyetlerin memurin haklarında en geniş teftiş ve ledelicap işten el çektirerek mahkemeye sevk salâhiyetini haiz olmalarını (md.2) öngörmektedir.126 Heyeti Vekile daha önce geri aldığı kanun lâyihalarını bu teklifle birlikte Meclis gündemine getirmiştir. Tevhiden müzakeresi kabul edilen lâyihaların ve teklifin Encümeni Mahsusla beraber, Sıhhiye, Maliye, Dahiliye, Adliye ve İktisat Vekâletlerinin iştirakiyle müspet bir mazbata ve bir lâyihai kanuniye şeklinde hazırlanarak Meclise tevdi edilmesine karar verilmiştir. Lâyihalar, 30 Ekim’de tevhiden görüşülen lâyihalar ve teklifle ilgili Encümeni Mahsus’un mazbatası ile birlikte Meclise tekrar gelmiştir. 30 Ekim’de Memaliki Müstahlasada Menhubat Komisyonları Teşkiline dair Kanun Lâyihası müzakeresinde, Komisyonlara karşı çıkış normal koşullara geçildiği gerekçesine dayandırılmıştır. Komisyonların kurulmasını savunanlar ise, fevkalâde koşulların devam ettiğini ileri sürmüşlerdir. Karahisarı Sahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey, komisyonlara verilen görevin mahalli adliyelerince daha iyi yapılacağını, komisyonlara kalan ref’iyed davalarının da son kanun değişiklikleri ile Sulh Mahkemelerince görülebileceğini dile getirmiştir.127 Buna karşın, Ertuğrul Mebusu Necib Bey, işgalden kurtarılan bölgelerde “fevkalâde karışık işler”in olduğunu söylemiştir.128 Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, komisyonların varlığından bir adım öteye geçerek niteliğine ilişkin şunları dile getirmiştir: “öyle bir mahkeme şeklinde kazai salâhiyeti haiz olarak değil, mağsup, menhubolan emvali elde ederek onun fâilini bittahkik mahkemei aidisine vermek üzere idari bir heyetin izamı daha ziyade muvafıktır. ... gönderilecek heyetlerin idari bir şekilde, idari bir salâhiyeti haiz olarak gönderilmesini ve bu salâhiyetin heyetlere değil mahallinde teşekkül eden mahkemelere verilmesini teklif ederim.”129 Süleyman Sırrı Bey’in komisyonların niteliğine ilişkin savunusu, as126



127 128 129



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, bu maddeleri şu sözlerle eleştirecektir: “istihlâs edilen memalikin hudut ve aksamını ayıracağız ve dört mıntakada, dört müstakil hükümetçik teşkil edeceğiz ve bu hükümetçiklere, vicdani hareket etmek hakkını vereceğiz ve yine bu demektir ki, efendiler Heyeti Vekileniz, Türkiye Büyük Millet Meclisinin intihap ettiği Heyeti Vekile, ancak bu Meclise karşı mesul olan Heyeti Vekile hakikatte Büyük Millet Meclisinin hâkim olduğu topraklar dâhilindeki umur ve hususata karışmıyacaktır. ... salâhiyeti fevkalâdeyi haiz olarak ve hiçbir yere merbut bulunmıyarak karar vermesi, icraata geçmesi salâhiyetini verdiğiniz heyetler nedir?” Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid ise, bu teklife aslen denetimden kaçıldığı için karşı çıkıldığını şu sözlerle ifade etmiştir: “Hükümet üzerinde müthiş bir kontrol vazifesini görecek olan heyete Hükümetin itirazıdır.” BMM ZC, C: 24, İ: 125 (24 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922). Vurgu yazara aittir.



1922 Yılı



1007



len fevkalâde koşulların sona erdiğine ilişkin bir vurgudur. Ancak fevkalâde koşullarda bir araya gelmesine ihtiyaç duyulmuş olan adli ve idari yetkilerin, artık bir araya gelmesine gerek olmadığını ve hatta bu yetkilerin doğrudan mahalli adliyelerce kullanılabileceğini dile getirmiştir.130 Kanun lâyihasında önerildiği haliyle Menhubat Komisyonları, her mahalin idare ve bedeliye meclisi âzası tarafından, ancak erbabı vukuf (konunun uzmanları) arasından seçilecektir (md.3). İtirazlar idare meclislerine yapılacak ve idare meclisinin kararı kat’i olacaktır (md.4). Menhubat Komisyonlarının başkanının da mülki amir veya onun seçeceği birisinin olması öngörüldüğü göz önünde bulunduran mebuslar, ceza davaları da dahil olmak üzere yağmalanmış mallarla ilgili bütün davaların idari mercilerce görülmesine karşı çıkmışlardır.131 Kırşehir Mebusu Müfid Efendi, “İstiklâl mahkemeleri sıfatının icabatından korktuğu katî bâzı hususatı bu kanun o seyyar mahkemelere veriyor.” diyerek Encümeni Mahsusca karşı çıkılan İcra Vekilleri Heyeti’nin kanun lâyihasının kabul edilmek üzere olduğunu dile getirmiştir.132 15 Kasım’da yeniden görüşülmeye başlayacak olan kanun lâyihası, 20 Kasım’da 282 sayılı Yunanlılardan Tahlis Olunan Mahallerde Menhubat Komisyonlarının Sureti Teşkiline dair Kanun adıyla kabul edilecektir. Menhubat Komisyonlarının görev, yetki ve birleşimlerine dair yapılan itirazlar göz önünde bulundurulmayarak, Komisyonların, kazai salâhiyete sahip, mülki amirinin riyasetinde uzmanlardan oluşan ve itiraz mercii olarak idare meclisinin belirlendiği haliyle kurulmasına karar verilecektir. Memaliki Müstahlasada Muvakkat Mahakimi Cezaiye Teşkiline dair Kanun Lâyihası da, 2 Aralık’ta tekrar görüşülmeye başlanacaktır. Lâyiha, Kastamonu Mebusu Abdülkâdir Bey’in üç İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine ilişkin takririyle birlikte Meclis’e gelecektir. Abdülkâdir Bey, İstiklâl Mahkemelerinin gönderilmesini şu sözlerle savunmuştur:133 “dünkü vaziyet karşısında İstiklâl mahkemesi düşmanlarımıza karşı ise bugünkü vaziyete de – ki, inkârın kabili yoktur – kavanini mevcude ile fevkalâdeliklerin izalesi mümkün olmadığı için Adliye Vekâleti de fevkalâde mahkemelere ihtiyaç gösteriyor. Arada bir fark kalıyor. Bu fevkalâde mahkeme Hükümet tarafından gönderilsin. ... Millet Meclisinin tamamiyle bu işe karışması ve bizzat bu işlerle uğraşması zaruridir ve lâzımdır. Orada idari, mali ve kazai birtakım mesail vardır. İstiklâl mahkemelerine birtakım müddeiumumiler tefrik ettikten ve eski vaziyetten de kurtardıktan sonra elbette Meclisten bir cüzü olan fevkalâde bir heyetin gönderilmesi Adliye Vekâletinin göndereceği mahkemelerden daha doğrudur. ... rüyet etmek hakkını Adliye memurlarına veriyoruz da icrai salâhiyeti haiz olan biz, aynı salâhiyette içimizden bir heyet göndermekten neden sakınıyoruz?” 130



131 132 133



Karahisarı Sahib Mebusu İsmail Şükrü Bey’in karşı sözleri, görüşün içeriğinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır: “Bizim adliyeci arkadaşlar adaletin tecellisini ancak ve ancak mahkemelerde görüyorlar. ... hukuk yekdiğerine karışmış bir haldedir. Fevkalâde ahval, fevkalâde mahakim icabettirir. ... Emaneti ehline veriniz derken erbabı fıkıh zarureti düşünerek cahil ümmi kimseyi kadı yapmak caizdir derler.” BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 24, İ: 129 (30 Ekim 1922) BMM ZC, C: 25, İ: 149 (2 Aralık 1922)



1008



Yönetim Zamandizini



Takrir üzerine, 4 Aralık’ta kanun lâyihası reddedilecek ve 6 Aralık’ta bölgeye İstiklâl Mahkemelerinin gönderilmesine karar verilecektir. Böylelikle, fevkalâde koşulların devam ettiği, ancak bu koşullara fevkalâde yetkilere sahip Meclis âzalarının bakması kabul edilmiş olacaktır. İstiklâl Mahkemesi gönderilecek mıntıkalara 6 Aralık’taki karara istinaden İcra Vekilleri Heyeti karar verecektir. Mali Yönetim ile Bütçe ve Avans Kanunları Mali yıl 1 Mart’ta başladığından ve 1337 yılı Muvazenei Umumiye Kanunu’nun (Bütçe Kanunu) kabulü 1337 yılı mali yılı başlamadan önce gerçekleştirilemediğinden, 1337 yılı Bütçe görüşmeleri 1922 yılı içinde 9 Şubat’ta başlayabilmiştir.134 Nasıl 1921 yılında 1336 yılı bütçesi kanunlaşmış ise, 1337 yılı Bütçe Kanunu da 1922 yılında kabul edilmiştir. 1337 Bütçe Kanunu, biçimsel özellikleri itibariyle, 1336 Bütçe Kanunu’ndan farklıdır. Hatta 1337 Bütçe Kanunu’nun biçimsel olarak bütçe kanunlarına uygun olmadığı da söylenebilir. Alptekin Müderrisoğlu’nun tespitine göre, “1921 yılı Bütçe Kanunu, gelir ve gider tahminlerini gösteren cetveller ve dairelerin ödeneklerini gösteren bütçeleri olmaksızın, yalnızca 13 maddeden ibaret bir metin şeklindedir. Bu durumu nazara alındığında, bir bütçe kanunundan daha çok, önceden çıkarılan avans kanunları ile ek ödenek kanunlarını bir tek metinde toplayan bir malî kanuna benzemektedir.”135 Bütçe kanunlarının temel şekilsel özelliklerine riayet edilememesinde, şiddetlenen savaş koşulları ve mali buhran altında gerçekçi gelir ve gider tahminlerinin yapılamamasının payı olmuştur.136 26 Şubat’ta kabul edilen 1337 Bütçe Kanunu’nda gelir ve gider bütçeleri fasıl fasıl gösterilmemekle birlikte, yani 1336 Bütçe Kanunu’ndaki usul hatalarını aşmak bir yana onun gerisine düşülmekle birlikte, 15 Şubat 1921 tarihinde başlayan müzakerelerde harcamaya esas teşkil edecek bir bütçe hazırlanması gözetilmişti. Hatta bu nedenle, 1337 Bütçe Kanunu ile 1336 Bütçe Kanunu arasında niteliksel bir fark ortaya çıkmıştır. 1921 yılı içinde yapılan harcamalar da aslen Avans Kanunlarına dayanmakla birlikte, 1921 yılı harcama bütçesinin % 60’ını oluşturan Müdafaai Milliye Bütçesi, bütçe kanunu usulüne uygun şekilde, Meclis’te fasıl fasıl tetkik ve tasdik edilerek bir musaddak bütçe oluşturulmuştu. Bunun yanı sıra, 18 Haziran 1921 tarihinde alınan Heyeti Umumiye Kararı ile her dairenin harcaması, Muvazenei Maliye Encümeni’nin masraf, kadro ve maaşat dahil olmak üzere fasıl fasıl bir esasa bağladığı ve yekûnunu belirlediği daire bütçeleri üzerinden gerçekleştirmişti. Bu nedenle, Maliye Vekili Hasan Bey, 9 Şubat’taki gizli oturumda 1337 yılı masraf bütçesinin musaddak olduğunu belirtmiştir. Ancak, 18 Haziran 1921 tarihli Karara ilişkin kimi fikir ayrılıkla134 135 136



1337 yılı Bütçe Kanunu, 15 Şubat 1921 tarihinde Meclis’e geldiğinde de bütçe müzakereleri yürütülmüş; ancak, bu müzakereler tamamlanarak bir Bütçe Kanunu çıkarılamamıştı. Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 445. A.g.e., s. 446; Lozan Barış Konferansı 20 Kasım 1922 tarihinde açılmış; Konferansın ilk oturumu 21 Kasım 1922 tarihinde yapılmıştır.



1922 Yılı



1009



rı olduğu gözden kaçmamalıdır. Bütçenin Meclis’in onayından geçmediğini savunan mebuslar, bu kararla, sadece İcra Vekilleri Heyeti’ne harcama yapma yetkisi verdiklerini, söz konusu esasın fiiliyatta harcamalara dayanak teşkil edip etmediğinin ise kontrol edilmediğini dile getirmişlerdir. 1337 Bütçesi, bir önceki yılın bütçesiyle karşılaştırıldığında Müdafaai Milliye Vekâleti’ne ayrılan miktar %96 oranında artmış; diğer dairelerin bütçeden aldıkları pay %28 oranında azalmıştır.137 25 Haziran’da “her vekâletin bütçesinin yekûnu umumiyesinin tâyini esami ile reye vaz'ı” kabul edilmiştir. Bu karar, bütçe usulüne ilişkin yeni bir dönemi başlatmıştır. Çünkü o zamana kadar genel bütçenin bir parçası olarak kabul edilen ve genel bütçe kapsamında görüşülen vekâlet bütçeleri ayrı ayrı görüşülebilecek ve kabul edilebilecektir. 1922 yılında da harcamalar asıl olarak Avans Kanunları ile yapılmıştır. Tablo-4: Avans Kanunları 28 Şubat



198 sayılı Birinci Avans Kanunu



1338 senesi Mart ayı sonu itibariyle Müdafaai Milliye Vekâleti için 5 milyon, devairi mülkiye için 2,5 milyon liranın 1338 senesi bütçesinden mahsup edilmek üzere 7 milyon liranın sarfına mezuniyet verilmiştir.



6 Mayıs



230 sayılı İkinci Avans Kanunu



Müdafaai Milliye için 10 ve devairi saire için 5 olmak üzere toplam 15 milyon liranın daha sarfına izin verilmiştir. 24 Haziran 1922’de "Muvazenei hususiyeden maaş alan bilûmum memurin ve müstahdemin 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun üçüncü maddesi ahkâmına tâbi" olmadığına ilişkin tefsir kararı alınmıştır.



3 Temmuz 241 sayılı Üçüncü Avans Kanunu



Bahriye ve Müdafaai Milliye ve Askeri Fabrikalar için 7 ve devairi saire için 5 milyon lira ki, ceman 12 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



21 Ağustos 250 sayılı Dördüncü Avans Kanunu, Büyük Taarruzun başlamasından Dördüncü beş gün önce verilmiştir. Bahriye ve Müdafaai Milliye ve AsAvans Kanunu keri Fabrikalar için 5 ve devairi saire için 3, ki ceman 8 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. 20 Eylül



266 sayılı Beşinci Avans Kanunu



Bahriye ve Müdafaai Milliye ve Askerî Fabrikalar için 8 ve devairi saire için 6 olmak üzere, toplam 14 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. Bu Avans Kanunu ile, Anadolu ve Bağdad Demiryollarının tarifesinin altı misline iblağına dair 9 Nisan 1921 tarihli Kanun da ilga edilmiştir.



11 Ekim



269 sayılı Altıncı Avans Kanunu



Bu Avans Kanunu, Mudanya Mütarekesinin imzalandığı gün kabul edilmiştir ve savaş sonrası düzene ilişkin ilk mali düzenlemedir.



14 Aralık



289 sayılı Bu Avans Kanunu, aslen İstanbul teşkilâtı için çıkarılmıştır. Yedinci Avans Bahriye, Müdafaai Milliye ve Askerî Fabrikalar için 16 ve Kanunu devairi saire için 12, toplam 26 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



137



Alptekin Müderrisoğlu, a.g.e., s. 447.



1010



Yönetim Zamandizini



1922 yılı içinde çıkarılan diğer Ödenek Kanunları ise şu şekildedir. 30 Ocak tarih ve 188 sayılı Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesine 2 milyon lira avans ita edilmesine dair Kanun. 8 Nisan tarih ve 211 sayılı Ukrayna’ya gidecek heyet için Hariciye Vekâleti Bütçesine 7.500 liralık ek tahsisat konulmasına ilişkin Kanun. 25 Nisan tarih ve 227 sayılı Ukrayna’ya gidecek heyetin tahsisatının 15.000 liraya çıkarılmasına dair Kanun. 26 Temmuz tarih ve 247 sayılı Veba salgınına karşı alınacak tedbirler için İktisat Vekâleti Bütçesine 30.000 liralık ek tahsisat konulmasına ilişkin Kanun. 9 Eylül tarih ve 259 sayılı İstirdad edilen veya yeni tayin edilecek memurlar için Dahiliye Vekâleti Bütçesine 30.000 lira ek tahsisat ilave edilmesine dair Kanun. 9 Aralık tarih ve 285 sayılı İstanbul teşkilâtı için üç milyon lira avans ita edilmesine dair Kanun. 20 Aralık tarih ve 291 sayılı Evkâf Vekâleti’ne 750.000 liranın avans olarak ita edilmesine dair Kanun. Mali Alanda Yapılan Düzenlemeler ile Teşkil Edilen İdare 1921 yılında olduğu gibi 1922 yılında da bütçe ve avans kanunları bir nevi teşkilât kanunu niteliğinde olmuştur. Aşağıdaki düzenlemeler, buna örnek verilebilir. Birinci Avans Kanunu’nun 4.maddesiyle, Reji İdaresi’nin 1338 mali yılı sonundan itibaren mülhak bütçe ile idare olunmasına karar verilmiştir. Kanun mucibince, bu idare memurin ve müstahdeminin maaşat ve masarifi dahi devairi sairei Devlet hakkında cari ahkâmı umumiyeye tevfik edilecektir. Birinci Avans Kanunu ile Murakabe Encümeni’nin kurulmasına karar verilmiştir. Kanun'un 5.maddesi ile Muvazene ve Muhasebei Umumiye Kanunlarına ve Bütçe fasıl ve maddelerine muvafık olarak varidat ve masrafın cibayet ve sarfının temini için gerek harcama öncesi gerek harcama sonrası ve Meclis namına murakabeye memur olmak üzere Divanı Muhasebatın teşekkülüne kadar Müdafaai Milliye ve Maliye Vekâletleri için üçer ve diğer vekâletler için birer mütehassıs âza Heyeti Umumiyece intihap ve tefrik olunacak ve murakıplardan oluşacak heyete Murakabe Encümeni adı verilecektir. Murakebe Encümeni, teftiş raporlarını ve üç ayda bir cibayet ve sarfiyat teftişlerine dair fezlekeleri Meclise arzla görevlendirilmiştir. Birinci Avans Kanunu’nun 9.maddesiyle, Müdafaai Milliye Vekâletine bağlı Askeri Fabrikalar İdaresi, müstakil bir müdüriyeti umumiye haline getirilmiştir. 3 Nisan’da 1338 senesi Dahiliye Vekâleti Bütçesi’nin 145.faslı kabul edilerek, mülkiye müfettişliği ve müsteşarlığı hakkında düzenleme yapılmıştır. 1337 senesi bütçesinden tahsisatı kaldırılarak lağvedilen Heyeti Teftişiyei Mülkiye'nin ipkasına ve oniki müfettiş görevlendirilmesine karar verilmiştir. Mülkiye Müfettişleri Kanunu ilga edilmediği için ilgili fasla tahsisat konulması ile görevlen1922 Yılı



1011



dirme gerçekleştirilebilecektir.138 Müsteşarlığa ait vazifenin İdarei Umumiyei Vilâyat Müdüriyeti tarafından ifasına veya Heyeti Teftişiye Müdüriyetine tevdii suretiyle Müsteşarlık maaşının tasarrufuna ilişkin Dahiliye Encümeni kararı kabul edilmeyerek, Dahiliye Müsteşarlığının da ipkası kararlaştırılmıştır. 12 Haziran’da Dahiliye Vekâleti Bütçesi müzakere edilirken, bütçenin 116.faslındaki emniyet müfettişlikleri tayyedilerek, emniyet müfettişliği kaldırılmıştır. Altıncı Avans Kanunu ile savaş sonrası dönemde yeni mülki ve askeri teşkilâtın kurulması hedeflenmiştir. Yalnız, burada hedeflenen bölge, o tarihe kadar kurtarılan bölge değil; 11 Ekim’de imzalanan Mudanya Ateşkes Anlaşması’yla ele geçirilecek bölgedir. Sözkonusu bölgedeki mülki idarede görev yapacak memur ve müstahdem ödemeleri ile Müdafaai Milliye Vekâletince sabit teşkilâtın kurulmasına ilişkin harcamalar gözetilmiştir. Bütçe Usulünde Değişiklik Birinci Avans Kanunu’nun 8.maddesiyle 1338 mali yılından itibaren Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Hariciye Vekâleti bütçelerine ait ita emirleri ile havalelerin Heyeti Vekile Reisi ve Maliye Vekili'nin müşterek imzası ile gerçekleştirilmesine karar verilmiştir. 25 Haziran’da vekâlet bütçelerinin ayrı ayrı görülüşülerek kabul edilmesi karara bağlanmıştır. Vekâlet bütçeleri tâyini esami ile oylanarak kabul edilecektir. Bu kararla, genel bütçenin görüşülememesinden doğan boşluk giderilmeye çalışılmıştır. Genel bütçenin hazırlanıp görüşülemediği koşullarda, genel bütçenin parçası olan ve ancak genel toplam içinde görüşülerek kabul edilebilecek vekâlet bütçelerinin bile görüşülmesi, mali yönetimde Meclis’e karar hakkı tanıyacağı için önemsenmiştir. Askeri Yönetim 26 Ağustos’ta Büyük Taarruz'un başlamasından önce Türk ve Yunan ordularının kumandanlıkları şu şekildeydi: Büyük Millet Meclisi Ordusu. Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa (karargâhı Çay'da), İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa (karargâhı Bolvadin'de), Kocaeli Grubu Kumandanlığı. Yunanistan Ordusu. Başkumandan Hacınesti, Kurmay Başkanı General Valetas (genel karargâhı İzmir'de), Birinci Kolordu Kumandanı General Trikopis (karargâhı Afyon'da), İkinci Kolordu Kumandanı General Diyenis, Üçüncü Kolordu Kumandanı General Sumelis (karargâhı Eskişehir).



138



BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse (3 Nisan 1922).



1012



Yönetim Zamandizini



Büyük Millet Meclisi Ordusunun Örgütlenmesi Tablo-5:Yüksek Komuta Kademesinde Değişiklikler139 Büyük Millet Mustafa Kemal Paşa (AnMeclisi Ordusu kara) (5 Ağustos 1921-29 Başkumandanlığı Ekim 1923) Garp Cephesi Kumandanlığı



Mustafa Kemal Paşa’ya verilen başkumandanlık yetkisi üç ay sürelerle Meclis tarafından uzatılmıştır.



İsmet Paşa (9 Kasım 1920, Asım Paşa, 30 Ağustos 1921 tarihinde Garp 4 Mayıs 1921) Cephesi Kumandanlığı Kurmay Başkanlığına önce vekaleten, bir ay sonra da asaleten atanacak ve İstiklâl Savaşı’nın sonuna kadar bu görevde kalacaktır. Fevzi Paşa (27 Ekim 1922) İsmet Paşa'nın Hariciye Vekâletine seçilmesi üzerine, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Kumandanlığı görevini de üzerine almıştır.



Birinci Ordu Kumandanlığı



Ali İhsan Paşa (7 Ekim 1921)



Birinci Ordu Kurmay Başkanı Halit Bey, 3 Ocak 1922’de gerekçesini 19 Ocak 1922 tarihli dilekçesinde açıklayacağı istifasını vermiştir. Halit Bey’in istifası Ali İhsan Paşa’ya dayanmaktadır. 20 Mart 1922 tarihinde Garp Cephesinde Mustafa Kemal Paşa’nın başkanlığında yapılan toplantıda İsmet Paşa ve Ali İhsan Paşa arasındaki anlaşmazlıklar gündeme gelmiştir. Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, 17 Haziran 1922’de Erkânı Harbiye Riyasetine Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa'nın, ordunun inzıbatını ve genel yönetimini çıkmaz bir yola sürükleyecek davranışlarda bulunduğu gerekçesiyle görevden alınmasını önermiştir. Ali İhsan Paşa, 18 Haziran 1922 tarihinde görevden alınmıştır. 20 Haziran 1922 tarihinde Müdafaai Milliye Vekâleti emrine alınmıştır. Ali İhsan Paşa, 3 Temmuz 1922 tarihinde Başkumandanlık Emriyle yargılanmak üzere Ankara İstiklâl Mahkemesine verilmiştir.



Fahrettin Paşa [vekaleten] (20 Haziran 1922) Nureddin Paşa (29 Haziran Nureddin Paşa, eski Merkez Ordusu Ku1922) mandanıdır. Nureddin Paşa, 9 Eylül 1922 tarihinde vekaleten İzmir Valiliğine atanmıştır. İkinci Ordu Kumandanlığı 139



Yakup Şevki Paşa (18 Kasım 1921)



Yüksek komuta kademesinde yapılan değişiklikler Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989



1922 Yılı



1013



Şark Cephesi Kumandanlığı



Kâzım Karabekir Paşa (2 Mart 1919)



Güney Cephesi Kumandanlığı Elcezire Cephesi Kumandanlığı



Adana Havalisi Kumandanlığı



Kâzım Karabekir Paşa, 15 Ekim 1922 tarihinde Ankara’ya gelmiştir. 30 Ekim 1922’de Şark Cephesi Kumandanlığı vazifesinin hitamı ve Meclise iltihakı dolayısıyla Meclis’te beyanatta bulunmuştur. Ali Sait Paşa, 6 Aralık 1922 tarihinde Şark Cephesi Kumandan Vekili atanacaktır. 26 Haziran 1920 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile kurulmuştur. Adana ve Elcezire Cephelerinden oluşmaktadır.



Nihad Paşa (26 Haziran 1920)



Nihad Paşa, 3 Kasım 1921 tarihinde azledilmişti. 24 Temmuz 1922 tarihinde Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek suçsuz bulunmuştur. 7 Eylül 1922’de Askeri Yargıtay Başkanı atanmıştır.



Cevat Paşa (9 Şubat 1922)



Cevat Paşa, Erkânı Harbiye Reisliği ve Harbiye Nâzırlığı yapmış ve göreve atandığı tarihte Harp Encümeni üyesi bulunmaktadır



Muhittin Paşa (1 Kasım 1921)



20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması’ndan sona bölgedeki bütün kuvvetler kolordu yetkisinde olan ve karargâhı Kilikya’da bulunan Adana Havalisi Kumandanlığı altında toplanmıştı. Adana Cephesi Kumandanlığı kaldırılmıştı.



Mehmet Kenan Paşa (25 Nisan 1922)



Adana Bölgesi Kumandanı olmuştur.



Sıtkı Paşa (20 Mayıs 1922) Merkez Ordusu Kumandanlığı



Nureddin Paşa (9 Aralık 1920)



Ankara Hükümeti, 15 Şubat 1922 tarihinde Merkez Ordusu'nun lağvedildiğini ve emrindeki birliklerin Dahiliye Vekâletine bağlı 10. Tümen Kumandanlığına bağlandığını bildirmiştir. Merkez Ordusu 9 Aralık 1920 tarihinde kurulmuş, Büyük Millet Meclisinde de şiddetli şekilde eleştirilen Koçgiri ve Pontus Rumlarının nakli görevlerini yürütmüştü. Merkez Ordusu'nun Karadeniz sahilindeki Rumları dahile nakletme işi 29 Ocak 1922'de Dahiliye Vekâleti tarafından üstlenilmişti. Nureddin Paşa, 30 Haziran 1922 tarihinde Birinci Ordu Kumandanlığına atanmıştır.



Kocaeli Grup Kumandanlığı



Halit Bey (21 Ocak 1921)



Kocaeli Grup Kumandanlığı, Büyük Taarruzdan sonra lağvedilmiştir.



İstanbul Kumandanlığı



Selahaddin Adil Paşa (10 Aralık 1922)



İstanbul Kumandanlığı 15 Kasım 1922 tarihinde kurulmuştur. Ahmet Derviş Paşa, 30 Aralık 1922’de tümen kumandanlığı yetkisi ile İstanbul Merkez Kumandanı atanmıştır.



1014



Yönetim Zamandizini



Tablo-6: Askeri Unvan ve Rütbe Değişiklikleri140 Fevzi Paşa (Erkânı Harbiye Reisi)



Orgeneral olan Fevzi Paşa, 31 Ağustos 1922 tarihinde mareşalliğe yükselecektir.



İsmet Paşa (Garp Cephesi Kumandanı) 31 Ağustos 1922 tarihinde, korgeneralliğe terfi etmiştir. Kâzım Paşa (Müdafaai Milliye Vekili) 25 Eylül 1922 tarihinde korgeneralliğe yükselmiştir. Nureddin Paşa (Birinci Ordu Kuman- 31 Ağustos 1922 tarihinde, mirliva (tümgeneral) danı) olan Nureddin Paşa, korgeneralliğe yükselmiştir. Yakup Şevki Paşa (İkinci Ordu Kumandanı)



Mirliva (tümgeneral) olan Yakup Şevki Paşa, 31 Ağustos 1922 tarihinde korgeneralliğe atanmıştır.



Fahrettin Paşa (5.Süvari Grup Kumandanı ve Birinci Ordu Kumandan Vekili)



31 Ağustos 1922 tarihinde, korgeneralliğe yükselmiştir. Fahrettin Paşa’nın terfi kararı 12 Eylül 1922 tarihinde verilmiştir.



Asım Paşa (Batı Cephesi Kumandanlığı Kurmay Başkanı)



31 Ağustos 1922 tarihinde mirlivalığa (tümgeneralliğe) yükselmiştir.



Halit Bey (Eski Kocaeli Grup Kumandanı)



31 Ağustos 1922 tarihinde mirlivalığa (tümgeneralliğe) terfi etmiştir.



İzzettin Paşa (Birinci Kolordu Kumandanı ve İzmir Askeri Valisi)



İzzettin Paşa, 9 Eylül 1922’den sonra ek görevle İzmir Askeri Valisi olmuştur. 31 Ağustos 1922 tarihinde mirlivalığa (tümgeneralliğe) yükselmiştir.



Kemalettin Sami Paşa (Dördüncü Ko- 31 Ağustos 1922 tarihinde mirlivalığa (tümgenerallordu Kumandanı) liğe) yükselmiştir.



Divanı Temyizi Askeri Divanı Temyizi Askeri, 20 Mayıs’ta 237 sayılı Kanunla kurulmuştur. 10 Kasım 1920 tarihinde İstanbul'da kurulan Divanı Temyiz'in, "İstanbul'la kat'ı rabıta" kararı nedeniyle Anadolu'da görülmekte olan askeri mahkemelerin mercii tetkiki işlevini görmemesi yeni bir temyiz mahkemesinin teşkilini gündeme getirmiştir. Sakarya Savaşı arifesinde İstiklâl Mahkemelerinde yargılanmak üzere Ankara’ya gönderilen esirlerin artması Divanı Temyizi Askeri’nin 1921 yılı içinde ilk gündeme gelişi olmuştu. 4 Eylül 1921 tarihinde Müdafaai Milliye Vekili Refet Bey, Başkumandanlıktan bir askeri temyiz mahkemesinin kurulmasını istemişti. Bunun üzerine, 27 Ekim 1921 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti, Divanı Temyizi Askeri Kanun Tasarısını hazırlamışlardı. Divanı Temyizi Askeri’nin 1922 yılı içinde gündeme gelmesi Adliye Encümenince Meclis’in onayına sunulan askeri mahkeme kararları üzerinden gerçekleşmiştir. Askeri mahkemelerin kararları da Adliye Encümenince tetkik edilerek Meclis’in onayına sunulmaktadır. Ancak, Usulü Muhakematı Askeriye çerçevesinde Divanı Temyizi Askeri Kanununun bazı maddelerinin geçerliliğini yitirmiş olduğu yönünde getirilen 140



Askeri Unvan ve Rütbe Değişiklikleri Komutanların Biyografileri çalışmasından derlenmiştir. T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989; 31 Ağustos 1922 tarihinden itibaren geçerli olacak terfi kararları 3 ve 12 Eylül 1922 tarihlerinde verilmiştir.



1922 Yılı



1015



eleştiriler sonunda, 9 Şubat’ta gıyabi hükümlerde muvakkat tasdiklerden vazgeçilmesi için Mülâzimievvel Abdüllâtif Efendi hakkındaki evrakın Meclis’ten geçirilmemesi kararı alınmıştır.141 Bu karar, 15 Mayıs’ta Meclis’e sunulan iki davaya emsal teşkil etmiş; askeri mahkemelerce gıyaben verilen hükümlerin tasdik edilmeden Heyeti Vekileye gönderilmesine karar verilmişitr.142 Bu iki karardan sadece beş gün sonra, 10 Nisan’da Meclis’e gelmiş olan Divanı Temyizi Askeri’nin kurulmasına ilişkin Kanun Meclis’te kabul edilmiştir.143 20 Mayıs’ta 6 Teşrinievvel 1332 (19 Ekim 1916) tarihli Divanı Temyizi Askeri Kanununun 40.maddesine istinaden Divanı Harplerden gelecek karar ve hükümlerin tetkik ve tenfiz mercii olarak bir Divanı Temyizi Askeri kurulmasına karar verilmiştir. Divanı Temyizi Askeri, Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkarılan Divanı Temyizi Askeri Kanunu’na dayanmakla birlikte, 237 sayılı Kanunla, mahkemenin yapısında kimi önemli değişiklikler meydana getirilmiştir. Eski kanun, Divanı Temyizi Askeri’yi iki daireye ayırmışken; yeni kanun ayrıma son vermiş, bütün davalara tek bir dairenin bakmasını öngörmüştür.144 Divanı Temyizi Askeri Riyaseti’nde bulunan kişi, görev ve yetkileri Harbiye Nâzırının vekili sıfatıyla sınırlandırılmışken; yeni kanunla Riyasete doğrudan yargı yetkisi verilmiştir.145 237 sayılı Kanuna göre, Divanı Temyizi Askeri’nin örgüt yapısı, görev, yetki ve sorumlulukları ile askeri hakimlerin sıfatları ve hizmet süreleri belirlenmiştir.146 Reis ve âzaların ikisi asker olmak şartı aranarak, Divanı Temyizi Askeri bir reis ve dört âzadan oluşacaktır. Divan’ın reis ve âzası Müdafaai Milliye Vekâletince belirlenecek ve İcra Vekilleri Heyetince tayin olunacaktır. Rüesa ve müddeiumumiler (savcılar), kendilerine Usulü Muhakematı Cezaiye Kanunu ile verilen görevleri yerine getireceklerdir. Askeri hâkimler henüz tesis edilmediği için kanunda yer alan bazı maddeler askeri hâkimlerin “ne gibi evsafı kanuniyeyi haiz olması lâzımgeldiğini ve müddeti hizmetlerini” de tespit etmiştir (md.6 ve 7). Divanı Temyize reis ve âza olacak kişilerin, hangi askeri rütbe ve makamı işgal edeceği tespit edilmiştir. Adli âzanın Sivas’ta bulunan Temyiz Heyeti’ni teşkil eden: kanunu mahsusuna tevfikan, Mahkemei Temyize âza olabilme vasfını taşıması gözetilmiştir. Böylece tayin edilecek reis ve âzanın hukuki sıfatları sabit olacağı için Müdafaai Milliye Vekâleti bunları istediği gibi azil ve nasbedemeyecek; azil ve nasb işlemlerinde hakkaniyet sağlanmış olacaktır. 141



142



143 144 145 146



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse (9 Şubat 1922). 1921 yılı içinde bu kararı önceleyen kararlar da alınmıştır. Örneğin, 28 Mart 1921 tarihinde Divanı Temyizi Askerice tetkik edilerek tasdik edileceği gerekçesiyle Zâbitvekili Münir Feyiz Efendi hakkında karar alınmamasına karar verilmiştir. BMM ZC, C: 9, İ: 13, Birinci Celse (28 Mart 1921). 15 Mayıs’ta Divanı Harbce gıyaben idama mahkûm Zâbitvekili Mehmed Ali Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hükmün tasdik edilmeden Heyeti Vekileye iadesine karar verilmiştir. BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse (15 Mayıs 1922). 15 Mayıs’ta, ayrıca, 253 sayılı Divanı harblerce gıyaben verilen hükümler hakkında Heyeti Umumiye Kararı alınmıştır. BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse (15 Mayıs 1922) BMM ZC, C: 19, İ: 23 (10 Nisan 1922) BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922) BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922) BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse (20 Mayıs 1922)



1016



Yönetim Zamandizini



Müddetin üç seneyle sınırlandırılmasında da tarafsızlık ilkesinin gözetilmesi hedeflenmiştir. Maaşla ilgili madde ise, geri çekilmiş; böylelikle adli âza ile askeri âza arasında öngörülen dengesizlik baştan kabul edilmiştir. Divanı Temyizi Askeri riyaset ve üyeliklerine 10 Ağustos 1922 tarihinde ilk atamalar yapılmıştır. Ali Sait Paşa, Divanı Temyizi Askeri Riyasetine atanmıştır. 7 Eylül’de Divanı Temyizi Askeri Reisi değiştirilerek, Riyasete eski Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa atanacaktır. Adli Yönetim İstiklâl Mahkemeleri 20 Temmuz’da kabul edilen 245 sayılı Başkumandanlık Kanunu uyarınca, üyeleri Başkumandanlıkça görevlendirilen üç İstiklâl Mahkemesinin görevine son verilmiştir. Başkumandanlık Kanunu’nun kabul edildiği gün alınan 271 sayılı Heyeti Umumiye Kararıyla, Kastamonu, Konya ve Yozgad İstiklâl Mahkemelerinin vazifelerine son verilmiş ve âzaları geri çağrılmıştır. 31 Temmuz’da İstiklâl Mahkemeleriyle ilgili 249 sayılı Kanun kabul edilmiştir. Bu kanun teklifi Koçgiri Tahkik Heyetinden gönderilmiş ve hafi celsede müzakere edilmiş olan mazbata üzerine tanzim edilmiştir. İcra Vekilleri Heyetince gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisince ekseriyeti mutlâka ile verilecek karar üzerine icabeden mahallerde İstiklâl Mahkemeleri kurulmasına karar verilmiştir. Kaza gibi ihtisasa dayanan bir yetkinin Meclis harici adli rical tarafından kullanılmasını savunanlar karşısında, İstiklâl Mahkemelerinin fevkalâde mahkemeler olmaları nedeniyle teşrii ve icrai salâhiyete sahip Meclis âzasından oluşması gerektiğini savunanlar lehine bir düzenleme yapılmıştır. Memurin muhakemetiyle ilgili bazı görevler de İstiklâl Mahkemelerine verilmiştir. İdam hükümleri Büyük Millet Meclisince tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunacaktır. Müddeiumumilik teşkilatı ihdas edilmiş ve müddeiumumilere Meclisce kati suretle halledilecek kararlara itiraz hakkı tanınmıştır. Meclis ayrıca İstiklâl Mahkemeleri arasındaki itilaflara da bakacaktır. 249 sayılı Kanun, aslında bir kuruluş kanunu olmasına karşın 14.maddesiyle, Firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli Kanun, İstiklâl Mahkemeleri Kanununun birinci maddesine müzeyyel 26 Eylül 1336 tarihli Kanun, firariler hakkındaki 11 Eylül 1336 tarihli Kanunun ikinci maddesini muaddil 6 Rebiulevvel 1339 ve 28 Teşrinisani 1336 tarihli Kanun’u ilga ettiği için 31 Temmuz 1922 tarihinden önce kurulan İstiklâl Mahkemelerini de ilga etmiştir.147 147



BMM ZC, C: 22, İ: 83 (31 Temmuz 1922). 249 sayılı Kanun kuruluş kanunu olmasına rağmen, Ergün Aybars tarafından İstiklâl Mahkemelerinin lağvedildiği kanun olarak gösterilmesinin nedeni de kendisinden önceki kanunları ilga etmiş olması olabilir. Ergün Aybars, Ankara İstiklâl Mahkemesi’nin ilga tarihi olarak 249 sayılı Kanun’un çıkarıldığı tarihi göstermiştir. Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2.Baskı, 1988, İzmir, s.55. Ancak, Kastamonu, Konya ve Yozgad İstiklâl Mahkemelerinin görevlerine son verildiği tarih olarak 31 Ekim 1922 tarihini esas almak 20 Ekim 1922 tarihli Heyeti Umumiye Kararı göz önünde bulundurulduğunda mümkün değildir.



1922 Yılı



1017



18 Temmuz’da 1668 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Amasya ve havalisinde görülen lüzuma istinaden bir İstiklâl Mahkemesi tesis edilmesi ve dairei kazasının eski İstiklâl Mahkemesi hududu dahilinde bulunması hususunun Meclis'e arzı kabul edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey imzasıyla, 26 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'e sunulan tezkere uyarınca Meclis'ten müsaade istenmiştir. Dahiliye Vekâleti Vekili Ali Bey, 26 Temmuz’da Meclis’in gizli oturumunda konuyla ilgili izahatta bulunmuş ve Samsun, Amasya ve Tokad'da tutuklu bulunan Pontus eşkiyasının bir kısmının Divanı Harbe bir kısmının da mahkemei nizamiyesine verilmek istenmesi üzerine, Samsun Mutasarrıfı ve Şark Cephesi Kumandanı tarafından eşkiyanın yargılanma merciinin neresi olacağının sorulduğunu bildirmiştir. Ali Bey, süratle karar verecek fevkalâde salâhiyete haiz bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasını önerdiklerini söylemiştir. Amasya İstiklâl Mahkemesi’nin kuruluşa ilişkin müzakereler esnasında, 50 imzalı bir takrirle İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten terki faaliyet etmeleri istenmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ile rüfekasının ileride Hükümetçe lüzum gösterildiği takdirde yeniden teşkil edilmek üzere bütün İstiklâl Mahkemelerinin faaliyetlerine son vermelerine ve Amasya'da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili hakkındaki Hükümetin teklifinin kabulüne dair takriri 76'ya karşı 79 oyla reddedilmiştir. 16 Ağustos’ta Amasya İstiklâl Mahkemesi’nin kurulmasına karar verilecek ve âzaların intihabı gerçekleştirilecektir. 18 Eylül’de Reisi ile Müddeiumumîsi’nin istifası üzerine 11 Ekim’de münhal üyeler için intihap yapılmış; ancak intihap tamamlanamamıştır. 27 Kasım’da Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Amasya İstiklâl Mahkemesine lüzum kalmadığına dair beyanatta bulunmuş ve İcra Vekilleri Heyeti’nin teklifini geri çektiğini söylemiştir. Bunun üzerine, seçilmiş ve görev yerlerine gitmiş âzaların geri çağrılmasına karar verilmiştir. 15 Ağustos 1922 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Kararına istinaden, 26 Ağustos’ta Ankara İstiklâl Mahkemesi yeniden kurulmuştur. 6 Aralık’ta işgalden kurtarılan bölgelere üç İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine karar verilmiş; İstiklâl Mahkemelerinin hangi mıntıkalara gönderileceğine karar verme yetkisi İcra Vekilleri Heyeti’ne bırakılmıştır. Tablo-7: 1922 Yılı Boyunca Görev Yapan İstiklâl Mahkemeleri148 Mahkemenin Görev Adı Yaptığı Şehir Ankara İstik- Ankara, lâl Mahkemesi Kırşehir, Yozgad, Çorum



148



Görev Süresi



Üyeleri



(7 Ekim 1920-31 İhsan Bey (CebelibereTemmuz 1922, ket) (Reis), Kılıç Ali 26 Ağustos 1922) (Antep), Hüseyin Bey (Elâziz), Cevdet Bey (Kütahya)



Faaliyetleri



7 Ekim 1920-31 Temmuz 1922 tarihleri arasında görülen 13096 davanın sonunda 108 idam kararı alınmıştır.



Tablo, 1921 yılı Zamandizini, Ergün Aybars, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927); Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923) ile 1921 ve 1922 Zamandizinlerinden yararlanılarak oluşturulmuştur.



1018



Yönetim Zamandizini



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi



Kastamonu, İnebolu, Safranbolu, Daday, Erac, Tosya, Taşköprü, Cidde, Sinop, Boyabat, Ayancık, Kângırı, Çerkeş, Ilgaz, Bolu, Gerede, Düzce, Gönik, Zonguldak, Zahtan Konya İstiklâl Konya, Mahkemesi Karaman, Pozantı, Isparta, Burdur, Ereğli, Anamur, Silifke, Niğde, Akşehir, Antalya, Uluborlu Yozgad İstik- Kayseri, lâl Mahkemesi Yozgad, Kırşehir, Niğde (Başkumandanlık Emriyle 6 Aralık 1921 tarihinden itibaren)



Amasya İstik- Amasya, lâl Mahkemesi Tokad, Samsun



23 Temmuz 1921-kuruluş kararı, 13 Ağustos 1921-Çankırı’da yayımlanan göreve başlama beyannamesi, 20 Temmuz 1922271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga



Mustafa Necati Bey (Saruhan) (Reis), Neşet Bey (Kângırı), Ziya Nebizade Hamdi Bey (Canik), Hamdi Bey (Trabzon, 31 Ocak 1922Başkumandanlık emriyle), Mahmud Esad Bey (İzmir, 15 Ağustos 1921 tarihine kadar)



Yaklaşık 9200 dava görülmüş ve en az 35 kişi idam edilmiştir.



23 Temmuz 1921-kuruluş kararı, 12 Ağustos 1921-göreve başlama beyannamesi, 20 Temmuz 1922-271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga



Hacim Muhiddin Bey (Karesi) (Reis), Muhiddin Baha Bey (Bursa, 9 Haziran 1922’de istifa), Yusuf Bey (Denizli), Ali Sâib Bey (Urfa, 20 Temmuz 1922’de görevine son verildi), Ali Efendi (İçel, 31 Ocak 1922 tarihli Başkumandanlık Emriyle)



Konya-Delibaş isyanı, Denizli olayları başta olmak üzere 1407 davaya bakarak sonuçlandırmıştır.



8 Eylül 1921Başkumandanlık Emriyle, 22 Eylül 1921-göreve başlama tarihi, 3 Ekim 1921yargılamaya başlama tarihi, 20 Temmuz 1922271 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile ilga, 3Ağustos 1922-son karar tarihi 16 Ağustos 1922üyelerin Meclisce intihabı, 27 Kasım 1922-İcra Vekilleri Heyeti’nin kuruluş kanunu geri çekişi



Refik Bey (Konya) (Reis, 8 Eylül 1921 tarihinde Başkumandanlık Emriyle yerine Mazhar Bey getirilmiştir.), Ethem Fehmi Bey (Menteşe), Mazhar Bey (Üsküdar, vazifesine gitmedi), Ziya Hurşit Bey (Lâzistan, vazifesine gitmedi), Mazhar Müfit Bey (Hâkkari), Necip Bey (9 Eylül 1921 tarihinde Başkumandanlık Emriyle)



Koçgiri Aşireti İsyanı, Yozgat ayaklanmaları başta olmak üzere 2673 davaya bakmış; 56 idam kararı almıştır.



Necati Bey (Saruhan, 18 Pontus meselesi Eylül 1922 -istifa) (Reis), Osman Nuri Bey (Bursa, 18 Eylül 1922-istifa), Hamdi Efendi (Diyarbekir), Hakkı Paşa (Niğde)



1922 Yılı



1019



Diplomatik Temsilcilikler Ankara Hükümeti’nin dış politikasını ve ittifak kurduğu ülkeleri, en iyi Ankara karşıtı bir kalem olan Ali Kemal, Peyamı Sabah’taki köşesinde ele almıştır. Ali Kemal’in sözleri, dış temsilciliklerin mahiyetini güzel bir şekilde ortaya koymaktadır. Ali Kemal, 2 Ocak’ta köşesinde şöyle demiştir: "Ankara'da bir düğün dernektir gidiyor. Asya'nın kıyısından bucağından, Azerbaycan, Acara, Hıvye, Buhara, Ukrayna gibi henüz ya yeni kurulmuş ya kurulmak üzere birçok gelişi güzel devletler o acayip merkeze sefaretler, murahhaslar gönderiyorlar. Ziyafetler verilirken Yunanlılar yeni saldırı hazırlıkları yapıyorlar. Biz Asya ile Rusya ile çocukça oyalanırken o, Avrupa ile Amerika ile işi pişirmek üzeredir." Büyük Millet Meclisi Hükümeti, 1922 yılında mevcut temsilciliklerine, Hollanda ve İran’daki temsilciliklerini de eklemiştir. 1 Kasım 1922’de Saltanat’ın ilgası ile Osmanlı İmparatorluğu’nun son bulması üzerine, Almanya ve Hollanda’da bulunan Osmanlı Sefaretleri, Büyük Millet Meclisi idaresine geçmiş ve bu ülkelerdeki temsilcilik görevini hali hazırda görevde olan Sefirler üstlenmiştir. Fransa’da ise, ikili temsil sistemi bu tarih itibariyle son bulmuş ve Büyük Millet Meclisi’nin temsilcisi Fransa’da Türkiye adına bulunan tek temsilci olmuştur. Tablo-8: BMM Hükümetleri Döneminde Diplomatik Temsilcilikler ve Temsilciler149 Ülke



Temsilcilik Temsilci Türü Fahrettin Paşa Afganistan Elçilik (Tükkan) (27 (Kâbil) Ekim 1921-29 Kasım 1925) Berlin’de Numan Tahir Bey Almanya İsviçre El- (Seymen) (1920(Berlin) çiliği Nez- 1923) dinde Temsilcilik



149



Açıklama Fahri Paşa olarak da bilinen Fahrettin Paşa, eski Medine Muhafızıdır ve Malta’ya sürülenler içinde yer almıştır. 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile Almanya ve Osmanlı İmparatorluğu arasındaki diplomatik ilişkilerin kesilmesi üzerine Berlin’deki Osmanlı Büyükelçiliği görevlileri İstanbul’a dönmüş; sadece Numan Tahir Bey, İsviçre Elçiliği kadrosunda görülerek gayri resmi temsilci gibi Berlin’de kalmıştır. 1 Kasım 1922 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’nun son bulması ile bütün diplomatik temsilciliklerin de Büyük Millet Meclisi idaresi geçmesi ile Numan Bey, görevine Büyük Millet Meclisi adına devam etmiştir.



Tablo, 1920, 1921 ve 1922 Zamandizinleri ile Bilâl Şimşir, “Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXII, Mart-Temmuz-Kasım 2006, Sayı: 64-65-66, Ankara, s.15-89’dan yararlanılarak hazırlanmıştır. Diplomatik temsilcilik, Bilâl Şimşir’in tercih ettiği geniş anlamıyla kullanılmıştır: “Bu kavram içinde Büyükelçilik, Orta Elçilik, Elçilik, Sürekli Maslahatgüzarlık, Mümessillik kuruluşlarının hepsine yer veriliyor.” A.g.e., s.16. Diplomatik Temsilcilikler seçilirken, sadece Ankara Hükümeti’nin 1920-22 yılları arasında temsilcilik açtığı yerler göz önünde bulundurulmuştur. Ankara Hükümeti’nin temsilci bulundurduğu bütün yerler ele alınırken, İstanbul Hükümeti’nin temsilcilikleri sadece Ankara Hükümeti temsilciliğinin olduğu durumda açıklama kısmında ele alınmıştır.



1020



Yönetim Zamandizini



Berlin’de Ankara Hükümeti Temsilcisi Azerbaycan Temsilcilik (Bakû)



Fransa (Paris)



Gürcistan (Tiflis)



Hollanda (Lahey)



İran (Tahran)



İtalya (Roma)



150 151



Nuri Bey Askeri alımlarla ilgili Almanya’da bulunan (Conker) (28 Ha- Nuri Bey, 28 Haziran 1921 tarihinde bu göziran 1921) reve atanmıştır.



Memduh Şevket Bey (Esendal) (19 Ağustos 19201923) Büyük Mil- Ahmet Ferit Bey let Meclisi (Tek) (İstanbul) (26 Ekim 1921-6 Hükümeti’nin Paris Şubat 1923) Temsilcisi



Büyük Millet Meclisi ilk temsilciliğini 1920 yılında Bakû’de açmıştır. Bakû temsilciliği tam kadrolu bir elçilik gibi çalışmıştır. 1914 yılında Osmanlı İmparatorluğu ile Fransa arasındaki diplomatik ilişkiler kesilmişti. Sevr Anlaşmasının imzalanmasından sonra Mehmet Nabi Bey, açılan Osmanlı Temsilciliğinde görevlendirilmişti. 1921 yılında Ferit Bey’in atanmasıyla Türkiye’deki ikili iktidar durumu Fransa’ya da taşınmıştır. Bu durum, 1 Kasım 1922 tarihine kadar devam etmiştir. Bu tarihte, Ferit Bey, Türkiye’nin tek temsilcisi olmuştur. Ferit Bey, aynı zamanda eski Maliye Vekilidir. Ahmet Muhtar Bey, eski Hariciye Vekilidir. Muhtar Bey, 9 Kasım 1922 tarihinde Moskova Elçiliğine tayin edilecektir.



Temsilcilik Ahmet Muhtar Bey (Mollaoğlu) (27 Ekim 1921-9 Kasım 1922) Elçilik Mehmet Esat Bey 1 Kasım 1922 tarihinde Osmanlı İmparatorMuhafızlığı (Atuner) (1922luğu’nun ilga edilmesi ile birlikte, 1923) Lahey’deki Osmanlı Elçiliği kapanmıştır. Osmanlı Elçisi Nusret Sadullah Bey’in (Ayaşlı) (22 Aralık 1920- görevi sona ermiş;150 Mehmet Esat Bey, Elçilik Muhafızlığı görevini üstlenmiştir. Mehmet Esat Bey, 22 Eylül 1921 tarihinde Osmanlı Lahey Sefareti İkinci Kâtipliğini üstlenmişti.151 Büyükelçi- Muhittin Paşa 2 Ekim 1921 tarihinde İstanbul Hükümeti, lik (Akyüz) (7 Kasım Ahmed Reşid Bey’i Tahran Sefaretine ata1922) mıştır. Tahran Elçilik Heyeti, Ankara Hükümeti’nin talimatı üzerine 27 Kasım 1921 tarihinde Trabzon’da alıkonulacak ve 29 Ocak 1922 tarihinde İstanbul’a geri dönmek üzere serbest bırakılacaktır. 7 Kasım 1922 tarihinde Tahran Sefareti'ne Adana ve çevresi kumandanı Tuğgeneral Muhiddin Paşa tayin edilmiştir. Temsilcilik Cami Bey Celâleddin Arif Bey’in Roma’ya varması ile (Baykurt) (Aydın) vazifesi hitam bulduğu halde yurda dönme(4 Eylül 1920-5 diği için 21 Ekim 1922 tarihinde Meclis taraOcak 1922) fından mebusluktan müstafi addedilecektir. Celâleddin Arif Bey (5 Ocak 192221 Haziran 1923)



BOA: İ..DUİT, GN: 8, DN: 1 BOA: İ..DUİT, GN: 34, DN: 50



1922 Yılı



1021



Sovyetler Birliği (Moskova)152



Büyükelçi- Ali Fuad Paşa lik (Cebesoy) (Ankara) (9 Kasım 1920-10 Mayıs 1922)



Geçici Maslahatgüzârlık



Buhara



Zeki Hakkı Bey (Karabuda) (1922) Aziz Bey (1922) Büyükelçi- Ahmet Muhtar lik Bey (Mollaoğlu) (İstanbul) (9 Kasım 1922-28 Şubat 1924) Büyükelçi- Galip Bey (12 lik Şubat 1922)



Ali Fuad Paşa’nın Sefirliği sırasında 21 Nisan 1922 gecesi Moskova Sefareti’nin basılması ile, tarihe Çanta Olayı olarak geçen casusluk olayı addedilen diplomatik bir kriz yaşanacaktır. Bu olay üzerine, Ali Fuad Paşa, 6 Mayıs 1922 tarihinde Ankara Hükümeti’nin onaylaması üzerine 10 Mayıs 1922’de Sovyetler Birliği’ni terk etmiştir. Sovyet Dışişleri Komiseri Karahan, 11 Mayıs 1922’de Ali Fuad Paşa’nın artık Moskova’da görev alamayacağını bildirmiştir.



Elçilik Kurulu, 12 Nisan 1922’de Ankara’dan yola çıkmıştır. Sovyetler Birliği, Enver Paşa’nın da içinde olduğu Buhara’daki Sovyet karşıtı harekete karşı bir askeri harekât başlattığından 20 Mayıs 1922’de Elçilik Kurulu’nun gelişine engel olunmasını isteyecektir. İcra Vekilleri Heyeti, 30 Temmuz 1922’de Galip Bey’in Buhara’ya gitmeyerek merkezde kalmasına karar verecek; 24 Eylül 1922’de Galip Bey dışındaki bütün Buhara Sefareti elçilik kadrosunun görevine son verecektir.



Kürdistan Meselesi Mustafa Kemal Paşa, 6 Mart’taki gizli oturumda, doğrudan Kürdistan meselesi olarak adlandırılmasa da, askeri vaziyete dair beyanatta bulunurken konuya değinmiştir. Mustafa Kemal Paşa, askeri cephedeki durumun hiçbir zaman bir memleketi yıkmaya yetmeyeceğini, asıl önemli olanın dahili cephe olduğunu ve Türkiye'yi yıkanın da bu dahili cephedeki sukut olduğunu söylemiştir. Buna Cenubi Şarki Cephesinde ortaya çıkan Kürdistan meselesini örnek göstermiştir. Meclis'in birlik içinde olması gerektiğini ifade etmiştir. Aynı gün, Başkumandanlık Tezkeresi ile yedi mebusun vazaifi vataniyeye memur edildikleri bildirilmiştir. Halil Hulki Efendi (Siird), Haydar Bey (Van), Rıza Bey (Muş), Zülfi Bey (Diyarbekir), Abdülgani Bey (Siverek), Sadullah Bey (Bitlis), İlyas Sami Bey (Muş) vazaifi mühimmeyi vataniyeye memur edilmişlerdir. Söz konusu gö152



Sovyetler Birliği’nin 31 Aralık 1922’ye kadar resmi adı Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC)’dir. Eral Tellal, “Sovyetlerle İlişkiler”, Baskın Oran, a.g.e. içinde, s.155



1022



Yönetim Zamandizini



revlendirme, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, Kürdistan’da meydana gelen bazı vakaların önüne geçmek için gönderildiği söylenen heyete dair verdiği 4 Mart 1922 tarihli sual takriri ile ilgilidir. Yusuf Ziya Bey, meselenin içeriğini, gönderilen heyetten ne gibi bir fayda beklendiğini ve gönderilen heyetin mebuslardan oluştuğu düşünüldüğünde ve mebusların istihdam ve izam hakkı Meclis’e ait iken bu mebusların Meclis Kararı olmadan nasıl gönderilebildiklerini sormuştur.153 Böyle bir heyetin gitmesi halinde faydasından çok zararı olacağını belirtmiştir.154 Mustafa Kemal Paşa, görevlendirmelerin heyet şeklinde olmadığını söyleyerek kararı savunmuştur.155 Kaldı ki, 4 Mart 1922 tarihinde Bitlis'te bulunan Küfrevizade Şeyh Baki Efendi'ye yazdığı mektupta Mustafa Kemal Paşa, milli birlik istediğini tekrarlamış, ondan Kürdistan meselesini çıkaranlara karşı nüfuzunu kullanmasını istemiş ve bu doğrultuda bölgede görevlendirmeler yaptığını bildirmişti. Kürdistan’a gönderilecek heyet meselesi, 13 Mart’ta Dahiliye Vekâleti Bütçe görüşmelerinde de gündeme gelmiştir. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, her mıntıkanın ayrı bir şekli idaresi olduğundan; idarenin şahsi bir mesele olmaktan çıkarılıp bir şekil ve sistem kazanması için memlekette kanunun hüküm kılınması ve vakit kaybetmeden memleketin taksimat ve teşkilatı mülkiyesinin yapılması gerektiğinden bahsetmişlerdir. Mülkiyeyi memurinin hudud ve vazaifinin belirlenmesi gerektiği, Dahiliye Vekâleti'nin nüfuzunun tesis edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Ancak, Yusuf Ziya Bey bunun muhiti tanıyan mülki amirler ile yapılması gerektiğini söylemiştir. Bu nedenle, Dahiliye Vekâleti'nin havaliyi Şarkiye'ye bir heyet gönderme hazırlığı içinde olduğunu endişe ile izlediğini; eğer, asayişi Şarkiye ile ilgili bir sorun varsa bunun önce Meclis gündemine getirilmesi gerektiğini dile getirmiş ve uygun tebdire Meclisce karar verilmesini istemiştir. Musul Vilâyeti ve Elcezire Cephesi 1922 yılı başında İtilâf Devletleri Sevr Anlaşması’nın gözden geçirildiği yeni bir konferansa hazırlanırken, 1 Şubat 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa, gizli bir talimatla, Yarbay Şefik Özdemir Bey’i Revandiz’e gitmek üzere görevlendirmiştir. Söz konusu görevlendirme, İngiltere’nin çok önemsediği, Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan coğrafi, stratejik ve iktisadi öneme sahip bir bölgeye gerçekleştirildiği ve idari taksimatı belirleyeceği için önemlidir. Misak-ı Milli sınırları içinde bulunan Musul vilayeti, 91.000 km²’lik bir arazi ile 350.000 nüfusa sahiptir ve idari taksimata göre, Kerkük, Süleymaniye 153 154 155



BMM ZC, C: 18, İ: 3 (6 Mart 1922) BMM ZC, C: 18, İ: 3 (6 Mart 1922) Yusuf Ziya Bey'in (Bitlis) 6 Mart 1338 tarihinde verdiği sual takririne, Dahiliye Vekili Vehbi Bey (Karesi), 3 Nisan’da "Şark vilâyetlerinde halihazırda bir hâdiseyi mühimme yoktur. Ancak düşmanlarımız şimdiye kadar evvelce vatanımızı parçalamakta muvaffak oldukları tefrikaları tekrar ihdasa çalışmakta oldukları cihetle rüfekayı muhteremeden bâzıları emsali veçhile ikaz ve irşat vazifesiyle Meclis Riyaseti ve Başkumandanlık canibi samisinden dairei intihabiyelerine izam olunduğu maalihtiram arz olunur" şeklinde cevap vermiştir.



1922 Yılı



1023



ve Musul sancaklarına ayrılmıştır.156 Bölgeye yönelik ilgi, 1871 yılında Almanya’nın bölgede zengin petrol kaynakları olduğunu tespit etmesiyle başlamıştır.157 Osmanlı İmparatorluğu, 1908 yılından başlayarak, birçok yabancı petrol şirketine hisse vermişti.158 İngiltere’nin bölgeye yönelik ilgisinin bir diğer nedeni ise, Hindistan yolunun güvenliği olmuştu. Bölgenin petrol kaynaklarının bölüşümü ve stratejik önemi, Birinci Dünya Savaşı’nda Irak Cephesinin açılmasına neden olmuştu. Irak Cephesindeki muharebeler, Osmanlı İmparatorluğu ile İngiltere arasında gerçekleşmişti.159 İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ile savaşı bitiren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’nden sonra, Mondros Mütarekesi’nin hükümlerine ve uluslararası savaş kurallarına aykırı olarak 11 Kasım 1918 günü Musul ve civarını işgal etmiş; 15 Kasım 1918’de Türk birlikleri Musul’u tamamen İngiltere’ye terk etmiş ve 30 Kasım 1918 tarihinde bütün Osmanlı idari personeli bölgeyi boşaltmıştı.160 İngiltere, Musul’u işgal ettiği sırada o dönem Altıncı Ordu Kumandanı olan Ali İhsan Paşa, Musul’dan sorumluydu.161 Sevr Anlaşması’na giden yolda toplanan Paris Barış Konferansı ve San Remo Konferansı, Musul dahil olmak üzere Irak idaresini İngiliz mandasına bırakmıştı.162 İngiliz mandası altındaki Irak’ta, 23 Ağustos 1921’de Faysal Irak Kral’ı olmuştu. Ancak, İtilâf Devletlerinin çatışan çıkarları, bölgenin etnik yapısı ve toplumsal örgütlenmesi nedeniyle İngiltere bölgede tam bir hâkimiyet kurabilmiş değildi.163 156



157



158 159



160 161 162



163



Musul Vilayeti Salnamesi, İstanbul 1330 ve İslam Ansiklopedisi, “Musul”, c. VIII, s. 744 vd.’den aktaran Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001 Mim Kemal Öke, Musul-Kürdistan Sorunu, s.41’dan aktaran Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 40, Kasım 2007, s. 643-691, s. 645. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987, s.12-13. “Irak Cephesi, Bağdat Demiryolu Hattı’nın Halep-Musul-Bağdat güzergâhını takip etmesi, bu hattın Basra’ya kadar uzatılmasının planlanması, Musul’un stratejik hammadde niteliği taşıyan petrol rezervlerine sahip olması ve İngiltere’nin Anadolu’nun güneyinden yumuşak karnını tehdit etmesiyle önem kazanmıştır.”, Cemal Kemal, a.g.e., s.649 Cemal Kemal, a.g.e., s. 660-661. Zekeriya Türkmen, a.g.e. “İngiltere ve Fransa’nın 9-16 Mayıs 1916’da imzaladıkları Sykes-Picot Anlaşması’nda düzenlemeler içeren bu anlaşmaya göre: “Suriye, Lübnan ve Güney Anadolu Fransa’nın, Mezopotamya Musul dahil, Filistin ve daha güneydeki Osmanlı toprakları İngiltere’nin mandası olacaktır. İngilizler daha önce işgal ettikleri Maraş, Urfa ve Antep’i Fransızlara teslim edeceklerdir. San Remo Konferansı’nda 26 Nisan 1920’de, Osmanlı İmparatorluğu’yla yapılacak barışın şartlarını şöyle tespit etmişlerdir: “İstanbul ve Boğazlar milletlerarası bir idareye bırakılacak, Irak ve Filistin’de İngiliz mandası, Güneydoğu Anadolu’da İtalyan ve Fransız nüfuz bölgeleri, İngilizlerin himayesinde bir Kürt özerk bölgesi kurulacak, Doğu’da altı vilayet (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Sivas) Ermenilere, İzmir’le Batı ve Doğu Trakya Yunanistan’a verilecek, kapitülasyonlardan bütün İtilaf Devletleri yararlanacaktır.” Sevr Anlaşması’nda da, “Suriye ve Lübnan Fransa’ya, Irak (Musul dâhil) ve Filistin İngiltere’ye” bırakılmıştır. Cemal Kemal, a.g.e., s. 663, 665, 666. Zekeriya Türkmen, a.g.e.



1024



Yönetim Zamandizini



Büyük Millet Meclisi için, Misak-ı Milli’nin parçası olarak Musul, kurtarılacak bölgeler içerisindedir. 9 Ağustos 1921’de Binbaşı Şevki Bey Süleymaniye Kumandanlığına atanmıştı ve 16 Aralık 1921’de Revandiz’e saldıran İngiltere’ye önemli kayıplar verdirmişti. Ancak, Binbaşı Şevki Bey, Musul’da yeni bir cephe açmak için bulunmuyordu; hatta görevlendirmesi sırasında kendisine zorunlu olmadıkça İngiltere ile çatışmaya girmemesi emri verilmişti. Görevlendirmenin niteliği itibariyle, Yarbay Şefik Özdemir Bey’in 1 Şubat 1922 tarihli görevlendirmesi Binbaşı Şevki Bey’in görevlendirmesinden oldukça farklıdır ve 1922 yılının Musul açısından farklı bir yıl olacağının göstergesidir. Özdemir Bey komutasındaki müfrezenin, kendini bölgede kamufle etmek ve barış konferanslarında İngiltere’nin eline koz vermemek amacıyla “şahsi bir teşebbüs” izlenimiyle hareket etmesi, bu nedenle resmi askeri personelden değil, mahalli kuvvetlerden oluşturulacak milis güçlerden meydana getirilmesi emredilmişse de, görevlendirmenin asıl amacı Musul’daki bekleyişin sona erdirilmesi veya insiyatifin ele geçirilmesidir. 1 Şubat 1922 tarihinde Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’nın Müdafaai Milliye Vekâleti’ne çektiği telgrafla yapılan görevlendirmede, görevlendirme amacı, Kürdistan havalisinde bazı tahriklerde bulunarak, Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgenin Kral Faysal tarafından işgaline engel olmak ve İngiltere’nin işgal ettiği araziyi kurtarmak olarak belirtilmiştir. Denilebilir ki, 1 Şubat 1922 tarihinde Musul’un kurtarılmasına karar verilmiştir. Bu aynı zamanda, güneyde İngiltere ile fiili bir cephe açıldığı anlamına gelmektedir.164 Bütün hazırlıklar tamamlandıktan sonra, Diyarbakır’da her türlü donanımı tamamlanmış 100 kişilik bir müfreze kuruldu. Özdemir Bey’e verilen talimatta özetle şunlar belirtiliyordu: Özel teşebbüs ile hareket etmesi gereken Özdemir Bey müfrezesi, Misâk-ı Milli sınırları içinde kalan bölgelerin Faysal tarafından işgaline engel olacaktır. Musul hareketine resmi bir mahiyet verilmeyecek, görünüşte Türkiye ile hiçbir ilgisi olmadığı, şahsi ve mahalli teşebbüslerle meydana gelmiş olduğu kanaati uyandırılacaktır.165 Bu amacı sağlamak için, en elverişli yer Revandiz bölgesidir. Görevin başarıyla yapılabilmesi için, subay ve erlerin aşağıdaki esaslara bağlı kalması şarttır. Aksi takdirde memleket için zararlı sonuçlar verebilir: a. Müfreze, ciddi ve sıkı bir disiplin altında bulundurulacak ve eğitimle meşgul olacaktır. b. Halkı, Türk hükümetine bağlamak için son derece eşit muamele yapacaktır. c. Vazife zamanında ve vazife dışında halka iyi muamele yapılacaktır. d. Bölge halkının dinî inançları, taassup derecesinde kuvvetli olduğundan subay ve askerler dinî esaslara saygılı kalacaklar ve gerektiği zaman da halk aydınlatılacaktır. e. Revandiz’de yapılacak yerli teşkilatta halkın ve özellikle aşiret reislerinin düşünceleri sorulacaktır. 164 165



Zekeriya Türkmen, a.g.e. Bu amaçla Fevzi Paşa sık sık Elcezire Cephesi’ne gönderdiği emirlerde bu konu üzerinde duruyor, özellikle bu hareketin “şahsi bir teşebbüs ve cihat şeklinde idare olunmasını” tavsiye ediyordu. Zekeriya Türkmen, s.45



1922 Yılı



1025



“Halkla yapılacak görüşmelerde, İngilizlerin İslâm birliğini parçalamak ve bu suretle memleketlerini işgal etmek amacını güttükleri ve Faysal‘ın da tamamen İngiliz isteklerine göre hareket ettiği açık olarak anlatılmalı; Süleymaniye’de bulunmakta olan Nemrut Mustafa’nın kurduğu cemiyetin İngiliz çıkarlarına çalıştığı açıklanmalıdır. Müfreze, Hakkari kanalıyla sıkı ve devamlı irtibatta bulunmalıdır. Bu, başarı için şarttır.”166 Özdemir Bey müfrezesi, Musul’un Revandiz sancağında görevlendirilmiştir ve Elcezire Cephesi Kumandanlığına bağlıdır. Yeni bir cephe olarak bölgeyi askeri açıdan takviye etmeye çalışan Özdemir Bey, Revandiz başta olmak üzere gittiği yerlerde Büyük Millet Meclisi adına teşkilâtlanma çalışması da yapmış; hükümetsizlikten kaynaklanan sorunları önlemeye çalışmıştır.167 Çalışmalarında Sürücü, Barzani, Zibarlı ve Balikli aşiretlerini yanına çekmiş; hatta aşiret güçlerinden yararlanarak bölgede bir jandarma kuvveti tesis etmiştir.168 Musul’da teşkilâtlanmanın güçlenmesiyle birlikte, İngiliz saldırıları da başlamıştır. 10 Temmuz’da, İngiltere Revandiz’i bombalamıştır. Buna karşılık, 31 Ağustos’ta, Özdemir Bey Derbent Muharebesini kazanmıştır. İngiltere, bölgede hâkimiyetini arttırmak için Süleymaniye’de kendisine bağlı bir manda yönetimi kurmaya çalışmıştır.169 7 Eylül 1922 tarihine kadar Özdemir Bey ve bölgedeki milis güçler tarafından yürütülen hareketler, bu tarihte Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa’nın Şark ve Elcezire Cephesi Kumandanlıklarına yolladığı emirle yeni bir boyuta taşınmıştır. Fevzi Paşa, o vakte kadar milis güçlerce yürütülen hareketin zamanı geldiğinde ordu tarafından nihai sonucuna ulaştırılmak üzere üstlenilebileceğini bildirmiş ve hazırlıklara başlanması emrini vermiştir. Garp Cephesindeki ilerleyişe paralel olarak, güneyde de kazanımlar sağlanmasına karar verildiği anlaşılmaktadır. Bu arada, Özdemir Bey, görevlendirmesi doğrultusunda hareketlere devam etmiştir. Özdemir Bey, 26 Eylül’de, Köysancak’ı ele geçirmiş ve mülki idare teşkilâtını kurma çalışmalarını başlatmıştır. Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, 4 Aralık’ta Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya Musul hazırlıklarının tamamlandığını ve taarruz emri verilmesi halinde on gün içinde taarruza geçilebileceğini iletmiştir. Musul’daki taarruz hazırlıkları Lozan Konferansı’nın paralelinde gerçekleştirilmiştir. İngiltere, 8 Aralık’ta Londra’daki “Irak Komitesi”nde Musul konusunda Konferansa nasıl bir öneri getirebileceğini tartışmış ve petrol bulunmayan Musul nehrinin kuzeyindeki toprakların Türkiye’ye bırakılacağı bir tavizin verilebileceği karara bağlanmıştır. 1923 yılı Nisan ayında bölgedeki askeri gücünü takviye eden İngiltere, Kuzey Irak’a saldıracak ve Özdemir Bey kuvvetlerini yenilgiye uğratacaktır.170 Öz166 167 168 169 170



T.C.Genelkurmay Başkanlığı, İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009, s.300 Zekeriya Türkmen, a.g.e. Zekeriya Türkmen, a.g.e. Zekeriya Türkmen, a.g.e. İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Ekler



1026



Yönetim Zamandizini



demir Bey’in bu saldırılar üzerine İran’a iltica etmek zorunda kalmasıyla, Musul’daki askeri harekât da son bulacaktır. Musul’un askeri harekâtlar ile çizilmeye çalışılan kaderi 1923 yılında son bulmasına karşın, Lozan Konferansı paralelinde 1926 yılına kadar uzanacaktır.171 Basın İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Anadolu’da yayınlanabilecek gazeteler belirlenmiştir. 19 Şubat’ta İstanbul’da yayınlanan Yeni Ziraat Gazetesi’nin Anadolu’ya girişine izin verilmiştir. 20 Şubat’ta Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti adına Avrupa ve Amerika'dan gelen gazete ve dergilerin sansürden sonra Anadolu'ya girmesine izin verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, her zaman gazetelerin Anadolu’da yayınlanmasına izin vermemiş; kimi zaman, bu gazetelerin yayınını yasaklamıştır. 17 Mart’ta 12-17 Mart 1921 tarihleri arasında yayınlanan İstanbul Gazetelerinin Anadolu'ya sokulmamasına karar verilmiştir. 24 Mart’ta Paris Konferansınca teklif edilen ateşkes şartlarını Anadolu Ajansı açıklayana kadar gazetelerin bu konuda yayın yapmamasına ve İstanbul gazetelerinin 23-25 Mart 1338 tarihli nüshalarının Anadolu'ya sokulmamasına karar verilmiştir. 3 Ağustos’ta ise, Anadolu'da basılan gazetelerin İstanbul'a gönderilmesine izin verilmiştir. İstanbul’un hâkimiyetinin ele geçirilmesi ile 12 Aralık’ta İstanbul’da yayınlanan bütün gazetelerin Anadolu’ya girişine izin verilmiştir. 1 Ocak’ta Misak-ı Milli Gazetesi’nin ilk sayısı Kayseri’de, 2 Ocak’ta Aydede mizah dergisinin ilk sayısı İstanbul’da, 5 Haziran’da Ziya Gökalp’in çıkardığı Küçük Mecmua Diyarbekir’de yayımlanmıştır. Elazığ’lı gençler devrimi ilerletmek ve yobazlığa karşı koymak için 24 Şubat’ta Satvet-i Milliye (Ulusal Sıçrayış) adlı bir gazete çıkarmaya başlamışlardır. 18 Mart’ta, 1921 yılında kapatılan Yeni Hayat Gazetesi tekrar yayımlanmaya başlanmıştır. Yeni Hayat Gazetesi, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası’nın yayın organıdır. Yeni Hayat’ın 19 Eylül’deki nüshasında İcra Vekilleri Heyeti Rauf Bey ile yapılan bir görüşmeye yer verilerek gazetenin kapıtılabileceği belirtilmiştir. 20 Temmuz’da Aydınlık Dergisi, 7.sayısı ile tekrar yayımlanmaya başlanmıştır. Aydınlık Dergisi, genel sekreterliğini Şefik Hüsnü'nün yaptığı Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nın yayın organıdır. 22 Temmuz’da Eftim Efendi’nin öncülük ettiği Anadolu Ortodokslarının yayın organı Anadolu Ortodoks Sadası gazetesinin birinci sayısı yayımlanmıştır. 14 Ekim’de Hüseyin Cahit Bey, İstanbul’da Renin Gazetesini çıkarmaya başlamıştır. Çıkış sayısında, Tanin'in hürriyet ve milliyet düşünceleri için yaptığı mücadele övülmüş; amacın particilik değil, büyük ve kutsal vatanın saadet ve selameti olduğu belirtilmiştir. Gazete, 20 Kasım 1922 tarihinde Tanin adına dönecektir. Osmanlı İmparatorluğu’nun resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi’nin son sayısı, İstanbul Hükümeti’nin istifa ettiği gün olan 4 Kasım’da çıkmıştır.



171



“Musul Sorunu”, İlhan Uzgel ve Ömer Kürkçüoğlu, Baskın Oran (Ed.), a.g.e. içinde, s.259-271



1922 Yılı



1027



İstanbul basınının önemli isimlerinden ve İstiklâl Harbi karşısındaki sivri kalemlerden Ali Kemal, Peyamı Sabah Gazetesi’ndeki son yazısını 10 Eylül’de yazmıştır. Bu yazısında, barışın silahla kazanılabileceğinin görüldüğünü dile getirmiş ve üstü kapalı yanıldığını dile getirmiştir. Ancak, Ali Kemal ile ortağı Mihran Efendi’nin ortaklığı daha fazla devam etmeyecektir. 11 Eylül’de, Peyamı Sabah'ta Peyam ile hiçbir ilişkinin kalmadığı, resmi işlemlerin tamamlanmasıyla Sabah adıyla çıkmaya devam edileceği belirtilecektir. Peyamı Sabah Gazetesi’nin son sayısı 14 Eylül’de yayımlanacak ve gazete, 15 Eylül’de Sabah adıyla çıkmaya başlayacaktır. Ali Kemal, 6 Kasım’da İzmit’te Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa’nın dahliyle linç edilerek öldürülecektir. Yönteme İlişkin Bilgi Notu 1. Kurtuluş Savaşı Kronolojisi'ne referansla yer verilen gazeteler zamandizin kaynak bölümüne "KSG III / IV, gazete kısaltması" şeklinde işlenmiştir. Gazete kısaltmaları dizininde yer alan gazeteler bu şekilde işlenmiş olanlardır. 2. BMM ZC'si Kanun, Karar'ın kabul edildiği veya reddedildiği gün itibariyle zamandizinine işlenmiştir. Uzun günler müzakeresi devam eden Kanun ve Kararlar da buna dahildir. Ancak, bu, müzakeresi zamandizinde işlendiği günden önce başlayan Kanun ve Kararlar hakkındaki bilginin sadece kabul edildikleri günün bilgisi olduğu anlamına gelmemektedir. Bu Kanun ve Kararların farklı günlerde yapılan bütün müzakereleri ele alınarak açıklama kısmı yazılmıştır. Bu Kanun ve Kararların, önceki müzakelerinin hangi günlerde gerçekleştiği ve ilgili zabıt ceridesi bilgileri işlendiği tarih itibariyle zabıt ceridelerine bilgi olarak kaydedilmiştir. Dolayısıyla, önceki müzakerelere ilişkin ayrıntılı bilgiye bu vesileyle ulaşılabilir. 3. İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası, üç yıla yayılmış ve birden fazla oturumda müzakere edilmiştir. Kanunun tayyedilen maddeleri nedeniyle kanun numaraları değişmiştir. Ancak, Kanun müzakerelerinin uzun yıllara yayılmış olması takibi zorlaştırmaktadır. Bu nedenle, zamandizinin takibi kolaylaştırması amacıyla müzakere edilen kanun maddeleri değiştirilmiş kanun numaraları ile değil lâyihanın ilk halindeki numaralarla zamandizine işlenmiştir. Bunun için zamandizinin okumasında Lâyihanın ilk hali referans alınmalıdır. Bkz. BMM ZC, C:12, İ:80 (22 Eylül 1921).



1028



Yönetim Zamandizini



Ek-1: İŞGAL / KURTULUŞ ZAMANDİZİNİ (1 Ocak 1921 – 25 Kasım 1921)172 G. A. İşgal /Kurtuluş Bölgesi – Olay 1 1 Fransa'nın boşalttığı Hassa teslim alındı. Dörtyol teslim alınarak resmi dairelere Türk bayrağı çekildi. 4 1 Fransa Dörtyol'dan çekildi. 5 1 4 Ocak 1922 tarihinde Ankara Anlaşması'nda belirtildiği üzere Fransa'nın Çukurova bölgesini boşaltma işlemi tamamlanmıştı. Türk ordu birlikleri 5 Ocak'ta Adana'ya girdi. Bu tarih, Adana'nın kurtuluş günü olarak kutlanmaktadır. 7 1 Türk ordusu Osmaniye'ye girdi. Ankara Hükümeti yönetimi görevine başladı. 20 4 İtalya, Söke'yi 20 Nisan 1922'de boşaltmış ve 21 Nisan 1922'de kasabayı Yunanistan işgal etmiştir. İtalyanlar, Söke'yle birlikte Menderes Vadisi de boşaltmaktadırlar. 27 4 İtalya, Kuşadası'ndan çekildi. Yunanistan, 30 Nisan 1922'de Kuşadası'nı işgal edecektir. İtalyanların boşalttığı Menderes Vadisine Yunanistan yerleşmektedir. İtalya, Menderes ovasının aşağı kesimlerinden çekilme işlemini 30 Nisan 1922'de tamamlayacaktır. Yunanistan'ın Kemer'e yaptığı saldırıya, 30 Nisan 1922'de Milli Kuvvetler ateşle karşılık verecektir. 1 5 Fransa, Hassa'yı boşaltmaya başladı. Kasabaya Türk bayrağı 4 Mayıs 1922 tarihinde asılacaktır. 19 8 Ortanca kasabası ele geçirildi. Büyük Taarruza hazırlanan Büyük Millet Meclisi ordusu, Yunanistan ordusunun dikkatini başka yöne çekmek için Buldan yöresindeki Ortanca Köprübaşına saldırmış ve burayı ele geçirmiştir. Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti, buraya takviye kuvvet gönderilmesini emretmiştir. 26 8 Büyük Taarruz başladı. Tınaztepe, Belentepe, Türkmentepe alınmıştır. 27 8 Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa, Karahisarı Sahib'in [Afyon] alındığını Garp Cephesi karargâhına bildirmiştir. 28 8 Sincanlı (Sinan Paşa) kurtarıldı. Sincanlı 13 Temmuz 1921 tarihinde Yunanistan tarafından işgal edilmişti. 29 8 Karahisarı Sahib'e [Afyon] bağlı Egret (İhsaniye) ile Kütahya'ya bağlı Kürtköy (Altıntaş) kurtarıldı. İhsaniye 28 Mart 1921 tarihinde işgal edilmiş; 7 Nisan 1921'de kurtarılmış; ancak, 14 Ağustos 1921'de tekrar işgal edilmişti. Altıntaş da, 13 Temmuz 1921 ve 14 Ağustos 1921 tarihlerinde iki defa işgal edilmişti. 30 8 Kütahya, Çivril, Demirci, Gördes kurtarıldı. Çivril son olarak 1 Nisan 1921'de, Demirci 11 Ekim 1921'de, Gördes ise 1 Temmuz 1921'de Yunan işgali altına girmişti. 31 8 Dumlupınar, Kaplangı Dağı ve Şeyh Elvanlı Dağı ele geçirildi. 1 9 Uşak kurtarıldı. 4 Eylül 1920'den beri beş kez el değiştirmiş olan Gediz kasabası da ele geçirilmiştir. 1 Temmuz 1920'de işgal edilen, Çanakkale'ye bağlı Yenice kasabası İkinci Süvari Tümeni tarafından kurtarılmıştır. Eskişehir'e bağlı Seyitgazi de kurtarılmıştır. Uşak ve Eskişehir başta olmak üzere, Yunan ordusunun çekildiği bütün şehirler yakılmaktadır. 2 9 Eskişehir, Dursunbey kurtarıldı. 2 9 Kula, Sındırgı, Eşme, Emet, Tavşanlı, Burhaniye, Güney, Bayramiç, Selendi kurtarıldı. Akıncı Müfrezeleri Sındırgı'ya girmiştir. 172



Tablo, KSG IV ve AK’dan derlenen olaylardan oluşmaktadır.



1922 Yılı



1029



G. A. İşgal /Kurtuluş Bölgesi – Olay 4 9 Bigadiç, Buldan, Söğüt, Kula, Nazilli, Bozöyük, Domaniç kurtarıldı. Menderes Grubu ve 74.Piyade Alayı'nın İkinci Taburu Denizli'ye girdi. Yunanlılar Alaşehir'i yakmıştır. 5 9 Alaşehir, Gördes, Salihli, Susurluk, Bilecik, Demirci, Simav, Ödemiş, Kuyucak kurtarıldı. 6 9 Akhisar, Balıkesir, Yenişehir, Köşk, Tire, Bayındır, Söke, İnegöl, Soma, Kırkağaç, Gönen, Pazarcık, Umurlu, İvrindi, Balya, Bilecik, Ahmetli, Kuşadası, Kepsut, Savaştepe kurtarıldı. Yunan ordusu Kirmasti'yi terketti. 7 9 Aydın, Germencik, Turgutlu, Saruhanlı, Kuşadası ve Karabağ kurtarıldı. 8 9 Manisa, Kirmasti (Kemalpaşa), Selçuk, Saruhanlı, Sarıgöl, Burhaniye kurtarıldı. Milli müfrezeler Balya'yı işgal etmiştir. 9 9 İzmir kurtarıldı. Yunanistan Edremit'ten çekildi ve Edremit kurtarıldı; Menemen, Seydiköy kurtarıldı. 10 9 Yunan ordusu Gemlik'i boşalttı; Torbalı ve Orhangazi kurtarıldı. 11 9 Bursa kurtarıldı. Yunan ordusu Mudanya'yı boşalttı. Havran, Burhaniye, Edremit akıncı müfrezeleri tarafından kurtarılmıştır. Edremit'te, bir yıl önce Yunanistan tarafından kaymakam tayin edilen Mehmet Vehbi hapishanede linç edilmiştir. Gemlik ve Orhaneli kurtarılmıştır. 12 9 Foça geri alındı, Seferihisar ve Kınık Türklerin eline geçti, Torbalı ve Urla kurtarıldı, Sandıklı ve Kırkağaç'ta Türk yönetimi kuruldu, Kirmasti'de mahalli eşkiyalar şehre hakim oldular, milli kuvvetler Gemlik'i ele geçirdi; Akıncılar, Burhaniye ve Ayvalık'a girdiler. Mudanya geri alındı. 14 9 Dikili kurtarıldı; Türk ordu birlikleri Kirmansti'ye (Mustafa Kemal Paşa) girdi. 6 Eylül 1922 tarihinde Yunan ordusunun kasabayı terketmesinden sonra şehre çeteler hakim olmuştu. 15 gün sonra şehre gelecek Kemalettin Sami Paşa, Yunanlılara hizmet ettiği anlaşılan 72 kişiyi kurşuna dizdirecektir. Mihaliç (Karacabey) ve Keles kurtarıldı. Kuşadası, Bergama, Foça ve Menemen Türk ordusunun eline geçti. Karaburun Türklerin eline geçti. 15 9 Ayvalık, Balya kurtuldu. 16 9 Çeşme, Üçüncü Süvari Tümeni tarafından kurtarıldı. Karaburun Türklerin eline geçti. Ordu kuvvetleri, akıncı müfrezelerinin elinde olan Balıkesir'e girdi. 17 9 Kocaeli Grubu'na bağlı kuvvetler Bandırma'ya girdi. 18 9 Yunanlılar, Erdek ve Çeşme'yi tamamen boşalttılar. Biga kurtarıldı. 19 9 Ordu Gönen'e girdi. Son Yunan birlikleri Kapıdağ yarımadasından Türkiye'yi terketmiştir. 20 9 Bayramiç, Bozcaada kurtuldu. 21 9 Ordu, Ayvacık'a girdi ve Ayvacık kurtuldu. 22 9 Ezine, İmroz kurtuldu. 25 9 Türk atlı kuvvetleri Lapseki'ye girdi; Lapseki kurtuldu. 7 10 Mürettep Süvari Tümeni Şile'ye girdi. 17 10 Mudanya Mütarekesinin ardından Trakya'yı teslim alacak İtilâf Devletleri birlikleri, bu kapsamda bugün Çorlu, Silivri, Tekirdağ ve Edirne'ye girmişlerdir. Çorlu, İtalya; Silivri ve Tekirdağ, İngiltere; Edirne, Fransa tarafından işgal edilmiştir. 19 10 Müttefik birlikleri Kırklareli'yi, İngiltere, Uzunköprü'yü işgal etti.



1030



Yönetim Zamandizini



G. A. İşgal /Kurtuluş Bölgesi – Olay 31 10 Çorlu, Silivri, Saray ve Vize İtalya'dan teslim alındı. 1 11 Midye ve Muratlı kasabaları Büyük Millet Meclisi'ne bağlı seyyar jandarma birlikleri tarafından teslim alındı. 3 11 Demirköy kasabası Fransa'dan teslim alındı. 8 11 Lüleburgaz, Pınarhisar seyyar jandarma birliklerine teslim edildi. Tekirdağ, Malkara ve Hayrabolu'da Türk yönetimi kuruldu. 9 11 Babaeski teslim edildi. 10 11 Büyük Millet Meclisi'ne bağlı jandarma birliklerinin gelişiyle Müttefik Ülkeler tarafından tesilm edilen Kırklareli'nde Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. Pınarhisar ve Lüleburgaz da teslim edilmiştir. 12 11 Kofçaz ve Gebze'de Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. 13 11 Yunan kuvvetleri 19 Haziran 1920 tarihinden beri bulundukları Çanakkale'den ayrıldı. 10 Kasım 1918'den beri şehirde bulunan İngiliz kuvvetleri ise, şehirden 23 Eylül 1923 tarihinde ayrılacaktır. 13 11 Tekirdağ, Saray ve Hayrobolu teslim edilerek, buralarda Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. 15 11 Malkara, Ankara Hükümeti tarafından teslim alındı. 17 11 Şarköy teslim alındı; Kırklareli'ye bağlı Pehlivanköy'de Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. 18 11 Uzunköprü kurtarıldı. 19 11 Kavallı (Meriç), Ankara Hükümeti yönetimine geçti; bir tabur Keşan'a girdi. 20 11 İpsala'da Ankara Hükümeti yönetimi kuruldu. 23 11 Enez ve Havza kurtarıldı. 25 11 Edirne kurtarıldı.



1922 Yılı



1031



1922 YILINDA YÖNETİM G.



Ay



Olay/Mevzuat



1



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, CeCemal Paşa'yı İttihatçılardan koparmaya çalışan KSG IV mal Paşa'ya iki mektup yol- Mustafa Kemal Paşa, 1/2 Ocak 1922 tarili biri özel ladı. diğeri resmi iki mektup yazmıştır. Özel mektubunda, Enver Paşa ile ilişkiyi keser ve Ankara'nın talimatlarına göre hareket ederse, kendisine yardıma devam edileceğini ve ileride Türkiye'de resmi görevler alabileceğini söylemiştir. Resmi mektupta ise, Afganistan'da yaptığı hizmetlerin Türk milleti ve yurdu için faydalı olduğu belirtilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 4 Ocak 1922'de Cemal Paşa'yı sert sözlerle uyaracak ve Enver Paşa'nın sözü ile hareket etmekten vazgeçmesini söyleyecektir: "Türkiye'de tahmin edemeyeceğiniz derecede bir devrim olmuştur. Bütün anlamı ile bir halk hükümeti kurulmuştur. Bu durumu iyi inceleyiniz."



1



Ocak



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Musul'un kurtarılması için Revandiz'e kuvvet gönderilmesini emretti. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekâletine KSG IV Revandiz'e kuvvet gönderilmesi emrini vermiştir. Revandiz'e Özdemir Bey'in gönderilmesine karar verilmiştir.



1



Ocak



1286 sayılı Memleketin ekonomik durumunu incelemek için bir heyetin kurulmasına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı kabul edildi. [Cmh]



Memleketin ekonomik durumunu incelemek ve düzenlemek üzere Müdafaai Milliye, Maliye, Nafia ve İktisat Vekâletlerinden oluşacak bir heyetin kurulmasına karar verilmiştir.



1



Ocak



Misak-ı Milli Gazetesi'nin Kayseri'de ilk sayısı çıktı.



2



Ocak



Türkiye ve Ukrayna Arasında Muhadenet ve Uhuvvet Muahedesi imzalandı. [Cmh]



Muahedename Türkiye Büyük Millet Meclisi adına Kastamonu Mebusu ve Hariciye Komiseri Yusuf Kemal Bey ve Ukrayna Sosyalist Şûralar Cumhuriyeti Hükümeti adına Mösyö Fronze Mişel tarafından Ankara'da imzalanmıştır. 5 Ocak 1338 tarihinde Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey Ahitname hakkında beyanat vermiştir. Akşam Frunze'nin şerefine Sovyetler Birliği Sefaretinde verilen şölende bir konuşma yapan Mustafa Kemal Paşa, Türklerle Rusların aynı yolda olduğunu söylemiş; "Yönetimimizin esası şûra sistemidir. Bütün ezilen milletler, zalimleri bir gün mahv ve perişan edecektir. Bizim milletimiz o zaman bu amaca erişen milletler arasındaki öncülükleriyle övünecektir." demiştir. Frunze ve yanındakiler, 5 Ocak 1922'de Samsun yolu ile ülkelerine gitmek üzere Ankara'dan ayrılacaktır. Anlaşma, 22 Haziran 1922 tarihinde Ukrayna'nın başkenti Harkov'da teati edilecektir.



BMM ZC, C: 15, İ: 140, Birinci Celse; DB; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.10; RG: 16.03.1924; KSG IV



2



Ocak



Yozgad zürraından talebedilen zahire bedelinin zürraın Hükümetten olan matlûbatına mahsub edilmesine dair temenni takriri kabul edildi. [Cmh]



Seferberlik esnasında Ankara, Sivas, Yenihan ve Nokta ambarlarına nakledilen zehairden ambar memurlarının kendi menfaatlerine noksan gösterdikleri zehairin o vakitki rayiç üzerinden istifasının ve sözkonusu meblağın haciz yoluyla tahsilinin önlenmesi ve borcun zürraın Hükümetten alacağına mahsub edilmesi ve mütebaki borçlarının da harman zamanında ödenmesi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 138, Birinci Celse



1032



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 30..18.1.1/ 4.43..1./ 72-5



KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Ocak



Malta'dan avdet etmiş olan Diyarbekir Mebusu Feyzi Bey Meclise takdim edildi. [Cmh]



2



Ocak



Ankara İstiklâl Mahkemesince rütbeleri refi ve askerlikten tard ve altı ay müddetle hapisleri karargir olan Tabip Kaymakam Ziyaeddin Bey ve Hesap Memuru Bitlisli Cemal Efendinin aflarıyla rütbelerinin iadesine dair kanun teklifleri ve Lâyiha Encümeni Mazbatası okunarak, afları reddolundu. [Cmh]



Ziyaeddin Bey ve Cemal Efendi, vazifelerini suistimalden mahkum olduklarından Hiyaneti Vataniye kapsamında çıkarılan Af Kanunu'ndan yararlanamamışlardır. Bu nedenle, teklif hususi af niteliğinde ele alınmış; İstiklâl Mahkemesinin hükmü kati olduğundan sözkonusu kişilerin affı için meşru bir neden görülemeyerek aflarının reddine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 138, Birinci Celse



2



Ocak



Gaziantep Mebusu Abdurrahman Lâmi Efendinin, Gaziantep Evkaf İdaresinin Teşkilâtı Esasiye Kanununun mevkii tatbika vaz'ına kadar Meclis Evkaf Encümenince idaresine dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Abdurrahmam Lâmi Bey, Gaziantep Sancağı evkaf idarelerinin Şer'iye ve Evkaf Vekâletinden istizana [onay] muhtaç olan bütün muamelatın mutasarrıfın tahtı riyasetindeki Evkaf Encümeni kararıyla idare ve rüyet edilmesini teklif etmiştir. Lâmi Bey, aksinin Teşkilâtı Esasiye Kanunu'na da aykırı şekilde, "yalnız usulü merkeziyetin teyit ve takviyesi" anlamına geleceğini söylemiştir. Kabul edilen Lâyiha Encümeni mazbatasının red gerekçesi bütün evkaf işlerinin tabi olduğu bir Evkaf Nizamnamesi varken, sadece Gaziantep Evkafı'na ilişkin istisnai bir kanunun tanzim edilmesinin uygun olmayacağıdır. Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi de, bütün evkaf idaresini içine alan ve Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile uyumlu bir düzenleme ihtiyacının farkında olduklarını ve bunun için çalışmalara başladıklarını söylemiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 138, Birinci Celse



2



Ocak



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in âşar mültezimlerinin mağdur edilmelerine ilişkin istizah takririni Maliye Vekili Hasan Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Maliye Vekili Tekâlifi Milliye suretiyle alınan yüzde kırka ve cihedi askeriyece vaziyed suretiyle alınıp daha sonra mubayaa şekline konulan yüzde altmışa mukabil verilen mazbataların mültezimlerin borçlarına mahsup edilmesine ilişkin umumi bir tamim yayınlandığını söylemiştir. Böylelikle, Düyunu Umumiye'ye depozito olarak verilen mazbatalar borca mahsup edilmiştir. Bu uygulama sadece mültezim olanlar için geçerlidir; dolayısıyla, mültezim olanlar ve mültezim olmayan tüccarları birbirinde ayırmak gerekmektedir.



BMM ZC, C: 15, İ: 138, İkinci Celse



2



Ocak



İstizah neticesi Maliye Vekili Hasan Bey'e beyanı itimad olundu. [Cmh]



2



Ocak



Trabzon 13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey, Tahkikat Heyetine bilgi verdi. [Cmh]



Sami Sabit Bey, Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti KSG IV Merkez Heyeti'nin içinde bulunduğu olayları incelemek için oluşturulan Tahkikat Heyeti'ne bilgi vermiştir. Sami Sabit Bey, "Hükümeti devirmek amacıyla" kurulan "Bozuk Parti"nin örgütlenmesinin başında Yahya Kâhya'nın olduğunu söylemiştir.



2



Ocak



Aydede mizah dergisinin İstanbul'da ilk sayısı çıktı.



Aydede Dergisi, 9 Kasım 1922 tarihine kadar 90 sayı KSG IV yayımlanacaktır. Dergideki bazı imzalar şöyledir: Mahmut Sadık, Selami İzzet, Halil Nihat, Orhan Seyfi, Reşat Nuri, Fazıl Ahmet, Yusuf Ziya.



BMM ZC, C: 15, İ: 138, Birinci Celse



BMM ZC, C: 15, İ: 138, İkinci Celse



1922 Yılı



1033



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



2



Ocak



"Ankara eğlenceleri"



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal, Ankara'da Doğu KSG IV, halkları ile imzalanan anlaşmalarla ilgili şöyle yaz- PS mıştır: "Ankara'da bir düğün dernektir gidiyor. Asya'nın kıyısından bucağından, Azerbaycan, Acara, Hıvye, Buhara, Ukrayna gibi henüz ya yeni kurulmuş ya kurulmak üzere birçok gelişi güzel devletler o acayip merkeze sefaretler, murahhaslar gönderiyorlar. Ziyafetler verilirken Yunanlılar yeni saldırı hazırlıkları yapıyorlar. Biz Asya ile Rusya ile çocukça oyalanırken o, Avrupa ile Amerika ile işi pişirmek üzeredir."



3



Ocak



Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti'ne bildirilmek üzere Mustafa Kemal Paşa, Dahiliye Vekâletine bir yazı yolladı. [Cmh]



Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti, örnek çift- KSG IV likler, yetimhaneler ve benzeri yardım kurumları açmayı önermişti. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, "şimdiye kadar bu gibi işleri yapan yabancı kuruluşların kendi kazançları için çalıştıkları[nı], yalnız azınlıklarla ilgilendikleri[ni]" söylemiş; "hiç bir devletin kendi uyruğundaki kişilerin eğitimini yabancı kuruluşlara terkedemeyeceği[ni]" belirtmiştir. "Bu kuruluşların yönetimi ve orada çalışan çocukların eğitimi Türk hükümeti tarafından yapıldığı, milliyet ayrımı gözetilmediği takdirde Amerikalılara bu konuda izin verileceği, ticaret amacıyla yol, fabrika ve benzerleri yapımı için ayrıca görüşmelere hazır olunduğu" belirtilmiştir.



3



Ocak



Birinci Ordu Kurmay Başkanı Halit Bey, istifa etti. [Cmh]



Halit Bey, Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa'- Nutuk, nın geçimsiz hareketleri üzerine, yorgunluğunu ve KSG IV sağlık sebeplerini bahane ederek istifa etmiştir. Halit Bey, 13 Ocak 1922'de Çay'daki görev yerinden ayrılacaktır. Halit Bey, 19 Ocak 1922 tarihinde Garp Cephesine verdiği uzun raporda, Ali İhsan Paşa'nın cephe karargâhının gücünü azaltmak istediğini belirtmiş; benliğine sinmiş yükselme kuruntusu, aşırı kıskançlık ve sonsuz bir bencillik içinde başa geçme istediğini eleştirmiştir. 27 Ocak 1922'de Beşinci Kafkas Tümeni Kumandanlığına tayin edilecektir.



4



Ocak



Çukurova'dan Fransa çekilmesi tamamlandı.



20 Ekim 1921 Ankara Anlaşması uyarınca tahliye sü- KSG IV reci anlaşmada belirtilen tarihte tamamlanmıştır. 5 Ocak 1922'de Adana Cephesi Fransız Kumandanları Mersin limanından ülkeyi terkedeceklerdir. Türk ordusu 5 Ocak 1922 tarihinde büyük gösterilerle Adana'ya girecektir. 1 Aralık 1921 tarihinden beri 54.451 Hristiyan mal ve mülklerini bırakarak Fransız birlikleriyle birlikte bölgeden ayrılmıştır. 5.000'i Antep ve Kilis'te olmak üzere 8.760 Hristiyan bölgede kalmıştır.



4



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Frunze'yle birlikte gönderilmek üzere Lenin'e bir mektup yazdı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, mektupta, "İhtiyaçtan doğan KSG IV Türk-Rus dostluğunun geçici olmadığını, daha önce oligarşiye bağlı olan Türk halkının 1919'da kendi kendine sahip olduğunu, kapitalist sistemden ötede halkçılık sistemini getirdiklerini, parazitlerin azaldığını, Türkiye'de herkesin çalışmak zorunda olduğunu" belirtmiş ve "Türkiye'nin hâlâ açık veya kapalı olarak çılgınca saldırılara hedef olmasının nedeni, bütün mazlum milletlere kurtuluş yolunu göstermiş olmasıdır." demiştir.



1034



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ocak



İngiltere Başbakanı Lyold Geogre, İngiliz-Fransız ayrılığını gidermek için önerilerde bulundu.



İngiliz-Fransız ayrılığının bir parçası olan Türkiye KSG IV politikasına ilişkin İngiltere, Türkiye karşısında işbirliğinin yeniden sağlanmasını önermiştir. İşbirliğinin tesisi için 10 Nisan 1922'de toplanacak Cenova Konferansı adres gösterilecektir. Konferansın toplanmasına 6 Ocak 1922 tarihli Müttefikler Yüksek Konseyinde karar verilecek; Konferans amacı olarak, Avrupa'nın içinde bulunduğu iktisadi sıkıntının giderilmesi için uluslararası ticaretin güçlendirilmesi ve bütün ülkelerin doğal zenginliklerinin tam verimlilikle kullanılması tespit edilecektir.



4



Ocak



Yunanistan Hükümeti ile İngiltere arasında bir kredi anlaşması yapıldı.



Yunanistan Hükümeti, İngiliz piyasasından 15 milyon KSG IV Sterlin alacak; buna karşılık, İngiltere, Yunanistan'ın gelir kaynaklarından mecburi kefalet sağlayacaktır.



5



Ocak



Eskişehir sabık Muhasebecisi Salih Sabri Bey hakkındaki tevkif kararı münasebetiyle olbaptaki kanunun tefsiri hususunda Memurin Muhakemat Encümeniyle Memurin Muhakemat Heyeti arasında yaşanan itilafın Heyeti Umumiye'de halledilmesine dair Memurin Muhakemat Encümeni Riyaseti Tezkeresi görüşülerek, evrakın Dahiliye ve Adliye Encümenlerine havalesine karar verildi. [Cmh]



Memurin Muhakemat Encümeni ile Memurin Muhakemat Heyeti arasında devairi mahalliye rüesayı memurini hakkında verilen tevkif kararlarının tasdik edilip edilmeyeceğine ilişkin bir tefsir itilafı yaşanmış; Heyet vekili aidince tasdik edilmesi gerektiği halde tasdik edilmediği gerekçesiyle Salih Sabri Bey'in tahliyesine karar vererek kararı Encümene geri göndermiştir. Encümen ise, tasdik edilmesine mahal olmadığı gerekçesiyle tevkif kararında ısrar etmiştir. Görüşmeler sonucunda tefsir hakkında bir karara varılamayarak, evraklar itilafın Meclisce halli için Dahiliye ve Adliye Encümenlerine gönderilmiştir.



BMM ZC, C: 15, İ: 140, Birinci Celse



5



Ocak



178 sayılı Ciheti Askeriye Emrinde Bulunan Lâğar [Cılız ve Zayıf] Hayvanatın Bilâbedel Muhtacini Zürraa İtası Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ordunun elinde bulunan ve kullanılmayan cılız ve zayıf yük ve koşum hayvanlarının muhtaç köylülere dağıtılması öngörülmüştür. Hayvanat, tevzi işlemi Hükümeti Mülkiyece ifa edilmek üzere en yakın merkezdeki rüesayı memurini mülkiye emrine teslim edilecektir.



BMM ZC, C: 15, İ: 140, İkinci Celse



5



Ocak



1294 sayılı İcra Vekilleri Heyeti'ndeki anlaşmazlıkların halliyle ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nde görüşülen konularla ilgili anlaşmazlık çıktığında takip edilecek yol tespit edilmiş; anlaşmazlığın Meclis'te çözümlenmesi kuralı getirilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.43..9./ 12-5; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.201



5



Ocak



Bitlis Valiliği'ne Zihni Bey tayin edildi. [Cmh]



5



Ocak



Roma Mümessilliğine Erzurum Milletvekili Celâleddin Arif Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.43..10./ 71-61



Celâleddin Arif Bey'in tayin edildiğine ilişkin tayin tezkeresi 7 Ocak 1922 tarihinde Meclis'in gizli oturumunda okunacak; İzmit Mebusu Sırrı Bey, Sefirin Büyük Millet Meclisi tarafından gönderildiğine ilişkin vesika düzenlenmesini isteyecektir. Celâleddin Arif Bey'in istifası 21 Haziran 1923'te kabul edilecek ve yerine Hariciye Vekâleti Müsteşarı Suad Bey atanacaktır.



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.43..8.; BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse; BCA: 30..18.1.1/ 7.22..1./ 107-12



1035



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Ocak



Londra İslam Derneği, Türkiye'de adil bir çözüm bulunması çağrısı yaptı.



Londra İslam Derneği, İngiltere Hükümetini, dünya- KSG IV nın dört yanındaki müslümanları memnun etmek için Türkiye ile dürüst, cömert ve adil bir çözüm sağlamaya çağırmıştır.



6



Ocak



Fransa'da Aristide Briand Hükümeti istifa etti.



12 Ocak 1922 tarihinde Poincaré Hükümeti kurula- KSG IV caktır. Poincaré, Başbakanlığın yanı sıra Dışişleri Bakanlığı görevini de üstüne alacaktır.



6



Ocak



Cannes Konferansı başladı. Cannes Konferansı 6 Ocak-13 Ocak 1922 tarihlerinde KSG IV gerçekleştirilmiştir. Cannes Konferansı'na Yunanistan da davet edilmiştir. Yunanistan Başbakanı Gunaris ile İngiltere Başbakanı Lloyd George ve İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 12 Ocak 1922 tarihinde, Konferans kapsamında 21 Aralık 1921 tarihli İngiliz Barış Planını görüşmüşlerdir. Gunaris'in yardım isteğine Lloyd George, İzmir ve Trakya'nın bir bölümünü kaybetmeye hazır olması şeklinde karşılık vermiştir. Başbakan Gunaris, 13 Ocak 1922 tarihli mektubunda, öneriyi şu şekilde özetlemiştir: İzmir'de, devletlerarası himaye altında bulunacak bir hükümranlık, iki Rum, iki yerli Türk ve başka bir milletten bir başkasının bulunduğu idari komisyon. Trakya'da ufak bir sınır düzeltmesi. Gunaris, mektubunda, Yunanistan'ın bu şartları kabul etmemesi halinde felakete uğrayacağını da belirtmiştir.



6



Ocak



İngiltere Dışişleri Bakanlığı'nda 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması hakkında bir muhtıra hazırlığı yapıldı.



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Ankara Anlaşması'nın Sİ hangi hükümlerinin tümüyle reddedileceğini, hangilerinin ise genel barış anlaşması içine bağdaştırılabileceğini tartışmıştır. Azınlıklar, Türkiye-Suriye sınırı ve demiryolunun Suriye'de kalan kısmından Türkiye'nin asker geçirebileceğine ilişkin hükümler üzerinde durulmuş ve bu hükümlere itiraz edilmesi kararlaştırılmıştır.



7



Ocak



210 sayılı İstiklâl Mahkemeleri ile mahakimi nizamiye ve müddeiumumilerin vazaifi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Af Kanunu'nun 4.maddesinin tefsirine dair Konya İstiklâl Mahkemesi Riyaseti Telgrafı okunarak, Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilmiştir. Af Kanunu'nun "İşbu kanun Büyük Millet Meclisi tarafından icra olunur" hükmü mucibince hangi makamın görevli olduğuna ilişkin telgrafa Adliye Encümeni, Büyük Millet Meclisi namına icrayı adalet eyleyen istiklâl mahkemelerinin kendi dairelerinde ve mahakimi nizamiyede af kanunu ahkâmını icra etmekle, müddeiumumiliklerin ise mahkum olmuş şahıslar hakkındaki hükümleri tatbik ve icra etmekle görevli oldukları yönünde cevap vermiştir.



7



Ocak



Konya Mebusu Vehbi Efendi Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni âzalığından istifa etti; yerine Karesi Mebusu Hasan Basri Bey seçildi. [Cmh]



7



Ocak



179 sayılı Sülüsanı Müddeti Cezaiyelerini İkmal Eden Mahkûminin Aflarına ve İşgal Olunan Mahaller Ahalisinden Maznun ve Müttehem Olan Cünha ve Cinayet Erbabı Haklarındaki Hukuki Umumiye Dâvasının Teciline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



1036



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 16, İ: 141, Birinci Celse



BMM ZC, C: 16, İ: 141, Birinci Celse



Ceza sürelerinin üçte birini dolduran mahkûmların kalan cezaları affedilmiştir. Yüz kızartıcı suçlar af dışında bırakılmıştır. 19 Aralık 1921 tarih ve 170 sayılı Kanunla Hıyaneti Vataniye Mücrimlerinin affedilmesine karar verilmişti.



BMM ZC, C: 16, İ: 141, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Ocak



Kırşehir Mebusu Cemaleddin Çelebi Efendi vefat etti.



Cemaleddin Çelebi'nin vefat haberi 26 Ocak 1922 ta- BMM ZC, C: 16, rihinde Meclis'te okunacaktır. İ: 150, Birinci Celse; BMM-İG



7



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Harp Encümeni Fevkalâdesi teşkiline dair kanun hakkında Hariciye Encümeni mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



Konya Mebusu Vehbi Efendi, kanunun Harp Encümeni'ni doğuran koşullardan saptığını; bu haliyle Harp Encümeni kurulduğu takdirde Heyeti Vekile'nin mülga olacağını iddia etmiş ve birinci maddenin tayyedilmesini, Heyeti Vekile'nin mülga olduğuna dair bir maddenin konulmasını teklif etmiştir. Bu kadar geniş salâhiyetli bir Encümen karşısında kimin mesul [sorumlu] kılınacağını sormuştur.



BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse



7



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Sivas Mebusu Rauf Bey, Nafıa Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



Rauf Bey'in istifanamesi okunmuştur. Kendisi sağlık sorunlarından dolayı istifa ettiğini belirtmiştir. İstifa, 12 Ocak 1922 tarihli açık oturumda duyurulacaktır. 20 Ocak 1922 tarihli İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold'un raporunda, istifanın sağlık nedeniyle değil, Mustafa Kemal'le anlaşmazlık nedeniyle geldiği belirtilmiş; anlaşmazlığın Mustafa Kemal'in yetkilerinin sınırlandırılmasına dayandığı açıklanmıştır.



BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse; BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse



7



Ocak



Meclis'in gizli oturumuda, Amasya İstiklâl Mahkemesinin müddeti sona erdiğinden dava dosyalarının normal mahkemelere tevzii müzakere edilerek, müzakere ileri bir tarihe ertelendi [talik edildi]. [Cmh]



Adliye Vekili Refik Şevket Bey (Saruhan), Amasya İstiklâl Mahkemesinin müddeti sona erdiği için, ellerinde bulunan evrakın tetkikinin geri kaldığını ve aftan istifade edeceklerin tespit edecek heyetin ortadan kalktığını söyleyerek, İstiklâl Mahkemesine ait evrakın ait olduğu mahkemeye tevdii zımnında merkez müddei umumiliğine gönderilmesini önermiştir.



BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse



7



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Roma Mümessilliğine Eskişehir Mebusu Celâleddin Arif Bey'in tayin edilidiğine ilişkin tezkere okundu. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey, atamanın Meclis tarafından gerçekleştirilmesi halinde çok mutlu olacağını söylemiş ve kendisine güvenildiği için teşekkür etmiştir. Celâleddin Arif Bey, 21 Ocak 1922 tarihinde Meclis'e veda edecek ve 25 Ocak 1922 tarihinde Roma'ya gitmek üzere Ankara'dan ayrılacaktır.



BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse



7



Ocak



Yabancı dille eğitim yapacak özel okullara ilişkin Maarif Vekâleti Kararı iletildi. [Cmh]



Türkiye'de yabancı dille faaliyetlerini sürdürecek olan özel okulların açılma şartları ve bu okullarda tarih, coğrafya ve Türkçe derslerinin Türk diliyle okutulmasına dair Maarif Vekâleti Kararı Meclis'e geldi.



BCA: 30..10.0.0/ 143.21..1./ 1421



7



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Buhara Halk Sovyetler Cumhuriyeti Kurulu'nu kabul etti. [Cmh]



31 Aralık 1921 tarihinde Ankara'ya gelen Kurul, Bü- KSG IV yük Millet Meclisi'nde Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, "Kahraman Türkiye ordularının da bir övünç payı olan Doğu büyük devrimi, ezilen doğuluları günden güne birbirine bağlıyor." demiştir. Görüşmeler, 15 Ocak 1922 tarihinde bitecektir.



7



Ocak



Garp Cephesinde silah birliği sağlandı.



İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa'nın 23 KSG IV Aralık 1921 tarihli önerisi üzerine, çeşitli kaynaklardan sağlanan silahlar yerine orduda silah birliğine gidilmesine karar verilmişti.



1922 Yılı



1037



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



7



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Signor Tuozzi'nin Ankara ziyareti hakkında Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bilgi verdi. [YK]



Tuozzi, Mustafa Kemal'in her zamankinden güçlü ol- İBA IV duğunu, Mustafa Kemal'den sonra en güçlü ismin Fethi Bey olduğunu, Enver yanlılarının bir tehlike oluşturmadığını, Ankara Hükümeti'nin Türkiye'nin başkentini Anadolu'ya kaydırma niyetinde olduğunu iletmiştir. Ankara Hükümeti'nin Müttefik Ülkelerle ayrı anlaşmalar yaparak Yunanistan'ı yalnız bırakma niyetinde olduğunu bildirmiş; Tuozzi'nin Ankara'dan anlaşma yapmadan dönmesinin bu nedenle olumlu olduğunu değerlendirmiştir. Ankara Hükümeti ile Bolşevikler arasında karşılıklı güvensizlik olduğunu, Bolşeviklerin yardımlarını azalttığını belirtmiştir. Anadolu'da büyük hoşnutsuzluk ve silahlı çeteler olduğunu, Ankara'nın silah, cephane ve para sıkıntısı çektiğini paylaşmıştır. Türklerde "Anadolu Türklerindir" düşüncesinden dolayı azınlıkların durumunun iyi olmadığını ifade etmiştir. Milliyetçilerin İngiltere'den nefret ettiğini, Afganistan yoluyla Hindistan'da propaganda yaptıklarını, serbest bırakılan Malta sürgünlerinin İngiltere aleyhinde propaganda yaptıklarını paylaşmıştır. Tuozzi, Müttefik Ülkeler arasındaki dayanışmayı elzem görmektedir. Sevr Anlaşması'nın çok dikkatle gözden geçirilmesini ve İstanbul Hükümeti'nin onaylayacağı bir hale getirilmesini gerekli gören Tuozzi, tam bağımsızlık istediği için Kemalistlerle anlaşmaya varılamayacağını belirtmiştir. Milliyetçiler, Fransa'ya bel bağlamış durumdadırlar.



8



Ocak



Adana Valiliği'ne Hamid Bey tayin edildi. [Cmh]



Adana Valiliğine vekaleten atanan Hamid Bey'in asa- BCA: 30..18.1.1/ leten ataması gerçekleştirilmiştir.



Ma'zûlîn ve mütekaidin ve maâşât-ı zâtiyye eshâbından Malta'da mevkûf bulunmuş olanların maâşları hakkındaki 27 Ramazan 1338 (14 Haziran 1920) tarihli karârnamenin ilga'sına dâir olan 19 Şa'bân 1339 (28 Nisan 1921) tarihli karârnâmeye müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



8



Ocak



Malta'da mevkûf bulunmuş olanların maâşları hakkında müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



9



Ocak



Ardahan Mebusluğuna seçilen Server Bey'in intihap mazbatasının kabulune dair şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



9



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Harp Encümeni teşkili hakkındaki kanun lâyihası Kanuni Esasi Encümenine havale edildi. [Cmh]



1038



Yönetim Zamandizini



Kaynak



4.43..11./ 71-61 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.547



BMM ZC, C: 16, İ: 142, Birinci Celse



Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, mevcut halde aynı elde toplanmış olana İcra Vekilleri Riyaseti ile Erkânı Harbiye Riyasetinin ayrılması, Erkânı Harbiye Riyaseti ile Müdafaai Milliye Vekâletinin tevhidi, geri hizmetinin idaresinin Meclis adına Müdafaai Milliye Vekâleti ve Harp Encümenine verilmesi, Divanı Riyaset'le birlikte çalışacak bir Encümen Rüesası oluşturulması, Vekillerin fevkâlade işlerin idaresi için bir vekil muavini bulundurması gerektiğini söylemiştir. Kanunun birinci maddesinin reddi ve teklifleri göz önünde bulundurulmak üzere Encümene iadesini teklif etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa da, kumandayı olabildiğince bir elde toplamak, vazifeyi ise taksim etmek gerektiğini harbin ancak böyle yürütülebileceğini söylemiştir. Refet Paşa, Erkânı Harbiye



BMM GCZ, İ: 142, İkinci ve Üçüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Riyaseti'nin, Başkumandan etrafında daha geniş salâhiyetle teşkil edilecek Müdafaai Milliye Vekâletiyle tevhid edilmesi, ona bağlı olması savunmuş; dahası, sürekli Ankara'da bulunabilecek bir Müdafaai Milliye Vekâleti müsteşarı ile Erkânı Harbiye Riyaseti muavinine ihtiyaç olduğunu söylemiştir. İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti'nin de müstakilen ve kendine bir vekâlet bağlı olmaksızın idaresine taraftar olmuştur. Amasya Mebusu Ömer Lütfi Bey, iki ordu karargâhı olduğunu ve bunun karışıklığa yol açtığını söylemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Başkumandanlık Kanunu'nun çıkarılması ile fiilen Müdafaai Milliye Vekâleti ile Erkânı Harbiye Riyasetinin birleştirilmiş olduğunu, cephede iki ayrı ordu olmadığını, fevkalâde encümenin kendilerinden daha fevkalâde işler yapabileceğine inanmadığını belirtmiştir. Meclis Reisi'nin, mevcut rüesanın reisi tabiisi ve Başkumandanlığın Meclis Riyasetinde olmasından dolayı harp karargâhının Ankara olduğunu ve kendisine cephede ayrı bir karargâh tesis edilmesinin isabetli olmayacağını söylemiştir. Konya Mebusu Vehbi Efendinin takdimen reye vazedilen tay teklifi ekseriyeti azîme ile kabul edilerek birinci madde tay olundu ve muhtelif esasata ait takrirlerle birlikte lâyihanın bütünü Kanunu Esasi Encümenine havalesi kabul edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın, Riyaset ve Başkumandanlıktan istifası Meclisce reddedilmiştir. 10



Ocak



Birinci İnönü Zaferinin yıl- Ankara'da tören ve resmi geçit yapılmıştır. dönümü kutlandı.



KSG IV



10



Ocak



İzmir Mebusu Refet Paşa'nın Müdafaai Milliye Vekilliğinden istifasını verdi. [Cmh]



Refet Paşa'nın 10 Ocak 1922 tarihini taşıyan istifanamesi 12 Ocak 1922 tarihinde Meclis'te okunacaktır. Refet Paşa, Harp Encümeni Fevkalâdesi Kanun Lâyihası müzakerelerinde Mustafa Kemal Paşa'ya muhalif bir konum almıştı. Mustafa Kemal Paşa, istifa üzerine boşalan Müdafaai Milliye Vekâletini Kâzım Karabekir Paşa'e önermiştir. Kâzım Karabekir Paşa, bu teklifi Doğu'dan alınmak istendiği yönünde yorumlayacak; atamanın Rusları kuşkulandıracağını ve İngilizleri sevindireceğini düşünerek, teklifi reddedecektir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse; KSG IV



10



Ocak



Mustafa Kemal, Vakit Gazetesi yazarı Ahmet Emin Bey'e bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, bu demecinde "Teşkilat baştan KSG IV, sona kadar halk teşkilatı olacaktır. Genel idareyi hal- VG kın eline vereceğiz. Emek sahibi olanlar, hak sahibi olacaktır. Misak-ı Millî'yi gerçekleştirdikten sonra, araziyi genişletme fikrinde bulunacak olanlar ortaya çıkamaz." demiştir.



10



Ocak



ABD Ticaret Komiseri Gillespie, ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol'e Ankara'daki ilk izlenimlerini bildirdi.



Gillespie, 10 Ocak 1922'de Mustafa Kemal Paşa'yla KSG IV bir görüşme yapmıştır. Gillespie, Ankara Hükümeti'nin Amerika tarafından tanınmayı, Amerika'dan kredi almayı çok istediklerini ve Amerika'ya imtiyazlar vermeye razı olduklarını anlatmıştır.



11



Ocak



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, Sadrazamlığa bir muhtıra sundu. [Osm]



İzzet Paşa, Batı ile uzlaşılmasını, çağrıldıkları takdir- KSG IV de Ankara'nın tutumuna bakmaksızın yeni bir konferansa katılınmasını, İtilâf Devletleri önerilerinin Ankara'ya kabul ettirilmesi için önlem alınmasını önermiştir.



1922 Yılı



1039



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Ocak



Mustafa Kemal Paşa'nın, Entransigeant Gazetesi'ne demeci Vakit Gazetesi'nde yayımlandı.



Paris'te yayımlanan Entransigeant Gazetesi'ne verdiği KSG IV, demeçte, Mustafa Kemal Paşa, "Türk barış şartları, VG Misak-ı Millî'nin ilan günü olan 28 Ocak 1920 tarihinden beri bütün cihana malumdur." demiştir.



11



Ocak



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Ankara Hükümeti'nin milli hâkimiyet anlayışını eleştirdi.



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal, Ankara Hükümeti'- KSG IV, nin milli hâkimiyet anlayışını eleştirerek, "Ankara PS Bolşevikleri örnek alarak bu merbut [reddedilen] yolu tuttu." demiştir.



12



Ocak



Trabzon İskele kâhyası Yahya Kâhya teslim oldu.



Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti'- KSG IV nin dahil olduğu İttihatçılık eleştirilerinin baş müsebbibi olarak gösterilen ve hakkında tutuklanma emri çıkarılan Yahya Kâhya teslim olmuştur.



12



Ocak



Dahiliye Vekili Fethi Bey, Erkânı Harbiye Riyasetine, Karadeniz bölgesinde Rumlar üzerine girişilecek askeri harekât hakkında bilgi verdi. [Cmh]



Yazıda, Pontus eşkiyasının bastırılması için bir hare- KSG IV kât başlatılacağı ve harekâtın sahil şeridinden başlayacağı belirtilmiştir. Bastırma harekâtının doğusu Yeşilırmak, güneyi Erbaa, Ladik, Vezirköprü, Havza şehirlerine, batısı Kızılırmak'a uzanan bir alanda gerçekleştirileceği ifade edilmiştir. Çarşamba, Ladik, Erbaa'da kuvvet toplanacağı belirtilmiş; Canik ve Ordu'dan 1884'den sonra doğumlu üç kuşağın silah altına alınması, silah ve cephane sağlama işlemlerinin önceden halledilmesi istenmiştir.



12



Ocak



211 sayılı Refet Paşa'ya teşekkürname yazılması hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



45 imzalı takrirle Refet Paşa'ya bir takdirname veril- BMM ZC, mesi önerilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, verilen takri- C: 16, rin teşekkürname şeklinde yorumlanabileceğini söy- İ: 143 lemiş; ancak, takrir sahipleri takdirnamede ısrarcı olmuşlardır. Refet Paşa'ya Meclisin teşekkürlerinin iblâğ edilmesi için bir teşekkürname yazılmasına karar verilmiştir.



12



Ocak



Adana Vilâyetiyle Gaziantep Sancağında tesellüm edilen yerlerde idarei mülkiyenin tesis edildiğine dair Dahiliye Vekâleti Tezkeresi okundu. [Cmh]



Adana merkez sancağıyla Ceyhan ve Yumurtalık ve Mersin merkeziyle Tarsus kazasında 1 Aralık 1921, Cebelibereket sancağı merkezi olan Osmaniye kazasında 3 Aralık 1921, Gaziantep sancağında 4 Aralık 1921, Kilis kazasında 8 Aralık 1921ve Dörtyol kazasında 1 Ocak 1922'de idarei mülkiye tesis edilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse



12



Ocak



212 sayılı Mütaaddit eşhasın mahkûmiyetleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkum Lâdik karyeli Kel Osman bin Rıza ve Gazi'nin Yahya ve Dalyan Ali ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir. Müzakerede, faili asli ve fer'an zimethal olanların Af Kanunu'ndan nasıl yararlanacakları tartışılmıştır.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse



12



Ocak



Kosti hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verildi. [Cmh]



Tekalifi Milliye emirlerine adem-i riayet etmeyerek Hiyaneti Vataniyeden mahkum olan Kosti hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse



12



Ocak



Gâvur İmam ile rüfekası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verildi. [Cmh]



Konya Harekâtı İsyaniyesi'ne katılmak suçundan Hiyaneti Vataniyeden mahkum Saideli Sarı Hafızoğlu Gâvur İmam ile rüfekası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, Birinci Celse



1040



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Ocak



Siverek Mebusu Mustafa Lûtfi Beyin şimdiye kadar cibayet edilen Tekâlifi Milliye'nin ne miktara baliğ olduğuna dair Maliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerinden sualine Maliye Vekili Hasan Bey'in verdiği tahrirî cevap okundu.



Cevapta Maliye Vekâleti Tekâlifi Milliye emrinin tarihi tatbikinden 10 Eylül 1337 tarihine kadar alınan tekâlif miktarı hakkındaki hesaplarının tümümün on gün içinde Muvazenei Maliye Encümeni'ne iletilmiş olacağını bildirmektedir. Ayrıca, cevapta ordunun emvalden ne suretle istifade ettiği, nakde tahvil edilen miktarın olup olmadığı, vaziyed edilen emvalin sahiplerine teminat şekli vb. konularında da izahatta bulunulmuştur.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, İkinci Celse



12



Ocak



Sıhhıye Vekili Dr. Rıza Nur Bey'in avdetine kadar vekâlet umurunun İktisat Vekili Mahmut Celâl Bey tarafından rüyet edilmesine karar verildi. [Cmh]



Rıza Nur Bey'in 29 Kânunuevvel 1337 tarihli telgrafı üzerine İcra Vekilleri Heyeti, Rıza Nur Bey'in yerine Mahmud Celâl Bey'in vekalet etmesine karar vermiştir. Bu tarihte Meclise sunulan İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi 5 Ocak 1922 tarihlidir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, İkinci Celse



12



Ocak



Erzurum Mebusu Salih Efendi'nin Şer'iye Vekâleti'ne suali ve Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin tahrirî cevabı okundu. [Cmh]



Salih Efendi, Şer'iye Vekâleti'ne yönelttiği sualde, Evkafı Celâliye, Bayramiye ve Bektaşiye gibi müstesna vakıflardan neden hesap aranmadığı, Harb Vergisi alınmadığını; merkez ve mülhakattaki kadro yolsuzluğunu; umuru şer'iye ve evkaf işlerinden iki seneden beri Meclisin neden haberdar edilmediğini ve Şer'iye Vekâleti muamelâtında diğer vekâletlerden farklı olarak neden bir yenilik görülmediğini sormuştur. Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin verdiği tahrirî cevabı kafi görmeyerek istizah takriri vereceğini dile getirmiştir. Ancak, cevabın Mecliste kafi görülmesi üzerine müzakere sona ermiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, İkinci Celse



12



Ocak



İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey'in bazı vekâletlerce İstanbul'dan davet edilen ve İstanbul Hükümetince mezun addedilip burada kendilerine vazife verilen memurlar hakkında Heyeti Vekile Riyaseti'nden sual takriri Heyeti Vekile Riyaseti'ne havale edildi. [Cmh]



Hamdi Namık Bey, muhtelif memuriyetlere tayin edilen bazı kişilerin İstanbul'daki vazifelerini muhafaza ettiklerini ve mezunen Anadolu'da görevlendirildiklerini ve mezuniyetlerinin sona ermesi ile ya mezuniyetlerini yenilediklerini ya da İstanbul'a döndüklerini söyledikten sonra vekâletlerce bu gibi kişilerin belirlenerek Heyeti Vekile Riyaseti'ne bildirilmesini ve haklarında Meclisi Alice bir karar verilmesini istemiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 143, İkinci Celse



12



Ocak



1337 Harbiye Bütçesine 1337 Harbiye Bütçesine 1.500 lira tahsisât-ı fevkalâ- Düstur Tertip 2, tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi de ilâve edilmiştir. Cilt 12, hakkında karârnâme yayıms.548 landı. [Osm]



12



Ocak



1337 Adliye Bütçesine tah- 1337 Adliye Bütçesine 1.500 lira tahsisât-ı fevkalâde Düstur Tertip 2, sisât-ı fevkalâde ilâvesi ilâvesi edilmiştir. Cilt 12, hakkında karârnâme yayıms.549 landı. [Osm]



12



Ocak



Esnaf Cemiyetleri Nizâm- 21 Cemâziyelevvel 1330 (8 Mayıs 1912) tarihli Esnaf nâmesi'ne bir madde ilâvesi Cemiyetleri Nizâmnâmesi'ne bir madde ilâvesi hakhakkında nizâmnâme yakında nizâmnâme yayımlanmıştır. yımlandı. [Osm]



13



Ocak



Kara Vasıf Bey, Müdafaai Hukuk Grubu'ndaki görevinden ayrıldı.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.550



Mustafa Kemal Paşa, Nutuk'ta, Kara Vasıf'ın istifası- Nutuk, nı Rauf Bey ve Refet Paşa'nın istifalarıyla birlikte KSG IV anmıştır.



1922 Yılı



1041



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Ocak



Padişah Vahdettin, Prens Sami aracılığıyla İngiliz Yüksek Komiserliği ile görüşme talep etti.



Prens Sami'nin, sözlü aktardığına göre, Padişah, An- Sİ kara'nın otoritesi yerine kendi otoritesini kurmaya karar vermiş ve İngiltere'nin desteğini almak için Yüksek Komiserlikle görüşmek istemiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, konferans öncesinde, böyle bir görüşmenin Fransa ve İtalya tarafından yanlış anlaşılacağını düşünerek, görüşmeye gitmeyecektir.



13



Ocak



Bolu Mebusu Cevat Abbas Tevhid-i Efkâr Gazetesi, aynı gün Cevat Abbas Bey'- KSG IV Bey, bir yıllık Avrupa gezi- le bir mülakata yer vermiştir. Cevat Abbas Bey, Avsinden İstanbul'a döndü. rupa izlenimlerini şu sözlerle anlatmıştır: "Anadolu'nun yokluk içinde yarattığı bu mevcudiyet ve istiklal uğrundaki fedakârlık Avrupa'da herkesin takdirine mazhar olmaya başlayan bir harikadır."



13



Ocak



Şûrayı Devlet Genel Kurulu, Abdullah Cevdet Bey hakkında takipsizlik kararı verdi. [Osm]



Eski Sağlık Genel Müdürü Abdullah Cevdet Bey'in, KSG IV, daha önce bir piyesten dolayı yargılanmasına karar PS (15.1.1922) verilmişti.



13



Ocak



Fransız Weil, bir mektup ile bazı konularda eski Maliye Nâzırı Cavit Bey'in görüşünü sordu.



Fransız Weil, "hususî bir muhit içinde yaşayan" An- KSG IV kara'nın barış görüşmeleri sırasında karşılanması mümkün olmayacak taleplerde bulunacağı düşüncesiyle Paris'te bulunan eski Maliye Nâzırı Cavit Bey'in görüşlerini almıştır. Cavit Bey'in, Düyun-u Umumiye'nin şimdiki şekli veya bazı değişikliklerle devamı, Reji'nin "konsolüde" edilmesinin mümkün olmadığı, Bağdad Şimendifer İşletmesi vb. gibi konularda görüşünü sormuştur. 16 Ocak 1922'de mektuba cevap veren Cavit Bey, maliye komisyonu ve kapitülasyonların lağvedilmesi gerektiğini söylemiştir.



13



Ocak



Muallimler Cemiyeti Genel Darülfünun'da toplanan Muallimler Cemiyeti, dernek KSG IV Kurulu, dernek tüzüğünde tüzüğünde değişiklik yapmıştır. Yönetim Kurulu üyedeğişiklik yaptı. liklerinin seçiminde zümre esası getirilmiştir. Yeni Yönetim Kurulu'na, yüksek öğrenimden Atife Hanım, Ali Haydar Bey, Ebulula Bey, Muslihittin Adil Bey, orta öğretimden Hakkı Tarık Bey, Efser Hanım, Hasan Fehmi Bey, Ekrem Bey, Besim Bey, ilköğretimden Sadullah Bey, Sadrettin Celâl Bey, Recep Nuri Bey, Nihat Bey, İrfan Emin Bey seçilmiştir. 300'e yakın öğretmenin katıldığı Genel Kurul, ikinci toplantısını 27 Ocak 1922'de yapacaktır.



14



Ocak



Memurini Dahiliyenin azil, nasb ve terfilerine dair teklif mütalaası alınmak üzere Dahiliye Vekâletine havale edildi. [Cmh]



Teklif, Edirne Mebusu Şeref Bey ve Lâzistan Mebu- BMM ZC, C: 16, su Osman Bey'e aittir.



İstibdat yıllarında emlâki emiriye ithal edilen ve sonra tapu kaydı Hazine'ye geçirilen hamam arsasının bilâmüzayede ve bilâbedel belediyeye devrine karar verilmiştir.



14



Ocak



180 sayılı Mut Kazasının Kale Mahallesinde Vâkı Maamüştemilât Bir Kıta Hamam Arsasının Mut Kazası Belediyesine Terkine Dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



14



Ocak



İstifa eden Nafia Vekili Rauf Bey yerine Diyarbekir Mebusu Feyzi Bey Nafia Vekili intihap oldu. [Cmh]



1042



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İ: 144, Birinci Celse



BMM ZC, C: 16, İ: 144, İkinci Celse



BMM ZC, C: 16, İ: 144, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Ocak



İstifa eden Müdafaai Milliye Vekili Refet Paşa yerine Karesi Mebusu Kâzım Paşa Müdafaai Milliye Vekili intihap oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 144, İkinci Celse



14



Ocak



Karesi Mebusu Hasan Basri Bey, Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni ve Encümeni Mahsusa'dan istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 144, İkinci Celse



14



Ocak



Saruhan Mebusu Mahmud Celâl Bey, İktisat Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 144, İkinci Celse



14



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda İstiklâl Mahkemeleri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



14



Ocak



Fransız Temsilcisi Sunulan tebliğ, Fransa'nın Yakın-Doğu'da izlediği ge- KSG IV M.Gabriel Hanotaux, Celeneksel azınlıkların himayesi siyasetinin bir parçasınevre'de Milletler Cemiyeti dır. Konseyi'ne Fransız Hükümeti'nin bir tebliğini sundu.



14



Ocak



Açıksöz Gazetesi'nde, Açıksöz Gazetesi'nde yayımlanan Samsun Türk Or- KSG IV, Samsun Türk Ortodoksları- todokslarının telgrafında, "Gerek Yunan, gerek ka- AS nın telgrafı yayımlandı. muoyunu zehirleyen bu eşkıya düşmanımızdır. Papa Eftim'e vekâlet veriyoruz." denmiştir. Gazetede, ayrıca, Tokat civarındaki Rum eşkiyasının kâmilen tenkil olunduğu, 100'ü aşkın kişinin öldürüldüğü, 700 kişinin yakalanarak Yaylacık ve civarının eşkiyadan temizlendiği belirtilmiştir.



İstiklâl Mahkemelerinin lüzum ve ademi lüzumu tartışılmıştır. Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, İstiklâl Mahkemelerinin girdiği yerden zulüm ve tecebbür kaçar, adalet gelir, demiştir. Kırşehir Mebusu Müfid Efendi, fenalık ve zulüm yapmak isteyen memur ve halkın İstiklâl Mahkemelerini çekemediğini, çünkü onların İstiklâl Mahkemeleri ile karşı karşıya gelmiş iki rakip olduğunu dile getirmiş; ancak, azalarının ıslah edilmesi ve yerlerine yeni kişilerin gönderilmesi gerektiğini iddia etmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey de, Büyük Millet Meclisi'nin hakkı kazasını üç kişiye terketmesinin doğru olmadığını ve ihtilâlin de bir hukuku olduğunu söyleyerek, İstiklâl Mahkemelerine hukukla iştigal etmiş kişilerin intihap edilmesini zorunlu gördüğünü belirtmiştir. Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Bey, İstiklâl Mahkemeleri'nin muvakkaten tatili faaliyetleriyle Koçgiri (Zara) olaylarına müdahale arasında bağlantı kurmuştur. Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa, İstiklâl Mahkemelerinin hangi fevkalade koşulların ürünü olduğunu açıklamış; Meşrutiyetten sonra etkisini kaybeden divanı harpler yerine teşkil edildiklerini belirtmiş ve cephenin emniyeti ile Pontus Meselesinin bir an evvel neticelendirilmesi için İstiklâl Mahkemelerinin bir müddet daha devamına taraftar olduğunu söylemiştir. Sinop Mebusu Hakkı Hami Bey, İstiklâl Mahkemelerinin yetkilerini aştığını, bir idaresizlik, kanunsuzluk ve hukuksuzluğun hakim olduğunu iddia etmiştir.



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 144, İkinci Celse



1043



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Ocak



Kızılhaç Heyeti Mersin'e geldi.



Türkiye'de Yunan esirlerine nasıl davranıldığını teftiş HM etmek için Kızılhaç adına İsveç'ten gönderilen heyet (16.1.1922) Mersin'e gelmiştir.



15



Ocak



İstanbul Hükümeti, İtilâf Devletleri Yüksek Komiserlerine Yunanistan'ın Batı Anadolu'da yaptıklarına ilişkin bir nota verdi. [Osm]



Notada, Yunanistan'ın Batı Anadolu'da başta Bursa KSG IV Yeşil Cami olmak üzere birçok tarihi eseri tahrip ettiği ve yağmaladığı belirtilmiş ve bu konuda tedbir alınması istenmiştir. Aynı gün İstanbul'daki Trakya Cemiyeti, İtilâf Devletleri Yüksek Komiserleri ile Cenevre'deki Kızılhaç merkezine birer mektup yollayarak, Yunanlıların Trakya'daki zulüm ve imha siyasetini görmek üzere bölgeye uluslararası bir inceleme kurulu gönderilmesini ve Kızılhaç'ın halka yardım etmesini istemiştir.



15



Ocak



1337 senesi Zat-ı Hazreti Padişahi ve Hanedân-ı Saltanat Bütçesine tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1338 senesi Zat-ı Hazreti Padişahi ve Hanedân-ı Sal- Düstur tanat Bütçesine 4.000 lira tahsisât-ı fevkalâde ilâve Tertip 2, Cilt: 12, edilmiştir. s.550



15



Ocak



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré görüştü.



Lord Curzon, İngiltere'nin Sevr'de yapılmasını dü- KSG IV şündüğü önerileri paylaşmış ve Konferans günü olarak 31 Ocak 1922 tarihini önermiştir. Poincaré, İngiliz önerilerine itirazları olacağını ve Yunanistan'ı korumak için Türkiye'ye baskı yapılmasını uygun bulmadıklarını belirtmiştir. Konferans tarihi kesinleştirilememiştir.



15



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Misak-ı Milli'de direnildiğini iletti. [YK]



Rumbold, Ankara Hükümeti'nin Misak-ı Milli'de di- İBA IV rettiğini; daha azını kabule yanaşmayacakları, Mustafa Kemal'in yeni barış önerilerini reddedeceğini, Padişah'ın ise barışı kabul edebileceğini iletmiştir. Öte yandan, Rumbold, Ankara'da bazı çözülme, Mustafa Kemal'e muhalefet belirtileri olduğunu ve mali durumun nazik olduğunu da belirtmiştir.



15



Ocak



"Avrupa'sız yaşayamayacağımız anlayanlar Ankara'da çoğalıyor."



Peyamı Sabah yazarı Ali Kemal vekâletlerden istifa- KSG IV, ları şöyle yorumlamıştır: "Avrupa'sız yaşayamayaca- PS ğımızı anlayanlar Ankara'da çoğalıyor. Büyük Millet Meclisi'nde münakaşalar, Heyet-i Vekile'den istifalar en ziyade bu yüzdendir."



16



Ocak



Harp Encümeni Fevkalâde- Başkumandanın Riyasetinde bir Harb Encümeni tesi kuruldu. [Cmh] şekkül ettiğine dair Büyük Millet Meclisi Reisliği ve Başkumandanlık Tezkeresi 19 Ocak 1922 tarihinde Meclis'te okunacaktır. Tezkerede, 16 Kânunusani 1338 tarihinde, Başkumandan riyasetinde Meclis Reisisanisi, Maliye ve Müdafaai Milliye Vekilleri, Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi, Müdafaai Milliye ve Muvazenei Maliye encümeni reislerinden oluşan bir Harb Encümeni kurulduğu ve ilk içtimaının 22 Kânunusani 1338 tarihinde yapılacağı bildirilecektir. Daha önce Meclis'e Harp Encümeni Fevkalâdesi ile ilgili bir kanun lâyihası sunulmuş ve uzun tartışmalardan sonra lâyiha 9 Ocak 1922'de Kanuni Esasi Encümenine havale edilmişti.



1044



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 16, İ: 145; BMM ZC, C: 16, İ: 147, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ocak



Memurini Mülkiyenin tesbiti vazaifi hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Muş Mebusu Hacı Ahmed Hamdi Efendi, nahiye müdürleriyle kaymakam, mutasarrıf ve valilerin senede bir maarif, nafıa ve ziraat umuruna ilişkin ihdas ve inşa edebilecekleri eserleri içeren bir program hazırlamalarını teklif etmiştir. Dahiliye Encümeni, rüesayı memurini mülkiyenin bu gibi işlere kanunen mecbur kılınmış olması nedeniyle yeni bir kanuna gerek olmadığını belirtmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



16



Ocak



İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu'nun tadili hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Kanun teklifi, Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey'e aittir. Varidatı hususiyei vilâyatın ayrıca tâyin edilecek tahsildarlar marifetiyle tahsil olunup kabız ve sarfının doğrudan doğruya muhasebei hususiye müdür ve memurlarının tahtı nezaret ve mesuliyetlerinde olmak üzere her kaza merkezinde tesis olunacak sandıkça ifa edilmesi ve bu hususta başka hiçbir daire ve memurun tavassut ve müdahalesinin olmayacağı yönündeki teklif reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



16



Ocak



Memurin Muhakematına ait evrak ve muamelâtta müruruzamanın sâkıt [hükümsüz] olduğuna dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Kanun teklifi, Yozgad Mebusu Süleyman Sırır Bey'e aittir. Memurin Muhakematı hakkındaki Nizamname uyarınca Şûrayı Devletçe tetkikine lüzum görülen evrak ve muamelât hakkında müruruzaman [zaman aşımı] cereyan etmemesine dair teklifin, sözkonusu evrak ve muamelâtın Adliye Encümeni'nin 11 Temmuz 1337 tarihli mazbatasında belirtilen Usulü Muhakematı Cezaiye Kanunu'nda müruruzaman kat'eden ahval ve esbaptan olmaması nedeniyle reddine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



16



Ocak



Memurinin azil ve nasbı hakkında kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Muş Mebusu Hacı Ahmed Hamdi Efendi'nin, memurinin bilâmuhakeme idareten azlonunmalarının önlenmesine ilişkin teklifi, bilâlüzumu kanuni azledilmemeleri Kanuni Esasi'nin ahkâmı esasiyesinden olduğu, memurini mülkiyenin azil ve nasbı memurin nizamnamesiyle tâyin edilmiş olduğu ve Şûrayı Devlet teşkili hakkındaki lâyihai kanuniye Heyeti Umumiyede derdesti müzakere bulunduğu gerekçesiyle Adliye ve Dahiliye Encümenlerince reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



16



Ocak



Memurun Muhakematına mütaallik tekliflerinin reddi hakkındaki Dahiliye Encümeni mazbatası müzakere edilerek bu bapta bir kanun ihzar edilmek üzere tekliflerin Adliye ve Dahiliye encümenlerine havalesi kabul edildi. [Cmh]



Teklif, Kırşehir Mebusu Sadık Bey ile Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'e aittir. Sadık Bey, verdiği teklifte Memurin Muhakemat Kanunu'nun ilga edilmesini ve "memurinin gerek ceraimi memure ve gerek ceraimi şahsiyelerinden dolayı tahkikat ve muhakematı kavaidi umumiyeye tâbi" kılınmalarını istemektedir. Ali Şükrü Bey ise, memurinin mensup oldukları devairce lüzumu muhakemelerine dair verilen karara itiraz haklarının caiz olmadığını hükme bağlamak istemektedir. Memurin muhakematına ilişkin müzakere Şûrayı Devlet'in teşkiline ilişkin tartışmalara bağlanmıştır.



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



16



Ocak



Metrenin tul vâhidi kıyasisi olarak istimaline dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 145, Birinci Celse



1922 Yılı



1045



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Heyeti Vekile'nin sureti intihabı ile ilgili Meclis'te gerçekleşen görüşmelere dair İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bilgi verdi. [YK]



Meclis'te, Mustafa Kemal'in yetkilerini daraltma eği- İBA IV limi olduğunu belirten Rumbold, Mustafa Kemal'in buna karşı 1 Aralık 1921 tarihinde yaptığı konuşmanın, Mustafa Kemal'in düşünce yapısını yansıttığını ve Avrupa'nın baskılarına boyun eğmeyeceğini gösterdiğini söylemiştir. Rumbold, 11 Ocak 1922 tarihli Journal D'Orinet Gazetesi'nin bir küpürünü de eke koymuştur. Gazete, Mustafa Kemal, İstanbul'un işgaliyle birlikte ortaya çıkan siyasi oluşumları, Halifeliği ve Misak-ı Milli'yi değerlendirmiştir.



16



Ocak



İngiliz Gizli Haberalma Servisi İstanbul Kolu, Batı Anadolu'da kurulması düşünülen muhtar Osmanlı Hükümeti ile ilgili bir rapor hazırladı. [YK]



Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne karşı Batı Anado- İBA IV lu'da bir muhtar Osmanlı Hükümeti kurmayı planlayan Anadolu Cemiyeti ile Yunanlılar arasındaki görüşmeler konu edilmiştir. 9-10 Aralık 1921 günü yapılan müzakerelerde bazı noktalarda uzlaşmaya varılmıştır. Uzlaşmaya varılan noktalara göre, Yunan işgal bölgesinde geçici bir Hükümet kurulacak, gizli seçimler yapılacak, bir Meclis toplanacak, Yunanistan'la barış ve sonra ittifak imzalancak, orduyu Yunanlılar eğitecek ve donatacak, Yunanistan 100.000 lira kredi verecektir. Yunanistan Yüksek Komiserliği, bazı değişikliklerle anlaşmayı onaylamış ve anlaşma metni Atina Hükümeti'ne iletilmiştir.



17



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya Durak Bey ve Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti ile ilgili bir yazı yolladı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Erzurum'a gitmekte olan Durak İH Bey'e iltifat edilmesini ve Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti için Müdafaa-i Hukuk adıyla yetinilmesinin anlatılmasını istemiştir.



17



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa hakkındaki tahtı muhakeme kararının tadil edilmesine karar verildi. [Cmh]



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Nureddin Paşa'nın tahtı muhakemeye alınmasına ilişkin süreci özetlemiş ve Nureddin Paşa'nın savunması niteliğindeki raporun İcra Vekilleri Heyeti'nde incelendikten sonra Meclis'in aldığı bu kararın, kendisinde biraz ağır bir karar olduğu kanaatini oluşturduğunu ifade etmiştir. Heyeti Vekile'nin ve Dahiliye Vekilinin teklifinin Samsun'da seyahati takyit olunan zevata ait olduğunu ve Nureddin Paşa'nın işten el çektirilmesiyle sınırlı olduğunu, bunun da yapıldığını söyleyen Mustafa Kemal Paşa, söz konusu ağır kararın tadili için bir Encümene tevdiinin uygun olacağını belirtmiştir. Pontus Tahkik Heyeti namına konuşan Bolu Mebusu İzzet Paşa, Nureddin Paşa'nın Heyeti Vekileden aldığı salâhiyeti fevkalâde ile icraatını gerçekleştirdiğini söylemiştir. Erzurum Mebusu Salih Efendi, askerlik namıyla muhakemesi için muhakemenin Divanı Harbi Askeri'de yapılması gerektiğinden, evrakın Müdaafai Milliye Encümeni'ne tevdi edilmesini gerekli görmüştür. Nureddin Paşa'nın Başkumandan Mustafa Kemal Paşa'ya sunduğu 10 maddelik evrakın Meclis'te okunması uygun bulunmuş ve evrak Meclis'te okunmuştur. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Nureddin Paşa'nın, dahası Rumların dahile sevkleri konusunda İcra Vekilleri Heyeti'nin kararı fevkinde ve ona muhalif şekilde hareket ettiğini; ancak kendisinin Samsun'da seyahati takyit nedeniyle suçlu bulunabileceğini söylemiştir. Başkumandan ve Dahiliye Vekili'nin önerileri üzerine Nureddin Paşa hakkındaki tahtı muhakeme kararının tadili için heyeti tahkikiyeye tevdiine karar verilmiştir.



1046



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM GCZ, İ: 145, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 146, İkinci ve Üçüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Ocak



1315 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Azerbaycan'ın Kars Konsolosu İslam Bey'in ilticası kabul edildi. [Cmh]



17



Ocak



"Kurtarılamamış Rumlar" tarafından yeni Patrik Meletios şerefine Londra'da bir şölen verildi.



Şölene başkanlık eden Amerikalı İstavri, İstanbul'un KSG IV 1453 yılında işgal edilmesinden sonra Türkiye'de Rumların Patrikhane sayesinde varolabildiğini söylemiştir. Patrik Meletios, Ortodoks ve Angilikan kiliselerinin birleştirilmesini istemiştir. Meletios, 18 Ocak 1922 tarihinde görüşeceği İngiltere Başbakanı Lloyd George'tan Türkiye'deki Rumlar için yardım isteyecektir.



18



Ocak



Kastamonu'da telsiz telgraf istasyonu kuruldu. [Cmh]



Telli telgraf hatlarının haberleşmenin yeterli hız ve KSG IV etkinlikte gerçekleşmesini sağlamaya yetmediğine ilişkin tartışmalar yapılmış ve telsiz telgraf istasyonunun kurulmasına karar verilmişti. Garp Cephesi ile İcra Vekilleri Heyeti'nin haberleşme ihtiyacını sağlamak üzere, Kastamonu'nun İzbeli Dağı'nda bir telsiz telgraf istasyonu kurularak, çalışmaya başlamıştır.



18



Ocak



Sinob Mutasarrıflığı'na Süleyman Necmeddin Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.45..1./ 71-63



18



Ocak



1326 sayılı Aşiret Reislerine birer maaş verilmesine dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Elcezire'de Fransızlarla çarpışan aşiret reislerine birer BCA: 30..18.1.1/ maaş verilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.44..10./ 97-17



4.45..2./ 96-12



19



Ocak



İhtikârın [vurgunculuğun] Kanun teklifi, Konya Mebusu Abdülhalim Çelebi men'i hakkında kanun tekli- Efendi ve rüfekasına aittir. İhtikârın önlenmesi amafi reddedildi. [Cmh] cıyla ahkâmı cezaiye ve narh uygulaması yapılmasına ilişkin teklif, İktisat Encümeni'nin fiyat artışlarının aslen vesaiti nakliye yetersizliği ve pahallılığı, rekabetin mümkün olmaması, havayici zaruriyeyi zamanında temin ederek piyasaya hakim olacak belediye ve sair kurumların olmayışı gerekçelerine dayandırması nedeniyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 147, Birinci Celse



19



Ocak



Rumkale kazası isminin Halfeti'ye tebdiline dair kanun teklifinin Hükümetçe teemmül olunması hakkında Dahiliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Kanun teklifi, Gaziantep Mebusu Yasin Bey'e aittir. "Memalikin birçok aksamında bu gibi ecnebi ve gayrimenus isimler mevcudolup bunların tebdili, nam ve unvanı, kuyudu resmiye ve muamelât ve muhaberatı hususiyede teşevvüşatı mucibolmakta olduğundan bir usulü muttarit ve sâlimede tetkik ve icrası Hükümetçe teemmül olunması" gerekçesiyle teklif Dahiliye Encümenince muvafık görülmüş ve Heyeti Umumiyeye arz olunmak üzere Makamı Riyasete takdim kılınmıştır.



BMM ZC, C: 16, İ: 147, Birinci Celse



19



Ocak



213 sayılı Mülâzimisani Faik Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum edilen Faik Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 147, Birinci Celse



1922 Yılı



1047



G.



Ay



Olay/Mevzuat



19



Ocak



İktisat Vekâletinden istifa eden Mahmud Celâl Bey'in yerine, İzmit Mebusu Sırrı Bey intihap edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 147, İkinci Celse



19



Ocak



182 sayılı İşkodralı Arap 181 sayılı Divanı Harbce İdama Mahkûm Keskin'in Cemil'in Bakıyei Müddeti Çengelli Karyesinden Bekiroğlu Hasan'ın Affı HakCezaiyesinin Affı Hakkında kında Kanun kabul edildi. [Cmh] Kanun kabul edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 147, İkinci Celse



19



Ocak



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Ruşen Eşref'in, "Büyük Hitabeye Dair" başlıklı yazısı yayımlanmıştır.



Ruşen Eşref, "Biz nasıl Rif'teki Marakeşlilerin İspan- HM yollara karşı muvaffakiyetine seviniyor, Kahire'deki, Bombay'daki din kardeşlerimizin esaretine nihayetsiz derecede üzülüyorsak, Sakarya muzafferiyeti, Kahire ve Kâbil'de, Bombay, Cezayir ve Fas'ta sevinç akisleri uyandırıyor." diye yazmıştır.



20



Ocak



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Moskova'daki İngiliz Ticaret Ateşesi Mr.Hodgson'a Türkiye görüşme talebi ile ilgili talimat verdi.



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, İngiltere'ye görüşme Sİ önerisinde bulunmuş; Ticaret Ateşesi Mr.Hodgson da öneriyi 9 Ocak 1922'de rapor etmişti. İngiltere Dışişleri Bakanlığı, cevaben bir talimat yollamış ve Türkiye'deki Hristiyan halka yapılan davranıştan şikayet etmesini, şikayetin kendisinden geliyormuş gibi gösterilmesini istemiştir.



20



Ocak



"Halkçılık"



İleri Gazetesi'nde, Suphi Nuri, Halkçılık'ı şu şekilde KSG IV, açıklamıştır: "1. Siyasî hakları millete damla damla İlG tattırmak, 2. Adaleti kat'i bir surette tevzi etmek, 3. Milleti okutmak, 4. Milleti doyurmak."



20



Ocak



Yenigün Gazetesi, Piyer Loti'ye Türkiye yüzünden Nobel Ödülü verilmediğini yazdı.



Yenigün Gazetesi'nde, "Cihan edebiyatı ve KSG IV, irfaniyetinde Türk davası" başlıklı yazıda, "C.Farrére, YG Nobel mükâfatının bu sene dahi bizim yüzümüzden Piyer Loti'ye verilmemiş olduğunu açıklayan bir makalesiyle Türk davasının ne kadar haklı ve ulvî olduğunu bütün cihana karşı en beliğ lisanla bir daha haykırdı." denilmiştir.



21



Ocak



214 sayılı Claude Farére'e beyanı teşekkür edilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Türkiye lehine bir makale kaleme alan Claude Farére'e teşekkür edilmesine karar verilmiştir. Paris Mümessilinin hasta olan Piyer Loti'yi de bizzat ziyaret etmesi istenmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



215 sayılı Abdüsselâm Efendi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum İhtiyat Mülâzimisanisi Adanalı Abdüsselâm Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



216 sayılı Zâbitvekili Münir Feyzi Efendi hakkındaki hükmün tasdikıne dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum Zâbitvekili Münir Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



217 sayılı Mülâzimisani Abdullah Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum Jandarma Mülâzimi Abdullah Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



1048



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Ocak



218 sayılı Tabip Yüzbaşı Ali Hikmet Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum Tabip Yüzbaşı Ali Hikmet Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



219 sayılı İki şahıs hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkum Cerciş ve Mihailoğlu Abdullah hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, ele geçirildiğinde tekrar muhakeme edilmek üzere hükmün tasdikine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, yeni Fransız Kabinesi hakkında beyanat verdi. [Cmh]



Şark meselesinde sabık Kabinenin politikasını yeni BMM ZC, C: 16, Kabinenin de takip edeceği resmen bildirilmiştir. İ: 148, Birinci Celse



21



Ocak



183 sayılı Tecili Takibat Hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Şekavet erbabından olup da şimdiye kadar istiman etmiş veyahut işbu kanunun her kaza merkezinde tarihi ilânından itibaren bir mah zarfında istiman edecek kesan hakkında tecili takibat [takibi erteleme] kararı ittihazına ve ledelicap bu bapta bâzı kuyut ve şurut vaz'ına Heyeti Vekile mezun kılınmıştır. Meclis'in 19 Ocak 1922 tarihli gizli oturumunda Katil İlyas'ın affedilmesi anlamına geleceği belirtilerek, Katil İlyas'ın istisna edilmesi istenmişti. Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey, kanunun umumi mahiyette olduğunu ve Katil İlyas düşünülerek yapılmadığını söyleyerek, kanunu savunmuştu.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 147, İkinci Celse



21



Ocak



Elkap ve kelimatı tâzimiyenin ilgasına dair takrir reddedildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in takririnde, yazışmalarda devletlu, vekâletpenahileri, senaverleri, behiyeleri, aliyeleri gibi lakap ve saygı ibarelerinin, efendim ve hazretleri tabirlerinin yabancılarla gerçekleştirilen yazışmalarda korunması şartıyla kaldırılması istenmiştir. Yazışmalardaki söz konusu uslübun Türkiye Halk Devleti'ni kuran halk mümessillerine yakışmadığı belirtilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 148, Birinci Celse



22



Ocak



Harb Encümeni ilk toplantısını yaptı. [Cmh]



İlk toplantı Mustafa Kemal Paşa'nın başkanlığında KSG IV yapılmıştır. Encümen her hafta toplanacaktır.



22



Ocak



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Cenova Konferansıyla ilgili yazdı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Cenova Konferansı'yla Avrupa, Rusya ile ti- PS carî ilişkilere girecek, ancak Ankara keşmekeş içinde yuvarlandıkça Avrupa'nın Karadeniz yoluyla ticarî ve iktisadî münasebeti mümkün olmaz. … Devletler Yunanistan'ı da Anadolu'dan çıkaracak mı? Bunun için bizden bazı teminatlar isteyecekler. Ankara da böyle bir kabiliyetten mahrumdur."



22



Ocak



Seyr-i Sefain İdaresi'ne ikrâz hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Seyr-i Sefain İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan 20.000 Düstur lira daha ikrâzı hakkında karârnâme yayımlanmıştır. Tertip 2,



22



Ocak



Cilt 12, s.551



Madrid Sefaretine Ragıb Raif Bey atandı. [Osm]



BOA: İ..DUİT, GN: 41, DN: 50



1922 Yılı



1049



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



22



Ocak



Papa 15.Benedict öldü.



1914 yılında Papa olan Benedict, savaş aleyhtarı bir KSG IV tutum izlemişti. 6 Şubat 1922'de Kardinaller Meclisi, Aşilrati yeni Papa seçecektir.



22



Ocak



İngiltere Veliahdı'nın Hindistan ziyaretinde olaylar çıktı.



Veliahdın Hindistan gezisini boykot amacıyla Kalkü- KSG IV ta'da yapılan mitingde, İngiliz polisi 274 kişiyi tutuklamıştır. Bunlardan 202'si bir ay hapse mahkûm olacaktır.



22



Ocak



"İzmir'e kavuşacağımız gün Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İzmir Yurdu'nun 21 HM uzak değildir." Ocak 1922 tarihinde düzenlediği çayda Mustafa Kemal Paşa'nın İzmir Yurdu fahri reisliğini kabul ettiği ve İzmir'e yakın zamanda kavuşulacağını söylediği haberine yer verilmiştir. Gazetede, ayrıca, Saray heyülası'nın, Damad Ferid'i geride tutarak, onun yerine dışarıda iyi karşılanacak biri arandığı ve bunun Mahmut Muhtar Paşa olduğu yazılmıştır.



23



Ocak



Mustafa Kemal Paşa, Petit Parisien Gazetesi'ne bir demeç verdi.



23



Ocak



220 ve 221 sayılı Yirmi se- Garp Cephesi kıtaatına mensup erkân, ümera ve zâbikiz zatın takdirname ile tal- tandan 28 zatın İstiklâl Madalyasıyla taltiflerine dair tiflerine dair Heyeti Umuİcra Vekilleri Riyaseti Tezkeresi kabul edilmiştir. miye Kararı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 149, Birinci Celse



23



Ocak



185 sayılı Bin Üç Yüz Otuz Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umumiyesi Bütçesi'ne Yedi Senesi Posta ve Telg- 40.000 lira tahsisatı munzamma ita olunmuştur. raf Müdüriyeti Umumiyesi Bütçesine Kırk Bin Lira Tahsisatı Munzamma İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 149, Birinci Celse



23



Ocak



186 sayılı Anadolu ile Dahili İttihat Memaliki Ecnebiye Arasında Müteati Posta Müraselâtının Tezyidi Ücuratına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



1337 senesinde Madrid'de gerçekleştirilen Beyneddüvel Posta Kongresi'nde altın frank üzerinden tezyid edilerek belirlenen müraselât [resmi yazışma] ücretleri İstanbul Hükümeti tarafından her altın frank santimi evrakı nakdiyemizin kıymeti mütenasibesine nazaran altı para itibar edilerek kabul edilmiş; 1 Haziran 1337 tarihinden geçerli olmak üzere Bern İttihat Kalem Merkezine tebliğ edilmiştir. BMM de Bern Kalemince kabul olunan muadillere göre müraselât ücretlerini belirlemiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 149, Birinci Celse



23



Ocak



184 sayılı Buhara Mümesili Buhara Mümesili ve maiyeti erkânı bir aylık maaş ve ve Maiyeti Erkânı Maaş ve muhassasatı karşılığı olarak Hariciye Vekâleti 1337 Tahsisatı Karşılığı olarak senesi bütçesine 675 lira ilâveten ita kılınmıştır. Hariciyenin 1337 Bütçesine Zamaim İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 16, İ: 149, İkinci Celse



1050



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Mustafa Kemal Paşa, İtilâf Devletlerinin tarafsız gibi KSG IV görünmeye çalıştıklarını belirttikten sonra, anlaşmanın Yunanistan'la müzakere edilmesi isteniyorsa, Yunanistan'a söyleyecek yalnız iki kelimemiz vardır, demiştir: İstila ettikleri toprakları derhal terketsinler ve yaptıkları geniş tahribatı tamir etsinler. Buna ek olarak, Yunan ordusunun Anadolu'da kaldığı müddetçe Müttefik Devletlerin sulh yapabileceğini sanmadığını ifade etmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Ocak



Meclis'in gizli oturumunda, Samsun ve Havalisi İstiklâl Mahkemesi Sabıkasının, Canik Mebusu Emin Bey'in isnadatına dair takriri müzakere edildi ve tahkik edilmelerine ilişkin takrirleri şubeye havale edildi. [Cmh]



Heyette bulunan Sinop Mebusu Şevket Bey, Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey ve Bursa Mebusu Hüseyin Necati Bey, haklarındaki isnadın asılsız olduğunu belirtmiş ve Meclis huzurunda müdafalarının dinlenmesini istemişlerdir. Müdafalarının şubede dinlenmesine karar verilerek, evrak şubeye havale edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 149, Üçüncü Celse



23



Ocak



23 Ocak Piyer Loti günü ilan edildi. [Osm]



Şerefiye Caddesi'nin adı Piyer Loti, diğer bir cadde- KSG IV nin adı da Klodfarer [Claude Farrére] olarak değiştirilmiştir. İstanbul Şehremaneti, Piyer Loti'ye onursal hemşehrilik vermiştir.



24



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Mustafa Kemal karşıtı muhalefetle ilgili bilgi verdi. [YK]



Rumbold, Rauf Bey ve Refet Paşa'nın istifalarını İBA IV Mustafa Kemal karşıtı muhalefete dayandırmış; Mustafa Kemal'e en çok Enver Paşa ve yandaşları, bazı İttihatçılar ve "Dönmeler"in muhalefet ettiğini belirtmiş ve söz konusu muhalefetin Mustafa Kemal'i bir kez daha Sovyetlere yaklaştırdığından bahsetmiştir.



25



Ocak



1345 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Siverek'teki sıkıyönetim kaldırıldı. [Cmh]



Siverek Livasındaki sıkıyönetim kaldırılmıştır.



25



Ocak



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir mektup gönderdi.



İzzet Paşa, mektubunda barışa muhtaç olduklarını İH söylemiş; barış için Ankara'nın İstanbul ile temasa geçmesini ve hükümet biçiminde değişiklik yapıldığı yönündeki demeçlerin ve girişimlerin önlenmesini istemiştir. İzzet Paşa ve Fatin Hoca'nın barış şartları ve dahili nizamla ilgili önerilerini, Şeyhülmuharririn gazetecisi Mahmut Sadık Bey ve Binbaşı Nihat Bey, 3 Mart 1922 tarihinde Kâzım Karabekir Paşa'in yanına gelerek elden teslim edecekler ve söz konusu kişiler 22 Mart 1922 tarihine kadar Paşa'nın yanında kalacaklardır.



25



Ocak



Sadrazam Tevfik Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile Sevr Anlaşmasıyla ilgili gizli bir görüşme yaptı.



Tevfik Paşa, Midye-Enez hattını kabul ettiklerini, Sİ adil bir barış teklifini hemen kabul etmeye hazır olduklarını, Mustafa Kemal ve aşırıların yola gelmemesi halinde onları tecrit edeceklerini söylemiştir.



25



Ocak



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin haberine göre, Mısır- HM si'nde Mısırlıların İngiltelılar, Mısır'ın istiklâli için himaye usulü ve sıkıyönere'ye teklifi yayımlandı. timin kaldırılmasını, İngiliz birliklerinin Mısır'dan ayrılmasını istiyor.



26



Ocak



Dr.Rıza Nur Bey'in yerine Sıhhıye Vekâlet vekiliğine Celâl Bey'in devam etmesine karar verildi. [Cmh]



Dr.Rıza Bey yerine vekâlet vekilliği görevini üstlenen Celâl Bey'in, İktisat Vekilliğinden istifa etmesi üzerine vekilliği kimin üstleneceği gündeme gelmiştir. Bir vekilin vekaleten yerine geçecek kişinin belirlenmesine ilişkin kanunda açık bir usul belirlenmediği için bir usul tartışması yaşanmış; tartışmanın sonunda Celâl Bey'in vekilliğe devam etmesine karar verilmiştir.



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.46..1./ 53-11



BMM ZC, C: 16, İ: 150, Birinci Celse



1051



G.



Ay



Olay/Mevzuat



26



Ocak



Urfa Mebusu Hacı Hayali Efendi vefat etti. [Cmh]



26



Ocak



Heyeti Umumiye İçtimaının dört ay olmasına dair kanun teklifi Kanuni Esasi Encümenine havale edildi. [Cmh]



Kanun teklifi, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve 75 refikine aittir. Mebusların işleri nedeniyle Meclis toplantılarını aksatacak kadar çok mezuniyet almalarının önüne geçme ve bütçede 150.000 liralık tasaruf etme gerekçesiyle teklif edilmiştir. Müstemirren toplanan mevcut Meclis'in yerine, dört ay eksiksiz toplanacak bir daimi meclis ile dört ayın sonunda her dairei intihabiyeden seçilecek ikişer mebusun oluşturacağı sınırlandırılmış bir daimi meclis önerilmiştir. Heyeti daimenin, içtima süresi, mebdei içtiması 1 Ocak olmak, gerektiğinde uzatılmak kaydıyla 4 ay olacaktır. Dört ayın sonunda heyeti daime seçilecek mebuslar tarafından sağlanacak, diğer mebuslar terhis edilecektir. Her mebusa devrei daimei içtimaiye zarfında maktuen 1.500 lira ve daimi heyette bulunacaklara şehri 80 lira tazminat ita edilecektir. Meclisin müstemirren toplanmasına gerek kalmayacağı ve mebusların zararlarını karşılamak için mebuslukla memurluğun birleştirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Lâyiha Encümeni, teklifi, Teşkilâtı Esasiye Kanunu'na mugayir olması, geçici de olsa hiçbir mebusun vatana hizmetten mahrum bırakılamayacağı, tefrik edilen iki mebusa rüçhan hakkı verildiği gerekçesiyle ekseriyetle reddetmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 150, İkinci Celse



26



Ocak



Adana Affı Umumi Kanunundan o havalideki ceraimi âdiye mücriminin de istifade edip etmeyeceğine dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tefsir talebi Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, reddedilmiştir. [Cmh]



5 Ocak 1922 tarihli Kanunun birinci maddesinde, tahliye edilen arazide ika edilmiş olan bilcümle ceraim mürtekipleri hakkında affı umumi ilan edilmiştir, denilmektedir. Adliye Encümeni, affı umuminin mutlak olduğunu, siyasi ve âdi bütün suçlara şamil olduğu gerekçesiyle, Kanunun tefsirine lüzum görmemiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 150, İkinci Celse



26



Ocak



222 sayılı Mütaaddit eşhasın cezalarının tahviline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkum Konya hâdisei isyaniyesi faillerinden Hacı Hüseyin'in Cin Seyid ve rüfekası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine ve müebbet kürek cezasının on beşer sene küreğe çevrilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 150, İkinci Celse



26



Ocak



223 sayılı Ali Çavuş hakkındaki hükmün tahviline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden dolayı Konya'nın Kargın karyesinden Ömeroğlu Ali Çavuşun müebbeden ve Ekmekçi Mehmed'in on beş sene küreğe konulmalarına ve Şemseddin Mahallesinden Arabacı Rahim ve Tatar Osman'ın üçer sene kalebentlikleri hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 150, İkinci Celse



26



Ocak



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi kararıyla bir asker kaçağı kurşuna dizildi. [Cmh]



1052



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak BMM ZC, C: 16, İ: 150, Birinci Celse; BMM-İG



KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Ocak



İstanbul'da tramvay işçileri greve gitti.



Tramvay işçileri daha önce 24 maddelik bir istek lis- KSG IV tesi vermişler; sonra bu listeden vazgeçerek listede belirtilen üç istekte diretmişlerdi. Tramvay işçileri, 8 saatlik iş günü, ikramiyelerin geçen yılki gibi ödenmesi ve işten çıkarılan 6 arkadaşlarının işe alınması taleplerini kabul ettirmeye çalışmaktadırlar. Tramvay işçileri, şirketin isteklerini kabul etmemesi üzerine greve çıkmış ve tramvayları durdurmuşlardır. 27 Ocak 1922'de şirket, Amele Siyanet Cemiyeti'nden işçi çağırarak, grevi kırmaya çalışacak; grevci işçiler Polis Müdürü'nün gözetiminde şiddet kullanılarak dağıtılacak ve 7 işçi tutuklanacaktır. Bu yolla, 28 Ocak 1922 tarihinde 150 tramvaydan 30'u çalıştırılacaktır.



26



Ocak



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Gandi'nin İngilte- HM si, Gandi'nin İngiltere'den re'den istekleri yayımlanmıştır: Mısır'ın isteği yerine isteklerini yayımladı. getirilmeli, Hindistan'daki bütün birlikler geri alınmalı, Hindistan hukuki özerkliğe sahip olmalı, Fransa'nın Suriye'yi işgaline İngiltere izin vermemeli, Elcezire ve Filistin İslâmların denetiminde olmalı, İzmir ve Trakya Türklere geri verilmeli.



27



Ocak



Yeni Sovyetler Birliği Sefi- Aralof, güven mektubunu 31 Ocak 1922'de sunacak- KSG IV ri Aralof ve 27 kişilik Elçi- tır. lik Kurulu Ankara'ya geldi.



27



Ocak



Fransa, Sevr Anlaşması'nın gözden geçirilmesine ilişkin İngiliz tekliflerine yazılı cevap verdi.



Fransa, "Yunanlılar başarısızlığa uğradı. Yeniden KSG IV, çarpışma başlarsa nazik bir durum doğabilir. Hemen Sİ barış yapılması gerekir. Ermenilere özerklik verilmesine karşıyız. Kapitülasyonların kaldırılması ve Sevr Anlaşması'nda daha bir çok değişiklikler yapılması gerekir." demiştir. İtalya ise, Üçlü Anlaşma'yla kazanılan haklara sadık kalınmasını istemiştir.



27



Ocak



Muallimler Cemiyeti Kongresi, Darülfünun konferans salonunda devam etti.



Kongerede, öğretmenlerin azledilmeden ve yerleri KSG IV değiştirilmeden önce kendilerine yazılı savunma hakkı verilmesinin nezaretten istenmesine karar verilmiştir.



28



Ocak



187 sayılı Konya Darüleytamı için 1337 Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Bütçesine Zamaim İcrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Eytamın iaşe, talim ve terbiyeleri için Konya'da küşadedilmiş olan Darüleytamın inşaatına ve masarifi daime ve sairesine medar olmak üzere 1337 Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye bütçesinin 193 B faslına 10.000 lira ilaveten kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 151, Birinci Celse



28



Ocak



Gaziayıntap Mebusu Abdurrahman Lâmi Bey'in, adem-i mesuliyetine dair Dördüncü Şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Abdurrahman Lâmi Bey'in, adem-i mesuliyetine dair Dördüncü Şube mazbatası kabul edilerek, masuniyeti kanuniyesini refedecek sebep ve delillerin bulunmadığına karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 151, İkinci Celse



28



Ocak



Lâzistan Mebusu Osman Bey'in mahkemeye sevkine dair Dördüncü Şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Lâzistan Mebusu Osman Bey'in savunmasına rağmen, Osman Bey'in Rusya'dan mubayaa edilen eşya ve mevaddı harbiye vesair malzeme hakkında Dördüncü Şube'nin hazırladığı fezleke kabul edilerek, Osman Bey'in mahkemeye sevkine karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 151, İkinci Celse



1922 Yılı



1053



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



28



Ocak



İsmail Hakkı Bey, Sadrazam Yaveri Hüseyin Hüsnü Bey'le birlikte gizlice Anadolu'ya geçti.



İsmail Hakkı Bey, Tevfik Paşa'nın oğlu ve Vahdettin- KSG IV 'in damadıdır. İsmail Hakkı Bey ve Hüseyin Hüsnü Bey, gizlice Anadolu'ya geçmişler ve Haydarpaşa'dan Ankara'ya hareket etmişlerdir. İsmail Hakkı Bey, Büyük Millet Meclisi ordusunda görev alarak savaşa katılacaktır.



28



Ocak



İstanbul'daki Rum Milli Savunma Örgütü, Anadolu Ordusu Başkumandanı Papulas'a İyonya Devleti ile ilgili bir mektup yazdı.



Milli Savunma Örgütü, Papulas'tan İyonya Devleti KSG IV başkanlığını kabul etmesini istemiştir. Örgüt, gücünü göstermek için, İyonya Devleti'ne yalnız İstanbul Rumlarının 25.000 asker sağlayabileceğini; Romanya, Mısır, Amerika ve Avrupa'daki Rumların da bu devlete destek olacağını söylemiştir. Devletin ilanı ile İngiltere'den ekonomik destek alınabileceği dile getirilmiştir. İyonya Devleti'nin, İzmir'de bir meclis açması, Müslümanlardan askerlik bedeli alınması ve amele taburları kurulması istenmiştir.



28



Ocak



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Sadrazam Tevfik Paşa ile görüştü.



Paris'te yapılacak Müttefik Ülkeler toplantısı gündem İBA IV olmuştur. Sadrazam, İzmir'in ve bütün Anadolu'nun Yunan işgalinden arındırılmasını istemiş; ancak, Meriç sınırı konusunu açmamıştır.



29



Ocak



Karadeniz bölgesinde Rum- Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Meclis'in gizli oturu- KSG IV lar üzerine fiilen harekete munda tatbikatın fiilen başladığı tarih olarak 29 Ocak geçildi. [Cmh] 1922 tarihini işaret edecektir.



29



Ocak



Azledilmiş olan Siird eski Mutasarrıfı Münib Bey'in çalıştırılmasına izin verildi. [Cmh]



29



Ocak



1353 sayılı İcra Vekilleri İstanbul Hükümeti'nin Tahran Elçisi olup Milli Hü- BCA: Heyeti Kararı ile, İstanbul kümetçe Trabzon'da ikamet ettirilen Reşit Bey'in İs- 30..18.1.1/ 4.46..9./ Hükümeti'nin Tahran Elçisi tanbul'a geri dönmesine izin verilmiştir. 107-5 Reşit Bey'in İstanbul'a dönmesine izin verildi. [Cmh]



29



Ocak



Rüsûm-ı Sıhhiye hakkındaki karârnâmenin ilgası hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



10 Mayıs 1329 (23 Mayıs 1913) tarihinden mukaddem cibâyet edilen Rüsûm-ı Sıhhiyenin altı misli olarak istifâ'sı ve Rüsûm-ı Sıhhiyenin altı misline iblâğına dâir olan 3 Ağustos 1337 (3 Ağustos 1921) tarihli karârnâmenin ilgası hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.552



29



Ocak



1325 Muvâzene-i Umûmiyye Kanûnu'nun 33.maddesinin ilgası hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1325 Muvâzene-i Umûmiyye Kanûnu'nun 33.maddesinin Mısır'a ihraç edilmekte olan tütünlerden alınacak Reftiye Resminin tenziline ve mahall-i saire için ilgasına dair olan hükmün ilgası hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.553



30



Ocak



188 sayılı Müdafaai Milliye Bütçesine İki Milyon Lira Avans İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliyenin ihtiyacatı müstacelesine sarf edilmek ve Muvazenei Maliye Encümenine ibraz olunacak hesap üzerine encümence teklif olunacak miktardan mahsubu icra kılınmak üzere dairei mezkûre bütçesine iki milyon lira avans ita kılınmıştır. Meclis'in 28 Ocak 1922 tarihli gizli oturumunda Müdafaai Milliye Vekâletine daha önceden verilen 45 milyon liranın nasıl harcandığının izah edilmediği belirtilmişti.



BMM ZC, C: 16, İ: 152, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 151, Üçüncü Celse



1054



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 30..18.1.1/ 4.46..4./ 71-64



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Ocak



224 sayılı Erganili üç şahıs hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Tekalifi milliye işinde vazifelerini suiistimal eden Abdullahoğlu Mehmed Ali ile rüfekasının idamları hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm delil yetersizliğinden ve şahitlerin olmamasından ref'edilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 152, Birinci Celse



30



Ocak



Memurin Muhakemat Heyeti ve Memurin Muhakemat Encümeni için intihap gerçekleştirildi. [Cmh]



Üçüncü intihapta, Memurin Muhakemat Heyeti'ne Besim Bey (Kastamonu), Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Hasan Fehmi Bey (Gümüsane), Emin Bey (Canik), Esad Bey (Lâzistan), Hacı İlyas Sami Efendi (Muş), Nafiz Bey (Canik), Atıf Bey (Kayseri), Hakkı Hami Bey (Sinob), Lûtfi Bey (Malatya), Âta Bey (Niğde), Mahmud Esad Bey (İzmir), Haydar Bey (Van), Vehbi Efendi (Konya) intihap edilmiştir. Memurin Muhakemat Encümeni'ne Ali Süruri Efendi (Karahisarı Şarki), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir), Hakkı Bey (Van), Behçet Bey (Kângırı), Hacı Fevzi Bey (Elâziz), Ziya Bey (Bitlis), Rasim Bey (Elâziz), Süleyman Sırrı Bey (Yozgad), Esad Bey (Lâzistan) intihap edilmiştir. Vehbi Efendi (Konya) ve Hüseyin Avni Bey (Erzurum) Heyet'ten istifa etmişler; yerlerine seçilen Hafız Mehmed Bey (Trabzon) ile Müfid Efendi (Kırşehir) de istifa etmiştir. Bu istifalar sonucunda seçimlerin tamamlandığı gün Heyet'te iki münhal kadro ortaya çıkmıştır.



BMM ZC, C: 16, İ: 152, Birinci Celse



30



Ocak



Sinob Mebusu Şevket Bey'in, 1338 senesi bütçesine Şûrayı Evkaf için para konulmasına dair takriri kabul edilerek, Şer'iye Vekâletine tevdii edildi.



Şûrayı Evkaf teşkili hakkında Erzurum Mebusu Nusret Efendi ve rüfekasının teklifi, Şûrayı Evkaf'ın hali hazırda ve kanunen mevcut olması gerekçesiyle yeni bir kanunun yapılmasına gerek görülmemiştir. Sinob Mebusu Şevket Bey'in verdiği takrir kabul edilerek, Şûrayı Evkaf'ın teşkiline muktazi masrafın 1338 senesi bütçesine ilâvesi hususunda Şer'iye Vekâletine havalesi uygun bulunmuştur.



BMM ZC, C: 16, İ: 152, İkinci Celse



30



Ocak



Men'i Müskirat Kanununun İcra Vekilleri Heyeti'nin lâyihası, cezaların yumuşa- BMM ZC, C: 16, 2nci maddesinin tefsirine, tıldığı gerekçesiyle reddedilmiştir. İ: 152, Men'i Müskirat Kanununun İkinci 2 ve 3ncü maddelerinin Celse tadiline dair kanun lâyihaları reddedildi. [Cmh]



30



Ocak



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa'nın 27 Ocak 1922 tarihli cevabına karşılık verdi.



Lord Curzon, İngiltere'nin Yunanistan'ın avukatlığını Sİ yapmadığını; ancak, Fransa'nın en aşırı Türk isteklerini bile savunduğunu ve eski müttefikleri Yunanistan'ı yalnız bıraktığını söylemiştir. Müttefikler arasında öncesinde görüş birliği olmaması halinde konferanstan bir sonuç alınamayacağını eklemiştir.



31



Ocak



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold aracılığıyla Sadrazam Tevfik Paşa'ya bir telgraf çekti.



Lord Curzon, Tevfik Paşa'ya ne zaman isterlerse KSG IV Londra'ya ayrı bir heyet gönderebileceklerini söylemiş; bu davet ile Ankara Hükümeti temsilcisi Yusuf Kemal Bey'in başkanlığındaki heyetin taleplerini İstanbul Hükümeti temsilcisi ile dengelemek istemiştir. İstanbul Hükümeti, Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'yı Avrupa'ya gönderecektir.



1922 Yılı



1055



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekâletine bir telgraf çekerek, Revandiz'e bir milis birliği gönderilmesini emretti. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Müdafaai Milliye Vekâletine, ÖB İngiltere'nin bölgede bulunan Sürücü aşiretine saldırısı üzerine Revandiz'e gitmek üzere Yarbay Şefik Özdemir Bey'in görevlendirildiğini ve görevinin ne olduğunu bildirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, şöyle emretmiştir: "Faysal'ın Irak'ta hareket ederek Misak-ı Millî'mize dahil Musul ilinin bir kısmına el koyarak Kürdistan havalisinde bazı tahriklerde bulunmasını önlemek ve işgal ettiği araziyi kurtarmak için Özdemir Bey'in Elcezire mıntıkasında faaliyete geçmesi tensip edilmiş...tir. Dışarıya karşı bu şahsî bir teşebbüs olarak gösterilmelidir." Özdemir Bey Müfrezesi, 9 Mart 1922'de Ankara'dan ayrılacak ve 22 Haziran 1922'de Revandiz'e ulaşacaktır.



1



Şubat



Aşiretlerin idaresi ve muhakemesi için Ankara'da ikinci bir konferans toplandı.



Konferansa, Adliye Vekili Refik Şevket Bey, Dahili- KSG IV, ye Vekili Vehbi Bey ve Doğu Anadolu vilayetlerini YG temsil eden 40'a yakın mebus katılmıştır. Van Mebusu ve eski Van Valisi Haydar Bey, bölgedeki aşiretlerin durumu hakkında bilgi vermiş; hükümet idaresinin güven verici şekilde tesisinden sonra adli teşkilâtın kurulmasını önermiştir.



1



Şubat



Hindistan İngiliz polisi, Gandi, Hindistan Genel Valisi'ne gönderdiği telgraf- KSG IV Kalküta İl Kongresini basa- ta, demokratik haklar için giriştikleri boykot eylemirak 80 kişiyi tutukladı. ne karışılmamasını, tutukluların serbest bırakılmasını istemiş ve bunun için 7 gün süre vermiştir.



1



Şubat



İran'da "Demokratlar" Teb- Tebriz, Kazakların hakimiyeti altındaydı; 8 Şubat KSG IV riz'i işgal ederek hükümeti 1922'de Kazaklar yeniden hükümeti ele geçirecek ve ele geçirdi. Demokratları Azerbaycan'a sığınmak zorunda bırakacaklardır.



1



Şubat



Yanko oğlu Manul adlı Rum idam edildi.



Yanko oğlu Manul adlı Rum, vatana ihanet suçundan HM (2.2.1922) Karaoğlan çarsında asılmıştır.



1



Şubat



Adliye Vekili Refik Şevket Bey, Anadolu Türk Ortodoks Patrikliği ile ilgili soruyu cevapladı.



Adliye Vekili, bir soru üzerine, "Biz dinî işlere ka- KSG IV, rışmayız. Anadolu Türk Ortodoksları kimi isterlerse İkG Patrik yapabilirler ve Patrikliği nerde isterlerse orada (3.2.1922) açabilirler." demiştir.



2



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in Avrupa'ya azimeti görüşüldü. [Cmh]



Son zamanlarda meydana gelen olaylar ve istihbarat üzerine İcra Vekilleri Heyeti, bazı devlet mümessilleri ile görüşmek için Roma, Paris ve Londra'ya Hariciye Vekilinin gitmesini uygun görmüştür. Geç kalınmış ancak yerinde bir karar olarak değerlendirilen bu karar üzerine, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Muhtar Bey'in geçen sene yaşattığı gibi bir tecrübenin yaşatılmamasını umut ettiklerini söylemiştir. Hariciye Vekilinin azimeti ile birlikte Hariciye Vekâleti bütçesine ilave tahsisat konulması da müzakere edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 153, İkinci Celse



2



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Başkumandanlık Kanununun temdidi hakkında Çorum Mebusu Ferid Bey ve 43 refikinin kanun teklifi müzakere edildi. [Cmh]



Başkumandanlık Kanunu'nun temdidinin 5 Şubat 1922 tarihinde dolacak olması üzerine verilen kanun teklifinde, Reise başkumandanlık vazifesinin verilmesine neden olan sebeplerin ortadan kalkmak bir yana daha süratli ve elzem hale geldiği belirtilerek Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa'ya Başkumandanlık tevcihine dair olup evvelce üç mah temdid olunmuş olan kanunun 5 Şubat 1338 tarihinden itibaren üç mah daha temdid edilmesi önerilmiş-



BMM GCZ, İ: 153, İkinci Celse



1056



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tir. Teklif üzerine söz alan Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, fevkalâde tedbirler fevkalâde zamanlara mahsustur sözünün yanlış anlaşıldığını ve kanunun temdidine gidildiğini söylemiş; "Paşanın arkasından sürüklenmiyoruz, onu yürütüyoruz. Meclisimiz bir kimseyi Başkumandan da yapar, nefer de yapar, müşir de yapar. Ben Paşanın büyüklüğünden böyle ümit ederim ve böyle görürüm. İlk arkadaşı olmakla iftihar ederim. Yoksa katiyen Anadolu'da bulunamaz ve bugün de yaşayamazdı." diye kanunun temdidine neden karşı olduğunu özetlemiştir. Avrupalıların "zaman zaman harekâtı milliyeyi kıymetinden düşürmek için bu harekâtı, yalnız Paşa Hazretlerinin şahsına atfetmek suretiyle onu kıymetten düşürme"ye kalkmalarına sebep olduğunu belirtmiştir. Oysa "Cihan burada milletin ruhundan kopmuş bir Meclis görmek ister." demiştir. Mustafa Kemal Paşa'nın yıpranmaması gerektiğini söyleyerek, şöyle demiştir: "Paşa Hz. başkalarının mesuliyetim üstüne almamalıdır; Başkalarının idaresini üzerine almamalıdır." Hüseyin Avni Bey'in itirazına rağmen kanun maddeleri oylamaya konmuş ve kabul edilmiştir. 2



Şubat



Diyarbekir Mebusu Kadri Bey'in, Nihad Paşa hakkındaki sual takririne Müdafaai Mlliye Vekili Refet Paşa tahriren cevap verdi. [Cmh]



Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa'nın azledilerek mahkemeye verilmesine ilişkin karar doğrultusunda hangi mahkemeye verildiği sorulmuş; Refet Paşa, 9 Ocak 1922 tarihinde Nihad Paşa hakkında henüz tahkikatı evveliye [ilk soruşturma] yapıldığından bahisle bunun sonucunda işlem yapılacağı belirtilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 153, Birinci Celse



2



Şubat



1363 sayılı İcra Vekilleri Karar, Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi'nin 23 Heyeti Kararı ile, teşrifat ve Kânunisani 1338 tarihli müftülerin teşrifattaki mevkiimzada müftülerin yerine lerine dair takriri neticesinde alınmıştır. dair karar alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.46..19./ 113-1



2



Şubat



Dahiliye Vekâleti, Trabzon Valiliğine Tahran Sefaretine atanan Reşit Bey'le ilgili bir telgraf çekti. [Cmh]



İstanbul Hükümeti'nce Tahran Sefaretine atanan ve KSG IV 27 Kasım 1921 tarihinden beri Trabzon'da alıkonulan Reşit Bey ve yanındakilerin İstanbul'a dönebilecekleri bildirilmiştir. Reşit Bey ve mahiyeti, 16 Şubat 1922'de İstanbul'a varacaklardır.



2



Şubat



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'un 30 Ocak 1922 tarihli yazısına cevap verdi.



Cevap, Fransa'nın Paris Konferansına ilişkin İngilte- İBA IV re'ye verdiği notadır ve 1 Şubat 1922 tarihli Mareşal Foch'un askeri durum değerlendirmesi raporuna dayanmaktadır. Mareşal Foch, Boğazlar Bölgesindeki müttefik kuvvetleri, İzmir'deki Yunan ordusu ve Türk kıyılarında abluka ile Ankara Hükümeti'ne karşı girişilecek bir askeri harekâtın başarısız olacağını bildirmiş; böylesi bir harekâtın Suriye, Irak ve Hindistan'da karşı propagandayı arttırabileceğini belirtmişti. Poincaré de askeri görüşe uygun olarak, Fransa'nın Ankara Hükümeti'ne karşı askeri müdahaleden yana olmadıklarını iletmiştir. Notada, ayrıca, Paris Konferansı'nın görüş birliğine varılmak üzere İngiltere'nin talep ettiği gibi ertelenebileceği; İzmir, Doğu Trakya, İstanbul ve Boğazlar Komisyonu konusunda İngiltere ile Fransa arasında büyük bir görüş ayrılığı olmadığı; Yunanistan veya Türkiye'nin avukatlığının yapılmadığı; Ermenistan konusunun Sevr Anlaşması hükümleri doğrultusunda çözülemeyeceği; azınlıkların korunmasına yönelik pratik güvencelerin verilebileceği



1922 Yılı



1057



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ifade edilmiştir. Lord Curzon, aynı tarihte Paris Büyükelçisi Lord Hardinge'e yazısında, Fransa'nın Ankara Hükümeti ile aynı görüşü paylaşarak Anadolu'nun tamamen boşaltılmasından yan olduğunu belirtmiştir. 2



Şubat



ABD Ticaret Komiseri Gillespie, ABD Ticaret Bakanlığına Ankara Hükümeti'nin görüşleriyle ilgili raporunu sundu.



Gillespie, raporda şunları iletmiştir: "Milliyetçi hü- KSG IV kümet, Amerika ile ticarî ilişki kurmak ve malî yardım istiyor. Buna karşılık imtiyaz verebilecek. Yapılacak demiryolunun iki yanındaki 20 km'lik alanda maden haklarını demiryolu şirketine verebilecekler. Amerikan kapitalistleri için en uygun konular, liman ve demiryolu yapımı, madenlerin ve petrol kaynaklarının işletilmesi, hidroelektrik santrallerinin yapımı, tarım araçlarının ve yün ipliği yapım araçlarının sokulması olabilir. Hükümeti yönetenler haydutlar değil, Batı kültürü ile yetişmiş Türklerdir. Meclis, demokratiktir. Barış görüşmelerinde kapitülasyonlar konusunda bir uzlaşma sağlanabilir. Böyle bir uzlaşma, öyle ustaca kaleme alınmalı ki, Meclis'in ve halkın gözünden kaçabilsin." Raporun yazıldığı aynı gün, Amerikan Sermayedarları Nakliyat Şirketleri temsilcisi Mak Davel (Mc Dowall), İstanbul'dan Ankara'ya gelmiştir. Dowall, şimendifer yapım projesini Ankara Hükümeti'ne sunacaktır.



2



Şubat



Tramvay Şirketi'nin, işbaşı yapmaları için işçilere verdiği süre sona erdi.



26 Ocak 1921'de başlayan tramvay grevine 1.600 işçi KSG IV katılmakta ve işçiler Türkiye Sosyalist Fırkası tarafından desteklenmektedir. İşçileri grevden vazgeçirmek için yapılanlar sonucunda sadece 15 işçi grevden vazgeçmiştir. İstanbul tramvay trafiği bütünüyle aksamıştır.



2



Şubat



"Bunun adına demokrasi denir."



İkdam Gazetesi şöyle yazmıştır: "Mustafa Kemal'in KSG IV, usulü, halkın işlerini kendine gördürmektir. Bunun İkG adına demokrasi denir."



3



Şubat



"Edirne'yi Türkiye'den ayıracak bir sulh, daima reddedilecektir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Edirne'nin Türki- HM ye'den ayrılacağı bir sulhe yanaşılmayacağı, Şark Konferansı'nın 9 Mart'ta toplanacağı ve Mısır'da ihtilalin yayılmakta olduğu belirtilmiştir.



3



Şubat



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Ankara Hükümeti'nin Doğu ülkeleri politikasını yorumladı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Ankara'nın tutmak istediği yol, Turanlılaş- PS mak, Moskova'dan Buhara'ya, Afgan'a kadar müttefikler arayarak Garp dünyası ile boğaz boğaza gelmekten başka çare bırakmayan yegâne bir yoldur." Gazetede, ayrıca, Tramvay Şirketi'nin şirkete yeni işçi almakta olduğu haberine yer verilmiştir.



4



Şubat



189 sayılı Başkumandanlık Müddetinin 5 Şubat 1338 Tarihinden İtibaren Üç Mah (Ay) Daha Temdidine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşaya Başkumandanlık tevcihine dair olup evvelce üç mah temdid edilmiş olan kanun 5 Şubat 1338 tarihinden itibaren üç mah daha temdid edilmiştir. Çorum Mebusu Ferid Bey'in kanun teklifi ile aynı anda meclise gelen Karahisarı Şarki Mebusu Mustafa Bey'in kanun teklifi şekli temdide uygun bulunmayarak, şekli tesis gerekçesiyle gündeme alınmamıştır. Mustafa Bey'in teklifinin oylamaya konulmasını isteyenler, Ferid Bey'in teklifinin "Meclisi Âlinin salâhiyeti maliye, salâhiyeti kazaiye, salâhiyeti icraiyesine taallûk ve onu takyidedici [kayıd ve şarta bağlayan] bir kanun" olduğunu savunmuşlardır.



1058



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 16, İ: 154, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Şubat



225 sayılı Mülâzimisani Refik Efendinin taltifine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Muharebede iki ayağını kaybeden 23.Fırka Hücum Taburu zâbitanından Mülâzimisami Refik Efendi'nin üç yüz lira mükâfatı nakdiye, iki derece terfi ve İstiklâl Madalyasıyla taltifine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 154, Birinci Celse



4



Şubat



Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey, Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti'nden, Lâzistan Mebusu Esad Bey Memurin Muhakemat Encümeni'nden istifa etti. [Cmh]



Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti'ne Bitlis Mebusu BMM ZC, Hüsnü Bey, Memurin Muhakemat Encümeni'ne Siird C: 16, İ: 154, Mebusu Kadri Bey intihap olunmuştur. Birinci Celse



4



Şubat



Evkafı Celâliyenin Hükümetçe idaresine dair kanun teklifinin, Umuru Evkaf Vekâleti'nce hazırlanan kanun lâyihasıyla tevhid edilmek üzere tehiri müzakeresine karar verildi. [Cmh]



Kanun teklifi Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey'e aittir. Besim Atalay Bey, Konya, Antalya, Niğde ve Aksaray arazisinin mütemadiyen Evkafı Celâliye mütevellileri tarafından düçarı tecavüz olunduğunu söyleyerek, mütevellilerin zabıt ve idare etmekte olduğu arazinin Maliye Vekâleti tarafından idare olunmasını önermektedir.



BMM ZC, C: 16, İ: 154, Birinci Celse



4



Şubat



Avrupa'ya azimet edecek Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beye 3 müstenkife karşı 178 reyle beyanı itimat edildi. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, milli davayı Büyük Millet Meclisi namına doğrudan doğruya yerlerinde müdafaa etmek, bu davanın nasıl haklı bir dava olduğunu gücümüz yettiği kadar cihana anlatmaya çalışmak üzere Avrupa'ya bir seyahat gerçekleştirmek için Meclisi Âli'den izin ve itimat istemiştir. Yusuf Kemal Bey, 8 Ocak 1922 tarihinde, yanında kendisine eşlik eden Hukuk Müşaviri Münir Bey, Siyasî İşler Müdürü Hikmet (Bayur) Bey ve Özel Kalem Müdür Vekili Ferit Bey'le birlikte Ankara'dan hareket edecektir.



BMM ZC, C: 16, İ: 154, İkinci Celse; KSG IV



4



Şubat



226 sayılı Düşmanın ika ettiği mezalimin protesto edilmesine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Atina Parlamentosu Âzalığında bulunan bazı eşhasın Trakya Türkleri namına yaptıkları beyanatların protesto edilmesine dair takrir kabul edilerek, Hükümet Heyeti Celile adına Yunan Hükümeti'ni protesto etmekle memur kılınmıştır. Atina'dan gelen bir propaganda telgrafından Yunan Parlementosu'ndaki Trakya mebuslarının İtilaf Devletleriyle Amerika sefirlerine verdikleri bir muhtırada, Trakya'nın Osmanlı boyunduruğuna tekrar girmesinin mümkün olmadığı ve bu yöndeki fikirlerin şiddetle protesto edildiği öğrenilmiştir. Yunanlıların Şarki ve Garbi Trakya üzerindeki hakimiyetlerinin meşru görülmediği, misakı milli dahilinde bulunan Şarki Trakya'dan gönderilen bir mebusun mevcudiyetinin tanınamayacağı ve Sevr Muahedesine dayanan herhangi bir talebin kabul edilemeyeceği belirtilerek Yunan Hükümeti'nin protesto edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 154, İkinci Celse



4



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Zahire Gümrük Resminin Tenzili hakkındaki Kanuna ilişkin İktisat Encümeni mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



İktisat Encümeni mazbatası, Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unları ile İzmit Sancağına gelecek buğday, arpa, mısır ve bunların unlarının gümrük resminden istisnası hakkındadır. İktisat Vekili Sırrı Bey'in belirttiğine göre, geçen seneye oranla bu seneki zer'iyyat [tarımsal üretim] %20 azalmış; vesaiti nakliyeyi temin eden hayvanatın miktarı da



BMM GCZ, İ: 154, İkinci Celse



1922 Yılı



1059



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



müthiş bir surette düşmüştür. İzmit'ten başlayarak bütün Karadeniz sahilinde ve Adana'da açlık vardır. Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey, bu koşullar altında Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanunun B cetveli altındaki hububattan üç misli gümrük resmi alınması ne kadar faydalı bir hizmetse, önerilen gümrüğü hububata açma fikri de bir o kadar zararlı, bir intihar kabilindendir demiştir. "Zaruret hakikaten bütün limanları açmakta mıdır, yoksa mübrem görülen yerlerde dahilde nakliyatı temin edinceye kadar muayyen bir zaman için muayyen mahallere, muayyen miktarda zahirenin gümrüksüz girmesine müsaade etmek midir?" diye sorduktan sonra, bunun muvakkat, geçici bir ihtiyaç olduğunu ve kanuna zaman, miktar ve mikyas tahdidi ve muayyen iskelelere hasredilmesi hükmü konularak düzenleme yapılması gerektiğini belirtmiştir. Konya Mebusu Hacı Bekir Efendi, Hükümetin bu esaslara dayanan ayrıntılı bir çalışma ile kanunu Meclis'e getirmesi gerektiğini söylemiştir. İktisat Vekili Sırrı Bey, Hacı Bekir Efendi'nin sorularına izahat getirmiştir. Antalya Mebusu Rasim Bey, gerekli düzenlemeler yapılmadığı taktirde bir kez daha mahsulün işgal bölgelerinde ziyan olacağını söylemiştir. 4



Şubat



Konya Valisi Galip Bey'in Mustafa Kemal Paşa'ya gönderdiği yazı iletildi. [Cmh]



Konya Valisi Galip Bey, görevine Konya'da devam BCA: edemeyeceğine dair Mustafa Kemal Paşa'ya bir yazı 30..10.0.0/ 64.430..1./ göndermiştir. 711



4



Şubat



"Yunanlılara İzmir ve Trakya'yı boşalttırmalıdırlar."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal sulhe iliş- KSG IV, kin şöyle yazmıştır: "İtilaf Devletlerinin Şark davası- PS nı kökünden halledebileceğine ihtimal vermiyoruz. Ancak, dünyanın hayrı için daha sakit ve sakin bir safhaya sokabilirler. Bunun için Yunanlılara İzmir ve Trakya'yı boşalttırmalıdırlar."



4



Şubat



Alimler, Muharrirler, Sanatkârlar İttihadı adlı Bulgar örgütü Sofya'da toplanarak Trakya sorununu tartıştı.



Bulgar örgütü, Barış Konferansında ele alınacak KSG IV Trakya'da Bulgaristan'a Ege Denizi'ne çıkış verilmezse, 200.000 Trakyalı Bulgar'ın Bulgaristan ekonomisine yük olacağı değerlendirmesini yapmış ve Konferansta Bulgaristan'ın menfaatlerinin de göz önünde bulundurulmasını talep etmiştir.



5



Şubat



ABD Ticaret Komiseri Gillespie, Ankara'dan Adana'ya gitti.



KSG IV



6



Şubat



190 sayılı 1337 Senesi Hariciye Vekâleti Bütçesine Yüz Altmış Bin Lira Tahsisatı Munzamma İlavesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



6



Şubat



Saruhan Mebusu Mahmud Celâl Bey Hariciye Vekâleti Vekilliği'ne intihap olundu. [Cmh]



1060



Yönetim Zamandizini



Avrupa'ya izamına lüzum görülen heyetin harcırah, yevmiye ve masarifi zaruriyeleriyle masarifi muhaberesine sarf edilmek üzere 1337 senesi Hariciye bütçesine faslı mahsus olarak yüz altmış bin lira tahsisat vaz'edilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 155, Birinci Celse



BMM ZC, C: 16, İ: 155, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Zahire Gümrük Resminin Tenzili hakkındaki Kanununun müzakeresine devam edildi. [Cmh]



İktisat Vekili Sırrı Bey, şehir şehir zer'iyyat durumu hakkıdaki soruları cevaplandırmıştır. Zer'iyyat ve vesaiti nakliye ile mülki amirlerin görevleri de gündem olmuştur.



BMM GZC, İ: 155, İkinci Celse



6



Şubat



Ankara Hükümeti, Merkez Ordusu'nun 1 Ocak 1921'den bu yana yaptığı çalışmaları açıkladı. [Cmh]



Merkez Ordusu'nun 1 Ocak 1921 tarihinden 6 Şubat İH 1922 tarihine kadar geçen 13 aylık sürede yaptıkları açıklanmıştır: 2.481 kişi canlı olarak ele geçirilmiş, 3.262 kişi öldürülmüş, 281 kişi idam edilmiş, 24.511 kişi dahile sevkedilmiş, 6.809 İslam kaçağı yakalanmıştır. Bu olaylar esnasında, 80 asker ölmüştür.



6



Şubat



İcra Vekilleri Heyeti, sıkıyönetim ilan olunan yerlerde vekâletlerin üstleneceği görevlere ilişkin görüşünü Meclis'e gönderdi. [Cmh]



Sıkıyönetim ilan olunan yerlerdeki görevlerin ayrıl- BCA: masıyla ilgili vekaletlerden istenilen görüşler İcra 30..10.0.0/ 55.369..3./ Vekilleri Heyeti'nde görüşülerek iade edilmiştir. 533



6



Şubat



Dr.Rıza Nur Bey, Sinop'tan Yokluğunda Sıhhiye Vekâletine intihap olunan KSG IV Ankara'ya geldi. [Cmh] Dr.Rıza Nur Bey, Sinop'tan Ankara'ya gelmiştir.



6



Şubat



İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Türkiye'ye baskı yapılmasına ilişkin bir muhtıra hazırladı.



Muhtırada, Türkiye'nin mali ve ekonomik abluka al- İBA IV tına alınması, Yunanistan'a mali ve askeri yardım yapılması, İstanbul ve Ankara Hükümetlerinin ayrılması, Türkiye'ye karşı anlaşma hükümlerinin daha da sertleştirilmesi, Türk topraklarının Müttefiklerce tek yanlı bir deklarasyonla ilhak edilmesi, Sovyetler Birliği ile Ankara Hükümeti'nin arası açılmadıkça Ankara Hükümeti'nin zayıflatılamayacağı görüşlerine yer verilmiştir.



6



Şubat



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Avrupa'ya hareket edecek Yusuf Kemal Bey heyetine dair bir tel çekti. [YK]



Rumbold, Yusuf Kemal Bey heyetinin Avrupa'ya gi- İBA IV dişi Meclis'te görüşülürken Büyük Millet Meclisi'nin bir kez daha Misak-ı Milli'ye bağlı olunduğunu ifade ettiğini iletmiştir. Mustafa Kemal Paşa ile Büyük Millet Meclisi arasındaki gerginliğin sürdüğünü de eklemiştir. 7 Şubat 1922 tarihinde İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Andrew Ryan, Mustafa Kemal Paşa hareketini etkisizleştirilmesine ilişkin hazırladığı muhtırada, İngiltere'nin Mustafa Kemal Paşa'yı devirmek veya Misak-ı Milli'ye razı olmak seçenekleriyle karşı karşıya olduğunu söyleyecektir. Ryan, Mustafa Kemal'i devirmek için Sevr Anlaşması'nda makul değişiklikler yaparak Padişah'a imzalatılması ve böylelikle Padişah'ın bir kısım milliyetçileri yanına çekmesinin sağlanmasını isteyecektir.



6



Şubat



Şarkta Münasebatı Muhadenetkârane Cemiyeti, Perapalas'ta bir toplantı yaptı.



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, KSG IV toplantıda bir konuşma yaparak, barış istediklerini, düzene uyanları dost saydıklarını, işgalleri altındaki bölgede sukûneti sağladıklarını belirtmiştir. Aynı gün, General Harington ve Amiral Bristol bir dosluk cemiyeti kurmuşlardır. Bazı gazetelerce Şark-ı Karip Muhipleri Cemiyeti, bazı gazetelerce Şark-ı Karip Beynelmilel Münasebat-ı Dostane Cemiyeti'nin Fransızca orjinal adı "Association Internationale dan le but d'établir des relations amicales dans le ProcheOrient"tir.



1922 Yılı



1061



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Şubat



Tramvay Şirketi işçileri 8 saatlik işgünü talebinden vazgeçti.



Tramvay Şirketi'nin yeni işçi almaya başlamasıyla KSG IV grevi devam ettirmekte zorlanan tramvay işçileri, 8 saatlik işgünü talebinden vazgeçmiş ve Nafıa Nezareti'nin arabuluculuk etmesini istemiştir. İşçiler, taleplerini işten atılan arkadaşlarının geri alınması ve grevden geçen günlerinin gündeliğinin ödenmesi taleplerine indirgemişlerdir. Şirket, işçilere son bir mühlet daha tanıyarak, grevden vazgeçmelerini son kez istemiştir. Şirket, Nezaretin arabuluculuğunu ve şartları kabul etmemiştir.



6



Şubat



Washington Deniz Konferansı'na katılan 5 ülke, deniz güçlerini sınırlayan bir anlaşma imzaladı.



Anlaşmaya göre, beş devletin bulundurabilecekleri KSG IV deniz silahlarının oranı şöyledir: ABD 5, İngiltere 5, Japonya 3, Fransa 1,75, İtalya 1,75. 1936'ya kadar sürmesine karar verilen anlaşma ile İngiltere'nin deniz üstünlüğü sona ermiş ve Amerikan-İngiliz deniz gücü eşitlenmiştir.



7



Şubat



Tramvay grevi işçilerin yenilgisiyle sonuçlandı.



Tramvay Şirketi'nin verdiği sürenin dolmasından ön- KSG IV ce işçiler kayıtsız şartsız çalışacaklarını bildirerek greve son vermişlerdir. Greve öncülük eden işçiler yeniden şirkete kabul edilmemiştir. Tramvayların tümü çalışmaya başlamıştır.



7



Şubat



Trabzon Mebusu Hafız Gümüşane Mebusu Ruşen Bey, Memurin Muhakemat BMM ZC, C: 16, Mehmed Bey, Memurin Encümeni âzalığına ihtihab edilmiştir. İ: 156, BiMuhakemat Encümeni âzarinci Celse lığından istifa etti. [Cmh]



7



Şubat



191 sayılı Senei Haliye Dahiliye Vekâleti Bütçesinin Yüz Elli Birinci Faslının Dördüncü Tahsisatı Muhtelife Maddesine İlâveten Dört Bin On Lira Tahsisat İtası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Sema haliye Dahiliye bütçesinin 151. faslının 4. tahsisatı muhtelife maddesinden 4.010 liranın sarfına mezuniyet verilmiştir. Tahsisat, Şeyh Sünusi, Şeyh Mehmed, Ferhan Paşazade Hamid ve biraderlerine dairdir.



BMM ZC, C: 16, İ: 156, İkinci Celse



7



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Zahire Gümrük Resminin Tenzili hakkındaki Kanununun müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Kanun, Çorum Mebusu İsmet Bey'in belirttiği üzere ecnebi ununun gümrüksüz ithaline dairdir ve Lâzistan Mebusu Esat Bey'in özellikle Lâzistan'ın ihtiyacına yönelik olarak gündeme getirdiği bir kanundur. İsmet Bey, gümrüklerin açılması halinde durgunluk nedeniyle çalışamayan ve "malı ancak piyasaya getirebilecek" mutavassıtların [aracılar] işlemeye başlayacağını, mahsul ve vesaiti nakliyenin fiyatının düşeceğini ve bunun köylünün menfaatine olacağını söylemiştir. İktisat Vekili Sırrı Bey, bu koşullarda bayilerin işlemediğinden bahsetmiştir. Lâzistan, Adana, İzmit, Antalya vb. şehirler ile limanların durumu ile en büyük alıcı olan ordunun ihtiyacının nasıl karşılanacağı tartışılmıştır. Kanun, tekliflerle birlikte İktisat Encümenine iade edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 156, Üçüncü Celse



7



Şubat



Hanedân-ı Âli Osman umû- Kararname, Osmanlı Hanedan Ailesi'nin işlerini düru hakkında Karârnâme ya- zenlemektedir. Padişah'ın Tevfik Paşa Hükümeti'ne yımlandı. [Cmh] hazırlattığı Kararname Padişah onayından çıkmıştır. 11 fasıl, 57 maddelik Kararnameye göre bir Hanedân-ı Âli Osman Şûrası kurulmuş; Ankara'ya eğilim gösteren veliahd ve şehzadelerin kontrol altına alınması, kurallara uymayanlara çeşitli cezalar verilmesi öngürülmüştür. Şûra, ilk toplantısını 28 Şubat 1922 tarihinde yapacaktır.



1062



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.554; TV: 4386; KSG IV; TKSK I



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Şubat



İngiltere'de Avam Kamarası yeni çalışma yılını Kral V.George'un konuşmasıyla açtı.



Kral V.George, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord KSG IV Curzon'un barış planını savunarak, "Yunanistan'ın katlandığı büyük fedakârlıkları karşılayacak bir sonuca varmak için çabalamalıyız." demiştir.



7



Şubat



Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, Paris'te "Doğu'da Fransız menfaatlerinin yeri" konulu bir konferans verdi.



Geçici olarak Paris'te bulunan Pellé, 14 Şubat KSG IV 1922'de dönüşünde aynı konferansı 14 Şubat 1922'de bir defa da İstanbul'da verecektir. Komiserle birlikte, Düyun-u Umumiye İdare Meclisi Başkanı Mösyö Dekloziyer de İstanbul'a dönecektir.



8



Şubat



İstanbul'da temizlik işçileri greve başladı.



İstanbul'da bin kadar temizlik işçisi, Şehremanet'in KSG IV beş aydır maaşlarını ödemediğini belirterek, Polis Müdürlüğüne ve Nafıa Nezâretine birer şikâyet dilekçesi vererek greve başlamıştır.



8



Şubat



Aşiretlerin idaresi ve muhakemesi için Ankara'da üçüncü bir konferans yapıldı.



Toplantı, Meclis Genel Kurul odasında gerçekleşti- KSG IV, rilmiştir. Konferansa, Adliye Vekili Refik Şevket YG Bey ve 50 civarında Doğu mebusu katılmıştır. Konferansta, iki aşiret arasında jüri kurulması önerilmiştir.



8



Şubat



1379 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Polis tahkikatlarıyla ilgili Polis Nizamnamesi'ne ek yapıldı. [Cmh]



Emniyet teşkilatı olmayan vilayetlerde polislerle ilgili BCA: tahkikatların en büyük mülki amir tarafından tasdiki- 30..18.1.1/ 4.47..15./ ne dair Polis Nizamnamesi'ne ek yapılmıştır. 87-6



8



Şubat



1381 sayılı İcra Vekilleri Başkumandanlığın, maaşların merkezden ödenmesi Heyeti Kararı ile Şark Cep- kararının Şark Cephesi'nde uygulanmamasına karar hesi maaşlarıyla ilgili karar verilmiştir. alındı. [Cmh]



8



Şubat



1378 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Ziraat Bankası'nın şifreli haberleşmesine dair karar alındı. [Cmh]



Ziraat Bankası'nın merkezi ile şubeleri arasında yapı- BCA: lacak şifreli haberleşmelerin 1366 sayılı Karar'dan is- 30..18.1.1/ 4.47..14. tisnasına karar verilmiştir.



8



Şubat



Yunanistan Küçük Asya İşgal Ordusu Kumandanlığı, Yunanistan Hükümeti'ne gönderdiği yazıda ordunun durumunu değerlendirdi.



Yunanistan Hükümeti'nin sorusu üzerine gönderilen KSG IV yazıda, Ankara Hükümeti ordusunun güçlenmekte olduğu belirtilmiş ve Yunan ordusunun hızla güçlendirilmesi istenmiştir. Aksi halde, Anadolu'daki Rumların yüzüstü bırakılarak çekilmek zorunda kalınacağı belirtilmiştir. Londra'da bulunan Yunanistan Başbakanı Gunaris, bu durumu İngiltere Başbakanı Lloyd George'a iletecek, 10 Mart 1922'de Atina'ya Anadolu'nun boşaltılması düşüncesiyle dönecek; ancak, hükümeti düştüğü için bu görüşünü uygulayamayacaktır.



8



Şubat



Yunanistan Kralı Konstantin, Fener Rum Patriği Meletios'un kiliseden ihracını onayladı.



Meletios Atina Kilisesi tarafından Venizelosçu oldu- KSG IV ğu için ihraç edilmişti. 8 Aralık 1921 tarihinde seçilen Rum Patriğini İstanbul Hükümeti ve Anadolu Rum cemaatlerinin de çoğu tanımamaktadır.



9



Şubat



227 sayılı Seyid hakkındaki hükmün ref'ine ve rüfekasının tahliyelerine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Enekli Salihoğlu Seyid ile arkadaşları hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Seyid'in hakkındaki hükmün ref'ine ve diğerlerinin Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir.



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.47..17./ 115-10



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



1063



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Şubat



228 sayılı Hiyaneti vataniyeden mahkûm mütaaddit eşhas hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden Konya hadisesi isyaniyesinden methaldar bulunan Bayramlı Hacı Musaoğlu Rıza ve rüfekası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Rıza hakkındaki hükmün ref'iyle ikmali muhakeme edilmek üzere iadesine ve diğerlerinin Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



9



Şubat



Hıyaneti Vataniyeden mahkûm Enekli Salihoglu Seyid ile arkadaşları hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verildi. [Cmh]



Konya Bidayet Mahkemesince Konya isyanından methaldar olmaktan müebbet küreğe mahkûm Salihoğlu Seyid ve üçer sene kalebentliğe mahkûm refikleri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Salihoğlu Seyid hakkındaki hüküm ref'edilerek ve refiklerinin hükümleri tahvil edilerek Af Kanunundan istifadelerine ve tahliyelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



9



Şubat



Abdürrezak hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verildi. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden beş sene küreğe mahkûm Eğridir'den Abdürrezak hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



9



Şubat



229 sayılı Mülâzimisani Ali Zeynelâbidin Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Düşman tarafına firar cürmü ile maznun Makinalı Tüfek Deposu Memuru İhtiyat Mülâzimisani Zeynelâbidin Efendinin idam cezası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hüküm tasdik edilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



9



Şubat



230 sayılı Mülâzimievvel Abdüllâtif Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Düşmanın tahtı işgalinde kalan mahallerde kalmış bulunmasından dolayı idama mahkûm edilmiş olan Mülâzimievvel Abdüllâtif Efendi hakkında Adliye Encümeni mazbatası okunarak, derdest edildikte muhakemesi icra edilmek üzere gelen muhakeme evrakının Meclisten geçirilmemesine karar verilmiştir. Divanı Temyizi Askeri Kanunu, Divanı Temyizi Askeri namında bir teşkilatın olmaması ve Usulü Muhakematı Askeriye dahilinde yapılan tartışmalar neticesinde, Ali Süruri Efendi'nin (Karahisarı Şarki) gıyabi hükümlerin muvakkat tasdiklerden vazgeçilmesine ilişkin önerisi doğrultusunda Tunalı Hilmi Bey'in (Bolu) verdiği takrir kabul edilmiş ve Abdüllâtif Efendi hakkındaki evrakın Meclisten geçirilmemesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 157, Birinci Celse



9



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanun Lâyihası müzakere edildi. [Cmh]



Maliye Vekili Hasan Bey (Trabzon), özellikle bütçe açığıyla ilgili meselenin yurtdışında duyulmasının, açığın nasıl kapatılacağının alenen tartışılmasının siyasi vaziyet göz önünde bulundurulduğunda salim olmayacağını söylemiş ve bütçenin gizli oturumda tartışılmasının doğru olduğunu savunmuştur. Yapılan oylamada bütçenin hafi görüşülmesine karar verilmiştir. Yurtdışından beklenen fevkalâde katkının ancak yarısı geldiği, yeni tekâliften istenilen ölçüde gelir sağlanamadığı, gümrük gelirleri azaldığı için bütçe açığı kapatılamamış; ancak, 7 milyonluk tasarruf yapıldığı için de 30 lira olması beklenirken 20/25 milyon lira olmuştur. Bütçenin 42-45 milyonluk tutarının askeri ve mülki maaşata harcandığını belirtmiştir. Hasan Bey, masarifi harbiye ve mülkiyeyi karşılayacak varidata malik olunmasını temenni ettiğini belirttikten sonra, "Kapitilasyonlar buna mani idi, tezyid edemezdi. Şimdi tam serbestiye malikiz. Düyunu



BMM GCZ, İ: 157, İkinci Celse



1064



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



umumiyemizin karşılık olan varidatı tamamen hazinenin varidatı gibi cibayet edip sarfediyoruz. Bu şekilde dahi yine karşı gelmedik. Bendenizce biz teşiklâtı devleti esaslı bir surette, yani bünyei iktisadiyemizin icabettiği şekilde islah etmek mecburiyetindeyiz." demiştir. Sovyet yardımının bir kısmının ellerine ulaşmadığını beyan etmiştir. Altın kaçakçılığı üzerinde de durulmuştur. 9



Şubat



Cevat Paşa, Nihat Paşa'dan boşalan Elcezire Cephesi Kumandanlığı'na atandı. [Cmh]



İstanbul Hükümetlerinde Erkânı Harbiye Reisliği ve KSG IV Harbiye Nâzırlığı yapmış ve hali hazırda da Harp Encümeni üyesi bulunmaktadır.



9



Şubat



13.Fırka Kumandanı Sami Sabit Bey, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir rapor sundu. [Cmh]



Rapor, Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti'ne dair İHEP olup İttihatçıların faaliyetlerinden bahsedilmekte ve yolsuzluk yaptıklarına dair malumat vermektedir. Sami Sabit Bey, Cemiyet Heyeti'nin istifa ettiğini ve yerlerine tarafsız kişilerin seçilmesi önerisini iletmiştir. 11 Şubat 1922 tarihinde ise, heyet üyelerinin kendilerini yeniden seçtirme çabalarını rapor edecektir.



10



Şubat



Hariciye Vekâleti Vekili Celâl Bey, Sovyetler Birliği Dışişleri Komiseri Çiçerin'e Cenova Konferansı'ndaki aracılığı için teşekkür etti. [Cmh]



Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin, Londra Temsilcisi KSG IV Krassin ile Roma ve Berlin temsilcilerinden Ankara Hükümeti'nin Cenova Konferansı'na çağrılması için elinden geleni yapmasını istemişti. Krassin 13 Şubat 1922 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanlığı'na bir yazı ile başvuracak; ancak, İngiltere'den bu işin Sovyetleri ilgilendirmediği yönünde 22 Şubat 1922'de cevap alacaktır. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, "Cenova toplantısında Türkiye meselesini ele almayacağız. Türkiye'yi çağırıp çağırmamamız Sovyetleri ilgilendirmez." demiştir. Çiçerin, Cenova Konferansı sırasında İtalyan Dışişleri Bakanı'na bu isteklerini iletecek; ancak, ondan da olumsuz cevap alacaktır.



10



Şubat



Temyiz Divanı'nın İttihat ve Terakki yöneticilerinin nerede yargılanacaklarına ilişkin kararı basına yansıdı.



Cavit Bey'le ilgili kararın Divan-ı Âli'ye gitmesi; Kü- KSG IV çük Talat, Ziya Gökalp, Cevat Bey, Bahattin Şakir, Atıf Bey, Resuhi Bey ve Aziz Bey ve diğerlerinin davalarının Divan-ı Âli'ye gönderilmemesi; Enver Paşa, Talat Paşa, Cemal Paşa ve Sait Halim Paşa ile Musa Kâzım Efendi hakkındaki kararlar için süresi içinde itiraz yapılmadığından, bunlardan ölenlerin hakkındaki davaların düşürülmesi ve diğerleri hakkında da inceleme imkanı bulunmadığına karar verilmiştir.



10



Şubat



İstanbul'daki Yunan Yüksek Komiseri Votsis yerine N.Triyandafilakos atadı.



N.Triyandafilakos daha önce Yunanistan'da bakanlık KSG IV yapmıştı.



11



Şubat



Cepheye gidecek İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa'ya Şer'iye Vekili Mustafa Fehmi Efendi'nin vekalet etmesine karar verildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Fevzi Paşa, 8 Şubat 1922 tarihli bir tezkere ile cepheye gideceği için avdetine kadar yerine Mustafa Fehmi Efendi'nin vekalet edeceğini bildirmiştir. Tevkilin bu şekilde bir tezkere ile yapılmasının usule uygun olmadığı, İcra Vekilleri vazife ve mesuliyetine ilişkin Kanun çıkana kadar Teşkilatı Esasiye Kanunu'na uygun olarak İcra Vekilleri aralarından birisini kendilerine Reis intihap etmeleri gerektiği söylenmiştir. İktisat Vekili Sırrı Bey'in yaptığı açıklama sonucunda, kararın İcra Vekilleri huzurunda alındığı anlaşıldığından intihabın usule uygun olduğuna karar verilerek tezkere kabul edilmiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 16, İ: 158, Birinci Celse



1065



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Şubat



Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey, 13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey'i vali vekilliğine atadı. [Cmh]



Ebubekir Hazım Bey, bir süre için Elviye-i Selâse'ye KSG IV inceleme gezisi yapmaya gitmek zorunda olduğunu belirterek, Sami Sabit Bey'i vali vekilliğine atamıştır. Trabzon'da mülki ve askeri idareyi tek elde toplamak isteyen Ankara Hükümeti, valiyi geçici bir süre için Elviye-i Selâse'de görevlendirmişti. Sami Sabit Bey, bir tamim yayımlayarak göreve başlamıştır.



11



Şubat



Divanı Muhasebat vazifesini ifaya memur edilen Murakabe Heyeti istifa etti. [Cmh]



Her şubeden seçilen birer âzadan oluşan Murakabe Heyeti, Divanı Muhasebat'ı ikame edecek şekilde devletin bilcümle muhasebatının murakebesi gibi çetin bir görevi daha fazla sürdüremeyecekleri gerekçesiyle istifa etmiştir.



BMM ZC, C: 16, İ: 158, Birinci Celse



11



Şubat



Konya Mebusu Abdülhalim Efendi hakkındaki Beşinci Şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Yunan ordusu tarafından casus sıfatıyla gönderilen kişiler için aracılık yaptığı iddia edilen Abdülhalim Çelebi hakkında takibatı kanuniye icrasına şimdilik lüzum görülmediğine ilişkin mazbata kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 158, İkinci Celse



11



Şubat



1337 senesi Muvazenei Umumiye kanun lâyihasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, bütçe kanunu şu sert sözlerle eleştirmiştir: "Bu gün zannetmeyiniz ki Osmanlı Parlamentosunda bütçe müzakere ediyorsunuz, hayır efendiler? Bu gün Türkiye Büyük Millet Meclisinde bir buhranı malî karşısında titriyorsunuz." Hüseyin Avni Bey, toplamda 25 milyon liralık sarfiyat tahakkuk ettiğini ve ordu için kabul edilen musaddak bütçe göz önüne alındığında, bununla ordunun ihtiyaçlarının bile karşılanmış olamayacağını, asker ve memurların maaşının ödenemediğini söylemiştir. Müzakerede bazı mebuslar iktisaden memleketin kalkındırılması, memleket için sermaye bulunması gerekliliği üzerinde dururken, bazı mebuslar da teşkilâtın yeniden tanzimine vurgu yapmışlardır. Bütçe müzakeresine açık celsede devam edilmesine karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 158, Üçüncü Celse



11



Şubat



1337 Emniyet Sandığı Büt- 1337 Emniyet Sandığı Bütçesine 1.500 lira tahsisât-ı Düstur Tertip 2, çesine tahsisât-ı fevkalâde fevkalâde ilâve edilmiştir. Cilt 12, ilâvesi hakkında karârnâme s.566 yayımlandı. [Osm]



11



Şubat



İstanbul'daki temizlik işçileri işbaşı yaptı.



Grevde olan temizlik işçileri, Şehremaneti'nin kendi- KSG IV lerine ödeme yapması üzerine işbaşı yapmıştır.



11



Şubat



İtalyan Fevkalâde Komiseri Marquis Garroni, Türkiye'nin neden Cenova Konferansı'na katılmadığıyla ilgili bir beyanatta bulundu. [YK]



İtalyan Fevkalâde Komiseri'nin beyanatı Akşam Ga- KSG IV, zetesi'nde şöyle yer bulmuştur: "Harp, maziye geç- AkG, VG, miştir. Harbi unutmak ve halihazırı ve istikbali dü- TE şünmek lazımdır. Maziyi tekrar yaşamak, sulh şekli altında harbe devam etmek demektir." Aynı günkü, Vakit ve Tevhid-i Efkâr Gazetelerinde ise, İzmir Yurdu'nun istiklâl harbine dair dünyaya yaptığı beyanata yer verilmiştir: "İstiklalimize, Misak-ı Millî'deki hududumuza, İzmirimize kavuşmadıkça Anadolu silahını bırakmayacaktır."



12



Şubat



Buhara Mümessilliği'ne Konya Valisi Galib Paşa tayin edildi. [Cmh]



Buhara Elçilik Kurulu, Galib Paşa, Müsteşar Ruşen Eşref, Ateşemiliter Binbaşı Rahmi ve on erden oluşturulmuştur. Elçilik Kurulu, 12 Nisan 1922'de Ankara'dan yola çıkacaktır.



1066



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 30..18.1.1/ 4.47..19./ 107-7



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda Zahire Gümrük Resminin Tenzili hakkındaki Kanununun müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeni ile İktisat Encümeni'nin Muaddel Teklifleri üzerinden müzakere yürütülmüş; Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey'in teklifi üzerine İktisat Encümeni'nin teklifinin iki madde halinde kabulü uygun bulunmuş ve takrirlerle birlikte son hali verilmek üzere Muvazenei Maliye Encümenine havale edilmiştir. Ali Şükrü Bey'in belediyelere fiyat takdir etme yetkisi veren kanun teklifi şu şekildedir: Madde 1. — İzmit sancağına gelecek buğday, arpa, mısır ve bu mevaddın unlarından alınmakta olan (gümrük resmi 28 Temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası lâzım gelen miktara tenzil olunmuştur. Madde 2. — Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unlarından alınmakta olan gümrük resmi tarifedeki resmi aslî ve zikrolunan limanlar belediyelerine münhasır olmak üzere ihtiyacı mahallîyi tehvin edecek ve miktarı Heyeti Vekilece tayin olunacak buğday, arpa ve bu mevaddın unlarından alınacak gümrük resmi dahi 28 Temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası icabeden miktara tenzil olunmuştur.



BMM GCZ, İ: 159, İkinci ve Üçüncü Celseler



13



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, 1337 senesi Muvazenei Umumiye kanun lâyihasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey, Müdafaai Milliye Bütçesi kapsamında harcama yapılırken Kadro Encümeni'nin tespit ettiği kadrolara riayet edilmemiş; silahlı kuvvetler için tahsis edilen bir kısım para sabit teşkilâta harcanmış; Divanı Muhasebat olmadığı için vize muamelâtı yapılmamıştır demiştir.



BMM GCZ, İ: 159, Dördüncü Celse



13



Şubat



Torul Ardese Türk Ortodoks Ruhanî Reisi İnisiyos'un telgrafı Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlandı.



Telgrafta, "Altı yüz seneden beri kardeş gibi yaşadığımız Anadolu İslamlarıyla ırken Türk olduğumuz halde Fener Patrikhanesi, aramıza nifak sokmak maksadıyla biz Anadolu Türk Ortodoks Hıristiyanlarını alet ittihat etmiş ise de … şikâyet etmemiz için hiç bir sebep bulunmadığı gibi, ne Avrupa devletlerine, ne de Fener Patrikhanesi'ne vekâlet vermedik." Aynı gün, Tevhid-i Efkâr Gazetesi de, Papa Eftim Efendi ile yapılan bir mülakâta yer vermiştir: "Eftim Efendi, gayrımeşru Meletios'un amalini ve beyanatını Türk Ortodoksları namına reddediyor. Patrikhane Kayseri'de tesis edilecektir. Hıristiyan mekteplerde Yunanca lağvedilmiştir."



KSG IV, HM (13.2.1922), TE



13



Şubat



Mutedil Hürriyet ve İtilaf Fırkası Birinci Başkanı Cemal Bey, Bursa'da kurucu meclis kurmak isteyenlerle ilgili bir açıklama yaptı.



Peyamı Sabah Gazetesi'nde yayımlanan açıklamada, KSG IV, Cemal Bey, Bursa'da bir kurucu meclis kurmak iste- PS yenlerle partisinin hiçbir ilişkisi olmadığını, Ankara Meclisi gibi böyle bir meclisi de meşru saymayacaklarını söylemiştir.



14



Şubat



Dahiliye Vekili Fethi Bey'in, Pontus Devleti kurmak için isyan eden isyancılara yönelik bildirisi yayımlandı.



Hakimiyeti Milliye, Yenigün, Açıksöz, İkdam ve KSG IV, Tevhid-i Efkâr Gazetelerinde yayımlanan bildiri, as- HM len, Samsun-Trabzon yönünde incelemelerde bulunmakta olan Dahiliye Vekili Fethi Bey'in Samsun, Tokat, Amasya mutasarrıflıkları aracılığıyla dağlarda bulunan Rum isyancılarına hitaben yayımlanmıştır. Fethi Bey, Türk milleti cephede yaşama mücadelesi verirken, düşmanların hesabına silah kulladıklarını hatırlattığı Rumlara, askerî harekât başlatacakları haberini vermiş; Rumlardan, kan dökülmeden isyanın bitirilmesi için bir haftaya kadar kayıtsız şartsız Bafra, Çarşamba, Ladik, Havza, Erbaa, Vezirköprü mülki idarelerine veya askeri müfrezelere teslim olmalarını istemiştir.



1922 Yılı



1067



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Şubat



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul'daki muhacirler hakkında bir tebliğ yayımladı. [YK]



İkdam Gazetesi'nde yayımlanan tebliğde, İstanbul'da KSG IV, 65.000 Müslüman muhacir olduğu ve bunların İkG 23.000'inin elbiseden bile mahkum olarak hakiki bir sefalet içinde yaşadığı belirtilmiştir.



15



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Ke- Yusuf Kemal Bey, İstanbul'da "Yaşasın Büyük Millet KSG IV mal Bey ve yanındakiler İs- Meclisi, yaşasın Mustafa Kemal Paşa!" sloganlarıyla tanbul'a geldi. karşılanmış; "Biz savaşa da hazırız, barışa da. Misakı Milli dairesinde davamızı savunacağız." demiştir.



15



Şubat



Merkez ordusunun lağvedildiği bildirildi. [Cmh]



Ankara Hükümeti, Merkez Ordusu'nun lağvedildiğini İH, KSG ve emrindeki birliklerin Onuncu Tümen Kumandan- IV lığına bağlandığını bildirmiştir. Merkez Ordusu 9 Aralık 1920 tarihinde kurulmuş, Büyük Millet Meclisinde de şiddetli şekilde eleştirilen Koçgiri ve Pontus Rumlarının nakli görevlerini yürütmüştü. Merkez Ordusu'nun Karadeniz sahilindeki Rumları dahile nakletme işini 29 Ocak 1922'de Dahiliye Vekâleti üstlenmişti.



15



Şubat



Dahiliye Vekili Fethi Bey, The Morning Post Gazetesi'ne Samsun'da demeç verdi.



Teftiş gezisinde bulunan Fethi Bey şu açıklamayı KSG IV yapmıştır: "Neticede biz Yunanlılara karşı galip geleceğiz. Ermeni veya Rum idaresi tesisini dikkate alamayız. Fakat Türk idaresi altında azınlıkların haklarını vermeğe hazırız. Bize yaptığı yardım için Rusya'ya şükran borçluyuz. İngiltere ile de eski dostluğu ihya etmek isteriz. İngiltere'ye karşı Hindistan'da propaganda yaptığımız rivayetleri gülünçtür. Cemal Paşa ve Kâbil'in Ankara ile münasebeti yoktur. Türkiye, ecnebî sermayeye kapılarını açacaktır."



15



Şubat



Aşiretlerin idaresi ve muhakemesi için düzenlenen konferans dördüncü kez toplandı.



Meclis Genel Kurul Salonu'nda toplanan konferans, KSG IV, aşiretlerin idaresi ve muhakemesi konusunda hukuki YG esasları görüşmüş ve konu ile ilgili bir komisyon kurulmasına karar vermiştir.



15



Şubat



1393 sayılı Elviye-i Selase'de çalışan sıhhiye memurları hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Elviye-i Selase ahalisinden olup Rus okullarını biti- BCA: ren müslüman sıhhiye memurlarının diplomalarının 30..18.1.1/ tasdikine kadar geçici olarak çalıştırılmalarına karar 4.48..9. verilmiştir.



15



Şubat



Dersaadet Belediye Kanûnu'nun 63. ve Vilâyât-ı Belediye Kanûnu'nun 29.maddelerine müzeyyel fıkra hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



27 Ramazan 1294 (5 Ekim 1877) tarihli Dersaadet Belediye Kanûnu'nun 63. ve aynı tarihli Vilâyât-ı Belediye Kanûnu'nun 29.maddelerine müzeyyel fıkra hakkında karârnâme yayımlanmıştır. Dersaadet Belediye Kanununun 63.maddesine göre, şehremanetinin ve belediye dairelerinin gelirleri; a)kontrato hasılatı, b) kantar ve çeki resmi, c) konulacak ihtisab rüsumu, d) patent denilen tüccar ve esnaf tezkireleri resimleri, e) esnaf vergisi ile şehremaneti ve dairelerce alınacak rüsum-ı mütenevvie, f) belediye meclislerine teklif edilip, Cemiyet-i Umumiyece karara bağlandıktan sonra hükümetin tasdiki ile alınacak fevkalâde ve âdî belediye rüsumatı, iane ve yardımlardan meydana gelmektedir.



1068



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.566; TSMİ



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Sadrazam Tevfik Paşa ve Hariciye Nâzırı İzzet Paşa ile görüştü. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey, Avrupa'ya giderken İstanbul'a uğ- KSG IV rayış nedeninin, Avrupa'da vereceği demeçlerin İstanbul Hükümeti adına da yapılmış sayılması konusunu görüşmek olduğunu belirtmiştir. Tevfik Paşa ve İzzet Paşa, bu yönde açıklama yapacaklarına söz vermiştir. İstanbul Hükümeti, Yusuf Kemal Bey'e vekâlet vermekten vazgeçerek, İstanbul Hükümeti adına İzzet Paşa'yı gönderecektir. Aynı gün, Yusuf Kemal Bey, Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nde, Kızılhaç İstanbul delgesi Mösyö Bornye, Doğu ve Batı Trakya delegeleri Şakir Bey, Dr.Tevfik Bey ve Galip Bahtiyar Bey'i kabul etmiştir.



16



Şubat



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, 1901 doğumluların askere alınmasını emretti. [Cmh]



Bu emir ile, 1881-1901 arası olmak üzere 20 doğum KSG IV eri askere alınmıştır.



16



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda 1337 senesi Muvazenei Umumiye kanun lâyihasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Sivas Mebusu Vasıf Bey, 25 milyon liralık bütçe açığının borçlanıldığını gösterdiğini söylemiştir. Müdafaai Milliye Bütçesinin, imparatorluk döneminden kalan kadrolara göre düzenlendiğini; ancak, söz konusu kadroların ancak yarısının mevcut olduğunu dile getirmiştir. Müdafaai Milliye Bütçesinin sarfiyatındaki usulsüzlükleri konu etmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey (Trabzon), Müdafaai Milliye Bütçesi mevcut teşkilâtta tenzilat yapılmadan önce, Kadro Encümeninin tespit ettiği kadrolar üzerinden tanzim edildiği için cephe ve cephe gerisindeki teşkilâta yapılan ödeme ile kabul edilen kanun arasında bir açık ortaya çıkmıştır, diye izahatta bulunmuştur. Ordunun aslen küçük zabitan ihtiyacı olduğunu söyleyerek, bundan sonra İstanbul'dan zabitan celp ve davet edilmeyeceğini dile getirmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa'dan, idarei merkeziyeye merbut olan cephe gerisindeki memurlar ile ahzı asker şubelerindeki zabitanın terfilerinin tehir edilmesini istemiştir. Milli davaya bir an evvel ulaşılamadığı koşulda mali buhranın üstesinden gelinemeyeceğini; bu nedenle, bu yaz zarfında milli davaya ulaşılması gerektiğini de eklemiştir. Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Bey, 1921 Temmuz'unda çıkarılan kanunla Hükümete bilâ tasdiksiz bütçe tatbiki salâhiyeti verilmiştir denilerek mesuliyetten kaçılamayacağını dile getirmiştir. Teşkilâtı Esasiye Kanunu ile Meclise âzami murakebe hakkı tanındığını; bütün kadroları ve bütün kadroları, masraf ve varidatı bütünüyle Meclisçe tetkik edildikten sonra tasdik edilebileceğini söyledikten sonra, 1921 yılında böyle yapılmadığı için 1921 yılı bütçesinin reddedildiğini ve yeniden yapılmak üzere iade edildiğini hatırlatmıştır. Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey, meselenin "bünyemize göre usulü idare tesisi" olduğunu, bunun da tasarruf için yapılan teşkilâttan daha köklü bir değişiklik anlamına geldiğini ifade etmiştir. Encümen namına konuşan Tevfik Rüştü Bey, 1921 yılı cetvelinde mevcut kadrolara yapılan harcama ile uyuşmazlık olduğu için, 1921 yılı bütçesinin tasdik edilerek bir muvazenei umumiye kanunu çıkarılmasını doğru bulmadıklarını söylemiş ve doğ-



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 160, Birinci Celse



1069



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rudan 1922 yılı bütçesinin müzakeresine geçilmesini önermiştir. "Devletin siyasi ve iktisadi istikbâlinden hiç bir şey feda etmemek şartiyle, memlekette mevcut olan gerek serveti tabiiyemizin ve gerek tesisatı sınaiyemizin inkişafı namına makûl şerait altında yapılacak" bir istikraz önerisi getirmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey ise, usulü idarede değişiklik yapılmasının tasarrufun ötesinde bir zihniyet meselesi olduğunu söylemiştir. Çorum Mebusu İsmet Bey, Hükümetin bir siyaseti maliye tayin etmeden bütçe müzakeresinin devam etmesinin uygun olmadığını dile getirmiştir. 16



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Şubat maaşlarının vaktinde ödenmesini mümkün Avans Kanunu müzakere kılmak için 20 milyon ve Müdafaai Milliye ihtiyaçlaedildi. [Cmh] rına sarfedilmek üzere 5 milyon liralık Avans Kanunu çıkarılması için Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey'in takriri müzakere edilerek, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey'in takririyle birlikte Muvazenei Maliye Encümenine havale edilmiştir. Hasan Fehmi Bey, tahsisat farkının Bütçe Kanunu ile kapatmaktansa, 1921 yılı hesabatını kapatarak kanun lâyihasının 1922 yılı müsveddesi olarak müzakeresine devam edilmesini sağlayacağı ve toptan tasdikten kaçılarak muhalifi kanun bir iş yapmamak için söz konusu Avans Kanununu önermiştir. Bu öneri, Salâhaddin Bey'in takririyle birlikte Encümene gönderilmiştir. 1337 senei bütçe kanununun bazı kuyud ve şurut dairesinde 1338 senesi bütçe lâyiha müsveddesi şeklinde müzakeresi kabul edilmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni namına açıklamada bulunan Saruhan Mebusu Reşad Bey, açığı kapamak için böyle bir avans kanununa ihtiyaç olmadığını, 21 Aralık 1921 tarihinde alınan ve Harp Encümenince tasvip olunan Karar veçhiyle Müdafaai Milliye Bütçesini hali hazıra göre tertip etmek ve ihtiyacı fevkalâdenin fevkalâde bütçe ile karşılanmasını sağlamak yönündeki kararın devamını, yani dahili ve harici istikraz yolunu savunmuştur. Tekâlifi Milliye'de israfat olduğunu kabul etmiştir. 13 Aralık 1921 tarihli Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasına konu olan Tekâlifi Milliye Takip ve Tasfiye Heyeti Teşkiline ve Bu Heyetlin Vazaif ve Salahiyetline Dair Kanun Lâyihasını Meclis gündemine taşımıştır. O vakte kadar bu kanun lâyihasının Meclise gelmemiş olması büyük bir tartışma yaratmış ve ruznameye alınarak müzakere edilmesine karar verilmiştir.



16



Şubat



231 sayılı Afgan Emîrine teşekkürname yazılması hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 160, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



Afgan Emirinin dostane mektubuna cevaben BMM ZC, C: 16, teşekkürname yazılmasına karar verilmiştir. İ: 160



16



Şubat



ABD Ticaret Komiseri Gillespie, İstanbul'a döndü.



KSG IV



16



Şubat



Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'yı ziyaret etti. [YK]



KSG IV



1070



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Şubat



11.Tümen, Şark Cephesinden Garp Cephesine nakledildi.



Karargâhı Sarıkamış'ta olan 11.Tümen Garp Cephe- KSG IV sine nakledilmiştir. Böylece, toplamda üç tümen Garp Cephesine nakledilmiş olmuştur.



18



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Fransız Yüksek Komiseri General Pellé ve Amerikan Yüksek Komiseri Amiral Bristol ile görüştü. [YK]



Yusuf Kemal Bey, Sadrazam Tevfik Paşa ve Hariciye KSG IV Nâzırı İzzet Paşa ile görüşmüş ve onlardan ileri süreceği fikirlerin kendileri tarafından da paylaşıldığını yüksek komiserliklere iletmesini istemiştir. Aynı gün, İngiliz ve Fransız Yüksek Komiserleri ile görüşmüştür. Yusuf Kemal Bey, Rumbold'dan barışın kurulması için yardımcı olmalarını istemiş; buna karşılık, Rumbold, savaşmaya niyetli olup olmadıklarını sormuştur. General Pellé ise, Yunanlıların avukatlığı yapan İngiltere'ye karşı Türkiye'nin yanında olduklarını, Türkiye'nin de bütçenin kontrolü ve kapitülasyonlar konusunda kendilerine yardımcı olması gerektiğini söylemiş; katı tutumundan vazgeçmesini istemiştir. Yusuf Kemal Bey, Amerikan Yüksek Komiserinden de kapitülasyonların kaldırılmasını istemiştir. Yusuf Kemal Bey, ayrıca, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti merkezinde ABD Ticaret Komiseri Gillespie'yi kabul etmiştir.



18



Şubat



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'e, Maarif Vekili Vehbi Bey'in vekalet edeceğine dair Heyeti Vekile Riyaseti tezkeresi okundu. [Cmh]



Vekalet vekilliği 26 Ocak 1922 tarihli Dahiliye Vekâ- BMM ZC, leti tezkeresi ile Vehbi Bey'e tebliğ edilmiştir. İcra C: 1, Vekilleri Heyeti Reis Vekili ve Şer'iye Vekili Fehmi İ: 161 Bey imzalı İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ise 12 Şubat 1922 tarihlidir.



18



Şubat



Ergani Mebusu Hakkı Beyle rüfekasının, 23 Nisan 1336 tarihinden mukaddem derecatı muhtelifede mahkûm olan eşhasın aflarına dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 1, İ: 161



18



Şubat



Siird Mebusu Mustafa Sabri Efendi'nin, zilyed beyyinesinin ikamesine lüzum olmadığına ve ilgasına dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Mecelle'nin zilyedlikle ilgili maddelerinin ilgasına ilişkin bir tekliftir. Teklifin Lâyiha Encümeni'nce şayanı müzakere görülmemesi üzerine, Adliye Vekili Refik Şevket Bey, teklifin esasa ilişkin olmasından dolayı, "Mecellei ahkâmı adliye üzerinden yeniden ihtiyacı zamana göre, bâzı mevat ilavesi için kurulan" komisyona, Adliye Vekâleti'ne tevdiini önermiştir. Müzake sırasında Mecelle'nin "Meclisi Mebusana uğramış ve çıkmış bir kanun olmayıp kütübü fıkhiyeden alınmış ahkâmı fıkhiye" olmasından dolayı, teklifin ancak ahkâmı fıkhiye ve ahkâmı şeriyede mütehassıs bir komisyon tarafından tetkik edilebileceği söylenerek, teklifin Şer'iye Encümeni'ne gönderilmesi önerilmiştir. Her iki takrir de reddedilerek Lâyiha Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 161, Birinci Celse



18



Şubat



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Beyle arkadaşlarının, bir Tanzim Encümeni kurulmasına dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



Tunalı Hilmi Bey, Divanı Riyaset'in yetkili olduğu meclis görüşmelerinin düzenlenmesine ilişkin bir teklif vermiştir. Teklif, Divanı Riyaseti ikame edecek veya yardım edecek bir Tanzim Encümeni'nin kurulmasına gerek olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 161, İkinci Celse



1922 Yılı



1071



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Şubat



232 sayılı Meclisi Millî azasının dâvavekâletiyle iştigal edemiyeceğine dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Meclisi Millî âzasının dâvavekâletiyle iştigal edemeyeceğine karar verilmiştir. Büyük Millet Meclisi icrai, teşriî ve adlî sıfatlara haiz bir meclis olduğundan, âzanın dâvavekâletiyle iştigalinin hâkimlik, müddeilik [davacı] ve müddeaalayehlik [davalı] vasıflarının üçünü de şahsında toplamak anlamına geleceği gerekçe gösterilerek, iştigalden derhal men'ine, keyfiyetin berayı neşir ve tamim Heyeti Vekileye tebliğine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 161, Üçüncü Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 2, s.221



18



Şubat



Kâzım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya Hükümetin şekli ve İkinci Meclisi hakkında teklifte bulundu.



Kâzım Karabekir Paşa, açılmasını önerdiği İkinci KSG IV, Meclis'le daha sağlıklı karar alınacağını dile getirmiş- İH, Nutuk tir. Kâzım Karabekir Paşa, bir takım muhafazakârların toplanarak fikr-i teceddüdü engellemelerine ve lâyihaların gerektiği gibi tartışılmadan reddedilmesine karşı mütehassıslardan ikinci bir meclis oluşturulmasını önermiş; adının ise eski devrin köhne hayatını çağrıştırmaması için Âyan Meclisi değil Büyük Mütehassıslar Meclisi olmasını önermiştir. Bu meclisin de millet tarafından seçilebileceğini; ancak, meclise âza seçilmenin ihtisasın öne çıkarılması gereği nedeniyle Türkiye Hükümetinin vekâlet, valilik veya ordu kumandanlığında bulunma şartıyla sınırlandırılabileceğini belirtmiştir. Mütehassıslar Meclisi'nin kendi içinden nafıa şûrası, askeri şûra gibi vekâletlerin görev alanlarına denk gelecek birer de şûra çıkarması gerektiğini vurgulamış; aksi halde vekiller değiştikçe programların da değişeceğini ifade etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 4 Mart 1922 tarihindeki cevabında, "milletin bütün hukuk ve selâhiyetini haiz olarak intihab edilmiş ve edilecek olan Büyük Millet Meclisinin mukarreratı esasiyesini diğer bir heyetin kararıyle takyid eyleme[nin] idare-i umumiyede takip eylediğimiz esasatın ruhuyle" bağdaşmayacağını; vaziyedi hukukiye ve ameliyede bir ikiliğin ortaya çıkacağını; İkinci Meclis yerine, Meclis'e üye seçiminde dikkatli olunmasını ve Encümenlere uzman kişiler seçilmesini uygun gördüğünü bildirecektir.



18



Şubat



Temâşâ Vergisi hakkında Karârnâme yayımlandı. [Osm]



Karârnâme, sinema, tiyatro, konser, balo, yarış gibi Düstur faaliyetlerde bilet usulü ve her bilet ücretine %10 te- Tertip 2, Cilt 12, mâşâ vergisi eklenmesine dairdir.



s.567; TV: 4397; KSG IV



18



Şubat



Muvakkat Muhtelit Encümen-i Adlice istifa olunacak harçlar hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



18



Şubat



Ağnâm ve cânâver ve deve ve câmûs rüsûm-ı asliyesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



19



Şubat



1398 sayılı İcra Vekilleri İstanbul'da yayınlanan Ziraat Cemiyeti yayın organı Heyeti Kararı ile Yeni ZiYeni Ziraat gazetesinin Anadolu'ya sokulmasına izin raat Gazetesi'nin Anadolu'ya verilmiştir. girişine izin verildi. [Cmh]



1072



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.569



Ağnâm ve cânâver ve deve ve câmûs rüsûm-ı asliyesinin 1336 senesine mahsûs olmak üzere sekiz misline iblâğına dâir olan 16 Şa'bân 1338 (5 Mayıs 1920) tarihli karârnâme ahkâmının 1338 sene-i maliyesinde dahi mer'iyyeti hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.574; TV: 4397 BCA: 30..18.1.1/ 4.48..14./ 86-9



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Şubat



Papa Eftim Efendi, Adliye Vekili Refik Şevket Bey'le kurulacak Anadolu Türk Ortodoks Patrikhanesi hakkında görüştü.



Papa Eftim Efendi, Hükümet'in göstereceği üç aday KSG IV arasından birinin ruhanî reisliğe seçilmesini önermiştir. Adliye Vekili Refik Şevket Bey, Patrikhane meselesi hakkında Meclis'te bir kanunun hazırlanmakta olduğunu, kanunun hazırlanması ile bu meselenin çözümleneceğini söylemiştir. Aynı gün, Ankara Katolik Kilisesinde, 22 Ocak 1922 tarihinde ölen eski Papa 15.Benedict için ayin yapılmış; ayine birçok mülki ve askeri yetkili katılmıştır. Ayin sonunda verilen çay ziyafetinde Katolik Ruhanî Reis Nebis Efendi, Türk yönetimi altında huzur içinde yaşadıklarını ve bağımsızlık mücadelesinde Türklere her türlü yardımı yapmaya hazır olduklarını söylemiştir.



19



Şubat



Ankara'da Sovyetler Birliği Sovyetler Birliği Sefiri Aralof, emperyalist ülkelerin KSG IV Hükümeti Ticaret Temsilci- kapitülasyon ve imtiyaz uygulamalarını eleştirmiş; liği törenle açıldı. Türkiye ile Sovyetler Birliği'nin bir iktisadi cephe oluşturmasını önermiştir. Bu konuşmaya karşılık, bir konuşma da, Hariciye Vekâleti Vekili Celâl Bey bir konuşma yapmıştır.



19



Şubat



Himaye-i Etfal Cemiyeti'nin Kastamonu şubesi açıldı.



19



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İstanbul Hukuk Fakültesini ziyaret etti.



19



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan "Cephe HM si'nde, "Cephe Arkasında" Arkasında" başlıklı yazıda, Anadolu'nun sadece yayımlandı. istihlas davası icra etmediği, aynı zamanda, dünyanın en mühim inkılaplarından birini de ikmal etmek üzere olduğu yazılmıştır. Bu inkılabın ruh ve esası, milletin vasıtasız olarak kendi kendini idare etmesi üzerine kuruludur. Gazetede, ayrıca, Hindistan ve Mısır'daki İngiliz aleyhtarlığına da yer verilmiştir.



20



Şubat



Hiyaneti vataniye mücriminden bir kısmının aflarına dair Kanunun tefsiri hakkında Adliye Encümeni mazbatası okundu. [Cmh]



İstiklâl Mahkemeleri tarafından Devletin kuvayı maddiye ve mâneviyesini tenkis, askeri firarilik, ihtilâs, rüşvet ve casusluktan fer'an zimethal bulunanların Af Kanunu'ndan istifade edip etmeyeceklerine dair tefsir talebi Adliye Vekâleti'nin 10 Kânunisani 1338 tarihli tezkeresinde değerlendirilmiştir. Tezkereye ilişkin Adliye Encümeni mazbatası Mecliste okunmuş; tefsirin daha net anlaşılabilmesi için tezkerenin tabeddirilip okunmasına ve bu nedenle müzakerenin tehirine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 162, Birinci Celse



20



Şubat



Rusya Şûralar Cumhuriyeti Ankara Mümessili Mösyö Aralof'tan Meclise ve mebuslara hitaben yazılmış olan tezkere ve mektub okundu. [Cmh]



Aralof mektubunda Garp boyunduruğuna karşı muazzam bir cidal veren Büyük Türk Milletini, onun meclisi ve reisini selamladıktan sonra Türk Hükümetinin Cenova Konferansına davet edilmemesini cihanın bütün milletleri önünde şiddetle protesto ettiklerini bildirmiştir. Askeri alanda kazanılamayan zaferin müzakerelerde iki ulusun ayrı düşürülerek kazanılabileceğini düşünen Garba karşı müttehit ve birlikte bulunmanın gerekliliğinin altını çizmiştir. Büyük Millet Meclisi adına Aralof'a bir teşekkürname yazılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 162, Birinci Celse



KSG IV



Yusuf Kemal Bey, eskiden hocası olduğu İstanbul KSG IV Hukuk Fakültesini habersiz ziyaret etmiş ve alkışlarla uğurlanmıştır.



1922 Yılı



1073



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Şubat



Yusuf Kemal Bey'le Sultan Mehmed arasında İzzet Paşa'nın da bulunduğu bir mülâkat gerçekleşti.



Davayı milliyenin meşruiyetini ispat etmek üzere Avrupa'ya gönderilen Yusuf Kemal Bey'e, Heyeti Vekile tarafından İstanbul üzerinden geçerek Makamı Hilafetle temasa geçme salâhiyeti de verilmişti. Yusuf Kemal Bey, Padişaha '"Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti takip ettikleri esaslar icabı Makamı Muallâyı Hilâfete muhafazai merbutiyet eylemektedir. Meclisin tanınmasını talepeder." demiş ve müphem ve menfi cevap almıştır. Bunun üzerine, Yusuf Kemal Bey, Padişah'la görüşmesini sağlayan İzzet Paşa'ya bir mektup göndererek "kendilerinin bir vazı meşruu olmadığını ve Büyük Millet Meclisi'nin vaz'ı meşruunu teşviş etmemelerini" bildirmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Dördüncü Celse



20



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, 1338 bütçesi tahsisatından mahsup edilmek üzere 5 milyon liralık avans verilmesi hakkındaki teklif müzakere edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa ve Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, bütçeyle doğrudan ilişkili müdafaai milliye harcamalarına açıklık getirmek amacıyla askeri duruma ilişkin izahatta bulunmuş ve müdafaai milliye harcamalarının müstecaliyetine vurgu yapmışlardır. Maliye Vekili Hasan Bey (Trabzon), 5 milyon liralık avansa mükabil bir tekâlif cetveli hazırlamıştır. Hasan Fehmi Bey'in, 1922 yılı vergilerinin sureti tahsili hakkındaki teklifi Muvazenei Maliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 162, Üçüncü Celse



20



Şubat



233 sayılı Maarif Vekâletinde tahkikat icrasına memur heyetçe tanzim olunan raporun kabulü hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eski Maarif Vekili Hamdullah Subhi Bey hakkında Tahkik Encümeninin mazbatası kabul edilmiştir. Maarif Kongresi ve atama, azil işlemleri de dahil olmak üzere kendisine isnad edilen yolsuzlukları incelemek üzere kurulan Tahkikat Encümeni, eski Vekil Hamdullah Suphi Bey'in mesuliyetine haiz bir işlem görülmediğine karar vermiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 162, İkinci Celse



20



Şubat



İstanbul'da Yusuf Kemal Bey şerefine Matbuat Cemiyeti'nde bir şölen verildi.



KSG IV



20



Şubat



1410 sayılı İcra Vekilleri Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti adına Avrupa Heyeti Kararı ile Avrupa ve ve Amerika'dan gelen gazete ve dergilerin sansürden Amerika'dan gelen gazete sonra Anadolu'ya girmesine izin verilmiştir. ve dergilerin Anadolu'ya girişine izin verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.49..6./ 86-10



20



Şubat



1376 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Sovyetler Birliği'ne Trabzon ve çevresinde maden arama izni verildi. [Cmh]



Trabzon ve çevresinde arkeolojik kazı yapmak üzere Rus Prof. Pelsere Beryakof'a izin verilmesine karar verilmiştir. İzin, kurulun topladığı maden koleksiyonunu Ankara Hükümeti ile paylaşması şartıyla verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.47..12./ 239-4



20



Şubat



Ege'de otonom bir devlet kurmak için görüşmeler yapan Rum temsilci Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas ile görüştü.



Yunanistan'da görüşmeler yapan temsilci İzmir'e dö- KSG IV nerek, burada Papulas'la görüşmüş ve böyle bir devletin İngiltere'nin yardım etmesi gerektiğini söylemiştir. Papulas, bunu uygun bularak, Albay Sariyanis ile Yarbay Skilagagin'i İstanbul'a göndermek isteyecek; ancak, Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis, önerilerin önce kendisini bildirilmesini emrederek bu girişimi durduracaktır.



1074



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Şubat



1337 Senesi Muvazenei Birinci madde, Muvazenei Umumuyei Devlete dahil Umumiye Kanunu müzake- varidat ve masarif yekûnu 1337 senei maliyesi için resine devam edildi. [Cmh] söz konusu seneye ait Hesabı Katî lâyihasının tetkiki tamamlandığında tespit edilecektir diye yazılmış; böylelikle, bütçenin ancak Hesabı Katî ile tespit ve tasdik edilebileceği belirtilmiştir. Üçüncü madde, Kanunun doğrudan bir Avans Kanunu niteliği taşıdığını göstermektedir: Muvazenei Maliye Encümeni tarafından masraf bütçelerinin esnayi tetkikinde tesbit edilip 18 Haziran 1337 tarihli Heyeti Umumiye kararı mucibince Temmuz 1337'den itibaren mevkii tatbika vaz'edilen esasat dâhilinde sarfiyat icra edilmek ve Müdafaai Milliyeden maada hidematı umumiyei devlet için karşılık olarak tevarfhi muhtelifede ita olunan 20 milyon lira avansa, Şubat gayesine kadar sarf olunmak üzere, 5 milyon lira daha ilâve edilmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey (Trabzon), hidematı mülkiye için bütçe tahmininin 31 milyon lira olduğunu, ancak şimdiye kadar 20 milyon liralık avans verildiğini; düyun olarak gösterilen bütçenin tahakkuk eden miktarının karşılanabilmesi için ek 5 milyon liranın verilmesi gerektiğini savunmuştur. Karesi Mebusu Hasan Basri Bey, 20 milyon liranın kafi gelmeyişini, mali yılın sonuna çok az bir süre kaldığı ve harcanması mümkün olmayan bir paranın istenmesini, 18 Haziran 1921 tarihli Heyeti Umumiye Kararının hilâfına olarak, Muvazenei Maliye Encümeninin bilâhara tahsis edilen yeni müdiriyetler, vazifeler ile bu kararın mevkii tatbika konulmaması meselesi ile alâkalı olduğunu iddia etmiştir. Avans ihtiyacının, bu usulsüz kadro tahsisinden kaynaklandığı iddia edilmiş ve bütçe fasıl fasıl, mevad mevad tetkik ve tasdik edilmedikçe açığın aslen nerden kaynaklandığının anlaşılamayacağı dile getirilmiştir. Tevfik Rüştü Bey, maddenin "tahakkuk edecek masarifin karşılığı olmak üzere" ibaresinin konmasını teklif etmiştir. Böylelikle, öngörülenden fazla yapılan harcamalar tasdik edilmiş olacaktır. Ancak, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Hükümet'in Meclis'te kabul edilen kadro tahsisatının üstüne çıkmasını engellemek için maddeye "1336 senesi maaşatını tecavüz etmemek sartiyle" ibaresinin ilavesini teklif etmiştir. Bu ibarenin kabulüyle, bir faslın ve bir maddenin miktarı, o fasıl ve maddelerle yekûnlarını tecavüz edemeyecektir. Madde, iki takririn de kabulüyle kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 163, Birinci Celse



21



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, 1337 senesi Muvazenei Umumiye kanun lâyihasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 163, İkinci Celse



Müdafaai Milliye Vekâletine verilecek 10 milyon liralık avansa ilişkin müzakere devam etmiştir. Açık celsede dördüncü madde Encümenin tadiliyle maaş ve seferberlik için ne kadar harcanacağı ayrıntılı belirtilmek üzere şu şekliyle kabul edilmişti: Müdafaai Milliye Vekâleti için 2 Nisan 1337 tarihli Kanunla kabul edilen 44.160.058 liraya münhasıran Şubat gayesine kadar tahakkuk edecek hidematı askeriyeden 3.600.000'i maaş, 6.400.000'i seferberlik faslına mahsus olmak üzere 10 000 000 lira ilâve edilmiştir. Gizli celsede de madde bu haliyle kabul edilmiştir. 1338 senesine ait bazı tekâlifin bir taksitte tahsiline dair kanun lâyihası da görüşülerek kabul edilmiştir. Müdafaai Milliye Vekâletine verilecek 5 milyon lira-



1922 Yılı



1075



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



nın esliha, cephane, vasaiti nakliye ve teçhizat mubayaasına hasrı ve sarfiyatın Meclisçe intihap olunacak üç kişilik bir heyet tarafından murakabe edilmesi hakkında Yunus Nadi Bey ve rüfekasının takriri de kabul edilmiştir. 21



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Karadeniz limanlarına ithal olunarak mısır ve mısır unlarıyla İzmit Sancağına gelecek buğday, arpa, mısır ve bunların unlarının alınmakta olan gümrük resminden istisnası hakkında Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası okundu. [Cmh]



Mersin Limanı ile alelumum Karadeniz limanlarına ve İzmit ve Beyazıt livalarına ithal olunacak buğday ve arpa unlarından alınmakta olan 1 gümrük resmi, 28 Temmuz 1336 tarihli kanun mucibince istifası icabeden miktara tenzil edilmiştir. Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unlarından alınmakta olan gümrük resmi tarifedeki resmi asliyeye tenzil edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 163, İkinci Celse



21



Şubat



192 sayılı 1338 senesi Emlâk ve Temettü Vergileriyle Ağnam Resminin ve Harb Kazançları Vergisinin Sureti Tahsiline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kanun, 1338 senesine ait bazı tekâlifin bir taksitte tahsiline dairdir. Meclis'in gizli oturumunda küsuratı munzamma üzerine başlayan tartışma, açık celseye de taşınmıştır. Çünkü, kanunun birinci maddesi, kavanini mahsusasına tevfikan muayyen takasitte istîfa edilmekte olan Emlâk ve Temettü vergileriyle Ağnam Resmi ve küsuratı munzamaları 1338 senesine mahsus olmak üzere senei mezkûre Martından itibaren defaten tahsil olunur, diyerek, küsuratı munzammanın tahsilini düzenlemektedir. Küsuratı munzamma, İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu mucibince, idarei hususiyelere aittir ve Maliye Vekâleti bu varidatın sarfiyatına mezun değildir. Ancak, küsuratın tahsili ve irat olarak nereye kaydedileceği tartışma konusu olmuştur. Maliye Vekili Hasan Bey, maliye tahsildarları vergileri toplarlarken küsuratı munzamalarını da toplarlar ve bu miktar Maliye Vekâleti Bütçesi'ndeki idarei hususiyeler aidatı faslına kaydolunur; sene sonunda ilgili fasıldan idarei hususiyelere ödeme yapılır demektedir. Ancak, Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey, küsuratı munzammanın Maliye Vekâleti Bütçesine irat kaydolunamayacağından bahisle, tahsil edilir edilmez ilgili mal sandıklarına gönderilmesi gerektiğini savunmaktadır. Hasan Fehmi Bey, savunusunun, Maliye Vekili'nin küsuratı munzamma hiçbir şekilde Maliye Vekâleti tarafından hidematı umumiyeye sarf edilemez kaydıyla teyit edilmiş olduğu gerekçesiyle itirazında diretmemiştir. Ancak, itirazların devam etmesi üzerine maddeye "Küsuratı munzama tahsil olundukça doğrudan doğruya mahallindeki Ziraat bankalarına tevdi olunur." ibaresi eklenmiştir. İkinci maddenin kabul edilmesi ile, 25 Teşrinievvel 1336 tarihli kanun ile kabul olunan harb kazançları vergisinden tahakkuk eden mekadirin dahi birinci madde veçhile defaten tahsil olunacağı karara bağlanmıştır.



BMM ZC, C: 17, İ: 163, Üçüncü Celse; BMM GCZ, İ: 163, İkinci Celse



21



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Journal d'Orient Gazetesine demeç verdi.



Yusuf Kemal Bey şöyle demiştir: "Avrupa'ya yeni KSG IV Türkiye'yi tanıtmak amacıyla gidiyorum. Emperyalist değiliz. Turancı veya İslam birliği taraftarı da değiliz. Türk topraklarında hukukumuzun tanınmasını istiyoruz."



1076



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Şubat



İngiliz Kilisesi Cemiyeti üyelerinden Mister Pontour'un, Adliye Vekâleti aracılığıyla Anadolu Türk Ortodokslorı temsilcisi Papa Eftim'e yönelttiği sorular ve cevapları yayımlandı.



Papa Eftim, sorulara verdiği cevaplarla özetle şöyle KSG IV, demiştir: Şark Ortodoksları adıyla yeni ve hür bir ki- HM lise kurduk. Hristiyanlıktan sapmaları iptal ederek İncil'in aslına döneceğiz. Sensinod Meclisi kurulacak. 12 piskopos içinde bir sensinod ve bir başpiskopos olacak. Başpiskoposluk makamı, üçüncü yüzyılda kurulmuş Kayseri'de bulunacak. İstanbul dahil bütün Hristiyanlar bu kiliseye bağlı olacak. Türkiye Hristiyanları eskiden beri Türktür. Ayrıca, Ortodokslukta Patrik makamı olmadığı için bu ünvanı kullanmadığını, teşkilâtlarının halkın ruhuna uygun bir teşkilat olmasına çalıştıklarını söylemiştir.



21



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan "Cephe Ar- HM si'nde, "Cephe Arkasında" kasında" başlıklı yazıda, hepimizi alıp götüren cere2 yayımlandı. yan halkçılıktır denmiştir.



22



Şubat



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, ABD ve İtalyan Yüksek Komiserleri ile Japonya temsilcisi ile yaptığı görüşmeler hakkında Ankara Hükümeti'ne bir telgraf çekerek bilgi verdi. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey, telgraf çektiği raporunda, ABD KSG IV Yüksek Komiseri Amiral Bristol'un Hristiyanlara iyi davranılmasını istediğini, İtalyan Yüksek Komiseri Garroni'nin iktisadi imtiyazlar istediklerini ve Japonya temsilcisinin kapitülasyonlar konusunda yumuşak bir tutum takip etmelerini önerdiğini bildirmiştir.



22



Şubat



1428 sayılı Ordu Muhasiplerine [Saymanlıklarına] dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı kabul edildi. [Cmh]



Ordu muhasiplerinin Erkan-ı Harbiye Riyaseti emrine verilip verilemeyeceğinin ilgili vekâletlerin temsilcilerinden oluşacak komisyonda incelenmesine karar verilmiştir.



22



Şubat



Elcezire Cephesi Kumandanlığı, Şark Cephesi Kumandanlığına Kürdistan İstiklâl Cemiyeti'nin bildiri ve tüzüğünü iletti. [Cmh]



Kürdistan İstiklâl Cemiyeti'nin 21 Ekim 1921 tarihli İH bildiri ve 12 Kasım 1921 tarihli tüzüğü iletilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa, bunlara cevaben bir bildiri yayımlayacaktır.



22



Şubat



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, Dışişleri Komisyonu'na Ankara Anlaşması ile ilgili bilgi verdi.



Poincaré, Mustafa Kemal'in yalnız bir gerilla lideri KSG IV olarak görülmesinin yanlış olacağını söylemiştir. Ankara Anlaşması'na göre Çukurova'da terkedilmiş silahların parasını Ankara Hükümeti'nin ödeyeceğini bildirmiştir.



23



Şubat



193 sayılı Bolu Hapsanesinde Mahpus Bakkal Hasan bini Mustafa'nın Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



23



Şubat



234 sayılı Hiyaneti vataniyeden maznun Sami Efendi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti vataniyeden maznun Kozan sancağına bağlı Feke Müddeiumumisi Sami Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hiyaneti vataniyeden suçlu olduğunun sabit olmadığı ancak memuriyetine ilişkin bazı meselelerden dolayı evrağın mercii kanunisine tevdii karara bağlanmıştır.



BMM ZC, C: 17, İ: 164, Birinci Celse



23



Şubat



Konya, İstiklâl Mahkemesince üç sene kalebentliğe mahkûm edilen Bafralı Talât Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası



Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey'in kararın Af Kanunu'nun tefsiriyle ilgili olduğu ve bu nedenle tefsirine tevhiden müzakere edilmesine ilişkin takriri kabul edilmemiştir.



BMM ZC, C: 17, İ: 164, Birinci Celse



BCA: 30..18.1.1/ 4.50..4./ 54-7



BMM ZC, C: 17, İ: 164, Birinci Celse



1922 Yılı



1077



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mucibince, hakkında karar ittihaz edilmek üzere Adliye Vekâletine tevdi edildi. [Cmh] 23



Şubat



235 sayılı Meclisi Millî azasının mütaahhitlik yapamayacakları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi'nin takriri netice- BMM ZC, sinde, mebusların mütaahhitlik yapmaları C: 17, İ: 164, men'edilmiştir.



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, gerek Memurin Muhakematı Encümeninde ve gerek Memurin Muhakematı Heyetinde münhal vukubuldukça müddeti intihabın hitamına kadar inhilâl eden âzanın vazifesini ifa etmek üzere her iki heyet adedi azasının bir misli haizi ekseriyet zevatın tefrik olunmasına dair bir kanun teklifi vermiştir. Teklifin ikinci maddesinde ise, müddeti intihabın hitamında yerlerine diğerleri intihabedilinceye kadar eski heyetler vazifelerini ifada devam edeceği belirtilmiştir. Teklif, birinci maddenin hali hazırda uygulandığı ve ikincisinin ise uygulanmasına imkan olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir.



Birinci Celse



23



Şubat



Memurin Muhakematı Encümeni ile Memurin Muhakemat Heyeti'nde münhal vukubuldukça tefrik olunacak azaya dair kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



23



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Konya isyanı sırasında orada vali olarak bulunan Van Van Mebusu Haydar Bey'in Mebusu Haydar Bey'in kanunen mesuliyeti olmadıademi mesuliyetine dair Bi- ğına karar verilmiştir. rinci Şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 164, İkinci Celse



23



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Burdur'da müsadere olunan koyunlardan bir kısmının suiistimal edildiğine dair isnadat hakkında Dördüncü Şube mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Demirci Mehmet Efe'nin Refet Paşa tarafından tedibi ve itinam olunan 100.000 liralık serveti ile Isparta'da zürraa ait reji deposunda bulunan tütünlerin mutasarrıf tarafından sonra zorla alınıp satılmasına ve Konya isyanı sırasında usata ait olduğu kanaatiyle, Isparta Valiliğince Burdur'da müsadere edilen yedi bin koyundan dört bin adedinin İstiklâl Mahkemesi karariyle bilmüzayede satıldığı ve bakiyenin suiistimal edildiği hakkındaki Dördüncü Şube mazbatasının müzakeresinde Dahiliye ve Maliye Vekillerinin dinlenmesine karar verilmiştir. Ayrıca, Burdur'daki koyun meselesinin tahkiki için Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı, Gaziantep Mebusu Ragıp ve Siirt Mebusu Kadri Beylerden müteşekkil bir heyeti tahkiki ye kurulması kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 164, İkinci Celse



23



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unları ile İzmit Sancağına gelecek buğday, arpa, mısır ve bunların unlarının gümrük resminden istisnalarına dair Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Son kez müzakere edilerek, Birinci madde, İzmit sancağına yapılacak; gelecek buğday, arpa ve mısır ve bu mevaddın unlarından alınmakta olan gümrük resmi 28 Temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası lâzım gelen miktara tenzil olunmuştur, şeklinde; ikinci madde, Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unundan alınmakta olan gümrük resmi tarifedeki resmi asliye ve zlkrolunan limanlarla Mersin limanına ve Beyazıt livasma ithal edilecek buğday, arpa ve bu mevadın unlarından haziran gayesine kadar alınacak gümrük resmi dahi 28 temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası icabetten miktara tenzil olunmuştur, şeklinde kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 164, İkinci ve Üçüncü Celseler



1078



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 17, İ: 164, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Şubat



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Yunanistan'ın iktisadi kaynaklarının bütünüyle tükendiğine dair bir mektup yolladı.



Gunaris, barışın geciktiğini, Yunan ordusunun mali KSG IV kaynakların tükendiği şu günlerde daha fazla dayanamayacağını, Müttefiklerin Türkiye'nin silahlanmasına izin verdiklerini, yakında başlaması muhtemel bir taarruza karşı koyamayacakları, gerekli yardımlar yapılmazsa orduyu geri çekeceklerini söylemiş; Hristiyanların kaderinin Müttefiklerin eline bırakılacağını ifade etmiştir.



23



Şubat



İstanbul'daki Yunan Yüksek Komiseri N.Triyandafilakos, Yunanistan Başbakanı Gunaris'e İyonya Devleti ile ilgili bilgi verdi.



Yunan Yüksek Komiseri, İstanbul'daki Milli Savun- KSG IV ma Örgütü'nün, Gunaris'e karşı Papulas başkanlığında bir ayaklanma düzenleyerek İyonya Devleti kurmaya hazırlandığını bildirmiştir.



24



Şubat



Satvet-i Milliye [Ulusal Sıçrayış] adında bir gazete çıkmaya başladı.



Elazığ gençleri, devrimi ilerletmek ve yobazlığa en- KSG IV gel olmak için yeni bir gazete çıkarmaya başlamışlardır.



24



Şubat



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan "Cephe Ar- HM si'nde, "Cephe Arkasında" kasında" başlıklı yazıda, Ankara'nın, memurları halk3 yayımlandı. çı bir ruhla yetiştirmesi gerektiği belirtilmiştir.



25



Şubat



194 sayılı Ferağ ve İntikal Harçlarının Tadilini Mutazammın 27 Şubat 1329 tarihli Kanunu muvakkate müzeyyel 21 Teşrinievvel 1335 tarihli Kararnamede muayyen müddetin inkızasından itibaren bir sene daha temdidi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ferağ ve intikal harçları tapu ve kadastro işlemleri BMM ZC, esnasında alınan harçlardandır. Ahvali harbiye ica- İ: 17, bından 1337 senesi nihayetine kadar ferağ ve intikal İ: 165 muamelâtını meccanen yürütebilmek hakkındaki Kanunun müddeti 1337 de bitmektedir ve Maliye Vekâleti Kanunun temdidini istemiştir. Ferağ ve intikal harçlarının tadilini mutazamın 27 Şubat 1329 tarihli Kanunu muvakkate müzeyyel ve hükmü 1338 senei maliyesi Şubatı nihayetine kadar mer'i 21 Teşrinievvel 1335 tarihli Kararnamenin müddeti 1338 senei maliyesi Şubatı nihayetine kadar temdid edilmiştir.



25



Şubat



1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu lâyihası ve Muvazenei Maliye Encümeni mazbatasının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Kanunun 5.maddesi görüşülerek, 1335 sene sonuna kadar toplanan tekâlif ve rüsum ile tahakkuk etmiş olan bütün tekâlifi harbiye, vesaiti nakliyei berriye ve bahriye bedelâtı, iaşe matlubatı olanların borçları, 1337 mali yılının sonuna kadar müracaat edilmesi halinde Hazine düyunu ile takas ve mahsup edilecektir. Bu düzenlemenin şekliyle ilgili 6.madde de kabul edilmiştir.



BMM ZC, İ: 17, İ: 165, Dördüncü Celse



25



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, Demirci Efe hakkında Refet Paşa beyanatta bulundu. [Cmh]



23 Şubat 1922 tarihinde Meclis'in gizli oturumunda cerayan eden Konya isyanı sırasında Isparta ve Burdur'da yaşanan olaylara ilişkin müzakere neticesinde Refet Paşa, olaylardaki ademi mesuliyetine dair izahatta bulunmuştur. 23 Şubat 1922 tarihinde görevlendirilen Tahkikat Heyeti'nin tütün meselesini de tahkik etmesine karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 165, İkinci Celse



25



Şubat



Meclis'in gizli oturumunda, mebusların bir aylık maaşat ve tahsisatlarının kat'ı müzakere edildi. [Cmh]



1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu'nun müzakere edilen 8.maddesi şu şekildedir: Gerek muvazenei umumiyei Devlete dahil olan ve gerek mülhak bütçelerle idare olunan bilcümle devair ve



BMM GCZ, İ: 165, Üçüncü



1922 Yılı



1079



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



şuabatı Devletten ve idarei hususiye ve belediye vez- Celse nelerinden dâimi bir vazife mukabili olarak şehri maaş veya tahsisat veyahud ücret alanların bu seneye aid tam bir aylık maaş veya tahsisat veyahut ücretleri tevkif ile muvazenei umumiyeye irad kaydolunacaktır. Bunda seferberlik zammı ve makam maaşat ve mühassasatı dah'i dahil olup yalnız cephe zamları ve alelumum devaire mensup süvarilerin yem bedelleri müstesnadır. Oylamada çoğunluk sağlanamamıştır. 25



Şubat



Devre-i mütârekeye mahsûs muvakkat Muhtelit Encümen-i Adilinin usûl-ı muhâkemesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.575



25



Şubat



Her nevi meşrubat mahalleri ile mükeyyifât ve luibiyöte mahsûs yerlerden ve saireden alınacak vergi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.578



25



Şubat



İtalya'da Hükümet değişikliği gerçekleşti.



Luigi Facta, İtalya'da yeni hükümeti kurmuştur.



25



Şubat



Yunan ordusuna mensup Albay Sariyanis ve Yarbay Skilagagin, İzmir'den İstanbul'a gittiler.



İyonya Devleti önerilerini açıklığa kavuşturmak ama- KSG IV cıyla Papulas tarafından görevlendirilmişlerdir.



25



Şubat



Belçika'nın İstanbul Elçisi De Well, Yusuf Kemal Bey'in, İstanbul'a gelişiyle ilgili bir rapor sundu.



De Well, raporunda, "Bir yıl önce Bekir Sami Bey, KSG IV Londra'dan Ankara'ya dönerken İstanbul'dan adeta bir firarî gibi geçmişti. Şimdi Yusuf Kemal Bey, resmen tanınmış bir devletin temsilcisi olarak saygı halesiyle kuşatıldı." demiştir.



25



Şubat



Wrangel, İstanbul'dan Belgrad'a gitti.



Kırım'da Kızılordu'ya yenilen Wrangel, Rus ordu- KSG IV sundan geri kalanlar ve yeni rejimden kaçan Beyaz Ruslarla 19 Kasım 1921 tarihinde İstanbul'a gelmişti. Wrangel'in, İstanbul'daki sıfatı, Rus Göçmenlerine Yardım Komitesi Başkanlığı'dır.



25



Şubat



"Anadolu'nun imarı"



Akşam Gazetesi'nde, N.Sadık imzalı Anadolu'nun KSG IV, imarı konulu bir yazı yer almıştır. Yakup Kadri ise, AkG, İkG İkdam Gazetesi'nde, yeni çıkan kitapları şöyle değerlendirmiştir: "Çalıkuşu Feride, Aşk-ı Memnu'daki Nihal'in tersine çevrilişidir. Hangi devrin mahsulü belli değil. Nihal'dan daha gayrimillî." 28 Şubat 1922 tarihli İkdam Gazetesi'nde A.Cevdet, "Şark'ta Vatanperverlik" başlıklı yazısında Yakup Kadri Bey'i destekleyerek şöyle yazacaktır: "Şairlerimizin millî hayata ait eserler yazmalarını ben de istedim. Olmadı. Acaba bu hayat onlara ilham mı vermiyor?"



1080



Yönetim Zamandizini



RIT



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Şubat



195 sayılı Zahire İthalâtından Alınmakta olan Gümrük Resmi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunlarında, Karadeniz limanla- BMM ZC, rına ithal olunacak mısır ve mısır unları ile İzmit C: 17, Sancağına gelecek buğday, arpa, mısır ve bunların İ: 166 unlarının gümrük resminden istisnalarına dair müzakere edilen Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası neticesinde kabul edilmiştir. Hangi limanların Kanun kapsamına alınacağı günlerce süren müzakerelere konu olmuştur. En sonunda Kanun, sadece İzmit, Zonguldak ve Karadeniz limanlarını kapsayacak şekilde çıkmıştır. İzmit ve Zonguldak limanlarına ithal olunacak ikinci ve üçüncü nevi buğday unlarından alınmakta olan Gümrük Resmi 28 Temmuz 1336 tarihli Kanun mucibince istifası icabeden miktara tenzil edilmiştir. Karadeniz limanlarına ithal olunacak mısır ve mısır unlarından alınmakta olan Gümrük Resmi tarifedeki resmi asliye tenzil edilmiştir.



25



Şubat



196 sayılı Koçgiri hâdisesinde duçarı sefalet olanlara verilecek tohumluk ve yemeklik hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Koçgiri hâdisesinin bastırılması sırasında evleri yıkı- BMM ZC, lan, hayvanları alınan veya öldürülen yurttaşların ya- İ: 17, ralarının sarılabilmesi ve ekim yapabilmeleri için ci- İ: 166 heti askeriyeye ait zahairden verilecek tohumluk ve yemeklik bedeli olmak üzere Maliye Bütçesinde yeniden açılacak (D 99) faslına 40.000 lira tahsisat ita olunmuştur. Ödeme, İcra Vekilleri Heyeti'nin yayımlayacağı talimatnameye göre yapılacaktır. Koçgiri Tahkikat Heyeti Reisi Yusuf İzzet Paşa, kanun müzakerelerinde 2.000'e yakın evin harap olduğunu, birçok yerde halkın malsız, eşyasız ve yiyeceksiz kaldığını söylemiştir.



26



Şubat



197 sayılı 1337 Senesi Muvazenei Umumiye Kanunu kabul edildi. [Cmh]



Memur maaşında kesinti yapılamayacağı; ancak, BMM ZC, Meclis Kararıyla mebusların bir aylık tahsisatlarının C: 17, Hazine'ye terkedilebileceği, eski 8. ve yeni 7. madde- İ: 166 nin tayyedilmesine dair Diyarbekir Mebusu Hacı Şükrü Bey ile İzmir Mebusu Yunus Nadi Bey'in takrirleri kabul edilmiştir. Kanun'un 8.maddesi ile de Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin idaresi haricinde maaş almakta olan bütün mütekaidin ve mazulin maaşatı kat olunmuş; Mülkiye Tekaüt ve Mazulin Kanunları ile Askerî ve İlmiye Tekaüt Kanunlarının muhalif maddeleri ilga edilmiştir. Kanun'un 9.maddesi ile muvâsat maaşı [ölenlerin ailelerine tahsis edilen maaş] ilga edilmiştir. Kanun'un 11. maddesi ile sigara kâğıdı ve kibritten alınan Rüsumu İstihlâkiye, Gümrük Resmiyle beraber alınacak; dâhilde imal edilecek sigara kâğıdı ve kibritten İstihlâk Resmi alınmak imalâthanelere Maliyeden tâyin olunacak bir memur vasıtasiyle Kontrol Resmi alınacaktır.



26



Şubat



Mustafa Kemal Paşa, Paris Temsilcisi Ferit Bey'e, Cenevre Konferansı ile ilgili bir mektup yolladı. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Ferit Bey'den Cenevre Konfe- KSG IV ransı'na katılım için ciddi teşebbüslerde bulunmasını istemiştir.



26



Şubat



Yeni Türkiye Sosyalist Fırkası Başkanı Hamdi Bey, İkdam Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Sosyalist Fırka ömür boyu başkanlığına seçilen Hü- KSG IV, seyin Hilmi Bey'in tutuklanması üzerine, seçilen ge- İkG çici başkan Hamdi Bey, 26 Ocak-7 Şubat 1922 tarihleri arasında İstanbul'da gerçekleştirilen tramvay greviyle ilgili olarak, "Hiç bir sebep yokken grev ilan edilmiştir." demiştir.



1922 Yılı



1081



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



26



Şubat



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Anadolu Türk Ortodoks Kilisesi hakkında bir yazı yazdı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Kuvayı Milliye'nin işlerinde, selefi İttihat ve PS Terakki gibi ciddiyet yok. Samimiyet yok. Şarlatanlık, sahte vakar ise haddinden fazla. Men-i müskirat, Anadolu için kuru bir caka, mukallidane bir hokkabazlık, bir şaklabanlık. Anadolu Rumlarının Rumluktan vazgeçtiklerini, Ortodoks Türk olduklarını iddia eylemek gibi." Aynı tarihli Vakit Gazetesi'nde de, Fener Rum Patrikhanesi şu sözlerle ele alınmıştır: "Patrikhane mi, siyaset ocağı mı? Şimdi de Londra ve Paris'te temsilci bulundurmaya ve Cemiyet-i Akvam'a Patrikhane temsilcilerinin kabulü için teşebbüs etmeye karar vermişler."



26



Şubat



Türkiye Sosyalist Fırkası'nın olağanüstü kongresi yapıldı.



Kongre, geçici başkan Hamdi Bey'in başkanlığında KSG IV gerçekleştirilmiş, parti tüzüğü tartışılmış ve hesapların incelenmesi istenmiştir. Polis kongreyi dağıtmıştır. 8 Mart 1922 tarihinde kongre devam ederken, Şakir Bey, başkan seçilecek; Hüseyin Hilmi Bey'in başkanlığında ısrar edilmesi üzerine işçiler toplu olarak bu partiden ayrılarak Müstakil Sosyalist Fırka'yı kuracaklar ve Hüseyin Hilmi Bey'i döveceklerdir.



27



Şubat



1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.579



27



Şubat



Hizmet-i vataniye tertibinden merbût cetvelde isimleri muharrer zevata muhassas maâşâtın kat'ı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.583



27



Şubat



Albay Sariyanis ve Yarbay Skilagagin, İstanbul Milli Savunma Örgütü temsilcileri ve Patrik Meletios ile görüştü.



27



Şubat



Müttefik Orduları BaşkuBaloya Veliahd Abdülmecid Efendi ile İstanbul Hü- KSG IV mandanı General Harington kümeti'nin bazı nâzırları da katılmıştır. ve eşi, göçmenler yararına bir hayır balosu verdi.



28



Şubat



198 sayılı 1338 Senesi Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



1082



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İyonya Devleti hakkında konuşulmuş; taraflar arasın- KSG IV da görüş ayrılığı ortaya çıkmıştır. Görüşmeleri daha sonra Venizelos'a iletecek Patrik Meletios, Yunanistan Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas'ın, ordunun başına geçerek hükümete aykırı hareket edeceği bilgisini vermiştir.



1338 senesi Mart ayı sonu itibariyle Müdafaai Milliye Vekâleti için 5 milyon, devairi mülkiye için 2,5 milyon liranın 1338 senesi bütçesinden mahsup edilmek ve devairi mülkiye sarfiyatı 18 Haziran 1337 tarihli Heyeti Umumiye Kararı mucibince Muvazenei Maliye Encümeninin tesbit etmiş olduğu esasat dairesinde ifa kılınmak üzere 7 milyon liranın sarfına mezuniyet verilmiştir. Kavanini mahsusası mucibince 1337 senesinde tarh olunan bilûmum tekâlif aynı nispette tarh ve tahsil olunacaktır. Muvazenei Umumiye Kanunu'nun 8.maddesinin tayyı ile reddedilen maaş kat'ı, Avans Kanunu'nun 3.maddesi ile şu şekilde ka-



BMM ZC, C: 17, İ: 167, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bul edilmiştir: Muvazenei umumiyeye dâhil ve haricinde maaş ve ücurata zamimeten verilmekte olan tahsisatı fevkalâdei şehriyeden (Büyük Millet Meclisi âzası muhassatı dâhil) %20 kat olunmuştur. Maddenin memurun ahlakını bozacağı, hayat pahalılığı nedeniyle geçimin zor olduğuna dair itirazlara rağmen, madde 180 kişinin katıldığı oylamada 68 redde karşılık 112 oyla kabul edilmiştir. Reji İdaresi, 4.madde mucibince, 1338 mali yılı sonundan itibaren mülhak bütçe ile idare olunacaktır. Bu idare memurin ve müstahdeminin maaşat ve masarifi dahi devairi sairei Devlet hakkında cari ahkâmı umumiyeye tevfik edilecektir. Kanunu'nun 5.maddesi ile Muvazene ve Muhasebei Umumiye Kanunlarına ve Bütçe fasıl ve maddelerine muvafık olarak varidat ve masrafın cibayet ve sarfının temini için gerek harcama öncesi gerek harcama sonrası ve Meclis namına murakabeye memur olmak üzere Divanı Muhasebatın teşekkülüne kadar Müdafaai Milliye ve Maliye Vekâletleri için üçer ve diğer vekâletler için birer mütehassıs âza Heyeti Umumiyece intihap ve tefrik olunacak ve murakıplardan oluşacak heyete Murakabe Encümeni adı verilecektir. Murakebe Encümeni, teftiş raporlarını ve üç ayda bir cibayet ve sarfiyat teftişlerine dair fezlekeleri Meclise arzla görevlendirilmiştir. Ayrıca, 7.madde ile her vekâlet bütçesinde «Mazuliyet maaşı» unvanlı bir faslı mahsus açılmıştır. 8.madde ile 1338 mali yılından itibaren Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Hariciye Vekâleti bütçelerine ait ita emirleri ile havaleler Heyeti Vekile Reisi ve Maliye Vekili'nin müşterek imzası ile gerçekleşecektir. 9.madde ile, Müdafaai Milliye Vekâletine bağlı Askeri Fabrikalar İdaresi, müstakil bir müdüriyeti umumiye haline getirilmiştir. 28



Şubat



236 sayılı Ziraat Bankası Bütçesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Muvazenei Umumiye Kanunu'nun madde madde ve BMM ZC, fasıl fasıl müzakere ve kabulüne zaman kalmadığın- C: 17, dan 1337 senesi bütçesinin hesabı katisi neticesinde İ: 167 tespit edilmesine karar verilmişti. Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Reşad Bey'in takriri kabul edilerek, Muvazenei Umumiye'ye mülhak olan Ziraat Bankası Bütçesi'nin de 1337 senesi hesabı katisi ile tetkik edilmesine karar verilmiştir. Ziraat Bankası'nın 1336 senesi bütçesinin de olmadığını belirten Reşad Bey, takriri mucibince Ziraat Bankası'nın 1334 senesi bütçesinin üç yıllık olduğunu belirterek eksik yıl bütçelerinin de 1337 senesi hesabı kat'isiyle tetkikini istemiş ve takrir ile bu uygulama da kabul edilmiştir.



28



Şubat



237 sayılı Ziraat Bankasından Devairi Devlete Para Verilmemesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ziraat Bankası Bütçesi'nin tetkik edilmemesi nede- BMM ZC, niyle, banka bütçesine kolaylıkla tecavüz edilebilece- C: 17, ğine dair gelen eleştirilere ise, Muvazenei Maliye İ: 167 Encümeni Reisi Reşad Bey, 1336 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu'na eklenen bir madde ile Ziraat Bankası Bütçesi'ne Maliye Vekâleti de dahil olmak üzere yapılacak bütün tecavüzlerin men'edildiğini; aksi surette davrananlara Hıyaneti Vataniye cezası verileceğinin öngörüldüğünü söylemiştir. Ancak, izahatın yeterli görülmemesi üzerine Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey'in verdiği takrir mucibince, Ziraat



1922 Yılı



1083



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Bankası Bütçesi'ne 8.madde olarak şu hükmün konulmasına karar verilmiştir: Büyük Millet Meclisinden karar sâdır olmadıkça Ziraat Bankasının gerek sermaye ve gerek mevcudundan hiçbir sebep ve vesileyle devairi Devlete tavizan veya karzan para verilemez. Bu takririn akabinde, Aydın Mebusu Tahsin Bey'in, yolsuzluk yapıldığı gerekçesiyle verdiği, Ziraat Bank Muvazene Kanununda mevcut (Tahsisat ve Levazımı Ziraiye ve idariye Kalemi) Müdiriyetinin teşkilâtiyle beraber 1338 senesi Mart iptidasından itibaren lağvına ilişkin takriri ise reddedilmiştir. 28



Şubat



238 sayılı Evkaf Bütçesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



28



Şubat



1444 sayılı İcra Vekilleri Fransız Şark Keşif ve Tetkik Komitesi'ne Harşit havHeyeti Kararı ile Fransız zasında maden arama ve işletme izni verilmiştir. Şark Keşif ve Tetkik Komitesi'ne maden arama ve işletme izni verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.50..20./ 191-3



28



Şubat



1337 Hariciye Bütçesine 1337 Hariciye Bütçesine 5.000 lira tahsisât-ı fevkalâtahsisât-ı fevkalâde ilâvesi de ilâve edilmiştir. hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.584



28



Şubat



Üsküdar-Alemdağı Elektrikli Tramvay İmtiyâzı mukavele ve şartnâmeleri hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



Üsküdar-Alemdağı Elektrikli Tramvay İmtiyâzı mukavele ve şartnâmelerinin 1 Mart 1338 teâtisi için me'zûniyeti mutazammın irâde-i seniyye yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.584



28



Şubat



Mareşal Allenby, Mısır'ın bağımsızlığını ilan etti.



İngiltere, Mısır halkının mücadelesi sonucu himaye- KSG IV sinde bulunan Mısır'da politikasını değiştirmiştir. Londra'dan Mısır'a dönen Mareşal Allenby, Mısır'ın bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsızlığın ilanına rağmen, Mısır'ın yeni statüsüne göre, Mısır'da İngiliz askeri kalmaya devam edecek, İngiltere Mısır'ı "dış saldırılardan" koruyacak, imparatorluk ve azınlık hakları korunacaktır. Yeni Mısır Kabinesi'ni Servet Paşa kuracaktır. Mısır'da bu durum 1936'ya kadar sürecektir.



28



Şubat



"Hilal-i Ahmer ve Himaye-i Etfal"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Hilal-i Ahmer ve HM Himaye-i Etfal Cemiyetlerine yer verilmiştir. Gazetede, ayırca, toprakların bir karışının bile verilemeyeceği, İzmir muhtariyetinden söz edilemeyeceği ve Edirne'siz İstanbul'un yaşama imkanı olmadığı belirtilmiştir.



28



Şubat



"Dinin ayırdığını milliyet birleştiremez."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Anadolu'- KSG IV, da Hristiyan Türklerin de bulunduğunu yazan bir PS okuyucunun mektubuna, "Biraz fikr-i selim lütfen! Dinin ayırdığını milliyet birleştiremez." diye yazmıştır.



1084



Yönetim Zamandizini



Muvazenei Umumiye Kanunu'nun madde madde tet- BMM ZC, kikine imkan olmadığı için Ziraat Bankası Bütçesi C: 17, gibi Evkaf Bütçesi'nin de varidat ve masarifatının he- İ: 167 sabı katilerinde tesbit edilmek üzere 1336 bütçesine istinaden devamına karar verilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Mart



Büyük Millet Meclisi'nin Üçüncü İçtima Senesi açıldı. Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa Üçüncü İçtima senesini Açış Nutkunu okudu. 240 sayılı Heyeti Umumiye Kararı ile Nutkun Şark ve Garp lisanlarına tercüme edilerek neşredilmesine karar verildi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, konuşmasında Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin idari, siyasi, adli, iktisadi, mali, ilmi, harici, askeri düsturlarını ortaya koymuş; bu alanlardaki inkişaftan ve gelecek yıla devreden görevlerden bahsetmiştir. Dahili idare ve siyaset düsturun sınırlarını Teşkilâtı Esasiye Kanunu'nun birinci, Misakı Milli'nin birinci ve beşinci maddelerinin çizdiğini söyleyen Mustafa Kemal, dahili teşkilâtı idarede esas noktanın "halk idaresinin bütün mânayı şâmiliyle lâyık olduğu derecei inkişafa isal edilmesi" olduğunu belirtmiştir. Bu inkişafın Müfettişi Umumilik, İdarei hususiyei vilâyat ve İdarei nevahi kanun lâyihaları ile hayata geçirileceğini; böylelikle, idarei umumiyenin esaslı bir vuzuh ve küşayiş hâsıl olacağını söylemiştir. İstiklâli tam noktasında istiklali adli, istiklâli iktisadi ve istiklâli malinin sağlanmasının büyük önem arz ettiğini vurgulamıştır. Harici siyasette düsturun "her milletin kendi mukaddesatına kendisinin hâkim olması" hakkının bütün milletler ve Türk milleti için savulması olduğunu söyleyen Mustafa Kemal, bu düsturun verilen mücadele ile bütün dünyaya kabul ettirilmekte olduğunu belirtmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 1, Birinci Celse



1



Mart



239 sayılı Vürut eden tebriknamelere cevap yazılması hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Üçüncü içtima senesinin küşadı münasebetiyle gelen tebrik mektupları okunmuştur. Rusya Sosyalist Federatif Şûralar Cumhuriyeti Mümessili Aralof, Azerbaycan Şûra Cumhuriyeti Mümessili İbrahim Abilof'tan gelen tebrik mektupları okunmuş ve Divanı Riyasetçe bir teşekkürname yazılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 1, Birinci Celse



1



Mart



Rauf Bey, 239 reyin 191'ini alarak Reisisani intihap oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 1, İkinci Celse



1



Mart



233 mebusun katılımıyla Reisvekilleri intihabı gerçekleştirilerek, Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) 164 rey ile Birinci Reisvekilliğine, Musa Kâzım Efendi (Konya) 146 rey ile İkinci Reisvekilliğine seçildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 1, İkinci Celse



1



Mart



Âzanın şubelere tefrikı yapıldı. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 1, İkinci Celse



1



Mart



Hacı Bekir Efendi (Konya), Rasim Bey (Sivas), Emir Paşa (Sivas) Heyeti İdare'ye seçildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 1, İkinci Celse



1



Mart



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Hariciye Nâzırı Ahmet İzzet Paşa'ya Padişah'la görüşmesiyle ilgili bir mektup bıraktı.



Yusuf Kemal Bey, mektubunda, Padişah'ın görüşme- KSG IV de Yusuf Kemal Bey'i müracaatçı gibi göstermesini kınamış; İstanbul Hükümeti'nin, Avrupa'ya ayrı bir temsilci göndermesinin yanlış olduğunu söylemiştir. Heyet, bugün İstanbul'dan ayrılırken Heyet'e, Ankara Hükümeti'nin İstanbul Temsilcisi Hamit Bey de katılmıştır.



1922 Yılı



1085



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Mart



Hindistan Sömürge Yönetimi, Gandi'yi tutuklama emri çıkardı.



Hindistan Genel Valisi Lord Reading, bu emrin yara- KSG IV tacağı infiali azaltmak için Hindistan Bakanı Montaqu'ya "Sevr Anlaşması değiştirilsin. İtilaf Devletleri İstanbul'dan çıksın. Trakya, Ege ve kutsal yerler, Türkiye'ye geri verilsin." diyerek bir telgraf çekmiş ve Montaqu, bu telgrafın Hindistan'da yayımlanmasına izin vermiştir. Telgrafın 4 Mart 1922'de yayımlanmasına izin verdiği için Montaqu, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon tarafından görevden alınacaktır. Gandi bu emir doğrultusunda 10 Mart 1922'de tutuklanacaktır.



2



Mart



Emir Paşa (Sivas) Heyeti İdare'ye seçildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 2, İkinci Celse



2



Mart



Divanı Riyaset Kâtipliğine Ziya Hurşit Bey (Lâzistan), Haydar Bey (Kütahya), Mahmud Said Bey (Muş), Âtıf Bey (Kayseri), Hakkı Bey (Van), Enver Bey (İzmir) seçildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 2, İkinci Celse



2



Mart



Afgan Sefiri Sultan Ahmed Han tarafından gönderilen tebrikname okundu ve Divanı Riyasetçe bir cevap yazılmasına karar verildi. [Cmh]



Afganistan 19 Ağustos 1919'da bağımsızlığını ilan etmiş ve İngiltere ile Rawalpindi Anlaşmasını imzalamıştır. Afganistan'ın bağımsızlığının üçüncü yıldönümüdür. Afganistan'dan gelen tebriknamenin Meclis açısından önemi burada yatmaktadır. Meclis görüşmelerinde bu noktanın altı çizilmiş; Türkiye'nin de Afganistan gibi müstemleke olmayı kabul etmeyerek istiklâlini kazanacağı vurgulanmıştır. Afganistan'ın bağımsızlık günü Ankara'da törenlerle kutlanmıştır. Akşam verilen ziyafette, Afgan Sefiri Ahmet Han, Azerbaycan Sefiri Abilof ve Mustafa Kemal Paşa birer konuşma yapmıştır. Ahmet Han, istibdat zincirlerini kırdıklarını söyleyerek Doğu milletlerinin birliğini övmüştür ve "Bağımsızlık fikri ve şulesi bütün Şark'ta parıldamaktadır. Afganistan'ın Türkiye'ye bağlılığı çözülemez." demiştir. Mustafa Kemal Paşa da, bu yakınlaşmaya sebep olan Rus Devrimini kutlamıştır.



3



Mart



Sovyetler Birliği Sefiri Aralof, Sefaret binasında Mustafa Kemal Paşa şerefine bir ziyafet verdi.



Sefir Aralof, Türk ordusunun yakın zamanda nihai KSG IV zafere ulaşacaklarını söylemiş; Mustafa Kemal Paşa da, mücadeleye başlarken kapitalizm ve emperyalizmin anlamını düşünmediklerini dile getirdikten sonra, "Bize musallat olan zümreye karşı yalnız Rusya değil, Yakın Şark'ta İran veya şimalden cenuba kadar uzanan müşterek bir cephe vardır." demiştir.



3



Mart



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



3



Mart



İstanbul Şehremanetine Ziya Bey tayin edildi. [Osm]



1086



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 18, İ: 2, İkinci Celse; KSG IV



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.614



Celâl Bey azledilerek, yerine eski Ticaret ve Ziraat Nâzırı Ziya Bey tayin edilmiştir. Ziya Bey, 13 Nisan 1923 tarihine kadar bu görevde kalacaktır.



TV: 4406; BOA: İ..DUİT, GN: 73, DN: 40; KSG IV; İŞ



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Mart



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa yerine Sadrazam Tevfik Paşa'nın vekalet etmesine karar verildi. [Osm]



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'nın Avrupa'ya gitmesi; o geri dönene kadar Sadrazam Tevfik Paşa'nın, onun yerine vekalet etmesi padişah iradesiyle belirlenmiştir. İzzet Paşa, Ankara Hükümeti adına Avrupa'yı ziyarete gidecek Yusuf Kemal Bey'in ardından 4 Mart 1922 tarihinde İstanbul'dan yola çıkacaktır.



KSG IV; TV: 4406; BOA: İ..DUİT, GN: 135, DN: 9



5



Mart



Konya Valiliği'ne Mustafa Abdülhalik vekaleten tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.51..4./ 71-65



5



Mart



1447 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Şimendifer Müdüriyet-i Umumiyesi'nin şifreli haberleşmesine dair karar alındı. [Cmh]



Şimendiferler Müdüriyet-i Umumiyesi'nin şifre ile BCA: haberleşmesinin devametmesine izin verilmesine ka- 30..18.1.1/ 4.51..3. rar verilmiştir.



5



Mart



Yunanistan Başbakanı Siyasi ve mali yardım almak için Avrupa gezisine çı- KSG IV Gunaris ile Dışişleri Bakanı kan Gunaris ve Baltacis, Yunanistan'a dönmüştür. Baltacis, Yunanistan'a döndü.



5



Mart



Hint Hilafet Komitesi'nin Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bildiride KSG IV, bildirisi Hakimiyeti Milliye özetle şunlar denilmiştir: "Barış şartları Hindistan HM Gazetesi'nde yayımlandı. Hükümet ve ahalisi için bir hakarettir. Yunanistan'ın buralarda bir mevkii olamaz. Müttefiklerin İslam âlemi ile barışmasının ilk şartı, Yunanistan'ın Türk arazisini terketmesidir. Edirne ve Gelibolu dahil, Trakya Türkiye'ye iade edilmelidir. Halife, dini himaye edebilecek bir mevkide bulunmalıdır."



6



Mart



Kütahya Mebusu Ragıb Beyin, Nevahi Kanunu'nun şimdiden berayı tecrübe iki livada tatbikine dair teklifi reddedildi. [Cmh]



Teklifte Meclisçe derdesti müzakere bulunan Nevahi Kanunu'nun Meclisten sureti katiyede kabul edilinceye kadar berayı tecrübe ahvali coğrafiye ve iktisadiye ve şeraiti içtimaiyesi yekdiğerinden nispeten farklı olan iki livada şimdiden mevkii tatbika vaz'ı için hükümete mezuniyet verilmesi önerilmiştir. İstanbul Meclisi Mebusan'ından farklı bir usul kabul eden Meclis'in, Meclisten musaddak olmayan her hangi bir kanunun tatbikine izin veremeyeceği ve dolayısıyla Meclis müstemir iken Hükümete bu konuda bir mezuniyet veremeyeceği gerekçesiyle teklifin reddine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Birinci Celse



6



Mart



Meclis'in gizli oturumunda Başkumandan Mustafa Kemal Paşa vaziyeti askeriye hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, 6 Mart 1922 akşamı Garp Cephesi'ne gitmek üzere Ankara'dan ayrılacağından Meclis'e son askeri durum ile ilgili beyanatta bulunmuştur. Düşmanın Sakarya yenilgisinden sonra insan ve malzeme zayiatını ikmal ettiğini, İngiltere'nin azami muavenetine mazhar olduğunu söyledikten sonra, Avrupa'da Şark Meselesini sulh ile halletmek yönündeki görüşlere itimat edilemeyeceğini dile getirmiştir. Taarruz için güç toplanmaya devam edildiğini belirtmiştir. Askeri cephedeki durumun hiçbir zaman bir memleketi yıkmaya yetmeyeceğini, asıl önemli olanın dahili cephe olduğunu ve Türkiye'yi yıkanın da bu dahili cephedeki sukut olduğunu söylemiştir. Buna Cenubi Şarki Cephesinde ortaya çıkan Kürdistan meselesini örnek göstermiştir. Meclis'in birlik



BMM GCZ, İ: 3, İkinci ve Dördüncü Celse



1922 Yılı



1087



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



içinde olması gerektiğini şu sözlerle ifade etmiştir. Makamı Riyasete bağlı kalemi mahsusun, gelen birçok evrağı iptal ettiğine dair söylentilere cevap vermiştir. Meclis Reisi olmak hasebiyle Meclis muamelâtıyla iştigal etmesi, Heyeti Vekilenin tabii reisi olması ve Başkumandanlık salâhiyeti verilmesi nedeniyle gelen birçok evrakla suhuletle ilgilenmek için bu kalemi mahsus kurulmuştu. Bu ağır yükü nedeniyle, kalemi mahsusa takılan "gayya kuyusu" adlandırmasına karşı çıkmıştır. Kendi yokluğunda Reis'e vekâlet edecek Reisisaninin doğrudan doğruya emri altına girdiğini belirtmiştir. 6



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Milli orduya alınacak zabıtan, askeri terfi kanunu ve makam maaşatı hakkındaki kanunun bazı maddelerinin tadili ve Heyeti Vekilenin vazife ve salâhiyeti hakkındaki kanunların müzakerelerinin tehiri müzakere edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, terfilere ilişkin düzenlemelerin Mustafa Kemal Paşa'nın belirttiği doğrultuda savaş sonuna ertelenmesini istemiştir. Milli orduya alınacak zabitan, askeri terfi kanunu ve makam maaşatı hakkındaki kanunun kadro cetvellerini düzenleyen beşinci ve altıncı maddeleri Türkiye İstiklâl Harbi'nin nihayetine kadar tehir edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Heyeti Vekilenin Vazife ve Mesuliyeti hakkındaki Kanun'un, bazı vekillerin çekilmesine yol açabileceği gerekçesiyle muharebenin neticesine kadar tehir edilmesini istemiştir. Heyeti Vekile'ye ilişkin kanun lâyihası da tehir edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 3, İkinci ve Üçüncü Celseler



6



Mart



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in İstanbul ziyaretine dair Hacı Şükrü Bey (Diyarbekir) ve rüfekasının, Tahsin Bey (Aydın) ve rüfekasının verdikleri istizah ve Hafız Mehmed Bey'in (Trabzon) sual takrirleri ile İzzet Paşa Heyeti'nin Londra'ya seyahati hakkında Abdülgafur Efendi'nin (Karesi) verdiği sual takririne Hariciye Vekâleti Vekili Mahmud Celâl Bey cevap verdi. [Cmh]



Tenkidin gerekçesini Yusuf Kemal Bey'in İstanbul ziyaretine Heyeti Vekile'nin Heyeti Âliye'ye sormadan salâhiyet vermesi oluşturmaktadır. Takrir sahiplerinin Heyeti Vekile'yi vazifesini hüsnü ifa etmemekle itham etmelerinin asıl sebebi ise, İngiliz hakimiyeti altında bulunan bir makamdan - ki bu makamın hiyaneti tescil edilmiştir - menfaat elde edileceğinin düşünülmesidir. Takrir sahipleri Hükümetin düşürülmesini ve üyelerinin İstiklâl Mahkemesinde yargılanmalarını istemişlerdir. Meclis'in gizli oturumda ise, Mahmud Celâl Bey, Heyeti Vekilenin Yusuf Kemal Beyin İstanbul üzerinden Avrupa'ya geçmesini ve Padişah ile görüşmesini tensip etmiş ve kendisine salâhiyet vermiştir, demiştir. Yusuf Kemal Bey'in, İstanbul Hükümeti'nden Misak-ı Milli'nin umumiyetle müdafaası için kendilerinden söz almakla görevlendirildiğini; İstanbul Hükümeti'nin Heyeti Vükelâ toplantısından sonra bu konuda net bir şey söyleyememesi üzerine Yusuf Kemal Bey, İzzet Paşa vasıtasıyla Padişah'ın kendisini görmek istediğini kabul ettiğini belirtmiştir. Padişah'ın, Yusuf Kemal Bey'in görüşme isteğini milletin bir ferdi sıfatıyla kabul ettiğini söylemesi üzerine, Yusuf Kemal Bey'in, müracaatçı vaziyette olmadığını ve Padişahın yanlış söylediğini kendisine ihtar ettiğini izah etmiştir. Yusuf Kemal Bey'in, bu durumu hemen protesto ettiğini belirterek, İzzet Paşa'ya hitaben yazılan ve İstanbul Hükümeti'nin aynı zamanda Avrupa'ya seyahat kararı almasını kınayan protestonameyi okumuştur. Açık celsede Heyeti Vekile Yusuf Kemal Bey'in bir entrika ile karşılaştığını; ancak, görevinin başında ve hakkıyla yerine getirmekte olduğunu, o nedenle de, Büyük Millet Meclisi olarak arkasında durmaklığın bütün dünyaya gösterilmesi gerektiğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 3, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



1088



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Mart



Meclis'in gizli oturumunda Heyeti Vekile itimat oylamasına gitti. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in Padişah'la görüşmesi üzerine verilen sual ve istizah takrirleri sonunda, Heyeti Vekile, Menteşe Mebusu Yunus Nadi Bey ve rüfekasının takriri ile güvenoylamasına gitmek zorunda kalmış; ancak, çoğunluk sağlanamadığı için oylama ertelenmiştir.



BMM GCZ, İ: 3, Dördüncü Celse



6



Mart



Başkumandanlık Tezkeresi ile mebuslardan yedi zatın vazaifi vataniyeye memur edildikleri bildirildi. [Cmh]



Başkumandanlık Tezkeresi ile Halil Hulki Efendi (Siird), Haydar Bey (Van), Rıza Bey (Muş), Zülfi Bey (Diyarbekir), Abdülgani Bey (Siverek), Sadullah Bey (Bitlis), İlyas Sami Bey (Muş) vazaifi mühimmeyi vataniyeye memur edilmişlerdir. Söz konusu görevlendirme, Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, 4 Mart 1922 tarihli Kürdistan'da meydana gelen bazı vakaların önüne geçmek için gönderildiği söylenen heyete dair verdiği sual takriri ile ilgilidir. Mustafa Kemal Paşa, görevlendirmelerin heyet şeklinde olmadığını belirtmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 4 Mart 1922 tarihinde Bitlis'te bulunan Küfrevizade Şeyh Baki Efendi'ye yazdığı mektupta milli birlik istediğini tekrarlamış, ondan Kürdistan meselesi çıkaranlara karşı nüfuzunu kullanmasını istemiş ve bu doğrultuda bölgede görevlendirmeler yapttığını bildirmişti. Paşa, Şeyh Baki Efendi'ye daha önce de 24 Ağustos 1920 ve 27 Şubat 1922 tarihlerinde mektuplar yazmıştı.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 3, Dördüncü Celse; KSG IV



6



Mart



Başkumandanlık Tezkeresi ile iki mebusun ahziasker müessesatını teftişe memur edildiği bildirildi. [Cmh]



5 Mart 1922 tarihli Başkumanlık Tezkeresi ile Hamdi Namık Bey (İzmit), Ali Sip Bey (Urfa), Başkumandanlık Tezkeresi ile ahziasker müessesatını teftişe memur edilmişlerdir.



BMM ZC, C: 18, İ: 3, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 3, Dördüncü Celse



6



Mart



Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesine gitmek üzere akşam Ankara'dan ayrıldı.



KSG IV



6



Mart



Evkaf Nezâreti'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.618



6



Mart



Sadrazam Tevfik Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile Sevr Anlaşmasıyla ilgili gizli bir görüşme yaptı.



Tevfik Paşa, Rumbold'dan, Sevr Anlaşmasında sınır KSG IV değişikliği yapılacak bir düzenlemenin İzzet Paşa ile paylaşılmasını istemiştir. Sadrazam, bunun Yusuf Kemal Bey'e yapılması halinde, Kemalistlerin yeni istekler ileri sürebileceğini dile getirmiştir.



6



Mart



İngiliz Gizli Haberalma Servisi İstanbul Kolu, PanAsyatik Kongresi ile ilgili bir rapor hazırladı. [YK]



Mustafa Kemal Paşa ile Sovyetler Birliği'nin Ankara İBA IV Sefiri Aralov'un Anadolu'da bir Pan-Asyatik Kongresi toplamak için Şubat ayı içinde görüşmeler yaptıkları bildirilmiştir. Ayrıca, Aralov'un Ankara Hükümeti ile Sovyetler Birliği arasında ekonomik bir işbirliği anlaşması yapmak için çalıştığı bilgisi verilmiştir.



1922 Yılı



1089



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Mart



İcra Vekilleri Heyeti'ne ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'e beyanı itimad olundu. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'ne ve Dahiliye Vekili Yusuf Kemal Bey'e, "Yusuf Kemal Bey'in İstanbul'da bir entrikaya mâruz kalmasından ibaret olarak bunu mütaakip yapılması lâzımgelen vazifenin dahi hakkiyle ve tamamiyle yapılmış olduğu anlaşılmıştır" mealinde beyanı itimadda bulunulmuştur. İtimat beyan edilmesine dair takrir 191 kişinin katılımıyla reye konmuş; 26 müstenkif, 6 ademi itimada karşı 159 reyle beyanı itimat kararı alınmıştır.



BMM ZC, C: 18, İ: 4, Birinci Celse



7



Mart



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu'nun 44., 45., 46., 47., 48., 49. maddeleri tehir; 51. maddeleri tayy; 43., 50. maddeleri ve 52. maddenin bazı fıkraları kabul edildi. [Cmh]



İntihaba ilişkin cezalara dair maddeler tadilnamelerle beraber Encümene iade edilerek, müzakereye vasaif faslından başlandı. İlk intihabatta heyeti intihabiyeye kaymakam tarafından tâyin olunacak memuru mahsus riyaset eder hükmü (51.madde), 21.maddedeki şekli intihaba ve intihapta hükümetin riyasetinin kabul edilemeyeceği gerekçesiyle tayyedildi. 52.madde ile nahiyelerin görevleri müzakere edilerek 1., 2., 3., 5., 6., 7., 8., 9., 10., 11., 12., 13. fıkraları kabul edildi. Sıhhati umumiyenin muhafazası ile ilgili 4. ve nahiye yollarının ıslahı ile ilgili 8. fıkralar tadilname için encümene iade edildi. 14-18. fıkraların müzakeresi sonraya bırakıldı.



BMM ZC, C: 18, İ: 4, İkinci Celse



7



Mart



Hazım Bey ve Ali Sait Paşa'nın oluşturduğu Tahkik Heyeti Kars'a gitti.



Heyet, iki gün sonra Sarıkamış'a gidecektir.



KSG IV



7



Mart



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan Başbakanı Gunaris'in 23 Şubat 1922 tarihli mektubuna cevap verdi.



Lord Curzon, Paris Konferansında konuşulacak ilk KSG IV konunun Anadolu meselesi olduğunu belirtmiş; Gunaris'ten, yardım için bu toplantının sonucunu beklemesini istemiştir.



7



Mart



İngiltere'de Hükümet sözcüsü Mr.Cecil Harmsworth, Avam Kamarası'nda Türkiye ile ilgili bir soruya cevap verdi.



Harmsworth, Türk halkının milliyetçi kesimi içinde KSG IV Mustafa Kemal'in ne kadar güçlü olduğunu bildiklerini söylemiş; ancak, barış anlaşmasının Padişah ile yapılması gerektiği düşündüklerini eklemiştir.



7



Mart



Albay Sariyanis ve Yarbay Skilagagin, İzmir'e döndü.



Papulas ile görüşen Sariyanis ve Skilagagin, İyonya KSG IV Devleti hakkında İstanbul'daki Milli Savunma Örgütü ile anlaştıkları konuları paylaşmışlardır.



7



Mart



"Ankara'dan da kurtulur."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, barış gö- KSG IV, rüşmesinin İstanbul Hükümeti ile yapılmasını gerek- PS tiğini belirtmiştir: "Babıâli, İzzet Paşa vasıtasıyla kiyaset ve siyaset vazifesini yerine getirebilirse, sulhumuzu temine muvaffak olursa, şimdiye kadar yapamadığını yapmış, hariç ve dahilde mevkiini tehkim etmiş olur. Ankara'dan da kurtulur, merkezî hükümetin nüfuzunu bütün memlekete şamil kılar."



8



Mart



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Paris'e vardı.



Yusuf Kemal Bey, Paris'te Celâleddin Arif Bey ve KSG IV Ferit Bey'le görüşmüştür. İzzet Paşa da, aynı gün, Paris'te Başbakan ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüşmüştür. Yusuf Kemal Bey de, İzzet Paşa da, 9 Mart 1922'de Londra'ya geçeceklerdir.



1090



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Mart



Görevine son verilen Adana Valisi Hilmi'nin tekrar çalıştırılmasına izin verildi. [Cmh]



8



Mart



1452 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Akdeniz Türk Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kuruluşuna izin verilmedi. [Cmh]



Fransızlarla yapılan antlaşma gereğince, Türkiye dışında kalan Türk bölgelerinin anavatana bağlanmasını amaçlayan Akdeniz Türk Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasına izin verilmemesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.51..8./ 80-3



8



Mart



1462 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Fransız İşgal Kuvvetleri Kumandanlığınca yapılan gayrimenkul işlemleri geçersiz sayıldı. [Cmh]



Fransız İşgal Kuvvetleri Komutanlığınca yetkisiz ve kanunsuz olarak verilen gayrimenkullere yapılan işlemin geçersiz sayılarak asıl sahiplerine geri verilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.51..18./ 246-4



8



Mart



1456 sayılı Amiraka Şark-ı Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti Ankara MuKarib Muavenet Heyeti rahhaslığına tayin edilen Miss Belling'in kabül edilhakkında İcra Vekilleri He- mesine karar verilmiştir. yeti Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.51..12./ 248-11



8



Mart



1461 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne şifre ile haberleşme yetkisi verildi. [Cmh]



Matbuat ve İstihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi'ne, BCA: Dahiliye ve Hariciye Vekaletleri'nin ortaklaşa karar- 30..18.1.1/ laştıracakları belirli noktalarda şifre ile haberleşme 4.51..17. yetkisi verilmiştir.



8



Mart



Türkiye Sosyalist Fırkası kongresinde tüzük değişikliğine gidildi.



Tüzük değişikliği yapılarak, Hüseyin Hilmi Bey'e ve- KSG IV rilmiş olan değişmez başkanlık ve partinin politikasını belirleme yetkisi geri alınmıştır. Başkanı seçme ve politika belirleme yetkisi kongreye verilmiştir. Bugün, partinin II.Enternasyonele bağlı olduğu tescil edilmiştir. Parti Başkanlığına Tramvay Depo Müdürü Şakir Bey seçilmiştir.



9



Mart



İzzet Paşa, Londra'da İngil- Lord Curzon, İzzet Paşa'dan isteklerini yazılı iletme- KSG IV tere Dışişleri Bakanı Lord sini istemiştir. Curzon'la görüştü.



9



Mart



Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi, Memurin Muhakemet Encümeninden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 5, Birinci Celse



9



Mart



Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey, Memurin Muhakemat Heyetinden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 5, Birinci Celse



9



Mart



241 sayılı Meclis zabıtları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 4.51..7./ 71-66



Meclis zabıtlarının günü gününe tabı ve memleket geneline yaygın tevzii hakkında karar alınmıştır. Meclis müzakerat zabıtlarının günü gününe tabı ve tekmil Hükümet ve belediye merkezine meccanen tevzi edildiği gibi nusehi kâfiyesi kâğıdı ve mürekkebi pahasına alenen her tarafta sattırılmasına ve bunlardan posta nakliye ücuratı alınmamasına karar verilmiştir. Zabıtların dağıtımının posta ücretinden istisnası vergi affı anlamına geldiği için bütçe müzakeresinde tâyini esami ile reye vaz'edilmesi kararlaştırılmıştır.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 18, İ: 5, İkinci Celse



1091



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Mart



199 sayılı Tayyarecilere Verilecek Müteferrika Tahsisatı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâleti'nin 1338 senesi bütçesini tetkika memur heyeti tarafından hazırlanan altı lâyihai kanuniyeden biri olup, Muvazenei Maliye Encümeni'nce uygun görülmüştür. Tayyareci zâbitan ve muallimlerine rütbe farkına bakılmayarak maatahsisatı fevkalâde maaşı aslilerinden ve seferberlik muhassesatından başka müteferrikadan şehri sekiz yüz kuruş maktuan ita kılınmasına, tayyareci küçük zâbitan ve efrada tayyaresüvar olmak şartıyla müteferrikadan şehri iki yüz kuruş ita kılınmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 5, İkinci Celse



9



Mart



200 sayılı Tahsisatı Fevkalâde Kanununa Müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâleti'nin 1338 senesi bütçesini tetkika memur heyeti tarafından hazırlanan altı lâyihai kanuniyeden biri olup, Muvazenei Maliye Encümeni'nce uygun görülmüştür. Bilûmum silâhendazanın 25 Teşrinievvel 1336 tarihli Kanundan evvelki maaşı aslilerine, işbu maaşı aslilerinin dört misli tahsisatı fevkalâde olarak zammen verilmesi kararlaştırılmıştır.



BMM ZC, C: 18, İ: 5, İkinci Celse



9



Mart



Trabzon Valisi Ebubekir Hazım Bey ve Miralay Ali Sait Paşa'dan oluşan Tetkik Heyeti Sarıkamış'a gitti. [Cmh]



Tetkik Heyeti, Sarıkamış'a vardığı gün, Dahiliye Ve- İH, KSG kili Fethi Bey ile Jandarma Umum Kumandanı Galip IV Bey, Trabzon'a gelmiştir. Fethi Bey ve Galip Bey, Trabzon'da Vali Vekili Sami Sabit Bey, Belediye Başkanı Hüseyin Bey, Trabzon Müdafaai Hukuk Merkez Kurulu üyeleri, eşraf, memurlar ve halk tarafından karşılanmıştır. Fethi Bey, halkın isteklerini anlamak için geldiklerini söylemiştir.



9



Mart



Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyesi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.620



9



Mart



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyesi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.623



9



Mart



Hindistan Sömürge Yönetimi'nin gönderdiği telgraf, Hindistan İşleri Bakanı Montaqu'nun izin vermesi üzerine İngiliz basınında yayımlandı.



Telgraf, İngiltere kamuoyunda ciddi yankı yapmış ve KSG IV İngliz Kabinesi, Montaqu'nun istifa etmesini istemiş; Montaqu da istifa etmiştir. Montaqu, 11 Mart 1922'de Cambridge'te yapacağı konuşmada "Curzon, politikasının Hindistan'daki etkisini bilmiyor. L.George ve Lord Curzon'un siyaseti memleketi uçuruma götürüyor." diyecektir.



9



Mart



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, barış girişimlerini değerlendirdi.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "İngiltere siyaseti, mukadderatımız o maruf PS ellerde oldukça bize mülayim olamaz. O büyük devletler, cihanın her köşesinde esas menfaatlerini düşünürler. Hükümet değişmeyle bu menfaatler elbet de değişmez. Bize düşen vazife, siyasetimizi o menfaatlerle telife muvaffak olmak, hele behemahal onlara karşı yürümememektir."



1092



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mart



Yunanistan'da Gunaris Hükümeti güvensizlik oyu aldı.



Avrupa'daki gezisinden dönen Yunanistan Başbakanı KSG IV Gunaris, gezisi hakkında Parlementoda bilgi vermiştir. Meclis görüşmelerinde Devrim Partisi lideri Stratos, eli boş döndüğü için Gunaris'e hücum etmiştir. Parlamentodaki görüşmeler sonunda güvenoyu isteyen Gunaris, 155'e karşı 162 oyla güvensizlik oyu almıştır. Gunaris Hükümeti, 11 Mart 1922'de istifa edecektir. Yeni hükümeti kurma görevi, 11 Mart 1922'de Stratos'a verilecektir.



10



Mart



Hindistan'da Gandi tutuklandı.



Gandi, pasif direniş yapmakta olmasına rağmen, halkı KSG IV ayaklanmaya kışkırttığı gerekçesiyle tutuklanmıştır. 18 Mart 1922'de başlayacak duruşmada, 6 yıla hüküm giyecektir. Pasif direnme ilkelerinin gereği olarak binlerce Hintli kendisini İngiliz Polisine teslim edecektir.



10



Mart



Fransız Kızılhacı tarafından Müslüman göçmenlere yardım için Selimiye Kışlası'nın birinci şubesi açıldı.



Törende bir konuşma yapan Fransız Yüksek Komise- KSG IV ri General Pellé, İstanbul'daki 60.000 göçmen için Fransızların daha çok şey yapmak istediklerini söylemiştir. Dahiliye Nâzırı Ali Rıza Paşa ve Göçmenlere Yardım Müdürü Hamid Bey, birer teşekkür konuşması yapmıştır. Fransız ve Türk kadınlarının da katıldığı törende, İzmirli göçmen kadınlara en kısa zamanda vatanlarına kavuşma dileğinde bulunulmuştur.



10



Mart



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde sadece Büyük Millet Meclisi temsilcisinin Türkiye namına konuşma hakkına sahip olduğu belirtildi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir yazı HM ile, enkaz altından bir devlet ve hükümet çıkarmayı başaran Anadolu halkının, hiçbir tehdide boyun eğmeyeceği belirtilmiş ve göndermiş olduğu mümessilden başka hiç kimsenin Türkiye namına söz söylemeye, taahhüt altına girmeye tahammül edilemeyeceği ifade edilmiştir.



11



Mart



Murakabe Heyeti için intihap yapıldı. [Cmh]



Birinci Avans Kanunu'nda kabul edilen Murakabe Heyeti'nin teşkili için gerçekleştirilmiştir. Vâsıf Bey (Sivas), Hüseyin Avni Bey (Erzurum), Rifat Bey (Kayseri), Naci Bey (Elâziz), Salâhaddin Bey (Mersin), Ali Şükrü Bey (Trabzon), Cemal Paşa (Isparta) Murakabe Heyeti'ne intihap olundu.



11



Mart



Sırrı Bey Memurin Muhakemat Encümenine, Dursun Bey Memurin Muhakemat Heyetine intihap edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 6, Birinci Celse



11



Mart



Malta'dan avdet etmiş olan İzmir Mebusu Tahsin Bey Meclise takdim edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 6, Birinci Celse



11



Mart



201 sayılı Seferberlik ve Cephe Zammı Maaş Kanununu Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâleti'nin 1338 senesi bütçesini Tetkik Heyeti tarafından hazırlanan altı lâyihai kanuniyeden biri olup, Muvazenei Maliye Encümeni'nce tadil ile uygun görülmüştür. Seyyar orduya mensup ve cephe nizamı harbine dahil bilûmum kıtaata (bunlarla beraber bulunan nakliye kolları ve bunların arkasında bulunanlar da dahil olmak üzere) seferberlik müddetince maatahsisatı fevkalâde almakta oldukları maaşlarına zammen şehri 1000 kuruş seferberlik zammının verilmesi kabul edilmiştir. Encü-



1922 Yılı



BMM ZC, C: 18, İ: 6, Birinci Celse



BMM ZC, C: 18, İ: 6, Birinci Celse



1093



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



men'in teklifi kabul edilerek heyetin önerdiğinden farklı olarak seyyar orduya mensup fakat cephe nizamı harbinden hariç olanlara (geri hizmetinde olanlara) seferberlik zammı verilmeyecektir. Dahili memlekette asayişe memur zabitan ve mensubin sadece seyyar bulundukları müddetçe şehri 1000 kuruş seferberlik zammı alacaktır; efrada ise, şehri 50 kuruş verilecektir. 11



Mart



202 sayılı Makam Maaş ve Müteferrikası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâleti'nin 1338 senesi bütçesini Tetkik Heyeti tarafından hazırlanan altı lâyihai kanuniyeden biri olup, Muvazenei Maliye Encümeni'nce tadil ile uygun görülmüştür. Mensubini askeriyeden rütbesi fevkındeki makamaatı alelusul liyakatle gerek asaleten ve gerek vekâleten işgal edenlere fiilen vazife ifa ettikleri müddetçe maaşı aslilerine ek olarak bir derece mafevk rütbenin maatahsisatı fevkalâde maaşı aslisi arasındaki farkın nısfı, rütbeleri muhassasatına zammen makam maaşı olarak ita kılınmıştır. Birkaç rütbe mafevk makam işgal etmesi halinde de sözkonusu hüküm geçerlidir. Makama ve fiilen kumanda eden zata aidolmak ve muadillerine şâmil olmamak üzere ordu kumandanlarına şehri üç bin, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığıyla kolordu kumandanlarına iki bin, cephe ve ordu erkânı harbiye reisleriyle fırka kumandanlarına bin kuruş makam müteferrikası ita olunmasına karar verilmiştir. Bu hüküm, meratibi askeriye ve mülkiye arasında ciddi bir fark yaratması gerekçesiyle eleştirilmiştir. 28 Nisan 1921 tarihli Kanunu ilga eden kanun, 1 Mart 1922 tarihinden itibaren yürürlükte olacaktır. Ancak, bir önceki Kanundaki kadro cetvelleri kanunla birlikte mülga kılındığı halde, Komisyonu Mahsus ile Muvazenei Maliye Encümenlerinin tekliflerinde yer alan kadro cetvellerine ilişkin madde kabul edilmediği için yeni kanunda kadro cetveli yer almamıştır. Bu konuyla ilgili olarak, 6 Mart 1922 tarihli gizli oturumda Mustafa Kemal Paşa, savaşın arifesinde olunduğu bir zamanda kadro cetvellerinin düzenlenmesinin zamanı değildir demişti.



BMM ZC, C: 18, İ: 6, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 3, İkinci Celse



11



Mart



203 sayılı Emirber ve Seyis Kanun ile her zabite ve kanunda adı geçen memura Neferleri hakkında Kanun verilen emirber neferi ile Hakkı Rükûp Nizamnamekabul edildi. [Cmh] sine tevfikan geri hidematta istihdam edilen zâbitanın rütbelerine göre bulundurdukları hayvanat için kendilerine verilen seyis neferi sayısında sınırlandırmaya gidilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 6, İkinci Celse



11



Mart



204 sayılı Seferberlikte Mali Zati Binek Hayvanatının İaşesine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Esnafı askeriye ve mensubinin bulundurdukları ve BMM ZC, Hükümet tarafından iaşe edilen mali zati hayvanatta C: 18, İ: 6, İkinci sınırlandırmaya gidilmiştir.



Mustafa Kemal Paşa, cepheden Kâzım Karabekir Paşa'in 8 Mart 1922 tarihli mektubuna cevap verdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal İH Bey'in Padişahı ziyaretini anlatmış ve İzzet Paşa'nın Yusuf Kemal Bey'i kandırdığını belirtmiştir. Karabekir, bu tarihte, Meclis'in Yusuf Kemal Bey'e verdiği Büyük Millet Meclisi Hilafete bağlıdır, ancak Sultan'ın da Büyük Millet Meclisi'ni tanıması lazımdır talimatını senet olarak kabul ettiğini, barıştan sonra da bundan ayrılınmamasına çalışacağını not düşmüştür.



11



Mart



1094



Yönetim Zamandizini



Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Mart



Cemal Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya bağlı çalışacağını bildirdi.



Cemal Paşa, Yusuf Kemal Bey eliyle yolladığı mek- KSG IV tupla, Enver Paşa'nın yaptıklarının aralarındaki münasebeti kestiğini ve Mustafa Kemal Paşa'ya bağlı çalışacağını bildirmiştir.



12



Mart



1471 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile çalışma saatleri belirlendi. [Cmh]



Ankara'da 15.3.1338 tarihinden 1.9.1338'e kadar ça- BCA: lışma saatlerinin 9-12 ve 13.30-17.30 arası olmasına 30..18.1.1/ ve taşrada bu saatlerin Valilikler tarafından düzen- 4.52..7. lenmesine karar verilmiştir.



12



Mart



1476 sayılı Posta ve Telgraf Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umumiyesi merkez Müdüriyeti Umumiyesi ile teşkilatında değişiklik yapılmasına karar verilmiştir. ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



12



Mart



İskenderun'un vatandan ayrılmaması talebiyle Ankara'ya gelen Heyet, Mustafa Kemal Paşa ile görüştü.



12



Mart



Müttefik Orduları BaşkuGeneral Harington, Yakın Doğu sorunu hakkında ya- KSG IV mandanı, General Harington pılacak görüşmelere katılmak için İstanbul'dan ayrılİstanbul'dan ayrıldı. mıştır.



12



Mart



"İstanbul Hükümeti ve hukuki vaziyeti"



Yenigün Gazetesi'nde Mahmut Esat imzalı, İstanbul KSG IV, Hükümeti'nin hukuki vaziyetine ilişkin bir yazı ya- YG yımlanmıştır.



13



Mart



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'e, Maarif Vekili Vehbi Bey'in vekalet edeceğine dair Heyeti Vekile Riyaseti tezkeresi müzakere olundu. [Cmh]



Hüseyin Avni Bey (Erzurum) tevkil şeklinin kanuna aykırı olduğunu iddia ederek, "meşru ve makbul ve mesul bir vekil" tevkil edilmeden Dahiliye Vekâleti bütçesi görüşmelerine geçilemeyeceğini söylemiştir. Bütün vekillerin meclis tarafından ferden ferda seçilmesi, Kabine usulü ve dolayısıyla müştereken mesuliyet olmaması nedeniyle Heyeti Vekile'nin kendi arasından birini vekâletle görevlendiremeyeceğini; tevkilin ancak Meclis tarafından yapılacak yeni bir intihap veya vekilin kendi yerine birini vekil olarak bırakmasıyla mümkün olabileceğini dile getirmiştir. Heyeti Vekile'nin bu tarz tevkillerinin daha önce de olduğu, itirazın tevkil sırasında yapılması gerektiği gerekçesiyle itiraz kabul edilmemiş ve görüşmelere geçilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 7 Birinci Celse



13



Mart



1338 Dahiliye Vekâleti Bütçesi müzakere edildi. [Cmh]



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, her mıntıkanın ayrı bir şekli idaresi olduğundan; idarenin şahsi bir mesele olmaktan çıkarılıp bir şekil ve sistem kazanması için memlekette kanunun hüküm kılınması ve vakit kaybetmeden memleketin taksimat ve teşkilatı mülkiyesinin yapılması gerektiğinden bahsetmişlerdir. Mülkiyeyi memurinin hudud ve vazaifinin belirlenmesi gerektiği, Dahiliye Vekâleti'nin nüfuzunun tesis edilmesi gerektiği belirtilmiştir. Ancak, Yusuf Ziya Bey (Bitlis) bunun muhiti tanıyan mülki amirler ile yapılması gerektiğini söylemiştir. Bu nedenle, Dahiliye Vekâleti'nin havaliyi Şarkiye'ye bir heyet gön-



BMM ZC, C: 18, İ: 7, Birinci Celse



BCA: 30..18.1.1/ 4.52..12./ 134-8



16 Mart 1922 tarihli İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İBA IV İstanbul Kolu'nun raporuna göre, Heyet, BMM'ye 120 imzalı bir dilekçe sunmuş; İskenderun'un vatandan ayrılmamasını, bunun için bir plebisist yapılmasını talep etmiştir. Raporda, ayrıca, Suriye ve Filistin halkının da Türkiye'ye katılma eğiliminde olduğu belirtilmiştir.



1922 Yılı



1095



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



derme hazırlığı içinde olduğunu endişe ile izlediğini; eğer, asayişi Şarkiye ile ilgili bir sorun varsa bunun önce Meclis gündemine getirilmesi gerektiğini dile getirmiş ve uygun tebdire Meclisce karar verilmesini istemiştir. 13



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Heyeti Vekile Reisi Fevzi Paşa, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyin Londra seyahati ile alâkalı zabıtların muvakkaten neşrinin tehirini istedi. [Cmh]



Heyeti Vekile, zabıtlarda geçen İngiliz aleyhtarı sözler nedeniyle, Yusuf Kemal Bey'in, Londra'daki temaslarının olumsuz etkilenmemesi için zabıtların tehirini istemiş ve zabıtların neşrinin tehiri kabul edilmiştir. Erzurum Mebusu Salih Bey, bir takrir ile, Heyeti Vekilenin siyaseti milleti tedvirde gafletkâr olduğu gerekçesiyle, Heyeti Vekilenin ıskatını teklif etmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ise, Hariciye Vekâleti Vekili Mahmud Celâl Bey hakkında ademi itimat takriri vermiştir. Takrirlerin müzakeresi kabul edilmemiştir. Bu karar üzerine Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Hariciye Encümeni'ndeki görevinden istifa etmiştir.



13



Mart



Yusuf Kemal Bey, eski Fransa Başbakanı Briand ile görüştü.



Yusuf Kemal Bey-Briand görüşmesine, Hamit Bey, KSG IV Ferit Bey ve Franklin Bouillon da katılmıştır. Yusuf Kemal Bey, 6 Mart 1922'de Marsilya'ya çıktığında Franklin Bouillon tarafından karşılanmıştı. 12 Mart 1922'de verdiği demeçte İzzet Paşa, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'la görüşmesinin memnunluk verici olduğunu belirtmişti. 13 Mart 1922'de Sadrazam Tevfik Paşa, verdiği demeçte, İzzet Paşa'nın Londra'da bulunmasının bir ikiliğin olduğu şeklinde yorumlanamayacağını, milli gayede ikilik olmadığını söylemiştir.



13



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, 1338 senesi bütçesini hazırlamak üzere Muvazenei Maliye Encümeni Müdürünün maaşının tezyidi hakkında teklif izah edildi. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeni'nin kadro talebiyle ilgili mazbatasını izah eden Saruhan Mebusu Reşat Bey, Meclisin 1338 senesi bütçesinin fasıl fasıl tetkikinde Muvazenei Maliye Encümeni'ne yardım etmek üzere, şehrî 60 lira ile münhasıran Muvazenei Maliye Encümeninde çalışmak ve bilhassa amali rakama taallûk eden ve devairle temasa iktiza eden hususatı tetkik ile mükellef olmak üzere iki kişinin görevlendirilmesinin istendiğini belirtmiştir. Kadro taleplerinin Divanı Riyasetçe uygun bulunduğunu eklemiştir. Mazbata müzakeresi tehir edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 7, Üçüncü Celse



13



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Bey hakkındaki Dördüncü Şube Mazbatası ve Hüsrev Sami Beyin müdafaanamesi kıraat olundu. [Cmh]



Şube mazbatası, Yozgat'ta Çapanoğlu isyanında kuvayı milliye teşkiline memuren Heyeti Vekile kararıyla gönderilen Eskişehir Mebusu Hüsrev Sami Beyin, orada hiç bir iş görmeden ve teşkilât icrası yerine 800 kilo afyonla on sekiz araba halı, kilim ve seccade toplayarak hastalığını bilvesile üç gün sonra avdet ettiğine ve kendisine verilen harcırah nisbetinde iş görmek şöyle dursun ona magsup afyonla seccadeleri 18 000 liraya sattığının da şayi olduğuna dair Tokat Mebusu Mustafa Bey tarafından Makamı Riyasete takdim kılınıp Heyeti Celile kararıyla berayı tahkik tevdi ve havale buyurulmuş olan 25 Kânunusani 1337 tarihli takrirle ilgilidir. Yapılan tahkikat neticesinde, Şube, Hüsrev Sami Bey hakkında, ait olduğu mahkemeye tevdi edilmek üzere bir fezleke hazırlamıştır.



BMM GCZ, İ: 7, Üçüncü Celse



1096



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 7, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Mart



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İzzet Paşa'nın Avrupa ziyareti ile ilgili bir yazı gönderdi. [YK]



Rumbold, İstanbul Hükümeti'nin Misak-ı Milli tale- İBA IV bini aşırı bulmakla beraber Yunanistan'ın Anadolu'dan çekilmesini istediğini ve İzzet Paşa'nın Avrupa'daki temaslarının bu doğrultuda olacağını bildirmiştir. Anadolu'da Bolşevik nüfuzunun artmakta olduğunu da not etmiştir.



14



Mart



İstanbul Hükümeti temsilcisi İzzet Paşa, İngiltere'ye Türkiye'nin istekleriyle ilgili bir muhtıra verdi.



Muhtıranın verilmesini İngiltere Dışişleri Bakanı KSG IV Lord Curzon istemişti. İzzet Paşa, muhtırada, ayrılıkçı olarak nitelediği Ankara Hükümeti'nin uyarılmasını istemiş; Ankara Hükümeti'nin Halifeliğe karşı nefret göstermesinin, İslam dünyasının yapacağı yardımı yok edeceğini dile getirmiştir. Lord Curzon, 16 Mart 1922'de muhtıradaki istekleri aşırı bulacaktır.



14



Mart



205 sayılı Zâbitandan Kıdemli Yüzbaşı ve Memurin ve Mensubini Askeriyeden Maaşça Muadilleri için Melbusat ve Teçhizat Bedeli İtası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Berri, bahri, havai bilûmum zâbitandan kıdemli yüzbaşı rütbesine kadar (kıdemli yüzbaşı dâhil) olanlarla muadilleri memurin ve mensubini askeriyeye senede bir defa elbise ve teçhizat bedeli olarak kırk sekiz lira ita olunmuştur.



14



Mart



İkdam Gazetesi yazarı Yakup Kadri, Mektepler Teşkilâtı Kanun Lâyihasını eleştirdi.



Yakup Kadri, İkdam Gazetesi'nde, Mektepler Teşki- KSG IV, lâtı Kanun Lâyihasını eleştirmiş ve "Anadolu'nun bu- İkG günkü durumu, Fransa'nın 1792 Konvensiyon devrini andırıyor. Eğer, genç Anadolu ordusunun kurtaracağı vatan üzerinde yeni hayatın ve yeni fikrin ışığı parlamayacaksa, kurtuluş kelimesinin anlamı yarım kalmaz mı?" demiştir. Gazetede, Ahmet Cevdet de, milli hâkimiyet konulu bir yazı yazmıştır.



15



Mart



Yusuf Kemal Bey, Londra'da Havass Rauter ajansına bir demeç verdi.



Yusuf Kemal Bey, verdiği demeçte, İstanbul Hükü- KSG IV meti ile bir anlaşmazlıklarının olmadığını, Bolşevikliğe eğilim duymadıklarını belirtmiş ve Cenova Konferansı'na Türkiye'nin de çağrılmasını gerektiğini dile getirmiştir.



15



Mart



Mısır'da Fuat Kral oldu.



Fuat, kardeşi Hüseyin Kemal'in yerine 1917'de Kral KSG IV naipliğine getirilmişti.



15



Mart



Gunaris, bir kez daha Yunanistan'da hükümeti kurdu.



Stratos'un hükümet kuramaması üzerine Gunaris, bir KSG IV kez daha hükümeti kurmuştur. Gunaris Hükümeti, 18 Mart 1922'de 63 çekimser, 86 güvensizlik oyuna karşın 164 oyla güvenoyu alacaktır.



16



Mart



206 sayılı Türkiye-Ukrayna Muhadenet ve Uhuvvet Ahidnamesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ukrayna Sosyalist Şûralar Cumhuriyeti arasında bin üç yüz otuz sekiz senesi Kânunusanisinin ikinci günü Ankara'da Akit ve imza olunan Muhadenet ve Uhuvvet Muahedenamesi Büyük Millet Meclisice kabul ve tasdik olunmuştur.



BMM ZC, C: 18, İ: 9, İkinci Celse



16



Mart



207 sayılı Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Muahedenamesi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetiyle Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sosyalist Şûralar Cumhuriyetleri Hükümetleri arasında 13 Ekim 1921 günü Kars'ta akdü imza olunan Muahedename, Büyük Millet Meclisince kabul ve tasdik edilmiştir.



RG, III (3) 14; BMM ZC, C: 18, İ: 9, İkinci Celse



1922 Yılı



BMM ZC, C: 18, İ: 8, Birinci Celse



1097



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Mart



Meclis'in gizli oturumunda Ukrayna Muahedenamesi'nin teatisi için gönderilecek heyeti murahhasa hakkında İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi kabul edildi. [Cmh]



Ukranya Muahedenamesi'nin mübadelesi memuriyeti ile Harkof'a gitmesi uygun görülen Sinop Mebusu ve Sıhhiye Vekili Rıza Nur Bey, Saruhan Mebusu Süreyya Bey ve Trabzon Mebusu Recai Bey'in mezun addine dair 12 Mart 1922 tarihli Heyeti Vekile Riyaseti tezkeresi kıraat ve kabul olunmuştur. Heyette Hükümet adına Binbaşı Yakup Bey ile bir katip de bulunacaktır. Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey'in, İstanbul Mebusu Numan Usta'nın da mezkûr heyetle izamlarına dair takriri ise reddolunmuştur. Yozgad Mebusu Feyyaz Bey'in, heyette Kâzım Karabekir Paşa, Erzurum Mebusu Mustafa Durak Bey ve Moskova Sefiri'nin de olmasına ilişkin takriri kabul edilen tezkereye muhalif olduğu gerekçesiyle oylamaya konmamıştır.



BMM GCZ, İ: 9, Üçüncü Celse



16



Mart



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İzzet Paşa ve Yusuf Kemal Bey'i kabul etti.



Lord Curzon, önce İzzet Paşa'yı, ardından da Yusuf KSG IV, Kemal Bey'i kabul etmiştir. Lord Curzon, İzzet Paşa Sİ ile yaptığı görüşmede, en büyük Müslüman dostunun İngiltere olduğunu, savaşı kazandıkları halde Türkiye'ye haşin davranılmadığını söylemiştir. Yusuf Kemal Bey'le yaptığı görüşmede, Ankara Hükümeti'nin Sovyetler Birliği ile kurduğu ittifaktan yakınılmış ve İngiltere'ye karşı kuvvet kullanılmayacağına dair güvence verilmesini istemiştir. Bu koşullarda barış yapılamayacağını söylemiştir. Yusuf Kemal Bey'e, İzzet Paşa ile yaptığı görüşmenin tutanağını okutmuştur. Yusuf Kemal Bey, Türk ve Yunanlıların mübadele edilmesini uygulanamaz bir proje olarak gördüğünü ifade etmiştir.



16



Mart



Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis, Papulas'a İyonya Devleti'ne karşı olduğunu bildirdi.



KSG IV



17



Mart



1486 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile 12-17 Mart 1921 tarihleri arasında yayınlanan İstanbul Gazetelerinin Anadolu'ya sokulmamasına karar verildi. [Cmh]



İstanbul'da yayınlanan gazetelerin 12-17 Mart 1338 tarihleri arasındaki sayılarının Anadolu'ya sokulmaması ve gelenlerin de yok edilmesine karar verilmiştir.



17



Mart



Polonya, Estonya, Letonya ve Finlandiya arasında Varşova'da bir anlaşma imzalandı.



Taraflardan birine bir saldırı olması halinde diğer ül- KSG IV kelerin o ülkeyi koruması ve taraflardan birinin başka bir ülke anlaşma yapması halinde tarafları haberdar etmesi karara bağlanmıştır.



17



Mart



"Montagu'nun istifası, bizim için bir zaferdir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Montagu'nun istifasını HM bir zafer olarak yorumlamıştır.



18



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, teberru olarak terkine karar verilen Şubat maaşatının azayı kiram maaşatından on taksitte kat'ına dair Divanı Riyaset kararı hakkında tezkere müzakere edildi. [Cmh]



Heyeti Umumiye Kararı ile mebusların Şubat tahsisatlarının kat'ına karar verilmiş; tahsisatı fevkalâdei şehriyelerinin de %20 tenzilat icrasına dair Kanun kabul edilmişti. Divanı Riyaset adına konuşan Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi Bey, Kanun, kat'ın tahsisatı fevkalâdeden yapılmasını öngörmüş olsa da tahsisatı fevkalâdei şehriye muvakkat olduğu için harcırah ve tekaüt muamelesi için sabit bir tahsisatın tespit edilmesi gerektiğini söylemiş ve bu sabit tahsisat belirlenirken Meclis'in Kanun'u tasarruf amacıyla çıkardığı-



1098



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 4.53..2./ 86-12



BMM GCZ, İ: 9, Üçüncü Celse; BMM GCZ, İ: 10, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



nın göz önünde bulundurulmasını istemiştir. Nısıf tahsisatla mezun addedilen, tam tahsisatla vezaifi vataniyeye gönderilen mebusların mağdur kalmaması için de tahsisatın bir seferde kesilmesi yerine kat'ın on taksit halinde yapılmasını önermiştir. Divanı Riyaset, üzerinden kat edilecek sabit tahsisatı da 200 lira olarak belirlemiştir. Tahsisat ve tahsisatı fevkalâdenin nasıl hesaplanacağı ve tutarlarının ne kadar olduğu; kat'ın nasıl yapılacağına ilişkin uzun tartışmalardan sonra, Çorum Mebusu Ferit Bey'in tadil takriri kabul edilerek, 200 liranın 100 lirası maaş, 100 lirası tahsisatı fevkalâde olarak addedilmiş ve kat'ın sadece 100 liralık tahsisatı fevkalâde'den %20 oranında olmasına karar verilmiştir. 18



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Eskişehir Mebusu Husrev Sami Bey hakkında Dördüncü Şube Mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



Hüsrev Sami Bey, Yozgat isyanı sırasında Ethem Bey kuvvetlerinin Yozgat'ta büyük bir yağma yaptığını fakat kendisinin şahsi menfaati için hiçbir mala el koymadığını, Yozgat Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in tarafsız bir tahkikatta bulunamayacağını söyleyerek kendini savunmuştur. Şubenin fezleke mazbatası, Hüsrev Sami Bey'in ifadesi alınmak ve diğer ceraimin tahkikatı yapılmak üzere Şube'ye iade edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 10, Birinci Celse



18



Mart



Ukrayna Muahedesini teati için Harkof'a gidecek Heyet hakkında İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi okundu. [Cmh]



Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Doktor Rıza Nur Bey'in tahtı riyasetinde Saruhan Mebusu Süreyya, Trabzon Mebusu Recai ve Binbaşı Yakup Beylerle bir kâtipten ibaret bir heyetin Ukrayna Muahedesini teati için Harkof'a gönderilmelerine ve mezuniyetlerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 10, İkinci Celse



18



Mart



Mücellid Patent ve Şahâdetnâme Rüsûmu hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nce istifâ Düstur olunan Mücellid Patent ve Şahâdetnâme Rüsûmu beş Tertip 2, Cilt 12, misline çıkarılmıştır.



Evlâ'd-ı şühedâ' için tütün üzerine mevzû' resm-i munzam hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Evlâ'd-ı şühedâ' için tütün üzerinden alınan resm-i Düstur munzammın 1338 senesi zarfında bir misline tezyid Tertip 2, Cilt 12, edilmiştir.



18



Mart



s.626



s.627



18



Mart



Fabrikalar Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



18



Mart



Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanûn-ı muvakkatı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



18



Mart



Ankara Sovyetler Birliği 1871 Paris Komününün yıldönümü kutlanmış; matem KSG IV Sefaretinde Paris Komümarşı çalışmış ve Enternasyonel Marşı Fransızca olanü'nün yıldönümü kutlandı. rak söylenmiştir. Anmada Türkçe "rençber ve emekçi şarkıları" da söylenmiştir. Anmaya, "Türk komünistleri" Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü, Karahisarı Sahip Mebusu Hulusî ve Karahisarı Sahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey ile İstanbul "amele" mebusu Numan Usta da katılmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.628



Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanûn-ı muvakkatının bazı mevâddını muaddel 3 Zilhicce 1339 (8 Ağustos 1921) tarihli karârnâmeye merbût ta'rifeden fıkraların ihracı hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



1922 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.630



1099



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Mart



Trabzon'daki teftişi bitiren Dahiliye Vekili Fethi Bey, Trabzon'dan ayrıldı.



Fethi Bey, Samsun'a hareket etmiştir.



KSG IV



18



Mart



Eski Maliye Nâzırı Cavit Bey, Londra'da Yusuf Kemal Bey ile buluştu.



Cavit Bey, Londra'da Nabi Bey, İzzet Paşa, Hamit KSG IV Bey, Cemal Paşa ve Yusuf Kemal Bey ile buluşmuştur.



18



Mart



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası yayın organı Yeni Hayat Gazetesi yeniden yayımlanmaya başlandı.



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası, 7 Aralık 1920 tari- KSG IV hinde resmen kurulmuştu. Tokad Mebusu Dr.Nâzım Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey, 1 Ocak 1921 tarihinde Hakimiyeti Milliye Gazetesi'ne gönderdikleri yazı ile, milli birliğe ihtiyaç duyulduğunu belirterek parti çalışmalarının durdurulduğunu haber vermişlerdi. Fırka, 15 Ağustos 1922'de ikinci kongresini toplayacak; ancak büyük zaferden sonra diğer sol partiler gibi faaliyetleri yasaklanacaktır.



19



Mart



İzzet Paşa, Londra'da İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'la üçüncü görüşmesini yaptı.



İzzet Paşa, yumuşak bir barışa razı olduklarını, ancak KSG IV, koşullar ağır olursa onaylamalarının bir yararı olma- Sİ yacağını söylemiştir. İzzet Paşa'ya göre, ne büyük devletler ne de Ankara üzerinde bir güçleri yoktur. İzzet Paşa, Londra'dan Paris'e hareket etmiştir. Burada, The Times Gazetesi'ne bir demeç verecek; İzmir ve Trakya'yı istediklerini ve bu konuda ümitli olduklarını söylecektir. Kapitülasyonlara ilişkin ise, "İktisadî serbestlik sayesinde gelişebiliriz ama Düvel-i Muazzama'nın menfaatlerini dikkate almağa hazırız." demiştir.



19



Mart



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Yunanistan Hükümeti'nden Anadolu'nun boşaltılması düşüncesinin ertelenmesini istedi.



Lord Curzon, Anadolu'daki durumun çok kritik ol- KSG IV madığını ve Anadolu'yu boşaltma düşüncesinin Nisan başlarında Paris'te toplanacak konferansa kadar ertelenmesini istemiştir. Aynı gün, Küçük Asya Müdafaa Cemiyeti, Müttefik Ülkelere bir protesto notası göndererek Batı Anadolu'daki Rumluğun korunmasını istemiştir.



20



Mart



Murakabe Heyeti'nin geri kalan sekiz azası için intihap yapıldı. [Cmh]



18 Mart 1338 tarihli içtimada Cemal Paşa (Isparta) istifa etmiştir. Onun istifası ile 15 azadan oluşacak Murakabe Heyeti için sekiz azanın seçimi yapılmış; Ferid Bey (Çorum), Abdülgafur Efendi (Karesi), İsmet Bey (Çorum), Necati Efendi (Lâzistan), Ali Bey (Karahisarı Sahib), Celâl Bey (Genç), Dr.Fikret Bey (Kozan), Hulûsi Bey (Karahisarı Sahib) intihap olunmuştur.



20



Mart



Kars Muahedenamesi Ermenistan Hükümeti tarafından tasdik edildi.



20



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Amasya İstiklâl Mahkemesinin mugayiri kanun hükümler verdiğine dair iddia hakkında Dördüncü Şube Mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



1100



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 18, İ: 11, İkinci Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



Amasya İstiklâl Mahkemesi azasından Sinop Mebusu Şevket Bey, Bursa Mebusu Necati Bey ve Yozgat Mebusu Bahri Bey hakkındaki 4. Şube mazbatası müzakere edilmiştir. Tahkikatın noksan görülmesi mülahazasıyla ikmal için şubeye iadesine karar verilmiştir. Şevket Bey, Necati Bey ve Bahri Bey'in masuniyeti kanuniyelerinin refi ile mahkemeye sevkleri hakkındaki şube kararı ekseriyetle reddolunmuştur. Amasya İstiklâl Mahkemesinin, eşhasa müteallik hukuku şahsiyenin mahkûmlardan tazmin ettirilmesine ilişkin hükümleri ref'edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 11, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Mart



Türkiye ve Sosyalist SovMukavelename, 13 Nisan 1925 tarihinde onaylanacak yet Gürcistan Cumhuriyeti ve 12 Şubat 1928 tarihinde Ankara'da teati edilecekAhalisinin Hududun Diğer tir. Tarafında Bulunan Mer'alardan Sureti İstifadelerine Dair Mukavelename imzalandı. [Cmh]



20



Mart



Türkiye ve Sosyalist SovMukavelename, 13 Nisan 1925 tarihi ve 609 sayılı TAR; Düstur yet Gürcistan Cumhuriyeti- Kanunla kabul edilecektir. Tertip 3, nin Menatık-ı Cilt 6, Hududiyesinde Sakin Ahas.235, linin Hududu Suret'i Mü(142); rurları Hakkında MukaveRG: 95 (10.04. lename imzalandı. [Cmh]



DB; RG: 95 (20.04. 1925); Düstur Tertip 3, Cilt 6, s.147



1341)



20



Mart



Mustafa Kemal Paşa, İsmet Tercüman-ı Hakikat Gazetesi'ne, "İsmet Paşa karar- KSG IV Paşa ve Ali İhsan Paşa ile gâhında büyük bir harp meclisi" olarak yansıyan topbir toplantı yaptı. [Cmh] lantı, Akşehir'deki Garp Cephesi Karargâhında gerçekleşmiştir. Toplantıya, Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa ve Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa katılmış; İsmet Paşa ve Ali İhsan Paşa arasındaki anlaşmazlıklar tartışılmıştır.



20



Mart



Yusuf Kemal Bey, ikinci kez İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile görüştü.



Aynı gün, İzzet Paşa Paris'e varmıştır. Yusuf Kemal KSG IV Bey, 21 Mart 1922'de Londra'da yedi günden beri süren temaslarını tamamlayarak Paris'e hareket edecektir. Bu süre zarfında, Yusuf Kemal Bey, İngiltere Başbakanı Lloyd George ile görüşememiş; ancak, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile iki kez, Muhafazakar Parti lideri Lord Derby, İstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Ryan, Arabistanlı Lawrence olarak bilinen Lawrence, İşçi Partisi, Mareşal Lione, bazı iş adamları ve gazetecilerle görüşmüştür.



20



Mart



Azerbaycan Kurulu Başkanı, Paris'te Le Temps Gazetesi'ne Türkiye ile ilgili bir demeç verdi.



Kurul Başkanı, Kafkas ülkelerinin ve Azerbaycan'ın KSG IV yakında toplanacak konferanstan Türkiye lehine bir karar beklediklerini ve Türkiye'nin Kafkas Konfederasyonu içinde yararlı bir rol oynayabileceğini belirtmiştir: "Bütün İslam milletleri Türkiye'yi siyaseten ve iktisaden müstakil yaşamak istidadına haiz bir devlet olarak tanımaktadırlar. Biz Türkiye'nin medenî milletlere faydalı bir unsur ve zarurî bir amil olacağını zannetmekteyiz."



20



Mart



Padişah Vahdettin'in doğum günü resmi törenlerle kutlandı. [Osm]



KSG IV, TV: 4419



20



Mart



Ethem Nuri Bey, Türkiye Sosyalist Fırkası heyet-i faale başkanlığına seçildi.



KSG IV



20



Mart



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Sulh Konferasına ilişkin bir yazıya yer verildi.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan Sulh Kon- HM feransı konulu yazıda, İstanbul Hükümeti'nin, çok yaklaşılmış olan kurtuluş ve istiklâlin gerçekleşmesine engel teşebbüslerde bulunduğu ifade edilmiş; Sadrazam Tevfik Paşa'nın, Babıâli'yi böyle bir cinayetten men etmesi istenmiştir.



1922 Yılı



1101



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Mart



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu'nun 57., 62., 74., 76. maddeleri tehir; 53., 68., maddeleri tayy; 54-56., 5861., 63-67., 69-73., 75. maddeleri ve 52. maddenin bazı fıkraları kabul edildi. [Cmh]



Nahiyelerin görevlerine ilişkin 52. maddenin 15., 16. ve 17. fıkraları kabul, 18. fıkrası encümene iade edilerek tehir edilmiştir. Maddei mutekaddimedeki hususatın sureti tatbikıyesi tanzim olunacak nizannameler ile tavzih olunacaktır hükmü (md.53) kanunun tatbikinin tehir ettirilmemesi amacıyla tayyedilmiştir. Mükellefiyetin ikamesine ilişkin 54. madde, nahiye şûraları ve nahiye müdürleri faslının 54-56., 58-61., 63-67., 69-73., 75. maddeleri kabul edilmiştir. Kaymakam ve gönderecekleri memurini mahsusanın rey hakkı olmaksızın müzakerata iştigallerini düzenleyen 68.madde, kaymakam vekili olan müdürlerin olduğu bir şûrada, şûraya itimat etmemek anlamına geleceği gerekçesiyle tayyedilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 12, İkinci Celse



21



Mart



Papulas, Küçük Asya OrPapulas, İyonya Devletiyle ilgili görüşlerin kabul KSG IV dusu Başkumandanlığından edilmemesi üzerine Başkumandanlıktan istifa etmişistifa etti. tir. Yunan Savaş Bakanı, Papulas'ı Atina'ya çağırarak 26 Mart 1922 tarihinde kendisiyle görüşecek ve bütün ısrarlarına rağmen istifayı kabul etmeyecektir.



21



Mart



Hint Hilafet Komiseti, Paris Yakın Doğu Barış Konferansı önerisini şiddetle protesto etti.



21



Mart



Buhara Halk Şûralar Cum- Buhara'dan gelen heyet, beraberlerinde getirdikleri 25 KSG IV huriyeti Hükümeti Maarif öğrenciyi Trabzon ve Kastamonu'daki okullara Müsteşarı İsmail Sadri Bey, yerleştirimişlerdi. Ankara'ya geldi.



22



Mart



Paris Konferansı başladı.



1102



Yönetim Zamandizini



Hint Hilafet Komitesi, İngiltere Başbakanlığına gön- KSG IV derdiği yazı ile, İslam çıkarlarına ve İngiltere'nin Hintlilere verdiği söze aykırı olduğu gerekçesiyle Paris Yakın Doğu Barış Konferansı önerisini protesto etmiştir.



Üç İtilaf Devleti, 22 Mart-26 Mart 1922 tarihlerinde gerçekleşecek Paris Konferansı için dördüncü defa bir araya gelmiştir. Toplantıya İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ve İtalya Dışişleri Bakanı Schanzer katılmıştır. 22 Mart 1922'de Türklere ve Yunanlılara üç ay süreli mütareke önerisinde bulunulmuştur. İtilaf Devletlerinin mütareke önerisi, iki ordu arasında 10 km'lik boşluk bırakılacak şekilde Türk ve Yunan kuvvetlerinin bulundukları yerde kalmalarını, üç aylık mütarekenin uzatılabiliğini, mütarekenin uzatılmasını istemeyen tarafın 15 gün önceden haber vermesini, tarafların ordularını takviye edemeyeceklerini ve ateşkes şartlarını denetlemek üzere Müttefik Ülkelerin komisyonlar kuracağını öngörmektedir. Mütareke önerisi, 23 Mart 1922'de Yunanistan Başbakanı Gunaris'e ve İngiliz Yüksek Komiserliği kanalıyla 23/24 Mart 1922 gecesi İstanbul'daki Ankara Hükümeti temsilcisine iletilecek; önerinin İstanbul yoluyla Ankara'ya ulaştırılması sağlanacaktır. Yunanistan bazı itirazlarla 25 Mart 1922'de ve İstanbul Hükümeti 8 Nisan 1922'de, söz konusu mütareke şartlarını kabul edecektir. İcra Vekilleri Heyeti, yaptığı içtima sonucunda söz konusu teklife cevap verme hakkının Büyük Millet Meclisi'nde olduğunu düşünerek, teklifi 24 Mart 1922 tarihinde Meclis'in gizli oturumuna sunacaktır. İcra Vekilleri Heyeti, kararın Başkumandanla müzakere edilerek alınması gerektiğini düşünerek, Mustafa Kemal Paşa ve Garp Cephesi Kumandanı



KSG IV, Sİ, Nutuk; BMM GCZ, İ: 14, İkinci ve Üçüncü Celseler; BMM GCZ, İ: 15, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



İsmet Paşa ile görüşerek teklifle ilgili Hükümet görüşünü 27 Mart 1922 tarihinde Meclis'e getirecektir. Ankara Hükümeti, mütarekenin gündeme getirilebileceğini ancak Batı Anadolu ve Trakya'nın derhal tahliyesi edilmesi gerektiğini belirtecektir. 22



Mart



Ukrayna Merkez Komitesi, Türkiye-Ukrayna Ahitnamesini onayladı.



2 Ocak 1922 tarihli Türkiye ve Ukrayna Arasında KSG IV Muhadenet ve Uhuvvet Ahitnamesi, Ukrayna tarafından onaylanmıştır.



23



Mart



Paris Konferansı'nda, Fransa Anadolu'nun boşaltılmasına hazır olduklarının açıklanmasını istedi.



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, ülke- KSG IV, lerindeki müslümanları da ikna etmek için Anadolu'- Sİ nun boşaltılacağının açıklanması gerektiğini savunmuştur. Azınlıklar konusunda Sevr Anlaşması'na oranla daha kapalı bir ifade kullanılmasına karar verilmiştir. Çukurova'da Ermenilere yurt verilmesi önerisini getiren İngiltere'nin bu önerisi desteklenmemiştir.



23



Mart



Yusuf Kemal Bey, Paris Konferansı'nın bitimini beklemeden Paris'i terketmeye karar verdi.



Yusuf Kemal Bey, Fransa'nın, Paris'te bulunan İzzet KSG IV Paşa ile bir araya getirilme önerisini 22 Mart 1922'de geri çevirmiş; kendisiyle Londra'da görüşmediğini ifade etmişti. 23 Mart 1922'de Paris'te, İstanbul ve Ankara Heyetlerinin katıldığı bir toplantı gerçekleştirilecektir. Toplantıya, Nabi Bey, Ahmet Rıza Bey, Cavit Bey, Dr.Nihat Reşat Bey ve Ferit Bey katılacaktır. Yusuf Kemal Bey, 22 Mart 1922'de konferansın aldığı ateşkes önerisini öğrenince Ankara Hükümeti'nin elinin kolunun bağlanmak istendiği düşüncesiyle 23 Mart 1922 akşamı Paris'i terketme kararı almıştır. 23 Mart 1922'de Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüşmesinde, Yusuf Kemal Bey, ateşkes şartlarının Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edilmesi halinde kendisinin Meclis önünde asılacağını söylemiştir. İtalyan temsilcileri, 23 Mart 1922'de Yusuf Kemal Bey'le yaptıkları görüşmede, İzzet Paşa ile Van ve çevresinde petrol imtiyazı konusunu konuştuklarını, ancak kendisinden resmi bir belge alamadıklarını söyleyerek bu belgeyi Yusuf Kemal Bey'den istemiş; ancak, Yusuf Kemal Bey böyle bir belgeyi vermeye yanaşmamıştır. Yusuf Kemal Bey, 25 Mart 1922 tarihinde Paris'i terketmeden önce, 24 Mart 1922'de Meclis'ten dönüşünden önce mütareke konusunda cevap verilmemesini isteyecektir. Yusuf Kemal Bey, 3 Nisan 1922'de Ankara'da olacaktır.



23



Mart



Amerika Şark-i Karib Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşya hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Amerika Şark-i Karib Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetine dâir 23 Safer 1338 (17 Kasım 1919) tarihli karârnâmenin tekrar temdidi hakkında karârnâme yayımlanmıştır. Muhtaç halka dağıtılmak üzere Amerika Şark-i Karib Muâvenet Hey'eti'nce getirilen eşyanın 6 ay daha gümrük resminden muaf tutulmasına karar verilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.631



23



Mart



Kadıköy ile Üsküdar ve Boğaziçi'nin Anadolu sahili havagazı imtiyâzı mukavele-i munzammı hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



Kadıköy ile Üsküdar ve Boğaziçi'nin Anadolu sahili havagazı imtiyâzı mukavele-i munzammının 9 ve 10.maddelerinin ta'dili ve mukavelenâme-i mezkûre bir madde-i muvakkata ilâvesi hakkında irâde-i seniyye yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.632



1922 Yılı



1103



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Mart



Paris Konferansı devam etti.



Fransa, Asurîler ve Keldanîler konusunu gündeme KSG IV getirmiş; ancak, İngiltere bu konunun çok karışık olduğunu söyleyerek gündemi kapamıştır. Boğazlar ve Trakya konusunda Fransa ile İngiltere arasında önemli görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Lord Curzon, 1915'te kan döktükleri Çanakkale Boğazı'nın Türkiye'ye bırakılamayacağını söylemiş; Poincaré, Türkiye ile Yunanistan arasında Trakya'da bir tampon bölge kurulmasını önermiştir.



24



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Ceridei Resmiye'nin neşri hakkındaki takrir kabul edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin siyasi ve idari kararlarını ilk elden duyurması gereğine istinaden Ceridei Resmiye'nin yayımlanmasına ilişkin takriri kabul edilerek, icrası Heyeti Vekile'ye havale edilmiştir. Hüseyin Avni Bey, Hakimiyeti Milliye Gazetesi sütunlarında Hükümet haberlerinin yer almasının doğru olmadığını da dile getirmiştir.



BMM GCZ, İ: 14, Üçüncü Celse



24



Mart



1489 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Paris Konferansınca teklif edilen ateşkes şartlarının yayınlanmaması karar verildi. [Cmh]



Paris Konferansınca teklif edilen ateşkes şartlarını Anadolu Ajansı açıklayana kadar gazetelerin bu konuda yayın yapmamasına ve İstanbul gazetelerinin 23-25 Mart 1338 tarihli nüshalarının Anadolu'ya sokulmamasına karar verilmiştir. Dahiliye Vekâleti bu doğrultuda bir tamim [genelge] yayımlamıştır. 27 Mart 1922 tarihinde Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci ve İkinci Ordu Kumandanlarından orduda ve halkta yayılmaya başlayan "barış yapılıyor" havasına karşı tedbir alınmasını isteyecektir.



BCA: 30..18.1.1/ 431-8/ 431-8; KSG IV



24



Mart



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu, Büyük Millet Meclisi'ndeki parti ve gruplara dair bir rapor hazırladı. [YK]



Rapora göre, Müdafaai Hukuk Grubu çoğunlukta; İBA IV ancak, Meclis'te, ayrıca, Konya Mebusu Vehbi Bey'in başında bulunduğu din adamları partisi (20-25 üye), Erzurum Mebusları Salih Efendi ile Hüseyin Avni Bey'in başında bulunduğu Doğu İlleri Partisi (45-50 üye), İzmir Mebusu Mahmud Esad Bey'in başında bulunduğu sözde Komünist Partisi, oluşum aşamasında olan Küme Partisi, Rauf Bey ve Fethi Bey'in kişisel yandaşlarından oluşan Tevhid Kulübü Grubu ve İttihatçı Grup bulunmaktadır. İttihatçı Grubun içinde zaman zaman Mustafa Kemal'i destekleyen Yunus Nadi Bey, Hacı Muhittin Bey, Hüseyin Avni Bey ve Hafız Mehmet Bey bulunmaktadır.



24



Mart



Cemal Paşa, Ankara'nın emirlerine göre hareket edeceğini bildirdi.



Afganistan'ın ihtiyaçlarını karşılamak için Paris'te bu- KSG IV lunan Cemal Paşa, Enver Paşa'nın Tacikistan'da giriştiği hareketi kınayarak Ankara'nın emirlerine göre hareket edeceğini bildirmiştir.



24



Mart



"Paris Konferansı'nı değil, cephelerde kanlı çarpışmaların yenilenmesini bekleyelim."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İngiltere'de kabine- HM nin güz yaprakları gibi sallandığı ifade edilmiş ve sonuç almak için Paris Konferansı'nın değil, savaşın sonuçlanmasının beklenmesi gerektiği yazılmıştır.



25



Mart



İcra Vekilleri Heyeti, cephede bulunan Mustafa Kemal Paşa'nın yanına gitti. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, Mustafa Kemal Paşa'nın çağrısı Nutuk üzerine Sivrihisara giderek, burada mütareke konusunda Paris Konferansı'na ne cevabın verilebileceğini görüşmeye başlamıştır.



1104



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Mart



Paris Konferansı devam etti.



Paris Konferansında, Edirne, Tekirdağ ve Kırklareli'- KSG IV, nin hangi ülkeye verileceği tartışılmıştır. Fransa'nın Sİ buraların Türkiye'ye bırakılması önerisine karşın, İngiltere Edirne'nin Yunanistan'a bırakılmasında ısrarcı olmuş ve görüşünü kabul ettirmiştir. Gelibolu da Yunanistan'a verilmiştir. Tekirdağ, Babaeski ve Kırıkkale'nin Yunanistan'a bırakılmasına, Tekirdağ'ın Türkiye'ye bırakılması halinde Tekirdağ limanından Yunanistan'ın da yararlanmasına ilişkin İngiliz önerisinin ise uzmanlar tarafından değerlendirilmesine karar verilmiştir. Sevr Anlaşması'nda belirtilen mali komisyonun kaldırılması meselesi de tartışılmıştır.



25



Mart



Sadrazam Tevfik Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile görüştü.



Sadrazam Tevfik Paşa, Müttefiklere yazılı cevap ve- İBA IV rerek Padişah'ın İngiltere ile ayrı olarak yapmak istediği anlaşmayla ilgili önerilerini iletmiştir. Söz konusu öneriler aynı zamanda Ankara Hükümeti'ne iletilmiştir. Padişah'ın önerileri şu şekildedir: Boğazlarda serbestiyi sağlama işi İngiltere'ye bırakılacak, Doğu Trakya ve Edirne Türkiye'ye geri verilecek, bu anlaşma vesilesiyle İngiltere'nin Halifeliğe düşman olduğu yönündeki düşüncelere son verilecek. Tevfik Paşa, söz konusu önerilerin bütün nâzırlar ile İzzet Paşa'dan dahi gizlendiğini söylemiştir. Rumbold, görüşmeyi 26 Mart 1922 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bildirirken, Padişah'ın Mustafa Kemal'e karşı bir koruyucu aradığı için İngiltere'ye yaklaştığını söyleyecektir.



25



Mart



Canik Mebusu Emin Bey Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti âzalığından istifa etti, yerine Kângırı Mebusu Behçet Bey intihap edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 14, Birinci Celse



25



Mart



Memurin Muhakemat Encümeni âzalarının vekâletlere tefrikı hakkındaki mazbata tebliğ edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 14, Birinci Celse



25



Mart



Dahiliye Vekili Fethi Bey ile Jandarma Umum Kumandanı Galip Bey, Ankara'ya döndü. [Cmh]



25



Mart



Yakup Kadri, İkdam Gaze- Yakup Kadri, Cenap Şahabettin'in, 1 Mart 1922 tarih- KSG IV, tesi'nde, Cenap Şahabettin'e li Revue de Deux Mondes Dergisi'ndeki yazısına ce- İkG cevap verdi. vap vermiş ve ona "Züppe!" demiştir. Cenap Şahabettin, "Türkler ilim ve medeniyet alanında hiç bir şey yapmamışlardır. Ne bir mezhep, ne bir felsefe, ne bir sanat yaratmışlardır." diye yazmıştı.



26



Mart



Paris Konferansı'nda İtilaf Devletleri yeni bir barış önerisi getirdi.



Samsun'da incelemeler yapmak üzere Ankara'dan ay- KSG IV rılan Fethi Bey ve Galip Bey, teftişin tamamlanmasıyla şehre geri dönmüşlerdir.



Sevr Anlaşması'nda değişiklik öngören barış şartları KSG IV belirlenmiştir: Yunanistan Anadolu'yu boşaltacak, Doğu Trakya Türkiye ve Yunanistan arasında paylaştırılacak, Doğu Anadolu'da bir Ermeni yurdu kurulacak, İstanbul Türkiye'de kalacak, Boğazlarda silah-



1922 Yılı



1105



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



sızlandırılacak bölge daraltılacak, Türkiye "makul" bir tazminat verecek, mali ve adli kapitülasyonlar yumuşatılacak, Türkiye 45.000 jandarma ve 40.000 asker bulundurabilecek, Türkiye'de mecburi askerlik olmayacak. Müttefikler, söz konusu barış şartları altında görüşmelerin 3 hafta içinde başlatılmasını önermişlerdir. 26



Mart



İstanbul Hükümeti, 22 Mart 1922 tarihli mütareke önerisine resmi cevabını verdi. [Osm]



İstanbul Hükümeti, mütareke metninin Mustafa Ke- KSG IV, mal Paşa'ya gönderildiğini belirtmiş ve Ankara'dan TV: 4429 gelecek cevapla birlikte metne ilişkin bir cevap verileceği ifade edilmiştir. Edirne'nin boşaltılmasının teklifte yer almamış olmasının, ilerde vuku bulacak saldırılar karşısında Türkiye'yi savunmasız bırakacağı dile getirilmiştir.



26



Mart



İcra Vekilleri, cephede İcra Vekilleri ile Mustafa Kemal Paşa, İtilâf Devletle- KSG IV Mustafa Kemal Paşa ile gö- rinin 22 Mart 1922 tarihli barış önerisine verilecek rüştü. [Cmh] cevabı konuşmuşlardır.



26



Mart



Birinci Divan-ı Harbi Örfi Reisi Hurşit Paşa emekliğe sevkedildi. [Osm]



Hurşid Paşa yerine mahkeme üyesi Mirliva Abdülke- KSG IV; rim Paşa atanmıştır. Mahkeme, İstanbul'da görev TV: 4426; BOA: yapmaktadır. İ..DUİT, GN: 76, DN: 175 (25 Mart 1922)



27



Mart



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ile Mütareke Teklifi üzerine görüşmeye giden İcra Vekilleri Ankara'ya döndü. [Cmh]



Ankara'ya döndüklerinde cevaplarını iletmeye fırsat KSG IV bulamadan İtilâf Devletlerinin 26 Mart 1922 tarihli yeni barış önerisini alacaklardır.



27



Mart



Meclis'in gizli oturumunda, Adliye Vekili Refik Şevket Beyden aleni celsede vaki istizah takririnin üçüncü ve dördüncü fıkraları müzakere edildi. [Cmh]



Adliye Vekili Refik Şevket Bey (Saruhan), Sivas Mahkemei Temyiz üyeliğine yaptığı atamadan dolayı hakkında verilen istizah takririnin üçüncü ve dördüncü fıkralarını cevaplamıştır. Refik Şevket Bey, temyiz azalarının birbirine düştüğünü ve aralarında gruplaşmalar olduğunu belirttikten sonra, Osman Bey'in Başmüddeiumumiliği ehil olamayacağı kanaatiyle, kendisini temyiz azalığına tenzil ettirerek; yerine de kendisinin şikayetçi olduğu muavini, Hukuk Dairesi Reisi Abdullah İhsan Bey'i tayin etmiştir. Abdullah İhsan Bey'in, İstanbul'da Mahkemei Temyiz azası iken mezunen Anadolu'ya geldiği, mezuniyetine güvenerek yeterli merbutiyeti olmadan geldiği ve tehcir müddeiumumiliği yaptığı iddiaları üzerine, Refik Şevket Bey, kendisinin tayinden sonra Anadolu'ya geldiğini ve hiçbir fırka ile ilişiğinin olmadığını söylemiştir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey ise, tayinlerden ziyade, istizah takririnin verilmesine müteakip Vali Galip Bey'den Heyeti Temyiziye'yi toplayarak istizaha görüş oluşturmasını istemesinin, bir idari makam olan Adliye Vekâleti karşısında yargının en üst mercisi olan Mahkemei Temyiz'in rencide ettiğini belirtmiştir. Aleni celsede, Adliye Vekili Refik Şevket Bey'e, tayini esami ile 58 ademi itimat ve 16 müstenkif reyine karşı, 112 rey ile itimat beyan edilmiştir.



1106



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 15, Birinci Celse; BMM ZC, C: 18, İ: 15, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Mart



İngiltere, Fransa ve İtalya Dışişleri Bakanlarının 26 Mart 1922 tarihinde Paris'te kararlaştırdıkları barış şartları Ankara Hükümeti'ne iletildi.



Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, kararı Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nde bulunan Ankara Hükümeti temsilcisi Hikmet Bey'e iletmiştir. 26 Mart 1922 tarihli Mütareke Teklifi, Meclis'in, 30 Mart 1922 tarihli gizli oturumunda Hariciye Vekâleti Vekili Mahmut Celâl Bey tarafından okunacaktır.



BMM GCZ, İ: 17, İkinci Celse



28



Mart



242 sayılı Reşat Hikmet Meclisi Mebusan Reisi Reşat Hikmet Bey'in kabrinin Bey'in kabrinin inşası hak- inşası için Meclis Bütçesinden 500 liranın tahsis ve kında Heyeti Umumiye Ka- sarfına karar verilmiştir. rarı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 16, Birinci Celse



28



Mart



243 sayılı Mecburi ziraat usulünün tatbik edilmemesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Mecburi ziraat usulünün tatbik edilmemesine karar verilmiştir. Mükelllefiyeti Ziraiye Nizamnamesi'ndeki bu hususa müteallik maddesinin ilgası, Mükellefiyeti Ziraiye Kanunu'nun ahkâmı dairesinin geçilmemesi ve ahkâmı cedide vaz'ına ihtiyaç derkâr bulunmasına binaen bu hususa mütaallik projenin tanzimine karar verilmiş ve Heyeti Vekile'ye tevdii edilmiştir. Düzenleme, iki yüz dönümlük arazisi olup ziraat yapan esnaf, tüccar ve köylüleri askerlikten istisna edilmesine son vermeye ilişkindir.



BMM ZC, C: 18, İ: 16, Birinci Celse



28



Mart



İdarei Kura ve Nevahi Ka- Usulü intihabın rey pusulaları suretiyle mi yoksa yununu'nun Encümene giden varlak suretiyle mi yapılacağı müzakere edilmiştir. 31.maddesi müzakere edildi ve maddei kanuniye şeklinde tanzim edilmek üzere Encümene iade edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 18, İ: 16, İkinci Celse



28



Mart



Bazı mahaller me'mûrîn maâşâtı ile maâşât-ı zâtiyye hakkında olunacak muâmeleye dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Bazı mahaller me'mûrîn maâşâtı ile maâşât-ı zâtiyye hakkında olunacak muâmeleye ve saireye dâir olan 6 Zilhicce 1338 (21 Ağustos 1920) tarihli karârnâme ile buna müteferri' diğer karârnâmeler makamına kaim karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.636



28



Mart



1338 sene-i maliyesi Musakkafât Vergisi ile Tedrisât-ı İbtidaiye Vergisinin ilga'sı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1338 sene-i maliyesi Musakkafât Vergisinin tâyin miktarı ve vergilere zamimeten istifâ' edilmekte olan küsurat ile Tedrisât-ı İbtidaiye Vergisinin ilga'sı hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.639



28



Mart



Anadolu'da mitingler başlıyor.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 31 Mart 1922 tarihli HM nüshasına göre, Kayseri'de Paris Konferansı'nın önerdiği ateşkesi reddeden bir miting düzenlenmiştir. Mitingte, Misakı Milli sınırlarını kabul eden bir ateşkesin memnuniyetle karşılanacağı söylenmiştir.



28



Mart



"Ziraat Cemiyeti faaliyet başladı."



Yenigün Gazetesi'nin haberine göre, Ankara'da kuru- KSG IV, YG lan Ziraat Cemiyeti faaliyete başlamıştır.



29



Mart



Papulas, Yunanistan Bakanlar Kurulu'na Anadolu ile ilgili yazılı bir muhtıra verdi.



Papulas, Yunanistan'ın Anadolu'dan vazgeçmesinin KSG IV düşünülemeyeceği belirtilmiş; Hükümetin içinde bulunduğu çıkmazdan dolayı Batı Anadolu'dan vazgeçmesi halinde özerk bir yönetim için kendisine yetki verilmesini istemiştir. Özerk yönetim talebinin reddi halinde bir kez daha istifa edeceğini belirtmiştir.



1922 Yılı



1107



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Mart



Çorum Mebusu Ferid Bey'in Murakabe Heyeti'nden istifası müzakere edildi. [Cmh]



Murakabe vazaifinin gerçekleştirilebilmesi için merkez ve taşra teşkilatlarında geçekleşen sarfiyatın harcama öncesi ve sonrasında tetkik edilebilmesi, usulü tetkikin bu vazaifi gerçekleştirmeye uygun olması ve murakıplar eliyle yapılan tetkikin bir teşkilata tahvil edilmesi gerektiğini belirten Ferid Bey, mevcut Murakabe Heyeti'nin murakabe vazifini gerçekleştirmekten uzak olduğu için Heyet'ten istifasının kabul edilmesini istemiştir. Murakabe Encümeni'nin sözkonusu vazaif ve salâhiyeti tâyin etmek amacıyla kurulduğu, bu yönde bir kararname çıkıncaya kadar Ferid Bey'in görevini sürdürmesi istenmiştir. Ferid Bey, bunun üzerine, istifasını geri almıştır.



BMM ZC, C: 18, İ: 17, Birinci Celse



30



Mart



244 sayılı Orduya iblâğı selâm ve hürmet edilmesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İkinci İnönü muzafferiyetinin yıl dönümü münasebetiyle Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan gelen telgraf okunmuştur. İkinci İnönü Zaferi, 31 Mart/1 Nisan 1921 tarihinde kazanılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 29 Mart 1922 tarihinde de ordu kumandanlıklarına zaferle ilgili bir bildiri yayımlamıştı. Mustafa Kemal Paşa'nın telgrafı yanında Rusya Şûralar Cumhuriyeti Sefiri Aralof, Azerbaycan Şûralar Cumhuriyeti Sefiri Abilof ve Afganistan Sefiri Sultan Ahmet Han'ın tebrik telgrafları da okunmuştur. İkinci İnönü Zaferi'nin yıldönümü münasebetiyle orduya selâm ve hürmet iletilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 17, Birinci Celse



30



Mart



245 sayılı Konyalı Arap Tahir hakkındaki hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hıyaneti Vataniye'den mahkûm Konyalı Arap Tahir BMM ZC, ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası C: 18, İ: 17, Üçüncü kabul edilmiştir. Celse



30



Mart



Kars Muahedenamesi Azerbaycan Hükümeti tarafından tasdik edildi. [Cmh]



30



Mart



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Lordlar Kamarası'nda Anadolu'daki savaşla ilgili bir konuşma yaptı.



Lord Curzon şöyle demiştir: "Anadolu Yunanistan'ı bitkin düşürdü. Yaptığımız barış önerisi akla uygun ve adaletlidir. Bu konuda pazarlık yapmayacağız. Nota kabul edildiği takdirde bunu Yunan kuvvetlerinin Anadolu'yu tedricen tahliyesi izleyecektir. Edirne Yunanlılarda kalmalıdır."



30



Mart



Atina'da Yunanistan Dışişleri Bakanı, Başbakan ve Anadolu'daki Rum Savunma Örgütü temsilcisinin katıldığı bir toplantı gerçekleşti.



Yunanistan Dışişleri Bakanlığında gerçekleştirilen KSG IV toplantıda, Rum Savunma Örgütü temsilcisi, Batı Anadolu'da kurulacak özerk yönetimin Yunanistan tarafından el altından desteklenmesini istemiştir. Başbakan Gunaris, Yunanistan'ın ekonomik kaynakları el verdiği sürece Anadolu'dan çekilmeyi düşünmediklerini, dolayısıyla özerk devlet projesini kabul edemeyeceklerini söylemiştir.



30



Mart



"Darülfünun Grevi" Darülfünun'da boykot kararı alındı.



Darülfünun'da biri, Akil Muhtar Bey'in Einstein'ın KSG IV yeni çıkan İzafiyet Teorisi, diğeri de Rıza Tevfik'in Fuzuli hakkında verdiği iki konferans gerçekleştirilmiştir. Rıza Tevfik'in verdiği konferans sırasında Fuzuli'nin Türk değil Acem olduğunu iddia etmesi, Süleyman Nazif ve öğrenciler tarafından protesto edilmiş; "Türk'ün asırlar boyu bileğinde salladığı kılıcından başka nesi var? Hâlâ İstanbul'da oturabiliyorsanız bunu Düvel-i Muazzama'nın âlem-i İslam'a karşı



1108



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse KSG IV; BMM GCZ, İ: 32, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



hürmetine borçlusunuz." sözleri büyük karışıklığa yol açmış ve Rıza Tevfik salonu terk etmek zorunda kalmıştır. Olaylar, salonda tıbbiyeliler ile sarıklıların birbirine girmesiyle iyice büyümüştür. Darülfünun Edebiyat Fakültesi öğrencileri, gizli yaptıkları olağanüstü kongrede, 5 müderrisin deslerini boykot etmeye ve Darülfünun'la ilişiklerinin kesilmesini talep etmeye karar vermişlerdir. Öğrencilerin, "istiklal, kudsiyet ve milliyet hislerine yabancı ve muhacim [hücum eden]" kişiler olarak niteledikleri bu müderrisler görevlileri şunlardır: Cenab Şahabettin, Barsamyan, Ali Kemal, Rıza Tevfik ve Hüseyin Daniş. Öğrenciler bu taleplerini Fakülte Dekanı İsmali Hakkı Bey'e (Baltacıoğlu) iletmişlerdir. Rıza Tevfik Bey, 1 Nisan 1922'de fakülteyi terkedecektir. Boykot tarihe Darülfünun Grevi olarak geçecektir. 31



Mart



İstanbul Hükümeti ile İtal- İstanbul Hükümeti temsilcisi İzzet Paşa ve İtalyan KSG IV ya arasında bir anlaşma im- Yüksek Komiseri Garroni arasında bir anlaşma imzazalandı. lanmıştır. Anlaşmaya göre, İtalya, Güneybatı Anadolu'yu boşaltacak; buna karşılık, Zonguldak kömürlerinde işletme ve demiryolunda yapım imtiyazı elde edecektir.



31



Mart



Yurdun dört bir tarafında mitingler yapıldı.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin 2 Nisan 1922 tarihli HM nüshasında yer alan habere göre, Ankara Namazgâhında Cuma namazının ardından İkinci İnönü Zaferini kutlamak ve mütareke koşullarını protesto etmek amacıyla bugün mitingler düzenlenmiştir.



1



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Sovyetler Birliği Sefiri Aralof ve Azerbaycan Sefiri Abilof ile Ilgın'a geldi.



Bir süredir, mahiyetinde Aralof ve Abilof olduğu KSG IV halde Mustafa Kemal Paşa, cephe ziyaretine devam etmektedir. Ilgın'da iki medreseyi ziyaret eden Mustafa Kemal Paşa, medrese öğrencilerinin askere alınmaması yönündeki taleplerini öfkeyle karşılamış ve hemen askere alınmaları emrini vereceğini söylemiştir. Aralof, Mustafa Kemal Paşa'nın kendisiyle şu görüşleri paylaştığını söyleyecektir: "Savaş sona erince onlarla daha ciddî konuşacağım. Onları mâli dayanaklarından, vakıflardan yoksun edeceğim. Bu vakıflar mollaların yaşama kaynaklarıdır. Dinç, sağlam delikanlıları askerden kaçıran 17.000 medrese var. Bu tam bir kolordu demektir."



1



Nisan



Darülfünun öğrencileri, Edebiyat Fakültesinin önünde toplanarak boykot kararlarını açıkladılar.



Öğrenciler, boykot kararlarını Rıza Tevfik'e de ver- KSG IV, mişler; Rıza Tevfik derse girmemiştir. Edebiyat Fa- PS kültesi Dekanı İsmail Hakkı Bey (Baltacıoğlu), 30 Mart 1922 tarihinde kendisine iletilen protestonamenin delillendirilmediğini ve bu nedenle bir şey yapılamayacağını ve bu nedenle öğrencilere iade ettiğini, öğrencilerin bu iddialarını delillendirmeleri halinde protestonomeyi gereği yapılmak üzere Müderrisler Meclisi'ne havale edeceğini söylemiştir. İsmail Hakkı Bey, Cenab Şahabettin'in Türklerin bilime yetenekleri olmadığı yönündeki görüşlerine katılmadığını dile getirmiştir. Peyamı Sabah Gazetesi'nde Darülfünun'daki konferans hadisesine yer verilmiş ve Filozof, Türklük aleyhinde bulunmamıştır, denilmiştir. Ali Kemal de, yazısında, "İttihat ve Terakki'yi fırkalıktan çıkaran kin oldu. Ankara'nın eline geçsek diri diri derimizi soyarlar." demiştir.



1922 Yılı



1109



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Nisan



Paris Konferansı'nda itilaf devletleri tarafından teklif edilen mütarekenin kabul edilmemesi hakkında yurdun çeşitli yerlerinden gelen telgraflar Meclis'te okundu. [Cmh]



1



Nisan



1338 Dahiliye Vekâleti Bütçesi müzakere edildi. [Cmh]



Dahiliye Bütçesi görüşmelerinde Dahiliye Vekâletine BMM ZC, C: 18, yöneltilen sual takrirleri gündeme gelmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



İ: 18, Birinci Celse



1



Nisan



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in matbuattaki sansür meselesine dair sualine, bütçe müzakeresi vesilesiyle Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey cevap verdi. [Cmh]



Hüseyin Avni Bey (Erzurum), İrade-i Milliye'de Tekâlif-i Milliye uygulamalarına ilişkin bir yazının sansür edilmesi ve imtiyaz sahibi Salâhaddin Bey'in aynı zamanda Meclisi İdare Başkâtibi olamayacağı gerekçesiyle Sivas Valisi Ali Haydar Bey tarafından memuriyetten azledilmesine dair Dahiliye Vekâletine bir sual takriri vermiştir. Dahiliye Vekili Fethi Bey, sansür hakkında Sivas Valisi'nin zühul ettiğini, ilim ve fazıl sahibi valinin buna ilişkin birçok hususi sebep gösterdiğini ve bu ufak husustan dolayı kendisinin azil ve teb'id edilmesinin düşünülmediğini söylemiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



1



Nisan



Bolu Mebusu Tunali Hilmi Bey'in Ankara Valisi İhsan Bey'e dair sualine, bütçe müzakeresi vesilesiyle Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey cevap verdi. [Cmh]



Tunalı Hilmi Bey sual takririnde Ankara Valisi İhsan Bey'in idare zihniyetinin Kurunuvüsta [Ortaçağ] zihniyetinde, müstebit bir vali olduğunu iddia etmiştir. Oturum vali, mutasarrıf ve kaymakamlardan başlayarak Dahiliye Vekaletindeki memurların tayin, nasb ve azilleri, memurin usulü muhakematı ve teftişi ile ilgili tartışmalarla devam etmiştir. Fethi Bey, tayin, nasb ve azillerin Memurin Nizamnamesi dahilinde yapıldığını, daha önceden "merkez ordusunun memurini idare hakkında müdahale için bazı salâhiyetlere" sahip olduğunu, ancak kendi vekaleti sırasında bu salahiyetlerin doğrudan doğruya ciheti mülkiyeye alındığını söylemiştir. Dahiliye Vekâletinin daha iyi bir idareye kavuşması için Heyeti Teftişiye'nin ve Dahiliye Müsteşarlığı'nın yeniden gündeme alınacağını dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



1



Nisan



Siird Mebusu Kadri Bey'in Siird Mutasarrıfı Münib Bey'e dair sualine, bütçe müzakeresi vesilesiyle Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey cevap verdi. [Cmh]



Fethi Bey, Faysal'ın Bağdad'dan Şimal'e doğru gerçekleştirdiği bazı cereyanlarını önlemek amacıyla Siird'e daha muktedir bir mutasarrıf atama ihtiyacı duyulduğunu, Siird Mutasarrıfı Münib Bey'in görevine bu nedenle son verildiğini ve Münib Bey'in Hakkari'ye atandığını belirtmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



1



Nisan



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'e vekâlet eden Maarif Vekili Vehbi Bey'in vekâlet meselesine dair takririne Ali Fethi Bey cevap verdi. [Cmh]



Vekillerin ferden ferda intihabı hakkındaki kanun hilafında olduğu iddia edilen vekâlet meselesine ilişkin Fethi Bey, daha önceki emsallere göre hareket ettiğini ve meclisin salâhiyetine hürmetsizliğin aklından bile geçmediğini söyleyerek cevap vermiştir. Hüseyin Avni Bey, beyanatın zühul mahiyetinde olduğundan dolayı vekilin mazur görülebileceğini dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



1110



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Nisan



1921 yılı Muvazene-i Umumiye Layihasının dört fıkrasında değişiklik yapılması kabul edilerek Heyeti Vekile'ye tevdi edildi. [Cmh]



Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey'in 1338 bütçesi münasebetiyle Muvazene-i Maliye Encümenince tanzim edilen mazbatai müzeyyelenin 3. maddesi ve 19. maddesinin 1., 3., 4. ve 5. fıkralarının Heyeti Umumiyece kabulüyle Heyeti Vekile'ye tevdiine dair takriri, bu hususa ilişkin bir levayihi kanuniye hazırlanmak üzere Heyeti Vekile'ye havale edildi. Kanun tasarısı ile memurların kadro, harcırah, tahvil-becayiş ve azilleriyle ilgili düzenlemeler yapılmak istenmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 18, Birinci Celse



1



Nisan



İngiltere, Padişah Vahdettin'in ayrı barış önerisi teklifini reddetti.



Sadrazam Tevfik Paşa aracılığıyla 25 Mart 1922 tari- Sİ hinde İngiliz Yüksek Komiserliği aracılığıyla iletilen barış önerisi reddedilmiştir.



1



Nisan



İngiltere'nin Atina Temsilcisi Mr.Lindley, İyonya Devleti'yle ilgili bir rapor sundu.



Yunanistan Dışişleri Bakanı'nın İyonya Devleti'yle ve Sİ böyle bir oluşumu destekleyen hareketle bir ilgilerinin olmadığına dair beyanatının barış teklifi ardından geçerli olmadığını belirten bir rapordur.



2



Nisan



Harb Encümeni, saldırı hazırlıklarının mali boyutunu ve alınacak tedbirleri görüştü. [Cmh]



KSG IV



2



Nisan



Dépats'ta Akbulut'ta bulunan Ermeni cesetleriyle ilgili bir haber yayımlandı.



Türk ordusunun çekilmesinden sonra Akbulut'ta bin- KSG IV lerce Ermeni cesedine rastlandığı belirtilmiş ve Türklerin Ermenilere karşı vahşet ve zulüm uyguladığı ileri sürülmüştür. Kâzım Karabekir Paşa, 9 Mayıs 1922 tarihinde Hariciye Vekâleti'ne, bu cesetlerin Ermenilere değil Türklere ait olduğunun belirtilerek haberin yalanlanmasını istemeyi önerecektir. Hariciye Vekâleti, 11 Mayıs 1922'de Paris ve Roma mümessilliklerine bu yolda bir talimat iletecektir.



2



Nisan



İran'ın İstanbul Sefiri'nin kabulüne ilişkin irade yayımlandı. [Osm]



İran'ın eski Roma Sefiri Prens Mirza İshak Han, İstanbul Sefaretine atanmıştır. Kabul ile ilgili iradeyi seniyye yayımlanmıştır. Mirza İshak Han, 21 Mayıs 1922 tarihinde Padişah'ın huzuruna kabul edilecektir.



3



Nisan



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Ankara'ya geldi. [Cmh]



Ankara'ya gelen Yusuf Kemal Bey, Avrupa gezisi KSG IV hakkında İcra Vekilleri Heyeti'ne bilgi vermiştir. İcra Vekilleri Heyeti ve Büyük Millet Meclisi, 22 Mart 1922 tarihli mütareke ve 26 Mart 1922 barış önerilerine ilişkin görüş oluşturmak için kendisini bekliyorlardı. Aynı gün, İzzet Paşa da, İstanbul'a dönmüştür.



3



Nisan



Başkumandan Mustafa Mustafa Kemal Paşa, Rum memurların Türk memur- KSG IV Kemal Paşa, Konya Demir- larıyla değiştirilmesini istemiştir. yolları Genel Müdürlüğü'nden Rum memurların işten çıkarılmasını istedi. [Cmh]



1922 Yılı



KSG IV; TV: 4430; BOA: İ..DUİT, GN: 22, DN: 16 (28.03. 1922); BOA: İ..DUİT, GN: 48, DN: 12 (21.05. 1922); TV: 4475



1111



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Nisan



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, Kürdistan ahvali hakkında devran eden şayiata dair sual takririne Dahiliye Vekili Vehbi Bey tarafından verilen tahrirî cevap Meclis'te okundu. [Cmh]



Yusuf Ziya Bey'in 6 Mart 1338 tarihinde verdiği sual takririne, Dahiliye Vekili Vehbi Bey, "Şark vilâyetlerinde halihazırda bir hâdiyesi mühimme yoktur. Ancak düşmanlarımız şimdiye kadar evvelce vatanımızı parçalamakta muvaffak oldukları tefrikaları tekrar ihdasa çalışmakta oldukları cihetle rüfekayı muhteremeden bâzıları emsali veçhile ikaz ve irşat vazifesiyle Meclis Riyaseti ve Başkumandanlık canibi samisinden dairei intihabiyelerine izam olunduğu maalihtiram arz olunur" şeklinde cevap vermişlerdir.



BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse



3



Nisan



1338 Dahiliye Vekâleti Bütçesi'nin idarei merkeziye kısmına ilişkin 145.faslı kabul edildi. [Cmh]



1337 senesi bütçesinden tahsisatı kaldırılarak lağvedilen Heyeti Teftişiyei Mülkiye'nin, 1338 senesi bütçesi 145.faslına konulacak tahsisat ile mevcut nizamnameye tevfikan ipkasına ve 12 müfettiş görevlendirilmesine karar verilmiştir. Müsteşarlığa ait vazifenin İdarei Umumiyei Vilâyat Müdüriyeti tarafından ifasına veyahut bu defa teşkil edilen Heyeti Teftişiye Müdüriyetine tevdii suretiyle Müsteşarlık maaşının tasarrufuna ilişkin Dahiliye Encümeni kararı kabul edilmeyerek, Dahiliye Müsteşarlığının ipkasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse



3



Nisan



Burdur Mebusu İsmail Subhi Bey'in, Rusya'da açlığa mahkûm İslâm çocuklarından bir kısmının Türkiye'ye celpleriyle idarelerinin temini esbabını hazırlamak üzere bir komisyon teşkiline dair takriri kabul edilmiştir. [Cmh]



İsmail Suphi Bey, Rusya'daki açlık nedeniyle Volga ve Ural çevresinde Başkırt, Tatar, Kazak ve Kırgızlardan birçok Türk çocuğunun ölmekte olduğunu belirttiği takdirinde bunlardan bir kısmının Türkiye'ye getirilerek kurtarılmasını önermiştir. Anadolu'da halihazırda 86.000 yetim çocuğun olduğu tespit edilmiştir. Her şubeden iki kişinin seçileceği bir Encümenin teşkil edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 18, İ: 19, Birinci Celse



3



Nisan



Darülfünun'da Fen ve Siyasal Bilgiler Fakülteleri, Edebiyat Fakültesi öğrencilerinin aldıkları kararları desteklediklerini açıkladılar.



Edebiyat Fakültesi öğrencileri, kararlarından hocaları KSG IV haberdar ederek derslere girmemektedir. Ali Kemal, Darülfünun Eminliğine başvurarak bu "çirkin olayların" önlenmesini istemiştir.



3



Nisan



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bir rapor sundu. [YK]



Raporda Anadolu'da savaşın çıkmaza girdiği ve iki Sİ, İBA IV taraftan birinin diğerine üstünlük sağlayabilecek durumda olmadığı belirtilmiştir. Aynı gün, İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu da bir rapor hazırlayarak sunmuştur. Rapora göre, Müttefik Devletlerin barış teklifi Anadolu'da olumlu karşılanmıştır. Raporda, teklifin kabul edilmemesinin Konya ve Tokat'ta hoşnutsuzluk yaratacağı belirtilmiştir. Teklifin Meclis'in gizli oturumunda görüşüldüğü belirtildikten sonra teklifin Yunanistan'ı korumayı hedefleyen bir hile olduğuna yönelik görüşe tek muhalif ismin Albay Ömer Lütfi Bey olduğu ifade edilmiştir. Curzon'un 4 Nisan 1922 tarihli raporu ise, Türk basınının görüşlerine yer verecektir. Gazetelerin, işgal altındaki topraklar boşaltılmadıkça silah bırakılmayacağını ve Misakı Milli konusunda pazarlığa girişilmeyeceğini yazdıklarını iletecektir.



1112



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Nisan



Edward Marshall Şirketi adına Mr. Edward Marshall, Mustafa Kemal Paşa'ya bir mektup gönderdi.



Don Louis Bourbon'un Edward Marshall Şirketi'nin KSG IV Türkiye temsilciliğini kabul ettiği belirtilen mektupta, Bourbon'un Ankara'ya Türkiye'nin kalkınmasıyla ile ilgili bir planla geldiği belirtilmiştir. Planda belirtilen kalkınma yolunun benimsenmesi tavsiye edilerek, Türkiye'nin Amerika gibi hızla zengileşeceği ifade edilmiş ve Türkiye'nin hiçbir imtiyaz vermemesi salık verilmiştir.



4



Nisan



246 sayılı Cevabi nota hak- Paris Konferansı'nın mütareke teklifine karşı Haricikında Heyeti Umumiye Ka- ye Vekâletince hazırlanan cevabi nota ekseriyeti rarı alındı. [Cmh] âzime ile kabul edilmiştir. İtilâf Devletlerinin Mütareke Tekliflerine, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in Ankara'ya gelişine kadar cevap verilmemesine karar verilmişti. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, kat'i sulhten yana olmakla birlikte, mütareke için şartı esasi olarak mütareke ile beraber tahliye işlemlerine biran evvel başlanmasını vazgeçilmez addetmiştir. Mütareke müddetinin Anadolu'nun tahliye müddeti olan dört aydan ibaret olmasını teklif etmiş ve tahliye sonunda müzakeratı evveliyei sulhiye neticelenmemiş olursa mütarekenin kendiliğinden üç ay daha uzatılmasını uygun bulmuştur. Ayrıca, notada ayrıntılı bir tahliye planı verilmiştir.



4



Nisan



"Darülfünun Grevi"



Edebiyat Fakültesi öğrencileri, derslerine girmeme KSG IV kararı aldıkları beş müderris hakkında, Fakülte ve Darülfünun yönetimine vermek üzere bir ithamname hazırlamış; metin kalabalık bir öğrenci topluluğu önünde okunup kabul edilmiştir. Metin, gazetelerde sansürlenerek yayımlanabilecektir. Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi, suçlanan müderrislerin de hazır bulunduğu toplantıda suçlama metnini görüşmüştür. Hüseyin Daniş ve Rıza Tevfik'in istifaları oybirliği ile kabul edilmiştir. Barsamyan hakkındaki iddiaların mahkeme tutanakları getirilerek incelenmesi karara bağlanmış; Ali Kemal ve Cenap Şahabettin'e isnad edilen suçlar mesnedsiz bulunmuştur. Müderrisler Meclisi Başkanı İsmail Hakkı Bey, kararı öğrencilere açıklamış; öğrenciler, isteklerinde diretmişlerdir.



5



Nisan



Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İtilâf Devletlerinin 22 Mart 1922 tarihli mütareke ve 26 Mart 1922 tarihli barış önerilerine birlikte cevap verdi.



4 Nisan 1922 tarihinde Meclis'te onaylandığı haliyle belirtilen tarihli notalara cevap verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti tarafından tanzim edilen cevabi nota, Hariciye Vekili imzasıyla verilmiştir.



KSG IV; BMM ZC, C: 18, İ: 20, Dördüncü Celse



5



Nisan



1499 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile edebi yayınların Dahiliye ve Hariciye Vekâletlerinin izni ile Anadolu'ya sokulmasına karar verildi. [Cmh]



İstanbul'da yayınlanan Yeni Nesil adlı derginin Anadolu'ya sokulabileceği ve ilmi, edebi yayınlardan Anadolu'ya sokulacak olanların Dahiliye ve Hariciye Vekaletlerince tesbit edilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 4.53..15./8 6-13



5



Nisan



"Darülfünun Grevi"



Edebiyat Fakültesi öğrencileri, istemedikleri beş mü- KSG IV derristen üçü daha istifa etmedikçe derslere girmeyecekleri yönünde oybirliğiyle karar almışlardır.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 18, İ: 20, Dördüncü Celse; BMM GCZ, İ: 17, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 20, İkinci Celse



1113



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



5



Nisan



Yunanistan iç borçlanmaya gitti.



Yunanistan Başbakanı Gunaris'in, Avrupa gezisinde KSG IV istediği mali yardımı bulamaması üzerine Yunanistan iç borçlanmaya gitmiştir. İç borçlanma kararı, 148 red oyuna karşın 151 oyla kabul edilmiştir. Bir buçuk milyarlık bir iç borçlanmaya gidilmiştir.



6



Nisan



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Padişah Vahdettin'le gizli bir görüşme yaptı.



Rumbold'un raporuna göre, Padişah Vahdettin, Ke- Sİ, KSİB malistlere karşı her zamankinden daha sert konuşmuştur. Vahdettin, İttihat ve Terakki'nin yeni bir şekli bir ihtilâl teşkilâtı olarak tanımladığı Kemalistlerin İngiltere'nin tekliflerini kabul etmeyeceğini, otoritelerini İstanbul'a kaydırmak istediklerini söylemiş ve barışın İstanbul Hükümeti ile yapılmasını istemiştir. Kendisini İngiltere ile herhangi bir özel uzlaşmaya hazır olduğunu dile getirmiş; ancak uzlaşma için boşaltılacak Anadolu'daki topraklara Kemalistlerin izin verilmeyerek İstanbul Hükümeti'ne devredilmesini talep etmiştir. Hayatının tehlikede olduğunu belirttikten sonra, Kemalistleri etkisiz hale getirmek için Edirne'nin de kendisine verilmesini istemiştir. Vahdettin, 9 Nisan 1922 tarihinde Yüksek Komiserliği bir temsilcisini daha yollayarak taleplerini tekrarlayacaktır. Görüşmeyi 10 Nisan 1922 tarihinde Hükümetine iletecek olan Rumbold, "şahsî durumu için pek kaygılı" olan Padişah'ı Kemalistlere karşı kullanabileceklerini bildirecektir.



6



Nisan



247 sayılı Hiyaneti Vataniyeden mahkûm mütaaddit eşhas hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Seydişehir, Beyşehir ve Akseki kazaları harekâtı isyaniyesinde bulunmaktan Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Şeyh Hacı Ali ve otuz yedi refiki hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, idam mahkûmlarının cezalarının müebbet küreğe çevrilerek ve diğerlerinin tahliye edilerek Af Kanunundan yararlanmalarına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse



6



Nisan



209 sayılı Ali Kirpioğlu Ali'nin Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede on beş sene kürek cezasına mahkûm ve elyevm Kastamonu Hapsanesinde mahpus Ali Kirpioğlu Ali'nin maluliyeti daimesine mebni bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse



6



Nisan



208 sayılı Kocakafaoğlu İbrahim'in Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede on beş sene kürek cezasına mahkûm Kastamonu hapsanesinde mahpus bulunan Kocakafaoğlu İbrahim'in maluliyeti daimeye müptelâ olmasına mebni bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse



6



Nisan



210 sayılı Emrazoğlu Hasan'ın Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katîyede on beş sene kürek cezasına mahkûm olup elyevm Kastamonu Hapsanesinde mahpus Emrazoğlu Hasan'ın maluliyetine mebni bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse



6



Nisan



Seferberlik Zammı Kanununun dördüncü maddesinin tefsirine dair takrir okunarak, söz konusu teklifin tefsir suretiyle dördüncü maddeye ilavesi kabul edildi. [Cmh]



Seferberlik Zammı Kanununun efrada ilişkin dördüncü maddesine "Devriçarkta bulunduğu müddetçe sefain efradına elli kuruş verilir." fıkrası eklenmiştir. Böylelikle, aynı koşullardaki zabitana ilişkin hüküm efrad için de geçerli kılınmıştır.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, Birinci Celse



1114



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Nisan



248 sayılı Valiler maaşatının tâyininde Dahiliye Vekâletinin serbest kalması hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



1338 Dahiliye Vekâleti Bütçesi'nin vilâyat, liva, kaza ve nevahi memurin maaşatını düzenleyen 148.faslı kabul edilmiştir. Dahiliye Encümeni'nde Dahiliye Vekili'nin de katılımıyla, kadro derecesine göre beş sınıfa ayrılan valiler, üç sınıfa düşürülmüş ve sınıflarında belirli bir düzen olmayan kaza memurini de üç sınıfa ayrılmış; yapılacak tahsisat sınıflarına göre yeniden düzenlenmiştir. Sınıf ve tahsisat üzerine yapılan tartışmalardan sonra, 148.faslın birinci ve ikinci maddelerinin mutazammın olduğu meblâğı tecavüz etmemek şartıyla valilere verilecek maaş miktarının tayininde Dahiliye Vekâleti'nin serbest bırakılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 21, İkinci Celse



7



Nisan



İngiltere Savaş Bakanlığı, Ankara Hükümeti'nin ateşkes önerisinin kabul edilmemesini istedi.



Konferans'tan önce Anadolu'nun boşaltılmasına yol Sİ, KSG açacak bu önerinin, Ankara Hükümeti'nin elini kuv- IV vetlendireceği, Yunanistan'ın da bu sefer Trakya'ya yığınak yapmasına yol açacağı ve bu vesileyle savaşın Trakya'ya kayarak Müttefik Devletleri doğrudan tehdit etmesine neden olacağı belirtilmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon da, aynı gün Paris ve Roma Elçiliklerine çektiği telgrafta tahliyenin hemen ateşkesi takip etmesinin mümkün olmadığını söylemiştir. İngiltere, işi uzatarak Ankara'nın askeri bir harekâta girişmesini önlemeye çalışmaktadır.



7



Nisan



Büyük Millet Meclisi Hükümeti Roma Mümessili Celâleddin Arif Bey, Cenova Konferansı ile ilgili Vakit Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Celâleddin Arif Bey, Cenova Konferansı'nda Türkiye KSG IV hakkında bir karar alınsa bile, Türkiye'nin reyi alınmadığı için alınan bu kararın kökünden yok sayılacağını söylemiştir.



7



Nisan



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Anadolu'nun ilk defa itidal yolunu tuttuğunu yazdı.



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Ankara'nın cevabı muhalif muvafık herkeste PS bir inşirah yarattı. Ankara, olumlu cevap vermekle itidal yolunu tuttu. Sulha doğru ilk adamını attı. Anadolu'dakiler ilk defa siyasî bir marifet gösterdiler."



8



Nisan



211 sayılı Hariciye Vekâleti Bütçesine Vazifei Mahsusa ile Ukrayna'ya Gidecek Heyetin Masarifi Seferiye ve Zaruriyesine Karşılık Olmak Üzere Zam İcrası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Vazifei mahsusa ile Ukrayna'ya gidecek heyetin masarifi seferiye ve zaruriyesine karşılık olmak üzere 1338 senesi Hariciye Bütçesine faslı mahsus olarak yedi bin beş yüz liralık tahsisat ita olunmuştur.



BMM ZC, C: 19, İ: 22, Birinci Celse



8



Nisan



212 sayılı Harbi Umumi Esnasında Kura Ahalisine Zimmet Kaydolunan Âşarın Sureti Cibayeti hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Harbi Umumi içindeki senelere ait âşarı ayniye bakayasının aynen ödenmesi mümkün olmayınca İstanbul Hükümeti, borcun aidolduğu seneler rayicine göre tahsil edilmesini kararlaştırmıştı. Ancak, borcun ödenmesi mümkün olmamış ve tahsilata ilişkin yeni bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmuştur. Kura ahalisine aynen zimmet kaydolunan âşarın bakayası aynen veya 1337 senesi Eylül rayicine göre tahsil edilecek; ellerinde hububat bulunmayan ve tediyeye muktedir olamayanların tahsili deyni hasat vaktine kadar tecil olunacaktır.



BMM ZC, C: 19, İ: 22, Birinci Celse



1922 Yılı



1115



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



8



Nisan



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İtilâf Devletlerinin 22 Mart 1922 tarihli mütareke teklifine cevap verdi. [Osm]



İstanbul Hükümeti, Konferansa katılmayı kabul KSG IV, ettilerini bildirmiştir. Trakya da dahil olmak üzere iş- Sİ gal altındaki bölgenin boşaltılmasını istemiştir.



8



Nisan



"Darülfünun Grevi"



Tıp ve Fen Fakültelerinin desteğinden sonra, Eczacı- KSG IV, lık ve Dişçilik Fakültesi öğrencileri de Edebiyat Fa- PS kültesi öğrencilerinin boykotunu desteleme kararı almış; destek amacıyla dersleri boykot etmişlerdir. Hukuk Fakültesi öğrencileri ise Edebiyat Fakültesini manen destekleme kararı almış; maddi desteğin Darülfünun Divanı'nın kararından sonra alınacağını bildirmiştir. Talebe-i Ulum, İslamiyet aleyhindeki tutumları protesto etmiş; ancak, boykota karşı tarafsız olduğunu açıklamıştır. Darülfünun Emini Besim Ömer Paşa, Darülfünun Divanı'nı toplantıya çağırmıştır. Peyamı Sabah Gazetesi'nde, boykotçu öğrenciler, birkaç kötü yaratılışlı kişinin oyuncağı olarak gösterilmiş ve onları destekleyen Celâl Nuri, İsmail Müştak ve Aka Gündüz için "kargalar" denmiştir.



9



Nisan



Harb Encümeni, ordunun durumunu görüştü. [Cmh]



Harb Encümeni, gelir kaynaklarını, askerlerin yiye- KSG IV cek ve donanımlarını değerlendirmiştir.



9



Nisan



Trabzon Vali Vekili ve 13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey, Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti yöneticileriyle ilgili Dahiliye Vekili Fethi Bey'e başvurdu. [Cmh]



Sami Sabit Bey, Dahiliye Vekili Fethi Bey'e, Trabzon KSG IV Müdafaai Hukuk Cemiyeti yöneticilerinin ilçelerde kendilerini yeniden seçtirmekte olduklarını bildirmiş ve seçimlerin yeniden usulüne uygun şekilde yapılmasını istemiştir. Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'den de duruma müdahale etmesini istemiştir.



9



Nisan



Yemen Valisi Mahmud Nedim, Mehmet oğlu Ali Elidrisi'ye bir mektup yazdı.



Yemen Valisi Mahmut Nedim'in Mehmet oğlu Ali Elidrisi'ye yazdığı mektupta, Müslümanlar arasındaki savaşın ve akan kanların durdurulmasından ve Alem-i İslam'ın hilafet makamı etrafında toplanması için harcadıkları gayretten bahsetmiştir.



9



Nisan



1505 sayılı İcra Vekilleri Rüsumat Müdüriyet-i Umumiyesi ile taşra gümrük BCA: Heyeti Kararı ile Rüsumat müdürlükleri arasında şifre ile haberleşme yapılması- 30..18.1.1/ 4.54..1. Müdüriyet-i Umumiyesi'nin nın kabulüne karar verilmiştir. şifreli haberleşmesine izin verildi. [Cmh]



9



Nisan



Zirâat Bankası'nın 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.640



9



Nisan



Emniyet Sandığı'nın 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.645



9



Nisan



Osmanlı Türk Hanımları Esirgeme Derneği'nin Menâfi'-i umûmiyyeye hâdim cemiyetten addi hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.647



1116



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..5. /436B5



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Nisan



Darülfünun'un bütün öğrencileri Darülfünun Divanı'na ortak bir bildiri verdi.



Darülfünun'un bütün fakülte ve yüksek okullarının KSG IV, öğrencilerinin temsilcileri, Darülfünun Divanı'na ortak PS bir bildiri vermiş ve milleti aşağılayan 5 müderrisin üniversiteden çıkarılmasını istemiştir. Darülfünun'nun 12 kişilik (Ziya Nuri Paşa, Akil Muhtar Paşa, Ebulula, Hasan Tahsin, Muslihittin Adil, Maarif Nâzırı Sait, Salim, Fatin, İsmail Hakkı, Köprülüzade Fuat Beyler'in bulunduğu) Darülfünun Divanı, öğrencilerin istenmeyen müderrisler için verdiği ithamnameyi görüşmüş; Rıza Tevfik ve Hüseyin Daniş, görevlerinden istifa etmiştir. Divan, kurulacak bir komisyonun yapacağı incelemeden sonra Ali Kemal, Cenap Şahabettin ve Barsamyan'ın izinli sayılması veya sorunun çözümüne kadar derslere ara verilmesi çözüm yollarını değerlendirmiştir. Kararı, Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi'ne bırakmış ve yarın derslerin başlayacağını ilan etmiştir.



9



Nisan



"Biz muhalifler hürüz."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Biz muhalifler hürüz. Hür düşünüyor, hür PS yazıyoruz. Karşımızdakiler ise ağır zincirlerle bağlı esirdirler. Lahan yaprakları, önce mütarekenin kabul edilmezliğini yazarken Ankara'nın cevabı üzerine dillerini değiştirdiler. Zorbalar, harp ve darp yolunun çıkmaz yol olduğunu anlamaya başladılar."



10



Nisan



İtalya'da İtilaf Devletlerinin Dışişleri Bakanlarının katılımıyla Cenova Konferansı toplandı.



Konferans Avrupa'nın yeniden yapılandırılması için gerekli mali ve iktisadi politikaların belirlenmesi ve Sovyetler Birliği ile ilişkilerin normalleştirilmesi amacıyla 34 ülkenin katılımı ile İtalya'nın Cenova kentinde toplanmıştır. Sovyetler Birliği Dışişleri Komiseri Çiçerin'in bütün çabalarına rağmen Türkiye Konferansa davet edilmemiştir. Türkiye'nin, bir Avrupa Devleti değil, "Küçük Asya Devleti" sayıldığı için konferansa çağrılmadığı belirtilmiştir. Konferansa Ankara Hükümeti adına Celâleddin Arif Bey ile Bekir Sami Bey gözlemci olarak katılmıştır. Konferans 19 Mayıs 1922 tarihinde sona ermiştir. Meclis'te yapılan görüşmede, Türkiye'nin Cenova Konferansı'na çağrılmaması kınanmış; İcra Vekilleri Heyeti'nin konferansı protesto etmesi istenmiştir. Görüşmede, binden fazla delegenin katıldığı bu Konferansa Türkiye'nin çağrılmamasında Hariciye Vekâletinin de eksikliği olduğu söylenmiş ve Hariciye Vekâletinin ne yaptığı sorulmuştur.



10



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Lenin'den yardım istedi.



Mustafa Kemal Paşa, Türkiye-Ukrayna Anlaşması'- KSG IV nın Büyük Millet Meclisi'nde 16 Mart 1922 tarihinde onaylanması vesilesiyle Lenin'e bir telgraf çekmiş ve emperyalistlerin yeni yöntemleri karşısında daha sıkı bir blok teşkil etmeleri gerektiğini söylemiştir. Sovyetler Birliği'nin yardımının çok önemli olduğunu ve bu yardımın esirgenmeyeceğinin düşünüldüğünü dile getirmiştir. Bunun için Dr.Rıza Nur Bey'in gönderildiğini ifade etmiştir.



10



Nisan



249 sayılı Mütaaddit eşhas haklarındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden yirmi bir mah müddetle mahkum Pontus Hükümeti teşkili nedeniyle Hükümete karşı isyan eden Lâdik mıntıkası Rum ahalisinden Haralambosoğlu Mihail hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



1922 Yılı



AK; BMM ZC, C: 19, İ: 23, İkinci Celse; KSG IV



BMM ZC, C: 19, İ: 23, Birinci Celse



1117



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Nisan



Darülfünun'un bütün öğrencileri boykota devam edeceklerini açıkladı.



Darülfünun'un bütün fakülte ve yüksek okullarının KSG IV, öğrenci temsilcileri 3 müderrise izin verilmesini ye- PS tersiz bulmuşlar ve geri kalan 3 müderrise de Darülfünun'la ilişikleri kesilinceye kadar boykota devam edeceklerini açıklamışlardır. Divan kararı üzerine Hukuk Fakültesi de boykota katılmıştır. Rıza Tevfik, Peyamı Sabah Gazetesi'nde, boykotçu öğrencilerin dışardan yönetildiklerini ileri sürerek üniversitedeki görevinden ayrıldığını yazmıştır.



10



Nisan



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Raymond Poincaré, Türk-Yunan ateşkesi hakkındaki görüşlerini İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a iletti.



Poincaré, Ankara Hükümeti'ne karşı uzlaşıcı bir tu- KSG IV tum takınmalarını, savaşan taraflar barış şartlarını bütünüyle kabul ederlerse tahliye tarihini öne çekmeyi ancak hemen tahliyeye gidilmemesini önermiştir.



10



Nisan



"Türkiye ordusu, bir halk ordusudur."



27 Mart-6 Nisan 1922 tarihleri arasında Azerbaycan HM Sefiri Abilof ile, Mustafa Kemal Paşa'nın cephe teftişine eşlik eden Sovyetler Birliği Sefiri Aralof'un izlenimleri yayımlanmıştır. Aralof, ordu ve ordu gerisindeki kuvvetin tahayyül edilemeyecek derecede arttığını, cephe gerisinin de en az cephe kadar müesseselerdeki faaliyet, ciddiyet, çalışma azmi ile iyi donanmış olduğunu, herşeyin yoktan varedildiğini, ordunun Kızılordu gibi kendi ihtiyacını imal ettiğini, Mustafa Kemal Paşa'nın milletin ruhunda büyük bir mevki tutmakta olduğunu söylemiştir.



11



Nisan



213 sayılı Kars-ArdahanBorçka-Hopa Tarikınin Turku Umumiye Meyanına İthaline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Batum'un Gürcistan'a bırakılması nedeniyle Hopa limanı, Kars, Ardahan ve Artvin livalarını denize bağlayan tek liman haline gelmiştir. Hopa limanının iktisadi ve siyasi öneminin artmış olması nedeniyle, Zülfice'den Hopa'ya kadar olan şose yolda gerekli tamiratın ve inşaatın yapılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 24, Birinci Celse



11



Nisan



214 sayılı Bayezid Livasına İthal Olunacak Zahair hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ağustos sonuna kadar yalnız gümrük rüsumu aslisi istifa kılınmak üzere İran'dan Bayezid livasına zahair ithal edilmesine karar verilmiştir. "Kasabada açlık bütün şiddetiyle hükümferma" olmuştur; civar mahallerden kar nedeniyle nakil mümkün olmadığı için İran'dan ithali zaruri görülmüştür



BMM ZC, C: 19, İ: 24, Birinci Celse



11



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, Maliye Vekili Hasan Beyin vaziyeti Maliye hakkında beyanatı müzakere edildi. [Cmh]



Hasan Bey, Muvazenei Maliye Encümeni tarafından bazı mülahazatta istinaden tasdik edilmeyen Avans Kanunu ile ilgili izahatta bulunmuştur. Söz konusu kanun; 1922 senesinin ilk bir ayı için alınan avansa kıyasla; daha üç ay için, muamelatı umumiyei devleti idare için istenen 20 milyon lira için tanzim edilmiştir. 1337 senesi ile 1338 senesi bütçelerinin masraf yekûnu olarak nerdeyse birbirinin aynı olduğunu söyleyen Hasan Bey, tahminat ile hakikatin farklı olduğunu itiraf etmiştir. 1337 senesi bütçesinin 40.645.000 liralık bir açıkla kapandığını ve 18/19 milyon liralık düyun ödendeğini söylemiştir. 1338 senesi bütçesinin de tahminin iki katı olacağını; çünkü, ordunun asker, teçhizat ve mühimmat itibariyle hızla güçlendirilmekte olduğunu belirtmiştir. 1338 senesinin geri kalan 6 ayı için hidematı umumiyeye karşılık elde sadece 8 milyon liralık varidat olduğunu ve âşar zamanına kadar da ek gelir kaynağının mev-



BMM GCZ, İ: 24, Üçüncü Celse



1118



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



cut olmadığını açıklamış; bunda bazı gelirlerin mahalline bırakılmak zorunda kalınmasının, bazı gelirlerin ziyan olmasının, ordunun harcamalarını peşin para ile yapmak zorunda olmasının etkisi olduğunu izah etmiştir. Şark'tan gelen yardımların yetmediğini, Avrupa'dan borç alınamadığını eklemiştir. Vilâyetlerin kendilerini idame ettiremediğinden bahsetmiştir. Ertuğrul Mebusu Mustafa Kemal Bey, köylüye, halka yüklenme zihniyetinin, İcra Vekilleri Heyeti'ni başka kaynak arayışından men ettiğini söylemiştir. 11



Nisan



Maarif Nezâreti, Darülfünunu geçici süreliğine kapattığını açıkladı.



Darülfünun öğrencilerin milliyet duygularını inciten KSG IV beş müderrislerin değiştirilmesini istemeleri ve boykota devam edeceklerini açıklamaları üzerine geçici olarak kapatılmıştır.



12



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, vaziyeti maliye hakkında müzakereye devam edildi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Cemil Bey, istikraz bulunamaması karşısında tek çözüm yolunun tezyidi varidat olduğunu; ancak, bunun için geç kalındığını belirtmiştir. Bütçe açığını kapatmak için birçok öneri gündeme getirilmiştir: efradı müslimeden bedel alınması, Men'i Müskirat Kanunu'nun ilga edilerek içkiden ağır vergiler alınması, duhülu men'edilen eşyanın kaçakçılığına engel olunması, evrakı resmiyei matbua fiyatlarının arttırılması, fuzuli teşkilâtın ilgası, İstanbul'da tatbik edilmeye başlandığı haliyle müsekkafat vergisi alınması, orman ve madenlerin yabancılar da dahil olmak üzere işletilmesi ve satılması. Tekâlifi milliyenin alınmasında vuku bulan usulsüzlükler de bir kez daha söz konusu edilmiştir. Eskişehir Mebusu Emin Bey, vekâletlerin birçoğunun tatil edilmesini önermiş; jandarma teşkilâtı varken emniyet teşkilâtına gerek olmadığını, mahkemelerin tatil edilmesi gerektiğini söylemiştir. Maliye Vekili Hasan Bey ise, 1337 senesinde Kadro Encümenlerince kabul edilen kadro toplamının bugün teklif ettikleri kadrolardan %20 fazla olduğunu beyan etmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey'in varidata mütaallik kanun lâyihasının Muvazenei Maliye Encümeninde tetkikinden sonra muvakkaten tatbiki için Hükümete müsaade itasına dair beyanatı üzerine müzakereye devam olunmuştur.



12



Nisan



Darülfünun Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi kararını açıkladı.



Darülfünun Divanı'nın beş müderrisin durumları KSG IV hakkındaki kararı Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi'ne bırakması üzerine, konu Edebiyat Fakültesine intikal etmişti. Müderrisler Meclisi, beş müderris hakkında suçlamaya değer bir husus ve dolayısıyla yapılacak bir şey olmadığını açıklamıştır. Lozan Türk Talebe Cemiyeti, Edebiyat Fakültesi öğrencilerine bir kutlama telgrafı çekmiştir. Anadolu'daki Darülfünun mezun ve mensubu 21 genç de 13 Nisan 1922'de benzer bir telgraf çekecektir. Boykot, Darülfünun öğrencilerini bir araya getirmiş ve örgütlenmelerine vesile olmuştur. Bugün, Darülfünun ve Fakülte "fevkalade" delegelerinden meydana gelen Darülfünun ve Mekâtib-i Âliye Cemiyet-i Merkeziyesi kurulmuştur. Tıp Fakültesi öğrencisi Hamit Necdet'in başkanlığında toplanan cemiyetin kurucu yönetim kurulunda iki Fen Fakültesi, birer de Hukuk, Edebiyat Fakülteleri ile Ticaret, Dişçilik-Eczacılık Yüksek Okullarından temsilci bulunmaktadır.



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 25, Birinci ve İkinci Celseler



1119



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Nisan



İzmir'deki Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, yeni atanan metropolitlerin idare merkezlerine çıkarılmamasını emretti.



Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, Bursa, Gemlik, KSG IV Mudanya, Erdek, Bandırma ve Edremit temsilciliklerine çektiği telgrafta, Venizelosçu yeni Fener Rum Patriği Meletios'un atadığı metropolitlerin idare merkezlerine çıkarılmamasını ve bunun için liman idarelerine gerekli emrin verilmesini emretmiştir.



13



Nisan



İtalyanlar Söke yöresini bo- İtalya, Söke'yi 20 Nisan 1922'de boşaltacak ve 21 Ni- KSG IV şaltmaya karar verdi. san 1922'de kasabayı Yunanistan işgal edecektir. İtalyanlar, Söke'yle birlikte Menderes Vadisi de boşaltmaktadırlar.



13



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, vaziyeti maliye hakkında müzakereye devam edildi. [Cmh]



Mali buhranın çözümü için birçok öneri getirilmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey'in imzasıyla sunulan Hükümet teklifinde, % 8 faiz ile Ziraat Bankasından 500.000 lira alınmasına salâhiyet itası, emvali metrukenin esbabı namına füruht veya idaresine müteallik lâyihai kanuniyenıin mevkii meriyete vazına müsaade itası, ziynet eşyasının meni duhulü hakkındaki kanunun hulliyata ve sair muzır olan eşyaya ait ahkâmı baki kalmak üzere ahkâmı sairesinin 1338 senesi nihayetine kadar tehiri meriyeti, gümrük kaçakçılığının hiyaneti vataniye ceraiminden addiyle mütecasirlerinin İstiklâl Mahkemelerine tevdii hususunun kabulü önerileri yer almaktadır. Erzincan'da ABD'ye petrol imtiyazı verilmesi, reji idarelerinin yeniden tanzimi, askeri ve mülki teşkilâtın bir kısmının ilgası, Meclis'e sürekli katılacak mebus sayısının ve maaş miktarının azaltılması, evkafa ait arazi aşarının bu senelik Maliye Vekâleti tarafından alınması, livaların kaza ve kazaların nahiye halinde idare edilmesi, müstakil livaların daha önce bağlı oldukları vilayetlere bağlanması vb. gibi öneriler de getirilmiştir. Çorum Mabusu İsmet Bey ile rüfekasının varidatı cedide lâyihalarından Muvazenei Maliye Encümeninde bulunanların derhal Meclisin içtimaı atisinde müzakeresine başlanmak üzere Heyeti Umumiyeye sevkleri ve ruznamedekilerin her şeye tercihan ve müstacelen müzakereleri ve verilen takrirlerin Muvazenei Maliye Encümenine havalesiyle halklarında acilen beyanı mütalaa edilmesi mealindeki takriri kabul edilip her gün öğleden evvel ve sonra olmak üzere içtimaa karar verilmiştir.



13



Nisan



Dahiliye Müsteşarlığına Erzurum Valisi Münir Bey'in tayin edildiği haberi yayımlandı.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Dahiliye Müsteşarlığı'- HM na Erzurum Valisi Münir Bey'in tayin edildiği haberini vermiştir.



14



Nisan



Bolu Mebusu Yusuf İzzet Paşa vefat etti.



Yusuf İzzet Paşa, 15 Nisan 1922'de resmi törenle top- KSG IV rağa verilecektir. Mustafa Kemal Paşa da, 19 Nisan 1922'de Yusuf İzzet Paşa'nın eşine bir taziye telgrafı çekecek; milli mücadelenin ilk günlerinden beri vatanın bağımsızlığı için yorulmak bilmez şekilde çalışan Yusuf İzzet Paşa'nın kaybının ordu ve Meclis için çok üzücü olduğunu söyleyecektir.



1120



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM GCZ, İ: 26, Birinci ve İkinci Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Nisan



Ankara Hükümeti'nin Roma Mümessili Celâleddin Arif Bey, Türkiye'nin Cenova Konferansı'na çağrılmamasını protesto etti.



Celâleddin Arif Bey, İstefanı Ajansı'na verdiği de- KSG IV meçle, Türkiye'nin Cenova Konferansına çağrılmayışını protesto etmiş; 350 milyon Müslümanın istekleri dinlenmeden gerçek bir barışın yapılamayacağını söylemiştir. Vakit Gazetesine verdiği demeçte ise, Türkiye'nin bir Avrupa Devleti olduğunu ve bu nedenle konferansa çağrılması gerektiğini dile getirmiştir.



14



Nisan



Kars Muahedenamesi Gürcüstan Hükümeti tarafından tasdik edildi.



14



Nisan



"Harp halinin devamından büyük felaket düşünülemez."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Ankara mütarekeye razı olmacağını gösterdi. PS Anadolu için de, Türklük için de harp halinin devamından büyük felaket düşünülemez. Mukadderatımızı bu kifayetsiz ellerden kurtaracak ileri görüşlü ricale verme çarelerini aramalıyız. O zaman bu devlet kurtulur."



15



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti tüzüğünü merkez kurullarına gönderdi.



Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu Yönetim KSG IV Kurulu adına Mustafa Kemal Paşa bir tamim [genelge] yayımlayarak, Merkez Kurullarına, ekte yolladığı cemiyet tüzüğüne dayanarak tam bir birlik ve ciddiyetle görevlerine devam etmelerini, yurdun her yerinde düzenli ve örgütlü hale gelmelerini bildirmiştir.



15



Nisan



Müttefik Devletler, Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin 5 Nisan 1922 tarihli notasına cevap verdi.



Müttefik Devletler, müzakereler için Büyük Millet KSG IV, Meclisi Hükümeti'nin delege göndermesinden mem- Nutuk, Sİ nuniyet duyduklarını; ancak, belirtilen şartların tümüyle kabul edilemeyeceğini söylemişlerdir. Tahliye tarihinin öne alınabileceğini; ancak, Yunanistan'ın tahliyeye hemen başlanmasına razı olmayacağını ve buna karşılık Trakya'ya tahkimat yapacağını ifade etmişlerdir. Müzakerelere katılacak delegelerin kendilerine bildirilmesini istemiş; konferans yerini ayrıca belirteceklerini eklemişlerdir.



15



Nisan



Siird Mebusu Kadri Bey Memurin Muhakemat Heyeti'nden istifa etti. [Cmh]



15



Nisan



217 sayılı İstihlâk Resmi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



İthal edilmekte olan şeker, petrol, çay ve kahveden 25 Mart 1335 tarihli kararname ile alınmakta olan istihlâk resimi miktarı tezyid edilmiş; bununla beraber pirinç, baharat, margarin yağları, mum, âdi sabun, boş çuvallardan istihlâk resmi alınmasına karar verilmiştir. İstihlâk resmi ithalat sırasında ithalât rüsumu ile beraber gümrüklerce alınacaktır. Perakendeciler istisna tutulmak üzere gümrük, banka ve ticarethanelerde mevcut olan stokların bir hafta içinde rüsumat idarelerine ve bulunmayan yerlerde mal memurlarına beyan edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse



15



Nisan



Sigara Kağıdı ve Kibrit İn- Tehir edilen üçüncü maddenin müzakeresi esnasında hisarı hakkındaki lâyihai verilen lâyihai kanuniyenin reddine ilişkin takrirler kanuniye reddedildi. [Cmh] kabul edilerek, sigara kağıdı ve kibrit inhisarı usulü reddedilmiştir. Sigara kağıdı ve kibrit için önerilen istihlâk uygulamasının zımnen kabulü anlamına gelen bu karara ilişkin düzenleme ise, rüsumun tezyidi hakkındaki lâyihai kanuniyelerin müzakeresine bırakılmıştır.



BMM ZC, C: 19, İ: 27, Üçüncü Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



BMM ZC, C: 19, İ: 27, İkinci Celse



1922 Yılı



1121



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Nisan



215 sayılı Sigara Kâğıtları, Kibrit ve Kav Kutularının İstihlâk Resmine Dair 12 ve 14 Mart 1334 Tarihli Kanunlara Müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Sigara kağıdı ve kibrit ve kav kutularının İstihlâk Resmine dair olan 12 ve 14 Mart 1334 tarihli kanunların beş ve altıncı maddelerinde zikrolunan ahkâmı müsadere mefsuhtur [hükümsüzdür]. Belirtilen miktarlara uygun olmayan kutular için istihlâk resmi alınacaktır.



BMM ZC, C: 19, İ: 27, Dördüncü Celse



15



Nisan



216 sayılı Merakibi Bahriyeden Alınacak Rüsum hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Bilûmum merakibi bahriye ve sefainden liman idarelerince alınacak Rüsumu Bahriye tarife ve koşulları düzenlenmiştir. Müruriye Resmine ilişkin fıkra kabotaj meselesinde ileride memleketin istiklâli iktisadisini ihlal edebilecek mahiyette görülerek çıkarılmıştır.



BMM ZC, C: 19, İ: 27, Dördüncü Celse



15



Nisan



İstanbul Hükümeti ile İtal- İstanbul Hükümeti ile İtalya arasında nota alıp verme KSG IV ya arasında bir anlaşma im- ile bir anlaşma imzalanmıştır. İtalya, anlaşmayı 24 zalandı. Nisan 1922 tarihinde Müttefik Devletlere haber verecek; İngiltere, anlaşmadan dolayı İtalya'yı 27 Nisan 1922 tarihinde protesto edecektir.



15



Nisan



İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, mütareke konusunda Ankara Hükümeti'nin İBA IV Sir Horace Rumbold, İngil- verdiği cevabın ılımlıların zaferi gibi göründüğünü tere Dışişleri Bakanı Lord iletmiştir. Curzon'a mütareke hakkında bir rapor sundu. [YK]



15



Nisan



"Darülfünun hadisesinden ders"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal Darülfünun KSG IV, hadisesiyle ilgili şunları yazmıştır: "Yeniçerilikten, PS Celâlilikten olduğu gibi şimdi de bu taifeden kurtulmak lazımdır. Muhitimiz öyle bir silindire muhtaçtır ki, matbuatından diğer çevrelere kadar üzerinden şöyle bir geçsin, bütün bu rezaleti süpürsün götürsün. Bu ameliyat olmadıkça memleket için felah olmaz." Aynı gün Darülfünun öğrencileri, boykotu başlatmalarına neden olan 5 müdderisten 3'ünün hala Darülfünunu terketmemesini kınamış; diğer müderrisleri ziyaret ederek Darülfünuna ve onlara saygılarını ve Darülfünunun açılma isteklerini göstermişlerdir.



16



Nisan



Sovyetler Birliği ile Almanya arasında Rapollo Anlaşması imzalandı.



Avrupa'daki bunalım, Rusya'daki açlık ve Versay KSG IV Anlaşması'nın başarısının telafisi gündemiyle toplanan Cenova Konferansı devam ederken konferansa konu olan iki devlet Rapollo Anlaşmasını imzalamışlardır. Anlaşmaya göre, iki ülke arasında yeniden diplomatik ilişki kurulacak, karşılıklı olarak tazminat isteğinden vazgeçilecek, iki ülke ticarette birbirlerine en çok kayırılan millet ilkesini uygulayacaktır. Rapolla Anlaşması ile tesis edilen ittifak, Birinci Dünya Savaşı'nın bütün yükünün yıkılmaya çalışıldığı Almanya ve tecrit edilmeye çalışılan Rusya açısından büyük bir başarı sayılacaktır.



16



Nisan



220 sayılı Kibrit İstihlâk Bir kutu kibrit için 30 Eylül 1336 tarihli Kanun muResminin Tezyidi hakkında cibince alınmakta olan on para İstihlâk Resmi yirmi Kanun kabul edildi. [Cmh] paraya iblâğ olunmuştur. Âmil, tacir ve bâyiler ellerindeki kibrit kutularının miktarını on beş gün içinde memurini maliyeye beyan etmeye ve farkı resmini ifaya mecburdurlar.



1122



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 19, İ: 28, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Nisan



221 sayılı Sigara Kâğıdının İstihlâk Resminin Tezyidine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Bir sigara kâğıdı defteri için 30 Eylül 1336 tarihli Kanun mucibince alınmakta olan yirmi para İstihlâk Resmi kırk paraya iblâğ edilmiştir. Âmil, tacir ve bâyiler ellerindeki kibrit kutularının miktarını on beş gün içinde memurini maliyeye beyan etmeye ve farkı resmini ifaya mecburdurlar.



BMM ZC, C: 19, İ: 28, Birinci Celse



16



Nisan



218 sayılı Zâbitai Saydiye Nizamnamesini Muaddel Kanun kabul edildi. [Cmh]



18 Safer 1298 tarihli Zabıtai Saydiye Nizamnamesi BMM ZC, mucibince karada ve denizde avlanacaklardan alına- C: 19, cak ruhsat tezkeresi harçları tezyiden tadil edilmiştir. İ: 28,



219 sayılı Şehbenderhaneler Rüsumunun Tezyidi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



19 Haziran 1298 tarihli Şehbenderhaneler Nizamna- BMM ZC, mesine mucibince alınmakta olan maktu ve nisbi C: 19, İ: 28, harçlar beş misline iblâğ edilmiştir.



16



Nisan



Birinci Celse



İkinci Celse



16



Nisan



Almanya ve Sovyetler Birliği arasında Rapollo Anlaşması imzalandı.



16



Nisan



Ankara, Konya, Erzurum, Elâzığ vilâyetleri ile Zonguldak, Kayseri livalarına tayinler gerçekleştirildi. [Cmh]



Konya Valiliği'ne Dahiliye Müsteşarı Mustafa Abdülhalik Bey tayin edildi. Erzurum Valiliği'ne Elazığ eski Valisi Sabri Bey tayin edildi. Zonguldak Mutasarrıflığı'na Ankara Valisi İhsan Bey tayin edildi. Ankara Valiliği'ne Musul eski Valisi Abdülkadir Bey tayin edildi. Kayseri Mutasarrıflığı'na Konya eski Valisi Sabri Bey tayin edildi. Kayseri Mutasarrıflığı'na Konya eski Valisi Muammer Bey tayin edildi.



16



Nisan



1515 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Ankara'da Ukrayna Daimi Mümessilliği kuruluncaya kadar Samsun'da bir Ticaret Heyeti kurulmasına izin verildi. [Cmh]



Ankara'da Ukrayna Daimi Mümessilliği kuruluncaya BCA: kadar Samsun'da Bazilyevic, Namu ve Gastron'dan 30..18.1.1/ 4.54..11./ oluşan bir Ticaret Heyeti kurulmasına izin verildi.



BCA: 30..18.1.1/ 4.54..7./ 71-69



16



Nisan



Karahisarı Sahib Mutasarrıfı Bayram Fehmi Bey ile Denizli Mutasarrıfı Rıza Bey'in karşılıklı yer değiştirmesine karar verildi. [Cmh]



16



Nisan



1516 sayılı Şeyh Sûnusi ve Hacim Paşa ile ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



SiT



BCA: 30..18.1.1/ 4.54..5./ 71-67; BCA: 30..18.1.1/ 4.54..6./ 71-68; BCA: 30..18.1.1/ 4.54..9./ 71-71; BCA: 30..18.1.1/ 4.54..6./ 71-70; BCA: 30..18.1.1/ 4.54..8./ 71-70



114-6



Şeyh Sunusi'nin Adana'da yerleşme teklifi uygunsa da, şimdilik Elcezire'den ayrılmamasına, Hacim Paşa'nın da Urfa'da toprak verilerek yerleştirilmesine karar verilmiştir.



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 4.54..12./ 97-29



1123



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



16



Nisan



Büyük Millet Meclisi mebusları Darülfünun Grevi'ni destekleyen bir beyanatta bulundular.



Kozan Mebusu Dr.Fikret Bey, İzmir Mebusu Mah- KSG IV mut Esat Bey, Menteşe Mebusu Dr.Tevfik Rüştü Bey ve İstanbul Mebusu Numan Usta, "İstanbul Darülfünun talebesi arkadaşlarımıza" diye başlayan mektuplarında direnişi desteklediklerini, bundan övünç duyduklarını belirtmişler ve boykotun gerçekleştirilmesine neden olan müderrisler için "tedris için tahsis edilen rahleleri suistimal etmiş olanlar" ifadesini kullanmışlardır.



17



Nisan



Bahattin Şakir ve Cemal Azmi Ermeni komitacılar tarafından Berlin'de öldürüldü.



Cemal Azmi Bey, eski Trabzon Valisidir. Bahattin KSG IV Şakir Bey ise, eski İttihat ve Terakki Cemiyeti Başkanı, Birinci Dünya Savaşı'nda Erzincan yöresi Teşkilât-ı Mahsusa yöneticisidir.



17



Nisan



Mustafa Kemal Batı cephesi karargahından Ankara'ya döndü.



17



Nisan



222 sayılı Cezayi Nakdilerin Beş Misline İblâğına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Beş altı seneden beri meskûkâtı madeniye ile evrakı nakdiye arasında ortaya çıkan fark bir Osmanlı lirasını yüz kuruşluk beş banknota muadil kıldığından cezayı nakdî ahzi istenen netice ve tesiri vermemektedir. Bu nedenle, Resmi Damga ve İnhişarı Duhan ve tekâlifi emiriyenin tekasiti muayyenesinde ademitesviyesinden dolayı istifa olunacak mücazatı nakdiye hakkındaki kavaninle Büyük Millet Meclisi tarafından vaz'olunan kavanin müstesna olmak üzere kavanin ve nizamatı sairede muharrer bilûmum cezayı nakdîler beş misline iblâğ olunmuştur.



BMM ZC, C: 19, İ: 29, Birinci Celse



17



Nisan



Kırşehir Mebusu Yahya Galib Beyin İstihlâk Resmi Kanununun neşrinden dolayı ihtikâra meydan verilmesine dair takriri Heyeti Vekile'ye havale edildi. [Cmh]



İstihlâk Resmi hakkındaki Kanunun henüz tatbikatına başlanmaksızın esnaf tarafından şeker ve sair havayice zamaim icra edilerek ihtikâr yapıldığını belirten Yahya Galib Bey, bir gün evvelki eşya fiyatlarına bilâsebep zamaim icra edenlerin tatbikatı kanuniye tabi tutularak cezalandırılacaklarına dair Dahiliye Vekâletinin tebligatta bulunmasını teklif etmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 29, Birinci Celse



17



Nisan



Ankara Maarif Vekâleti, Darülfünun Eminliği, Talebe Cemiyetine ve basına bir telgraf çekti.



Maarif Vekili, "özel bir amaçla ve bilime aykırı ola- KSG IV rak tarihî ve medenî varlığı küçük düşürmenin kınama gerektiren bir olay olduğunu, gençliğe önder olması gereken müderrisler meclisinin bu yüce heyecan karşısında aldığı tutumun üzüntü verici olduğunu, müderrislerden millî ruh ve emellere saygılı ve uygun bir hareket beklediğini" belirtmiştir. Darülfünun Divanı da, Maarif Nezâretinden havale edilen, öğrencilerin ikinci şikayet yazısını incelenmek üzere üç kişiden (Ebulula, Fatin Efendi ve Ziya Nuri Paşa) oluşan bir kurula havale etmiştir. Darülfünun öğrencilerinden 21 kişi, Maarif Nezâretine bir dilekçe vererek derslere biran evvel başlanmasını istemişti.



17



Nisan



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'nin 27 Zilhicce 1338 (11 Eylül 1920) tarihli sevâhil-i mütecâvire yolcu ücret ta'rifesince bir madde ilâvesi hakkında irâde-i seniyye yayımlanmıştır.



1124



Yönetim Zamandizini



Kaynak



AK



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.647



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Nisan



Yemen'de kalan ümerâ ve Yemen'de kalan ümerâ ve zâbitân ve me'mûrîn ve zâbitân ve me'mûrîn ve mensûbîn-i askeriyenin matlûbât-ı müterâkimelerinin mensûbîn-i askeriye hakitâsı hakkında karârnâme yayımlanmıştır. kında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.647



18



Nisan



Gelirler gideri karşılamadığından acilen Yemen Valiliği emrine 4.000 lira gönderilmesi gerektiği bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..6. /436B6



18



Nisan



223 sayılı Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kanunu kabul edildi. [Cmh]



Doğrudan köylünün vesaiti üzerinden karşılanmakta olan nakliyei askeriye ihtiyacının, bütün halka teşmili ile peşin ücret karşılığında karşılanması için bir mükellefiyeti nakdiye alınması teklif edilmiştir. Meccanen ve angarya suretiyle nakliyatın mennedilmesi amaçlanmıştır. Kanun'un Meclis'e geldiği ilk gün olan 14 Mart 1922 tarihli gizli oturumda kanun gerekçesi, bütçede belirtilen tahsisatların varidat karşılığı olmadığından, Başkumandanlık Emri doğrultusunda vesaiti olan zürradan meccanen ve angarya ile karşılanmakta olan nakliye usulünün değiştirilebilmesi için yeni bir verginin çıkarılma ihtiyacı olarak açıklanmıştır. Uzun müzakereler sonrasında, mükellefiyetin kimleri kapsayacağı ve istisna edeceği ayrı birer madde olarak düzenlenmek üzere, bu mükellefiyetin 1338 senei maliyesine ve bir defaya mahsus olmak üzere alınmasına karar verilmiştir. Mükellefiyeti nakliye, encümenin önerisi üzerine maktu (sabit oranlı) ve nispî (artan oranlı) olmak üzere iki kısımdan oluşacaktır. Müterakki verginin matrahının belirlenmesinde köy, kasaba ve şehirlerde Emlâk, Arazi ve Temettü vergileri kullanılacak; Ağnam Resmi kanundan istisna edilecektir. Müterakki verginin belirlenmesinde ayrıntılı nispetler kullanılması kabul edilmediği için, servet sahiplerinin mükellefiyeti nispiyelerinin serveti menkule ve nakdiyelerine göre düşük olması halinde, noksani mükellefiyetlerinin belirlenmesinde idare ve belediye meclisleriyle ticaret odası azalarından oluşan bir komisyon yetkili kılınmıştır. Kanunun kabulü ile, Heyeti Vekile kararı ile kullanılmasına karar verilen vesaiti nakliyenin rayicinin ticaret odası heyetinin iştirakiyle belediye meclislerince belirlenmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 30, Birinci Celse; BMM GCZ, İ: 8, Üçüncü Celse



18



Nisan



Mütareke teklifi münasebetiyle Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa beyanatta bulundu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, İtilaf Devletleri tarafından üçüncüsü verilen nota üzerine beyanatında İtilaf Devletlerinin ilk iki notalarının aksine Asya'yı Suğra'nın Yunanlılar aracılığıyla tahliyesinden vazgeçerek tahliyeyi askıya aldıklarını bildirmiştir. Sulhün ve bunun şeraitinin Türkiye ile doğrudan doğruya İtilaf Devletleri arasında hallolunacak bir mesele olduğunu ve Yunanlılarla hiçbir ilgisinin olmadığını bilmekle beraber, Yunanlıların sorumlusu olduğu tahribatın devamına da daha fazla izin verilemeyeceğini dile getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, ayrıca, bir buçuk aydır cephede bulunduğunu ve orduyu baştan sona denetlediğini ifade etmiş; ordunun bütününün özlenen kutsal davayı kavradığını söylemiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 30, Birinci Celse



1922 Yılı



1125



G.



Ay



Olay/Mevzuat



18



Nisan



Darülfünun öğrencileri boykota devam kararı aldı.



18



Nisan



Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis, Korgeneral Hacıanesti'den başkumandanlığı kabul etmesini istedi.



Papulas, bir süre önce İyonya Devleti konusundaki KSG IV anlaşmazlık nedeniyle istifa etmişti. Hacıanesti, bu öneriyi şu şartlarla kabul edebileceğini söylemiştir: "İzmir'in Türklere teslim edilmemesi, Küçük Asya ve Trakya sorununun birbirinden ayrılmaması, İstanbul'a sığınan subayların Küçük Asya'ya dönmelerine izin verilmemesi." Hacıanesti, Trakya Ordusu Kumandanlığına atanacak, 4 Haziran 1922'de de Başkumandan olacaktır.



19



Nisan



Müttefik Devletler, İstanbul Hükümeti'nin 18 Nisan 1922 tarihli notasına cevap verdiler.



İstanbul Hükümeti, Edirne dahil Doğu Trakya'nın KSG IV, kendilerine verilmemesi halinde İstanbul'un Yunanis- TV: 4450 tan'ın tehdidi altında olacağını belirtmişlerdi. Cevapta, Anadolu'nun hemen tahliye edilemeyeceği, tahliye halinde Trakya'daki Yunanistan ordusunun İstanbul'u tehdit edeceği ifade edilmiştir.



19



Nisan



Harb Encümeni, Başkuman- Mustafa Kemal Paşa, dış kaynaktan çok iç kaynağa KSG IV dan Mustafa Kemal Paşa dayanma gereğini vurgulamış; askerin aç kalmadığıbaşkanlığında toplandı. nı, ancak stok da yapılamadığını belirtmiştir.



19



Nisan



Osmanlı Bankası ve Reji depolarında bulunan tütünlerin ordunun acil ihtiyaçlarını temin için satılması gerektiği iletildi. [Cmh]



19



Nisan



"Ankara, Anadolu halkını soydu, öldürdü."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Anadolu'- KSG IV, daki savaş hazırlıklarını şu sözlerle değerlendirmiştir: PS "Hele bir kere sulh olsun!... Ankara, Anadolu halkını soydu, öldürdü. Sulh ve selamete nail olabilmek için bu devlet ve milletin mukadderatını, bu kanlı, bu zorba ellerden bir an evvel kurtarmak lazımdır."



20



Nisan



224 sayılı Memaliki Müstahlâsadan Firar veya Gaybubet Eden Ahalinin Emvali Menkule ve Gayrimenkulelerinin İdaresi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Düşman istilasından kurtulan mahallerde mal sahiplerinin çeşitli gerekçelerle firar veya gaybubet etmesi nedeniyle sahipsiz kalan emvali menkule ve gayrimenkuleler hakkındadır. Çoğunluğu gayrimüslimlerden oluşan bu mal sahiplerinin firar veya gaybubetinden dolayı ortaya çıkan mülke müdahale ve vekâletname suistimallerinin önlenmesi amaçlanmıştır. Emvali menkule Hükümetçe usulü dairesinde bilmüzayede füruht [satılacak] ve emvali gayrimenkule ile mezruat [ekili alanlar] velâyeti âmmesi itibariyle Hükümetçe idare edilecektir. Avdet edenlerin emvali gayrimenkuleleriyle emaneten mal sandığına teslim edilmiş olan mebaliğ kendilerine iade olunacaktır.



BMM ZC, C: 19, İ: 31, Birinci Celse



20



Nisan



Malatya'daki Sultansuyu Çiftliğinin satılması hakkında kanun lâyihası müzakere edildi. [Cmh]



Kanun lâyihası, Malatya'daki Sultansuyu Çiftliğinin muzarilere (ortaklarına) ve dışardan talip olanlara satılmasına dair Maliye Vekâletine mezuniyet verilmesine ilişkindir. Satıştan 1.5 milyon kuruşluk gelir beklenmektedir. Çiftlik 1286 tarihinde Sultan Abdülhamid zamanında kurulmuş; askeri idareye ait bir arazidir. Tasarrufu zürraya ait, rub'u Hazinei aske-



BMM ZC, C: 10, İ: 37; BMM ZC, C: 19, İ: 29, İ: 31



1126



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak KSG IV



BCA: 30..10.0.0/ 181.251..2. /2102



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



riyeye gitmektedir. Meşrutiyetten sonra Maliye'ye devredilmiş ve ayrı bir idare teşkil edilmiştir. Üzerinde su kanalı, tay deposu, kışlalar, hamam, 51 tane köy mevcuttur. Tasarruf ve tasarruf alınma şeklinin karışık olması ve zürraya satışı konusunda uzun müzakereler yürütülmüştür. Çiftliğin satışının "çiftlik arazisinden her karye hududu dahilinde bulunan kısmı yalnız o köy ahalisi arasında müzayede edilerek takarrür edecek bedel ile hemen teffiz edilmek ve karyeler hududu haricinde kalan aksamı da hariçten talibolanlara satılmak" şeklinde olması teklif edilmiştir. Köylülerin kiminin elinde vesika, kiminin elinde senet olması satış işlemlerini daha da karışık hale getirmektedir. Satışa Arazi Kanunnamesine aykırı olması ve tasarrufunun belirlenemiyecek olması nedeniyle karşı çıkılmıştır. Lâyiha Adliye ve Defteri Hakani Encümenlerine gönderilerek, müzakere tehir edilmiştir. 20



Nisan



Yemen'in Osmanlı Devleti'ne bağlılı iletildi. [Cmh]



Vatanın menfaatleri, Yemen'in Osmanlı Devleti'ne bağlılığı, İngilizlerin mezalimi hakkında Fransa'nın Somali ve Cibuti Müstemleke Valisi'nin Yemen Valiliği'ne ve Beyt-i Fakih Kaymakamı Ahmet Fetlini bin Ahm hakkındaki son malumat iletilmiştir.



20



Nisan



İstanbul İkinci Ceza Mahkemesi, Dr.Abdullah Cevdet Bey'e iki yıl hapis cezası verdi. [Osm]



Abdullah Cevdet Bey'in, Peyamı Sabah Gazetesi ile KSG IV İçtihat Dergisinde yayımladığı Bahaîlik'le ilgili yazısında İslamların din duygularını rencide ettiği iddia ediliyordu. Gazetenin mesul müdürü İsmail Asaf Bey de, 10 lira para cezasına çarptırılmıştır.



20



Nisan



Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, Atina'ya gitti.



İngiltere'nin Atina temsilcisi Mr.Lindley, Sİ Stergiadis'in, Batı Anadolu'daki Rum hareketini konuşmak üzere Atina'ya geldiğini iletmiştir.



21



Nisan



Sovyetler Birliği, Ankara Ankara Hükümeti'nin Moskova Sefareti'nde çalışan KSG IV Hükümeti'nin Moskova Se- bazı memurların adları bir casusluk olayına karışmış; fareti'ni bastı. bunun üzerine Sovyetler Birliği yetkilileri 21/22 Nisan 1922 gecesi sefarete gelerek bir çantaya el koymuşlardır.



21



Nisan



Elbise-i Askeriye Nizâmnâmesi hakkında nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



29 Cemâziyyelevvel 1327 (18 Haziran 1909) tarihli Elbise-i Askeriye Nizâmnâmesi'ne müzeyyel 26 Safer 1334 (3 Ocak 1916) tarihli nizâmnâmenin 8.maddesine bir fıkra ilâvesi hakkında nizâmnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.648



21



Nisan



Ticaret ve Sanayi Odaları'na dâir nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Ticaret ve Sanayi Odaları'na dâir 5 Cemâziyelâhir 1328 (14 Haziran 1910) tarihli nizâmnâmeye müzeyyel 17 Muharrem 1338 (12 Ekim 1919) tarihli nizâmnâme makamına kaim nizâmnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.649



22



Nisan



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Moskova Sefareti'nin basılması nedeniyle Sovyetler Birliği Dışişleri Komiser Yardımcısı Karahan'a nota verdi.



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Karahan'a verdiği sert KSG IV notayla Sovyetler Birliği aleyhine casusluk yapıldığı gerekçesiyle, 21 Nisan 1922 günü gecesi Sefaret'te bir çantaya el konulması ve memurlara kötü davranılmasından şikayetçi oldu.



1922 Yılı



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..10 ./436B10



1127



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Nisan



Arazi Vergisinin Beş Seneliğini Defaten Tesviye Edenlerin Mezkûr Vergiden Muafiyetine dair kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



1338 senesi zarfında tediye olunmak şartıyla beş senelik Arazi Vergilerini defaten tesviye edenlerin arazilerinin vergiden muaf kılınacağı ve bundan sonra hiçbir nam ve kanun ile bu arazilerden vergi tarh olunmayacağı hükme bağlanmak istenmiştir. Maliye Vekili Hasan Bey'in teklifiyle gündeme gelen bu kanun lâyihası, araziden alınmakta olan âşar ve müsakkafat vergilerine ek olarak böyle bir verginin alınmasının halka bâr olduğu, Hazine açısından tahsilatının zor olduğu; ancak, tamamen ilgasının da mali olarak mümkün olmaması nedeniyle tecridi bir geçişi sağlarken Hazineye gelir getirmesinin sağlanabileceği gerekçelerine dayanmaktadır. Ancak Arazi Vergisinin ilga ve ıslahı esasına ilişkin bu lâyiha, dayandığı esasla çelişir nitelikte bir usulü gündeme getirmesi, ödeme iktidarı olan ehli serveti vergiden muaf kılarken fukarayı beş yıllık ödeme yapıncaya kadar mükellef kılması nedeniyle ittifakla reddedilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 32, Birinci Celse



22



Nisan



Maliye Vekili Hasan Bey istifa etti. [Cmh]



Hasan Bey, Arazi Vergisi ile ilgili kanunun müzakeresinde Maliye Vekili olarak gündeme getirdiği içtihadın Heyeti Celile ile arasında itilafa yol açması gerekçesiyle vekillikten istifa etmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 32, Birinci Celse



22



Nisan



250 sayılı Cevabi nota müsveddesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunda, İtilâf Devletlerinin 15 Nisan 1922 tarihli Mütareke konulu notalarına cevaben hazırlanan cevap notası müzakere edilmiş ve aleni celsesinde kabul edilmiştir. Nota, Meclis'te kabul edildiği gün Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey imzasıyla İtilâf Devletleri'ne verilmiştir. Cevabi nota, Hariciye Encümeni'nin tadili ile kabul edilmiştir. İtilâf Devletlerinin 15 Nisan 1922 tarihinde mütareke ile birlikte tahliyenin başlamasını kabul edemeyeceklerini açıklamasına rağmen, notada bu nokta üzerinde ısrar edilmiş ve bu koşulda sulh görüşmelerinin başlayabileceği belirtilmiştir. "Türkiye halkı kendine ait topraklarda müstakil ve emin yaşamaktan ve şimdiye kadar serbestçe terâkki ve inkişafına mâni olan siyasi, adlî ve iktisadi zincirlerden kurtulmaktan ve hıristiyan milletlere tabiî görülen hukuktan sırf müslüman olduğu için mahrum edilmemekten" başka bir arzusu olmayan Türkiye'nin bu arzusunu yerine getirecek şekilde sulh şartlarının gözden geçirilmesi istenmiştir. Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, 23 Nisan 1922 günü notayı Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserlerine sözlü olarak da izah edecektir.



BMM GCZ, İ: 32, İkinci ve Üçüncü Celseler; BMM ZC, C: 19, İ: 32, Dördüncü Celse; KSG IV; İBA IV



22



Nisan



Dokuzuncu Ordu Karargâhı, Sarıkamış'tan Erzurum'a nakledildi.



23



Nisan



23 Nisan Milli Bayramı kutlandı.



1128



Yönetim Zamandizini



İH



Büyük Millet Meclisi'nin açılışı nedeniyle 23 Nisan, KSG IV 1921 yılında çıkarılan 112 sayılı Kanunla milli bayram addolunmuştu. Ankara, Adana, İzmit, Kars, Antalya, Konya ve Kastamonu'da kutlamaların yapıldığı gazetelerde belirtilmiştir. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa, milli bayram münasebetiyle Yenigün Gazetesine bir demeç vermiştir: "23 Nisan, Türkiye millî tarihinin başlangıcı ve yeni bir dönüm noktasıdır. Bütün bir cihan-ı husumete karşı kıyam eden Türkiye halkının, Türkiye Büyük Millet Meclisi'ni vücuda getirmek hususunda gösterdiği harikayı ifade eder."



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Nisan



Ankara Hükümeti'nin Roma Mümessili Celâleddin Arif Bey, Cenova Konferansına resmi olarak protesto etti. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey, Cenova Konferansına resmi bir KSG IV nota vererek, Anadolu'da zulümler yapmakta olan Yunanistan'ın konferansa çağrılmasını ve orada bulunmasını protesto etmiştir.



23



Nisan



Mustafa Kemal Paşa, cepheye hareket etti.



Mustafa Kemal Paşa ve Fevzi Paşa, cepheye hareket KSG IV etmiştir.



24



Nisan



225 sayılı Çivril'in Baraklar Karyesinden Mustafaoğlu Halil'in İdam Cezasının Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Düşman karşısında mevkii hizmetten firardan dolayı 41inci Fırka Divanı Harbinden idamına karar verilip mazbatai hükmüyesi Garb Cephesi Kumandanlığınca tasdik edilen Mustafaoğlu Halil'in cezası affedilmiştir.



24



Nisan



226 sayılı Arapsun'un Rum Men'i Müskirat Kanununa tevfikan mücazaatına dair BMM ZC, C: 19, Mahallesinden Dimitri Kızı verilen hüküm ref'edilmiştir. İ: 33, Timya hakkındaki hükmün Birinci ref'ine dair Kanun kabul Celse edildi. [Cmh]



24



Nisan



251 sayılı Hacı Bektaş Şeyhi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Şer'iye Vekâletince azledilen Hacı Bektaş Şeyhi Hasan Efendi'nin vazifesine iadesine karar verilmiştir. Hacı Bektaşı Veli Dergahı Postnişini Nakşibendi Şeyh Hasan'ın, Bektaşi babalarla ademiimtizacına ve ahengi dergahı ihlâl eylemesine mebni Şer'iye Vekâleti tarafından uhdesindeki ciheti meşihat ref'edilmiştir. Şeyh Hasan'ın İstida Encümeni'ne yaptığı şikayet üzerine Encümenin aldığı karar kabul edilerek, şeyhin vazifesine iadesine ve hakkında bir cürüm isnad ediliyorsa tatbikatı kanuniyesinin ifasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 33, Birinci Celse



24



Nisan



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Devlet daireleri kadrolarının vekâletlere mukabil encümenler tarafından tesbit edilmesine dair takriri okunarak müzakere edildi. [Cmh]



Hüseyin Avni Bey, şuabatı idarei devlet mukabili olan encümenlerin Devletin teşkilât ve kadrosunu tetkik ve zait görülecek makam ve memuriyetleri lâğıv ve ıslah eylemeye ve ledelhace yeniden tanzim etmeye salâhiyetdar kılınmalarını önermiştir. Takririn esbabı mucibinde geçmişteki taklit politikasının ürünü olduğu dile getirilen gayrimüsmir teşkilâtın muamelatı umumiyeyi daha basit bir şekilde tedvir edebilecek usule ve Teşkilâtı Esasiye Kanununun ruhuna uygun şekilde yeniden teşkil edilmesi ve bu suretle tasarrufa gidilmesi teklif edilmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 33, İkinci Celse



24



Nisan



İstifa eden Maliye Vekili Hasan Bey yerine, Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey intihap olundu. [Cmh]



24



Nisan



"Ah bu Ankara, vah bu Ankara!"



BMM ZC, C: 19, İ: 33, Birinci Celse



BMM ZC, C: 19, İ: 33, İkinci Celse



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Ankara KSG IV, Hükümeti'yle ilgili şöyle yazmıştır: "Ah bu Ankara, PS vah bu Ankara! Bu İzmir davasını harp ve darp vadisine dökmekle bu mülk ve millete ne büyük ihanet, düşmana nasıl hizmet ettiğini itiraf edecektir ama bade harabel Basra ... Anadolu kahramanlarının vazifesi, sulh müzakerelerini Hilafet ve Saltanat'ı temsil eden meşru hükümete bırakıp dağılmaktır. Böyle olursa büyük devletler bize daha çok yardım ederler."



1922 Yılı



1129



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Nisan



Sovyetler Birliği Dışişleri Karahan, 21/22 Nisan 1922 gecesi yaşanan olayın KSG IV Komiser Yardımcısı Türk-Sovyet dostluğunu bozmaması gerektiğini bilKarahan, Sefir Ali Fuat Pa- dirmiş ve görüşme isteğinde bulunmuştur. şa'nın 22 Nisan 1922 tarihli notasına cevap verdi.



25



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, Vazifei mahsusa ile Ukrayna'ya gidecek heyetin masarifi zaruriyesine karşılık olmak üzere 1338 senesi Hariciye Vekâleti bütçesine mevzu tahsisat kanununa müzeyyel kanun lâyihası müzakere ve kabul edildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Hariciye Vekâleti'nde de Babıali usulünün teşkil edildiğine ve teşkilâttan dolayı harcamaların arttığına dair eleştirilerine rağmen kanun zayıf bir çoğunlukla kabul edilmiştir. Bazı mebuslara para kazandırmak amacıyla bu tahsisatın çıkarılmak istendiği sözlerine karşı ve kanunun zayıf bir çoğunlukla kabul edilmesi üzerine Sinop Mebusu Rıza Nur Bey, heyet başkan ve azalığından istifa etmiştir. 27 Nisan 1922 tarihli Meclis gizli oturumunda da görüşülen bu istifa, Meclis tarafından kabul edilmeyecektir.



BMM GCZ, İ: 34, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 35, İkinci Celse



25



Nisan



227 sayılı Vazifei Mahsusa ile Ukrayna'ya Gidecek Heyetin Masarifi Zaruriyesine Karşılık Olmak Üzere 1338 Senesi Hariciye Vekâleti Bütçesine Mevzu Tahsisat Kanununa Müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ukrayna'ya gidecek heyetin masarifine karşılık olmak üzere 20 Mart 1338 tarihli Kanun ile 1338 senesi Hariciye bütçesine faslı mahsus olarak mevzu 7500 lira tahsisat 15.000 liraya iblâğ olmuştur.



BMM ZC, C: 19, İ: 34, Üçüncü Celse



25



Nisan



Meclis'in gizli oturumunda, Muş Mebusu Kasım Efendi hakkındaki şikayet zev- BMM GCZ, Muş Mebusu Kasım Efendi cesinin alacağıyla ilgilidir. İ: 34, hakkındaki şikâyeti İkinci mutazammın Dahiliye VeCelse kâleti tezkeresi Dördüncü Şubeye havale edildi. [Cmh]



25



Nisan



Kars Mutasarrıflığı'na Artvin Mutasarrıfı Ali Rıza Bey tayin edildi. [Cmh]



Giresun Mutasarrıflığı'na Nizameddin Bey tayin BCA: 30..18.1.1/ edildi. 4.54..16./ 71-72; BCA: 30..18.1.1/ 4.54..17./ 71-73



25



Nisan



İstanbul'da Garbi Trakya Cemiyet, Batı Trakya'nın kendi kaderini tayin hakkı KSG IV Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ilkesini savunmak için plesibist yapılması için çalışakuruldu. caktır.



25



Nisan



İstanbul'daki Rum Müdafaai Milliye Cemiyeti temsilcileri, İzmir Müdafaa Teşkilâtı'nı desteklemeye karar verdi.



İzmir Müdafaa Teşkilâtı ile Yunanistan'ın Küçük As- KSG IV ya Ordusu Başkumandanı Papulas'a çekilen telgraflarda, tehdit altında bulunan Anadolu ve Trakya Rumları ile İstanbul Rumları arasında koparılamaz bağlar olduğu, Anadolu Rumlarına yardım için hiçbir fedakarlıktan kaçınılmayacağı ilan edilmiş; Anadolu'daki Hristiyanlar ve Türk olmayan milliyetler selamlanmıştır.



25



Nisan



Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, 22 Nisan 1922 tarihli Büyük Milllet Meclisi notası üzerine toplandılar. [YK]



Görüşmeyi ileten İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace İBA IV Rumbold, Ankara Hükümeti'nin cevabının tatdik bir manevra olduğunu söylemiş ve Konferansın İzmit'te toplanmasına karşı olduğunu dile getirmiştir. Konferansın yeri konusunda görüş birliğine varılamamıştır.



1130



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Nisan



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Sovyetler Birliği Dışişleri Komiser Yardımcısı Karahan'a cevap verdi.



Ali Fuat Paşa, görüşme davetini hastalığı nedeniyle KSG IV kabul edemeyeceğini iletmiş ve casusluk olayına karışan Türk memurlara Rus memurlarca kötü davranıldığından şikayetçi olmuştur. Mektupta, Ali Fuat Paşa, ayrıca şunları da iletmiştir: "Sizi temin ederim ki, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Rusya'da bulunan bütün memurları, Türk ve Rus milletlerinin dünyanın yeni tarihî devrinde müştereken harekete çağrılmış olduklarını tamamiyle idrak etmişlerdir."



26



Nisan



Kâzım Karabekir Paşa, Sovyet yardımının yurda geldiğini haber verdi.



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, KSG IV 3.500.000 altın rublelik Rus yardımının Samsun'a geldiğini Ankara Hükümetine haber vermiştir.



26



Nisan



1526 sayılı İskan-ı Muhaci- 30.4.1329 tarihli İskan-ı Muhacirin Talimatnamesi'ni BCA: rin Talimatnamesi'nde dedeğiştiren nizamnamenin yürürlüğe konmasına karar 30..18.1.1/ 4.55..2. ğişiklik yapan nizamname verilmiştir. hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



26



Nisan



1525 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile hafif suçtan mahkum çiftçilerin bir ay süreyi aşmamak kaydıyla tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



Hafif hapse mahkum edilen çiftçilerin topraklarını iş- BCA: leyebilmeleri için bir ay süreyi aşmamak üzere kefa- 30..18.1.1/ 4.55..1. leten tahliyelerine karar verilmiştir.



26



Nisan



Tahsisât-ı Fevkalâde Karârnâmesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



19 Rebiülevvel 1338 (12 Aralık 1919) tarihli Tahsisât-ı Fevkalâde Karârnâmesi'ne müzeyyel 16 Rebiülâhir 1338 (8 Ocak 1920) tarihli karârnâmenin 2.maddesine bir fıkra ilâvesi hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.650



26



Nisan



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesine merbût cetvelin 4.faslının 8.meddesini musallah karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.651



26



Nisan



Yunanistan Başbakanı Gunaris, Atina'ya döndü.



Cenova Konferansından dönen Gunaris, Meclis'e bil- KSG IV gi vermiştir.



26



Nisan



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas, ordunun İyonya Devletini destekleyeceğini yalanladı.



Papulas, iki gün önce İyonya Devletini destekleyece- KSG IV, ğini söylediği habere karşın, bugün Atina'da yayım- Sİ lanmakta olan bir gazetede "Ordu Kral'a sadıktır. Devletin emirlerini yerine getirecektir." diyerek desteği yalanlamıştır.



26



Nisan



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, İttihatçıların öldürülmesiyle ilgili Hakimiyeti Milliye Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Ali Fethi Bey'in 25 Nisan 1922'de verdiği ve bugün HM gazetede yayımlanan demeçte, İttihatçıların yurtdışında öldürülmeleriyle ilgili ne gibi önlemler alınabileceğine ilişkin şöyle demiştir: Memleketi kapıları milli mücadeleye muhalif olmayan herkese açıktır. İttihatçıların Anadolu'ya gelmelerinin önünde hiçbir engel yoktur.



27



Nisan



İktisat Vekili Sırrı Bey'e ademiitimat beyan olundu. [Cmh]



İktisat Vekili Sırrı Bey'e yöneltilen 11 soruya, Sırrı Bey, devletin parasını israf etmediği ve usulsüz atama yapmadığı şeklinde cevap vermiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 19, İ: 35, Birinci Celse



1131



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Nisan



İktisat Vekili Sırrı Bey İktisat Vekili Sırrı Bey, Büyük Millet Meclisince BMM ZC, (İzmit) istifanamesini verdi. hakkında verilen ademiitimat kararına binaen usulen C: 19, İ: 35, [Cmh] istifa eylediğini arz etmiştir. Üçüncü Celse



27



Nisan



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, genel saldırı hazırlığıyla ilgili Başkumandanlığa bir rapor yolladı. [Cmh]



İsmet Paşa, cephenin 50.000 er ile 15.000 hayvana KSG IV daha ihtiyacı olduğunu bildirmiştir. Ayrıca, Sovyetlerden beklenen silahların gelmesi, menzil örgütlerinin geliştirilmesi, tümenlerin 18'den 15'e indirilerek güçlendirilmesi, silah ve cephane bakımından Yunanistan'a üstünlük sağlanması gerektiğini belirtmiştir.



27



Nisan



Şer'iye ve Evkâf Vekili Mustafa Fehmi Efendi bir bildiri yayımladı. [Cmh]



Hakimiyeti Milliye ve Yenigün Gazetelerinde yer ve- KSG IV rilen bildiride, İslam hükümlerine, Hükümet kanunlarına aykırı, İslam'ın şerefi ile uyuşmayan, dini duygulara, milli adaba aykırı (bilhassa oruç bozma gibi) hareketlerden kaçınılması beyan olunmuş; aksi yönde hareket edenlerin kesinlikle cezalandırılacağı belirtilmiştir.



27



Nisan



İngiliz Yardımcı Konsolosu Mr.Kole, Anadolu Rumları Müdafaai Hukuk Komitesi'nin ileri gelenlerinden Pavlidis ile görüştü.



Mr.Kole'un raporuna göre, Pavlidis, Yunanistan'ın KSG IV, Batı Anadolu'yu sömürdüğünü, Venizelos'a güven- Sİ diklerini, ancak Papulas'a güvenemediklerini, İyonya Devleti'ni kurmak istediklerini, İyonya Devleti'yle Boğazların güvenliğini de sağlayacaklarını ve bu projenin bazı Türkler tarafından da destekleneceğini düşündüklerini söylemiştir. Pavlidis, İyonya Devleti'nin sınırlarını Bandırma'dan başlatmış; Alaşehir, Menderes Vadisi'nin güneyi ve Kuşadası'na kadar uzatmıştır. Pavlidis, İyonya Devleti'nin kurulması ile, yerli Türklerden vergi alınacağını, Düyun-u Umumî'den Türk hükümetine ayrılan paraya el konulacağını, lüks eşyaya vergi konulacağını, 3.400 subay emrinde 100.000 kişilik bir ordu kurulacağını ve 25.000 kişilik bir yedek kuvvet oluşturulacağını eklemiştir. Pavlidis, İstanbul Rumlarından 20 milyon lira, Amerikan Rumlarından 40 milyon dolar yardım beklediklerini belirtmiştir.



27



Nisan



Sovyetler Birliği Dışişleri Komiser Yardımcısı Karahan, Sefir Ali Fuat Paşa'dan casusluk olayına adı karışan memurların ülkeyi terketmesiyle ilgili bir nota verdi.



Karahan, sıkışık durumda olunduğu halde Sovyetler KSG IV Birliği'nin Türkiye'ye yardım yaptığını; böylesi bir durumda kimsenin elçilik memurlarına casusluk yapma hakkı vermediğini belirtmiş ve casusluk olayına adları karışan memurların Rusya'yı terk etmesini istemiştir. Söz konusu olayın, iki ülke arasındaki dostluğu etkilemeyeceğini belirtmiştir. Karahan, ayrıca, Ankara Sefiri Aralof'a konuyu Ankara Hükümeti'ne iletmesi yönünde talimat verdiğini de eklemiştir.



27



Nisan



İstanbul'da Cemiyat-i Akvam'a Müzaheret Cemiyeti adlı bir dernek kuruldu.



Derneğin çoğu Darülfünun çevresinden gelen kurucu- KSG IV ları şunlardır: Başkan Çürüksulu Mahmut Paşa, İkinci Başkan Besim Ömer Paşa, üyeler Ebulula (Mardin), Cemil (Birsel), Dr.Akil Muhtar, Ahmet İhsan Bey.



28



Nisan



The Times Gazetesi, kurulması planlanan İyonya Devleti'nin haritasını bastı.



The Times Gazetesi, Venizelosçu yerli Rumların Batı KSG IV Anadolu'da kurmayı planladıkları İyonya Devleti çalışmaları ile ilgili bilgi vermiştir.



1132



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Nisan



İngiliz Osmanlı Derneği'nin İngiliz Osmanlı Derneği, 1912 yılında kurulmuştur. KSG IV yıllık kongresi Londra'da Kongre'ye, eski Hariciye Nâzırı Mustafa Reşit Paşa yapıldı. katılmış ve yaptığı çalışmalardan ötürü derneğe teşekkür etmiştir. Üyelerden Dr.Nihat Reşat Bey'in de mesajı okunmuştur.



28



Nisan



Yunanistan Başbakanı Gunaris, İzmir'den giden Rum temsilcilerini kabul etti.



29



Nisan



Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendi Şer'iye Vekilliğinden istifa etti. [Cmh]



29



Nisan



İstanbul Hükümeti, Mütte- İstanbul Hükümeti, 19 Nisan 1922 tarihli Müttefik KSG IV, fik Ülkelerin mütareke şart- Devletler notasına cevap vererek mütareke koşulları- Sİ, TV: larını kabul etti. [Osm] nı kabul ettiğini belirtmiştir. Doğu Trakya'nın Türki- 4450 ye'ye bırakılmasını ve Boğazlarda Müttefik hakimiyetinin azaltılmasını istediğini de eklemiştir.



29



Nisan



Seyr-i Sefâin İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan ikrâz yapılması hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



KSG IV



Edirne Mebusu Şeref Bey, Şer'iye Vekâletinin görevini yapmadığını ileri sürerek, 12 sorusunun cevaplanmasını istemiştir. Mustafa Fehmi Efendi, Hacı Bektaşı Veli Şeyhi Hasan Efendi'nin Hacı Bektaşi Veli postnişinliğinden azledilmesinde Şer'iye Vekâletinin iradei şahsiyesinin geçersiz kılınarak söz konusu kişinin Meclis tarafından görevine iadesini kendisine ademi itimat sayarak vekâletten istifa etmiştir.



BMM ZC, C: 19, İ: 36, Birinci Celse



Seyr-i Sefâin İdaresi'ne Zirâat Bankası'ndan 30.000 Düstur Tertip 2, lira ikrâz edilecektir. Cilt 12, s.651



30



Nisan



İyonya Devleti hakkında Atina'daki İngiliz temsilcisi Mr.Lindley, Başbakan KSG IV, Atina'da görüşmeler devam Gunaris'in Küçük Asya Komitesi liderlerinden üçüyle Sİ etti. görüştüğünü, Komite üyelerinin Atina ile işbirliği önerisinde bulunduklarını rapor etmiştir. Askeri Ateşe Nairne'in raporunda ise, Atina'da en çok konuşulan konunun Yunan Hükümeti'nin İzmir'de ayrı bir hükümet kurmayı deneyip denemeyeceği olduğunu belirtmiş ve "Anadolu'daki Yunan ordusu, Yunanlıların şimdiye kadar sahip oldukları en kuvvetli askerî teşkilattır ve Yunanlılar tabiî olarak bunu kullanma yoluna sapabilirler."



1



Mayıs



1 Mayıs İşçi Bayramı kutlandı.



1



Mayıs



Saruhan Mebusu İbrahim Süreyya Bey, Ukrayna'ya gidecek heyetten istifa etti. [Cmh]



Ankara'da İmalat-ı Harbiye, Şimendifer ve Dekovil KSG IV işçilerinin düzenledikleri törene bazı mebuslar ile Sovyetler Birliği sefareti mensupları da katılmıştır. Konuşmacılar "mazlum milletlere yeni bir ufuk gösteren 1 Mayıs'ın ve Türkiye'nin cephelerinde emperyalizme karşı savaşan yiğitlerin" adını anmışlardır. Sovyetler Birliği sefaretinde 200 kişinin katıldığı resmi kabul düzenlenmiş; Fevzi Paşa, Kâzım Paşa gibi devlet adamları sefarete kutlama mesajı yollamışlardır. İstanbul'da ise, işçiler 1 Mayıs'ı Amele Sosyalist Fırkası öncülüğünde Kağıthane meydanında kutlamışlardır. BMM ZC, C: 19, İ: 37, Birinci Celse



1922 Yılı



1133



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Mayıs



Moskova Sefiri Ali Fuat Paşa, Karahan'ın 26 Nisan 1921 tarihli notasına cevap verdi.



Ali Fuat Paşa, Sovyetler Birliği aleyhine bir casusluk KSG IV faaliyetine katıldıkları iddiasını şiddetle reddetmiştir. Moskova Sefaretinin Sovyetler Birliği ile ilişkisi kesilmiştir. Ali Fuat Paşa'yı ziyaret eden ve çanta olayı ile ilgili bilgi alan İran Sefiri Müşarüsaltana arabuluculuk önermiş ve Ankara'ya gidişini ertelemesini istemiştir. Ali Fuat Paşa, gidişte ısrarcı olmuştur. 3 Mayıs 1922 tarihinde şehri terketmek isteyen Ali Fuat Paşa, 1 Mayıs kutlamaları nedeniyle bu isteğini ancak 10 Mayıs 1922 tarihinde gerçekleştirebilecektir.



1



Mayıs



İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Lord Hardinge, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a mütarekeyle ilgili bir telgraf çekti.



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, Müt- İBA IV tefik Devletlerin İzmit Konferansı'nı kabul etmelerini ve bu doğrultuda Ankara Hükümeti'nin 22 Nisan 1922 tarihli notasına cevap verilmesini önermiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, 10 Mayıs 1922 tarihinde vereceği cevapta bu öneriyi reddedecek; bunun Paris Kararlarına aykırı olduğunu dile getirecektir. Müttefiklerin ortak hareketi sağlanamazsa İngiltere'nin kendi başına ve başka biçimde hareket edeceğini söyleyecek; ilk iş olarak Ankara, İstanbul ve Atina Hükümetleri ile Müttefik Devletler arasında yapılan yazışmaların yayımlanacağını ifade edecektir.



1



Mayıs



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Büyük Millet Meclisi'ndeki gruplar hakkında bilgi verdi. [YK]



Rumbold, başlıca üç parti olduğunu belirtmiştir: 1) İBA IV Mustafa Kemal'i destekleyenler, 2) Enver Paşa'dan yana olanlar, 3) Padişahla barışmak isteyenler. Mustafa Kemal'in duruma hakim göründüğünü, Fethi Bey'in, "memleketin kapıları İttihatçılara açık" dediğini belirtmiştir. Ankara Hükümeti'nden son dönemde istifa eden üç vekilin istifalarının pek önemli olmadığını dile getirmiştir. Misakı Milli'den taviz verilecek izlenimi edilimediğini; dış politikada "Rusya eğilimli" ve "Batı eğilimli" iki kanadın olduğunu ve şimdilik Rusya eğilimlilerin ağır bastığını eklemiştir. Kemalistlerin savaş makinasının henüz çözülmüş olmadığını; bir savaş halinde iki taraftan birinin diğerini mağlup edebileceğinin görülmediğini ifade etmiştir.



1



Mayıs



Veliahd Abdülmecid Efendi, L'Eorore Gazetesi'ne demeç verdi.



Veliahd Abdülmecid Efendi, "Çalışkan ve namuslu KSG IV bir millet olan Türkler, okadar muharebelerden sonra bugün yalnız sulha, fakat şeref ve namuslarının muhafaza olacağı hakikî bir sulha kavuşmak arzusundadırlar. Türkiye ve İngiltere Yakın Doğu'da birbirlerinin yardımına muhtaçtırlar. Türkiye, tabiî kaynaklarını işletmeye başlayınca tecrübeli işçilere ihtiyaç duyacaktır. Barış olursa milyonlarca İngiliz işçisi de iş bulmuş olur. Anadolu'da Müslümanlarla Hıristiyanlar kardeş gibi yaşıyor."



1



Mayıs



"L.George'un şaşkınlıkları"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan L.George HM ile ilgili haberde insanlığın bu meşum adamdan kurtulacağı günler yakındır denmiş; Babıalî'nin verilen istiklâl mücadelesinden ne kadar uzak olduğu vurgulanmış ve İstanbul'da Hükümeti devirmeye teşebbüs suçlamasıyla Nigehbancıların tutuklandığı iletilmiştir.



1134



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Mayıs



228 sayılı Müecceliyeti Askeriye Vergisi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Mükellefiyeti askeriye dahilinde bulunup vazifei devlet olmaları, ehli servet veya sanat erbabından memleketin istihsalâtına hizmet etmeleri, Büyük Millet Meclisi Hükümeti dahilindeki mahaller ahalisinden olup bu mıntıka haricinde kalmış olmaları ve hizmeti askeriyenin özel koşulları nedeniyle ilgili kanunlar gereğince müeccel, mezun ve ihraç olunanlardan emsalleri silah altında olduğu müddetçe müecceliyeti askeriye vergisi alınmasına karar verilmiştir. Bu düzenleme ile askerlik hizmetinden istina edilenler ve müeccellerin kazançlarının bir kısmını paylaşarak İstiklâl Mücadelesine malen muavenet etmeleri istenmiştir. Vergiye esas teşkil eden sınıflar ve dereceler uzun tartışmalara konu olmuş; Hükümetçe görülen lüzum üzerine mezun tutulan, ihraç olunan ve hizmetleri ileriki senelere terk edilenlerin vergiye tabi kılınmaları ve verginin aslen servet esasına göre düzenlenmemesi itirazlara yol açmıştır. Yükümlülerin ne kadar vergi ödeyecekleri, gelir ve servet durumları göz önünde tutularak mahali meclisi idarece tayin ve ilan olunacaktır.



BMM ZC, C: 19, İ: 38, Birinci Celse



2



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti, Ali Fuat Paşa'nın 29 Nisan 1922 tarihli telgrafını görüştü. [Cmh]



Moskova'daki çanta olayından ilk kez bugün Ali Fuat KSG IV Paşa'nın 29 Nisan 1922 tarihli telgrafının ellerine ulaşmasıyla haberdar olan İcra Vekilleri Heyeti, telgrafı değerlendirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, 3 Mayıs 1922 tarihinde Sovyetler Birliği'den bilgi isteyecektir.



2



Mayıs



Hakimiyeti Milliye Gazete- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, işçilerin isteği üzerine 1 HM si, 1 Mayıs nedeniyle yaMayıs nedeniyle tatil ilan edilmiş ve bugün yayım- (1.5.1922) yımlanmadı. lanmamıştır.



3



Mayıs



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey imzasıyla, Sovyetler Birliği'ne Moskova Sefareti'ndeki çanta olayıyla ilgili bir nota verildi. [Cmh]



Notada, Moskova Sefareti'ne yapılan baskın protesto edilmiş; çanta geri verilmez ve özür dilenmezse Moskova Sefiri Ali Fuad Paşa'nın Moskova'dan ayrılması kararının Hükümet tarafından benimseneceği söylenmiştir. Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof, 23 Mayıs ve 3 Haziran 1922 tarihlerinde vereceği notalarda, usule aykırı bir şey yapılmadığını ve Türkiye ile tesis ettikleri dostlukta bir değişiklik olmadığını belirtecektir.



KSG IV; BMM GCZ, İ: 55, Üçüncü Celse



3



Mayıs



1549 sayılı Okul müdürlerinin idare meclisine katılmalarıyla ilgili durumun Büyük Millet Meclisi'ne arzına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Kaldırılan Maarif müdürlüklerinden dolayı bu görevlerinin verildiği okul müdürlerinin idare meclisine katılmaları ile ilgili durumun Büyük Millet Meclisi'ne arzına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.14..5./ 143-5



3



Mayıs



Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof, Sovyet yardımını teslim etti.



Aralof, 3,5 milyon altın Ruble Sovyet yardımını An- KSG IV kara Hükümeti'ne teslim etmiştir.



3



Mayıs



Dahiliye Vekili Fethi Bey, Trabzon Valiliğine Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu'nun zimmetlerine para geçirdiklerine ilişkin bir telgraf çekti. [Cmh]



İttihatçıların elinde olan Trabzon Müdafaai Hukuk KSG IV Cemiyeti Merkez Kurulu'nun dağıtılmasına rağmen görevden ayrılmakta diretmesi üzerine, Dahiliye Vekili Fethi Bey, Merkez Kurulu'nun zimmetlerine para geçirdikleri ve söz konusu parayı geri ödemezlerse mahkemeye verileceklerine ilişkin bir telgraf çekmiştir. Zimmet olayı, daha önce Soruşturma Kurulu ra-



1922 Yılı



1135



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



porunda yer almıştı. Başkan Barutçuzade Ahmet Efendi ile Danışman üye Yahya Kâhya'nın zimmetleri bulunmaktadır. İttihatçılar, bu telgrafa şiddetle karşı çıkacaklardır. 3



Mayıs



"Ankara başıbozukları"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, İngilizlere KSG IV, verilen cevap üzerine şöyle yazmıştır: "İdrak ve irfan PS sahibi herkes, Ankara'yı tenkit ediyor. Fecî akibetlerin arifesindeyiz. Bizi bu elîm ve vahim vaziyete düşürenler de Ankara başıbozuklarıdır. Hepimize düşen görev bu devletin mukadderatını onların ellerinden kurtararak itidal erbabına vermektir."



4



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Başkumandanlık müddetinin 5 Mayıs 1338 tarihinden itibaren üç mah daha temdidine dair kanun müzakere edildi. [Cmh]



Başkumandanlık Kanunu'nun 4 Mayıs 1922 gecesi bitecek olması nedeniyle kanunun temdidi gündeme gelmiştir. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ve Karahisarı Sahib Mebusu Mehmet Şükrü Bey kanun aleyhinde konuşmuşlardır. Meclis'in ve aynı anlama gelmek üzere kendi hukuku teşriyelerinden bir kısmının Başkumandana verilmesine, salâhiyetin devredilmesine itiraz ettiklerini söyleyerek ikinci madde esas olmak üzere kanunun temdidine karşı çıkmış ve müzakerenin aleni celsede olmasını ve kanunun usulen Lâyiha Encümeni'ne gönderilmesini istemişlerdir. Ali Şükrü Bey, Meclis'in hukuku teşriye ve icraiyesini tahdit edecek bir kanuna Sakarya Savaşı öncesi ihtiyaç olmasına rağmen bugün olmadığını dile getirmiş; Sakarya Savaşı öncesine mahsus olan bu hukukun geri alınması için kanunun yeniden müzakere edilmesini istemiştir. Kanunun temdidine itiraz eden mebuslar, Başkumandan emriyle çıkarılan Tekâlifi Milliye'de yapılan usulsüzlükleri de gündeme taşımışlardır. Kanun'un aynen kabul edilmesi gerektiğini söyleyen İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, salâhiyetin tenkisinin Başkumandana ademi itimat olacağını belirtmiştir. Hüseyin Avni Bey, Erkânı Harbiye Riyasetinin ordunun sorumluluğunu alması ve görevini yapması gerektiğini söylemiştir. Sivas Mebusu Vasıf Bey, cephe otoritesinin Başkumandanlıkla onun karargâhını teşkil eden Erkânı Harbiye tarafından kurulması; dahili otoriteyi teşkil eden Müdafaai Milliye Vekâleti'ne de Başkumadanlık tarafından karışılmaması gerektiğini belirtmiştir. Mali konularda, Müdafaai Milliye Vekâleti başta olmak üzere Meclis'in tahdid edildiği belirtilmiştir. Kanunun ikinci maddesinin tayyı hakkındaki 15 imzalı takrire karşın Kanun teklif edildiği haliyle kabul edilmiştir.



4



Mayıs



İngiltere'nin Atina Elçisi Lindley, Yunanistan'da Küçük Asya Rumlarının savunulması kararının alındığını bildirdi.



Lindley, Yunanistan'da bütün siyasi partilerin Küçük KSG IV Asya Rumlarının savunulması için birleştiklerini bildirmiştir. İzmir'deki İngiltere Başkonsolosu Sir H.Lamb da 1 Mayıs 1922 tarihinde İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a, Küçük Asya Müdafaai Milliye Komitesi'nin silahlı direniş hareketinin ciddileştiğini ve ordu ile halk arasında kuvvetlendiğini yazmış; Anadolu'nun barışçı yollardan boşaltılması umudunun tükendiğini belirtmişti.



1136



Yönetim Zamandizini



BMM GCZ, İ: 39, İkinci ve Üçüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Mayıs



"Kazanılan ve kaybedilen Hindistan"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Le Temps Gazete- HM si'nden kazanılan ve kaybedilen Hindistan içerikli bir yazıya yer verilmiştir. Gazetede, ayrıca, Yunanistan'daki olağanüstü toplantılardan bahsedilmiştir.



4



Mayıs



"En önemli mesele muhacir Vakit Gazetesi yazarı Ahmet Emin Bey, "Büyük Mil- KSG IV, iskânı" let Meclisi Hükümeti'nin millî müdafaa meselelerin- VG den sonra en önce hatırlaması gereken mesele muhacir iskânıdır." demiştir.



5



Mayıs



Fevzi Paşa, Kâzım Paşa, Rauf Bey, Fethi Bey, Yusuf Kemal Bey, Mustafa Kemal Paşa'yı ziyaret ederek istifa etmek istediklerini bildirdiler.



Başkumandanlık Kanunu'nun 4 Mayıs 1922 günü ge- KSG IV, rekli çoğunluğu sağlayamaması üzerine İcra Vekilleri Nutuk, İH Heyeti üyesi vekillerin bir kısmı Mustafa Kemal Paşa'yı ziyaret ederek, kendilerinin de istifa etmek istediğini söylemişlerdir. Yapılan gizli toplantıda Mustafa Kemal Paşa, vekillere 24 saat daha beklemelerini tavsiye etmiştir. Toplantıda, Meclis'in kapatılması konusu da görüşülmüştür. Mustafa Kemal Paşa, Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa ile Garp Ordusu Kumandanı İsmet Paşa'ya durumu bir tegraf ile izah etmiştir. Kendisinin cephede bulunduğu ve Meclis'e iştirak edemediği iki aylık müddette Meclis'teki muhalefetin arttığını belirtmiş; bunun vekâletler için gösterilen namzedlere oy vermeme ve orduya aid vezaife müdahale etme şeklinde tezahür ettiğini anlatmıştır. Söz konusu muhalefetin Meclis dışından beslendiğini söyleyen Mustafa Kemal Paşa, 5 Mayıs 1922 tarihinde dolacak Başkumandanlık Kanunu'nun yürürlüğünün uzatılması ile ilgili kanun görüşmeleri ile ilgili de bilgi vermiş ve Kâzım Karabekir Paşa'nın düşüncesini sormuştur. Kâzım Karabekir Paşa, aynı günkü cevabında Şark Ordusu'nun Ankara Hükümeti'nin yanında olduğunu söylemiş; Garp Ordusu'nun yekpareliğinin muhafaza olunmasını vurgulamıştır. "Haric ve dahile karşı Ankara'da herhangi bir şekilde millet meclisinin mevcudiyeti lüzumuyla beraber yine aynı nazarlara karşı vahdet ve varlık göstermek lüzumu da bedihidir." diyen Kâzım Karabekir Paşa, ne gibi kararlarla mevcudiyet ve istiklâlimizin kurtulacağı konusunda bilgilendirilmesini istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, bu şifreye 8 Mayıs 1922 tarihinde Başkumandanlık Kanunu'nun kabul edildiğine ilişkin telgrafıyla cevap verecektir.



5



Mayıs



"İngiltere, Türkiye ile barışmadıkça müstemlekelerinde rahat kalmayacağını söyledi."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Daily Mail Gazetesi'n- HM den aktardığına göre Amerika Birleşik Devletleri eski başkanlarından Wilson, İngiltere, Türkiye ile barışmadıkça müstemlekelerinde rahat kalmayacağını söylemiştir.



5



Mayıs



"Çester Projesi'nin yapıcısı yakında Ankara'da"



Vakit Gazetesi, Çester Projesi'nin yapıcısı Amerikalı KSG IV, VG Çester'ın yakında Ankara'da olacağını duyurmuştur.



6



Mayıs



230 sayılı 1338 Senesi 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanunuyla verilen 7 BMM ZC, İkinci Avans Kanunu kabul milyon liralık tahsisata ilâveten Müdafaai Milliye C: 19, edildi. [Cmh] için 10 ve devairi saire için 5 ki, ceman 15 milyon li- İ: 40 ranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



1922 Yılı



1137



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Vaziyeti askeriye hakkında Başkumandan Mustafa Kemal Pasa izahatta bulundu ve suallere cevap verdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, 5 Mayıs 1922 günü dolan Başkumandanlık Kanunu'nun temdid edilmemesi nedeniyle iki gündür kanunsuz olarak Başkumandanlık vazifesini devam ettirdiğini; ama, kumandanyı bırakmamak adına bunu yaptığını söylemiş ve haklarının gaspedildiği eleştirilerine karşı muhalif mebusların iddialarına tek tek cevap vermiştir. Diğer idare şekillerinden farklı olarak Başkumandanlık sıfat ve salâhiyetinin Meclis'in şahsiyeti maneviyesine mefhum olduğunu söyledikten sonra; kendi uhdelerinde Başkumandanlık salâhiyetini bulunduran Çarlardan, Padişahlardan, Krallardan ve Reisicumhurlardan farklı olarak bu göreve tayin edildiği belirtmiş; bunun da ancak Meclis'in ifadesi olan bir kanunla olabileceğini ifade etmiştir. Aksi halde, kendi iradesine dayanan bir Başkumandanlığın diktatörlük olacağını söylemiştir. Cephe gerisi hidematının Başkumandanın salâhiyetinde olamayacağına ilişkin ikinci maddenin tayyı üzerine yoğunlaşan eleştirilere ise, cephenin ihtiyacının bir bütün olduğunu söyleyerek karşılık vermiştir. Konunun sadece Başkumandanlık Kanunu'na muhalefet olmadığını, kendisine karşı bir muhalefetin geliştiğini açıklamıştır. Bu durumda yapılması gereken şeyin, Hükümet'i çalışamaz hale getirmek değil; kendisini ıskat etmek olduğunu ileri sürmüştür. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in birtakım farklı zihniyetler ve zehaplar varsa bunun için de bir müzakere açmak gerekir sözlerine katıldığını; ancak, bunun Başkumandanlık tartışması sonrasına bırakılması gerektiğini belirtmiştir. Muhalif mebuslar, kişisel bir karşıtlığın söz konusu olmadığını ve yanlış anlaşıldıklarını söylemişlerdir.



BMM GCZ, İ: 40, Birinci Celse



6



Mayıs



229 sayılı Başkumandanlık Müddetinin 5 Mayıs 1338 Tarihinden İtibaren Üç Mah Daha Temdidine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşaya BMM ZC, Başkumandanlık tevcihine dair olup iki defa üçer C: 19, mah temdidedilmiş olan kanun üç mah daha temdid İ: 40 edilmiştir.



6



Mayıs



Moskova Sefiri Ali Fuat Ankara Hükümeti, Ali Fuat Paşa'nın Moskova'yı KSG IV Paşa, Ankara Hükümeti'nin terketmesine izin vermiştir. Moskova'yı terk etmesiyle ilgili telgrafını aldı.



6



Mayıs



Antalya'da iki kişi idam edildi.



Firar ve şakilik suçlamasıyla iki kişi asılarak idam KSG IV edilmiştir.



6



Mayıs



Amerikan Şark-ı Karib Muavenet Heyeti'nden Mr.Yavel'in Türkiye'de Hristiyanlara kötü davranıldığını ileri süren yazısı The Times Gazetesi'nde yayımlandı.



Mr.Yavel, Karadeniz Rumlarının iç bölgelere nakli, KSG IV Ermeni mallarının gaspı, Ermeni kadınlarına kötü muamele, Hristiyanların miras hakkının tanınmayışı, memurların Hristiyan halkı soyduğu iddialarında bulunmuştur.



7



Mayıs



Yunanistan Hükümeti, Hükümet'in Yunan milli çıkarlarıyla tam bir uyum içinde olduğunu açıkladı.



Yunanistan Hükümeti, İzmir ve Atina'da eş zamanlı KSG IV yaptığı açıklamalar ile Hükümet'in Yunan milli çıkarlarıyla tam bir uyum içinde olduğunu, Batı Anadolu'daki topluluğun milli görüşlerini tatmin etmeden çekilmek niyetinde olmadığını, Türk saldırısına karşı koymak için Küçük Asya Teşkilatı'nın yardımını ka-



1138



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bul edeceğini belirtmiştir. Yunanistan'ın Batı Anadolu'dan çekilme tartışmalarının başlaması ile ivme kazanan İyonya Devleti girişimleri bu açıklama ile bir süreliğine durmuştur. 7



Mayıs



1557 sayılı Muhiddin Paşa Tahdid-i Hudut Komisyonu başkan ve üyeleriyle isti- BCA: hakkında İcra Vekilleri He- şare etmek üzere Muhiddin Paşa görevlendirilmiştir. 30..18.1.1/ 5.14..13./ yeti Kararı alındı. [Cmh] 418-3



7



Mayıs



1559 sayılı Türkiye Suriye Gümrük Mukavelenamesinin vakit kaybetmeksizin gerçekleştirilmesi yönünde İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Suriye ile Gümrük Mukavelenamesi'nin vakit kay- BCA: betmeksizin yapılabilmesi için Muhtelit Heyetinin 30..18.1.1/ teşkilinin tamamlanmasına ve müzakereye başlama- 5.14..15. sına karar verilmiştir.



7



Mayıs



1568 sayılı Kapitülasyonlar Kapitülasyonlar kaldırılıncaya kadar yabancı devlet BCA: hakkında İcra Vekilleri He- konsolosluklarına uygulanacak muameleler tespit 30..18.1.1/ 5.15..4./ yeti Kararı alındı. [Cmh] edilmiştir. 114-7



7



Mayıs



Boyatlı Osman, Kastamonu Boyatlı Osman, on defa askerden kaçtığı, üç defa İs- KSG IV İstiklâl Mahkemesi kararıy- tiklâl Mahkemesine verildiği halde uslanmayarak tekla idam edildi. [Cmh] rar kaçtığı ve soygunculuk yaptığı gerekçesiyle Kastamonu Kışla Meydanı'nda kurşuna dizilerek idam edilmiştir.



7



Mayıs



Sovyetler Birliği Sefiri Aralof, Moskova Sefareti'nde 21/22 Nisan 1922 geAralof, Hariciye Vekili Yu- cesi meydana gelen çanta olayından dolayı dostluğun suf Kemal Bey'i ziyaret etti. bozulmayacağı güvencesini vermiş ve Moskova'dan ayrıntılı bilgi alacağını söylemiştir.



8



Mayıs



Harp Encümeni Fevkalâde- Garp Cephesinde 181.000 insan ve 65.000 hayvan KSG IV si toplandı. [Cmh] bulunduğu, bunların beslenmesi için haftada en az 184.000 liraya ihtiyaç olduğu açıklanmıştır. Amele taburlarının askeri sınıftan çıkarılması ve geri hizmet kadrolarının azaltılması kararlaştırılmıştır.



8



Mayıs



1576 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile pasaportlarda Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ibaresinin kullanılmasına karar verdi. [Cmh]



Avrupa'ya seyahat edeceklere verilmekte olan pasaportlara "Nam-ı Hazret-i Padişahî" ibaresi yerine TBMM Hükümeti namına ibaresinin konulmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.15..12.; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.81



8



Mayıs



1590 sayılı eski Fizan Mutasarrıfı Sami Bey hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Fizan eski Mutasarrıfı Sami Bey'in Arap aşiretleri arasındaki nüfuzumuzu kuvvetlendirmesi şartıyla Trablusgarb'ta İtalya adına görev yapması kabul edilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.16..6./ 238-10



8



Mayıs



1581 sayılı Merzifon Yetimler Yurdu hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Merzifon Yetimler Yurdu'ndaki Rum ve Ermeni çocukların eğitim ve öğretimlerinin, Özel Okullar Yönetmeliği'ne göre devam ettirilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.15..17./ 248-12



8



Mayıs



"Müstemlekelerdeki Müs- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Paris'te yapılan barış HM lümanlarla birleşip İngiltere teklifindeki şartlardan dolayı Hindistan Hilafet Komizorlanmalıdır." tesi'nin İngiltere'yi protesto ettiğini duyurmuş ve İngiltere'nin Türkiye'nin haklarını tanımaması halinde müstemlekelerdeki Müslümanlarla birleşilerek İngiltere'nin zorlanması gerektiğini yazmıştır.



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 42, Birinci Celse



1139



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Mayıs



231 sayılı Harb Kazançları Vergisi Kanununun Yirmi Yedinci Maddesinin Birinci Fıkrasını Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Harb Kazançları Vergisi Kanununun, yapılacak itirazların merkezde bir komisyon tarafından temyizen tetkikini düzenleyen 27.maddesinin birinci fıkrası tadil edilmiştir. Merkez Komisyonu düzenleyen fıkra âza sayısı itibariyle Ankara Hükümeti'nin şartlarına muvafık olmadığı ve verginin tahsilatına başlanması nedeniyle acilen bir mercii tetkik ve itiraz teşkiline ihtiyaç duyulduğu gerekçesiyle tadilata gidilmiştir. Harb Kazançları Vergisi itiraznamelerini tetkik edecek Merkez Komisyonu bir reis ile altı âzadan mürekkeptir. Reis ile âzadan ikisi Maliye ve ikisi İktisat vekâletleri memurininden olmak üzere mezkûr vekâletlerce, ikisi de ticaret odası âzası meyanından odaca intihap olunur.



BMM ZC, C: 20, İ: 41, İkinci Celse



9



Mayıs



İktisat, Şer'iye ve Sıhhiye Vekâletleri için yapılan intihapta yeter çoğunluk sağlanamadı. [Cmh]



9



Mayıs



İstanbul Limanı'nda yapılan Tercüman-ı Hakikat Gazetesi'nde, İstanbul Limanı'n- KSG IV, Mart ayı ithalat ve ihracat da yapılan Mart ayı ithalat ve ihracat rakamları ya- TH rakamları yayımlandı. yımlanmıştır. İthalat, ihracatın üç katından fazladır. Bunun yanında rakamlar, en çok zahire ve eşya ihraç edilen ülkeleri (sırasıyla Fransa, Mısır, İngiltere, Kafkas Hükümetleri, Bulgaristan, Suriye, İtalya, ABD, Felemenk, Rusya, Romanya, Almanya, Yunanistan, İspanya, Avusturya, İsveç, İsviçre), en çok ihraç edilen maddeleri (sırasıyla yün ve yünlü dokuma, tönbeki ve tütün, pamuk ve pamuklu maddeler, yakacak, ipek ve ipekli dokuma), en çok ithalat yapılan ülkeleri (sırasıyla İngiltere, ABD, İtalya, BUlgarisatn, Fransa, Felemenk, Belçika, Romanya, Mısır, Almanya, Kafkas Hükümetleri, Rusya, Yunanistan, Avusturya) ve en çok ithal edilen maddeleri (sırasıyla zahire, hububat, şekerleme, meyve ve sebze, içki, ispirto, sirke, maden suları, mekûlat, balık, diri hayvan, tönbeki ve tütün) de göstermektedir.



9



Mayıs



Halil Paşa ve Küçük Talat Bey Batum'a geldi.



10



Mayıs



Adana Valisi Hamid Bey'in 30 Ocak 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde BCA: istifası kabul edildi. [Cmh] çıkan bir haberle Hamit Bey'in görevden çekildiğinin 30..18.1.1/ 5.16..7. doğru olmadığı belirtilmişti.



10



Mayıs



1597 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile yabancı yayınların yurda girişi Dahiliye ve Hariciye Vekâletlerinin iznine bağlandı. [Cmh]



Yabancı yayınların yurda sokulmasının Dahiliye ve BCA: Hariciye Vekâletlerince kararlaştırılmasına karar ve- 30..18.1.1/ 5.16..13./ rilmiştir.



Moskova Büyükelçisi Ali Fuad Paşa, beraberindeki 15 kişiyle Moskova'yı terk etti.



İran Sefaretinin arabuluculuk girişimlerine rağmen TDP, KSG "içinde casusluk belgeleri var" gerekçesiyle verilme- IV yen çanta nedeniyle Ali Fuad Paşa, sefaret memurlarından 15'iyle birlikte Moskova'yı terketmiştir. Cemal Paşa da Ali Fuad Paşa'yı kararından vazgeçirmeye çalışmıştır.



10



Mayıs



1140



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 20, İ: 41



TKSK I



86-14



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Mayıs



İdare-i Sıhhiyenin Tekaüd Nizâmnâmesi hakkında muaddel karârnâme yayımlandı. [Osm]



8 Cemâziyelevvel 1301 (6 Mart 1884) tarihli İdare-i Sıhhiyenin Tekaüd Nizâmnâmesine "Tekaüd Sandığı" ser nâmesi tahtında müzeyyel metnin sâniyen ve sâlise işâretli kararlarını muaddel karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.653



10



Mayıs



Eski Maliye Nâzırı Cavid Bey, Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye Osmanlı Dainler Vekili seçildi. [Osm]



11 Mart 1922 tarihinde görevi sona eren Osmanlı Dainler Vekilinin yerine seçim yapılması kararlaştırılmıştı. Cavid Bey, 4 Temmuz 1922 Salı günü Köstence'den gelen Romanya vapuruyla Paris'ten İstanbul'a gelecektir.



BOA: DH.KMS., GN: 34, DN: 56/-2; BOA: DH.EUM. SSM., GN: 29, DN: 50; KSG IV



10



Mayıs



Sovyetler Birliği Dış Ticaret Ankara Temsilcisi Ordinskiy Ankara'ya geldi.



Ordinskiy 11 Mayıs 1922 tarihinde Hariciye Vekili KSG IV Yusuf Kemal Bey'le görüşecektir.



10



Mayıs



İngiltere'nin Sömürgeler Bakanı Chamberlain Avam Kamarası'nda konuştu.



Chamberlain, Müttefikler ne yazık ki şimdi Kemalist- TKSK I lere karşı etkili tedbirler alacak durumda değil demiştir.



10



Mayıs



"İhtilâl mi, inkılap mı?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, İhtilâl mi, inkılap HM mı? Biz neyiz? Nereye doğru yürüyoruz? Geleceği nasıl düşünüyoruz? Ufkun öte tarafında bizi ne bekliyor? sorularının sorulduğu bir yazı yayımlanmıştır. Gazetede, ayrıca, Mekke Emiri Hüseyin'in aldatıldığını itiraf ettiğine ilişkin bir habere yer verilmiştir.



11



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, üç sual takririni cevapladı. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey, İzmit Mebusu Sırrı Bey'in, Söke'nin İtalyan'lar tarafından tahliyesinden Hükümetin ne vakit haberdar olduğu ve tahliyede maksadı siyasi bulunup bulunmadığına dair, Antalya Mebusu Mustafa Bey'in İtalya Hariciye Nâzırı ile vukubulan mülakat ve İtalyan metalibatı hakkında Ahmet Muhtar Beye verilmesi bahis konusu listeye dair ve Amasya Mebusu Rıza Beyin; Rusya'daki sefarethanemizin Rus Hükümeti tarafından taharri edilip edilmediği, esbabı taharri ve tarafeyn beynindeki vaziyet hakkındaki sual takrirlerini cevaplamıştır. İtalya'nın tahliyesinin son mütareke teklifinde söz konusu edilen Anadolu'nun tahliyesine istinaden olduğu yönünde İtalya'dan izahat alındığını belirtmiştir. İtalya Hariciye Nâzırı'nın, İstanbul ile yaptıkları itilâfa benzer bir itilâfı kendisine önerdiğini; ancak, daha sonra İtalyan yetkililerin İstanbul ile yapılan itilâfnameyi kendisine göstermediklerini ve bu konuyu kapamaya çalıştıklarını söylemiştir. İtalya'nın Ereğli havzasını işletme imtiyazı, Bitlis ve Van petrol taharrisi, Menderes nehri ve vadisinde işletme ve ziraat hakkı istediklerini dile getirmiştir. Bu konuda, vekâletlerin görüşünün istendiğini ve bundan sonra Meclis'in bir karar vereceğini söylemiştir.



11



Mayıs



Maraş Mebusu Refet Efendi, müftülüğe intihabı dolayısıyla mebusluktan istifa etti. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 42, Birinci Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 42, Birinci Celse



1922 Yılı



1141



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Mayıs



Münhal İstanbul Mebusluğu'na intihap edilen Şükrü Bey'in mebusluğu kabul edildi. [Cmh]



Münhal İstanbul mebusluğu için yapılan intihap sonucunda mebusluğa seçilen Şükrü Bey'in mazbatai intihabiyesini tasdik eden şube mazbatası kabul edilerek, Şükrü Bey'in mebusluğu kabul edilmiştir. 23 Nisan 1922 tarihli İstanbul Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına çekilen telgrafta Şükrü Bey'in hile yaparak seçildiği ve Şükrü Bey'in mazbatasının kabul edilmeden gönderilecek ikinci mazbatanın beklenmesi istenmiştir. Eski Merkez Ordusu Kumandanı Nureddin Paşa'nın daha çok oy alarak ve şaibesiz seçildiğiyle ilgili ikinci bir mazbata gelmiştir. Ancak, Şükrü Bey seçildikten sonra ikinci bir seçim yapılmasına gerek olmadığı gerekçesiyle Şükrü Bey'in mazbatası onaylanmıştır.



BMM ZC, C: 20, İ: 42, Birinci Celse



11



Mayıs



Trabzon Mebusu Hasan Bey, İktisat Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



Erzurum Mebusu Salih Efendi ve Erzurum Mebusu BMM ZC, Hüseyin Avni Efendi'nin İktisat Vekâletinin müdüri- C: 20, İ: 42, yete kalbedilmesi yönünde teklifleri vardır. Birinci Celse



11



Mayıs



Eskişehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi, Şer'iye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



Abdullah Azmi Efendi şöyle demiştir: "bütün şuabatı idarei Devlet kendisinden doğmuştur. ... O makamın bugün şuabatı idarei Hükümetin her birine karşı bir hakkı müdahalesi vardır. Bunu istimal edebilmek birtakım teşkilâta mütevakkıftır. Böyle yalnız başına emri idareye memur olan bir Şer'iye Vekilinin yapacağı bir iş değildir. Hükümetimiz, yani Büyük Millet Meclisi Hükümeti her manâsiyle ve tamamiyle bir Hükümeti İslâmiyedir."



11



Mayıs



Bolu Mebusu Fuad Bey, Sıhhıye Vekâleti Vekili intihap olundu. [Cmh]



Sıhhıye Vekili Dr.Rıza Nur Bey'in Ukrayna'dan av- BMM ZC, detine kadar yerine vekâlet etmek üzere Bolu Mebusu C: 20, İ: 42, Fuad Bey intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 20, İ: 42, Birinci Celse



Üçüncü Celse



11



Mayıs



Sovyet Dışişleri Komiseri Karahan, Sovyetler Birliği Ankara Sefiri Aralof'a bir telgraf çekti.



Karahan, Aralof'tan Enver Paşa'nın Buhara'da yürüt- KSG IV tüğü faaliyetin Ankara emriyle yürütülüp yürütülmediğinin açıklığa kavuşturulmasını istemiştir. Ali Fuad Paşa'nın artık Moskova'da görev yapamayacağını söyleyen Karahan, Türkiye sefaret memurları tarafından yapılan casusluk olayının kabul edilemeyeceğini, ancak bu olayın Türkiye ile dostluğa son vermeyeceğini, Ali Fuad Paşa'nın bu dostluğu gölgeleyemeyeceğini belirtmiştir. Enver Paşa'nın Türkiye'ye girişini engelleyerek bu dostluğu kanıtladıklarını; ancak, Türkiye'nin sözde garantilerin ötesine geçmediğini eklemiştir.



11



Mayıs



Yunanistan'da Gunaris Hükümeti güvenoyu aldı.



Gunaris Hükümeti, 160 red oyuna karşı 161 oyla gü- KSG IV venoyu almıştır. Gunaris, güven oylarını yeterli görmeyerek 12 Mayıs 1922 tarihinde istifa edecektir.



11



Mayıs



Darülfünun Kulübü üçüncü Üç yıl önce Amerika Birleşik Devletlerinin önderli- KSG IV kongresini yaptı. ğinde, Amerikan üniversitelerinden mezun olanların kurduğu Darülfünun Kulübü üçüncü kongresini yapmıştır. Müttefik Orduları Başkomutanı General Harington fahri başkanlığa, ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol ise başkanlığa seçilmiştir.



1142



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



11



Mayıs



"İhtilâl mi, inkılap mı?"-2



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "İhtilâl mi, inkılap HM mı?" başlıklı yazının ikinci bölümü yayımlanmış; yazıda yalnız umumî vicdanın tasvibine mazhar olan bir hükümet meşrudur denmiştir.



12



Mayıs



Cenubî Kafkas Federasyonu kuruldu.



Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan arasında Tif- İH lis'te aktedilen ittihad muahedesine tevfikan bir Kafkas ittihadı kurulmuştur. Bu muahedeye göre, cenubî Kafkasya'da kuvve-i âliye üç cumhuriyetin merkezi icra komiteleri tarafından tayin edilen 25 kişilik fevkalâde bir meclise ait olacaktır. İcra kuvvetine haiz olan bu ittihat şûrâsı, harbiye, maliye, posta ve telgraf, ticaret ve dahiliye, amele ve köylü işleri komiserleri ile nâfıa müdürü ve aksi inkilâbla mücadele komisyonu Çeka reisinden oluşacaktır. İttihat şûrâsı riyaseti, 3 azadan oluşacak ve riyaset vazifesi münavebe [nöbetleşe] üstlenilecektir. Her cumhuriyetin harbiye, amele ve köylü işleri komiserleri ve çeka reisleri dışındaki diğer komiserlikleri bu muahede ile mülga addedilmiştir. İttihât şûrâsı emirname, kararname ve talimat neşrine de salâhiyattar kılınmış; iktisadi faaliyeti tevhid ve tanzim için iktisat şûrâyı âlisi bulundurmasına karar verilmiştir. Cenubî Kafkas Federasyonu hariciye işleri ittihat şûrâsı divan riyaseti (Prezidyum) tarafından yürütülecektir. Divanı riyaset mahiyetinde Rus memurlarından oluşan bir hariciye şubesi kurulmuştur.



12



Mayıs



Amerikan Şark-ı Karib Muavenet Heyeti Genel Müdürü Mister Çekvit ve Mis Gillespie Ankara'ya geldi.



12



Mayıs



"Mösyö Çirerin Cenova Konferansı'nda ne dedi?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Cenova Konferan- HM sı'nda, Sovyetler Birliği'nden Türkiye hakkında ne istendiği ve Mösyö Çiçerin'in tutumu üzerine bir yazı yayımlanmıştır. Müttefikler, Çiçerin'den Sovyetler Birliği'nin barış için Türkiye üzerindeki nüfuzunu kullanmasını ve tarafsız kalmasını istemişlerdir. Çiçerin ise, barışın Türkiye'nin istediği doğrultuda ve Moskova Muahedenamesine uygun yapılmasını istemiştir.



13



Mayıs



1576 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Avrupa'daki öğrencilerin masraflarının karşılanmasına ilişkin karar Büyük Millet Meclisi'ne sunuldu. [Cmh]



Avrupa'da öğrenim gören öğrencilerin masraflarının BCA: karşılanması için, Maarif Bütçesi'ne ödenek konul- 30..18.1.1/ 5.16..3./ ması hususunun BMM'ye arzına karar verilmiştir.



Hassa kazasının Fransızlar tarafından tamamiyle tahliye edildiği Cebelibereket Mutasarrıflığının 14 Mayıs 1338 tarihli telgrafnamesine atfen Adana vilâyetinden bildirilmiştir.



14



Mayıs



Hassa kazası Fransızlar tarafından tahliye edildi.



14



Mayıs



Memurların muhakemeleri için kurulan ilk tahkikat komisyonuna müftülerin de üye olarak katılması kabulü iletildi. [Cmh]



Kaynak



KSG IV



142-3



BMM ZC, C: 20, İ: 46, Birinci Celse BCA: 30..10.0.0/ 15.86..10./ 1411



1922 Yılı



1143



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Mayıs



Adana Mebusu Zekâi Bey'in, Türkiye Suriye Gümrük Mukavelenamesi Muhtelit Komisyonundaki görevine devam etmesi kararı iletildi. [Cmh]



Adana Mebusu Zekâi Bey'in, hastalığına rağmen Türkiye Suriye Gümrük Mukavelenamesi Muhtelit Komisyonu başkanlığı görevini devam ettirmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 262.764..6. /4386



14



Mayıs



Trabzon Mebusu Ali Şükrü Trabzon eşrafından 14 kişinin Meclis Riyasetine çek- KSG IV Bey hakkında Trabzon'dan tiği telgrafta, Ali Şükrü Bey'in tutumundan rahatsız Meclis Riyasetine bir şika- olunduğu belirtilmiştir. yet telgrafı çekildi.



15



Mayıs



İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi kabul edilerek, Nafia Vekili Feyzi Beye üç mah mezuniyet verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



Gümüşane Mebusu Hasan Gümüşane Mebusu Hasan Fehmi Bey, Maliye VekâFehmi Bey, Birinci letine intihabına mebni Birinci Reis Vekâletinden isReisvekilliğinden istifa etti. tifa etmiştir. [Cmh]



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



Memurin Muhakemat Heyeti'ne yeni azalar intihap olundu. [Cmh]



İstifa edenlerin ve mezunen azimet eyleyenlerin yerlerine ekseriyetin sağlanması için bir an evvel intihap icra edilmesi gerekli görülmüştür. Yapılan üçüncü oylama sonucunda Mustafa Hilmi Efendi (Niğde), Mustafa Taki Efendi (Sivas), Halil İbrahim Efendi (Antalya), Cavid Bey (Kars), Tahsin Bey (İzmir), Şükrü Bey (Canik), Hacı Tevfik Efendi (Kângırı) Memurin Muhakemat Heyeti'ne intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



232 sayılı İbrahimoğlu Mustafa'nın Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Üçüncü Kafkas Fırkası kıtaatında müstahdem iken kıtasından firarla ahiz ve gasp ve cerh maddesinden dolayı Ankara İstiklâl Mahkemesince idamına karar verilen İbrahimoğlu Mustafa'nın idam cezası affolunmuştur.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



233 sayılı Haliloğlu Kasım'ın Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede 15 sene küreğe mahkûm olan Haliloğlu Kasım'ın gayrikabili tedavi illetle mâlûliyetine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



234 sayılı Geçioğullarından Ahmetoğlu Kemal'in Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Alay 16 Tb. 3 Bl. 10 efradından olup esnayı muharebede düşman karşısında müsellehan firar cürmünden dolayı Kırk Birinci Fırka Divanı Harbinden idamına karar verilen Geçioğullarından Amedoğlu Kemal'in idam cezası affedilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



252 sayılı Hiyaneti vataniyeden mahkûm iki şahıs hakkındaki hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Hotamışlı oğullarından Halil ve rüfekası hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, Birinci Celse



15



Mayıs



235 sayılı Mustafaoğlu Ali'nin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Alay 19 Tb.1 Bl. 2 efradından iken nöbetçi olduğu mahalden firar cürmünden dolayı Kırk Birinci Fırka Divanı Harbinden idamına karar verilen Mustafaoğlu Ali'nin cezası affolunmuştur.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



1144



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Mayıs



236 sayılı Alioğlu Veli'nin Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Alay 12 Tb. 3 Bl. 10 efradından iken düşman karşısında mevkii hizmetten firar cürmünden dolayı Kırk Birinci Fırka Divanı Harbinden idamına karar verilen Alioğlu Veli'nin cezası affedilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



Ankara'da İzmir'in senei devriyei işgalini protesto etmek için bir miting düzenlendi.



İzmir'in facıai işgalinin senei tekerrürü olan 15 Mayıs münasebetiyle milli teessür ve hissiyatı tekrar izhar etmek için Ankara'da, Büyük Millet Meclisi önünde binlerce kişinin toplandığı bir miting düzenlenmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



İzmir işgalinin üçüncü senei devriyesi münasebetiyle yapılan miting mukarreratı kabul edilerek, Heyeti Vekile'ye tevdi edildi. [Cmh]



İzmir'in senei devriyei işgali münasebetiyle Saruhan Mebusu Celâl Beyle rüfekası vasıtasıyla Meclisi Âliye takdim edilen miting mukarreratı bilittifak kabul olunarak Heyeti Vekile'ye tevdi edilmiştir. İzmir'in tamamen Türk ve Anadolu'nun kalbi olduğu belirtilen mukarreratta, milli mücadelenin en bariz ve esaslı hedeflerinden biri olan İzmir'in üzerindeki hakimiyet tam ve hakiki bir suretle tesis edilinceye kadar mücadelenin devam edeceği dile getirilmiştir. Düveli İtilafiyenin son kararlarının Yunan mezalimini körüklediği de ayrıca belirtilerek, bu mezalime bir an evvel katiyetle nihayet verileceği söylenmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



Divanı Harbce gıyaben idama mahkûm Zâbitvekili Mehmed Ali Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hükmün tasdik edilmeden Heyeti Vekileye iadesine karar verildi.



Gaibinin derdesti halinde kendiliğinden merfu [ref'edilmiş, hükümsüz kılınmış] addolunacak gıyabi hükümlerin Meclisi Âlice tasdikı bilüzum görülerek derdestiyle vicahen mahkûmiyeti vukuu halinde Kanunu Esasinin yedinci maddesine tevfikan muamele ifa olunmak üzere hükmün tasdikıne mahal görülmeyerek Hükümete iadesine karar verilmiştir. Adliye Encümeni mazbatasına "Divanı Temyizi Askeri Kanununun otuz altıncı maddesi, ahkâmı giyabiyenin tasdikı âliye iktiran etmesini âmir olmasına ve tasdikı âli salâhiyetinin Heyeti Celilenize mevdu bulunmasına" binaen tasdik edilmemesine muhalefet şerhi konulmuştur.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



253 sayılı Divanı harblerce gıyaben verilen hükümler hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Divanı Harbce gıyaben idama mahkûm Jandarma Mardinli Süleymanoğlu Mahmud hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hükmün tasdik edilmeden Heyeti Vekileye iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



254 sayılı Yorgi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Pontus Hükümeti teşkili nedeniyle Hükümete karşı isyan eden Akviran karyesinden Yorgi hakkında Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



255 sayılı Kuru Halil ve rüfekasının mahpeslerinin tebdili için Hükümete mezuniyet itasına dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Beşer sene pranga bentliğe mahkûm İslâhiyeli Kuru Haliloğlu Abdullah ile rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Heyeti Vekile hapishanelerinin tebdiline mezun kılınmıştır.



BMM ZC, C: 20, İ: 43, İkinci Celse



15



Mayıs



Dış ülke temsilciliklerinde devlet unvanının Türkiye Cumhuriyeti olarak kullanılmasına karar verildiği iletildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 3.14..5./45



1922 Yılı



1145



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



15



Mayıs



İstanbul'da 76 kişi tahliye edilecek Anadolu topraklarının İstanbul Hükümeti'ne verilmesini isteyen dilekçeyi İngiliz yetkililerine sundu.



"Allah'a düşman, sosyal düzene isyan eden macera- Sİ perest çete"nin büyük bir tehlike olmaya başladığı belirtilen dilekçede, Yunanistan'ın tahliye edeceği Anadolu topraklarının Padişah egemenliğine verilmesi istenmiştir. İmzacılar arasında, Vasfi Efendi, Rıza Tevfik; Süleymaniye, Fatih ve Beyazıt medreselerinden 9 kişi; Kadirî ve Rufaî tekkeleri adına 10 şeyh; Edirne, İzmir, Ankara, Adana, Konya, Sivas, Kastamonu, Trabzon, İzmit şehirleri adına 44 kişi bulunmaktadır.



15



Mayıs



Fransa, Türk-Yunan Savaşıyla ilgili İngiltere'ye ikinci bir nota verdi.



Birincisi 1 Mayıs'ta verilen ve İngiltere Dışişleri Ba- Sİ kanı Lord Curzon tarafından reddedilen nota üzerinden ikinci bir nota verilmiştir. Lord Curzon, bu notayı da 7 Haziran 1922 tarihinde reddedecektir.



15



Mayıs



Batı Trakya Müdafaai Hukuk Cemiyeti, Cenova Konferansı'na bir muhtıra sundu.



Batı Trakya'da Bulgaristan ve Yunanistan idaresin- KSG IV deki halkın %75'inin Türk olduğu belirtilmiş, Batı Trakya'nın bölünmemesi ve bölgeye tarafsız bir inceleme komisyonu gönderilmesi istenmiştir.



15



Mayıs



İngiltere'nin Washington Elçisi Geddes, ABD Dışişleri Bakanı Hughes'e Türkiye'deki Hristiyanların durumunu ile ilgili bir yazı gönderdi.



Türkiye'deki Hristiyanların durumunu incelemek için KSG IV İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD delegelerinden oluşan bir kurul inceleme yapmak üzere Türkiye gönderilmek istenmektedir. ABD 3 Haziran 1922 tarihinde kurula katılmak istediğini bildirecektir.



15



Mayıs



"Avrupa siyasî ve içtimaî teşkilâtı iflas etmiştir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir ya- HM zıda, tefessüh arifesinde denilerek, Cenova Konferansı'nın iflasının Avrupa siyasî ve içtimaî teşkilâtının iflası olarak yorumlanmış; üç seneden beri devam eden konferansların umumî iflasının Avrupa burjuva usulünün iflası olduğu belirtilmiştir.



16



Mayıs



Yunanistan'da, Stratos yeni Hükümeti kurdu.



Gunaris'in istifası ile, muhalefet lideri Stratos yeni KSG IV Hükümeti kurmuştur. Stratos Hükümeti, 17 Mayıs 1922 tarihinde yapılan güvenoylamasında 154 güvenoyuna karşı 171 güvensizlik oyuyla güvenoyu alamayacak ve Stratos istifa edecektir.



16



Mayıs



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Ankara Hükümeti'nin durumuyla ilgili bir yazı sundu.



Büyük Millet Meclisi'nde Mustafa Kemal'e karşı bir İBA IV muhalefetin olduğunu ve Hükümet'teki iki boşluğun güçlükle doldurulduğunu söyleyen Rumbold, Mustafa Kemal'in Meclis'e istediklerini yaptırmakta git gide daha fazla zorluk çektiğini ve bu nedenle de Bolşeviklerle bağları koparmak niyetinde olmadığını iletmiştir.



16



Mayıs



İzmir'deki İngiltere Başkonsolosu Sir H.Lamb, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a İyonya Devleti kurma faaliyetleriyle ilgili bir yazı sundu.



Lamb, Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu'nun İyonya Sİ Devleti kurma programını hayata geçirmeye başladıklarını belirtmiş; kurulacak yeni devletin ordusunun hazırlanmakta olduğunu ifade etmiştir. İşgal altındaki her kasaba ve şehirde silahlı sivil muhafız teşkilatının kurulduğunu, bunların Yunan subayları tarafından eğitildiğini belirtmiştir.



16



Mayıs



Veliahd Abdülmecid Efendi, Torino'da yayınlanan Le Stampa Gazetesi'ne demeç verdi.



Abdülmecid Efendi şöyle demiştir: "Anadolu Türkle- KSİB ri 6-8 milyon kadardır. Onları yönetmek iddiasında olanlar, günün birinde kılıçlarını Padişah'ın ayakları altına uzatacaklarını düşünmeyen maceracılardır."



1146



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Mayıs



İngiltere'nin Sömürgeler Bakanı Chamberlain Avam Kamarası'nda konuştu.



Chamberlain, misilleme tehlikesine karşı koymak KSG IV amacıyla Müttefik ve ABD subaylarının derhal İzmir ve Pontus bölgesine gönderilmelerini önerdiklerini; bu önerinin İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon tarafından İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a iletildiğini söylemiştir.



16



Mayıs



"İhtilâl mi, inkılap mı?"-4



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, dördüncüsü yayın- HM lanan "İhtilâl mi, inkılap mı?" başlıklı yazıda, milli hareketin ihtilâl ve inkılabı kapsadığı; aynı zamanda, bunların üstünde, onlardan daha kapsamlı, daha derin ve daha geniş olduğu ifade edilmiştir. Gazetede, ayrıca, Kuzey Afrika'daki İtalyan aleyhtarlığı ve Hindistan'daki Gandi ve siyaseti hakkında yazılar da yer almıştır.



17



Mayıs



Lozan Türk Yurdu'nun 4.Kongresi yapıldı.



Kongre Lozan'da gerçekleştirilmiştir. 11 Haziran 1922 tarihinde Lozan Türk Yurdu'nu 4.Kongre Başkanlığının çektiği telgraf Meclis'te okunacaktır. Telgrafta, Türk'ün şerefini kurtaran ve vatanın ruhu olan Büyük Millet Meclisi'ne ve onun başkanına saygı ve sevgi dilekleri iletilecektir.



17



Mayıs



Selahaddin Adil Paşa, Müdafaai Milliye Vekâleti Müsteşarlığına tayin olundu. [Cmh]



Selahaddin Adil Paşa, cepheden Ankara'ya dönerek KSG IV, TİH-GC, göreve 30 Mayıs 1922 tarihinde başlayacaktır.



TKSK I; BMM ZC, C: 20, İ: 52



KB



17



Mayıs



Maarif Nezâreti, DarülfüDarülfünun'un bütün fakülteleriyle birlikte 19 Mayıs KSG IV nunun 19 Mayıs 1922 günü 1922 günü açılmasına yönelik aldığı kararı Maarif açılacağını açıkladı. [Osm] Nezâreti açıklamıştır. Öğrenciler 20 Mayıs 1922 günü Darülfünun'un açılışını engelleyeceklerdir.



18



Mayıs



256 sayılı İzmir'in Miting mukarreratı Saruhan Mebusu Mahmut Celâl BMM ZC, C: 20, senei devriyei işgali Bey ve rüfekası tarafından takdim olunmuştur. İ: 44, münasebetiyle miting heyeBirinci tince ittihaz olunan mukarCelse rerat hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



18



Mayıs



Mütarekeyi mütaakıp vatandan uzaklaşan bâzı zevatın Anadolu'ya avdetlerinin menedildiğine dair Kastamonu Mebusu Besim Bey'in sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



18



Mayıs



Mülkiye Müfettişliğine tayin edilmiş olan Sabri Bey hakkında Bursa Mebusu Necati Beyin sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Mütarekeyi mütaakıp Harb Kabinesi âzasıyla İttihat ve Terakki Merkezi âzasından bazı kişilerin Anadolu'ya girişlerine izin verilmediğine dair Besim Bey'in sualine, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, söz konusu kişilerin bu yönde bir taleplerinin olduğuna dair vekâleten malumatlarının olmadığını belirterek cevap vermiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 44, Birinci Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 44, Birinci Celse



1922 Yılı



1147



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekası Pontus meselesi ve Trabzon Müdafaaî Hukuk Cemiyetine dair Dahiliye Vekâletine bir istihzah takriri verdi. [Cmh]



Ali Şükrü Bey ve arkadaşları, Dahiliye Vekâletine 7 Mayıs 1922 tarihinde 11 maddelik bir istizah takriri vermişlerdi; söz konusu takrir bugün Meclis gündemine gelmiştir. İstizah takririnde, Dahiliye Vekili Fethi Bey'i memleketi layıkıyla tanımaması nedeniyle kimi kanunsuz, yolsuz ve istiklâl mücadelesine aykırı icraata müsaade etmekle itham edilmiştir. Trabzon şehri ve havalisi, askeri kumandanın icraatı keyfiyeti altındadır denmiş ve Trabzon'a gönderilen tahkik heyetinin tahkikatından henüz bir netice alınamaması; Trabzon Heyeti Merkeziyesinin muamelâtının Hükümet tarafından kanunsuz bir şekilde tetkik ettirilmesi, hesaplarının istenmesi, hiçbir sıfat ve salâhiyetinin kalmadığı söylenerek tezlil ve tahkir ettirilmesi; Trabzon Fırka Kumandanı'nın başka bir yere tayin edildiği halde vali vekili sıfatıyla şehirde kalması eleştirilmiştir. Takrir'in, gizli celsede müzakere edilmesi istenen ikinci kısmında ise Pontus Meselesine mebni Hristiyanların iç kesimlere göçü mevzu bahis edilmiştir. Meclis'in aleni içtimaında takririn ilk kısmı okunarak kabul edilmiş ve Dahiliye Vekâletine havale edilmiştir. Pontus Meselesi'ne dair kısmının ise gizli celselerde görüşülmesi kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 44, İkinci ve Üçüncü Celseler; BMM ZC, C: 20, İ: 44, Dördüncü Celse



18



Mayıs



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İzmir Mebusu Mahmut Esat Bey'in İstanbul Hükümeti ile İtalya arasında imzalandığı söylenen itilâfname ile ilgili Hariciye Vekâletinden sual takririne cevap verdi. [Cmh]



Sual takriri, Babıâli tarafından İtalyanlara Anadolu'da şimendifer, maden vesair ve işletme hakları verildiğinin dereceî sıhhati, böyle haklar verilmiş ise bunun İtalya Devleti nezdinde protesto edilip edilmediği ve Babıâliye Milletlerarası hiç bir vaz'ı hukukisi bulunmadığı hakkında ihtaratta bulunup bulunulmadığına dairdir. Yusuf Kemal Bey, İstanbul temsilcisinin söz konusu itilâfname hakkında kendilerine bilgi verdiğini söylemiştir. Temsilciye, Ankara Hükümeti'nin kabul etmediği bir itilâfnamenin geçerli olmayacağının söylendiğini ve bunun İtalya tarafından bilindiğini dile getirmiştir.



BMM GCZ, İ: 44, Üçüncü Celse



18



Mayıs



Sovyetler Birliği askeri kuvvetleri, Doğu Buhara'da Sovyet aleyhtarı hareketi bastırma harekâtını başlattı.



Doğu Buhara'da Enver Paşa'nın da içinde bulunduğu KSG IV Sovyet aleyhtarı hareketi bastırmak için Orjonikidze'nin komutasındaki Sovyet kuvvetleri bir askeri harekât başlatmıştır.



18



Mayıs



Fransa, İngiltere'nin Anadolu'daki Hristiyanların durumunu inceleme komisyonu önerisini kabul etti.



Aynı gün İngiltere'nin Sömürgeler Bakanı Chamberlain KSG IV İngiliz gazetelerine şöyle bir demeç vermiştir: "Arazi meselesini sona erdirmeden önce Anadolu'da Hıristiyanların ne durumda bulunduğunu görüp anlamak istiyoruz. Yapılacak soruşturma, Dünya Savaşı'nın başlamasından beri halkın başına gelenleri kapsayacak ve tarafsız olacak"tır. Chamberlain, Parlamento'da, inceleme komisyonunda Müslüman üyeler olması önerisini ile Müttefikler ile ABD'den cevap gelince değerlendireceklerini söylemiştir.



18



Mayıs



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'un mütareke hakkındaki görüşünü sordu.



Lord Curzon, mütareke konusunda müttefikler ara- İBA IV sında görüş ayrılıkları olduğunu belirtmiştir. Rumbold, 22 Mayıs 1922 tarihli cevabında Fransa'nın her ne pahasına olursa olsun barış anlaşması yapılmasından yana olduğu için müzakerelerde rahatlıkla Kemalist-



1148



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



lere boyun eğebileceğini, yine de Fransa ile ilişkilerin kopmaması gerektiğini, İtalya'ya uzun süre bel bağlanamayacağını, Cenova Konferansı'nın başarısızlığının Ankara-Moskova ilişkilerini güçlendirdiğini, İstanbul Hükümeti'nin İzmit Konferansı'na karşı olduğunu, Paris kararlarını Ankara Hükümeti'ne kabul ettirmenin zor gözüktüğünü ve kendisinin de İzmit Konferansı'na karşı olduğunu iletecektir. Rumbold, bu cevabını 23 Mayıs 1922 tarihinde geliştirerek, konferansın İzmit'te bir Fransız gemisinde olmasının kesinlikle reddedilmesi gerektiğini, gerekiyorsa İzmit'te bir İtalyan savaş gemisinde veya İstanbul yakınlarında Beykoz'da konferansın toplanmasını, Paris kararlarında direnilmesini, "belli noktalar" gibi ifadelere açıklık getirilerek konferansa gidilmesini, İngiltere'nin tek başına hareket etmek zorunda kalması halinde İstanbul Hükümeti'nin kullanılmasını, İngiltere'nin politikasını oluştururken İzmir'deki direnişten veya Yunanistan'daki siyasi değişimden etkilenmemesini önerecektir. 18



Mayıs



"İstanbul müdürlük ve reh- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Anadolu hareketi- HM berlik görevini yapamıyor." nin ispat ettiği birinci gerçeğin, İstanbul'un müdürlük ve rehberlik görevini yapamadığı olduğu yazılmıştır.



19



Mayıs



Cenova Konferansı dağıldı. 10 Nisan 1922 tarihinde toplanan Cenova Konferansı KSG IV dağılmıştır. İngiltere Başbakanı Lloyd George, Cenova Konferansı'nın tarihin kaydettiği en önemli konferanslardan biri olduğunu söylemiştir. Ancak, 29 Avrupa ülkesi ve 5 İngiliz dominyonunun katıldığı konferans, konferans sürerken 16 Nisan 1922 tarihinde Almanya ve Sovyetler Birliği arasında imzalanan Rapollo Anlaşması nedeniyle başarısızlıkla sonuçlanmış addedilmiştir. Lloyd George'un "Rusya, Avrupa'nın yardımı olmadan düzelemez" dediği kapanışta, Rusya'daki açlık da konuşulmuştur. Konferansta, İngiltere bir konsorsiyum kurulmasını, Çarlık zamanından kalan borçların ödenmesi kaydıyla Sovyetler Birliği'nin de bu konsorsiyuma dahil edilmesini ve Türkiye'nin konsorsiyum dışında bırakılmasını önermiştir.



19



Mayıs



Şehremâneti'ne Dersaadet Şehremâneti'ne Dersaadet yollarının tâmir ve termimi yollarının tâmir ve termimi için 400.000 liralık bir istikrâz akdine me'zûniyet itâhakkında karârnâme yayım- sı hakkında karârnâme yayımlanmıştır. landı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.654



19



Mayıs



Tarik-i mükellefiyet nakdiyesinin 1338 senesine mahsûs olmak üzere tezyidi ve teferruâtı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.655



19



Mayıs



Musakkafât ve Arazi ve Temettü Vergileri tahsilinde hizmet-i mesbûk olacak me'mûrîne hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1338 senesi gayesine kadar sinîn-i muhtelifede tahakkuk eden Musakkafât ve Arazi ve Temettü Vergileri bakayâsının emr-i tahsilinde hizmet-i mesbûk olacak me'mûrîne ikramiye itâsı ve teferruâtı hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



1922 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.657



1149



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Mayıs



237 sayılı Divanı Temyizi Askeri Teşkiline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



6 Teşrinievvel 1332 tarihli Divanı Temyizi Askeri Kanununun 40.maddesine istinaden divanı harplerden gelecek karar ve hükümlerin tetkik ve tenfiz mercii olarak bir Divanı Temyizi Askeri kurulmasına karar verilmiştir. 10 Teşrinisani 1336 tarihinde İstanbul'da kurulan Divanı Temyiz'in, "İstanbul'la kat'ı rabıta" kararı nedeniyle Anadolu'da görülmekte olan askeri mahkemelerin mercii tetkiki işlevini görmemesi yeni bir temyiz mahkemesinin teşkilini gündeme getirmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 45, Birinci Celse



20



Mayıs



Darülfünun açılamadı.



Maarif Nezâreti'nin Darülfünun'un açılacağına ilişkin KSG IV açıklamasından sonra, bugün Darülfünun Grevi'ni devam ettiren öğrenciler derslerin başlamaması için amfileri boşaltmaya çalışmış; çıkan olaylarda öğrenciler yaralanmıştır. Öğrenciler, yaralılardan bir kaçını alarak Maarif Nâzırı Said Bey'e götürerek, "Bunlar sizin grevi anlamamadaki inadınızın kurbanlarıdır." demişlerdir. Darülfünun Divanı, bayram sonuna kadar kaydıyla Darülfünun'un kapatılmasına karar vermiştir.



20



Mayıs



Trabzon'daki Sovyetler Birliği Konsolosu, Buhara temsilciliğine atanan Galip Bey'in yolculuğuna engel olunmasını istedi.



Trabzon Vali Vekili Sami Sabit Bey'i ziyaret eden KSG IV Sovyetler Birliği Trabzon Konsolosu, Galip Bey'in yolculuğuna engel olunmasını istemiştir. Sami Sabit Bey, 20 Mayıs 1922 gecesi yola çıkacak Galip Bey'in yolculuğunu engellemiş ve durumu Hariciye Vekâletine bildirmiştir. Ankara Hükümeti, atamadan vazgeçerek Galip Bey'i Ankara'ya çağıracaktır.



21



Mayıs



Umum Anadolu Hristiyanları Kongresi, Amerikan Şark-ı Karib Muavenet Heyeti eski üyelerinden Mr.Yavel'in The Times Gazetesi'ndeki iddialarını yalanladı.



Kayseri'de toplanan Umum Anadolu Hıristiyanları KSG IV, Kongresi, Mr.Yavel'in iddialarının asılsız olduğunu, HM İstiklâl Mahkemelerinin Türk, Rum ayırmadan cezalandırma yaptığını, Pontus bölgesindeki Rumların bir zorunluluk sonucu sürüldüğünü belirterek, bu içerikli bir telgrafı Papa Eftim Efendi'ye çekmiştir. Türk Ortodoks Cemaati ve Kiliseleri Genel Vekili ve Delegesi Papa Eftim Efendi, bu telgraf doğrultusunda 22 Mayıs 1922 tarihinde bir açıklama yaparak Hristiyanlara zulüm edildiği yönündeki haberleri protesto edecek ve Dahiliye Vekili de 23 Mayıs 1922 tarihinde benzer içerikli bir açıklama yapacaktır. Dahiliye Vekâleti, Ermeni mallarının müsadere edilmediğini, emanete alındığını; Hristiyanların Müslümanlar gibi miras hakkına sahip olduğunu; Hristiyan erkeklerin kanunsuz hapsedilmediğini, Hristiyan kadınların kendi rızaları dışında Türk evlerinde istihdam edilmediğini, yerlerinden sürülen Rumlara iyi davranıldığını vb. belirtmiştir. 28 Mayıs 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Musevî Cemaati Reisi Yusuf Rusu ile Ankara Türk Ortodoksları Reisi Papa Apostol'un yalanlama bildirileri yayımlanacak; 2 Haziran 1922 tarihinde de Türk Ortodoks Kiliseleri Ruhanî Reisi Meletios ve Ermeni Delegesi Aki'nin zulüm iddialarını reddettikleri yayımlanacaktır.



21



Mayıs



Dersaadet İran Sefiri Mirza İshak Han huzura kabul edildi. [Osm]



Padişah huzuruna kabul edilen Mirza İshak Han gö- BOA: İ..DUİT, revine başlamıştır.



1150



Yönetim Zamandizini



GN: 48, DN: 12; TV: 4475



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Mayıs



Yunanistan'da Protopapadakis Hükümeti kuruldu.



Protopapadakis Koalisyon Hükümeti, 23 Mayıs 1922 KSG IV, tarihinde 47'ye karşı 210 oyla güvenoyu alacaktır. Sİ Venizelosçular muhafette kalmış; eski Başbakan Gunaris Adalet, Kralcı muhalefet lideri Stratos İçişleri, Baltacis Dışişleri, Theodakis Savaş Bakanı olmuştur.



21



Mayıs



General Hacıanesti Trakya Ordusu Kumandanlığı'na atandı.



21



Mayıs



"Hükümet, milletlerarası bir tahkik heyeti teklifini kabul edemez."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, milletlerarası bir HM tahkik heyetinin Hükümet tarafından kabul edilemeyeceği yazılmıştır.



22



Mayıs



İngiltere'nin Sömürgeler Bakanı Chamberlain Avam Kamarası'nda konuştu.



Robert Cecil'in sorularına cevap veren Chamberlain, KSG IV, Fransa ve İtalya'nın Anadolu'ya irtibat subayları gön- TKSK I, derilmesi önerisine olumlu cevap verdiklerini, İngiliz KSİB Heyeti'nin gidişi konusunda ise Türk ve Yunanlılardan cevap beklediklerini, İzmir'e bir kurul gönderilmesini de talep ettiklerini söylemiştir.



22



Mayıs



"İngiltere ve biz"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir ya- HM zıda, Hükümetimiz, İngilizlerin Hindistan'da İslam halka uyguladığı zulüm hakkında bir araştırma yapılmasını Müttefiklere teklif etmelidir denmiştir.



23



Mayıs



Sovyetler Birliği Dışişleri Komiserliği, çanta olayıyla ilgili Ankara Hükümeti'nin notalarına cevap verdi.



Sovyetler Birliği, çanta olayının Moskova Sefiri Ali Fuad Paşa'nın verdiği bilgilerden farklı olduğunu, konunun Ali Fuad Paşa'nın kişisel tutumundan kaynaklandığı düşünüldüğü için aradaki dostluğu zedelemeyeceği belirtilmiştir.



23



Mayıs



"Kabahati Ruslara yükleye- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde Cenova Konferansı HM rek dağıldılar." ile ilgili yazıda, Konferans'ın başarısızlığının Ruslara yüklenmeye çalışıldığı, iflas eden bir siyasetin göstergesi olan Konferans'ın Lloyd George'un tarih sahnesinden çekilmesi sonucunu hazırlayacağı için minnettarlık ve şükranla anılması gerektiği belirtilmiştir.



24



Mayıs



Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey, Necati Bey ve refikleri, Trabzonluların Ankara'ya yüz çevirdiği haberini protesto ettiler.



İstanbul'da yayımlanan Yeni Şark Gazetesi'nde yer KSG IV alan Trabzonlular Ankara'ya yüz çevirdi yazısı protesto edilmiştir.



24



Mayıs



Ankara'nın Londra Temsilcisi Dr.Nihat Reşat Bey, Avam Kamarası üyeleri ile görüştü.



Ankara'nın barış konusundaki düşünceleri hakkında KSG IV görüşülmüştür.



24



Mayıs



Dersaadet Divân-ı Harb-i Örfilerinin hakk-ı kaza ve dâire-i salâhiyeti hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Dersaadet Divan-ı Harb-i Örfilerinin yetki alanı belirlenmiştir. Dersaadet Divan-ı Harb-i örfilerinin hüküm ve yetkilerinin sadece Dersaadet ve Çatalca ile sınırlandırılmasına karar verilmiştir.



KSG IV



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 55, Üçüncü Celse



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.659; BOA: MV., GN: 54, DN: 256 (23 Mayıs 1922); TV: 4478 (25 Mayıs 1922)



1151



G.



Ay



Olay/Mevzuat



24



Mayıs



1338 Posta ve Telgraf Mü- 1338 Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütdüriyet-i Umûmiyyesi Büt- çesine 4.000 lira tahsisât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. çesine tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



24



Mayıs



İngiltere Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Sir E. Crowe ile eski Yunanistan Başbakanı Venizelos görüştü.



Venizelos, Yunanistan ordusu çekilirken onun yerine İBA IV, geçmek üzere Batı Anadolu Hristiyanlarının silahlan- Sİ, KSG dırılıp örgütlendirilebileceğini, İyonya Devleti'ne yö- IV nelik girişimlerin desteklenebileceğini belirtmiş ve bunun için müttefiklerin para yardımı yapması gerektiğini ifade etmiştir. Müttefik Soruşturma Komisyonlarının Yunanistan'ın yönetimi altındaki bölgede soruşturma yapmasının haksızlık olacağını da eklemiştir.



24



Mayıs



"Milli hareketin mahiyeti ve istikameti"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, milli hareketin ma- HM hiyetini ve istikametini tayin eden ikinci hadisenin, Saray ve Babıâli'nin iflası, eski Osmanlılık devrinin bu iki istinadgâhının manen ve maddeden yıkılması olduğu belirtilmiş; üçüncüsünün ise, Anadolu halkının mukaddesata bağlılığı olduğu söylenmiştir. Gazetede, ayrıca, Darülfünun Grevi, bir ihtilâl olarak nitelendirilmiştir.



25



Mayıs



Garbî Trakya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Fransa'nın Batı Trakya hakkındaki planlarına dair Mustafa Kemal Paşa'ya gizli bir mektup yolladı.



Garbî Trakya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti temsilcileri KSG IV A.Tevfik Bey ve Yusuf Ziya Bey, İstanbul'dan Mustafa Kemal Paşa'ya yolladıkları mektuplarında Fransa'nın Paris'te Batı Trakya için hazırladığı muhtıradan bahsetmiş ve yüz yüze görüşmeyi talep etmişlerdir.



25



Mayıs



13.Tümen'in Trabzon'dan Erzincan'a aktarılmasına başlandı. [Cmh]



İttihatçılara baskı yaptığı gerekçesiyle İttihatçı me- KSG IV buslar tarafından Trabzon'dan ayrılması istenen 13.Tümen'in Erzincan'a nakli başlamıştır. Nakil işlemi 5 Haziran 1922 tarihinde tamamlanacaktır. Ancak, Vali Vekilliği görevini de yürüten 13.Tümen Kumandanı Sami Sabit Bey'in bu aktarma işlemi sırasında görevine son verilmemiştir.



25



Mayıs



1610 sayılı Telsiz telgraf Anadolu'da büyük ve sabit bir telsiz telgraf istasyonu istasyonuna dair İcra Vekil- tesisi için Posta ve Telgraf Müdüriyet-i Umumiyesi leri Heyeti Kararı alındı. Bütçesi'ne ilave yapılmasına karar verilmiştir. [Cmh]



25



Mayıs



1614 sayılı Şimendifer hattı Fransızlarca yapılan anlaşma gereğince, Şimendifer BCA: hakkında İcra Vekilleri He- hattının güneyinde kalan bölge hakkında karar alın- 30..18.1.1/ 5.17..10. yeti Kararı alındı. [Cmh] mıştır.



25



Mayıs



Tokad Mutasarrıfı Mustafa Reşat Bey'in istifası kabul edilerek, yerine Karaman Kaymakamı Said Bey tayin edildi. [Cmh]



25



Mayıs



Franklin Bouillon, Mustafa Kemal Paşa'ya barışla ilgili bir mektup yolladı.



1152



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.659



BCA: 30..18.1.1/ 5.17..6./ 164-4



BCA: 30..18.1.1/ 5.17..5./ 71-74



Yusuf Kemal Bey gibi kendisinin de adaletli bir barı- KSG IV şın tesis edilmesinde zorluk çektiğini söyleyen Franklin Bouillon, ancak "Anadolu'nun tahliyesi zarureti, ilk defa olarak açıkça herkes tarafından tanınmaktadır." demiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



25



Mayıs



Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof, ticaret ilişkilerinin başlamasıyla ilgili bir nota verdi.



Ticaret ilişkilerinin başlamasından memnuniyet du- KSG IV yacaklarını belirten Aralof, Türkiye'ye ucuz petrol ürünleri, çimento, kiremit, inşaat malzemesi satabileceklerini; buna karşılık, fındık, mazı ve deri gibi maddeler alabileceklerini belirtmiştir.



25



Mayıs



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Papulas istifa etti.



İstifası 3 Haziran 1922 tarihinden itibaren geçerli ka- KSG IV bul edilen Papulas'ın yerine, 1 Haziran 1922 tarihinde Trakya Ordusu Kumandanı Hacınesti getirilecek; Hacınesti göreve 5 Haziran 1922 tarihinde başlayacaktır. İyonya Devleti'nin kurulmasını destekleyen Papulas, daha önce bu konuda Hükümetle ters düştüğü için istifa etmişti. Hacınesti, 5 Haziran 1922 tarihinde yayımladığı bildiride orduyu Doğu'daki Hristiyan halkı kurtarma görevine devam etmeye çağıracaktır. Ordu yüksek kademesinde değişiklik yapacak Hacınesti, Birinci Kolordu Kumandanlığına General Trikopis, İkinci Kolordu Kumandanlığına General Diyenis'i atayacaktır. Hacınesti, 7 Haziran 1922 tarihinde 15 günlük cephe teftişine çıkacak; teftiş sırasında kendisine birlik komutanları tarafından Türklerin bir saldırıya girişemeyecekleri bilgisi verilecektir.



25



Mayıs



"Bulgaristan ve İtalya'da ihtilâl"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Bulgaristan'da komü- HM nistlik hareketi ve İtalya'da ihtilâlin baş göstermesinden bahsetmiştir.



26



Mayıs



Yunanistan, İzmit körfezini Yunanistan'a ait bir torpido, İzmit körfezinin kıyı ke- KSG IV bombaladı. siminde bulunan Tavşancıl ve Hereke'yi bombalamıştır.



26



Mayıs



"Şair Negrasof'un halkçılık- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Rus Şair Negrasof'un HM taki yeri" halkçılıktaki yerine ilişkin bir yazıya yer vermiştir.



26



Mayıs



"Bizde muhalefet elîm bir vaziyettedir."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal muhalefete KSG IV, ilişkin şöyle yazmıştır: "Bizde muhalefet elîm bir va- PS ziyettedir. Zaten, gerek İttihat Terakki'ye gerek Kuvayı Milliye'ye ciddî ne muhalefet olabildi ki!" Ali Kemal, 27 Mayıs 1922 tarihinde de, "Muhalefeti söndürmek mi istiyorlar?" diye bir yazı yazacaktır. 28 Mayıs 1922 tarihli yazısında ise, "Ocak bir siyasî fırkaya dönüşsün, muhalefetin hayat hakkını teslim etsin, millî birlik tabiatıyla husule gelir." diyecektir.



28



Mayıs



İstanbul'un üç aylık ihtalat ve ihracat rakamları açıklandı.



Ocak-Şubat-Mart ihracatı 6.613.063 iken, ithalat KSG IV 18.170.426 lira olmuştur. İthalat ihracatın yaklaşık üç katıdır. 1920 yılının aynı döneminde açık 30 milyon lira olmuştur. Açığın azalmasında fiyatlardaki düşüş etkili olmuştur.



28



Mayıs



Elcezire Cephesi ile Şark Cephesi'ne dört livanın ilave edilmesi iletildi. [Cmh]



Elcezire Cephesi mıntıkasına Diyarbakır, Mardin, BCA: Bitlis livalarıyla Şark Cephesi mıntıkasına Van livası 30..10.0.0/ 45.291..9./ ilave edilmesi iletilmiştir.



Hahambaşı Kaymakamına Mecidi Nişanı verildi. [Osm]



Hahambaşı Kaymakamı Haym Biçrano Efendi'ye Mecidi Nişanı verilmiştir. Nişanın verilmesinde diğer azınlıkların aksine Yahudilerin Osmanlı Devleti içinde kalma istekleri etkili olmuştur.



28



Mayıs



Kaynak



389



1922 Yılı



BOA: İ..DUİT, GN: 117, DN: 68; TV: 4480; KSG IV



1153



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Mayıs



"Manevi bir ehlisalip kıyamı"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir ya- HM zıda, İngilizlerin, tahkik heyeti bahanesiyle manevî bir ehlisalip kıyamı yapmak istedikleri söylenmiştir. Gazetede, ayrıca, Ali Kemal'in mahiyeti üzerine bir yazı yer almış ve Irak'ta müthiş çarpışmaların olduğu belirtilmiştir.



28



Mayıs



"Çester Projesi'nin tatbiki, Yenigün Gazetesi'nde M.Zekeriya'nın Amerika'dan KSG IV, Şark vilayetlerimizi Ameri- yolladığı mektup yayımlanmıştır: "Çester Projesi'nin YG kalıya satmak demektir." tatbiki, Şark vilayetlerimizi Amerikalıya satmak demektir. Abdülhamit zamanında verilen ve Şarkî Anadolu'nun bütün servet ve menbalarını Amerikalılara terk eden bu imtiyaz, yeniden canlandırılıyor ve imtiyaz sahibi Çester Ankara'nın daveti üzerine Anadolu'ya gidiyor."



29



Mayıs



Ali Fuad Paşa, Açıksöz Gazetesi'nin sorularını cevapladı.



Moskova'dan Ankara'ya dönmekte olan Ali Fuad Pa- KSG IV, şa, Kastamonu'da Açıksöz Gazetesi'nin sorularını ce- AS vaplamıştır. Ankara'ya bir görev için döndüğünü söy- (31.5.1922) leyen Ali Fuad Paşa, yerine başkâtibini bıraktığını belirtmiştir. Rusya'da komünizmden dönüş olarak adlandırılan uygulamaların durdurulduğunu, dönüş olmadığını, Türk-Rus ilişkilerinin iyi olduğunu, iktisadî ilişkilerin gelişmekte olduğunu ifade etmiş ve Enver Paşa'nın Türkistan'daki Sovyetler Birliği aleyhine giriştiği faaliyetlerden Ruslar aracılığıyla haberdar olduğunu belirtmiştir.



30



Mayıs



İngiliz Milletvekili General Sir C.Townshend, Avam Kamarası'nda savaşa derhal son verilmesine dair bir konuşma yaptı.



Savaşa derhal son verilmemesinin Türkiye'yi Rusya'- İBA IV nın kucağına atılması olacağını söyleyen Thowshend, Türkiye'nin Rus-Alman ittifakına katılmasının İngiliz İmparatorluğu için büyük bir tehlike olacağını dile getirmiştir. Yunanistan'ın yenilgiye rağmen tahliyeye yanaşmadığını ve bunun için mütareke istediğini eklemiş ve Hükümet politikasının derhal değiştirilmesi gerektiğini söylemiştir.



30



Mayıs



Paris Temsilciliğinin binasına ilk kez Türk bayrağı çekildi.



Ramazan Bayramı nedeniyle, Fransız Hükümeti'nden KSG IV alınan izin üzerine, Ankara Hükümeti'nin Paris Temsilciliğine ilk kez Türk bayrağı çekilmiştir.



30



Mayıs



Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, Parlamento'da, İngiltere'nin önerdiği tahkikat komisyonu ile ilgili soruları cevapladı.



Azınlıklara yapıldığı iddia edilen zulüm hakkında ra- KSG IV porlar okuyan Baltacis, işgal altındaki bölgede yapılacak soruşturmayı memnuniyetle karşılayacaklarını ve sonuçtan emin olduklarını söylemiş; Türklere özgürlük ve rahatlık götürdüklerini iddia etmiştir.



31



Mayıs



1338 Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçesi hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



1338 Rüsûmât Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçesine Düstur Tertip 2, 25.000 lira ilâve edilmiştir. Cilt 12, s.660



1



Haziran



Ümit vapuru 7-8 yıldır esir olan 650 Türk'ü İstanbul'a getirdi.



Birinci Dünya Savaşı'nda esir düşen Türkler, Japonya KSG IV yoluyla Sibirya'dan İstanbul'a gelirken Yunanistan tarafından tutsak edilmiş; Kızılhaç'ın devreye girmesi ile İtalya'ya teslim edilmişlerdi.



1



Haziran



Umum Jandarma Kumandanlığına atama yapılması hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



Galip Bey Umum Jandarma Kumandanlığına tayin BCA: 30..11.1.0/ edilmiştir.



1154



Yönetim Zamandizini



3.5..11.B



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Haziran



1620 sayılı Mösyö Embri Amiral Bristol tarafından Ankara'ya gönderilecek BCA: 30..18.1.1/ hakkında İcra Vekilleri He- Mösyö Embri'nin gayriresmi olarak kabulü. 5.17..15. yeti Kararı alındı. [Cmh]



1



Haziran



Adana Mebusu Zekâi Bey, Türkiye Suriye Gümrük Mukavelenamesi Muhtelit Komisyonu başkanlığından istifa etti. [Cmh]



Türkiye ile Suriye arasında imzalanacak Gümrük BCA: Mukavelenamesini hazırlamak için oluşturulan Muh- 30..18.1.1/ telit Komisyona başkanlık etmekte olan Adana Me- 5.17..12. busu Zekâi Bey Komisyon Başkanlığından istifa etmiştir. Bunun üzerine Muhiddin Paşa başkanlığında bir heyet görevlendirilmiştir.



1



Haziran



İçtihat Dergisi'ndeki bir yazısından dolayı Dr.Abdullah Cevdet Bey yeniden yargılanmaya başlandı.



İçtihat Dergisi'nde Bahaîlik hakkında bir yazısı ya- KSG IV yımlanan Abdullah Cevdet Bey'in daha önce gıyabında verilen iki yıllık hapis cezası hükümsüz sayılmıştır. Abdullah Cevdet Bey, savunmasında İslam'ı küçük düşürmek istemediğini; sadece barışçı bir mezhepten halkı haberdâr etmek istediğini söylemiştir.



2



Haziran



Moskova'dan dönen Ali Fuat Paşa Ankara'da Mustafa Kemal ile görüştü.



Gece boyunca sunacağı raporu hazırlayan Ali Fuad KSG IV Paşa, hazırladığı raporu 3 Haziran 1922 tarihinde Hariciye Vekâletine sunacak ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'le görüşerek sözlü izahat verecektir.



2



Haziran



Ankara'da Trakya Yurdu kuruldu.



Yurt, yayımladığı bildiride, amaçlarının Anadolu'daki KSG IV Trakyalıları bir araya getirmek ve Trakya için canlı hareketler yaratmak olduğunu söylemiştir. Trakya Yurdu'nun tüzüğü 20 Haziran 1922 tarihinde kabul edilecektir. Ankara'da daha önce de İzmir ve Bursa Yurtları kurulmuştu.



2



Haziran



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'nın demeci The New York Times Gazetesi'nde yayımlandı.



İzzet Paşa şöyle demiştir: "Anadolu kıyılarındaki KSG IV Rumların tehciri devam ediyor. Birçoklarının öldüklerine şüphe yoktur. Türkler, azınlıkların himayesini sağlayabilirler. Anadolu'da yapılacak bir araştırmada, Müslümanların nüfus ve emlakçe Hıristiyanlardan daha çok zarar gördükleri meydana çıkar."



2



Haziran



Fransa'da Poincaré Hükümeti güvenoyu aldı.



Fransa'da Hükümet 100'e karşı 484 oyla güvenoyu KSG IV almıştır. Gensoru önergesini Radikal Sosyalistler vermişti. Poincaré, 1 Haziran 1922 tarihli gensoru görüşmelerinde Ankara Anlaşması ile Müttefik Devletleri memnun edemediklerini, bunun kesin bir anlaşma olmadığını, bir kısım birlikleri geri çekmek zorunluluğundan doğan mahallî bir mukavele olduğunu söylemişti. Küçük Asya ve Suriye'deki Fransız mandasının istişare görevinden ibaret olduğunu belirtmişti. Fransız bayrağının Doğu'da ve başka yerlerde savaş değil, barış alemeti olduğunu ve medeniyet alameti olarak kalmasını istediklerini de eklemişti.



2



Haziran



"Taarruza karşı taarruz"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İngiltere'nin tahkik he- HM yeti önerisinin resmiyete kavuşması halinde Hindistan, Mısır ve İstanbul'da İngiltere'nin yaptığı zulmü incelemek üzere birer komisyon gönderilmesini önermeyi gündeme taşımıştır. Taarruza karşı taarruz dendikten sonra, kaybeden biz olmayız diye yazı bitirilmiştir.



1922 Yılı



1155



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Haziran



Adliye Encümeni Riyasetine Canik Mebusu Emin Bey seçildi. [Cmh]



Aynı gün Meclis'te okunan karara göre, Abdullah Azmi BMM ZC, Bey'in, Şer'iye ve Evkâf Vekâletine seçilmesi üzerine C: 20, İ: 46, İkinci Celse boşalan yere Canik Mebusu Emin Bey seçilmiştir.



3



Haziran



İstida Encümeni Riyasetine Aynı gün Meclis'te okunan karara göre, Lûtfi Bey'in BMM ZC, Sivas Mebusu Mustafa mezunen dairei intihabiyesine gitmesi nedeniyle ye- C: 20, İ: 46, Taki Bey seçildi. [Cmh] rine Sivas Mebusu Mustafa Taki Bey seçilmiştir.



İkinci Celse



3



Haziran



Konya Mebusu Mehmed Vehbi Efendi, Birinci Reisvekilliğine intihap olundu. [Cmh]



3



Haziran



Yunan mezalimine karşı İtilâf Devletleri nezdinde teşebbüsatta bulunulmasına dair takrirler kabul edildi. [Cmh]



Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey ile Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey'in ve Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in takrirleri kabul edilmiştir. Buna göre, Doğu ve Batı dillerinde protestonameler yayımlanacaktır.



BMM ZC, C: 20, İ: 46, Üçüncü Celse



3



Haziran



Sovyetler Birliği, Sefiri Aralof vasıtasıyla çanta olayıyla ilgili ikinci bir nota verdi.



Notada, sefaret memurlarına haşin müdahalede bulunulmadığı, aramanın bir mesken olan Türk Sefaret memurunun ikametgâhında gerçekleştirildiği, sefarete ait şifrelerin yanlışlıkla zaptedildiği, Rusya ve Kafkasya'ya ait askeri haritalara el konulduğu, çantanın açılması için Moskova Sefirinin hiç bir teşebbüste bulunmaması nedeniyle çantaların hala açılmadığı belirtilmiştir. Tahkikata iştirak etmek üzere Moskova Sefareti'nden bir kişinin görevlendirilmesi ve Ankara Hükümeti'nin ne gibi tedbirler almayı düşündüğünün iletilmesi istenmiştir.



BMM GCZ, İ: 55, Üçüncü Celse



3



Haziran



Müttefik Ordular Başkumandanı General Harington, Anadolu'daki askeri durum hakkında İngiltere Genelkurmay Başkanlığına bir rapor sundu. [YK]



General Harington, İstanbul'da Müttefik kuvvetlerin Sİ sadece adının olduğunu söylediği raporda Müttefik kuvvetlerin İstanbul ve Boğazları boşaltması gerektiğini savunmuştur. Kemalistlerin makul barış şartlarına razı olmayacaklarının göründüğünü; buna karşın kuvvet yoluyla hiçbir tarafın birbirine üstünlük sağlayabilecek durumda olmadığını belirtmiştir.



4



Haziran



İstanbul Mebusu Dr.Adnan Bey, Nafia Vekâleti Vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



Nafia Vekâletine vekâlet edecek zatın intihabında re- BMM ZC, yi izafiyle intihabın icrası kabul edilmeyerek, intihap- C: 20, ta ekseriyeti mutlaka aranmasına karar verilmiştir. İ: 47 Yapılan dördüncü tur oylama sonucunda İstanbul Mebusu Dr.Adnan Bey Nafia Vekâleti vekilliğinine intihap olmuştur.



4



Haziran



Erzurum Mebusu Salih Efendi'ye on beş gün Meclisten ihraç cezası verildi. [Cmh]



Erzurum Mebusu Salih Efendi'ye Meclisin müzakeresini ihlâl etme gerekçesiyle on beş gün Meclisten ihraç cezası verilmiştir. 7 Haziran 1338 tarihli içtimada Salih Efendi'nin sunduğu şikayetname müzakere edilmiş; müzakere neticesinde cezanın ipkasına karar verilmiştir.



4



Haziran



Atina Hükümeti, barış gö- Atina Hükümeti, Roma'da Türk ve Yunan temsilcile- KSG IV rüşmeleri yapıldığını yalan- rinin barış görüşmeleri yaptıkları iddiasını yalanlaladı. mıştır. Hakimiyeti Gazetesi'nin 4 Haziran 1922 tarihli sayısında da konuyla ilgili olarak Yunanistan'ın önce başkalarının elinde alet değil, bağımsız olduğunu ilan etmesi gerektiği; ondan sonra kendisiyle oturup barış görüşmesi yapılıp yapılamayacağının incelenebileceği belirtilmiştir.



1156



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 20, İ: 46, İkinci Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 47, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Haziran



Cemiyet-i Akvama Müzaheret Cemiyeti'nin Kongresi toplandı.



Prag'da toplanan Kongre'ye Türkiye adına eski Müta- KSG IV reke Komisyonu üyesi Ethem Bey ve Darülfünun müderrisi Cemil Bey katılmışlardır. Temsilciler Türkiye şubesinin kuruluşuyla ilgili ayrıntılı bir rapor da sunmuşlardır.



5



Haziran



Memurin Muhakemat Heyeti'ndeki münhallere âza intihap edildi. [Cmh]



Memurin Muhakemat Heyetinden mezuniyetleri nedeniyle ayrılan Gümüşane Mebusu Ruşen ve Malatya Mebusu Lütfi Beyler yerine, daha önce en çok rey alanlardan Saruhan Mebusu Ömer Lûtfi Beyle Maraş Mebusu Hasib Bey'in memuriyeti kabul edilerek, kendilerine tebliğ edilmesine karar verildi.



5



Haziran



Kayıkçı Kâhyası Yahya, Sivas'ta beraat etti.



KSG IV



5



Haziran



1338 Maliye Bütçesine tah- 1338 Maliye Bütçesine 6.900 lira tahsisât-ı fevkalâde sisât-ı fevkalâde ilâvesi ilâve edilmiştir. hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.661



5



Haziran



Türk dostu Fransız yazar Claude Farrére İstanbul'a geldi.



Şehremaneti, Darülfünun ve çeşitli kurumların tem- KSG IV silcileri ile geniş bir halk kitlesi tarafından karşılanan Farrére, İstanbul'a "Yaşasın Türkiye" diye ayak basmıştır. Farrére, 12 Haziran 1922 tarihinde Sadrazam Tevfik Paşa ile, 13 Haziran 1922 tarihinde Hariciye Nâzırı İzzet Paşa ile İzzet Paşa'nın konağında şerefine verilen ziyafette, 15 Haziran 1922 tarihinde Veliahd Abdülmecid Efendi ile öğle yemeğinde, 18 Haziran 1922 tarihinde İzmit'te Mustafa Kemal Paşa ile görüşecektir.



5



Haziran



Hint Hilafet Komitesi'nin Türkiye hakkındaki beyannamesi Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlandı.



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan Hint Hi- HM lafet Komitesi'nin beyannamesinde İngiltere'nin Türkiye'ye göndermeyi planladığı tahkik heyetinde Hristiyan üye kadar Müslüman üye olması önerilmiştir. Gazetede, ayrıca, İstanbul'da yayınlanmakta olan Yeni Şark Gazetesi'nin Anadolu'ya ait meselelere burnunu sokmaması gerektiği, Manchester Guardian Gazetesi'nin de hatadan dönerek "Türk Hükümeti İstanbul'da değil, Ankara'da"dır dediği yazılara yer verilmiştir.



5



Haziran



Küçük Mecmua Diyarbekir'de yayımlanmaya başlandı.



Haftalık olarak yayınlanacak Küçük Mecmua'yı Ziya KSG IV Gökalp çıkarmaktadır.



6



Haziran



Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti, Şark Cephesinden Revandiz'e bir tabur ile bir batarya göndermesini istedi. [Cmh]



Şark Cephesi Van Sınır Alayı'nın bir tabur ve bir ba- KSG IV taryasının Revandiz'e gönderilmesi istenmiştir. Tabur ve batarya 11 Aralık 1922 tarihinde gönderilecek, tabur Simko'yu bertaraf ederek Şemdinli'ye gidecek ve orada kalacak; ancak, Revandiz'e gidemeyecektir.



6



Haziran



Halide Edip'in Ateşten Gömlek romanının tefrikası yayımlanmaya başlandı.



Tefrika İkdam Gazetesi'nde yayımlanmaktadır.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 20, İ: 48, Birinci Celse



KSG IV, İkG



1157



G.



Ay



Olay/Mevzuat



6



Haziran



Falih Rıfkı, Tevhid-i Efkâr- Tevhid-i Efkâr Gazetesi'nde "İttihat Terakki Rüesası- KSG IV, 'ın 28 Nisan 1922 tarihli nın Diyar-ı Gurbet Maceraları" adlı yazı dizisinin TE yazısını eleştirdi. 9.Bölümünde Kuvayı Milliye'nin İttihat ve Terakki'den kaynaklandığı iddia edilmişti. Falih Rıfkı yazıyı şu sözlerle eleştirmiştir: "Zavallı Enver Paşa, nankör millet! İstiğfar edebilirler, sitem değil! Boğulmak üzere bulunduğumuz denizde bazan elimiz onlara da dokunursa 'İşte sizi kurtarıyoruz!' demesinler."



6



Haziran



"Hakimiyet-i milliye düstu- Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal "Siyasette KSG IV, ru hakikatte bir kuru laftan tevekkül" başlıklı yazısında şöyle yazmıştır: "Millet, PS ibarettir." bir kere olsun kendini gösteremedi. Hakimiyet-i milliye düsturu hakikatte bir kuru laftan ibarettir. Bunun sebebi siyasî tevekküldür."



7



Haziran



Samsun sahili Yunan Donanmasına ait Averof gemisi tarafından bombalandı.



7 Haziran 1338 sabahı Samsun Limanına gelen Yunan Filosu Amirali tarafından mutasarrıflığa verilen ültimatomda malzemei harbiyenin Yunan zâbitanı huzurunda tahribi istenmiş ve aksi halde müddetin hitamında Lâhey İkinci Konferansının onuncu maddesi mucibince hareket edileceği bildirilmiştir. Canik Mutasarrıfı Faik Bey, Yunan Donanması Kumandanlığına cevaben bombardıman için teklif edilen şeraitin bilâ istisna heyeti umumiyesi itibariyle gayrikabili kabul olduğundan reddedildiğini iletmiştir. Tebliğe müteakip şehir bombalanmaya başlanmıştır.



BMM ZC, C: 20, İ: 50, Birinci Celse; KSG IV



7



Haziran



İydi Fıtır [Ramazan] münasebetiyle Paris Sefarethanesinde icra edilen merasime dair Hariciye Vekâletinden mevrut tezkere okundu. [Cmh]



Fransa Hükümetinin muvafakati istihsal olunarak ilk defa sefarethanei milliye bayram münasebetiyle Osmanlı Bayrağı keşide ve resmi kabul icra olunmuştur. Merasime vatandaşlarımız, diplomasi, parlamento ve maliyeye mensup kişiler katılmış; Hahambaşı Naum Efendi bayram tebrikinde bulunmuş ve Hükümeti Milliyenin muvaffakiyetini de ayrıca tebrik ettiklerini söylemiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 49, Birinci Celse



7



Haziran



Nafia Vekâleti Vekilliğine intihap edilen Dr.Adnan Bey'e beyanı itimat olundu. [Cmh]



Dr.Adnan Bey, gerek intihabı temin eden ârayı, gerekse şekli intihabı kuvvetli bulmadığından beyanı itimat talep etmiş; yapılan oylamada ekseriyeti azîme ile beyanı itimat edilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 49, Birinci Celse



7



Haziran



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 31-33., 36. maddeler aynen, 38., 42. maddeler tadilen kabul edildi; 39.madde Dahiliye Encümenine iade edildi ve 44.madde tayyedildi. [Cmh]



Tadil takrirleriyle Dahiliye Encümenine gönderilen maddeler müzakere edilmiştir. Kanunun 29-35.maddelerinde kabul edilen intihapta pusula usulüyle çelişeceği için 31.maddede yuvarlak usulü yönündeki tadil teklifi Dahiliye Encümenince reddedilmiştir. Bunun üzerine yapılan oylamada, 31.madde değişiklik yapılmadan ilk haliyle kabul edilmiştir. 32, 33 ve 36.maddeler bu maddeye müteallik kabul edilmiştir. Dahiliye Encümeni'nin isteği üzerine Encümene iade edilen 39.madde "Muamelâtı intihabiyenin devamı esnasında vukua gelen yolsuzlukların neticei intihap üzerine müessir olduğu vilâyet şûrasınca bittetkik anlaşıldığı takdirde intihabatı vakıa keenlemyekün addolun"masına dairdir. 42.maddenin müntahiplerin [seçmen] gelmedikleri takdirde cezalandırılmaları hakkındaki fıkrası tayyedilmiş; sadece Heyeti İntihabiye Reisi ve âzasının göreve gelmedikleri takdirde para cezasına çarptırılmalarına karar verilmiştir. İntihap hakkının kullanılmasında suistimalatı düzenleyen 44.madde tayyedilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 49, İkinci Celse



1158



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Haziran



Samsun merkez kazasında idarei örfiye ilan edildi. [Cmh]



Yunan Donanması Kumandanlığından verilen ültimatom üzerine şehirde inzıbat ve asayiş temin olunmak ve emniyeti dahiliye ve hariciyeye taallûk eden hususatı rüyete Hükümeti askeriye salâhiyettar olmak üzere Samsun merkez kazasında muvakkaten idarei örfiye ilânı İcra Vekilleri Heyeti'nin 7 Haziran 1338 tarihli içtimaında 1625 sayılı Kararı ile kararlaştırılmıştır. Büyük Millet Meclisi'nin 8 Haziran 1338 tarihli içtimaında idarei örfiye ilânının hudut ve zaman tâyiniyle olması icabedeceği belirtilerek, idarei örfiyenin Samsun kazası hududu dâhilinde ve 7 Haziran tarihinden itibaren on beş gün müddetle kabul edilmesine karar verilmiştir. Ankara'nın İstanbul temsilcisi Hamit Bey, 8 Haziran 1922 tarihinde ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol ile görüşecek; 9 Haziran 1922 tarihinde ise Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey imzalı protestonameyi yüksek komiserlere verecektir.



BMM ZC, C: 20, İ: 50, Birinci Celse; BCA: 30..18.1.1/ 5.17..20.; KSG IV



7



Haziran



Amerikan Şark-i Karîb Muavenet Heyeti üyesi Dr.Mark H.Ward, İngiltere Dışişleri Bakanlığı'na Harput Raporunu sundu.



The Times Gazetesi'nin 8 Haziran 1922 tarihinde ya- TKSK I yımlanan yazısında Dr.Mark H.Ward'ın İngiltere Dışişleri Bakanlığı'nı ziyaret ettiği belirtilmiş; Gazete'nin kendisiyle yaptığı röportaja yer verilmiştir. Dr.Ward, Mütareke'den beri Harput'ta [Elazığ] olduğunu ve Ermenilere yardım işleriyle uğraştığını söylemiştir. 1920 yılında Kemalistlerin Sivas'ta hükümetlerini kurmalarının ardından faaliyetlerinin bir komiser tarafından takip edilmeye başlandığını ve rahat hareket edemez hale geldiklerini belirtmiştir. Amerikan Hastanesi'nin yöneticisi olarak, bütün işlemlerini vilayet sıhhiye müdürlüğü vesayeti altında yapmak zorunda kaldığını, Heyetin harcamalarının sıkı kontrol altına alındığını, faaliyetlerinin diktatörce denetlenmeye başlandığını, direktör Mr.Yavel'in Türkiye'yi terketmek zorunda kaldığını eklemiştir. Binlerce Ermeni ve Rumun Harput üzerinden Bitlis ve Van'a sürüldüğünü söyleyen Dr.Ward, Türk politikasının Hristiyanları yoketmek olduğunu iddia etmiştir.



8



Haziran



Trabzon Mebusu Ali Şükrü Beyle arkadaşlarının 11 maddelik istizah takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Ali Şükrü Bey, Trabzon'da ortaya çıkan mülki idare zafiyetinin, fırka kumandanı Sami Sabit Bey'in keyfi uygulamalarının ve tahkik heyetinin garazkârane tutumunun Dahiliye Vekili Fethi Bey'in kanunsuz, yolsuz ve İstiklâl Mücadelesinin ruhuyla gayrikabili telif icraatından kaynaklandığını dile getirmiştir. Ali Şükrü Bey'e göre, milli kuvvetlere karşı ortaya çıkan bu zihniyetin bir uzantısı olarak Halk Hükümetinin temeli olan müdafaai hukuk cemiyetleri ilk defa Trabzon'da usule ve kanuna mugayir şekilde teftiş edilmiş ve bu vesileyle tahakküm altına alınmak istenmiştir. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey ise, bu durumun Heyeti Merkeziye âzası Kayıkçılar Kâhyası Yahya'nın kanuna aykırı şekilde rüsumat cibayet etmesinden ve Hükümete muhalif güçlerle işbirliği içinde olmasından kaynaklandığını iddia etmiştir. Kâhya'nın tutumu, iskele hükümeti namıyla Trabzon merkezli bir Hükümet içi Hükümet kurma girişimi olarak adlandırılmaktadır. İstihzah takririnin cemiyet Hükümet ilişkileri üzerinde yoğunlaşması üzerine Gazi Mustafa Kemal Paşa, "Trabzon Müdafaai Hukuk Cemiyeti meselesi hakkında pek çok şeyler anlamak istiyorsanız istizahı bendenizden yapmalıydınız" diyerek duruma müdahale etmiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C:20, İ: 50, İkinci Celse



1159



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Haziran



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in, Yunanlılarla doğrudan doğruya müzakerata girişilip girişilmediğine dair sual takririne Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Aynı gün, Edirne Mebusu Faik Bey, Kars Mebusu Cavid Bey'in, Nihad Reşad Bey'in İngiltere Parlamentosundaki Encümenlerden birinde Trakya'nın müstakil ve bitaraf bir devlet halinde kalmasına ve Boğazların İtilâf Devletleri tarafından işgaline Ankara Hükümeti'nin ses çıkarmayacağı yönündeki sözlerine dair Hariciye Vekiline verilen sual takriri de görüşülmüştür. Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Büyük Millet Meclisi'nin Misakı Milli'den taviz vermeyeceğini söylemiş ve kendilerinin ne Nihad Reşad Bey'i ne de Yunanistan'la müzakere için bir kişiyi memur etmediklerini dile getirmiştir. Yunanistan Hükümetiyle doğrudan görüşmek üzere herhangi bir girişimleri olmadığını açıklamıştır. Basında Yunanistan ve Ankara Hükümeti arasında doğrudan görüşmelerin başladığı yönündeki haberler, böylelikle, Yunanistan Hükümeti'nden sonra Ankara Hükümeti tarafından da yalanlanmıştır.



BMM ZC, C:20, İ: 50, İkinci Celse



8



Haziran



Fransa'nın Suriye Yüksek Komiserliğini temsilen Albay Mougin, Ankara'da Hükümet adına karşılandı. [Cmh]



Ankara Hükümeti ile Suriye arasında devam eden KSG IV gümrük ve döviz sorunlarını görüşmek üzere Ankara'ya gelen Albay Mougin, bir yandan da Sovyetler Birliği Sefiri Aralov'un çalışmalarını da etkisiz hale getirmeye çalışacaktır. Suriye ile yaşanmakta olan gümrük sorunlarını görüşmek üzere Adana Kumandanı Muhiddin Paşa da, General Gouraud ile görüşmek üzere Beyrut'a, oradan da Şam'a gitmişti.



9



Haziran



Yemen Valisi Mahmud Nedim'in raporu iletildi. [Cmh]



Yemen Valisi Mahmut Nedim'in, Yemen'in siyasi BCA: yapısı ve gelecekteki durumu hakkındaki raporu ile- 30..10.0.0/ 260.750..13 tilmiştir. ./436B13



9



Haziran



"Mesul kimdir?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, mesul kimdir diye HM sorularak, Lloyd George ve arkadaşları mesul tutulmuştur.



10



Haziran



Meclis'in gizli oturumunda, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ve rüfekasının, Pontus meselesi hakkında Dahiliye Vekilinden istizah takriri müzakere edildi. [Cmh]



Ali Şükrü Bey, savaş halinde olunmasından dolayı Pontus meselesinin hafi celsede görüşülmek üzere takrirlerinin ikiye ayrıldığını; ancak, takririn bir bütün olarak Trabzon idaresindeki suistimale yönelik verildiğini hatırlatmıştır. Pontus meselesiyle ilgili olarak ise, takrirde Pontusçülerle mücadelenin yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Fethi Bey, Rumları (Pontusçuları) yeniden bu milletin başına bela ettiği yönündeki suçlamayı kabul etmeyeceğini dile getirmiş; Rumları (Pontusçuları) tathir etmek [temizlemek] en müessir önlemleri aldığını söylemiştir. Fethi Bey, Merkez Ordusu Kumandanı ve kendi dahli olan müdahaleleri tarihleri ve Rum ve Türklerden kayıpları sayıları ile açıklamıştır. Ölü, yaralı ve canlı olarak yaklaşık 17.000 Rum'un ele geçirildiğini; bunların 1.600'ünün merkez ordusu kumandanı, 15.400'ünün kendi zamanında ele geçirildiğini söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 51, İkinci ve Üçüncü Celseler



10



Haziran



İztisah neticesi Dahiliye Vekili Ali Fethi Beye 11 müstenkif, 36 ademiitimata karşı 117 reyle itimat beyan edildi. [Cmh]



Ali Şükrü Bey ve rüfekasının Dahiliye Vekâletine verdikleri istizah takirinin görüşmelerinin bitmesi üzerine gidilen itimatta, Ali Fethi Bey'e itimat beyan edilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 51, Dördüncü Celse



1160



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Haziran



İstanbul Hükümeti, Samsun Samsun bombardımanını İtilâf Devletleri Yüksek KSG IV bombardırmanını protesto Komiserleri nezdinde, 8 Haziran 1922 tarihinde sözlü etti. [Osm] olarak protesto eden İstanbul Hükümeti bombardımanı yazılı olarak da protesto etmiştir.



11



Haziran



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Moskova Sefiri Aralof'a çanta olayıyla ilgili bir nota verdi. [Cmh]



11



Haziran



Heyeti Vekilece tanzim Heyeti Vekilece tanzim edilen nizamat ve talimatın olunan nizamnamelerle ta- tab'ı ile âzaya ve icabederse halka da tevzii hakkınlimatın birer suretinin Mec- daki karar tasviben Heyeti Vekileye gönderilmiştir. lise gönderilmesine dair takrir kabul edilerek, tasviben Heyeti Vekileye gönderilmesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 20, İ: 52, Birinci Celse



11



Haziran



Müdafaai Milliye Encümeni Riyasetine Sivas Mebusu Vâsıf Bey intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 20, İ: 52, Birinci Celse



11



Haziran



Eski Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa hakkındaki Müdafaai Milliye Vekâleti Tezkeresi görüşüldü; hakkındaki evrâk Adliye Encümenine tevdi edildi. [Cmh]



Aynı günün tarihini ve Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Bey'in imzasını taşıyan tezkerede, Nihad Paşa hakkında mahalinde yapılan tahkikat ve tetkikat neticesinde mucibi mesuliyet bir şey görülmediği ve icraatın o dönem Heyeti Vekilece verilen salâhiyat çerçevesinde olduğu beyan edilmiştir. Meselenin kapatılmak istendiği eleştirileri altında, Meclisin anket yoluyla tahkikatı yinelemesi için hakkındaki evrâkın Meclise gönderilmesine yönelik takrirler verilmiştir. Meclisin tahkikatı yinelemesi için evrâkın Adliye Encümenine tevdi edilmesine karar verilmiştir.



11



Haziran



"Açık Mektup"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Hindistan'daki Hi- HM lafet Komitesi'ne, Londra'daki Ağa Han'a, Seyit Emin Ali'ye ve diğer Hind Müslümanlarına yazılan açık mektup yayımlanmıştır.



12



Haziran



Dahiliye Vekâletine merbut Emniyeti Umumiye Müdüriyeti 1338 senesi bütçesi müzakere edilerek Meclisten geçti. [Cmh]



Emniyeti umumiye ile jandarmayı tevhidederek İnzıbat Müdüriyeti Umumiyesi namıyla umumi bir müdüriyet teşkili ve jandarmada ıslahat icrasına dair kanun lâyihasının ruznameye alınarak bütçe ile birlikte görüşülmesi uzun müddet müzakere edilmiş; lâyiha görüşülmeden Emniyeti Umumiye Bütçesinin müzakeresine geçilmesine karar verilmiştir. Polis mektebinin teşkili için bütçenin ilgili faslına tahsisat konulması yönündeki önerge reddedilmiştir. 166.faslın müzakeresinde emniyet müfettişleri tayyedilerek, emniyet müfettişliği kaldırılmıştır.



Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof'un 23 Mayıs ve 3 Haziran 1922 tarihli notalarına cevaben verilen notada, diplomatik dokunulmazlık kurallarına uyulmadığı belirtilerek, kanunsuz davranan Sovyet yetkililerinin cezalandırılması ve Türkiye'ye tarziye verilmesi [özür dilenmesi] istenmiştir. Söz konusu haritaların Türk yetkililerde değil; Sovyet yetkililerde olduğu belirtilmiştir.



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 55, Üçüncü Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 52, Birinci Celse



BMM ZC, C: 20, İ: 52, Birinci Celse



1161



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesine hareket etti.



Kısa bir süreliğine 17 Nisan 1922 tarihinde Ankara'- KSG IV ya gelmiş olan Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi'ne gitmek üzere Ankara'dan ayrılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 13 Haziran 1922 tarihinde Sarıköy İstasyonu'nda İsmet Paşa ile görüşecek ve Büyük Taarruz'un Ağustos sonlarında yapılabileceği konusunda kendisiyle görüş birliğine varacaktır. Mustafa Kemal Paşa'ya Sarıköy İstasyonu'na kadar Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa eşlik edecektir. Burada, Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Paşa'dan İsmet Paşa ile birlikte, Ali İhsan Paşa sorununu halletmesini isteyecektir.



12



Haziran



Hanedan-ı Saltanat Meclisi toplandı. [Osm]



Padişahın manevi başkanlığında kurulmuş olan Ha- KSG IV nedan-ı Saltanat Meclisi, Saray'da Sadrazam Tevfik Paşa başkanlığında toplanmıştır.



12



Haziran



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile görüştü.



İzzet Paşa, 13 Haziran 1922 tarihli raporla İngiltere İBA IV Dışişleri Bakanlığına sunulacağı üzere Ankara Hükümeti'nin, mütareke teklifini kabul etmemesini eleştirmiş ve İstanbul Hükümeti adına Avrupa'da yaptığı gezinin Ankara'daki İttihatçıların dış politika konusunda kafalarının karışmasına neden olduğunu belirtmiştir.



12



Haziran



Müstakil Sosyalist Fırkası kuruldu.



İstanbul Hükümeti'nin Türkiye Sosyalist Fırkası'nda- KSG IV ki yönetim değişikliğini tanımaması ve başkanlığı tüzükteki daimi başkan Hüseyin Hilmi'ye vermesi üzerine, bu partiden ayrılan Tramvay işçileri tarafından kurulmuştur. Partinin başkanı Mehmed Nurettin olmuştur. Fırka ve işçi teşkilatları delegeleri, 14 Haziran 1922 tarihinde İstanbul'daki Beynelmilel Amele İttihadı Cemiyeti merkezinde toplanarak Hüseyin Hilmi'nin sürekli başkanlığını protesto edecek; 20.yüzyılın ihtiyaçlarıyla bağdaşmayan kanunların değiştirilmesini isteyecek ve bunun için dünya işçilerinin yardımına başvurma kararı alacaklardır. 15 Haziran 1922 tarihinde toplanan İstanbul işçi dernekleri ve partileri temsilcileri, Hüseyin Hilmi'nin Hükümet tarafından parti başkanı olarak tanınması kararını kabul etmemeyi kararlaştırarak, bu kararlarını Dahiliye Nezâreti ile İtilâf Devletleri temsilcilerine bildireceklerdir. 50 işçi dışında geri kalan bütün işçiler, 16 Haziran 1922 tarihinde Türkiye Sosyalist Fırkası'ndan istifa edecektir. 18 Haziran 1922 tarihinde İstanbul Hükümeti, Türkiye Sosyalist Fırkası Başkanı Şakir imzasıyla verilen fırka programında ve 1 Mayıs Kağıthane mitinginde talep edilen isteklerin görüşülmesi için Dahiliye, Ticaret ve Ziraat Nezâretlerinden birer memurun katılımıyla Nafıa Nezâretinde bir komisyonun kurulmasına karar verecektir. Müstakil Sosyalist Fırka'nın resmi açılışı, törenle 5 Temmuz 1922 tarihinde yapılaak başkanlığa Tesviyeci Nuri seçilecektir.



12



Haziran



"İngiliz ve Fransız Parlamentoları Şark Meselesini görüşüyor."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İngiliz ve Fransız Par- HM lamentolarının Şark Meselesini görüştüklerini yazmış; General Townshend'in tenkitleri ile İngiliz Hükümeti'nin itiraflarına ve Fransa Başbakanı Poincaré'nin demecine yer vermiştir.



1162



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



13



Haziran



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Yemen'in Hudeyde, Taiz ve Asir sancaklarında du- BCA: rumun hassasiyetinden dolayı en kısa zamanda muta- 30..10.0.0/ 260.750..17 sarrıf tayin edilmesi isteği. ./436B17



13



Haziran



İngiliz Askerî Haberalma Raporlar, İzmir'de bulunan İngiliz Askeri Temsilcisi KSG IV, Sİ Teşkilâtı, İyonya Devleti ile Binbaşı Johnston tarafından hazırlanmıştır. ilgili üç raporu İngiltere Dışişleri Bakanlığına iletti.



13



Haziran



"Fransa'dan namuslu bir ses: Le Temps Gazetesi"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Le Temps Gazetesi'nin, HM İngiltere'nin Şark barışına nasıl engel olmaya çalıştığını yazarak namuslu bir tahlil yaptığını yazmıştır.



14



Haziran



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihası'nın 46., 47., 80., 82-86., 88. maddeleri ile 52.maddenin bazı maddeleri aynen, 45., 49., 62., 74., 76., 87. maddeleri ve 52.maddenin bir fıkrası tadilen kabul edildi; 48., 77-79., 81., 89, 90. maddeleri Dahiliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



Dahiliye Encümenine havale edildiği için müzakere edilen maddeler görüşülmüştür. 45-49.maddeler intihap sırasında meydana gelebilecek yolsuzlukların cezalandırılmasına ilişkindir. Nahiyenin vazifelerine ilişkin 52.maddenin 8, 14 ve 18.fıkraları müzakere edilmiştir. 8. ve 14.fıkralar aynen ve 18.fıkra tadilen kabul edilmiştir. Nahiye şûrası âzalarının huzur hakkına dair 74.madde tadilen kabul edilmiştir. Nâhiye şûrası âzalarının hiçbir nam ve muhassasat almadan görevlerini fahriyen ifa edeceklerine ilişkin lâyiha maddesi, nâhiye şûralarınca takdir ve vilâyet şûralarınca kabul ve tadil edilecek şekilde bir ücreti huzur verileceği şeklinde değiştirilmiştir. 76.madde, nahiye şûrası âzalarının istifa veya ıskad edilmesi halinde ne suretle şûranın müstefi addedileceğine ilişkindir. 77.maddedeki "Vali lüzumu âcil görürse muvakkaten meclisi tatil eder ve derhal müfettişi umumiliğe malûmat verir, tatil müddeti bir ayı tecavüz edemez." fıkrası, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in takriri veçhiyle tayyedilip madde tadilen kabul edilmek istenmiş; ancak, tartışmaların uzaması üzerine Encümene iadesine karar verilmiştir. Bu maddeye müteallik addedilen fesihle ilgili 78, 79, 81 ve 89. maddeler Encümenin isteği üzerine Encümene iade edilmiştir. Nahiye idaresi, nahiye müdürü ve heyeti idareden oluşur diyen 82.maddesi aynen kabul edilmiştir. Encümene iade edilen 90.madde, nahiye şûrasının hangi kararlarının Vilayet Encümenince tasvib edildikten sonra meriyülicra olacağı [yürürlüğe gireceği] hakkındadır. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in takriri üzerine, Kanun Lâyihasının salâhiyeti kazaiye ait fasıllarının Adliye Encümenine gönderilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 54, Birinci Celse



14



Haziran



1628 sayılı Türkiye Suriye Gümrük Mukavelenamesi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Türkiye ile Suriye arasında imzalanacak Gümrük Mukavelenamesini hazırlayacak Muhtelit Komisyon ve mukavelenamede takip edilecek yola ilişkin bir talimatname hazırlanmıştır.



BCA: 30..18.1.1/ 30..18.1.1/ 438-7



14



Haziran



İngiltere'nin Avam Kamarası üyesi Herbert, Samsun bombardımanı hakkında Hükümetten açıklama istedi.



İngiltere Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Harmsworth KSG IV bombardımanı şöyle açıklamıştır: "Belki de bu taarruzdan maksat, Rusya'dan Samsun'a gelen mühimmatın tahribi idi. Boğazlarda ilan edilen tarafsızlık, muharip gemilerin bu sulardan geçmesine engel değildir. Yunanistan bize bilgi vermemiştir."



1922 Yılı



1163



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Haziran



"Tahkikat isteği"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İngiltere'nin tahkikat HM isteğinin, Yunanlıların yaptığı vahşetlerin bütün cihana ilan edilmesine vesile olduğunu yazmıştır.



15



Haziran



Meclis'in gizli oturumunda, Suriye ile yapılacak Gümrük İtilâfnamesi hakkında Heyeti Vekile kararı hakkında malumat verildi. [Cmh]



Gümrük Mukavelenamesi, Ankara Anlaşması'nın 11.maddesine istinaden gündeme gelmiştir. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, Fransa'nın İtilâfnameyi görüşmek üzere bir generali görevlendirmesi üzerine, komisyon riyasetinden istifa eden Adana Mebusu Zekâi Bey yerine Muhiddin Paşa'nın tayin edildiği, İktisat Vekâletini temsilen Mersin Gümrükleri Müdürü Kemal Bey'in tayin edildiğini ve eski Ticaret ve Ziraat Nâzırı Mustafa Şeref Bey'in muvafakkat ettikleri takdirde komisyona memur edilecekleri yönünde malumatta bulunmuştur. Heyeti Vekile'nin Suriye Mukavelenamesine esas olan 8 Mayıs 1922 tarihli talimatnamesini okumuştur. Talimatname, gümrüklerde uygulanmakta olan tarife usulünden Suriye ile yapılacak mukavelenamede de vazgeçilmemesi, transit geçişlerde de tarife usulüne uyulması, mukavelenamenin azami beş seneyi tecavüz etmemesi, rüsum uygulanacak mevad, Halep ve Antakya arziye ve mensucatına mahsus bir gümrük uygulaması yapılabileceği, Payas istasyonunun Ankara Hükümeti'ne teslimi, Suriye'den getirilecek pamuk ve ipek mensucatının umumi tarifeye göre getirilmesi halinde kabul edilmeyeceğine dairdir. Mukavelename'nin Suriye Hükümeti namına Fransa ile imza edilecek olmasına itiraz edilmişse de, Hükümet üyeleri bunun bir zorunluluk olduğunu dile getirmişlerdir.



BMM GCZ, İ: 55, İkinci Celse



15



Haziran



Müecceliyeti Askeriye Vergisi verenlerin harice gitmelerine müsaade edilmesine dair takrir kabul edilerek, Dahiliye ve Müdafaai Milliye Vekâletlerine havale edildi.



Senelik vergilerini vermek suretiyle, Müecceliyeti Askeriye Vergisi Kanunun B fıkrasında belirtilen şahıslara, ithalat ve ihracat yapmaları noktasında serbesti tanınmasına ve kefaleti şahsiye ve nakdiye teminatıyla mezunen harice gidip gelmelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 55, Birinci Celse



15



Haziran



Lahey Konferansı açıldı.



Cenova Konferansı'na katılan 34 ülkenin katılımıyla KSG IV açılan Lahey Konferansı'na Sovyetler Birliği davet edilmemiştir. 20 Temmuz 1922 tarihine kadar devam edecek konferansta Sovyetler Birliği'ne karşı bir cephe kurulmaya çalışılacak; ancak, bu konuda birlik sağlanamayacaktır.



15



Haziran



"Edirne ve Gelibolu"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, ülkenin teneffüs ci- HM hazları olan Edirne ve Gelibolu'dan vazgeçileceğini düşünenlerin yanıldığını; Ali Kemal'in İngiltere için çalıştığını yazmıştır.



16



Haziran



Erkânı Harbiyei Umumiye Riyaseti, büyük taarruz kararı aldı. [Cmh]



KSG IV



16



Haziran



Mustafa Kemal Paşa, Adapazarı'nda Vakit Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, demecinde, Rumları savaş böl- KSG IV gelerinden uzaklaştırmaya devam edeceklerini, İnebolu ve Samsun'un bombalanmasının kendilerine ancak güç verebileceğini, Ali Fuat Paşa'nın Moskova'dan dönüşünün kötüye yorulmaması gerektiğini, Türkiye-Rusya dostluğunun devam ettiğini söylemiştir.



1164



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Haziran



Emvâl-i vakfiye tahsildârânı aidatı muaddel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Emvâl-i vakfiye tahsildârânı aidatının tezyidi hakkındaki 19 Zilhicce 1339 (24 Ağustos 1921) tarihli karârnâmenin 2.maddesini muaddel karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.661



16



Haziran



Dârülfünûn-ı Osmani Nizâmnâmesi'ne müzeyyel nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



15 Muharrem 1338 (10 Ekim 1919) tarihli Dârülfü- Düstur nûn-ı Osmani Nizâmnâmesi'ne müzeyyel nizâmnâme Tertip 2, Cilt 12, yayımlanmıştır. s.662



16



Haziran



Diyânet-i İslâmiyeye müte- Diyanetle ilgili yazılar Tedkik-i Müellefât-ı Şer'iyye allik mebâhis ve makalâtın Hey'eti'nce incelenmeksizin yayımlanamayacaktır. Tedkik-i Müellefât-ı Şer'iyye Hey'eti'nin müsaadesi istihsâl olunmaksızın neşr edilmemesi hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.663



16



Haziran



1338 Maliye Bütçesine hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



1338 Maliye Bütçesine 5.000 lira ilâve edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.663



16



Haziran



Fransa, Ankara Hükümeti'nin sunduğu ateşkes şartlarının kabul edilmesine dair İngiltere'ye üçüncü notasını verdi.



Fransa, 18 Haziran 1922 tarihinde dördüncü ve 26 Sİ Haziran 1922 tarihinde beşinci notasını da verecek. İngiltere, bu son üç notayı 5 Temmuz 1922 tarihinde reddedecektir.



16



Haziran



Rodos ve İstanköy Adaları Müdafaai Hukuku İslamiye Cemiyeti kuruldu.



16



Haziran



"İran kabinesi Kürt isyanını Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, haricin parmağı HM bastırmaya ahdetti." olan Kürt isyanını bastırmaya ahdeden İran Hükümeti'nin Ankara Hükümeti ile de itilaf için çalıştığını yazmıştır.



17



Haziran



İsmet Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti'nden Ali İhsan Paşa'nın görevden alınmasını istedi. [Cmh]



İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa'- KSG IV nın, ordunun inzıbatını ve genel yönetimini çıkmaz bir yola sürükleyecek davranışlarda bulunduğu gerekçesiyle görevden alınmasını önermiştir. Ali İhsan Paşa, 18 Haziran 1922 tarihinde görevden alınacaktır.



17



Haziran



İstiklal Mahkemelerinin dosyalarının tasnif, tanzim, tasdik ve muhafazasına dair karar alındı.



Vazifesine son verilmiş olan İstiklâl Mahkemelerine ait evrakın o mahkeme heyetinden Ankara'da mevcut zevat ile İdare Memurları tarafından biliştirak muntazaman tasnif ve cetveli tanzim ve tasdik edilmesine ve ondan sonra evrakı musannafanın Meclis evrakı misillû hıfzı için vazifedar olanlara teslim edilmesine karar verilmiştir.



17



Haziran



Adana Valiliği'ne Edirne eski Valisi Hacı Adil Bey tayin edildi. [Cmh]



KSG IV



BMM ZC, C: 20, İ: 56, Birinci Celse



BCA: 30..18.1.1/ 5.18..2./ 71-75



1922 Yılı



1165



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Haziran



İslam kadınlarının dış kıyafetiyle ilgili tedbir alınması yönünde irade beyan edildi. [Osm]



21 Haziran 1922 tarihinde Takvimi Vekayi'de yayımlanan karara göre, İslam kadınlarının dışarıda açık seçik giyindikleri tespit edildiğinden dış kıyafetleriyle ilgili tedbir alınması için Meşihat ve Maarif Nezâreti görevlendirilmiştir. 25 Haziran 1922 tarihinde Türk Bedayiini Koruma Cemiyeti Yönetim Kurulu, Şeyhülislamlıktan ve Maarif Nezareti Ortaöğretim Şubesinden birer yetkilinin katıldığı bir toplantı düzenleyecek; Padişahın bu konudaki iradesini okuyarak asrî giyimden uzaklaşılmasına, ancak herhangi bir giyim tarzı için kadınların zorlanamayacağına karar verecektir. Giyim modelleri hazırlama işini komisyona havale edecektir.



BOA: İ..DUİT, GN: 100, DN: 17; BOA: MF.MKT., GN: 31, DN: 1244; TV: 4496; KSG IV



17



Haziran



Darülfünun Nizamnamesi'nde medreselere dair yapılan değişiklik onaylandı. [Osm]



18



Haziran



Gazi Mustafa Kemal İzmit'- TBMM Türkleri destekleyen yazara 21 Ocak 1922 KSG IV te Fransız yazarı Claude günlü toplantıda teşekkür kararı almıştı. Ercüment Farére ile görüştü. Ekrem Bey'le birlikte İzmit'e gelen Farére, büyük gösterilerle karşılanmış ve Mustafa Kemal Paşa, onun şerefine bir ziyafet vermiştir. Ziyafette konuşan Mustafa Kemal Paşa, Hristiyanlara zulmedildiğini ileri sürenlerin Türkiye'nin hakkını teslim etmek istemediklerini belirterek, onların dikkatlerini başka bir yöne çekmek istediklerini şu sözlerle ifade etmiştir: "Türkiye halkı, asırlardan beri hür ve müstakil yaşamış ve istiklali bir hayat gereği telakki etmiş bir kavmin kahraman evlatlarıdır. Bu millet istiklalsiz yaşamamıştır, yaşayamaz ve yaşamayacaktır."



18



Haziran



239 sayılı Meccanen Kereste Kat'ına Müsaade İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Harik [yangın], seylâp [sel], hareketi arz ve ahvali harbiye, isyan ve mıntakai harb ittihazı hasebiyle vukubulan tahribat ve istilâdan mütevellit afat neticesinde tamir ve inşasına lüzum görülen mesakin ve müştemilâtı ve mekâtip ve medaris ve meabit ve yeniden yapılacak, tamir ve tevsi edilecek darüleytamlar için mahalli meclis veya nevahi heyeti idareleri tarafından tanzim edilecek mazbatalar üzerine İktisat Vekâletince tâyin olunan müddet zarfında muktazi kerestelerin mîrî ormanlardan sigortalı olanlar müstesna olmak üzere meccanen kat'ına müsaade olunur.



18



Haziran



238 sayılı Zahire İthalatından Alınan Gümrük Rüsumunun Temdidi Meriyetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Zahire ithalatından alınmakta olan gümrük rüsumu hakkındaki 26 Şubat 1337 tarihli Kanunun ikinci maddesi hükmü 1338 senesi Eylül gayesine kadar meriyül icra olacaktır.



BMM ZC, C: 20, İ: 57, Birinci Celse



18



Haziran



Dahiliye Vekâletine merbut Jandarma Umum Kumandanlığı 1338 senesi bütçesi müzakere edilerek Meclisten geçti. [Cmh]



Encümen, jandarma bütçesi tanzim edilirken, jandarmanın idari kabiliyetinin arttırılmasının gözetildiğini belirtmiştir. İdari kabiliyetin arttırılması için Harbi Umumi ve mütarekenin özel koşulları nedeniyle bozulan nizamın, 1324 yılında Selanik'te başlayan kuruluş çalışmaları ışığında yeniden tesis edilmesi gerekmektedir. Bunun için ıslahatın temeli, zabit ve efrat mektepleri ile jandarmanın talim ve terbiyesinin arttırılması olacaktır. Bunu gönüllü efradın tenzili, ahzı asker şubelerinin jandarma tarafından ikamesi



BMM ZC, C: 20, İ: 57, Birinci Celse



1166



Yönetim Zamandizini



BOA: İ..DUİT, GN: 24, DN: 115



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



izlemelidir. Kabul edilen 1338 yılı bütçesi bu esaslar çerçevesinde hazırlanmıştır. Ancak, encümence bütçesin bir parçası olarak görülen mıntıka müfettişleri 197.faslın görüşmelerinde tayyedilerek ihya ve ihdaslarına son verilmiştir. 18



Haziran



İstanbul'da Milli Bedayii Koruma Cemiyeti kuruldu.



Biçki Yurdu'nun önderlik etmesiyle kurulan cemiyet, KSG IV asri zevke uygun milli bir moda yaratmak, Müslüman kadınlar için hem modaya hem şeriata uygun bir giyim tarzı saptamak için toplantılar yapacak; ancak, bir sonuç elde edemeyecektir.



19



Haziran



Sovyetler Birliği, Ankara Hükümeti'ne çanta olayıyla ilgili bir nota verdi.



Sovyetler Birliği, çanta olayından üzüntü duydukları- KSG IV nı belirtmiş; çantanın iki taraf memurlarının huzurunda açılmasını, Türkiye'ye ait olan evrakın geri verilmesini ve bu olaydan sorumlu olan memurların cezalandırılmasını önermiştir. İcra Vekilleri Heyeti, bu notayı bir özür olarak yorumlayacak ve 21 Haziran 1922 tarihinde çantanın iki taraf memurlarınca açılmasına, sorumlu memurların cezalandırılmasına ve Ali Fuad Paşa'nın görevine dönmesine karar verecektir. Ankara Hükümeti'nin 22 Haziran 1922 tarihinde Sovyetler Birliği'ne verdiği cevabi nota bu mahiyette olacaktır.



19



Haziran



Beyazid Mutasarrıfı Sabri Bey azledilerek, yerine Karakilise Kaymakamı Kamil Bey tayin edildi. [Cmh]



Artvin Mutasarrıflığı'na Kütahya Mutasarrıfı Rahmi BCA: 30..18.1.1/ Bey tayin edildi. 5.18..4./ 71-76; BCA: 30..18.1.1/ 5.18..5./ 71-17



19



Haziran



Fenerler resm-i asliyesinin beş misline iblağı hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



19



Haziran



Dahiliye Nâzırı Ali Rıza Paşa'nın Avrupa'ya gidişi nedeniyle Nezâretlere vekalet edecekler belirlendi. [Osm]



19



Haziran



Anadolu Ortodoks Kongre- Kayseri Metropoliti Meletios'un başkanlığında açılan KSG IV si, Kayseri Zincidere Orto- kongrede, kongre amacının Eftim Efendi'nin hayırlı doks Manastırı'nda açıldı. işlerine yardımcı olmak, Rum Fener Patrikhanesi'nin Ortodoksları temsil etmediğini ilan etmek, Avrupa'nın Türkiye'deki azınlıklar konusundaki yayınını tekzip etmek ve Müslümanlarla birlikte kardeşçe yaşama arzusunu bildirmek olduğu söylenmiştir. Müdafaai Hukuk Cemiyeti Başkanı Faik Efendi de, Müslümanlarla Hristiyanların her zaman kardeşçe yaşadıklarını belirtmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.664



Hava değişimi için 24 Haziran 1922 tarihinde iki ay süreyle Almanya'daki kaplıcalara gidecek Dahiliye Nâzırı Ali Rıza Paşa'nın yerine, 19 Haziran 1922 tarihli İradei Seniyye ile Bahriye Nâzırı Salih Paşa, Ali Rıza Paşa'nın vekaleten baktığı Nafıa Nezâretine ise Ticaret ve Ziraat Nâzırı Safa Bey'in vekalet etmesine; 22 Haziran 1922 tarihli İradei Seniyye ile de Encümen-i Ali-i Hanedan Azası görevine Encümen-i Ali Başkâtibi Ali Fuad Bey'in vekalet etmesine karar verilmiş; kararlar 24 Haziran 1922 tarihli Takvim-i Vekayi'de yayımlanacaktır.



1922 Yılı



KSG IV, TV: 4498; BOA: İ..DUİT, GN: 137, DN: 9 (19.6. 1922); BOA: İ..DUİT, GN: 59, DN: 2 (22.6.1922)



1167



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Haziran



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Mustafa Kemal'in İzmit ve Adapazarı gezisiyle ilgili bir rapor sundu. [YK]



Mustafa Kemal'in Vakit Gazetesi'ne verdiği demece İBA IV; yer verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, demecinde, KSG IV Rusya ile aranın iyi olduğunu, Amerikalılar hakkında iyi duygular beslediklerini, Yunanlıların Samsun'daki teşebbüslerinin, o yöredeki bazı zararlı unsurları askeri sebeplerle savaş bölgesi dışına çıkarmaya ittiğini, ordunun milletin meşru emellerini güvenle gerçekleştirmeye kadir olduğunu söylemiştir. Demeçte, Mustafa Kemal, Anayasanın değiştirilmeyeceğini ve Hükümetin yetki ve sorumluluklarıyla ilgili yasa tasarısının da yakında Meclis'e sunulacağını açıklamıştır. Rumbold, Mustafa Kemal'in gezisini Bolu'da Albay Şevket Bey'in başkanlığında Kemalistlere karşı başlatılan bir başkaldırıyla ilintili olduğunu iletmiştir.



20



Haziran



Fahrettin Paşa, Ali İhsan Paşa'nın yerine vekaleten Birinci Ordu Kumandanlığına atandı. [Cmh]



Ali İhsan Paşa, iki gün önce alındığı Birinci Ordu AK; KSG Kumandanlığını bırakmış; yerine geçici olarak Süvari IV Kolordusu Kumandanı Fahrettin Paşa atanmıştır. Ali Fuad Paşa ve Refet Paşa'nın bu görevi kabul etmemesi üzerine, ileride kumandanlığa Nureddin Paşa atanacaktır.



20



Haziran



"İttihat Terakki ile Kuvayı Milliye inhisarcı bir şirket gibi"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, Kuvayı KSG IV, Milliye'yi İttihat Terakki ile karşılaştırmaya devam PS etmektedir: "İttihat ve Terakki, inhisarcı bir şirket gibiydi. Kuvayı Milliye, inhisarcılıkta ondan daha koyu, daha kızgındır. İttihat Terakki devrinde sürüldük, işten atıldık ama yaşayabildik. Anadolu'da bu kadarcığına bile müsaade edilmez. Muhalif olan derhal sürülür, asılır, kesilir."



21



Haziran



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâhiyası'nın 92., 93., 95., 96., 99., 78., 79., 81., 104., 106. maddeleri aynen, 39., 48., 59., 77., 100-101., 105. maddeleri tadilen kabul edildi; 94., 103. maddeleri tayyedildi; 86-88. ve 91-92. maddeleri, 9798.maddeleri ile 102. maddeleri Dahiliye Encümenine, 107.maddenin 5.fıkrası Adliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



Dahiliye Encümenine havale edildiği için müzakere edilen maddeler görüşülmüştür. 48.madde, Lâyihanın Ahkâmı Cezaiye faslındaki davaların Sulh Hâkimleri Kanunu'na tevfikan bakılacağını hükme bağlamıştır. 59.madde, Nahiye şûrasının senede iki defa Vilayet Şûrasınca tayin olunacak zamanlarda toplanacağını belirtmiştir."Vali lüzumu âcil görürse muvakkaten meclisi tatil eder ve derhal müfettişi umumiliğe malûmat verir" hükmünün geçtiği 77.madde tadilen kabul edilmiştir. Nahiye Şûrasının, Vilayet Şûrası veya Valice tatil edilebileceği ve her iki durumda da Müfettişi Umumiliğe malumat verileceği belirtilmiştir. Bu maddenin fesihi kabul ederek düzenlemesi üzerine, maddeyle müteallik Encümene gönderilen 78, 79 ve 81.maddelerin ipkasına karar verilmiştir. 98.madde, Nahiye Şûralarının siyaset konuşamayacaklarını ve görüş beyan edemeyeceklerini hükme bağlamıştır. 104.madde, nahiye müdürünü, nahiyenin reisi ve mümessili, vasıtai icraiyesi ve merkezi Hükümetin vekili addetmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 59, Birinci ve İkinci Celseler



21



Haziran



258 sayılı Yunanlılar tarafından icra olunan mezalim hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



3 Haziran 1338 tarihli içtimada Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey'in, Yunan mezalimine karşı Düveli Mütelife nezdinde teşebbüsatta bulunulmasına ilişkin takriri kıraat ve müzakere olunmuştur. Takrir neticesinde Meclis adına Hariciye Encümeni tarafından hazırlanan protesto notası okunmuştur. Nota'da Yunan mezalimine karşı misakı milli sınırları dahilinde istiklâl hakkının savunulduğu hatırlatıldıktan sonra, "Türkiye Büyük Millet Meclisi temsil etmekte bulunduğu milyonlarca insandan mürekkep mazlum



BMM ZC, C: 20, İ: 59, İkinci Celse; KSG IV



1168



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



bir Müslüman kütlesinin matemalûd vaziyetine artık bir nihayet verilmesini temin maksadiyle doğrudan doğruya milletlere ve onların mümessiline her yerde bir olan ve aynı adalet hissi ile mütehassıs bulunan beşeriyetin vicdanına müracaat etmeye ittifakla karar verdi." denmiştir. Protesto notası okunduktan sonra kabul edilmiştir. Nota, 22 Haziran 1922 tarihinde Hariciye Vekâleti tarafından İtilâf Devletleri'nin İstanbul temsilciliklerine iletilecektir. 21



Haziran



1640 sayılı Reji İdaresi ile ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Reji İdaresi ambarlarındaki tütünler için alınan ambar BCA: ücretleri ile ilgili tüzük hükümlerinin Mart 1339 tari- 30..18.1.1/ 5.18..16./ hine kadar uzatılmasına karar verilmiştir. 210-2



21



Haziran



1633 sayılı Doğu ve Elcezire Doğu ve Elcezire Cephesi'ndeki askeri kıtalara gerek- BCA: Cephelerinde aşarın ihale- li tahılın temini için bazı yerlerdeki aşarın ihalesine 30..18.1.1/ 5.18..8. sine dair İcra Vekilleri He- karar verilmiştir. yeti Kararı alındı. [Cmh]



21



Haziran



1639 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Samsun'da ilan edilen sıkıyönetim kaldırıldı. [Cmh]



Samsun merkez ilçesinde geçici olarak ilan edilen sıkıyönetimin kaldırılmıştır. 22 Haziran 1922 tarihinde Meclis'te İcra Vekilleri Heyeti'nin 21 Haziran 1338 tarihli içtimaında daha önce Samsun'da ilan edilen İdarei Örfiyenin ref'i yönünde karar alındığına dair tezkere okunacaktır.



21



Haziran



1631 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile küçük suçlardan mahkum çiftçilerin üç ay süre ile tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



Küçük suçlardan dolayı mahkum olup da ziraatla uğ- BCA: raşan ve arazisi olan kişilerin hasat mevsiminde üç ay 30..18.1.1/ 5.18..6.; süreyle geçici olarak tahliyelerine karar verilmiştir.



BCA: 5.18..15./ 30..18.1.1/ 53-12; BMM ZC, C: 21, İ: 61, Birinci Celse



Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.89



21



Haziran



Devre-i mütârekeye mahsûs muvakkat Encümen-i Adli teşkili hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Devre-i mütârekeye mahsûs muvakkat Encümen-i Adli teşkili hakkında 8 Rebiülâhir 1340 (9 Aralık 1921) tarihli karârnâmeye müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.665



21



Haziran



Polis Nizâmnâmesine muaddel nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



8 Cemâziyelevvel 1331 (15 Nisan 1913) tarihli Polis Nizâmnâmesinin birinci kitabının 6. ve 17 Zilhicce 1331 (6 ve 17 Kasım 1913) tarihli nizâmnâmenin ikinci kitabının 145.maddelerine muaddel nizâmnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.665



21



Haziran



İtalyan gazetesi Ciyornale di İtalya'da Celâleddin Arif Bey ile yapılan mülakât yayınlandı.



Celâleddin Arif Bey, mülâkatta, Ankara Hükümeti'- KSG IV nin hukuki ve fiili bir hükümet olduğunu, milletin reyine müracaat edilmesi halinde İstanbul Hükümeti'nin hükümsüz kalacağına, Peyamı Sabah'tan başka bütün İstanbul basınının da Ankara Hükümeti'ni müdafaa ettiğini söylemiştir. Dış ülkelerin Türkiye ile ilgili tutumlarını ise, İngiltere'nin İstanbul'u tuttuğu, Fransa'nın Ankara'yı sağlam gördüğü ve İtalya'nın kararsız olduğu şeklinde özetlemiştir. İtalya ile İstanbul Hükümeti arasında yapılan anlaşmayı adi bir mektup olarak niteleyerek, geçersiz olduğunu, kesin zaferi durduracak hiçbir mukavemet olmadığını belirtmiştir. Mustafa Kemal'in islam davasını temsil ettiğini söyleyerek, İslam ülkelerinin umutlarını Mustafa Kemal'e bağladıklarını anlatmıştır. Sovyetler Birliği ile yapılan anlaşma için ise, "Bir anlaşma var hepsi o kadar" demiştir.



1922 Yılı



1169



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Haziran



"Lahey Konferansı"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Lahey Konferansı'nın HM Venedik Konferansı'nın gayrı meşru veledi olduğunu, babasının da L.George olduğunu yazmıştır. Rusya'da olduğu gibi Avrupa'da da muhteşem bir infilak olduğundan bahseden gazete, L.George ve onunla beraber hareket eden üst takımı berhava edileceğinden ve böylelikle Avrupa ve beşeriyetin rahat edeceğinden bahsetmiştir. Gazete, ayrıca, Fener Rum Patriği Meletios'un Londra'daki temsilciliğine Samsun'dan çıkarılan 1300 kadın ve çocuğun katledildiği yönünde yolladığı mektubun da bir propagandadan ibaret olduğunu yazmıştır.



22



Haziran



Konya Mebusu Ömer Vehbi Efendi, müftülüğü tercihen mebusluktan istifa etti. [Cmh]



22



Haziran



257 sayılı Mehmet Ali hakkındaki hükmün tahviline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Mahkemei Temyizce idam cezası tasdik edilen, Mehmet Ali hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, idam hükmünün küreğe tahviline karar verilmiştir. Mahkemei Temyizin tasdik ederek kaziyei muhkeme haline getirdiği bir hükmün, Meclisce tasdik, af, ref veya tenzilden farklı olarak tetkik edilerek tahfif edilip edilemeyeceğine ilişkin bir tartışma yaşanmıştır. Meclis aldığı kararla Kanuni Esasi'nin 7.maddesinin "mücazaat-ı kanuniyenin tahfifi veya affı Padişahi cümlesindendir" hükmüne dayanarak Mahkemei Temyizin hükmünü tahfif etmiş; idam cezasını küreğe tahvil etmiştir.



22



Haziran



259 sayılı İki şahıs hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Kostantin ile BMM ZC, on beş sene küreğe mahkûm Süleyman hakkındaki C: 20, İ: 60, Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 60, Birinci Celse BMM ZC, C: 20, İ: 60, Birinci Celse



Birinci Celse



22



Haziran



260 sayılı Muşlu üç şahıs hakkındaki hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden mahkûm Muşlu Yusuf bini İsa ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm ref'i ile mahkemei aidesine tevdi edilmek üzere Adliye Vekâletine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 60, Birinci Celse



22



Haziran



261 sayılı Canikli mütaaddit eşhas hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Grikor ve rüfekası ve on ikişer sene küreğe mahkûm Yuvan ve Yorgi ve üç sene dört mah hapse mahkûm Aleko hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 20, İ: 60, Birinci Celse



22



Haziran



Meclis'in gizli oturumunda, Erkânı Harbiye Reisi Kâzım Paşa, Ali ihsan Paşanın Ordu Kumandanlığından çekilmesine ilişkin izahatta bulundu. [Cmh]



Kâzım Paşa, meselenin ordunun zaptı raptına ilişkin bir mesele olduğunu ve cephe kumandanının şikayeti üzerine Başkumandan'ın Ali İhsan Paşa'nın emir ve kumandadan çıkarıldığını izah etmiştir. Hakkındaki evrakın Erkânı Harbiye Riyasetince tetkik edildikten sonra, Müdafaai Milliye Vekâleti'ne gönderileceğini belirtmiştir.



BMM GCZ, İ: 60, İkinci Celse



22



Haziran



Darülfünun Divanı, Darülfünun'un açılması konusunu görüşmek üzere bir toplantı yaptı. [Osm]



1170



Yönetim Zamandizini



KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Haziran



Saltanat Meclisi Saray'da bir toplantı daha yaptı. [Osm]



22



Haziran



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu, Enver Paşa hakkında bir rapor sundu. [YK]



Rapor, Sovyetler Birliği Hükümeti'nin önceleri Mus- İBA IV tafa Kemal'e karşı Enver Paşa'yı desteklediğini; ancak, Ankara Hükümeti'nin Bolşeviklere yakınlaşması üzerine Enver Paşa'yı Anadolu'dan uzaklaştırmak için önce Berlin'e, sonra da Türkistan'a gönderdiğini belirtmekte ve Sovyetler Birliği'nin, Anadolu'daki akımlar üzerine geliştirdiği politikaya ışık tutmaktadır.



22



Haziran



"Yunan ile aramızdaki dava, ancak devletlerin müdahaleleri ile kabil olabilir."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, "Yunan ile KSG IV, aramızdaki davanın faslı, ancak devletlerin müdaha- PS leleri ile, kararlarıyla kabil olabilir. Ankara'nın iddia ettiği veche ile cebren, kahren o maksudu istihsal eylemek hayaldir." diye yazmıştır.



23



Haziran



Moskova Sefaret Kâtibi Zeki Bey, Şark Cephesi Kumandanlığına Buhara harekâtı ile ilgili bir rapor sundu.



Raporda, Sovyetler Birliği'nin, Halil Paşa, Dr.Nazım, İHEP Muzaffer, İsmail Hakkı, Ferit, Abdullah ve Tatar Osman'ı memleket dışına davet ettiklerini bildirmiştir.



23



Haziran



Balıkesir'de Yunanistan Olağanüstü Divanıharbi, 250 Türk'ü yargılamaya başladı.



23



Haziran



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü İstanbul Kolu, Büyük Millet Meclisi ve Soruşturma Komisyonu hakkında bir rapor sundu. [YK]



Raporda, Meclis'in gizli oturumunda İtilâf Devletleri İBA IV tarafından görevlendirilecek Soruşturma Komisyonu'nun Anadolu'ya girmesine izin verilmesi yönünde karar alındığı; ancak, Komisyonun Pontus bölgesine girmesine izin verilmeyeceği belirtilmiştir.



23



Haziran



"Türkistan ihtilâli gittikçe genişliyor."



Peyamı Sabah Gazetesi, Türkistan ihtilâlinin gittiçe KSG IV, genişlediğini yazmıştır. Gazete, ayrıca, Lütfi Fikri PS Bey'in 128 oy almasına karşı çoğunluk sağlanamadığı için Baro seçiminin meşru olmadığını da belirtmiştir.



23



Haziran



"Hükümetimiz İstanbul bi- Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İstanbul'un bitaraflığı- HM taraflığının ihlalini protesto nın ihlal edilmesinin Hükümet tarafından protesto ediyor." edildiğini; Amerika'nın vaziyeti anlamaya başladığını belirten yazılara yer vermiştir.



24



Haziran



Mustafa Kemal annesi ile birlikte Adapazarı'ndan Ankara'ya döndü.



24



Haziran



Tarik Bedeli Nakdisi Kanuna Müzeyyel lâyihai kanuniye müzakeresi, İdarei Hususiye Vilâyat Kanunuyla tevhiden müzakere edilmek üzere tehir edildi. [Cmh]



KSG IV



KSG IV



AK; KSG IV



Nafia Vekâleti ve Nafia Encümeni, tarik bedeli olarak toplanan varidatın mavuzıalehine sarf edilmemesi nedeniyle istenen miktar ve hızda yol inşa edilemediğinden bahisle, 1913 senesi Beynelmilel Yol Kongresi'ne de uygun olarak önemli bir ihtisas alanı olan yol yapım işinde yaşanan sorunun usulü merkeziyenin tevsii ve Nafia Vekâletinin fenni, mali ve idari murakabesinin arttırılması ile çözülebileceğini dile getirmiş; bu anlayışa uygun şekilde hazırladıkları lâyihayı



1922 Yılı



BMM ZC, C: 21, İ: 61, Birinci Celse



1171



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



müzakereye sunmuşlardır. Lâyihanın 3. ve 4. maddeleri İdarei Umumiyei Vilâyat Kanunu 78.maddesine istinaden idarei hususiye bütçelerinin Nafia Vekâletince tetkikini ve yolların beşer senelik programlara göre yapılmasını gündeme getirmiştir. Lâyihanın Teşkilâtı Esasiye Kanunu ve ondan doğan Nevahi Kanunu ile Şûralar Kanunu'nun ruhuna aykırı olarak idarei hususiyelerin salâhiyetini nezettiği dile getirilmiş; nafia umurunun bu ruha uygun şekilde düzenlenmek üzere lâyiha müzakeresinin İdarei Hususiyei Vilâyat Kanunu müzakeresine tehir edilmesine karar verilmiştir. 24



Haziran



28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun 3.maddesi tefsir edildi. [Cmh]



28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanunun 3.maddesinin tefsiri hakkındaki Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası reddedilerek, Karesi Mebusu Vehbi Bey'in takriri mucibince "Muvazenei hususiyeden maaş alan bilûmum memurin ve müstahdemin 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun üçüncü maddesi ahkâmına tâbi" olmadığı kabul edilerek kanun tefsir edildi.



24



Haziran



Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni'ndeki münhal kadrolara âza intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni'nde bulunan BMM ZC, üç münhal kadroya Haydar Bey (İçel), Tevfik Bey C: 21, (Erzincan) ve Osman Bey (Bursa) âza intihab olundu. İ: 61,



BMM ZC, C: 21, İ: 61, İkinci Celse



İkinci Celse



24



Haziran



Mustafa Şeref Bey Suriye Türkiye Gümrük Mukavelenamesi Muhtelit Komisyon üyeliğine tayin edildi. [Cmh]



Eski Temyiz Mahkemesi üyesi Mustafa Şeref Bey, BCA: Suriye ile imzalanacak Gümrük Mukavelenamesini 30..18.1.1/ hazırlamaklayacak Muhtelit Komisyon üyeliğine 5.18..20. atanmıştır.



24



Haziran



Yunanlılar, İzmir polis örgütünü üzerlerine aldılar.



Bugün ayrıca, Rumların İzmir Müdafaa Birliği TKSK I (Smyrna Defence League), İyonya Devleti'ni istediğini bildirmiştir.



24



Haziran



Almanya Dışişleri Bakanı Mösyö Ratnav, Berlin'de vurularak öldürüldü.



KSG IV



25



Haziran



Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, Ankara Hükümeti'nin protestonamesini Yüksek Komiserlere verdi. [Cmh]



Yusuf Kemal Bey imzalı protestoda, İstanbul'daki TKSK I Yunan deniz üssü protesto edilmektedir.



25



Haziran



Dahiliye Vekâletine merbut Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi 1338 senesi bütçesi müzakere edilerek meclisten geçti. [Cmh]



100 lira olan Posta ve Telgraf Müdüriyeti Umumiyesi maaşı aslisinin 70 liraya tenzili mukabilinde bütçenin tashihi kabul edilmiştir. Posta ve telgraf memurlarına verilmesi önerilen zam ve ikramiye reddedilmiştir. Telsiz telgraf alımı için 1337 bütçesinde verilen miktara ek olarak 85.000 liranın tahsis edilmesine karar verilmiştir.



25



Haziran



Her vekâletin bütçesinin Vekâlet bütçeleri ayrı ayrı görüşülerek kabul edile- BMM ZC, C: 21, yekûnu umumiyesinin tâyi- cektir. İ: 62, ni esami ile reye vaz'ı kabul İkinci edildi. [Cmh] Celse



1172



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 21, İ: 62, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Haziran



Maliye Vekâletine merbut Rüsumat Müdüriyeti Umumiyesi 1338 senesi bütçesi müzakere edilerek meclisten geçti. [Cmh]



Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, 1337 senesinde va- BMM ZC, ridatı rüsumiyedeki noksanlığın idari, mali, ticari ve C: 21, harbi kimi nedenleri olduğunu; bu noksanlığın daha İ: 63 vasi bir gümrük teşkilatının teşkili ile giderilebileceğini belirtmiştir. Bütçe müzakeresi, idari teşkilat özelinde muhafaza teşkilâtı, Merkez Kontrol Kalemi, Başmüdüriyetler, rüsumat müfettişlikleri ve memurin ile ilgili meseleler üzerine yoğunlaşmıştır. Savaş nedeniyle hudutların ve ticaret yollarının sürekli değişmesinin yarattığı zorluğun da ancak güçlü bir idari teşkilat ile aşılabileceği söylenmiştir. Bir tatbik ve kaçakçılık sorunu olarak nitelendirilen Ziynet Eşyasının Men'i Duhulü hakkındaki kanunun ilga edilmesi de bir kez daha bu kapsamda meclis gündemine taşınmıştır. Mali açıdan ise, tarife usulünün bir prensip olarak benimsendiği vurgulanmış; hiçbir şart altında terk edilmeyeceğinin bütün dünyaya duyurulması istenmiştir.



26



Haziran



Türkiye Muallime ve Muallimler Cemiyeti Birliği Geçici İdare Heyeti, Ankara'dan öğretmenleri Milli Mücadeleyi desteklemeye çağırdı.



İdare Heyeti, Türkiye'nin bir devrim mücadelesi için- KSG IV de olduğunu söyleyerek, Türkiye muallime ve muallimlerinin memleketleri için ifa edecekleri vazifenin en canlı ve değerlisini gerçekleştirecekleri büyük günlerden geçildiğini belirtmiş ve Türk tarihi muallime ve muallimlerden harekete geçmelerini bekliyor demiştir.



26



Haziran



Darülfunun Divanı, öğrencilerin istifasını istedikleri müderrislerin savunmasını dinledi ve haklarındaki kararı Maarif Nezâretine sundu.



Darülfünun Divanı, Ali Kemal ve Cenap KSG IV Şahabettin'in görevlerine son verilmesine karar vermiş; onay için kararı Maarif Nezâretine sunmuştur. İncelemenin tamamlanmadığı gerekçesiyle, Barsamyan hakkında bir karar alınamamıştır. Nâzır Sait Bey, karar kesinleşince açıklama yapacağını söylemiştir.



26



Haziran



Hakikî Meşrutiyetperver Fırka adına İngiliz Lordlar Kamarası'nın Doğu Sorunuyla uğraşan üyelerine bir mektup dağıtıldı.



Sadık Bey, Rıza Tevfik Bey ve Vasfi Hoca'nın da da- KSG IV hil olduğu 20 kişinin imzasını taşıyan mektupta, Ankara Hükümeti suçlanmış ve barışın Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile yapılması istenmiştir.



26



Haziran



Amerikan Ajansı, Anadolu'ya yollanacak tahkik heyeti ile ilgili açıklamayı yayımladı.



ABD Hükümeti, İngiltere tarafından 3 ve 19 Mayıs KSG IV 1922 tarihlerinde Anadolu'ya iki soruşturma kurulu yollanması önerisini kabul etmiştir. İki kuruldan biri Anadolu'daki Büyük Millet Meclisi idaresi altındaki yerlerde, diğeri Yunan işgali altındaki topraklarda inceleme yapması planlanmaktadır. ABD, bir yükümlülük altına girmeksizin yalnızca doğru haber vermeyi hedeflediklerini de belirtmiştir.



26



Haziran



"Yunan Hükümeti'nin siyaseti canicedir."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Yunan Komünist Parti- HM si'nin dünya emekçilerine hitaben yayınladığı bildiri yayımlamıştır. Bildiride, Yunan Hükümeti'nin izlediği siyaset canice olarak nitelendirilmiş ve Anadolu harekâtının maceradan başka bir şey olmadığı söylenmiştir.



27



Haziran



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti, Atina'da Savaş Bakanı ile görüştü.



Hacınesti, İstanbul'un işgali için Anadolu'dan birlik KSG IV gönderebileceklerini söylemiştir. Steryadis ve Triyandafilakos da Atina'da bulunmakta; Yunanistan Bakanlar Kurulu "enerjik tedbirler" alınması yönünde kararlar almakta ve hararetli görüşmeler yapılmakta-



1922 Yılı



1173



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



dır. Arabuluculuk önerilerini baltaladığı ileri sürülen Ankara Hükümeti'ne karşı Müttefik Devletlerin harekete geçmesini isteyen Yunanistan Hükümeti, galip devletlerin ortak kararlarının Türkiye'ye hissettirilmesiyle daha kolay sağlanacak bir barış için her türlü teklife açık olduğunu bildirmiştir. Hacınesti, 5 Temmuz 1922 tarihinde Atina'dan İzmir'e hareket edecek ve 6 Temmuz 1922 tarihinde İzmir'de olacaktır. 28



Haziran



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 86., 8890., 97-98., 102., 108. maddeleri tadilen; 107.maddenin 615.fıkraları, 111. madde aynen kabul edildi; 109110. maddeleri Adliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Dahiliye Encümenine iade edilen fesih ve iptal karar- BMM ZC, larına ilişkin 86., 88. ve 89. maddeler Meclise gel- C: 21, miştir. Nahiyeye ait davaların sulhan tesviyesine dair İ: 64 10.fıkrası tayyedilerek 90.madde kabul edilmiştir. Müzakerelere, bir önceki oturumda yarım kalan 107.maddeden devam edilmiştir. 107.maddenin Adliye Encümenine iade edilen 5.fıkrasından sonraki fıkraların müzakeresi gerçekleştirilmiş ve bu fıkralar kabul edilmiştir. Nahiye müdürünün görevlerini belirleyen 108.madde kabul edilmiştir.



28



Haziran



1648 sayılı Hristiyanlara yardım hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Hristiyanlara yardım için Anadolu'ya heyet kabul edilemiyeceği, muhtaçlara ancak Hilâl-i Ahmer ve Şark-ı Karib Muavenet Heyeti'nce yardım yapılabileceği karara bağlandı.



28



Haziran



Kastamonu İstiklâl Mahkemesi kararıyla iki kişi İnebolu'da idam edildi. [Cmh]



Geçen yıl idam edilen Kel Refet çetesinden Samih ve KSG IV Durmuş idam edilmiştir. Mahkeme, Şakir'i yüz bir yıl hapse mahkum etmiş; Yorgi, Kosti, Dimtri adlı Rumları ise beraat ettirmiştir, askerliklerini yapmaları için Erzurum'a sevklerine karar vermiştir.



28



Haziran



Sovyetler Birliği, Enver Paşa'nın bulunduğu Kâfirun karargâhına saldırmaya başladı.



Enver Paşa'nın Sovyetler Birliği'yle anlaşmaya ya- KSG IV naşmaması üzerine, 10 Temmuz 1922 tarihinde çekilmek zorunda kalacağı Kâfirun karargâhına saldırı başlamıştır.



28



Haziran



"Bugünkü mücadelenin ruh Hakimiyeti Milliye Gazetesi, on dokuzuncu asrın HM ve esasları" pamuk için çarpışıldığını, yirminci asrın için petrol için mücadele edildiğini yazmıştır.



29



Haziran



Nurettin Paşa Birinci Ordu Komutanlığı'na atandı. [Cmh]



Ali İhsan Paşa'dan boşalan Birinci Ordu Kumandan- AK; KSG IV lığına Nureddin Paşa atanmıştır.



29



Haziran



Heyeti Vekilece tanzim olunan nizamnamelerle talimatın iki kitap şeklinde neşir ve füruhtunun kararlaştırıldığına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi okundu. [Cmh]



Kırşehir Mebusu Sadık Beyin, Heyeti Vekilece tanzim edilen nizamnamelerle talimatın birer suretinin Meclise gönderilmesine dair takririne cevaben İcra Vekilleri Riyasetinden gelen tezkere okunmuştur. Tezkerede 1336 ve 1337 seneleri için masalihi âmmeye mütaallik kararnameler ile nizamname ve talimatnamelerin iki kitap şeklinde neşir ve füruhtunun İcra Vekilleri Heyetinin 26.IV.1338 tarihli içtimaında takarrür ederek derdesti tabı bulunduğu arz edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 65, Birinci Celse



29



Haziran



262 sayılı Hacı Musaoğlu Rıza hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Hacı Musaoğlu Rıza hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine ve idam cezasının müebbet küreğe tahviline karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 65, İkinci Celse



1174



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..18.1.1/ 5.19..4./ 239-7



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Haziran



263 sayılı Bafralı dört şahıs hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Bafra'dan İrakli ve Sokrat ile on sene küreğe mahkûm Panayot ve üç sene kalebentliğe mahkûm Haralâmbo hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 65, İkinci Celse



29



Haziran



264 sayılı Avram hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden on sene küreğe mahkûm Pontus Cemiyeti Fesadiyesinden fer'an zimethal Grigoroğlu Avram hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 65, İkinci Celse



29



Haziran



265 sayılı Mardinli iki şahıs hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Mardin Mahkemesince idama mahkûm Ali bini BMM ZC, Subhi ile iki refiki hakkındaki Adliye Encümeni C: 21, İ: 65, Mazbatası kabul edilmiştir. İkinci Celse



29



Haziran



Bolu Mebusu Tunalı Hilmi Bey'in, Ereğli kömür havzası hakkında çeşitli vekâletlerden sual takrirlerine verilen tahriri cevaplar okundu. [Cmh]



Tunalı Hilmi Bey'in Ereğli havzasında işletilen madenler, işletmelerde çalıştırılan amelelere ilişkin istatistiki veriler ve başta Ereğli Maden Müdüriyeti olmak üzere havzasının idaresine ilişkin suallerine vekâletlerden gelen tahriri cevaplar okunmuştur.



29



Haziran



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Padişah ve Yunanistan arasında yapılması önerilen anlaşma ile ilgili bilgi verdi. [YK]



İstanbul'daki Yunan Yüksek Komiserliğiyle yaptığı İBA IV görüşme üzerine Rumbold, İstanbul'daki Anadolu harekatı aleyhtarı bir dernek üyesinin Yunan Yüksek Komiserliğini ziyaret ederek geleceklerinden endişe duyduklarını paylaştığını ve Yunanistan ile Padişah arasında bir anlaşmanın yapılmasını telkin ettiğini iletmiştir. Anlaşmanın şu esaslara dayanması öngörülmüştür: a) Anadolu'da Sevr Anlaşması sınırına göre, Padişah'ın vesayeti altında muhtar bir devlet kurulacak ve bunun başında Hristiyan bir vali bulundurulacaktır. b) Trakya sınırı Mart tekliflerine göre olacaktır. Rumbold, Yunan Yüksek Komiserine bu telkinlerin pek önemsenmemesi gerektiği yönünde nasihatta bulunmuştur. Aynı gün, başka bir yazıda Rumbold, Yunan Yüksek Komiseri'nin henüz Atina'ya çağrılmadığını de bildirmiştir.



29



Haziran



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Londra'ya hareket etti. [YK]



Rumbold, yerine N.Henderson'u vekil bırakmıştır.



29



Haziran



Yunan Hükümeti, Kral Konstantin başkanlığında toplandı.



Bir bakan İstanbul üzerine yürümeyi önermiş; Kral KSG IV bu öneriye karşı çıkmış; toplantı bir karar alınamadan sona ermiştir.



29



Haziran



"İstanbul'da müthiş bir ikti- Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Yunanistan'daki ka- HM sadî buhran" rarsızlık, İstanbul'daki büyük iktisadi buhran ve Şark meselesinin müzakerede olduğuna dair yazılar yayımlanmıştır.



30



Haziran



İran Sefiri Mümtazüddevle İsmail Han, Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 21, İ: 65, İkinci Celse



KSG IV



23 Haziran 1922 tarihinde Ankara'ya gelen KSG IV Mümtazüddevle İsmail Han, Mustafa Kemal Paşa'ya güven mektubunu sunmuştur. Mustafa Kemal Paşa, iki Müslüman halkın dostluğunun ebedi olacağını söylemiştir.



1922 Yılı



1175



G.



Ay



Olay/Mevzuat



30



Haziran



Eczacılar ve eczahaneler hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



30



Haziran



Damga Kanûnu hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



25 Zilhicce 1323 (20 Şubat 1906) tarihli Damga Kanûnu'nda muharrer rüsûmun tezyidi ve mezkûr kanûn ile 11 Cemâziyelâhir 1335 (4 Nisan 1917) tarihli kânunu muaddelin bazı ahkâmının ta'dili hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



30



Haziran



Amerikan Gayrı Resmi Temsilcisi Robert W. Embrie bir demeç verdi.



Birkaç günden beri Ankara'da bulunan R.W.Embrie'nin KSG IV, demeci şu şekildedir: "Resmî sıfatım yoktur. Ameri- HM kalılar Türklere karşı derin bir dostluk hissediyorlar. Gördüğüm ilgiden dolayı çok minnettarım. Türkleri çok seviyorum. Gelip geçici bir zaman için gelmedim. Doğrudan doğruya Washington'dan geldim. Daha önce de dokuz ay Türkiye'de kalmıştım. Amerikalılar, Türkiye, Türk işleri ve bugünkü mücadele hakkında bilgi sahibi değiller. Bütün gayretimi Türkiye'yi ABD'de tanıtmağa sarfedeceğim." Embrie, ABD'nin Ankara Hükümeti'ni neden resmen tanımadığına ilişkin soruya ise, resmi sıfatı olmadığı gerekçesiyle cevap vermemiştir.



1



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, Anadolu Ajansı aracılığıyla bir açıklama yaparak Tevhid-i Efkâr Gazetesi'nin 28 Mayıs 1922 tarihli nüshasındaki haberi yalanladı.



Tevhid-i Efkâr Gazetesi'nde "İttihat Terakki Rüesası- KSG IV nın Diyar-ı Gurbet Maceraları" adlı yazı dizisinin 9.Bölümünde Kuvayı Milliye'nin İttihat ve Terakki'den kaynaklandığı iddia edilmişti. Kâzım Karabekir Paşa, 23 Haziran 1922 tarihinde yayını Ankara'ya haber vererek, yalanlanmasını istemişti. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu'daki milli ayaklanmayı İttihat ve Terakki'nin isteği üzerine başlatmadığı, hareketin başlatılmasında kendi kararından başka hiçbir kişi ve kurumun etkili olmadığını belirtmiş ve 28 Mayıs 1922 tarihli yazıyı yalanlamıştır.



1



Temmuz Dahiliye Nâzırı ve Bahriye Nâzırı Salih Paşa, Hükümet'in istifa edeceği söylentilerini yalanladı. [Osm]



Bütçenin aldığı son durumla ilgili yeni tedbirler al- KSG IV, mayı düşündüklerini ve memur kadrolarında tenzilata VG gitmeyeceklerini söylemiştir. 2 Temmuz 1922 tarihli Vakitteki yazısında Ahmet Emin, Bütçe tasarrufu ve memurlara değinecektir.



1



Temmuz İtalya, Paris'te İngiltere ile bir anlaşma taslağı hazırladı.



Anlaşmaya göre, İngiltere, İtalya'nın "Üçlü Anlaş- KSG IV ma"da yer alan Türkiye'deki iktisadi haklarını destekleyecektir.



2



Temmuz 266 sayılı Ziraat Bankası'nın ıslahı için bir komisyon teşkili hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ziraat Bankasının ıslahı için bir komisyon teşkiline karar verilmiştir. Ziraat Bankası bütçesinin esbabı mucibe lâyihasında bahsedilen bankanın ıslahına yönelik beş madde mucibince gerekli tedbirlere başvurarak Bankanın emin bir şekle kavuşması için bir lâyihanın hazırlanması ve Meclise tevdi zımnında dördü Büyük Millet Meclisi âzası arasından ve ikisi İktisat Vekâletince seçilecek mütehassıslardan oluşan bir komisyonun İktisat Vekili riyasetinde teşkiline karar verilmiştir.



1176



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.667 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.675



BMM ZC, C: 21, İ: 67, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Temmuz 240 sayılı Elviyei Selâsede Vergilerin Sureti Cibayetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



11 Ağustos 1337 tarihli Kanunun 1337 yılı sonunda BMM ZC, müddeti hitam bulmasına rağmen kanun ahkâmının C: 21, cari olması nedeniyle kanunun temdidine karar ve- İ: 67 rilmiştir. Kars, Ardahan, Artvin livalarıyla Iğdır ve Sürmeli kazalarında tahrir muamelesi icra edilinceye kadar Âşar ve Arazi Vergileriyle kuraya ait Emlâk Vergisi yerine kaim olmak üzere sinni sabıkada cari Maktu Vergi iki misli olarak istîfa olunacaktır. Maliye Vekâletince tayin edilecek komisyonlar tarafından sözkonusu liva ve kazaların vaziyet ve ahvali hazırası tetkik edilerek Maktu Vergiler tadil ve tashih edilecektir. 1337 senesi altın fiyatıyla yeni fiyat arasında hasıl olacak meblağ Maarif ve Nafıa hissesi olarak idarei hususiyelere tevdi kılınacaktır. Bu liva ve kaza halkından olup 1338 senesi zarfında muhacir olarak geri dönenler 1339 mali yılı sonuna kadar Maktu Vergiden muaftır.



2



Temmuz Hariciye Vekâleti, Ali Fuad Paşa'dan Moskova Sefaretindeki eski görevine geri dönmesini istedi. [Cmh]



Hariciye Vekâleti, 20/21 Nisan 1922 tarihlerinde KSG IV Moskova'da meydana gelen çanta olayının kapanmış olduğunu ileterek, Ali Fuad Paşa'dan Moskova Sefirliği görevine geri dönmesini istemiştir. Ali Fuad Paşa, 6 Temmuz 1922 tarihinde Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof ile görüşecektir.



2



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, genel bir saldırı için Garp Cephesi Kumandanlığının görüşünü sordu.



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, 3 Temmuz KSG IV 1922 tarihinde bu telgrafa cevap verecek ve Mustafa Kemal Paşa aynı gün kendisine cevaben harekât planı konusunda kendisiyle aynı düşüncede olduklarını, başarının harekâtın ani olmasında yattığını, bunun için her türlü yardım ve hazırlıklarda son derece hassas olunması gerektiğini, Erkânı Harbiye Riyaseti ve Müdafaai Milliye Vekâleti ile birlikte çalışılmasını söylemiştir.



2



Temmuz Ankara'da yedek subayları Törende, vekil, elçi ve mebuslarda yer almıştır. diplomaları törenle dağıtıldı.



2



Temmuz "Yeni Türkiye"



3



Temmuz Ali İhsan Paşa yargılanmak Eski Birinci Ordu Kumandanı Ali İhsan Paşa, Baş- AK; KSG üzere İstiklal Mahkemesi'- kumandan Mustafa Kemal Paşa'nın emri ile Ankara IV ne sevkedildi. [Cmh] İstiklâl Mahkemesine verilmiştir. 20 Temmuz 1922 tarihinde Ankara İstiklâl Mahkemesi, davaya bakmak için uzmanlardan kurulu olağanüstü bir mahkemenin kurulmasına karar verecektir.



3



Temmuz 267 sayılı Ziraat Bankası Müdürü Umumi Muavini ile refikinin aldıkları yevmiyelerin tazmini hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



KSG IV



Yenigün Gazetesi'nde Yunus Nadi'nin "Yeni Türki- KSG IV, YG ye" başlıklı bir yazısı yayımlanmıştır.



Müdüri umumi maaşı olarak vaz'edilen 900 liranın BMM ZC, müdüri umumiyete gelecek mütehassıs karşılığı ol- C: 21, mak üzere mevkuf tutulmasına karar verilmiştir. Zi- İ: 68 raat Bankası Müdürü Umumi Muavini ile refikinin aldıkları yevmiyeler, banka merkezinin Kayseri olmasından dolayı muvakkaten Ankara'da bulunmaları nedeniyle tazmin edilecektir. Müdüri umumi mütehassıs olmadığı için böyle bir düzenlemeye gidilmiş; Temmuz'dan başlayarak banka zımnen müdürsüz kalmıştır. Çünkü, müdürün ne zaman geleceği belli değildir.



1922 Yılı



1177



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Temmuz 1338 senesi Dahiliye Vekâ- Dahiliye Vekâleti ile ona mülhak devairin 1338 seneleti bütçesi kabul edildi. si bütçeleri, 20 müstenkif, 50 redde karşı 108 reyle [Cmh] kabul olunarak, avans kanunları mukabilinde bütçenin sarfiyatına mezuniyet verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 68, Birinci Celse



3



Temmuz 241 sayılı Üçüncü Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



21 Şubat 1338 ve 6 Mayıs 1338 tarihli Avans BMM ZC, kanunlariyle verilmiş olan 22 milyon liralık tahsisata C: 21, ilâveten Bahriye ve Müdafaai Milliye ve Askeri Fab- İ: 68 rikalar için 7 ve devairi saire için 5 milyon lira ki, ceman 12 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



3



Temmuz Dahiliye Vekili Ali Fethi Beye iki mah mezuniyet verildi. [Cmh]



Sağlık sorunları nedeniyle Avrupa'ya gidecek Dahiliye Vekili Fethi Bey'e iki mah mezuniyet verilmiştir. Mezuniyet sağlık gerekçesiyle verilmiş olmasına rağmen, Ali Fethi Bey, Avrupa'da iki ay müddetince siyasi görüşmeler yapacaktır. 23 Temmuz 1922'de Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüşecek; 1 Ağustos 1922'de Londra ve 3 Eylül 1922'de Roma'da olacaktır.



3



Temmuz Yahya Kâhya öldürüldü.



Yahya Kâhya ve dört kişiyi taşıyan otomobil, Kâh- KSG IV ya'nın Soğuksu'daki yazlık konağına giderken saldırıya uğramıştır. Kâhya ve iki kişi Büyük Kışla'nın önünde öldürülmüştür. Trabzon ileri gelenlerinden 24 kişi Müdafaai Milliye Vekâleti ile Şark Cephesi Kumandanlığına çektikleri telgrafta, Yahya Kâhya'nın ölümünden 13.Fırka Kumandanı ve Vali Vekili Sami Sabit Bey'i sorumlu tutmuş ve cezalandırılmasını istemişlerdir. Sami Sabit Bey'in evi basılmıştır. Baskılar üzerine Sami Sabit Bey, 10 Temmuz 1922 tarihinde Trabzon'dan ayrılacaktır. Olayı aydınlatmak amacıyla Meclis 24 Temmuz 1922 tarihinde üç kişilik bir tahkik heyeti görevlendirecektir.



3



Temmuz Eski Maliye Nâzırı Cavid Bey, Düyun-ı Umumiye-i Osmaniye Osmanlı Dainler Vekili olarak İstanbul'a döndü. [Osm]



İttihatçıların tutuklanmalarına başlandığı dönemde KSG IV Fransa'ya kaçan Cavid Bey, Müttefik Devletlerinin baskısı üzerine İsviçre'ye geçmek zorunda kalmıştı. 34 aydır Avrupa'da bulunmaktaydı.



3



Temmuz Adliye ve Mezahib Nezâre- Eski Adliye ve Mezahib Nâzırı Kâzım Bey istifa et- BOA: tine atama yapıldı. [Osm] miş; yerine Ayan üyesi Mustafa Bey tayin olunmuş- İ..DUİT, GN: 138, tur.



BMM ZC, C: 21, İ: 68, İkinci Celse; KSG IV; KSİB



DN: 9; KSG IV, TV: 4508



4



Temmuz Padişah Vahdettin'in tahta çıkışının 4.yıldönümü kutlandı. [Osm]



Cami ve mescitlerin aydınlatılması, şehrayinden ve KSG IV top atışından vazgeçilerek Yıldız Sarayı'nda ileri gelenlerin kutlamaları kabul edilmiştir.



4



Temmuz İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour, İngiltere Savaş Bakanı Worthington-Evans'a İstanbul'dan çekilinmemesi gerektiğine ilişkin bir yazı gönderdi.



Müttefik Orduları Başkumandanı General İBA IV Harington'un İstanbul'un boşaltılmasını öneren 3 Haziran 1922 tarihli yazısı üzerine Balfour, Dışişleri Bakanlığı'nın görüşünün olumsuz olduğunu bildirmiş ve çekilmenin olumsuz sonuçlar doğuracağını iletmiştir. Şimdilik garnizonun İstanbul'da tutulması taraftarı olduklarını bildirmiştir.



1178



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



4



Temmuz Reuter Ajansı, Yunanistan'ın Trakya'daki Türkleri sürdüğü haberini verdi.



Habere göre, Yunanistan Hükümeti'nin İstanbul'a yü- KSG IV rümesi halinde, direnişle karşılaşmamak için Trakya'daki Türkleri jandarma zoruyla Selanik'e doğru sürmeye başlamıştır.



4



Temmuz "Amerika ile münasebetimiz"



Vakit Gazetesi yazarı Ahmet Emin Bey, 146.istiklal KSG IV, yılı münasebetiyle Amerika ile münasebete dair şu VG satırları yazmıştır: "Amerikalılara hakikati bildirmek için istifade edebileceğimiz en kuvvetli ses, sermayedarların sesidir. Amerikan sermayedarları memleketimizin işleriyle fazlaca alakadar olursa Amerika'ya hakikati bildirmek için pek kıymetli bir vasıta hizmeti görürler."



5



Temmuz Hava Kuvvetleri Umum Müdürlüğü lağvedildi. [Cmh]



Konya'da tümen kumandanlığı yetkisiyle Hava Kuv- KSG IV vetleri Müfettişliği kurulmuştur.



5



Temmuz Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Ryan ile görüştü.



Hamit Bey, Ankara Hükümeti, Büyük Britanya'yı bir KSİB dostluğa zorlamayı arzu etmektedir demiştir.



5



Temmuz Darülfunun Grevi'nin sona erdirilmesi için Darülfunun Divanı, Darülfunun Nizamnamesi'nin 12.maddesinde değişiklik yaptı. [Osm]



Müderrisler hakkında disiplin cezası verme yetkisi Müdderisler Heyeti'nden alınarak, doğrudan Darülfunun Divanı'na verilmiştir. Hüküm Hükümetçe de kabul edilmiş ve Padişah onayına sunulmuştur.



5



Temmuz 1659 sayılı İcra Vekilleri 16.3.1336 tarihinden evvel ve sonra kurulmuş olup, BCA: Kararı ile işgal bölgelerin- merkezi işgal bölgelerinde bulunan şirketler hakkında 30..18.1.1/ 5.19..15. deki şirketlerle ilgili bir ka- kanun lâyihası hazırlanmıştır. nun lâyihası hazırlandı. [Cmh]



5



Temmuz 1338 Sadâret Bütçesine 1338 Sadâret Bütçesine 9.000 lira tahsisât-ı fevkalâde tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi ilâve edilmiştir. hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



5



Temmuz Adliyye Nezâreti Teshilât Sandığı Nizâmnâmesi'ne muaddel nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



6



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



KSG IV; BOA: MV., GN: 110, DN: 256 (21.08. 1922)



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.679



7 Receb 1339 (17 Mart 1921) tarihli Adliyye Nezâre- Düstur ti Teshilât Sandığı Nizâmnâmesi'nin 2, 3, 4, 9, 11 ve Tertip 2, 13.maddelerine muaddel nizâmnâme yayımlanmıştır. Cilt 12, s.679



Temmuz 242 sayılı Ziraat Bankası Ziraat Bankası 1338 senei maliyesi varidatı Bütçe Kanunu kabul edildi. umumiyesi 1.200.000 lira tahmin olunmuş; maaşat ve [Cmh] masarifi 411.123 lira tâyin ve tahsis kılınmıştır. Ziraat Bankasının 1336 senesinde Hazinei Maliyeye geçmiş olan matlubatının tesviyesi için Sultansuyu Çiftliği ile Ankara Ziraat Mektebi ârazisi tefrik edilmiştir. Müdüri umumi maaşı olarak vaz'edilen 900 liranın müdüri umumiyete gelecek mütehassıs karşılığı olmak üzere mevkuf tutulmasına karar verilmiştir. Ziraat Bankası Müdürü Umumi Muavini ile refikinin aldıkları yevmiyeler, banka merkezinin Kayseri olmasından dolayı muvakkaten Ankara'da bulunmaları nedeniyle tazmin edilecektir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 21, İ: 69, Birinci Celse



1179



G.



Ay



6



Temmuz Ankara Mebusu Âtıf ve Karesi Mebusu Abdülgafur Efendilerin, Harb Kazançları Komisyonlarının mukarreratına ve ayrıca mahallerinde birer komisyon teşkilinin muvafık olup olmadığına dair sualine Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey'in verdiği tahriri cevap okundu. [Cmh]



6



Temmuz Osmanlı Ayan Heyeti, İngiliz Lordlar Kamarası'na hitaben Yunan işgalini protesto etti. [Osm]



6



Temmuz "Cavit Bey, mali buhran hakkında bir layıha tanzimine memur edildi."



Tercüman-ı Hakikat Gazetesi, Cavit Bey'in mali buh- KSG IV, ran ile ilgili bir layıha hazırlamaya memur edildiğini, Tercüman-ı İrlanda'da çatışmaların sürdüğüne ve çarşaf meselesine Hakikat ilişkin yazılara yer vermiştir. Çarşamba günü Türk Bedayiini Koruma Cemiyeti'nin toplantısında çarşaf hakkındaki encümen kararlarının görüşüleceği belirtilmiştir.



6



Temmuz "Prens Nikola İzmir valisi olacakmış."



Peyamı Sabah Gazetesi, Prens Nikola'nın İzmir valisi KSG IV, olacağından ve İngiltere Dışişleri Bakanı Lord PS Curzon'un istifasının doğru olmadığından, tamamen iyileşince İngiltere'ye geri döneceğinden bahsetmiştir.



7



Temmuz İstanbul Muallimler Cemiyeti, Darülfünun salonunda yıllık kongresi için toplandı.



Kongre açış konuşmasını Başkan Muslihittin Adil KSG IV Bey yapmış; Divan başkanlığına Şemsettin Bey seçilmiştir. Kongrede öğretmenlerin sebepsiz ve soruşturmasız nakledilmemeleri istenmiş; bu amaçla hazırlanıp Maarif Nezâretine sunulan kararname önerisinin yeni yönetim tarafından takip edilmesine karar verilmiştir. Yüksek, orta ve ilköğretimde görevli olanlardan yönetim kurulu için seçim yapılmıştır.



7



Temmuz Şarkın Sesi yazı işleri müdürü Nizamettin Nazıf Bey tutuklandı. [Cmh]



Nizamettin Nazıf Bey, Yeni Hayat dergisinin 24 Ha- KSG IV ziran 1922 tarihli 14.sayısında yayımlanan "Anadolu Nasıl Yaşıyor?" başlıklı yazısından ötürü tutuklanmıştır. Nizamettin Nazıf Bey, daha önce de Yeni Dünya gazetesinden ötürü 23 Ocak 1921 tarihinde tutuklanmış; 9 Mayıs 1921 tarihinde 8 yıl hapse mahkûm edilmiş ve 29 Eylül 1921 tarihinde diğer komünistlerle birlikte affedilmişti.



7



Temmuz Garp Cephesi İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa, genel taarruzla ilgili Garp Cephesi Kumandanlığına bir muhtıra sundu. [Cmh]



Yakup Şevki Paşa, Yunanlılara karşı genel bir taarru- KSG IV zun yapılamayacağını; ancak, yapılmasının planlanması halinde en uygununun bir yarma hareketi olduğunu iletmiştir.



7



Temmuz Amasra Müstahkem Mevki Kumandanlığı güçlendirildi. [Cmh]



Amasra Müstahkem Mevki Kumandanlığı, tam kad- KSG IV rolu bir üs haline getirilmiştir.



1180



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Harb Kazançları Vergisi Kararnamesinin, itiraz merci, itirazın reddi halinde alınacak ceza miktarı, beyanname arzı, itiraz komisyonlarının tetkiki hususlarında yaşanan tatbikat sorunlarına ilişkin bir sual takriri verilmiştir. Takrirde itiraz komisyonlarının tetkikinde maliye müfettişleri yerine mahallin ticaret odalarının veya belediyelerinin görevli kılınması da önerilmektedir. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, meclisi idari, ticaret odası, belediye ve Maliye temsilcilerinden oluşan heyetin, vergiyi bidayeten tarh etmesi nedeniyle verginin temyizen tetkikin yapamayacağını; dolayısıyla, maliye müfettişlerinin yetkili kılınmasının zaruri olduğunu dile getirmiştir. Diğer konulara ilişkin tefsir talebinin Muvazenei Maliye Encümeninde olması nedeniyle sual takririnin ve tahriri cevabın mezkûr encümene havalesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 69, Birinci Celse



TKSK I



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Temmuz Hürriyet ve İtilafçılar ile Mutedil Hürriyet ve İtilafçılar, Damad Ferid şerefine verilen çay ziyafetinde buluştu.



Serkl Doryan Kulübü'nde verilen çay ziyafetine KSG IV Damad Ferid, Damad Ferid'in oğlu Prens Sami, eski Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, Fırka Başkanı Sadık Bey, Fırka İkinci Başkanı Vasfi Efendi, Ali Kemal, Gümülcineli İsmail Bey, Rıza Tevfik, Zeynelabidin Efendi, Hamdi Paşa, Rıza Paşa, eski Dahiliye Nâzırı Mehmet Ali Bey, Süleyman Nazif, Sait Molla, Refik Halit, Hakkı Halit, Mahir Sait, Hafız İsmail ve Şeyh Recep Efendi katılmıştır. Ziyafette Ali Kemal, Damad Ferid'in; Damad Ferid de muhalefetin hizmetlerini övmüştür. Çay ziyafetini izleyen dört günde gerçekleştirilen toplantılarda, İtilaf Devletlerinden savaşın bitiminde ülkenin kendilerine teslim edilmesinin istenmesine karar verilecektir.



8



Temmuz 244 sayılı İcra Vekillerinin Sureti İntihabına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri intihabını düzenleyen birinci madde BMM ZC, tayyedilerek namzetlik usulü lağvedilmiştir. İcra Ve- C: 21, killeri Reisi ile İcra Vekilleri Büyük Millet Meclisi İ: 70 tarafından reyi hafi ve ekseriyeti mutlaka ile âzayı Meclis meyanından ayrı ayrı intihabolunacaktır. İcra Vekilleri Reisinin âzayı Meclis meyanında seçileceği birinci maddede hükme bağlanmış olmasına rağmen, kabul edilen ikinci maddede Reisin İcra Vekilleri meyanında intihabolduğu takdirde haiz olduğu Vekâleti dahi Meclis karariyle muhafaza etmesinin caiz olacağı hükme bağlanmıştır. Vekâleten tevkil Büyük Millet Meclisince ve vekil intihabı usulüne tevfikan icra olunacaktır. İşbu vekili muvakkat dahi vekilin vazife ve salâhiyetini haiz ve vekil misullû mesuldür. Bu İntihap Kanunu ile Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun 9.maddesi mülga kılınmıştır.



8



Temmuz 268 sayılı Tarsuslu Mahmud hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Tarsuslu Mahmud hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilerek, Mahmud hakkındaki hükmün ref'ine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 70, Birinci Celse



8



Temmuz 269 sayılı Bir şahsın tahvili cezasına ve bir şahıs hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden Pontus Cemiyeti namı altında Hükümete isyan cürmünden onar sene küreğe mahkûm İsmail ve Çerkez Ömer hakkındaki Adliye Encümeni Mazbatası kabul edilerek, İsmail hakkındaki cezanın üç sene kalebentliğe tahviline ve Çerkez Ömer hakkındaki hükmün ref'ine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 70, Birinci Celse



8



Temmuz 243 sayılı Emir Osmanoğlu Mehmed'in Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede 15 sene küreğe mahkûm olan Emir Osmanoğlu Mehmed'in mâlûliyetine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 70, Birinci Celse



8



Temmuz İngiltere'nin Atina Elçisi Lindley, Yunanistan'ın İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis'le görüşmesini rapor etti.



Stergiadis, Lindley'e, Batı Anadolu'da özerk bir yöne- KSG IV, tim kurmanın tek çare olduğunu söylemiştir. Anado- Sİ, lu'daki savaşın Yunanistan'a her gün 10 milyon TKSK I Drahmi'ye mal olduğunu ve Mustafa Kemal'le savaşmak için başka çare aranması gerektiğini söyleyen Stergiadis, Akdeniz kıyılarını da kapsayan bir özerk bölgenin kendi ihtiyaçlarını karşılayabileceğini söylemiştir. Raporda, Lindley, ayrıca, Atina'daki Fransız Elçisinin, Yunanistan Hükümeti'nin Anadolu'da işgal ettiği toprakları ilhak etmeyi düşündüğünü söylediğini belirtmiştir.



1922 Yılı



1181



G.



Ay



8



Temmuz İngiltere, Beykoz Konferansı önerisini getirdi.



İngiltere, İstanbul'daki Yüksek Komiserliğin yönete- KSG IV ceği ve Türk-Yunan taraflarının katılacağı bir barış konferansı önermiştir. İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, 16 Temmuz 1922 tarihli yazısında İngiltere Dışişleri Bakanı Vekili Lord Balfour'a, Ankara Hükümeti'nin böyle bir konferansı kabul etmeye razı olmayacağının hissedildiğini belirtecek ve resmi red halinde Londra Konferansı'na katılım konusunda ne yapılması gerektiğini soracaktır. Dışişleri Bakanlığı'nın 23 Temmuz 1922 tarihli notunda, Fransa'nın bu öneriyi kabul etmeyeceği ve konuyu İstanbul Hükümeti'ne açmak için İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'un dönüşünün beklenmesi gerektiği belirtilecektir.



8



Temmuz "Yaşasın köylü asker ve amele inkılabı!"



Yeni Hayat Gazetesinde, Türkiye Halk İştirakiyun KSG IV, Fırkası'nın Yunan köylü, amele ve askerlerine hita- YH ben yayımladığı bildiği yayınlanmıştır: "Arkadaşlar! Haydi, vazife başına! Ordularımızı kardeşleştirelim. Kahrolsun istilacılık siyaseti, kahrolsun diğer milletlere tahakküm siyaseti, kahrolsun sermayecilerin zalim harbi! Yaşasın kardaşlık! Yaşasın köylü asker ve amele inkılabı!" Gazetede, ayrıca, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nın 15 Ağustos 1922 tarihinde toplanacak Birinci Kongresi'nin programı da yayımlanmıştır.



9



Temmuz Türkiye Büyük Millet Mecilisi Hükümeti ile Rusya Sosyalist Federatif Şuralar Cumhuriyeti Hükümeti ve Ermenistan Azerbaycan, Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Hükümetleri Arasında Tiflis'te Akit ve İmza Olunan Demiryolları Mukavelenamesi imzalandı. [Cmh]



Mukavele Tiflis'te imzalanmıştır. 13 Nisan 1925 tarihinde onaylanacak; onay belgelerinin Ankara'da teati tarihi olan 22 Aralık 1928 tarihinde yürürlüğe girecektir.



DB; RG: 95 (20.04. 1925); Düstur Tertip 3, Cilt 6, s.168



9



Temmuz Türkiye Büyük Millet Tiflis'te imzalanan mukavele 13 Nisan 1925 tarihinde Mecilisi Hükümeti ile Eronaylanacaktır. menistan, Azerbaycan ve Gürcistan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Hükümetleri Arasında Tiflis'te Akit ve İmza Olunan Konsolosluk Mukavelenamesi ve Buna Zeylen Tanzim Edilen Hukuk-u Aile ve Ehliyet-i Hukukiyeye Mütedair Mukavelename imzalandı. [Cmh]



DB; RG: 95 (20.04. 1925); Düstur Tertip 3, Cilt 6, s.152



9



Temmuz Birinci Divanıharp, Muzaffer'i 15 yıl küreğe ve Hafız Kaptan Mehmet Ali'yi 3 yıl hapse mahkûm etti. [Osm]



1182



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Muzaffer ve suç ortağı Mehmet Ali, kişisel çıkar sağ- KSG IV lamak amacıyla, İstanbul'da ihtilal yapmak için bir gizli örgüt kurulduğu yolunda asılsız ihbarlarda bulunup aramalar yaptırmak, bu gizli örgüte ait şifre evrakı hazırlamaktan yargılanıyordu.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, İtalya'nın barış anlaşmasıyla ilgili görüşünü değiştirdiğini iletti. [YK]



10



Temmuz İngiltere Revandiz'i bomba- Özdemir Bey'in Musul bölgesinde Ankara Hükümeti ÖB ladı. idaresini tesis etme girişimleri başarıya ulaştıkça, İngiltere bölgedeki kontrolünü kaybetmek korkmuş ve Revandiz'i bombalamıştır.



10



Temmuz Mezuniyet almış Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'in yerine, Niğde Mebusu Atâ Bey Dahiliye Vekâleti vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



10



Temmuz İcra Vekillerinin sureti intihabına dair Kanunun kabulü dolayısıyla İcra Vekilleri istifa etti. [Cmh]



Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) Maliye Vekâletinden, Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) Hariciye Vekâletinden, Refik Şevket Bey (Saruhan) Adliye Vekâletinden, Hasan Hüsnü Bey (Trabzon) İktisat Vekâletinden, Dr.Adnan Bey (İstanbul) Nafia Vekâleti vekilliğinden, Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) Umuru Şer'iye ve Evkaf Vekâletinden, Kâzım Paşa (Karesi) Müdafaai Milliye Vekâletinden, Fevzi Paşa (Kozan) Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâleti ile Heyeti Vekile Riyasetinden, Dr.Fuad Bey (Bolu) Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti vekilliğinden, Vehbi Bey (Karesi) Maarif Vekâletinden istifa etmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 71, İkinci Celse



10



Temmuz 270 sayılı Müstafi Heyeti Vekilenin vekâleten ifayı vazife etmeleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Müstafi Heyeti Vekilenin vekâleten ifayı vazife etmelerine karar verilmiştir. İstifa eden vekillerin, yerlerine intihabolununcaya kadar kemafissabık vazifelerine vekâleten devam etmelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 71, İkinci Celse



10



Temmuz Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grubu, Mustafa Kemal Paşa başkanlığında toplanarak Heyeti Vekile sorununu görüştü. [Cmh]



11 Temmuz 1922 tarihli toplantısında ise yeni Heyeti KSG IV, Vekile üyeleri tespit edilecektir. İcra Vekilleri Heyeti HM Riyasetine Rauf Bey'in, ondan boşalan Meclis (11.7.1922) Reisvekilliğine Dr.Adnan Bey'in, sağlık nedenleriyle görevlerinden istifa eden Adliye Vekili Refik Şevket Bey ile İktisat Vekili Hüseyin Hüsnü Bey'in yerine yeni adayların gösterilmesine; diğer vekâletler için aynı isimlerin namzet gösterilmesine karar verilecektir.



10



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, İcra Vekillerinin sureti intihabına dair Kanun'a ilişkin Şark Ordusu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya bir telgraf çekti. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi Riyaseti İH ile Başkumandanlıktan istifa etmek istediğini şu sözlerle dile getirmiştir: "İki buçuk seneye yakın bir zamandan beri her biri muhtelif iklimlerden muhtelif mahallerden gelmiş muhtelif ve mütezâd secâyâ ve temayülâtı haiz bulunan üç yüz elli azadan mürekkep Büyük Millet Meclisini maksad-ı muayyen ve mukaddes etrafında idareye çalışan âcizleri için de geçen zamanın bütün intibaatını göz önünde tutarak gerek kabul edilmiş olan kanun ve gerekse bazı hususatın münakaşası ve bilhassa başkumandanlık selâhiyetinin mevzubahis olması münasebetiyle bazı meclis azası tarafından söylenen sözleri Nâzır-ı dikkate alarak ve



İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a ileti- İBA IV len yazıda, İtalyan Yüksek Komiseri'nin önceden herhangi bir şart ileri sürmeksizin savaşan tarafların müzakereye çağrılması yönünde bir görüş paylaştığı belirtilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 71, İkinci Celse



1922 Yılı



1183



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



aynı zamanda maksad-ı mukaddesi ehemmiyet-i mahsusa ile derpiş ederek meclisin fikr-i katisini tayin ve izhar edebilmesi için efkâr ve mütalaat-ı kat'iye ve malûmeyi etrafıyla izah ederek riyasetten ve başkumandanlıktan istifa edeceğim." 11 Temmuz 1922 tarihli ikinci telgrafında ise, "Vekiller Heyeti ile heyet-i umumiye arasında siyasî hiç bir vaziyet yoktur. Heyet-i umumiye içinde vekil olmak isteyenlerin şahsen itirazları vardır." diyecektir. Yazışmalara Fevzi Paşa ve İsmet Paşa da dahil olmuştur. 10



Temmuz 1338 Harbiyye Bütçesine 1338 Harbiyye Bütçesine 21.000 lira tahsisât-ı fevkatahsisât-ı fevkalâde ilâvesi lâde ilâve edilmiştir. hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.681



10



Temmuz Me'mûrîn Erzak Kooperatif Şirketi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.681



10



Temmuz Milli Mahsûlat, Milli Kantarya, Milli Ekmekçiler, Milli Mensûcât Şirketleri ile İktisat Bankası'nın sûret-i idârelerine dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Milli Mahsûlat, Milli Kantarya, Milli Ekmekçiler, Milli Mensûcât Şirketleri ile İktisat Bankası'nın sûret-i idârelerine dâir 16 Şevvâl 1337 (15 Temmuz 1919) tarihli karârnâmenin temdid-i mer'iyyeti hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.682



10



Temmuz Hudûd-ı Sıhhiye MüdüriHudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 yet-i Umûmiyyesi'nin 1338 senesi ilk altı aylık bütçesine 31.000 lira tahsisât ilâve senesi ilk altı aylık bütçesine edilmiştir. tahsisât ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.683



10



Temmuz Filoksira'dan musâb olan sahalarda yeniden te'sis olunacak bağların öşr ve vergiden muâfiyyetine dair karârnâme yayımlandı. [Osm]



Filoksira'dan musâb olan sahalarda yeniden te'sis olunacak bağların öşr ve vergiden muâfiyyetine dair olan 26 Rebiülâhir 1335 (19 Şubat 1917) tarihli kanûnun temdid-i mer'iyyeti hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.684



10



Temmuz Askeri Baytar Mektebi ile Tatbikat-ı Baytariye Mektebi'nin lâğvı ve umûr ve muâmelâtının Ticaret ve Ziraat Nezâreti'ne merbût Baytar Mektebi Âlisine devri hakkında muaddel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Askeri Baytar Mektebi ile Tatbikat-ı Baytariye Mektebi'nin lâğvı ve umûr ve muâmelâtının Ticaret ve Ziraat Nezâreti'ne merbût Baytar Mektebi Âlisine devri hakkında 4 Ramazan 1339 (12 Mayıs 1921) tarihli karârnâmenin madde-i muvakkatasının 4.fıkrasını muaddel karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.685



10



Temmuz İstanbul İkinci Ceza Mahkemesi'nde Tevhidi Efkâr Gazetesi sahibi ve başyazarı Velid Ebüzziya'nın Ali Kemal ve Sait Molla aleyhinde, son iki kişinin de Velid Ebüzziya hakkında açtıkları hakaret davaları görüşülmeye başlandı. [Osm]



Velid Ebüzziya, Adliye Müsteşarlığı zamanında bel- KSG IV geleri yok etmekle suçladığı Sait Molla'nın, Tevhidi Efkâr'ın Ankara Hükümeti'nden para aldığı yönündeki sözlerini hakaret kabul ederek dava açmıştır. Davanın, 29 Ekim 1922 tarihli duruşmasında, Sait Molla, Adliye Nezâretindeki müsteşarlığı döneminde kendisi hakkında takipsizlik kararı vermeyen Birinci Ceza Mahkemesini dağıtmakla tehdit ettiği ve mahkeme başkanını Erzurum'a nakletdiği gerekçesiyle dava tanıkları tarafından suçlanacaktır.



1184



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Temmuz Ali Fuad Paşa, Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nin TürkRus ilişkileri hakkındaki sorularını cevapladı.



Ali Fuad Paşa, Türk-Rus münasebetlerinin her za- HM manki gibi dostane ve samimi olduğunu, gittikçe tak- (11.7.1922) viye olduğunu ve pek yakında Moskova'ya döneceğini söylemiştir. Türkiye'nin, Rusya'nın ticaret yolları üzerinde olduğunu belirterek, Rusya'nın ticareti takviye etmesiyle birlikte iki ülkenin daha alakadar hale geleceğini ifade etmiştir. Yakında Ankara'da imzalanması planlanan bir ticaret ve iktisat anlaşmasından söz etmiştir. Avrupa ve Amerika'nın yardımı olmadan Rusya'daki açılığın önüne kolay kolay geçilemeyeceğini vurgulamıştır.



10



Temmuz "Memurların hazin bir destan olan hayatı"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, memurla- KSG IV, rın hayatının hazin bir destan olduğunu yazmıştır. PS, TE Aynı tarihli Tevhid-i Efkâr Gazetesi ise, maaş meselesinin hala müphem ve meçhul olduğu yazılmış; mecburî tekaüde sevkten ise vazgeçildiği belirtilmiştir.



10



Temmuz "Babıâli'nin züyuf akçeleri" Hakimiyeti Milliye Gazetesi, İstanbul maliyesinin, HM maruz kaldığı büyük buhranı aşmak için memleketi uçuruma sürükleyecek bir tedbir almaya, beş milyon liralık nikel ve tunç paralar basmaya hazırlandığını yazmıştır.



11



Temmuz ABD'nin gayrı resmi Ankara temsilcisi Embrie, Ankara'nın dış politikası hakkındaki raporunu sundu.



Türkiye'nin dostluğunu kazanmanın ABD'nin çıkarı- KSG IV na olduğunu, misyonerleri sevmeyen Ankara'ya gönderilecek kişilerin dikkatli seçilmesi gerektiğini söyleyen Embrie, Amerikan sermayesinin Türkiye'yi incelemesinin teşvik edilmesi gerektiğini, aksi halde geç kalınmış olacağını ifade etmiştir.



11



Temmuz Evkaf-ı Hümayun Nezâreti'ne Raşid Bey atandı. [Osm]



Raşid Bey, eski Maarif Nâzırıdır.



11



Temmuz Cavit Bey, Veliahd Abdülmecid Efendi, Anadolu basınının hanedan KSG IV Abdülmecid Efendi'yi ziya- aleyhindeki yayınlarından üzüntü duyduğunu belirret etti. miş; Padişah'ın şiddetle aleyhinde olduğunu ifade ettikten sonra, ikiliğin giderilmesini sağlayacak bir hükümete ihtiyaç olduğunu söylemiştir.



11



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Enver Paşa ile ilgili bir rapor sundu. [YK]



Enver Paşa taraftarlarının Anadolu'da Mustafa Ke- İBA IV mal'e karşı en ciddi muhalefeti oluşturduğu belirtilen raporda, Enver Paşa ile temasa geçilmesi yönünde İngiliz Yüksek Komiserliği'ne de telkinlerde bulunulduğu ifade edilmiş ve Padişah ile Enver Paşa'nın ittifakı halinde İngiltere'nin koruyuculuğunun istenebileceği yönündeki görüşler paylaşılmıştır.



11



Temmuz "Suriye Devletleri İttihadı"



İkdam Gazetesi'nde "Halep ve Şam ile Aleviler ara- KSG IV, sında Suriye Devletleri İttihadı nasıl vücude getiril- İkG di?" diye sorulmuştur.



12



Temmuz İcra Vekilleri Heyeti için İcra Vekilleri ve İcra Vekilleri Reisi intihap olundu. [Cmh]



Seçime 204 üye katılmıştır. Vekillerin 204 üyeden BMM ZC, kaçının oyunu alarak seçildikleri parantez içinde gös- C: 21, terilmiştir. Rauf Bey (Sivas) İcra Vekilleri Riyasetine İ: 72 (197), Abdullah Azmi Efendi (Eskişehir) Şer'iye ve Evkaf Vekâletine (186), Fevzi Paşa (Kozan) Erkânı



KSG IV; TV: 4515; BOA: İ..DUİT, GN: 139, DN: 9



1922 Yılı



1185



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Harbiyei Umumiye Riyasetine (200), Kâzım Paşa (Karesi) Müdafaai Milliye Vekâletine (105), Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) Hariciye Vekâletine (198), Hasan Fehmi Bey (Gümüşane) Maliye Vekâletine (179), Mahmud Esad Bey (İzmir) İktisat Vekâletine (107), Celâleddin Ârif Bey (Erzurum) Adliye Vekâletine (105), Reşad Bey (Saruhan) Nafia Vekâleti Vekilliğine (99), Dr.Fuad Bey (Bolu) Sıhhiye Vekâleti Vekilliğine (129), Vehbi Bey (Karesi) Maarif Vekâletine (193) intihap edilmiştir. Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey yerine yeni usule göre Âta Bey seçildiğinden, Dahiliye Vekâleti için seçim yapılmamıştır. 12



Temmuz Yemen Valisi Mahmud Nedim'den gelen malumat iletildi. [Cmh]



İdris oğlu Ali oğlu Muhammet tarafından Yemen Valisi Mahmut Nedim'e gönderilen mektuplarda, halkının Türkiye ve Osmanlılara karşı olmadığı, yalnız İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne karşı oldukları bildirilmiştir.



12



Temmuz Yunanistan Bakanlar Kurulu, Batı Anadolu'da özerk bir devlet kurma görüşünü kabul etti.



İzmir özerk yönetimini Yunan askerlerinin koruyucu- KSG IV, luğunda düzenleme görevi İzmir Yüksek Komiseri Sİ Stergiadis'e verilmiştir. Yunanistan Hükümeti, aldığı kararı 14 Temmuz 1922 tarihinde İngiltere'nin Atina Elçisine, o da hükümetine bildirecektir. Atina Elçisi Lindley'in, karara ilişkin görüşleri görüşleri şöyledir: Yunan ordusu hiç bu kadar sağlıklı ve etkili bir durumda olmamıştı. Özerklik sözü olmazsa durumu kamufle edecek başka bir söz bularak durumun Türklere bir taviz gibi gösterilmesine çalışılmalıdır. Anadolu'da özerk bir bölge kurulmadan askerin çekilmemesi gerekir. Stergiadis, bu kapsamda 30 Temmuz 1922 tarihinde İzmir'de bir açıklama yapacaktır.



12



Temmuz Amerikan Şark-ı Karîb Muhavenet Heyeti üyesi Jackitth bir demeç verdi.



Jackitth (Çekvit), Anadolu tahkik heyetlerinin kıyme- KSG IV ti olmadığını söylemiştir.



13



Temmuz Sivas Mebusu Rauf Bey Reisisanilikten istifa etti, yerine İstanbul Mebusu Dr.Adnan Bey intihap olundu. [Cmh]



13



Temmuz İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 52.maddesine ilave fıkra teklifi müzakere edildi. [Cmh]



Bolu Mebusu Şükrü Bey, nahiyelerin görevlerini dü- BMM ZC, zenleyen 52.maddeye eklenmek üzere, tapu, vergi, C: 21, nüfus, kuyut ve muamelâtı esasiye ve ahzı asker İ: 73 muayenei iptidaiyesinin nahiyeden başlamasına ilişkin fıkralar teklif etmiştir. Uzun müzakerelerden sonra birinci ve ikinci fıkraların Defteri Hakani Encümenine havale edilmesine karar verilmiştir. Üçüncü fıkra aynen kabul edilmiş; müzakere dördüncü fıkranın görüşmeleri sırasında kesilmiştir.



13



Temmuz Claude Farrére'e birinci rütbeden Maarif Nişanı verildi. [Osm]



Padişah, Fransa erbab-ı irfan ve danişinden ve mu- KSG IV; harririn-i mümtazeden Claude Farrére'e Maarif Nişa- TV: 4517; BOA: nı vermiştir.



1186



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..24 ./436B24



BMM ZC, C: 21, İ: 73, İkinci Celse



MF.MKT., GN: 34, DN: 1244 (11.7.1922)



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Temmuz Kızılhaç Başkanlığı, İngiltere Hükümeti'ne Anadolu'ya inceleme komisyonları göndermeye hazır olduğu cevabını verdi.



13



Temmuz Fransa, İngiltere'ye Ankara İngiltere, bu notayı da 27 Temmuz 1922 tarihinde KSG IV Hükümeti'nin barış şartları- reddecektir. nın kabulüyle ilgili altıncı notasını verdi.



14



Temmuz Fransız milli bayramı dolayısıyla Ankara'da Albay Mougin'in evinde verilen şölende Mustafa Kemal Paşa uzun bir konuşma yaptı.



Albay Mougin, "Sizin de yakında böyle bayramlarınızı olacak" demiştir. Mustafa Kemal Paşa Türkiye'nin içinden geçmekte olduğu süreci 1789 Fransız Devrimine benzeterek, şunları söylemiştir: "Hak ve adalet yüzyılı olarak kabul edilen 20. yüzyılın ortalarına doğru Türk milletinin 130 yıl evvel Fransız milleti gibi bir baskı ve şiddet yönetimine maruz kalması iyi bir gözle karşılanmıştır. Türk milleti, tanınmayan ve ayak altına alınan haklarını müdafaa etmek için baş kaldırmıştır. Bu başkaldırma kendisi için bir hak ve görevdi. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve onun hükümeti bunların sonucudur. Beyler, dünyayı yönetenlerin daima akıllarında tutmaları gereken bir gerçek vardır. Fikirler hiçbir zaman şiddet ve baskı ile yokedilemez, ateş ve kılıçla zihinlerden silinemez. Hatta halkın maruz kaldığı gaddar hareketlerin onu güçlendirdiği bir gerçektir. Büyük Fransız devrimi 130 yıl evvel hürriyet ve bağımsızlık aşkı ile dolu bir milletin nasıl gerçekten mucizeler yaratabileceğini ispat etmiştir. ... Beyler, bizim başkaldırmamıza ve mücadelemize sebep olan nedenler; Fransızları bu kahramanca hareketlere iten nedenlerden ne daha güçsüz ne daha mantıksızdır. Ümid ederim ki, bugünkü Fransa'nın evlatları, hürriyeti ve bağımsızlığı uğruna binlerce evladını gömen ve insan haklarını müdafaa için, gösterdiği fedakarlığı düşünen; insanlığa yüce fikirleri aşılıyan bu devrimci ve vatanperver Fransa'nın bugünkü evlatlarının; Türkiye'nin bu konudaki haklı davasını gerçeklerle teyid ettiğini sanıyorum." Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal'in 21 Temmuz 1922 tarihinde "Fransa İnkılab-ı Kebiri ve Biz" başlıklı bir yazısı yayımlanacaktır.



AK, KSDTFİ, KSG IV, PS



14



Temmuz Azerbaycan Sefiri Abilof, İran'ın Ankara Sefiri Mümtazüddevle İsmail Han şerefine bir şölen verdi.



Mustafa Kemal Paşa, şölende yaptığı konuşmada, İran'ın istiklâline aşık olduğunu, asırlardan beri bunun için mücadele ettiğini ve Türk ordusunun zaferinin bütün Doğu'yu ilgilendirdiğini söyledikten sonra, “İran devlet-i aliyesi İstanbul’da bir sefir bulundururken Ankara’ya da Mümtazüddevle hazretlerini memur etmekle cihanda hasıl olan intibaha iştirakini göstermiş olmaktadır. Bizim için İran hükümetinin sefir-i hakikisi Mümtazüddevle hazretleridir. Bu itibarla artık İstanbul’da bulunan sefirin sıfat ve selahiyetinin keenlemyekun olduğuna şüphe etmemek lazımdır. (...) İran’a gerek şimalden, gerek cenubdan artık ecnebi tesir ve nüfuzunun gelmemekte olduğunu İran’ın muhterem mümessilinin ağzından işitmiş olmakla fevkalade bahtiyarım..” demiştir.



KSG IV, HM (16.7.1922), SDYS



Önceden Anadolu'ya gönderilecek soruşturma ko- KSG IV, misyonlarının İtilâf Devletleri temsilcilerinden oluş- TKSK I, ması düşünülmüş; ancak, sonra fikir değişikliğine gi- KSİB dilerek Kızılhaç Başkanlığı'ndan 7 Temmuz 1922 tarihinde iki heyet talep edilmişti. Ankara Hükümeti'nin bu kurulları kabul etmemesi üzerine inceleme yapılamayacaktır.



1922 Yılı



1187



G.



Ay



14



Temmuz Signor Tuozzi, İtalya'nın Şam Konsolosluğu'nda göreve başladı.



İngiltere'nin Şam Konsolosu Palmer'den Dışişleri İBA IV Bakan Vekili Lord Balfour'a gönderilen 18 Temmuz 1922 tarihli yazıda, 1921 yılında Mustafa Kemal Paşa ile İtalya adına görüşmeler yapmak üzere Ankara'ya giden Signor Tuozzi'nin Şam Konsolosluğu'na atandığı bildirilecektir.



14



Temmuz Darülmuallimin ve Darülmuallimat Mezunları Cemiyeti yıllık kongresini yaptı.



Kongre, Çamlıca Sultanisi Müdürü Mahir Bey baş- KSG IV kanlığında yapılmış; yeni yönetim kurulu üyeliklerine Darülfünun müderrislerinden Şemsettin Bey yeniden, Meclis-i Kebir-i Maarif üyesi Şefik Bey, Zehra Salim Hanım, Şeküre Hanım, İhsan Bey, Adnan Bey, Bedriye Hanım seçilmiştir.



15



Temmuz Malatya Mebusu Feyzi Efendi Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti âzalığından istifa etti, yerine Mardin Mebusu Midhat Efendi intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 21, İ: 73, Birinci Celse



15



Temmuz Kângırı Mebusu Behcet Adliye Vekâletine intihap olan Celâleddin Ârif BeyBey Adliye Vekâleti Vekil- 'in Roma'da olması nedeniyle İcra Vekillerinin Sureti liğine intihap oldu. [Cmh] İntihabına dair Kanun'un 3.maddesi uyarınca Behcet Bey Meclisce Adliye Vekâleti vekilliğine intihap edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 74, İkinci Celse



15



Temmuz Harp Encümeni Fevkalâde- Harp Encümeni, yiyecek, para, yol onarım, taşıt araç- KSG IV si toplandı. [Cmh] ları ihtiyacı ve donatımı gibi konular üzerinde görüşmüş; Müdafaa-i Milliye Vekâleti emrine 1.274.500 kuruş avans verilmesi kararlaştırılmıştır.



15



Temmuz Eski Malta sürgünü ve Tanin Gazetesi başyazarı Hüseyin Cahit Bey, İstanbul'a geldi.



Malta'dan serbest bırakıldıktan sonra İtalya ve İsviç- KSG IV re'de kalmış olan Hüseyin Cahit Bey, ayrıca eski Düyun-u Umumiye Osmanlı Dayinler Vekili idi. Hüseyin Cahit Bey, dönüşünde şöyle demiştir: "Millî hareket olmasaydı bugün biz, bir laşe halinde bulunacaktık. Bu hareket başlayınca Avrupa ve bütün dünya bize bir mevkî verdi. Dava yüzde yetmiş başarılmıştır."



15



Temmuz Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya, Şarkta umumî vaziyet hülâsası raporu sunuldu.



Raporda, Rusya, Türkistan, Kafkasya, Azerbaycan, İH Gürcistan, Ermenistan ve İran üzerine malumat verilmiştir.



15



Temmuz İstanbul'daki Fransız Deniz Kuvvetleri Kumandanı Amiral Dumesnil, Tolon'a hareket etti.



Dumesnil, yerine Amiral Lavavasseur'u vekil olarak KSG IV bırakmıştır.



15



Temmuz "İttihat ve Terakki, Anadolu'dan ziyade İstanbul'da hakimdir."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, "İttihat ve KSG IV, Terakki, Anadolu'dan ziyade İstanbul'da manen ve PS maddeten hakimdir. Bunu, Sait Halim Paşa'nın cenazesinde gösterdiler. O günden sonra da her hadise ile ispat ettiler."



1188



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Temmuz Misak-ı Milli temel ilke kabul edildi. [Cmh]



Gazi Mustafa Kemal Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i AK, KSG Hukuk Grubu toplantısında doğal başkan, Ali Fuat IV Paşa ise Grup Başkanı olmuştur. Misak-ı Milli'yi esas alan yeni grup tüzüğü kabul edilmiştir. 18 Temmuz 1922 tarihinde Yunus Nadi Bey ve Refik Şevket Bey başkanvekilliklerine; Karahisarı Sahib Mebusu Ali Bey, Adana Mebusu Zekâi Bey ve Karahisar Mebusu Sururi Bey grup yönetim kurulu üyeliklerine seçilecektir.



16



Temmuz 1666 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararıyla, Türkiye Suriye sınırı belirlendi. [Cmh]



Suriye ile Türkiye arasındaki sınır, Tahdid-i Hudud BCA: Komisyonlarının imzasını taşıyan haritadaki sınır ola- 30..18.1.1/ 5.20..3./ rak kabul edilmiştir.



16



Temmuz Umum Türk Anadolu Ortodoksları Konferansı, Kayseri Zincidere Manastırı'nda açıldı.



Kayseri Metropoliti Meletios, Mustafa Kemal Paşa KSG IV ve Büyük Millet Meclisi'nin başarısı için dua etmiştir. Konferansta, Fener Rum Patrikhanesi ile ilişiğin koparılmasına ve onun siyasetinin nefretle kınanmasına karar verilmiştir. 17 Temmuz 1922 tarihinde yapılacak ikinci oturumda, Anadolu Ortodokslarının dilinin Türkçe olması nedeniyle, İncil'in Kiliselerde Türkçe okunmasına karar verilecektir.



16



Temmuz İstanbul Birinci Divanıharbi, Necat ve İtila Cemiyeti adlı bir gizli örgüt kurmaktan sanık olanların tahliyesine karar verdi. [Osm]



Musa Kâzım Bey, Yarbay Fettah Bey ve Alay Ku- KSG IV mandanı Emin Bey, subaylara kötü muameleden üçer ay hapis cezasına çarptırılmış; Binbaşı İsmail Hakkı Bey, Yüzbaşı Musa Kâzım Bey, Bahriyeden Tahsin Bey Teğmen İzzet Bey ve Mustafa Efendi tahliye edilmiştir.



17



Temmuz Büyük Millet Meclisi azasına talepleri takdirinde Hariciye Vekâletinden pasaport diplomatik verilmesine karar verildi. [Cmh]



Heyeti mahsusa, murahassa azası, memurini hariciye ve siyasi kuryelere verilmekte olan pasaport diplomatiğin, talepleri halinde Büyük Millet Meclisi azasına da verilmesi ve ancak mebusanı kiram haricinde pasaport diplomatik verilecek kişilerin tayin ve takdirinin Hariciye Vekâletine bırakılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 75, Birinci Celse



17



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, vaziyeti maliye hakkında Muvazenei Umumiye Encümeni mazbatası okundu. [Cmh]



Mart ayında Meclis'in gizli oturumunda gündeme gelen vaziyeti maliye nedeniyle önerilen takrirler mütalaa ve tetkik edilmiştir. Bu takrirler ışığında, 1338 senesi için toplanan 42,5 milyon varidat ile teklif edilen 83,5 milyon lira masraf arasındaki farkı kapatmak için varidatın tezyidi ve masrafın tenkisi için çalışmalar yapılmış; bu kapsamda birçok kanun lâyihası tetkik edilerek Meclis'e sunulmuştur. Muvazenei Maliye Encümeni, açığın 56 milyon liralık Müdafaai Milliye bütçesi de göz önünde bulundurulduğunda, fevkalâde savaş koşullarının yanı sıra Müdafaa Milliye teşkilâtının tevsiinden kaynaklandığı ve faal orduya doğrudan faydası olmayan geri hidematından tasarruf yapılması gerektiği görüşündedir. Bu doğrultuda, Muvazenei Maliye Encümeni ile Murakabei Maliye Encümeninden Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Çorum Mebusu İsmet Bey ve Sivas Mebusu Vasıf Bey, bütçede gerekli tetkikleri yapmak için görevlendirilmiştir. Çalışmaları sonucunda, Müdafaai Maliye bütçesinden 5 milyon lira tenkis edilmiş ve masraf büt-



BMM GCZ, İ: 75, İkinci Celse



418-5



1922 Yılı



1189



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



çesi 78 milyon lira olmuş; çıkarılan ek gelir kanunları ile de varidat bütçesi 62 milyon liraya ulaşmıştır; böylelikle açık 16 milyon liraya gerilemiştir. Encümen, bu yekûnun sağlanabilmesi için harcamaların Murakabe heyetinin kontrolünde yapılmasını önermektedir. Bütçe açığını kapamak için ek olarak Vekâlet bütçelerinde tasarrufa gidilmesi gerektiğini belirtmiştir. Fevkâlade tekâlif, Ziraat Bankasından istikraz akdi, ormanlardan kereste ihracı, petrol ve maadin imtiyazlarının verilmesi önerilerini ise uygun bulmamıştır. İtalya'da Câmi Bey ve Almanya'da Kaymakam Nuri Saffet Bey tarafından yapılması planlanan mubayaatın soruşturulmasını, Şark Cephesi ve Moskova Sefareti harcamalarının tetkik edilmesini önermiştir. 17



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Şimendifer alımıyla ilgili Mubayaa Heyeti âzaları BMM GCZ, İtalya'dan mubayaa edilen izahatta bulunmuştur. İ: 75, şimendifer ve malzeme Üçüncü hakkında Vehbi Bey, Nafıa Celse Vekâletine bir sual takriri verdi. [Cmh]



17



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Müdfaai Milliye Vekili Kâzım Paşa ile Muvazenei Müdafaai Milliye Vekâleti Maliye Encümeni ve Murakabe Heyeti adına Mersin Bütçesi'nin müzakeresine Mebusu Salâhaddin Bey izahatta bulunmuştur. başlandı. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 75, Üçüncü Celse



17



Temmuz Muvâzene-i Umûmiyye'ye dâhil devâir-i resmiyede ihtiyâcâttan fazla bulunan me'mûrine me'zûniyet-i mecburiye itâsı ve fıkraatı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Mecburi Mezuniyet Kararnamesi olarak bilinen bu kararnameden sonra, İstanbul Hükümeti, giderlerini azaltmak için memurlarının sayısında tenzilat uygulamasını başlatmıştır. Memurların %20'sinin işten çıkarılmasıyla her ay 35.000 lira tasarruf yapılacağı hesaplanmaktadır. Ağustos ortalarında da maaşların yarısı ödenebilecektir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.686; KSG IV; BOA: İ..DUİT, GN: 58, DN: 99 (29.10. 1922)



18



Temmuz Trabzon İskele Kâhyası Yahya'nın öldürülmesine dair bir tahkik heyeti teşkil edildi. [Cmh]



Trabzon iskele Kâhyası Yahya ve arkadaşlarının öldürülmesi olayını mahalinde incelemek üzere TBMM üyesinden üç kişi, Adliye ve Dahiliye Vekâletlerinden birer kişi ile bir kurulun teşkiline karar verilmiştir. Karar, 19 Temmuz 1922 tarihli Meclis gizli oturumunda görüşülmüştür.



BCA: 30..18.1.1/ 5.20..7.; BMM GCZ, İ: 76, Üçüncü Celse



18



Temmuz 1668 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Amasya ve çevresinde bir İstiklal Mahkemesi kurulmasının arzına karar verildi. [Cmh]



Amasya ve havalisinde görülen lüzuma istinaden bir İstiklâl Mahkemesi tesis edilmesi ve dairei kazasının eski İstiklâl Mahkemesi hududu dahilinde bulunması hususunun Meclis'e arzı kabul edilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey imzasıyla, 26 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'e sunulan tezkere mucibince Meclis'ten müsaade istenecektir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.20..5.; BMM GCZ, İ: 80, İkinci Celse



18



Temmuz Roma Mümessili Celâleddin Arif Bey, barış görüşmelerine ilişkin Ankara Hükümeti'ne bir rapor gönderdi. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey, barış görüşmelerinde üstünlüğü KSG IV elde bulundurmak için diğerlerinden önce davranmak gerektiğini, Fransa ve İtalay'nın barış istediğini iletmiştir.



1190



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Ankara'daki Hükümet değişikliğiyle ilgili bir rapor sundu. [YK]



Konuyla ilgili ilk raporunu, 14 Temmuz 1922 tari- İBA IV hinde gönderen N.Henderson, Hükümet üyelerinin Büyük Millet Meclisi'nce seçimi usulünün kabulü üzerine Hükümet'in istifa ettiğini haber vermişti. Bu raporda, yeni yasanın Meclis Reisi olarak Mustafa Kemal Paşa'nın Hükümet üyeliklerine namzet gösterme yetkisini elinden aldığı izah edilmiştir. Mustafa Kemal'in otoritesinin kısıtlandığı; ancak, bunun bir yenilgi olup olmadığını söylemek için erken olduğu vurgulanmıştır.



18



Temmuz "İthilâl mi, inkılab mı?"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde "İhtilâl mi, inkılab HM mı?-II" başlıklı yazı yayımlanmıştır.



19



Temmuz Sovyetler Birliği, Yunanis- Protesto, İngiltere, Fransa ve İtalya Hükümetlerine KSG IV tan'ın Türkiye'nin Karade- verilmiştir. niz kıyılarındaki limanlarının bombalanmasını protesto etti.



19



Temmuz Ankara Hükümeti, İngilte- Konferansın Beykoz'da gerçekleştirilmesi planlan- TKSK I, HM re'nin önerdiği hazırlık kon- maktadır. (20.07. feransını kabul etti. [Cmh] 1922)



19



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Müdafaai Milliye Bütçesi'nin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Muvazenei Maliye Encümeni Reisi Ali Cenani Bey (Gaziayıntap), Müdafaai Milliye Vekâleti'nin Muvazenei Maliye Encümeni'nin 17 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'e sunulan mazbatasında belirtilen tasarrufu yapmasının, önerilen 9 madde çerçevesinde mümkün olduğunu söylemiş ve tasarrufun yapılamamasının mazereti olmadığını belirtmiştir. Müdafaai Milliye Vekâleti bütçesinin Müdafaai Milliye Encümeni'ne iade edilerek, üzerinde daha önceden kararlaştırılan tenzilatın yapılmasını teklif etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, cevaben maddelerin esasını oluşturan geri hizmetinde yapılabilecek bütün tasarrufun yapıldığını, daha fazlasının ise Garp Cephesi'nin durumu gözetildiğinde, bir cephenin ancak geri hizmet ile takviye edilebildiği düşünüldüğünde mümkün olmadığını söylemiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, bütçe müzakeresinin esasa ilişkin olduğunu söyledikten sonra, eğer taarruz edilmeyecekse ordunun mevcudunun tenkis edilmesi ve daha kısa bir ordu ile idare edilmesi gerektiğini dile getirmiş ve ancak bu şekilde bütçe üzerinde tasarruf edilebileceğini ifade etmiştir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey ise, düşmanın iki ay içinde Anadolu'dan atılacağına söz verilmezse orduya para vermeye razı olmayacaklarını dile getirmiştir. Muvazenei Maliye Encümeni'nin teklifi kabul edilmemiştir.



BMM GCZ, İ: 76, İkinci ve Üçüncü Celseler



19



Temmuz 1338 Adliyye Bütçesine hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



1338 Adliyye Bütçesine 2.500 lira ilâve edilmiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.688



19



Temmuz Darülfünun Edebiyat Fakültesi Müderrisler Meclisi, istifası istenen müderrisler hakkında kimi kararlar aldı. [Osm]



Müderrisler Meclisi, tasarruf gerekçesiyle Ali Kemal- KSG IV 'in derslerini kaldırmış; Cenap Şehabettin'in derslerini Yahya Kemal'e vermiş; Rıza Tevfik'ten boşalan dersi Mabadet-tabiiyeye (Metafizik) ve Bedaiyat ikiye



1922 Yılı



1191



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



ayırmış; Mabadet-tabiiyeye'yi Ahmet Naim Bey'e, Bedaiyat'ı İsmail Hakkı Bey'e vermiştir. Hüseyin Daniş'ten boşalan İran Tarihi ve Edebiyatı dersinin Velid Çelebi'ye mi yoksa Ferit Bey'e mi verileceği tartışılmıştır. Kararlar, Darülfünun Divanı ve Maarif Nezâreti'nin onayından geçtikten sonra Padişah'a sunalacaktır. 19



Temmuz İtalya'da Luigi Facta Hükümeti istifa etti.



Büyük işçi grevleri ve Faşistlerin artan siyasi propa- KSG IV, gandası nedeniyle zor durumda kalan Facta Hüküme- SdR ti, güvenoylamasına gitmiştir. 89 güvenoyuna karşı 253 güvensizlik oyu alması üzerine istifa etmiştir. Ancak, kimsenin hükümet kuramamasından üzerine Kral Victor Emmanuel III, hükümet kurma görevini bir kez daha 1 Ağustos 1922'de kendisine verecektir. Facta Hükümeti, 11 Ağustos 1922 tarihinde 171'e karşı 247 oy ile güvenoyu alacaktır.



20



Temmuz 245 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine Başkumandanlık Tevcihi hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Başkumandanlık müddetinin 5 Ağustos 1338 tarihinden itibaren üç mah daha temdidine dair Kanun teklifinin verilmesinin ardından, Gazi Mustafa Kemal Paşa, "Ordumuzun kuvvei maddiyesi dahi fevkalâde hiçbir tedbire ihtiyaç messetmeksizin âmâli milliyei kemali emniyetle istihsal edecek mertebeye vâsıl olmuştur. Bu sebeple artık böyle bir salâhiyeti idame etmeye lüzum ve ihtiyaç kalmadığı kanaatindeyim." diyerek Büyük Millet Meclisi'nin şahsiyeti maneviyesinde bulunan ve kendisine tevdii edilen Başkumandanlık sıfat ve salâhiyetinin merfu kılınmasını talep etmiştir. Mustafa Kemal Paşa'dan sonra söz alan mebusların Başkumandanlık müddetinin nihai zaferle mukayyet olduğuna ilişkin sözlerinin ardından, "Başkumandanlık vazifei fiiliyesine muvakkaten kendi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerini memur eden" kanun kabul edilmiştir. Böylelikle, Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın yetkileri süresiz olarak uzatılmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 20/21 Temmuz 1922 gecesi, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'ya çektiği telgrafta, Başkumandanlık Kanunu'nun "başkumandanlık vezaifine lüzum kalmadığı zaman, meclis kararı ile lâğvedilmek üzre gayr-i muvakkat bir mahiyet"le kabul edilmiş olmasının, "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu nizamname-i dahilisini tecdid ve daha kuvvetli bir şekle ifrağ eylemiş" olunmasının, İcra Vekilleri Heyeti'nin vazife ve mesuliyetine dair kanunun kısa zamanda tamamlanması ihtimalinin "uzunca bir zaman için Ankara'daki aheng-i umumî"yi tanzim edeceğini düşündüğünü belirtmiştir.



20



Temmuz Trabzon'a gönderilecek Tahkik Heyetine Bursa Mebusu Mustafa Fehmi, Mersin Mebusu Muhtar ve Elâziz Mebusu Naci Beyler intihap olundu ve görevleri hitamına karar mezuniyetlerine karar verildi. [Cmh]



1192



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 21, İ: 77, Birinci Celse; İH



BMM ZC, C: 21, İ: 77, Birinci Celse



G.



Ay



20



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz 271 sayılı İstiklâl Mahkemeleri âzalarının hitamı vazifeleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Başkumandanlıkça bazı İstiklâl Mahkemelerine tâyin edilmiş olan mebusların Başkumandanlık Kanununun aldığı son şekle göre salâhiyeti hukukiyeleri kalmadığından avdetlerine karar verilmiştir. Başkumandanlık Kanunu ile Reis Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya verilen salâhiyete binaen Kastamonu İstiklâl Mahkemesine gönderilen Trabzon Mebusu Nebizade Hamdi Bey, Konya İstiklâl Mahkemesine gönderilen Hacı Ali Efendi (İçel), Yozgad İstiklâl Mahkemesine gönderilen Necib Bey (Mardin), Refik Bey (Konya) ve Edhem Fehmi Bey'nin (Menteşe) görevlerine son verilmiş ve kararın kendilerine tebliği kararlaştırılmıştır. Yozgad İstiklâl Mahkemesine gönderilen Mazhar Müfid Bey'in (Hakkâri) görevinden daha önce istifa ettiği için geri çağrılanlar içinde yer almamıştır.



BMM ZC, C: 21, İ: 77, İkinci Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.102; KSG IV



20



Temmuz 246 sayılı Müecceliyeti Askeriye Vergisi Kanununa Muaddil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müecceliyeti Askeriye Vergisinin, bazı ziraat erbabı, mevaşı ve hayvanat ashabı ile yanaşmaları, çobanlar ve çeltik sakaları, eimme ve hutabaya şamil olan ağır vergilerin nispetleri tahfif edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 77, İkinci Celse



20



Temmuz 272 sayılı Viranşehir kazası âşarı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Siverek livâsı Viranşehir kazası âşarının tahmin ve ahaliye zimmet kaydı suretiyle temini cibayeti için mezuniyet verilmiştir. Milli Aşireti reisi hazırı ile reisi sabıkı arasındaki ihtilâfatın âşar müzayedesine icrayı tesir etmesi ve âşarın fahiş fiyata satışının köylüğü ezeceğinin görülmesi üzerine, âşarın mahalli hükümeti tarafından gönderilecek bir heyet tarafından tahmin ve zimmet kaydı suretiyle idare edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 77, İkinci Celse



20



Temmuz 1680 sayılı Suriye ve Irak uyruklu general ve subaylar hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Suriye ile Irak uyruklu olup, memleketlerine gitmek isteyen general ve subayların istifalarının kabul edilmesine ve memleketlerine dönmelerine izin verilmesine karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.20..17./ 39-28



20



Temmuz Aydınlık Dergisi yeniden yayımlanmaya başlandı.



Aydınlık Dergisi, bugün çıkan 7.sayısı ile yeniden KSG IV yayımlanmaya başlanmıştır. Aydınlık Dergisi, genel sekreterliğini Şefik Hüsnü'nün yaptığı Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nın yayın organıdır.



21



Temmuz Mustafa Kemal Paşa Batı Cephesi'ne gitmek üzere Ankara'dan ayrıldı.



21



Temmuz Cemal Paşa öldürüldü.



AK



1915 Ermeni Tehcirinden dolayı suçlanan Cemal Pa- KSG IV, şa, Ermeniler tarafından Tiflis'te düzenlenen bir sui- İHEP kast sonucunda öldürülmüştür. İttihat ve Terakki'nin 3 numaralı ismi olarak bilinen Cemal Paşa, Osmanlı İmparatorluğu'nda Bahriye Nâzırlığı ve Dördüncü Ordu Kumandanlığı yapmış; 2/3 Kasım 1918 gecesi, Enver Paşa ve Talat Paşa ve İttihat Terakki'nin bazı yöneticileriyle birlikte İstanbul'dan kaçmıştı. Almanya üzerinden Moskova'ya, oradan da Afganistan'a giden Cemal Paşa, Afgan ordusunun yeniden örgütlenmesinde görev almış ve bu doğrultuda Ankara Hükümeti ile temas halinde bulunmuştu. Afgan ordusunu ihtiyaçları için görüşmeler yapmak üzere gittiği Almanya ve Fransa'dan Türkiye'ye dönüşte Tiflis'te öldürülmüştür. Naaşı, 20 Eylül 1922 tarihinde Erzurum'da Kars Kapısı dışında törenle toprağa verilecektir.



1922 Yılı



1193



G.



Ay



21



Temmuz Prens Don Bourbon, İsmail Canbolat ve Halil Bey, Ankara'ya geldi.



Prens Don Bourbon, Bourbon hanedanı üyesi, World KSG IV Clearence Association ve Edvar Marshall Sindycate şirketlerinin temsilcisidir ve daha önce ABD'den Mustafa Kemal Paşa'ya birkaç mektup yazmıştır. 27 Temmuz 1922 tarihinde İktisat Vekili Mahmud Esad Bey ile görüşecek; her türlü iktisadi faaliyete hazır olduklarını söylecektir. İktisat Vekili ise, Bourbon'a verdikleri projeleri inceleyeceklerini söyleyecektir. 2 Ağustos 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya yazdığı mektupta, bugün muhtaç olunan şeyin borçlanma olduğunu ve kendisinin bunu sağlayacağını yazacak; Türkiye'ye yardım için dört çare düşündüklerini bildirecektir: 1. Türkiye'de bir konferans toplayacak bir komisyonun Amerika'da kurulması, 2. Bourbon'un yönetiminde Ankara'da bir propaganda bürosunun kurulması, 3. Milli bir borçlanma için ödeme biçimi, 4. Türkiye'de sinema sanayiinin kurulması. Prens Bourbon, 7 Ağustos 1922 tarihinde İstanbul'a gidecektir. Halil Bey, Mahmut Şevket Paşa'nın kardeşidir. İsmail Canbolat, 7 Ağustos 1922 tarihinde Samsun'a geçecektir.



21



Temmuz Amele Teşkilâtları Birlik Konferansı gerçekleştirildi.



Birlik amacıyla toplanan konferans başarıya ulaşa- KSG IV mamış; sadece hazırlık kararı alabilmiştir.



21



Temmuz Eski Hahambaşı Hayım Naum Efendi, bir demeç verdi.



Avrupa ve Amerika'daki ziyaretlerinden sonra İstan- KSG IV bul'a dönen Naum Efendi, "Avrupa kamuoyu Türkiye lehine dönmektedir." demiştir.



22



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Merkez Kumandanı Nihad Paşa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası müzakere olundu. [Cmh]



Nihad Paşa hakkında önce Müdafaai Milliye Vekâleti bir tahkikat yapmış ve kişinin mesuliyeti olmadığına karar vermiş; bunun üzerine de Meclis, tahkikatın bir kez de Adliye Encümeni vasıtasıyla yapılmasına karar vermişti. Adliye Encümeni, kanuna aykırı icraatta bulunmakla suçlanan Nihad Paşa'yı suçsuz bulmuştur. Nihad Paşa görevlendirilirken kendisine İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Meclis Riyaseti tarafından Reis Mustafa Kemal Paşa imzasıyla verilen 27 Haziran 1921 tarihli "Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyetinin Elcezire Cephesi Kumandanlığına talimatı" okunmuştur. Talimatta, Elcezire Cephe Kumandanlığının, Kürdistan siyaseti dahiliyesini tevhid ve idare etmek, ecnebilerle Kürtlerin itilâfına mani olmak, Kürt rüesasına mülki ve askeri makamlarda vazifeler vererek tedricen mahalli idareler tesisi esbabını hazırlamak ve bu suretle milletlerin kendi mukadderatlarını bizzat idare etmeleri hakkı gözetilerek, kalben merbutiyetlerini tesis ederek Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelerini sağlamakla görevlendirildiği belirtilmiştir. Rüesayı memurini mülkiyenin mercii bu hususta cephe kumandanlığıdır ve kumandanlık, idari, adli ve mali tadilat ve ıslahata lüzum gördükçe bunun tatbikini Hükümete teklif eder, denmiştir. Bitlis Mebusu Vehbi Bey, Heyeti Vekile'den bu talimatın neden verildiğini sormuştur. Nihad Paşa'nın savunması okunmuştur. Siverek Mebusu Lütfi Bey, savunmada yer alan "rüesayı memurini mülkiye [Meclis'in meşruiyetinden] mütereddit olduğu cihetle,



1194



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM GCZ, İ: 78, İkinci ve Üçüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mıntakada hükümet nüfuzu hemen mefkuttu" sözlerine şiddetle itiraz etmiştir. Nihad Paşa'nın, Kürdistan'da isyan olduğu için söz konusu fiilerde bulunduğunu söylemesinin yanlış olduğunu; asıl isyanın kendi sui idaresi sonucu ortaya çıktığını dile getirmiştir. Gaziayıntap Mebusu Şahin Bey ve rüfekası, Adliye Encümeni'nin yaptığı tahkikatı yeterli görmeyerek yeniden tahkikat icra edilmesini teklif etmişlerdir. Siverek Mebusu Lütfi Bey de, eksik tahkikat neticesinde meni muhakeme kararı alınmasının doğru olmayacağını ve noksan tahkikatın tamamlanarak evrakın aid olduğu mahkemeye tevdiini teklif etmiştir. İki teklif de reddolunmuş ve Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ile rüfekasının verdiği takrir üzerine Adliye Encümeni Mazbatası oylamaya konulmuştur. 22



Temmuz Ziraat Bankası Heyeti İdaresine, Elâziz Mebusu Naci Bey reis olarak, Kayseri Mebusu Osman Bey âza olarak intihap olundu. [Cmh]



Ziraat Bankası senei haliye bütçesine dercolunup Meclisi Âlice bilmüzakere kabul buyurulan maddei kanuniye mucibince Ziraat Bankası Heyeti İdaresine Büyük Millet Meclisi âzası meyanında bir reis ve bir âza inhitabı gerçekleştirilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 78, Birinci Celse



22



Temmuz Ertuğrul Mebusu Mustafa Kemal Bey'in, Divanı Temyizi Askerinin el'an teşkil edilmemesi sebebiyle verdiği sual takririne, Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa ve Adliye Vekili Refik Şevket Bey'in verdiği tahriri cevaplar okundu. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, Adliyeden tayin edilen âzalar ile askeri reis ve âzaların maaşlarında kanunen bir tevazün sağlanamamış olmasının Divanı Temyizi Askerinin teşkiline engel olduğunu dile getirmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 78, Birinci Celse



22



Temmuz Şûrayı Evkaf'ın teşekkülü hakkındaki Şer'iye Vekâleti Tezkeresi müzakere edilerek, mali mesaile taallûk etmesi nedeniyle tetkik edilmek üzere Muvazenei Maliye Encümenine tevdi edildi. [Cmh]



30.1.1338 tarihli karar uyarınca tahsisat izni almaya gerek duymadan Şûrayı Evkaf teşkiline gidilmiştir. Bunun üzerine Muvazenei Maliye Encümeni, bu yanlışı düzeltmek için Şer'iye Vekâletinin Evkaf bütçesi müzakeresinde teşkilâtın tasdik ettirilmesi veya bir lâyihai kanuniye tanzim ederek tahsisatın kanunlaştırılması gerektiğini dile getirmiştir. Şer'iye Vekâleti hazırladığı tezkerede, Şûrayı Evkaf'ın teşkili tamamlandığı için, Evkaf bütçesinin müzakeresine kadar, Şûrayı Evkaf bütçe ve kadrosunun devamı hakkında bir karar ittihazını teklif etmiştir. Şer'iye Vekâleti Tezkeresi kabul edilmeyerek, teşkilâtın kuruluşu mali mesaile taallûk ettiği gerekçesiyle tetkik amacıyla Muvazenei Maliye Encümenine tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 78, Dördüncü Celse



22



Temmuz Hiyame-i Etfal Cemiyeti'Kongre, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey tarafın- KSG IV nin yıllık kongresi Ankara'- dan açılmış; kongre başkanlığına Refet Paşa seçilmiş da açıldı. ve yıllık çalışma raporunu Sıhhiye Vekili Dr.Fuad Bey okumuştur.



22



Temmuz Anadolu Ortodoks Sadası gazetesinin birinci sayısı yayımlandı.



Kayseri'de yayımlanmaya başlayan gazete, Eftim KSG IV Efendi'nin öncülük ettiği Anadolu Ortodokslarının yayın organıdır. 29 Temmuz 1922 tarihli nüshasında Kayseri'de toplanan Ortodoks Cemaatleri vekillerinin Fener Patrikhanesi'ni reddeden ve lanetleyen kararı yayımlanacaktır.



1922 Yılı



1195



G.



Ay



23



Temmuz Hürriyet Bayramı Ankara'da resmi geçitle kutlandı.



23



Temmuz Yunanistan, İstanbul'u işga- Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı KSG IV li görüştü. Hacınesti, Pire limanındaki Avarof zırhlısında Yunanistan Başbakanı ve Savaş Bakanı ile görüşmüş; 29 Temmuz 1922 tarihi İstanbul'a karşı harekâta geçme günü olarak kabul edilmiştir.



23



Temmuz Gazi Mustafa Kemal Akşehir'e geldi.



Garp Cephesi karargâhı Akşehir'dedir.



23



Temmuz "Hürriyete kavuştuğumuz ve topraklarımıza hakim olduğumuz bir gün"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 23 Temmuz Hürriyet HM Bayramını, hürriyete kavuşulan ve topraklara hakim olunan bir günün 14.sene-i devriyesindeyiz diyerek kutlamıştır. Habere göre, bayram nedeniyle resmi daire ve mektepler tatil edilmiştir.



24



Temmuz Eski Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası ekseriyetle kabul edildi. [Cmh]



22 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'in gizli oturumunda müzakere olunan Adliye Encümeni mazbatası, 146 kişinin katıldığı ikinci tur oylamada 86 rey ile kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 21, İ: 79, Birinci Celse



24



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Müdafaai Milliye Vekâleti Bütçesi'nin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Müzakere, geri hizmetlerde tasarruf üzerine cereyan etmiş ve Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Bey daha fazla tasarruf yapılamayacağı yönünde izahatta bulunmuştur.



BMM GCZ, İ: 79, İkinci Celse



24



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Adana Kuyudu Hakanisi hakkında Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey izahatta bulundu. [Cmh]



Fransa'nın Adana'nın işgalinden sonra, Başadministratör vasıtasıyla tapu dairelerine verdiği emir üzerine, Harbi Umumi içerisinde Ziraat Bankasına merhun olup [rehin bırakılan] da icra dairesi ile bilmüzayede satılan ve esasen gayri müslimlere ait olan ne kadar emvali gayrimenkule varsa bunların kayıtları sahibi evvelleri namına tashih edilmiş; bir kısmının senedi hakanileri de sahibi evvellerine verilmişti. Meclis'te, söz konusu senedi hakanilerin ve tashih işleminin işgal altında yapıldığı için keenlemyekûn mu addedileceği; yoksa, kavanini osmaniyeye tevfikan yapıldığı için muamelâtı hukukiye meri ve muteber mi sayılacağı tartışılmıştır. Fransa'nın işgali altında yapılan söz konusu işlemin hukuki sayılamayacağı gerekçesiyle, bir kanunla ilga edilmesine gerek olmadığı belirtilmiş. Bunun üzerine, işlemin, Heyeti Umumiye Kararı ile mi, Heyeti Vekile Kararı ile mi, yoksa Maliye Vekâleti'nin bir idari işlemi ile mi, yoksa mahkemeler vesilesiyle mi hükümsüz sayılacağı tartışılmıştır. Adana Vilâyetinde Kuyudu Hakkaniyenin Tashihine dair kanun lâyihası reddedilerek, ahkâmı kanuniyenin tatbikinin emredilmesine dair Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey'in verdiği takrir kabul edilmiştir. Heyeti Umumiye, işlemin keenlemyekûn olduğuna karar vermiş ve bu doğrultuda idari işlem yapılması yetkisini İcra Vekilleri Heyeti'ne vermiştir. Usulsüz satış yapıldığını iddia edenler de mahkemeye başvurabileceklerdir.



BMM GCZ, İ: 79, İkinci Celse



1196



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



23 Temmuz 1908 tarihinde İkinci Meşrutiyetin ilan KSG IV edilmesinden sonra ilan edilen Hürriyet Bayramı, ilk milli bayramdır. Yurdun çeşitli yerlerinde kutlanan bayram, Ankara'da resmi geçitle kutlanmış ve kutlamaları İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey kabul etmiştir.



AK, KSG IV



G.



Ay



24



Açıklamalar



Kaynak



Temmuz Altı aylık görev süresinin hitamı nedeniyle Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Ali Süruri Efendi (Karahisarı Şarki), Hakkı Bey (Van), Haydar Bey (İçel), Mustafa Bey (Karahisarı Şarki) Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni âzalığına intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 21, İ: 79, Üçüncü Celse



24



Temmuz Altı aylık görev süresinin hitamı nedeniyle Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Halil İbrahim Bey (Antalya), Rifat Bey (Kayseri), Emin Bey (Canik), Besim Bey (Kastamonu), Hasib Bey (Maraş), Hasan Basri Bey (Karesi), Celâl Bey (Genç), Sâmi Bey (İçel) Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti âzalığına intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 21, İ: 79, Üçüncü Celse



24



Temmuz İzmit Mebusu Fuad Bey istifa etti. [Cmh]



Fuad Bey, memuriyeti tercihen mebusluktan istifa BMM-İG etmiştir.



24



Temmuz Yunanistan Dışişleri Baka- Baltacis, İstanbul'un Yunanistan tarafından işgal KSG IV nı Baltacis İstanbul'un işga- edilmesinin tek çıkar yol olduğunu ifade etmiştir. liyle ilgili Atina'daki İngiliz Elçiliğine bir nota verdi.



24



Temmuz İstanbul kömür işçileri greve gitti.



Vapurlara kömür yükleyen işçiler, gündüz yevmiyesi KSG IV olarak 200, gece yevmiyesi olarak 300 kuruş istiyor. Kömür Tacirleri Cemiyeti, bu istekleri sadece 10 gün süre ile kabul edebileceğini söylemiş; işçiler bu öneriyi kabul etmemiştir.



24



Temmuz Adana Emval-i Metruke Komisyonu Başkanlığına atama yapıldığı iletildi. [Cmh]



Adana Emval-i Metruke Komisyonu Başkanlığı'na BCA: 30..10.0.0/ Mösyö Layord'ın getirildiği bildirilmiştir.



Temmuz Mustafa Kemal Paşa, İngiliz Milletvekili General Townshend ile görüştü.



Mustafa Kemal Paşa, görüşme için Akşehir'den Kon- KSG IV, ya'ya gelmişti. Mustafa Kemal Paşa, görüşmeyi İcra İBA IV Vekilleri Heyeti Riyasetine rapor etmiştir. Raporda, Townshend'in Türkiye'yi anladığı, İngiltere ve Fransa'nın barışa ihtiyacı olduğunu söylediği ve bu konuda İngiltere'de çalışmak istediğini belirttiği yer almıştır. Townshend, kendi adına görüşmeler yapmak üzere 26 Temmuz 1922 tarihinde Ankara'da olacaktır. 27 Temmuz 1922 tarihinde Evening News'e çektiği telgrafta İngiliz parlamenterlerinin isteği üzerine Türkiye'de bulunduğunu, "Savaşa hemen son verilmezse bütün Avrupa'yı ateş[in] sara"cağını söylemiştir. 1 Ağustos 1922 tarihinde Adana'dan ayrılırken Yeni Adana'ya verdiği demeçte ise, "Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltmasından başka çözüm yolu yok. Abluka sonuçsuzdur. Anadolu'da silah, mühimmat çok. Anadolu'yu gördükten sonra Türk davası için çalışmak benim için gaye oldu." diyecektir. General Townshend, Birinci Dünya Savaşı'nın son yıllarında Irak'ta Osmanlı İmparatorluğu tarafından esir edilmiş ve daha sonra Mondros Ateşkes Anlaşması'nın imzalanmasına aracılık etmişti. İngiltere Hükümeti, Townshend'in bu gezisinden haberi olmadığını ilan etmişti. 1 Ağustos 1922 tarihinde İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Balfour'a, Townshend'in gezisinin Türkiye'de heyecan ve ilgi yarattığına ilişkin raporunu sunacak; Padişah'ın geziyi özellikle sordurması karşısında İngiltere Hükümeti'nin geziye karşı olduğunun söylendiği belirtecektir.



25



Olay/Mevzuat



140.1..3./ 1353



1922 Yılı



1197



G.



Ay



25



Temmuz Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Batı Cephesi'nin bulunduğu Akşehir'e ulaştı.



Fevzi Paşa, Mustafa Kemal Paşa ve onun çağrısı üze- AK, Nutuk rine Akşehir'e gelecek diğer kumandanlarla görüşmek üzere Garp Cephesi karargâhını bulunduğu Akşehir'e gelmiştir. 27 Temmuz 1922 tarihinde Akşehir'e dönecek Mustafa Kemal Paşa ile görüşecektir.



25



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Ankara Hükümeti ile Sovyetler Birliği arasında yapılan gizli bir anlaşma ile ilgili bilgi verdi. [YK]



20 Haziran 1922 tarihinde Ankara'da imzalandığı be- İBA IV lirtilen anlaşmaya göre, Türkiye Sovyetler Birliği'nin rızası olmadan Yunanistan ile anlaşma imzalamayacak; kendi topraklarının Sovyetler Birliği'ne karşı kullanılmasına izin vermeyecek; Balkanlar veya Kafkaslar üzerinden Sovyetler Birliği'ne karşı yapılacak bir saldırı halinde müttefik olarak Sovyetler Birliği'ne yardım edecek; Sovyetler Birliği de Türkiye'ye askeri yardıma devam edecektir. N.Henderson, metnin gerçekliğinden emin olmadığını da paylaşmıştır.



25



Temmuz İngiliz Yüksek Komiser Vekili N.Henderson, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Başkumandanlık Kanunu'nun süresiz uzatılmasıyla ile ilgili bilgi verdi. [YK]



Raporda, Mustafa Kemal'in sarsılan otoritesini güç- İBA IV lendirmek için Başkumandanlık Kanunu'nu önemsediği belirtilmiş; bunun olabilmesinin Rauf Bey'in tutumuna da bağlı olduğu ifade edilmiştir. Mustafa Kemal'in Meclis konuşmasında kurtarılacak yerler arasında Musul'un adını anmamasına özellikle değinilmiştir ve Musul'un duygusal bakımdan belki diğer yerler kadar önemli olmadığı belirtilmiştir. Ankara Hükümeti'ndeki herhangi bir değişikliğin Müttefikleri etkileyeceği; ancak, ciddi bir etkinin ancak milli hareketin toptan zayıflaması ile mümkün olacağı ilave edilmiştir.



25



Temmuz "Sizin de bir Washingtonunuz var."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi, Prens Bourbon'la yaptı- KSG IV, ğı bir mülakata yer vermiştir. Mülakatta Bourbon HM şöyle demiştir: "Sizin de bir Washingtonunuz var. Amerikalılar sizi iyi tanımıyorlar. Biri cephede, diğeri iktisadî sahada iki mücahedeniz var. Ben size iktisadî cephede yardıma geldim. Amerika'nın yardımı olmaksızın size iktisaden yardım edecek hiç bir kuvvet yoktur. Sizde ne yok ki? Amerika ile Türkiye arasında bir dostluk kurulmalıdır. Şimdi 9 kişiden kurulu bir Türk birliği yapacağız. Bunlar Amerikan planını alıp uygulayacaklar. Sinema ile sizi dünyaya tanıtacağız. Ben emrinize amadeyim. The World Clearence Association of Amerika ve Marshal Sendika'yı temsil ediyorum."



26



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Yeni bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dair İcra Vekilleri Heyeti tezkeresi müzakere edildi. [Cmh]



18 Temmuz 1922 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Kararı'nın Meclis'e sunulmasıyla gündeme gelen Amasya İstiklâl Mahkemesi'nin yeniden teşkili hakkında Dahiliye Vekâleti Vekili Ali Bey, izahatta bulunmuş ve Samsun, Amasya ve Tokad'da tutuklu bulunan Pontus eşkiyasının bir kısmının Divanı Harbe bir kısmının da mahkemei nizamiyesine verilmek istenmesi üzerine, Samsun Mutasarrıfı ve Şark Cephesi Kumandanı tarafından eşkiyanın yargılanma merciinin neresi olacağının sorulduğunu bildirmiştir. Ali Bey, süratle karar verecek fevkalâde salâhiyete haiz bir İstiklâl Mahkemesinin kurulmasını önerdiklerini söylemiştir. Öneri üzerine, tartışma İstiklâl Mahkemelerinin gerekliliği üzerine yoğunlaşmıştır. Kuruluşun lehinde söz alan İcra Vekilleri, fevkalâde koşulların devam ettiğini söylemiş; Müdafaai Milliye Vekili



1198



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM GCZ, İ: 80, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Kâzım Paşa, asker firarileri açısından caydırıcılığına değinmiştir. 50 imzalı bir takrirle İstiklâl Mahkemelerinin muvakkaten terki faaliyet etmeleri önerilmiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ile rüfekasının ileride Hükümetçe lüzum gösterildiği takdirde yeniden teşkil edilmek üzere bilumum İstiklâl Mahkemelerinin tatili faaliyet eylemelerine ve Amasya'da bir İstiklâl Mahkemesi teşkili hakkındaki Hükümetin teklifinin kabulüne dair takriri 76'ya karşı 79 oyla reddedilmiştir. Çoğunluğun sağlanıp sağlanamadığına dair tartışma nedeniyle takririn yeniden oylaması bir sonraki celseye bırakılmıştır. Takrir, 27 Temmuz 1922 tarihinde yapılan oylamada Nizamnâmei Dahilî Encümenine havale edilecektir. 26



Temmuz 247 sayılı İktisat Vekâleti Bütçesine Otuz Bin Lira İlâvesine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Muhtelif bölgelerde devam eden veba salgınına karşı gerekli tedbiri alacak mücadele teşkilatına sarf edilmek üzere, 1338 senesi İktisat Vekâleti bütçesinin 282nci faslının birinci emrazı sâriyei hayvaniye maddesine 20.000 ve 288nci faslının üçüncü serum darülistihzarları maddesine de 10.000 lira tahsisat ilave olunmuştur.



BMM ZC, C: 21, İ: 80, Beşinci Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.102



26



Temmuz Altı aylık görev süresinin hitamı nedeniyle Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Hakkı Hami Bey (Sinob), Arif Bey (Konya), Mazhar Müfid Bey (Hakkâri), Rasim Bey (Elâziz) Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni âzalığına intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 21, İ: 80, Birinci Celse



26



Temmuz Altı aylık görev süresinin hitamı nedeniyle Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti intihabı gerçekleştirildi. [Cmh]



Dursun Bey (Çorum), Rıza Bey (Yozgad), Şükrü Bey (İstanbul), İsmail Safa Bey (Mersin), Rifat Bey (Tokad), Nâdir Bey (Isparta), Hamdi Bey (Tokad) Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti âzalığına intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 21, İ: 80, Birinci Celse



26



Temmuz Ankara Süvari Alayı Birinci Bölük Mülâzimisanisi Ferid Efendi'nin İstiklâl Madalyasıyla taltif edilmesine karar verildi. [Cmh]



26



Temmuz Trakya'nın işgalinin yıldö- Trakya hakkında madde madde oylanarak kabul edi- KSG IV nümü nedeniyle Trakya len karar suretinin İtilâf Devletlerine verilmesine kaYardım Cemiyeti, rar verilmiştir. Şehzadebaşı Ferah Tiyatro'sunda bir toplantı düzenledi.



26



Temmuz Fener Rum Patrikhanesi'nin her iki heyeti, Patrik Meletios başkanlığında toplantıya çağrıldı.



İngiltere Başbakanı Lloyd George'a minnettarlık ifa- KSG IV de eden telgraflar çekilmesi, Metron ve Kayseri Metropolitlerinin Trakya'ya giderek başkumandandan İstanbul'un işgalinin istenmesi ve dış politikada Yunanistan Hükümeti ile birlikte hareket edilmesi kararları alınmıştır.



26



Temmuz Belçika'nın İstanbul Elçisi De Well, Rauf Bey'in İcra Vekilleri Heyeti Reisi seçilmesiyle ilgili raporunu sundu.



Raporda, İngilizlerin, Kemal Paşa'yı işbaşından uzak- KSG IV laştırmak için Rauf Bey'in etrafında teşekkül edecek bir iradeye bel bağladıkları yazılmıştır.



BMM ZC, C: 21, İ: 80, Birinci Celse



1922 Yılı



1199



G.



Ay



27



Temmuz Hariciye Vekâleti, yüksek komiserlere verdiği notada Yunan zulmünü protesto ettti. [Cmh]



Hariciye Vekâleti, Fransa, İngiltere, ABD, Belçika, KSG IV Hollanda, Japonya ve İsveç temsilciliklerine verdiği notada Yunan zulmünü protesto etmiş; Yunanlıların bütün maddi kaynakları tahrip ettiğini belirtmiş ve barış döneminde Düyun-u Umumiye'nin kaynaklarını tahrip edilen mıntıkanın imarına hasretmek zorunda kalacağını ifade etmiştir.



27



Temmuz Meclis'in gizli oturumunda, Yeni bir İstiklâl Mahkemesi teşkiline dair İcra Vekilleri Heyeti tezkeresinin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Amasya İstiklâl Mahkemesinin intihabının bir kaç gün tehirinde bir zarar olmayacağı İcra Vekilleri Reisi Rauf Bey tarafından beyan olunarak İstiklâl Mahkemeleri vezaifi hakkında bir hafta içinde bir talimatname ihzar etmek üzere Dahiliye, Adliye ve Millî Müdafaa Encümenlerinden müntahap on beş kişilik bir encümeni mahsus teşkiline dair Mersin Mebusu İsmail Safa Beyin teklifi kabul olundu ve İstiklâl mahakimine dair diğer tekliflerin de bu encümene havalesi kararlaştırılmıştır. Söz konusu kanunun İstiklâl Mahkemelerine sevkedilecek davaların çeşidi, bu mahkemelerin yargılama biçimi ve üyelerinin görev sürelerini belirlemesi istenmiştir.



27



Temmuz Kastamonu Mebusu Besim Bey, Memurin Muhakemat Heyetinden istifa etti, yerine Canik Mebusu Süleyman Bey intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 81, Birinci Celse



27



Temmuz İstiklâl Mahkemeleri Kanununun tadili için Müdafaai Milliye, Dahiliye ve Adliye Encümenlerinden müntahap âzalardan oluşacak bir Encümeni Mahsusa teşkil edilmesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 81



27



Temmuz Eski Beyrut Valisi Azmi Bey'in istediği zaman memlekete dönebilmesine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.21..15./ 88-10



27



Temmuz 1710 sayılı Irak temsilcisi Irak temsilcisi sıfatıyla Diyarbakır'a gelip sonradan BCA: hakkında İcra Vekilleri He- şüpheli görülen ve Sivas'a gönderilen Bağdatlı 30..18.1.1/ yeti Kararı alındı. [Cmh] Süveydizade Reşit ile arkadaşı Hacı Mehmed'in şim- 5.22..6. dilik bulundukları yerlerde kalmalarına karar verilmiştir.



27



Temmuz General Sir Charles Rapor, 7 Eylül 1922 tarihinde bir İngiliz Parlamenter İBA IV Townshend, Türkiye Rapo- tarafından Dışişleri Bakanlığı'da Sir W.Tyrrell'e bir runu hazırladı. mektupla ulaştırılacaktır. Raporda barış için şu şartların sağlanması gerektiği yazılmıştır: 1) İzmir vilayeti boşaltılacak. Azınlıklar için Türkiye güvence verecek. 2) Edirne'yi içine alacak şekilde Meriç sınır olmak kaydıyla Trakya sınırı değiştirilecek. 3) Çanakkale Boğazı güvence altına alınacak. 4) Türk silahlı kuvvetleri 45.000 yerine en az 300.000 olmasına karar verilecek. 5) Barış yapılmaması halinde Mustafa Kemal'in İslam dünyasındaki büyük hareketi İngiltere



1200



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM GCZ, İ: 81, İkinci Celse; KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



aleyhine kullanabileceği göz önünde bulundurulacak. 6) İngiltere ve Fransa Yakın Doğu konusunda el ele vermeli. Bu şartların yanı sıra Türkiye'nin yeni durumuna ilişkin şu tespitler yapılmıştır: Türk milli ordusu güçlü ve etkindir. Yepyeni bir Türkiye doğmuştur. İngiltere'nin düşmanca tutumu yüzünden Türkiye ticaretini başka ülkeler ele geçirmiştir. İngiltere ve Fransa için İslam'ın ve Türkiye'nin bir tehlike olabileceğini söyleyen ve İngiltere'de ordu terhis edilmişken yeni bir seferberlik ilan edilemeyeceğini belirten Townshend, barış için aklımızı başımıza toplayalım demiştir. 27



Temmuz Osmanlı Matbuat Cemiyeti'nin genel kurul toplantısı yapıldı.



Yönetim Kurulu üyeliklerine Hüseyin Cahit Bey KSG IV (Başkan), Celâl Sahir Bey (Umumî Kâtip), Ali Nihat Bey, Selim Ragıp Bey, Hüseyin Şükrü Bey, ŞeRefettin Bey, İsmail Müştak Bey, Necmettin Sadık Bey, Haydar Niyazi Bey, Ahmet Emin Bey, Velit Bey ve Mübahat Bey seçilmiştir. 14 Ağustos 1922 tarihinde başkanlık ve umumî kâtiplikte değişikliğe gidilecek; Halit Ziya Bey başkan, Necmettin Sadık Bey umumî kâtip olacaktır.



27



Temmuz "yalnız barışı ve bağımsızlığı değil, siyasî ve toplumsal devrimi de hedeflediği"



İkdam Gazetesi yazarı Yakup Kadri, barıştan sonra KSG IV, Mustafa Kemal'in kendi köşesine çekileceği sözlerine İkG ilişkin olarak, "onun açtığı savaşın yalnız barışı ve bağımsızlığı değil, siyasî ve toplumsal devrimi de hedeflediğini, milli hareketin ikinci ve en müşkül kısmını teşkil eden o mücadelenin Mustafa Kemal'siz düşünülemeyeceğini" söyleyerek karşı çıkmıştır.



27



Temmuz "İç borçlanma ve millî itibar"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, "İç borç- KSG IV, PS lanma ve millî itibar" başlıklı bir yazı yazmıştır.



28



Temmuz Garp Cephesi karargâhında kumandanların genel taarruzu görüştükleri gizli bir toplantı yapıldı.



Garp Cephesi Karargâhının bulunduğu Akşehir'de 28 Nutuk, Temmuz 1922 gecesi Başkumandan Mustafa Kemal KSG IV Paşa, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa, İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa ve bazı kolordu kumandanlarının katıldığı gizli bir toplantı yapılmıştır. Toplantıda, Fevzi Paşa genel taarruz planını açıklamış; kumandanların çoğu tam bir zafer sağlayacak genel bir taarruz yapılamayacağını savunmuştur. Fevzi Paşa karşı çıkışlar üzerine istifa etmek istemiş; ancak, İsmet Paşa'nın her halükarda emirlere uyulacağını söylemesi üzerine istifadan vazgeçmiştir.



28



Temmuz Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, Yunanistan Hükümeti'nin İstanbul'un işgal kararını Müttefik ülkelere bildirdi.



Baltacis, Yunanistan'ın Mustafa Kemal'e bir ültima- KSG IV tom vererek Paris kararlarını kabul etmezse İstanbul'u işgal edeceklerini belirteceğini iletmiştir. Müttefik Ülkeler Yunanistan Hükümeti'nden İstanbul'un işgali kararının ertelenmesini istemişlerdir. İstanbul'daki Müttefik Ülkeler Başkumandanlığı (General Harington), bir bildiri yayımlayarak Yunanistan'ın İstanbul'a girmemesi yönünde ihtarda bulunmuş; İstanbul'un tarafsız bölge olduğunu hatırlatmış ve eğer girerlerse bunun kuvvet yoluyla önleneceğini belirtmiştir. Fransa, Çatalca harp sahasını işgal etmiştir.



1922 Yılı



1201



G.



Ay



28



Temmuz Londra'da kurulan Yakın ve Türkiye'nin toprak bütünlüğünü de savunan cemiye- KSG IV Ortadoğu Cemiyeti bir zitin verdiği ziyafette konuşan İngiliz parlamenter yafet verdi. Herbert, "Anadolu'da olanlar, takip edilen siyasetin sonucudur. Azınlıklar meselesi, azınlıkların başına felaket getirdi. Anadolu'nun Türklere terk edileceği taahhüt edilmelidir. L.George'un elindeki silah kırıktır."



29



Temmuz Cebelibereket Mebusu Rasim Bey ve rüfekasının, İngiliz Generali Townshend'in Ankara'yı ziyaretinin manayı siyasisi hakkında Heyeti Vekile Riyasetinden sual takririne, Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey cevap verdi. [Cmh]



Rauf Bey, General Thownshend'in İngiltere Avam Kamarası üyesi Yüzbaşı Gee'ye çektiği telgrafla cevap vermiştir. Telgrafta, Thownshend'in, Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltması halinde barışın hemen yapılacağına dair bir kanaate sahip olduğunu belirttiğini söylemiştir. Aynı gün, Hakimiyeti Milliye Gazetesine bir mülakat veren General Thownshend, İngiltere'ye yardımcı bir Türkiye arzuladığını, eskisi gibi Türkİngiliz dostluğunun kurulacağını ümit ettiğini dile getirmiştir.



BMM GCZ, İ: 83, Üçüncü Celse; KSG IV; HM: 30 Temmuz 1922



29



Temmuz Erzurum Mebusu Mustafa Durak Beyin; Yunanlıların İstanbul'u işgal edecekleri ve Fransızların buna karşı çıktıkları hakkındaki şayianın mahiyetine dair sual takririne, Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey cevap verdi. [Cmh]



Rauf Bey, kendilerine resmi bir tebligatta bulunulmadığını; sadece kimi istihbari bilgilere sahip olduklarını söyledikten sonra; İstanbul'un işgal altında olduğu düşünüldüğünde bir nota vermenin faydasız olacağını dile getirmiştir.



BMM GCZ, İ: 83, Üçüncü Celse



29



Temmuz Darülfünun Divanı'nın, Darülfünun müderrislerinden bazılarının milli hisleri Rencide edici davranışları nedeni ile azilleri ve yerlerine tayinler verilmesine dair kararları onaylandı. [Osm]



Darülfünun Divanı tarafından süresiz izinli sayılan 5 müderrisin yerine Edebiyat Fakültesi'nce önerilen yeni müderrislerin ataması Padişah tarafından onaylanmıştır. Öğrencilerin 30 Mart 1922 tarihinde başlattıkları Darülfünun Grevi başarıya ulaşmıştır. Avrupa ve Osmanlı Devleti Münasebetleri dersini veren Ali Kemal'in yerine, Ali Reşat Bey; Türk Edebiyatı dersini veren Cenap Şehabettin'in yerine Yahya Kemal Bey; Mabadet-tabîyye (Metafizik) ve Bediyat dersini veren Rıza Tevfik yerine, Mabadet-tabîyye dersi için Ahmet Naim Bey, Bediyat dersi için İsmail Hakkı Bey; İran Tarihi ve Edebiyatı dersini veren Hüseyin Daniş yerine Veled Çelebi; İngiliz Edebiyatı dersini veren Barsamyan'ın yerine, ders Batı Edebiyatı ile birleştirilerek Cemil Bey atanmıştır.



KSG IV; BOA: MV., GN: 86, DN: 224 (03.09. 1922)



29



Temmuz Yunanistan, İstanbul'un işgali hakkında Müttefik Ülkelere ikinci bir nota verdi.



Yunanistan, İngiltere, Fransa ve İtalya'ya verdiği KSG IV ikinci notada, barışın sağlanması için İstanbul'un işgalinin en kuvvetli etken olacağını belirterek, işgale karşı konulmayacağını umduğunu ifade etmiştir. İngiliz Genelkurmay Başkanlığı, Kemalistlerin korkultulması için Yunanlıların İstanbul'da serbestçe yürümesine izin verilmesini önermiştir. Müttefik Ülkelerin İstanbul'daki komutanları Harington, Charpy ve Mombelli bir toplantı yaparak ellerinde sadece 4.000 tüfek olduğunu bildirmişlerdir. İzmir cephesinden gelen iki Yunan tümeni Tekirdağ'da karaya çıkartılmıştır.



1202



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Temmuz Hiyaneti Vataniye mücriminin bir kısmının affına dair Af Kanunu tefsir edildi. [Cmh]



Asker firariliği ceraimi hakkında Af Kanunu'nda hiçbir kayıt ve sarahat mevcut olmadığından affın asker firariliğini kapsamadığına karar verilmiştir. Kuvayı maddiye ve mâneviyei devleti tenkiste yalnız ihtilâs ve irtikâbeyliyenlerin aftan hariç bırakılmış olduğuna kanaat getirilmiştir. Af Kanunu, vazaif ve faraizi askeriyeden dolayı divanı harblerce mahkûm edilmiş kişileri kapsamamaktadır.



BMM ZC, C: 22, İ: 82, İkinci Celse



29



Temmuz Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey Memurin Muhakemat Heyeti'nden istifa etti, yerine Batum Mebusu Edib Bey intihap olundu. [Cmh]



29



Temmuz 273 sayılı Kurban Bayramının tebriki hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi namına Kurban Bayramını tebrik etmek üzere cepheye bir heyetin gönderilmesine ilişkin Erzurum Mebusu Salih Efendi'nin takriri mucibince Divanı Riyasetçe heyete, Ankara Mebusu Ali Fuad Paşa, Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi, Burdur Mebusu Âkif Bey ve Kayseri Mebusu Âtıf Bey seçilmiş ve bu kişilerden oluşan heyet Heyeti Umumiyece uygun bulunmuştur.



29



Temmuz Adana Valiliği'ne Canpolat tayin edilmesi önerisi Meclise geldi. [Cmh]



Adana Valisi Hacı Adil'in istifası üzerine yerine BCA: 30..10.0.0/ Canpolat tayin edilmesi Meclise gelmiştir.



30



Temmuz Genel taarruzun biçimine ve ayrıntılarına karar verildi.



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiye Nutuk Reisi Fevzi Paşa ve Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Akşehir'de genel taarruzun biçimini ve ayrıntılarına karar vermişlerdir.



30



Temmuz Stergiadis, İyonya Devleti'- Stergiadis, İzmir'de düzenlenen bir mitingde özerk KSG IV nin temeli olacak bir özerk bölgenin kurulduğunu ilan etmiştir. Miting hazırlıklabölge kurulduğunu ilan etti. rı için 28 Temmuz 1922 tarihinde bir önceki Yunanistan Hükümeti'nden İyonya Devleti'nin kurulması için izin alamayan İstanbul'daki Müdafaa Cemiyeti'nden de yardım istenmişti. Yunanistan'ın bölgede yaşayan halklara özgürlük hazırladığını, bölgede özerklik ilan edilmesini Türkiye ile Yunanistan arasında barış anlaşması yapılmasına yardım edeceğini ileri sürmüştür. İzmir Belediye Başkanı Hasan Paşa, 8 Ağustos 1922 tarihinde Özerk İyonya Devleti projesini uygun bulduğunu açıklayacaktır.



30



Temmuz 1721 sayılı Buhara Sefiri Galib Paşa hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Buhara Sefareti'ne tayin edilen Galib Paşa'nın görev yerine gönderilmesi imkansız olduğundan merkezde kalması ve fırsat buldukça Ruslar nezdinde teşebbüste bulunulmasına karar verilmiştir.



30



Temmuz 1718 sayılı Özel okullara dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı.



Özel okullara dair Mekatib-i Hususiye Yönetmeliği'- BCA: nin uygulanması ile mevcut yabancı okulların devamı 30..18.1.1/ 5.22..14./ fakat yeni okul açılmamasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 82, Birinci Celse



BMM ZC, C: 22, İ: 82, İkinci Celse



64.430..2./ 712



BCA: 30..18.1.1/ 5.22..17./ 107-1



248-13



1922 Yılı



1203



G.



Ay



30



Temmuz 1338 Posta ve Telgraf ve Telefon Müdüriyet-i Umûmiyyesi Bütçesi hakkında irâde-i seniyye yayımlandı. [Osm]



1338 Posta ve Telgraf ve Telefon Müdüriyet-i Düstur Tertip 2, Umûmiyyesi Bütçesine 5.500 lira ilâve edilmiştir.



30



Temmuz 10 Ramazan 1332 (2 Ağustos 1914) tarihli kanûnun te'cil-i tatbiki hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Sim ikiliklerden gayri meskûkât-ı mağşûşenın ve sim 20 ve 40 paralıkların tedâvülden ref'ine ve teferruâtına dâir olan 10 Ramazan 1332 (2 Ağustos 1914) tarihli kanûnun te'cil-i tatbiki hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.689



30



Temmuz Dersaadet ve Tevâbi-i Ni12 Cemâziyelâhir 1299 (1 Mayıs 1882) tarihli zâmnâmesi'nin Dersaadet ve Tevâbi-i Nizâmnâmesi'nin 11.maddesine müzeyyel ka- 11.maddesine müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır. rârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.690



30



Temmuz İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, 29 Haziran 1922 tarihinde ayrıldığı İstan- KSG IV Sir Horace Rumbold, İngil- bul'a geri dönmüştür. tere'den İstanbul'a döndü. [YK]



30



Temmuz Anadolu Ortodoksları Kongresi, çeşitli şehirlerin metropolitlerine bir açık mektup yayımladı.



İznik, İzmit, Antalya, Amasya, Trabzon, Ankara, KSG IV Niksar, Gümüşhane ve Kadıköy metropolitlerine yönelik yayımlanan açık mektupta, Anadolu Ortodoksları adına söz söylemeye ve imza atmaya yetkili olmadıkları belirtilmiştir. Kongre, Anadolu'da bulunan İngiliz milletvekili Townshend'e de bir telgraf çekerek, Batılıların Hrisitiyanları kullanmaya kalkışmasını kınamıştır.



31



Temmuz 249 sayılı İstiklâl Mahakimi Kanunu kabul edildi. [Cmh]



Bu kanun teklifi Koçgiri Tahkik Heyetinden gönderilmiş ve hafi celsede müzakere edilmiş olan mazbata üzerine tanzim edilmiştir. İcra Vekilleri Heyetince gösterilecek lüzum ve Büyük Millet Meclisince ekseriyeti mutlâka ile verilecek karar üzerine icabeden mahallerde İstiklâl Mahkemeleri kurulmasına karar verilmiştir. Kaza gibi ihtisasa dayanan bir yetkinin Meclis harici adli rical tarafından kullanılmasını savunanlar karşısında, İstiklâl Mahkemelerinin fevkalâde mahkemeler olmaları nedeniyle teşrii ve icrai salâhiyete sahip Meclis âzasından oluşması gerektiğini savunanlar lehine bir düzenleme yapılmıştır. Memurin muhakemetiyle ilgili bazı görevler de İstiklâl Mahkemelerine verilmiştir. İdam hükümleri Büyük Millet Meclisince tetkik ve tasdik olunduktan sonra infaz olunacaktır. Müddeiumumilik teşkilatı ihdas edilmiş ve müddeiumumilere Meclisce kati suretle halledilecek kararlara itiraz hakkı tanınmıştır. Meclis ayrıca İstiklâl Mahkemeleri arasındaki itilaflara da bakacaktır.



31



Temmuz 248 sayılı Garb Cephesinde Bilfiil Harekâtı Askeriye Sahası Olan Mevaki Âşarı Hakkındaki 16 Temmuz 1337 tarihli Kanunun temdidi mer'iyetine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Garb cephesinde bilfiil harekâtı askeriye sahası olan BMM ZC, mevakie munhasır olmak üzere âşarın sureti cibayeti C: 22, İ: hakkındaki 16 Temmuz 1337 tarihli Kanun ahkâmı 83 1338 senesi için de caridir.



1204



Olay/Mevzuat



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Cilt 12, s.689



BMM ZC, C: 22, İ: 83; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.108



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Temmuz İngiliz, Fransız ve İtalyan Notada, İstanbul'un işgaline izin verilmeyeceği; İs- KSG IV Hükümetleri, bir nota ile tanbul'a yönelik askeri bir harekâta askeri kuvvetle İstanbul'un Yunanistan ta- karşılık verileceği belirtilmiştir. rafından işgal edilmesi önerisini reddettiler.



31



Temmuz Türkiye İdman Cemiyetleri İttifakı'nın Merkez Kurulu ilk toplantısını yaptı.



Türkiye'nin ilk resmi spor örgütü olan Türkiye İdman KSG IV Cemiyetleri İttifakı Merkez Kurulu, Osmanlı Matbuat Cemiyeti salonunda ilk toplantısını yapmıştır. İttifak başkanlığına Ali Sami Bey seçilmiştir.



1



Ağustos



Ali Fuad Paşa başkanlığındaki Meclis heyeti Garp Cephesine hareket etti ve Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, Garp Cephesi karargâhına vardı.



29 Temmuz 1922 tarihinde Meclis'te alınan karara istinaden Ali Fuad Paşa başkanlığındaki heyet Garp Cephesine hareket etmiştir. Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa da, Mustafa Kemal Paşa ile ordunun lojistik ihtiyacını konuşmak için Akşehir'e gitmiştir.



1



Ağustos



Adana Valiliği'ne KastaKastamonu Valiliği'ne Sinop Mutasarrıfı Süleyman BCA: monu eski Valisi Refet Bey Necmi Bey tayin edildi. Süleyman Necmi Bey, 21 30..18.1.1/ 5.23..4; tayin edildi. [Cmh] Ağustos 1922 tarihinde görevine başlayacaktır.



KSG IV, BMM ZC, C: 22, İ: 82



BCA: 30..18.1.1/ 5.23..4.; HM: 28.08.1922



1



Ağustos



1731 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile küçük suçlardan mahkum çiftçilerin üç ay süreyle tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



İstiklal Mahkemelerince hapse mahkum edilen küçük BCA: suçlulardan,ziraatla uğraşanların hasat mevsiminde 30..18.1.1/ üç ay süreyle serbest bırakılmasına karar verilmiştir. 5.23..7.



1



Ağustos



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İzmir'de özerklik ilanını protesto etti. [Osm]



İzzet Paşa, Yüksek Komiserlere verdiği bir yazı ile KSG IV Yunanistan'ın İzmir'de özerklik ilan etmesini protesto etmiştir.



1



Ağustos



Mekâtib-i Leyliyeye meccâni talebe alınmaması hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1



Ağustos



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Padişah'ın himaye edilip edilmeyeceğini sordu. [YK]



Yunanistan'ın İstanbul'u işgali halinde Sultan Halife'- Sİ nin himaye edilip edilmeyeceği sorulmuş; bununla ilgili şifre İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold tarafından İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a çekilmiştir.



1



Ağustos



Dünya basını "Doğu çıkmazı"nı tartışıyor.



Figora Gazetesi'nde "Doğu çıkmazı" ve Dépat'da KSG IV "Doğu tehdidi" başlıklı yazılara yer verilmiştir. Doğu tehdidi başlıklı yazıda, "Yunanistan'ın özerkliğini ilan ettiği İzmir'i ilhak etmeyeceği boş bir iddiadır. Büyük devletler, kararlaştırdıkları ortak programı zorla uygulatmada ortak bir irade ve azim göstermedikleri zaman, ihzar ettikleri kuvvet ne olursa olsun etkisi hiçtir. Yunanlıların İstanbul'u tehdidi def edilmelidir." diye yazılmıştır. Le Temps'ın başyazısında da, "Doğu'da barış kurulmak isteniyorsa Yunanistan bunun gereklerini yapmaya zorlanmalıdır. Denizlerin hakimi İtilaf Devletleridir. Yunanlıları yola getirmek için en etkili tedbir limanlarını abluka etmekten iba-



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.691



1922 Yılı



1205



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rettir." denmiştir. İstanbul'un işgali notası ile alevlenen Doğu Sorunu, The New York Times, Daily News, The Morning Post gibi gazetelerde de kendine yer bulmuştur. 1



Ağustos



"İhtilâl mi, inkılab mı?"-13



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "İhtilâl mi, inkılap mı?" HM başlıklı yazının on üçüncü bölümü yayımlanmıştır.



2



Ağustos



Eski Hahambaşı Hayım Naum Efendi, Ankara'da İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'i ziyaret etti.



Naum Efendi, Meclis Reisisanisi Dr.Adnan Bey'i de KSG IV, HM ziyaret etmiştir.



3



Ağustos



Yunanistan Dışişleri Baİngiltere'ye verilen notada, İstanbul'un işgaline izin Sİ kanlığı, İstanbul'un işgaline verilmemesi protesto edilmiştir. izin verilmemesine ilişkin protesto notası verdi.



3



Ağustos



Sinob Mutasarrıflığı'na Saruhan eski Mutasarrıfı Hüsnü Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.23..12./ 71-79



3



Ağustos



Bazı Mutasarrıflıklara tayinler yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.26..20.



3



Ağustos



1805 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Anadolu Gazetelerinin İstanbul'a yollanmasına karar verildi. [Cmh]



Anadolu'da basılan gazetelerin İstanbul'a gönderilme- BCA: 30..18.1.1/ sine izin verilmiştir. 5.27..1.



3



Ağustos



Fransa, Ankara Hükümeti'- Fransa, Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltması konu- Sİ nin sunduğu ateşkes şartla- sunda diretmiştir. rının kabul edilmesine dair İngiltere'ye yedinci notasını verdi.



4



Ağustos



Enver Paşa öldürüldü.



Buhara'daki Basmacı isyanına destek veren Enver KSG IV Paşa, Kızılordu müfrezesinin yaptığı baskında öldürülmüştür. 2/3 Kasım 1918 gecesi İstanbul'dan kaçtıktan sonra gittiği Almanya ve Rusya'da İttihat ve Terakki'yi canlandırmaya ve Anadolu'ya geçerek milli mücadelenin başına geçmeye çalışmıştı. Sovyetler Birliği'nin Anadolu'ya geçişine izin vermemesi üzerine Buhara'ya yönelmişti.



4



Ağustos



Fethi Bey, Londra'da temaslarda bulundu.



Balfour ve Lord Curzon'un bulunmadığı gerekçesiyle KSİB Londra'da üst düzey yetkililerle görüştürülmeyen Fethi Bey, Dışişleri Bakanlığında temaslarda bulunmuştur. 10 Ağustos 1922 tarihinde İngiliz Hükümeti, Fethi Bey'le görüşülmediğini; çünkü, kendilerinin müttefikleriyle görüşmekte olduklarını belirten bir açıklama yapacaktır. İngiliz Hükümeti, bugün Fethi Bey'le görüşülmemesinin sebebini Büyük Taarruz'dan sonra kendisinin resmi görevle Londra'da bulunmamasına bağlayacaktır. Fethi Bey, Morning Post Gazetesi'ne verdiği demeçte, Türkiye'nin kendi öz varlığı için mücadelede ısrarlı olduğunu, ancak Irak



1206



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



hakkında tatmin edici teminat vermeye hazır olunduğunu; The Times'a verdiği demeçte ise, Çanakkale ve Trakya için tekliflerle geldiğini ve Boğazların serbest bölge olabileceğini siylemiştir. 4



Ağustos



Mr.Kenworthy'nin 3 Ağustos 1922 tarihli sorusu üzerine Türkiye üzerine Avam Kamarasında genel görüşme açıldı.



Mr.Kentworthy, 3 Ağustos 1922 tarihinde İngiltere KSG IV, Başbakanı Lloyd George'a, İzmir ve çevresinde ba- Sİ, İBA IV ğımsız bir Yunan devletinin ilan edildiğinden haberlerinin olup olmadığını; böyle bir girişimin İngiltere tarafından tasvip edilemeyeceğinin açıkça Yunanistan'a bildirilip bildirilmediğini sormuştu. Lloyd George, "Son Yunan tedbirleri, bir derece mahallî muhtariyet kurmakla birlikte İyonya'yı bağımsız bir devlet haline getirmemektedir. Yunan Hükümeti'ne uyarmada bulunmayı gerekli görmüyoruz." diye karşılık vermişti. Kentworthy'nin bu cevabı yeterli görmemesi üzerine bugün genel görüşme açılmıştır. Kentworthy şöyle konuşmuştur: "Azınlıklar 500 yıldır Türkiye'de servet sahibi olmuşlardır. Yunanlıların entrikaları, Rumları baştan çıkarmıştır. Yunanistan'ın İstanbul'u işgal etmeyi hatırına getirmesi dış siyasetimizin macerasını gösterir. Türkiye'nin millî hayatında başlamış olan uyanışa karşı gözlerimizi kapamamalıyız. Türklerin millî kahramanına asi general denemez." Lloyd George ise, görüşmelerde Hükümet politikasını şu sözlerle savunmuştur: "Türkiye'nin Boğazları kapatması, savaşı iki yıl uzattı. İzmir bölgesinin Yunanistan'a verilmesi gerekiyordu. Londra Konferansı'nda ve Paris kararlarında barışı kurma denemeleri yaptık. Ankara reddetti. Mustafa Kemal, büyük bir general ve büyük bir yurtsever olabilir ama Müslümanların başı Halife'dir. Türkler Pontus bölgesinde zulüm yapıyor. Anadolu Rumları korunacaktır. İstanbul'u Yunanistan'a karşı biz koruyoruz." Lloyd George, bu konuşmasından ötürü Yunanistan'a Helenizmin hamisi ilan edilecektir. 8 Ağustos 1922 tarihinde Patrik Meletios tarafından düzenlenen ve Çatalca, Kayseri Metropolitleri ile Sen Sinod'un katıldığı toplantıda Lloyd George'a ve Yunan milletine şükranların bildirilmesine karar verilecektir. 10 Ağustos 1922 tarihinde Atina'da ve diğer Yunan şehirlerinde yapılan mitinglerde bu konuşmasından ötürü Lloyd George'a teşekkür edilecektir.



5



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesinden Ankara'ya döndü.



KSG IV



5



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakan Vekili Lord Balfour'a Ankara'nın genel durumu ile ilgili bilgi verdi. [YK]



Rumbold, Türkiye'de herkesin konferanstan yana ol- İBA IV duğunu belirtmiştir. Mustafa Kemal'in durumunun sarsılmış olduğunu eklemiş; Enver Paşa yanlıları veya eski İttihatçıların güçlenmesinin doğrudan İngiltere yararına olmayacağını, onların da en az Mustafa Kemal kadar kendilerini zorlayacağını belirtmiş; Padişah'ın güçlenmesinin tek çıkar olduğunu, ancak bunun için de bir belirti olmadığını ifade etmiştir. Aynı gün, gönderdiği başka bir raporda da Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'ya yaptığı görüşmeden bahsetmiş ve kendisinin konferans için Ankara Hükümeti adına Rauf Bey'in tercih edilebileceğini söylemiştir.



1922 Yılı



1207



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Ağustos



Batı Cephesi Kumandanı İsmet Paşa gizli olarak ordulara "taarruza hazırlık emri" verdi.



Lloyd George'un 4 Temmuz 1922 tarihinde Avam AK, KSG Kamarası'nda yaptığı konuşma üzerine Garp Cephesi IV, Nutuk Kumandanı İsmet Paşa, ordulara saldırı için gizli bir hazırol emri vermiştir. Trakya'da hazırlık yapan Yunan ordusunun Anadolu'ya daha fazla kuvvet getirmesine izin vermeden saldırının gerçekleştirileceği, amacın düşmanı Afyon'un kuzeyine sürmek olduğu söylenmiştir.



6



Ağustos



Müttefik Ülkelerin Kumandanları ile Yunanistan arasında Çatalca'da bir protokol imzalandı.



Çatalca'da tarafsız bir bölge için Müttefik Ülkeler ile KSG IV Yunanistan arasında bir protokol imzalanmış; taraflar birliklerini üç kilometre geri çekme taahhüdünde bulunmuşlardır. Protokol, İtalyan Generali Mombelli ve Dördüncü Yunan Ordusu Kumandanı Velahopulos Sinekli tarafından imzalanmıştır. Protokol, 10 Ağustos 1922 tarihinde İstanbul'daki Müttefik Orduları Kumandanlığı tarafından resmi tebliğ ile duyurulacaktır.



6



Ağustos



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa Ankara'ya döndü.



KSG IV



7



Ağustos



İstanbul'da İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold Padişah Vahdettin ile görüştü.



Vahdettin, Ankara'dakilerin bir devlet değil, belki AK, KSİB, asiler ve ihtilalciler topluluğu, İttihat ve Terakki'nin Sİ yeniden ortaya çıkmış bir biçimi olduğunu söylemiştir. Rumbold ise, bir hal çaresi bulmak için Ankara'nın hesaba alınması gereken bir faktör olduğunu ve yok etme çaresine sahip olunmayan bir kuvvet olduğunu dile getirmiştir. Padişah Yunanlıların işgal ettikleri bölgelerin Hükümetine, "meşru hükümet"e verilmesini, barışın İstanbul Hükümeti'yle yapılmasını, Anadolu'daki hareketi bastırmada meşru hükümetin desteklenmesini istemiştir.



7



Ağustos



Padişah Vahdettin, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'a bir mesaj iletti. [Osm]



Prens Sami aracılığıyla iletilen mesajda, "Ben Padi- İBA IV şah ve Halifeyim. Padişah olarak Osmanlı ordusu başkomutanıyım. Bir bunalım çıkarsa, Müttefik İşgal Kuvvetleri Kumandanı ile beraber olmam doğaldır ve böyle bir kriz anında genel karargâhımın nerede olacağını bildirmesini General Harington'dan rica ederim." General Harington, notu 19 Ağustos 1922 tarihinde hiçbir işlem yapmadım ibaresi ile Savaş Bakanlığına iletecektir. Not, 23 Eylül 1922 tarihinde Dışişleri Bakanlığına iletilecektir.



7



Ağustos



Özdemir Bey'in komuta ettiği müfreze Elcezire Kumandanlığından alınarak Şark Cephesi Kumandanlığına verildi. [Cmh]



Revandiz'de bulunan Özdemir Bey komutasındaki KSG IV müfreze, Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa tarafından 11 Ağustos 1922 tarihinde Van'da bulunan 8.Tümen'e bağlanacaktır.



8



Ağustos



Sinop Mutasarrıflığı'na Hüsnü tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 64.431..4./ 724



8



Ağustos



Eski Şeyhülislam Hayri Efendi'nin Ürgüp'te öldüğü açıklandı.



KSG IV



1208



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



8



Ağustos



Zabıta-i Saydiye Nizâm18 Safer 1299 (3 Ocak 1882) tarihli Zabıta-i Saydiye nâmesi hakkında karârnâme Nizâmnâmesi'nin 33.maddesini muaddel 23 yayımlandı. [Osm] Rebiülevvel 1309 (27 Ekim 1891) tarihli madde-i nizâmiyyede muharrer harçların tezyidi ve mezkûr 18 Safer 1299 (9 Ocak 1882) tarihli nizâmnâmenin bazı mevâddının ta'dili hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



8



Ağustos



1338 Ticaret ve Ziraat Nezâreti Bütçesine tahsisât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1338 Ticaret ve Ziraat Nezâreti Bütçesine 1.000 lira Düstur Tertip 2, tahsisât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir.



1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesinin 8.maddesi ahkâmının yem bedeli almakta olan jandarma zâbitânına da teşmili hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.692



Cilt 12, s.693



8



Ağustos



1338 sene-i maliyesi birinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



8



Ağustos



Kızılhaç Başkanlığı, Anka- Kızılhaç Başkanı G.Ador, izin verilmediğini İngiliz TKSK I, KSİB ra ve Atina Hükümetlerinin Dışişleri Bakanlığı'na bildirmiştir. soruşturma komisyonlarına izin vermediğini bildirdi.



9



Ağustos



İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, İzmir'deki özerklik ilanını protesto etti. [Cmh]



İtilaf Devletleri temsilcilerine yollanan yazıda, işgal KSG IV altında ve çoğunluğu Türk olan bir ülkede bu özerkliğin hiçbir hukuki değerinin olamayacağı belirtilmiştir.



9



Ağustos



İkinci Ordu Defterdarlığı telgrafları hakkındaki son durum iletildi. [Cmh]



2. Ordu Defterdarlığı'ndan yazılan yazıların ve çekilen telgrafların Erkânı Harbiye Reisisaniliği tarafından incelenmeden gönderilmemesi hakkında posta ve telgraf müdüriyetine verilen emrin kaldırıldığı bildirilmiştir.



9



Ağustos



Yakın ve Ortadoğu Cemiyeti, İngiltere Başbakanı Lloyd George'a bir mektup gönderdi.



The Times ve The Morning Post'ta yayımlanan mek- KSG IV tupta, Anadolu'nun Sultan idaresi altında bir Türk arazisi olduğunun tasdik edilmesi istenmiş; ecnebi zabitlerin iştirakiyle, mahalli jandarma teşkilatıyla azınlıkların himayesi mümkün olabilir denmiştir. Batı Trakya'nın, Cemiyet-i Akvam'ın himayesi altında muhtar olması gerektiği ve bu kanaldan Bulgaristan'a çıkış sağlanması gerektiği belirtilmiştir.



9



Ağustos



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, Fransız Yüksek Komiseri General Pellé ile görüştü.



KSG IV



10



Ağustos



İtalyan Hükümeti, Ankara Celâleddin Arif Bey aracılığıyla verilen notada altı KSG IV Hükümeti'ne bir nota verdi. soru sorulmuştur. Soruların mahiyeti şu şekildedir: barış için asgari şartlar, azınlıklar için gösterilecek garantiler, kapitülasyonların kalkmasına karşılık verilecek tazminat, kapitülasyonların kalkması halinde Türkiye'nin etki alanında değişiklik yapılıp yapılmayacağı, barıştan sonra Ankara ile Sultan arasındaki ilişkinin ne olacağı, petrol imtiyazı konusunda İtalya'ya ne vaad edildiği. ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol'un raporuna göre, Ankara Hükümeti, millet egemenliğine ve bağımsızlığa zarar vermeyecek her türlü anlaşmaya taraf olabilecekleri karşılığını verecektir.



1922 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.694



BCA: 30..10.0.0/ 159.115..6. /1676



1209



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



10



Ağustos



1748 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Divanı Temyizi Askeri Başkan ve üyeliklerine tayinler yapıldı. [Cmh]



Ali Sait Paşa, Askeri Divanı Temyiz Başkanlığına atanmıştır. Ethem Servet Paşa, üyeliğe atanmıştır. Nazif Paşa, 14 Ağustos 1922 tarihinde üyeliğe atanacaktır. Askeri Divanı Temyiz Başkanlığına, 7 Eylül 1922 tarihinde eski Elcezire Cephesi Kumandanı Nihad Paşa atanacaktır.



BCA: 30..18.1.1/ 5.24..4./ 39-29; KB



10



Ağustos



1747 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Karadeniz'deki Sovyetler Birliği nakliyatına dair karar alındı. [Cmh]



Rus Ticaret-i Bahriye İdaresi'nin, Trabzon ve BCA: Lazistan kıyılarından deniz nakliyatında bulunması- 30..18.1.1/ 5.24..3./ nın mümkün olamayacağına karar verilmiştir. 181-4



11



Ağustos



Hakkâri Mutasarrıflığı, Şark Cephesi Kumandanlığına Simko kuvvetlerinin Türkiye'ye sığındığını haber verdi. [Cmh]



Bir Kürt aşireti olan Simko, 10.000 dolayındaki kuv- KSG IV, vetiyle İran Hükümet kuvvetleriyle çarpışarak özerk- TİH-GC lik istiyordu. Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, 28 Ağustos 1922 tarihinde vereceği cevapta Simko kuvvetlerinin silahsızlandırılarak İran'a zarar vermeyecek şekilde sınırdan uzak tutulmaları emrini verecektir. Simko kuvvetleri bu karardan sonra Irak'a geçecektir.



12



Ağustos



Eski Hahambaşı Hayım Naum Efendi ve Fransa Hükümeti temsilcisi Albay Mougin, İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey'i ziyaret ettiler.



KSG IV, HM



12



Ağustos



Memâlik-i ecnebiyede bulunan me'mûrîn-i hariciyeden mecburi me'zuniyete sevk olunanlara verilecek harcırahlar hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.695



12



Ağustos



Dârülfünûn'un şahsiyet-i hükmiyesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



12



Ağustos



1338 Maliye Bütçesine tah- 1338 Maliye Bütçesine 600 lira tahsîsât-ı fevkalâde Düstur Tertip 2, sîsât-ı fevkalâde ilâvesi ilâve edilmiştir. Cilt 12, hakkında karârnâme yayıms.698 landı. [Osm]



12



Ağustos



Umumi Harp'te Osmanlı İmparatorluğu'nun askeri durumuyla ilgili istatistik çalışmaları tamamlandı. [Osm]



Trakya ve İzmir hariç, kaybedilen arazi toplamı KSG IV, 1.600.000 km², parasal kayıp yarım milyar Osmanlı AkG Lirası olarak saptanmış; en yüksek mevcudu 2.850.000 olan ordunun ateşkes başlangıcında 560.000'e gerilediği tespit edilmiştir.



13



Ağustos



Erkânı Harbiye Karargahı Ankara'dan Garp Cephesine hareket etti. [Cmh]



Karargahın başında Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa AK, KSG da bulunmaktaydı. Karargah 16 Ağustos 1922 tari- IV hinde Garp Cephesi karargahının bulunduğu Akşehir'e varacaktır.



1210



Yönetim Zamandizini



Darulfünun'un tüzel kişiliğinden doğan vazife ve selahiyetlerinin murakabesinin Darülfünun için divana ve medreseler için ise Mecalis-i Müderrisi'ne ait oluşuyla ilgilidir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.697; BOA: MV., GN: 94, DN: 256



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Ağustos



Bazı Mutasarrıflıklara tayinler yapıldı. [Cmh]



Muş, Karahisarı Şarki ve Gaziantep Mutasarrıflıkla- BCA: 30..18.1.1/ rına tayinler yapılmıştır.



Karaoğlan Çarşısında, Sefaret binası çevresinde 30 KSG IV kadar ev yanmış; yangın yerine İcra Vekilleri ve Mustafa Kemal Paşa da gitmiştir.



5.24..6./ 71-80



13



Ağustos



Ankara'da Rus Sefaret binası yandı.



13



Ağustos



Darülfünun Nizamnamesi'nde medreselere dair yapılan değişiklik onaylandı. [Osm]



14



Ağustos



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'e rahatsızlığından dolayı üç mah mezuniyet verildi. [Cmh]



Rahatsız bulunan Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beye, BMM ZC, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyin vekâlet edece- C: 22, ğine dair İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi okundu. Ra- İ: 84 hatsızlığına binaen kendisine üç mah mezuniyet verilmesine ve yerine bir vekil intihab edilmesine karar verildi.



14



Ağustos



Erzurum Mebusu Celâleddin Arif Bey, Adliye Vekâletini kabulde mazur olduğunu bildirdi. [Cmh]



Celâleddin Arif Bey Roma Mümessilidir. Celâleddin Arif Bey'in Adliye Vekâletini kabul etmemesi üzerine yapılan intihap sonucunda 16 Ağustos 1922 tarihinde bu göreve Kayseri Mebusu Rıfat Bey seçilecektir.



BMM ZC, C: 22, İ: 84, Birinci Celse



14



Ağustos



Karahisarı Sahib Mebusu İsmail Şükrü Efendi'nin, Muallim ve Muallimeler Demeğinin neşreylediği beyannameye dair sualine Dafiiliye Vekili Atâ Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Takdirde, Hâkimiyeti Milliye Gazetesinin 26 Haziran 1338 tarihli nüshasında yayımlanan beyannamenin Almanya ve Rusya'daki inkilâpları takdir ettiği ve "asriliğe ve inkilâpçılığa muhalif düşen" bütün fikirleri ölüme mahkûm ettiği, Türkiye'deki bütün muallim ve muallimeleri kıyama davet ettiği ve İslâmiyeti muhalif mezahip ve mesaliki siyasiye müesseselerini övdüğü söylenmiştir. Devamında, bu Cemiyetin, Cemiyetler Kanunu'na göre kurulup kurulmadığı, böyle bir inkilâba Hükümetin de taraftar olup olmadığı, bu beyanname doğrultusunda Hükümete karşı meydana gelebilecek eylemler ve Maarif Vekâletinin istikameti siyasiyesi hakkında bir şey yapılıp yapılmayacağı Dahiliye, Maarif ve Şer'iye Vekâletlerinden sorulmuştur. Dahiliye Vekili Âta Bey, cevabında Cemiyetin, 7 Mayıs 1337 tarihinde kanuna uygun şekilde kurulduğunu belirtmiş; yalnız kadın ve erkek öğretmenlerin aynı dernek çatısı altında beraber çalışmaları yönünde Maarif Vekâleti ve Ankara Vilâyetinin uygun değildir görüşünün olduğunu, ancak kanunda bu konuda açıklık bulunmadığını eklemiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 84, İkinci Celse



14



Ağustos



Fethi Bey, Londra'da temaslarda bulundu.



Fethi Bey, Lord Curzon'un talimatıyla Dışişleri Ba- KSG IV, kanlığı Müsteşarı Sir William Tyrell ve yardımcısı KSİB Mr.Lindsay ile görüşmüştür. Görüşme, Fethi Bey'in, Ankara Hükümeti'nin Boğazların serbestliği konusunda her türlü güvenceyi vereceklerine ilişkin taahhüdü ile birlikte Lord Curzon'a iletilmiştir. 19 Ağustos 1922 tarihinde Müsteşar Yardımcısı Lindsay'den Londra'da daha fazla alıkonulamayacağı yönünde bir mektup alması üzerine 21 Ağustos 1922 tarihinde Londra'yı terkederek Paris'e geçecektir.



BOA: İ..DUİT, GN: 23, DN: 115



1922 Yılı



1211



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Ağustos



Ankara Hükümeti'nin Paris Ferit Bey, "Yunan toplarıyla Türk sinesinde açılama- KSG IV temsilcisi Ferit Bey, Lloyd yan rahneyi, nutkuyla yapmak zilletinde bulunmuşGeorge'un 4 Ağustos 1922 tur." demiştir. tarihli nutku ile ilgili Matin Gazetesine bir demeç verdi.



14



Ağustos



Mustafa Sabri Efendi ve Ali Kemal, Padişah Vahdettin'in huzuruna kabul edildi. [Osm]



14



Ağustos



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, Nutuk, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold TKSK I İngiltere Başbakanı Lloyd nezdindedir. George'un 4 Ağustos 1922 tarihli nutkunu protesto etti. [Osm]



14



Ağustos



Darülfünun talebeleri, Darülfünun Emini Besim Ömer Paşa'yı ziyaret etti.



14



Ağustos



Uluslararası Kızılhaç Tem- Schlemmer, Anadolu'da Yunanlıların yakıp yıktığı KSG IV, silcisi Mario Schlemmer İs- köylerde halkın tarım araçları ihtiyacını tespit etmek KSİB, tanbul'a geldi. için geldiğini söylemiştir. Temsilcinin, 15 Eylül 1922 TKSK I tarihinde Ankara'ya gitmek istediğine ilişkin bilgi 23 Ağustos 1922 tarihinde İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold tarafından iletilecektir.



14



Ağustos



Londra Konferansı dağıldı.



Tamirat sorununu görüşmek için toplanan müttefikler KSG IV konferansı, sonuçsuz bir şekilde dağılmıştır. Konferanstan sonuç alınamamasında Fransa, İngiltere'yi suçlamaktadır.



15



Ağustos



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nın birinci kongresi Ankara'da başladı.



Kongre, Hükümetin verdiği izni kaldırması üzerine KSG IV yarı gizli bir şekilde yapılmıştır. 28 delegenin katıldığı kongre 5 gece sürecektir.



15



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti'ne 600.000 lira civarındaki parayı Maliye Vekâletinin emrine verdiğini iletti. [Cmh]



Osmanlı Bankasının emrinde bulunan 600.000 küsur KSG IV lira paranın vazgeçilmez askeri ihtiyaçlar için Maliye Vekâleti emrine verdiğini ileten Mustafa Kemal Paşa, daha fazla vakit kaybedilmeden genel taarruza başlanması gerektiğini belirtmiştir.



15



Ağustos



Aydın Mutasarrıflığı'na Di- Aydın Mutasarrıfı Halil Bey'in azliyle yerine Diyar- BCA: 30..18.1.1/ yarbakır Valisi Mazhar Bey bakır Valisi Mazhar Bey tayin edildi. 5.24..14./ tayin edildi. [Cmh]



Eski Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi ve Peyamı KSG IV Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, muhalefetin önde gelen isimlerindendir. Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın işbaşına getirilmesini isteyen ve muhalifler adına bir muhtıra sunmuşlardır. Muhtırada, İstanbul Hükümeti, Anadolu Hükümeti'ne yardım etmekle suçlanmış; İzzet Paşa ile Rauf Bey'in ülkeyi el ele verip yönettikleri söylenmiş; İstanbul'un işgalinin kapıda olduğu ve Hükümetin istifa etmesi gerektiği belirtilmiştir.



Talebeler, Edebiyat Fakültesi olayının çözülmesi üze- KSG IV rine Darülfünunun vakit kaybetmeden açılmasını talep etmişlerdir. 12 Ağustos 1922 tarihinde de müderrisler Darülfünun Eminliğini ziyaret ederek, benzer bir talepte bulunmuşlardı. Besim Ömer Paşa, azil ve tayinlerin onaylanması ardından Darülfünunun açılabileceğini söylemişti. 16 Ağustos 1922 tarihinde de öğrenciler, okulları açılmazsa dersanelere devam kararı alacaklardır.



71-81



1212



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Ağustos



Diyarbakır Valiliği'ne eski Diyarbakır Valisi Mazhar Bey'den boşalan Diyarba- BCA: 30..18.1.1/ Adana Valisi Hilmi Bey ta- kır Valiliği'ne Hilmi Bey tayin edildi. 5.24..14./ yin edildi. [Cmh] 71-81



15



Ağustos



Ebniye Kanûnu hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



23 Zilhicce 1299 (5 Kasım 1882) tarihli Ebniye Kanûnu'nun 47.maddesine müzeyyel fıkra hakkındaki 19 Rebîülâhir 1339 (31 Aralık 1920) tarihli karârnâmenin 1.maddesine bir fıkra ilâvesi hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



15



Ağustos



Bilumum mahâkim ve merbût-ı devâirece alınacak harçlar hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



15



Ağustos



İtilâf Devletleri, İzmir İngiltere, Fransa ve İtalya, Batı Anadolu'nun yönetim KSG IV özerk yönetimi ile ilgili biçimine Türkiye ile yapılacak görüşmelerden sonra Yunanistan'a bir nota verdi. karar verileceğini belirtmişlerdir.



15



Ağustos



"İhtilâl mi, inkılab mı?"-14



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, "İhtilâl mi, inkılab HM mı" yazı dizisinin 14.bölümü yayımlanmıştır.



16



Ağustos



Erkânı Harbiye Riyaseti Karargahı Akşehir'de göreve başladı.



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, cepheyi dolaşarak AK, KSG IV gözden geçirmeye başlamıştır.



16



Ağustos



Karahisarı Şarki Mebusu Ali Süruri Efendi, Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni Reisliğinden istifa etti, yerine Genç Mebusu Fikri Faik Bey intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 85, Birinci Celse



16



Ağustos



Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey, Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni'nden istifa etti, yerine Erzincan Mebusu Tevfik Bey intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 85, Birinci Celse



16



Ağustos



Kayseri Mebusu Rıfat Bey Adliye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 85, İkinci Celse



16



Ağustos



Kastamonu Mebusu Yusuf Kemal Bey'in mezuniyetine istinaden, yerine Sivas Mebusu Rauf Bey Hariciye Vekâleti vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 85, İkinci Celse



16



Ağustos



Amasya İstiklâl Mahkemesi Amasya İstiklâl Mahkemesi Pontus meselesiyle intihabı gerçekleştirildi. iştiraken Tokad, Amasya ve Samsun sancaklarını [Cmh] kapsayan mıntıkada görev yapacaktır. Canik Mebusu Hamdi Bey âzalığa intihap olunmuştur. 17 Ağustos 1922 tarihinde devam eden intihapta, Riyasete Saruhan Mebusu Necati Bey, Müddeiumumiliğe Bursa Mebusu Osman Nuri Bey, âzalığa Diyarbekir Mebusu Hamdi Efendi ve Niğde Mebusu Hakkı Paşa seçilecektir.



BMM ZC, C: 22, İ: 85, İkinci Celse; BMM ZC, C: 22, İ: 86, İkinci Celse



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.698



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.699



1922 Yılı



1213



G.



Ay



Olay/Mevzuat



17



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa Anka- Mustafa Kemal Paşa, Ankara Kumandanı ve Yaveri KSG IV ra'dan cepheye hareket etti. Cevat Abbas Bey'den, kendisinin Ankara'da olduğu izleniminin yaratılmasını, taarruzda başarısızlık olması halinde duruma hakim olmak için tedbirler alınmasını ve aleyhindeki her gelişmeden kendisinin haberdar edilmesini istemiştir.



17



Ağustos



274 sayılı İstiklâl Mahkemelerinin tatili faaliyetleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstiklâl Mahkemelerinin tatili faaliyetleri halinde evrakının tasnifine ilişkin Divanı Riyaset Kararı kabul edilmiştir. İstiklâl Mahkemeleri, görevden çekildikleri zaman devam etmekte olan dava evkarını ilgili divanı harblere veya adli mahakime tevdi etmişler; kesbi katiyet etmiş hükümlerle ilgili evrakı ise Meclis Mahzeni Evrakına göndermişlerdir. 17.6.1338 tarihinde alınan karar uyarınca Mahzeni Evrakta bulunan evrakın İstiklâl Mahakimi âzasıyla Heyeti İdareden oluşacak bir heyet tarafından tasnif ve tanzim edilmesinin mümkün olmaması nedeniyle, evrakın mesul bir memurun yediemanetinde tedvir ettirilmesine ilişkin Divanı Riyaset Kararı kabul edilmiştir. Sözkonusu memur tadilen kabul edilen İstiklâl Mahakimi Kanununa istinaden göreve başlayan mahkemelerin faaliyetlerine son verdikleri zaman teslim edecekleri evraka da bakacaktır. Memurun maaş tahsisatına ilişkin karar bütçe müzakeresine tehir edilmesi önerilmiştir. Divanı Riyaset Kararı, söz konusu memurun görevlendirilmesine ilişkin hükmü dışında kabul edilmiştir.



17



Ağustos



Darülfünun Divanı, Darülfünun'un fakülte fakülte açılması yönünde karar aldı. [Osm]



Maarif Nâzırı Sait Bey'in de bulunduğu Darülfünun KSG IV Divanı'nda, Darülfünun'un açılması meselesi görüşülerek, Darülfünun'un fakülte fakülte açılmasına, açılışa Fakülte Kurullarının karar vermesine karar verilmiştir. Tıp Fakültesi Kurulu'nun daha önceden bu yönde alınmış bir kararı vardı.



17



Ağustos



Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, Karadeniz limanlarından gelecek vizesiz mültecilerle ilgili bir tebliğ yayımladı. [YK]



İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, Fransız Yüksek KSG IV Komiseri General Pellé ve İtalyan Yüksek Komiseri Garoni yayımladıkları tebliğle, Karadeniz limanlarından vizesiz gelecek mültecilerin İstanbul ve Müttefiklerin işgali altında bulunan yerlere çıkmalarına yasak getirmişlerdir. Vizesiz mültecileri taşıyan gemiler de cezalandırılacaktır.



18



Ağustos



İngiltere, barış konferansı konusunda Fransa'ya yeni öneriler getirdi.



Fransa'nın konuyla ilgili yedi notasını reddeden İngil- KSG IV, tere, Venedik'te İstanbul ve Ankara Hükümetlerinin HM katılacağı bir konferans toplanmasını ve Yüksek Komiserlerin de bu toplantıya katılmasını önermiştir. Yüksek Komiserlere bu konuda verilmesi önerilen bir talimata da yer verilmiştir. Gayriresmi nitelikte olacak bu konferans toplanmadan önce, Yüksek Komiserler, Türk ve Yunan taraflarının Paris Konferansı Kararlarını kabul edip etmedikleri konusunda bilgi sahibi olacaklardır. Yunanistan ordusunun Anadolu'yu boşaltma tarihinin öne alınması konusundaki Müttefik teklifinin zaman aşımına uğradığı da eklenmiştir. İngiltere'nin bu notasına, 23 Ağustos 1922 tarihinde cevap verecek Fransa, Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltması konusunda ısrarcı olacak; ancak, Venedik'te yapılacak konferansın tarihini belirlemeyi



1214



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM ZC, C: 22, İ: 86, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



İngiltere'ye bırakacaktır. 24 Ağustos 1922 tarihinde Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nde yayımlanan bir yazıda, Venedik Konferansı'nın hazırlık mahiyetinde olduğundan ve Ankara Hükümeti'ne resmi bir tebligatta bulunulmadığından bahsedilecektir. 18



Ağustos



"Millî hakimiyeti ancak Hi- Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, lafet ve Saltanat temsil mıştır: "Büyük Millet Meclisi, millî hakimiyeti temsil PS edebilir." edemez. Millî hakimiyeti ancak Hilafet ve Saltanat temsil edebilir. Ankara'daki şımarık herifler, artık durunuz. Haddinizi biliniz. Şarlatanlık elverdi. Hokkabazlık kâfi."



19



Ağustos



İçel Mebusu Haydar Lûtfi Bey, Memurin Muhakemat Encümeni Riyasetine intihab olundu. [Cmh]



Memurin Muhakemat Encümeni 19.8.1338 tarihli iç- BMM ZC, timalarında Haydar Lûtfi Beyi Encümen Riyasetine C: 22, İ: 88, intihab etmiştir. Birinci Celse



19



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, İşgal esnasında Osmaniye Güvernörülüğü yapan Fransız Generalinin tercümanı Maraşlı İstepanoğlu Emil Petezyan'ın muhakemesinin teciline dair Heyeti Vekile Kararı hakkında Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey beyanatta bulundu. [Cmh]



Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, ekalliyetler hukuku çerçevesinde Papa tarafından da bu konuyla ilgili kendilerine müracaat edildiğini; Fransa'nın da Suriye'de mahkum edilen müslümanların tahliye edilmekte olduğunu; itilâfname mucibince affı umumiye mahzar olması gereken bir Ermeni'nin idam edilmesinin bir kanun ile ilamından kaçınıldığını ve eğer kabul edilirse bu davayı tecil etmek istediklerini dile getirmiştir. Emil Penizyan hakkındaki davanın teciline dair Heyeti Vekileden mevrut esbabı mucibe lâyihası okunmuş ve müzakere edilerek aynen kabul olunmuştur.



BMM GCZ, İ: 87, İkinci Celse



19



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, Jandarma Umum Kumandanlığı bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki kanun lâyihası müzakere edildi. [Cmh]



Pontus eşkiyasına bizzat ve bilâ vasıta vaz'ıyed etmek için bölge mebuslarından oluşacak bir heyetin görevlendirilmesine ilişkin Malatya Mebusu Sıtkı Bey ve rüfekası tarafından Tokad'dan gönderilen şifreli telgraf okunduktan sonra, o havalideki Rum eşkiyasının tenkili amacıyla 3.000 jandarma ile tezyit edilecek jandarma kuvveti için İcra Vekilleri Heyeti'nin teklif ettiği Jandarma Umum Kumandanlığı bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki kanun lâyihası görüşülmeye başlanmıştır.



BMM GCZ, İ: 88, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Celseler



19



Ağustos



Darülfünun'un açılışı görüşüldü. [Osm]



Maarif Nâzırı Sait Bey, Darülfünun Emini Besim KSG IV Ömer Paşa, Müderris Dr.Akil Muhtar Bey, Müderris Ebulula Bey, Müderris Fatin Efendi, Sadrazam Tevfik Paşa ile Darülfünun'un açılışına ilişkin bir toplantı yapmışlardır. Tıp Fakültesi öğrencileri derse girmek için gittilerse de başarılı olamamışlardır.



20



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Akşehir'e geldi.



Aynı gün Hakimiyeti Milliye ve Yenigün Gazetele- AK, KSG rinde Mustafa Kemal Paşa'nın yarın Çankaya'da bir IV, Nutuk çay ziyafeti vereceği haberi yer almıştır. Mustafa Kemal Paşa ise, Akşehir'de 26 Ağustos 1922 sabahı için saldırı emrini vermiştir. Gece kumandanlarla yapılan toplantıda, Mustafa Kemal Paşa, taarruzun başarısından şüphesi olanların derhal istifa etmelerini istemiş ve kendisinin tek başına bütün sorumluluğu üstüne aldığını söylemiştir.



1922 Yılı



1215



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



20



Ağustos



İstanbul Hükümeti, Anadolulular Cemiyeti'nin kuruluş dilekçesini kabul etmedi. [Osm]



Red gerekçesinde, tüzüğün Kanuni Esasi'ye aykırı KSG IV olduğu ve Hükümet işlerine müdahale edici maddeler içerdiği belirtilmiştir.



21



Ağustos



250 sayılı Dördüncü Avans 28 Şubat 1338, 6 Mayıs 1338 ve 3 Temmuz 1338 taKanunu kabul edildi. rihli kanunlarla sarfına mezuniyet verilen 34 milyon [Cmh] liralık tahsisata ilâveten Bahriye ve Müdafaai Milliye ve Askeri Fabrikalar için 5 ve devairi saire için 3, ki ceman 8 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 88, Birinci Celse; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.112



21



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, Jandarma Umum Kumandanlığı bütçesine tahsisat ilâvesi hakkındaki kanun lâyihası müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Pontus meselesi hakkındaki müzakere kâfi görüldükten sonra bölgeye yollanacak heyet hakkında aza tarafından verilen takrirlerle cereyan eden müzakerenin tetkiki ve Heyeti Umumiyeye arz edilmek üzere bir teklif kaleme alınması için Müdafaai Milliye ve Dahiliye Vekillerinin de huzuru ile Müdafaai Milliye ve Dahiliye Encümenlerinin üçer zattan müntahap bir Encümeni Mahsusun teşkiline dair Hüseyin Avni Beyin takriri kabul edilmiştir. Canik Mebusu Operatör Emin Bey'in, "İçimizde Pontusçuları koruyan var" sözü büyük tepkiyle karşılanmış ve iddianın ispatı için konu 5. Şube'ye havale edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 88, İkinci, Üçüncü Celseler



22



Ağustos



Yunanistan ve İngiltere'nin anlaştığına dair malumat iletildi. [Cmh]



Yunanlılarla İngilizlerin anlaştıkları ve Yunanistan'ın bir hudut meselesini bahane ederek İstanbul'u işgal edeceği haberinin gazetelerde yayınlanması hakkındaki son bilgi iletildi.



BCA: 30..10.0.0/ 54.354..33. /4934



22



Ağustos



Emvâl-i eytâmın sûret-i idâresine dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Emvâl-i eytâmın sûret-i idâresine dâir olan 4 Rebîülevvel 1324 (28 Nisan 1906)tarihli nizâmnâmenin 43.maddesine müzeyyel fıkra hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.711



22



Ağustos



Ferâğ ve intikal harçlarının Ferâğ ve intikal harçlarının ta'dîline mutazammın 14 ta'dîline mutazammın kaRebîülâhir 1332 (12 Mart 1914) tarihli kanûn-ı rârnâme yayımlandı. [Osm] muvakkata müzeyyel mevâdd-ı muvakkata hakkındaki 22 Şevvâl 1333 (2 Eylül 1915) tarihli kanûn-ı muvakkatın ilga'sına ve teferruâtına dâir karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.712



22



Ağustos



Mülâzımat rüûsu "Bakalorya" imtihanlarına dâir nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Mülâzımat rüûsu "Bakalorya" imtihanlarına dâir 19 Cemâziyelâhir 1331 (26 Mayıs 1913) tarihli nizâmnâmeye müzeyyel 21 Safer 1338 (15 Kasım 1919) tarihli muvakkat nizâmnâmenin temdîd-i mer'iyyeti hakkında nizâmnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.713



22



Ağustos



İngiltere Savaş Bakanlığı, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'a Padişah'ın korunmasıyla ilgili talimat verdi.



7 Ağustos 1922 tarihinde Padişah Vahdettin'in, Gene- İBA IV ral Harington'dan istediği yardım neticesinde, General Harington, bu konuda talimat talep etmişti. General Harington'a, Padişah'ın güvenliği için gerekli önlemleri alması, kendisine bir İngiliz gemisi ayrılması için ön hazırlıkların yapılması talimatı verilmiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 11 Eylül 1922 tarihinde bu yazışmalardan haberdar olduğunu belirterek, General Harington'a gereken yardım konusunda destek vereceğini bildirecektir.



1216



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Ağustos



252 sayılı Zonguldak Memurları Maaşına Zamaim İcrasına dair olan 25 Teşrinievvel 1336 tarihli Kanunun ilgası hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



Zonguldak memurlarının galayı es'ar nedeniyle 1337 BMM ZC, senesi maaşlarına yapılan zam hakkındaki kanun de- C: 22, vamına mahal olmadığı gerekçesiyle ilga olunmuştur. İ: 89, Birinci Celse



23



Ağustos



251 sayılı Harb Kazançları Vergisinin Tahsiline dair olan 25 Teşrinievvel 1336 tarihli Kanuna tezyil edilen Kanun kabul edildi. [Cmh]



Bidayet tarh komisyonlarınca talep olunan beyannameyi vermiyenler veya hilâfı hakikat beyanname verenler için 14 Kânunuevvel 1335 tarihli Kararnamenin 18, 21, 22inci maddeleri mucibince zammedilen cezaların mecmuu ilga olunmuştur. Bu madde, Kararnamenin kesbi kanuniyet ihdas etmediği gerekçesiyle, Kararnamenin neşir tarihi ile Büyük Millet Meclisi tarafından kanunlaştığı 25 Teşrinievvel 1336 tarihine kadar geçen süre içinde beyanname talep edilmesini gayri kanuni telakki ederek yapılmıştır. Merkez Temyiz Komisyonu, mükellefin 1336 ve 1337 seneleri zarfında harb kazançlarını ahvali harbiye ve saire dolayısıyla kâmilen veya kısmen ifna etmiş olduğunu ve tahakkuk eden Harb Kazancı Vergisini ifaya gayri muktedir bulunduğunu ispat ederek vergide tenzilâta gidilmesini sağlayacak şekilde 1335 yılından başlayan sinini mükellefiyet içinde tutulan defatiri ticariyelerin beyan ve re'sen tetkik edileceği merci olarak yetkili kılınmıştır.



BMM ZC, C: 22, İ: 89, Birinci Celse



23



Ağustos



Buhara'da gitmiş olan Türk subayları hakkındaki rapor iletildi. [Cmh]



Buhara'dan uzaklaştırılıp bir müddet Moskova'da tutuklu kaldıktan sonra Anadolu'ya gelen Türk subaylarının Trabzon'da Buhara Elçiliği'ne sundukları rapor iletilmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 247.671..11 ./43111



23



Ağustos



Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nin Kongrede, Refet Paşa başkanlığa, Yunus Nadi Bey ve KSG IV kongresi toplandı. Tüccar Nafiz Bey başkan vekilliklerine, Dr.Fuad Bey umumi kâtipliğe, Edirne Mebusu Faik Bey muhasipliğe seçilmiştir.



24



Ağustos



Akşehir'deki Başkumandanlık ve Garp Cephesi karargahları Şühut'a nakledildi. [Cmh]



24



Ağustos



254 sayılı Türkiye Dâhilinde Açılmış ve Açılacak Mıntaka Ziraat Mekteplerinin Ziraat Bankası Tarafından İdaresine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Türkiye dâhilinde İktisat Vekâletince daha önce açılmış ve açılacak mıntaka Ziraat Mekteplerinin muamelâtı hesabiye ve idariyesi Ziraat Bankası tarafından tedvir olunacaktır. Ziraat Bankası mekteplerin işletmesine lazım olan sermayeyi vaz ve masarifine iştirak edecek; mektepler çiftlik usulune uygun olarak varidat temin edecek şekilde işletilecektir. İktisat Vekâletinin mekteplerle ilişkisi ayrıca düzenlenmiştir. Bundan sonra açılacak mıntaka mektepleri Ankara Ziraat Mektebi'nde yapılacak uygulamalar örnek alınarak teşkil edilecektir.



BMM ZC, C: 22, İ: 90, Birinci Celse



24



Ağustos



253 sayılı Mâlûlini Guzatın Mâlûlini guzatın mali imkansızlıklar göz önünde buTerfih ve İkdarı hakkında lundurulduğunda terfih ve ikdarına başka yol Kanun kabul edildi. [Cmh] bulunamıyarak, tekaüd ettirildikleri takdirde maaşları düşeceğinden kanunda belirtilen askerlerin harbi hâzıranın nihayetine kadar tekaüd ettirilmeyerek mezun addedilmelerine ve mevcut maaşlarını almaya devam etmelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 90, Birinci Celse



AK, KSG IV



1922 Yılı



1217



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Ağustos



Düşmandan istirda edilen ve edilecek olan mahaller ahalisine muavenet hakkındaki 31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanunun birinci maddesi tefsir edildi. [Cmh]



31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanunun birinci maddesi, istirdat edilen ve edilecek mahallerde düşman tarafından tahrip ve yağma edilen veya harb sebebiyle duçarı hasar olan kasaba ve karyelere şamil olarak düzenlenmiştir. Düzenlemenin mahaller üzerinden yapılması, aynı mahalde yaşamakta olup zarara uğramamış olanların da vergilerinin affedilmesini gündeme getirmiştir. Bu durumun düzeltilmesi amacıyla Kanunun birinci maddesi, bizzat zarara uğramış ahalinin vergi ve zimematının affedilmesini sağlayacak şekilde tefsir edilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 90, İkinci Celse



24



Ağustos



Maraş Mutasarrıfı Refet ile İçel Mutasarrıfı Ekrem'in becayişlerine karar verildi. [Cmh]



Mutasarrıfların becayişlerine görevlerinde kayıtsızlık BCA: ve dikkatsizlik yaptıklarının bildirilmesi neden ol- 30..10.0.0/ 64.430..4./ muştur. 714



24



Ağustos



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, Fethi Bey'i kabul etti.



Fethi Bey, Petit Parisien ve Matin Gazetelerinde ya- KSG IV yımlanan demecinde, Ankara Hükümeti'nin, Küçük Asya'nın tahliye edilmesi şartıyla bir ateşkes yapılmasına, hatta ateşkesten önce barış şartlarını müzakere etmeye; Boğazların serbestisi için fiilen teminat vermeye ve azınlıkların himayesinde kâfi sayılacak her türlü tedbiri kabule hazır olduğunu söylemiştir.



24



Ağustos



Darülfünun Fen Fakültesi Müderrisler Meclisi, Maarif Nâzırı Sait Bey başkanlığında toplandı. [Osm]



Fakültenin 2 Eylül 1922 tarihinde açılmasına, 15 Ey- KSG IV lül 1922 tarihine kadar ilk sınav devresinin, daha sonra da 1922-23 eğitim yılının başlamasına karar verilmiştir.



24



Ağustos



"Avrupalılar bizi Şark halı- İkdam Gazetesi yazarı Yakup Kadri şöyle yazmıştır: KSG IV, larını sever gibi seviyorlar." "Avrupalılar bizi acıyarak seviyorlar. Bu biçimde se- İkG viş, gururumuzu incitiyor. Sevgide eşitlik en esaslı bir şarttır. Onlar bizi, Şark halılarını sever gibi seviyorlar."



25



Ağustos



Mustafa Kemal Paşa, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'e ve Meclis Reisisaniliğine ordularımızın ertesi gün taarruza başlayacağını haber verdi. [Cmh]



1218



Yönetim Zamandizini



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa ve Garp Cephesi AK, KSG Kumandanı İsmet Paşa, saldırı hazırlığı için son IV emirleri vermiş; Mustafa Kemal Paşa, Kocatepe'ye çıkarak cepheyi ve birlikleri gözden geçirmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa, akşam saldırı öncesi hazırlık raporlarını gözden geçirmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa, Anadolu'nun İstanbul ve dış dünyayla haberleşme bağlantılarının kesilmesini emretmiştir. Büyük Taarruz'un başlamasından önce Türk ve Yunan ordularının kumandanlıkları şu şekildeydi: Büyük Millet Meclisi ordusu: Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa (karargâhı Çay'da), İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa (karargâhı Bolvadin'de), Kocaeli Grubu; Yunanistan ordusu: Başkumandan Hacınesti, Kurmay Başkanı General Valetas (genel karargâhı İzmir'de), Birinci Kolordu Kumandanı General Trikopis (karargâhı Afyon'da), İkinci Kolordu Kumandanı General Diyenis, Üçüncü Kolordu Kumandanı General Sumelis (karargâhı Eskişehir).



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Ağustos



Vilâyât-ı meşgule me'mûrlarının 1333 ve 1334 senelerine ait maâşlarından gayriez mehûz bakiye-i istihkaklarının tesviyesi için 1338 devâir-i muhtelife bütçelerine 5720 lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Yunan işgaline geçen mahallerde muhtariyet ilan edilmesi üzerine, memurlar o bölgelerden Dersaadet'e göç etmek zorunda kalmıştır. Meclisi Vükelâ'da 3 Eylül 1922'de göç eden memurların izinli sayılarak tam maaş ve yazım tahsisat-ı fevkalade ödenmesi ve 25 Ekim 1922'de mecburi mazuliyet kararnamesi esaslarına göre maaş tahsisi görüşülecektir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.714; BOA: MV., GN: 89, DN: 224; BOA: MV., GN: 154, DN: 224



25



Ağustos



Darülfünun açıldı. [Osm]



4 ay 20 gündür grevde olan öğrenciler başarılarından KSG IV dolayı kendilerini kutlamışlardır. Tıp Fakültesinde dersler bugün başlamıştır.



25



Ağustos



"İstiklal Harbi vatanı kurtardıktan sonra bize memleketi de tanıtmış olacaktır."



Akşam Gazetesi yazarı Necmettin Sadık, Maarif Ve- KSG IV, kâleti'nin, muallimlerden bulundukları yerin tarımsal AkG durumunu bildirmelerini istediği tamimi üzerine bir yazı yazmıştır. Necmettin Sadık şöyle demiştir: "İstiklal Harbi vatanı kurtardıktan sonra bize memleketi de tanıtmış olacaktır. Hakikî kurtuluş memleketi ta içinden kemiren müthiş dertlerimizi tedaviye başladığımız gündür. Anadolu'da şimdiden bu zihniyet hasıl olduysa geleceğe güvenle bakabiliriz."



26



Ağustos



Ankara'da bir İstiklâl Mahkemesi tesis edilmesi kabul edildi. [Cmh]



Ankara ve havalisinde görülen lüzum üzerine bir İs- BMM ZC, tiklâl Mahkemesi tesis ve dairei sabık İstiklâl Mah- C: 22, kemesi hududu dâhilinde bulunması hususunu karara İ: 91 bağlayan 15.8.1338 tarihli İcra Vekilleri Heyeti içtimaı mucibince hazırlanan İcra Vekilleri Riyaseti Tezkeresi okunarak kabul edilmiştir.



26



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, vaziyeti askeriye hakkında Heyeti Vekile Reisi Rauf Bey beyanatta bulundu. [Cmh]



Rauf Bey, Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa'nın cepheden gönderdiği telgrafı okuduktan sonra, telgrafta söz konusu edilen taarruzdan dolayı millet ve memleketin tamamıyla hem fikir olduğunu beyan etmiş; taarruzun son derece mahrem tutulması gerektiğini bildirmiştir.



BMM GCZ, İ: 91, İkinci Celse



26



Ağustos



Meclis'in gizli oturumunda, Pontus meselesi hakkındaki kanun lâyihası müzakere edildi. [Cmh]



21 Ağustos 1922 tarihli gizli oturumda oluşturulan Encümeni Mahsus'un hazırladığı kanun lâyihası Meclis gündemine gelmiştir. Lâyiha, Pontus meselesinin neden senelerdir çözülemediğini tahkik etmek, bölgede Pontusçülere yardım edenleri bulmak ve meseleyi nihayete vardıkmak için Amasya va Havalisi Kuvayı Takibe Kumandanlığı unvanıyla muvakkaten bir kumandanlık ihdas olunmasına, kumandanlığın doğrudan doğruya İcra Vekilleri Heyeti'ne merbutiyetiyle Büyük Millet Meclisi azasından intihap olunacak bir zatın kumandan tayin edilmesine ve Büyük Millet Meclisi azasından seçilecek üç kişilik heyetin bu kumandanlık refaketine memur edilmesine ilişkindir. Lâyihada, ayrıca, kumandanlığın ve heyetin teşkili, vazifesi ve bütçesine ilişkin de hükümler içermektedir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Pontus meselesinin iki yıldır mevki ve sürünceme kalmasından, Lloyd George'un Konferansta ekaliyetlerin himayesine müsaade isteyerek Avrupa'nın meydana gelen olayları kullanmak isteyebileceğinden ve İzmir'de muhtariyet ilan edilmesinden do-



BMM GCZ, İ: 91, İkinci Celse



1922 Yılı



1219



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



layı memleketten ayrılan diğer kıtaatla aynı kaderi paylaşacağından korktuğunu belirtmiştir. "Bir Türkiye Hükümeti, kendisinin emri altında bulunan bilâtefrik din ve cins ve mezhep ve bütün tebaanın Hükümetidir." dedikten sonra imha siyasetinden ve zihniyetinden vazgeçilmesi gerektiğini söylemiştir. Pontus meselesindeki haksızlık, yolsuzluk ve kudretsizliğin önlenerek, Hükümetin aldığı sorumluluğu tamamlaması gerektiğini belirtmiş ve verdiği takrirde bu meselenin halli için İcra Vekilleri Heyeti'ne tevdiini teklif etmiştir. Teklifi kabul edilmiştir. 26



Ağustos



Büyük Taarruz başladı.



26



Ağustos



İznik kurtuldu.



26



Ağustos



Yunanistan Dışişleri Bakanı Baltacis, ordu için Londra'ya kredi isteğinde bulundu.



Baltacis, Anadolu'daki Yunanistan ordusunu ayakta Sİ tutabilmek için Londra'dan kredi talebinde bulunduklarını Atina'daki İngiliz temsilcisi Bentinck'e bildirmiştir.



26



Ağustos



1783 sayılı Şark illerindeki demiryollarıyla ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı Müdafaa-i Milliye Vekâleti'ne tebliğ edildi. [Cmh]



Şark illerindeki demiryollarının bütün gelir ve giderlerinin Genel Bütçe'ye ithali için miktarlarının ve kadrolarının Maliye ve Nafia Vekâletlerine verilmesi lüzumu Müdafaa-i Maliye Vekâleti'ne tebliğ edilmiştir.



26



Ağustos



"Kuvayı Milliye hariç ve Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal "Düşman- KSG IV, dahilde yaptıklarıyla asla dan Düşmana" başlıklı yazısında şöyle yazmıştır: PS kazanmamış, kaybetmiştir." "Kuvayı Milliye hariç ve dahilde yaptıklarıyla asla kazanmamış, kaybetmiştir. Ankara yardakçıları, Sevr'i tadil ettirdik diyorlar. Yapacağımız iş, İttihat ve Terakki'nin yaptıklarını unutturmaktı. Bu doğru yola gitmekten bizi Ankara alıkoydu, alıkoyuyor. Ankara başımızda oldukça bu keşmekeşten bir hayır doğarsa, bilfarz, İzmir, Edirne kurtulursa seviniriz, çıldırırız, fakat aklen, irfanen bu mertebe yanıldığımız için yalnız kalememizi kırmak değil, insanlığımızdan bile istifa eyleriz. Olaylar ispat edecektir ki biz yanılmış olmayacağız."



27



Ağustos



Karahisarı Sahib [Afyon] kurtarıldı.



1220



Yönetim Zamandizini



Saat 5:30'da topçu ateşi ile genel taarruz başlamıştır. Bugün yapılan gizli görüşmede Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa'nın telgrafı ile gizli olarak, 27 Ağustos 1922 tarihinde okunacak İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ile alenen "26 Ağustos 1338 sabahından itibaren ordumuz tarafından düşmana karşı taaruzun" başladığı Meclis'e duyurulacaktır. Garp Cephesi birliklerinin çökertmeye çalıştığı Yunan cephesinin uzunluğu 20 kilometreyi bulmaktadır. 19 Ağustos 1922 tarihinde, Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti, savunma hattının kısaltılmasını talep etmek için İzmir'den Atina'ya gitmişti.



AK, KSG IV, Nutuk, BMM ZC, C: 22, İ: 92, Birinci Celse; BMM GCZ, İ: 97, Üçüncü Celse



AK



İki günden beri devam eden muhaberat neticesinde Afyon Karahisar mevazıının ıskat ve Afyon Karahisar'ın istirdad edilmiş, düşmandan esir ve ganimet alınmış ve harbin muvaffakiyetle devam ettiği bildirilmiştir. Sovyetler Birliği Savunma Bakanı Karahan, bu zafer üzerine Ankara Hükümeti'ne bir telgraf yollayarak zaferi kutlamış ve kesin zaferin yakın olduğuna inandıklarını bildirmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.25..19./ 157-13



BMM ZC, C: 22, İ: 92, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Ağustos



"Biz bugün iktisaden, içtimaen, fikren öyle geriyiz ki"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle de- KSG IV, miştir: "Biz bugün iktisaden, içtimaen, fikren öyle PS geriyiz ki, Avrupa ile aramızda uçurum var. Sandığımız gibi zamanımızda istiklal, istikbal topla tüfekle kaim değildir."



27



Ağustos



"Başımıza 150 seneden beri Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Meclis'te sözlere KSG IV, yumruk inerken birbirimiz- bazı sözlere "Başımıza 150 seneden beri yumruk HM le didişmekle meşgulüz." inerken birbirimizle didişmekle meşgulüz." diyerek hücum edilmiştir.



28



Ağustos



Başkumandanlık ve Garp Cephesi karargâhları Karahisarı Sahib'e [Afyon] taşındı. [Cmh]



28



Ağustos



255 sayılı Askeri Tekaüt ve Bilûmum erkân, umera ve zâbitan ve memurin ve İstifa Kanununa Müzeyyel mensubini askeriyenin eytam ve eramiline tarihi veKanun kabul edildi. [Cmh] fatından bilitibar maaş tahsisine değin Müdafaai Milliye bütçesinin maaş ve tahsisatı fevkalâde fasıllarından tediye olunmak üzere maaş ve muhassasatının nısfı ita olunur. Maaş tahsisinde fazlai mehuzat mukassatan tevkif ve noksan defaten tesviye olunur.



BMM ZC, C: 22, İ: 92, Birinci Celse



28



Ağustos



275 sayılı Orduya Meclisin selâm ve hürmetlerinin iblâğı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 92, Birinci Celse



28



Ağustos



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti, 1903 doğumlu Rumların askere alınması kararını yayımladı.



Yunanistan Hükümeti'nin, işgal altındaki Anadolu'da Sİ yaşayan 1903 doğumlu Rumların askere alınması kararı Hacınesti imzasıyla bugün emir olarak yayımlanmıştır. Yunanistan ordusunda 35.000 Anadolulu Rum gönüllü olarak savaşmaktadır.



28



Ağustos



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu H.Lamb, 26 Ağustos 1922 tarihinde Türk ordusunun taarruza geçtiğini Hükümetine bildirdi.



Lamb'ın Türk ordusunun Uşak doğusundaki demiryo- Sİ, KSG lunu keserek Afyon'u tecrit ettiklerini, Afyon'un IV Türkler tarafından alındığına ilişkin haberlerinde gelmekte olduğunu belirten telgrafı ancak 29 Ağustos 1922 tarihinde İngiltere Hükümeti'nin eline geçecek ve İngiltere Hükümeti ilk kez 29 Ağustos 1922 günü taarruzdan haberdar olacaktır. ABD Yüksek Komiseri Amiral Bristol'un telgrafı ise, Türklerin bütün cephelerde saldırıya geçtiklerinden Anadolu ile haberleşmenin kesildiği yönündedir. Aynı gün, Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti'nin İzmir'deki genel karargâhında irtibat subayı E.Kazanidis, Batılı gazetecilere şöyle bir demeç vermiştir: "Mustafa Kemal, Ankara'da perişan olan saygınlığını pekiştirmek için bir savaş oyununa başvurmuştur. Kimbilir, belki de iki gün sonra esir Mustafa Kemal'i size burada takdim edebilirim."



28



Ağustos



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Venedik Konferansı'yla ilgili Fransa'dan alınan cevabı özetleyen bir mesajı İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a iletti.



Lord Curzon, Fransa'nın Yunanistan'ın Anadolu'nun Sİ boşaltılması konusunda ısrarcı olduğunu iletmiştir.



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa da karargâhlarla KSG IV birlikte Karahisarı Sahib'e gelmiştir. Cephe kumandanlığı Çay'daki uçak bölüğünün Afyon'a nakledilmesini emretmiştir. Uçak bölüğü, ordunun ilerleyişine paralel olarak Uşak, Salihli ve İzmir'e nakledilecektir.



1922 Yılı



1221



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ağustos



"Kuvayı Milliye ricaline düşen birinci vazife, mukadderatımızı, hilafet ve saltanatı temsil eden Babıâli'ye bırakarak çekilmektir."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Ankara efendileri akıllarınca bütün işgal PS edilmiş arazinin boşaltılmasını istiyorlar. Topla ve tüfekle bu davayı fasletmek iddiasını bir yana bırakıyorlarsa, Kuvayı Milliye ricaline düşen birinci vazife, mukadderatımızı, hilafet ve saltanatı temsil eden Babıâli'ye bırakarak çekilmektir."



29



Ağustos



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, düşmanın Anadolu'da imha edilmesini emretti. [Cmh]



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Birinci Ordu KSG IV ve Üçüncü Süvari Tümeni Kumandanlıklarına, düşmanın Anadolu'da imha edilmesini emretmiş; bunun için, Yunan kuvvetlerinin telefon ve telgraf hatlarının kesilmesini, demiryolu ulaşımının engellenmesini, menzil kollarına baskınlar yapılmasını istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa, Karahisarı Sahib'de toplanarak, durumu gözden geçirmiş, saldırının şiddetle devam ettirilmesine ve düşmanın kovalanmasına karar vermişlerdir.



29



Ağustos



1795 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Avrupa'da öğrenim yapacaklar için bütçede aktarma yapılmasına karar verildi. [Cmh]



Askeri Fabrikalar Umum Müdürlüğü 1338 Yılı Bütçesi'nde Avrupa'ya öğrenim yapmak üzere gidecek öğrencilerin masrafları için aktarma yapılmasına karar verilmiştir.



29



Ağustos



İran Sefiri Mümtazüddevle İsmail Han ile Fransız temsilci Albay Mougin, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'i ziyaret ettiler. [Cmh]



29



Ağustos



Dârülfünûn-ı Osmani Nizâmnâmesinin 12.maddesi makamına kaim madde hakkında nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



BCA: 30..18.1.1/ 5.26..11./ 60-5



KSG IV



5 Temmuz 1922 tarihinde Darülfünun Divanınca alı- Düstur Tertip 2, nan kararlar Padişah onayına sunulmuştu.



Cilt 12, s.715; BOA: İ..DUİT, GN: 22, DN: 115



29



Ağustos



Sadrazam Tevfik Paşa baş- Toplantıya Bahriye Nâzırı Salih Paşa, Dahiliye Nâzırı KSG IV kanlığında yapılan toplantı- Ali Rıza Paşa ve Hariciye Nâzırı İzzet Paşa katılmışda son durum değerlenditır. rildi. [Osm]



29



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere'ye genel taarruzla ilgili üç telgraf çekti. [YK]



1222



Yönetim Zamandizini



Rumbold, ilk telgrafında Kemalist saldırının başladı- Sİ, KSG ğını ve Anadolu ile haberleşmenin kesik olduğunu; IV ikinci telgrafında Anadolu limanlarının yabancı gemilere kapalı olduğunu ve bir İtalyan gemisinin de Antalya'ya sokulmadığını; üçüncü telgrafında Yunanistan'ın durumunu hafifletmek için Venedik Konferansı'nın bir an önce toplanması gerektiğini, azınlıklar için garanti alınmadan Yunanistan'ın Anadolu'yu boşaltmasına karşı olduğunu belirtmiştir. İngiltere'nin Atina Maslahatgüzarı Mr.Bentinck ise, gizli bir telgrafla İstanbul'un Yunanistan'a verilmesini savunmuş; eğer İstanbul'un işgali sonsuza kadar devam etmeyecek ise, Doğu sorununun tek çözüm yolu budur demiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Ağustos



Musakkafât ile musakkafât hükmünde bulunan arsaların îcârı hakkında müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Musakkafât ile musakkafât hükmünde bulunan arsaların îcârı hakkındaki 3 Rebîülâhir 1339 (15 Aralık 1920) tarihli karârnâmeye müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.716



30



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Yunanlıların mutlaka imha olunması emrini verdi.



Düşmanın sarılmaya elverişli olduğunu ve saldırının KSG IV, şiddetlendirilmesi gerektiğini düşünen Mustafa Ke- Nutuk mal Paşa, Fevzi Paşa ve İsmet Paşa, yaptıkları toplantı sonucunda ordulara 6.30'da saldırı için gerekli talimatı vermişlerdir. İsmet Paşa, birinci ve ikinci ordulara Dumlupınar'ın hızla alınmasını ve düşmanın tamamen teslim olmaya mecbur edilmesini emretmiştir. Birinci ordu karargâhı Çal köyünde verilen bu emir daha sonra Başkumandanlık Meydan Muharebesi ünvanını alacak bir savaşı başlatmıştır. Muharebeyi Mustafa Kemal Paşa bizzat yönetmiştir.



30



Ağustos



256 sayılı Memedoğlu İsmail ve Beş Refikının İdam Cezalarının Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Düşman karşısında müsellâhan ve müttefikan firar eylediklerinden dolayı Garp Cephesi Divanı Harbince idama mahkûm edilen Mehmedoğlu İsmail ve beş refikının idam cezaları affedilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 93, Birinci Celse



30



Ağustos



257 sayılı Hasanoğlu Ahmed'in İdam Cezasının Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Düşman karşısında müsellâhan mevkii hizmetten savuşmasından dolayı Garp Cephesi Divanı Harbince idama mahkûm edilen Hasanoğlu Ahmed hakkındaki idam cezası affedilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 93, Birinci Celse



30



Ağustos



1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.717



30



Ağustos



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.720



30



Ağustos



Hariciye Nâzır İzzet Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a "Zafer, Mustafa Kemal'in şöhretini iade etmiştir." dedi.



TKSK I



30



Ağustos



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanlığına Hacınesti'nin yerine Birinci Kolordu Kumandanı Trikopis atandı.



Birinci Kolordu Kumandanı Trikopis'in rütbesi de KSG IV tümgeneralliğe yükseltilmiştir. Türk ordusunun çemberi içinde kalan Trikopis'e bu haberi 2 Eylül 1922 tarihinde esir alındığında Mustafa Kemal Paşa kendisi verecektir. Yunanistan Savaş Bakanı Theodakis ve Stratos Atina'dan İzmir'e hareket etmişlerdir.



30



Ağustos



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré, İngiltere'ye Venedik Konferansı'nın çabuklaştırılmasını önerdi.



Poincaré, İzmir çevresinde cereyan etmekte olan as- Sİ keri olayların Venedik Konfrensansı'nın toplanmasının "son derece acil" olduğunu göstermektedir demiştir.



30



Ağustos



"Bu milletin varlığı ile böy- Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, le oynamak en büyük siya- mıştır: "Hadisatın cereyan tarzı gösteriyor ki, Anado- PS setsizliktir." lu'da harp ve ateş yeniden tutuştu. Bu milletin varlığı ile böyle oynamak en büyük siyasetsizliktir. Maazallah yenemezsek, düşman isteklerini arttırır."



1922 Yılı



1223



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



30



Ağustos



"Ey gözler bebeği, emekler nuru ordu"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Ruşen Eşref'in or- HM duyu öven ve vatanın yüzünün belanın çözülmesi ile güldüğünü söyleyen yazısı yayımlanmıştır. Gazetede ayrıca İzmir ve Anadolu'da statikodan bahseden Lloyd George'un artık endişelenmemesi gerektiği; çünkü statikonun bozulmakta olduğu yazılmıştır.



31



Ağustos



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, İzmir'e yürünmesi yönünde takip emri verdi.



26 Ağustos 1922 tarihinde başlayan Afyon Savaşları KSG IV, büyük bir zaferle sonuçlanmıştır. Cepheyi dolaşan TKSK I Mustafa Kemal Paşa, şöyle demiştir: "Bu manzara insanlığı utandırabilir, fakat meşru müdafaamız için buna mecbur olduk. Türkler, başka milletlerin vatanında böyle bir harekete girişmez." Yunanlılar Eskişehir yönüne çekilirken Uşak'ı yakmışlardır. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, bir nota ile Yunan kundakçılığını protesto etmiştir. Yunan Bağımsız Tümeniyle kaçan Seyitgazi Belediye Başkanı ie Sucaattin Tekkesi Dervişi çarpışmada ölmüştür.



31



Ağustos



Musul'da Özdemir Bey bir- Özdemir Bey, Derbent Muharebesini kazanmış ve ÖB likleri İngiltere'ye saldırdı. dört İngiliz uçağını düşürmüştür. [Cmh]



31



Ağustos



276 sayılı Müsadere edilen manifatura eşyalarının sahiplerine iadesi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstida Encümeni mazbatası kabul edilerek, Müstedi Abdülvahab Efendinin pederi Hacı Hüseyin ve şeriki Mahmud Efendilerin 14 Nisan 1338 tarihinde derdest ve müsadere edilen kırk yük manifatura eşyalarının gümrükten kaçırılmadığı ve Hüseyin Efendinin bu malı takip yüzünden, eşkiya tarafından katledildiği ve kendilerinin erbabı namustan bulunduğu tahkikat neticesinde anlaşıldığından müsadereye tâbi tutulan eşyanın alelûsul Resmi Nizamisi alındıktan sonra aynen iadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 94, Birinci Celse



31



Ağustos



277 sayılı Muhasebeci Sabri Bey hakkındaki tevkif kararının tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir sabık Muhasebecisi Salih Sabri Bey hakkındaki tevkif kararı nedeniyle Memurini Muhakemat Heyeti ve Encümeni arasında yaşanan itilaf hakkındaki Adliye ve Dahiliye Encümeni mazbataları reddedilerek, Muhakemat Encümeni mazbatası tasdik edilmiştir. Muhakemat Heyeti'nin kararı doğrultusunda karar veren Adliye ve Dahiliye Encümenlerininin mazbatası, Muhakemat Encümeninin verdiği tevkif kararının Muamelâtı İttihamiyenin İlgası hakkındaki Kanunun 6.maddesi mucibince tasdike muhtaç olmayan gayrimuvakkat tevkif kararı olduğu ve bu nedenle Memurin Muhakemat Kanununun 16.maddesinde düzenlenen muvakkat tevkif kararları gibi tasdike muhtaç addedilemeyeceği gerekçesiyle esas yönünden, Meclisi Âlinin cüzi olan Muhakemat Encümeni kararlarının meclisi idare kararları gibi vekâletçe tasdik edilmesinin Encümenin mevki ve salâhiyetine aykırı olduğu gerekçesiyle şekil yönünden reddedilmiştir. Salih Sabri Bey hakkında Memurin Muhakemat Encümeni tarafından ısraren verilen karar infaz edilecektir.



BMM ZC, C: 22, İ: 94, Birinci Celse



31



Ağustos



Kadı Asım Efendi, Kütahya'da halk tarafından Mutasarrıf Vekili seçildi.



1224



Yönetim Zamandizini



Kaynak



KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ağustos



Eski Dersaadet Şehremini Selim Paşa ile yardımcısı Mehmet Ali Bey, Şûrayı Devlet tarafından yargılanmaya başlandı. [Osm]



Selim Paşa ve Mehmet Ali Bey, görevleri sırasında KSG IV yolsuzluk yaptıkları gerekçesiyle yargılanmaktadırlar.



31



Ağustos



İngiltere'nin Atina Maslahatgüzarı Bentinck, Hükümetine durumu haber veren telgraflar çekti.



Bentinck, Yunanistan'ın İngiltere'den askeri yardım Sİ isteme niyetinde olduğunu bildirmiş; felaketin suçlusu olarak "dik kafalı aptal" Başkumandan Hacınesti'nin sorumlu tutulduğunu iletmiş ve İçişleri Bakanı Stratos'un Sevr sınırlarına geri çekilmeyi, Gunaris'in ise, Anadolu'nun bütünüyle boşaltılmasını önerdiklerini ifade etmiştir. Bentinck, durumun ne kadar ciddi olduğunu henüz kavrayamadıklarını; ancak, ani bir boşaltma kararından önce Hükümet'i uyarma ihtiyacı duyduğunu söylemiştir.



31



Ağustos



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, genel taarruzun İstanbul Hükümeti'ni rahatsız ettiğini bildirmiştir.



Rumbold'un telgrafına göre, İstanbul Hükümeti, Ve- Sİ nedik'te yapılması tasarlanan hazırlık konferansının zarar göreceğinden veya gereksiz yere erteleneceğinden korkmaktadır. İstanbul Hükümeti'nin, Paris kararlarına göre Anadolu zaten Türklere verilecek iken bu saldırıyı neyin tetiklediğini bilmediğini söylemektedir.



31



Ağustos



Çekoslovakya ve YugosBir antant olan anlaşma, 14 Ağustos 1920 tarihinde KSG IV lavya bir anlaşma imzaladı. Macaristan'a karşı kurulan ittifağın beş yıl daha devam ettirilmesi için imzalanmıştır.



31



Ağustos



"İngiltere'nin Irak ve Filis- Le Temps Gazetesi, "Türk zaferi" manşetiyle verdiği KSG IV tin'de düştüğü yeni zorluk- haberde "Türk saldırısı ve başarısı İngiltere'de derin larla aynı zamanda oluyor." bir tesir yapmıştır. Düşmanlığa tekrar başlaması, İngiltere'nin Irak ve Filistin'de düştüğü yeni zorluklarla aynı zamanda oluyor. Türklerin millî topraklarını kurtarmaya hakları vardır. Fransa barışma için bütün gayretlerini sarf etti." demiştir. Morning Post Gazetesi ise, "L.George, Yunanistan'ı felakete sürükledi. İngiltere, Venedik Konferansı ile boğmak istediği Türklerden kesin cevabını aldı." diye yazmıştır.



31



Ağustos



"Silahla zafere ulaşılamayacağı görüşümüzü değiştirmeyiz"



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Kuvayı Milliye Afyon'dan sonra Eskişehir, PS Kütahya, Bursa vesaireyi kurtarsa da silahla zafere ulaşılamayacağı görüşümüzü değiştirmeyiz. Avrupa'nın nazım ve hakiki devletlere karşı Anadolu'da Türk hakimiyetini devam ettirmek eski zamanda olduğu gibi kılıçla, kuvvetle mi olur?"



1



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, "Ordular! İlk hedefiniz Akdenizdir. İleri!" emrini verdi. [Cmh]



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, orduya emirde KSG IV şöyle demiştir: "“...Bütün arkadaşlarımın Anadolu’da daha başka meydan muharebeleri verileceğini göz önüne alarak ilerlemesini ve herkesin zihinsel güçlerini ve kahramanlık ve vatanseverlik kaynaklarını yarışırcasına göstermeye devam etmesini isterim. Ordular! İlk hedefiniz Akdenizdir, İleri!” Mustafa Kemal Paşa'nın millete bildirisi ise şu şekildedir: "“Zalim ve mağrur düşman ordusunun esas unsurları, akıllara dehşet verecek kesinlikle imha edildi. Milletin rey ve iradesine dayanan her işin sonucu, millet için hayır ve mutluluk olduğu açıktır”



1922 Yılı



1225



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



1



Eylül



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Yunanlıların çekilme hattının tahrip edilmesi emrini verdi. [Cmh]



İsmet Paşa, Erkânı Harbiye Riyaseti ile Birinci ve KSG IV İkinci Ordu Kumandanlıklarına, İzmir'in işgal edilmesiyle birlikte şehirde askeri idare kurulacağını, düşman birlikleri veya çetelerin direnmesi halinde imha edileceklerini, yabancıların da askeri idareye tabi olacaklarını, İngiliz uyrukluların enterne edileceğini ve Rumların İzmir dışında toplanacağını bildirmiştir.



1



Eylül



Uşak kurtarıldı.



Uşak ve Eskişehir başta olmak üzere Yunan ordusu BMM ZC, C: 22, İ: 95, çekildiği bütün şehirleri yakmaktadır. Birinci Celse; KSG IV



1



Eylül



İngiltere'nin Atina Maslahatgüzarı Bentinck, Yunanistan Dışişleri Bakanlığına çağrıldı.



Gece alelacele Dışişleri Bakanlığı'na çağrılan Sİ Bentinck'e, Yunanistan Hükümeti'nin İzmir'i terkedebileceği, durumun vahim olduğu ve ateşkes isteneceği bildirilmiştir.



1



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa ve İtalya'yı Venedik Konferansı'na çağırdı.



Lord Curzon, Yunanistan'ı zor durumdan kurtarmak Sİ için konferans çağrısı yapmış; ancak, telinde Anadolu'nun boşaltılması işinin zaman aşımına uğradığını söylemiştir.



1



Eylül



Gazeteler, vatanın sevinç İstanbul, Ankara ve yurdun diğer şehirlerinde Türk KSG IV içinde olduğuna dair haber- ordusunun zaferi için dualar edilmiş; Cuma namazından ler veriyor. sonra Ankara'da halk Meclis önünde toplanmıştır.



2



Eylül



Başkumandanlık ve Garp Cephesi karargâhları Dumlupınar'dan Uşak'a taşındı. [Cmh]



2



Eylül



Eskişehir kurtarıldı; Yunan Generali Trikopis ve Diyenis Çalköy civarında esir alındı.



2



Eylül



İdare-i Örfiyye Dîvân-ı Harbleri reis ve aza ve me'mûrîn-i saire maâşâtı hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



2



Eylül



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu H.Lamb ve Atina Maslahatgüzarı Bentinck, genel saldırı hakkında Hükümetlerini bilgilendirdi.



1226



Yönetim Zamandizini



KSG IV



Trikopis, Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu'nda Bi- BMM ZC, rinci Kolordu Kumandanı; Diyenis ise, İkinci Kolor- C: 22, İ: 95, Birinci du Kumandanıdır.



Celse; AK; KSG IV Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.724



Lamb, felaketin ancak İzmir'in boşaltılması şartıyla KSG IV, Türklerle Yunanlılara ateşkes yaptırmak olduğunu Sİ, İBA IV bildirmiştir. Bentinck ise, Mustafa Kemal'in Trakya'nın boşaltılmasını isteyeceğini, İngiltere'yi Yunan desteğinden mahrum bıraktıktan sonra İstanbul üzerine yürüyeceğini belirtmiş; Yunanistan'ın olmaması halinde İstanbul'u savunmanın bir problem olacağını; çünkü, Fransa'nın direnmeyeceğini eklemiştir. Bentinck'in, Yunanistan Hükümeti'nin ateşkes için İngiltere'nin arabuluculuk etmesi talebini iletmesi, Anadolu'yu hemen boşaltma vaadiyle ateşkes talep etmesi üzerine ve İzmir'in korunmasını istemesi üzerine; İngiltere Hükümeti, İzmir'deki İngiliz kolonisinin korunması ve boşaltma konusunda gerekli tedbirlerin alınmasını emretmiştir. İzmir'deki 3.000 kişilik İngiliz kolonisinin Malta ve Kıbrıs'a taşınması düşünülecektir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Eylül



ABD'nin İzmir Konsolosu Hükümeti'ne durumu bildirdi.



Telgrafta, Yunanlıların İzmir'i yakmak istediklerini KSG IV işittiğini yazmıştır.



2



Eylül



"Üç seneden beri Anadolu'yu al kanlara boyayan bu mücadelemizden hiç bir zaman mülken, fiilen bir fayda göreceğimizden emin değiliz."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal şöyle yaz- KSG IV, mıştır: "Büyük devletlerin Doğu siyasetini varlığımı- PS za taraftar kılmazsak ne yapsak boştur. Üç seneden beri Anadolu'yu al kanlara boyayan bu mücadelemizden hiç bir zaman mülken, fiilen bir fayda göreceğimizden emin değiliz."



3



Eylül



30 Ağustos Muharebesine Başkumandanlık Muharebesi adı verildi.



AK



3



Eylül



Mustafa Kemal Dumlupınar'dan Uşak'a geldi.



AK



3



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, Adapazarı İşletme Müdürlüğü'ne sınırların açılması talimatını verdi. [Cmh]



Savaş tedbiri olarak kapatılan sınırların 4 Eylül 1922 KSG IV tarihinde açılmasını emretmiş; ancak, ajanlarda ve basında resmi tebliğlerden başka hiç bir askeri haberin yayımlanmamasını belirtmiştir. Karar, Büyük Millet Meclisi Riyaseti tarafından ilgili dairelere 4 Eylül 1922 tarihinde bildirilecek; böylelikle, 4 Eylül 1922 tarihinden itibaren Ankara-İstanbul haberleşmesi başlayacaktır.



3



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İzmir'in mülki amiri ile ilgili İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine gizli bir telgraf çekti. [Cmh]



İzmir kurtarılınca oraya Konya Valisi Abdülhalik KSG IV Bey'i atamak istediğini söyleyen Mustafa Kemal Paşa, kendisinin karargâha yollanmasını istemiştir. Rauf Bey, bu isteği 6 Eylül 1922 tarihinde Abdülhalik Bey'i İzmir Valisi olarak atayarak olumlu karşıladığını bildirmiş olacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül 1922 tarihinde Nureddin Paşa'yı, İzmir'e Vali Vekili atayacaktır. Mustafa Kemal Paşa, 4 Eylül 1922 tarihinde de Aydın Mebusu Tahsin Bey'in Bursa'ya, Karahisarı Sahib Mebusu Ali Bey'in Balıkesir Valiliğine atanmaları için Meclis'ten izin alınmasını isteyecektir. Riyaset, mebuslukla memurların aynı kişide olamayacağı cevabını verecektir.



3



Eylül



Büyük Millet Meclisi Hükümeti, birçok kumandanı birer derece terfi ettirdi. [Cmh]



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, mareşalliğe; İsmet KSG IV, Paşa, Nureddin Paşa, Yakup Şevki Paşa ve Fahrettin KB Paşa korgeneralliğe; Albay Asım Bey, Emin Bey, İzzettin Bey, Ali Hikmet Bey, Şükrü Naili Bey, Kemalettin Sami Bey, Kâzım Bey, Naci Bey, Sabri Bey, Osman Nuri Bey, Kâzım Bey (Orbay) ve Mürsel Bey tuğgeneralliğe ve Halit Bey miralaylığa yükseltilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Batı Cephesi Kumandanlığına yazısında terfileri bildirmiştir.



3



Eylül



Sovyet Hükümeti adına Karahan Türk zaferini bir telgrafla kutladı.



Telgrafta, "Ordunuzun zaferi, Rus milletini de aynı KSG IV, derecede sevindirdi. Türk halkı Mustafa Kemal'in HM önderliği ile emperyalizme direnecek gücü buldu." denilmiştir. Aynı gün, Sovyetler Birliği, Azerbaycan ve Afganistan Sefirleri ile Fransız temsilci Albay Mougin, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'i ziyaret ederek tebriklerini sunmuştur.



1922 Yılı



1227



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



3



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, ateşkesle ilgili olarak İngiliz Yüksek Komiserliğinin görüşünü sordu.



Lord Curzon, ateşkes için Kemalistlerle nasıl ilişki Sİ, İBA IV kurulabileceğini sormuştur. Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington ise, Londra'ya çektiği telgrafta, Kemalistlerin taşkınlıklarına karşın İzmir'de tertibat aldırdığını; bu desteğin Yunanistan'ın moralini yükseltileceğini; ancak, en geç Akhisar'da tutunmaları gerektiğini söylemiştir.



4



Eylül



Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, günlük emrini yayımladı. [Cmh]



İsmet Paşa'nın günlük emrinde, hedefin İzmir'in tah- KSG IV rip edilmeden zaptedilmesi, düşman birliklerinin bütün malzemesiyle ele geçirilmesi, düşmanın İzmir limanına yığılmış ulaştırma ve savaş gemilerinin zapt veya imha edilmesi olduğunu bildirmiştir.



4



Eylül



İngiltere, Yunanistan'ın ateşkes talebini Müttefik Ülkelere, Fransa ve İtalya'ya iletti.



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, aynı KSG IV, gün, İngiltere Yunanistan adına hareket etmesin, Sİ, Nutuk Kemalistlerle Yunanistan'ı karşı karşıya bıraksın önerisinde bulunmuştur. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, söz konusu ateşkes talebini İstanbul'dan gelen bir yazı üzerine cephede bulunan Mustafa Kemal Paşa'ya iletmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 5 Eylül 1922 tarihinde, Rauf Bey'in telgrafına şöyle cevap verecektir: "Anadolu'daki Yunan ordusu suret-i kat'iyede mağlûp edilmiştir. Yunan ordusunun artık yeniden ciddî bir mukavemet ibrazına ihtimal yoktur. Anadolu için herhangi bir müzakereye mahal kalmamıştır. Mütareke, ancak Trakya için mevzu-i bahis olabilir. Binaenaleyh Eylülün onuna kadar doğrudan doğruya Yunan hükûmeti veyahut İngiltere vasıtasiyle, hükûmetimize resmen müracaat ettiği takdirde berveçh-i ati şerait dermeyan edilerek cevap verilmelidir. Bu tarihten, yani Eylülün onundan sonra vaki olacak müracaatin cevabının başka olmak ihtimali vardır. Bu takdirde keyfiyet ayrıca taraf-ı âcizaneme bildirilmelidir: 1) Mütarekenin tarihinden itibaren on beş gün zarfında Trakya 1914 hudutlarına kadar bilâkaydüşart Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti'nin memurin-i mülkiye ve kuva-yi askeriyesine teslim edilmiş bulunacaktır. 2) Yunanistan'daki üseramız on beş gün zarfında İzmir, Bandırma ve İzmit limanlarında teslim olunacaktır. 3) Yunan ordusunun üç buçuk seneden beri Anadolu'da ika ettiği ve icra eylemekte bulunduğu tahribatı tamir etmeği şimdiden taahhüt edecektir."



4



Eylül



Şer'iye Vekâleti bütçesi kabul edildi. [Cmh]



4



Eylül



278 sayılı Orduda yapılan terfiatın muvafıkı usul olduğu hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



1228



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 22, İ: 96, Birinci Celse



Terfiler, 3 Eylül 1922 tarihinde, cepheden yapılan bildirim doğrultusunda Müdafaai Milliye Vekâletince inha edilmiş ve Büyük Millet Meclisi Riyasetince tasvip edilmişti. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, terfi hakkının (özellikle müşirlik vb. söz konusuysa) iradei milliyenin-yani meclisin olduğunu söyleyerek usule itiraz etmiştir. Ancak, Meclis Reisi Rauf Bey Riyasetin iradei milliyeyi temsilen bu hakkı kullandığını dile getirmiştir. Kâzım Paşa da vekâletin iradei milliyenin parçası olduğunu söylemiştir. Karar orduda yapılan terfiatın muvafıkı usul olduğu yönünde çıkmıştır.



BMM ZC, C: 22, İ: 96, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Eylül



279 sayılı Beş zâtın takdirname ile taltifleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Afyon Karahisar ve Dumlupınar Meydan Muharebelerinde fevkalâde hizmetleri geçen bazı kumandanlar Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif edilmiştir. Mirliva Kâzım Paşa Hazretleri, Miralay Osman Nuri Beyefendi, Miralay Âşir Beyefendi, Miralay Alâeddin Beyefendi ve Kaymakam Edhem Beyefendi Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif edilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 96, Birinci Celse



4



Eylül



Yozgad Mebusu Feyyaz Âli Beyle arkadaşlarının, Başkumandanlık emriyle alınan tekâlifi milliye yüzde yirmi bakiyelerinin tahsil edilmemesine dair takriri kabul edildi. [Cmh]



Kayseri Mebusu Ahmed Hilmi Beyin, yüzde yirmi tekâlifi milliye bakayasına dair sualine Dahiliye Vekili Atâ Bey şifahen cevap vermiştir. Mükellefiyeti Nakliyei Askeriye Kanununun neşrinden sonra Başkumandanlık tebligatıyla alınmakta olan yüzde yirmi bakayanın alınmayacağına dair bir muamelei kaydiye olmaması nedeniyle tahsilatın devam ettiği dile getirilmiştir. Bunun üzerine verilen takrirle yüzde yirmi bakiyenin tahsil edilmemesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 96, İkinci Celse



4



Eylül



Rüsumat İdarelerince Müsadere Edilen Kaçak Eşya hakkındaki Kanun Lâyihası reddedildi. [Cmh]



4



Eylül



Diyarbekir Mebusu Feyzi Bey, Nafia Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 96, İkinci Celse



Feyzi Bey, mezuniyeti zamanında kabul edilen İcra BMM ZC, Vekilleri Heyeti Sureti İntihabına dair Kanun nede- C: 22, İ: 96, niyle Nafia Vekâletinden istifa etmiştir.



İkinci Celse



4



Eylül



Akıncı Müfrezeleri Kuİbrahim Etem Bey'in Simav, Demirci, Gördes ve Se- KSG IV mandanı İbrahim Etem Bey lendi halkına hitaben yayımlanan bildirisinde, ordu bir bildiri yayımlandı. gelinceye kadar kasabalarda geçici birer halk yönetimi kurulmasını; bir yönetim ve bir de iaşe heyeti meydana getirilmesini; düşmana hizmet edenlerin tutuklanmasını emredilmiştir.



5



Eylül



Bilecik kurtarıldı.



5



Eylül



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Kumandanlığına yakılan köylerin adlarını ve ihtiyaçlarını sordu. [Cmh]



Fevzi Paşa, halkın açlık sıkıntısı çekmemesi için tah- KSG IV rip edilen şehirlere acele yardım edileceğini bildirmiştir.



5



Eylül



İcra Vekilleri Heyeti, 1328 numaralı Kararnamenin açıklanmasına karar verdi. [Cmh]



1810 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile işgal bölgelerindeki memurlara dair 1328 numaralı Kararnamenin açıklanmasına karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti, İşgal bölgesinde memurluk yapmayı kabul edenlerin ya da buradaki görevine İstanbul Hükümeti'nce atananların kurtuluştan sonra görevlendirilmeyeceğini ilan etmiştir.



5



Eylül



Yunanistan'ın Küçük Asya Hacınesti'nin yerine önce Birinci Kolordu Kumanda- KSG IV, Ordusu Başkumandanlığına nı Trikopis, onun esir düştüğünün öğrenilmesi üzeri- Sİ Polyemekalis atandı. ne Polyemekalis Başkumandanlığa atanmıştır. Genelkurmay Başkanlığı'na da Victor Dusmanis getirilmiştir. Savaş Bakanı Theodakis, Genelkurmay Başkanı Dusmanis ve Başkumandan Polyemekalis İzmir'e hareket etmiştir. General Harington, 6 Eylül 1922 tarihinde bu atamalarla Yunanistan ordusunun toparlanabileceği görüşünü paylaşacaktır.



AK



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 5.27..6.; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.122



1229



G.



Ay



Olay/Mevzuat



5



Eylül



İzmir'deki Osmanlı Bankası, bankadaki hazineyi İngiliz zırhlısına taşımayı teklif etti.



5



Eylül



İngiltere ve Fransa, İzmir'de bulunan vatandaşlarına İzmir'den ayrılmaları gerektiğini bildirdi.



İtalya ise, vatandaşlarına kendileri açısından bir sorun KSG IV olmadığını bildirmiştir.



5



Eylül



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu H.Lamb, Yunanistan'ın İzmir'de tesis ettiği sivil yönetimin şehri terketmeye hazırlandığını bildirdi.



Lamb, Yunan Postanesi ve Yunan Milli Bankası'nın Sİ kapandığını iletmiştir.



5



Eylül



Fransa, İngiltere'nin ateşkes İngiltere'nin 4 Eylül 1922 tarihli çağrısı üzerine, Sİ çağrısına cevap verdi. Fransa, İngiltere'nin Türkiye ile Yunanistan'ın arasına girmemesini; kaldı ki, Yunanistan'ın Doğu Trakya'yı da boşaltmak zorunda olduğunu bildirmiştir.



5



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, Mustafa Kemal'in hareketinin büyük yankı yaratacağını bildirdi. [YK]



Rumbold, Mustafa Kemal hareketinin Mısır, Mezo- İBA IV, Sİ potamya ve Hindistan'ı etkileyebileceğini ifade etmiştir. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a telgrafında, Yüksek Komiserlerin İzmir'de Kemalist kuvvetlerle çatışmaktan sakınmak gerektiği kanısında olduklarını, Venedik Konferansı için çağrıyı bir süre ertelemenin doğru olacağını ve ateşkes için müttefiklerin müdahale edebileceğini belirtmiştir. Aynı gün, İngiltere'nin Atina Maslahatgüzarı Bentinck de, görüşünü şu sözlerle belirtmiştir: Yunanlılara fiili yardımda bulunsaydık bu felaket yaşanmazdı. İngiltere direnirse, Mustafa Kemal, Trakya'nın boşaltılması için Yunanistan'ı zorlayamaz ve İngiltere, Yunanistan'ın İstanbul'a girmesine izin verirse Trakya'nın savunması kolaylaşır.



5



Eylül



Kozan Mebusu Fikret Bey ve Cebelibereket Mebusu İhsan Bey, Ali Kemal'in 26 Ağustos 1922 tarihli yazısına atfen kaleminden ve insanlığından vazgeçmesini istediler.



Yunanistan ordusunun imha edildiğini belirterek, KSG IV Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal'e 26 Ağustos 1922 tarihindeki yazısını hatırlatan mebuslar, Ali Kemal'den vaadi gereğince kaleminden ve insanlığından vazgeçmesini istemişlerdir.



5



Eylül



Fransa'nın Fas Genel Vali- Aynı gün, İran Sefiri Mümtazzüddevle ile Fransız KSG IV si, Hindistan Merkez Hila- temsilci Albay Mougin de İcra Vekilleri Heyeti Reisi fet Komitesi zaferden dola- Rauf Bey'i ziyaret etmiştir. yı Ankara Hükümeti'ni kutladı.



5



Eylül



"Geniş bir ihanet planının yıkılması"



1230



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak Sİ



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer alan yazıda şöy- KSG IV, le denmiştir: "İngiltere, İslam'ın son sığınağı olan HM Türkiye'yi boyunduruğu altına almak için iki vasıtaya başvurdu: Saray ve Yunanistan. Selim'in torunu; İngiliz himayesi altında, İngiliz hazinesinden alacağı bol paralar ile sarayın ılık havası ve kızlar ağasının nüvazişleri arasında ıyş ve nuşa devam edebilmek



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



karşılığında Türkiye'yi bir hidivlik haline sokarak Hilafet makamının İslam âlemi üzerindeki manevî nüfuzunu ve Türklüğün Şark âlemi üzerindeki önderliğini L.George Hükûmeti'nin hizmetine amade kılacaktı. Dumlupınar'da, Uşak'ta, Karahisar'da yalnız Yunanistan değil, aynı zamanda L.George ve saray yenilmiştir." 6



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Garp Cephesindeki muharebatın kemali muvaffakiyetle devam ettiğini bildiren Erkânı Harbiye Umumiye Riyasetinden mevrut şifre ve buna dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti tezkeresi okundu. [Cmh]



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa'nın imzasıyla gelen telgraffta, 30 Ağustos 1922 tarihindeki taarruza Garp Cephesince Başkumandanlık Muharebesi adının verildiğinin ifade edilmesi üzerine, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, bu zaferin bir dimağ meselesi olduğunu ve neden böyle bir ad verildiğini anlayamadığını söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 97, Üçüncü Celse



6



Eylül



Türkiye ve Rusya arasında bir Ticaret Muahedesi akdi için bir heyet teşkil edildiğine dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi Meclis'te okundu. [Cmh]



Türkiye ve Rusya arasında bir Ticaret Muahedesi için Maliye ve İktisat Vekili sabıkı Trabzon Mebusu Hasan Hüsnü Beyin Riyaseti tahtında Menteşe Mebusu Tevfik Rüşdü ve Hariciye Vekâleti Müsteşarı Suad Beylerden mürekkep bir heyet teşkil edilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 97, Birinci Celse



6



Eylül



280 sayılı Kürsii Riyasete örtülen siyah puşidenin ref'i hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Zaferi ahir münasebetiyle Riyaset Kürsüsünü örten siyah puşidenin kaldırılarak yerine yeşil örtü konulmasına karar verilmiştir. Meşgul memleketlerin yarattığı hüzün ve teessür nedeniyle 1336 tarihinde, Bursa'nın Yunanlılar tarafından işgal edilmesi üzerine Büyük Millet Meclisince alınan karar üzerine Riyaset Kürüsüne örtülen siyah puşidenin, memleketlerin büyük kısmının istirdad edilmekte olması nedeniyle kaldırılarak yerine yeşil örtü konulmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 97, Birinci Celse; AK



6



Eylül



İrade-i seniyye ile Amerikan Şark-ı Kârib Muavenet Heyeti'ne nişan verildi. [Osm]



Jackwit, Mister (Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti Müdür-i Umumisi); Staker, Mister (Amerika Müteberanından); Hastinge, Misis (Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti Eytam Şubesi Müdiresi); Ekrem Bey (Tercüman) nişanla taltif edilmişlerdir. Amerikan Şark-ı Kârib Muavenet Heyeti, Müttefik devletlerin azınlıkların korunması yönünde karar aldıkları şu günlerde her türlü yardımı yapacağını söyleyen bir heyettir.



BOA: İ..DUİT, GN: 127, DN: 71; KSG IV; TV: 4561 (7.9.1922)



6



Eylül



Yunanistan'ın Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Polyemekalis ve Genelkurmay Başkanı Dusmanis İzmir'e geldi.



Hacınesti'ye görevden alındığı bugün tebliğ edilmiş AK ve Polyemekalis görevi devralmıştır. Yeni bir savunma tertibi yapılmasına Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis mümkün olmadığı gerekçesiyle karşı çıkmıştır.



6



Eylül



Ukrayna Halk Komiserleri Kurulu Başkanı ve Kafkas Cumhuriyetleri Birlik Şûrası Divan Başkanı, zaferden dolayı Ankara Hükümetini kutladı.



KSG IV



1922 Yılı



1231



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



6



Eylül



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, 26 Ağustos 1922 tarihli yazısına istinaden yapılan hücumlar karşısında kendini savundu.



Ali Kemal şöyle yazmıştır: "Bir büyük devletle uz- KSG IV, laşmaya müncer olmadıkça zaferler bir neticeye dela- PS let etmez, fikrinde yanılabiliriz. Neticede sürülmek mi, vurulmak mı, asılmak mı ne ise cezamızı çekeriz.



6



Eylül



"Bu orduya 'taçlar deviren' unvanı yakışır."



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde ordunun zaferi üze- KSG IV, rine şunlar yazılmıştır: "Türk ordusu, Çanakkale'de HM çarpışarak Çarlığın yıkılmasını sağlamıştı. Şimdi de Yunan tahtını yıkıyor. Bu orduya 'taçlar deviren' unvanı yakışır. Hele bir Akdeniz'e dayanalım..."



7



Eylül



İtilaf Devletleri, Anadolu'nun bütünüyle boşaltılması şartını kabul ederek Yunanistan adına ateşkes teklif ettiler.



İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserlerinin, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey'i ziyaret ederek, bu önerinin en hızlı şekilde Ankara'ya ulaştırılmasını istemeleri üzerine Hamit Bey durumu acele olarak Hariciye Vekâleti'ne iletmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, Hamit Bey'in malumatını Meclis'in gizli oturumunda okumuştur. Telgrafta, aynı gün İtilâf Devletleri Yüksek Komiserlerinin kendisini ziyaret ederek Yunanistan'ın Anadolu'yu tahliye etmek suretiyle mütarekeye hazır olduğunu İngiltere aracılığıyla Müttefik Devletlerine bildirdiğini beyan ettikleri belirtilmiştir. Bitaraf mıntıkada General Harington ve diğer Müttefik Ülke Generallerinin katılacağı bir mecliste, Yunan ve Türk askeri mütehassısları arasında bir itilâfın sağlanmasının önerildiği iletilmiştir.



7



Eylül



Yunanistan'da hükümet istifa etti.



7



Eylül



İngiltere'de Kabine, Türkiye'ye dair kararlar aldı.



Kabine, Türk-Yunan çatışmasına son verilmesi için KSG IV, müttefikleriyle birlikte hareket etmeye, Boğazlar böl- Sİ gesi İngiltere için çok önemli olduğundan Kemalistlerin Gelibolu yarımadasını işgal etmeleri halinde silahla karşı koymaya, Boğazlar bölgesindeki İngiliz deniz kuvvetinin arttırılmasına, Gelibolu yarımadasının işgal edilmesine, İzmit yarımadasının Kemalistlerin saldırısı karşısında boşaltılmasına, Kemalistlerin İstanbul'u işgal etmeleri halinde denizden ve karadan İstanbul'un savunulmasına ve İzmir'deki koloninin boşaltılmasına karar vermiştir.



7



Eylül



İngiltere ve Fransa, İzmir'e asker çıkardı.



İngiltere ve Fransa, kendi kolonilerini korumak için KSG IV İzmir'e asker çıkarmıştır.



7



Eylül



İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa ve İtalya'ya azınlıkların korunması ile ilgili bir öneri sundu.



Lord Curzon, Anadolu ve Trakya'daki azınlıkların Sİ korunması için hemen Milletler Cemiyeti'ne çağrıda bulunulmasını önermiş ve bir çağrı tasarısı sunmuştur.



7



Eylül



Yunan Başkumandanı, ka- Yunanistan İzmir'de sıkıyönetim ilan etmiştir. Yunan KSG IV rargâhını İzmir limanındaki Yüksek Komiseri Stergiadis, İngiliz Amirali Brock'a bir gemiye taşıdı. başvurarak, bir İngiliz savaş gemisine sığınmıştır. Bütün Yunan memurları İzmir'i terketmiştir.



1232



Yönetim Zamandizini



Kaynak



AK; BMM GCZ, İ: 98, Üçüncü Celse



AK, KSG IV



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Eylül



İkinci Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa, ordusunun lağv edilmesini istedi. [Cmh]



Ordusunun yavaş ilerlediğinin söylenmesi üzerine, KSG IV Yakup Şevki Paşa, ordusunun lağv edilerek, kendisine bir er görevi verilmesini istemiştir.



7



Eylül



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Elcezire ve Şark Cephesi Kumandanlıklarına çok gizli ibareli bir telgraf çekti. [Cmh]



Fevzi Paşa, gerekirse Musul'un silahla alınması husu- ÖB sunu dile getirmiştir ve hazırlıkların şu doğrultuda yapılması emredilmiştir: "Çölemerik ve Revandiz hudut kıt’aatından teşkil edilecek bir cebel bataryasıyla takviye edeceği bir nizamiye süvari livası, aşiret süvari fıkraları ve mahalli halk ile takviye edilecek Özdemir’in müfrezesiyle İmadiye-Süleymaniye hattı üzerinde Musul-Kerkük hattına taarruza memur edilecektir." Telgraf, cephe kumandanlıklarının yanı sıra Müdafaai Milliye Vekâletine de çekilmiştir. Elcezire Cephesi Kumandanlığından cevaben çekilen telgrafla mali sıkıntıların karşılanması talep edilecektir. Mali yardımın bir boyutunu da güçlü İngiliz hava gücüne karşı koyabilecek şekilde cephenin uçak bölüğünün takviyesi oluşturmaktadır.



7



Eylül



Düyun-u Umumiye Dayinler Dairesi Vekili Cavit Bey, barış görüşmelerinde evrak-ı nakdiyeye dair ne önerilebileceğine ilişkin görüşünü Ankara Hükümeti'ne iletti.



Ankara Hükümeti'nin sorusu üzerine Cavit Bey, bi- KSG IV rinci tertibin mukabili olan altınların talep edilmesini önermiş; Türkiye'den ayrılan yerlere evrak-ı nakdiyeden hisse ayrılamayacağını belirtmiştir.



7



Eylül



281 sayılı On iki zatın tak- Son muharebelerde fedakârlık gösteren on iki tayyadirname ile taltifleri hakreci zâbit Büyük Millet Meclisi takdirnamesiyle taltif kında Heyeti Umumiye Ka- edilmiştir. rarı alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 98, Birinci Celse



7



Eylül



Düşmandan istirdad edilen yerlerin mebuslarına izin verildi. [Cmh]



Mezuniyete dair Divanı Riyaset Kararı kabul edilmiştir. Bununla birlikte, salt çoğunluğun kaybolmaması için mezun bulunan diğer vilâyetlerin mebuslarının Meclis'e iştirak etmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 98, Birinci Celse



7



Eylül



Düşman tarafından tahliye edilen yerlerin tahliyeleri sırasında yakılmasının Divanı Riyasetçe protesto edilmesine karar verildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi'nin protesto notası 9 Eylül 1922 tarihinde Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey tarafından İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a verilecektir. Notada, Bursa ve İzmir gibi kentlerde de diğer yerlerde yaşanana benzer bir vandalizmi önlemek amacıyla uygar dünya önünde Yunan Hükümeti'nin bu davranışlarını protesto etmeye karar verilmiştir, denmiştir. Nota üzerine, 10 Eylül 1922 tarihinde, İngiliz, Fransız ve İtalyan subaylarından oluşturulan bir Müttefik grubu, şehrin yakılmasını önlemek ve Türklere teslimini sağlamak için İstanbul'dan Bursa'ya gidecektir. Müttefik subayları, Yunan Yüksek Komiseri'ni Bursa'nın yakılmaması için ihtar edeceklerdir.



BMM ZC, C: 22, İ: 98, İkinci Celse; İBA IV



7



Eylül



258 sayılı Başarılı Mustafa Efendinin Affı hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 98



1922 Yılı



1233



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Eylül



Eski Elcezire Cephesi Kumandanı Tuğgeneral Nihad Paşa, Divanı Temyizi Askeri Riyasetine atandı. [Cmh]



Müdafaai Milliye Vekâletinin 7 Eylül 1922 tarihinde TİH-GC; aldığı karar, 12 Eylül 1922 tarihli İcra Vekilleri He- KB; BCA: 30..18.1.1/ yeti içtimaında görüşülerek kabul edilecektir.



Bir bildiri yayımlayan Akıncı Müfrezeleri, Hristiyan KSG IV mahallesine Hristiyanlar dışındakilerin girmesini yasaklamış; Hristiyanların 24 saat içinde silahlarını teslim etmesi istemiş; çete hayatının sona erdiğini bildirmiş; meyhaneleri kapatarak içki yasağı getirmiştir. Balıkesir, 9 gün bu geçici hükümet tarafından yönetilecektir.



5.28..8./ 1832 (12.09. 1922)



7



Eylül



Akıncı Müfrezeleri Balıkesir'de geçici bir yönetim kurdu.



7



Eylül



Fransız General Gouraud, zaferden dolayı Ankara Hükümeti'ni kutladı.



8



Eylül



İngiliz, Fransız ve İtalyan Yüksek Komiserleri, İzmir'in boşaltılması konusunda İzmir'de bulunan İngiliz Akdeniz Orduları Başkumandanı Amiral Brock'a bir telgraf çektiler. [YK]



8



Eylül



Yunanistan'ın Küçük Asya Yunan birlikleri, şehri Rum ve Ermeni muhafızlara KSG IV Ordusu Başkumandanlığı, bırakarak İzmir'i boşaltmıştır. Yunan yüksek memurAnadolu'yu boşaltma kararı ları ve jandarması da şehri terketmiştir. alarak, bu kararı birliklerine tebliğ etti.



8



Eylül



Manisa kurtarıldı.



Manisa daha önce Yunanlılar tarafından yakılmaya AK başlanmıştı.



8



Eylül



Amerika Şark-i Karib Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetine dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Amerika Şark-i Karib Muâvenet Hey'eti'nin celb edeceği eşyanın gümrük resminden muâfiyyetine dâir 23 Safer 1338 (17 Kasım 1919) tarihli karârnâmenin tekrar temdidi hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



8



Eylül



Emniyet Sandığı'nın 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.726



8



Eylül



Zirâat Bankası Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.728



8



Eylül



Müttefik Ülkeler, Bursa'nın İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold, raporunda, üç KSG IV yakılmaması için Yunanis- müttefik subaydan kurulu bir misyonun gözetim tan'a sert bir nota verdi. amacıyla Bursa'ya gönderilmesini uygun bulduklarını ve Bursa'nın Yunan Valisine çok sert ihtarda bulunduklarını yazmıştır.



1234



Yönetim Zamandizini



KSG IV



Şehrin Türklere teslimini sağlamak için Müttefik KSG IV, amiral ve başkonsoloslarının aracı olması istenmiştir. Sİ Fransız krovazörü, şehir teslim edileceğinden müzakere için yer bildirilmesini istemiş; Mustafa Kemal Paşa, teslim heyetinin beyaz bayrakla Kasaba'ya [Turgutlu] gelmesini istemiştir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.725



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Eylül



İzmir geri alındı.



İzmir'in 1.213 gün, yani 3 yıl 4 ay süren esareti sona ermiştir. Süvari kumandanı Mürsel saat 10.30'da İzmir'e girildiğini bildiren bir telgraf çekmiştir. Albay Zeki Bey, halka bildirisinde herkesin iş ve gücüyle meşgul olmasını, asayişi bozucu en küçük hareketin şiddetle cezalandırılacağını bildirmiştir. Yunan idaresi şehirden ayrıldığı ve Türk ordusu henüz gelmediği için İzmir bir geceyi yönetimsiz geçirmiştir. İtilaf Devletleri Komiserleri, sabah İron Duke gemisinde toplanarak şehrin en yakın Türk kumandanına teslimini kararlaştırmışlardır. Limanda Yunan savaş gemilerinden başka, üç İngiliz, iki Fransız zırhlısı, iki Amerikan, iki Fransız ve bir İtalyan torpidosu beklemektedir. İstanbul'da Sultanahmet Meydanı'nda, İzmir'in alınışı binlerce kişinin katılımı ile kutlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, 10 Eylül 1922 tarihinde İzmir'e girecektir. İzmir, son Yunan askerinin Çeşme'den şehri terkedeceği 15 Eylül 1922 tarihinde tamamen boşaltılmış olacaktır.



BCA: 30..10.0.0/ 54.354..37. /4937M; KSG IV



9



Eylül



Birinci Ordu Kumandanı Emir ile içki yasaklanmış; işgal edilen mescit ve ca- KSG IV Nureddin Paşa, iki numaralı milerin eski haline sokulmasına ve vatana ihanet emrini yayımladı. [Cmh] edenlerin divanı harbe verilmesi karar verilmiştir.



9



Eylül



259 sayılı 1338 Senesi Dahiliye Bütçesinin Harcırah Maddesine Otuz Bin Lira Tahsisatı Munzamma İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



9



Eylül



Diyarbekir Mebusu Feyzi Bey, yeniden Nafia Vekili intihab oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 22, İ: 99, İkinci Celse



9



Eylül



İzzettin Paşa, İzmir Askeri Valisi olarak atandı. [Cmh]



KB



19



Eylül



1847 sayılı Türkiye Milli İthalat ve İhracat AŞ hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



1338 senesi Dahiliye bütçesinin 151inci masarifi mütenevvia faslının birinci memurin harcırahı maddesine 30.000 lira tahsisatı munzamma ita olunmuştur. Bu tahsisatı munzamma, istirdad edilmiş ve edilmekte olan mahaller memurini ile yeniden tâyin edilecek memurlara harcırah itası için kullanılacaktır.



BMM ZC, C: 22, İ: 99, Birinci Celse



Merkezi Ankara olmak üzere Türkiye Milli İthalat ve BCA: 30..18.1.1/ İhracat AŞ'nin kurulmasına izin verilmiştir. 5.29..3./ 180-5



9



Eylül



İrade-i seniye ile Hari Abdülahad'a (Süryani-i Kadim Patrik Vekili) Mecidi Nişanı verildi. [Osm]



9



Eylül



"Muhalefete buğz eylemek zorbaca bir harekettir."



Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, "Türk'ün KSG IV, Bayramı" köşesinde "Muhalefete buğz eylemek zor- PS baca bir harekettir." diye yazmıştır.



10



Eylül



Mutasarrıflıklara tayin ve nakiller yapıldı. [Cmh]



Tayin ve nakiller, Burdur, Maraş ve Silifke Mutasar- BCA: 30..18.1.1/ rıflıkları ile ilgilidir.



Yunanistan'da yeni hükümet kuruldu.



Nikolaos Triantaphyllakos, 29 Eylül 1922 tarihine RGr kadar sürecek yeni hükümeti kurmuştur.



10



Eylül



BOA: İ..DUİT, GN: 125, DN: 58; KSG IV; TV: 4561



5.28..4./ 71-84



1922 Yılı



1235



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Eylül



İngiltere, Fransa, İtalya ve ABD konsolosları, Nureddin Paşa'yı ziyaret ettiler.



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu H.Lamb'ın, Nureddin KSG IV Paşa'ya, İngiltere'yle savaş halinde olup olmadığını sorması üzerine; Nureddin Paşa, değiliz karşılığını vermiştir.



10



Eylül



İzmir Metropoliti Hristomosos, Birinci Ordu Kumandanı Nureddin Paşa'nın tertibiyle halk tarafından linç edildi.



Hristomosos, Mustafa Kemal Paşa'yla görüşmek is- KSG IV temiş; ancak, görüşememiş; onun yerine Nureddin Paşa ile görüşebilmişti. Hristomosos, 15 Mayıs 1919'da İzmir'e çıkan Yunan kuvvetlerini kutsamıştı. İzmir'in alınmasıyla birlikte şehirde yağmacılık da yaşanmaktadır.



10



Eylül



İstanbul Hükümeti, zaferPadişah Vahdettin kutlamda bulunmayı reddetmiştir. KSG IV den dolayı Mustafa Kemal'i Sadrazam Tevfik Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya bir kutlama kararı aldı. kutlama telgrafı çekmiştir. Prens Sabahattin de, Mustafa Kemal Paşa'ya bir kutlama telgrafı çekmiştir. İstanbul Hükümeti, gösterilerde taşkınlık yapanların divanıharbe verileceğini ilan etmiş ve izinsiz gösteri yapmayı yasaklamıştır. İstanbul'da öğrenciler, müderrisler ve halkın katıldığı gösteriler yapılmakta; Fener Patrikhanesi'nin önünde toplanılmakta, Yunan Askeri Heyeti binası saldırıya uğramakta, Hürriyet ve İtilaf Fırkası'nın camları kırılmakta, Sabah Gazetesinin camları taşlanmaktadır.



10



Eylül



İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa ve İtalya'yı Boğazları savunmaya çağırdı.



Lord Curzon, aynı gün İngiliz Yüksek Komiseri Sir KSG IV, Horace Rumbold'a, Trakya'nın boşaltılmasına karşı İBA IV olduğuna dair bir telgraf yollamıştır. Türk-Yunan savaşından sonra Anadolu boşaltılacağı için Türklere Trakya için bir ödün vermenin gerekmeyebileceğini, İstanbul'un Yunanlılar tarafından işgal edilme korkusunun bir koz olarak kullanılabileceğini belirtmiştir.



10



Eylül



Delhi Hilafet Komitesi Başkanı Ankara Hükümeti'nin kutladı.



KSG IV



10



Eylül



Damad Ferid Paşa, İstanbul'a döndü.



10



Eylül



Peyamı Sabah Gazetesi ya- Ali Kemal, son yazısında şöyle yazmıştır: "Gayeler KSG IV, zarı Ali Kemal'in son yazısı birdi ve birdir... İtiraf etmeliyiz ki Anadolu'nun son PS, AlK yayımlandı. zaferleri, kuvvetimize, kılıncımıza dayanarak hayat hakkını kazanma görüşünün gerçekleştiğini gösterir gibidir." Peyamı Sabah Gazetesi'nin ortağı Mihran Efendi, 9 Eylül 1922 tarihinde Cavit Bey'i bir kez daha ziyaret etmiş; Hüseyin Cahit'in başyazarlığı kabul etmesini ve kendisinin de birkaç makale yazmasını istemişti. Ali Kemal'den ayrılmazsa gazetesini kapamak zorunda kalacağını söylemişti. Cavit Bey, makale yazamayacağını, Hüseyin Cahit'in de Tanin'i çıkaracağını belirtmişti. Bunun üzerine Ali Kemal (Peyam) ile Mihran Efendi (Sabah) ortaklığı son bulacaktır. 11 Eylül 1922 tarihinde, Peyamı Sabah'ta Peyam ile hiçbir ilişkinin kalmadığı, resmi işlemlerin tamamlanmasıyla Sabah adıyla çıkmaya devam edileceği belirtilecek; Ali Kemal'in yazısının olduğu sütuna yarım asırlık Sabah'ın, Peyam'ın partici tutumuna daha fazla göz yumulamayacağı ifadesi konulacaktır.



1236



Yönetim Zamandizini



Kaynak



Mustafa Sabri, Sadık Bey, Selim Paşa, Cemal Bey, KSG IV Rıza Tevfik gibi muhalif ismin Damad Ferid Paşa'yı karşılamak için istasyona gelmesine karşın, Damad Ferid Paşa, istasyona gelmeden inmiş ve Baltalimanı'ndaki evine gitmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Eylül



Bursa kurtarıldı.



Bursa, 8 Temmuz 1920 tarihinde işgal edilmişti.



BMM ZC, C: 22, İ: 100, Birinci Celse



11



Eylül



Memaliki müstahlasa için Burdur Mebusu İsmail Subhi Bey ve arkadaşlarının tedabir ittihazı hakkında bir verdiği 61 imzalı takrirde, Hükümet haricinde hasıl takrir verildi. [Cmh] olan binlerce dava ve vazifenin acilen rüyet ve halli ile yaralı milletin tedavi ve takviyesi için Büyük Millet Meclisi'nin hemen vazıyed etmesi için verilmiştir. Devlete ve vatandaşlarına karşı isyan, hiyanet ve düşmana muavenet etmişlerin cezalandırılması, düşman işgalinden mütevellit davaların halli, yakılıp yıkılan yerlerin tamir ve ihyası, muhacirlerin iskanı, açların iaşe ve terfih edilmesi, emvali metrukeye ve düşmandan alınan ganaime Hazine namına vaziyed edilmesi, umuru maliye ve mülkiyenin tesis ve tanzimi istenmiştir. Bu vazifelerin Büyük Millet Meclisi'nin icrai vazifelerinin en başında geldiği söylenerek, üç gün zarfında bir kanun lâyihası hazırlanması gerektiği belirtilmiş ve Büyük Millet Meclisi âzasından ihtiyaca göre heyet, müfettiş ve mahkemeler tesis edilebileceği ifade edilmiştir.



BMM ZC, C: 22, İ: 100, Birinci Celse



11



Eylül



İzmir ve Bursa'nın istirdadı dolayısıyla Başkumandana milletin ebedi şükran ve imtinanının iblâğ edilmesine karar verildi.



BMM ZC, C: 22, İ: 100, Birinci Celse



11



Eylül



260 sayılı 28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun Üçüncü Maddesinin İlgasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



28 Şubat 1338 tarihli Avans Kanununun üçüncü maddesi ilga edilerek; bilumum memurini mülkiye, ümera, zâbitan ve mensubini askeriyenin maaşatından kat'edilmiş olan %20'lerin 1 Eylül 1338 tarihinden itibaren tevkif olunmamasına karar verilmiştir. Üzerinde büyük tartışmalar yaşanarak, memurini mülkiye de kanun kapsamına alınmıştır.



11



Eylül



Kars Muahedenamesi teati edildi.



Kars Muahedenamesi onay belgeleri Erivan'da teati RG, III (3) 14; TSA edilerek yürürlüğe girmiştir.



11



Eylül



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, iadei afiyet ederek vazifesine başlayacağı beyan edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey (Sivas), Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in 12.9.1338 tarihinden itibaren yeniden Hariciye Vekilliği görevine başlayacağına ilişkin beyanatta bulunmuştur.



11



Eylül



Dârüleytâm Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.732



11



Eylül



Hudûd-ı Sıhhiye Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.734



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 100, İkinci Celse; BMM ZC, C: 22, İ: 100, Dördüncü Celse



BMM ZC, C: 22, İ: 100, Üçüncü Celse



1237



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Eylül



Harîr tohumu istihsâl ve fürûhtu hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Harîr tohumu istihsâl ve fürûhtu hakkındaki 29 Düstur Rebîülevvel 1324 (23 Mayıs 1906) tarihli nizâmnâ- Tertip 2, Cilt 12, meye müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır. s.737



11



Eylül



İngiltere'de Kabine, Ankara Hükümeti kuvvetlerinin Avrupa yakasına geçmesine engel olma kararı aldı.



İngiltere Savaş Bakanlığı, Müttefik Ordular Başku- KSG IV, mandanı General Harington'a şöyle bir talimat ver- İBA IV miştir: Çanakkale ve İzmit yarımadasından çekilebilirsiniz; donanma, Anadolu'dan Trakya'ya Türk birliklerinin geçişini önleyecektir. Müttefiklerin işbirliği sağlanamazsa dahi İngiltere bu işi tek başına üstlenecektir. Çanakkale'deki birliklerimiz Gelibolu yarımadasına kaydırılacaktır. Bakanlık, ayrıca, Malta'dan takviye kuvvet istenip istenmediğini de sormuştur. İngiliz Albayı Shuttleworth, savunma tedbirleri almak için İstanbul'dan Çanakkale'ye geçmiş; İngiltere, Fransa ve İtalya Çanakkale Boğazı'nın Anadolu yakasına asker göndermişlerdir. 13 Eylül 1922'de de İtalyan birlikleri çıkarma yapacak; 14 Eylül 1922'de İngiliz ve İtalyanlar Çanakkale'de mevzilendiler.



11



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İtalya'nın Londra Büyükelçisi De Martino'ya Venedik Konferansı ile ilgili bir nota verdi.



İtalyan Büyükelçisinin 9 Eylül 1922 tarihli notasına İBA IV cevaben verilen notada, İtalya'nın Venedik Konferansı teklifinin takdirle karşılandığı, barışın bir an önce yapılması arzusuna katılındığı belirtilmiş; ancak, Venedik Konferansı'nın daha önce tasarlandığı gibi yapılamayacağı için Kemalistleri şu anda konferansa çağırmanın yanlış olacağı, mütareke yapılmasının beklenmesi gerektiği ifade edilmiştir.



11



Eylül



ABD İzmir Konsolosu George Horton İzmir'den ayrıldı.



11



Eylül



Azerbaycan Milli Fırkası, Karaçi Hilafet Komitesi Başkanı, Cezayir Milli Çevreler temsilcisi ve Tunus'ta yayımlanan Asr el Cedit gazetesi Ankara Hükümeti'ni kutladılar.



Gandi, Bombay'da yaptığı bir basın toplantısında KSG IV şöyle demiştir: "Haydi, beni bir kere daha tutuklayınız İngilizler! Tutuklanmakla ve öldürülmekle iş bitmiyor. Türkler, öldü sanılan ve cenaze töreni bile hazırlananların, içine konulmak istedikleri tabutu, katillerin başına nasıl geçirdiklerinin örneklerini vermektedirler." Aynı gün, Hindistan Kral Naibi, İngiltere'nin Hindistan İşleri Bakanlığına, Türk-İngiliz dostluğunun dirilmesinin esas olduğunu; aksi halde Hindistan'daki müslümanları yatıştırmanın zor olacağını, Afganistan sınırındaki güçlüklerin artacağını, İslam dünyasında fırtınanın kopacağını ve Türkiye'nin daha fazla Rusya'ya yaklaşacağını söylemiştir. Yazısı, 13 Eylül 1922 günü İngiliz Kabinesi'ne sunulacaktır.



11



Eylül



"Meşrutiyetin ilk günlerini andırıyor."



Cavit Bey, 12.12.1946 tarihli Tanin Gazetesi'nde ya- KSG IV yımlanacak notlarında bugün şöyle yazmıştır: "İstanbul bir vecd ile heyecan içinde. Sürur-u umumî, meşrutiyetin ilk günlerini andırıyor. Yalnız, o günlerin taşkınlıkları yok. Bu ne mucizevi bir zafer. Bütün Türkler, -birkaç Damat Ferit bekayası müstesna olarak - bayram yapıyorlar."



1238



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Eylül



İngiliz Hükümeti, Mustafa Kemal Paşa'ya Ankara Hükümeti'nin İngiltere ile savaş halinde olup olmadığını sordu.



İngiltere'nin İzmir Başkonsolosu Sir H.Lamb, Musta- KSG IV fa Kemal Paşa'ya, İngiltere Hükümeti'ne savaş ilan edip etmediğini sormuştur. Mustafa Kemal Paşa, Ankara Hükümeti'nin, kendini İngiltere'ye karşı savaş halinde saydığını, İstanbul'daki Yüksek Komiseri ve Konsolos'u tanımadığını, İngiliz uyruklu kişileri tutuklamakta haklı olacağını; ancak, bunu yapmak istemeyeceği için İzmir'den ayrılmakta serbest olduklarını söylemiştir.



12



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İzmir'de Daily Mail Gazetesi'ne genel taarruzla ilgili bir demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, demeçte şöyle demiştir: "Daha KSG IV fazla dövüşmek için hiç bir sebep yok. Ben ciddî olarak barış istiyorum. Bu son taarruzu başlatma arzusunda değildim. Fakat, Yunanlıları Anadolu'yu tahliyeye ikna etmek için başka çare yoktu. Zaferde gösterdiğimiz itidal, Yunanlıların sefilane avare yıkılışı ile bir çelişme teşkil etmeyecektir. İnanıyorum ki Britanya milleti Türkiye ile ticarete ve dostane münasebetlere yeniden başlayacaktır. Muhtemeldir ki Meclis, şimdiki sultanı azledecektir. Ancak, Türklerin İstanbul'da daimî bir halifesi bulunmalıdır."



12



Eylül



Rize Mutasarrıfı iken Yozgad Mutasarrıflığı'na tayin edilen Eşref Bey azledildi. [Cmh]



Azil gerekçesi bir kararı iyi değerlendirememiş olma- BCA: 30..18.1.1/ sı ve yetkisinin dışına çıkmasıdır. 5.28..6./ 71-85



12



Eylül



Eskişehir Mutasarrıflığı'na Eskişehir eski Mutasarrıfı Nihat Bey tayin edildi. [Cmh]



12



Eylül



1833 sayılı Rüsumat Umum Müdürü Kemal Bey hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Suriye ile Gümrük Mukavelenamesi akdine memur heyetin konuya vakıf olmamaları sebebiyle heyet üyelerinden Rüsumat Umum Müdürü Kemal Bey'in geriye çağrılması hususunda Hariciye ve Maliye Vekillerine yetki verilmiştir.



12



Eylül



Müttefik Ülkeler, Türkiye meselesini görüşmek üzere toplandı.



İngiltere, Fransa ve İtalya'ya Boğazlar sorununda ortak KSG IV hareket edilmesini, Venedik Konferansı'nın toplanmasını ve Sevr Anlaşması'nın değiştirilmesini önermiştir.



12



Eylül



Sovyetler Birliği, İngiltere'nin Boğazlarla ilgili notasına cevap teşkil eden bir nota verdi.



Sovyetler Birliği adına Karahan'ın verdiği notada, KSG IV Boğazlar hakkında kendilerinin katılmadığı bir konferansta varılacak anlaşmanın tanınmayacağı ve Türkiye'nin savaşının desteklendiği belirtilerek Boğazlarla ilgili anlaşmanın 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması'na uygun olması gerektiği ifade edilmiştir.



12



Eylül



İtilâf Devletleri Yüksek Baştercümanlar, Ankara Hükümeti'nin Tarafsız Böl- KSG IV Komiserleri Baştercümanları, ge'ye girmekten sakınacağını umduklarını bildirmişAnkara Hükümeti'nin İslerdir. tanbul temsilcisi Hamit Bey'i ziyaret ettiler.



12



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Raporda, Rumbold, Padişah'ın tahtı hakkında kaygılı İBA IV Sir Horace Rumbold, İngil- olduğunu sanıyorum demiş ve İzzet Paşa'nın da dutere Dışişleri Bakanı Lord ruma üzüldüğünü eklemiştir. Curzon'a Yunan cephesindeki durumu özetleyen bir rapor sundu. [YK]



BCA: 30..18.1.1/ 5.28..10./ 71-86



1922 Yılı



BCA: 30..18.1.1/ 5.28..9./ 205-3



1239



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



12



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İstanbul Polis Müdürü Esat Bey'e teşekkür etti. [YK]



General Harington, genel taarruz sonrası İstanbul'da KSG IV yapılan gösterilerde olayların çıkmaması ve genel asayişin bozulmaması nedeniyle aldığı tedbirlerden ötürü Esat Bey'e teşekkür etmiştir.



13



Eylül



İzmir'de yangın başladı.



Daha sonradan Büyük İzmir Yangını olarak adlandı- KSG IV rılacak yangın Basmane'de başlamış ve İzmir şehir merkezini içine alacak şekilde bütün şehre yayılmıştır. Kimin çıkardığı tespit edilemeyen yangında 20 bin bina yanmış; yüzlerce insan hayatını kaybetmiş; 12 milyon İngiliz Sterlini kadar maddi zayiat ortaya çıkmıştır. İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa, yangını söndürmek için tedbir almamıştır. İzmir Sigortaları İtfaiye Kumandanı Mösyö Grisgoviç, Mevki Kumandanı Kâzım Paşa'dan yardım istemiş; Kâzım Paşa, sınırlı sayıda yardımda bulunmuştur. İtilaf Devletleri, limana yığılan Hristiyanları tarafsızlık nedeniyle önce kabul etmeme kararı almış; ancak, daha sonra kadın ve çocuklara yardım ederek, onları gemilere almaya başlamıştır.



13



Eylül



İngiliz Akdeniz Başkuman- Mustafa Kemal Paşa'nın, İngiltere ile savaş halinde İBA IV danlığı İngiltere Deniz Ba- olunduğunu ve İngiliz temsilcileri tanımadığını söykanlığı'na bir telgraf çekti. lediği iletilmiş ve tezelden talimat beklendiği belirtilmiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a İzmir'e şunları belirten bir telgraf çektiğini iletmiştir: Mustafa Kemal'in bu sözleri yazılı olarak bildirmesi halinde İzmir'deki bütün İngiliz kolonisi ile birlikte şehri terkediniz ve Mustafa Kemal'e İngiltere'nin tarafsız olduğunu hatırlatınız. Lord Curzon, İzmir Başkonsolosu Sir H.Lamb'e çektiği telgrafta Rumbold'un telgrafının uygun olduğunu söylemiştir. Aynı zamanda, Paris ve Roma temsilciliklerine durumu iletmiştir. Roma Büyükelçisi Graham'a Fethi Bey'in İngiliz Hükümeti tarafından kabul edilmeyişi ve Mustafa Kemal'in bunu saygısızlık addetmesi yönündeki iddianın, son Türk hareketinin sorumluluğunu İngiltere'nin üzerine atma çabası olduğunu söylemiş; Fethi Bey'in Dışişleri yardımcıları ile görüştüğünü ve Misak-ı Milli'den başka bir şey söylemediği için görüşmeleri uzatmaya gerek görmediklerini ifade etmiştir. Akdeniz Filosu Kumandanı Amiral De Brock, Mustafa Kemal Paşa'ya yazılı olarak İngiltere ile savaş halinde olup olunmadığını sormuştur. Aynı soru, İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa'ya da sorulmuştur. Nureddin Paşa, bu soruya İngiltere'nin cevap vermesi gerektiğini söylemiştir. Aynı gün, İngiliz Akdeniz Başkumandanı, Deniz Bakanlığı'na telgrafında Mustafa Kemal Paşa'dan gelen cevabın tatmin edici olduğunu söylemiştir. 14 Eylül 1922 tarihinde göndereceği 13 Eylül 1922 tarihinde eline ulaşan mektupta, Mustafa Kemal Paşa, Nureddin Paşa'ya referansla, henüz iki hükümet arasında siyasi ilişki olmadığını; ancak siyasal ilişkilerin geliştirilmesinin kimi formalitelere bağlı olduğunu söylemiş ve alışılmış usullere uygun olarak siyasal ilişkilerin kurulabileceğini söylemiştir.



1240



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İngiltere'nin Akdeniz Filosu Kumandanı Amiral Brock'un 12 Eylül 1922 tarihli yazılı sorusuna cevap verdi.



13



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, ulusa Anadolu'nun düşmandan kurtulduğunu haber verdi.



Mustafa Kemal ulusa bildirisinde şöyle demiştir: KSG IV "Akdeniz, askerlerimizin zafer teraneleriyle dalgalanıyor. Batı fabrikalarının çelik zırhları ile kaplanan muazzam Yunan orduları, artık Anadolu dağlarında subayları tarafından terkedilmiş zavallı sürüler, kudurmuş kitleler, ağaç diplerinde kalmış yaralılardan ibaret kaldı. Anadolu'nun kurtuluş zaferini tebrik ederken sana İzmir'den, Bursa'dan, Akdeniz ufuklarından ordularının selamını da takdim ediyorum."



13



Eylül



261 sayılı Ekmekçi Saiboğlu Kara Mehmed'in Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede sekiz sene küreğe mahkûm ve elyevm Bolu Hapsanesinde mahpus bulunan Bolu'nun Akpınar mahallesinden Ekmekçi Saiboğlu Kara Mehmed'in mâlûliyetine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



13



Eylül



Eşkiyaya yataklık maddesinden mahkûm Hacı Hatiboğlu Osman'ın bakıyei müddeti cezaiyesinin affı hakkında kanun lâyihası reddedildi. [Cmh]



13



Eylül



262 sayılı Battal ile Molla Ali'nin Bakıyei Müddeti Cezaiyelerinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Eşkiyaya yiyecek vermek ve yataklık yapmak suretiyle şekavet fiilinde fer'an zimethal olmalarından dolayı beşer sene kürek cezasına mahkûm Balâ'nın Camiisagir karyesinden Battal ile Molla Ali'nin bakıyei müddeti cezaiyeleri affedilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 101, Birinci Celse



13



Eylül



264 sayılı Kadıoğlu Hacı Mehmed bini Mevlûd'ün Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil kastiyle cerh maddesinden dolayı sureti katiyede üç sene dokuz ay müddetle berayı ıslahınefs hapse mahkûm ve elyevm Tirebolu'nun Hamam mahallesinden Kadıoğlu Hacı Mehmed bini Mevlûd'un mâlûliyeti daimesine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 101, İkinci Celse



13



Eylül



263 sayılı Değirmencioğlularından Akifoğlu Sait'in Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede mahkûm olup elyevm Kângırı Hapsanesinde mahpus bulunan Seferce karyesinden Değirmencioğullarından Âkifoğlu Said'in mâlûliyeti daimesine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 101, İkinci Celse



13



Eylül



282 sayılı Bazı eşhas hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Sürmeneli Tiriyandafiloğullarından Aşoforoğlu Yani ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 101, İkinci Celse



13



Eylül



283 sayılı Bafralı Sava hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Pontus Cemiyeti fesadiyesine iltihak eden Bafralı İlyasoğlu Sava hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 101, İkinci Celse



BMM ZC, C: 23, İ: 101, Birinci Celse BMM ZC, C: 23, İ: 101, Birinci Celse



1922 Yılı



1241



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



13



Eylül



Keskin Hastanesi Sertâbibi ile Hesap Memuru Cemâl Efendinin affına ve hükmün ref'ine dair teklif reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 101, İkinci Celse



13



Eylül



İzmir Askeri Valiliğine 1. Kolordu Kumandanı Tuğgeneral İzzettin'in tayin edilmesi önerildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 64.430..6./ 716



13



Eylül



Milli şirketlerle İktisat Bankası'nın sûret-i idâresine dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Milli şirketlerle İktisat Bankası'nın sûret-i idâresine Düstur dâir 16 Şevvâl 1337 (15 Temmuz 1919) tarihli karâr- Tertip 2, nâmenin ilga'sı hakkında karârnâme yayımlanmıştır. Cilt 12, s.737



13



Eylül



Tarîk-i mükellefiyet nakdiyesinin tezyîdi hakkında muaddel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Tarîk-i mükellefiyet nakdiyesinin tezyîdi hakkındaki 22 Ramazan 1340 (19 Mayıs 1922) tarihli karârnâmenin 2.maddesini muaddel karârnâme yayımlanmıştır.



13



Eylül



Osmanlı Seyr-i Sefâin İdaresi'nin 15 Şevvâl 1332 (6 Eylül 1914) tarihli nizâmnâme-i esasiyesinin 6, 8 ve 10.maddelerine muaddel nizâmnâme yayımlandı. [Osm]



Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi Teşkilatı'nın daha basit Düstur Tertip 2, bir hale getirilmesi ilgilidir.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.738



Cilt 12, s.739; BOA: MV., GN: 130, DN: 256



13



Eylül



Evkaf Nezâreti'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



13



Eylül



İzmir'in Yunan Yüksek Komiseri Stergiadis, İstanbul'dan geçerek Romanya'ya gitti.



Stergiadis, İstanbul'da Rumların şiddetli saldırılarına KSG IV uğramıştır.



13



Eylül



Hindistan Merkezi Hilafet Komitesi Başkanı ve Mısır Derneği, zaferden dolayı Ankara Hükümeti'ni kutladı.



KSG IV



14



Eylül



Mustafa Kemal'e "İzmir hemşehriliği" payesi verildi.



AK



14



Eylül



Karesi Mebusu Abdülgafur Efendi ile arkadaşlarının, istirdadedilen yerlere Zabıt Ceridesi gönderilmesine dair takriri okundu ve icabının icra edileceği Riyaset tarafından bildirildi. [Cmh]



1242



Yönetim Zamandizini



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.740



İstirdad edilen yerlere bir numaradan itibaren Zabıt Ceridelerinin irsaline dair takrir okunmuş; Riyaset icabının icra edileceğini bildirmiştir. Birinci İçtima senesine ait ilk zabıt cerideleri cephe mıntakasında bulunan İzmit, Aydın, Alaşehir, Saruhan, Karesi ve Bursa için Dahiliye Vekâletine gönderilmiş; ancak, irsal olunamamıştır. Birinci İçtima senesine ait zabıtlar Dahiliye Vekâleti vasıtasıyla vilâyet, liva ve kazalara gönderilecektir. İkinci ve Üçüncü İçtima seneleri zabıtları da Dahiliye Vekâletine gönderilmiştir; bu zabıtların da derhal irsal olunması sağlanacaktır.



BMM ZC, C: 23, İ: 102, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Eylül



284 sayılı Âhar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tâbi emvali hakkında mevcut kararnamenin reddine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Âhar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tâbi emvali hakkında mevcut kararnamenin reddine dair takrir kabul edilmiştir. Sulh Müzakeresinin gündeme gelmesi ile İtilâf Devletlerinin, ekalliyetler meselesi mevzu bahis olduğunda şimdiye kadar uygulanmakta olan ahkâmı yine uygulayın denmesinden korkulmuştur. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, bu mevzuyu izah ettikten sonra, 8 Kânunusani 1336 tarihli Kararnameye istinaden, tehcir edilen gayrimüslim cemaatlere, şu anda müslümanların elinde olan ve ülkeyi terketmeden önce kendilerine ait olan emval ve emlâkin verilmesinin ve Devletin tazminat ödemesinin istenebileceğini söylemiştir. Bunun üzerine, âhar mahallere nakledilmiş eşhasın tasfiyeye tâbi tutulan emvali hakkında İstanbul Hükümeti'nin çıkardığı 8 Kânunusani 1336 tarihli Kararname reddedilmiştir. Meclis'in gizli oturumunda, ayrıca, 23 Nisan 1920 tarihinden önce İstanbul Hükümeti tarafından alınan bütün kanun ve kararnamelerin ilga edilmesi de tartışılmış; ancak, bu görüş kabul görmemiştir.



BMM GCZ, İ: 102, İkinci Celse; BMM ZC, C: 23, İ: 102, Üçüncü Celse



14



Eylül



Niğde ve Yozgad Mutasarrıflıklarına tayin ve nakil yapıldı. [Cmh]



Niğde Mutasarrıflığı'na Fahri Bey tayin edilmiş; BCA: 30..18.1.1/ Yozgad Mutasarrıflığı'na İsmail Bey nakledilmiştir. 5.28..12./ 71-87



14



Eylül



Erkânı Harbiye Riyaseti ve Garp Cephesi Karargâhları Bornova'ya taşındı. [Cmh]



KSG IV



14



Eylül



ABD Yardımcı Konsolosu Barnes, İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa'yı ziyaret etti.



Barnes, İzmir'den ayrılan Rumların evlerine dönmele- KSG IV rine izin verilmesini istemiştir. Nurettin Paşa, yangında evlerinin yandığını söyleyerek "Bizim evlerimize mi dönecekler yoksa yeniden şehir mi inşa edecekler?" demiş ve Rumları alıp götürmelerini istemiştir. Rumların şehri terkedişi bu günden itibaren hızlanacaktır.



14



Eylül



Fransa, Doğu siyasetine son şeklini verdi.



Fransa'da Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanan KSG IV Bakanlar Kurulu, Boğazlardan geçişin serbest olması ve Trakya'nın Türkiye'ye geri verilmesini kararlaştırmıştır.



14



Eylül



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'dan Venedik Konferansı'nın toplanmasını istedi. [Osm]



15 Eylül 1922 tarihli raporunda görüşmeyi İngiltere İBA IV Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a ileten Rumbold, İstanbul Hükümeti'nin, Mustafa Kemal'in zaferine hem sevindiğini, hem de zaferden kaygı duyduğunu belirtmiş; Hariciye Nâzırının kendisinden Müttefiklerin, İstanbul ile Ankara Hükümeti arasında tampon rol oynamasını istediğini iletmiştir. 16 Eylül 1922 tarihli raporunda ise, İzzet Paşa'nın, belki şimdi Padişah'ın değiştirilebileceğini, ama Mustafa Kemal'in Osmanlı hanedanını deviremeyeceğini söylediğini ve İstanbul ile Ankara Hükümetlerini kaynaştırmak için girişimde bulunmayacaklarını belirttiğini ifade etmiştir.



14



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Venedik Konferansı ile ilgili önerilerini iletti. [YK]



Rumbold, konferans çağrısı yapmak için en uygun İBA IV zamanda olunduğunu ve bir konferansın tezelden toplanmasının çok önemli olduğunu söyledikten sonra, Mustafa Kemal'in Akdeniz'den sonra aklındaki ikinci hedefin Trakya olduğunu ve geç kalınırsa Trakya'nın kaybedilebileceğini belirterek, konferansın amacının, bu doğrultuda, mütareke, Trakya, Boğazlar ve azınlıklar sorunu olması gerektiğini ifade etmiştir.



1922 Yılı



1243



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



14



Eylül



İstanbul'da İngiliz Orduları Genel Karargâhından İngiltere Savaş Bakanlığına bir telgraf çekildi. [YK]



Lord Plumer'in telgrafında, durumun ciddi olduğu, İBA IV, her an köşeye sıkıştırılabilecekleri, Müttefiklerin şart- KSG IV larını açıklamaları ve bu şartların ardında hep birlikte durulduğunun göstermeleri gerektiği, bu şartlara karşı gelinmesinin Müttefiklere savaş ilan etmek anlamına geleceğinin Mustafa Kemal'e iletilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. Aynı gün, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'ın, İngiltere Savaş Bakanlığı çektiği telgrafta ise, Çanakkale ve Yarımca cephelerinde elden geldiğince dayanmaya çalışılacağı, Donanmanın Türklerin Boğaz'ı geçmesini önleyemeyeceğini, Müttefiklerin Konferansta ikna edilemeyen Ankara Hükümeti'nin ileri harekâtına karşı hazırlıklı olması gerektiği belirtilmiştir. İngiltere ve İtalya, 11 Eylül 1922 tarihinden beri Çanakkale'ye takviye kuvvetler çıkararak Boğazları karadan da korumaya çalışmaktadır.



14



Eylül



Eski Heyet-i Temsiliye üyesi Ahmet Rüstem Bey, Roma'dan Mustafa Kemal Paşa'ya İtilâf Devletlerinin durumunu değerlendiren bir mektup yolladı.



Ahmet Rüstem Bey, mektupta, İstanbul'a karşı bir ha- KSG IV rekâtta bulunulmaması yönündeki ihtarların blöf olduğunu, İngiltere'nin savaşacak güçte olmadığını, Fransa'nın İngiltere ile ortak hareket etmeyeceğini söylemiş ve en doğru hareketin cüretli davranarak askeri harekâta devam etmek olduğunu ifade etmiştir.



14



Eylül



Eski Ayan Meclisi Reisi Ahmet Rıza Bey, Avrupa'dan İstanbul'a döndü.



KSG IV



14



Eylül



Peyamı Sabah Gazetesi'nin son sayısı yayımlandı.



Peyamı Sabah Gazetesi'nin son sayısında, Venedik KSG IV, mi, İzmir mi?, Büyük zaferin Fransa'da tesirleri yazı- PS ları ile Cenap Şehabettin'in Palikaryalar, Türk yumruğu altında ezildi, diyen yazısına yer verilmiştir.



15



Eylül



İngiliz Kabinesi aldığı kararla, Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya, tarafsız bölgeye saldırmaması için bildiride bulunmayı ve bir konferans toplamayı önerme kararı aldı.



Kabine, Asya'dan Avrupa'ya geçmek veya Boğazlar- AK, KSG da hakimiyet kurmak şeklindeki herhangi bir Kema- IV list girişimin savaşla önlenmesini kararlaştırmıştır. Kemalistlerin tarafsız bölgeye saldırmasını önlemek için Müttefik Devletlerce ortak bir karar alınmasının sağlanmasına karar verilmiştir. Doğu sorununun çözümü için İngiltere, Fransa, İtalya, Türkiye, Yunanistan, Yugovlavya ve Romanya'nın katılacağı bir konferans yapılması uygun bulunmuştur. Kabine, ayrıca, İzmir'deki Başkonsolos Lamb'ın İzmir'den ayrılmasına karar vermiştir.



15



Eylül



Peyamı Sabah Gazetesi, Sabah adıyla çıkmaya başladı.



Gazetenin 11.787 nüshasında, yarım yüzyıldan bu KSG IV yana olduğu gibi tarafsız ve milli amaçların ateşli bir savunucusu olacağı belirtilmiştir.



16



Eylül



265 sayılı Ereğli'nin Kirmanlı Mahallesinde Mukim Ahmed'in Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Müskirat nakil ve ithali maddesinden dolayı sureti katiyede bir sene hapse mahkûm ve mahpus Ereğli'nin Kirmanlı mahallesinde mukim Ahmed'in bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



16



Eylül



İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa, 18-45 yaşları arasındaki Rum ve Ermenilerle ilgili bir bildiri yayımladı. [Cmh]



Nureddin Paşa, İzmir'de bulunan 18-45 yaşları ara- KSG IV sındaki Rum ve Ermenilerin savaş esiri sayıldığını, geri kalanların 30 Eylül 1922 tarihine kadar Türkiye'yi terkedebileceklerini bildirmiştir.



1244



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 23, İ: 103, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Eylül



Ukrayna Şûraları Halk Komiserleri Başkanı Rakovski, zaferden dolayı Ankara Hükümeti'ni kutladı.



16



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a son kabine kararlarını aktardı.



Kabine'nin, Mustafa Kemal'in İstanbul ve Boğazlar İBA IV üzerine yürümesinden kaygılı olduğunu söyleyen Lord Curzon, İngiliz Kabinesi'nin bölgede savunmaya yeterli kuvvet bulundurmaya kararlı olduğunu ve General Harington'a takviye kuvvet gönderilmesi kararının alındığını bildirmiştir. Aynı gün, İngiltere Savaş Bakanlığı da, General Harington'a telgraflarında, Kabine'nin aldığı kararları iletmiş; Mustafa Kemal'in önce Çanakkale'ye yürüyeceğinin düşünüldüğünü belirtmiştir. Lord Curzon, konferansın tezelden toplanması kanaatinde olduğunu paylaşmış; iki bakanlık da İngiltere-Fransa ittifakının güçlendirilmesinin gerektiği üzerinde durmuştur.



16



Eylül



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü raporunu hazırladı.



Fethi Bey'in, İngiltere'nin tutumu konusunda 25 İBA IV Ağustos 1922 tarihinde Ankara'ya pek karamsar bir rapor gönderdiği; raporda, Lloyd George ve Lord Curzon'un Türkiye'yi yoketmeye kararlı olduğunun ve barışın İngiltere tarafından engellendiğinin söylendiği; bu rapora karşılık olarak, Mustafa Kemal'in, İngiltere'nin sadece Fransa'nın nüfuzunu kırmayı amaçladığnı düşündüğünü ilettiği belirtilmiştir.



16



Eylül



ABD Siyasi Temsilcisi Mister Embrie, Açıksöz Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Embrie, "Ümit ediyorum ki, Amerikan sermayesi KSG IV Türkiye'ye girecektir." demiştir.



17



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İzmir yangını ile ilgili Amiral Dumesnil ile Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey'e bir yazı gönderdi.



Mustafa Kemal Paşa, İzmir yangınının Yunanlılar ve KSG IV Ermeniler tarafından çıkarıldığını, resmi tahkikatı kabul etmeyeceklerini bildirmiştir. Harekâta son verilerek konferans talebinde bulunmayacaklarını; ancak, Trakya'nın teslimi halinde Üsküdar'da görüşmeyi kabul edeceklerini de eklemiştir.



17



Eylül



Erkânı Harbiye Riyaseti, Hava Kuvvetleri Müfettişliği Konya'da, Tayyare KSG IV Hava Kuvvetleri Müfettiş- Mektebi ise Adana'da bulunmaktaydı. liği ile Tayyare Mektebi'nin İzmir'e naklini emretti. [Cmh]



17



Eylül



İngiliz Kabinesi bu sabah Türkiye konusunda kimi kararlar aldı.



KSG IV



İngiliz Kabinesi Sekreter Vekili'nin, İngiltere Dışişle- İBA IV ri Bakanı Lord Curzon'a ilettiği kararlar şu şekildedir: 1) Politikamız, Mart ayında Paris'te varılan anlaşmaya dayanacak. 2) İngilizler için çok önemli olan Boğazlar, Kemalistlere karşı kuvvetle korunacak. 3) Donanma, Kemalistlerin Gelibolu yarımadasına atlamasını engelleyecek. 4) Bazı İngiliz birlikleri bu yarımadayı işgal edecek ve bu bölgeye Malta'dan takviye kuvvet yollanacak. 5) İzmit hattından çekilinebilir; ancak, Mustafa Kemal'in İstanbul'a ilerlemesi halinde kendisine bütün kuvvetlerle karşı konulacak. 6) Kemalist tehdidi konusunda ortak bir rapor hazırlanacak. 7) Göçmenleri taşımak üzere İzmir'e ticaret gemileri yollanacak.



1922 Yılı



1245



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



17



Eylül



Yunanistan Savaş Bakanlığı, Trakya'nın savunulması emrini verdi.



Trakya'nın savunulması halinde, İngiltere'nin yardı- KSG IV mının devam edeceğini ifade etmiştir. Yunanistan Genelkurmay Başkanlığı, merkezi Lüleburgaz veya Babaeski olacak bir yerde bir Trakya ordusu kurma planları yapmaktadır. Yunanistan Genelkurmay Başkanlığı, 24 Eylül 1922 tarihinde Trakya Ordusu Kumandanı'na, Türklerin Trakya'nın Karadeniz kıyılarına çıkarma yapılmasına engel olmasını emredecektir. Emirde, Türklerin Trakya'ya girmesi halinde direnmenin sonuç vermeyeceği belirtilecektir.



17



Eylül



Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, İstanbul'dan İzmir'e gitti. [YK]



General Pellé, 19 Eylül 1922 tarihinde Mustafa Ke- KSG IV mal Paşa ile bir görüşme yapacaktır.



18



Eylül



İtilaf Devletleri, İstanbul ve Nota, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit AK, KSG IV Boğazlardaki tarafsız bölBey aracılığıyla verilmiştir. gelerin tarafsızlığına uyulması konusunda Ankara Hükümeti'ne bir nota verdi.



18



Eylül



İngiliz Kabinesi, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'un ve Akdeniz Başkumanadanlığının telgraflarını görüştü.



General Harington, Mustafa Kemal'in İstanbul üzeri- İBA IV ne yürümesi halinde ordunun en fazla üç-dört hafta dayanabileceğini; Akdeniz Başkumandanlığı da donanmanın İstanbul'u savunamayacağını bildirmişti. Konuyla ilgili Başbakan, Savaş Bakanı, Deniz Bakanı, Hava Kuvvetleri Bakanı, Genelkurmay Başkanı ve Sömürgeler Bakanı açıklamalarda bulunmuştur. Ordunun bir bütün olarak Kemalist kuvvetlerin Anadolu'dan Trakya'ya kuvvet geçirmemesi ve Çanakkale Boğazındaki geçişlerin güvenliği konusunda takviye edilecektir. Bu kararların ardından, General Harington, kararlı bir tutumla Mustafa Kemal'in Boğazları ve İstanbul'u ele geçirmekten caydırılabileceğini iletmiştir. Toplantıda ayrıca, İzmir'deki göçmenlerin tahliyesi sorunu da görüşülmüş; bir kez daha Mustafa Kemal'in Yunan gemilerine izin vermesinin sağlanması ve gerektiği takdirde İngiliz gemilerinin yollanmasına karar verilmiştir. Mustafa Kemal, İzmir'deki göçmenlerin 30 Eylül 1922 tarihine kadar Yunan gemileriyle taşınmasını kabul etmiştir.



18



Eylül



Sıhhıye Vekili Dr. Rıza Nur Bey, Sıhhıye Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



Dr. Rıza Nur Bey'in Moskova'da bulunduğu esnada sâdır olan Vekiller İntihabı Kanunu mucibince Vekâleti Âcizi gayrisahih olduğundan Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâletinden istifa etmiştir. Sıhhiye Vekâleti için yeni bir intihap gerçekleştirilinceye kadar, Dr. Rıza Nur Bey vazifesini ifa edecektir.



BMM ZC, C: 23, İ: 103, Birinci Celse



18



Eylül



Dahiliye Vekâleti Vekili Atâ Bey, Dahiliye Vekâleti vekilliğinden istifa etti. [Cmh]



Atâ Bey sağlık gerekçesiyle vekâlet vekilliğinden istifa etmiştir. Yapılan intihapta, muhaliflerin ileri gelenlerinden Kara Vasıf Bey 99, Mustafa Kemal Paşa'nın adayı olarak bilinen Zekâi Bey ise, 37 oy almıştır.



BMM ZC, C: 23, İ: 103, Birinci Celse; KSG IV



18



Eylül



Saruhan Mebusu Mustafa Necati Bey, Amasya İstiklâl Mahkemesi Riyasetinden istifa etti. [Cmh]



1246



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM ZC, C: 23, İ: 104, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Eylül



Bursa Mebusu Osman Nuri Bey, Amasya İstiklâl Mahkemesi âzalığından istifa etti. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 104, Üçüncü Celse



18



Eylül



Memaliki Müstahlasada İcra Vekilleri Heyetinin 11 Eylül 1338 tarihli içtimaMuvakkat Mahakimi Ceza- ında kabul edilen kanun lâyihası meclise sunulmuş ve iye Teşkiline dair Kanun ilgili Encümenlere havale edilmiştir. Lâyihası Meclise gelerek aidolduğu Encümenlere havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 104, Üçüncü Celse



18



Eylül



Memaliki Müstahlasada İcra Vekilleri Heyetinin 11 Eylül 1338 tarihli içtimaMenhubat Komisyonları ında kabul edilen kanun lâyihası meclise sunulmuş ve Teşkiline dair Kanun Lâyi- ilgili Encümenlere havale edilmiştir. hası Meclise gelerek aidolduğu Encümenlere havale edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 104, Üçüncü Celse



18



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda Başkumandan Mustafa Kemal Paşa Hazretlerinin, vaziyeti umumiye üzerinde müdavelei efkâr da bulunmak ve tedabiri lâzime için Heyeti Vekileyi cepheye daveti müzakere edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, 10 Eylül 1922 tarihinden beri karargâhi umumi ile muharebenin düzenli sağlanamadığını, Başkumandan'ın da bir süre daha karargâhı umumide kalma gereğini, ancak, kendileriyle görüşme isteğini bildirmiş olması ve Hükümet mukarreratının ancak ordunun durumunun bilinmesi ile icra edilebileceği gerekçesiyle İcra Vekilleri Heyeti'nin Başkumandan ve Kumandan Heyeti ile görüşmek üzere karargâhi umumiye gitmesini önermiştir. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ve Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, ordunun savaştan sorumlu olduğunu; ancak, bütün siyasi, idari ve uluslararası kararların Meclis'te alındığını; Müttefik Devletlerle ile de temasın doğrudan Ankara ile kurulması gerektiğini söyleyerek Meclis'in birincil vazifesini yerine getirirken Başkumandanlık'a danışmanın zaruri olmadığını söyleyerek karargâhı ziyaret önerisine karşı çıkmışlardır. Daha sonra bir takrir vererek, vaziyeti siyasiyenin neden bu kadar ehemmiyetli görüldüğünün İcra Vekilleri Heyetince izah edilmesini istemişlerdir. Yapılan müzakere neticesinde sadece İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey ile Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in Başkumandanlığı ziyaret etmelerine karar verilmiştir. Rauf Bey ve Yusuf Kemal Bey, 19 Eylül 1922 tarihinde yanlarında Müdafaa-i Hukuk Grubu Başkanı Ali Fuad Paşa da olmak üzere Ankara'dan ayrılacaklardır.



BMM GCZ, İ: 104, İkinci Celse



18



Eylül



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Başkumandanlık Karargâhında bulunacakları müddet zarfınca İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beye Şer'iye Vekili Abdullah Azmi Efendi'nin; Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beye ise, Sıhhıye Vekâleti Vekili Dr. Rıza Nur Beyin vekalet edeceğine dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Kanun mucibince vekillerin yurtiçinde bulmaları halinde yerlerine Heyeti Vekilece muvakkat tevkilat yapılabilmektedir. Bu nedenle, Rauf Bey, İcra Vekilleri Heyeti Reisi olarak sadece beyanatta bulunmuştur.



BMM ZC, C: 23, İ: 104, Dördüncü Celse



1922 Yılı



1247



G.



Ay



Olay/Mevzuat



18



Eylül



1843 sayılı İcra Vekilleri Düşman işgalinden kurtarılan ve kurtarılacak olan BCA: Heyeti Kararı ile işgal bölge- yerlere yardıma dair 31.10.1337 tarihli Kanun'a ek 30..18.1.1/ 5.28..19. lerine yardıma dair ek kanun kanun lâyihası hazırlanmıştır. lâyihası hazırlandı. [Cmh]



18



Eylül



1840 sayılı Menhubat Komisyonları hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



18



Eylül



1842 sayılı Murakabe HeKarar, Yunanlılardan kurtarılan yerlerde çalışmakta BCA: yeti'ne dair İcra Vekilleri olan Seyyar Hakimler ile Menhubat ve Muavenet-i 30..18.1.1/ Heyeti Kararı alındı. [Cmh] İçtimaiyye Komisyonları faaliyetlerini incelemek 5.28..18.6-2 üzere bir Murakabe Heyeti kurulması ve çalışma esaslarına dairdir.



19



Eylül



Orduya Çanakkale üzerine İkinci Süvari Tümeni, Edremit'ten Çanakkale üzerine KSG IV yürüme emri verildi. [Cmh] hareket etmiştir. Çanakkale'deki İngiliz Kumandanı Albay Shuttleworth, birliklerini Çanakkale'ye doğru geri çekmiştir. İngiliz Orduları Başkumandanı General Harington, Çanakkale İngiliz Kumandanı Tuğgeneral Marden'e Mustafa Kemal'in muhtemel bir saldırısını durdurma emri vermiştir.



19



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Amiral Brock'un uyarı önerisiyle ilgili görüşünü iletti.



Rumbold, Amiral Brock'un kendisinden Mustafa İBA IV Kemal'e bir uyarı göndermesini istediğini, ancak bunun açık bir savaş ilanı olacağı için kesin bir talimat almadan bunu yapamayacağını kendisine söylediğini iletmiştir. Rumbold, status quo'nun muhafaza edilmesinin, Mustafa Kemal'in kuvvetlerinin Anadolu'da kalması yönünde sadece açıklama yapmanın yeterli olacağını belirtmiştir.



19



Eylül



Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, General Pellé ile İzmir'de görüştü.



General Pellé, İngiltere'nin Türkiye'yi yeni bir savaşa AK, İBA sürüklemek istediğini, tarafsız bölgenin çiğnenmeme- IV, KSG si gerektiğini Mustafa Kemal Paşa'ya hatırlatmış; IV Mustafa Kemal Paşa ise, kış basmadan Misakı Milli'de öngörülen toprakları geri almak zorunda olduğunu söylemiştir. Boğazların serbest bölge olduğunu, Trakya ile İstanbul'un derhal Türkiye'ye teslim edilmesiyle müzakereye başlanabileceğini eklemiştir.



19



Eylül



Fransız ve İtalyanlar Çanakkale'nin Anadolu yakasını boşalttılar.



18 Eylül 1922 tarihinde çekilmeye başlayan Fransız AK, İBA ve İtalyan kuvvetleri 20 Eylül 1922 tarihinde Çanak- IV, KSG kale'nin bütününden çekileceklerdir. 19 Eylül 1922 IV tarihinde İngiltere'nin Paris Büyükelçisi Hardinge, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüşmesini aktarmıştır. Lord Curzon'un, Fransa'nın Boğazların Anadolu kıyısından birliklerini çekmesini İngiltere'nin hayretle karşıladığı yönündeki telgrafı üzerine yapılan görüşmede, Başbakan Poincaré, İngiltere'nin savaş politikası güttüğünü, tehlikede olan Çanakkale mevzilerinde bir tek Fransız askerinin kaybedilmesinin kamuoyunca kabul edilemeyeceğine ve Mustafa Kemal'in tarafsız bölgeyi tanımadığına değinmiştir. Ankara Hükümeti'nin, Meriç sınır olmak üzere çizilecek bir Trakya sınırı ve Boğazlar üzerindeki Türk hakimiyetinden başka bir seçeneğe razı olmayacaklarını ve bu koşullarda acilen Konferansa gidilmesi gerektiğine vurgu yapmıştır.



1248



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



Karar, Yunanlılardan kurtarılan ve kurtarılacak olan BCA: yerlerde Menhubat Komisyonlarının suret-i teşkili ve 30..18.1.1/ 5.28..16. vezaifi hakkındadır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



19



Eylül



Fethi Bey, İzmir'e geldi.



Bir süredir Avrupa'da bulunan eski Dahiliye Vekili KSG IV Fethi Bey, İzmir'e gelmiştir.



19



Eylül



Yeni Hayat, İcra Vekilleri Heyeti Rauf Bey'le yapılan bir görüşme üzerine gazetenin kapatılabileceğini yazdı.



Halk İştirakiyun Fırkası'nın yayın organı Yeni Hayat KSG IV, Gazetesi'nin 21.sayısında şöyle bir yazı yer almıştır: YH "Rauf Bey, Nazım arkadaşımızı çağırmış, partiye artık ihtiyaç olmadığını söylemiş, tehdit etmiş. Bu belki son sayımızdır. Basın ve fikir hayatını, Sebilürreşat denilen serbest düşünce celladına, kapkara ruhlu karanlığa terk eder ve çekilirse bu zavallı memleketin irfanına derin bir ah çekeriz. Erkârıumumiyeye gür sesle bir kere daha haykırıyoruz: Komünizm bir mefkûredir ki onu öldürmek istemek, onun hararetini körüklemek demektir. Kaynağını, işçi köylü kitlesinin gözyaşlarından alan iştirakçilik, yeryüzünde ebedî ve müstekardır. Yaşasın Enternasyonal! Yaşasın Komünist Fırkası! Yaşasın Yeni Hayat! Ölüm Sultanlığa! Taç ve para sultanlığına ölüm!"



20



Eylül



285 sayılı On üç zatın takdirname ile taltiflerine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Muhaberatı ahîrede hizmeti fevkalâdeleri mesbuk BMM ZC, C: 23, olan on üç kişi takdirname ile taltif edilmiştir. İ: 105, Birinci Celse



20



Eylül



İzmir Mebusu Tahsin Bey, Lâyiha Encümeni'nin görüşü doğrultusunda, düşmanAffı Umumi ilanına dair bir larla teşriki mesai yapanlar hariç tutulmak şartıyla takrir verdi. [Cmh] böyle bir affın gündeme alınması uygun görülmüş; ancak, takririn kanun şeklinde Meclise sunulması kararlaştırılmıştır.



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Birinci Celse



20



Eylül



Adlî İstihzaratı Sulhiye Ko- Canik Mebusu Emin Bey, Kırşehir Mebusu Müfid misyonuna intihab edilen âza Bey ve Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey Adlî hakkında Adliye Encümeni İstihzaratı Sulhiye Komisyonuna intihap olunmuştur. mazbatası okundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Birinci Celse



20



Eylül



266 sayılı Beşinci Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



28 Şubat, 6 Mayıs, 3 Temmuz ve 12 Ağustos 1338 tarihli Avans Kanunlarıyla verilmiş olan 42 milyon liralık tahsisata ilâveten Bahriye ve Müdafaai Milliye ve Askerî Fabrikalar için 8 ve devairi saire için 6 ki, ceman 14 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. Sözkonusu Avans Kanunlarıyla verilen tahsisatın ancak Ağustos sonuna kadar kafi gelmesinin yanı sıra, istihlas edilen mahallerde hidematı umumiyeyi temin için yapılacak teşkilat ve gönderilecek memurların tahsisat ve masarifatı da yeni bir avans kanunu yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Kanunun 4.maddesi ile, gerek ihracat gerek ithalat için tarifelerin bir haddi makulde olması icab ettiği için, Anadolu ve Bağdad demiryolları nakliyat tarifesinin altı misline iblâğına dair 9 Nisan 1337 tarihli Kanun ilga edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 105; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.129



20



Eylül



Mersin Mebusu Salâhaddin Beyin, memaliki müstahlâsadan varidat cibayeti hakkındaki sual takririne Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey tahriri ve şifahi cevap verdi. [Cmh]



Salâhaddin Bey, sual takririnde memaliki müstahlasada Devlet teşkilatının icra ve ikmali için tehir edilmesi mümkün olmayan masrafların karşılanmasına yönelik memaliki müstahlasadan varidat cibayeti hakkında Maliye Vekâletinin ne gibi tedbirler aldığını sormuştur. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, vazaifi umumiyei Maliyenin süratli şekilde tanzim ve tesisi için memaliki müstehlasa hidematı için altı aylık büt-



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Birinci Celse



1922 Yılı



1249



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



çe tanzim edildiğini, Maliye ve Rüsumiyesinden tayinleri merkeze ait rüesanın ve her liva için birer Maliye müfettişinin tayin edildiğini, emval ve emvali metruke ile aşarın cibayeti konularında gerekli tedbirin alındığını tahriri cevabında dile getirmiştir. 20



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Düyunu Umumiyeye muhassas varidat matrahlarına harp masrafları karşılığı olarak yapılan zammiyatın Düyunu Umumiyeye hesaplarından tefriki ile muvazenei umumiyeye intikaline dair Muvazenei Maliye Encümeni mazbatası müzakere edildi. [Cmh]



Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, cibayeti Düyunu Umumiye'ye havale edilen rüsum ve varidat hakkında 23 Nisan 1920 tarihinden beri birçok zam kanunu kabul edildiğini, ancak, bu kanunlara elde edilen gelirin harp masarifi olmak üzere hazineye ait olduğuna ilişkin bir ibarenin konulmadığını söylemiştir. Düyunu Umumiye'nin durumu sulh müzakeresinden sonra kesinleşecek olmasına karşın, elde edilen gelirlerin daha sonra Düyunu Umumiye varidatına mahsup edilerek istenmesini önlemek amacıyla bu yönde bir tefsir yapılmasını istemiştir.



BMM GCZ, İ: 105, Üçüncü Celse



20



Eylül



Damga, tuz, saydı berrî ve bahrî resimlerine ve reji idaresinin satmakta olduğu tütün ve sigara fiyatlarına vâkı olan zamaimin harb karşılığı vaz'edildiği hakkındaki Kanun tefsir edildi. [Cmh]



23 Eylül 1336, 29 Eylül 1336 ve 16 Nisan 1338 tarihli Kanunlar ve tütün ve sigara fiyatlarına zam icrasına dair, Teşrinisani 1336 ve Şubat 1337 tarihli Heyeti Vekile kararnameleriyle cibayet edilen munzam rüsumun harb karşılığı olarak vaziyed edilmekte olduğu tefsiri kabul edilerek, şimdiye kadar cibayet edilen rüsumu munzamma hesabatının tefrikiyle miktarın tesbit edileceği, badema cibayet edilecek rüsumu munzamma için de ayrı bir hesap tutulacağı ve mebaliğin varidat bütçesine harb karşılığı varidatı fevkalâde namıyla irat kaydolunmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse



20



Eylül



Mersin Mebusu İsmail Safa Birinci Grubun adayı İsmail Safa Bey, muhaliflerin Bey, Dahiliye Vekâleti Ve- adayı Kara Vasıf karşısında sadece 7 oy fazla alarak, killiğine intihap oldu. Dahiliye Vekâleti Vekilliğine seçilmiştir. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 105, Dördüncü Celse



20



Eylül



İran Başvekili Kıvamussaltana Mirza Ahmed Han'dan bir zafer tebriki alındı. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 107, Birinci Celse



20



Eylül



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı M.Poincaré ile İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Paris'te görüştü.



1250



Yönetim Zamandizini



Lord Curzon, Mart ayından beri Mustafa Kemal'i İBA IV konferansa getirmek için yapılan çabaların sonuçsuz kaldığını, Anadolu'daki toprak sorununun çözüldüğünü, ancak İstanbul, Boğazlar ve Trakya sorununun çözümünün Mustafa Kemal'e bırakılamayacağını, tarafsız bölgeye uyması gerektiğinin kendisine iletildiğini belirttikten sonra Müttefikler arasındaki beraberliğin bozulmasının vahim sonuçlar doğuracağını söylemiştir. Poincaré, Mart kararlarını Kemalistlerce kabul edilemeyeceğini daha önce söylediğini, şimdi muzaffer bir devletle karşı karşıya olunduğunu, Fransa'nın Türkiye'ye gönderecek askeri olmadığını ve müslüman sömürgelerindeki sempatiyi göz önünde bulundurmak zorunda olduğunu ifade etmiştir. Genel barışı koruma doğrultusunda adımlar atılması gerektiğini; Türklere, Boğazlar ve Trakya konusunda vaatlerde bulunulmadığı takdirde Balkanların bir bütün olarak karışacağını belirtmiş; İngiltere'nin bu yönde adım atmaması halinde Fransa'nın tek başına harekete geçeceğini söylemiştir. Lord Curzon, Misakı Milli'yi Mustafa Kemal'e önceden verince konferansın anla-



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



mının kalmayacağını, Boğazlar ve Gelibolu'da Müttefiklerin serbest olması gerektiğini belirtmiştir. Türklerin tarafsız bölgeye girmesi halinde bir daha silahsızlandırılmış bölgeyi kabul etmeyeceklerini, Mart tekliflerinin ancak konferansta değiştirilebileceğini demiş; ancak, Poincaré, düşüncesinden taviz vermeyerek Ankara Hükümeti'nin zorla durdurulacağı bir askeri harekâta katılmayacaklarını ve konferansın toplanmasının acil olduğunu söylemiştir. 20



Eylül



Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı M.Poincaré, İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon ve İtalya'nın Paris Büyükelçisi Kont Sforza, Paris'te görüştü.



Poincaré, çekilmenin sorumluluğunu aldığını söyle- İBA IV miş; yalnız bırakılması üzerine İngiltere, Anadolu kıyısındaki ittifağın sona erdiğini Hükümeti'ne bildireceğini söylemiştir. İtalya Büyükelçisi Lord Beatty ve Amiral Grasset açıklama için çağrılmıştır. Amiral Grasset, Mustafa Kemal'in Yunan ordusundan aldığı ganimetler karşısında Çanakkale önünde tutunulamayacağını belirtmiştir. Poincaré, Mareşal Foch'a göre, Boğazları tutmak için ileri karakollar değil ordular gerektiğini söylemiştir. Görüşmelerin sonunda, ortak savunma kararının çıkmaması üzerine hazırlık konferansı olmadan genel konferansın Romanya, Sırbistan, Bulgaristan ve Japonya'nın katılımıyla hemen toplanmasına karar verilmiş; öncesinde Gelibolu, Boğazlar ve Trakya konusunun Müttefiklerce netleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Lord Curzon, görüşmeyi Hükümetine iletirken, şu anda savaşa neden olabilecek bir hareketten kaçınalım demiştir. Mustafa Kemal'in fevri harekette bulunmamasına ikna etmek için FranklinBouillon'un görevlendirilmesine karar verilmiştir.



20



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, İngiltere'nin Savaş Bakanlığına Fransa ve İtalya'nın geri çekilişiyle ilgili bir telgraf gönderdi. [YK]



General Harington, geri çekilmeler üzerine İngiltere'- İBA IV nin tek başına karar vereceğinin görüldüğünü söylemiş; Fransa'nın Mustafa Kemal'e angaje olduğunu belirtmiştir. Çanakkale, İngiliz politikası için mihenk taşı olacaktır demiştir.



20



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, tarafsız bölge ile ilgili bir bildiri yayımladı. [YK]



General Harington, tarafsız bölge ile ilgili 28 Tem- KSG IV muz tarihli bildirideki maddelerin yürürlükte olduğunu hatırlatmış; kara ve deniz askerlerinin tarafsız bölgenin ihlal edilmesine karşı koyacağını açıklamıştır.



20



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Harbiye Nâzırından silah kaçakçılığının önlenmesini istedi. [YK]



General Harington, Kuvayı Milliyecilerin İstanbul'- KSG IV dan silah kaçırmalarına izin verilmesi halinde Harbiye Nâzırını sorumlu tutacağını bildirmiştir. Harington, bu isteği 23 Eylül 1922 tarihinde tekrar edecektir.



21



Eylül



Gaziantep Mebusu Yasin Bey'in, memaliki müstahlâsa umuru iktisadiyesi hakkındaki sualine İktisat Vekili Mahmud Esad Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



İktisat Vekili Mahmud Esat Bey, acil tedbirler ve bunu takip edilecek uzun vadeli tedbirler hakkında malumatta bulundu. Geçen seneden kalan 350 bin liranın komisyon ve meclisi idareler yardımı ile zarar görenlere tevzii, Ziraat Bankasının ziraiyeye alât ve edevat tevzii, Moratoryum Kanun hükümlerinin borçlarını veremeyecek durumda olanlara uygulanması ve mecnanen kereste tevzii acil tedbir olarak düşünülmüştür. Köy Bankaları Kanunu, Ziraat Bankası tarafından mubaaya edilecek alât ve edevatın Gümrük Resminden muaf tutulmasına dair Kanunlar üzerinde çalışılmakta olduğu belirtilmiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 23, İ: 106, Birinci Celse



1251



G.



Ay



Olay/Mevzuat



21



Eylül



İcra Vekilleri Heyeti BaşHeyet, Mustafa Kemal Paşa ile görüşmek üzere 18 KSG IV kanı Rauf Bey, Hariciye Eylül 1922 tarihinde Meclis'ten izin almıştı. Vekili Yusuf Kemal Bey ve Müdafaa-i Hukuk Grubu Başkanı Ali Fuat Paşa, İzmir'e geldi.



21



Eylül



İngiliz Kuvvetleri Başkumandanı General Harington, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamid Bey'e tarafsız bölgeyi hatırlattı.



Tarafsız bölge, Mustafa Kemal Paşa'ya iletilmek üze- İBA IV, re hatırlatılmış; bu hattın savunulacağı bildirilmiştir. KSG IV İngiltere, bu bildirimin ötesinde Ankara Hükümeti'yle temasa geçmeyi tercih etmemektedir. General Harington, 22 Eylül 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya, kendisinin tarafsız bölgeyi savunmakla görevlendirildiğini bir temsilci aracılığıyla iletecektir.



21



Eylül



Kayseri'de Türk Ortodoksları Kongresi açıldı.



Kayseri Metropoliti Eftim Efendi önderliğindeki KSG IV kongreye 72 ruhani daire başkanı katılmıştır. Düşmanla işbirliği yapan Fener Patrikhanesi red ve protesto eden bir bildiri kabul edilmiştir. Kayseri'de bir Rum Patrikliği kurulmuştur.



22



Eylül



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Paris, Roma ve Washington Büyükelçiliklerine İzmir'deki göçmenlerle ilgili bir telgraf çekti.



Lord Curzon, Mustafa Kemal'in 250.000 Rum göç- İBA IV menini İzmir'de açlıktan ölüme mahkum ettiğini söyleyerek, bu durumun bulunulan ülkelerin Hükümetlerince protesto edilmesini ve göçmenlerin taşınması konusunda baskı yapılmasını istemiştir.



22



Eylül



Fransa Başbakanı M.Poincaré, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ve İtalya'nın Paris Büyükelçisi Kont Sforza Paris'te toplandı.



Lord Curzon, İngiltere'nin savaş istemediğini, ancak, İBA IV 1918 zaferinin meyvelerini de yitirmeye yanaşmayacağını bildirmiştir. Poincaré, Mudanya'da bir konferans toplanmasını ve Meriç nehri sınır olmak üzere Trakya'nın Türkiye'ye bırakılmasını önermiştir. Lord Curzon, bu teklifin Müttefikler için ölüm olacağını söylemiştir. Poincaré, General Harington savaşmak ve geri çekilmek zorunda kalırsa Fransa'nın da sorumlu olacağı yönündeki sözlerin geri alınmasını istemiş; Fransa'nın hiçbir şekilde Yunanistan'ın yanında savaşmayacağını söylemiştir. İngiltere'nin hazırladığı öneri okunmuştur. İngiltere, Trakya konusunda kesin bir vaadde bulunmamakla birlikte isteklerin incelenebileceğini, barış anlaşmasının yürürlüğe girmesiyle İstanbul'dan çekilinileceğini söylemeyi önermiş; karşılığında Ankara Hükümeti'nin tarafsız bölgeye girmemesinin sağlanması istenmiştir. Fransa, Türkiye'ye vaadde bulunulması taraftarıyken, İngiltere, kesin sözlerin konferansa bırakılmasından yanadır; İtalya'da konferans çağrısında Meriç ve Edirne'den bahsedilmesi gerektiğini düşünmektedir. Fransa, Türkiye'ye Trakya konusunda ödün verilmemesi halinde ortak notada olmayacaklarını söylemiştir. Lord Curzon, görüşmeyi Hükümetine aktarırken ortak bir konferans konusunda direttiğini ve bunun gerçekleştirilmesi için zaman kazandığını söylemiştir.



22



Eylül



Fransa, Çanakkale'den çekildi.



Fransa'nın Çanakkale'yi tamamen boşaltması üzerine KSG IV İngiltere ile Ankara Hükümeti Çanakkale'de karşı karşıya kalmıştır.



1252



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



22



Eylül



İngiliz Gizli Haberalma Örgütü raporunu hazırladı.



Yakın Doğu bunalımını ele alan raporda, Mustafa İBA IV Kemal'in Boğazlar ve İstanbul üzerine yürümek istediği; İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'in ise, diplomasiden yana olduğu ve konferansta Fransa'nın desteğine güvendiği belirtilmiştir.



22



Eylül



Damad Ferid Paşa, İstanbul'dan Fransa'ya kaçtı.



Eski Maliye Nâzırı Reşat Bey, Eski Dahiliye Vekili KSG IV Reşit Bey Almanya'ya, Dürrizade Abdullah ise İtalya'ya kaçacaktır.



22



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, İkDemeçte şöyle denmektedir: "Halkımız iradesini KSG IV dam Muhabiri Yakup Kadri başkalarının elinde görmek istemiyor. Halkımızın Bey'e bir demeç verdi. başkalarının topraklarında gözü yok. Askerî hareket, siyasî faaliyetin ümitsiz olduğu noktada başlar. Ümidin emniyet verici bir surette avdeti, orduların hareketinden daha seri hedeflere erişmeyi temin edebilir."



23



Eylül



Büyük Millet Meclisi Ordusu Bitaraf Mıntıka'ya [Tarafsız Bölge] girdi.



1.000 Türk süvarisi Çanakkale yakınlarındaki Eren- KSG IV köy'deki Tarafsız Bölge'ye girmiştir. İngiliz kuvvetleriyle karşılaşmış; dur ihtarı almışlardır. Görüşme talepleri 24 Eylül 1922 tarihinde değerlendirilecektir.



23



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Düşman işgalinden kurtulmuş bulunan Bursalıların Meclise vaki davetinin kabul veya ademi kabulü hakkında kırkbeş imzalı takrir müzakere edildi. [Cmh]



Yunus Nadi Bey, takrirle asıl gündeme getirilenin Meclis'in Bursa'ya taşınması olduğunu izah etmiştir. Söz konusu takririne ek olarak, kurtarılan şehirlerin her birinin ziyaret edilerek birer tarihi oturum yapılması da önerilmiştir. Mesele üzerinde bir karar verilmeyerek, daha münasip bir zamana ertelenmesinde karar kılınmıştır.



BMM GCZ, İ: 107, İkinci Celse



23



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekâleti Vekili Rıza Nur Bey ahvali siyasiye hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Rıza Nur Bey, beyanatta bulunmasına karşın haberleşmenin istenen düzeyde olmaması nedeniyle cepheden tam olarak haber alamadıklarını belirtmiştir. İzmir'de bulunan Başkumandan Mustafa Kemal Paşa, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'den tam olarak haber alınamadığını ancak elde kimi istihbaratın olduğunu paylaşmıştır. Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Hariciye Vekâleti Vekili'nin yeterli malûmata sahip olmamasını ve haberleşmenin sağlanamamasını eleştirmiş; eskiden iki Hükümet vardı; şimdi üç Hükümet vardır diyerek kendilerinden habersiz faaliyette bulunulduğunu iddia etmiştir. Başkumandanlık Karargâhı ile irtibat tesisi ve alınacak malumattan Meclisin haberdar edilmesi hakkında Burdur Mebusu İsmail Suphi Soysallı ve Mersin Mebusu Salâhaddin beylerin takrirleri okunmuştur. Mersin Mebusu Salâhittin Beyin Başkumandanlık karargâhı ile tesisi muhabere edilip, alınacak malûmattan her vakit Meclisin haberdar edilmesine dair takriri kabul edilerek Hariciye Vekâletine tevdi edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 107, Üçüncü Celse



23



Eylül



Hüdavendigar [Bursa] Valiliği'ne Adana eski Valisi Hacı Adil Bey tayin edildi. [Cmh]



23



Eylül



Aydın Mebusu Tahsin Bey ve Karahisar Mebusu Ali Bey hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.29..10./ 71-88



Askeri harekat müddetince, görevler baki kalmak şartıyla Aydın Milletvekili Tahsin'in Bursa Valiliği'ne; Karahisar Milletvekili Ali'nin Balıkesir Mutasarrıflığı'na tayin edilmelemeyecekleri bildirilmiştir.



1922 Yılı



BCA: 30..10.0.0/ 64.430..7./ 717



1253



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



23



Eylül



Fransa Başbakanı M.Poincaré, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ve İtalya'nın Paris Büyükelçisi Kont Sforza Paris'te toplandı.



M.Poincaré, Trakya sınırından başka her konuda pa- İBA IV zarlık yapabileceğini, Edirne ve Meriç'ten söz edilmeyecekse ortak notanın hazırlanamayacağını söylemiştir. Lord Curzon, Misakı Milli'nin dile getirilmemesi, Batı Trakya'dan bahsedilmemesi kaydıyla, Meriç ve Edirne'ye ilişkin taahhüd verilmesine razı olmuştur. Ortak nota hazırlanmış ve kabul edilmiş; İngiltere'ye İngiltere'nin çıkarları doğrultusunda Türkiye'ye asker göndermeyi değerlendiren Sırbistan ve Romanya'ya da gönderilmiştir. Lord Curzon, görüşme sonuçlarını Hükümeti'ne bildirirken Meriç ile Bulgaristan sınırı arasındaki bölgenin Yunanistan'a kazandırıldığını, Yunan askerinin çekileceği çizginin kesinleştirilmesine engel oldum; böylelikle, Mudanya'da müzakere için zaman kazanmış oluyoruz demiştir.



23



Eylül



İtilâf Devletleri, Ankara Nota, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Fransa Hükümeti'ne barış konfeBaşbakanı M. Poincaré ve İtalya'nın Paris Büyükelçiransı ile ilgili bir nota verdi. si Kont Sforza'nın imzasını taşıyan nota, 20 Eylül 1922 tarihinde başlayan görüşmeler sonunda şekillenmiştir. Notada, Ankara Hükümeti'ne, Venedik veya başka bir yerde toplanacak bir konferansa tam yetkili temsilci gönderip göndermeyeceğini sormuştur. Konferansın amacı, kesin barış anlaşması yapmak olarak tarif edilmiştir. İtilâf Devletleri, Türkiye'nin Edirne dahil olmak üzere Meriç'e kadar uzanan Trakya'yı geri almak arzusunu olumlu karşıladıklarını beyan etmişlerdir. Barış anlaşması yapılır yapılmaz kuvvetlerini İstanbul'dan çekme yönündeki taahhüdlerini yinelemişlerdir. Konferans öncesinde Yunan askerinin hangi hatta çekileceğinin Mudanya veya İzmit'te yapılacak bir konferansta belirlenebileceğini belirtmişlerdir.



23



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Hariciye Nâzırı İzzet Paşa ile görüştü. [YK]



Rumbold, İzzet Paşa'dan İstanbul'da sükunun korun- İBA IV masını, Rumlarla Ermenilerin tutuklanmalarına engel olunmasını istemiştir. 25 Eylül 1922 tarihli raporunda Rumbold, müsteşare sonucunda, İstanbul'da 20.000 kadar Türk olduğunu ve Patrik'in de 20.000 silahlı Rumu emirlerine verebileceğini yazıyla ilettiğini bildirmiştir. İzzet Paşa, İstanbul'da 300 polis ile 300 jandarma olduğunu söylemiştir. İzzet Paşa'ya göre, Mustafa Kemal'in hanedanı devirip yeni bir hanedan kurabilme ihtimali nedeniyle, Padişah'ın durumunun nazik olduğunu da belirtmiştir.



23



Eylül



İngiltere'nin Sömürgeler Bakanı Churchill, İngiliz Kabinesine Kanada, Avusturalya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika Birliği Genel Valileri ile Türkiye'ye askeri birlik gönderilmesi talebi ilgili yapılan yazışmaları sundu.



Churchill'in talep yazısında, İngiltere'nin yenilgisinin İBA IV Hindistan ve öteki müslümanlar arasında vahim sonuçlar doğuracağını yazmış; İmparatorluk dayanışmasına katkı verilmesini istemiştir. Avusturalya, İmparatorluğun bölünmez bir bütün olduğunu ve İngiltere'nin aldığı kararlarda Dominyonlarına da danışması gerektiğini belirterek, haksız bir savaşa taraf olmayacaklarını ifade etmiş ve bu şartla destek vereceğini açıklamıştır.



24



Eylül



Mardin Mutasarrıfı Mustafa Nadir Bey azledildi. [Cmh]



1254



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İBA IV; BCA: 30..10.0.0/ 54.354..38. /4938



BCA: 30..18.1.1/ 5.29..14./ 71-91



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Eylül



Kalaisultaniye ve Manisa Mutasarrıflıklarına tayinler yapıldı. [Cmh]



Kalaisultaniye Mutasarrıflığı'na Rami Bey, Manisa BCA: 30..18.1.1/ Mutasarrıflığı'na Aziz Bey tayin edilmiştir. 5.29..12./ 71-89; BCA: 30..18.1.1/ 5.29..13./ 71-90



24



Eylül



Aydın Mutasarrıfı Mazhar Bey emekliye sevkedildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.29..15./ 71-92



24



Eylül



Sefir Galip Paşa dışındaki bütün Buhara Sefareti elçilik kadrosunun görevine son verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.29..18./ 111-3



24



Eylül



İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa, İzmir'deki Hristiyanlarla ilgili bir bildiri yayımladı. [Cmh]



Bildiride, mütarekeden beri tabiyet değiştirenlerin KSG IV yeni tabiyetlerinin geçersiz olduğu, bunlara Osmanlı tabiyeti muamelesi yapılacağı, 30 Eylül 1922 tarihine kadar İzmir'i terkedemeyecek durumda olan Hristiyanların iç kısımlara sevki için mahalli kumandanlıklara ve Hükümet'e bildirilmesi gerektiği, evinde savaş araçları ile Yunan askeri saklayanların idam edileceği, terk edilmiş eşya ve mallara el koyanların küreğe ve 15.000 liraya kadar para cezasına çarptırılacağı, terkedilmiş evlere el koyanların da 10 sene küreğe çarptırılacağı belirtilmiştir.



24



Eylül



İzmir'de Uçak Grup Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



Uçak Grup Kumandanlığı, iki uçak bölüğünden KSG IV oluşmaktadır.



24



Eylül



İtilafçıların İstanbul'dan kaçışları devam etti.



Eski Dahiliye Nâzırı Mehmet Ali Bey, Kâmil Bey, KSG IV Sait Molla, Mihran Efendi, eski Dahiliye Nâzırı Cemal Bey İstanbul'dan kaçmışlardır.



24



Eylül



Sovyetler Birliği, Karahan imzasıyla yayımlanan notada Barış Konferansına çağrılmayışlarını protesto etti.



Yakın Doğu'daki gerginliği hafifletmek için İngiltere, KSG IV Fransa, İtalya, Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Mısır'ın çağrıldığı konferansa Sovyetler Birliği'nin çağrılmayışı protesto edilmiştir. Notada, Karadeniz'e kıyısı olan ülkelerin bir konferans halinde toplanmaları istenmiştir. Sovyetler Birliği, "Rus Hükümeti, Türk Hükümeti'nin hakimiyet hakkının tanınması fikrindedir." diyerek kendisinin katılmadığı bir konferansta alınacak kararların tanınmayacağını bildirmiştir. 27 Eylül 1922 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan, Sovyetler Birliği'nin bu notasına katıldıklarını beyan edeceklerdir.



25



Eylül



Büyük Millet Meclisi Ordusu yeniden Bitaraf Mıntıka'ya [Tarafsız Bölge] girdi.



2.000 kişilik Türk kuvveti yeniden Erenköy'e girmiş- KSG IV tir.



25



Eylül



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ve Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, Ankara Hükümeti'nin Tarafsız Bölge'yi boşaltması konusunda girişimde bulundu. [YK]



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 2000 İBA IV kişilik Türk süvari kuvvetinin Erenköy'de göründüğünü ve geri çekilmeleri için girişimde bulunacağını bildirmişti. Fransız Yüksek Komiseri General Pellé'nin isteği de, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey tarafından 26 Eylül 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paşa'ya ulaştırılmıştır.



1922 Yılı



1255



G.



Ay



Olay/Mevzuat



25



Eylül



Afyon Karahisar ve Dumlupınar Muhaberatında yararlılıkları görülen yirmi dört zâbit takdirname ile taltif edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 108, Birinci Celse



25



Eylül



Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur Bey, yeniden Sıhhıye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 108, Birinci Celse



25



Eylül



Hind Hilâfet Komitesinin zafer tebrik telgrafı Meclis'te okundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 108, Birinci Celse



25



Eylül



267 sayılı Düşmandan İstihlâs Edilmiş ve Edilecek Mahallere Muavenet hakkındaki 31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanuna Müzeyyel Kanun kabul edildi. [Cmh]



31 Teşrinievvel 1337 tarihli Kanun, vesaiti nakliyehayvanat, tohumluk ve iaşe için tahsisat itasına izin vermiştir. Sözkonusu muavenet kalemleri için 1337 ve 1338 senelerinde 300.000 lira sarf edilmiştir. Müzeyyel Kanun ile kalan 1.200.000 liralık tahsisatın 1339 senesinde sarf ve istimal edilmesine mezuniyet verilmiştir. Sözkonusu üç kalem dışında tahsisat itasına izin verilmediği için yapılamayan müstacel tamirat için ise, meskenlerin tamiri ve müceddeden hane ve baraka inşası için 500.000 liralık tahsisat vaz'olunmuştur.



BMM ZC, C: 23, İ: 108; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.130



25



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Heyeti Vekile Reis Vekili ve Şer'iye Vekili Abdullah Azmi Efendi ahvali siyasiye hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey ile Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey'in gönderdikleri telgraflar okunmuştur. Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Konferansa davetine ilişkin İtilâf Devletleri Hariciye Nâzırlarının telgrafları Meclise arz edilmiştir. Bir zafer hatırası olmak üzere düşmandan ele geçirilen silahlardan Meclis azasına birer filintanın itası hakkındaki takrir kabul olunarak Müdafaai Milliye Vekâletine tebliğ edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 108, İkinci Celse



25



Eylül



Müdafaai Milliye Vekili Mirliva Kâzım Paşa ferikliğe terfi etti. [Cmh]



25



Eylül



Komünist Enternasyonel Yürütme Kurulu, dünya işçilerine çağrısında İngiltere'nin Türkiye'ye karşı bir savaş açmasının engellenmesini istedi.



Çağrıda şöyle denmiştir: "Türk halkı, bir yığın savaş- KSG IV tan bitkin düştüğü halde, kendini kurtarmasını bildi. Türk kara ordusunun zaferi, zalimlerin gücünün sınırlı olduğunun, özgürlük için ayaklanan halklarının bütün kölelik zincirlerini paramparça edeceklerinin yeni bir ispatıdır. Şimdi Yakın Doğu'da çözülecek meseleler, bütün Avrupa proleteryasının da ölüm kalım meselesidir."



26



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Mustafa Kemal Paşa'ya tarafsız bölge ile ilgili bir telgraf çekti. [YK]



General Harington Mustafa Kemal Paşa'nın süvarisini Lâpseki ve Erenköy'den çekmesini istemiş; Çanakkale'de bulunan Albay Shuttleworth da bir ultimatom vermiş; aksi halde yarın sabah silah kullanmak zorunda kalacağını söylemiştir. General Harington, Mustafa Kemal'e 48 saatlik süre tanımıştır. Aynı gün, İstanbul'daki İngiliz Orduları Karargâhından, İngiltere'nin Savaş Bakanlığına çekilen çok gizli telgrafta, Aralof'un, Rıza Nur'a referansla, Moskova'ya Mustafa Kemal Paşa'nın tarafsız bölgenin gizlice işgaline karar verdiğini bildirmiştir.



1256



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 30..10.0.0/ 46.298..23. /3923



İBA IV; BMM GCZ, İ: 109, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



26



Eylül



Özdemir Bey, Köysancak'ı kontrol altına aldı. [Cmh]



Musul'a bağlı Köysancak'ın kontrol altına alınmasın- ÖB dan hemen sonra burada mülki idare teşkilâtı kurma çalışmaları başlamıştır. Buna karşılık, İngiltere, bölge halkına dağıttığı bildirilerle, Türk birliklerinin şehri terketmesi sağlanmadığı takdirde şehrin sürekli hava bombardımanına tutulacağını söyleyecektir. İngiliz kuvvetleri, halkı yıldırmak için, zorla vergi toplama, köyleri yakma, mahsulü yakma gibi yöntemlere başvuracaktır.



26



Eylül



Uluslararası Kızılhaç Komitesi ve Uluslararası Çocuk Esirgeme Birliği delegeleri, İstanbul'a geldi.



Genel Taarruz sonrası Batı Anadolu'da incelemeler KSG IV yapmak üzere gelen heyete, Ankara Hükümeti, 29 Eylül 1922 tarihinde izin verecektir.



26



Eylül



Frunze, Sovyet-Türk ekonomik ilişkileri ile ilgili bir demeç verdi.



Frunze, Sovyetler Birliği ile Türkiye arasındaki ilişki- KSG IV lerin geliştirilmekte olduğunu, bunun için Türk parasının incelemek ve Türk tüccarlarıyla ortak şirket ve birlikler kurmak gerektiğini söylemiştir. Frunze, "Türkiye'nin Antant tarafından ekonomik bakımdan ele geçirilmesi tehlikesi bizim için en gerçek tehlikedir. Bu tehlike ile savaşmak için en ciddî şekilde hazırlanmalıyız." demiştir.



27



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, General Harington'un tarafsız bölgeden çekilmesi yönündeki notasına karşılık verdi.



Mustafa Kemal Paşa, cevabi telgrafında şunları yaz- İBA IV mıştır: "Aramızda bir tarafsız bölge bulunduğundan haberim yoktu. Birliklerimiz Yunan ordusunu kovalıyor. Olay çıkartmaktan kaçınıyoruz. Yunan uçakları Ezine civarıda uçtu. Yunan donanması İstanbul'da demirledi. Çanakkale'deki silah ve cephane depolarımız İngilizlerce imha ediliyor ve birliklerimizin yakınında top atışları yapılıyor. Boğazların serbestliğini kabul ediyoruz. Yanlış anlaşılmaya meydan verilmemesini diliyorum." Aynı gün, Çanakkale'deki Türk birliklerine Mudanya askeri konferansının toplanacağından bulundukları yerde durmaları emri verilmiştir. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, 28 Eylül 1922 tarihinde Mustafa Kemal'in cevabını iletirken İngiltere'nin tarafsız bölgeden çekilmesi koşuluyla tarafsız bölgeden çekileceklerini söylediğini iletecektir.



27



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, İzmir'de bulunan Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ve orada bulunan Vekillerin Ankara'ya avdetleri ve mesaili siyasiye, İngilizlerin Trakya ve İstanbul'daki hareketleri ve üsera [esirler] mübadelesi hakkında müzakeratta bulunuldu. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, bir telgraf ile, çok önemli çoğu askeri kararın ivedilikle alınması gereken bir zamanda İcra Vekilleri Heyeti adına Rauf Bey ile Yusuf Kemal Bey'in cepheye gönderilmesinden şükranla bahsetmiş; kendilerinin Franklin Boullioun'la muhtemel görüşme gerçekleştikten sonra Ankara'ya döneceklerini belirtmiştir. Büyük Millet Meclisi ve onun Hükümeti'nin vazifei siyasiyeyi âmali milliyeye muvafık şekilde halledeceğini düşündüğünü ifade etmiştir. Başkumanlakı Karârgahı ile ilgili de şu malûmatta bulunmuştur: "Başkumandanlık bir taraftan harekâtı askeriyeyi tehirden ve bu suretle kazanılan muvaffakiyetlerin askerî netayici kafiyesini ziya'dan vikaye endişesinde bulunmakta ve diğer taraftan harekâtı askeriyemizi durdurmaya matuf itilâf teşebbüsatı siyasiyesini her hangi bir oyuna girme-



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 109, İkinci Celse



1257



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



meye harekâtı askeriye sebebiyle aleyhimize bir gûna cereyan ihdasında ve hadisatı ciddiye zuhurundan içtinabı umumîyi temin etmeye çalınmaktadır." İzmit Mebusu Hamdi Namık Bey'in, Kolordu Kumandanı ve Edirne Mebusu Miralay Cafer Tayyar Bey'in de dahil olduğu üseranın mübadelesi hakkında Heyeti Vekile'nin teşebbüsatta bulunmasına dair takriri kabul edilerek, Heyeti Vekileye tebliğ edilmiştir. Sinob Mebusu İsmail Suphi Bey, takririnde, "T.B.M. Meclisi Hükümetinin cevabı varıncaya kadar her türlü tahşidat ve tahkimatı askeriyeden sarfı nazar olunması ve İstanbul şehrinin emniyet ve masuniyetine itina edilmesi hususlarının düveli mutelife İstanbul mümessillerine hemen iblağ edilmek üzere keyfiyetin Hariciye Vekâletine havalesini" istemiştir. Hariciye Vekâleti Vekili Rıza Nur Bey, konuyla ilgili Hamit Bey'e bir talimatın verilmiş olduğunu belirtmiştir. 27



Eylül



İngiliz Kabinesi, Türkiye gündemiyle toplandı.



Kabine toplantısı öncesi kimi bakanların katıldığı kü- İBA IV çük bir toplantıda yapılan değerlendirmede, Mustafa Kemal'in her an saldırabileceği ihtimali üzerinde durulmuştur. Genelkurmay Başkanı, Çanakkale'de en fazla iki-üç hafta dayanılabileceğini ve bu nedenle İngiliz ve Türk kuvvetlerinin birlikte tarafsız bölgeden çekilmelerini önermiştir. Chamberlain, Churchill ve Deniz Bakanı bu öneriye İngiltere'nin prestijinin sarsılacağı gerekçesiyle karşı çıkmışlardır. Bu toplantıdan sonra yapılan Kabine toplantısında, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Çanakkale'nin büyük çıkarma için elverişli olmadığını söylemiştir. İngiltere'nin 3.500 askerine karşılık Ankara Hükümeti'nin bölgede 23.000 askeri olduğunu belirtmiştir.



27



Eylül



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harrington, Mustafa Kemal Paşa'ya İstanbul'daki Yunan donanmasının uzaklaştırıldığını bildirdi. [YK]



General Harington, Mustafa Kemal'in tarafsız bölge AK; İBA ile ilgili yazısına şu karşılığı vermiştir: "Tehdit ettiği- IV niz bölgede Yunan donanması yoktur. Yunan donanması bugün İstanbul'dan çekildi. İngilizlere yönelttiğiniz suçlamaları soruşturuyorum. Benim emrim olmadıkça birliklerinize ateş edilmeyecek. Arzum çatışmaktan kaçınmaktır. Olay ihtimallerini savuşturmanızı yeniden önemle rica ederim. Arzu ederseniz sizinle görüşmeye hazırım. Bana gönderilen takviye barışın yararınadır. Saldırı emeli beslemediğinizi sizden duymuş olmak beni son derece ferahlattı." Yunan donanmasına ait Averof gemisi üç gün önce İstanbul'a gelmişti. General Harington'un birlikte görüşülebileceğine dair sözü, 28 Eylül 1922 tarihinde İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'un İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a çektiği ikili görüşme uygun değildir telgrafı ile geçersiz hale gelecektir. Çanakkale'de bulunan İngiliz Kumandanı tarafından verilen ültimatom geri çekilmiştir. 28 Eylül 1922 tarihinde, General Harington, İngiltere Savaş Bakanlığına çektiği telgrafta, Trakya kıyılarının YarımcaKarabiga arasının tarafsız bölge olmadığını, bu nedenle geçişlerde bir hukuksuzluk bulunmadığını ve önlemenin sorun olduğunu bildirecektir.



1258



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Eylül



Yunanistan'da yaşanan ihti- 20 Eylül 1922 tarihinde Albay Plastiras'ın önderli- AK; İBA lâl sonucunda Kral ğinde Anadolu'dan kaçan subay ve erler, Sakız ve IV; KSG Konstantin tahtı bıraktı. Midilli adalarında bir ayaklanma başlatmışlardı. 22 IV Eylül 1922 tarihinde Albay Plastiras başkanlığında üç kişilik bir ihtilal komitesi kurulmuş; 23 Eylül 1922 tarihinde Yunanistan genelinde bir ayaklanma başlatmışlardı. Ayaklanmanın başına 24 Eylül 1922 tarihinde Albay Gonadas getirilmişti. İhtilâlciler, 26 Eylül 1922 tarihinde Sakız adasından Pire'ye gelerek, ihtilâlin başladığını duyurmuş; Kral'ın tahtı veliahdına bırakmasını, Millet Meclisi'nin dağıtılmasını, hemen yeni seçimlerin yapılmasını istemişler; Hükümet'in istekleri yerine getirmemesi halinde Atina'ya yürüyeceklerini söylemişlerdi. Bu ultimatom üzerine, Kral Konstantin, tahtı oğlu Georgios'a bırakmıştır. Atina'da Pangalos başkanlığında bir ihtilâl mahkemesi kurulmuştur. Kral, 30 Eylül 1922 tarihinde Yunanistan'ı terkedecektir. Fransa Hükümeti, 28 Eylül 1922 tarihinde Yunanistan'daki durumun Müttefiklerin 23 Eylül 1922 tarihinde aldığı kararları etkilemeyeceğine dair bir bildiri yayımlayacaktır. İtalya, bu durumu tehlikeli bularak, 29 Eylül 1922 tarihinde Yunanistan'ın uyarılmasını isteyecektir.



27



Eylül



Memurin Muhakemat Heyetindeki münhallere âza intihap olundu. [Cmh]



Rıfat Bey (Kayseri), Basri Bey (Karesi), Dursun Bey (Çorum), Rıza Bey (Yozgad) ve Hamdi Bey'in (Tokad) mezunen memleketlerine olmalarına ve Adliye Vekili Safa Bey'in (Mersin) Dahiliye Vekâleti Vekili bulunmasına binaen heyete devam edememeleri nedeniyle, yerlerine Arif Bey (İstanbul), Durak Bey (Erzurum), Taki Efendi (Sivas), Süleyman Sudi Bey (Beyazid), Zekâi Bey (Adana) ve Neşet Bey (Kângırı) intihap olunmuştur.



BMM ZC, C: 23, İ: 109, Birinci Celse



27



Eylül



286 sayılı Gazi Paşa Hazretlerinin istikbali hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ankara'ya gelecek olan Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın istikbali için Meclisten on zat tefrik edilmiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın istikbali için, Dr. Âbidin Bey (Lâzistan), Âtıf Bey (Beyazid), İhsan Bey (Cebelibereket), Emir Paşa (Sivas), Abdullah Efendi (Sinob), Tunalı Hilmi Bey (Bolu), Rıfat Efendi (Konya), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), Memduh Bey (Karahisarı Şarki), Kadri Bey (Diyarbekir) kur'a ile istikbale memur olmuştur.



BMM ZC, C: 23, İ: 109, Birinci Celse



27



Eylül



Adliye, Dahiliye ve Muvazenei Maliye Encümenlerinin mazbatasına rapten gelen Memaliki Müstahlasaya Gönderilecek İstiklâl Mahkemelerinin Vazaifi İstisnaiyeleri hakkındaki Kanun Lâyihası görüşülmeye başlandı. [Cmh]



Adliye, Dahiliye ve Muvazenei Maliye Encümenleri, BMM ZC, 25 Eylül 1338 tarihli mazbatalarıyla Memaliki C: 23, Müstahlasada Muvakkat Mahakimi Cezaiye Teşkili- İ: 109 ne dair Kanun Lâyihasını ekseriyetle reddetmiş; hâkimi münferit usulüyle teşkil edildiğini ileri sürdükleri muvakkat mahkemeler yerine fevkalâde salâhiyete haiz İstiklâl Mahkemelerinin gönderilmesini önermişlerdir. Böylelikle, Heyeti Vekilenin memaliki müstahlasada işgal tarihi ile istihlâs tarihi arasındaki müddet zarfındaki ceraim mürtekiplerinin âzami dört ay zarfında muhakemesini icra etmek ve mülki ve askeri bilûmum kavanin ve nizamatı cezaiye ahkâmını Hiyaneti Vataniye Kanunu ahkâmına tevfikan sureti katiyede tatbik ve rüyet etmek üzere on beş mıntıkada birer hâkim ve müddeiumumiden teşekkül edecek seyyar mahakim önerisi reddedilmiştir.



1922 Yılı



1259



G.



Ay



Olay/Mevzuat



27



Eylül



İstanbul'dan kaçışlar devam Eski Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Efendi ve eski KSG IV etti. Maliye Nâzırı Reşat Bey İstanbul'dan kaçmıştır.



27



Eylül



Eski Polis Genel Müdürü Hasan Tahsin ve Kemal Bey, usulsüz arama yapmak KSG IV Hasan Tahsin ve yardımcısı ve güveni kötüye kullanmaktan yargılanıyorlardı. Kemal Bey, İstanbul'daki İkinci Ceza Mahkemesince 1,5 yıl hapis cezasına çarptırıldı. [Osm]



28



Eylül



Mustafa Kemal Paşa ile Franklin Bouillon İzmir'de görüştü.



Fransız diplomatı Franklin Bouillon, Mustafa Kemal AK, KSG Paşa ile görüşmek üzere İzmir'e gelmiş ve bugün IV Fransa Başbakanı R.Poincaré'nin mektubunu kendisine iletmiştir. Fransa, Doğu Trakya'nın Yunanistan tarafından boşaltılacağı güvencesini vermiş; Boğazların iki yakasında askerden arınmış bir serbest bölge ve azınlıkların haklarının korunmasını istemiştir.



28



Eylül



Mustafa Kemal Paşa, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington'un 27 Eylül 1922 tarihli telgrafına cevap verdi.



Mustafa Kemal Paşa, cevabında Yunanistan donan- KSG IV masının bir daha geri dönmesine izin verilmeyeceği ve İstanbul üzerindeki baskının kaldırılacağını umduğunu belirtmiş; Çanakkale'deki birliklere oldukları yerde durmaları emrini verdiğini, Çanakkale'de İngiliz kuvvetlerinin geri çekilmesi halinde Türk kuvvetlerinin de geri çekilebileceğini, Çanakkale'de yalnız mülkiye ve zabıta yönetiminin kurulması için emir vermeye hazır olduğunu söylemiştir.



28



Eylül



İngiliz Kabinesi, Türkiye gündemiyle toplandı.



Kabinede şu kararlar alınmıştır: 1) İzmir'deki göç- İBA IV menlerin taşınması için Milletler Cemiyeti'ne çağrıda bulunulacaktır. 2) Mudanya Konferansı'na bir Yunan generali de katılacaktır. Yakın Doğu bunalımı konusunda kesin kararlar verilememiş; ancak, şu görüşler ortaya atılmıştır: 1) İngiliz çıkarları, barışın sağlanması, Boğazların serbestliği ve Fransa ile İtalya ile yapılan ittifakın ayakta tutulması. 2) Bu politikanın yürütülmesi için gerekirse seferberlik ilan edilmesi ve Çanakkale'ye takviye kuvvet gönderilmesi. 3) Türklerin Trakya'ya asker çıkarması durumunda, Yunanistan'ın müdahalesine engel olunmaması. 4) Mudanya Konferansı'nın başarılı olmasına yardım edilmesi.



28



Eylül



İngiltere'nin Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a Marmara ile ilgili bir telgraf çekti.



Lord Curzon, Mustafa Kemal'in tarafsız bölgeden çe- İBA IV kilmemesi halinde Yunan donanmasının Marmara ve Çanakkale Boğazını kullanmasına izin verileceğinin Mustafa Kemal'e bildirilmesini istemiştir. Marmara'daki bir zıtlaşmanın savaşı Avrupa'ya sıçratacağını söylemiştir.



28



Eylül



İzmir Vali Vekili Nureddin Paşa, Hristiyanların İzmir'den ayrılma tarihlerinin uzatıldığını Fransız Tuğamirali Dumesnil'e bildirdi.



Müttefik Devletler Yüksek Komiserlerinin verdiği KSG IV uzatma notasına cevaben söz konusu bildirim yapılmış; 30 Eylül 1922 tarihinin ileri bir tarihe ertelendiği bildirilmiştir.



28



Eylül



Buhara Hükümetinin ve Lozan Türk Kongresi'nin zafer tebriknamesi Meclis'te okundu. [Cmh]



1260



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BMM ZC, C: 23, İ: 110, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Eylül



Memaliki Müstahlasaya Gönderilecek İstiklâl Mahkemelerinin Vazaifi İstisnaiyeleri hakkındaki Kanun Lâyihasının birinci maddesi tayyedildi. [Cmh]



İstiklâl Mahkemelerini tadil eden kanuna aykırı olarak idam mukarreratının Meclisin tasdikine hacet kalmaksızın icrasına izin verilmek ve müddeiumumilerin itiraz hakkının tahdid edilmek istenmesi nedeniyle birinci madde tayyedilmiştir. Rüyet ettiği ceraimden mütevellit hukuki şahsiye davalarına hükmedebileceğine ilişkin ikinci maddesi oylamaya konulmuş; ancak, nısabı müzakere sağlanamadığı için oylamadan sonuç alınamamıştır.



BMM ZC, C: 23, İ: 109; BMM ZC, C: 23, İ: 110



28



Eylül



Konya Valiliği'ne Sivas İçel Mutasarrıflığı'na Eskişehir Mutasarrıfı İbrahim BCA: 30..18.1.1/ Valisi Ali Haydar Bey tayin Bey tayin edildi. [Cmh] 5.30..3; edildi. [Cmh] BCA: 30..18.1.1/ 5.30..4./ 71-93



28



Eylül



Meclis'te Saruhan livasının müstakil olup İzmir'e bağlı olmadığının bildirilmesi istendi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 64.431..5./ 725



28



Eylül



1865 sayılı işgal bölgelerindeki memur ve öğretmenlere dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Karar, daha önce düşman işgalinde bulunan bölgele- BCA: rin memur ve öğretmenlerinin işgal süresince mahal- 30..18.1.1/ linde kalıp tutuklanma veya kovuşturmaya uğrayanla- 5.30..1. rın tekrar çalıştırılmaları hakkındadır.



28



Eylül



Yunanistan'da Kral II. Georgios tahta çıktı ve eski Hükümet tutuklandı.



Venizelos'un tekrar iktidara getirilmesini isteyen ihti- KSG IV lâlciler, Başbakan Gunaris, Protopapadakis, Stratos, Savaş Bakanı Theodakis, Dışişleri Bakanı Baltacis, Küçük Asya Ordusu Başkumandanı Hacınesti, Tümamiral Gudas ve Tümgeneral Ksenefon Stratigos'u tutuklamışlardır.



29



Eylül



İngiliz Kabinesi Türkiye gündemiyle toplandı.



İngiltere Genelkurmay Başkanlığı, İngiliz Orduları İBA IV Başkumandanı General Harington'a, Mustafa Kemal'e 24 saat içinde tarafsız bölgeyi boşaltması için bir ultimatom verilmesini istemiştir. Kabine toplantısında bu sürenin uzatılıp uzatılamayacağı ve 23 Eylül 1922 tarihli notaya da henüz cevap verilmediği göz önünde bulundurulduğunda, bu ultimatoma uyulmaması halinde ne yapılacağı görüşülmüştür. Fransa, 30 Eylül 1922 tarihinde ultimatom verme ihtimalinden kaygılı olduğunu ve böyle bir ultimatomun arkasında durmayacaklarını bildirecektir. Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, söz konusu ultimatomu vermeyecek ve 1 Ekim 1922 tarihinde Kabine'ye ulaşacak 30 Eylül 1922 tarihli savunmasında ultimatomu vermeme gerekçelerini açıklayacaktır. Çanakkale'ye saldırma tehdidinin ciddi olmadığını, İngiltere'yi savaşa kışkırtmak ve İstanbul'da kargaşa çıkarmak istendiğini bildirecektir. 29 Eylül 1922 tarihinde ayrıca, İngiltere Dışişleri Bakanlığı, Fransa'nın Londra Büyükelçisine, Hükümetinin, Trakya'daki durumun çok ciddi bularak, Doğu Trakya'da sivil bir Türk yönetimi kurulmasına, Doğu Trakya'nın yönetiminin İstanbul Hükümeti'ne bırakılmasına razı olduğunu ve Mudanya Konferansı'nda bunun Türklere iletilmesine karar verdiğini bildirmiş-



1922 Yılı



1261



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



tir. 29 Eylül 1922 tarihinde Fransız Yüksek Komiseri General Pellé, Mustafa Kemal Paşa'ya, İngiltere'nin Çanakkale'nin Anadolu kıyılarından çekildiğini bildirerek, Mustafa Kemal Paşa'dan geri çekilmesini istemiştir. 29



Eylül



Büyük Millet Meclisi Hükümeti adına Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, İtilaf Devletlerinin 23 Eylül 1922 tarihli notasına yanıt vererek, Mudanya Konferansının kabul edildiğini, İsmet Paşa'nın delege olarak atandığını bildirdi. [Cmh]



29



Eylül



Sadrazam Tevfik Paşa, İs- Tevfik Paşa, millet birdir, ikilik yoktur, şimdiye ka- KSG IV tanbul Hükümeti'nin göreve dar görülen itilaf dış görünüşten ibarettir, inşaallah devam ettiğini açıkladı. yakında bu da giderilecektir demiştir. [Osm]



30



Eylül



Burdur Mebusu İsmail Suphi Bey'in, Buhara Sefirinin vazife mahalline gidemeyerek Trabzon'da kalması esbabına dair sual takririne, Hariciye Vekâleti Vekili Rıza Nur Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Rıza Nur Bey, sefir olarak tayin edilen Galip Paşa'nın, Buhara'da ortaya çıkan Basmacı Hareketi ve Enver Paşa'nın oradaki icraatları nedeniyle Buhara'ya gidemediğini ve Trabzon'da kaldığını söylemiştir. Buhara ile Türkiye ile ilişkiler açısından sefaretin ilga edilemeyeceğinden; ancak, Galip Paşa'ya tahsisat verilmeye devam edilemeyeceğinden, İcra Vekilleri Heyeti'nde Buhara Sefareti kadrosu baki kalmak üzere mevcut memurinin şimdilik hizmetlerinden affedilmesine karar verildiğini bildirmiştir.



BMM GCZ, İ: 111, İkinci Celse



30



Eylül



Meclis'in gizli oturumunda, Türkiye Büyük Millet Meclisi Bütçesi müzakere edilmeye başlandı. [Cmh]



Meclis Bütçesi müzakere edilirken, ana tartışma konusu 1 Eylül 1922 tarihinden itibaren kat'edilmeyecek olan %20'lerin maaşa ilavesi, tahsisatın hesaplanması meselesi, mesafeye göre verilmeye başlanan harcırah ve yevmiyenin yetersizliği olmuştur.



BMM GCZ, İ: 111, İkinci ve Üçüncü Celseler



30



Eylül



Türkiye ile Suriye Arasında Mukavelename, Beyrut'ta imzalanmıştır. Hususi Gümrük Mukavelenamesi imzalandı.



30



Eylül



Akıncı Müfrezelerinin terhisine başlandı.



Müfrezelere Kaymakam İbrahim Ethem Bey komuta KSG IV ediyordu.



30



Eylül



Yunanistan'da Sotirios Krokidas Başbakan oldu.



Askeri hükümet, 29 Eylül 1922 tarihinde halka yayımladığı bildiride, İtilâf Devletlerinin siyasetini kabul ettiğini, ancak Trakya'yı vermeye razı olmadığını, hiçbir partiye dayanmadığını duyurmuştur.



1



Ekim



Ankara Hükümeti, Fransa 3 Ekim 1922 tarihinde başlayacak Mudanya Konfe- KSG IV Başbakanı Poincaré'ye Mu- ransı'nda konuşulacak konular Paris Barış Konferansı danya Konferansı'nda koBaşkanı ve Fransa Başbakanı Poincaré'ye iletilmiştir. nuşulacak konuları bildirdi.



1262



Yönetim Zamandizini



Mustafa Kemal Paşa, askeri harekâtın durdurulduğunu, bu durumda, Meriç'e kadar Trakya'nın boşaltılması ve Büyük Millet Meclisi'ne devredilmesi gerektiğini söylemiş; Mudanya Konferansı'nın 3 Ekim 1922 tarihinde toplanmasını istemiştir. İsmet Paşa, Mudanya Konferansı'na katılmak üzere, yanında Fevzi Paşa ve Refet Paşa olduğu halde 30 Eylül 1922 tarihinde Mudanya'ya hareket edecektir. 30 Eylül 1922 tarihinde, Mustafa Kemal Paşa, Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey ve Fethi Bey İzmir'den Ankara'ya hareket edecektir. Mustafa Kemal Paşa'nın içinde bulunduğu heyet 1 Ekim 1922 tarihinde Ankara'ya varacaktır.



AK; İBA IV; BMM GCZ, İ: 114, Üçüncü Celse; BMM GCZ, İ: 111, İkinci Celse



TAR



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1 ve 2



Ekim



Fraklin Bouillon, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri ve Generalleri ile toplantı yaptı.



Fransa ve İtalya Yüksek Komiserleri, Boğazların ko- AK, İBA runması ve Ankara Hükümeti'nin Avrupa'ya geçişinin IV, KSG önlenmesi için İngiliz Akdeniz Başkumandanı Ami- IV ral Brock ile işbirliği yapmayacaklarını bildirmişlerdir. İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, bunu Hükümetine iletmiştir. Franklin Bouillon, Mustafa Kemal ile yaptığı görüşmeye dair şunları söylemiştir: "(a) Türk askerinin durdurulmasını sağladım, (b) İki tarafın kuvvetleri 30 Ekim'de bulundukları yerlerde kalacaklar. (c) Trakya'nın derhal Müttefiklerce işgal edilmesi isteniyor, (d) 3 Ekim'de Mudanya konferansının toplanması kararlaştırıldı." Franklin Bouillon, 150.000 Türk askerinin Çanakkale ve İstanbul'a yürümek için İzmir'de beklediğini ve tarafsız bölgenin ihlal edilmemesi yönündeki ısrarın bırakılması gerektiğini söylemiştir. Fransa Yüksek Komiseri'nin, Mudanya Konferansı'nın yapılacağı kesinleştiğine göre, Yunanistan'ın, hemen Doğu Trakya'yı boşaltması ve burada geçici bir yönetim kurulması gerektiğine dair sözlerine İngiliz Yüksek Komiseri karşı çıkmıştır. Franklin Bouillon, 3 Ekim 1922 tarihinde bir açıklama yaparak İzmir'de kararlaştırılan protokolün Mudanya'da imzalanmasını isteyecektir.



1



Ekim



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'a Mudanya Konferansı yönergesini iletti.



Yönergeye göre, Mudanya Konferansı, 1) sadece as- İBA IV keri konularla ilgilenecek, Trakya'da Yunanistan'ın çekileceği hattı tespit edecek; 2) Mustafa Kemal'in 23 Eylül 1922 tarihli Paris kararlarına uyması sağlanacak; 3) Müttefik Ülkelerin generalleri siyasi konularda sözü Yüksek Komiserlere bırakacaklar. Doğu Trakya'nın geçici yönetimi Müttefik Ülkelerce kararlaştırılacaktır.



1



Ekim



Bazı Mutasarrıflıklara tayin ve nakiller yapıldı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.30..7./ 71-94



1



Ekim



Amasya Mutasarrıfı Osman Bey azledilerek, yerine Safranbolu Kaymakamı Hüsnü Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.30..8.



1



Ekim



Fenerler Müdüriyet-i Umûmiyyesi'nin 1338 sene-i maliyesi ikinci altı aylık muvakkat bütçe karârnâmesi yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.742



1



Ekim



Ecnebi tuzuyla mahmûl sefâin hakkında müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Ecnebi tuzuyla mahmûl sefâin hakkındaki 25 Kanû- Düstur nusâni 1284 (6 Şubat 1869) tarihli nizâmnâmenin Tertip 2, Cilt 12, 4.maddesine müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



Tönbeki bey'iyesi resmi hakkında muaddel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Tönbeki bey'iyesi resmi hakkındaki 31 Temmuz ve 6 Kanûnusâni 1298 (12 Ağustos 1882 ve 18 Ocak 1883) tarihli muharerat ahkâmını muaddel karârnâme yayımlanmıştır.



1



Ekim



Kaynak



s.745



1922 Yılı



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.745



1263



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Ekim



Zabıta-i Saydiye Nizâmnâmesi'nin maddelerine müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



18 Safer 1299 (9 Ocak 1882) tarihli Zabıta-i Saydiye Düstur Nizâmnâmesi'nin 3, 11, 12 ve 46.maddelerine Tertip 2, Cilt 12, müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



Dersaadet ve Tevâbi-i Balıkhane Nizâmnâmesi'nin 1.maddesine müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



12 Cemâziyelâhir 1299 (1 Mayıs 1882) tarihli Düstur Dersaadet ve Tevâbi-i Balıkhane Nizâmnâmesi'nin Tertip 2, Cilt 12, 1.maddesine müzeyyel karârnâme yayımlanmıştır.



Akşam düzenlenen baloda, ilk kez Zeki Bey'in KSG IV (Üngör) bestelediği İstiklâl Marşı çalınmıştır.



1



Ekim



Kaynak



s.746



s.747



2



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, İzmir'den Ankara'ya geldi.



2



Ekim



Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası, İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile kapatıldı. [Cmh]



KSG IV



2



Ekim



1338 senesi bütçe açığını kapatmak için bir veya müteaddit defalarda avanslar akdine ve hesab-ı cariler güşâdına Maliye Nezâreti'nin me'zûniyetini mutazammın karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.748



3



Ekim



Mudanya Konferansı başladı.



3



Ekim



Yunanistan Başkumandan- Yunanistan'da 1917-1918 yılı yedekleri ve gönüllüler KSG IV lığına General Nider atandı. tekrar askere çağrılmış; 1919-22 tertip askerlerin izinleri kaldırılmıştır.



1264



Yönetim Zamandizini



Konferans, 3-11 Ekim 1922 tarihleri arasında gerçekleştirilecektir. Konferansa, İtilâf Devletleri adına İngiliz Generali Harington, Fransız Generali Charpy ve İtalyan Generali Mombelli katılmıştır. Ankara Hükümeti adına konferansa katılan İsmet Paşa, konferans başkanı seçilmiştir. General Harington, İtilâf Devletlerinin projesini sunmuştur. Konferansın ilk gününde İtilâf Devletleri generallerinin Doğu Trakya'nın sadece boşaltılmasıyla görevledirildikleri, devir konusunda yetkilerinin olmadığı konuşulmuştur. Aynı gün, Franklin Bouillon ve Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey de Mudanya'ya gelmiştir. Sovyetler Birliği Sefiri Aralof, Hariciye Vekâleti'ne bir nota vererek, İtilâf Devletleri ile toplanan konferans konusunda kendilerinin haberdar edilmeyişinin Sovyetler Birliği ile daha önce imzalanan anlaşmalara aykırı olduğunu söylemiş ve Trakya'nın İtilâf Devletlerince işgaline razı olunmasını kınayarak, bunun Sovyetler Birliği aleyhine olduğunu ifade etmiştir. Eski Yunanistan Başbakanı Venizelos da, Paris'ten Atina'daki İhtilâl Hükümetine gönderdiği telgrafta, düşmanca tavırların Yunanistan'ı daha da yalnızlaştıracağını ve Mudanya Konferansı'na katılmaları gerektiğini söylemiştir. Ayrıca, barış konferansı karar verinceye kadar Doğu Trakya'yı boşaltmalarını istemiştir.



KSG IV, BMM GCZ, İ: 114, Üçüncü Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



3



Ekim



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Tekirdağ, Lüleburgaz ve Edirne'ye üç heyet gönderildiğini bildirdi. [YK]



Heyetler, Trakya'daki mezalimi men için gönderil- TKSK I miştir.



4



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Düveli Mutelifeye'nin 23 Eylül 1922 tarihli notasına cevabi nota müzakere ve kabul edildi. [Cmh]



İtilaf Devletlerinin 23 Eylül 1922 tarihli notasına, Türkiye Büyük Millet Meclisi, İcra Vekilleri Heyeti'nin hazırladığı notayı kabul ederek geniş yanıt vermiştir. Vaziyeti askeriye hakkındaki görüşün 9 Eylül 1922 tarihli nota ile tebliğ edildiği ve bu notanın neticesi olarak Mudanya Konferansı'nın başladığı belirtilmiştir. Sulh Muahedesinin müzakere ve akdi için 20 Ekim 1922 tarihinde İzmir'de toplanılmasını önermiştir. Boğazlar konusuyla yakından ilgileri nedeniyle Rusya, Ukrayna ve Gürcistan'ın Boğazlar meselesinin görüşüldüğü oturumlara davet edilmelerini istemiştir. İstanbul ve Marmara Denizi'nin masuniyetini temin etmek şartıyla Boğazlarda serbesti ve Türkiye'nin hâkimiyet ve istiklâli ve şarkta sükûn ve müsalemeti [iki taraf arasında barışın sağlanması] hakkiyenin tesisiyle ekalliyetlerin hukukunun kabul edilmesi konusunda bir ihtilâf olmadığını ifade etmiştir. Türkiye'nin Cemiyeti Akvam'a üye olmasına yardım edileceğinin söylenmesine teşekkür etmiştir. Meclis'in gizli oturumunda, Mustafa Kemal Paşa, notaya cevap verilmesinin Mudanya Konferansı'nın neticesi ile bir ilgisi olmadığını söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 112, İkinci Celse; AK



4



Ekim



Mudanya Konferansı'nda İsmet Paşa, Ankara Hükümeti'nin teklifini sundu.



Yunanistan'dan teslim alınacak bölgede, Müttefik birliklerinin bir ay kalmasına karşı çıkılmış; bu birliklerin teslime mukabil bölgeden çekilmesi istenmiştir. İsmet Paşa, Konferans biter bitmez Türk birliklerinin ileri harekâta geçmekte serbest olacağını söylemiş ve Trakya'ya geçirilecek jandarma birliklerinin sayısı hakkında yükümlülük altına girmemeye çalışmıştır. Karaağaç konusunda anlaşmaya varılamamıştır. Konferansa katılmak üzere gelen Yunanistan delegeleri, görüşme konusunun siyasi olduğunu söyleyerek Konferansa katılmayacaklarını bildirmişlerdir.



KSG IV; BMM GCZ, İ: 114, Üçüncü Celse



4



Ekim



Macaristan Hükümetinin zafer tebrikâtına dair Meclis'te Hariciye Vekâleti Tezkeresi okundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 112, Birinci Celse



4



Ekim



İstanbul Mebusu Ali Fethi Ali Fethi Bey, Vekillerin İntihabına dair Kanun'da Bey, Dahiliye Vekâletinden yapılan tadilat nedeniyle ve teamül veçhile Dahiliye istifa etti. [Cmh] Vekâletinden istifa etmiştir. Fethi Bey, İcra Vekillerinin istifası esnasında yurtdışında olduğu için vekillikten istifa edememişti.



BMM ZC, C: 23, İ: 112, Birinci Celse



4



Ekim



Suruç Kaymakamı esbakı İhsan Bey hakkındaki Dahiliye Encümeni mazbatası reddedilerek, kendisine mazuliyet maaşı tahsis edilmemesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 112, Birinci Celse



İstanbul Hükümeti tarafından Suruç'a tayin edilen, ancak görev yerine gitmeyerek müstafi sayılan İhsan Bey'in mazuliyet maaşı için yaptığı başvuru, Hükümeti Milliye memurini sayılmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir.



1922 Yılı



1265



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Ekim



Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa, son harbin tafsilâtına dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Gazi Mustafa Kemal 26 Ağustos'ta başlayan taarruzdan Mudanya Konferansına kadar geçen süreci askeri ve siyasi yönleriyle özetlemiştir. "Teşebbüsatı siyasiyede son noktaya geldiğimize kaani olduktan sonra bu harekâte başladık" diyen Mustafa Kemal, "biz bu harekâtı, neticesini tamamen bilerek yaptık, bütün bunlar belki bütün cihana hayret verecek mahiyettedir." Ancak, "harekât bütün teferruatına kadar tamamen düşünülmüş, tesbit olunmuş, ihzar edilmiş, idare edilmiş ve intacedilmiştir." diye girişilen harekâtın mahiyetini ortaya koymuştur. Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Orduları Kumandanı İsmet Paşa ve Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa, bu harekâtta aynı kuvvet ve kanaat ile bana iştirak etmiştir, demiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 112, Birinci Celse



4



Ekim



Batı Trakya Cemiyeti'nden gelen telgraf Meclis'te okundu. [Cmh]



Batı Trakya'da yaşayan 750.000 Türk'ün, bu bölgenin BMM ZC, C: 23, Türkiye'ye katılmasını beklediği belirtilmiştir. İ: 112



4



Ekim



Eski Dahiliye Nâzırı ve Meclis-i Mebusan Reisi Halil Bey, İstanbul'a geldi.



Halil Bey, Roma'da bulunuyordu.



KSG IV



5



Ekim



Mudanya Konferansı'nda İsmet Paşa, askeri harekâta geçme tehdidinde bulundu.



Tartışmaların hararetlenmesi üzerine Hükümet'in görüşünü alan İsmet Paşa, 30 gün içinde Doğu Trakya'da Türk idaresinin kurulması gerektiğini ve Karaağaç'ın Türkiye'nin malı olduğunu söylemiştir. İngiliz ve İtalyan generaller bu konuda yetkileri olmadığı söylemişler; Konferansa 24 saat ara verilmiş; generaller ve Franklin Bouillon, Mudanya'dan İstanbul'a geçmiştir.



KSG IV; BMM GCZ, İ: 114, Üçüncü Celse



5



Ekim



Gazi Mustafa Kemal kendisine önerilmiş "Ankara hemşehriliği" payesini kabul etti.



AK



5



Ekim



İstanbul Mebusu Ali Fethi Bey, yeniden Dahiliye Vekâletine intihab oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 113, Birinci Celse



5



Ekim



Konya'da ikamete memur Kahveci Hacı Hasan hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edildi. [Cmh]



Hasan'ın Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiş- BMM ZC, C: 23, tir.



287 sayılı İki şahsın Af Kanunundan müstefidolmalarına dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Maliye tahsildarı Mustafaoğlu Hüsnü Efendi ile rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadeleri ile tahliyei sebillerine karar verilmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin mahkûm ettiği maznunların usulü affının nasıl olacağı tartışılmıştır.



5



Ekim



1266



Yönetim Zamandizini



İ: 113, Birinci Celse



BMM ZC, C: 23, İ: 113, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



5



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Büyük Millet Meclisi Bütçesi'nin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Mebusların aldığı tahsisat, tahsisatı fevkalâde ve harcırahlar konusu karara bağlanamamıştır. Bu konular netliğe kavuşturulmadığı gibi, %20 kesintinin de yalnız tahsisattan (100 lira) mı yoksa tahsisat ile tahsisatı fevkalâdenin toplamından (200 lira) mi yapıldığı ve ne oranda iade edileceği netleşmemiştir. Karahisarı Sahip Mebusu Mehmet Şükrü Bey'in, 30 Eylül 1922 tarihinde reye konan "Harcırah ve yevmiyenin kemakân kırk liradan hesap edilmesi müecceliyeti askeriye ve saire vergilerin dahi kırk lira üzerinden icrası suretiyle muamelenin tevhidi" konulu takriri reddedilmiştir. Bunun üzerine Nisabı Müzakere Kanununun aza tahsisatlarına dair üçüncü maddesi tadil edilmek üzere Kanunu Esasi Encümenine havale olunmuştur. Meclisin bütün hesabatının rüyet edilmesine [incelenmesine] dair Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey'in takriri ile Kayseri İstiklâl Mahkemesi dışında İstiklâl Mahkemelerinin hesap vermemiş olması nedeniyle, İstiklâl Mahkemeleri hesabatının görülmesine ve hesap vermeyen İstiklâl Mahkemeleri azalarına tahsisat ve harcırah verilmemesine dair Lazistan Mebusu Ziya Hurşit Bey'in takriri kabul edilmiştir. Hesaplar, Tetkiki Hesabat Komisyonunca tetkik edilecektir. Harcırah maddesinin Kanunu Esasi Encümenince hallinden sonra Heyeti Umumiyesinin içtimai alenide tayini esami ile reye konulacağı kabul edilmiştir. Meclis Bütçesi, 1.011.375 lira olarak kabul edilmiş; ancak, aleni celsede oylamaya Kanuni Esasi Encümenine giden üçüncü madde geldikten sonra geçilmesine karar verilmiştir.



BMM GCZ, İ: 112, İkinci Celse



6



Ekim



Mudanya Konferansı'nda Trakya'nın iadesi üzerine görüşmeler şiddetlendi.



İngiliz Orduları Başkumandanı General Harington, Trakya'nın iadesi konusunda güvensizlik gösterilmemesini; İngiltere'den cevap beklediklerini söylemiş. Bunun üzerine görüşmelere ara verilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Mudanya Konferansı'nın Trakya gündemli kesintilere uğraması üzerine, İsmet Paşa'ya, 23 Eylül 1922 tarihli kararlara karşın Trakya'nın Büyük Millet Meclisi'ne iadesi kabul edilmezse 6/7 Ekim 1922 tarihinde İstanbul üzerine askeri harekâta geçilmesini emrini vermiş ve Çanakkale için ayrılan kuvvetlerin Boğaz'a bir günlük mesafeye kadar ileri hareket ettirilebileceğini söylemiştir. İleri harekât sırasında, İngiliz birlikleri ile temas edilmemesini istemiştir. 6/7 Ekim 1922 gecesi Paris'te gerçekleştirilen görüşmeler üzerine, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiltere'nin, Doğu Trakya'nın Türkiye'ye iadesini kabul ettiğini söylemiş ve Sovyetler Birliği'nin de barış konferansına davet edileceğini bildirmiştir. Paris Kararları, 8 Ekim 1922 tarihinde Müttefik Ülkeler generallerine ulaşacaktır; bu tarihe kadar Konferansa gayri resmi olarak ara verilmiş olacaktır. 7 Ekim 1922 tarihinde Mudanya Konferansı'na kısmen ara verilmesine neden olan Trakya konulu Mustafa Kemal Paşa ve İsmet Paşa arasında gerçekleşen yazışmalar, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey tarafından Mecliste okunacak ve Rauf Bey Hükümet'in Konferansın siyasi sorumluluğunu alarak Başkumandanlık ile çalıştığını söyleyecektir.



KSG IV, BMM GCZ, İ: 115, İkinci Celse



1922 Yılı



1267



G.



Ay



Olay/Mevzuat



7



Ekim



Cebelibereket Mebusu Faik Mezun bulunan Bursa Mebusu Osman Nuri Bey'in Bey, Memurin Muhakemat yerine Cebelibereket Mebusu Faik Bey intihap olTetkik Encümeni âzalığına muştur. intihap oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 114, Birinci Celse



7



Ekim



İzmir Mebusu Tahsin Bey'in, Memaliki Müstahlasa Tamirat Vekâleti teşkili hakkında verdiği kanun teklifi reddedildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 114, Birinci Celse



7



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Mudanya KonfeMudanya Konferansı müransı ile ilgili olarak İsmet Paşa ve Mustafa Kemal zakere edildi. [Cmh] Paşa arasında gerçekleşen yazışmayı okumuştur. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Başkumandanlığın Hükümet ile arasında hiçbir ayrılık olmayarak müttefikan ve müddehiden çalışıldığını söylemiştir.



7



Ekim



İzmir'de 11 Rum Divanı Harb kararıyla idam edildi. [Cmh]



11 Rum, Alaşehir, Salihli ve Kula kasabalarını yak- KSG IV makla suçlanıyorlardı.



7



Ekim



İngiltere'de Muhafazakar Parti, Liberal Parti'yi karşısına aldı.



Muhafazakar Parti adına Bonar Law, Lloyd George KSG IV Hükümeti'nin karşısına barışçı başbakan adayı olarak çıkarak, The Times ve Daily Express Gazetelerine şu demeci vermiştir: "Biz yalnız başımıza dünyanın polisliğini yapamayız. Ülkemizin malî ve sosyal durumu bunu imkânsız kılmaktadır."



8



Ekim



Mudanya Konferansı'nda, Müttefik Ülke generalleri Tarafsız Bölge'deki ilerleyişin durdurulmasını istediler.



İsmet Paşa, bunun bir ileri harekât değil, iç düzenlemeden kaynaklı bir yer değiştirme olduğunu söylemiş; ancak, Tarafsız Bölge'yi tanımadığını da belirtmiştir. İcra Vekilleri Heyeti'nin de ortak görüşü ile Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa'ya Trakya konusunda ısrarcı olunmasını yazmıştır.



8



Ekim



Edirne Valiliği'ne Şakir Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.30..14./ 71-95



8



Ekim



Yozgat Valisi Eşref'in çalıştırılmasına izin verilmesi istendi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..22 ./24520



9



Ekim



Mudanya Konferansı kapsamında Müttefik Ülkeler generalleri, Türk ve Yunan taraflarına yeni bir protokol taslağı verdiler.



1268



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Memaliki müstahlasada düşman işgalinden kaynaklanan sıkıntıları mümkün olduğunca kısa zaman içinde hafifletmek ve gidermek için çeşitli vekâletlere dağılmış vazifelerin tek elden takibi ve iskan, iaşe, imar, inşaat gibi hususlarla meşgul olmak üzere bir vekâlet ihdas edilmesi için kanun teklifi verilmiştir. Lâyiha Encümeni teklifi, yeni bir vazife için yeni bir teşkilat meydana getirmenin sadece masrafları arttıracağı ve bir fayda sağlamayacağı gerekçesiyle reddetmiştir.



Protokolde yeni şartlar öne sürülmüştür. Yunanistan, Meriç'in doğusundaki istihkâmlarla Karaağaç istasyonunu boşaltmayacaklarını bildirmişlerdir. Mustafa Kemal Paşa, İsmet Paşa'ya tekliflere yeni bir savaşa mahal verecek şekilde karşı çıkılmamasını istemiş; Karaağaç'ın Yunanistan'da kalmasına şimdilik razı olabileceklerini bildirmiştir. Ankara Hükümeti, Trakya'daki Yunan zulümlerinin bir an önce bitmesi için Trakya'nın vakit kaybedilmeksizin Türkiye'ye teslimi hakkında İtilâf Devletlerine bir nota vermiştir.



Kaynak



BMM GCZ, İ: 114, Üçüncü Celse



KSG IV; BMM GCZ, İ: 115, İkinci Celse



KSG IV; BMM GCZ, İ: 115, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Ekim



Yunanistan'da büyük bir protesto gösterisi yapıldı.



Yüz bin kişinin katıldığı protesto, Küçük Asya Felaketi'nin sorumlularının cezalandırılmasına yöneliktir. Bunun ardından Atina’da "İhtilal Komisyonu" kurulacak ve olağanüstü Askeri Mahkeme oluşturulması kararı alınacaktır. 1920-1922 yılları arasındaki gelişmelerde önemli rol oynayan eski başbakanlar Dimitri Gunaris, Petros Protopapadakis ve Nikolaos Stratos, Protopapadakis hükümetinde askeri işlerden sorumlu Bakan Nikolaos Theotokis, Gunaris ve Protopapadakis hükümetlerinde Dışişleri Bakanı olan Georgios Baltacis, Gunaris hükümetinde Ulaştırma Bakanı olan emekli subay Ksenofon Stratigos, Gunaris hükümetinde İçişleri Bakanı olan Georgios Hacianestis, Küçük Asya ve Trakya’dan sorumlu başkomutan emekli subay Mihail Gudas "vatana ihanet" suçuyla yargılanacaktır.



9



Ekim



268 sayılı Sinob'da Tersane Namıyla Mevcut Arazinin Belediyeye Terkine dair Kanuna Zeyil Kanun kabul edildi. [Cmh]



5 Şubat 1337 tarihli Kanuna zeyil Kanun ile, BMM ZC, Sinob'da Tersane namıyla mevcut arazi üzerindeki C: 23, ciheti askeriye yedindeki ebniye dahi maamüştemilât İ: 115 Belediyeye terk olunmuştur.



9



Ekim



288 sayılı Yüzbaşı Osman Veysi Efendi hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ankara İstiklâl Mahkemesince Nigehbani Askeri Cemiyetine mensub olmak töhmetiyle silki askeriden tardına karar verilen Yüzbaşı Osman Veysi Efendi hakkındaki İstida Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm reffedilmiştir. İstiklâl Mahkemelerinin mahkûm ettiği maznunların usulü affının ve haklarındaki hükümlerin ref'inin nasıl olacağı, sözkonusu kararlara ilişkin evraka İstida Encümeninin bakmaya salâhiyattar olup olmadığı ve bu hususta Adliye Encümeninin görev alanı tartışılmıştır.



BMM ZC, C: 23, İ: 115, Birinci Celse



9



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Mudanya Konferansındaki gelişmeler hakkında HariMudanya Konferansı müciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Başkumandan Muszakere edildi. [Cmh] tafa Kemal Paşa beyanatta bulunmuştur. Mustafa Kemal Paşa, maksadın Boğazlardan ve İstanbul'dan adeta bahsetmeksizin, Trakya'yı muharebesiz düşmanın ordu ve idaresinden temizlemek olduğunu; ancak, şu anda karşıda Yunanistan olmadığı, İtilâf Devletleriyle karşı karşıya bulunulduğu için hareketin daha ciddi bir şekilde düşünülmesi gerektiğini söylemiştir. Misakı Milli gayesine diplomatik yolla mı yoksa askeri yolla mı ulaşılması gerektiği tartışılmıştır.



BMM GCZ, İ: 115, İkinci ve Dördüncü Celseler



9



Ekim



1879 İcra Vekilleri Heyeti Kararları ile Mudanya Konferansı gereğince Tuğgeneral Refet Paşa TBMM Hükümeti adına Doğu Trakya'yı teslim almakla görevlendirildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.30..15./ 245-1



9



Ekim



A'şâr Nizâmnâmesinin 72.maddesine müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Mudanya konferansı mukarreratı veçhile Şarki Trakya'yı Büyük Millet Meclisi Hükümeti namına tesellüm etmek üzere, Başkumandanlık tarafından ordu kumandanlarından İzmir Mebusu Miriliva Refet Paşa Hazretlerinin memur edildiği ve memuriyeti mezkûreye ait talimatın İcra Vekilleri Heyetinin 9.10.1338 tarihli içtimamda takarrür eylediğine dair tekzere Meclis'in 11 Ekim 1922 tarihli oturumunda okunmuştur.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.748



1922 Yılı



1269



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



10



Ekim



Müttefik Ülke generalleri İstanbul'da toplandı.



Ankara Hükümeti'ne verilen protokolün imzalanma- KSG IV ması halinde bir ultimatomun verilmesine ihtiyaç olup olmadığı değerlendirilmiştir. Fransa ve İtalya, ultimatoma gerek olmadığını, Ankara Hükümeti ile savaşmayacaklarını belirtmişlerdir.



10



Ekim



Gizli oturumda, Büyük Millet Meclisi, Hükümete Mudanya Konferansına sunulan protokolü imzalama yetkisi verdi. [Cmh]



Meclis'in gizli oturumunda, Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Mudanya Konferansı'na ilişkin Hükümet tutumunu açıklamışlardır. Hükümet, İsmet Paşa'nın Mudanya Konferansı'nda azami gayreti sarfetmesinden; elde edemediği meseleleri sulh konferansına bırakmasından yanadır. Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü Bey, Hükümet'in uzlaşmaz bir tutum izlemediğini ve hali harple meselenin çözümleneceğini göstermeye çalışmadığını söylemiştir. Rauf Bey, İtilâf Devletlerine boyun eğilinmiyeceğine; ancak, onlar savaşa sebebiyet vermeden Hükümet'in vermeyeceğine vurgu yapmıştır. Mustafa Kemal Paşa, Mudanya Konferansı'nın Yunan ordusunun çekileceği hattı tespit için toplandığını; ancak, Ankara Hükümeti'nin taleplerinin bunun ötesine geçtiğini şu sözlerle ifade etmiştir: "Yunan Ordusu yalnız değil, Yunan Hükümetiyle birlikte olmak üzere bütün Trakyayı tahliye edecektir. Binaenaleyh şimdi bir hattı askerî çekmek ve onun gerisine orduyu götürmek değildi. Memleketi bir kıtayı tamamen askerî ve idarî bir surette tahliye ettirmek ve Hükümetimizi şimdiden orada tesis etmektir. ... Yani otuz gün yahud kırk beş gün zarfında, Edirne dahil olmak üzere, Meriç'e kadar Şarkî Trakya Yunan Ordusundan, Yunan idaresinden tahliye edilecek ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine teslim olunacaktır, resmen tevdi olunacaktır. Buna mukabil biz de Boğazlardan, Marmara'dan [Bitaraf Mıntıka] orduyu geçirmeyeceğiz." Söz konusu izahatı Mudanya'da amaca ulaşıldığını anlatmak için yapan Mustafa Kemal Paşa, İtilâf Devletlerinin protokolünü imzalamakla sulh sürecine geçilebileceğini söylemiştir. Batı Trakya için ise, Ankara Hükümeti'nin bütün dünyayı kurtaramayacağı sözüyle karşılık vermiştir. Konferansta Türkiye murahhası olarak bulunan İsmet Paşa Hazretlerine protokole vazı imza etmek salâhiyetinin verilmesi için Hükümete mezuniyet itası kabul olunmuştur.



10



Ekim



İstanbul Valiliği'ne Esat Bey tayini hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..41 ./24537



10



Ekim



Mustafa Kemal Paşa'nın, Amerikan Şark-ı Karib Muavenet Heyeti temsilcisi Miss Billings'in veda yemeğine katılacağı bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 206.406..5. /2485



10



Ekim



Kürdistan Krallığı resmen kuruldu.



1270



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM GCZ, İ: 116, Birinci Celse



İngiltere'nin teşvikiyle Kuzey Irak'ın Süleymaniye KSG IV kentinde bir Kürt Krallığı kurulmuş; kurulduğu resmen ilan edilmiştir. Barzanlı Şeyh Mahmut'un Birinci Melik olarak başa geçtiği Hükümet'te, eski İstanbul



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Divanıharb Başkanı Nemrut Mustafa Paşa da Eğitim Bakanı olmuştur. Şeyh Mahmut, Revandiz'de bulunan Özdemir Bey'e, İngiltere'ye güvenmediğini söyleyerek, Türkiye'ye bağlı özerk bir Güney Kürdistan devleti önerisi getirecektir. 11



Ekim



Mudanya Ateşkes Anlaşması imzalandı. [Cmh]



Garp Cephesi Orduları Kumandanı İsmet Paşa'nın Başkumandanlığa çektiği telgrafname ve mukavelei askeriye metni Meclise arz edilmiştir. Şarki-Trakya ve Edirne'nin Türkiye'ye iadesini düveli müttefikanın imza ve taahhüdüne rapteden Mudanya Konferansı hitam bulmuş; Mudanya Mukavelei Askeriyesi murahhaslar tarafından imza ve teati edilmiştir. Yunan Generali Hükümetten salâhiyet almadığından mukavelenameyi imzalamamış; Türkiye Murahhası Yunanistan Hükümetinin cevabı menfi olsa bile mukavelenamenin meriyete vaz'edileceğini söylemiş ve müttefik generaller namına Büyük Britanya Murahhası General Harrington Yunanistan Murahhaslarının imza etmemesinin haizi ehemmiyet olmadığını, Mukavelenamede tâyin olunan mühletler zarfında mevaddını tatbik ettirmenin müttefiklere aid olduğunu beyan etmiştir. Savaşı fiilen sona erdiren Anlaşma ile, Yunanistan'ın 15 gün içinde Doğu Trakya'yı boşaltması, Trakya'nın tahliyeyi müteakip 30 gün içinde İtilâf Devletleri tarafından Ankara Hükümeti'ne teslim edilmesine, bölgede Ankara Hükümeti'nin 8.000 jandarma bulundurmasına, barışın imzalanmasına kadar İstanbul, Gelibolu ve Doğu Trakya'ya Ankara Hükümeti'nin asker geçirmemesine ve ordu toplamamasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse; KSG IV



11



Ekim



Amasya İstiklâl Mahkemesi Amasya İstiklâl Mahkemesinin bir Reis ve Müddeiintihabı gerçekleştirildi. umumisi için yapılan intihapta müstenkif sayısının [Cmh] 90'ı geçmesi nedeniyle intihaptan sonuç alınamamıştır. Müstenkif sayısının fazlalığı nedeniyle Amasya İstiklâl Mahkemesine ihtiyaç kalmadığı fikri uyanmış; bu konuda İcra Vekilleri Heyetinin bir açıklama yapması istenmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse



11



Ekim



269 sayılı Altıncı Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



28 Şubat, 6 Mayıs, 3 Temmuz, 12 Ağustos ve 20 Eylül 1338 tarihli Avans Kanunlarıyla verilmiş olan 56 milyon liralık tahsisata ilâveten, şimdiye kadar istirdad olunan mahallerden maada istihlâs edilecek mahallerde devairi mülkiye tarafından istihdam olunacak memurin ve müstahdem ve Müdafaai Milliye Vekâletince mahâlli mezkûrede yapılacak teşkilâtı sabite için kullanılmak üzere, 2 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. Hazine pulları üç misline iblâğ olunmuştur. 20 Nisan 1338 tarihli Emvali Metruke Kanunu mucibince Hükümetçe idare olunacak emvali metrukei gayrimenkuleden de müşerrefi harab olan veya icar ve hâsılâtı imarına kâfi gelmiyenler alelûsul füruht ve esmanı ashabına emaneten irad kaydolunacaktır.



BMM ZC, C: 23, İ: 117; Düstur Tertip 3, Cilt 3, s.134



11



Ekim



289 sayılı 35 zatın takdirname ile taltifleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Son muharebelerde hüsnü hizmetleri görülen 35 zât BMM ZC, C: 23, takdirname ile taltif edilmiştir. İ: 117, Birinci Celse



1922 Yılı



1271



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



11



Ekim



Karahisarı Sahib Mebusu Ali ve İstanbul Mebusu Ali Rıza Beylerin, harb mâlûllerinin terfihi için bir kanun ihzar etmek üzere bir Encümeni Mahsusa teşkiline dair takrirleri Heyeti Vekileye havale olundu. [Cmh]



24 Ağustos 1338 tarihli Kanunla terfileri düzenlenen mâlûlinin, terfileri harbi hazırın hitamı ile mukayyed olduğundan ve terfilerin Tekaüt ve İstifa Kanunnamesinin 26.maddesi mucibince yapılması uygun olmadığından yeni bir düzenleme talep edilmiştir. Takrir, bu düzenlemeyi hazırlayacak Encümenin teşkili hakkındadır.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse



11



Ekim



290 sayılı Ahmed Refik Bey hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Zir Kaymakamı sabıkı Ahmed Refik Bey hakkındaki İstida Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkındaki hüküm ref'edilmiştir. Ahmed Refik Bey hakkında Ankara İstiklâl Mahkemesi ve Memurin Muhakemat Encümeni'nin iki ayrı karar almıştır. Meselenin kaymakamın vazifesinden kaynaklanmasına binaen Memurin Muhakematı hakkındaki Kanun mucibince yargılanması gerektiği ve beraati zimmetin asıl olduğu göz önünde bulundurularak İstiklâl Mahkemesi tarafından verilen hakkındaki hükmün ref'ine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse



11



Ekim



291 sayılı Hüseyin Avni Efendinin aftan müstefidolmasına dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İnebolu sabık Nüfus Memuru Hüseyin Avni Efendi BMM ZC, hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edile- C: 23, İ: 117, rek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiştir. Birinci Celse



11



Ekim



292 sayılı Bazı Hıyaneti Vataniye mahkûmları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden idama mahkûm Bitlisli Osmanoğlu Ferman ve rüfekası hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, haklarındaki hüküm ref'edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse



11



Ekim



293 sayılı Mehmedoğlu Kürd Hüseyin hakkındaki hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ümraniye hadisesinden müebbet küreğe mahkûm Mehmedoğlu Kürd Hüseyin Çavuş hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifade etmesine ve cezasının on beş sene küreğe tahviline karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 117, Birinci Celse



11



Ekim



Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey'e bir nota verdiler. [YK]



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Fran- KSG IV sız Yüksek Komiseri General Pellé ve İtalyan Yüksek Komiseri Garoni'nin verdiği ortak notada, Türk uyruğundan olup Yunan ordusunda savaşırken esir alınan Rumların idam edilmemesi istenmiştir.



12



Ekim



Erkânı Harbiye Riyaseti, Şark Cephesi Kumandanlığına Revandiz'de bulunan Özdemir Bey'e takviye kuvvet gönderilmesini emretti. [cmh]



Musul'un kurtarılması için Revandiz'de İngiliz kuv- KSG IV vetleriyle savaşan Özdemir Bey'e takviye kuvvet gönderilmesi emredilmiştir; ancak, bu kuvvetlerin gönderilmesi mümkün olmayacaktır.



12



Ekim



Maliye Vekili Hasan Fehmi Maliye Vekiline seyahati müddetince Maarif Vekili BMM ZC, C: 23, Bey, düşmandan kurtarılan Vehbi Bey vekalet edecektir. İ: 118, mahallerde muameleyi maBirinci liyeyi tetkik etmek üzere Celse seyahate çıkacağını beyan etti. [Cmh]



1272



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Ekim



294 sayılı 73 zatın takdirname ile taltifleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Son muharebelerde hüsnü hizmetleri görülen 73 zât BMM ZC, C: 23, takdirname ile taltif edilmiştir. İ: 118, Birinci Celse



12



Ekim



Eskişehir Mebusu Emin Beyin, memleketteki vebayı bakari hastalığı hakkındaki sual takririne, İktisat Vekili Mahmud Esat Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Mahmud Esat Bey, Vebayi Bakari mücadelesine başlayalı on bir ay olduğu ve müddet zarfında yüz binden fazla hayvana serum zerk edildiği bilgisini vermiştir. Elde serum olmadığı için müdahaleye iki ay gecikmeyle başlanmasının, ilk sekiz aydaki telafatı yüzde yetmişe kadar çıkardığını ve geniş bir alana yayılmasına neden olduğunu söylemiştir. Müdahalerle birlikte telafat yüzde ikiye düşmüş ve en geç bir ay içinde hastalık sona erdirilecek noktaya ulaşmıştır.



BMM ZC, C: 23, İ: 118, Birinci Celse



12



Ekim



Bursa Mebusu Operatör Emin Beyin, Muvakkat bir Şûrayı Devlet teşkiline dair kanun teklifi, şayanı müzakere görülmeyerek reddedildi. [Cmh]



Sık sık münhal olan Muhakemat Heyeti ve Muhakemat Encümeni âzalıkları için sürekli intihabata ihtiyaç duyulduğundan ve mezkûr heyet ve encümende işlerin fazlalığı nedeniyle işlere yetişilemediğinden Heyet ve Encümenin lâğvıyla Muvakkat bir Şûrayı Devlet kurulması teklif edilmiştir. Lâyiha Encümeni Hazinei Maliyenin durumunun müsait olmadığını, teklif edilen teşkilatın kurulmasının mümkün olmadığını ve müntahap âzayla işlerin yürüdüğünü belirterek teklifin şayanı müzakere görülmediğine karar vermiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 118, Birinci Celse



12



9



Amasya Mebusu Ali Rıza Efendinin, Belediye İntihabatı Kanununun bir maddesinin tadiline dair kanun teklifi tehir edildi. [Cmh]



Vilâyat Kanunu mucibince rüesayı Hükümetin âzayı müntehibeden arzu ettiğini belediye reisi olarak tasdik etmesinin ekseriyeti âra demek olan Hâkimiyeti Milliye ile tearuz etmesi nedeniyle en ziyade ekseriyeti âraya mazhar olan zatın belediye reisi olacağı şeklinde tadili teklif edilmiştir. Ancak, Kanunun esas maksadının ehil olmak şartıyla, fazla rey ittihaz eden zatın tercih edilmesi olduğu gerekçesiyle şayanı mükarede görülmeyen teklif, Hükümetin belediye heyeti ahali tarafından intihap edildikten sonra aralarından kendilerine bir reis intihap ederler şeklindeki kanun lâyihasıyla birlikte görüşülmek üzere tehir edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 118, Birinci Celse



12



Ekim



Ankara Darülmuallimin ve Darülmuallimat maaşlarına dair İstida Encümeni mazbatası Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



Ankara Darülmuallimin Ankara Vilâyeti Meclisi Umumiyesince lağvedilmesinin ardından maaşlarını alamayan darülmuallim, Encümeni Vilâyet kararına itiraz edecek bir merci bulamamıştır. Memurin Muhakematı Heyetine yapılan müracaat da heyetin Şûrayı Devlet makamına kaim olmasına rağmen vazaifinin 4 Temmuz 1337 Kanunla sınırlı olması nedeniyle bu gibi kararları tetkike salâhiyeti olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir. İstida Encümenine yapılan müracaat da tetkik için Meclise sunulmuş; Meclis ise, meselenin hukuki şahsiyeye taalluk etmesi nedeniyle salâhiyeti olmadığını belirterek müracaatın Dahiliye Encümenine havalesine karar vermiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 118, Birinci Celse



12



Ekim



1882 sayılı işgal bölgelerindeki memur ve müstahdemlere dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Mecburi olarak işgal bölgesinde kalan ve Milli Mü- BCA: cadele'ye zıt hareket etmemiş olan memur ve müs- 30..18.1.1/ tahdemlerin çalıştırılmalarının uygun olduğuna karar 5.30..18. verilmiştir.



1922 Yılı



1273



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



12



Ekim



Ermeni Patrikhanesi Karma Meclisi, Trakya'ya bulunan Ermeni göçmenlerinin sorununu görüşmek üzere toplandı.



Mudanya Mütarekesi ile Doğu Trakya'nın Türkiye'ye KSG IV bırakılması ile, Trakya'da bulunan Ermeni göçmenlerinin yeniden göç etmesi gündeme geleceği için Patrikhane Karma Meclisi toplanmıştır. Meclis, göçmenler konusunda İtilâf Devletlerinin ne düşündüğünü sormaya karar vermiştir.



13



Ekim



Dahiliye Nâzırı İzzet Paşa, İngiliz Yüksek Komiserliği Baştercümanı Mr.Ryan'a barış konferansı hakkında bir teklif sundu. [Osm]



İzzet Paşa, barış konferansına iki ayrı Türk delegas- TKSK I, II yonunun çağırılmasını önermiştir. İstanbul Hükümeti'nin, bu öneriyi Ankara Hükümeti'ne iletmesi, Saltanat'ın kaldırılmasını gündeme getirecektir.



13



Ekim



Fener Rum Patrikhanesi, Patrikhane'nin cismani ve ruhani heyetlerinin katılı- KSG IV Patrikhane'nin Yunanistan'a mıyla, Patrik Meletios'un Patrikhane'nin Yunanistan'a taşınması konusunu görüştü. taşınması önerisi tartışılmıştır.



14



Ekim



Mudanya Ateşkes Anlaşması Yunanistan Hükümeti tarafından kabul edildiği Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey'e bildirildi.



Yunanistan Hükümeti, 13 Ekim 1922 tarihinde Mu- BMM ZC, danya Ateşkes Anlaşması'nın kabul edilmesine karar C: 23, İ: 120, vermişti. İkinci Celse



14



Ekim



Memaliki Müstahlasada Encümenlerce reddedilen kanun lâyihası, Heyeti Muvakkat Mahakimi Ceza- Vekilenin isteği üzerine Heyeti Vekileye iade ediliye Teşkiline dair Kanun miştir. Lâyihası Encümenlerce reddedilerek Heyeti Vekileye iade edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 119, Dördüncü Celse



14



Ekim



Memaliki Müstahlasada Encümenlerce reddedilen kanun lâyihası, Heyeti Menhubat Komisyonları Vekilenin isteği üzerine Heyeti Vekileye iade edilTeşkiline dair Kanun Lâyi- miştir. hası Encümenlerce reddedilerek Heyeti Vekileye iade edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 23, İ: 119, Dördüncü Celse



14



Ekim



270 sayılı Ankara Mebusu Sabıkı Âtıf Beye Hidematı Vataniye Tertibinden Bin Kuruş Maaş Tahsisine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Ankara Mebusu sabıkı Âtıf Beye 1 Mart 1338 tari- BMM ZC, hinden itibaren hidematı vataniye tertibinden 1.000 C: 23, İ: 119, kuruş maaş tahsis edilmiştir. Dördüncü Celse



14



Ekim



271 sayılı Boğazlıyan Kaymakamı Esbakı Kemal Beyin Ailesine Hidematı Vataniye Tertibinden Maaş Tahsisine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Esbak Boğazlıyan Kaymakamı olup tehcir ve taktil suçlarından Dersaadet'te Nâzım Paşa Divanı Harbi tarafından idam edilen Kemal Bey, Büyük Millet Meclisi tarafından şehidi milli ilan edilerek ailesine 2.000 kuruş maaş tahsis edilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 119, Dördüncü Celse



14



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Büyük Millet Meclisi Bütçesi'nin müzakeresine devam edildi. [Cmh]



5 Ekim 1922 tarihinde tahsisatı fevkalâdeye ilişkin üçüncü maddenin tadili için Kanuni Esasi Encümenine giden bütçe görüşülerek, yılda bir defaya mahsus olmak üzere gidiş-dönüş için 40 lira olan harcırahın 10.000 kuruşa [100 lira] çıkarılmasına, bir seçim dönemi için bir defaya mahsus olmak üzere aile harcırahının verilmesine ve Mebuslar her nereye giderlerse gitsinler harcırahlarının dairei intihabiyeleri harcırah miktarını tecavüz etmemesine karar verilmiştir. Bu kararla birlikte Nısabı Müzakere Kanunu'nun ilgili maddesinin tadili kabul edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 119, İkinci Celse



1274



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Ekim



1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanununun sekizinci maddesinin lüzumu tefsiri müzakere olunarak, Kavanin ve Muvazenei Umumiye Encümenleri mazbataları gereğince alınan kararın tamimine karar verildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin idaresi haricindeki mahallerden maaş almakta bulunan mütekaidin ve mazulin maaşlarının kat'ı 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanununun sekizinci maddesi gereğidir. Ancak, 16 Mart 1336 tarihinden sonra İstanbul devairi resmiyesinden sâdır olan bilûmum mukarrerat ve muamelâtın hükümsüz olmasına ve mezkûr tarihten itibaren İstanbul Muhassasatı Zatiye İdaresinden her ne suretle olursa olsun maaş tahsis olunan kişilere mütaallik muamele keenlemyekûn hükmünde bulunmasına binaen Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti idaresi dahilinde bulunan memalik ahalisinden olup çeşitli gerekçeler ve meşru mazeretler nedeniyle şimdiye kadar memleketlerine avdet edememiş olanların şahsına Tekaüt ve Mazuliyet Kanunlarına tevfikan alelûsul maaş tahsis muamelesinin ifa ve itmamı mümkün bulunmuş ve mezkûr sekizinci maddenin ayrıca tefsirine ihtiyaç görülmemiştir. Maliye Vekâletinin uygulamayı bu suretle tamim etmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 23, İ: 119, Dördüncü Celse



14



Ekim



İngiltere Başbakanı Lloyd George, Manchester Reform Clup'ta Türkiye gündemli bir konuşma yaptı.



Lloyd George şöyle demiştir: "Amaçlarımız üç ta- KSG IV, neydi. Boğazların serbestliği, savaşın Avrupa'ya sıç- TKSK I, II ramasını önlemek, son altı yedi yılda Küçük Asya'da işlenen korkunç olayların İstanbul ve Yunanistan'da tekrarını önlemek. Yunan yenilgisinden sonra durum çok tehlikeli idi. Türkler üzerimize yürüdüler. Fransızlarla İtalyanlar geri çekildi. Biz ise Kuvayı Milliye'yi Çanakkale ve Boğazlara sokmamak için direndik. Boğazları geçtikleri takdirde meydana gelecek olayları düşünmek bile korkunçtu. Türk gibi birinci sınıf savaşçılara blöf yapmak iyi değidir. Biz yalnız tehdit etmedik, fiilen harekete de karar verdik."



14



Ekim



Renin Gazetesi'nin birinci sayısı İstanbul'da yayımlandı.



Gazete, Hüseyin Cahit Bey tarafından çıkarılmaya KSG IV başlanmıştır. Çıkış sayısında, Tanin'in hürriyet ve milliyet düşünceleri için yaptığı mücadele övülmüş; amacın particilik değil, büyük ve kutsal vatanın saadet ve selameti olduğu belirtilmiştir. Gazete, 20 Kasım 1922 tarihinde Tanin adına dönecektir.



15



Ekim



Mudanya Ateşkes Anlaşması yürürlüğe girdi. [Cmh]



Mudanya Mukavelei Askeriyesi'nde belirtildiği üzere AK, KSG anlaşma 14-15 Teşrinievvel 1338 gecesi yürürlüğe IV girmiştir. Yunan ordusu, geceden itibaren Doğu Trakya'yı boşaltmaya başlamıştır. Müttefik birlikleri, boşaltılan yerleri teslim almak için Trakya'ya geçmiştir. Garp Cephesi Kumandanı İsmet Paşa, Bursa'dan yayımladığı günlük emirde, tahliyenin bugün başladığını belirtmiş ve tahliyeyi "Anadolu'da Yunan ordularını imha ettiğimizin siyasî olan ilk mahsulü" olarak nitelemiştir. 16 Ekim 1922 tarihinde, Müttefiklerle Türk birlikleri arasında geçici bir hat olacak sınırın tayinine başlanacaktır. Beykoz ve Şile beldelerini ayıran şose geçidi geçici hat kabul edilecektir.



15



Ekim



Şark Cephesi Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa'nın yanında 50 çocuk ve 50 KSG IV, Kâzım Karabekir Paşa, An- kişilik bir mızıka takımı da bulunmaktadır. Trakya'yı Nutuk kara'ya geldi. teslim almakla görevlendirilen Refet Paşa da, Hükümet'le görüşmek için bir günlüğüne Ankara'ya gelmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa ve Refet Paşa, Ankara'dan Bursa'ya hareket etmişlerdir. Bursa'da İsmet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluşulacak ve barış konferansına gidecek delegeler belirlenecektir.



1922 Yılı



1275



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Ekim



Zâbitân-ı bahriye muhassasâtına dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Zâbitân-ı bahriye muhassasâtına dâir 20 Cemâziyelevvel 1334 (25 Mart 1916) tarihli kanûnun 7.maddesini muaddel 19 Safer 1339 (2 Kasım 1920) tarihli karârnâmenin ilga' ve madde-i asliyesinin iadeten ilga'sı hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.749



15



Ekim



Jandarma küçük zâbitân ve efrâdı melbûsâtının sûret-i tedariki ve jandarma efrâdına muktezî melbûsâtın taraf-ı mîrîden itâsına dâir karârnâme yayımlandı. [Osm]



Jandarma küçük zâbitân ve efrâdı melbûsâtının sûreti tedariki ve jandarma efrâdına muktezî melbûsâtın taraf-ı mîrîden itâsına dâir 20 Cemâziyelâhir 1337 (23 Mart 1919) tarihli karârnâmenin 7.maddesinin ilga'sı hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.750



15



Ekim



Tâbiiyyet kaleminden alınması lâzım gelen rüsûm ile Umûr-ı Hukukiye-i Muhtelite Kalemi'nce alınan tasdîk harcının tezyîdi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Tâbiiyyet kaleminden alınması lâzım gelen rüsûmu mübeyyin 21 Şa'bân 1327 (7 Eylül 1909) tarihli ta'rife-i muaddele mûcibince alınan rüsûm ile Umûr-ı Hukukiye-i Muhtelite Kalemi'nce 13 Haziran 1301 (25 Haziran 1885) tarihli irâde-i seniyyeye tevfikân alınan tasdîk harcının tezyîdi hakkında karârnâme yayımlanmıştır.



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.751



15



Ekim



1338 Emniyet-i Umûmiyye 1339 Emniyet-i Umûmiyye Müdüriyeti Bütçesi'ne Müdüriyeti Bütçesi'ne tah- 9.000 lira tahsîsât-ı fevkalâde ilâve edilmiştir. sîsât-ı fevkalâde ilâvesi hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.752



16



Ekim



Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşanın avdetine kadar İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Beyin kendisine vekâlet edeceğine dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi okundu. [Cmh]



Karar, 14 Ekim 1922 tarihli İcra Vekilleri Heyeti içtimasında alınmış ve bir İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi ile Meclise sunulmuştur. İcra Vekilleri Heyeti Reisi, iki vekaleti uhdesinde bulundurabilir diye kanunda sarahat vardır. Ancak, vekaleten kaç vekalete bakabileceğine ilişkin açık bir hüküm yoktur. Dolayısıyla, bir cenah İcra Vekilleri Heyeti uygun görmüş ise ve başka bir usul de tarif edilmediği için sayı kısıtı yoktur derken; başka bir cenah vekaleten vekillik de vekillik gibi algılanmalı, yoksa 12 vekalete de vekaleten reisin bakmasının önü açılmış olur demektedir.



BMM ZC, : 23, İ: 120, Birinci Celse



16



Ekim



Tetkikat için memaliki Kararın alındığını bildiren Tezkere, 29 Eylül 1922 tamüstahlasaya azimet eden rihli İcra Vekilleri Heyeti içtimaına dayanmaktadır. Maliye Vekili Hasan Fehmi Beye Maarif Vekili Vehbi Beyin vekâlet edeceğine dair İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi okundu. [Cmh]



BMM ZC, : 23, İ: 120, Birinci Celse



16



Ekim



272 sayılı Nısabı Müzakere Kanununun Yedinci Maddesini Muadil Kanun kabul edildi. [Cmh]



Büyük Millet Meclisi âzasına maaşı aslisine nispetle BMM ZC, senede bir defaya mahsus olmak üzere 10.000 kuruş C: 23, üzerinden azimet ve avdet harcırahı verilir. Aile har- İ: 120 cırahı bir devrei intihabiyede azimet ve avdet olarak ancak bir defaya munhasırdır.



16



Ekim



295 sayılı 446 zatın takdirname ile taltifleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Son muharebelerde hizmetleri görülen 446 zat tak- BMM ZC, C: 23, dirname ile taltif edilmiştir.



1276



Yönetim Zamandizini



İ: 120, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Ekim



Burdur Mebusu Ali Ulvi Bey vefat etti. [Cmh]



16



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Başkumandanlık ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâletinin dört esnan erbabının terhisi hakkındaki teklifi kabul edildi ve 1883 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



16



Ekim



"Yunanistan'da Cumhuriyet Cumhuriyet Partisi Başkanı'nın Yunanistan'da cum- KSG IV, tartışılıyor." huriyet ilan edilmesini isteyen demeci, Yunanistan'da RG cumhuriyet tartışmalarını başlatmıştır. Yunanistan'ın eski İzmir Yüksek Komiseri Stergiadis'in, İzmir'de bulunan Hristiyanlar için tedbir almayarak onların mahvına sebep olmaktan yargılanması isteği Hükümet tarafından açıklanmıştır.



17



Ekim



Sadrazam Tevfik Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya sulh konferansıyla ilgili bir telgraf gönderdi. [Osm]



Tevfik Paşa, sulh görüşmelerine gidecek İstanbul ve Ankara heyetleri arasında birliğin sağlanması için öncesinde görüşülmesini ve bunun için de Ankara Hükümeti adına bir kişinin gizli olarak İstanbul'a gönderilmesini istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, 18 Ekim 1922 tarihinde İstanbul temsilcisi Hamit Bey aracılığıyla yollayacağı telgrafta sulh konferansında milleti ancak Büyük Millet Meclisi'nin temsil edebileceğini bildirecektir.



17



Ekim



İngiltere, Musul'da hava bombardımanına başladı.



İngiltere, Köysancak, İmadiye ve Dinart'ı bombala- ÖB maya başlamıştır.



17



Ekim



1893 sayılı Ereğli ve Zonguldak Kömür Havzalarına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Ereğli ve Zonguldak kömür havzasından ihraç edilen BCA: kömürlerden 15.8.1336 tarihli Kanun gereğince alın- 30..18.1.1/ makta olan ihracat vergisinin kaldırılmasına karar ve- 5.31..9. rilmiştir.



17



Ekim



Sivas Valisi Haydar Bey'in yerinde kalmasına karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.31..5./ 71-96



17



Ekim



Konya Valiliği'ne Kazım Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.31..5./ 71-96



BMM ZC, C: 23, İ: 120, İkinci Celse



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, İcra Vekilleri Heyeti'nin 15 Ekim 1922 tarihli içtimaında Başkumandanlık ve Erkânı Harbiyei Umumiye Vekâleti'nin takdiri üzerine dört esnan erbabının terhisi hakkında Müdafaai Milliye Vekâleti'nden gereğinin yapılmasını istediklerini beyan etmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Kararı, 1297-1300 (1881-1884) doğumlu erlerin gayri muayyen kaydıyla mezun addedilmeleri, askeri hal ve vaziyete göre ilerleyen zamanlarda diğer sınıfların da gayri muayyen müddetle mezun addedilmeleri hakkındadır. Terhis kelimesi kullanılmadan terhis işlemi yapılmasına karar verilmiştir. Terhisten 38-42 yaşları arasında olan 30.000 kişi yararlanacaktır ve bütçe açığının bu yolla azaltılması hedeflenmektedir. İcra Vekilleri Heyeti Kararı mevcut haliyle kabul edilmiştir. Ancak, Erzurum Mebusları Durak Bey ve Hüseyin Avni Bey, bu konuda Heyeti Umumiye Kararı alınması gerektiğini savunacaklardır. Karar, Hükümetin mutlakiyete gittiği gerekçesiyle eleştirilecektir.



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 120, Üçüncü Celse; KSG IV; BCA: 30..18.1.1/ 5.30..19./ 56-16



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse



1277



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



17



Ekim



Aydın Mutasarrıfı Halil Bey'in çalıştırılmasına karar verildi. [Cmh]



İstanbul'a giden eski Aydın Mutasarrıfı Halil Bey'in, izin bitiminde, rahatsızlığı sebebiyle başlayamadığı anlaşıldığından yine aynı görevde çalıştırılmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 5.31..6./ 71-97



17



Ekim



Kafkas Federasyonu Başkanı, Mdivani, Ankara Hükümeti'nin aldığı zaferi kutlamak KSG IV Gürcistan Hükümet Başka- için Ankara'ya gelmiştir. Mdivani, 30 Ekim 1922 tanı ve Savunma Komiseri rihinde Mustafa Kemal Paşa ile görüşecektir. Mdivani, Ankara'ya geldi.



17



Ekim



Jandarma yem bedelleri hakkında müzeyyel karârnâme yayımlandı. [Osm]



Jandarma yem bedelleri hakkındaki 14 Zilhicce 1340 Düstur (8 Ağustos 1922) tarihli karârnâmeye müzeyyel ka- Tertip 2, Cilt 12, rârnâme yayımlanmıştır. Gönen'de Kaymakamlık yaparak Yunanistan'ın amaç- KSG IV larına hizmet etmekten, Gönen eşrafından bazılarını, müftüyü ve belediye başkanını, Anzavur'a baş eğmemekten dolayı katlettirmekten sanık Osman Remzi'nin sorgusu başlamıştır.



s.752



17



Ekim



İşgal altındaki bölgelerde Yunanlılara hizmet edenlerin İstanbul'daki yargılamalarına devam edildi.



17



Ekim



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Rumbold, Türkiye'de esaslı bir inkilap beklendiği gö- TKSK I, II Horace Rumbold, Türkiye ile rüşünü iletmiştir. ilgili raporunu sundu. [YK]



18



Ekim



Adana Mebusu Zekâi Bey Zekâi Bey Muhakemat Heyeti âzalığını tercih etmiş- BMM ZC, C: 24, yerine, Memurin Muhakemat tir. İ: 121, Heyeti Riyasetine Kırşehir Birinci Mebusu Müfid Efendi intiCelse hap olundu. [Cmh]



18



Ekim



Memurin ve mütekaidinin terfihleri için bir kanun ihzar etmek üzere Maarif, İktisat ve Kavanini Maliye Encümenlerince üçer zattan mürekkep ve müntehap bir Encümeni Mahsusun teşkiline karar verildi. [Cmh]



18



Ekim



274 sayılı Mustafaoğlu Osman'ın Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kıtayı askeriyesinden firar cürmünden dolayı Konya İstiklâl Mahkemesi tarafından idam cezasına mahkûm edilmiş olan Mustafaoğlu Osman'ın tahakkuk eden mecnuniyeti hasebiyle cezası affedilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Birinci Celse



18



Ekim



296 sayılı Kayserili Yahya Beyzade Mustafa Efendi hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Altın kaçakçılığından mahkûm Kayserili Yahya Beyzade Mustafa Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası tadilen kabul edilerek, hakkındaki hüküm reffedildi ve müsadere olunan altının müstediye iadesine karar verilmiştir. İstiklâl Mahkemesi kararlarının esastan tetkik edilip edilemeyeceği, yani haklarında hüküm verilen maznunların usulü affının ve haklarındaki hükümlerin ref'inin nasıl olacağı tartışılmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Birinci Celse



18



Ekim



273 sayılı Hasbellüzum Celp veya Bir Mahalle İzam Kılınacak İmalâtı Harbiye Sivil Ustalarıyla Levazımatı Umumiye Fabrika ve Müessesatı Sanatkârlarına Harcırah İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Esliha ve mühimmat ve teçhizatı harbiye ve bunlara ait fabrikalar tamiratı veya tesisatı için celp veya bir mahalle izam kılınacak İmalâtı Harbiye mütehassısı sivil ustalarına ve Levazımı Umumiye fabrikalar ve müesseselerinde makina tamir ve tesisi için gönderilecek Levazımı Umumiyeye mensup sivil ustalara esnafı askeriye misillû harcırah verilir.



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Birinci Celse



1278



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



18



Ekim



Meclis'in gizli oturumunda, Sulh Konferansına iştirak edecek murahhaslarla, bunlara verilecek talimatın hududu esasiyesinin tespitine dair Malatya Mebusu Sıtkı Dey ve rüfekasının takriri müzakere edildi. [Cmh]



Konferansta Türkiye'nin tezlerinin nasıl savunulması gerektiği tartışılmış; ancak, İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'in önerisi üzerine karar, konferans yer ve zamanının belli olmasına kadar ertelenmiştir.



BMM GCZ, İ: 121, Üçüncü Celse



18



Ekim



Hakkâri Mebusu Mazhar Müfid Bey'in Mudanya Mukavelei Askeriyesinin bir tehdit altında imza edildiğinden bahseden Lloyd George'un beyanatı hakkındaki sual takririne Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Lloyd George ve General Harrington'un TBMM Hükümetinin Mudanya Mukavelei Askeriyesini tehdit altında imzaladığına ilişkin beyanatlarına cevaben "Türk Ordusu tehdit altında değildir. Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti de tehdit altında Mukavelei Askeriyeyi imza etmemiştir. Mudanya Mukavelei Askeriyesini Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ancak ve ancak bir an evvel sulha vâsıl olmak ve milli taleplerinin bir an evvel tahakkukunu görmek maksadiyle imza etmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Dördüncü Celse



18



Ekim



Cebelibereket Mebusu İhsan Bey ve Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in, memaliki müstahlasa düşman işgali altında iken irtikâbettikleri cinayetler dolayısıyla tecziyeleri lâzımgelenler hakkında İtilâf Devletleri Mümessilleri tarafından Hükümete verilen nota hakkındaki sual takrirlerine Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Fransa, Büyük Britanya ve İtalya Fevkalâde Komiserleri, Anadolu ahalii asliyesinden olup Yunan ordusuna mensup bulunan ve Türk kıtaatı tarafından esir edilen askerlerin, hiyaneti vataniye ile müttehem ve idam cezasına müstahak icrayı muhakemeleri hakkında bir nota vermişlerdir. Notada sözkonusu askerlere mümkün olduğu kadar müsamahakârane muamele edilmesi istenmektedir. Notanın umuru dahiliyeye müdahale anlamına geldiğini ifade eden Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, bu usulün Osmanlı İmparatorluğu ile sona erdiğini, hür ve müstakil bir devlet olan Türkiye Devletinin mesaii sulhperverane çerçevesinde Büyük Millet Meclisinin ilan ettiği şeyleri tatbik ve icra etmek ile mükellef olduğunu söylemiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 121, Dördüncü Celse



18



Ekim



Eski Peyamı Sabah Gazete- İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey, Peyamı Sa- KSG IV si yazarı Ali Kemal, 6 ay bah Gazetesi'nin 21 Mart 1922 tarihli sayısındaki bir hapse mahkum oldu. yazısından ötürü Ali Kemal Bey'e hakaret (zem ve kat) davası açmıştı. Lütfi Fikri Bey hakkındaki yazıda, Seyrüsefain idaresiyle yaptığı bir mukavalede idareyi dolandırdığı, memur sayılıp ücretinden %3 Harp Vergisi kesilmesi gerekirken kesilmediği iddiaları yer almıştı. 1 Kasım 1922 tarihinde Peyamı Sabah ve Tevhid-i Efkâr Gazeteleri arasında açılan ve toplamı 18 olan hakaret davaları sonuçlanacak; Tevhid-i Efkârcılar beraat edecektir. Peyamı Sabah Gazetesi yazarı Ali Kemal, gazetenin sahibi Mihran Efendi, gazetenin sorumlu müdürü İsmail Asaf Bey 50'şer lira cezaya ve toplam 1.000 lira manevi tazminat ödemeye mahkûm olacaklardır.



19



Ekim



Trakya'yı teslim almakla İstanbul halkı, Refet Paşa'yı "Yaşasın Türkiye Büyük görevlendirilen Refet İstan- Millet Meclisi! Yaşasın şanlı ordu!" diyerek karşılabul'a geldi. [Cmh] mıştır. Refet Paşa, kendisini karşılamaya gelen Padişah'ın memuru Ali Nuri Bey'e, Halifelik makamına dindarca saygılarının; Sadrazam Tevfik Paşa'nın yaveri Selahattin Bey'e ise, Anadolu'nun İstanbul'da bir hükümet ve başbakan tanımadığını Tevfik Paşa'ya iletmesini istediğini söylemiştir. Refet Paşa, ayrıca,



1922 Yılı



KSG IV; BCA: 30..10.0.0/ 204.392..25 ./24522



1279



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Şark Mahfeli'nde halka hitaben şöyle bir konuşma yapmıştır: "Temsil ettiğim hükümet, kuvvetini sizden alıyor ve yalnız sizden alacaktır. ... hakimiyet, saltanat yalnız sizin, yalnız milletindir. ... Başka bir şey tanımıyoruz. Artık hürsün, müstakilsin." 19



Ekim



İngiltere'de Lloyd George Hükümeti istifa etti.



19



Ekim



Büyük Millet Meclisi 1338 senesi bütçesi kabul edildi. [Cmh]



19



Ekim



Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Beyle arkadaşlarının, Meclisin Ankara'dan başka bir mahalle nakli hakkındaki 115 imzalı takrirlerinin müzakeresi tehir edildi. [Cmh]



Anadolu topraklarında Yunan Ordusu mevcudolduğu sırada Meclisin Ankara'da ikametinin zaruri olduğu ifade edilmiş. Bu zaruretin ortadan kalkması nedeniyle Meclisin daha iyi ve müsait koşullara sahip Bursa, Konya veya İzmir şehirlerinden birine naklinin gündeme alınması istenmiştir. Takririn müzakeresi Sulh Konferansı öncesi böyle bir naklin mümkün olmadığı gerekçesiyle ilerki bir tarihe tehir edilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse



19



Ekim



275 sayılı Yahya Kaptan'ın Ailesine Hidematı Vataniye Tertibinden Bin Kuruş Maaş Tahsis Edildiğine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Gebze ve havalisi Kuvayı Milliye Kumandanı iken şehiden vefat eden Yahya Kaptan'ın ailesine hidematı vataniye tertibinden 1.000 kuruş maaş tahsis edilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse



19



Ekim



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 112113.maddeleri tadilen kabul edildi, 114.madde Dahiliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



112.madde, nahiye müdür ve muavinleri ile idare heyeti âzasının, şûra içinden veya dışarıdan intihap edilip edilemeyeceğine ilişkin uzun tartışmalardan sonra söz konusu kişilerin iki sene müddetle nahiye şûrasınca âzası arasından veya nahiye halkından, yani dışarıdan seçilmesine karar verilmiştir. 113.maddeyle, nahiye müdür ve muavinlerine nahiye bütçeleri nispetinde ve nahiye şûralarınca tayin edilecek miktarda maaş verilmesi kararlaştırılmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 122, İkinci Celse



19



Ekim



Sovyetler Birliği, barış görüşmelerine çağrılmamış olmasını protesto etti.



Sovyetler Birliği, İngiltere ve İtalya'ya verdiği nota- KSG IV larla barış görüşmelerine çağrılmamasını protesto etmiştir.



20



Ekim



Refet Paşa'nın maiyet bölü- Maiyet bölüğü, 19 Ekim 1922 tarihinde şehre gelen KSG IV ğü 104 jandarma İstanbul'a Refet Paşa ile birlikte geldiği halde, şehre girememiş; çıktı. [Cmh] bunun üzerine, Refet Paşa, Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington ile görüşmüştü.



21



Ekim



Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserlerine bir nota gönderdi. [Cmh]



1280



Yönetim Zamandizini



Lloyd George'a karşı olan Bonar Law, Muhafazakar KSG IV, Parti'nin başına geçmiş ve 333 milletvekiliyle koalis- RBr. yonun en güçlü ortağı Muhafazakar Parti, Hükümet'ten çekilme kararı almıştır. Avam Kamarası Başkanı Chamberlain, Lloyd George ile işbirliğinin devamı yanındaydı. İttifakın bozulmasıyla, Lloyd George istifa etmek zorunda kalmıştır. 23 Ekim 1922'de Bonar Law kabinesi kurulacaktır. 15 Kasım 1922 tarihinde yapılacak genel seçimleri de Muhafazakar Parti kazanacaktır. BMM ZC, C: 24, İ: 122, Birinci Celse



Notada, Yunanlıların Girit, Makedonya, Adalar ve KSG IV Trakya'da yaptıkları zulüm kınanarak, bu zulümlerin durdurulması istenmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



21



Ekim



298 sayılı Aydın Mebusu Câmi Bey hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Ankara'ya avdet etmemiş olan Aydın Mebusu Câmi Bey hakkındaki Divanı Riyaset kararı kabul edilerek, Câmi Bey müstafi addedilmiştir. Eski Roma Mümessili Câmi Bey'in, Celâleddin Arif Bey'in Roma'ya vardığı tarihten itibaren vazifesi hitam bulduğu halde Ankara'ya dönerek Meclise iltihak etmemesi nedeniyle müstafi addedilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 123, Birinci Celse



21



Ekim



297 sayılı Memaliki müstahlasada halli iktiza eden mesaili tetkik etmek üzere bir Encümeni Mahsus teşkiline dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstirdad edilen yerlerde müstacelen halli icabeden BMM ZC, meseleler için İktisat, Sıhhıyi ve Muaveneti İçtimai- C: 24, ye, Muvazenei Maliye, Dahiliye ve Nafia Encümen- İ: 123 lerinden müntehap bir Encümeni Mahsus teşkil edilmesine karar verilerek, mezkûr encümen için encümenlerce yapılan intihap beyan edilmiştir. Sözkonusu encümenlerin tekabül ettiği vekâletlerden de birer memurun Encümeni Mahsusa iştiraki teklif edilerek, Heyeti Vekileye bildirildi.



21



Ekim



Refet Paşa, Darülfünun'u ziyaret etti.



Refet Paşa, Darülfünun'da İstiklal Marşı ve sevinç KSG IV gösterileriyle karşılanmıştır. Darülfünun Emini Besim Ömer Paşa, öğrenciler adına Şevket Süreyya ve Darülfünun İdare Hukuku Müderrisi ve Muallimler Cemiyeti Başkanı Muslihittin Adil Bey birer konuşma yapmıştır. Refet Paşa da bir konuşma yaparak, hakimiyet üzerinde durmuş; meşrutiyete geri dönmeyeceklerini, kişisel egemenliğin ve hanedan egemenliğinin memleketi felakete sürüklediğini, egemenliğin kayıtsız ve şartsız milletin olduğunu söylemiştir.



22



Ekim



1921 sayılı Trabzon iskele Trabzon'da iskele Kâhyası Yahya ve arkadaşlarının Kâhyası Yahya hakkında öldürülmesi hadisesine karışan memurların cezalanİcra Vekilleri Heyeti Kararı dırılmasına karar verilmiştir. alındı. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.32..17./ 91-22



22



Ekim



Seferberlik esnasında hizmete alınıp elyevm hiçbir vazifede istihdâm edilmeyen askeri müşavir-i adlilerin cihet-i askeriye ile olan irtibatlarının kat'î hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.753



22



Ekim



Yunanistan temsilcisi Simopolos, Hükümeti adına Fener Rum Patrikhanesi Patrik Vekili Meletios'u ziyaret etti.



Fener Rum Patrikhanesinde seçimi Venizelosçuların KSG IV desteklediği Meletios kazanınca, Kral ve Yunanistan Hükümeti yeni patriği tanımamış ve Patrikhane ile ilişiğini kesmişti. Darbeden sonra kurulan yeni Hükümet adına gönderilen bu temsilci Patrikhane ile Yunanistan arasındaki ilişkileri yeniden tesis etmiştir.



22



Ekim



Refet Paşa, Renin Gazetesi'ne bir demeç verdi.



Demeçte, Refet Paşa, Hükümet merkezini salihden KSG IV, uzak tutulacağını; Batı Trakya'da Büyük Millet Mec- RG lisi ordusunun yapacağı bir askeri harekâtın emperyalist bir siyaset olacağını; Hükümet reisi olmadığını; idare, hukuk ve salâhiyetin milletin ve halkın olduğunu söylemiştir.



23



Ekim



İtilâf Devletleriyle devir Müttefik Devletler Yüksek Komiserleri ile görüşen KSG IV, teslim tarihleri kararlaştırıl- Refet Paşa, İtilâf Devletleri ile devir teslimler hak- TKSK I, II dı. [Cmh] kında bir protokol imzalamıştır. Yüksek Komiserler, Doğu Trakya'nın 20 Kasım 1922 tarihine kadar Türklere teslim edileceğini vadetmişlerdir.



1922 Yılı



1281



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Ekim



2027 sayılı işgal bölgesindeki memurların çalışma şartlarına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Yunan işgali altında hizmeti terk etmeyerek görevine devam eden ve tayini merkeze ait bulunan memurların işgal esnasındaki hareket, seciyye ve ahlakları tetkik edilmek şartıyla çalıştırılmaların TBMM'ye arzına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.38..7./ 14-8



23



Ekim



Hariciye Nâzırı İzzet Paşa, barış konferansına katılınması konusunda bir tezkere sundu. [Cmh]



İzzet Paşa, barış konferansına katılınmasını istemiş; KSG IV anlaşmazlık ve görüşmelerin kesintiye uğraması halinde İstanbul Hükümeti delegelerinin aracı rol üstlenebileceklerini söylemiştir.



23



Ekim



Milletler Cemiyeti'nin Mübadele işlerinden sorumlu kişisi Genel Sekreter Dr.Nansen, Atina'dan Mudanya'ya hareket etti.



Dr.Nansen, Mustafa Kemal Paşa'yla görüşmek için KSG IV Mudanya'ya hareket etmiştir. Nansen, Türk esirleriyle Yunan esirlerinin mübadelesini talep etmek istemektedir. Ancak, Mustafa Kemal Paşa tarafından kabul edilmeyecektir.



23



Ekim



Yakın ve Ortadoğu Cemiyeti, Londra'da bir toplantı yaptı.



Toplantıda, Trakya ve kapitülasyonlar konusu tartı- KSG IV şılmış; ancak, farklı görüşler üzerinde uzlaşma sağlanamaması üzerine toplantıdan bir sonuç alınamamıştır.



24



Ekim



Encümeni Mahsusun, Kurtarılan yerlere fevkalâde heyetler izamına dair kanun teklifi Meclise geldi. [Cmh]



Kütahya Mebusu Ragıb Bey'in takriri üzerine kurulan BMM ZC, Encümeni Mahsusa, kazaiye salâhiyetine taallûk eden C: 24, hiyaneti vataniye ve harbiye mesailinden bağımsız İ: 125 harbden mütevellit tüm idari, iktisadi, mali, sıhhi mesailde halkın acil ihtiyacını karşılamaya yönelik bir kanun teklifi hazırlamıştır. Menhubat Komisyonları ve Muvakkat Mahakimi Cezaiyeye ilişkin kanun lâyihalarından ayrı olarak meclis gündemine sunulması düşünülen teklif, önerdiği heyetlerin fevkalâde salâhiyete haiz olmaları nedeniyle Hükümetin nüfuzunu kesreder mahiyette görülmüş ve Heyeti Vekile daha önce geri aldığı kanun lâyihalarını bu teklifle birlikte meclis gündemine getirmiştir. Tevhiden müzakeresi kabul edilen lâyihaların ve teklifin Encümeni Mahsusla beraber, Sıhhiye, Maliye, Dahiliye, Adliye ve İktisat Vekâletlerinin iştirakiyle müspet bir mazbata ve bir lâyihai kanuniye şeklinde hazırlanarak Meclise tevdi edilmesine karar verilmiştir.



24



Ekim



Erzincan Mutasarrıflığı'na Safranbolu Kaymakamı Hüsnü Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.33..5./ 71-98



24



Ekim



Mardin eski Mutasarrıfı Sü- Çalıştırılmasına izin verilme gerekçesi Kuvayı Milli- BCA: 30..18.1.1/ leyman Nafi Bey'in çalıştı- ye aleyhtarı olmadığının anlaşılmasıdır. 5.33..7./ rılmasına izin verildi. [Cmh] 71-99



24



Ekim



1282



Ankara Hükümeti, Sovyetler Birliği'nin Ankara'daki ticaret bürosunu kapatmak istedi. [Cmh]



Yönetim Zamandizini



Ankara Hükümeti, henüz bir ticaret mukavelesi ya- KSG IV pılmadığı gerekçesiyle ticaret bürosunu kapatmak istemiştir. Sovyetler Birliği ise, 26 Ekim 1922 tarihinde, elçiliğin aynı zamanda Diş Ticaret Bakanlığının temsilcisi olduğunu, bunun Türk-Rus ilişkilerini ciddi biçimde etkileyeceğini ve bu durumda ticaret anlaşmasının da ele alınmasının gündemden düşeceğini söyleyecektir. Türkiye-Rusya Ticaret ve Şehbenderlik [Konsolosluk] Mukavelesi Konferansı, 28 Ekim 1922 tarihinde Ankara'da Rıza Nur'un açılış konuşması ile Meclis'in İcra Vekilleri Heyeti odasında açılacaktır. İkinci oturum, 2 Kasım 1922 tarihinde Nafıa Vekili Fevzi Bey başkanlığında yapılacaktır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



24



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, sulh konferansıyla ilgili açıklamalar yaptı.



Mustafa Kemal Paşa'nın United Press muhabirinin KSG IV, sorularına cevaben verdiği beyanat Hakimiyeti Milli- HM ye Gazetesi'nde yayımlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, sulh programındaki esas noktanın Misakı Milli olduğunu, İstanbul ve Marmara'nın güvenliği masun kalmak şartıyla Boğazların dünyaya açık tutulmasının amaçlandığını, Musul vilayetinin milli hudud içinde olduğunu, Amerika'nın, milli menfaatleri azamî derecede tatmin edebilecek geniş sermaye ve kaynaklarından istifadeye ehemmiyet verildiğini, Türkiye halkının kayıtsız şartsız bağımsız yaşamaya karar verdiğini söylemiştir.



24



Ekim



ABD Dışişleri Bakanlığı, Yakın Doğu Şubesi'nin raporuna dayanarak sunulan KSG IV ABD Başkanına Türkiye ile muhtırada, ABD'nin çıkarlarının Türkiye ile yeni bir ilgili bir muhtıra sundu. anlaşma yapmayı gerektirdiğine dair görüş ile buna göre, kapitülasyonlar, Türkiye maliyesinin uluslararası denetimi, ticaret, misyoner eğitimi ve çalışmaları, istekler, Boğazlar ve azınlıklar konularıyla ilgili yapılan değerlendirmeler yer almıştır.



25



Ekim



Hiyaneti Vataniye Kanununun tefsiri hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası müzakere edilerek mütaallik takrirlerle beraber Adliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



25



Ekim



Kastamonu Mebusu Yusuf Yusuf Kemal Bey hastalığı nedeniyle istifa etmiştir. BMM ZC, C: 24, Kemal Bey, Hariciye Vekâ- Kendisine üç ay mezuniyet verilmiştir. İ: 126, letinden istifa etti. [Cmh]



Bazı İstiklâl Mahkemeleri "devletin kuvayı maddiye ve mâneviyesini tenkis" ibaresini geniş yorumlayarak, vazife ve salâhiyeti kazaiyeleri haricinde olan ceraimi âdiye maznunlarını da muhakeme ve mahkûm etmiştir. 4 Teşrinievvel 1338 tarihli Adliye Encümeni mazbatası, bu kişilerin "ayrı bir mahkemede muhakeme ve ayrı bir maddei kanuniyeye tevfikan mahkûm ve tecziye" edilmelerinin "mahiyeti cürmü tağyir ve Af Kanunu'ndan istifadelerini menedemiyeceğini" tespit ederek 19 Kânunuevvel 1337 tarihli Af Kanunu'nun birinci maddesinde aftan istisna edilenler ve asker firarilerinden maada memleketin kuvayı maddiye ve maneviyesini kesir ve tenkise sâyedenlerin cürümlerinin hiyaneti vataniye cürmünden sayılarak Af Kanunu'ndan yararlanabileceklerini tefsir mahiyetinde Meclise sunmuştur. Ancak, verilen takrirler sonucunda mazbata, şakavet ve sirkat gibi ceraimi âdiyenin yalnız İstiklâl Mahkemelerinin meseleye vazıyed etmesinden dolayı hiyaneti vataniye cürmünden addedilemeyeceği gerekçesiyle Adliye Encümenine iade edilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 126, Birinci Celse



İkinci Celse



25



Ekim



Hariciye Vekâletine intihap gerçekleştirilinceye kadar Dr. Rıza Nur Bey'in Hariciye Vekâleti'ne vekalet etmesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 126, İkinci Celse



25



Ekim



Çankırı Mutasarrıflığı'na Tosya Kaymakamı Hilmi Bey tayin edildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 5.33..12.



1922 Yılı



1283



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



25



Ekim



Refet Paşa, bir demeç verdi.



Refet Paşa, barıştan sonra da Büyük Millet Meclisi'- KSG IV nin kurduğu idarenin geçerli olacağını, hilafetin kutsal ve Osmanlı ailesine ait olduğunu, cumhuriyeti hiçbir zaman düşünmediklerini, hakimiyetin milletin olduğunu, idare usulünün Sovyetizmden bambaşka olduğunu, sermayeye hürmet edildiğini ve ihtiyaç olduğunu söylemiştir.



26



Ekim



İsmet Paşa (Edirne) Hariciye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



İsmet Paşa göreve başlayana kadar Dr. Rıza Nur Bey- BMM ZC, 'in Hariciye Vekâleti vekilliğine devam etmesine ka- C: 24, İ: 127, rar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 127, İkinci Celse



İkinci Celse



26



Ekim



Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Bütçesi kabul edildi. [Cmh]



26



Ekim



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 116118.maddeleri aynen, 115. maddesi tadilen kabul; 119.maddesi Dahiliye Encümenine iade edildi. [Cmh]



Nahiye memurinine ilişkin maddeler müzakere edilmiştir. 114.maddenin müzakeresi tehir edilmiştir. İstanbul Mebusu Mazhar Bey, Bolu Mebusu Şükrü Bey ve Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey, nahiye müdür ve muavinlerinin halkın oyuyla seçildikleri için azledilemeyeceklerini belirterek, 119.maddenin tayyedilmesini istemişlerdir. Ekseriyet olmadığı için tayy teklifi oylanamamış; Reis, maddeyi Dahiliye Encümenine iade etmiştir.



26



Ekim



Refet Paşa, Mülkiye Mektebi ile Ticaret Yüksek Mektebini ziyaret etti.



Refet Paşa, Mülkiye Mektebi'nde yaptığı konuşmada, KSG IV ferdi saltanatlar ve ferdi hakimiyetlerin sonunun geldiğini; bundan sonra her milletin, başında Türk milleti olduğu halde hür olduğunu ve hür yaşayacağını söylemiştir.



26



Ekim



Sefâin-i ticariye kaptanları ile çarkçılarına verilen şehâdetnâmelerden alınacak harç hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.754



27



Ekim



İtilâf Devletleri, Ankara Hükümeti ile İstanbul Hükümeti'ni Lozan'da düzenlenecek sulh konferansına davet ettiler.



Büyük Millet Meclisi'nde 1 Kasım 1922 tarihinde KSG IV saltanatın kaldırılmasından sonra İstanbul Hükümeti 4 Kasım 1922 tarihinde istifa etmek zorunda kalacak ve bu nedenle konferansa katılamayacaktır. İngiltere'deki genel seçimlerden dolayı, 13 Kasım 1922 tarihinde başlaması öngörülen konferans, 20 Kasım 1922 tarihinde başlayabilecektir. Büyük Millet Meclisi delegeleri 5 Kasım 1922 tarihinde yola çıkacaklardır.



27



Ekim



Mustafa Kemal Bursa'da öğretmenlere bir konuşma yaptı.



Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'dan Bursa'ya gelen 517 AK, KSG ilkokul öğretmenine hitaben şöyle bir konuşma yap- IV, MEB mıştır: "Okul, genç beyinlere,insanlığa saygıyı, ulus ve yurt sevgisini,bağımsızlık onurunu öğretir. Bağımsızlık tehlikeye düşünce, onu kurtarmak için tutulması uygun olan en doğru yolu belletir. Yurt ve ulusu kurtarmaya çalışanların ayrıca, işlerinde birer namuslu uzman ve birer çalışkan bilgin olmaları gereklidir. Bunu sağlayan okuldur. Ancak bu yolla,girişilecek her türlü işin usa uygun sonuçlara ulaştırılması gerçekleşmiş olur. ... Öğretmenlerimiz,şairlerimiz,edebiyatçılarımız,yazarlarımız,durup dinlenmeden, ulusa bu acı günleri ve onun gerçek ne-



1284



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 24, İ: 127, Birinci ve İkinci Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



denlerini açık ve kesin olarak yazacaklar, anlatacaklar, bu kara günlerin dönmemesi için, yeryüzünde uygar ve çağdaş bir Türkiye'nin varlığını tanımak istemeyenlere, onu tanıtmak zorunda olduğumuzu hatırlatacaklardır." 27



Ekim



Fevzi Paşa Garp Cephesi Kumandanlığına atandı. [Cmh]



İsmet Paşa'nın Hariciye Vekâletine seçilmesi üzerine, AK, KSG Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Garp Cephesi Ku- IV mandanlığı görevini de üzerine almıştır.



27



Ekim



Refet Paşa, Sadrazam Tevfik Paşa ve Hariciye Nâzırı İzzet Paşa'yı ziyaret etti.



27



Ekim



Müttefik Devletler, Sovyetler Birliği'ne Lozan Konferansı'nın Boğazlarla ilgili oturumlarına katılabileceklerini bildirdi.



Lenin, bugün basına şöyle bir demeç vermiştir: KSG IV "Türk-Yunan savaşının sona ermesi, İngiltere ile anlaşma yapmamızı kolaylaştıracak. Barış konferansına çağrılmamız bizim için hayati değerdedir. Konferansın bütününe katılmak istiyoruz. Boğazlarda Türkiye'nin millî istekleri karşılanmalı. Boğazlar, savaş gemilerine kapalı olmalı."



28



Ekim



İtilaf Devletleri Lozan'da toplanacak Konferans için Ankara ve İstanbul Hükümetlerinden delege göndermelerini istediler.



Konferansın 13 Teşrinisani 1338 tarihinde Lozan'da toplanacağı bildirilerek, Ankara ve İstanbul Hükümetleri konferansa davet edilmiştir. Ankara Hükümeti 29 Ekim'de öneriyi kabul ettiğini bildirdi.



28



Ekim



299 sayılı 20 zatın İstiklâl Madalyasıyla taltiflerine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Afyon Karahisar ve Dumlupınar muharebelerinde ya- BMM ZC, rarlık gösteren 20 zatın İstiklâl Madalyasıyla taltifle- C: 24, İ: 128, rine karar verilmiştir.



KSG IV



BMM ZC, C: 24, İ: 128, Birinci Celse; AK



Birinci Celse



28



Ekim



300 sayılı Sivillerin İstiklâl Madalyasiyle taltifleri için yapılacak inhaların tehirine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Sivillerin İstiklâl Madalyasıyla taltifleri için yapılacak inhaların tehirine karar verilmiştir. İstiklâl Madalyası ile usulü taltif hakkında ortada bir nizamname olmadığından yanlışlığa mahal vermemek üzere Heyeti Vekilece bu konuda bir nizamname yapılarak Meclise getirilinceye kadar ordudan inha olunanlar müstesna olmak üzere inhaların tehirine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 128, Birinci Celse



28



Ekim



301 sayılı Kırşehir Mebusu Sadık Bey'in tahsisatı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Geriye dönük tahsisat talebinde bulunan Kırşehir Mebusu Sadık Bey'in talebi 1920 ve 1921 yıllarında iki kez reddedilmesine rağmen, bu sefer Heyeti Umumiyece kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 128, Birinci Celse



28



Ekim



276 sayılı Konya Bidayet Mahkemesi Reisi İhsan ve Âzadan Sabit ve Refet Efendiler hakkındaki hükmün ref'ine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Konya hâdisei isyaniyesinde methaldar oldukları iddia olunan eşhasın muhakemelerinde irtikâpta bulundukları isnadıyla Konya İstiklâl Mahkemesince mahkûm edilen Konya Bidayet Mahkemesi Reisi İhsan ve âzadan Sabit ve Refet Efendiler hakkındaki hüküm Adliye Encümeni mazbatasına mukabil reffedilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 128, İkinci Celse



28



Ekim



277 sayılı Elâziz'in Helezor Karyesinden Hasanoğlu Yusuf Ağa'nın Hukuku Medeniyesinin İadesine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Kız kaçırmaya muavenet ve gasp maddelerinden dolayı Elâziz İstinaf Ceza Mahkemesinin 28 Ağustos 1318 tarihli ilâmiyle üç sene bir mah kürek cezasına mahkûm olup mahkûmiyeti cezaiyesini ikmal ve hüsnühali tahakkuk eden Elâziz'in Helezor karyesinden Hasanoğlu Yusuf Ağa'nın mahrum olduğu hukuku medeniyesi iade olunmuştur.



BMM ZC, C: 24, İ: 128, İkinci Celse



1922 Yılı



1285



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



28



Ekim



302 sayılı Cündioğlu Mustafa hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden aldığı idam cezası müebbet kü- BMM ZC, reğe tahvil edilen Cündioğlu Mustafa hakkındaki Ad- C: 24, İ: 128, liye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. İkinci Celse



28



Ekim



2029 sayılı işgal bölgesindeki adliye mensuplarına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İzmir ve civarı adliye mensuplarından bazılarının, işgal sırasında Yunan Hükumetine hizmet etmemeleri ve ihtiyaca binaen tekrar memuriyete alınmalarına karar verilmiştir.



28



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Le Petit Parisien Gazetesi muhabirine demeç verdi.



Mustafa Kemal Paşa, ne Bolşevik ne de komünist ol- KSG IV duklarını, halk hükümeti olduklarını belirtmiş; Yeni Türkiye'nin, eski Türkiye ile hiçbir ilgisinin olmadığını ve yabancı uyrukluların kapitülasyonlardan yararlanmayı umdukları takdirde yanılacaklarını belirtmiştir.



29



Ekim



Sadrazam Tevfik Paşa, sulh konferansıyla ilgili Büyük Millet Meclisi Riyasetine açık bir telgraf yolladı.



Tevfik Paşa, Ankara Hükümeti ile İstanbul Hükümeti'nin, Lozan Konferansı'na birlikte katılmalarını önermiştir. Ortak bir tutum için anlaşmaya varılması için, Ankara Hükümeti'nin İstanbul'a veya İstanbul Hükümeti'nin Ankara'ya bir temsilci göndermesini istemiştir.



29



Ekim



Refet Paşa, Padişah Vahdettin ile görüştü.



Sadrazam Tevfik Paşa'nın aracılığıyla gerçekleşen TKSK I, 2; görüşmede, Refet Paşa, Ankara'dan aldığı direktif KSG IV üzerine İstanbul Hükümeti'nin istifa etmesini istemiştir. Vahdettin, bu isteği bir emrivaki olarak niteleyerek reddetmiş ve Millet Meclisi İstanbul'da kesin hakimiyetini kurana kadar mevcut Hükümetin görevde kalmasını istemiştir. Refet Paşa, ayrıca, Ankara'da, saltanatın kaldırılması ile yeni bir halife seçilmesinin istendiğini söylemiştir.



29



Ekim



Ankara Hükümeti, İtilâf Devletlerinin sulh konferansı çağrısına cevap verdi. [Cmh]



Ankara Hükümeti, konferansın İzmir'de toplanma- KSG IV sında ısrarcı olmuştur. Hariciye Vekili İsmet Paşa, İstanbul Hükümeti'nin Türkiye'yi temsil yetkisi olmadığını bildirmiştir.



29



Ekim



Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa, İsmet Paşa ve Kâzım Karabekir Paşa Bursa'dan Ankara'ya döndü.



KSG IV



29



Ekim



1944 sayılı Muhacirlere da- Karar, iskana dair mevcut tüzük ve yönetmeliklere BCA: ir İcra Vekilleri Heyeti Ka- muhalefet eden muhacirlerin emlak ve arazilerinin 30..18.1.1/ rarı alındı. [Cmh] geri alınması ve milli sınırlar dışına ihracına dairdir. 6.34..4./



BCA: 30..18.1.1/ 6.38..9./ 25-15



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse



102-2



29



Ekim



1945 sayılı emekli, dul ve yetimlere ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



29



Ekim



Mecburi Me'zûniyet Karârnâmesi'nin tarih-i neşrinden hiçbir vazifede istihdâm edilmeyen mimarların cihet-i askeriye ile olan irtibatlarının kat'î hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



1286



Yönetim Zamandizini



Karar, işgalden kurtarılan bazı şehirlerdeki emekli, dul ve yetimlerin kurtuluş tarihinden itibaren maaşlarının, düşmanla işbirliği yapmamak kaydıyla ödenmesine dairdir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.34..5./ 117-6 Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.755



G.



Ay



Olay/Mevzuat



29



Ekim



Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye'den tard olunan talebenin Tıp Fakültesi'ne kayd ve kabûl olunmaması hakkında karârnâme yayımlandı. [Osm]



30



Ekim



278 sayılı Devairi Belediye Rüesasının Sureti İntihabına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



1294 tarihli Belediye Kanununun devairi belediye rü- BMM ZC, esasının âzayı müntahabe meyanında Devletçe gasp C: 24, ve tâyin kılınacağına hükmeden 4.maddesi, Teşkilâtı İ: 128 Esasiye Kanununun devair belediyesine kendi reislerini kendilerinin intihap etmesi hakkını veren ruh ve mânasına uygun şekilde tadil edilmiştir. Belediye heyetleri reislerini kendi aralarından reyi hafiyle ve ekseriyetle intihab eyler. Belediye reisleri intihabı her iki senede bir tecdid olunur, evvelki reisin tekrar intihabı caizdir. Ve bu suretle müntahap reislerin hizmeti askeriyeleri tecil olunur. Kanunun tarihi neşrinde reis bulunan zevat müstafi addedilerek heyetçe yeniden intihap edilir.



30



Ekim



Hariciye Vekili İsmet Paşa, cephe vazifesinin hitamı ve Meclise iltihakı münasebetiyle beyanatta bulundu. [Cmh]



İsmet Paşa, bir müstemlekeyi işgal eder gibi memleketi işgal edenlere karşı aklın ve fennin bütün imkanlarını kullanarak bir medeniyet mücadelesi verildiğini ve bu mücadelede Büyük Millet Meclisi ordusunun bütün seleflerinden üstün ve vasıtai sulh olduğunu ispat ettiğini söylemiştir. 4 Teşrinievvel 1338 tarihli notanın İzzet Paşa'ya da tevdi olunmasına ilişkin, "Sulh Konferansına Türkiye mümessili olarak işgal mıntıkası dâhilinden heyetler davet olunmasını bizim Konferansa iştirakimize mâni addeder ve Mudanya Konferansı ahkâmını muhil telâkki eyleriz" buyurmuştur.



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Birinci Celse



30



Ekim



Edirne Mebusu Kâzım Karabekir Paşa, Şark cephesi kumandanlığı vazifesinin hitamı ve Meclise iltihakı dolayısıyla beyanatta bulundu. [Cmh]



Kâzım Karabekir Paşa, "Bugün milletimizin birliğini temsil eden, bu nurlu Meclisimizin yarattığı milli zaferlerle, Şark'ta ve Garp'ta milletimizi saran esaret zincirleri nasıl kırıldı ise, inşallah son halkaları olan ve İstanbul üzerinde kalan bakıyesi de pek yakında bu suretle parçalanacaktır." demiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Birinci Celse



30



Ekim



303 sayılı Cephe kumandanlariyle Erkânı Harbiye Reisine beyanı teşekkür edilmesine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Cephe Kumandanlarıyla Erkânı Harbiye Reisine beyanı teşekkür edilmesine karar verilmiştir. Şark ve Garp Cepheleri Kumandanları Kâzım Karabekir Paşa ve İsmet Paşalar ile Erkânı Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paşa'ya Meclisin teşekküratının Riyasetçe tebliğ edilmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Birinci Celse



30



Ekim



304 sayılı Mülâzknievvel Fazıl Efendinin İstiklâl Madalyasiyle taltifine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Kayseri Ahzi Asker Kalemi Mülhakı Mülâzimievvel BMM ZC, Fâzıl Efendinin İstiklâl Madalyası ile taltif edilmesi- C: 24, İ: 129, ne karar verilmiştir.



305 sayılı 16 zatın İstiklâl Madalyasiyle taltiflerine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Muhaberatı ahîrede yararlıkları görülen 26 zâbitin İs- BMM ZC, tiklâl Madalyasıyla taltif edilmesine karar verilmiştir. C: 24,



30



Ekim



Açıklamalar



Kaynak Düstur Tertip 2, Cilt 12, s.756



Birinci Celse



İ: 129, Birinci Celse



1922 Yılı



1287



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



30



Ekim



306 sayılı Sulh Konferansına murahhas izamı meselesi hakkında İstanbul Hükümetince yazılan telgrafnameye dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Sadrazam Tevfik imzasıyla gelen telgraflar üzerine Osmanlı İmparatorluğunun mukadderatı ve Hilâfet meselesi gündemli toplanılmıştır. Sulh Konferansına murahhas izamı hakkında İstanbul Hükümetince yazılan telgraflar ve Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın cevabı müzakere edilmiştir. İtilaf Devletleri Lozan Konferansı'na İstanbul ve Ankara Hükümetlerini birlikte davet etmişlerdir. Davet üzerine İstanbul Hükümeti adına Sadrazam Tevfik Paşa, 17 Ekim 1338 tarihinde Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya bir telgraf yollamıştır. Mustafa Kemal Paşa telgrafa ivedilikle cevap vermiş; bunun üzerine Tevfik Paşa 29 Ekim 1338 tarihinde Makamı Riyasete açık bir telgraf yollamıştır. Her iki telgraf ve verilen cevap Mecliste okunduktan sonra Lozan'daki temsiliyet sorunu üzerinden meşru hükümet, idare şekli ve hilafet meseleleri müzakere edilmiştir. Müzakereye mütaallik 29 Ekim tarihli telgrafa cevaben telgrafnameyi yazanları tecziyeden, gayrimeşru addetmekten ve cevap vermemekten bahseden takrirler verilmiştir. İstanbul Hükümeti adına telgrafı yazan heyet ve padişah hakkında muamelei kanuniye tatbikına karar verilmiştir. Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur Bey ve 78 arkadaşının, Osmanlı İmparatorluğunun munkariz olduğuna, yeni Türkiye Hükümetinin onun vârisi bulunduğuna ve Makamı Hilâfetin esaretten kurtulacağına dair takriri tayini esami ile reye konulmuş; ancak, nısabı müzakere olmadığı için muamele nâtamam kalmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 129, Üçüncü Celse



30



Ekim



Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserlerine sulh konferansı ile ilgili iki nota verdi. [Cmh]



Hamit Bey, Lozan Konferansı davetinin kabul edildi- KSG IV, ğini bildirmiş. Ancak, Osmanlı İmparatorluğu Hü- TKSK I, II kümeti'nin konferansa çağrılmasını protesto etmiştir. Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, cevaben verdikleri notada, iki Türk hükümetinin tanınmasını istemişlerdir.



30



Ekim



Sovyetler Birliği, Hariciye Vekâletine sulh konferansı ile ilgili bir nota verdi.



Sovyetler Birliği, Ankara'daki Sovyet Ticaret Komi- KSG IV serliği Temsilciliğinin kapatılması isteğinin büyük bir şaşkınlık yarattığını ifade etmiş ve iki ülke ilişkilerinin netleştirilmesini istemiştir. Sağlam ve sarsılmaz bir dostluğun kurulması ile Lozan Konferansı'nda, Sovyetler Birliği'nin katılımıyla Türkiye'nin hayati çıkarlarının desteklenebileceği belirtilmiştir. Hariciye Vekili İsmet Paşa, 31 Ekim 1922 tarihli cevabında, Sovyetler Birliği Sefiri Aralof'a, Konferansta Sovyetler Birliği ile ortak bir cephe kurmak istemediğini belli edecektir. İsmet Paşa, Boğazların savaş gemilerine kapanmasını istemeyeceklerini belirtecektir.



31



Ekim



İtalya'da diktatörlük ilan edildi.



1919 ile Mart 1922 tarihleri arasında iki defa genel ST, KSG seçim yapılmış ve dört hükümet değişikliği yaşan- IV, SdR, mıştır. 1922 Ağustosu'nda işçilerin genel grevle eko- RIT nomiyi felce uğratmaları ve durumun karışması üzerine Faşist Partisi'nin Kara Gömleklileri Napoli'den Roma'ya bir yürüyüş yaparak hükümet darbesine hazırlanınca, Kral Victor Emanuel, Benito Mussolini'yi başbakanlığa atamış; Hükümet'i kurması için Roma'ya davet etmişti. İktidarda bulunan Luigi Facta Hükümeti istifa etmiş; Mussolini 30 Ekim 1922 tarihinde diktatörlük ilan etmiştir.



1288



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



31



Ekim



Doğu Trakya, Türk janDoğu Trakya'da Yunanistan'a ait asker ve mülki me- AK, KSG darma ve sivil memurlarına mur kalmamıştır. Doğu Trakya, seyyar jandarma bir- IV teslim edilmeye başlandı. likleri tarafından teslim alınmaya başlanmıştır. Maiyetiyle birilkte Çorlu'ya hareket eden Edirne Valisi Şakir Bey, Trakya yönetimini Çorlu'da teslim almıştır. Edirne'de idare tesis edilene kadar Şakir Bey, Çorlu'da bulunacaktır. Çorlu, Silivri, Saray ve Vize İtalya'dan teslim alınmıştır.



31



Ekim



Birinci Grup ile İkinci Grup arasında saltanatın kaldırılmasına ilişkin uzlaştırma toplantıları gerçekleşti. [Cmh]



Uzlaştırma toplantıları neticesinde, Müdafaai Hukuk KSG IV, Grubu toplantısında Rıza Nur'un verdiği tadil teklifi HM kabul edilmiş; saltanat ve hilafet birbirinden ayrılmış; hilafet Osmanlı ailesine verilerek korunmuştur. Rıza Nur'un teklifi, "Osmanlı İmparatorluğu çökmüştür" başlığı altında Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde yer almıştır.



31



Ekim



1947 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Lozan Konferansı'na gidecek heyet tespit edildi. [Cmh]



Lozan Konferansı'na gidecek Hariciye Vekili İsmet BCA: Paşa başkanlığındaki heyet ile bunlara verilecek yevmiye 30..18.1.1/ vesaire hususları tesbit edilmiştir. Lozan Konferansı'- 6.34..7. na Hariciye Vekili İsmet Paşa, Rıza Nur Bey, Hasan Hüsnü Bey gidecektir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, İsmet Paşa'nın yetki belgesini imzalamıştır.



1



Kasım



307 sayılı Osmanlı İmparatorluğunun inkıraz bulup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti teşekkül ettiğine dair ve 308 sayılı Türkiye Büyük Millet Meclisinin hukuku hâkimiyet ve hükümraninin mümessili hakikisi olduğuna dair Heyeti Umumiye Kararları alındı. [Cmh]



Saltanat kaldırılmıştır. Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur BMM ZC, Bey ve arkadaşları, 30 Ekim 1338 tarihli takrirlerinin C: 24, 6.maddesini muaddil, Hilâfetin Hanedanı Al-i Os- İ: 130 man'a aidolduğuna ve Halifenin bu hanedandan Büyük Millet Meclisince intihabolunacağına dair bir takrir vermiştir. İkinci bir takrir de, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey tarafından verilmiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa, bu takrirler üzerine saltanat ve hilafete dair uzun bir konuşma yaparak, tarihteki örneklerine benzer şekilde makamı hilafetten ayrı ve onun yanında bir saltanatı millinin mümkün olduğunu dile getirmiştir. Takrire ilişkin Kanunu Esasi, Adliye ve Şer'iye Encümenlerinden müntahap Encümeni Mahsusa'nın mazbatası kabul edilerek, "Osmanlı İmparatorluğunun inkıraz bulup Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti'nin teşekkül ettiğine", "Türkiye Büyük Millet Meclisinin, hukuku hâkimiyet ve hükümraninin mümessili hakikisi olduğuna" ve Hilâfetin Hanedan Al-i Osman'a aidolup halifeliğe Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından bu Hanedanın ilmen ve ahlâkan erşad ve aslah olanının intihap edileceğine karar verilmiştir.



1



Kasım



309 sayılı 12 Rebiyülevvel gecesiyle gününün bayram addi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



12 Rebiyülevvel gecesiyle günü saltanatı milliyenin tes'inden ötürü Îdi Milli ilan edilmiştir. Meclise gelen tebriklerden 1 Kasım'ın Hâkimiyeti Milliye Bayramı olarak anıldığı anlaşılmaktadır.



1



Kasım



İngiliz Orduları Başkuman- General Harington, barış kesin olarak yürürlüğe gi- KSG IV danı General Harington, İs- rinceye kadar İngiliz birliklerinin İstanbul'da kalacatanbul'dan çekilmeyle ilgili ğını açıklamıştır. bir açıklama yaptı.



1



Kasım



Yunanistan'ın Trakya Genel Valisi Katahakis, görevinden çekildi.



BMM ZC, C: 24, İ: 130, İkinci Celse



Katahakis, Hükümeti'ne, Trakya'nın teslimine manevi KSG IV olarak dayanamayacağını söyleyerek görevinden çekilmiş; Yunanistan Hükümeti ise, bu çok üzücü son görevini yerine getirmesini istemiştir.



1922 Yılı



1289



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



1



Kasım



"Tarihi bir celse"-1



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Meclis'te görüşülen KSG IV, Saltanat'ın kaldırılmasıyla ilgili celse hakkında çıkan HM yazıda şöyle denmiştir: "Bunlar anlayamadılar ki, Anadolu'yu baştan başa sarsan bu fırtına, Mehmet Sadis'i de Hoca Sabri'yi de, İzzet Paşa'yı da istinat ettikleri Yunan ve İngiliz kuvvetleriyle beraber, önüne katıp dalgaları arasında mahv ve nabut edecektir."



2



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, Sulh Konferansına iştirak edecek Murahhas Heyeti ile, bunlara verilecek tahsisata dair mazbata müzakere edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti'nin Sulh Konferansı'na gidecek murahhasların tayin edildiğine dair tezkeresi okunmuştur. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey, Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey ve Sinob Mebusu Hakkı Hami Bey, Meclis Kararına gerek duyulmadan Sulh Heyeti'nin belirlenmesini Meclis'in yetkilerine tecavüz, iradei milliyeyi es geçmek olarak yorumlamışlardır. Hakkı Hami Bey, Meclis'in toplanma amacı Misakı Milli dahilinde müstemir ve müstakar bir sulh tesis etmek iken, ona Sulh Heyeti intihap ettirmemenin doğru olmadığını söylemiş; gazetelerde İsmet Paşa'nın Türkiye Büyük Millet Meclisi namına muahedename imzasına iradei milliyeye iktiran salâhiyattar kılındığı ve murahhasların Heyeti Vekilece belirlendiğine ilişkin çıkan haberlerden dolayı İcra Vekilleri Heyeti'ni şiddetle eleştirmiştir. Hariciye Vekili İsmet Paşa, konferansta düşündüğü çalışma sistemi ile ilgili açıklama yapmış; ihtisas sahibi Heyeti Müşarevenin her konuda dikkatle dinleneceğini; ancak, Meclis'in daha çok mebus intihap ederek göndermesinin kafa karışıklığı yaratabileceğini ifade etmiştir. Sulh Heyeti Murahassası'nın Meclis'in ekseriyeti mutlakası ile seçilmesi, heyetin 9 kişiden oluşması ve Heyeti Müşareveni oluşturacak kişilere söz konusu heyet ve İcra Vekilleri Heyeti tarafından müştereken karar verilmesi yönünde 15 kişilik bir takrir verilmiştir. Bu takrir oylanmadan önce Mustafa Kemal Paşa'nın müdahalesi ile Gaziayıntap Mebusu Yasin Bey'in Hükümet teklifinin kabulü ile kararın tasdikini öneren takriri oylamaya konmuş; takrir, 10 müstenkif ve 61 redde karşın 121 oyla kabul edilmiştir. Heyeti Vekilece tesbit edilecek talimat dairesinde sarf edilmek üzere Hariciye Vekâleti bütçesine "sulh konferansı masarifi için" 150.000 lira tahsisat ilavesine ilişkin İcra Vekilleri Heyeti'nin teklif ettiği ve Muvazenei Maliye Encümeni tarafından Meclis'e sunulan kanun lâyihası müzakere edilmiştir.



2



Kasım



Sadrazam Tevfik Paşa, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilciliğine Lozan Konferansı'na katılma konusunda 3 Kasım akşamına kadar bir karar vereceklerini bildirdi. [Osm]



İstanbul Hükümeti, 1 Kasım 1922 tarihinde görüş- KSG IV, meye başladığı Lozan Konferansı'na katılım konusu- RG nu, Büyük Millet Meclisi'nden gelen telgraf üzerine bugün keserek görüşmeleri 4 Kasım 1922 tarihine kadar erteleme kararı almıştır.



2



Kasım



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İstanbul Hükümeti'nin de Lozan Konferansı'na katılabileceğini açıkladı.



Lord Curzon, Mudanya Protokolü'nde İstanbul Hü- TKSK I kümeti'nin Lozan Konferansı'na davetini engelleyen hiçbir madde olmadığını açıklamıştır.



1290



Yönetim Zamandizini



Kaynak



BMM GCZ, İ: 131, İkinci ve Üçüncü Celseler



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



2



Kasım



Sovyetler Birliği Dışişleri Komiseri Çiçerin, Müttefik Ülkelerin 27 Ekim 1922 tarihli çağrısına bir nota ile cevap verdi.



Sovyetler Birliği, Lozan Konferansı'nın yalnız Kara- KSG IV deniz'le ilgili sorunların görüşüldüğü oturumlarına değil bütününe Ukrayna ve Gürcistan'la birlikte katılmak istediklerini; Türkiye'nin ilk müttefikleri olduklarını ve konferansta onun çıkarlarını destekleyeceklerini bildirmiştir.



2



Kasım



Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti adını aldı.



Cemiyet, Ankara Hükümeti'nden onay gelinceye ka- KSG IV dar bugünkü toplantısında karar verdiği yeni adını kullanma kararı almıştır. Merkezini de İstanbul'dan Ankara'ya nakletmiştir.



2



Kasım



Dahiliye Vekâleti'nin, bazı kasabaların milli adlarla adlandırılmasıyla ilgili kararı gazetelerde yayımlandı. [Cmh]



2 Kasım 1922 tarihli İkdam Gazetesi ve 4 Kasım KSG IV 1922 tarihli Sabah Gazetesi'nde yayımlanan karara göre, Ayancık'a bağlı Çakallı, Osmanlı; Abandon, Türkili; Yenişehir'e bağlı Tavagna, Doğanbey; İzmit'e bağlı Armişe, Budaklı; Hopa'ya bağlı Mageryal, Kemalpaşa; Isparta'ya bağlı Agros, Atabey; Pavlo, Cebel; Ağlasun, Yelönü olarak adlandırılmıştır.



2



Kasım



Takvim-i Vekayi'de atama ve nişan tevcihleri yayımlandı. [Osm]



İstanbul Polis Müdüriyet-i Umumiyesi Birinci Şube KSG IV, Müdürü görevinden alınarak, yerine başkası atanmış- TV tır. Bazı subaylara verilen nişanlarla ilgili tevcihler yayımlanmıştır.



3



Kasım



279 sayılı Sulh Heyeti Murahhassası Masarifine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hariciye Vekâleti senei hâliye bütçesinin (A) BMM ZC, 210uncu Sulh müzakeresine memur heyet masarifi C: 24, umumiyesi faslına 150 bin lira tahsisat vaz'edilmiştir. İ: 132, Birinci Celse



3



Kasım



Eskişehir Mebusu Abdullah Abdullah Azmi Efendi'nin sağlık gerekçesiyle verdiği Azmi Efendi Şer'iye Vekâ- istifa kabul edilerek, altı ay tam tahsisatla mezuniyeletinden istifa etti. [Cmh] tine izin verilmiştir. Halefinin intihabına kadar Şer'iye Vekâletine vekalet etmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 132, İkinci Celse



3



Kasım



Sulh Konferansına izam edilecek olan Heyeti Murahhasa ve Heyeti Müşavere belirlendi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyetinin 31 Ekim 1338 tarihli içtimaında Sulh Konferansına gidecek Heyeti Murahhasa ve Heyeti Müşavere belirlenerek, İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Tezkeresi ile Meclise sunulmuştur. Heyeti Murahhasa Riyasetine Hariciye Vekili Edirne Mebusu Ferik İsmet Paşa, murahhaslıklara Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili Sinob Mebusu Dr. Rıza Nur, İktisat Vekili sabıkı Trabzon Mebusu Hasan Hüsnü Bey, Heyeti Müşavereye Adana Mebusu Zekâi Bey, Saruhan Mebusu Celâl Bey, Diyarbekir Mebusu Zülfi Bey ve Burdur Mebusu Veli Bey âza olarak belirlenmiştir. Âzalara Meclis tarafından mezuniyet verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 132, İkinci Celse



3



Kasım



Heyeti Murahhasanın Lozan'da takip edeceği hattı hareket müzakere edildi. [Cmh]



Hariciye Vekili İsmet Paşa, Heyeti Murahhasanın Lozan Konferansı'nda takip edeceği hattı hareket hakkında beyanatta bulundu. Fransızlarla imzalanan itilafnameyle belirlenen Güney sınırı, Batı Trakya ve Adalar başta olmak üzere Misakı Milli ile ilan edilen taahhüdler, düyunu umumiye meselesi, ırki ve dini akalliyetler meselesi müzakere edilerek bu konularda Heyeti Murahhasadan Türkiye lehine karar alınmasını sağlanması istendi. Lozan Konferansı'nda gündeme getirilmesi istenen konulara ilişkin takrirler verilerek âzaların görüşlerinin Heyeti Murahhasa Riyasetine tevdi olunması sağlandı.



BMM ZC, C: 24, İ: 132, Üçüncü Celse



1922 Yılı



1291



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



3



Kasım



Sarayda Padişah Vahdettin huzurunda yapılan toplantıda Saltanat ve Hükümet'in durumu tartışıldı. [Osm]



Padişah Vahdettin, Sadrazam Tevfik Paşa'dan, çekil- TKSK I, diği hakkında çıkan dedikoduları yalanlamasını iste- KSİB, miştir. Padişah Vahdettin, bugün ayrıca, Mustafa KSG IV Sabri Bey, Rıza Tevfik Bey ve Ziya Paşa'yı kabul etmiştir. İstanbul Hükümeti nâzırlarından Sait Bey ve Tevfik Bey istifa etmiştir. Bugün kılınan Cuma namazında verilen hutbede "Halife-i Müslümin Altıncı Mehmet" ifadesi kullanılmıştır.



3



Kasım



"Tarihi bir celse"-2



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde, Saltanatın kaldırıl- KSG IV, masının görüşüldüğü oturumla ilgili ikinci yazı ya- HM yımlanmış; yazıda şöyle denmiştir: "Millî teşkilat-ı siyasiye ve içtimaiyemizin hemen kâffesi ile yakından alakadar olan ve bütün bu teşkilatın ıslah ve tanzimini icap ettiren bu ameliye ile Anadolu harekâtı, inkişafının en mühim ve en canlı devresine dahil olmuş bulundu."



4



Kasım



İstanbul'da Tevfik Paşa kabinesinin istifasıyla son Osmanlı Hükümeti de ortadan kalktı. [Osm]



İstanbul Ankara Hükümetinin denetimine girmiştir. AK, Sadrazam Tevfik Paşa, 4 Kasım sabahı Müttefik Ül- TKSK I, keler Yüksek Komiserleriyle görüşmüştür. Konferan- KSG IV sa katılıp katılmama ve Büyük Millet Meclisi'nin baskı ile istifa edip etmeme yönünde görüşünü sorduğu İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, "Haşmetli Krallık Hükümeti, başka ülkelerin içişlerine karışmaz." demiş; 1921 yılında Londra Konferansında yapıldığı gibi sözün Ankara Hükümeti'ne bırakılmasını önermiştir. Aynı gün, Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, Hamit Bey'e verdikleri notada Türkiye'nin Lozan'da birleşik bir delegasyon tarafından temsil edilmesini istediklerini bildirmişlerdir. Tevfik Paşa Hükümeti istifasını Padişah'a arzetmiştir. Nâzırlar, görevlerine vekâleten devam edeceklerdir. Hükümet adına açıklama yapan Safa Bey, "İdare, Zatışahane'ye aittir. Biz hükümet ve idare kuvvetini Zatışahane'den almıştık. Bu kuvveti kendisine iade ediyoruz." demiştir. Tevfik Paşa da, Padişah Vahdettin'in 3 Kasım 1922 tarihinde kendisinden istediği üzerine bir açıklama yaparak, "Sultan Hazretleri şimdilik istifa etmek istemiyor. Millete hesap vermek istiyor." demiştir.



4



Kasım



Osmanlı Devleti'nin resmi Takvim-i Vekâyi'nin 4608 sayılı son sayısı yayım- AK gazetesi Takvim-i Vekâyi'nin lanmıştır. son sayısı çıktı. [Osm]



4



Kasım



Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İstanbul'un idaresine vaz'iyed etti. [Cmh]



1292



Yönetim Zamandizini



Kaynak



İstifa üzerine, Refet Paşa, İstanbul'un yönetimini Bü- KSG IV, yük Millet Meclisi adına üzerine almıştır. Yayımladı- RPİ ğı talimatta, İstanbul'un şimdilik BMM adına bir vilayet olarak idare edileceğini bildirmiştir. Refet Paşa, Şehremini Mehmet Ziyaeddin Bey'den Belediye Meclisi seçiminin yenilenmesini istemiştir. Babıâli'ye yerleşerek Vali Ziya Paşa'dan sadakat yemini almıştır. Maarif, Maliye, Adliye ve Harbiye Nezâretleri yönetici ve memurları, Ankara Hükümeti'ne başvurarak talimat beklediklerini söylemişlerdir. Polis Müdüriyet-i Umumiyesi de yayımladığı genelge ile bundan böyle Büyük Millet Meclisi namına iş görüleceğini açıklamıştır.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Kasım



"Yeni Türkiye"



Bütün gazeteler başyazıları da dahil olmak üzere Saltanatın kaldırılmasını konu almıştır. Vakit Gazetesi yazarı Ahmet Emin Bey, "Saltanat'ın kaldırılması, İslam ve Türk âlemi için yeni ufuklar açmaktadır. Osmanlı idare sistemi, bir cerrahî ameliye ile ölmüştür." diye yazmıştır. İkdam Gazetesi'nin başyazısı "Yeni Türkiye" başlığını taşımış; yazar Yakup Kadri Bey, "Millî iradenin inkişafı" adlı bir yazı yazmıştır. İleri Gazetesi'nde Celâl Nuri Bey, "Milliyet inkilabı ve Anadolu" başlıklı bir yazı yazmıştır. Akşam Gazetesi yazarı Necmettin Sadık, "Milletin iradesi" başlıklı yazısında, "Vatanı kurtaranlar Padişah fermanının idama mahkûm ettiği, şehit mertebesini bile onlardan esirgediği kahraman neferlerdir. 600 yıllık tarihimizin ikinci devri başladı. 600 yıldır bundan daha derin, daha manalı bir inkılap vukubulmamıştı. Osmanlı İmparatorluğu faslı kapanıyor, Türk milletinin yeni tarihi başlıyor." demiştir. Renin Gazetesi yazarı Hüseyin Cahit ise, "İnkılap" başlıklı yazısında, "600 yıllık bir imparatorluk, yerini Büyük Millet Meclisi'ne bırakıyor. Şimdi tarihe karışan o imparatorluğun kısımları içinden son asrın yetiştirdiği hürriyet ve istiklal hisleriyle meşbu, canlı, büyük bir millet doğuyor." ifadelerini kullanmıştır. Öğüt Gazetesi'nde yer alan "Son hamle" başlıklı yazıda, "Türk İnkılabı şuurunu buldu, en canlı noktayı buldu." denilmiştir. Dış basından Le Temps Gazetesi de, "Türkiye'nin her tarafında Ankara idareyi ele aldı." diye yazmıştır.



KSG IV, Vakit, İkG, İlG, AkG, RG, ÖG



5



Kasım



İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Büyük Millet Meclisi Hükümeti, İstanbul'un idaresine vaz'iyed ettiğini ilan etti. [Cmh]



İstanbul Hükümeti'nin istifası üzerine 4 Kasım 1922 tarihinde toplanan İcra Vekilleri Heyeti, Trakya'yı teslimle görevlendirilen ve İstanbul'da bulunan Refet Paşa'ya İstanbul'un idaresinin Büyük Millet Meclisi'ne geçtiğine dair yayınlanmak üzere 4/5 Kasım gecesi bir talimat yollamıştır. Söz konusu talimatname, Refet Paşa tarafından 5 Kasım 1922 tarihinde ilgili makamlara Refet Paşa'nın 1 numaralı bildirisi olarak tebliğ edilmiştir. Talimatnamenin birinci maddesine göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 1 Teşrinisanide ittihaz edilen mukarrarat üzerine; Büyük Millet Meclisinin tanımadığı teşkilâtın İstanbul'da tatili faaliyet eylemesi ve Şehremaneti ve İstanbul Vilâyeti Meclisi İdare heyetlerinin Ankara'dan talimata intizar eylediklerini beyan eylemeleri üzerine; Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti 4.11.1338 zavalinden itibaren İstanbul'un idaresine vaz'ıyed eylemiştir.



BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse



5



Kasım



Hariciye Vekâleti, Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilcisi Hamit Bey vasıtasıyla İtilâf Devletlerine İstanbul'la ilgili bir nota verdi. [Cmh]



Hariciye Vekili İsmet Paşa'nın imzasını taşıyan, Saltanatın ilgası ile İstanbul'un Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresine iltihak edilmesi üzerine verildiği ifade edilen notada, "ordularımız, Mudanya konferansında tayin olunan huduttan ileri geçmiyeceklerse de İstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin bilfiil teessüs etmesi ile asayiş ve inzibatı temin; münhasıran Hükümeti mezkûreye teveccüh ettiğinden Şarkî Trakya'ya olduğu veçhile tarafımızdan İstanbul'a dahi inzibat memurin ve kıtaatının gönde-



BMM GCZ, İ: 133, İkinci Celse



1922 Yılı



1293



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



rilmesine ihtiyaç olduğu müsellemdir", denmiştir. Lozan Sulh Konferansı'nın müsbet bir netice vermesinin temin edildiği belirtilmiş ve "Bu vaziyette düveli itilafiye kıtaatının İstanbul mıntakasında devamı ikametine lüzum ve imkân görülmeyeceğini kuvvetle ümit etmekteyim." denilmiştir. 5



Kasım



İstanbul Vali vekilliğine Abdülhak Hakkı Bey, Maarif Müdür vekilliğine Saffet Bey atandı. [Cmh]



5



Kasım



Başmabeyinci Ömer Yaver Ömer Yaver Paşa, Padişah'ın firarına ilişkin söylenti- KSİB Paşa, Padişah'ın firarına lerin yalan olduğunu, Padişah'ın ne sultanlıktan ne de ilişkin açıklamada bulundu. halifelikten vazgeçtiğini söylemiştir. [Osm]



5



Kasım



Komünist Enternasyonel'in 4.Dünya Kongresi Petrograd'da açıldı.



Kongre'ye, Türk Halk İştirakiyun Fırkası'nı temsilen KSG IV Salih, Nizamettin Nazif, Ziynetullah Nuşirevan, İsmail Hüsrev; Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası'nı temsilen Vedat Nedim, Sadrettin Celâl ve Sakallı Celâl katılmıştır.



6



Kasım



Refet Paşa, Gümrük Kanunu'nun İstanbul'da uygulanmasının ertelendiğini açıkladı. [Cmh]



4 Kasım 1922 tarihinden itibaren İstanbul yönetimi- KSG IV nin Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ne geçtiği ve BMM Hükümeti'nin çıkardığı bütün Kanun ve Kararların İstanbul'da da geçerli olacağına ilişkin talimatnameden sonra, İstanbul'da karaborsacılık başlamıştı. Bunun üzerine, Refet Paşa, Gümrük Kanunu'nun uygulanmasının ertelendiğini açıklamıştır. Defter-i Hakani Emini Refik Bey'in kendisini ziyareti üzerine, ondan şimdilik görevine devam etmesini istemiştir.



6



Kasım



İstanbul İl Genel Meclisi, Vali Vekili Abdülhak Hakkı Bey başkanlığında toplandı. [Cmh]



Damad Ferid Paşa Hükümeti tarafından lağvedilen KSG IV İstanbul İl Genel Meclisi toplanmış ve Saltanatın kaldırılmasından dolayı bir telgrafla Ankara Hükümeti'ni kutlayarak, TBMM'ye bağlılığını ifade etmiştir.



6



Kasım



310 sayılı 574 zatın İstiklâl Madalyasıyla taltiflerine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Afyon Karahisar ve Dumlupınar muharebelerinde fe- BMM ZC, dakârlık gösteren 574 zâbitin İstiklâl Madalyası ile C: 24, İ: 133, taltif edilmelerine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Birinci Celse



6



Kasım



Karahisarı Sahib Mebusu Mehmed Şükrü Bey, münhal bulunan Memurin Muhakemat Tetkik Heyeti âzalığına intihap olundu. [Cmh]



6



Kasım



Karesi Mebusu Vehbi Bey Maarif Vekâletinden istifa etti. [Cmh]



1294



Yönetim Zamandizini



Refet Paşa, İstanbul'daki nezâretlerin müsteşarlarıyla KSG IV yaptığı toplantıda, her türlü idari faaliyetin kesilmesini emretmiştir. Sadaret, Dahiliye Nezâreti, Hariciye Nezâreti ve Ayan Meclisi kapatılmıştır. Mebusan ve Ayan'a ait evrakın korunması için Salih Bey görevlendirilmiştir.



Birinci Celse



Vehbi Bey, Meclis'ten iki ay izin aldığı ve bu makamın vekaleten yönetilmesini istemediği için istifasını verdiğini belirtmiştir. 6 Kasım 1922 tarihli Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nde Maarifte yeni bir çığır açıldığı ve bocalama devrinin bittiği yazılmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Birinci Celse; KSG IV; HM



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Kasım



311 sayılı Kaymakam Mehmed Sıdkı Bey'in iadei memuriyetine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Diyarbekir Jandarma Alay Kumandanı Sıdkı Bey'in rütbesinin idaesine karar verilmiştir. Vilâyetin işarı mucibi tenkid ve muahaze bir sebebe müstenit bulunmadığı, vazife ve memuriyeti şayanı takdir görülmüş olmasına mebni Sıdkı Bey'in tekaüde sevki hakkında ittihaz olunan kararın ref'ine ve Dahiliye Vekâletine havalesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Birinci Celse



6



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, İstanbul Hükümetinin istifası üzerine, İstanbul'un şekli idaresi hakkında İcra Vekilleri Heyetince ittihaz ve tamimen tebliğ edilen karar müzakere edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti Rauf Bey'in, Hükümet ve Başkumandan namına, Trakya'yı tesellüme memur Refet Paşa vasıtasıyla 4 Kasım 1922 günü ilgili mercilere yapılan tebligatı açıklamak amacıyla kürsüye gelmiştir. Rauf Bey, bu konuyla ilgili olarak Amasya Mebusu Ömer Lütfi Bey'in İstanbul'un vaziyeti takririne de cevap vermek istemiştir. Ancak, Rauf Bey'in "Hükümet ve Başkumandan namına" sözü büyük bir gürültü koparmıştır. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Lâzistan Mebusu Ziya Hurşit Bey, Amasya Mebusu Ragıp Bey bu tanımlamaya şiddetle karşı çıkmışlardır. Ziya Hurşit Bey, Ankara'da bir imparatorluk mu tesis ediyoruz ki, şahıs namına görevlendirme yapılıyor, diyerek itiraz etmiş; Ragıp Bey, Heyeti Vekilenin vazife ve mesuliyeti hakkındaki kanun çıkmadığı için bu gibi adlandırmaların yapılabildiğini söylemiştir. Talimat üzerine yapılan tartışmalar aslen, Büyük Millet Meclisince kabul edilen bütün karar ve kanunların İstanbul'da da yürürlüğe gireceğine ilişkin bilgilendirme üzerine olmuştur. Okunan talimat ve verilen malumat üzerine müzakerenin kâfi olmadığına karar verilmiş ve Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, bir takrir vererek, İcra Vekilleri Heyeti'nin söz konusu talimatın emir ve tatbikini ne suretle temin ettiğini, ecnebi hakimiyetini refetmeden hakimiyeti milliyeyi kontrol altında bırakmanın doğru olup olmadığını, mali durum nedeniyle İstanbul'da açıkta kalacak birçok memur ve zâbitanın ecnebi tahrikiyle sulh müzakeratında bir netice alınmadan önce İstanbul'da bir darbe yapmaya teşvik edilebileceğinin göz önünde bulundurulup bulundurulmadığını sormuştur. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, İstanbul yöneticileri, Şehremini ve halkın talebi üzerine bu kararın alındığını, İtilâf Devletlerinin bu emrivaki karşısında şehri tahliye edebileceklerini söylemiştir.



BMM GCZ, İ: 133, İkinci ve Üçüncü Celseler



6



Kasım



Menteşe Mebusu Dr. Tevfik Rüşdü Bey Sıhhıye Vekâleti Vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Dördüncü Celse



6



Kasım



Maliye Vekili Hasan Fehmi Beyin avdetine kadar Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey'in Maliye Vekâletine vekalet etmesine karar verildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Dördüncü Celse



6



Kasım



Sivas Mebusu ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey Hariciye Vekâleti Vekilliğine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Dördüncü Celse



1922 Yılı



1295



G.



Ay



Olay/Mevzuat



6



Kasım



Konya Mebusu Mehmed Vehbi Efendi Şer'iye Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Beşinci Celse



6



Kasım



Mersin Mebusu İsmail Safa Bey Maarif Vekâletine intihap olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Beşinci Celse



6



Kasım



Cebelibereket Mebusu Faik Bey'in, Trakya'daki İslâm ahaliye karşı Rum çeteleri tarafından ika olunan mezalime dair sual takriri ve Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey'in tahriri cevabı okundu. [Cmh]



Faik Bey, Mudanya Müzakeratı esnasında ve sonrasında Trakya'da Düveli Mutelifenin müdahalei müessiresini temin ve tedabir hususunda Heyeti Vekile tarafından neler yapıldığını sormuştur. Tahriri cevapta Şarki ve Garbi Trakya'daki Yunan mezalimine dair 13 Ekim 1338 tarihinden itibaren yapılanlar sıralanmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 133, Beşinci Celse



6



Kasım



1958 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İstanbul'un idaresi ile ilgili olarak Refet Paşa görevlendirildi ve 1965 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Müttefik Devletlere yapacağı tebliğ belirlendi. [Cmh]



TBMM Hükümeti tarafından idaresine el konulan İstanbul'un durumu ile ilgili İtilaf Devletleri ile görüşmelerde bulunmak ve İstanbul'u idare etmek üzere Refet Paşa'nın görevlendirilmesine karar verilmiştir. Bu karara istinaden, 9 Kasım 1922 tarihinde, daha önceden Hamit Bey tarafından yürütülmekte olan Ankara Hükümeti'nin İstanbul temsilciliği lağvedilmiş ve işleri Refet Paşa karargâhına devredilmiştir. Aynı gün, İcra Vekilleri Heyeti, Trakya'yı teslim almak için görevlendirilen Tuğgeneral Refet Paşa'nın, Müttefik devletler generallerine yapacağı tebliğin belirlenmesine dair de bir içtima yapmışlardır.



BCA: 30..18.1.1/ 6.34..18./ 245-2; KSG IV



6



Kasım



Müttefik Devletler generalleri Ali Kemal'in tutuklanmasından dolayı sözlü nota verdiği iletildi. [YK]



6



Kasım



Padişah Vahdettin, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold ile Baştercüman Mr.Ryan'ı kabul etti. [Osm]



Vahdettin, Bolşevik olarak nitelediği Kemalistlerin TKSK I, bir çeşit hükümet darbesi yaparak İstanbul Hüküme- II; KSİB ti'ni devirdiklerini anlatmış ve halkın himayesini İngilizlere bıraktığını söylemiştir. Ankara Hükümeti'nin bütün dünya Müslümanlarının da haklarını ayaklar altına alan bu kararına uymayarak, halifeliği bırakmayacağını dile getirmiştir. İngiltere'nin, Ankara Hükümeti'ni tanıyıp tanımayacağını sormuştur. Rumbold, İstanbul'da bir hükümet kalmadığına göre, Ankara Hükümeti ile görüşmek zorunda olduklarını söylemiştir. Vahdettin, İngiltere'nin kendisinin korunmasıyla ilgili verdiği sözü hatırlatmış ve emin bir yere götürülmesini istemesi halinde daha önce verdikleri sözü tutup tutmayacaklarını sormuştur.



6



Kasım



Müttefik Devletler Yüksek Komiserleri, Hariciye Vekâleti'nin 5 Kasım 1922 tarihli notasına cevap verdi. [YK]



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Fransız KSG IV Yüksek Komiseri General Pellé ve İtalyan Yüksek Komiseri Garoni'nin verdiği ortak notada, İstanbul asayişinin Ankara Hükümeti tarafından temin edilmesi isteği reddedilmiştir. Notada, Türkiye'nin içişlerine karışılmayacağı, ancak Hükümetlerinin kendilerine verdiği görev doğrultusunda işgalleri altındaki bölgede asayişin kendileri tarafından sağlanacağı belirtilmiştir.



1296



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..31 ./24528



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



6



Kasım



İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold'dan İsmet Paşa'nın Lozan'a hareketinin ertelenmesini istedi.



Lord Curzon, İngiltere'de seçimler yapılıncaya kadar KSG IV Lozan Konferansı'nın başlamasını engellemeye çalışmaktadır. Ancak, 13 Kasım 1922 tarihinde açılması planlanan Konferansı ancak 7 gün erteleyebilecektir.



6



Kasım



Eski Peyamı Sabah Gazete- 5 Kasım 1922 günü İstanbul'dan kaçırılan ve İzmit'e KSG IV si yazarı Ali Kemal öldügetirilen Ali Kemal, Birinci Ordu Kumandanı rüldü. Nureddin Paşa'nın dahliyle linç edilmiştir.



7



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Refet Paşa'ya Vahdettin'le ilgili bir yazı gönderdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Refet Paşa'ya, Vahdettin'in tah- KSG IV tan indirildiğine ilişkin açıklama için Meclis Kararını beklemesini bildirmiştir. Abdülmecid'in eğilimleri konusunda kendilerini aydınlatmasını istemiş; yeni seçilecek halifenin İngiltere ve diğer Müttefik Ülkelere dayanması ve padişahlık davasına kalkmasına önem verdiklerini belirtmiştir.



7



Kasım



Refet Paşa, İstanbul'daki iktisadi sorunlarla ilgilenmek üzere beş kişiden mürekkep bir danışma kurulu oluşturdu. [Cmh]



İstanbul'daki iktisadi buhran, yokluk ve karaborsacı- KSG IV lığın halliyle ilgilenecek kurul, ilk olarak ticaret odası yetkilileri ve tüccarlarla görüşmeye başlamıştır. Ticaret odasıyla yapılan toplantıda, kambiyo buhranı görüşülmüş ve bir kambiyo komisyonu kurulması kararlaştırılmıştır.



7



Kasım



İstanbul Valiliğine Polis Müdürü Esat Bey atandı. [Cmh]



7



Kasım



İstanbul'daki Jandarma Umum Kumandanlığı lağvedildi. [Cmh]



7



Kasım



İstanbul Polis Müdürlüğü ve Mutasarrıflıklarda yeni atamalar yapıldı. [Cmh]



7



Kasım



Türk-Rus Ticaret ve Konsolosluk Muahedeleri akdine memur Heyete Nafia Vekili Feyzi Bey tayin edildi. [Cmh]



7



Kasım



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan Hükümetleri arasında Tiflis'te akdedilen Konsolosluk Anlaşması tasdik edildi. [Cmh]



KSG IV



Jandarma Umum Kumandanlığı, kumandanı Ali Ke- KSG IV mal Paşa Ankara'ya çağrılmak üzere lağvedilmiş ve İstanbul jandarma birlikleri yeni kurulan jandarma alayına bağlanmıştır. Ali Kemal Paşa ve tarihçi Ayan Meclisi üyesi Abdurrahman Şeref Bey, 11 Kasım 1922 tarihinde Ankara'da olacaklardır. Alay Kumandanlığına Halil Rıfat Bey atanmıştır. KSG IV



Türk-Rus Ticaret ve Konsolosluk Muahedeleri akdine memur Türk Heyeti Murahhasası Reisi Trabzon Mebusu Hasan Hüsnü Bey'in Sulh Konferansına murahhas olarak azimeti nedeniyle yerine İcra Vekilleri Heyetinin 7 Kasım 1338 tarihli içtimaında Nafia Vekili ve İktisat Vekâleti Vekili Feyzi Bey tayin olunmuştur.



BMM ZC, C: 24, İ: 137, Birinci Celse



BCA: 30..18.1.1/ 6.35..1./ 431-13



1922 Yılı



1297



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Kasım



Tahran Sefareti'ne Adana ve çevresi kumandanı Tuğgeneral Muhiddin Paşa tayin edildi. [Cmh]



Muhiddin Paşa, 9 Temmuz 1925 tarihine kadar gö- BCA: revde kalacak; bu tarihte Sefarete Vasfi Bey atana- 30..18.1.1/ 6.34..19./ caktır. 107-8; BCA: 30..11.1.0/ 16.32..1.



7



Kasım



İstanbul'un idaresine ilişkin İstanbul'un idaresi işlerinde görevlendirmek üzere malumat iletildi. [Cmh] Miralay Ali Fuat'ın başkanlığında uzmanlardan kurulu bir heyetin oluşturulmasına izin verilmesi gündeme gelmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..34 ./24530M



7



Kasım



Müttefik Ülkeler Yüksek Komiserleri, İstanbul'daki idari işlemlerle ilgili açıklama yaptılar. [YK]



Yüksek Komiserler, işgalleri altında bulunan İstanbul'da kendilerine haber verilmeksizin idari işlem yapılamayacağını açıklamışlardır. 8 Kasım 1922 tarihinde, Hamit Bey aracılığıyla yapılan bu ihtara rağmen Ankara Hükümeti'nin İstanbul'da bir takım idari işlemler yapmasını kınayacak ve idari atamalar, yeni gümrük vergisi gibi işlemler iptal edilmezse durumun Hükümetlerine iletileceğini belirteleceklerdir.



KSG IV, HM (14.11. 1922)



8



Kasım



280 sayılı Anadolu ve Bağdad ve Uşak-Afyon Karahisar Demiryolları Tarifeleri hakkında Kanun kabul edildi.



20 Eylül 1338 tarihli Beşinci Avans Kanunu ile tenzi- BMM ZC, line karar verilen tarifeler söz konusu kanun ile C: 24, tezyid edilmiştir. Anadolu ve Bağdad ve Uşak-Afyon İ: 134 Karahisar Demiryolları Hükümetçe idare olunduğu müddetçe nakliyat tarifesi üzerinden dört misli Harb Karşılığı Vergisi istifa olunacaktır. İşbu Harb Karşılığı Hazinede bulunan matlubatına mukabil Şimendifer İdaresi tarafından cibayet ve sarf ve sene nihayetinde muamelei mahsubiyesi icra edilecektir.



8



Kasım



Müdafaai Milliye Vekili 6 Kasım 1922 tarihli İcra Vekilleri Heyeti Tezkeresi BMM ZC, C: 24, Ferik Kâzım Paşanın avde- okunmuştur. İ: 134, tine kadar Müdafaai Milliye Birinci Vekâletine Erkânı Harbiyei Celse Umumiye Reisi Müşir Fevzi Paşa'nın vekalet etmesine karar verildi. [Cmh]



8



Kasım



İzmir Ermenilerinin istekle- Ermenilerin İzmir'de mevcut bankalardaki hesapları- BCA: ri iletildi. nın serbest bırakılmasına dair İtalya, Fransa, İngiltere 30..10.0.0/ 140.1..5./ konsoloslarının istekleri iletilmiştir. 1355



8



Kasım



Darülfünun Edebiyat Fakültesi öğrencileri, olağanüstü toplantıda kimi müderrislerin Darülfünun'a dönmelerini isteme kararı aldı.



Ali Kemal'in Dahiliye Nâzırlığı döneminde Darülfü- KSG IV nun'dan uzaklaştırılan Ziya Gökalp, Ağaoğlu Ahmet, Yusuf Akçora ve Hamdullah Suphi'nin Darülfünun'a dönmesinin istenmesine karar verilmiştir.



9



Kasım



Lozan'a gidecek heyet İstanbul'dan ayrıldı. [Cmh]



Kurul, 12 Kasım 1922 tarihinde Lozan'da olacak; an- AK cak, 13 Kasım 1922 tarihinde başlaması planlanan görüşmeler 20 Kasım 1922 tarihinde başlayacaktır.



9



Kasım



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey ile Sovyetler Birliği'nin Ankara Sefiri Aralof bir görüşme yaptı.



Görüşmede, Lozan Konferansı, Kürtlerle içli dışlı fa- KSG IV aliyetleri bulunduğu iddiasıyla Sovyetler Birliği'nin Doğu Beyazıd konsolosluğunun kapatılması, Kafkas Konfederasyonu'ndan Ankara Hükümeti'nin haberdar edilmeyişi ve Sovyetler Birliği'nin Ankara'daki ticaret temsilciliğinin kapatılması kararı görüşülmüştür.



1298



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Kasım



Nısabı Müzakere Kanununu Muaddel 272 sayılı Kanun tefsir edildi. [Cmh]



Nısabı Müzakere Kanunun yedinci maddesini muaddil kanun âzayı kirama her devrei intihabiyede azimet ve avdet olarak bir defaya mahsus olmak üzere aile harcırahı ita edileceğini hükme bağlamıştır. Kanunun tarihi neşrinden önce ailelerini getirip götürenlerin bu kanundan yararlanıp yararlanmayacağına ilişkin tefsirde, ailesini hangi tarihte getirmiş ve götürmüş olursa olsun on bin kuruş üzerinden hesap edilmek ve âza harcırahının nısfını tecavüz etmemek üzere aile harcırahı alabileceği karar bağlanmıştır.



BMM ZC, C: 24, İ: 135, Birinci Celse



9



Kasım



Erzurum Mebusu Hüseyin Avni Bey, Birinci Reisvekilliğine intihap oldu. [Cmh]



Vehbi Efendi'nin Şer'iye Vekâletine intihabı nedeniy- BMM ZC, le münhal bulunan Birinci Reisvekilliğine Erzurum C: 24, İ: 135, Mebusu Hüseyin Avni Bey intihap olundu.



Meclis samiin locasında bulunan Vilâyatı Şarkiye ulemasından Bediüzzaman Said Molla'ya hoşâmedi edildi. [Cmh]



Hoşâmedi, Bitlis Mebusu Âtıf Bey ve rüfekasının BMM ZC, C: 24, takriri üzerine yapılmıştır.



9



Kasım



İkinci Celse



İ: 135, İkinci Celse



9



Kasım



1969 sayılı Sovyetler Birliği Hükümetince İzmir'de kurulacak General Konsolato hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Sovyetler Birliği Hükümetince İzmir'de bir General BCA: Konsolato kurularak bu memurluğa Golop Yoldaş'ın 30..18.1.1/ tayin edilmesi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı 6.35..9. alınmıştır.



9



Kasım



Azledilen Mardin eski Mutasarrıfı Mustafa Nadir'in istihdamına izin verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 6.35..10./ 71-101



9



Kasım



Moskova Büyükelçiliğine Tiflis Mümessili Muhtar Bey tayin edildi. [Cmh]



İstanbul Mebusu Ahmet Muhtar Bey, 28 Şubat 1924 BCA: tarihine kadar Moskova Sefareti görevinde kalacaktır. 30..18.1.1/ 6.35..8./10 7-9; BCA: 30..11.1.0/ 3.6..4.



9



Kasım



Aydede Mizah Dergisi'nin 90. ve son sayısı yayımlandı.



Hürriyet ve İtilaf Fırkasına mensup Refik Halit Bey- KSG IV 'in, İstanbul'dan kaçışı üzerine, çıkarmakta olduğu Aydede Dergisi yayın hayatına son vermiştir.



10



Kasım



VI. Mehmet Vahdettin'in son selamlık töreni yapıldı. [Osm]



Vahdettin'in mareşal üniformasıyla katıldığı selamlık AK, KSG IV törenindeki hutbede, Vahdettin'in adı anılmamıştır.



10



Kasım



Albay Nazmi Bey, İstanbul Bahriye Kumandanlığı'na atandı. [Cmh]



10



Kasım



İstanbul'daki emniyet işlerinin Büyük Millet Meclisi Hükümeti'ne bırakılması iletildi. [Cmh]



KSG IV



Müttefiklerle İstanbul'da emniyeti ilgilendiren konularda yapılan görüşmeler sonucu, Müttefik Devletler personelinden oluşan bir polis heyetinin kurulması ve şehrin emniyetinin Türk hükümetine bırakılması iletilmiştir.



1922 Yılı



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..39 ./24535



1299



G.



Ay



Olay/Mevzuat



10



Kasım



Esat Bey'in İstanbul Valiliğine atanması uygun bulundu. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 204.392..41 ./24537



11



Kasım



İstanbul'da telgraflar üzerindeki İngiliz sansürü kalktı.



KSG IV



11



Kasım



312 sayılı İstanbul eytam ve eramil ve mütekaitleriyle memurları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstanbul'daki memurini mülkiye ve askeriye, mütekaidin, eytam ve eramil hakkındaki Heyeti Vekile teklifinin beyanname tarzında neşrine karar verilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Heyeti Vekilenin teklifini beyan etmiştir. Devairi merkeziyenin tatili faaliyet etmesi dolayısıyla işsiz kalan memurların hukuku müktesebeleri [kazanılmış hakları] mahfuz ve istihdamları düşünülmektedir. Şimdiden vekâletlere, bu gibi memurların istihkak ve ihtisasları nazarı itibara alınarak mevcut münhalâta [açık kadrolara] tâyinleri bildirilmiştir. İşbu memurların halihazırdaki vaziyetleri mezun addedilerek ona göre maaş ve tahsisatları tesviye olunacaktır. Eytam, eramil ve tekaüt maaşlarının tediyesine de devam olunacaktır. Bu hususlara ilişkin İstanbul Bütçesine tahsisat konularak Türkiye Büyük Millet Meclisinin tasvibine arz edilecektir. Meclis'in gizli oturumunda, müzakere, kararın kanun şeklinde alınması, Türkiye'den ayrılan mahallere mensup mütekaid ve eytam maaşının verilmemesi, İstanbul'da varidatın farklı şekilde toplanması nedeniyle maaşların ödenmesine yetmeyeceği, İstanbul'un Türk ve Müslüman yapılması ihtiyacı üzerinde yoğunlaşmıştır. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresine muhalif üç kuvvetin olduğunu söylemiş; bu üç kuvveti İtilâf Devletlerinin işgal gücü, anasırı Hristaniye ve İstanbul'un devairi merkeziye olarak değil bir vilâyet olarak Büyük Millet Meclisi'ne bağlanması dolayısıyla açıkta kalan gayri memnunlar sınıfı memurlar olarak saymıştır. Beyannamenin, söz konusu eski devairi merkeziye memurlarının menfi davranışlarını önlemek için siyasi ve idari bir tedbir olarak düşünüldüğünü izah etmiş; maddi olarak da böyle bir fedakârlıkta bulunmaya mecbur olduklarını söylemiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 136; BMM GCZ, İ: 136, İkinci Celse



11



Kasım



İstanbul'un idaresine ilişkin İstanbul'un idaresi hakkındaki talimatnamenin vali bildirimde bulunuldu. maddesi dışındaki bütün maddelerin aynen tatbik [Cmh] edildiği, gümrüklerde bulunan bazı gıda maddelerinin zamsız gümrük resmine tabi tutulduğu ve ticaret mahkemesi hakkındadır.



BCA: 30..10.0.0/ 204.393..2. /24541



11



Kasım



Padişah'ın başyaveri Ömer Yaver Paşa, Refet Paşa'yı ziyaret etti.



KSG IV



12



Kasım



Hariciye Vekâleti Vekili Notada, İstanbul idaresinin Ankara Hükümeti'ne geç- KSG IV, Rauf Bey, Müttefik Ülkeler tiği ve bu idareye yapılacak müdahalelerin kabul HM Yüksek Komiserlerinin 6 edilmeyeceği bildirilmiştir. Kasım ve 8 Kasım 1922 tarihli notalarına cevap verdi. [Cmh]



1300



Yönetim Zamandizini



Açıklamalar



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



12



Kasım



1978 sayılı Şûrayı Evkaf Şûrayı Evkaf teşkilâtı Nizamnamesi'nin [Tüzüğü] BCA: 30..18.1.1/ Teşkilatına dair İcra Vekilleri 4.maddesinin değiştirilmesine karar verilmiştir. 6.35..18. Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



12



Kasım



1988 sayılı İran Trabzon Konsolosluğu hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İran Hükümeti'nin Trabzon'da Konsolosluk bulun- BCA: 30..18.1.1/ durması kabul edilmiştir.



İstanbul Vilayeti idaresi hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



İstanbul vilayeti idaresinin şimdilik müsteşarlar tara- BCA: fından yürütüleceği ve bu müsteşarların bildirilmesi 30..10.0.0/ 204.393..7. istenmiştir.



12



Kasım



Açıklamalar



Kaynak



6.36..8./ 437-2



/24547



12



Kasım



1983 sayılı İzmir hakkında İzmir'deki İtalya ve Fransa Postahanelerinin kapatılİcra Vekilleri Heyeti Kararı ması hususunda, Hariciye Vekaleti'nin vereceği karara alındı. [Cmh] göre hareket edilmesi ile muharip devletlerin hiçbirinin konsolosunun kabul edilmemesine karar verilmiştir.



12



Kasım



1985 sayılı İmar plan ve haritalarına dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Karar, Yunan İstilasından kurtarılan sancakların imar BCA: planlarını ve haritalarını yapmak üzere 8 fen heyeti 30..18.1.1/ 6.36..5./ kurulmasına dairdir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.36..3./ 164-7



137-20



12



Kasım



"İstanbul'daki idaremiz ve Müttefiklerin vaziyeti"



Hakimiyeti Milliye Gazetesi'nde İstanbul'daki idareye KSG IV, ilişkin bilgiler verilmiştir. Refet Paşa'nın riyasetindeki HM muhtelif komisyonların 11 Kasım 1922 tarihli içtimalarından sonra gerginliğin hafiflediği de belirtilmiştir.



13



Kasım



Lozan Sulh Konferansı Heyeti Reisi İsmet Paşa, Müttefik Devletleri protesto etti. [Cmh]



13 Kasım 1922 tarihinde başlaması planlanan Lozan KSG IV Konferansı'na, Müttefik Devletler temsilcilerinin gelmemesi üzerine, İsmet Paşa, İngiltere, Fransa ve İtalya'yı Dışişleri Bakanları nezdinde protesto etmiştir. Tribune de Genèvre muhabirine verdiği demeçte İsmet Paşa, "Yarın kimindir bilinmez. Savaş, bize de felaket getirecek ama asıl felaket Avrupa için olacak." demiştir.



13



Kasım



Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni istifa etti. [Cmh]



Memurin Muhakemat Tetkik Encümeni, müstemirren devam eden Meclis içtimaları, âzaların mezuniyetleri ve muamelenin yoğunluğu nedeniyle vazifesini ifa edemediği gerekçesiyle istifasını vermiştir.



13



Kasım



281 sayılı İstilâzedelere Tavizen Verilecek Tohumluk Bedeli hakkında Kanun kabul edildi. [Cmh]



İstihlâs edilen mahallerdeki muhtacı muavenet erbabı BMM ZC, ziraate üç sene müddetle ve üç müsavi taksitte tahsil C: 24, edilmek üzere tohumluk, çift hayvanatı ve alâtı zirai- İ: 137 ye itası için 1338 senesi İktisat bütçesinde istilâzedelere tavizen verilecek tohumluk, hayvanat ve alâtı ziraiye bedeli namıyla açılan faslı mahsusa 500.000 lira tahsisat vaz'olunmuştur.



13



Kasım



İzmit Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in, ahvali siyasiyeye dair sualine Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



İtalya'daki şekli hükümetin değiştiğini, Balkan Hükümetlerinin Yunanistan da dâhil olduğu halde tekrar birleşmeye teşebbüs ettiklerini hatırlatan Sırrı Bey, harici siyasette daha uzak görüşlü bir hareket takip edilmesi gerektiğini dile getirmiştir. Moskova Sefâretine henüz atama yapılmayışının ise bu temenniyle çeliştiğini ifade etmiştir. Rauf Bey, Tiflis Mümessili Muhtar Bey'in Moskova Sefaretine atandığını ve atamanın Sovyetler Birliği tarafından uygun görüldüğünü beyan etmiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 24, İ: 137, Birinci Celse



BMM ZC, C: 24, İ: 137, İkinci Celse



1301



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



13



Kasım



İstanbul Vali Vekilliği, Ankara Hükümeti'ne, İstanbul'dan 25 kişinin Mısır'a kaçtığı istihbaratını bildirdi. [Cmh]



Kaçtığı belirtilen isimler şu şekildedir: Salih Paşa, KSG IV Tevfik Paşa, Hürriyet ve İtilaf Merkez Heyetinden Şaban, Rıza Tevfik, eski Polis Umum Müdürü Hasan Tahsin, eski Şeyhülislam Mustafa Sabri, Alemdarcı Kadri Pehlivan, Polis Mektebi Müdürü Galip, eski Ankara Valisi Muhiddin Paşa, Adliye Nâzırı Mustafa, Cemal, Polis müdürlüğü eski memurlarından Mehmet Celâlettin, Hoca Sabri, Konyalı Zeynelabidin, Gümülcineli İsmail, Mahir Said, vd. Tevfik Paşa, istihbarata konu olan kaçışı yönündeki söylentileri 17 Kasım 1922 tarihinde İkdam Gazetesi'ne verdiği beyanatla yalanlayacaktır.



14



Kasım



Müttefik Devletler arasında 13 Kasım 1922 tarihinde başlaması gereken Lozan KSG IV Paris görüşmeleri başladı. Konferansı'nı 20 Kasım 1922 tarihine erteleten İngiltere, Müttefik Devletler arasında gerçekleşen Paris görüşmelerinde önceden belirlenen barış şartlarının kabul edilmemesi halinde Türklere karşı askeri yaptırım tedbirinin dahi alınabileceği bir ortak cephe teklifinde bulunmuştur. İngiltere'nin kabul edilmesini istediği barış şartları şöyledir: Batı Trakya'da plebisitin reddi, Boğazların denetimi, bazı değişikliklerle kapitülasyonların yürürlükte kalması, Türkiye'nin savaş tazminatı ödemesi, azınlık haklarının güvence altına alınması, Türk askeri gücünün sınırlandırılması vb. 15 Kasım 1922 günü Fransa Başbakanı Poincaré, İngiltere'nin Paris temsilcisi Hardinge'e barış şartlarına ilişkin kimi yumuşatıcı hükümler önerecektir. Fransa, Edirne ile Ege adalarının Türkiye'ye bırakılmasını ve Trakya'nın askerden arındırılmasını önermekte; kapitülasyonların ve savaş tazminatının yanında olduğunu söylemektedir.



15



Kasım



İngiltere'de genel seçimler yapıldı.



Seçim sonuçlarına göre, Lloyd George'un başında bu- KSG IV lunduğu Liberal Parti, 61 sandalye kaybederek 57 milletvekilliğine düşmüş; İşçi Partisi sandalye sayısını 61'den 138'e yükseltmiş; Asquithci Liberaller sandalye sayılarını 31'den 60'a yükseltmiş; Muhafazakâr Parti sandalye sayısını 333'ten 344'e yükseltmiştir.



15



Kasım



Lozan Sulh Konferansı Heyeti Reisi İsmet Paşa, Fransa Başbakanı ve Dışişleri Bakanı Poincaré ile görüştü. [Cmh]



Lozan Konferansı'nın 13 Ekim 1922 tarihinde başla- KSG IV maması üzerine, İsmet Paşa, Poincaré'nin daveti üzerine Paris'e gelmiştir. İsmet Paşa ile birlikte Ferit Bey, Münir Bey ve Dr.Nihat Reşat Bey de Paris'e gelmiştir. Görüşmede Poincaré, Ankara Hükümeti'nin son talimatnamesinin subaylar tarafından çok sert tatbik edildiğini, Türkiye'deki Fransız çıkarlarının yara aldığını ve Ankara Anlaşması hükümlerine uyulmasını istediklerini söylemiştir. Fransız okullarına ve Fransız meşru ticaretine zarar vermek istemedikleri yönünde bir demeç vermiş olan İsmet Paşa, söz konusu uygulamalardan haberdar olmadığını dile getirmiştir. İsmet Paşa, görüşme sonrası verdiği ikinci demeçte ise, demokratik bir kuruluş sürecinde olunduğunu, kapitülasyonların yedi yıl önce kaldırıldığını, Türkiye'de yasaların laikleştirildiğini ifade etmiş; mevcutta 150.000 kişilik bir ordunun hazırda beklediğini belirtmiştir.



1302



Yönetim Zamandizini



Kaynak



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



15



Kasım



Rusya Hariciye Komiseri Çiçerin'in Hâkimiyeti Milliye Bayramı münasebetiyle yolladığı tebrikname Meclis'te okundu. [Cmh]



Yazıda, Boğazların dış düşmanların her suikastine karşı korunması, karada ve denizde egemenlik haklarının tam olarak elde edilmesi temenni edilmiştir. Bugün Meclis'te ayrıca Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası Genel Sekreteri Sefik Hüsnü'nün de Saltanatın kaldırılmasıyla ilgili tebriknamesi okunmuştur.



BMM ZC, C: 24, İ: 138, Birinci Celse



15



Kasım



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Lozan Sulh Konferansı hakkında Hariciye Vekili İsmet Paşa'dan mevrut telgrafı tebliğ etti. [Cmh]



Hariciye Vekili İsmet Paşa, 14 Kasım 1338 tarihli telgrafında Lozan Konferansı'nın içtima tarihi olarak belirlenen 13 Kasım 1338 tarihinde toplanmadığını bildirmiştir. Sulh akdinde yalnız Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin hüsnüniyetinin kafi olmadığını söyledikten sonra, teehhür vesilesiyle sulh istihsali için mücadele edildiğinin ve istiklâli milliden başka bir gayenin olmadığının cihana ilan edilmiş olduğunu ifade etmiştir.



BMM ZC, C: 24, İ: 138, İkinci Celse



15



Kasım



Kırşehir Mebusu Müfid Efendi İkinci Reisvekilliğine intihap olundu. [Cmh]



15



Kasım



İstanbul Kumandanlığı kuruldu. [Cmh]



15



Kasım



Edirne Valisi Şakir Bey, İs- Şakir Bey, Trakya'nın yeni idaresi hakkında bilgi KSG IV tanbul'da Refet Paşa ile gö- vermek üzere Çorlu'dan İstanbul'a gelmiştir. rüştü. [Cmh]



15



Kasım



Vahdettin, Müttefik Ordular Başkumandanı General Harington'dan yardım istedi. [Osm]



Hayatının tehlikede olduğunu belirten Vahdettin, Ge- KSG IV; neral Harington'dan yardım istemiştir. Harington'un, TKSK I, II talebi yazılı olarak iletmesini istemesi üzerine, Vahdettin, 16 Kasım 1922 tarihinde isteğini yazılı olarak beyan edecektir. Vahdettin, yazılı olarak belirttiği talebinde "Halife-i Müslimin" unvanını kullanacak ve şöyle diyecektir: "İstanbul'da hayatımı tehlikede gördüğümden İngiltere devlet-i fehimesine iltica ve bir an evvel İstanbul'dan mahall-i ahara naklimi talep ederim efendim." Refet Paşa da, Mustafa Kemal Paşa'dan aldığı talimat üzerine, Mustafa Kemal'le görüşmek isteyen Vahdettin'in isteğini yazılı olarak iletmesi gerektiğini belirtmiştir.



15



Kasım



İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace Rumbold, Lozan'a gitmek üzere İstanbul'dan ayrıldı. [YK]



Lozan Konferansı'nda İngiltere delegasyonunda bu- TKSK I, lunacak İngiliz Yüksek Komiseri Sir Horace II; KSG IV Rumbold, Baştercüman Mr.Ryan ve İngiliz Dayinler Vekili Adam Blocak, aileleriyle birlikte İstanbul'dan Lozan'a hareket etmişlerdir. İngiliz Yüksek Komiserliğine Henderson vekâlet edecektir.



15



Kasım



Müttefik Devletler, Sovyet- Ukrayna ve Gürcistan'ın, sadece Boğazlarla ilgili me- KSG IV ler Birliği'nin Ukrayna ve selelerde Sovyetler Birliği kadrosuna dahil olarak göGürcistan'ın da Lozan Kon- rüşmelere katılabileceği bildirilmiştir. feransı'na katılması talebine cevap verdiler.



15



Kasım



Türkiye Sosyalist Fırkası Başkanı İştirakçi Hüseyin Hilmi, İstanbul'da tabancayla vurularak öldürüldü.



BMM ZC, C: 24, İ: 138, İkinci Celse



Harbiye Nezâreti ile İstanbul Kumandanlığı birleştiri- KSG IV lerek, kolordu kumandanlığı yetkisiyle İstanbul Kumandanlığı kurulmuştur. Kumandanlık görevine vekâleten Abdurrahman Nafiz Bey atanmıştır.



KSG IV



1922 Yılı



1303



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



16



Kasım



İtalyan Yüksek Komiseri Mr.Garoni, Refet Paşa'yı ziyaret etti.



İsveç Elçisi, Bulgar Başpiskoposu, İtalyan Yüksek KSG IV Komiseri, İstanbul Vali Vekili Esat Bey ve Şehremini Ziya Bey, Refet Paşa'yı ziyaret etmişlerdir.



16



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 116. ve 119.maddeleri tadilen kabul olundu. [Cmh]



Nahiye müdür, muavin ve vekillerinin azli ve teczi- BMM ZC, yesi ile ilgili 119.madde Meclise gelmiş ve tekrar C: 24, Dahiliye Encümenine iade edilmiştir. Madde şu şek- İ: 139 liyle kabul edilmiştir: Nahiye müdür, muavin ve vekilleri muhalifi kanun harekâttan nâşi kavanini mevzua ahkâmına tevfikan takibolunurlar. Bir mahkeme hükmü olmadıkça nahiye müdür, muavin ve vekilleri azledilemezler.



16



Kasım



İstanbul merkez telgrafha- İstanbul merkez telgrafhanesindeki İngiliz sansürü- BCA: nesindeki İngiliz sansürünü nün kaldırıldığı ve bu sansürün sadece matbuata ait 30..10.0.0/ kaldırılğı bildirildi. [Cmh] telgraf ve mektuplar için uygulanacağı bildirilmiştir. 159.115..11 ./16711



16



Kasım



2000 sayılı Amerika Fevkalade Komiserliği İzmir delgesi hakkında İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Amerikan Hükümeti ile doğrudan siyasi ilişkilerin kurulması ile, İstanbul Fevkalade Komiserliği İzmir delegesi Mr.Embri'ne hukuki haklarının verilebileceği kabul edilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.36..20./ 114-9



16



Kasım



2004 sayılı Beyrut, Suriye ve Halep'te bir siyasi heyetin bulundurulmasına ilişkin İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



Adana'daki Fransız misyonuna karşılık Beyrut, Suriye ve Halep'te bir siyasi heyetin bulundurulması hususunda Paris temsilcisi Ferit Bey'in aracılığıyla Fransa nezdinde teşebbüste bulunulmasına karar verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.37..4./ 438-13



17



Kasım



Vahdettin İngiliz savaş gemisi Malaya'yla İstanbul'dan kaçtı.



Son Osmanlı Padişahı Vahidettin İstanbul'da hayatının tehlikede olduğunu söyleyerek Müttefik Ordular Başkumandanı General Harington'a yazılı olarak yaptığı başvuruda İngiltere'ye sığınma isteğinde bulunmuştu. General Harrington kendisini almaya giderek Malaya'ya kadar kendisine refaket etmiş ve Vahidettin Bahrisefit Filosu Umum Kumandanı Amiral Sir Dobrock nezaretinde Malta'ya gitmek üzere İstanbul'dan ayrılmıştır. İngiliz Yüksek Komiser Vekili Henderson, kendisini İngiliz topraklarına ayak basması nedeniyle selamlamıştır. Vahdettin, tahtan vazgeçmediğini ve şerefini korumak için İstanbul'u terkettiğini belirtmiştir. Vahidettin'in kaçışı İngiliz Müsteşarı tarafından geminin hareketinden sonra General Pellé'ye bildirilmiştir. Pellé Hilafeti alet etmeyeceklerini zannettiği söylemiştir. 36. Osmanlı Padişahı olan VI.Mehmet Vahdettin, 3 Temmuz 1918 tarihinde tahta çıkmıştı. Halifelik davasını sürdürecek Vahdettin, beklediği desteği bulamayacak ve 26 Mayıs 1926'da San Remo'da ölecektir.



BCA: 30..10.0.0/ 202.379..14 ./24416; BMM ZC, C: 24, İ: 140, Beşinci Celse; AK; KSG IV; BMM GCZ, İ: 140, Dördüncü Celse



17



Kasım



Refet Paşa, Vahdettin'in kaçışı ile ilgili İcra Vekilleri Heyeti'ni ve Mustafa Kemal Paşa'yı bilgilendirdi. [Cmh]



Refet Paşa, İcra Vekilleri Heyetine Padişah Vahdettin'in kaçtığını ve emaneti mukaddesenin [kutsal emanetler] korunması için gereken tedbiri alacağını bildirmiştir. Cevaben Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa, Meclisce intihap olunacak halifenin henüz belli olmadığını; ancak en çok önem atfettikleri meselenin "Meclisin intihap eittiği halifenin dahi padişahlık davasına kalkması bu hususta İngilizler ve diğer müttefik Devletlere istinat etmesi ilhtlmali" olduğunu açıklamıştır. Bu noktada, Abdülmecid



BMM GCZ, İ: 140, Dördüncü Celse



1304



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Efendi'nin temayülünün kendisi tarafından çok gizli bir şekilde öğrenilmesini ve olabiliyorsa kendisinden bu konuda bir sened alınmasını istemiştir. Mustafa Kemal Paşa, cevabında Rauf Bey ile mutabık olduklarını ve kendisinden 18 Kasım 1922 tarihine kadar cevap beklediklerini de eklemiştir. Abdülmecid Efendi, "Büyük Millet Meclisinin hilafet ve saltanat hakkında ittihaz ettiği kararı tamamen tasdik ve tasvip ediyorum." diye yazdığı mektubu Refet Paşa aracılığıyla Büyük Millet Meclisi'ne iletmiştir. Refet Paşa, firarla ilgili, Vahdettin'in üç seneden beri devam eden ihaneti nedeniyle makamı hilafetin zaten münhal olduğu veya son güne kadar makamı hilafette bulunduğu halde bu makama ihanet ederek firar ettiği yönünde açıklama yapılmasını önermiştir. 17



Kasım



Müttefik Orduları Başkumandanı General Harington, Padişah Vahdettin'in İngiltere'ye sığınması ile ilgili bir beyanname yayımlandı. [YK]



Harington, Zatı Şahanenin "hürriyet ve hayatını tehlikede gördüğünden bütün islamların halifesi sıfatı ile İngiliz himayesini ve aynı zamanda İstanbul'dan başka bir yere naklini talep etmiştir. Zatı Şahanenin arzusu bu sabah ifa olunmuştur." diye beyan etmiştir.



17



Kasım



İzmir Valisi Mustafa Abdülhalik Bey, İkdam Gazetesi muhabirinin İzmir'le ilgili sorularını cevapladı.



Abdülhalik Bey, İzmir ve yanan kasabaların yeniden KSG IV, imar edileceğini, bunun için yabancılardan da teklif İkG: alındığını; şehirde mülki idarenin tesis edildiğini, 22.11.1922 mülki memurların geldiğini, adli memurların ise henüz gelmediğini; göçmenler döndükten sonra nüfus sayımı yapılacağını; Osmanlı Bankası, Banko dö Roma ve Kredi Lyone'un çalışmaya başladığını; Vilayet Umum Meclisi için seçim yapılmadığını, 1919 yılı seçimlerinde seçilenlerin görevlerine devam edeceklerini; ihracattan vergi alınmadığını söylemiştir.



17



Kasım



İtalyan Yüksek Komiseri Mr.Garoni, Lozan'a gitmek üzere İstanbul'dan ayrıldı. [YK]



18



Kasım



Müdafaai Milliye Vekili Kâzım Paşa Ankara'ya avdet etti.



Kâzım Paşa avdeti münasebetiyle Mecliste orduda BMM ZC, gerçekleştirdiği teftişle ilgili beyanatta bulunmuştur. C: 24,



Meclis'in gizli oturumunda, Halife Vahidettin'in firarı ve hal'i ve Halifeliğe Abdülmecit Efendinin seçilmesi müzakere edildi. [Cmh]



İcra Vekilleri Heyeti, sabah yaptıkları içtimada, Hilafet makamını işgal eden zatın Sevr Anlaşmasını imzalaması, halife unvanıyla İngiltere'ye başvurması nedeniyle sadece memlekete karşı değil bütün islam alemine karşı ihanet içinde olduğuna ve bu nedenle emaneti İslamiyeye başka bir zatın intihap edilmesinin gerektiğine karar vermiştir. İcra Vekilleri Heyeti'nden bazı isimler, seçilecek halifenin Anadolu'ya gelmesi gerektiğini düşünmektedirler. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Abdülmecid Efendi'nin halife seçilmesini uygun gördüklerini açıklamıştır. Halifenin fetva ile belirlenmesi gerektiği, Şer'iye Vekili'nin vereceği fetva tartışılmıştır. Mersin Mebusu Salâhaddin Bey, Halife'ye usulen ve şer'an biadın lazım olduğunu; Halife'nin de islama ve Türkiye Hükümetine hâdim olacağına yemin etmesi gerektiğini



18



Kasım



BMM GCZ, İ: 140, Dördüncü Celse



KSG IV



İ: 140, Üçüncü Celse



1922 Yılı



BMM GCZ, İ: 140, Dördüncü, Beşinci ve Altıncı Celseler



1305



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



söylemiştir. Aslen, Meclis'te İstanbul'un işgal altında olduğunu söyleyerek Halife'nin Anadolu'ya gelmesine taraftar olanlar Halife'ye biat edilmesi gerektiğini düşünenlerdir. Hatta Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, islâmiyette Vatikan'ın taklit edilemeyeceğini; çünkü, hâkimiyetin aslen halifede olduğunu, halifeden ayrı bir saltanat makamı olmadığını ve şûra ile idarenin esas olduğu islâmda halifenin de şûranın reisi tabiisi olduğunu söylemiş; Halife'nin aynı zamanda Büyük Millet Meclisi Reisliği vazifesinin verilmesinin mecburi olduğunu dile getirmiştir. 18



Kasım



313 sayılı Vahideddin'in Vahdettin TBMM Hükümetince halifelikten düşü- BMM ZC, halli hakkında Heyeti Umu- rülmüştür. Heyeti Vekile Vahidettin'in düşman tara- C: 24, miye Kararı alındı. [Cmh] fına firar etmesi nedeniyle mevkii hilâfetin münhal İ: 140 olduğuna kanaat getirmiş ve yeni bir halifenin intihabının gerekli olduğuna karar vermiştir. Bunun üzerine, Halife Vahidettin Efendinin inhilâ ettiğine dair Şer'iye Vekili Vehbi Efendi'nin fetvası okunarak kabul edilmiştir. Fetvada Vahidettin Efendi'nin "ecnebi himayesine iltica ederek Makamı Hilâfeti terk ve firar ile hilâfetten bilfiil feragat etmekle şer'an münhal" olduğu ve "bu surette hukuk ve menafii İslâmiyeyi sıyaneten Makamı Hilâfete lâyık bir zata erbabı hal ve akt tarafından biy'at olunmanın vacib" olduğu bildirilmiştir.



18



Kasım



Abdülmecid Efendi halife seçildi. [Cmh]



Şer'iye Vekili Vehbi Efendi'nin fetvası mucibince in- BMM ZC, tihabına karar verilen Makamı Hilâfet için yapılan in- C: 24, tihapta Abdülmecid Efendi 163 mebustan 148'inin İ: 140 oyunu alarak halife seçilmiştir.



18



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Refet Paşa'ya Halife Abdülmecid ile ilgili bazı talimatlar gönderdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Abdülmecid Efendi'nin sadece Nutuk "Müslümanların halifesi" ünvanını kullanabileceğini, onun İslâm alemine yayımlayacağı bildiriyi önceden görmek istediklerini, bu bildiride Vahdettin'in kınanmasını ve Meclis kararından dolayı sevindiğinin belirtilmesini dilediklerini, Büyük Millet Meclisi'nin yönetim biçiminin övülmesini temenni ettiklerini bildirmiştir.



18



Kasım



Fransa'da Poincaré Hükümeti güvenoyu aldı.



Poincaré, Fransız Parlamentosu'nda yaptığı konuş- KSG IV mada Doğu barışı için müttefiklerinden ayrı hareket etmeyeceğini belirtmiş ve Ankara Anlaşması'na uyulması için Türkiye'nin zorlanacağını söylemiştir. Hükümet için yapılan güvenoylamasında, 160 güvensizlik oyuna karşın 462 oyla Hükümet güvenoyu almıştır. Aynı gün, İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon ve Poincaré Paris'te görüşerek, Lozan Konferansı'nda takip edilecek siyaset hakkında anlaşmışlardır. Benzer içerikli bir toplantıyı, İtalyan Başbakanı Mussollini'nin katılımıyla 19 Kasım 1922 tarihinde Lozan'da da yapacaklardır.



19



Kasım



Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa, Abdülmecid Efendi'ye bir yazı ile halife seçildiğini bildirdi.



Yazıyı, İslâm dünyasına yayımlanacak bildiriyle bir- Nutuk, likte Abdülmecid Efendi'ye Refet Paşa iletmiştir. KSG IV Abdülmecid Efendi, bildiri hakkındaki görüşlerini söylemiş ve kendisinin hazırladığı bildiriyle birlikte yeni bir bildiri yazılmasını önermiştir. Refet Paşa, Mustafa Kemal Paşa ve İcra Vekilleri Heyeti Reisi



1306



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



Rauf Bey'e, yaptığı görüşmeyi iletmiş; Abdülmecid'in Dolmabahçe Sarayı'nda oturacağını, bildiride "Halife-i Müslümin ve Hadimülharemeyn" unvanını kullanmak istediğini, cuma selamlığında hil'at ve "Fatih'e ait şekilde" sarık takınmak istediğini belirtmiştir. 20



Kasım



Lozan Konferansı başladı.



20



Kasım



282 sayılı Yunanlılardan Tahlis Olunan Mahallerde Menhubat Komisyonlarının Sureti Teşkiline dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Yunanlılar tarafından işgal ve sonra istirdat edilen BMM ZC, yerlerimizde işgal müddeti zarfında cürümden müte- C: 25, vellit olmıyarak gaspedilmiş olan ve bin liraya kadar İ: 141 kıymeti bulunan menkul ve gayrimenkule ait her türlü dâvayı ve bin liradan az veya çok istihkak dâvalarını görmek üzere muvakkat surette kaza yetkisini haiz Menhubat Komisyonları teşkil edilmesine karar verilmiştir. Komisyon riyasetini vilâyet, liva ve kaza merkezlerinde en büyük mülkiye memuru veya tensip edeceği bir zatın üstlenecektir. Komisyonlar her mahallin idare ve belediye meclisleri âzası tarafından, erbabı vukuf meyanında intihap olunacaktır. Komisyonların mukarreratına beş gün zarfında itiraz edilebilecek ve itirazlar meclisi idarece değerlendirilecektir. Tetkik olunan kararlar katîdir.



20



Kasım



314 sayılı Abdülmecid Efendi nezdine bir heyet izamına dair Heyeti Umumiye Kararı kabul edildi. [Cmh]



Halife Abdülmecid Hazretlerine Emanatı Mübarekeyi teslim, arzı tebrikat ve biy'at etmek üzere İstanbul'a izam edecek bir Heyet intihap edilmiştir. Divanı Riyasetçe intihap olunan İkinci Reisvekili Müfid Efendi, Kâtip Hakkı Bey, Kâtip Atıf Bey ve idare memuru Emîr Paşa takdim edilmiştir. Divanı Riyasetçe intihap olunan âzalara ilaveten Heyeti Umumiyeden on beş kişinin bakur'a intihap edilmesine karar verilmiştir. Rasim Bey (Cebelibereket), Halil İbrahim Efendi (Eskişehir), Mehmed Vasfi Efendi (Karahisarı Şarki), Operatör Emin Bey (Bursa), Durak Bey (Erzurum), Hamdi Bey (Tokad), Ziya Bey (Kângırı), Eyüb Sabri Bey (Eskişehir), Hacı Mustafa Efendi (Ankara), Şeh Servet Efendi (Bursa), Feyyaz Âli Bey (Yozgad), Hilmi Bey (Ardahan), Hüseyin Bey (Erzincan), Şerif Bey (Sinob), Mehmed Efendi (Adana), Server Bey (Ardahan) Heyeti Umumiyece intihap olunmuştur. İstanbul'a izam edecek Heyet şer'i şerif dairesinde biy'ata memur edilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 141, Üçüncü Celse; BMM GCZ, İ: 141, Üçüncü Celse



20



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey'in, İstanbul ahvaline ve Refet Paşa'nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye Vekillerinden istizah takriri müzakere edildi. [Cmh]



Yusuf Ziya Bey'in takririnde, Trakya'yı teslimle görevlendirilen Refet Paşa'ya hangi makam tarafından "Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Başkumandanlık mümessili" unvanı ile İstanbul Reisliğinin verildiği, bu unvanın tevcihindeki siyasi ve idari maksadın ne olduğu, salâhiyetinin ne olduğu, kanunların vazı, tadili ve ilgası Büyük Millet Meclisi'ne ait iken Refet Paşa'nın gümrük resmi hakkındaki kanunu ne suretle tadil edebildiği ve gümrük tarifesinde ne suretle tenzilât icra edebildiği sorulmuştur. Takrir sahipleri, fevkalâde unvanı ve İstanbul'da bir "Heyeti Vekilecik" kurduğu için Refet Paşa'yı ve onu görevlendirenleri eleştirmiş; bu kararın eğer gerekli idiyse



BMM GCZ, İ: 141, İkinci Celse



BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse



1922 Yılı



1307



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



neden Meclis tarafından alınmadığını sormuşlardır. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Refet Paşa'yı Trakya'yı teslim almaya kumandan veya vali sıfatıyla yollayamayacakları ve gerektiğinde askeri, mülki kuvvetleri ve tekmil vazaifi bir elde toplayacak salâhiyete haiz olması için ona Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Başkumandanlık mümessili ünvanını verdiklerini söylemiştir. Teslimden sorumlu olduğu için mülki memur, Trakya'daki askeri harekâtın murakıbı olduğu için Başkumandanlık mümessilidir. Saltanatın kaldırılması üzerine, İstanbul devairi merkeziyesinin başsız kalması ve Ankara Hükümeti'ne başvurması, Mudanya Mütarekesi nedeniyle İstanbul'a doğrudan vazıyed edilememesi nedeniyle Refet Paşa, İstanbul idaresine vazıyed etmiş ve Hükümeti hemen bilgilendirmiştir. Bu şekilde, İstanbul'da ortaya çıkabilecek Meclis karşıtı bir karışıklığı da önlemiştir. Bu noktada, Rauf Bey, Refet Paşa'nın kendi talimatları doğrultusunda hareket ettiğini belirterek, "Ahvalin fevkalâdeliğine nazaran İstanbul'un vaziyetine yüksekten nazaret etmek ve mecburiyet görününce mukarrerat ittihaz edip bize malumat vermek üzere salâhiyet verdik." demiştir. Hamit Bey'in Lozan Konferansı'na hareketi nedeniyle İstanbul temsilciliği görevinin de Hariciye Vekili İsmet Paşa tarafından kendisine verildiğini eklemiştir. 20



Kasım



Mustafa Kemal Paşa, Refet Paşa'nın Abdülmecid Efendi'yle görüşmesine ilişkin 19 Kasım 1922 tarihli yazısına cevap verdi. [Cmh]



Mustafa Kemal Paşa, Abdülmecid Efendi'nin Nutuk "Hadimülharemeyn" sanını da kullanabileceğini, Cuma selâmlığında Fatih gibi giyinmesinin doğru olmayacağını, Vahdettin'in adı doğrudan geçmese dahi eski halife zamanında düşülen kötü durumdan bahsedilmesi gerektiğini bildirmiştir. Refet Paşa, aynı gün, Abdülmecid Efendi'nin o gün yayımladığı yazıda "Peygamber'in Halifesi ve Hadimülharemeyn" unvanını ve "Abdülaziz Han oğlu Abdülmecid" imzasını kullandığını, bildirisinde Vahdettin'e değinmekten vazgeçtiğini iletmiştir.



21



Kasım



Lozan Konferansı'nın ilk oturumu yapıldı.



Müzakerata Trakya hududuyla Garbi Trakya'da ârayı BMM ZC, C: 25, umumiyeye müracaat meselelerinden başlanmıştır. İ: 147, Birinci Celse



21



Kasım



315 sayılı Bursalı Hakkı'nın tahliyesine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniye mücrimlerinden İstiklâl Mahkemesince beraatına karar verilen Bursalı Hakkı hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Bursalı Hakkı'nın tahliyesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 142, Birinci Celse



21



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey'in, İstanbul ahvaline ve Refet Paşa'nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye Vekillerinden istizah takriri müzakere edildi. [Cmh]



Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey, Refet Paşa'nın görevlendirilmesiyle ilgili değil; "Büyük Millet Meclisi Hükümeti ve Başkumandanlık mümessili" unvanı ile fevkalâde salâhiyetle görevlendirilmesiyle ilgili şikayetlerinin olduğunu söylemiştir. İcra Vekilleri Heyeti'ni, kendilerinin olmayan bir salâhiyeti başka bir kişiye vermekle ve Refet Paşa'yı idareyi bir asker gibi yönetmekle eleştirmiştir. Refet Paşa'nın İstanbul'da alelusul bir teşkilât yaptığını ve söz konusu teşkilâtın mevcut teşkilâtlardan hiçbirine benzemediğini dile



BMM GCZ, İ: 142, Üçüncü Celse



1308



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



getirmiştir. Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid Bey ise, Büyük Millet Meclisi'nin Başkumandanlık yetkisini Mustafa Kemal Paşa'ya verdiğini hatırlatmış ve Meclis'ten çıkan kanun veya karar olmadan Meclis'in şahsiyetinde mündemiç olan Başkumandanlığın nasıl temsilen de olsa Refet Paşa'ya verilebildiğini sormuştur. 22



Kasım



316 sayılı Tepedelenli Nurettin hakkında verilen hükme dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Hiyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Tepedenli Nureddin hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Hiyaneti Vataniye Kanununa tevfikan hükmün ref'iyle kavaidi umumiye dairesinde ve mahakimi aidesinde muhakeme edilmek üzere evrak Adliye Vekâletine tevdi edilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 143, Birinci Celse



22



Kasım



283 sayılı Hamidoğlu Yusuf'un Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı sureti katiyede yedi buçuk sene küreğe mahkûm ve elyevm Amasya Hapishanesinde mahpus bulunan Hamidoğlu Yusuf'un mâlûliyeti daimesine binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 143, Birinci Celse



22



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, Erzincan Mebusu Hüseyin Bey ve rüfekası ile Bursa Mebusu Hacı Şükrü Bey'in, İstanbul ahvaline ve Refet Paşa'nın harekâtına dair İcra Vekilleri Heyeti Reisi ile Hariciye, Dahiliye ve Maliye Vekillerinden istizah takriri sonunda itimad takriri kabul edildi. [Cmh]



Kângırı Mebusu Neşet Bey, Refet Paşa'nın İstanbul'da kendisinin riyasette olduğu 12 şubeli bir Heyeti Vekilecik kurduğunu iddia etmiştir. Bunu, 21 Kasım 1922 tarihinde Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in belirttiği gibi, kolordu şubelerine kendine göre adlar vererek yapmıştır. Kolorduların 7 şubesi vardır ve bunların adları yurdun her yerinde aynıdır; ancak, Refet Paşa, İstanbul'da bu şubelere ek olarak bir de hariciye ve dahiliye şubesi ihdas etmiştir. Lâzistan Mebusu Necati Bey ve Gaziayıntap Mebusu Yasin Bey, 700 yıllık bir saltanata son verilirken İstanbul'da olay çıkmamasını Refet Paşa'ya borçlu olduklarını, Kuvayı Milliye'nin teşkil edilmesindeki fevkalâdeliğe benzer bir fevkalâdeliğin İstanbul'da yaşanmış olduğunu savunmuşlardır. İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Başkumandanlık mümessilliği sıfatının olmadığını, Refet Paşa'nın Başkumandanlık tarafından Trakya'nın tesellümüne memur edildiğini söylemiştir. Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey, aleni celsede Dahiliye Vekilinden istizah istediğini dile getirmiştir. Günlerdir süren müzakereler sonucunda, Genç Mebusu Hamdi Bey'in takriri kabul edilerek, İcra Vekilleri Heyeti Reisi, Hariciye Vekili, Dahiliye Vekili ve Maliye Vekiline itimad edilmiştir.



BMM GCZ, İ: 143, İkinci Celse



23



Kasım



İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey, Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey ve Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey'e beyanı itimad olunduğu ilan edildi. [Cmh]



Müzakeresi hafi içtimalarda yapılan istizah takriri münasebetiyle neticesinin alenen efkârı umumiyeye tebliği hakkında İcra Vekilleri Heyeti Reisi Rauf Bey'in teklifi kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 144, Birinci Celse



23



Kasım



Muş Mebusu Abdülgani Beyin, posta ve telgraf memurlarının sureti istihdamına dair sual takririne Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey tahriren cevap verdi. [Cmh]



Posta ve Telgraf İdaresi'nin Hükümeti Milliyenin te- BMM ZC, essüsünden sonra neden şakirt kabul edilmediği ve C: 25, mesai saatleriyle ilgili sual takririne cevap verilmiştir. İ: 144, Birinci Celse



1922 Yılı



1309



G.



Ay



Olay/Mevzuat



23



Kasım



İdarei Kura ve Nevahi Ka- Dokuzuncu fasıl (bütçe) birinci kısımının (nahiyenin nunu Lâyihasının bütçe fas- varidat ve masarifatı) müzakeresine başlanmıştır. lının müzakeresine başlan- 121.maddenin müzakeresi yarım kalmıştır. dı. [Cmh]



23



Kasım



Aydın Mutasarrıflığı'na Malatya Mutasarrıfı Vehbi Bey tayin edildi. [Cmh]



23



Kasım



Açıklamalar



Kaynak BMM ZC, C: 25, İ: 144, Birinci Celse



Karahisarı Sahib Mutasarrıflığı'na Kozan Mutasarrıfı BCA: 30..18.1.1/ Münir Bey tayin edildi. 6.37..14./ 71-103; BCA: 30..18.1.1/ 6.37..15./ 71-104



2018 sayılı Suriye uyruklu- Suriye uyruklu olup Türkiye'yi terketmek isteyenlerin BCA: lara ilişkin İcra Vekilleri bir daha geri dönmemek üzere serbest bırakılmalarına 30..18.1.1/ 6.37..18./ Heyeti Kararı alındı. [Cmh] karar verilmiştir. 438-14



23



Kasım



2013 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile ağır suçu olmayan mahkumların bir ay süreyle tahliyelerine karar verildi. [Cmh]



25



Kasım



Edirne işgalden kurtuldu.



25



Kasım



Denizli Mebusu Yusuf Beyle rüfekasının memaliki müstahlasa ahvaline dair takrir ile Memaliki müstahlasada metruk mallar üzerinde yapılan suistimal hakkında Kütahya Mebusu Ragıb Beye gelen ve Mecliste okunan mektup üzerine müzakere yapıldı. [Cmh]



26



Kasım



Çanakkale işgalden kurtuldu.



27



Kasım



Memaliki müstahlasadan avdet etmiş olan Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey memaliki müstahlasa ahvaline dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Hasan Fehmi Bey, emvali metruke, iskan ve muhacirin meselelerinin yoğunluğu ve karmaşıklığı nedeniyle memaliki müstahlasada fevkalâde idare ihtiyacının olduğunu dile getirmiştir. Emvali Metruke Komisyonu'nu ikame etmek üzere memaliki müstahlasanın dokuz mıntıkaya taksim edildiğini ve her bir mıntıkada birer müfettişin idaresi altında bir belediye âzası, bir Meclisi İdare âzası ve lüzumu kadar emvali metruke memurunun görevlendirildiğini bildirmiştir. Maliye Vekili izahatına hafi celsede devam etmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 146, İkinci Celse; BMM GCZ, İ: 146, Üçüncü Celse



27



Kasım



Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, Amasya İstiklâl Mahkemesine lüzum kalmadığına dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Ali Fethi Bey, intihabı tamamlanamayan Amasya İstiklâl Mahkemesi'ne, Pontus eşkiyasının imhasını nedeniyle lüzum kalmadığı ve Heyeti Vekile'nin teklifini geri aldığını bildirmiştir. Amasya'ya izam eden âzanın geri çağırılmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 146, İkinci Celse



27



Kasım



Halife Abdülmecid Hazretlerinin Meclise teşekkür telgrafı ve âlemi İslâma neşir buyurduğu beyanname Mecliste kaimen istisma olundu. [Cmh]



1310



Yönetim Zamandizini



Ağır suçu olmayan mahkumların ziraat mevsiminde BCA: tarlalarda çalışmak üzere bir ay süreyle tahliye edil- 30..18.1.1/ 6.37..13. melerine karar verilmiştir.



AK



Memaliki müstahlasada yapılan suistimallar ve Hükümetin bu suistimallere yedi iktidar ederek müdahale edememesi üzerine Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey'den hafi celsede verilen istizahın cevabını aleni celsede vermesi istenmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 145, Birinci Celse



AK



BMM ZC, C: 25, İ: 146, İkinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



27



Kasım



Şer'iye Encümeni Riyasetine Kângırı Mebusu Tevfik Efendi intihap olunduğu ilan edildi. [Cmh]



Şer'iye Encümeninin 24 Kasım 1922 tarihli içtimaın- BMM ZC, da Tevfik Efendi münhâl bulunan riyaset makamına C: 25, İ: 146, intihap olunmuştur. İkinci Celse



28



Kasım



"Sened-i Hakanilerin Balasına Mevzu Tuğra Yerine "Türkiye Büyük Millet Meclisi" Nam-ı Alisinin İkamesi ve Sened-i Mezkure İzafe olunan "Hakani" Kaydının Ref'i ile "Milli" Sıfatı Mübeccelinin Vaz'ı Hakkında Kararname" yayınlandı. [Cmh]



28



Kasım



Yunanistan'da Askeri Mahkeme eski yöneticileri Küçük Asya Felaketi'nden suçlu buldu.



28



Kasım



2030 sayılı İcra Vekilleri Rus Hükümeti tarafından Bayezid (Ağrı) KonsolosHeyeti Kararıyla, Sovyetler luğu kaldırılmadıkça İzmir'e Rus Konsolosluğu kabul Birliği'nin İzmir'e Konsoedilmemesine karar verilmiştir. losluk açma isteği koşullu olarak reddedildi. [Cmh]



28



Kasım



2032 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Defter-i Hakani Müdüriyeti kaldırıldı. [Cmh]



Defter-i Hakani Müdüriyeti'nin Umur-u Tasarrufiye BCA: Müdüriyeti haline getirilmesi ve tapu senetlerindeki 30..18.1.1/ 6.38..12./ tuğranın kaldırılmasına karar verilmiştir.



AK



Ekim ve Kasım aylarında gerçekleşen duruşmalar so- AK, MYT nucunda, Askeri Mahkeme, eski yöneticileri Küçük Asya Felaketi'nden suçlu bulmuştur. Dimitri Gunaris, Petros Protopapadakis, Nikolaos Stratos, Nikolaos Theotokis, Georgios Baltacis, Georgios Hacianestis ölüm, Ksenofon Stratigos ve Mihail Gudas müebbet hapis cezasına çarptırılmıştır. Kararın ardından iki saat sonra altı kişi idam edilmiştir. BCA: 30..18.1.1/ 6.38..10./ 114-10



246-6



29



Kasım



İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, Lozan Konferansı hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



Rauf Bey, 20 Kasım 1338 tarihinde başlayan Lozan Konferansı ile ilgili malumatta bulundu. Konferans çerçevesinde Trakya hududu, akalliyetlerin mübadele, tamirat, Musul ve gaz madenleri meselerinin mevzu bahis olduğunu iletmiştir. Bu meselelerden sadece Trakya hududu resmi olarak gündeme taşınmış; bu konuyla ilgili çeşitli komisyonlar kurulmuştur. Rauf Bey, ayrıca Lozan'daki gücün kırılmasına yönelik Garb basınının ittifaken bir propaganda kampanyası sürdürdüğünü belirtmiştir. Rauf Bey, beyanatının ardından Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey'in Sırbistan ve Yunanistan itilafı ile Lozan Sulh Konferansı hakkındaki sual takrirlerine cevap vermiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 147, Birinci Celse



29



Kasım



Meclis'in gizli oturumunda, Memaliki müstahlasadaki emvali metruke hakkında Maliye Vekilinden istizah takriri müzakere edildi. [Cmh]



Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey (Gümüşane), köylerdeki ürünün savaş nedeniyle zarar gördüğünü; ancak, zararın korkulacak derecede olmadığını dile getirmiştir. Gerekli tedbirlerin süratle alınması halinde, iki yıl içinde öncesinden iyi bir duruma gelinebileceğini eklemiştir. Tahsisatın tamamen tevsi edildiğini; köylüye doğrudan hayvan vermenin mümkün ve doğru olmadığını; ancak, verilen tahsisat ile köylünün hayvan temin edebileceğini açıklamıştır.



BMM GCZ, İ: 147, İkinci ve Üçüncü Celseler



1922 Yılı



1311



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



29



Kasım



Yunan Generali'nin İstanbul'u terkettiğine ilişkin malumat verildi. [Cmh]



Yunan Generali Katafakis'in İstanbul'u terk etmesine BCA: 30..10.0.0/ dair telgraf iletilmiştir.



204.393..27 ./24568



29



Kasım



İstanbul Muhacirin Müdüriyeti'nin 1332 yılı başından 1338 yılı sonuna kadar yaptığı harcamalarla ilgili cetvel iletildi. [Osm]



BCA: 272..0.0.65 /6.2..17.



30



Kasım



Mudanya Ateşkes Anlaşması uyarınca Doğu Trakya'nın teslim işlemleri tamamlandı.



AK



30



Kasım



Karahisarı Şarki Mebusu Mehmed Şükrü Bey'in, Hazineyi zarara sokan Reji Müdürü Umumisi Midhat Bey hakkında istizah takriri ile Trabzon Mebusu Hafız Mehmed Bey'in, emvali metrûkeye, Reji emvaline ve Gümüşane Muhasebecisine dair sual takririne Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey şifahen cevap verdi. [Cmh]



Maliye Vekâleti'nin 1337 ve 1338 tarihli emvali met- BMM ZC, ruke tütünleri üzerinde ferağ [satış] muamelesi ya- C: 25, pılmamasına ilişkin tebliğine karşın Reji Müdüriyeti İ: 148 Umumiyesi Bafra'daki bir şirkete ait 446.540 lira tutarındaki tütünün Amerikan Kumpanyası'na satışını gerçekleştirmiştir. Yapılan tahkikat sonucunda Reji Müdürü Umumisi Midhat Bey azledilmiştir. Takrirlerin müzakeresinde Reji İdaresinin Büyük Millet Meclisi Hükümeti kurulduktan sonraki hukuki statüsü ve şirkete ait emvalin Devlet emvalinden sayılıp sayılmayacağı mevzu bahis edilmiştir.



30



Kasım



Konya Mebusu Abdülhalim Çelebi Efendi'nin, Şimendifer Umuru (Demiryolları İşletmesi) hakkında Nafıa Vekâleti'ne bir istizah takriri verdi. [Cmh]



Düşman istilasından kurtarılan bölgelerdeki demiryolları tamir edildiği ve demiryolu tarifesi üç misline çıkarıldığı halde demiryollarında neden hala halkın rahatının sağlanamadığı, Şimendifer Umuru Müdürü Umumunun neden treni veya salonu mahsusla seyahat ettiği ve intizamsızlığın görülmesine rağmen neden yeni bir müdürün tayin edilmediği sorulmuştur.



BMM ZC, C: 25, İ: 148, Birinci Celse



30



Kasım



İzmir'de kurulacak banka hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



İktisat Vekili Mahmud Esad Bey'in, İzmir'de bir banka kurulmasıyla ilgili olarak İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine çektiği telgrafa cevap verilmemesi üzerine Ankara'ya hareket ettiği bildirilmiştir.



BCA: 30..10.0.0/ 138.988..2. /1312



2



Aralık



Erzurum Mebusu Süleyman Necati Bey, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey ve Canik Mebusu Emin Bey'in, İntihabı Mebusan Kanunu'nun tadiline dair kanun teklifi müzakeresinde Gazi Mustafa Kemal Paşa bir konuşma yaptı. [Cmh]



Kanun teklifinin 14.maddesinde "Büyük Millet Meclisine âza intihabolunabilmek için Türkiye'nin bugünkü hudutları dâhilindeki mahaller ahalisinden olmak meşruttur veya dairei intihabiye dâhilinde mütemekkin olmak meşruttur. Ondan sonra muhacereten gelenlerden Türk ve Kürtler tarihi iskânlarından itibaren beş sene mürur etmişse intihabolunabilir." denmiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa, teklifin doğrudan doğruya kendisini vatandaşlık hukukundan ıskat etmeye yönelik olduğunu söyleyerek, bu teklifi gündeme getirenlerin ecnebi düşmanlar gibi kendisini mücadelenen tecrid etmek istediklerini gösterdiğini dile getirmiştir. Mahalli tevellüdünün milli hududlar dışında kalmış ve hiçbir dairei intihabiyede beş yıldan fazla iskan edememiş olmasının milli mücadelenin gereği olduğunu ve kendisinin önceliği milli mücadeleye vererek vazifesini ifa etmekten başka bir su-



BMM ZC, C: 25, İ: 149, Birinci Celse



1312



Yönetim Zamandizini



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



çu olmadığını ifade etmiştir. Teklifi savunanlar, böyle bir niyetleri olmadığını ve teklifin Türkiye hududu dâhilinde vatandaşlık tesis etme mecburiyetinden doğduğunu söylemişlerdir. 2



Aralık



Maliye Vekili Hasan Fehmi 30 Kasım 1338 tarihli istizah kâfi görülerek Maliye BMM ZC, Bey'e beyanı itimad edildi. Vekili Hasan Fehmi Bey'e beyanı itimadda bulunul- C: 25, İ: 149, [Cmh] muştur. Birinci Celse



2



Aralık



197 numaralı 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanunu'nun 8.maddesi tefsir edildi. [Cmh]



Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin idaresi haricindeki mahallerden maaş almakta bulunan mütekaidin ve mazulin maaşlarının kat'ı 1337 senesi Muvazenei Umumiye Kanununun sekizinci maddesi gereğidir. Ancak, Mütekait Mülâzim Hasan Efendi 1 Mart 1336 tarihinde Antep'e naklolarak Hükümeti muvakkateden maaş almaya başladığı halde görev yerinin işgal edilmesi nedeniyle esir düşmüş ve memleket haricinde kalmıştır. Antep livası anavatana iltihak ettikten sonra görevine devam etmiştir. Bu nedenle, kanunu mezkurun makabline şümulü gayricaiz görülerek, Hasan Efendi ve emsalinin tekaüt maaşının tesviyesinin gerekli olduğu tefsiren karara bağlanmıştır.



2



Aralık



Memaliki Müstahlasada Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey'in BMM ZC, Muvakkat Mahakimi Ceza- memaliki müstahlasada üç istiklâl mahkemesi teşkili- C: 25, İ: 149 iye Teşkiline dair Kanun ne dair takriri de kanun lâyihasına raptedilmiştir. Lâyihası görüşülmeye başlandı. [Cmh]



2



Aralık



Divanı Riyaset için yapılan kâtip intihabında Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey kâtipliğe intihap oldu. [Cmh]



BMM ZC, C: 25, İ: 149, İkinci Celse



2



Aralık



Kavanini Maliye Encümeni Kavanini Maliye Encümeni riyasetine intihap, EncüRiyasetine Mardin Mebusu menin 27 Kasım 1922 tarihli içtimaında gerçekleştiNecip Bey'in intihap rilmiştir. olunduğu ilan olundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 25, İ: 149, Birinci Celse



3



Aralık



İstanbul'da bir Milli Ticaret Büyük Millet Meclisi'ne gönderilen tebrik telgrafınBirliği kurularak ilk kong- da, "İstanbul'un milliyetperver tüccarlarından bâzılaresini topladı. rının iştirakiyle iktisadi mücadeleye hazırlanmak üzere bir Milli Ticaret Birliği tesis edildiği" ve ilk kongresini topladığı bildirilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



4



Aralık



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Başkumandan Mustafa Kemal Paşa'ya Musul hazırlıklarıyla ilgili bir telgraf çekti. [Cmh]



BMM ZC, C: 25, İ: 149, Birinci Celse



Fevzi Paşa, tegrafta, "Musul mıntıkasında Misak-ı ÖB Milli hudutlarımızın icap ederse, silahla temini maksadıyla yapılan ihzarat (hazırlıklar)"ın tamamlandığını bildirmiş; "Elcezire'de harekât-ı askeriye icrası taarruz emrinin vürudundan on gün sonra mümkün" olabilecektir, demiştir. İngiltere'nin, Musul mıntıkasındaki tayyare kuvvetlerini tezyid ettiği; Köysancak ve Akra şiddetli harekâtta bulundukları; bölgede güçlü şimendifer ve otomobil yollarına sahip oldukları bilgisini iletmiştir.



1922 Yılı



1313



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



4



Aralık



Hilâl-i Ahmer ve Himaye-i Etfal Cemiyetleri'ne tayin yapıldı. [Cmh]



Hilâl-i Ahmer ve Himaye-i Etfal Cemiyetlerinin ida- BCA: resinin temini için Dahiliye ve Sıhhıye Vekâletleri tara- 30..10.0.0/ fından Muhittin Celâl ve Sait Beyler tayin olunmuştur. 178.232..5. /2035



4



Aralık



Memaliki Müstahlasada Muvakkat Mahakimi Cezaiye Teşkiline dair Kanun Lâyihası reddedildi. [Cmh]



Heyeti Vekilece teklif olunup Encümeni Mahsus ta- BMM ZC, rafından tanzim edilen Memaliki Müstahlasada Mu- C: 25, vakkat Mahakimi Cezaiye Teşkiline dair Kanun Lâ- İ: 149 yihası reddedilmiştir. Redde ilişkin takririn ikinci faslında teklif edilen memaliki müstahlasaya İstiklâl Mahakiminin gönderilmesi konusu müzakereye açılmıştır.



5



Aralık



Beyrut eski Valisi Azmi Bey'in tekrar çalıştırılmasına izin verildi. [Cmh]



Daha önce azledilen Karahisarı Şarki Mutasarrıfı Rı- BCA: fat Bey'in çalıştırılmasına izin verildi.Urfa eski Muta- 30..18.1.1/ 6.39..11./7 sarrıfı Tevfik Bey'in çalıştırılmasına izin verildi.



Seferberlikte el konulacak gayr-i menkul mallara dair kanunun 4. maddesine ek 22 Zilkade 1335 ve 10.9.1333 tarihli Kararname'nin 1.maddesinde değişiklik yapılmasına karar verilmiştir.



1-106, BCA: 30..18.1.1/ 6.39..10./ 71-105; BCA: 30..18.1.1/ 6.39..12.



5



Aralık



2045 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile Seferberlikte El Konulacak Gayr-i Menkul Mallara dair Kanun ve Kararnamede tadilât yapıldı. [Cmh]



6



Aralık



Dr. Adnan Bey Büyük Mil- Reisisani Dr. Adnan Bey, istifanamesinde malûliyeti BMM ZC, let Meclisi Reisisaniliğinden nedeniyle Reisisanilikten istifa ettiğini beyan etmiş- C: 25, İ: 151, istifa etti. [Cmh] tir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.39..5./48 /1



İkinci Celse



6



Aralık



Abdülmecid Hazretlerinin Hilâfete intihabından dolayı Mısır Hizbülvatani Kâtibi Mehmed Zeki Ali Bey'den gelen tebrik telgrafı Mecliste okundu. [Cmh]



6



Aralık



Kastamonu Mebusu Abdülkadir Kemali Bey'in, Memaliki Müstahlasaya İstiklâl Mahkemeleri İzamı hakkındaki takriri kabul edildi. [Cmh]



6



Aralık



İrlanda Cumhuriyeti kuruldu.



7



Aralık



Saruhan Mebusu Avni Bey, Mustafa Necati Bey ve Canik Mebusu Nâfiz Bey'lerin, memaliki müstahlâsadaki emvali metruke işlerine ismi karışan mebusların haysiyetlerinin vikayesi için ya ispatı müddea edilmesine ya da haklarında takibat yapılmasına dair takrirleri ruznameye alındı. [Cmh]



1314



Yönetim Zamandizini



BMM ZC, C: 25, İ: 151, İkinci Celse



Fevkalâde vaziyetler karşısında fevkalâde tedabir ittihazına ihtiyaç duyulduğu gerekçesiyle verilen takrir kabul edilerek, memaliki müstahlasada üç adet İstiklâl Mahkemesi gönderilmesine, İstiklâl Mahkemesi gönderilecek mıntıkaların Heyeti Vekilece belirlenmesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 151, İkinci Celse



RIC



Takrirler istirdad edilen memleketlere giden mebusların vuku bulan suistimale karıştıkları yönündeki iddialar karşısında verilmiş ve masuniyetlerinin teyit edilmesi istenmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 152, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



7



Aralık



284 sayılı Şûrayı Evkaf hakkında Maddei Münferidei Muaddel Kanun kabul edildi. [Cmh]



Şûrayı Evkaf teşkilâtına dair Nizamnamenin dördüncü maddesi tadil edilmiştir. Şûrayı Evkaf bir Reis ile iki âzadan teşekkül eder. Reisin gaybubetinde âzadan kıdemlisi Reise vekâlet ederek gerek bu takdirde ve gerekse âzadan birinin gaybubetinde Şer'iye ve Evkaf Vekilinin tensibedeceği devair müdiranından bir zat adedi âzayı ikmal eder.



BMM ZC, C: 25, İ: 152, Birinci Celse



8



Aralık



Irak Komitesi Londra'da toplandı.



İngiliz Hükümeti, Musul'daki gelişmeleri değerlen- ÖB dirmek ve içine düşülen duruma dair çözüm geliştirmek üzere Irak Komitesi'ni toplamıştır. Burada, petrol bulunmayan Musul nehrinin kuzeyindeki toprakların Türkiye'ye bırakabileceği önerisi geliştirilmiş; sorunun çözümünde son sözü Lozan'da bulunan İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a bırakmıştır.



8



Aralık



Yabancı devlet sefirlerinin Halife Abdülmecid Efendi'yi ziyaret ederek tebrik ettikleri iletildi. [Cmh]



9



Aralık



285 sayılı Üç Milyon Lira Avans İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



İstanbul'a ithal edilecek unlarla hububattan alınacak Gümrük Resmi hakkında, İstanbul mülhakatında tahakkuk ettirilmiş olan Musakkafat, Temettü ve Temaşa vergilerine dair, İstanbul'da ilga edilen devair memurlarına mezuniyet maaşı tahsis edilmesine dair, İstanbul teşkilâtı hâzırası için 3 milyon lira avans itasına dair kanun lâyihaları 6 Aralık 1922 tarihinde Meclis'e gelmişti. Söz konusu layihalar, 11 Kasım 1922 tarihli Beyanname mucibince hazırlanmış ve Avans Kanunu altında toplanmıştır. İcra Vekilleri Heyeti ve Muvazenei Maliye Encümeni'nin teklifleri arasında ilga edilen devairi merkeziye memurinin maaşlarına esas olacak miktar, yeni teşkilâtın ve mukabil bütçenin tanzim edilmesi, konularında önemli görüş ayrılıkları vardır. Bu görüş ayrılıklarına, müzakereler sırasında İstanbul'un bir vilâyet olarak teşkilâtlandırılması, önceden İstanbul merkeze bağlı müesseselerin Büyük Millet Meclisi'ne bağlanması konuları da eklenmiştir. Kanunun, Encümenin İstanbul teşkilât ve bütçesinin hazırlanması için bir Heyet oluşturulmasına ilişkin üçüncü maddesi ile İstanbul Hükümetlerince uygulanmakta olan Tekaüd Kanunu'nun aynen uygulanmasına ilişkin yedinci maddesi tayyedilmiştir. Nısıf maaşı düzenleyen madde, İstanbul'un bir vilâyet olarak idaresinden sorumlu ve müesseselerde bilfiil müstahdem bulunan memur, mütekaid, mazulin, eytam ve eramiline tam maaş ve 11 Kasım 1922 tarihli Beyanname mucibince mezun addedilerek açıkta kalan devairi merkeziye memurin ve müstahdemine nısıf maaş ve tahsisat verilmesi şeklinde değiştirilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 151; BMM ZC, C: 25, İ: 152, Birinci Celse; BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



9



Aralık



İstanbul Mebusu Dr. Adnan Bey'in, vazifei vataniye ile İstanbul'a gönderilmesine karar verildi. [Cmh]



9 Aralık 1338 tarihli ve 2070 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti Kararı kabul edilerek, İstanbul Mebusu Dr. Adnan Bey, vazifei vataniye ile görevlendirilerek İstanbul'a gönderilmiştir. İcra Vekilleri Heyeti tezkeresinde, Dr.Adnan Bey'in, İstanbul'da bulunan yabancı sefirler ile Hariciye Vekâleti arasındaki ilişkileri düzeltmekle görevlendirildiği belirtilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse; BCA: 30..18.1.1/ 6.40..10.



BCA: 30..10.0.0/ 202.379..23 ./24425



1922 Yılı



1315



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



9



Aralık



317 sayılı Garbî - Trakya mezaliminin protestosu hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Garbi - Trakya'da cereyan etmekte olan mezalimin Büyük Millet Meclisi namına Heyeti Murahhasa vasıtasıyle Lozan Konferansı'nda şiddetle protesto edilmesi ve âlemi insaniyetin nazarı insafının bu memleketlere tevcihinin temin edilmesi kararlaştırılmıştır.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



9



Aralık



286 sayılı Binbaşı Ömer Lûtfi Efendinin Cürüm ve Bakıyei Müddeti Cezaiyesinin affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



İzalei bikir [kızlığı bozma] nedeniyle üç sene küreğe BMM ZC, mahkûm edilen eski Elbistan Ahzı Asker Şube Reisi C: 25, Binbaşı Ömer Lûtfi Efendi, Maraş Harekâtı İ: 153 Milliyesindeki hizmetleri sebebiyle affedilmiştir.



9



Aralık



287 sayılı Esbak Amasya Müddeiumumisi Süleyman Efendinin Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Rüşvet ahzi suretiyle Devletin kuvayı maddiye ve BMM ZC, mâneviyesini tenkis maddesinden dolayı on sene ka- C: 25, lebentliğe mahkûm eski Amasya Müddeiiumumisi İ: 153 Süleyman Efendinin mâlûliyeti nedeniyle bakiyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



9



Aralık



318 sayılı Binbaşı İsmail Hakkı Efendinin Af Kanunundan istifadesine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Vazifede ihmal suçundan mahkûm Eski Antalya Levazım Reisi Binbaşı İsmail Hakkı Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan önce suçu işlemiş olması ve suçun Konya İstiklâl Mahkemesinin bakmakla yükümlü olduğu Hıyaneti Vataniye Kanunu kapsamında olmaması nedeniyle Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



9



Aralık



319 sayılı Baytar Müfettişi Kasım Efendinin Af Kanundan istifadesine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya İstiklâl Mahkemesince Hıyaneti Vataniye Kanunu mucibince vazifeyi memuriyeti suistimal suçundan mahkûm Baytar Müfettişi Kasım Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, Af Kanunu'ndan istifadesine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



9



Aralık



320 sayılı Mığırdıçoğlu Karabet hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Aksaray Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye suçundan üç sene küreğe mahkûm Karabet hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, isnad edilen suçun Hıyaneti Vataniye kapsamında olamayacağına karar verilerek hakkındaki hüküm ref'edilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



9



Aralık



321 sayılı İstiklâl Mahkemeleri âzalarının harcırah ve yevmiyeleri hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



İstiklâl Mahkemesi azalarına Harcırah Kararnamesi mucibince müfettişler gibi 6 bin kuruş üzerinden harcırah ve yevmiye verilmesi kabul edilmiştir. Bu karar ile, hesaplarının tetkik edilmesine karar verilen İstiklâl Mahkemelerinin, görevleri devam ettiği müddetçe eskiden olduğu gibi harcırah almalarına ancak bu harcırahın müfettiş harcırah ve yevmiyesiyle aynı olmasına karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 25, İ: 153, Birinci Celse



10



Aralık



Selahaddin Adil Paşa, İstanbul Kumandanlığına atandı. [Cmh]



Selahattin Adil Paşa, 22 Kasım 1922 tarihinde İstan- TKSK I, EK; bul'a gelerek göreve başlayacaktır.



Ankara Mebusu Ali Fuad Paşa, Reisisaniliğe intihap oldu. [Cmh]



Ali Fuad Paşa, Reisisanilik intihabında kendisinden sonra en çok oyu alan Kâzım Karabekir Paşa (Edirne) ile aralarında bir rekabet varmış gibi algılanmasından rahatsız olarak istifasını vermiştir.



11



Aralık



1316



Yönetim Zamandizini



TİH-GC; KB BMM ZC, C: 25, İ: 154, Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



11



Aralık



Divanı Riyaset için yapılan kâtip intihabında Mardin Mebusu İbrahim Bey kâtipliğe intihap oldu. [Cmh]



12



Aralık



2079 sayılı İcra Vekilleri Heyeti Kararı ile İstanbul Gazetelerinin Anadolu'ya girişine izin verildi. [Cmh]



İstanbul'da yayınlanan bütün Türkçe gazetelerin BCA: 30..18.1.1/ Anadolu'ya girmesine izin verilmiştir.



Ankara Mebusu Ali Fuad Paşa, yeniden Reisisaniliğe intihap oldu. [Cmh]



Ali Fuad Paşa, 118 oyla Reisisani olmuş; ona karşılık BMM ZC, C: 25, Yusuf Kemal Bey (Kastamonu) de 81 oy almıştır.



13



Aralık



Açıklamalar



Kaynak BMM ZC, C: 25, İ: 154, Birinci Celse



6.40..19./ 86-16



İ: 155, Birinci Celse



13



Aralık



Nafıa Vekili Feyzi Bey'e, Konya Mebusu Abdülhalim Çelebi Efendi'nin istizah takriri neticesinde beyanı itimad edildi. [Cmh]



Nafıa Vekili Feyzi Bey, istizah takririne 11 Aralık BMM ZC, 1922 tarihinde cevap vermeye başlamıştı. Erzurum C: 25, Mebusu Salih Bey, memurların teftiş edilmediğini, İ: 155 şimendiferlere bakılmadığını ve Şimendifer Kumpanyası'nın bir kaçakçı vaziyetine düşürüldüğünü iddia etmişti. Lâzistan Mebusu Osman Bey, Fransızların elinde bulunan hatlardan başka tarife alınmasına müdahale edilemediğinden ve Harp Vergisi'nin şimendiferler üzerinden alınamadığından şikayetçi olmuştu. Şimendiferler için ormanlara zarar verilecek derecede odun kullanıldığı ve idarede ihtisas sahibi kişilerin olmadığı belirtilmişti. Bugünkü oturumda, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey, Fransız İtilâfnamesi imzalandığından beri eskiden Fransız işgali altında bulunan yerlerde şimendiferlerin işletilemediğini dile getirmiştir. Nafıa Vekili Feyzi Bey, şimendiferlerde odun yerine yerli kömür kullanmaya öncelik vereceklerini, şimendifer idaresinde 100'e yakın istihsas sahibi memurun çalıştığını, yeterli kontrolün yapıldığını söylemiş; vekâlet bütçesi hakkında izahatta bulunmuştur. Vilâyatı Şarkiye'nin hayatıyla doğrudan ilişkili olan Fransızların işgal ettikleri bölgelerde dahil olmak üzere, bütün işgal edilen bölgelerdeki tahribatın nasıl telafi edileceği ve bu bölgelerdeki şimendiferlerin nasıl işletileceği Lozan Konferansı neticesinde belli olacaktır demiştir. Kumpanyaların keyfiyeten dört misline çıkardıkları tarifeye karşı, daha önceden dört misline çıkarılma kararının kabul edilmediğini ve Harp Vergisi karşılığı olmak üzere tarifenin Avans Kanunu ile üç misline çıkarıldığını söylemiş; Kumpanyaların borçlarını Maliye Vekâletine ödeyeceklerini dile getirmiştir.



13



Aralık



288 sayılı Hayrullah ve Ali'nin Bakiyei Müddeti Cezaiyelerinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Fiili şeniden [ırza geçme] suçundan üç sene küreğe BMM ZC, mahkûm Hayrullah ve sirkat [hırsızlık] suçundan dört C: 25, sene küreğe mahkûm Avanoslu Yahya oğlu Ali'nin İ: 155 mâlûliyetleri dolayısıyla bakıyei müddeti cezaiyeleri affedilmiştir.



13



Aralık



322 sayılı Antalya Belediye Reisiyle Ahzi Asker Kalem Reisi hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Antalya Ziraat Müdürü iken Belediye Riyasetine in- BMM ZC, tihabından sonra Mükellefiyeti Ziraiye Komisyonu C: 25, âzalığına intihap edilen Âkif Bey'in, Mükellefiyeti İ: 155 Ziraiye Nizamnamesinin yürürlüğe girmesinden önce ziraatle uğraşması nedeniyle Nizamnameye muayyen



1922 Yılı



1317



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



muafiyeti askeriyeden istifa etmesinin kanuna uygun olduğu Müdafaai Milliye Vekâletince tespit edilmiştir. Antalya Ahzi Asker Kalem Reisi Kaymakam Tahir Bey'in, durum böyle iken, Âkif Bey'i kişisel nedenlerden ötürü istifadeden mahrum bıraktığı anlaşılmıştır. İstida Encümeni mazbatası kabul edilerek, Âkif Bey'in muafiyeti askeriyeden istifadesine karar verilmiştir. 14



Aralık



1318



289 sayılı Yedinci Avans Kanunu kabul edildi. [Cmh]



Yönetim Zamandizini



İcra Vekilleri Heyeti, 26 Kasım 1922 tarihli içtima- BMM ZC, sında 33 milyon liralık avans itasına ve Temetttü, C: 25, Gümrük, Ağnam resimleri ile Ferağ ve İntikal harçla- İ: 156 rı hakkındaki kanunlarda tadilât yapılmasına dair bir kanun lâyihası hazırlamış ve Meclis'e sunmuştur. Muvazenei Maliye Encümeni, varidat bütçesi kapsamında değişiklik öngören vergi kanunlarındaki tadilatın masrafa ilişkin avans bütçesinde olmasını uygun görmeyerek kanun lâyihasını iki ayrı kanun şeklinde tanzim etmiş ve Meclis'e sunmuştur. Vergilerle ilgili düzenlemeye Müsakkafat Vergisi ve Ağnam Resmiyle Gümrük Tarifesinin tadiline ve ecnebi tömbekileri Beyiye ve İstihlâk Resmine dair kanun lâyihası adını vermiştir. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, İstanbul hariç olmak üzere bütün Trakya, Batı Anadolu ve Anadolu için alınan tahsisat ve tanzim edilen kadrolar toplamında 1922 yılı bütçesinin 91.230.082 liraya ulaştığını söylemiştir. İstanbul memurlarına ödenmesi gereken meblağnın ise, 17-18 milyon liraya ulaştığını dile getirmiştir. Elde bu masrafı karşılayabilecek bir bütçe olmadığını ifade ederek, bu konuda yeni bir kanun lâyihası hazırlama gereğiyle karşı karşı olunduğunu açıklamıştır. Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey'in, belirttiği masraf yekûnunu karşılamak için kanunla, 28 Şubat, 6 Mayıs, 3 Temmuz, 12 Ağustos, 20 Eylül ve 11 Teşrinievvel 1338 tarihli Avans Kanunlarıyla verilmiş olan 58 milyon liralık tahsisata ilâveten Bahriye, Müdafaai Milliye ve Askerî Fabrikalar için 16 ve devairi saire için 12, ceman 26 milyon liranın daha avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. Encümen tesbit ve tasdikine iktiran etmeyen kadro tadilâtına bu avanstan sarfiyat yapılamayacaktır. Düşmandan istihlâs edilen mahallerde mütekaidin, eytam ve eramil maaşatı o mahallerin istihlâs olunduğu ayın ilk gününden itibaren ödenecektir. Maliye Vekili, Harbi Umumiye ait Düyunu Devlet, 18 milyon lira dahilî istikrazla beraber 72 milyon lira olduğunu açıklamış; 5.maddenin Mondros Mütarekesi sonrasında kurulan Tasfiyei Hesabat Komisyonu'nun yürüttüğü borçların tasfiyesi işini Hazine adına Maliye Vekâletinin üstlenmesiyle ilgili olduğunu izah etmiştir. 16 Mart 1920 tarihinden sonra İstanbul Hükümetlerinin yaptığı istikraz anlaşmaları ve diğer anlaşmalar mukabilindeki borçların da tasfiyesinin gerekli olduğunu savunmuştur. Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in sorumluluğun Maliye Vekâletinde olduğuna dair ayrı bir düzenlemeye ihtiyaç olmadığına ilişkin takriri kabul edilerek madde tayyedilmiştir.



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



14



Aralık



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının bütçe faslının müzakeresine devam edildi. [Cmh]



Gaziantep Mebusu Yasin Bey, nahiyelerin varidatı BMM ZC, külliyesini merkeze bırakıp bu varidattan kısmen isti- C: 25, fade etmelerinin haksızlık olduğunu söyleyerek, büt- İ: 156 çe faslının müzakeresini vilâyet şûralarının teşkilât ve masraflarıyla birlikte müzakere edilmek üzere tehir edilmesini teklif etmiştir. Teklif kabul görmemiştir. 121.madde kabul edilmeden 122.maddenin müzakeresine geçilmiş; bu maddenin müzakeresi de tamamlanamamıştır. Nizamnamei Dahilinin 83.maddesi uyarınca, varidatın devletin tezyid ve tenkisine ilişkin maddelerin Muvazenei Umumiye Encümenine gitmesi gerektiğinden varidata ilişkin maddelerin Encümene havale edilmiştir. Havale işlemi uzun tartışmalar yaratmıştır.



15



Aralık



İngiltere, Revandiz'i bombaladı.



Musul'da bulunan Özdemir Bey müfrezesinin bulun- ÖB duğu Revandiz 22 uçaklık bir İngiliz hava filosu tarafından aralıksız bir buçuk saat bombalanmıştır.



16



Aralık



Burdur Mebusu Mehmed Mehmet Âkif Bey, rahatsızlığı nedeniyle 9 Aralık Âkif Bey'in, Maarif Encü- 1922 tarihli istifanamesi ile Maarif Encümeni Riyasemeni Riyasetinden istifa et- tinden istifa etmiştir. tiği ilan edildi. [Cmh]



BMM ZC, C: 25, İ: 157, Birinci Celse



16



Aralık



İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey, Lozan Konferansı hakkında beyanatta bulundu. [Cmh]



BMM ZC, C: 25, İ: 157, Birinci Celse



16



Aralık



290 sayılı Çillioğullarından İbrahim'in Bakiyei Müddeti Cezaiyesinin Affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil maddesinden dolayı on beş sene küreğe mah- BMM ZC, kûm Çillioğullarından Mehmed Efendi mahdumu İb- C: 25, rahim'in mâlûliyeti nedeniyle bakıyei müddeti İ: 157 cezaiyesi affedilmiştir.



16



Aralık



İzmir'de kurulacak ziraat okulu ve çiftlik hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



Bütün masrafları Amerikalılar tarafından karşılanmak BCA: üzere İzmir'de bir ziraat okulu ve çiftlik kurulmasının 30..10.0.0/ 187.286..2. uygun görüldüğü hakkındaki malumat iletilmiştir. /2212



19



Aralık



Trabzon Valisi Hazım'ın rahatsızlığı nedeniyle yerine Zonguldak Mutasarrıfı İhsan'ın vekalet etmesine karar verildi. [Cmh]



BCA: 30..18.1.1/ 6.41..10./ 71-107



20



Aralık



291 sayılı Evkaf Vekâletinin Hidematı Umumiyesinin İfası için Avans İtasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



1338 senesi Martından itibaren Evkaf Vekâleti BMM ZC, hidematı umumiyesinin ifası için 750.000 liranın C: 25, avans olarak sarfına mezuniyet verilmiştir. İstanbul İ: 159 ve mülhakat devairi vakfiyesinde bilfiil istihdam edilen memurin maaşatı ve devair masarifiyle bilûmum müessesatı vakıflar, camiler ve medreseler maaş ve masarifi Kasım ve Aralık aylarında tam ve avans olarak sarf olunacaktır. Mülga devairi nezaret memurininden açıkta kalanlara bir defaya mahsus olarak nısıf maaş ve nısıf tahsisatı fevkalâde ita edilecektir. Kanun üzerinde tartışılmadan ikinci müzakeresinde aynen kabul edilmiştir.



1922 Yılı



1319



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



20



Aralık



323 sayılı Teb'id edilmiş olan asker ailelerinin masrafları hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Heyeti Umumiye Kararı, zevç, mahdum veya bira- BMM ZC, derlerinin askerlikten firarlarından dolayı teb'id edi- C: 25, İ: 159 lenlerin [sürgüne gönderilenlerin] aflarına dairdir.



21



Aralık



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 214-215., 217. maddeleri aynen, 216.maddesi tadilen kabul edildi. [Cmh]



Reis, lâyihanın kazaya ilişkin maddelerinin Adliye BMM ZC, Encümeninde olduğunu ve henüz gelmediğini, mas- C: 25, raf kısmının da Muvazenei Maliye Encümeninde ol- İ: 160 duğunu hatırlatmıştır. Bu nedenle, lâyihanın büyük bir kısmı atlanarak yirminci faslın (mevaddı müteferrika) ilk maddesi olan 214.maddeden müzakeresine başlanmıştır. Fasıl müzakereleri, 218.maddenin müzakeresinde kalmıştır.



21



Aralık



İstanbul Valiliğine Münir Bey'in tayininin mevzubahis olmadığı ve Esat Bey'in valiliğe devam edeceği bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 204.393..44 ./24585



21



Aralık



İsmet Paşa'nın ordunun hazırlıklı bulundurulmasına ilişkin telgrafı iletildi. [Cmh]



Lozan'da bulunan İsmet Paşa'nın ordunun hazırlıklı BCA: bulundurulması gereğine dair çektiği telgraf Erkânı 30..10.0.0/ 218.472..22 Harbiye Riyasetine bildirildi. ./400-122



22



Aralık



Lozan Konferansı'nın kesilmesi ihtimaline karşı Başkomutan orduya hazırlık emri verdi.



23



Aralık



Erkânı Harbiye Reisi Fevzi Paşa, Musul harekâtıyla ilgili Elcezire Cephesi Kumandanlığına bir telgraf çekti. [Cmh]



Fevzi Paşa, Lozan Konferansı'nın kesintiye uğraması ÖB halinde Boğazlara karşı başlayacak askeri harekât ile aynı zamanda Musul'a karşı da taarruza başlanacağını söylemiş; buna yönelik olarak hazırlıkların 10 gün içinde toparlanması emrini vermiştir.



23



Aralık



324 sayılı Pepi Marya hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Fethiye Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye cürmünden üç sene küreğe mahkûm edilen Pepi Marya hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



325 sayılı Abdürrahmanoğlu Osman hakkındaki hükmün ref'ine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye cürmünden altı ay hapse mahkûm Osman hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, hakkında yeterli delil olmadığından hükmün ref'ine karar verilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



326 sayılı İmam İbrahim Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Söğüd Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye cürmünden beş sene küreğe mahkûm İbrahim Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



327 sayılı Yahyaoğlu Hasan hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Söğüd Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye BMM ZC, cürmünden on sene küreğe mahkûm olan Hasan hak- C: 26, kındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir. İ: 161,



1320



Yönetim Zamandizini



KSG IV, AK



Birinci Celse



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Aralık



Hıyaneti Vataniyeden üç sene küreğe mahkûm Eskişehirli Urkuş kadına dair Adliye Encümeni mazbatası, Encümene iade edildi. [Cmh]



Yunanistan askerine silah sakladığı için kocasını ihbar eden kadın hakkındaki hükmün ref'ine dair mazbata önce reddedilmiş, sonra yeniden tetkik için Adliye Encümenine havale edilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



328 sayılı Mehmed Sıdkı Efendi hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir Bidayet Mahkemesince Hıyaneti Vataniye cürmünden beş sene küreğe mahkûm Sıdkı Efendi hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



329 sayılı Çerkes Musa hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Söğüd Bidayet Ceza Mahkemesince Hıyaneti Vataniye cürmünden on sene küreğe mahkûm Çerkes Musa hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



23



Aralık



330 sayılı Belediye Çavuşu Ali hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir Bidayet Ceza Mahkemesince Hıyaneti BMM ZC, Vataniyeden beş sene küreğe mahkûm Ali hakkında- C: 26, İ: 161, ki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



331 sayılı Arnavud Yusuf hakkındaki hükmün tasdikine dair Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Eskişehir Bidayet Ceza Mahkemesince Hiyaneti BMM ZC, Vataniyeden idama mahkûm Yusuf hakkındaki Adli- C: 26, İ: 161, ye Encümeni mazbatası kabul edilmiştir.



23



Aralık



Birinci Celse



Birinci Celse



23



Aralık



332 sayılı Bafralı Talât'ın bakıyei müddeti cezaiyesinin affı hakkında Heyeti Umumiye Kararı alındı. [Cmh]



Konya İstiklâl Mahkemesi hükmüyle Konya isyanında memuriyet vazifesini suistimal eden bir memurun fiilinden fer'an zitehal olmaktan üç sene kalebentliğe mahkûm Talât hakkındaki Adliye Encümeni mazbatası kabul edilerek, çektiği ceza kafi görülmüş ve affına karar verilmiştir.



23



Aralık



292 sayılı Mustafaoğlu Ali Başo'nun, bakıyei müddeti cezaiyesinin affına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Katil kasdıyla cerh maddesinden dolayı üç sene küre- BMM ZC, ğe mahkûm ve İstanbul Hapsanesinde mahpus bulu- C: 26, nan Mustafaoğiu Ali Başo'nun malûliyeti daimesine İ: 161 binaen bakıyei müddeti cezaiyesi affedilmiştir.



23



Aralık



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in, hakkındaki hükümler ref edilen ve bakıyei müddeti cezaiyeleri affolunanların derhal tahliyesine dair takriri müzakere edildi. [Cmh]



Yozgad Mebusu Süleyman Sırrı Bey, Kütahya Jandarma Yüzbaşısı Nuri Efendi'nin istidası üzerine Meclis tarafından verilen ref ve bakıyei müddeti cezaiylerinin af kararlarının infaz edilemediğini ve mahkûmların cezalarını çekmeye devam ettiklerini söylemiştir. Adliye Vekili Rıfat Bey'in, tefsir lâyihasının Meclis tarafından onaylanmadığı için infazların gerçekleştirilemediği beyanatını da iddiasına eklemiştir. Tefsir, İstiklâl Mahkemelerinin salâhiyetleri hilâfında cürmü şahsiler hakkında verilmiş hükümlerin bu Af Kanunu kapsamında olup olmadığına dairdir. Adliye Encümeni kapsamında olduğuna dair görüşünü oluşturmuş; ancak, mazbata henüz Heyeti Umumiye tarafından kabul edilmemiştir. Bundan dolayı infazlar gerçekleştirilememektedir. Yapılan uzun tartışmalardan sonra Süleyman Sırrı Bey, tefsir mazbatasının kabul edilmesi beklenmeden tahliyelerin derhal gerçekleştirilmesiyle ilgili bir takrir vermiştir. Tahliyeler kabul edilmeyerek, Gaziayıntap Mebusu Yasin Bey'in, tefsir kararının müzakeresine başlanmasına dair kararı kabul edilmiştir.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



BMM ZC, C: 26, İ: 161, Birinci Celse



1321



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



23



Aralık



Rumeli'ye geçecek Türk kuvvetleri hakkındaki malumat iletildi. [Cmh]



İstanbul'da İngiliz Karargahı'nda amiraller toplantısı esnasında, Rumeli'ye geçmek teşebbüsünde bulunacak Türk kuvvetlerine karşı alınacak tedbirlerin görüşüldüğü bildirildi.



BCA: 30..10.0.0/ 204.393..46 ./24587



24



Aralık



Bekir Sami Bey TürkiyeRomanya ilişkilerini geliştirmek üzere temsilci olarak seçildiği bildirildi. [Cmh]



BCA: 30..10.0.0/ 246.666..1. /4301



25



Aralık



Meclis'in gizli oturumunda, Lozan Konferansı hakkında İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Hariciye Vekâleti Vekili Rauf Bey izahatta bulundu. [Cmh]



BMM GCZ, İ: 162, Üçüncü Celse



25



Aralık



Yemen Valisi Mahmut Nedim'in temennileri iletildi. [Cmh]



Yemen Valisi Mahmut Nedim'in, Yunanlılara karşı kazanılan zaferden Yemenlilerin memnuniyeti, İstanbul'da bulunan Hudeyde Mutasarrıfı Yusuf Hasan Bey'in gerekli para ile geri gönderilmesi hakkındaki temennileri iletildi.



27



Aralık



293 sayılı Şer'iye ve Evkaf Bütçesinde münakale icrasına dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Şer'iye Vekâleti 1338 senesi bütçesinin 218nci masa- BMM ZC, rifi mütenevvia [çeşitli] faslının birinci talebei ulûm C: 36, ve memurin harcırahı maddesinden yedi yüz lira ten- İ: 163 zil edilerek 214ncü idarei merkeziye levazımı faslının üçüncü mefruşat maddesine ilâve edilmiştir. Mefruşat tahsisatı Tetkikat ve Telifatı İslâmiye Heyeti ve Fetva Emaneti odalarının teftişi için ayrılmış bir tahsisattır. Tahsisatın Fetva Emaneti odalarının teftişi için yeterli olmadığı gerekçesiyle bu düzenleme yapılmıştır.



27



Aralık



294 sayılı Heyeti Sulhiyei Murahhasa maasarifatı için tahsisatı munzama ilâvesine dair Kanun kabul edildi. [Cmh]



Hariciye Vekâleti senei haliye bütçesinin (A) 210ncu BMM ZC, «Sulh müzakeresine memur heyet masarifi C: 36, umumiyesi» faslına 3 Teşrinisani 1338 tarihli Kanun- İ: 163 la vaz'olunan 150.000 liralık tahsisata 700.000 lira ilâve edilmiştir.



27



Aralık



Memurin Muhakemat Tet- Kanun teklifi, Saruhan Mebusu Refik Şevket Bey'e BMM ZC, C: 26, kik Heyet ve Encümeninin aittir. İ: 163, lağvı ile Şûrayı Devlet teşBirinci kili hakkında kanun teklifi Celse Dahiliye Encümenine havale edildi. [Cmh]



28



Aralık



İdarei Kura ve Nevahi Kanunu Lâyihasının 220., 222., 224., 226., 228-229. maddeleri aynen, 218., 225. maddeleri tadilen kabul; 219., 223., 227. maddeleri tayy edildi. [Cmh]



1322



Yönetim Zamandizini



BCA: 30..10.0.0/ 260.750..29 ./436B29



221.maddenin 114.maddeyle müzakeresi kararlaştı- BMM ZC, rılmış olduğundan, 221.madde müzakeresi 114.mad- C: 26, deyle tevhiden müzakere edilmek üzere tehir edilmiş- İ: 164 tir. 222.maddeyle vilâyet ve kaza merkezlerinde şimdiye kadar belediyelerin ifa eyledikleri vazaif ve haiz oldukları salâhiyet badema nahiye müdür ve heyetlerine intikal etmiştir. Vilâyet ve kaza merkezlerinde asayiş ve inzabat vazifesinin rüesayı mülkiye, polis ve jandarma tarafından ifa edilmesini öngören 223.madde tayyedilmiştir. Ancak, 229.madde ile nahiye merkezlerinde lüzumu kadar jandarma bulunması kabul edilmiştir. Tarihi neşrinden itibaren yürürlüğe girmesine ve icra yetkisinin Heyeti Vekilede ol-



G.



Ay



Olay/Mevzuat



Açıklamalar



Kaynak



masına ilişkin 230., yani son madde de Meclise gelmiş; ancak, kazaiye ve maliyeye ilişkin maddelerin müzakeresi tamamlanmadan bu maddenin kabul edilemeyeceği gerekçesiyle görüşmeler yarım kalmıştır. Bu tarihten sonra 18 Ocak 1923 tarihine kadar lâyiha bir daha Meclis'in gündemine gelmeyecektir. Bu tarihten sonra bir kez da 22 Mart 1923 tarihinde nahiyelerin görevlerini düzenleyen 52.maddenin müzakeresi ile gündeme gelecek lâyiha Birinci Meclis'te son kez bu tarihte tartışılacaktır. 28



Aralık



Azledilen Beyrut eski Valisi Azmi Bey'in tekrar çalıştırılmasına izin verildi. [Cmh]



30



Aralık



İktisat Vekili Mahmud Esad Bey, memaliki müstahlasa ahvali iktisadiyesi ve sair meşhudatına dair beyanatta bulundu. [Cmh]



Mahmud Esat Bey, çiftçi, tüccar ve amelenin zararının milyonlara vardığını, ancak tam miktarın bir iki ay gibi kısa bir sürede tespit edilemeyeceğini söylemiştir. Ecnebilerle gayri müslümlerin nakdi sermayenin temsilcisi olduğunu, bu kişilerin de Avrupa'nın nakdi sermayesinin köprülüğü vazifesini ifa ettiklerini söyleyen Mahmud Esad Bey, sây ve istihsalin ise Türk ve Müslümanlar tarafından temsil edildiğini ve bu sây ve istihsalin işgal altında kalması ile memleketin iktisadının durduğunu dile getirmiştir. Şimdi, bu köprülük vazifesini yapacak ecnebi ve gayrimüslümlerin gücü kırıldığından Avrupa sermayesi doğrudan Türk ve Müslüman sây ve istihsali ile buluşabilecektir. Yalnız Avrupa sermayesi, Büyük Millet Meclisinin kanun ve nizamatına tâbi olmak şartıyla memleketle teşriki mesaide bulunabilir; bunun dışında Tanzimattan bu yana devam eden usulü kabul etmemiz mümkün değildir. Ziraat Bankası'na devletin dokuz milyon lira civarında borcu olduğunu ve bunun en azından iki milyon lirasının ödenmesi gerektiğini de dile getirmiştir. Aksi halde Ziraat Bankası, memleketin muhtaç olduğu nakdi sermayeyi temine muktedir olamayacaktır.



30



Aralık



Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kuruldu.



8-9 Kasım 1917 tarihinde Rusya'da Bolşevik Devrimi TDP olmuş ve Rusya, Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti adını almıştı. Bu tarih itibariyle, Rusya, Ukrayna, Belarus ve Kafkas Cumhuriyetlerinin katılımıyla Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kurulmuştur.



31



Aralık



2117 sayılı Af'la ilgili İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



20.10.1335 tarihinden 16.8.1336 tarihine kadar Müdafaai Hukuk Cemiyetleri başkan ve üyeleri ile Kuvay-ı Milliye kumandanları ve maiyyetleri tarafından vatanın kurtarılması için işlenen suçların affedilmesi hakkında karar alınmıştır.



31



Aralık



2118 sayılı Dr.Adnan Bey'e Dersaadet Murahhaslığı ünvanı verilmesine dair İcra Vekilleri Heyeti Kararı alındı. [Cmh]



İstanbul'da bulunan fevkalade komiser ve yabancı se- BCA: firlerle temsilcilerinin, Hariciye Vekaleti ile ilişkile- 30..18.1.1/ rini düzenleyen Dr. Adnan Bey'e Dersaadet Murah- 6.42..18. haslığı ünvanı verilmiştir.



BCA: 30..18.1.1/ 6.42..6.



1922 Yılı



BMM ZC, C: 26, İ: 165, Birinci Celse



BCA: 30..18.1.1/ 6.42..17./ 30-19



1323



KAYNAKÇA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri (BCA). Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA). T.C.Dışişleri Bakanlığı, Uluslararası Antlaşmalar Arşivi, http://ua.mfa.gov.tr/ (DB). Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, http://www.ataturk.net/kronoloji/index.html (AK) Düstur, Tertip 2, Cilt 12. Düstur, Tertip 3, Cilt 2, Cilt 3, Cilt 6. “1922 Mudanya Silah Bırakışımı Sözleşmesi”, Türk Tarih Kurumu, http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=272 (19 Aralık 2011) “Conference of Genoa”, Encyclopaedia Britannica, www.britannica.com “Greece”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#greece (12.12.2011) (RGr) “Ireland”, Rulers, http://rulers.org/rulu.html#united_kingdom (13.12.2011), (RIC) “Italy”, Rulers, http://rulers.org/rulg2.html#italy (8.11.2011) (RIT) “United Kingdom”, Rulers, http://rulers.org/rulu.html#united_kingdom (13.12.2011), (RBr) Ali Türkgeldi, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara, 1948. Armaoğlu, Fahir, Siyasi Tarih (1789-1960), Akyıldız Matbaası, Ankara, 1975 (SiT) Aybars, Ergün, İstiklâl Mahkemeleri (1920-1927), Cilt I-II, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 2.Baskı, 1988, İzmir. (İM) Aydoğan, Erdal, “Tümgeneral Arif Hikmet Gerçekçi’nin Günlüğünde Refet Paşa’nın İstanbul’a Gidişi, Karşılanması ve İstanbul’daki İlk Günleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 27-28, Mayıs-Kasım 2001, s. 253-261 (RPİ) Berber, Engin, “Batı Anadolu Rumlarının Son Fedakârlığı ya da 9 Eylül 1922’yi Önleyemeyen Bir Askeri Yapılanma: Küçük Asya Savunma Örgütü”, İşgal’den Kurtuluş’a İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Cumhuriyet Gazetesi, İzmir, 2007 Berber, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir (1918-1922) – Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997 (SY). Borak, Sadi, Atatürk’ün Resmi Yayınlara Girmemiş Söylev, Demeç, Yazışma ve Söyleşileri Kaynak Yayınları, İstanbul, 1997 (SDYS) Clogg, Richard, Modern Yunanistan Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007 (MYT) Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet-İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 4.Baskı, 2007 (BMM-İG) Ergin, Osman Nuri, Ahmed Nezih Galitekin (Haz.), İstanbul Şehreminleri, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul, 1996 Fink, Carole, Axel Frohn ve Jürgen Heideking (Ed.), Genoa, Rapallo ve European Reconstruction in 1922, Cambridge University Press, 1991 Gazi Mustafa Kemal (Atatürk), Nutuk-Söylev, I. Cilt: 1919-1920 ve II. Cilt: 1920-1927, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7.Baskı, Ankara, 2008 (Nutuk). İba, Şeref, Türkiye’de Meclis Başkanlığı ve Başkanlık Divanı, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2001 Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngilizce Belgeler, Çev. C. Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972. (KSİB) Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Cilt I: Mondros’tan Mudanya’ya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 1984 (TKSK I). Jaeschke, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Cilt II: Mudanya Mütarekesi’nden 1923 Sonuna Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1973 (TKSK II).



1324



Yönetim Zamandizini



Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, 2.Cilt, Yapı Kredi Yayınları, 2.Baskı, İstanbul, 2008 (İH). Karabekir, Kâzım, İstiklâl Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkânı, Emre Yayınları, İstanbul, 2001 (İHEP) Kardeş, Salâhaddin, “Tehcir” ve Emval-i Metrûke Mevzuatı, T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayını, Yayın No: 2008/379, Ankara, 2008 Kemal, Cemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 40, Kasım 2007, s. 643-691 Kırpık, Cevdet, “Anadolu’da Savaş, İstanbul’da Kanun Hazırlığı ve Hanedan-ı Âl-i Osman Kararnamesi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2009, Sayı: 19, s. 1-24 Mustafa Kemal Paşa, “Bursa Konuşması”, http://www.meb.gov.tr/belirligunler/24kasim/ataturk/bursa_konusmasi.htm (MEB) Müderrisoğlu, Alptekin, “Batı Anadolu’da Kurulan Kısa Ömürlü Bir Devlet: İONYA”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993, www.atam.gov.tr (15.12.2011). Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, YKY, İstanbul, 1981 (KSMK). Oran, Baskın (Ed.), Türk Dış Politikası-Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001 (TDP) Ortaylı, İlber, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), TODAİE Yayınları, Ankara, 1974 (TSMİ). Ökçün, Ahmet Gündüz, Türk Antlaşmaları Rehberi (1920-1973), Sermaye Piyasası Kurulu Yayını, Ankara, 1997 (TAR) Öke, Mim Kemal, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987 Ran, Nazım Hikmet, Kuvay-ı Milliye Destanı, http://www.metu.edu.tr/~ulubay/kuvayimilliyedestani.html Sabahattin Selek, Anadolu İhtilâli, Kastaş Yayınları, 8.Baskı, İstanbul, 1987 Sağlam, Mehmet Hakan, II. Tertip Düstur Kılavuzu: Osmanlı Devlet Mevzuatı (19081922), Tarih Vakfı, İstanbul 2006. Sarıhan, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Açıklamalı Kronoloji, Cilt VI: Sakarya Savaşı’ndan Lozan’ın Açılışına (23 Ağustos 1921-20 Kasım 1922), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996. (KSG VI) Senato della Repubblica, www.senato.it (SdR) Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, I.Cilt (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVI. Dizi, Sayı 38, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989 (TSA) Stalin, J.V., “Barışçıl Ekonomik Restorasyon Çalışmasına Geçiş Döneminde Bolşevik Partisi (1921-1925)”, Bolşevik Partisi Tarihi-Sovyetler Birliği Komünist Partisi Bolşevikler Tarihi, Bilim ve Sosyalizm Yayınları, Ankara, 1998 Şimşir, Bilâl, “Cumhuriyet’in İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXII, MartTemmuz-Kasım 2006, Sayı: 64-65-66, Ankara Şimşir, Bilâl, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), Cilt VI: Ekim 1921-Ekim 1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2.Baskı, Ankara, 2000. (İBA IV) Şimşir, Bilâl, Sakarya’dan İzmir’e, Milliyet Yayınları, Sıralar Matbaası, İstanbul, 1972. (Sİ)



1922 Yılı



1325



T.C.Genelkurmay Başkanlığı, İstiklal Harbi, IV.Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009 (TİH-GC) T.C.Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi’ne Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1989 (KB). Taşer, Pınar, Mütareke Döneminde Divan-ı Harbi Örfiler (1918-1922), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2005, http://kybele.anadolu.edu.tr/tezler/2005/337271.pdf Türkmen, Zekeriya, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1922-1923)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 49, Cilt XVII, Mart 2001 Von Claudewitz, Carl, Savaş Üzerine, Eriş Yayınları, İstanbul, 2003 Tutanak Dergileri BMM Zabıt Ceridesi, XVI. Cilt (7 Kânunusani 1338-16 Şubat 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XVII. Cilt (18 Şubat 1338-28 Şubat 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XVIII. Cilt (1 Mart 1338-1 Nisan 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XIX. Cilt (6 Nisan 1338-6 Mayıs 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XX. Cilt (9 Mayıs 1338-22 Haziran 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXI. Cilt (24 Haziran 1338-26 Temmuz 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXII. Cilt (27 Temmuz 1338-11 Eylül 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXIII. Cilt (13 Eylül 1338-16 Ekim 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXIV. Cilt (18 Teşrinievvel 1338-18 Teşrinisani 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXV. Cilt (20 Teşrinisani 1338-21 Kânunuevvel 1338) BMM Zabıt Ceridesi, XXVI. Cilt (23 Kânunuevvel 1338-25 Kânunusani 1339) BMM Gizli Celse Zabıtları, II. Cilt (17 Mart 1921-25 Şubat 1922) BMM Gizli Celse Zabıtları, III. Cilt (6 Mart 1922-27 Şubat 1923) Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Özel Kalem Müdürlüğü Kataloğu (1924-1949), Ankara 1999. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Bayındırlık Bakanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı, Cumhuriyet Halk Partisi Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Maden Dairesi Başkanlığı Kataloğu 18701951, Ankara 2001. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Müşterek Kararnameler Kataloğu. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Toprak İskan Müdürlüğü Kataloğu. Takvimi Vekayi (TV) Hâkimiyeti Milliye Gazetesi (HM).



1326



Yönetim Zamandizini