İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi 4 [PDF]

Citation preview

İSMAİL



HAMİ



DANİŞMEND



İZAHLI



OSMANLI TARi KR0N0L0JİS Cilt: 4



M. 1703 — 1924 H. 1115 — 1342



TÜRKİYE



Y A Y I N E V İ



İ S T A N B U L



Bu



eserin



TÜRKİYE



bilcümle



telif



YAYINEVİ'ne



1 9



2



hakları aittir.



5



İHTİLAFSIZ S E N E L E R (M. 1703 = H. 1115 — 1924 = 1342) 19 7 2



Bu kitap 1972 yılında istanbul Ankara Caddesi No. 38 de TÜRKİYE BASIMEVÎ'nde dizilmiş ve YAYLACIK MATBAASINDA basılmıştır.



r FASILLAR FİHRİST!



F A S I L Üçüncü Ahmed / Ahmed-i Sâlis devri



SAHÎFE 1—19



Birinci Mahmud / Mahmûd-ı Evvel devri



20—35



Üçüncü Osman / Osmân-ı Sâlis devri



36—39



Üçüncü Mustafa / Mustafây-ı Sâlis devri



40—56



Birinci Abdülhamid / Abdülhâmîd-i Evvel devri



57—67



Üçüncü Selim / Selîm-i Sâlis devri



68—87



Dördüncü Mustafa / Mustafay-ı Rabi' devri



88—92



İkinci Mahmud / Mahmûd-ı Sânı devri



93—120



Abdülmecid / Sultan Mecid devri



121—196



Abd-ül-Aziz / Sultan Aziz devri



197—264



Beşinci Murad / Murâd-ı Hâmis devri



265—284



İkinci Abdülhamid /Abdülhamîd-i Sânî devri



285—379



Beşinci Mehmet / Mehemmed-i Hâmis devri



380—440



Altıncı Mehmet /Mehemmed-i Sâdis devri



441—468



Abdülmecid ibni Abd-ül-Aziz'in Hilâfet devri



469—470



ÜÇ ÜNCÜ



A H M ED



(Ahmed-i Sâlis ) — M. 1703 = H. 1115 — M. 1730 = H. 1143 — 1703 =



1115



22 Ağustos = 9 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: Üçüncü ne'de cülusu ve ihtilâl idaresinin tasdiki [1]. (Dördüncü



Mehmed'in



ikinci



«Edirne



vak'ası,,



üzerine



Ahmed



1673=1084



senesi



oğlu



ve



hal'edilen



üçüncü İkinci



cildin



son



Mustafa'nın



30/31 K â n u n u e v v e l t = 2 1 / 2 2



Ahmed'in Edir­



fıkrasında öz-kardeşi



Ramazan



gördüğümüz olan



üçüncü



Cumartesi/Pazar



ge­



c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e yaşının t a m 29 sene, 7 a y , 23 g ü n t u t t u ğ u , y â ­ n i 30 yaşının içinde b u l u n d u ğ u nûş



Hâtûn»



için



1664=1074



devrinde



saltanatlarını



ilân



Osmanlı



pâdişâhlarının



yirmi



zamanda



hassas



şiir m a h l a s ı tiyaçlara



«5



Haziran»



e d e n şehzadeler üçüncüsüdür.



ıslâhı



gibi



ceddüd t a r i h i m i z d e artık



Türk



büyük



demektir:



zeki,



dolayı



m ü s b e t h a m l e l e r i n başladığı



ve



üçüncü devir



—



Ahmed ve



aynı



şâirdir



ordunun Ahmed



GüîFetret



Üçüncü kurnaz



hem hattat, hem



kurulması



teşebbüslerden



«Rebîa



bakınız.



şartiyle



S o n derece



matbaacılığının



Anası



fıkrasına



sayılmamak —



v e z a r i f b i r zât o l a n ü ç ü n c ü A h m e d



«Necib» dir. —



göre



sırada t a h t a ç ı k m ı ş



vukuâtmm



ve



yeni i h ­ devri



sayılabilir. —



te-



B u ilk



cülûs g ü n ü v a k i t m ü s â i d o l m a d ı ğ ı için yalnız s a r a y m e n s u p l a r ı b i a t e t t i k t e n



sonra,



ertesi sabah



âsiler



erkenden



umumî



bîat



m e r a s i m i yapılmış,



t a r a f ı n d a n intihâb e d i l e n v e b o d u r l u ğ u n d a n dolayı V e z i r - i - a ' z a m Nişancı-Ahmed



«Edirne



«Kavanoz,,



P a ş a i l e diğer d e v l e t



vak'ası»nda



denilen R u s dönmesi



erkânının m e ' m u r i y e t l e r i



tasdik



edilmiştir),



17 Teşrinisani = 8 Receb, Cumartesi: Üçüncü Ahmed'in «Edirne vak'ası» elebaşılarım tasfiyeye başlaması, Kavanoz-Ahmed Paşa'nm azliyle Enişte-Hasan Paşa'nın sadâreti. (Edirne'den i s t a n b u l ' a gelip



mevkiini t a h k i m ettikten sonra



ihtilâl i d a r e s i n i b ü y ü k



b i r ustalıkla t a s f i y e y e k a r a r v e r e n S u l t a n A h m e d i s y a n r e i s l e r i n i b i r b i r i n e d ü ş ü r e r e k temizlemiye



başlamış, ilkönce Yeniçeri-ağası



Çalık-Ahmed Paşa i l e kethudâsı



Dev-



A l i Ağa'yı azil ve n e f y e t t i k t e n sonra nihayet V e z i r - i - a ' z a m K a v a n o z paşa'yı da İneb a h t ı m u h a f ı z l ı ğ ı n a g ö n d e r m i ş t i r : K a v a n o z ' u n s a d â r e t i b u s e n e n i n 22 A ğ u s t o s = R e b î ' ü l - â h i r Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 2 a y , 26 g ü n sürebilmiştir. — v e z i r l i k t e n S a d r - ı - a ' z a m o l a n Enişte-Hasan P a ş a M o r a l i b i r R u m d ö n m e s i d i r : d ü n c ü M e h m e d ' i n d â m â d ı v e İkinci M u s t a f a i l e Ü ç ü n c ü A h m e d ' i n enişteleri



9



ikinci Dör­



olduğu



için « D â m â d » v e « E n i ş t e » l â k a p l a r ı y l a a n ı l ı r ) . [1] Bundan rinin



Milâdîye



evvelki ciltlerde olduğu gibi, bu cilt vukuâtmda tahvilinde



tashih edildiği için, Yaş



hesaplarıyla



«Rüyet-i



bunlavm



her



Mlâhden vak'ada



saltanat ve me'muriyet



mütevâüet ayrıca



müddetleri



farklar



tasrihine



da Hicrî g?.in tarihle­ hakikî takvime



lüzum



göre



görülmemiştir



de hep Milâdî takvrme



göredir.



:



2



KRONOLOJİ



1708



=



1120



1711 =



1123



OSMANLI



3



TARİHÎ



1710 = 1122 16 Haziran = 18 Rebî'ül-âhir, Pazartesi: Çorlulu-Ali Paşa'nın azliy­ le Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi,



pâdişâhın sulhcülüğüne rağmen R u s y a , ile h a r b e tarafdâr o l a n



Çorlu-



l u ' n u n b u sırada R u s l a r l a çarpışmakta o l a n i s v e ç kralı Demir-baş C h a r l e s ' e e t m e s i için K ı r ı m h a n ı n a g i z l i c e e m i r v e r m i ş o l m a s ı d ı r : S a d â r e t m ü d d e t i



1704 = 1116



senesi



3 Mayıs=19



dür. — Köprülü muhafızı



^



r



^



t



Rua



KayeerlMlr).



r



ı



»



»



K, :i c



™m*ıMcm



a



u



,



, s ı n



—



•



Sadı-ı-a „ a m ola»



E



n



,



*



ı



e



*



p



K«],yi



l



t



o



2



.



5



A



l



r



t



l



m



ailesinden



N u ' m a n Paşa,



yetişen



Fâzıl



beşinci



Ahmed



ve sonuncu



Paşa'nın



1706=1118



i t i b a r e n 4 sene, 1 a y , 14 g ü n ­ Sadr-ı-a'zanı



büyük



olan



Eğriboz



oğludur).



18 Ağustos = 22 Cumâda-l-âhire, Pazartesi: Köprülü-zâde Nu'man Paşa'nın azliyle Baltacı-Mehmet Paşa'nın ikinci sadâreti.



e



M u h a r r e m P a z a r t e s i gününden



yardım



4



(Devlet nın



idaresinde



da Hazine



«kendüye



hayret,,



gelecek



derecelerdeki



zararına «cem'-i mâl» etmesinden



aczinden



ve



adamları­



dolayı azledilen N u ' m a n Paşa'nın



s a d â r e t i 2 a y , 2 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — H a l e b valiliğinden i k i n c i d e f a iş b a ş ı n a g e t i r i l e n Baltacı'mn



i l k sftdareti



için



1704 1= 1116 v u k u â t ı n ı n



«25 K â n u n u e v v e l »



fıkrasına



bakınız).



1711 = 1123 9 Nisan = 20 Saf er, Perşenbe: Vezir-i-a'zam ve Serdâr-ı-Ekrem Baltacı-Mehmet Paşa'nın Davudpaşa'dan Pruth seferine hareketi. (Osmanlı-Türklerinin



« K o c a » , «Deli» ve «Ak-bıyık»



lâkaplanyla



a n d ı k l a r ı R u s çarı



B i r i n c i P e t r o ' n u n şimal s i y a s e t i Baltık denizine hâkim o l m a k v e cenup s i y a s e t i de K a ­



1706 = 1118



radeniz'e



çıkmak



hedeflerine



müteveccihtir:



Koca-Petro'nun



cihangirlik



hülyalarına



kapılmış büyük b i r a s k e r olan v e Osmanlı menbâlarında «Demir-baş» denilen



H y I^oriulu-Ah e L r i X ^Paşa'nın 1 İ ^ sadâreti. T' uyıe 9



U h a r



P a Z a r t e S İ :



B a I t



^ehmet



Pasa'nm az-



İ s v e ç kralı O n - i k i n c i C h a r l e s ' e k a r ş ı D a n i m a r k a , L e h i s t a n v e S a k s o n y a



işte b u ş i m â l s i y a s e t i n d e n d o l a y ı d ı r . D e m i r - B a ş b u m ü t t e f i k l e r i s ı r a y l a m a ğ l û b Baltık s a h i l l e r i n d e n başka L e h i s t a n ' a bile h â k i m olmuşsa d a , 27 T e m m u z 16 b i n kişilik b i r k u v v e t l e K o c a - P e t r o ' y a k a r ş ı g i r i ş t i ğ i P o l t a w a / P u l t a v a sini kaybedince,



müttefiki o l a n K a z a k hetmanı M a z e p p a



T ü r k i y e ' y e ilticâ e t m e k (Bâzı s a r a y erkânmm azlini isteyip k a b u l ettiremeyince



pâdişâha bile



nâ,



n



, *~



rakibi



i l e ittifâkı



uzun



mücâdelesinden



mecburiyetinde



Türkiye'nin



ile beraber



istifâde



etmemiş



olması



ve bilhassa



devrinin en büyük



ilticâ e t m i ş o l a n İ s v e ç k r a l ı y l a



topraklarına tecâvüz edip



48 saat



gelip



k a l m ı ş t ı r . D e m i r - b a ş ' m d o k u z s e n e süreri b u



Çorlulu-Ali Paşa'nın a z l e d i l m e s i ü ç ü n c ü A h m e d Türkiye'ye



muharebe­



Bender'e



v u k u â t ı n ı n « 1 4 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a b ö y l e b i r s i y a s e t t â k i b ettiğini Rusların



edip



1709 d a



17081=1120 gördüğümüz



hatâlanndandır.



askerlerim vurmak



için



Türk



içerilere k a d a r i l e r l e m e l e r i , K ı r ı m h u d u d u n a d a



s a r k ı n t ı l ı ğ a b a ş l a m a l a r ı , O s m a n l ı - R u s sulhüne r a ğ m e n A z a k d e n i z i n d e b i r R u s d o ­



.......



nanması kurmuş



1708 = 1120



ü ^ S s s î ;



Şevvâ1, C u m a : V e h r â n



ve M a z e p p a ' m n



=°™»



nihayet med'in



v e r i l m i ş t i r : 1556 = 963 v u k u â t ı n ı n s o n v e I B ? 4 L 982 « L n < T - ^ » Cezayir day Bektas-Hoca taraf^^dan feÎi İspanyolların C e z a y i r ' l e s o n alâkalan d a k e s i l m i ş i ) " r).



31 Mayıs — 23 Rebî'üi-evvel, Pazar : Pâdişâhla Ocak arcsraia m u ­ ahede akdi. (Osmanlı t a r i h i n d e m i s l i görülmemiş olan b u muahede, Kabakçı ısyânınmdan do­ layı Y e n i ç e r i - o c a ğ ı n m m e s ' u l t u t u l m ı y a c a ğ m a ve b i l m u k a b e l e Ocağın d a devlet işlerine m ü d â h a l e e t m i y e c e ğ i n e a i t t i r i k i nüshanın b i r i n i pâdişâh, b i r i n i de O c a k - a ğ a l a r ı i m z a l a m ı ş , pâdişâhın nüshası a l a y l a A ğ a - k a p u s u n a götürülüp merâsimle okunmuş ve ağalara h i l ' a t l e r dağıtılmıştır! F a k a t z o r b a l a r buna rağmen d e v l e t işlerine k a r ı ş m a k t a n geri kalmamışlardır! Teceddütcü devlet-adamlar ı n m e n m ü h i m l e r i i d f t m edilmiş v e a n c a k bâzıları k u r t u l a b i l m i ş t i r ; A ş a ğ ı k i s e ­ n e n i n «28 T e m m u z , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — G e n e b u sırada K a b a k ç ı - M u s t a f a « T u r n a c ı - b a ş ı » p â y e s i y l e b o ğ a z ı n R u m e l i k a l e l e r i nâzırlığına tâyin edilmiş v e a r k a ­ d a ş l a r ı n a d a m ü h i m m e v k i l e r verilmiştir. _ E n b ü y ü k f i t n e âmili o l a n K a y m a k a m K ö s e - M u s a m a k t u l l e r i n mallarını m ü s â d e r e e d e r e k z e n g i n o l d u ğ u için, b a s ı n ı k u r ­ t a r m a k üzere isti'fâ edip B u r s a ' d a i k a m e t e m e ' m u r o l m u ş t u r ) . :



25 Ağustos = 20 Cumâda-l-âhire, Pazartesi : Osmanlı - Rus mü­ târekesi. ( F r a n s a , R u s y a ve P r u s y a arasındaki T i l s i t t muâhedesi m u c i b i n c e y e d i a y müd­ d e t l e a k d o l u n a n b u m ü t â r e k e y e g ö r e R u s l a r 35 g ü n içinde M e m l e k e t e y n ' i n tah­ l i y e s i n i d e r - u h d e e t m i ş l e r s e de, R u s - F r a n s ı z i t t i f a k ı n d a n d o l a y ı b u taahhüdlerini i f â e t m e m i ş l e r d i r . — B e r b a d b i r h a l d e b u l u n d u ğ u için h i ç b i r iş g ö r e m i y e n O s ­ m a n l ı o r d u s u 2 R e c e b = 5 E y l ü l C u m a r t e s i g ü n ü S i l i s t r e ' d e n h a r e k e t l e 21 R e c e b = 24 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü E d i r n e ' y e gelmiştir. — B u O s m a n l ı - R u s s e f e r i 1806 = 1221 s e n e s i 22 K â n u n u e v v e l = 11 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 4 gün sürmüştür).



14 Eylül = 11 Receb, Pazartesi: İskenderiyye'nin İngilizler tarafın­ dan tahliyesi. ( H i c r î s i Milâdisine v e Milâdîlerinin hiç b i r i d i ğ e r i n e u y m ı y a n muhtelif tarihler r i v a y e t e d i l i r . — İngilizler b u s e n e n i n 20 M a r t = 10 M u h a r r e m C u m a g ü n ü İ s k e n d e r i y y e ' y i i ş g a l e t m i ş l e r s e de, R e ş î d ü z e r i n e y a p t ı k l a r ı harekette muvaffak olamayınca M e h m e d A l i Paşa'nın muhâsarasma dayanamıyarak teslim olmıya m e c b u r o l m u ş l a r d ı r : B u s u r e t l e î s k e n d e r i y y e şehri 5 a y . 25 g ü n İ n g i l i z işgalinde kalmış demektir. _ B u t a r i h e k a d a r Mısır g ü m r ü k l e r i i s t a n b u l ' d a n i d a r e e d i l ­ diği h a l d e , M e h m e d A l i ' n i n İ s k e n d e r i y y e ' y i h a r b e n t e s l i m a l m a s ı üzerine g ü m r ü k ­ l e r de k e n d i s i n e b ı r a k ı l m ı ş v e Mısır v a l i s i m u h t a r i y y e t e d o ğ r u m ü h i m b i r adım atmıştır).



1808 = 1223 28 Temmuz 4 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Alemdar-Mustafa Pa­ şa'nın Bâb-ı-Âlî ve saray baskım, Sadr-ı-a'zamm azil ve tevkifi, büyük teeedd.üdeü Üçüncü Selim'in şehâdeti ve Dördüncü Mustafa'nın hal'i. (Yukarıki senenin çuk



18 Haziran 11 Kebî'ül-âhir, Perşenbe: Keei-boyııuzu Ağa-İbrahim Hilmi Paşa'nın azliyle Anadolu beylerbeyi ve Akdeniz-koğazı ser-askeri Çelebi-Mustafa Paşa'nın sadâreti ve serdârlığı.



yârânı»



Mehmet met Said



izâle



Efendilerdir. kararı



kendisi



Ümmîliğine için, lünce



O



ordu



üzerine



Bayrakdar-Mustafa ve



efendisi derhal



Selim



tarafdarlarının Abdullah



Sadâret-kethudâsı



teceddüdcüler



yahut ludur



Sultan



Baş-muhâsebeci



Behiç,



Galib



metli rini



( A z l i n sebebi, i s t a n b u l ' d a k i Kabakçı ısyâmna nazire y a p m a k istiyen ve vazife­ s i n d e n azledilmiş o l a n Y e n i ç e r i - a ğ a s ı P e h l i v a n A ğ a ' n m S i l i s t r e ' d e k i o r d u y u ayak­ landırıp A ğ a P a ş a ' y ı R u s ç u k ' a k a ç ı r a r a k b i r ç i f t l i k t e saklamak mecburiyetinde bırakmış olmasıdır; m e v k i i n d e i b k a edilen P e h l i v a n A ğ a ' y a vezâret pâyesi bile v e r i l m i ş t i r ! K e ç i - b o y n u z u ' n u n s a d â r e t m ü d d e t i 1222 = 1806 s e n e s i 14 T e ş r i n i s â n i = 1 R e c e b P a z a r gününden i t i b a r e n 7 ay, 4 gündür. — H a l e f i , o r d u zorbalarının



Tahsin,



Emin



«18 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı n ı z . — O r d u d a



denilen



de



rağmen olan yerine



sırada



Ocak'dan şecaat Rusçuk



en



ve



Rusçuk



cesâretiyle



devlet-adamları



ve



istanbul



Paşa'ya



iltihak



Arapyan



Hezargrad sonra



sayılan



Meh­



Mehıret bu



kıy­



hükümetinin



kendile­



etmişlerdir.



Alemdar



Hacı-Hasan



Efendi



«Rus­



mübftyaacs-.



Reîs-ül-küttâb



aslen



Ağa'nm



Hotinli



a'yanhğma



Tersenikli/Tirsinikli-oğlu



g e ç m i ş ve b i r müddet



b u l u n a n ve



Sadftret-mektupçusu



yalısı



ve



Yeniçerilerinden



yetişmedir:



a'yânı



Tuna



Refik



muktedir tehdidi



Alemdar-Mustafa Paşa



Ramiz,



Mustafa



zorbalarının



başlıcaları



ismail



oğ­



gösterir.



kadar



çıktığı



Ağa



öldürü­



da vezâret pâyesiyle



Silistre v ; i -



90



1808



KRONOLOJİ



1808



=:



=



1223



OSMANLI



1223 re=28



l i s i ve T u n a s e r - a s k e r i olmuştur. « A l e m d a r / B a y r a k d a r » ünvânı, m e n s u b olduğu bölüğün bayrakdarlığında bulunmuş olmasındandır. — Alemdar'ın himâyesinde b u l u n a n R u s ç u k - y â r â n m d a n bâzıları t e k r a r o r d u d a m ü h i m v a z i f e l e r e t â y i n e d i l ­ mişlerdir. _ G i z l i b i r k o m i t e f a a l i y e t i g ö s t e r e n R u s ç u k - y â r â m n ı n başlıca g a y e s i , "Üçüncü S e l i m ' i n t e k r a r i c l â s i y l e N i z â m - ı - C e d î d ' i n i h y â s ı d ı r : B u n u n için A l e m d a r ' l a E d i r n e ' d e k i o r d u n u n başında bulunan Sadr-ı-a'zam Çelebi-Mustafa Paşa­ n ı n arasını b u l m u ş l a r v e h a t t â p e k z a y ı f b i r r i v a y e t e g ö r e m a k s a t l a r ı n ı o n a d a k a b u l e t t i r m i ş l e r d i r ; s e f e r işleri h a k k ı n d a g ö r ü ş ü l m e k üzere Alemdar'ın Edir­ n e ' y e d â v e t e d i l m e s i işte b u v a z i y e t l e a l â k a d a r d ı r : A l e m d a r 4 C u m â d a - l - û l â = 28 H a z i r a n Salı g ü n ü o r d u s u y l a E d i r n e ' y e g e l m i ş t i r ; fakat Cevdet Paşa'ya göre S a d r - ı - a ' z a m ı n A l e m d a r ' ı d â v e t e t m e s i , ustalıkla a l d a t ı l m ı ş o l m a s ı n d a n d ı r Her h a l d e Çelebi p a ş a ' n m h e m o r d u işlerinde, h e m i s t a n b u l z o r b a l a r ı n ı n te'dibinde A l e m d a r ' d a n istifâde tavsiyesiyle Rusçuk-yârânı tarafından aldatılmış olduğu m u h a k k a k t ı r . — R u s ç u k - y â r â n ı b i r t a r a f t a n S a d r - ı - a ' z a m ı elde e t m e k l e ' b e r a b e r , b i r t a r a f t a n d a o n u n n â m ı n a o r d u işleri için i s t a n b u l ' a g i d i p D ö r d ü n c ü M u s t a ­ fa'yı d a Baş-çukadar Gürcü-Pettah ve zenci Hazîne-vekili N e z i r A ğ a l a r g i b i b e n d e g â m vasıtasıyla iğfâle m u v a f f a k olmuşlardır: D a h a A l e m d a r E d i r n e ' y e g e l m e ­ den evvel Kethudâ R e f i k ve ondan s o n r a da D e f t e r d a r B e h i c E f e n d i l e r sırayla i s t a n b u l ' a g i d i p s a r a y ağalarına A l e m d a r hakkında bâzı g i z l i t e l k i n a t t a b u l u n ­ m u ş l a r d ı r : O s ı r a d a p â d i ş â h z o r b a l a r ı n t a h a k k ü m ü n d e n v e o n l a r a istinâd e d e n Şeyh-ül-tslâm Topal-Atâullâh E f e n d i ' n i n diktatörlüğünden bizâr olduğu için, R e f i k v e B e h i c E f e n d i l e r işte b u v a z i y e t t e n i s t i f â d e e d e r e k A l e m d a r ' ı n sadâkati ve i s t a n b u l ' a geldiği t a k d i r d e Kabakçı'yı te'dib edip Atâullâh'ı ıskat edeceği h a k ­ k ı n d a t e ' m i n a t v e r m i ş l e r d i r ; a ğ a l a r işte b u t e ' m i n â t a i n a n m ı ş v e p â d i ş â h ı n m ü ­ saadesiyle F e t t a h A ğ a A l e m d a r ' a g i z l i b i r dâvetnâme bile yazıp Behic E f e n d i ' y e vermiştir. Sadr-ı-a'zamın o r d u d a k i Rusçuk-yârânı tarafından iğfâli üzerine A l e m ­ d a r ' ı n E d i r n e ' y e g e l m e s i işte b u i s t a n b u l m u v a f f a k ı y y e t i üzerinedir. _ O sıra­ d a m ü t â r e k e y e r a ğ m e n O s m a n l ı - R u s sulhü s ü r ü n c e m e d e k a l m ı ş o l d u ğ u için, Rusçuk-yârânı E d i r n e ' d e h e r a y b i r k a ç b i n kese sarfedileceğine hep beraber i s t a n b u l ' a g i d i l i p s u l h o l m a d ı ğ ı t a k d i r d e hazırlık g ö r ü l e r e k o r a d a n c e p h e y e h a ­ r e k e t edilmesi hakkında Çelebi-Mustafa Paşa'yı iknâ' e t m e k suretiyle i k i n c i b i r tuzağa daha düşürmüşlerdir: Cevdet Paşa ile A r a p y a n E f e n d i o r d u n u n E d i r n e ' ­ d e n i s t a n b u l ' a h a r e k e t i n i 20 C u m â d a - l - û l â = 14 T e m m u z P e r ş e n b e g ü n ü n e m ü s â dif ^ gösterir. _ O r d u n u n hareketinden evvel A l e m d a r - M u s t a f a Paşa P m a r - h i s a r a'yânı U z u n Hacı-Ali y a h u t A h m e d A ğ a ' y ı seksen suvâri i l e K a b a k ç ı - M u s t a f a ' nm idâmma m e ' m u r edip göndermiştir B o ğ a z n â z ı r l ı ğ m d a b u l u n d u ğ u için R u m e l i - f e n e r i n d e o t u r a n K a b a k ç ı 19 C u m â d a - l - û l â = 1 3 T e m m u z Ç a r ş a n b a g e c e s i s a ­ b a h a k a r ş ı e v i n d e m u h a s a r a edilmiş, H a c ı - A l i A ğ a h a r e m e g i r i p ' A s ı m E f e n d i ' y e g ö r e z i f a f neş'esi içinde b u l u n a n K a b a k ç ı ' n m k a f a s ı n ı k e s m i ş v e o r d u Ç o r l u k o ­ nağına geldiği sırada A l e m d a r ' a yetiştirmiştir. _ O r d u n u n i s t a n b u l ' a muvâsalatı 25 C u m â d a - l - û l â = 19 T e m m u z Salı g ü n ü n e m ü s â d i f t i r Şeyh-ül-îslâmla devlet e r k â n ı S e r d a r l a A l e m d a r ' ı i n c i r l i ç i f t l i ğ i n d e istikbâl e t m i ş v e D ö r d ü n c ü M u s t a f a d a «Sancâğ-ı-Şerîf » i i n c i r l i i l e Davudpaşa arasındaki Kırîc-kavak m e v k i i n d e k a r ­ şılamıştır S a d r - ı - a ' z a m l a A l e m d a r işte o r a d a h u z û r a k a b u l e d i l i p a y a k ö p m ü ş v e A l e m d a r Çırpıcı çayırmdaki karargâhına gönderilmiştir. Rusçuk-yârânmdan R â m i z E f e n d i işte o s ı r a d a A l e m d a r ' a S u l t a n M u s t a f a ' n ı n t e v k i f i n i t a v s i y e e t m i ş s e de, ç o k s a f o l a n A l e m d a r b u n u «Merdliğe m u g a y i r ! » b u l a r a k reddetmiş v e işte b u m ü k e m m e l fırsatın k a ç ı r ı l m a s ı zavallı S u l t a n S e l i m ' i n felâketine sebeb o l ­ m u ş t u r . _ A l e m d a r ' ı n i s t a n b u l ' a i l k girişi 27 C u m â d a - l - û l â = 21 T e m m u z P e r ş e n ­ b e g ü n ü n e m ü s â d i f t i r : 1000-5000 kişilik b i r R u m e l i k u v v e t i y l e B â b - ı - A l î ' y e gelip Sadr-ı-a'zamla görüşerek Topal-Atâullâh'ı azlettirmiş, yerine Arab-zâde Arif E f e n d i Şeyh-ül-islâm olmuş, ü ç ü n c ü S e l i m ' i n hal'inde r o l o y n a y a n ulemâ b i r i k i g ü n içinde n e f y e d i l m i ş v e a r t ı k z o r b a l a r t a m a m i y l e s i n m i ş t i r . B u v a z i y e t üze­ rine Alemdar'ın t a m b i r h a f t a h a r e k e t s i z kalması büyük b i r hatâ sayılabilir: O müddet zarfında Sadr-ı-a'zam artık k e n d i s i n i n vücuduna lüzum kalmadığı için a v d e t i n i istemiş, b u y ü z d e n a r a l a r ı n d a ihtilâf ç ı k m ı ş v e n i h a y e t 4 C u m â d a - l - â h i -



Temmuz



Perşenbe



sabahı



91



TARİHİ 15



binden



fazla



askeriyle



Bâb-ı-Âlî'yi



basan



Alemdar : — B r e herif, Mühr-i-Hümâyûnu ver! d i y e Sadr-ı-a'zamdan mührü aldıktan s o n r a k e n d i s i n i b i r b e y g i r l e Çırpıcı k a r a r ­ gâhına göndermiştir: Alemdar'ın hakikî maksadını nihayet anlıyabilen ÇelebiM u s t a f a p a ş a ' n m D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y a şehir k a p u l a r ı n ı k a p a t ı p m ü d â f a a y a g e ­ ç i l m e s i n i t e k l i f ettiği v e p â d i ş â h ı n d a A l e m d a r m e s e l e s i n d e a l d a t ı l m ı ş o l d u ğ u için b u t e k l i f i k a b u l etmediği hakkında çok k u v v e t l i r i v a y e t l e r vardır; Alemdar'ın m u hakkırâne hitâbinda h e r halde b u v a z i y e t i n büyük b i r t e ' s i r i o l m a k lâzımgelir. Çelebi P a ş a ' n m s a d â r e t i 1 8 0 7 = 1 2 2 2 s e n e s i 18 H a z i r a n = 11 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 1 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş t ü r . A l e m d a r - M u s t a f a P a ş a ' n m s a r a y b a s k ı m işte b u B â b - ı - Â l î vak'ası üzerinedir : Ş e y h - ü l - i s l â m A r a b - z â d e A r i f E f e n d i ' y i de y a n ı n a a l a r a k a s k e r i y l e b e r a b e r Soğ u k - ç e ş m e k a p u s u n d a n s a r a y a v l u s u n a dalıp «Bâb-üs-Selâm» denilen Orta-kapu'dan içeri girerek Kubbe-altma k a d a r ilerlemiş, K ı z l a r - a ğ a s ı Küçük-Mercan A ğ a ' y ı işte o r a y a ç a ğ ı r t ı p A r a b - z â d e i l e b e r a b e r h e m m e s e l e y i S u l t a n M u s t a f a ' y a t e b l i ğ e t ' m i y e , h e m S u l t a n S e l i m ' i dışarı g e t i r m i y e g ö n d e r m i ş v e c e h â l e t i y l e s a f ­ l ı ğ ı n d a n d o l a y ı e n b ü y ü k g a f l e t i n i işte b u r a d a g ö s t e r e r e k « B â b - ü s - S a â d e » y a h u t «Ak-ağalar kapusu» denilen üçüncü k a p u y u tutmamıştır: Şeyh-ül-islâmı huzûr u n d a n k o ğ a n D ö r d ü n c ü M u s t a f a işte b u n d a n istifâde e d e r e k i ç - k a p u y u derhal k a p a t t ı r m ı ş v e m u k a r r i p l e r i n i n teşvikiyle a m c a s ı ü ç ü n c ü S e l i m ' l e kardeşi şehz â d e M a h m u d ' u n i d a m l a r ı n ı e m r e t m i ş t i r ; tabiî b u n d a n m a k s a d ı , k e n d i s i n i a r t ı k h a l ' e d e m i y e c e k hâle g e t i r m e k t i r ! Ç ü n k ü o s ı r a d a b u n l a r d a n b a ş k a ş e h z â d e yok­ t u r . — B u e m r i n icrâsmı der-uhde eden Baş-çukadar Gürcü kölesi Abdülfettah, H a z î n e - k e t h u d â s ı sırp k ö l e E b e - S e l i m , H a z î n e - v e k i l i z e n c î N e z i r , Baş-emîrâhur D e l i - E y ü b - o ğ l u K ö r - M e h m e t , T e b d i l - h a s e k i s i B a ğ d a d l ı H a c ı - A l i v e B o s t a n c ı De¬ l i - M u s t a f a i s m i n d e k i d ö n m e v e d e v ş i r m e hâinler y i r m i k a d a r S a n d a l c ı v e B o s ­ tancı i l e d e r h a l S u l t a n S e l i m ' i n dâiresine s a l d ı r m ı ş , o s ı r a d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n odasında b u l u n a n karısı R e ' f e t Kadın-Efendi ile i k i câriye a r a y a g i r m e k istemişlerse de c â r i y e l e r d e n P â k i z e ' n i n e l l e r i b i r kılıç d a r b e s i y l e y a r a l a n m ı ş , d i ğ e r câ­ riye bayılmış, Kadın-Efendi b i r darbede sedire yığılmış, b i r r i v a y e t e g ö r e zavallı S u l t a n S e l i n i silâhsız o l d u ğ u için k e n d i s i n i b i r n e y l e m ü d â f a a e t m i ş , d i ğ e r b i r r i v a y e t e n a z a r a n d a mücâdele i k i saat k a d a r sürmüş, n i h a y e t b i r kılıç darbesi s a ğ " ş a k a ğ ı n ı n d e r i s i n i s a k a l ı y l a b e r a b e r çenesine k a d a r i n d i r m i ş , b i r ç o k l o b u t , şiş ve kılıç d a r b e l e r i d a h a i n m i ş v e işte b ö y l e c e o b ü y ü k v e n û r â n î p â d i ş â h n i ­ h a y e t k a n l a r içinde A l l â h m a k a v u ş m u ş t u r : S o n b i r h a m l e y l e o r t a y a a t ı l m a k i s t i y e n R e ' f e t K a d ı n - E f e n d i a n c a k c e s e d i n üstüne kapanabilmiştir. — D a h a v e l i ahdîiği z a m a n ı n d a b i r t a r a f t a n On-altıncı L o u i s i l e v e b i r t a r a f t a n d a F r a n s a H â r i c i y y e nâzırlarıyla gizlice muhâbere ederek v e hattâ P a r i s ' e a d a m göndererek m e m l e k e t i n d e y a p m a k istediği inkılâpları c ü l û s u n d a n y ı l l a r c a evvel hazırlamış o l m a k l a m â r û f o l a n b ü y ü k t e c e d d ü d şehidi Ü ç ü n c ü S e l i m 1 7 6 1 = 1 1 7 5 s e n e s i 24 K â n u n u e v v e l = 27 C u m â d a - l - û l â P e r ş e n b e g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a göre t a m 46 sene, 7 a y , 5 g ü n y a ş a y ı p 47 yaşının içinde şehid o l m u ş d e m e k t i r : 1807 = 1222 s e n e s i 29 M a y ı s = 2 1 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a g ü n ü h a l ' i n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 sene, 2 a y y a ş a m ı ş t ı r . — H ü s n - i - n i y e t i y l e c e s â r e t i n d e n b a ş k a b i r m e z i y y e t i olmıy a n câhil v e g a f i l A l e m d a r ' ı n şu ü ç b ü y ü k h a t â s ı b u f â c i a n ı n e n m ü h i m s e b e b leıi s a y ı l a b i l i r : 1) O r d u i s t a n b u l ' a g e l i r k e n K ı r k - k a v a k m e v k i i n d e s a n c a ğ ı k a r şılıyan D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y ı R u s ç u k - y â r â n ı n d a n R â m i z E f e n d i ' n i n ihtârına rağ­ men merdliğe m u g a y i r g ö r d ü ğ ü i ç i n t e v k i f e d i v e r m e m i ş t i r ; 2) M ü r t e c i l e r i sin­ dirdikten sonra muvaffakiyetinden istifâde etmesini bilmediği için b i r hafta b o ş u n a v a k i t g e ç i r m i ş t i r ; 3) T o p k a p u s a r a y ı n ı b a s t ı ğ ı z a m a n i ç - k a p u ö n ü n d e s a ­ a t l e r c e d u r m u ş , d e r h a l içeri dalıp m e s e l e y i b i z z a t h a l l e t m e d i k t e n b a ş k a kapuyu t u t m a d ı ğ ı için, o k a p u n u n k a p a n m a s ı f â c i a y a sebeb o l m u ş t u r . A r a d a n i k i s a a t g e ç t i k t e n s o n r a içine ş ü p h e g i r e n A l e m d a r n i h a y e t k a p u y u b a l t a l a r l a y ı k t ı r m a k i s t e m i ş s e de m u v a f f a k olamamış, d a m d a n a d a m geçirip açtırmışsa d a Kızlar-ağa­ sı karşısına ç ı k ı p f â c i a y ı h a b e r v e r m i ş v e o s ı r a d a b ü y ü k . şehidin n ı u b â r e k c e -



:



:



:



:



ir



92 sedi



1808 = 1223



KRONOLOJİ b i r şilte



üzerinde



dışarıya



çıkarılınca



Alemdar



Paşa



hemen



ayaklarına



ka­



panıp : — V a y Efendim, gözlerim intikam diye



seni



ağlamıştır.



kapusu



kurtulduğunu taya



iclâs i ç ü n b u k a d a r gördü!



Şu



yerden



Enderun



halkı



şedd-i



rahl



dedikleri



idüp



gelmişiken



şu



katl-i-âm



ile



hâinleri



İKİNCİ



alayım!



bağırıp



büyük



seni



bu halde



çıkınca



B i r rivayete



önündeki s o f a y a aşağıki Alemdar



edilmiştir : 1 8 0 7 = 1 2 2 2



fıkrada derhal senesi



göre



konulmuş



de



Alemdar



olan



cenâze



göreceğimiz biat



etmiş



ve



29 M a y ı s = 2 1



şelızâde



içeri



girince



ile karşılaşmıştır.



Mahmud



Dördüncü Rebî'ül-evvel



işte



Mustafa'ya Cuma



n e s i 26 Ş a ' b a n =



8 Eylül



Çarşanba



günü



dünyaya



gelmiş



bu



—



Nasıl



sırada



da hal'i



günü t a h t a



o l a n m ü r t e c i ' S u l t a n M u s t a f a t a m 1 sene, 2 a y s a l t a n a t s ü r m ü ş t ü r ;



28 sene, 10 a y , 21 g ü n t u t t u ğ u sırada, yâni 29 u n u n içinde h a l ' e d i l m i ş



göre



( Mahmud-! Sânî/Mahmûd-i Adli)



or­



tebliğ



— M. 1808 = II. 1223



çıkmış,



1779=1193



olduğuna



MAHMUD



Arz-odasının



so­



M. 1839 -



H. 1255 —



1808 = 1223



yaşının.



elemektir).



—



28 Temmuz = 4 Cumâda-1-âhire, Perşembe : İkinci Mahmud'un cü­ lusu ve Alemdar-Mustafa Paşa'mıı sadâreti. ( B i r i n c i Abdülhamid'in küçük oğlu, Dördüncü Mustafa'nın kardeşi ve Osmanlı p â d i ş â h l a r ı n ı n o t u z u n c u s u o l a n i k i n c i M a h m u d 1 7 8 8 = 1 1 9 9 s e n e s i 20 T e m m u z = 1 3 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e y a ş ı n ı n t a m 23 sene, 10 g ü n t u t t u ğ u , yâni 24 üne h e n ü z bastığı sırada t a h t a ç ı k m ı ş d e m e k t i r : A n a s ı n ı n adı « N a k ş - i - d i l S u l t a n „ d ı r ; b u V a l i d e - S u l t a n ' m F r a n s ı z o l d u ğ u h a k k ı n d a Fran­ s a ' d a yapılan b â z ı n e ş r i y y â t ı A h m e d R e f i k m e r h u m « T . O . E.» m e c m u a s ı n d a r e d v e c e r h e t m i ş t i r . — K u v v e t l i b i r şâir o l a n i k i n c i M a h m u d ' u n şiir m a h l a s ı « A d l î » dir. — S u l t a n M a h m u d , ü ç ü n c ü S e l i m ' i öldüren k a a t i l l e r i n ellerinden güçlükle k u r t u l a r a k c ü i û s e d e b i l m i ş t i r : E n d e r u n m ü v e r r i h i A t â B e y ' i n o s ı r a d a Baş-Iala o l a n babası T a y y â r E f e n d i «Baş-lala kulesi» n i n penceresinden b a k a r k e n yukarıki f ı k r a d a b a h s i g e ç e n k a a t i l l e r i n h a r e k e t l e r i n i g ö r ü p Selim ve M a h m u d t a rafdarlarını d e r h a l h a b e r d a r etmiş, S u l t a n S e l i m ' l e şehzâde M a h m u d ' u bacadan d a m a çıkarıp k u r t a r m a k üzere Üçüncü S e l i m ' i n ağalarından Kasım, M a h m u d ' u n lalası A n b e r v e b u n u n a r k a d a ş ı H â f ı z - i s â A ğ a l a r d e r h a l içeri gönderilmişlerse de k a a t i l l e r i n S u l t a n S e l i m dâiresinden k a n l ı e l l e r l e çıktıklarını g ö r d ü k l e r i için k e s t i r m e b i r y o l d a n h e m e n ş e h z â d e M a h m u d ' u n dâiresine k o ş m u ş l a r , f a k a t k a a t i l l e r d e yetiştikleri için K a s ı m A ğ a m e r d i v e n başını t u t m u ş v e y a r a l a n ı n c a y a kadar s e b â t e t m i ş , n i h a y e t cellâtlar m e r d i v e n b a ş ı n a ç ı k ı n c a G ü r c ü y a h u t Ç e r k e ş c â r i y e l e r d e n C e v r i - K a l f a k ü l h a n d a n aldığı külü b i r d e n b i r e g ö z l e r i n e s e r p t i ğ i için c â n i l e r duraklamış, C e v r i - K a l f a içerdeki A n b e r ve tsâ A ğ a l a r a : — Damdan



kaçırm,



damdan!



d i y e seslendiği s ı r a d a k a a t i l l e r içeri d a l m ı ş l a r s a d a a ğ a l a r ş e h z â d e y i d i p t e k i c a ­ m e k â n l ı odanın t a v a n a y a k ı n o l a n v e « b a c a » d e n i l e n ç a t ı a ğ z ı n d a n d a m a ç ı k a r mıya m u v a f f a k olmuşlardır. B u sırada cânilerden E b e - S e l i m ' i n attığı hançer şehz â d e n i n b i r k o l u n u h a f i f ç e y a r a l a d ı ğ ı g i b i , s a ğ k a ş ı n ı n ü s t ü de k a p ı y a çarparak b i r a z b e r e l e n m i ş t i r . S u l t a n S e l i m ' i n şehâdeti ü z e r i n e S u l t a n M a h m u d ' u n C e v r i K a l f a dâiresine k a ç t ı ğ ı v e b u v a k ' a n ı n o r a d a o l d u ğ u h a k k ı n d a d a b i r r i v a y e t vardır. — Şehzâde d a m a çıkınca ağalar aşağıda mücâdelelerine devâm etmişlerse de, t a m o s ı r a d a A l e m d a r ' ı n a s k e r l e r i içeri g i r d i k l e r i için k a a t i l l e r k a ç m ı ş l a r d ı r . — S u l t a n M a h m u d H â s e k i l e r dâiresi d a m ı n d a n K u ş h â n e d a m ı n a g e ç m i ş , k e n a r a g e ­ l i n c e lalası o l a n S e f e r l i - k e t h u d â s ı R e c e p - P a ş a - z â d e M e h m e t B e y ' l e B a ş - l a l a T a y y a r ve i m a m H â f ı z - A h m e d E f e n d i l e r i n dayadıkları m e r d i v e n d e n aşağı inmiş ve A l e m ­ dar'ın o l d u ğ u t a r a f a d o ğ r u i l e r l e m i ş t i r ; ş e h z â d e y i t a n ı m ı y a n P a ş a ' n ı n R u m e l i şîvesiyle : — Abe bu kimdir? suâline i m a m H â f ı z E f e n d i ' n i n



:



— S u l t a n M a h m u d E f e n d i m i z b u d u r ! N e v b e t - i Hilâfet k e n d i l e r i n i n d i r : B e n e y l e d i m ; maslahat-ı h a y r i y y n i n itmâmı size kalmıştır! diye cevap verdiğinden b a h s e d i l i r . A l e m d a r hemen yeni pâdişâhın eteğini



bîat öp-



1808



94:



K R O N O L O J İ



1808



=



m ü ş v e S u l t a n S e l i m f a c i a s ı n d a n d o l a y ı E n d e r u n halkını t e h d i d e b a ş l a m ı ş t ı r . B u korkunç vaziyette büyük b i r metanet gösteren ve esâsen ç o k metîn ve cesur b i r zât olan S u l t a n M a h m u d : — P a ş a , b e n onları b u l d u r u p s a n a g ö n d e r i r i m ; s e n ş i m d i a s k e r i n i d a ğ ı t , ç ı k a r d a H ı r k a - i - Ş e r î f dâiresine g e l !



=



1223



OSMANLI



1223



silâhlarını



d i y e şiddetli b i r e m i r v e r m i ş t i r : A l e m d a r h e m e n a s k e r l e r i n i dışarı y o l l a m ı ş , b ü ­ tün silâhlarını ç ı k a r m ı ş , y a l n ı z Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n y â d i g â r ı o l a n m u r a s s â h a n ç e r d e n a y r ı l m a k i s t e m e d i ğ i için p â d i ş â h o k a d a r ı n a m ü s â d e e t m i ş t i r . — İkindiye d o ğ r u Alemdar'ı Hırka-i-Şerîf odasında h u z u r u n a k a b u l eden S u l t a n M a h m u d b i r r i v a ­ yete göre kendisine ilkönce Sadâret-Kaymakamlığmı tevcih etmiş ve Bâb-üsSaâde hâricinde k u r u l a n t a h t a çıkıp b i a t merâsimi yapıldıktan s o n r a d a Sadâret mührünü vermiştir. ü ç ü n c ü S e l i m ' i n telkinâtı s â y e s i n d e s a m i m î b i r t e c e d d ü d c ü o l a n İkinci M a h m u d ' u n cülûsu, k a r d e ş i n i n t e m s i l e t t i ğ i kısa b i r irticâ d e v r i n d e n s o n r a t e c e d d ü d e e r e y â n ı n m t e k r a r iş b a ş ı n a g e l m e s i d e m e k t i r ) .



29 Temmuz = 5 Cumâdâ-l-âhire, Cuma: Üçüncü Selim'in cenaze me­ rasimi ve kaatillerinin tenkili. (Sadr-ı-a'zamla bütün vükelâ v e ulemânın tâkip ettiği cenâze halkın u m u m î t e ­ essürü içinde Lâleli c â m i i n e g ö t ü r ü l ü p b a b a s ı Ü ç ü n c ü M u s t a f a ' n ı n türbesine d e f nedilmiştir. — S u l t a n S e l i m ' i n k a a t i l l e r i ertesi günden i t i b a r e n yakalandıkça idâm edilmişlerdir: Dördüncü Mustafa'nın fâciada r o l o y n a y a n müstefreselerinden o n c â r i y e k a y ı k l a r l a K ı z - k u l e s i a ç ı ğ ı n a g ö t ü r ü l ü p b o ğ u l a r a k d e n i z e atılmıştır i k i a y içinde i d â m e d i l e n l e r i n 300-1000 i b u l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r ) . :



TARİHİ



95



r a - O s m a n - o ğ l u a s l e n S ı r p t ı r ; S e r e z l i - i s m a i l B e y ' i n 10-12 b i n ve K a l y o n c u - M u s t a ­ f a A ğ a ' n m d a 5 b i n a s k e r i y l e geldiğinden b a h s e d i l i r ; diğerlerinin a s k e r mıkdârı b e l l i değildir, i s t a n b u l ' d a t o p l a n a n a ' y â n l a r m b u y e d i kişiden ibaret olmadığı muhakkaktır: Zâten A r a p y a n E f e n d i A n a d o l u ve R u m e l i ' a'yânlarınm kâmilen g e l m i ş o l d u k l a r ı n d a n v e a s k e r l e r i n i n m e c m û u d a 70 b i n i b u l d u ğ u n d a n bahsetmek­ tedir. B u n l a r d a n başka Üçüncü S e l i m d e v r i n i n Nizâm-ı-Cedîd tarafdarlığıyla m e ş ­ h u r K a r a m a n valisi Kadı-Abdurrahman Paşa da 5 b i n m u a l l e m askerle gelmiş­ t i r . — A'yânlarm ileri gelenleri b u gün Kâğıthane'deki Çağlayan köşkünde i k i n c i M a h m u d ' u n h u z u r u n a k a b u l e d i l i p t a l t i f v e t a t m i n edilmişlerdir. B i r m ü d d e t e v v e l büyük b i r «Meclis-i meşveret» a k d e d i l e r e k v e r i l e n k a r a r m u c i b i n c e b u t a r i h t e n o n g ü n k a d a r s o n r a hükümetle a'yânlar arasında b i r «Sened-i-ittifak» a k d o l u n m u ş t u r ; devletle tebaası arasında b i r n e v i muâhedeye b e n z i y e n b u t u h a f v e s i k a y e d i m a d d e l i k t i r : B i r i n c i m a d d e a'yânlarm pâdişâha sadâkatine, i k i n c i s i a s k e r c e m ' i n de y a r d ı m e d e c e k l e r i n e , ü ç ü n c ü s ü tahsilatın t e ' m i n i n e , d ö r d ü n c ü s ü S a d â r e t m a k a ­ m ı n ı n k a n u n ve i t t i f a k a u y g u n e m i r l e r i n e itâat e d i p u y g u n o l m ı y a n l a r a m ü t t e f i k a n mâni* o l a c a k l a r ı n a , beşincisi d e v l e t erkânı g i b i a'yânlarm d a i t t i f a k a riâyet ede­ c e k l e r i n e v e r i â y e t e t m i y e n a ' y â n ı n m ü t t e f i k a n t e ' d i b e d i l e c e ğ i n e , altıncısı Istan-s b u l ' d a k i Yeniçeri vesaire ocaklarında i s y a n çıktığı t a k d i r d e a'yânlarm istizana l ü z u m o l m a d a n g e l i p t e ' d i b e d e c e k l e r i n e v e y e d i n c i s i de v e r g i l e r i n m u t e d i l o l m a ­ s ı n a d â i r d i r ! B u y e d i m a d d e y e ilâve e d i l e n b i r z e y l e g ö r e de h e r y e n i S a d r - ı - a ' z a m la Şeyh-ül-islâm b u ittifaknâmeyi imzâ etmekle mükellef olacaktır! F a k a t b u t u h a f v e s i k a d a A l e m d a r ' d a n i t i b a r e n b ü t ü n d e v l e t erkânının i m z â l a r ı bulunduğu h a l d e y u k a r d a b a h s i g e ç e n y e d i kişiden y a l n ı z d ö r d ü n ü n , y â n i Ç a p a n - o ğ l u S ü l e y ­ man, Serezli-tsmail ve Çirmen mutasarrıfı M u s t a f a Beylerle" Kara-Osman-oğlu H a c ı - ö m e r A ğ â ' n m imzalarına tesadüf edilmesi h a y r e t edilecek b i r v a z i y e t t i r . _ Pâdişâhın tebaasıyla böyle b i r i t t i f a k akdine m e c b u r olmasından çok müteessir o l d u ğ u v e t a ş r a h a n e d a n l a r ı n a işte b u tarihten itibaren g a r a z bağladığı rivayet edilir. — Şa'ban sonlarından i t i b a r e n a'yânlar t e d r i c e n y e r l e r i n e avdet etmişlerdir).



29 Eylül = 8 Şa'ban, Perşenbe: istanbul hükümetiyle «Sened-i itti­ fak» tanzimine gelen taşra a'yanlarmm huzura kabulü. ( B u n d a n e v v e l de m u h t e l i f m ü n â s e b e t l e r l e s ö y l e d i ğ i m i z g i b i , âsi v a l i l e r l e a ' y a n I a r y ü z ü n d e n o sırada m e r k e z i n m ü l h a k a t üzerinde n ü f u z u k a l m a m ı ş , â d e t a b i r « T a v â i f - i - M ü l û k = F e o d a l i t e „ s i s t e m i vücuda gelmiş ve devlet b u yüzden inhilâl a l â m e t l e r i g ö s t e r m i y e b a ş l a m ı ş t ı r : B u v a z i y e t i n e n m ü h i m âmili, a ' y a n l ı ğ m t e ­ r e d d i s i n d e gösterilebilir. Â ' y a n d e m e k v e r g i t a h s i l i , a s k e r c e m ' i , e r z a k v e l e v â z ı m t e d â r i k i g i b i d e v l e t l e halkı a y n i z a m a n d a a l â k a d a r e d e n işlerle m ü k e l l e f o l ­ m a k ü z e r e h a l k t a r a f ı n d a n intihâb e d i l e n m ü m e s s i l d e m e k t i r : B u m ü m e s s i l l e r i n intihapları i l k ö n c e v a l i l e r v e o n d a n s o n r a d a Sadr-ı-a'zamlar tarafından t a s d i k e d i l m i ş t i r ; f a k a t d e v l e t h â r i c i v e dâhilî g a i l e l e r l e z a ' f a d ü ş t ü k ç e a'yanlık d a t e ­ r e d d i ' e t m i ş , taşra a'yanları h a l k mümessili v a z i y e t i n d e n çıkıp birer derebeyi, hâline g e l m i ş v e m e r k e z i n e m i r l e r i n i d i n l e m i y e r e k â d e t â istiklâl e m â r e l e r i g ö s ­ t e r m i y e başlamışlardır. B ü y ü k a ' y a n l a r küçük a ' y a n l a r a hâkim oldukları için, v a z i y e t âdetâ Orta-çağ A v r u p a feodalitesinin Türkiye'de canlanmasına benzetile­ b i l i r . A l e m d a r - M u s t a f a P a ş a iş b a ş ı n a g e l m e s i n d e n i t i b a r e n i k i a y ü ç ü n c ü S e ­ l i m ' i n k a a t i l l e r i n i t e n k i l e t m e k ve zorbalıkla i r t i c a i s i n d i r m e k gibi gailelerle meşgul olduktan sonra, kendisiyle beraber i k t i d a r mevkiine geçmiş olan Rusçuk y â r â n m m t e l k i n i y l e i k i b ü y ü k iş g ö m ü y e k a r a r v e r m i ş t i r : B u n l a r ı n b i r i a'yanl a r m itâat altına a l ı n m a s ı v e b i r i de N i z â m - ı - C e d î d ' i n ihyâsıdır. i ş t e b u n d a n dolayı A n a d o l u ve R u m e l i a'yanları i s t a n b u l ' a davet edilmiş, A l e m d a r ' m şahsı nüfuzundan ve kendisine karşı beslenen emniyet ve i ' t i m a d d a n dolayı b u n l a r a s k e r l e r i y l e beraber pâyıtahta g e l m e k t e tereddüd etmemişlerdir. Asım, Şânî-zade ve Cevdet tarihlerinde i s t a n b u l ' a gelen a ' y a n l a r m hepsi zikredilmemiştir: Yalnız b â z ı l a r ı n ı n i s i m l e r i n e tesadüf e d i l m e k t e d i r ; mâlûm olanlar Bozok a'yânı C e b b a r - z â d e / Ç a p a n - o ğ l u S ü l e y m a n B e y , S e r e z a'yânı ismail Bey, Girmen mutasar­ rıfı M u s t a f a B e y , M a ğ n i s a a ' y â n ı Kara-Osman-oğlu Hacı-omer Ağa, Bolu-voyv o d a s ı H a c ı - A h m e d - o ğ l u S e y y i d - i b r a h i m A ğ a , B i l e c i k a'yânı Kalyoncu-Mustafa A ğ a v e S i l e a'yânı A h m e d A ğ a i s i m l e r i n d e y e d i k i ş i d e n i b a r e t t i r : B u n l a r d a n K a -



14 Teşrinievvel = 23 Şa'ban, Cuma: «Segbân-ı-Cedîd» ismiyle Nizânı-ı-Cedîd'in ihyâsı. (Yukarıki fıkraya d a bakınız. _ A l e m d a r , . başta Yeniçeri-oeağı o l m a k üzere y e d i o c a k t a n b i r muvâfakat senedi aldıktan s o n r a s e k i z i n c i o c a k o l a r a k «Segbân-ıC e d î d » i k u r m ı y a b a ş l a m ı ş , i l k ö n c e 1 Ş a ' b a n = 22 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü L e v e n d çiftliği kışlasına b i r m ı k d a r a s k e r k o n u l m u ş , N i z â m - ı - C e d î d zâbitlerinden A r n a v u t - M u s t a f a S e l i m i y y e ' d e a s k e r y a z m ı y a m e ' m u r e d i l m i ş v e 8 Ş a ' b a n = 29 E y l ü l P e r ş e n b e g ü n ü d e t â l i m l e r b a ş l a m ı ş t ı r . B u n u n l a b e r a b e r Şıkk-ı'-Evvel defterdarı B e h i c E f e n d i ' n i n «Umûr-ı-Cihâdiyye» nâzırlığma tâyini suretiyle ocağın resmen teessüsü b u g ü n d ü r ; o c a k - a ğ a h ğ m a d a N i z â m - ı - C e d î d k e t h u d â s ı S ü l e y m a n A ğ a t â y i n edilmiştir. A b a d i z l i k v e t o z l u k g i y d i r i l e n y e n i a s k e r i n h u s u s î b i r k ı y â f e t i v a r d ı r . B u n l a r a diğer- o c a k l a r d a n d a h a f a z l a t a h s i s a t v e r i l m e s i , Y e n i ç e r i l e r i n b i l e y e n i o c a ğ a rağbet e t m e s i y l e neticelenmiştir. _ B i r t a r a f t a n d a o c a k esâmelerinin h ü k ü m e t t a r a f ı n d a n satın a l ı n m a s ı k a r a r l a ş m ı ş t ı r : B u e s â m e l e r , a s k e r l i k yerine esnaflık e d e n o c a k l ı l a r ı n e s h a m , v e tahvilât g i b i h e r k e s e s a t t ı k l a r ı u l û f e c ü z ­ d a n l a r ı d ı r : B u n l a r , z a m a n g e ç t i k ç e e l d e n ele d a ğ ı l m ı ş v e b i r ç o k âileler i ç i n m a ­ işet m e d â r ı hâline g e l m i ş o l d u ğ u için p â d i ş â h b i r d e n b i r e i l g a e d i l m e l e r i n e m ü ­ sâade e t m e m i ş , b u n u n ü z e r i n e g ü m r ü k t e n y a r ı b e d e l l e r i n i n t e ' d i y e s i s u r e t i y l e k ı r k g ü n içinde e s â m e l e r i n satın a l ı n m a s ı n a k a r a r v e r i l e r e k m e s e l e h a l l e d i l m i ş t i r ) .



14/15 Teşrinisâni = 25/28 Ramazan, Pazartesi/Salı gecesi, zevali saat 12/24 : İrticaın yeniden baş kaldırması ve «Alemdar vak'ası» deni­ len Yeniçeri isyanının başlaması. (Umumiyetle



Ramazan'm



26/27



n c i gecesine



'müsadif' o l a n



«Kadir



geçesi»nden



1808 — K R O N O L O J İ



96



1808



=



1223



O S M ANLİ



m a k l a iktifâ etmiş v e S e l i m i y y e ' d e



b a h s e d ü i r s e de, « S a l ı g e c e s i » d i y e g ü n i s m i t a s r i h e d i l m e k t e olduğuna göre b i r g ü n l ü k f a r k ı n « R ü y e t - i - h i l â l » d e n mütevellid o l m a s ı l â z ı m g e l i r . — Bu meşhur isyanın başlıca sebebleri « S e g b â n - ı - C e d î d „ i s m i y l e N i z â m - ı - C e d î d ' i n ihyâsı, y u karıki fıkrada gördüğümüz esâmeler meselesinden Yeniçerilerin mutazarrır o l ­ ması ve vazifesiz tahsisat a l a n «Ulemây-ı-Rüsûm„ u n d a b u misalden kuşkulan­ ması, diktatör v a z i y e t i n d e b u l u n a n A l e m d a r ' l a «Bîrun» denilen, hükümet a d a m ­ larının istiklâline karşı e s k i nüfuzlarını k a y b e d e n v e « E n d e r u n » d e n i l e n Saray ricâlinin m u h â l e f e t i , t i c a r e t v e s a n ' a t l a m e ş g u l o l a n O c a k l ı l a r ı t â l i m e m e c b u r e t ­ m e k ü z e r e i s t a n b u l ' d a esnaflık için askerî t â l i m i n ş a r t ittihâz e d i l m e s i , başta A l e m d a r o l m a k üzere Rusçuk yârânınm rüşvet, hediye ve müsâdereyle z e n g i n l e şivererek h e r gece sefâhat ve s a z âlemlerinde yaşamaları, Kapdan-ı-deryâ Râmiz Paşa'nın «Hatâyî» denilen ve g ü y a bekâreti mütemâdiyen tazelenen «Bikr-id â i m e » b i r c â r i y e b u l u n d u r m a k için h e r t a r a f a k o l k o l a d a m l a r v e e s i r c i l e r s a l m a ­ sının h a l k a r a s ı n d a ç o k f e n a b i r t e ' s i r u y a n d ı r m a s ı , g e n e R â m i z P a ş a ' n ı n şiddetli i c r â â t ı n d a n d o l a y ı Tersânelilerin dilgîr o l m a s ı , c e v â h i r içinde t a k d i m e d i l e n m u h ­ t e ş e m c â r i y e l e r d e n dolayı A l e m d a r ' m aklı b a ş ı n d a n g i t m e s i v e b i l h a s s a bunlar­ d a n « K a m e r - t â b H â t û n » u n t e ' s i r i y l e a r t ı k silâhsız d o l a ş a c a k hâle gelmesi, bir dalkavuk çenberi içinde k a l a n p a ş a n ı n y a n m a k i m s e n i n y a k l a ş a m a m a s ı v e n i ­ h a y e t k e n d i s i n i n ü m m î l i ğ i y l e cahilliğinden v e y â r â n ı n m d a s e f a h a t l e r i n d e n dolayı g a f l e t içinde k a l m ı ş o l m a l a r ı d ı r . — D ö r d ü n c ü M u s t a f a işte b u v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k iclâs e d i l m e s i için a d a m l a r ı y l a muhabereye başlamış, kızkardeşi E s m â S u l t a n « T e b d i l - i k ı y a f e t » le m ü t e m â d i b i r p r o p a g a n d a y a g i r i ş m i ş v e h a t t â bâzı Ocak e r k â n i y l e g ö r ü ş m ü ş , A l e m d a r b u v a z i y e t i p â d i ş â h a a r z e t m i ş s e de S a d r - ı a ' z a m ı n m d i k t a t ö r l ü ğ ü n d e n m e m n u n o l m a d ı ğ ı anlaşılan İ k i n c i M a h m u d a l d ı r m a ­ mıştır : A ş a ğ ı k i v u k u â t t a n a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i h e m A l e m d a r ' a , h e m O c a ğ a karşı R â m i z v e K a d ı P a ş a l a r l a g i z l i c e a n l a ş m ı ş o l m a k ihtimâli b i l e y o k d e ğ i l d i r ! İşte b u n d a n dolayı Cevdet Paşa «Alemdar'ın zevâl-i devlet-ü-ikbâli mütemennây-ı b a ' z - ı eâlî» o l d u ğ u n d a n v e h a t t â « V a k ' a n ı n z u h û r u n d a n a k d e m h u d û s u n a E n d e r û n - ı - H ü m â y u n c a intizâr o l u n d u ğ u n d a n » b a h s e t m e k t e d i r . — Böyle bir vaziyette O c a k l ı l a r ı n A l e m d a r ' ı ö l d ü r ü p d e v l e t i e l l e r i n e a l m a k için g i z l i b i r c e m i y e t kur­ m a l a r ı p e k tabiîdir B u n a m u k a b i l tabiî o l m ı y a n b i r ş e y v a r s a o d a A l e m d a r ' l a y â r â n ı n m g a f l e t u y k u l a r ı n d a n u y a n m a m a l a r ı , b i r a y içinde a n c a k d ö r t b i n k a ­ d a r Segbân-ı-Cedîd a s k e r i toplanabildiği halde A n a d o l u ve Rumeli a'yânlarını m e m l e k e t l e r i n e iâde e t m e l e r i v e h a t t â O c a ğ ı n t e ş v i k i y l e R u s ç u k üzerine y ü r ü ­ y e n V i d i n v a l i s i M o l l a P a ş a ! = l d r i s P a ş a ' y a karşı Alemdar'ın m a i y y e t kumandanı o l a n Boşnak A ğ a ' y ı a s k e r i y l e beraber gönderip büsbütün k u v v e t s i z kalmasıdır. Y a k m d a b i r i s y a n ç ı k a c a ğ ı için E d i r n e ' y e g i t m e s i k e n d i s i n e i h t a r b i l e edildiği ve hattâ Bâb-ı-Âlî duvarlarına «Rumeli'den g e l d i b i r çıtak — B a y r a m ertesi y a k ı l ı ç o y n ı y a c a k y a b ı ç a k » şeklinde y a f t a l a r b i l e y a p ı ş t ı r ı l m ı ş olduğu halde a l ­ dırmamış, Yeniçerileri «Manav v e l e b l e b i c i g ü r û h u » d i y e i s t i h f â f ettiği için h i ç b i r e m n i y e t t e d b i r i ittihâz e t m e m i ş t i r . — V a k ' a n ı n b u g e c e z u h u r u n a sebeb, Şeyh-ül-Islâmm konağındaki ziyâfetten dönen A l e m d a r ' a y o l a ç m a k i s t i y e n m a i y y e t i n i n halkı değnek ve kamçıyla dağıtması ve b u yüzden yaralananların k a h v e ­ l e r i dolaşıp Yeniçerileri ayaklanmıya teşvik e t m e l e r i d i r : Ocaklılar b u h e y e c a n için­ de i k e n « i s m i b i l i n m i y e n , , b i r i n i n b a y r a m e r t e s i O c a ğ ı n i l g a e d i l e c e ğ i h a k k ı n d a b i r h a b e r g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n d a n d a b a h s e d i l i r ! — G e c e - y a r ı s ı kışlalarından h a r e k e t e d e n 400 k a d a r Y e n i ç e r i i l k ö n c e A ğ a - k a p u s u ' n a g i d i p Yeniçeri-ağası Mustaf a - A ğ a ' y ı parçaladıktan sonra sessizce Bâb-ı-Âlî'yi kuşatmışlar ve Alay-köşkü tarafındaki büyük kapıya nâzır Kethüda dâiresinin altına ot y ı ğ ı p y a n g m ç ı ­ kardıktan s o n r a tüfek atmıya başlamışlardır : O sırada Alemdar'ın R u m e l i a s k e r ­ l e r i s ü r g ü n e g ö n d e r i l m i ş u l e m â v e ricâlin e v l e r i n d e d a ğ ı n ı k olduğundan bahse­ dilir; Levend-çiftliği ile S e l i m i y y e ' d e k i Segbân-ı-Cedîd efrâdının da cephânesi y o k t u r ! Y a ğ m a c ı l ı k h ı r s ı y l a b i r ç o k a y a k t a k ı m ı d a âsilere iltihâk e t m i ş t i r ; A l e m ­ d a r ' a h e m e n a t l a n a r a k eşkıyayı yarıp g e ç m e t e k l i f i n d e b u l u n a n l a r olmuşsa da m ü d â f a a v a z i y e t i n d e i m d a d b e k l e m e y i t e r c i h etmiştir. — K a p d a n R â m i z Paşa i s y a n d a n h a b e r d â r o l u n c a S e g b a n l a r a c e p h â n e v e r i p i s t a n b u l kapılarını t u t t u r :



T A R İ P



97



t



1223 tıktan sonra de ikisi



i s t a n b u l yangınına



bulunan Kadı Paşa d a askerine



u z a k t a n s e y i r c i kalmılştır;



İkinci M a h m u d ' u n g i z l i b i r e m r i y l e alâkadardır; de s a r a y m



müdâfaasına



derhal yetişmekte



cephâne



Bunların



cajrt-



b u hâli



çünkü pâdişâh



belki



emredince



k u s u r etmemişlerdir:



her



Aşağıki



fık­



r a y a b a k ı n ı z . — A l e m d a r ' ı n e l l i altı c â r i y e s i y l e « H a r e m d e k i m a h z e n e » v e d a h a



doğ­



r u s u « H a r e m bağçesi derûnunda o l a n k u l l e n i n içine» kapandığından b a h s e d i l i r :



İşte



oradan



eşkıyâya kurşun yağdırmış, on i k i s i n i müzâkere



m i ş ve hep i m d a d u m a r a k k a h r a m a n c a



15 Teşrinisani =



mukavemetine



bahanesiyle



devam



26 Ramazan, Salı: Alemdar'm



çağırıp



tepele­



etmiştir).



şehâdeti, Çavuş-



başı Arnavut Memiş Efendi'nin Sadâret-kaymakamlığı ve âsilerin sara­ ya hücumu. < A l e m d a r - M u s t a f a Paşa b i r rivayete göre b u gün i k i n d i v a k t i n e k a d a r ve d a h a k u v v e t l i o l a n i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de ezânî s a a t 3 = z a v â l î s a a t 8,e k a d a r m ü ­ d â f a a s ı n a d e v a m e t t i k t e n s o n r a artık i m d a d d a n ümidini k e s m i ş t i r Son k a r a ­ rını v e r i n c e , v a k t i y l e m e n s u b o l d u ğ u 42 n c i b ö l ü k o d a - b a ş ı s ı n ı ç a ğ ı r t ı p câriyelerini Ocağın n a m u s u n a e m a n e t etmiş, yalnız en ç o k sevdiği baş-câriyesiyle sâdık h a rem-ağası k e n d i s i n d e n ayrılmamıştır. O sırada k u l e y a h u t m a h z e n i n arka ta­ r a f ı n a v e üstüne üşüşen b i r ç o k yeniçerilerin k a z m a l a r l a g e d i k a ç m ı y a çalıştık­ l a r ı n d a n b a h s e d i l i r : T a m işte o a n d a Alemdar evvelce koydurduğu büyük bir b a r u t v a r i l i n e t a b a n c a s ı n ı sıkıp ateşlemiş, m ü d h i ş b i r t a r r â k a o l m u ş , â s i l e r d e n b e ş y ü z y a h u t s e k i z y ü z kişi b i r a n d a h a v a y a u ç u p t e l e f o l m u ş t u r . D u m a n d a n b o ­ ğulan A l e m d a r ' l a i k i sâdık adamının cesetleri i k i gün s o n r a e n k a z altından ç ı ­ k a r ı l m ı ş t ı r . — B u g a f i l k a h r a m a n ı n sadâreti b u s e n e n i n 28 T e m m u z t = 4 Cum â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 3 a y , 18 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — A r n a v u t M e ­ m i ş E f e n d i ' n i n S a d â r e t - K a y m a k a m l ı ğ m a tâyini, S a d r - ı - a ' z a m m « h a y â t v e m e m â t ı n e z d - i saltanat-ı s e n i y y e d e » h e n ü z m â l û m o l m a m a s ı y l a i z a h e d i l i r . — Â s i l e r b u g ü n Sadâret-Kethudâsı M u s t a f a R e f i k E f e n d i ' n i n evinde m u k a v e m e t i n d e n dolayı kapısını t o p l a y ı k a r a k k e n d i s i n i dışarı ç ı k a r ı p p a r ç a l a m ı ş l a r d ı r : D i ğ e r y â r a n d a n Umûr-ı-Cihâdiyye nâzın Behic ve Defterdar T a h s i n Efendiler kaçmışlardır. — B â b - ı - Â l î v a k ' a s ı üzerine âsiler b ü s b ü t ü n a z ı p ş e h i r d e z o r b a l ı ğ a v e d e v l e t e h â ­ k i m o l m ı y a b a ş l a d ı k l a r ı için, S u l t a n M a h m u d K a p d a n R â m i z v e K a d ı A b d u r r a h m a n Paşaları i h t i y a t e n s a r a y m müdâfaasına dâvet etmiş, R â m i z P a ş a S e g b a n v e T o p ç u k u v v e t l e r i y l e ve Kadı Paşa da S e l i m i y y e ' d e k i a s k e r i y l e denizden T o p k a p u ' y a g e l ­ m i ş l e r d i r . Â s i l e r i n s a r a y a h ü c u m u işte b u n d a n d o l a y ı d ı r : D e r h a l ü z e r l e r i n e a s k e r s e v k e d i l i p b i r h a y l i eşkıyâ kırıldığından b a h s e d i l i r ) . :



15/16 Teşrinisani =



26/27 Ramazan, Sah/Çarşanba gecesi: Dör­



düncü Mustafa'nın idâmı. ( B u n u n s e b e b i âsilerin S u l t a n M u s t a f a ' y ı t e k r a r t a h t a ç ı k a r a c a k l a r ı n d a n bahset­ m i ş o l m a l a r ı d ı r : S a r a y ı n Sünnet o d a s ı n d a Ş e y h - ü l - i s l â m S â l i h - E f e n d i - z â d e E s ' a d E f e n d i , K a y m a k a m Memiş Paşa, K a p d a n Râmiz Paşa ve A n a d o l u beylerbeyi K a ­ dı P a ş a i l e s a r a y d a b u l u n a n bâzı u l e m â t o p l a n ı p v a z i y e t m ü z â k e r e edilmiş, Ş e y h ül-islâm fetvâ vermiş, pâdişâh b i r a z tereddütten s o n r a m u v â f a k a t etmiş v e işte b u n u n üzerine K a d ı p a ş a i l e B o s t a n c ı - b a ş ı b i r k a ç cellâdla içeri g i d i p D ö r d ü n c ü M u s t a f a ' y ı Ş i m ş i r ü k ' d e k e n d i b e l i n d e k i şal k u ş a k l a b o ğ d u r m u ş l a r d ı r B u suretle S u l t a n M u s t a f a .3 a y , 19 g ü n e v v e l Ü ç ü n c ü S e l i m ' e y a p t ı ğ ı n ı n c e z â s m ı a y n e n ç e k ­ m i ş d e m e k t i r . — 1779 t = 1193 s e n e s i 8 E y l ü l r = 26 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü d ü n y a y a g e l m i ş o l a n D ö r d ü n c ü M u s t a f a 29 sene, 2 a y , 8 g ü n y a ş a y ı p 30 y a ş ı n ı n içinde i d â m edilmiştir : ihtilâlden d o l a y ı cenâzesi a n c a k C u m a g ü n ü ö ğ l e n a m a z ı n d a n s o n r a kaldırılıp b a b a s ı B i r i n c i A b d ü l h a m i d ' i n türbesine d e f n e d i l m i ş t i r ) . :



F.:



7



K R O N O L O J İ



98



1808 =



1223.



16 Teşrinisani = 27 Ramazan, Çarşanba : Segban-Yeniçeri harbi, büyük istanbul yangını, donanmanın âsilere ateş açması ve Oeak-ağalarmın pâdişâha dehaleti. ( B u s a b a h âsiler e r k e n d e n A y a s o f y a m i n a r e l e r i n e ç ı k a r a k s a r a y ı n içine kurşun y a ğ d ı r m ı y a başlamışlardır: S a r a y d a f a z l a e r z a k olmadığı için, dört b i n m e v c u t l u Segban-ı-Cedîd k u v v e t i n i n eşkryâya nisbetle kifayetsizliğine r a ğ m e n huruç hare­ k e t i n e k a r a r verilmiş, O c a k ağası Süleyman A ğ a segbanları ü ç k o l a ayırarak u s ­ talıklı b i r h a r e k e t l e â s i l e r d e n ü ç y a h u t b e ş b i n k i ş i t e l e f e t m i ş v e C e b e c i l e r kış-, laşını z a b t e t t i r m i ş t i r : B u v a z i y e t ü z e r i n e Y e n i ç e r i l e r k ı ş l a y ı a t e ş l e m i ş , r ü z g â r d a n dolayı yangın genişliyerek D i v a n - y o l u , S u l t a n a h m e t v e A y a s o f y a taraflarını k ü l hâline g e t i r m i ş t i r ; S e g b a n l a r ı n 117 y a h u t 600 şehit v e r d i k l e r i r i v a y e t e d i l i r ; S ü l e y ­ m a n A ğ a d a şehid olmuştur. — Minârelerden s a r a y a ateş açılınca S u l t a n M a h m u d d o n a n m a n ı n âsileri t o p a t u t m a s ı n ı e m r e t m i ş , ş e h i r d e k i h a r e k â t e s n a s ı n d a A ğ a - k a p u s u b o m b a r d m a n e d i l m i ş v e e v l e r e de i s â b e t l e r o l d u ğ u için h a l k t e l â ş a d ü ş m ü ş ­ t ü r . — N i h a y e t âsilerin b i r ç o ğ u k e n d i e v l e r i n i y a n g ı n d a n m u h a f a z a için d a ğ ı l m ı ş , Ocak-ağaları n e t i c e d e n ümit k e s e r e k ulemâdan bâzılarım dehâlet için s a r a y a g ö n ­ d e r m i ş v e p â d i ş â h d a k a b u l e t t i ğ i için, e r t e s i g ü n b i r i t â a t h ü c c e t i y a z ı l m a k ü z e r e h e r i k i t a r a f t a n ateş kesilmiştir).



17 Teşrinisani =



28 Ramazan, Perşenbe: Tersane, Tophane, Seli-



miyye ve Levend-çiftliği vak'alan. ( B u r s a ' d a m e n f i bulunan eski Kapdan-ı-deryâ S e y y i d - A l i Paşa'nm akrabasından Kandıralı-Mehmet i s m i n d e k i z o r b a b u sabah erkenden Kasımpaşa'ya gidip şöhre­ t i n e k a p ı l a n e ş k ı y â döküntülerini b a ş ı n a t o p l ı y a r a k T e r s â n e i l e l i m a n d a k i ge­ m i l e r i z a b t e t t i k t e n s o n r a m u h a f ı z l a r ı a z a l m ı ş o l a n T o p h â n e ' y i d e ele g e ç i r m i ş , Topçu ve Arabacı kazanları Et-meydanı'na nakledilerek isyan yeniden alevlen­ dirilmiş, b i r k ı s ı m â s i l e r Ü s k ü d a r ' a v e b i r k ı s m ı d a L e v e n d - ç i f t l i ğ i k ı ş l a ğ ı n a g i ­ d e r e k b i r t a k ı m m ü s a d e m e l e r d e n s o n r a o r a l a r ı d a e l l e r i n e g e ç i r m i ş v e iş b u ş e k l e girince s a r a y d a b u l u n a n R â m i z ve Kadı Paşalarla Bahriye nâzın M o r a l i - A l i E f e n d i deniz y o l u y l a Ayastefanos = Yeşilköy'e geçip R u m e l i ' y e kaçarak takipçile­ r i n elinden kurtulmuşlardır. Bütün b u v a k ' a l a r d a b i r çok evler basılmış, y a ğ m a l a r y a p ı l m ı ş , ı r z l a r a t e c â v ü z e d i l m i ş v e S e l i m i y y e kışlası y a n m ı ş t ı r ) .



17/18 Teşrinisani = 28/29 Ramazan, Perşenbe/Cuma gecesi: Âsi­ lerle muâhede akdi ve irticaın ikinci zaferi. ( G ü n d ü z A l e m d a r ' m c e n a z e s i e n k a z altında b u l u n m u ş o l d u ğ u için âsiler ö l d ü ğ ü ­ n e inanmış, yapılan müzâkerede firârîler bulundukça cezâlarmın v e r i l m e s i k a r a r l a ş m ı ş , S e g b a n o c a ğ ı n ı n ilgası k a b u l e d i l m i ş v e b u s u r e t l e 1807 ==' 1222 v u k u â t ı n m «25 Mayıs» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Kabakçı ısyânmdan s o n r a i k i n c i defa o l a r a k y e n i askerî teşkilât lağvedilmiştir. — B u n a r a ğ m e n C u m a sabahı s a r a y d a k i S e g ­ banların mühim b i r kısmı denizden Tophâne'ye geçtikten s o n r a Yeniçeriler S o ğ u k ç e ş m e v e s â i r e k a p ı l a n n d a n içeri h ü c u m e d e r e k m ü t e b a k i 3 - 4 y ü z s e g b a n ı i m h â etmişler v e p e k a z m i d a t a h k i r ve teşhir ederek kışlalarına götürmüşlerdir).



22 Teşrinisâııi = 3 Şevval, ,Salı: Sadâret-Kaymakamı Memiş Pa­ şa'nm sadâreti. (Âciz, idaresiz ve s i l i k b i r şahsiyyet o l a n b u a r n a v u t Memiş Paşa'nm l ı ğ ı için y u k a r d a b u s e n e n i n «15 T e ş r i n i s a n i » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



Kaymakama



1809 =



1224



o s M A N L I



1809 =



TARİHİ



QQ



1223



1 Kânunusâni — 14 Zülka'de, Pazar: Memiş Paşa'nm azliyle KörYusuf Ziyâüddin Paşa'nm ikinci sadâreti. (Azlin



sebebi acziyle



idaresizliğidir : S a d â r e t



i t i b a r e n 1 ay, 9 günden ibarettir. — H a l e f i



müddeti



yukarıki



H a l e b valiliğinden g e l m i ş t i r : i s t a n b u l ' a m u v â s a l a t ı 1809 ! = 8 Rebî'ül-evvel P a z a r gününe



5 Kânunusâni =



fıkra



Gürcü Ziyâ Paşa b u i k i n c i



tarihinden sadâretine



1224 s e n e s i 23 N i s a n



=



müsâdiftir).



18 Zülka'de, Perşenbe: Osmanh-îngiliz sulbü.



( C e v d e t P a ş a «19 Z ü l k a ' d e » t a r i h i n d e n b a h s e d e r s e de, m u â h e d e m e t n i n d e m e v c u d o l a n «5 Kânunusâni» günü Perşenbe'ye ve o d a hakikî t a k v i m d e «18 Zülka'de» y e m ü s â d i f t i r . — İ n g i l t e r e ' y e i l â n e d i l e n h a r b i ç i n 1807 ! = 1222 v u k u a t ı n ı n « 2 0 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z : O t a r i h t e i n g i l i z l e r i n i s t a n b u l v e M ı s ı r üzerine y a p t ı k l a r ı h a r e ­ k e t l e r e k a r ş ı T ü r k i y e i l e elbirliği d e r e c e s i n d e b i r d o s t l u k te'sis eden N a p o U o n s o n r a d a n b u d o s t l u ğ a i h â n e t e d i p R u s y a i l e 1808 s e n e s i 12 T e ş r i n i e v v e l i n d e a k ­ dettiği E r f u r t muâhedesinde M e m l e k e t e y n ' i n R u s l a r tarafından ilhâkım k a b u l etmiş v e b u v a z i y e t e k a r ş ı O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u d a i n g i l t e r e ' n i n a r z u ettiği s u l h v e i t t i f â k ı k a b u l e m e c b u r o l m u ş t u r . S u l h m u â h e d e s i 12 m a d d e l i k t i r : i n g i l i z l e r e l l e ­ r i n d e b u l u n a n O s m a n l ı k a l e l e r i n i n v e O s m a n l ı l a r d a h a r b i n ilânında e l k o y d u k l a n i n g i l i z g e m i l e r i y l e m a l l a n n m i a d e s i n i taahhüd etmiş, kapitülâsyonların ibkası v e h e r i k i t a r a f t a n tâyin edilecek konsolosların a y n i h u k u k u hâiz olması kararlaşmıştır. A y n i t a r i h t e a k d e d i l e n d ö r t m a d d e l i k g i z l i i t t i f a k m u â h e d e s i n e g ö r e de F r a n s a devleti Türkiye'ye t a a r r u z ettiği t a k d i r d e i n g i l t e r e donanması K a r a d e n i z ' e k a d a r O s m a n l ı sâhillerini k o r u y a c a k , silâh v e m ü h i m m a t v e r e c e k v e İ n g i l t e r e T ü r k i y e ' d e n e v v e l R u s y a i l e s u l h a k d e d e c e k o l u r s a Osmanlı «Tamâmiyyet-i mülkiyye» s i n i t e ' m i n e d e c e k b i r T ü r k - R u s sulhünün a k d i n e t a v a s s u t t a b u l u n a c a k t ı r ) .



1809 — 1224 24 Teşrinievvel = 15 Ramazan. Sah : Yeniden başhyan Rus seferin­ de Tatariçe zaferi. ( P r u s y a v e A v u s t u r y a ' y a k a r ş ı R u s l a r l a A n l a ş a n N a p o l e o n ' u n 1808 d e k i E r f u r t mülâkatmdan çar B i r i n c i A l e x a n d r e ' m M e m l e k e t e y n ' i i l h a k etmesine müsâit d a v ­ r a n m a s ı üzerine F r a n s ı z t a v a s s u t i y l e a r t ı k s u l h o l a m ı y a c a ğ ı anlaşıldığı v e işin i ç i n e i n g i l i z t e ş v i k i de k a r ı ş t ı ğ ı i ç i n h a r b y e n i d e n a l e v l e n m i ş , V e z i r - i - a ' z a m Y u ­ s u f Z i y â P a ş a S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e o r d u n u n b a ş m a g e ç i p 10 C u m â d a - l - â h i r e 1= 2 3 T e m m u z P a z a r günü i s t a n b u l ' d a n hareketle T u n a b o y u n a yürümüş, n e h r i n b e r i y a k a s ı n a g e ç e n R u s l a r ı r i e ' a t e m e c b u r e t m e k için Ş u m n u ü z e r i n d e n 30 R e c e b |— 10 E y l ü l P a z a r g ü n ü R u s ç u k s a h r a s ı n a g e l i p e r t e s i g ü n k a r ş ı s â h ü d e k i Y e r k ö y û ' n e a s k e r geçirmiye başlamışsa d a Silistre'nin muhâsaraya uğradığını h a b e r alıp o r a y a h a r e k e t e t m i ş , şehre b i r s a a t m e s â f e d e k i T a t a r i t z |— T a t a r i ç e k ö y ü n d e P e h l i v a n - i b r a h i m A ğ a kumandasındaki Osmanlı fırkası 60 b i n m e v c u t l u bir Rus o r d u s u y l a h a r b e t u t u ş m u ş , b i n şehide m u k a b i l o n b i n m o s k o f tepelenmiş ve n i ­ h a y e t d ü ş m a n T u n a ' m n ö t e y a k a s ı n a k a ç t ı ğ ı için S i l i s t r e m u h a s a r a d a n kurtul­ muştur : B u z a f e r üzerine v e z i r o l a n P e h l i v a n A ğ a « B a b a P a ş a » diye meşhur­ d u r . — B ı m u n l s b e r a b e r , b u m e v z i î z a f e r Ş e v v â l sonları t = K â n u n u e v v e l b a s l a r ı n ­ d a i s m a i l ve Zülhicce = K â n u n u s â n i sonlarında d a î b r a i l k a l e l e r i n i n v i r e i l e t e s ­ l i m olmalarına mâni olamamıştır : i o r g a , i b r a i l ' i n t e s l i m i n i 2 Kânunuevvel = 24



100



K R O N O L O J İ



1S12 = 122?



Ş e v v â l C u m a r t e s i g ü n ü n e m ü s a d i f g ö s t e r i r . — G e n e b u sırada. T r a b z o n v a l i s i v e K a r a d e n i z s a h i l l e r i s e r - a s k e r i Şerif M e h m e t v e Çıldır v a l i s i v e z i r S e l i m P a ş a l a r ı n ihtilâflarından dolayı y e r l e r i n e b a ş k a l a r ı n ı n tâyininden mütevellit kargaşalıktan i s t i f a d e e d e n R u s l a r F a ş t = p o t i k a l e s i n i de işgal e t m i ş l e r d i r ) .



1810 = 1225 25 Haziran = 22 Cumâda-3-îılâ, Pazartesi: •cephe vukuatı.



Cihâd-ı-ekber ilânı ve



( V a r n a ' n ı n m u h â s a r a y a u ğ r a m a s ı , B a b a P a ş a ' n m 2-3 b i n a s k e r l e m ü d â f a a ettiği H a c ı - o ğ l u - P a z a r ı ' n ı n s u k u t u v e P a ş a ' n m esâreti, H e z a r g r a d ' m d ü ş m e s i v e m ü t e sellimliğinde b u l u n a n Y ı l ı k - o ğ l u ' n u n ihâneti yüzünden Süistre'nin d ü ş m a n a tes­ l i m i i s t a n b u l ' d a b ü y ü k b i r teessür u y a n d ı r m ı ş , Fâtih c a m i i n d e u m u m î b i r m e c l i s t o p l a n ı p b i z z a t s e f e r e k a r a r v e r e n pâdişâhın H a t t - ı - H ü m â y û n u okunmuş ve n i ­ h a y e t b u g ü n de C i h â d - ı - e k b e r ilân edilmişse de Ş u m n u ü z e r i n e g e l e n düşman o r d u s u n u n m a ğ l û b ve r i c ' a t e m e c b u r olduğu ve donanmanın yetişmesi üzerine V a r n a ' n ı n d a m u h â s a r a d a n k u r t u l d u ğ u h a b e r alındığı için u m u m î g a l e y a n b i r a z sükûn bulmuştur: B i l h a s s a A n a d o l u ' d a n gelen k u v v e t l e r i n 3 R e c e b = 4 Ağustos C u m a r t e s i günü Şumnu civârındaki R u s o r d u s u n a y i r m i b i n telefat v e r d i r e n z a ­ f e r i Moskof'ların r i c ' a t i n e sebeb o l m u ş t u r . B u n u n l a b e r a b e r , R u s ç u ğ ' u n kahraman m ü d â f i i H a l i l P a ş a ' n m alnından v u r u l m a s ı üzerine 27 Ş a ' b a n ~ 27 E y l ü l P e r ş e n b e günü Rusçuk ve Y e r k ö y ü k a l e l e r i düşmana t e s l i m o l m a k m e c b u r i y e t i n d e kalmıştır).



1811 = 1226 10 Nisan = 16 Rebî'ül-evvel, Çarşanba: Kör-Yusuf Ziyâüddin Paşa'nm azliyle Baş-Emîr-âhur Nâzır/Laz-Ahmet Paşa'nm sadâret ve serdarlığı. ( A z l i n s e b e b i Z i y â P a ş a ' n m ihtiyarlığı, s e r v e t v e i h t i ş a m d ü ş k ü n l ü ğ ü v e m e v k i i n i t a h k i m için Y e n i ç e r i l e r i ş ı m a r t m a s ı d ı r : S a d â r e t i 1809 = 1223 s e n e s i 1 K â n u n u ­ sâni = 14 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 sene, 3 a y , 9 g ü n d ü r . H a l e f i A h m e d p a ş a ' y a «Nâzır,, denilmesi evvelce Ibrail nâzırlığmda bulunmuş olmasından ve « L a z » l â k a b ı d a T r a b z o n l u l u ğ u n d a n k i n â y e d i r . — Y e n i s e r d a r 5 Cumâda-1—âhi­ r e = 27 H a z i r a n P e r ş e n b e g ü n ü Ş u m n u ' d a n R u s ç u ğ ' a g i d i p şehri m u h â s a r a e t m i ş v e o s ı r a d a F r a n s a i l e h a r b hâlinde b u l u n a n R u s l a r 16/17 C u m â d a - l - â h i r e t = 8 / 9 T e m m u z Pazartesi/Salı gecesi Rusçuğ'u tahliye mecburiyetinde kalmıştır).



1812 =



1227



28 Mayıs = 16 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Bükreş muahedesi. (Hicrî t a r i h i n u m u m i y e t l e b i r gün s o n r a gösterilmesi b i r Rüyet-i-hilâlden m f l t e v e l l i d o l m a l ı d ı r . — B e s a r a b y a i l e M e m l e k e t e y n ' i v e Sırrı istiklâlini h e d e f t u ­ t a n R u s l a r N a p o l e o n ' u n M o s k o v a s e f e r i n d e n dolayı b u iddialarından v a z g e ç m e k m e c b u r i y e t i n d e kaldıkları için T ü r k i y e b u çetin s e f e r d e n a z z a r a r l a k u r t u l m u ş ­ tur M u a h e d e 16 m a d d e l i k t i r . E f l â k ' a g i r d i ğ i y e r d e n T u n a ' y a d ö k ü l ü n c e y e kadar P r u t . h v e K a r a d e n i z ' e k a d a r T u n a n e h i r l e r i h u d u d ittihâz edilmiş, P r u t h ' u n sa­ ğ ı n d a k a l a n B o ğ d a n arâzisiyle b ü t ü n E f l a k T ü r k i y e ' y e k a l m ı ş , bunların h â r i c i n d e k i R u m e l i v e A n a d o l u hudutları e s k i hâlinde b ı r a k ı l m ı ş t ı r . Sırbistan mesele­ s i n d e de a f v - i - u m u m î ilânı v e k a l e l e r T ü r k i ş g a l i n d e k a l m a k şartiyle idarî m u h :



1813 =



1228



O S I.î A İV L !



a



i: 1 n



i



101



t a r i y e t v e r i l m e s i kararlaşmıştır. N e t i c e o l a r a k B e s a r a b y a / B u c a k ' l a B o ğ d a n ' m b i r k ı s m ı e l d e n g i t m i ş , R u s l a r T u n a a ğ z ı n a a y a k b a s m ı ş v e Sırp misâli n i h a y e t Y u ­ nanlılara d a ö r n e k o l m u ş t u r . — B u u z u n O s m a n l ı - R u s s e f e r i 1806 = 1221 s e n e s i 22 K â n u n u e v v e l t = 11 Ş e v v â l P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 5 sene, 5 a y , 7 g ü n s ü r m ü ş t ü r : A r a d a n e t i c e s i z k a l a n v e y e d i a y için a k d e d i l d i ğ i h a l d e 1 sene, 10 a y , 29 g ü n süren u z u n m ü t â r e k e için 1807 = 1222 v u k u a t ı n ı n «25 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a ve b u muâhedeyi t a v z i h için akdedilen A k k e r m a n m u â h e d e s i için de aşağıda 1827 = 1242 v u k u â t m m «7 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



5 Eylül = 27 Şa'ban, Cumartesi: Laz-Ahnıed Paşa'nın azliyle Sofya ser-askeri Hurşid Ahmed Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, «pek g ö z l ü » o l m a k l a beıaber a s k e r l i k t e n anlamaması ve R u s s u l ­ b ü üzerine a r t ı k p e k - g ö z l ü l ü ğ ü n e ihtiyaç k a l m a m a s ı d ı r : S a d â r e t i 1811 — 1226 s e ­ n e s i 10 N i s a n = 16 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 4 a y , ,25 g ü n ­ dür. A s l e n b i r Gürcü kölesi o l a n Hurşid P a ş a S o f y a ser-askerliğinde Sırbistan'ın t e ' d i b i n e m e ' m u r o l d u ğ u v e B ü k r e ş m u â h e d e s i üzerine b u g a i l e y e n i b i r ş e k l e g i r ­ diği için iş b a ş ı n a g e t i r i l m i ş t i r ) .



2 Kânunuevvel = 27 Zülka'de, Çarşanba: Medine'nin istirdâdi. ( V e h h â b î g a i l e s i v e T â i f ' i n s u k u t u i e i n 1803 = 1217 v u k u â t m m «18 Ş u b a t » M e k ­ k e ' n i n istilâsı, için 1803 = 1218 v u k u a t ı n ı n «30 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a v e M e d i n e ' n i n s u k u t u için de 1807 = 1221 v u k u â t m m s o n f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Devletin ba­ şındaki h a r i c î g a i l e l e r d e n d o l a y ı H i c a z b u h r a n ı n ı n izâlesine M ı s ı r v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a m e ' m u r o l m u ş v e o d a oğlu T o s u n p a ş a k u m a n d a s ı n d a a s k e r s e v k e t m i ş t i r : U z u n b i r m ü c â d e l e d e n s o n r a M e d i n e ' n i n istirdâdi K a h i r e v e i s t a n b u l ' d a şenliklerle tes'id edilmiştir).



1818 = 1228 23 Kânunusâni =• 20 Muharrem, Cumartesi: Mekke'nin istirdâdi ve Hicaz'ın Vehhâbîlerden temizlenmesi. (.21 K â n u n u s â n i = 18 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü T o s u n P a ş a C i d d e ' y e g i r m i ş v e d e r h a l s e v k e t t i ğ i s ü v a r i k u v v e t i de b u g ü n M e k k e ' y i t e s l i m a l m ı ş t ı r : B u m u v a f f a k ı y y e t üzerine V e h h â b î döküntüleri t â k i p v e i m h â e d i l e r e k 28 K â n u n u s â n i = 25 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü de Tâif istirdâd e d i l e r e k H i c a z t a m a m i y l e k u r t a r ı l ­ mıştır. — H a r e m e y n anahtarları i s t a n b u l ' a gönderilip merâsimle karşılanmış ve 27 C u m â d a - l - û l â =- 28 M a y ı s C u m a h u t b e l e r i n d e n i t i b a r e n i n h i t a t âdeti m u c i b i n c e pâdişâhın i s m i n e «Gazi» ü n v â m eklenmiştir!).



3 Teşrinievvel = 7 Şevvâl, Pazar : Sırp ısyânmm tenkili üzerine Kara-Yorgi'nîn Avusturya'ya kaçması. ( B u i s y a n için 1806 r = 1221 v u k u âtının «13 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Y u k a r ı k i s e n e n i n «28 M a y ı s » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z Bükreş muâhedesinin 8 '-••c; r a d c e s i mucibince-. S ı r p i a n r . .-j.-üşsvvik v e h â m i s i o l a n R u s y a bütün S ı r p k a l e l e r i n i n T ü r k i y e ' y e iâdesini k a b u l ettiği v e y a l n ı z v e r g i l e r i n i v e r m e k şartiyle idarî b i r m u h t â r i y y e t e n ı a z h a r i y y e t l e r i n i kabule mecbur olduğu halde, KaraY o r g i ' n i n m ü m e s s i l l e r i b u m u â h e d e y i t a n ı m a y ı p istiklâl esasında ısrar e t t i k l e r i için S a d r - ı - a ' z a m H u r ş i d P a ş a t e n k i l e m e ' m u r o l u p N i ş üzerinden âsileri e z i p k a ­ l e l e r i n i istirdâd e d e r e k S e m e n d e r e ' y e d o ğ r u ilerlemiş, B o s n a v a l i s i Dârendeli-Ali Paşa d a o t a r a f t a n i l e r l i y e r e k meşhur Sırp. sergerdelerinden «Miloş Obrenoviç» i



102



1820



K R O N O L O J İ



=



1235



mağ'lûb e d i p b i r ç o k k a l e l e r v e p a l a n k a l a r a l d ı k t a n s o n r a B e l g r a d önlerinde o r ­ d u y a i l t i h a k e t m i ş t i r . — B u s e f e r a r t ı k R u s y a i l e A v u s t u r y a ' d a n m ü z â h a r e t göre¬ m i y e n K a r a - Y o r g i hiç b i r şey y a p a m a m ı ş , camnı k u r t a r m a k t a n başka b i r şey düşünmemiş ve b u t a r i h t e n b i r gün evvel b i r kaç arkadaşıyla M o r a v a nehrinden geçip o z a m a n a k a d a r biriktirdiği servetleriyle beraber A v u s t u r y a ' y a i l t i c a et­ m i ş s e de, V i y a n a h ü k ü m e t i T ü r k i y e ' y e c e m i l e o l a r a k k e n d i s i n i h a r b e s i r i i t t i h â z etmiştir B u vaziyet üzerine B e l g r a d ve Semendere k a l e l e r i derhal teslim o l m u ş l a r d ı r . — M i l o ş ' u n p a r l a m a s ı , işte b u e n m ü d h i ş r a k i b i n i n f i r a r ı üzerine­ d i r . — H u r ş i d P a ş a b i r a f v - i - u m u m î ilân e t m i ş , Sırpların silâhlarını t o p l a t m ı ş v e evvelce h i c r e t etmiş o l a n muhâcirleri e s k i y e r l e r i n e yerleştirmiştir. — B u n u n l a beraber, i d a r e s i z l i k yüzünden b i r müddet s o n r a t e k r a r i s y a n h a r e k e t l e r i başla­ mıştır).



1820 . = 1235



1 Nisan = 20 Rebî'ül-âhir. Cumartesi : Hurşid Alime d Paşa'nm azliyle Şıkkı-ı-Evvel defterdarı Melımed E m i n Rauf Paşa'nm i l k sa­ dâreti. ( A z l i n s e b e b i , H u r ş i d p a ş a ' n m e h e m m i y e t s i z b i r Y e n i ç e r i patırtısında gevşeklik g ö s t e r m e s i d i r : S a d â r e t i 1812 ; = 1227 s e n e s i 5 E y l ü l fc= 27 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n ­ d e n i t i b a r e n 2 sene, 6 a y , 27 g ü n d ü r . — B u t e b e d d ü l u m u m i y e t l e « 1 8 R e b î ' ü l - â h i r ^ 30 M a r t » t a r i h i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r : O g ü n b i r P e r ş e n b e ' d i r ; h a l b u k i H ı z ı r î l y a s E f e n d i ' n i n E n d e r u n t a r i h i n d e g ü n i s m i C u m a r t e s i gösterilmiştir ve o d a hakikî t a k v i m d e R e b î ' ü l - â h i r ' i n 20 s i n e t e s a d ü f e t m e k t e d i r ) .



1818 =



1233



5 Kânunusâni = 26 Saf er, Pazartesi; Mehmed Emin Rauf Paşa'ıun azliyle Bursa mutasarrıfı Derviş Mehmet Paşa'nm sadâreti. ( A z l i n sebebi, İkinci M a h m u d devrinde fevkalâde nüfuziyle meşhur olan Nişancı Kırımlı T a t a r Hâlet E f e n d i ' n i n i s t i r k a b i y l e i z a h edilir. — Derviş M e h m e t Paşa, S u l t a n A z i z z a m a n ı n d a k i şâir N e v r e s ' l n d e d e s i d i r ) .



36 Eylül = 25 Zülka'de, Cumartesi: »er'iyye'nîn fethi. (Mısır v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a ' n m oğlu i b r a h i m Paşa, Vehhâbîierin merkezî olan D e r ' i y y e ' n i n dış-kalesini 5 Z ü l k a ' d e = 6 Eylül P a z a r günü z a b t e t t i k t e n sonra b u g ü n i ç - k a l e y i de f e t h e d i p V e h h â b î e m î r i A b d u l l â h -ibni-Suûd i l e d ö r t o ğ l u n u ve ü m e r â s ı n d a n bâzılarını e s i r e d e r e k i s t a n b u l ' a g ö n d e r m i ş v e h e p s i idânı edilmiş­ tir. Emîrin sandığında babasının R a v z a - i - M u t a h h a r a ' d a ' n aşırdığı mücevheratın b i r kısmı bulunmuş ve b i r a z sonra diğer b i r oğluyla dört yüz V e h h â b î , d a h a esir e d i l i p M ı s ı r ' a g e t i r i l i n c e m ü t e b â k i s i de çıkarılıp i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m i ş t i r : B u m ü n a s e b e t l e ü ç g ü n şenlik y a p ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r ) .



1820 = 1235 5 Kânunusâni = 19 Rebî'ül-evveî, Çarşanba: Derviş Mehmet P a ­ şa'nm azliyle Bursa ve Kocaeli mutasarrıfı Seyyid-Ali Paşa'nm sadâ­ reti. (Azlin



s e b e b i , üzerlerine



Yeniçerilik



alâmetleri



takarak



istanbul



inşaatım



zorba-



TARİHİ



103



lıkla i n h i s a r altına a l a n ırgatlarla Yeniçeriler arasında çıkan bir mukatelede Derviş P a ş a ' n m s e y i r c i k a l a c a k k a d a r aciz göstermesidir: Sadâret müddeti y u k a r ı k i s e n e n i n 5 K â n u n u s â n i = 26 S a f e r P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n t a m 2 s e n e ­ dir. H a l e f i S e y y i d - A l i p a ş a , Tanzimatçı Koca-Reşid Paşa'nm eniştesidir).



20 Ağustos = 11 Zülka'de, Pazar: Isyânmdan dolayı idama



:



1815 = 1230



OSMANLI



kûm edilen Tepedelenli-Ali Paşa'nm Yanya'da



mah­



muhasarası ve netice­



leri. ( B u A l i P a ş a ' n m m i l l i y e t i ihtilâflıdır : B i r r i v a y e t e g ö r e T ü r k f e t h i n d e ihtida e t m i ş b i r a r n a v u t âilesine m e n s u p t u r v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de 17 n c i a s ı r ­ da Tepedelen civârmda t a v a t t u n etmiş Kütahyalı-Niyazi i s m i n d e b i r T ü r k dervişi­ n i n t o r u n u d u r ; b u n u n l a beraber, Derviş-Nazif'in A r n a v u t olduğu b i r suç işle­ d i ğ i için K ü t a h y a ' y a k a ç t ı k t a n s o n r a i k i n c i b i r s u ç u n d a n d o l a y ı t e k r a r  r n a v u t luğa döndüğü hakkında d a b i r rivayet vardır. Ecdâdı A r n a v u t l u k t a muhtelif m e ' m u r i y e t l e r l e nüfuz kazandıktan sonra k e n d i s i Y a n y a , D e l v i n a ve Tırhala n i u tasarrıflıklarıyla Derbendler-başbuğluğu g i b i vazifelerde temâyüz etmiş ve bil­ h a s s a büyük oğlu M u h t a r P a ş a E ğ r i b o z ve Karlı-eli mutasarrıfı, i k i n c i oğlu V e l i / Veliyüddin P a ş a babasının y e r i n e Derbendler n â z ı n ve M o r a v a l i s i ve k ü ç ü k oğlu Sâlih P a ş a d a L e p a n t o = i n e b a h t ı mutasarrıfı o l u n c a cenubî A r n a v u t l u k ' l a Y u n a ­ n i s t a n T e p e d e l e n l i âilesinin m â l i k â n e s i hâline g e l m i ş t i r . A r n a v u t l u ğ u n T o s k a l ı k h a ­ v a l i s i n e hâkim o l a n A l i P a ş a ' n m en mühim r a k i b i , şimaldeki Kegalık m m t a k a s m a hâkim o l a n İşkodra mutasarrıfı İbrahim Paşa'dır: Aralarında sıhrîyyet olduğu halde i b r a h i m Paşa'ya karşı i s y a n l a r tertib ettirerek kendisini Avlonya'ya çe­ k i l m e k m e c b u r i y e t i n d e b ı r a k t ı k t a n s o n r a o r a d a n aldırıp ö l ü n c i y e k a d a r Y a n y a ' d a m a h p u s t u t a n A l i p a ş a T o s k a l ı k ' d a n s o n r a K e g a l ı ğ a d a t e c â v ü z e d e r e k arâzisini mütemâdiyen t e v s i etmiş, son R u s seferinde oğullarının kumandasında kuvvetler g ö n d e r e r e k h i z m e t e t m i ş o l d u ğ u için i s y a n k â r v a z i y e t i n e g ö z y u m u l m u ş v e i h t i ­ yarlığından dolayı ölümü b e k l e n m e k l e i k t i f â edilmiştir. B u n a rağmen devletin kendisine karşı t e n k i l k u v v e t l e r i sevketmesine sebeb, m e ş h u r v e m e ş ' u m H â l e t E f e n d i ' n i n entrikalarıdır : Nişancılık m a k a m ı n d a b u l u n a n v e i k i n c i M a h m u d üze­ r i n d e k i büyük nüfuziyle hükümet ve devlete hâkim o l a n Mehmet Sait Hâlet Efendi Kırım tatarlar.mdandır; F e n e r R u m b e y l e r i n i n hocalıklarıyla kâtiplikle­ rinde bulunmuş o l d u ğ u için, onlara voyvodalıklar ve tercümanlıklar satarak s e r v e t y a p m ı ş v e m u h a l i f l e r i n e k a r ş ı b a ş l ı c a istinadgâlı o l a r a k Y e n i ç e r i o c a ğ ı n a dayanmıştır. Hâlet E f e n d i ' n i n Tepedelenli meselesindeki entrikalarına bir kaç sebeb g ö s t e r i l i r : 1) A l i P a ş a ' d a n senede b i n k e s e r ü ş v e t i s t e y i p a l a m a y ı n c a ona k a r ş ı d ü ş m a n k e s i l m i ş t i r ; 2) Y u n a n ihtilâlinin h a z ı r l a n m a s ı n d a büyük bir rol o y m y a n F e n e r R u m l a r ı n ı n t e ' s i r i altında k a l m ı ş t ı r ; 3) S u l t a n M a h m u d ' u n Y e n i ­ çeri ocağını i l g a t a s a v v u r u n a mâni o l m a k üzere d e v l e t i n başına b i r Y a n y a g a ­ i l e s i a ç m a k istemiştir. — Tepedelenli V e l i P a ş a ' n m kethudâsı olduğu halde b a ­ bası A l i Paşa'nm hışmına, u ğ r a y ı p i s t a n b u l ' a kaçmış o l a n P a ş o İsmail Bey'e karşı A l i Paşa'nm gönderdiği a d a m l a r tarafından neticesiz bir suikasd teşeb­ büsünde b u l u n u l m a s ı H â l e t E f e n d i ' n i n ç o k işine y a r a m ı ş , d e v l e t - a d a m l a r ı u m u ­ m i y e t l e Tepedelenli'ye düşman olmuş, Y a n y a civârmdaki valilere t e y a k k u z e m r i v e r i l m i ş v e A l i P a ş a i l e o ğ u l l a r ı - m e m u r i y e t l e r i n i n b i r k ı s m ı n d a n azledilmişlerse de d i n l e m e d i k l e r i için o sırada M o r a v a l i s i o l a n H u r ş i d A h m e d P a ş a s e r - a s k e r l i k l e t e n k i l h a r e k e t i n e m e ' m u r o l d u k t a n b a ş k a , A r n a v u t l u k s a h i l l e r i n e de N a s u h z â d e A l i B e y k u m a n d a s ı n d a b i r f i l o g ö n d e r i l m i ş t i r . B u v a z i y e t üzerine A l i p a ş a b i r t a r a f t a n a f v i n i istemekle beraber, b i r t a r a f t a n da Y a n y a ' y i - t a h k i m e ve R u s V a ' d a k i m e r k e z l e r i n d e Y u n a n ı s y â m n ı h a z ı r l ı y a n « E t h n i k i hetairia» ve Hetairîa t o n P h i l i k o n » g i b i ihtilâl c e m i y e t l e r i y l e elbirliğine k a l k ı ş t ı k t a n b a ş k a M o r a , A d a ­ l a r , Sırbistan, E f l a k v e B o ğ d a n ' d a u m u m î b i r i s y a n ç ı k a r m a k üzere h e r t a r a f a a d a m l a r g ö n d e r i p ihânet t e ş e b b ü s l e r i n e g i r i ş m i ş t i r ! I s y â n m d a n e v v e l Y u n a n i h ­ tilâl c e m i y e t l e r i h a k k ı n d a g ö n d e r d i ğ i r a p o r l a r H â l e t E f e n d i t a r a f ı n d a n hasır-altı



104



KRONOLOJİ



1821 [ = 1236,



e d i l e n A l i P a ş a ' n m n i h a y e t şahsî m e n f a a t i u ğ r u n d a o n l a r l a elbirliği e t m e s i H a ­ l e t E f e n d i ' n i n ş e n a a t i n d e n g e r i kalır b i r denâet değildir. 23 M a y ı s — 10 Ş a ' b a n Salı g ü n ü Y a n y a ' d a E t e r y a c ı l a r l a b i r i ç t i m â a k d e d i p T o s k a l ı k ve T e s a l y a b e y l i ğ i k e n d i ailesinde k a l m a k ve Karlı-eli sancağıyla M o r a k e n d i h i m a y e s i n d e b i r Y u ­ n a n hükümeti o l m a k şartiyle fecî b i r i t t i f a k a k d e d e n Tepedeienii eskiden t e n k i l ettiği Y u n a n çetelerini y e n i d e n teşkil e t m i ş v e s o n v a z i f e olarak elinde bıra­ kılan Y a n y a m u t a s a r r ı f l ı ğ ı n d a n da a z l e d i l i p âilesiyle T e p e d e l e n ' d e i k a m e t em­ r i n i alınca d i n l e m e d i ğ i için « F e r m a n l u » o l m u ş , yâni âsi s ı f a t i y i e i d a m ı n a fer­ m a n çıkmıştır. — Hükümet k u v v e t l e r i ilkönce Tepeaeienîı'nin bütün i.;.âzis.ni i ş g a l etmiş, o ğ u l l a r ı V e l i P a ş a P r e v e z e ' d e , M u h t a r v e S a l i h P a ş a l a r E r g i r i ' d e v e Veli-Paşa-zâde M e h m e t B e y P a r g a ' d a t e s l i m olmuş ve ondan sonra da vezâretle Y a n y a mutasarrıflığına tâyin edilen p a s o i s m a i l P a ş a Yanya'yı muhâsara et­ m i ş t i r : M u h â s a r a d a n e v v e l şehri y a k ı p k a l e y e ç e k i l m i ş o l a n A l i P a ş a ' n m A r n a ­ v u t , R u m , F r a n s ı z , İ t a l y a n v e i s v i ç r e l i b e ş b i n a s k e r i y l e 200 t o p u , d ö r t s e n e l i k erzâkı ve yıllarca kâfi gelebilecek hazineleri bulunduğundan bahsedilir. — B i r rivayete göre i h t i y a r T e p e d e i e n i i «Vasiliki,, i s m i n d e k i g e n ç v e g ü z e l R u m k a r ı s ı ­ nın t e ş v i k i y l e m u h â s a r a e s n â s m d a t a n a s s u r b i l e e t m i ş t i r ! — A i i P a ş a h ü k ü m e t o r d u s u n d a k i Türklerle Arnavutları b i r b i r i n e düşürmüş olduğu ve Y a n y a tahkim â t ı d a ç o k k u v v e t l i b u l u n d u ğ u için m u h â s a r a 1 sene, 4 a y , 25 g ü n s ü r m ü ş , n i ­ hayet ser-asker Hurşid Paşa Tepedeienii ile muhâbereye girişip hayatına d o k u nulmıyacağı hakkında te'minât vermiş, bu h u s u s t a i s t a n b u l ' d a n f e r m a n gelince­ y e k a d a r A l i Paşa Y a n y a gölündeki «Pandeleimon» manastırına çekilip beklemiş, f a k a t Hâlet E f e n d i Hurşid Paşa'nm iş'ârını k a b u l e t m e d i ğ i için S e r - a s k e r bir i d a m f e r m a n ı t a s n i ' e d e r e k b i r k a ç kişiyle 24 K â n u n u s â n i 1822 = 1 C u m â d a - l - û l â 1237 P e r ş e n b e g ü n ü A l i p a ş a ' y a g ö n d e r m i ş , âsi P a ş a k e n d i s i n i m ü d â f a a e t m i ş s e de b i r k u r ş u n l a ö l d ü r ü l d ü k t e n s o n r a k e s i k başı i s t a n b u l ' a g ö n d e r i l m i ş t i r : K ü ­ t a h y a ve A n k a r a ' y a sürülmüş o l a n oğullarıyla t o r u n u n u n k e s i k b a ş l a r ı ' d a pâyıtahta gönderildikten s o n r a S i l i v r i - k a p u s u hâricindeki mezarlığa defnedilmisierdir. Yunan ısyânmm tesrî v e t e s h i l i n d e b u T e p e d e i e n i i v a k ' a s ı en m ü h i m âmil sayılır).



1821 =



1236



1821



=



OSMANLI



1236



105



TARİHİ



kasası M u n i c h ' d e , kafası P e t e r e s b u r g ' d a ve m e r k e z i i s t a n b u l ' d a gösterilir : H e r h a l d e 1814 d e n i t i b a r e n b ü t ü n R u m v e h a t t â O r t o d o k s â l e m i n d e t e ş k i l â t l a n d ı ğ ı muhakkaktır. Umumî reisliğine R u s çarının aslen R u m olan yâveri general A l e x a n d r e Y p s i l a n t i i n t i h â b edilmiştir B u a d a m evvelce Türklere ihânet edip R u s y a ' y a kaçarak o r a d a t a v a t t u n etmiş olan K o n s t a n t i n Y p s i l a n t i ' n i n oğludur. B u n d a n başka o sırada R u s Hâriciyye nâzırlığında b u l u n a n meşhur C a p o d ' i s t r i a d a a s l e n R u m o l d u ğ u için E t e r y a ' y a m ü z â h e r e t e t m i ş t i r , i s t a n b u l ' d a d a R u m p a t r i k i G r i g o r i o s ile b i r çok piskoposlar ve F e n e r beylerinin b i r çokları E t e r ­ y a ' y a i l t i h a k e t m i ş l e r d i r . — Y u n a n ihtilâlinin dâhilî v e h â r i c i b i r ç o k s e b e b l e r i n d e n b a h s e d e n C e v d e t P a ş a dâhilî s e b e b l e r i n en mühimmini idaresizlikle ada­ l e t s i z l i k t e gösterir; v a k t i y l e B a l k a n m i l l e t l e r i n i n Osmanlı hâkimiyyetine iltihâ­ k ı n d a silâh k u v v e t i n e m u â d i l b i r r o l o y n ı y a n T ü r k a d a l e t i a r t ı k b o z u l m u ş , c â ­ h i l v e mürteşî hâkimler halkı hükümetten s o ğ u t m u ş ve b i l h a s s a b i r şakavet ocağı hâlini a l a n Y e n i ç e r i l e r i n z o r b a t ı k l a r ı y l a z u l ü m l e r i müslümanlarm bile nefretine sebeb o l m u ş t u r . H â r i c î s e b e b l e r i n e n m ü h i m l e r i de F r a n s ı z ihtilâlinin h e r p a r a f a y a y d ı ğ ı m i l l i y e t v e millî h â k i m i y y e t f i k i r l e r i n i n B a l k a n l a r d a u m u m î b i r i n t ı b â h a sebeb o l m a s ı , R u s y a v e A v u s t u r y a g i b i d e v l e t l e r i n m ü t e m â d i propagandalarıyla t a h r i k l e r i ve e s k i Y u n a n kültürüne hayrân o l a n A v r p u a milletlerinin Türklere karsı Yunanlılığı iltizâm e t m e k t e t a a s s u p derecesine varmalarıdır, işte b u t u n b u s e b e b l e r d e n d o l a y ı 18 i n c i asrın s o n l a r m d a n b e r i R u m - O r t o d o k s âlemi i s y a n ve ihtilâl r u h i y y â t ı i ç i n d e d i r ; z â t e n c e n u b î M o r a ' d a k i Maînottes = M a y n o t l a r oted e n b e r i âsi v a z i y e t i n d e d i r Ü ç ü n c ü c i l t t e 1614 ( = 1023 v u k u â t m m «18 T e m m u z » fıkrasına bakınız. Üçüncü M u s t a f a d e v r i n d e k i u z u n seferde R u s l a r bütün M o r a ' y ı a y a k l a n d ı r m ı ş l a r d ı r : 1770 •= 1183 v u k u â t m m « 9 N i s a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . D a h a sonra meşhur çariçe i k i n c i K a t e r i n a ile A v u s t u r y a i m p a r a t o r u i k i n c i J o s e p h ' ­ i n « P r o j e t g r e c ' ; = R u m p r o j e s i » d e n i l e n i t t i f a k esasları d a B i z a n s i m p a r a t o r l u ğ u ­ n u n ihyâsı g a y e s i n e m ü s t e n i t t i r 1787 = 1201 v u k u â t m m «13 A ğ u s t o s » fıkrasına bakınız. N a p o l e o n ' u n İtalya seferinden sonra R u m sergerdeleri Türk idaresine ı s y â n e t m e k ü z e r e k e n d i s i n e elbirliği t e k l i f e t m i ş l e r d i r : 1 7 9 8 = 1 2 1 3 v u k u a t ı n ı n « 2 T e m m u z » fıkrasına bakınız. B u sefer Eteryacılar d a Yunanlılık f i k r i y l e degıl, B i z a n s ' ı n i h y â s m ı istihdâf e d e n R u m l u k f i k r i y l e h a r e k e t e b a ş l a m ı ş l a r d ı r : Y a l n ı z k e n d i k u v v e t l e r i y l e Osmanlı imparatorluğuna karşı koyamıyacaklarmı b i l e n i h ­ tilâl r e i s l e r i n i n b i r t a r a f t a n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z T e p e d e l e n l i ' n i n v e b i r t a r a f t a n da Rusya'nın elbirliğine istinâd e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r TepedelenliA l i P a ş a işte b u n d a n d o l a y ı Y u n a n istiklâl h a r e k e t i n i n « P a t r o n » u s a y ı l m a k t a ­ dır! _ B i r t a r a f t a n ser-askeıiikle Tepedelenli-'yi t e n k i l e m e ' m u r o l a n M o r a v a l i s i H u r ş i d A h m e d P a ş a ' n m b ü t ü n e y â l e t a s k e r i n i alıp Y a n y a ' y a g i t m e s i n d e n d o l a y ı Mora'nın a s k e r s i z kalması ve b i r t a r a f t a n d a T e p e d e l e n l i - E t e r y a ittifâkı artık ı s y â n a m ü s â i t b i r v a z i y e t hasıl ettiği için, M o r a s e r g e r d e l e r i n i n 21/22 N i s a n = 18/19 R e c e b C u m a r t e s i / P a z a r g e c e s i h e r t a r a f t a b i r d e n t a a r r u z a k a r a r v e r d i k l e ­ r i n d e n b a h s e d i l i r : F a k a t b u g i z l i k a r a r p e k ç a b u k ş â y i o l d u ğ u için m ü s l ü m a n l a r h e r t a r a f t a şehirlerden k a l e l e r e ç e k i l m i y e başlamışlardır. P a t r o s baş-piskoposu G e r m a n o s işte b u n d a n d o l a y ı o n b i n kişilik b i r k u v v e t l e k a l e y i m u h a s a r a y a k a l ­ kışmış ve b u hâdise Y u n a n ısyânma başlangıç sayılmıştır. Ü ç h a f t a d a bütün M o r a âsilerin e l i n e g e ç m i ş , y a l n ı z O s m a n l ı l a r ı n « T r a b l i ç e , , d e d i k l e r i v i l â y e t m e r ­ k e z i T r i p o l i t z a 1= T r i p o l i c e a y l a r c a m u k a v e m e t e t m i ş t i r . — Y u n a n ı s y â n ı n d a r o l o y n ı y a n âsiler ü ç z ü m r e y e a y r ı l ı r : 1) Ş i m â l i - Y u n a n i s t a n ' l a E p i r ' d e ötedenberi ş a k a v e t hâlinde b u l u n a n R u m v e H ı r i s t i y a n - A r n a v u t l a r a « P a l l i e a r e s = P a l i k a r y a » denir : Hükümet bunlara karşı Müslüman-Arnavutları kullanınca P a l i k a r y a l a r dağlılarına M a y n o t d e n i r ; Nâhiyelerin başındaki koca-başıiarla p a p a s l a r d a b u n T ü r k i d a r e s i n e k a r ş ı g e l d i k l e r i için b u h a y d u t l a r Y u n a n istiklâlinin i l k ın i a k a h r a m a n l a r ı s a y ı l ı r ! 2 ) C e n u b î - M o r a ' n m ö t e d e n b e r i b i r ısyân o c a ğ ı o l a n M a y n a dağlılarına M a y n o t d e n i r ; N â h i y e l e r i n b a ş ı n d a k i k o c a - b a ş l a r l a p a p a s l a r d a b u n ­ l a r l a elbirliği e t m i ş l e r d i r ; 3) A r g o l i d k ö r f e z i n d e k i H y d r a ı = Ç a m l ı k , Spaetza=Suluca/Sütlüce ve P s a r a = i p s a r a adalarının ö t e d e n b e r i muhtâriyyete benzer bir i d a r e l e r i v a r d ı r D i ğ e r Y u n a n a d a l a r ı y l a sâhil şehirleri g i b i b u n l a r d a s o n A v :



:



:



:



12 Şubat = 9 Cumâda-l-ûlâ, Pazartesi: Patras vak'ası ve Yunan ısyânının başlaması. (Yunanlılık f i k r i R u m l u k f i k r i y l e başlamıştır Şimalî Y u n a n i s t a n ' l a M o r a çevre­ sine münhasır o l a n Yunanlılığa m u k a b i l Garbî-Anadolu, A d a l a r ve R u m e l i ' n i n m u h t e l i f taraflarına yayılmış o l a n R u m l u k d a h a geniş b i r câmiadır; h e r i k i s i de ırkî b i r l i k t e n t a m a m i y l e m a h r u m d u r ; bütün R u m - Y u n a n câmiası b i r mezheb ve dil birliğinden i b a r e t t i r . B i l h a s s a m e z h e b bakımından i l k z a m a n l a r d a Sırplarla B u l g a r l a r ve U l a h l a r bile R u m cemâatine m e n s u p s a y ı l m ı ş t ı r . İşte b u v a z i y e t t e n d o l a y ı y u k a r ı k i f ı k r a d a b a h s i g e ç e n « H e t a i r i a » l a r m g a y e s i O r t o d o k s istiklâli v e B i z a n s i m p a r a t o r l u ğ u n u n ihyâsı ş e k l i n d e o r t a y a atılmıştır. B u n l a r d a n « H e t a i r i a t ö n P h i l i k o n » ilmî v e edebî b i r c e m i y e t şeklinde meydana çıkmış ve «Ethnik i h e t a i r i a » i s e g i z l i b i r ihtilâl c e m i y e t i şeklinde k u r u l m u ş t u r : B u i k i n c i s i n i n i l k ö n c e 18 i n c i a s ı r d a m e ş h u r şâir R h i g a s t a r a f ı n d a n kurulduktan sonra onun 1798 de i d â m ı üzerine d a ğ ı l d ı ğ ı n d a n v e n i h a y e t 1814 de O d e s a ' d a i k i s i R u m ve b i r i B u l g a r o l m a k üzere üç tüccar tarafından t e k r a r te'sis edilmiş olduğundan b a h s e d i l i r . R u s çarını o g i z l i c e m i y e t i n u m u m î r e i s i g i b i g ö s t e r e n 'bu m ü e s s i s l e r i n iddiâları m e v s u k o l m a m a k l a beraber, Rusya'nın R u m - Y u n a n dâvâsmı daha 18 i n c i a s ı r d a n i t i b a r e n s i y a s e t e n b e n i m s e m i ş o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r : R u s l a r ı n M o r a ' d a ç ı k a r d ı k l a r ı i l k i s y a n h a r e k e t i için 1 7 7 0 = 1 1 8 3 v u k u â t m m «9 N i s a n » v e R u s çariçesi i k i n c i K a t e r i n a ile A v u s t u r y a i m p a r a t o r u i k i n c i J o s e p h ' i n meşhur « R u m p r o j e s i » için 1787 = 1201 v u k u a t ı n ı n «13 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . ' E t e r y a ' n m :



l



:



106



K R O N O L O J İ



1821



=



1236



rupa muharebelerinde T ü r k bayrağının bîtaraflığından istifâde ederek deniz t i ­ c a r e t i n d e ç o k ilerlemişler v e b i l h a s s a k o r s a n l a r a k a r ş ı g e m i l e r i n i t o p l a r l a t a k v i y e e t m i ş l e r d i r . 1816 d a R u m l a r ı n 600 g e m i s i y l e 17 b i n g e m i c i l e r i olduğundan ve h a t t â y a l n ı z o ü ç adanın 180 g e m i y l e ı s y â n a i ş t i r â k e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — M o r a ısyânımn i l k r e i s i , y u k a r d a b a h s i geçen A l e x a n d r e Y p s i l a n t i ' n i n kardeşi Dimitr i o s Y p s i l a n t i ' d i r ; ü n v â n ı « A r c h i s t r a t e g e » d i r ; b a y r a ğ ı n d a s i y a h z e m i n üzerine b i r a n k a a r e s m i vardır; f a k a t B i z a n s f i k r i n i temsil eden b u Eteryacı Y u n a n i s t a n ' d a tutunamamış, yabancı diye defedilmiş ve ondan s o n r a b i r takım mücâdeleler o l ­ muşsa d a n i h a y e t i s y a n h a r e k e t i n i n başına A l e x a n d r e M a v r o k o r d a t o geçmiştir. D i ğ e r r ü e s â m n e n m ü h i m l e r i de M a r k o B o t s a r i s , K o l o k o t r o n i s , M a v r o m i h a l i s v e foaş-piskopos Germanos g i b i adamlardır; m u v a k k a t hükümet m e r k e z i Anabolu'dur. — M o r a askeriyle Y a n y a ' d a bulunan v a l i ve ser-asker Hurşid Paşa b u v a ­ z i y e t ü z e r i n e K a p u c u - b a ş ı M u s t a f a B e y k u m a n d a s ı n d a 3500 a s k e r g ö n d e r m i ş v e M u s t a f a B e y de 3 C u m â d a - l - â h i r e t = 8 M a r t P e r ş e n b e g ü n ü A r g o s ' u i s t i r d â d e t m i ş s e de o r a d a n T r i p o l i ç e ' y e g i d i p t e d b i r s i z l i k e d e r e k k a l e y e g i r m i ş v e m u h â s a r a y a u ğ ­ ramıştır: Tripoliçe k a l e s i 1821=1237 senesi 5 Teşrinievvel=8 M u h a r r e m Cuma g ü n ü s u k u t etmiş v e ahâliden s e k i z b i n müslüman kılıçtan geçirilmiştir; zâten b ü t ü n M o r a k a l e l e r i n d e âsiler h e p a y n i v a h ş e t i i r t i k â b e t m i ş l e r d i r . — Y u n a n ı s y â n ı M o r a ' d a n Eğriboz'a, S i s a m ' a , G i r i d ' e v e hattâ Selânik havâlisine bile sirâyet e t ­ miş, d e v l e t i n başma k a r a d a ve denizde yıllarca büyük b i r gaile açılmıştır; b u ­ n a karşı hükümetin i l k t e d b i r l e r i n d e n b i r i , ısyânm istanbul'daki elebaşılarının tenkilidir R u m p a t r i k i G r i g o r i o s 19 R e c e b = 22 N i s a n P a z a r g ü n ü p a t r i k h a n e ­ n i n o r t a k a p ı s ı n d a şaiben i d â m e d i l m i ş v e y a f t a s ı g ö ğ s ü n d e o l a r a k ü ç g ü n t e ş h i r olunmuştur; bundan başka K a y s e r i , E d r e m i t , T a r a b y a ve E d i r n e piskoposlarîyla t ü c c a r v e s a i r e d e n b i r t a k ı m hâinler d a h a asılmışlardır. — E t e r y a r e i s i A l e x a n d r e Y p s i l a n t i ' n i n B i z a n s h u l y â s i y l e h a r e k e t ettiğini y u k a r d a g ö r m ü ş t ü k : E f l a k , B o ğ d a n v e Sırbistan'ı d a b u h u l y â i l e a y a k l a n d ı r a b i l e c e ğ i n i z a n n e d e n Y p s i l a n t i B o ğ d a n beyi M i h a l Soutzo/Suzzo ile anlaşarak 5 Mart|=30 Cumâda-l-ûlâ P a z a r t e s i g ü ­ nü ü ç b i n k i ş i y l e Y a ş ' a g i r m i ş , 11 M a r t = 6 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r g ü n ü K a l a s v e n i h a y e t 30 M a r t = 25 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü de B ü k r e ş s u k u t e t m i ş s e de, R u m a n y a h l a r R u m l u k l a alâkadar olmadıkları g i b i R u s çarı d a ' b u h a r e k e t i t a k b i h edip Ypsilânti'yi a s k e r l i k t e n tardetmiş, i s t a n b u l ' d a k i R u s s e f i r i hükümete t e ' m i nat vermiş, Türk a s k e r i harekete geçmiş ve nihayet hayalperest Y p s i l a n t i A v u s ­ t u r y a ' y a ilticâ m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş t ı r B ü y ü k R u m l u k v e B i z a n s hulyâları i s t e b ö y l e s u y a d ü ş m ü ş v e ı s y â n h a r e k e t i Y u n a n i s t a n ' l a b â z ı a d a l a r d a mevziîleşer'ek R u m l u k v e O r t o d o k s l u k y e r i n e Y u n a n l ı l ı k f i k r i a l e v l e n m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1822 : - 1237 v u k u â t m ı n «13 K â n u n u s â n i » v e «23 M a r t » , 1824 1= 1239 v u k u a t ı n ı n « 1 N i s a n » , 1824 = 1240 v u k u â t m ı n «13 T e ş r i n i s a n i » , 1825 1= 1240 v u k u â t m ı n « 2 4 Ş u b a t » v e 1826 — 1241 v u k u â t m ı n d a «22 N i s a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z ) .



.1822 —



OSMANLI



1238



TARİHÎ



1821 =



107



1237



15 Teşrinisâni — 19 Safer, Perşenbe : Osmanh-Kacar harbi. (Osmanlı imparatorluğunun Tepedelenli ve Y u n a n ısyânlarıyla meşguliyetinden, istifâde ederek Bağdad'ı işgal e d i v e r m e k i s t i y e n ve « B a b a - H a n » lâkabiyle mârûf o l a n İ r a n şâhı F e t h - A l i H a n ' ı n o ğ l u v e v e l i a h d i A b b a s - M i r z â Şarkî-Anadolu'ya v e diğer oğlu M e h m e d Ali-Mirzâ d a I r a k ' a t a a r r u z etmişlerdir : i r a n l ı l a r bâzı h u ­ d u t hâdiselerini v e s i l e i t t i h â z e d e r e k A n a d o l u c e p h e s i n d e B â y e z i d , Toprakkale= Eleşgirt ve b i r müddet s o n r a d a B i t l i s , M u ş v e Erciş taraflarını işgal etmişlerse d e o r d u l a r ı n d a şiddetli b i r k o l e r a ç ı k t ı ğ ı için p e r i ş a n o l m u ş l a r v e I r a k c e p h e s i n d e de M e h m e d A l i M i r z â ' n ı n a y n i h a s t a l ı k t a n ö l ü m ü ü z e r i n e s u l h e t e ş e b b ü s e t m i ş ­ l e r d i r : E r z u r u m ' d a y a p ı l a n m ü z â k e r e l e r 1746 1= 1159 v u k u â t m ı n « 4 E y l ü l » f ı k ­ r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z s u l h esaslarına g ö r e b i r m u â h e d e a k d i y l e n e t i c e l e n m i ş v e b u m u â h e d e 1823 = 1238 s e n e s i 28 T e m m u z = 19 Z ü l k a ' d e P a z a r t e s i g ü n ü i m z â edilmiştir). :



1822 =



1237



13 Kânunusâni =-•= 19 Rebî'ül-âhir, Pazar: Yunan istiklâlinin ilânı.



:



:



28 M a r t = 23 Cumâda-I-âhire, Carşanba: Seyyid-Ali Paşa'nın azliy­ le Çirmen mutasarrıfı îîenderli-AIi Paşa'nın sadâreti. ( A z l i n sebebi, devletin geçirmekte olduğu büyük buhranlar içinde ehliyet ve iktidarının k â f i g ö r ü l m e m e s i d i r : S a d â r e t m ü d d e t i 1 8 2 0 = 1 2 3 5 s e n e s i 5 K â n u n u s â n i = 1 9 R e b î ' ü l - e v v e l Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 24 g ü n d ü r ) .



( Y u n a n ısyânımn m e r k e z i olan M o r a ' d a k i E p i d a u r o s / P i d a v r o kasabasına yakm b i r o r m a n d a t o p l a n a n millî m e c l i s b u g ü n Y u n a n istiklâlini ilân e t m i ş , ŞimftlîY u n a n i s t a n i k i v e M o r a b i r e y â l e t ittihâz edilmiş, millî m e c l i s r e i s l i ğ i n e A l e x a n ­ dre M a v r o k o r d a t o seçilmiş, b i r kanun-ı-esasî t e d v i n olunmuş v e beş kişilik b i r i c r â h e y ' e t i teşkil e d i l m i ş t i r ) .



23 Mart = 29 Cumâda-l-âhire, Cumartesi: Sakız ısyânı. ( S a k ı z adasının 80 b i n h ı r i s t i y a n n ü f u s u n a m u k a b i l y a l n ı z b i n m ü s l ü m a n ahâlisi b u l u n m a s ı v e Y u n a n ihtilâlinin b u r a y a d a s i r â y e t e d e c e ğ i h a k k ı n d a ş â y i â l a r ç ı k ­ m a s ı üzerine a d a m u h a f ı z ı v e z i r V a h î d p a ş a B â b - ı - Â l î ' d e n k u v v e t i s t e m i ş s e de tehlikenin ehemmiyeti t a k d i r e d i l m e d i ğ i için g ö n d e r i l e n a s k e r m ı k d a r ı a n c a k i k i b i n i bulabilmiştir, i s y a n hâlinde b u l u n a n S i s a m a d a s ı n d a n b u g ü n g e l e n 60 k ü ­ ç ü k v e 17 b ü y ü k g e m i d e n altı b i n a s k e r i h r â ç edilmiş, S a k ı z şehriyle k ö y l e r i n i n b ü t ü n h ı r i s t i y a n ahâlisi âsilere i l t i h a k e t m i ş , k a l e y e ç e k i l e n T ü r k k u v v e t l e r i y l e m ü s l ü m a n ahâli m u h a s a r a edilmiş, n i h a y e t 11 N i s a n i = 19 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü Kapdan-ı-deryâ Nasuhzâde-AH Paşa kumandasındaki donanma gelince eşkıyâ g e m i l e r i k a ç m ı ş v e h e m e n Ç e ş m e ' d e n a s k e r g e ç i r i l m i ş , e r t e s i g ü n şehir i s t i r d â d e d i l d i k t e n s o n r a t e n k i l e d i l e n âsiler 18 N i s a n = 26 R e c e b P e r ş e n b e g ü n ü i s t i m â n etmişlerdir: B u muharebelerde T ü r k a s k e r l e r i n i n g a n i m e t t e n z e n g i n oldukları ve 50 k u r u ş a k ö l e v e c â r i y e s a t ı l d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . — G a r p m e n b â l a r m d a b u m e ş r û t e n k i l h a r e k e t i n i n b i r « K a t l - i - â m » şeklinde g ö s t e r i l m e s i , h a y r e t e d i l e c e k b i r t a ­ assup eseridir).



1822 =



1238



30 Nisan = 27 Receb, Pazartesi: Iîenderü-Ali Paşa'nm azliyle sâbık Sadâret-Kaymakamı Hacı-Sâlîh Paşa'nın sadâreti.



10 Teşrinisâni = 24 Safer, Pazar: Hacı-Sâlih Paşa'nın azliyle Afyon-Karahisar mutasarrıfı ve Istanbul-boğazı muhafızı Deli-Abdullah yahut Hamdullah Paşa'nın sadâreti.



( A z l i n s e b e b i , d i k t a t ö r hâlini a l a n T a t a r H â l e t E f e n d i ' n i n idâmını ç o k haklı olarak istemiş olmasıdır Sadâret müddeti yukarıki fıkra tarihinden itibaren 1 ay, 3 gündür).



( M e ş h u r H â l e t E f e n d i i l e g e ç i n e m e d i ğ i için a z l e d i l e n , Sâlih P a ş a ' n m sadâreti 1821 = 1236 s e n e s i 30 N i s a n e = 27 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 6 a y ,



:



1826



10 g ü n d ü r . Azledüdiğ'i g ü n p â d i ş â h a H â l e t ' i n n e f y i n i t a v s i y e e t m i ş v e f o y a s ı artık, m e y d a n a çıkan Hâlet E f e n d i K o n y a ' y a sürüldükten b i r a z s o n r a i k i n c i b i r irâdeyle o r a d a i d â m e d i l i p k e s i k b a ş ı i s t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş v e teşhir e d i l d i k t e n s o n r a Y a t ı yâ-Efendi dergâhına defnolunmuştur).



1823 =



1238



10 Mart = 26 Cumâda-l-âhire, Pazartesi : Deli-Abdullah/Hamdullah Paşa'nın azliyle Silâhdarlıktan mâzul Ali Paşa'nm sadâreti. (Abdulaah



Paşa'nın



sadâreti



yukarıki



fıkra



t a r i h i n d e n i t i b a r e n dört



ay



sürmüş­



tür).



25 Nisan =



13 Şa'ban, Cuma : Sultan Abdülmecid'in doğumu.



( i k i n c i M a h m u d ' u n b u n d a n e v v e l d o ğ a n o ğ u l l a r ı y a ş a m a d ı k l a r ı için S u l t a n Ivlec i d b ü y ü k o ğ l u sayılır A n a s ı n ı n a d ı « B e z m - i - â l e m S u l t a n » d ı r . 1 8 3 9 = 1 2 5 5 de t a h ­ t a çıkmış o l a n Abdülmecid'in d o ğ u m t a r i h i u m u m i y e t l e «11 Şa'ban i = 23 N i s a n Çarşanba'» v e « 1 4 Ş a ' b a n = 2 6 N i s a n C u m a r t s i » g ü n l e r i n e m ü s â d i f g ö s t e r i l i r s e de y a n l ı ş t ı r : O s ı r a d a H a z î n e - i - H ü m â y u n ' d a b u l u n a n Hâfız Hızır î l y â s E f e n d i ' n i n « E n d e r u n t a r i h i , , n d e «14 Ş a ' b a n C u m ' a » d i y e g ü n i s m i z i k r e d i l m e k t e olduğuna v e C u m a g ü n ü de h a k i k î t a k v i m d e Ş a ' b a n ' m 13 üne m ü s â d i f b u l u n d u ğ u n a g ö r e , , b i z i m b u r a d a e s a s ittihâz e t t i ğ i m i z g ü n t a r i h l e r i n i n d o ğ r u o l d u ğ u m u h a k k a k t ı r ) . :



1823 =



•=



1241



OSMANLI



TARİHİ



1824 =



109



1240



14 Eylül = 20 Muharrem, Sah: Mehmet Said Gaiib Paşa'nm azliyle SiJistre valisi Benderli-Mehmet Selim Sırrı Paşa'nm sadâreti. ( A z l i n s e b e b i , Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n ilgasını i s t i y e n İkinci M a h m u d ' a b u işin ehli olmadığım söyliyen G a l i b Paşa'nm B e n d e r l i - S e l i m Paşa'yı tavsiye etmesidir Sa­ d â r e t m ü d d e t i 1823 = 1239 s e n e s i 13 K â n u n u e v v e l [ = 9 R e b î ' ü l - â h i r C u m a r t e s i g ü ­ nünden i t i b a r e n 9 a y , 2 g ü n d ü r ) . :



13 Teşrinisâni = 21 Rebî'ül-evvel, Cumartesi: Vidin valisi Mehmet Reşid Paşa'nın Rumeli Ser-askerliği. ( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m d a M o r a valiliğine t â y i n edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z Mısırlı i b r a h i m P a ş a i l e t e n k i l h a r e k e t i n d e elbirliği e d e b i l e c e k m u k t e d i r b i r s e r - a s k e r intihabına k a r a r v e r i l d i ğ i için R e ş i d p a ş a R u m e l i b e y l e r b e y l i ğ i i l e s e r - a s k e r l i ğ i n e tâyin edilip Derbendât nezâreti ile Y a n y a v e D e l v i n e mutasarrıflıkları d a ilâveten t e v c i h edilmiş ve İbrahim Paşa g i b i b u n a d a t a m salâhiyet verilmiştir).



1825 =



1240



24 Şubat = 6 Receb, Perşenbe: İbrahim Paşa ordusunun Mora'da karaya çıkması ve neticeleri.



1239 , ( 1 8 2 4 1 2 3 9 vukuâtmda g ö r d ü ğ ü m ü z Mısır d o n a n m a s ı R o d o s ' d a O s m a n l ı d o n a n ­ m a s ı y l a b i r l e ş t i k t e n s o n r a kışı G i r i d ' d e g e ç i r m i ş v e n i h a y e t b u g ü n M o r a ' m n c e ­ n u b u n d a k i M o d o n k a l e s i önlerine a s k e r ç ı k a r m ı ş t ı r : İ b r a h i m P a ş a i l k iş o l a r a k 18 M a y ı s ; = 30 R a m a z a n Ç a r ş a n b a g ü n ü N a v a r i n k a l e s i n i a l d ı k t a n s o n r a K a l a m a t a , T r i p o l i ç e v e s a i r e g i b i m ü h i m m e r k e z l e r i s ü r ' a t l e i s t i r d â d e d e r e k âsileri h e r t a r a f t a t e p e l e m i ş , M o r a b i r h a m l e d e g e r i a l ı n m ı ş v e âsilerin e l i n d e y a l n ı z A n a boiu kalmıştır: Aşağıki fıkraya d a bakınız). =



13 Kânunuevvel = 9 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Silâhdar-AH Paşa'nın azliyle Bursa ve Kocaeli mutasarrıfı Mehmet Saîd Gaiib Paşa'nın s a ­ dâreti. ( A z l i n sebebi i d a r e s i z l i k t i r : Sadâret müddeti yukarıki senenin mâda-l-âhire P a z a r t e s i gününden i t i b a r e n 9 ay, 4 gündür).



1824 =



10 M a r t



=



26 C u ­



1826 =



1239



1 Nisan = 1 Şa'ban, Perşenbe : İbrahim Paşa'nm Mora valiliği. ( 1 8 2 1 = 1 2 3 6 s e n e s i 12 Ş u b a t = 9 C u m â d a - l - û l â p a z a r t e s i g ü n ü P a t r a s v a k ' a s t y l a . b a ş h y a n Y u n a n ısyânı, 3 sene, 1 a y , 18 g ü n d ü r k a r a d a v e d e n i z d e b i r ç o k kan:, d ö k ü l m e s i n e sebeb o l m u ş , o r d u b a ş ı n d a m u h t e l i f s e r - a s k e r l e r t e c r i b e e d i l m i ş v e b ü t ü n b u n l a r a r a ğ m e n iş y a t ı ş t ı r ı l a m a m ı ş t ı r : B u v a z i y e t t e Y e n i ç e r i o c a ğ ı n ı n te­ f e s s ü h hâlinde b u l u n m a s ı v e d e v l e t i n h â l â y e n i b i r o r d u k u r a m a m ı ş o l m a s ı e n b ü y ü k âmildir. İşte b u n d a n d o l a y ı i s y a n ı n e n m ü h i m s â h a s ı o l a n M o r a ' n m t e n ­ k i l i , H i c a z ' d a k i Vehhâbî g a i l e s i n i n tesviyesinde gösterdiği muvaffakıyyetten do-, l a y ı Mısır v a l i s i M e h m e d A l i P a ş a ' y a h a v â l e edilmiş v e o d a t e n k i l h a r e k e t i n i n , sonuna k a d a r o ğ l u İ b r a h i m P a ş a ' y a D e r y â - k a p d a n l ı ğ ı y l a M o r a valiliğinin t e v ­ c i h i n i i s t e m i ş s e de K a p d a n l ı k t a l e b i k a b u l e d i l m i y e r e k t a m salâhiyetle valilik v e r i l m i ş v e e m r i n e 20 g e m i l i k b i r f i l o d a g ö n d e r i l m i ş t i r . M e h m e d A l i P a ş a b u f i l o i l e ' Mısır d o n a n m a s ı n d a n m ü r e k k e p 196 g e m i l i k v e b i r r i v a y e t e g ö r e de l ı a r b v e n a k l i y e g e m i s i o l a r a k 454 p a r ç a l ı k b i r d o n a n m a t e ç h i z e d i p « A s â k i r - i - C i h â c I i y y e » i s m i y l e teşkil ettiği m u n t a z a m a s k e r d e n ü ç a l a y l a b a ş ı b o z u k e f r â d ı n d a n o t u z b i n kişilik b i r k u v v e t t e r t i b e d e r e k v e 150 s a h r â t o p u v e r e r e k Z ü l k a ' d e = Tem­ m u z ayında i b r a h i m Paşa ile i s k e n d e r i y y e ' d e n M o r a ' y a sevketmiştir).



22/23 Nisan = longhi'nin fethi.



14/15



1241



Ramazan, Cumartesi/Pazar gecesi: Misso-



( M o s s o l o n g h i k a l e s i Şimâlî-Yunanistan'ın c e n u b u g a r b î sâhilinde v e L e p a n t o kör­ f e z i üzerindedir. — M ı s ı r l ı - i b r a h i m P a ş a c e n u p t a n ş i m a l e d o ğ r u sür'atli b i r i s ­ t i r d a t h a r e k e t i n e giriştiği sırada, 1 8 2 4 = 1 2 4 0 vukuatının «13 Teşrinisâni» f ı k r a ­ sında b a h s i g e ç e n s e r - a s k e r M e h m e t R e ş i d P a ş a d a ş i m a l d e n h a r e k e t e geçerek y u k a r ı k i s e n e n i n 30 N i s a n ı = 1 2 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü M i s s o l o n g h i ' y i k u ş a t m ı y a b a ş l a m ı ş , k a l e ç o k m ü s t a h k e m o l d u ğ u v e b i l h a s s a d e n i z t a r a f ı n d a n iaşe v e t a k ­ v i y e edildiği için m u h â s a r a ç o k u z u n s ü r m ü ş , n i h a y e t S u l t a n M a h m u d ' u n e m r i üzerine Mısırlı-ibrahim Paşa ile Kapdan-ı-deryâ K o c a - H u s r e v M e h m e t Paşa d a elbirliği e d e r e k b u g e c e k a l e f e t h e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1827 = 1242 v u k u â t ı n m in kumandasındaki düşman i b a r e n t m ^ TK "f ^ = P ^ z a r gününden ul nishetT l T« o k şiddetli v e i k i t a r a f k u v v e t l e r i b a t a n ı m d a n pek nısbetsız b i r muhasâra altındadır. e



e t İ



g



r



f^T^J^ y



U İ



f



l



k



a



s



S



t



r



m



d



a



7



1



0



n



V



a



y



e



t



d



o



ğ



r



u



d e



i l d i r



M o u r a



i



=



a



k



J Î bes beş ün



r



Ö



1



y



d



2



a



n



b



1



e



r



T



5



e



m



r



a



u



z



2



9



S



e



v



v



â



l



i



::' ^ % ™ m ü s a d e m e l e r l e m u h a r e b e l e r m u h a s a r a d a n b i r a y e v v e l 16 H a l^uî : " f ^ başlamış olduğuna göre, k a h r a m a n K a r s t a m b u ç u k a y a t e ş altında k a l m ı ş v e m ü t e m â d i y e n k a n d ö k m ü ş d e m e k t i r . B u n u n m e t u l T - t z a r f ı n d a R u s o r d u s u n u n telefâtı K a r s müdâfilerinin b ü â



d



a



a



k



m



_



Eflak



B o ğ d a n v e Sırbistan b e y l i k l e r i



rupa



düvel'-i-muazzaması



2 -



T u n a nehrinde seyr-i-sefâin



yerine



Av­



serbestisi ve b u n e h r i n R u s hâkimiyyetinden



ay-



müşterek



kefâlet



üzerindeki R u s himâyesinin ve



n l a e a k o l a n ağızlarında b e y n e l m i l e l b i r i d a r e 3



_



Karadeniz'in



bulundurmak



bîtaraflığı,



yâni



bütün



te'minâtmm



ikaamesı;



te'sisi;



devletler



için



bu



denizde



harb



gemileri



yasağı;



i



a



z



a



n



m



u



C



ı



d



m



a



e



s



i



ü



n



ü



d



h Sa l dİ ı r a c a ğ?ı h u a ?k kf ı n d a b i r t a k ı m h a sâa r a™ y. k n



•Sden^ne^rr



günden güne artık korkunç a s k e r çıkardığını yukarıki



n L f r İ k e r m a niş, a s k e r



1



TZr^Tî^ ve a h a l i ot



W



h



S



t



t



â



b



U



y



Ü



Z



d



e



şâyialar bile



i



1



b



i



r



a



r



a



I



çıkmıştır



l



k



d



ü



s



m



a



!



™



™ -



, ^ ^ müşkilâtm en mühimmi, b i r hâl a l a n iâşe b u h r a n ı n d a g ö s t e r i l i r - S o h u m - k a l ' e y e fıkrada gördüğümüz S e r d â r İ s k r e m Ömer P a s a ' m n l



m



k



â



n



S



1



Z



M



hİÇ



kökleriyle



eı T c Î2ylv?:Ş£ Z&aii F^'™ cen uç g u n e v v e l 25 T e ş r ı m s â n i = 1 5



t



te



geçinecek



t



a



r



a



f



hâle



t



a



n



b



i



r



gelmiş



™dâd T m i d f bmakve iste bu fecî v a z i -



^ e ingiliz generali w h h a m s bu t a r t R e b î ' ü l - e v v e l P a z a r g ü n ü b i r k a ç zâbitle düş-; e



i



b



g



4 _ Osmanlı tâbiiyyetihde b u l u n a n hıristiyanlarm Müslümanlarla h u k u k vatı hakkında kendiliğinden vermiş olduğu te'minâtı gene kendiliğinden e d e c e k o l a n p â d i ş â h ı n istiklâli v e d e v l e t i n i n t a m â m i y y e t - ı - m u i k ı y y e s ı .



müsa­ te yıd



H e n ü z K ı r ı m ' a a s k e r ç ı k a r m a d a n e v v e l 1854^=1270 s e n e s i 22 T e m m u z = 2 6 Ş e v v â l C u m a r t e s i g ü n ü b u d ö r t esası R u s y a ' y a b i l d i r m i ş o l a n m ü t t e f i k l e r 26 A g u s t o s - 2 Zülhicce C u m a r t e s i günü kendine pek güvenen R u s hükümetinden red cevabı almışlardır- F a k a t m ü t t e f i k l e r R u s y a ' n ı n r e d d e t t i ğ i d ö r t şartı sulhün a n a - p r e n s i p l e r i s e k l i n d e t e s b i t e d e n « P r o t o c o l e des q u a t r e g a r a n t i e s = D ö r t k e f a l e t p r o t o k o ­ lü nü g e n e o s e n e n i n 8 A ğ u s t o s = 1 4 Z ü l k a ' d e Salı g ü n ü i m z a l a m ı ş o l d u k l a n ı ç m , Rusya'nın r e d cevâbı üzerine artık anlaşma ümidi kalmamıştır; b u n u n l a b e r a b e r A v u s t u r y a h ü k ü m e t i m ü t e m â d i y e n i k i t a r a f ı u z l a ş t ı r m ı y a ç a l ı ş m ı ş v e işte b u n ­ d a n « o l a y ı V i y a n a ' d a i l k i k i s i n e t i c e s i z k a l m a k ü z e r e ü ç k o n f e r a n s toplanmıştır-. B u n l a r d a n b i r i n c i s i 1 5 M a r t 1 8 5 5 = 2 5 C u m â d a - l - â h i r e 1271 p e r ş e n b e g ü n ü n d e n a y n i



174



K R O N O L O J I



neticesi k a S a r T sonra A v ^ t u r v " bulü üzerine b u 1856 - 1272 t ^ 7 ^ nü de ü ü „ c ü V i S a ^ o n İ S ^



1856 =



f



V



e



b



U



^



Ü



k



I



t



V



\



Ü



İ k İ



İ



m



k



a



t



o



n



1272



f



e



™



ö



OSMANLI



1856 = 1272



175



TARİHİ



— *a-



S



aI, . . • :



işte b u n d a n d o l a y ı M ü s l ü m a n l a r k a d a r g a y r - i - m ü s l i m l e r de b u m e ş h u r ıslâhat fermanının aleyhinde bulunmuşlardır E n çok müteessir o l a n l a r d a Engelhatdt'ın tabiriyle asırlarca s o y g u n c u l u k e t t i k t e n s o n r a «Cevâiz ve avâidât»m birdenbire ilga edılıvermesi h i ç işlerine g e l m i y e n p a p a z l a r d ı r ; s o y u l m a k t a n kurtulan halk tabakaları d a a s k e r l i k m e c b u r i y e t i n d e n m e m n u n değildir-. Ç ü n k ü O s m a n l ı t a r i ­ h i n i n başlarmdanberi hep Müslümanlar ve bilhassa Türkler k a n dökmüş ve gayr-ı-muslim_ler k e n d i işleriyle meşgul olup r a h a t yaşamışlardır! İste bundan dolayı B a b - ı - A l ı d e f e r m a n o k u n u p b i t t i k t e n s o n r a a t l a s k e s e y e k o n u l u r k e n İ z m i t piskoposunun : :



-



1856 . =



A l l a h a d u â e d e l i m de şu f e r m a n b i r d a h a o k e s e d e n



dediğinden



bile bahsedilir, imtiyazların



yeniden



çıkmasın!



tedkikini



hükümetin



patrikhane



o



tarihten



Paris kongresinin



a'zamî



üç



hafta



e n g e ç 22 Ş u b a t =



=



21



gün



sonra



toplanması



lâzımgelen



15 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü t o p l a n m ı ş



m a s ı i c a b ettiği h a l d e , i l k i ç t i m â ü ç g ü n l ü k b i r t e a h h u r l a a n c a k



b u gün



ol­



akdedue-



bilmiştir.



K o n g r e F r a n s a Hâriciyye nezâreti binâsmda toplanmıştır: İlkönce reis seçilip fo­ s a b i r teşekkür n u t k u irâd etmiş, o n d a n s o n r a a l e l - u s u l salâhiytnâmeler tedkifce d i l i p m u y â f ı k g ö r ü l m ü ş v e işte b u n u n ü z e r i n e m ü z â k e r e a ç ı l ı n c a r e i s i n t e k l i f i y l e m ü z â k e r â t m m a h r e m t u t u l m a s ı k a r a r l a ş m ı ş v e y u k a r d a b u sene v u k u â t m m ' « 1 Ş « bat» fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z V i y a n a protokolündeki esaslar «Mukaddimât-ı-sülhiy-yes> o l a r a k k a b u l e d i l d i k t e n s o n r a d a 31 M a r t = 2 4 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü a k ş a m ı n a k a d a r denizde ve k a r a d a mütâreke akdine ve b u h u s u s u n muhârib devletler m u ­ rahhasları tarafından t e l g r a f l a d e r h a l • baş-kumandanlarâ tebliğ edilmesine k a r a r verilmiştir : E ğ e r i c a b e d e r s e b u o t u z b e ş g ü n l ü k m ü t â r e k e t e m d i d e d i l e b i l e c e k t i r . P a r i s k o n g r e s i n d e 24 c e l s e a k d e d i l m i ş t i r : A ş a ğ ı d a k i f ı k r a d a g ö r e c e ğ i m i z s u l h m u ­ a h e d e s i n i n 30 M a r t P a z a r g ü n ü n e t e s a d ü f e d e n i m z â t a r i h i n e k a d a r 19 c e l s e a k d e ­ d i l d i k t e n s o n r a , N i s a n i ç i n d e b e ş toplantı d a h a y a p ı l m ı ş t ı r . B u g ü n k ü açılış c e l s e ­ s i n d e n i t i b a r e n g ü n t a r i h l e r i n e g ö r e b u n l a r ş ö y l e sıralanır İ k i n c i eelse _ 28 Ş u b a t = 2 1 C u m â d a - î - â h i r e P e r ş e n b e ; tiçüncü celse — 1 M a r t = 2 3 Cumâda-l-âhire C u m a r t e s i ; D ö r d ü n c ü c e l s e — 4 M a r t = 2 6 C u m â d a - l - â h i r e Salı; Beşinci celse — 6 M a r t = 2 8 Cumâda-l-âhire Perşenbe; Altıncı celse — 8 M a r t = l R e c e b C u m a r t e s i ; :



178



K R O N O L O J İ



1856 = 1 2 7 2



Y e d i n c i celse —- 10 M a r t = 3 R e c e b P a z a r t e s i ; • S e k i z i n c i celse — 12 M a r t = 5 R e c e b Çarsanb'a; » o k u z u n c u celse — 1 4 M a r t = 7 R e c e b C u m a ; ' O n u n c u v e O n b i r i n c i c e l s e l e r — 18 M a r t = l l R e c e b S a l ¬ O n i k i n c i celse - 22 M a r t = 1 5 R e c e b C u m a r t e s i ; O n ü ç ü n c ü celse — 24 M a r t = 1 7 R e c e b P a z a r t e s i ; O n d ö r d ü n c ü celse — 2 5 M a r t = 1 8 R e c e b S a l ı ; O n beşinci celse — 26 M a r t = 1 9 R e c e b C a r s a n b a ; O n a l t m c ı celse — 27 M a r t = 2 0 R e c e b p e r ş e n b e ; ' O n y e d i n c i celse — 28 M a r t = 2 1 R e c e b C u m a ; ' O n s e k i z i n c i celse — 29 M a r t = 2 2 R e c e b C u m a r t e s i O n d o k u z u n c u celse — 30 M a r t = 2 3 R e c e b P a z a r ; S u l h m u â h e d e s i n i n işte o g ü n i m z a s ı n d a n s o n r a - ' Y i r m i n c i celse — 2 , N i s a n = 2 6 R e c e b C a r s a n b a ; ' Y i r m i b i r i n c i celse — 4 N i s a n = 2 8 R e c e b C u m a ; Y i r m i i k i n c i celse _ 8 N i s a n = 2 S a ' b a n S a i r Y i r m i ü ç ü n c ü celse - 14 N i s a n = 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i SmŞtir



Ö r d Ü n C Ü



V



e



°



S



n



U



n



C



°



U



~



e l S e



1



6



N



İ



S



a



n



=



°



1



* ' a



b a



Paris



Kırım, K a f k a s ve A n a d o l u «z



otuz



muahedesinin



beş günlük



nihayet



cephelerinde



"



günleri



akde-



b e s celsede i k i n c i de '



büyük



otuz



seferde



h a r b e t t i k i e r i halde



dördüncü Türkler



müttefik



ingiliz



v e S a r d e n y a / t t a l y a orduları yalnız K ı r ı m c e p h e s i n d e ç a r p ı ş m ı ş l a r d ı r -



^rJT^T " m ü t t e f i k l e r i n de eSİ



İ



S



yalnız



' orada k a n dökmüş



m



İ



y



l



e



a



m



l



m



a



S



1



n



e



t



İ



C



e



° olmalarındandır n



İ



n



r



a



d



a



a



l



l



n



m



!



?



güTuna *



r



a



n-



Bu'harbin



olmasından



ve



S e f e r m ü d d e t l e r i de f a r k l ı d ı r : 1 8 5 3 = 1 2 7 0 s e n e s i 4 T e ş r i n i e v v e l d i M u h a r r e m Salı g u n u R u s y a ' y a h a r b ilân e t m i ş o l a n T ü r k i y e o t a r i h t e n b u g ü n e k a d a r t a m T sene 5 a y , 27 g u n d e n b e r i h a r b hâlindedir; gene a y n i senenin 23 Teşrinievvel 2 0 Muİ S n e k XS l f r ™ ^ ^düğümüz~mütâreke t a r i h i n e k a d a r T ü r k l e r 2 sene, 4 a y , 4 g ü n c e p h e d e h a r b e t m i s l e r d i r . Buna m u k a b i l 1 8 5 4 = 1 2 7 0 s e n e s i 2 7 M a r t = 2 7 C u m â d a - l - â h i r e P a z a r t e s i g ü n ü R u s y a y a h a r b ilân e t m i ş o l a n i n g i l t e r e i l e F r a n s a P a r i s mume^in l T ^ Z 1



Î



20 S



1



y



U



k



a



n



k



İ



f



l



k



r



a



d



a



âlİnde i ~2? ZülMcf ™ -raber i l k ateşe g e n e o senen" h İ „ T" Çarşanba günü Kırım'daki A l m a muharebesinde srirmis o l ­ d u k l a r ı için o t a r i h t e n y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z m ü t â r e k e g ü n ü n e f a d a r " a n ­ c a k 1 sene, 5 a y , 6 g ü n y a l n ı z b i r c e p h e d e k a n d ö k m ü ş l e r d i r y



2



7



Z



u



l



h



l



c



c



b



u



I



l



a



e



B u v a z ı y e t e g ö r e T ü r k l e r Î n g i l i z - F r a n s ı z m ü t t e f i k l e r i n e n i s b e t l e 10 a y 28 g ü n f a z l a «arbetmışler demektir. ' ıazıa y



s



İ ^rr - " ThQ g İ r m e S İ s e n e s i 26 K â n u n u s â n i = 7 C u m â •da-l-ula C u m a g u n u T o r i n o m u a h e d e s i n i n i m z â s i y l e b a ş l a m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e e n a z s ı k ı n ı ç e k e n b u İ t a l y a n krallığı o t a r i h t e n i t i b a r e n 1 s e n e , 2 ay, 5 g ü n h a * m¬ İmde b u u n m u ş v e a y n i s e n e n i n 10 M a y ı s = 2 2 Ş a ' b a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı n m T a s k e r ^ k a r d ı k t a n s o n r a 2 5 M a y ı s = 8 R a m a z a n C u m a g ü n ü T c h e İ a î a m Û h S e b e s nde a



T



r



f



d



^



S L T



k



r



a



S V



l



l



l



ğ



^ a



z



İ



y



l



m



1



S e



t



5



e



L a



&



^



m



e



n



^ b



i



z



i



y



u



k



a



8



5



5



r



ı



k



=



i



müttefikler



m



1



2



m



7



ü



1



t



â



r



Kırım



e



k



e



—



k



a



muharebesinin



d



- ^ bütün



" şerefini



îüe S i v e - T n e T t ^ T ^ K ™ ™ ^ i h menbâEnnda t l L Z * ? - f y ™ s u r g i b i göstermişlerdir: H a l b u k i k e n d i ­ l e r i n i n Kırım'a gidebilmeleri Türklerin T u n a boylarında Rusya'yı tamamİyle S a ğ C İ d d î



P



e



h



e



m



m



l



e



t



s



l



z



b



i



r



imzâlanmıştır;



3 B i t a r a f ilân e d i l e n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri b u l u n a n d e v l e t l e r i n leri hafif harb gemilerine âit m u k a v e l e ;



mütârekenin



verdiği



179



TARİHÎ



bun­



1 «Paris muâhedesi» i s m i y l e meşhur büyük s u l h muâhedesi; 2 — Boğazlar mukavelesi;



1



mızalanan



OSMANLI



B u g ü n p a r i s kongresinde b i r s u l h muâhedesiyle üç m u k a v e l e l a r e h e m m i y e t l e r i n e g ö r e ş ö y l e sıralanır :



30 Mart = 23 Receb, Pazar: Kırım harbine nihayet veren Paris sulh muahedesinin imzası. (Yukarıki fıkrada bahsettiğimiz



1272



lûb e t m i ş o l m a l a r ı s â y e s i n d e d i r v e K ı r ı m ' d a elde e d i l e n b ü y ü k v e p a r l a k n e t i c e d e de T ü r k o r d u s u e n m ü h i m âmillerdendir.



S u l h m u a h e d e s i n i n i m z a s ı n d a n s o n r a N i s a n içinde a k d e d i l e n n i c e d e k i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l ü p bâzı k a r a r l a r v e r i l m i ş t i r ) .



nu



1856 =



bulundurabilecek­



4 — A l a n d adalarına âit m u k a v e l e . B u tarihî v e s i k a l a r ı n b ü t ü n m u r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n i m z a s ı üzerine k o n g r e r e i s i k o n t W a l e w s k i b i r g ü n s o n r a m ü d d e t i b i t e c e k o l a n m ü t â r e k e hâlinin P a r i s m u â ­ h e d e s i a l â k a d a r d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n a ' z a m î d ö r t h a f t a içinde t a s d i k e d i l i p k a t ' i y y e t kesbedinceye k a d a r t e m d i d i n i t e k l i f etmiş v e i t t i f a k l a k a b u l edilen b u t e k l i f m u ­ r a h h a s l a r t a r a f ı n d a n t e l g r a f l a r l a d e r h a l d e v l e t l e r i n e bildirilmiştir. P a r i s m u â h e d e s i 34 m a d d e i l e b i r m ü z e y y e l m a d d e d e n i b a r e t t i r v e y u k a r ı k i fık¬ r a d a bahsi geçen yedi devletin birinci ve ikinci murahhasları tarafmdan imzft edilmiştir. Muahedenin rinde :



mukaddimesinde



sulhün



temeli



olarak



Fransızca



ve Türkçe



metinle­



« R é t a b l i s s e m e n t et c o n s o l i d a t i o n d e l a p a i x , e n a s s u r a n t , p a r des g a r a n t i e s e f f i c a c e s et r é c i p r o q u e s , l'indépendance e t l'intégrité de l ' E m p i r e O t t o m a n » Yâni : « S a l t a n a t - i - S e n i y y e n i n istiklâl-i âlîsiyle m e m â l i k i n i n t a m â m i y y e t i n i k e f â l e t - i m ü e s ­ sire v e mütekabile i l e te'min» h u s u s u n d a n b a ş l ı c a esas o l a r a k b a h s e d i l m e k t e d i r . 34 m a d d e n i n ihtivâ ettiği e s a s l a r ş ö y l e sıralanabilir : 1 — B i r i n c i m a d d e m u c i b i n c e muâhedenin t a s d i k i n d e n i t i b a r e n müttefiklerle R u s y a arasında t a k a r r ü r e d e c e k s u l h « e b e d î » d i r . 2 i k i n c i , ü ç ü n c ü v e d ö r d ü n c ü v e o t u z b i r i n c i m a d d e l e r h a r b e s n â s m d a işgal e d i ­ l e n y e r l e r i n m ü t e k a b i l e n t a h l i y e l e r i n e âittir. B u t a h l i y e işleri i k i k ı s m a a y r ı l m a k ­ tadır: B i r i n c i kısmı Rusların A n a d o l u cephesinde işgal e t t i k l e r i K a r s şehir v e k a leşiyle d i ğ e r y e r l e r i v e b i l m u k a b e l e m ü t t e f i k l e r i n de K ı r ı m ' d a işgal e t m i ş o l d u k l a r ı S i v a s t o p o l , B a l a k l a v a , K a m i e s c h = K a m ı ş , E u p a t o r i a = Gö'zleve, K e r ç , Y e n i k a l e , K i n b o u r n = K ı l b u r u n v e s a i r e g i b i şehirlerle limanları t a h l i y e v e iâde e t m e l e r i n e âittir. O t u z b i r i n c i m a d d e d e i s e m ü t t e f i k d e v l e t l e r t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l m i ş a s k e r l e r i n Türk topraklarında dost o l a r a k b u l u n m a k t a oldukları y e r l e r i b i r a n e v v e l t e r k e d i p g i d e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m « 1 3 M a y ı s » f ı k r a ­ sına d a b a k ı n ı z . 3 — Y i r m i n c i v e y i r m i b i r i n c i m a d d e l e r d e d e a r â z i y e â i t esasların e n m ü h i m l e r i n e temas edilmektedir B u i k i m a d d e mucibince müttefiklerin Kırım'da işgal e t m e k t e oldukları y e r l e r i n R u s l a r a iâdesine m u k a b i l , R u s l a r d a B e s a r a b y a ' n m C a h u l / K a h u l u , İsmail v e B o l g r a d k a z â l a r m d a n m ü r e k k e p k ı s m ı m O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında o l ­ m a k şartiyle B o ğ d a n b e y l i ğ i n e t e r k e d e e e k t i r . Mağlûb Rusya'nın yegâne arâzi z i y â m işte b u n d a n i b a r e t t i r . Y i r m i n c i m a d d e d e h u d u d hattı tesbit edilmekte o l a n b u t o p r a k p a r ç a s ı n ı n B o ğ d a n ' a ilhakından m a k s a t , R u s y a ' y ı T u n a a ğ ı z l a r ı n ­ dan uzaklaştırmaktır. T u n a ağızlarındaki adaların doğrudan d o ğ r u y a Türkiye'ye t e r k i için a ş a ğ ı d a 1 8 5 7 = 1 2 7 3 v u k u â t ı n m « 1 9 H a z i r a n » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . 4 — H a r p t e n evvelki v a z i y e t i n i aynen muhâfaza edecek olan A n a d o l u hududu h a k k ı n d a k i o t u z u n c u m a d d e m u c i b i n c e h e r t ü r l ü ihtilâfın ö n ü a l ı n m a k ü z e r e h u ­ d u t hattının t a m a m i y l e t a v z i h i için i k i T ü r k , i k i R u s v e b i r e r İngiliz v e F r a n s ı z k o m i s e r i n d e n m ü r e k k e p b i r m u h t e l i t k o m i s y o n teşkil e d i l e c e k v e b u k o m i s y o n m u â h e d e n i n t a s d i k t a r i h i n d e n i t i b a r e n s e k i z a y içinde işini b i t i r m i ş o l a c a k t ı r . 5 — Y i r m i ikinci maddeden y i r m i yedinci maddeye kadar altı madde M e m l e keteyn'e âttir. B u m a d d e l e r mucibince E f l a k ve Boğdan voyvodalıkları O s ­ manlı hâkimiyyeti a l t m d a o l m a k şartiyle muâhedede imzâları b u l u n a n devletle­ r i n m ü ş t e r e k kefâletleri altında m e v c u d i m t i y a z l a r ı n d a n i s t i f â d e e t m e k t e devam, :



180



K R O N O L O J İ



1856



=



1272



edeceklerdir; b u suretle Rusya'nın b u i k i b e y l i k üzerinde iddiâ ettiği himaye hakkı t a m a m i y l e kaldırılmış d e m e k t i r : Hattâ k e f i l devletlerden hiç b i r i n i n m ü n ­ f e r i d e n h i m a y e iddiâ e d e m i y e c e ğ i v e M e m l e k e t e y n ' i n dâhili işlerine müdâhale h a k k ı o l m ı y a c a ğ ı d a t a s r i h edilmiştir. B u n d a n b a ş k a h e r i k i b e y l i ğ e âit n i z a m ­ l a r l a teşkilât kanunlarını y e n i d e n t e d k i k için kefil devletlerin mümessilleriyle Türkiye'nin bir komiserinden m ü r e k k e p b i r k o m i s y o n teşkil e d i l m e s i n e , pâdi­ şâhın b u i k i m e m l e k e t t e bütün h a l k sınıflarım hakkıyle t e m s i l edebilecek b i r e r «Dîvan» teşkil etmesine ve b u dîvânların o k o m i s y o n l a münasebâtımn ayrıca t e s b i t i n e , işte b u s u r e t l e e s a s l a r t e s b i t e d i l d i k t e n s o n r a M e m l e k e t e y n ' i n y e n i t e ş ­ kilâtı b i r H a t t - ı - H ü m â y û n ' l a ilânedilmesine, v o y v o d a l a r ı n â s â y i ş v e h u d u t e m ­ n i y e t l e r i için m ü s e l l â h k u v v e t l e r b u l u n d u r m a l a r ı n a v e b u n l a r ı n ' i n d e l h â c e B â b - ı Âlî i l e mütâbık k a l m a k şartiyle h e r h a n g i b i r t a a r r u z a karşı müdâfaa salâhiyyetI e r i n e v e n i h a y e t dâhili k a r g a ş a l ı k l a r ç ı k t ı ğ ı takdirde Bâb-ı-Âiî'nin devletlerle anlaşıldıktan s o n r a k u v v e t s e v k e d e b i l m e s i n e k a r a r verilmiştir. 6 — Y i r m i s e k i z i n c i ve y i r m i dokuzuncu maddeler Sırp beyliğine âittir Bu p r e n s l i k Osmanlı hâkimiyyeti ve d e v l e t l e r i n müşterek kefâleti altında imtiyaz f e r m a n l a r ı n d a n istifâde e t m e k t e d e v a m e d e c e k v e B â b - ı - Â l î ş i m d i y e k a d a r o l d u ğ u g i b i b u n d a n s o n r a d a Sırbistan k a l e l e r i n d e a s k e r b u l u n d u r m a k hakkını hâiz o l a ­ c a k t ı r . İ n d e l h â c e a s k e r ş e v k i için d e v l e t l e r l e a n l a ş m a k l â z ı m d ı r . 7 — O n b i r i n c i maddeden on dördüncü m a d d e y e k a d a r dört madde K a r a d e n i z ' e â i t t i r : B i t a r a f ilân e d i l e n b u i ç - d e n i z d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n hiç b i r d e v l e t i n harb gemileri bulundurmak hakkı olmıyacak ve Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z tersânelerini k a l d ı r a c a k l a r ı g i b i y e n i l e r i n i de y a p a m ı y a c a k l a r d ı r ; y a l n ı z o n dör­ d ü n c ü m a d d e d e s u l h m u â h e d e s i n i n « A n n e x e 1= C ü z ' - i mütemmimdi olduğundan bahsedilen ve b u gün muahede ile beraber imzâlanan üç m a d d e l i k b i r Türk-Rus m u k a v e l e s i mucibince Türkiye ile R u s y a K a r a d e n i z sahillerinin muhafazasında k u l l a n m a k ü z e r e 50 m e t r e u z u n l u ğ u n d a v e a ' z a m î s e k i z y ü z t o n h a c m i n d e a l t ı ş a r buharlı g e m i i l e en f a z l a i k i yüz t o n l u k buharlı v e y a y e l k e n l i dörder h a f i f g e m i b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olacaklardır. 8 — O n u n c u m a d d e d e B o ğ a z l a r m e s e l e s i n e â i t t i r : Y u k a r d a 18411=1257 v u k u a t ı n ı n «13 T e m m u z » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' B o ğ a z l a r m u k a v e l e s i n i t e ' y i d e d e n b u m a d ­ dede g e n e b u g ü n i m z â l a n a n y e n i b i r m u k a v e l e n i n sulh muahedesine «rabt-utezyîl kılınmış„ olduğundan b a h s e d i l m e k t e d i r . Y e n i m u k a v e l e dört maddeliktir: M u k a d d i m e s i n d e e s k i m u k a v e l e n i n t e f e r r ü â t m a âit bazı tâdilât y a p ı l m ı ş olduğu k a y d e d i l d i k t e n s o n r a Türkiye'nin s u l h hâlinde Boğazları bütün h a r b gemilerine k a p a l ı b u l u n d u r a c a ğ ı n d a n , d e v l e t l e r i n de b u esasa riâyet edeceklerinden, yal­ nız i s t a n b u l ' d a k i sefâretlerin e m r i n d e b u l u n a c a k b i r e r h a f i f h a r b g e m i s i n e e s k i ­ den olduğu g i b i müsâade edileceğinden ve n i h a y e t T u n a seyr-i-sefâinine âit y e n i nizâmnâmelerin t a t b i k i m te'min için m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e ­ r i n b u n e h i r a ğ ı z l a r ı n d a ikişer h a f i f g e m i b u l u n d u r a b i l e c e k l e r i n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r . :



9 — O n beşinci maddeden rejimine Tuna



âittir



nehriyle



kefaletleri ka



hiç



tâyin



ağızlarında



altına tatbik



seyr-i-sefâine



kabil



nehir



müsâit



boyunda ve



birer



inzibat



bulunan teşkil



bulunan



murahhasiyle



nizâmnâmelerini



yedi



birer



ortadan



kaldıracak,



bütün - n e h i r



ve



komisyonununun



mevâmi



len



maddî



işleri



yaptıracak



Karadeniz'in



edecektir.



o



Avrupa



civardaki



kısmının



mürekkep



birer ve



Bavyera



murahha­ ağız­



buna



mu­



ye



Wur­



beyliklerinin



esasını bir



ihlâl



lâzımgc-



sonra



müsâit



eden



komisyon



yapılması



feshinden



seyr-i-sefâine



baş­



esasları



içinde T u n a



dâimî



boyunca



müşterek



âit



Memleketeyn serbesti



edilecek



türlü



komiserinden



olan



feshedilecek



ve



edecek,



Tuna



icâbâtmdan



devletin



Avusturya,



Sırbistan



yeni



geçmekte



bunlara



i k i sene



sonra



Türkiye, tertib



karantene



edilip



getirdikten



madde



devletlerinin



verilmiştir;



tasvib



her



ağızlarıyla



b i r hâle



Avrupa



inzibat ve karar



beş



memleketlerden



serbestisi



imzâları



komisyonu



sâhilleri



devletlerinin



Bâb-ı-Alîce,



nezâret



muahedede



bir Avrupa



larım



seyr-i-sefâin



seyr-i-sefâin



muhtelif



tahdid edilememesine



için



sından m ü r e k k e p



temberg



maddeye kadar



mucibince



alınmış ve b u s e r b e s t i n i n



bir kayitle ve



on d o k u z u n c u



B u maddeler



:



nehrin



kalmasına



1856 =



OSMANLI



1272



181



TARİHİ



10— D o k u z u n c u m a d d e Bâb-ı-Âlî'nin birer s u r e t i n i devletlere tebliğ etmiş olduğu ıslâhât f e r m a n ı h a k k ı n d a d ı r : B u m e s e l e için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «18 Şubat» fıkrasına bakınız. _ 11 — Y e d i n c i maddede Türkiye'nin Avrupa hukuk-ı-umumiyyesınden istifade h a k k ı t a s d i k e d i l e r e k d e v l e t l e r m a n z u m e s i n e k a b u l e d i l m i ş o l d u ğ u ilân edilmek­ te, m u â h e d e d e i m z â l a r ı b u l u n a n devletler Osmanlı istiklâliyle tamâmiyyet-imüikiyyesine r i a y e t e d e c e k l e r i n i yegân yegân taahhüd e t t i k t e n başka b u t a a h ­ hüdün t a m a m i y l e t a t b i k i m m ü ş t e r e k k e f â l e t altına a l m a k t a v e b u esasların i h ­ lâline m a ' t u f h e r h a n g i b i r t e ş e b b ü s ü b i r m e n f a a t - i - u m u m i y y e meselesi telâkki edeceklerinden bahsedilmektedir. ' B u fevkalâde mühim maddenin A v r u p a hukuk-ı-umumiyyesinden istifâdemizle devletler manzûmesine kabulümüz h a k k m d a k i b i r i n c i fıkrası bâzı menbâlarda b i r t a k ı m y a n l ı ş t e l â k k i l e r e y o l a ç a r a k T ü r k i y e ' n i n b ü t ü n t a r i h i n d e i l k d e f a ola­ rak A v r u p a devletleriyle h u k u k müsâvâtma nâil olduğundan bahsedilirse de k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. D e v l e t l e r h u k u k u bakımından Türkiye'nin v a z i y e t i üç devre ayrılır: Birmcı de­ vir, A v r u p a h u k u k u n d a Türk üstünlüğü devridir; bu parlak devirde Osmanlı imparatoru resmen p â d i ş â h l a r pâdişâhı s a y ı l m ı ş , m e s e l â Avusturya hükümdarı a n c a k Osmanlı sadr-ı-a'zamiyle müsâvi addedilmiş, m u a h e d e l e r i n yalnız istan­ b u l ' d a k i T ü r k ç e m e t i n l e r i e s a s ittihâz o l u n m u ş v e A v r u p a d e v l e t l e r i h a r a c a b a ğ ­ l a n m ı ş t ı r : B i r ç o k m u â h e d e l e r d e k i sarâhatlerle s â b i t o l a n b u i l k d e v i r 1533 = 939 s e n e s i ' 22 H a z i r a n = 2 9 Z ü l k a ' d e P a z a r g ü n ü a k d e d i l e n i s t a n b u l m u a h e d e s i y l e b a ş ­ layıp 1 6 0 8 = 1 0 1 5 s e n e s i 11 T e ş r i n i s â n i 1= 10 R e c e b C u m a r t e s i g ü n ü i m z â l a n a n v e T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü n ü n y e r i n e h u k u k î m ü s â v â t esasını i k a a m e e d e n Z s i t v a - T o r o k s u l ­ b ü n e k a d a r t a m 73 sene, 4 a y , 9 g ü n s ü r m ü ş t ü r . F a k a t b u m ü s â v â t b i l e t e ş r i f a t v e m u h â b e r â t s â h a l a r m a m ü n h a s ı r k a l d ı ğ ı için b i r a z n a z a r î d i r v e h a t t â b i r ç o k devletler b u i k i n c i devirde bile Türk hazinesine haraç ve pâdişâhlara mecburî hediyeler t a k d i m i n e d e v a m etmişlerdir. İnhitat d e v r i m i z d e k i f e c î m a ğ l û b i y y e t l e r y ü z ü n d e n b u m u h t e ş e m m ü s â v â t d e v r i ­ n i n n i h a y e t b u l m a s ı d a 1699 = 1110 s e n e s i 26 K â n u n u s â n i |= 24 R e c e b P a z a r t e s i günü a k d e d i l e n K a r l o f ç a m u a h e d e l e r i n i n imzâsı üzerinedir: B i r ç o k arâzi k a y b e ­ dip artık parçalanmıya başlıyan Osmanlı imparatorluğunun o t a r i h e k a d a r a l ­ m a k t a o l d u ğ u s o n h a r a ç l a r l a h e d i y e l e r e işte b u m u â h e d e i l e n i h a y e t verilmiş ve Türkiye eski heybet ve e h e m m i y e t i n i kaybetmiştir. B u vaziyete göre müsâvât e s a s ı n a istinâd e d e n i k i n c i d e v i r Z s i t v a - T o r o k sulhünden K a r l o f ç a muâhedesine k a d a r t a m 92 sene, 2 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . İ l k ö n c e r e s m î T ü r k ü s t ü n l ü ğ ü ve o n d a n s o n r a d a hukukî müsâvât esaslarıyla geçen b u i l k i k i d e v r i n m e c m u u 165 sene, 6 a y , 14 g ü n t u t m a k t a d ı r . Karlofça muahedesiyle başlayıp P a r i s muahedesiyle nihayet b u l a n üçüncü de­ v i r d e b i i e m ü s â v â t esası T ü r k i y e a l e y h i n e o l a r a k r e s m e n ihlâl v e y a ibtâl e d i l m i ş d e ğ i l d i r : Sırf k e n d i k u v v e t i y l e m e v c u d i y y e t i n i m u h â f a z a i m k â n v e i k t i d a r ı n d a n artık m a h r u m o l a n O s m a n l ı d e v l e t i M e h m e d A l i ı s y â n ı g i b i dâhilî g a i l e l e r i n i bile a n c a k hârici yardımlarla tesviye e d e b i l e c e k h â l e g e l d i ğ i için, 157 sene, 2 a y , 5 g ü n süren b u ü ç ü n c ü d e v i r d e b i r t a r a f t a n hıristiyan u n s u r l a r ü z e r i n d e iddiâ e d i l e n h i m â y e h a k l a r ı g i b i dinî v e b i r t a r a f t a n d a k a p i t ü l â s y o n l a r d a n m ü t e v e l l i t siyasî, adlî v e iktisâdi v e s i l e l e r l e b ü y ü k d e v l e t l e r için d â i m î b i r m ü d â h a l e sâhası hâline g e l m i ş , işte b u n d a n d o l a y ı « A v r u p a h u k u k - ı - u m u m i y y e s i » n d e n i s t i f â d e e d e ­ m e m i ş v e m e s e l â 1815 V i y a n a k o n g r e s i g i b i b e y n e l m i l e l t o p l a n t ı l a r a d â v e t e d i l ­ memiştir. P a r i s muahedesinin yedinci maddesi b u bakımdan fevkalâde mühim o l m a k l a be­ raber,



Osmanlı



bulunması, ayrı ki ceb



bir



istiklâliyle



tamâmiyyet-i-mülkiyyesinin



gayr-i-müslimlere madde



hâkimiyyetini



ile



geçirilmiş



tahdid



S a h günü toplanan



beplerin



ıslâhâta



meşhur



maddedeki



verilen



eden



haklar gibi



olması



dâhilî



ve bilhassa



kapitülâsyonların



Avrupa



devletin



ilgası



bir takım



tumturaklı



ve



müphem



vaitlerle



yaldızlı, sözlere



kendi



hakkında



on dördüncü celsede Âlî p a ş a ' n m



muallâk



kefâleti



b i r meselenin



ileri



25



topraklarında­ Mart=18



sürdüğü



geçiştirilmiş



rağmen



Osmanlı



altında



muâhedeye Re­



haklı



se­



olması



bu



imparatorlu-



182 funun



K R O N O L O J İ «Avrupa



edemiyeceğini istiklâlinin ya



kadar



hukuk-ı-umumiyyesi»nden



gösteren



mütemâdiyen her hususta



mıştır : Misâl o l a r a k vukuâtımn



hukukî



ve



ihlâline



siyasî sebeb



devletlerin haksız



aşağıda 1856=1273



«6 A ğ u s t o s »



fıkralarına



hiç



bir



engellerdir! olmuş ve



ve



1856 zaman Bu



sadâret



münasebetsiz



vukuâtının



=



1272



tamamiyle



istifâde



kayitler



Osmanlı



tebeddüllerine



varınca­



gibi



müdâhalelerine



«1 T e ş r i n i s â n i »



ve



yol



aç­



1857=1273



bakınız.



12 — Beşinci m a d d e m u â h e d e d e i m z a l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n h a r b suçluları h a k ­ k ı n d a a f v - i - u m u m î ilân e t m e l e r i n e v e altıncı m a d d e de e s i r l e r i n d e r h a l ' m ü b a d e l e ­ s i n e âittir. 13 — S e k i z i n c i m a d d e d e T ü r k i y e i l e P a r i s m u a h e d e s i n i i m z â h y a n d i ğ e r d e v l e t l e r ­ d e n b i r i v e y a b i r k a ç ı a r a s ı n d a sulhü ihlâl e d e b i l e c e k m ü h i m b i r ihtilâf ç ı k t ı ğ ı t a k d i r d e , h e r i k i t a r a f ı n d a silâha s a r ı l m a d a n e v v e l m ü t e b a k i d e v l e t l e r i n ta­ v a s s u t u n a mürâcaat edeceğinden b a h s e d i l m e k t e d i r : Tabiî b u m a d d e ile b i l h a s s a R u s y a istihdâf edilmiştir. 14 _ Türkiye'yi alâkadâr e t m i y e n otuz üçüncü m a d d e Baltık d e n i z i n d e k i A l a n d a d a l a r ı n a âittir v e b u F i n a d a l a r ı için g e n e b u g ü n İ n g i l t e r e v e F r a n s a il» R u s y a a r a s ı n d a a y r ı b i r m u k a v e l e i m z â edilmiştir. Osmanlı tamâmiyyet-i-mülkiyyesi, Türkiye'deki müttefik kuvvetlerinin hareket t a r i h i , T u n a işleri, h u d u t m e s e l e l e r i v e M e m l e k e t e y n b e y l i k l e r i n i n y e n i v a z i y e t ­ leri hakkında P a r i s muahedesinin mütemmimleri ve z e y i l l e r i seklinde bundan s o n r a a k d e d i l e n ..tâlî m u k a v e l e l e r i n e n m ü h i m l e r i için a s a ğ ı k i f ı k r a i l e d a h a a ş a ­ ğ ı d a b u s e n e n i n «13 M a y ı s » , 1857 = 1273 v u k u â t ı n ı n «19 H a z i r a n » v e nihayet 1858 _ 1275 v u k u â t ı n ı n d a «19 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . P a r i s m u a h e d e s i n i n h o ş a g i t m i y e n b â z ı e s a s l a r ı n d a n d o l a y ı A l î P a s a siyasî lerinin ve bilhassa Koca-Reşid Paşamın b i r çok tenkitlerine uğramışsa da rın e k s e r i s i haksızdır). ' '



rakip­ bunla­



15 Nisan = 9 Şa'ban, Salı: Osmanlı «Tamâmiyyet-i-mülkiyye» si­ nin tekeffülü hakkında Inglltere-Fransa-Avusturya muahedesi.



d a h â d i s â t isbât e t m i ş t i r : A ş a ğ ı d a 1 8 6 9 = 1 2 8 5 v u k u a t ı n ı n . « 1 8 . Şubat,, fıkrasıas bakınız).



29 Şubat = 6 Zülka'de, Cumartesi: Alî Paşa'mn Girit'den Istan bui'a avdeti ve bu fevkalâde me'mııriyyetinin neticeleri. (Yukarıki



sene



gördüğümüz



Âlî



de dâhil o l m a k



vukuatının



«2



Paşa'nın



bu



Teşrinievvel» fevkalâde



ş a r t i y l e 4 a y , 28 g ü n



fıkrasında



me'muriyyeti



istanbul'dan gidip



gelme



hareketim müddetleri;



sürmüştür.



B ü y ü k v e z i r i n bâzı insafsız düşmanları tarafından b i r çok t e n k i t l e r l e i s t i h z a l a r a . u ğ r a m ı ş o l a n G i r i t icrââtının e n mühim n e t i c e l e r i şunlardır: 1 —.paşa'nın b u s e f e r i , G i r i d ' e b e y n e l m i l e l b i r k o m i s y o n gönderip «Plebiscîte>. y a p t ı r a r a k a d a n ı n y e n i i d a r e şeklini t â y i n e t t i r m e k i s t i y e n A v r u p a d e v l e t l e r i n t e müdâhalesini önlemiştir Y u k a r ı k i sene vukuatının «2 Teşrinievvel» fıkrasına S a bakmız. 2 — Â l î P a ş a ' n ı n t e s b i t v e ilân e t t i ğ i y e n i r e j i m G i r i t H ı r i s t i y a n l a r ı n ı n buyuıc :



bir



kısmım



bilhassa 3



_



etmiş



t a t m i n etmiş



Isfakya



Y e n i idare olduğu



ve



nın nesriyâtiyle 4 _



Yukarıki



olduğu



dağlarında



için umumî



galeyan



yatışmış



ve



isyan



hareketi



mevziîleşmiştir;



esaslarının



Garp



bu suretle



Y u n a n propagandasının



efkâr-ı-umumiyyesini



geniş



b i r nisbette



tavsatıldığı



Avrupa



tatmîK -



matbuatı­



sâbittir; fıkrada



da gördüğümüz



g i b i , mevziîleşen



isyan hareketi



için



artak:



muvaffakıyyet ümidi kalmamıştır. İnhilâl a l â m e t l e r i g ö s t e r m i y e b a ş l a m ı ş v e işte o y ü z d e n b ü y ü k devletlerin daimî b i r müdâhale sâhası hâline gelmiş çürük b i r imparatorluğun günden güne f e n a ­ l a ş a n m u k a d d e r a t ı içinde b u n d a n f a z l a n e y a p ı l a b i l i r ? Â l î P a ş a ' y ı t e n k i d v e t e h ­ z i l edenler, demagojiden b a ş k a b i r şey y a p m ı ş değillerdir: Meselâ kendisinâ», yüz bulamadığı v e b i l h a s s a u m d u ğ u m e v k i l e r i k o p a r a m a d ı ğ ı i ç i n c a n düşmanı, k e s i l e n harîs şâir Z i y â Paşa'nın edebiyat t a r i h i m i z d e m ü h i m b i r y e r t u t a n « Z a fer-nâme»si k u v v e t l i b i r k a l e m i n hırsa, haksızlığa v e mânevi z u l m e âlet o i m a - F . : İS-



226



K R O N O L O J İ



1868



=



1284



s m d a n d o ğ m u ş çok fecî b i r şâh-eserdir. B u z a r i f eserdeki manzum iftirâlarla m e v z u u n v e m u k a f f a a l a y l a r ı n bâzıları â d e t â « I n t â k - ı h a k » k a b î l i n d e n d i r : G i r i d ' i aldı g e r i s a v l e t - i s e y f - û - k a l e m i , H a l k ı n a g e l m i ş i k e n d â i y e - i istiklâl! B u b i r h a k i k a t değildir de n e d i r ? G i r i d ' i b e y n e l m i l e l b i r r e j i m d e n k u r t a r a n y e ­ g â n e âmil, A v r u p a d e v l e t l e r i n d e n e v v e l d a v r a n a n A l î P a ş a ' m n ö n l e y i c i t e d b i r l e r i ­ d i r . O s ı r a d a G i r i t m e s e l e s i n i vesîle ittihâz e d e r e k bütün H ı r i s t i y a n unsurların T ü r k i y e ' d e n a y r ı l m a s ı n ı i l e r i s ü r e n R u s t e z i b i l e a n c a k işte o s â y e d e s u y a d ü ş ü ­ rülmüştür) .



1 Nisan = 8 Ziilhicce, Çarsanba: «Vahdet-i kuvâ» esasının ilgasiyle demokrasiye doğru büyük bir adım atılarak «Tefrik-ı kuvâ» esa­ sının kabulü, Adüyye'nin istiklâli ve (Millet meclisi) vaziyetinde bü­ yük bir Şûrây-ı-Devlet ihdâsı. (Alî ve P u a d Paşaların bâzı menbâlarda d e m o k r a s i düşmanı g i b i gösterilmeleri haksızdır : Fevkalâde i k t i d a r ve dirâyetleriyle bütün dünyaya ün s a l a n b u i k i b ü y ü k v e z i r i n kanâatince o z a m a n k i Osmanlı câmiası b i r ç o k m i l l e t l e r d e n mü­ r e k k e p b i r m o z a i k hâlinde b u l u n d u ğ u için A v r u p a t a r z ı n d a b i r p a r l m a n t a r i z m i n b i r d e n b i r e t a t b i k i n e m ü s a i t d e ğ i l d i r ; onların n a z a r ı n d a Osmanlı parlâmentosu d e m e k , m u h t e l i f anâsırın ç a r p ı ş a c a ğ ı b i r m ü c â d e l e m e y d a n ı demektir; bilhassa i n t i h a b a t esnâsmda Hıristiyan u n s u r l a r l a alâkadâr A v r u p a devletlerinin b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirmeleri ve hattâ müdâhaleye kalkışmaları m u h a k k a k t ı r : î ş t e bun­ d a n dolayı Türkiye'de d e m o k r a s i mahallî şerâite uydurularak devlet bünyesini s a r s m a y a c a k surette tedricen tatbik edilmelidir. B u y o l d a i l k a d ı m 7 C u m â d a - l - â h i r e 1 2 8 1 = 7 Teşrinisâni 1864 Salı g ü n ü n e ş r e d i ­ l e n • « T e ş k i l - i v i l â y â t » n i z a m n â m e s i y l e a t ı l m ı ş s a y ı l ı r : E s k i eyâletlerin y e r i n e s a n ­ c a k , k a z â v e n a h i y e teşkilâtına m ü s t e n i t y e n i v i l â y e t l e r k u r a n b u k a n u n i l k ö n c e S i l i s t r e , V i d i n , N i ş v e S o f y a havâlisinin t e v h i d i n d e n hâsıl o l a n T u n a vilâyetinde t e c r i b e edilmiş v e ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t P a ş a m ı n b u t e c r i b e d e g ö s ­ t e r d i ğ i m u v a f f a k ı y y e t üzerine y e n i teşkilâtın b ü t ü n m e m l e k e t e teşmili k a r a r l a ş mışhr. D e m o k r a s i tarihîmizde fevkalâde b i r e h e m m i y e t i hâiz o l a n b u meşhur n i z â m n â ­ me mucibince vilâyetlerde v a l i l e r i n , s a n c a k l a r d a mutasarrıfların ve kazâlarda k a y m a k a m l a r ı n riyâsetinde b i r e r «Meclis-i i d a r e » b u l u n a c a k ve bu meclislerin m a h a l l î h ü k ü m e t e r k â n ı n d a n m ü r e k k e p tabiî â z a s ı n d a n m â a d â b ü t ü n M ü s l i m v e G a y r - i - M ü s l i m âzâsı k a n u n u n t â y i n ettiği intihâb u s u l i y l e i k i s e n e d e b i r s e ç i l e ­ c e k t i r : Y e n i k u r u l a n m u h t e l i t m a h k e m e l e r i n âzâsı d a a y n i usule tâbi'dir. G e n e a y n i k a n u n a g ö r e h e r v i l â y e t i n senede b i r t o p l a n a n b i r « M e c l i s - i - u m u m î » s i v a r d ı r : B u m e c l i s bütün k a z â l a r d a n g e l e c e k m ü m e s s i l l e r d e n m ü r e k k e b o l a c a k ve v i l â y e t i n t i c a r e t , zirâat, sanâyi, m a a r i f v e n â f i a s â h a l a r m a âit u m u m î işlerini müzakere edecektir. î ş t e b u s u r e t l e halkı h e m i d a r e işlerine, h e m i n t i h â b â t a a l ı ş t ı r m a k için i l k a d ı m a t ı l m ı ş v e a y n i z a m a n d a i d a r e işleriyle A d l i y e işleri b i r b i r i n d e n a y r ı l m a k s u r e t i y l e «Tefrik-ı k u v â » m n d a i l k t e m e l i i s t a n b u l ' d a n e v v e l taşrada atılmıştır. O s ı r a d a i s t a n b u l ' d a k i v a z i y e t b ü s b ü t ü n b a ş k a d ı r : 1 8 3 9 = 1 2 5 5 v u k u â t m ı n «3 T e ş ­ r i n i s â n i » f ı k r a s ı n d a T a n z i m â t - ı - H a y r i y y e ' n i n ilânı ü z e r i n e teşkil edildiğini gör­ düğümüz «Meclis-i Vâlây-ı- A h k â m - ı A d l i y y e » sonraları b i r takım değişikliklere u ğ r a m ı ş o l m a k l a beraber hâlâ m e v c u d d u r ve m u h t e l i f sâhalara âit büyük salâh i y e t l e r i y l e , lerâ, Teşri ve K a z â k u v v e t l e r i n i c e m ' e t m i ş b i r «Vahdet-i k u v â » mü­ e s s e s e s i v e timsâli h â l i n d e d i r M e s e l â M e ' m u r i n m u h â k e m e s i v e h ü k ü m e t l e e f r â d a r a s ı n d a k i d â v a l a r ı n r ü ' y e t i g i b i k a z â î , b i r ç o k i d a r e işleri g i b i i c r â î v e n i h a y e t k a n u n l a r t a n z i m i g i b i teşriî s a l â h i y y e t l e r i v a r d ı r ! H a l b u k i d e m o k r a s i n i n e n mü­ h i m t e m e l i işte b u ü ç k u v v e t i b i r b i r i n d e n a y ı r ı p istiklâl v e m ü v â z e n e l e r i n i te'min eden «Tefrik-ı kuvâ» esasmdadır. :



1868 =



1284



O S M ANLI



TARİHİ



227



Âlî Paşa yukarıki fıkralarda g ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t seferinden döndüğü z a m a n , S u l ­ t a n A z i z h e n ü z A v r u p a s e y â h a t i n d e n aldığı i b r e t v e intibâh i ç i n d e d i r : H e r h a l ­ de L o n d r a ' d a z i y â r e t e t t i ğ i A v a m - k a m a r a s ı m ü z â k e r e l e r i n d e n p e k ü r k m ü ş o l ­ m a m a s ı l â z ı m g e l i r . B â z ı G a r p m e n b â l a r m d a  l î p a ş a ' m n işte b u m ü s â i t h â l e t - i r-uhiyyeden istifâde etmiş olduğundan bile b a h s e d i l m e k t e d i r . B i r «Vahdet-i kuvâ» timsâli o l a n «Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin ilgasiyle i l k «Şûrây-ı-Devlet» ve «Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye»nin te'sisi hakkında bu g ü n neşredilen v e p â d i ş â h ı n b i l e s a l â h i y y e t l e r i n i d a r a l t a n n i z â m n â m e işte b u v a ­ z i y e t i n mahsulüdür. B u i k i m ü e s s e s e n i n i h d â s m d a n m a k s a t i d a r e v e a d l i y e işlerinin, y â n i İ c r a v e K a z â küvetlerinin b i r b i r i n d e n a y r ı l m a s ı n ı t e ' m i n o l d u ğ u için « V a h d e t - i k u v â » yerine « S e p a r a t i o n des p o u v o i r s = T e f r i k - ı k u v â » esasının i k a m e s i m a h i y e t i n d e d i r . B u s u ­ retle Âlî Paşa Türkiye'de d e m o k r a s i n i n en mühim temel-taşmı atmış d e m e k t i r . Beş daireden mürekkeb olan bu i l k «Şûrây-ı-Devlet» b i r n e v i M i l l e t - M e c l i s i sa­ yılır Meselâ E n g e l h a r d t «ibtidaî b i r Meclis-i-Meb'ûsan» ve «Meşrutiyete doğru k ü ç ü k b i r t e c r i b e » s a y m a k t a d ı r . T e ş r i î salâhiyetlerinden b a ş k a büdcenin t a n z i m i b i l e b u m ü e s s e s e y e âittir. M e m l e k e t i n h e r t a r a f ı n ı v e b ü t ü n anâsırını t e m s i l et-: meşine b i l h a s s a e h e m m i y e t v e r e n S u l t a n A z i z ' i n : — K i m o l u r s a o l s u n , h a n g i m i l l e t e m e n s u b b u l u n u r s a b u l u n s u n , bütün e r b â b - ı iktidârm Ş û r â y - ı - D e v l e t ' e dâhil olmasını isterim! Şûrây-ı-Devlet Suriyelilerin, B u l g a r l a r ı n , B o ş n a k l a r ı n , velhasıl t e k m i l anâsırın e r b â b - ı - i k t i d â r ı içün m ü ş t e r e k b i r m e r k e z olmalı v e b u e r b â b - ı - i k t i d a r v ü k e l â y a y a r d ı m e t m e l i d i r . dediğinden bahsedilir. — Şûrây-ı-Devlet'in vilâyet Meclis-i-umumîleriyle el-birliği de t e ' m i n edilmiş v e b u m e c l i s l e r i n h e r s e n e i s t i y e c e k l e r i ı s l â h â t a âit mazba­ talarının Ş û r â ' d a m ü ş t e r e k e n m ü z â k e r e s i için h e r b i r i n d e n 3-4 m ü m e s s i l g e l m e ­ s i n e k a r a r verilmiştir. :



M u h t e l i f vilâyetlerden gelen âzâlar y o l a çıkarken halkın çok heyecanlı tezâhür a t yaptığından ve bütün anâsırın fevkalâde m e m n u n olduğundan b a h s e d i l i r : N i ­ h a y e t 10 M a y ı s 1 8 6 8 = 1 7 M u h a r r e m 1285 P a z a r g ü n ü açılış m e r â s i m i y a p ı l m ı ş v e b u münâsebetle Bâb-ı-Âlî'ye gelen pâdişâh s o n r a d a n yanmış o l a n «Hünkâr d â ­ i r e s i » n i n a n f i t e a t r şeklinde h a z ı r l a n a n b ü y ü k s a l o n u n d a i r â d ettiği n u t u k t a s o n derece mühim b i r n o k t a y a t e m a s ederek : — Teşkiîât-ı-cedîde k u v v e - i icrâiyyenin k u v v e - i a d l i y y e , d i n i y y e ve teşrîiyyeden t e f r i k i esasına m ü s t e n i d d i r ! d e m e k s u r e t i y l e y a l n ı z « T e f r i k - ı k u v â » esasına değil, D e v l e t işlerinde d i n l e d ü n ­ y a n ı n a y r ı l d ı ğ ı n a b i l e t e m â s e d e r e k y e n i teşkilâtı L â i k l i ğ e d o ğ r u b ü y ü k b i r a d ı m şeklinde târif etmiştir. İşte b u n d a n d o l a y ı b ü t ü n r û h â n î r e i s l e r p â d i ş â h a t e ş e k k ü r l e r i n i a r z e t t i k t e n baş­ k a , Avrupa'nın en mühim d e v l e t - a d a m l a r m d a n Bâb-ı-Âlî'ye t e b r i k telgrafları da gelmiştir. B ö y l e b i r ş û r â y - ı - D e v l e t i n h u k u k î m â h i y y e t i nasıl târif edilebilir? H e r halde b u n u n klâsik mânâsiyle b i r M i l l e t - M e c l i s i olmadığı m u h a k k a k t ı r : F a k a t gene o mânâsiyle b i r Şûrây-ı-Devlet olmadığı d a meydandadır. E n g e l h a r d t en münâsip târif i y a p m ı ş sayılabilir-. B u b i r « î b t i d a î M e c l i s - i - M e b ' u s a n » d e m e k t i r . T a n z i m â t m meşrutiyyete doğru yaptığı b u büyük h a m l e bizde maatteessüf lâyıkıyle tedkik edilememiştir. S o n r a d a n Mülkiyye, M a l i y y e ve Tanzimât i s i m l e r i y l e üç d a i r e y e ayrılan Şûrây-ıDevlet b u i l k mâhiyyetini tamamiyle kaybetmiştir. «Meclis-i-Vâlây-ı A h k â m - ı A d l i y y e » d e n d o ğ a n i k i n c i m ü e s s e s e de « D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e » d i r : B i r m ü d ­ det s o n r a A d l i y e nezâretine inkılâb e d e n b u m ü e s s e s e b i r n a z ı r i d a r e s i n d e i k i b ü y ü k m a h k e m e şeklindedir : B u n l a r d a n T e m y i z m a h k e m e s i H u k u k v e C e z â ş û b e l e r i n e v e i s t i n a f m a h k e m e s i de H u k u k , C e z â v e T i c a r e t d a i r e l e r i n e a y r ı l m ı ş v e A d l i y y e ' n i n istiklâlini t e ' m i n için â z â m n « L â - y e n ' a z i l » o l m a s ı esas ittihâz e d i l ­ miştir. Diğer «Mahâkim-i n i z â m i y y e » g i b i b u n l a r d a m u h t e l i t t i r . Meşîhat'e tâbi' o l a n « Ş e r ' i y y e M a h k e m e l e r i » y a l n ı z şer'î d â v â l a r için i b k a edilmiştir. Şûrây~ı-Devlet'in i l k r e i s i M i d h a t P a ş a v e D î v â n - ı A h k â m - ı A d l i y y e ' n i n i l k n â ­ z ı n d a meşhur Cevdet Paşa'dır).



228



K R O N O L O J İ 29 Mayis =



(Sultan züddin devrinde



ikinci



sonraki



üzere Hilâfet



meşrutiyet



oğlu



veliahd olduğu halde



şâh o l m a m a k



=



. 1285



6 Safer, Cuma: Son halîfe Abdülmeeid'in doğumu.



Abd-ül-Aziz'in Efendi'den



1868



olan



saltanatın



makamına



devrinde



Mecid



Efendi,



intihâr



ilgası ü z e r i n e



intihâb



etmiş



Altıncı



olan



Mehmet



b u sıfatını



Yusuf



1869 i = iz-



Vahîdüddin



kaybedip



pâdi­



edilmiştir).



25 Şa'ban, Cuma: Bâb-ı-Âlî'nin Yunanistan'a



(Bu



yukarıki



de



( T a n z i m a t devrine k a d a r ecnebiler Türkiye'de mülkiyet h a k k ı m hâiz olmadıkları ı ç m , 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t m m « 1 8 Ş u b a t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z ıslâhat f e r m a n ı n d a O s m a n l ı t e b a a s ı n ı n tâbi o l d u ğ u a h k â m dâhilinde b u h a k k ı n , e c n e b i t e b a a s ı n a da teşmil edileceğinden ve b u h u s u s t a devletlerle «Suver-i tanzîmiyye» yapılacağın, d a n , y â n i hususî m u â h e d e l e r a k d o l u n a c a ğ m d a n b a h s e d i l m i ş t i r . O s m a n l ı tebaasmm t â b i ' o l d u ğ u a h k â m ı n k a b u l ü n ü B â b - ı - Â l î ' n i n ş a r t ittihâz e t m e s i n e sebep, e c n e b i l e ­ r i n kapitülâsyonlardan i m t i y a z l a r d a n o h u s u s t a d a istifâdeye kalkışmak ihtimâ­ lidir. 4



B u t a r i h t e n b i r sene e v v e l 1 2 8 4 = 1 8 6 7 s e n e s i 7 S a f e r = 1 0 H a z i r a n P a z a r t e s i - ü n ü m ü l k i y e t h a k k ı n ı n e c n e b i l e r e teşmili h a k k ı n d a b e ş m a d d e l i k b i r k a n u n n e ş r e d i l ­ miştir : B u k a n u n a göre H i c a z müstesnâ o l m a k şartiyle bütün Osmanlı i m p a r a t o r ­ luğunda ecnebiler mülkiyet h a k k ı m hâiz olabilecek, b u h u s u s t a o n l a r d a tamamıyle T ü r k kanunlarına tâbi'olacak ve yalnız tebaalarının b u h a k t a n istifâde et­ m e l e r i n i i s t i y e n e c n e b i d e v l e t l e r i i l k ö n c e Bâb-|ı-Âlî'nin şartlarını k a b u l e t m e k m e c ­ b u r i y e t i n d e bulunacaktır. İ l k p r o t o k o l b u g ü n F r a n s a i l e i m z â edilmiş v e b u n a k a p i t ü l â s y o n l a r ahkâmını T ü r k i y e l e h i n e tâdil e d e n b â z ı e s a s l a r d a ilâve edilmiştir Meselâ konsolosluk merkezlerinden en az dokuz saat u z a k t a bulunan yerlerde b i r Fransızm i k a m e t ­ gâhı a r a n m a k lâzım geldiği t a k d i r d e konsolosluk mümessili bulunmasına hâcet' o l m a d a n t a h a r r i y a t yapüabileceği gibi, mahkemelerde mümessil o l m a d a n muhâkem e c e r e y a n e d e b i l e c e k t i r . K a p i t ü l â s y o n l a r ı n b u d e r e c e tâdili b i l e o z a m a n için b i r muvaffakıyyettir. :



F r a n s a ' d a n s o n r a sırayla İsveç ve Norveç, Belçika, İngiltere, A v u s t u r y a , D a n i m a r ­ k a , P r u s y a v e A l m a n y a , İ s p a n y a , Y u n a n i s t a n , R u s y a , İ t a l y a v e s a i r e i l e de- a y n i şekilde p r o t o k o l l e r imzâlanmıştır).



, Kânunuevvel = 16 Şa'ban, Çarşanba: Türk-Yunan siyasî mü­ nasebetlerinin kesilmesi. 2



( Y u k a r ı k i sene v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » v e «15 Ş u b a t » fıkralarında Sadr-ıa z a m A l ı P a ş a t a r a f ı n d a n ilân edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z ısîâhât esasları G i r i t l i l e r i n ç o ğ u n u t a t m i n e t m i ş o l d u ğ u h a l d e i s y a n d a ısrar edenlerle Yunanlılar memnun o l m a m ı ş l a r d ı r : Bunların i s t e d i k l e r i adanın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Y u n a n i s t a n ' a i l h a ­ kından i b a r e t t i r v e b u h u s u s t a R u s t e ' s i r ve teşvikinin b ü y ü k b i r âmil olduğu m u h a k k a k t ı r . İşte b u n d a n d o l a y ı Â l î p a ş a ' n m G i r i t seferindenberi Y u n a n i s t a n h a r p hazırlıklarına k a l k ı ş m ı ş , k a ç a k ç ı l ı k l a y a p t ı ğ ı y a r d ı m l a r ı a r t ı r m ı ş v e n i h a ­ y e t b a ş - v e k i l m e c l i s t e m e s e l e n i n t e s v i y e s i için G i r i d ' i n b i r a n e v v e l Y u n a n i s t a n ' a ilhakından başka çâre olmadığını söylemiştir. B u sırada A t i n a ' d a k i G i r i t l i l e bay­ r a k l a r a ç a r a k T ü r k s e f a r e t i n i n ö n ü n d e b i r t a k ı m h u s u m e t tezâhürlerinde de b u ­ lunmuşlardır. A t i n a ' d a k i Osmanlı s e f i r i F o t y a d i B e y ' i n g e r i çağırılması iste bundandır- B u vazıyet üzerine T ü r k limanları Y u n a n t i c a r e t i n e kapatıldıktan başka Türkiye'deki Y u n a n tebaası d a h u d u t hâricine çıkarılmıştır).



229



TARİHİ



11 Kânunuevvel = ültimatom vermesi. şiddetli



Yunan



9 Haziran = 17 Safer. Sah: Ecnebilere mülkiyet hakkı verilmesi.



OSMANLI



1285



rek



t e d b i r i n sebebi,



fıkrada



h a r b i çıktığı t a k d i r d e , başta R u s y a



istirâk



ihtimâli



meseleyi



sulhen



düvel-i-muazzamayı tesviye' etmek



çok



üzere



k a r a r vermişlerdir. Âlî P a ş a b u mühlik miş ve m e s e l e n i n



Y u n a n i s t a n aleyhine



gördüğümüz



olmak



vaziyettir:



üzere bâzı



ürküttüğü Paris'de



için,



bir



devletler



konferans



vaziyeti fevkalâde



hallinde en büyük



Avrupa



B i r Türkdevletlerinin araya



gire­



toplanmasına



b i r dirâyetle



rolü o y n a m ı ş t ı r :



idare



et­



Aşagıkı



s e n e n i n «18 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



1869 =



1285



12 Şubat = 29 Şevvâl, Cuma: Hâriciyye nâzın Keçeci-zâde Meh­ met Fuad Paşa'nm ölümü. ( B ü y ü k zekâsı, f e v k a l â d e d i r â y e t v e iktidârı, z a r â f e t v e n ü k t e d a n l ı ğ ı ye b i l h a s s a h a z ı r - c e v a p l ı ğ ı y l a m â r u f o l a n B ü y ü k - F u a d P a ş a m e ş h u r d î v a n şairi K e ç e c i - z â d e M e h m e t İzzet-Molla'nm oğludur. 1230=1815 t a r i h i n d e i s t a n b u l ' d a dünyaya gelmiş o l d u ğ u n a g ö r e 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş d e m e k t i r . i l k ö n c e İ l m i y y e m e s l e ğ i n e i n t i s â b e t m i ş s e de b i r a z s o n r a G a l a t a s a r a y ' d a k i T ı b hâne've g i r i p d o k t o r olmuş ve o z a m a n Tıbbiye tedrisâtı Fransızca olduğu ı ç m , ç o k m ü k e m m e l bildiği b u G a r p d i l i n i o r a d a ö ğ r e n m i y e b a ş l a m ı ş t ı r . B i r m ü d d e t T r a b i a s g a r p ' d a ve i s t a n b u l ' d a askerî h e k i m l i k vazifelerinde istihdâm edilen bu m ü s t a î d g e n c i n B â b - ı - Â l î ' y e intisâbı, z e k â v e kabiliyyetini t a k d i r eden KocaR e s i d P a ş a ' n m h i m â y e v e t e ş v i k ı y l e d i r : 1837 , = 1253 s e n e s i 1 K â n u n u e v v e l = 3 R a ­ m a z a n C u m a günü Bâb-ı-Alî Terceme-odası'na m e ' m u r edilmiş olduğuna gore, s i y a s î h a y a t ı o t a r i h t e n v e f a t m a k a d a r 31 sene, 2 a y , 11 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r , ö l ü m sebebi k a l b hastalığıdır: B i l h a s s a devletin başındaki m u a z z a m gailelerden c o k y o r u l m u ş v e « n â b e h e n g â m z a ' f - ı pîrî» y e u ğ r a y a r a k s a ç ı s a k a l ı a ğ a r ı p yet­ m i ş l i k b i r i h t i y a r hâline g e l m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . H a y a t ı n ı n e n b u y u k sı­ kıntısını S u l t a n A z i z ' i n A v r u p a s e y â h a t i n d e ç e k m i ş , h ı r ç ı n v e h o d b i n padişahı b ü y ü k b i r ustalıkla i d a r e e t m i ş s e de esasen bozuk o l a n sıhhî v a z ı y e t i işte o yüzden büsbütün sarsılmıştır. S o n h a s t a l ı ğ ı n ı n altı a y k a d a r s ü r d ü ğ ü n d e n b a h s e d i l i r : İ l k ö n c e Y a k a c ı k d a i s t i ­ r a h a t e t m i ş s e de b i r a z s o n r a N i c e / N i s ' e g i t m i ş v e h e r türlü i h t i m â m a r a ğ m e n n i h a y e t b u gün A l l â h m r a h m e t i n e ve Türk t a r i h i n i n ebedî hürmetine k a v u ş m u ş ­ t u r - «Sicill-i O s m â n î » d e ö l ü m t a r i h i b i r g ü n s o n r a g ö s t e r i l i r . İ r t i h â l i n d e n 16 g u n s o n r a c e n â z e s i b i r F r a n s ı z b e y l i k g e m i s i y l e 28 Ş u b a t = 1 6 Z ü l k a ' d e P a z a r g u n u i s ­ t a n b u l ' a g e t i r i l m i ş , o g ü n millî m a t e m ilân e d i l e r e k b ü t ü n d e v l e t dâireleri tatil e d i l i r ^ ve cenâze' Fazlıpasa'daki türbesine defnolunmuştur. G a r p menbâlarında bile yalnız Türkiye'nin değil, bütün A v r u p a ' n ı n o sırada en büyük d e v l e t - a d a m l a r m d a n o l d u ğ u itirâf e d i l e n K e ç e c i - z â d e F u a d P a ş a n m mil­ let ve m e m l e k e t i n e t a r i h i n hiç b i r z a m a n unutamıyacağı b i r ç o k b u y u k h i z m e t ­ l e r i v a r d ı r : 1 8 4 9 = 1 2 6 6 v u k u â t m m «25 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z M ü l ­ teciler meselesinden dolayı R u s y a ile A v u s t u r y a d e v l e t l e r i el-birliği ile Türkiye'ye saldıracakları sırada fevkalâde sefâretle P e t e r s b u r g ' a g i d i p çar Birinci Nıc o l a s ' y a Türk t e z i n i büyük b i r mehâretle k a b u l e t t i r e r e k Reşid v e Alî paşaların i s t a n b u l ' d a k i müzâkerelerini muvaffakıyyetle neticelendiren F u a d Paşa'dır. Kı­ r ı m m u h a r e b e s i n i n m u k a d d i m e s i n i teşkil eden Osmanlı-Rus seferinden istifade i ç i n Y u n a n i s t a n ' ı n E p i r v e T e s a l y a ' d a ç ı k a r d ı ğ ı b ü y ü k i s y a n h a r e k e t i n i de o b a s ­ tırmıştır: 1854=1270 v u k u â t m m «1 ve 9 Mart» ve «1 Nisan» fıkralarma bakınız. B i l h a s s a Lübnan ve S u r i y e buhranlarının t e s k i n i n d e gösterdiği b ü y ü k muvaffakıyvet bütün S u r i y e ' n i n kurtulmasına sebeb. olmuş ve b u münâsebetle İngilizle-



230



KRONOLOJİ



1869



=



1285



r i n Bâb-ı-Âlî vasıtasıyla k e n d i s i n e t e k l i f e t t i r d i k l e r i Suriye-Lübnan-Filistin hıdivliğini şiddetle r e d d e t m e k s u r e t i y l e m i s l i g ö r ü l m e m i ş b i r b ü y ü k l ü k g ö s t e r m i ş ­ t i r : 1860=1276 vukuatı içindeki „27 Mayıs» fıkralarının b i r i n c i s i y l e 1 8 6 0 1 = 1 2 7 7 v u k u a t ı n ı n «5 E y l ü l » v e 1861 = 1277 v u k u â t m m «9 H a z i r a n „ f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . T a n z i m a t d e v r i n i n en p a r l a k cephesi Koca-Reşid, Alî ve F u a d Paşalar g i b i bü­ tün d ü n y a n ı n g ı b t a v e h ü r m e t ettiği b ü y ü k a d a m l a r ı n ı n ustalıklı v e k u d r e t l i s i ­ y a s e t i n d e gösterilebilir. K a r a r l a r ı y l a i c r â â t ı n d a ç o k ihtiyatlı d a v r a n a n  l î P a ş a ' y a n i s b e t l e F u a d P a ş a d a h a a m e l î v e d a h a c ü r ' e t k â r o l d u ğ u için, b u i k i b ü ­ yük adamın b i r b i r i n i ikmâl ettiklerinde u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l m e k t e d i r : Meselâ vak'anüvis Lûtfi'ye göre bunlar «Vücûd-i devletin i k i eli mesâbesinde» d i r ; « A s v â t - ı s u d û r » s a h i b i M e m d u h P a ş a ' y a g ö r e de «  l î v e F u a d P a ş a l a r i k i c i h e t t e n h â r i ç v e dâhile t e m d î d - i n a z a r i ç ü n kullanılan ş e f f â f b i r durb'ine benzediğinden devlet dâima elinde t u t t u Vefatlarına k a d a r kırılmamalarma d i k k a t edilmiştir». B i r m i s l i d a h a y e t i ş m i y e n b u b ü y ü k a d a m l a r ı n e r k e n ö l ü m l e r i Osmanlı" i m p a r a ­ t o r l u ğ u için b i r e r tarihî f e l â k e t d e m e k t i r : F u a d P a ş a ' d a n 2 sene, 6 a y , 23 g ü n s o n r a  l î p a ş a ' m n v e f a t ı için a ş a ğ ı d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u a t ı n ı n «7 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a bakınız.



1870 =



1286



N a s ı l âh e t m i y e l i m m e m l e k e t i n hâline k i m N e zamandır çekiyor Sadr-u-Fuâd illetini! d i y e istihfâf e d i v e r m e k t e h i ç b i r b e i s g ö r m e m i ş , f a k a t m e m l e k e t i n onları kay­ b e t t i k t e n s o n r a çektiklerini b ü t ü n f e c â a t i y l e görmüştür! — Büyük-Fuad Paşa i k i d e f a - S a d â r e t t e ve beş d e f a d a Hâriciyye nazırlığında bulunmuştur: Sadâretleri i ç i n y u k a r d a 1861 ) = 1278 v u k u â t m m «22 T e ş r i n i s â n i » v e 1863 = ' l 2 7 9 v u k u â t ı n ı n « 1 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı y l a « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 232 v 234 numaralara bakınız). e



18 Şubat = 6 Zülka'de, Perşenbe: Girit meselesi hakkındaki Paris konferansının kararlan. ( B u k o n f e r a n s ı n t o p l a n m a s ı n a s e b e p , y u k a r ı k i s e n e v u k u â t m m « 2 v e 11 K â n u n u ­ evvel» fıkralarında g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı-Yunan buhrâmdır Türkiye, A v u s t u r y a , i n g i l t e r e , F r a n s a , İtalya, P r u s y a ve Rusya'nın iştirâkiyle akdedilen konferansa k ü ç ü k Y u n a n d e v l e t i de r e ' y e i ş t i r â k e t m e m e k ş a r t i y l e sırf istişârî ş e k i l d e ' d a ­ v e t e d i l m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş v e tabiî e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , 9 K â n u n u s a n i t = 25 R a m a z a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 1 g ü n s ü r e n m ü z â k e r e e s n â s m d a O s ­ manlı h i z m e t i n d e k i i n g i l i z a m i r a l i H o b b a r t Paşa G i r i t adasından başka Y u n a ­ nistan'ın P i r e limanını d a a b l u k a a l t ı n d a t u t u p k a ç a k ç ı l ı ğ a m â n i ' o l m u ş , Â l î p a ­ ş a ' m n ustalıklı s i y a s e t i İ n g i l t e r e , A v u s t u r y a v e P r u s y a d e v l e t l e r i n i T ü r k tezine imâle edince F r a n s a bile artık m u h a l e f e t t e n vazgeçmek mecburiyetinde kalmış v e işte b u s â y e d e k o n f e r a n s n i h a y e t y u k a r ı k i s e n e n i n « 1 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n ­ d a g ö r d ü ğ ü m ü z Osmanlı ültimatomundaki haklı t a l e p l e r i n Y u n a n i s t a n tarafından kabulüne k a r a r vermiştir. :



B u Türk metâlibinin en mühimleri Yunanistan'ın G i r i t ısyânma müdâhaleden' e l ç e k m e s i , çetelerin d a ğ ı t ı l m a s ı v e k a ç a k ç ı l ı k t a k u l l a n ı l a n Y u n a n vapurlarının silâhtan t e c r i d i d i r : D e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k t e b l i g a t ı ü z e r i n e Y u n a n i s t a n b u s a r t l a -



TARİHİ



231



r m k a b u l ü n e m e c b u r o l d u ğ u için G i r i t âsileri y a r d ı m s ı z k a l m ı ş , P e t r o p o l a k ı v e L i m b r a k a k i g i b i s e r g e r d e l e r k a n l ı o y u n l a r ı n a d e v a m e t m e k istemişlerse de a r t ı k ates k o l a y c a bastırılmış ve Âlî P a ş a ' m n 1867=1284 v u k u â t m m «2 Teşrinievvel» fıkrasıyla 1868=1284 v u k u â t m m « 4 K â n u n u s â n i » , «15 v e 29 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı n d a - ö r d ü ğ ü m ü z G i r i t s e f e r i n d e k i ıslâhâtiyle işte b u s o n siyasî m u v a f f a k ı y y e t i n i h a y e t G i r i t b u h r â n m m yatışmasıyla neticelendiği için b i r a z s o n r a Osmanlı-Yunan m ü ­ nâsebetleri y e n i d e n t e ' s i s e d i l m i ş t i r ) .



1889 =



:



B u i k i b ü y ü k v e z i r i n m ü ş t e r e k b i r tâli'sizlikleri v a r d ı r : Y u k a r d a 1867=1283 v u ­ k u â t m m «24 M a r t » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Yeni-Osmanlılardan siyasî kanâat­ l e r i n d e n z i y â d e k i n v e g a r a z l a r ı n a k a p ı l a n k a l e m sâhipleri edebî k u d r e t l e r i m ş a h ­ sî h u s û m e t l e r i n e âlet e d e r e k ç o k h a k s ı z v e h a t t â ç i r k i n t â r i z l e r d e b u l u n m u ş l a r ­ dır; meselâ Ziyâ Paşa «Hürriyet» gazetesindeki makalelerinden birinde K u r ' ân-ı-Kerîm elinde olduğu halde Allâhma kavuşan B ü y ü k - F u a d Paşa'mn imânına b i l e t a a r r u z v e t e c â v u z d a n ç e k i n m i y e r e k ö l ü m d ö ş e ğ i n d e K a t o l i k âyini y a p ı l m ı ş o l d u ğ u n u iddiâ e t m e k t e n h i ç s ı k ı l m a m ı ş v e . N â m ı k K e m a l de d e v l e t e y a p t ı k l a r ı büyük h i z m e t l e r l e bütün dünyanın hürmetini k a z a n a n Âlî ve F u a d Paşaları.:



OSMANLİ



19 Teşrinisâni = rasimi.



1286



14 Şa'ban, Cuma: Süveyş kanalının açılış me­



(Osmanlı imparatorluğu bakımından bilhassa A k d e n i z ' l e Kızıl-deniz'i birbirine bağlayıp h a c y o l u n u kısalttığı g i b i , dünya t i c a r e t i bakımından da Avrupa ile Şarkî-Afrika, A s y a ve O k y a n u s y a arasında en k e s t i r m e deniz y o l u n u te'mın et­ m i ş o l a n b u b ü y ü k k a n a l ı n k a z ı l m ı y a b a ş l a m a s ı için y u k a r d a 1 8 5 9 = 1 2 7 5 v u k u ­ atının «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — H ı d i v İ s m a i l P a ş a i l e 200 m i l y o n f r a n k s e r m â y e l i « C o m p a g n i e U n i v e r s e l l e d u C a n a l M a r i t i m e de S u e z » i s m i n d e k i h a f r i ­ y a t şirketi m ü m e s s i l i F e r d i n a n d de L e s s e p s a r a s ı n d a b i r t a k ı m ihtilâflâr ç ı k m ı ş s a d a b ü t ü n b u n l a r 22 Ş u b a t 1866e=6 Ş e v v â l 1282 P e r ş e n b e g ü n ü K a h i r e ' d e i m z â l a n a n 17 m a d d e l i k b i r m u k a v e l e i l e halledilmiş v e b u m u k a v e l e gene o senenin 2 Z ü l k a ' d e = 19 M a r t P a z a r t e s i g ü n ü S u l t a n A z i z ' i n b i r f e r m a n ı y l a t a s d i k o l u n ­ muştur. Hafriyâtm y u k a r d a gördüğümüz başlangıç tarihinden kanalın b u günkü açılış m e r â s i m i n e k a d a r t a m 10 s e n e , 6 a y , 25 g ü n g e ç m i ş v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a e k s e ­ r i s i a n g a r y a y a t â b i o l m a k şartiyle v a s a t î 60 b i n f e l l â h çalıştırılmıştır. A k d e n i z ' d e k i " p o r t s a i d ' l e K ı z ı l - d e n i z ' d e k i S ü v e y ş l i m a n ı a r a s ı n d a 162,5 k i l o m e t r e ­ l i k b i r m e s â f e k a t ' e d e n S ü v e y ş kanalının g e n i ş l i ğ i s u sathında 68 - 1 0 0 v e d i b i n d e de 22 m e t r e d i r . D e r i n l i ğ i 8,5-10,36 m e t r e t u t m a k t a d ı r . K e n d i n e b i r h ü k ü m d a r süsü v e r m e k için y a p t ı ğ ı ç ı l g ı n c a m a s r a f l a r l a b u m ü d h i ş masrafları karşılamak üzere giriştiği akılsızca i s t i k r a z l a r yüzünden n i h a y e t S ü ­ v e y ş k a n a l ı h i s s e s e n e t l e r i n i n i n g i l i z l e r e i n t i k a l i y l e M ı s ı r ' ı n i ş g a l i n e sebeb o l a n hıdiv î s m a i l P a ş a b u g ü n k ü m u h t e ş e m r e s m - i - k ü ş â d a A v r u p a h ü k ü m d a r l a r ı n ı b i l e dâvet etmiş, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı Birinci François-Joseph'le F r a n s a imparatoriçesi Eugénie i s t a n b u l ' d a S u l t a n A z i z ' e iâde-i-ziyâret e t ­ t i k t e n s o n r a hıdivin dâvetine b i z z a t icâbet eylemiş, P r u s y a v e l i a h d i y l e b i r ç o k A v r u p a p r e n s l e r i de h ü k ü m d a r l a r ı n ı t e m s î l e n g e l m i ş l e r d i r . — Y u k a r d a e s a s i t t i ­ hâz ettiğimiz gün t a r i h i C o r c i Z e y d â n ' m Mısır t a r i h i n e göredir: R u m a n y a l ı i o r g a 17 Teşrinisâni i = 12 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a v e Ş e m s ü d d i n S a m i de « K a a m û s - ü l - a ' l â m » m d a 20' T e ş r i n i s â n i — 1 5 Ş a ' b a n C u m a r t e s i g ü n ü n d e n bahsetmektedir).



1870 =



1286



11 Mart = 8 Zülhicee, Cuma: Bulgar kilisesinin istiklâli. ( B a l k a n m i l l e t l e r i içinde T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı e n g e ç a y a k l a n a n B u l g a r u n ­ s u r u n d a b i l e m i l l i y e t v e m i l l i m e z h e p ş u û r u b u t a r i h t e n t a k r i b e n k ı r k yıl e v v e l u y a n m ı y a başlamıştır: B u h u s u s t a R u s propagandasının ve b i l h a s s a panslâvizmin,



'232



X R O N O L O



JÎ



1870 =



1287



ç o k büyük b i r rol oynadığı muhakkaktır. F a k a t B u l g a r milliyetçiliğinin i l k a k s •ül-ameli M ü s l ü m a n - T ü r k l e r e k a r ş ı değil, R u m p i s k o p o s l a r ı y l a papazlarının f e n a lıklarıyla zulümlerinden dolayı O r t o d o k s - R u m l a r a karşıdır; B u suretle B u l g a r m i l l i y e t i , her şeyden evvel b i r kere mezhep sâhasmda R u m vesayet ve hâkimiy. y e t i n d e n sıyrılıp k u r t u l m a g a y e s i n i t â k i b e d e n b i r h a m l e i l e o r t a y a ç ı k m ı ş d e ­ r n e k t i r . B u n d a n dolayı T u n a b o y l a r ı y l a M a k e d o n y a v e T r a k y a ' d a ne k a d a r z a ­ mandır i k i u n s u r arasında b i r takım v a k ' a l a r bile çıktığından bahsedilir. H e r halde artık B u l g a r l ı k şuûru u y a n m ı ş v e b i l h a s s a O s m a n l ı c â m i a s m d a n ayrılıp i s t i k l â l e d o ğ r u g i d e n d i ğ e r B a l k a n unsurlarının m ü t e m â d i rnuvaffakıyyetleriyle ' h e r gün a r t a n R u s telkinâtmdan b i r h a y l i cür'et almış d e m e k t i r . T ü r k h â k i m i y y e t i n e k a r ş ı i l k B u l g a r h a r e k e t i n i 1862 t = 1279 t a r i h i n d e R a k o v s k i i s m i n d e b i r B u l g a r milliyetçisi B e l g r a d ' d a h a z ı r l a m ı ş v e o r a d a n B u l g a r i s t a n ' a g e ­ l i p P a n a y o t H i t o v / H i t o f i s m i n d e diğer b i r sergerde ile beraber B a l k a n h a y d u t ­ l a r ı m e t r â f m a t o p l ı y a r a k m ü s e l l a h k o m i t a l a r = : çeteler teşkil e t m i ş t i r : T ü r k ç e ­ ' d e k i « K o m i t a c ı » k e l i m e s i n i n işte o z a m a n d a n k a l d ı ğ ı r i v a y e t e d i l i r . B u hareket bilhassa son R u s seferleri üzerine T a t a r ve Çerkez muhâcirierinin B u l g a r i s t a n ' a yerleştirilmesi v e "bunların B u l g a r l a r a k a r ş ı f e n a m u â m e l e l e r i ü z e ­ r i n e gittikçe umumileşmiş, 1868=1284 vukuâtınm «1 Nisan» fıkrasında b a h s i g e ­ çen. « T e ş k ü - i v i l â y â t » n i z â m n â m e s i n i n i l k t a t b i k sahası o l a r a k teşkil e d i l e n T u n a v i l â y e t i n i n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e birliği v ü c u d a g e t i r m e s i B u l g a r e m e l ­ l e r i n i n b ü s b ü t ü n a l e v l e n m e s i n e sebeb o l m u ş v e R u m a n y a ' n ı n B ü k r e ş , İbrail v e B o l g r a d g i b i m e r k e z l e r i n d e k u r u l a n İslâv komitalarının tahrikâtı d a n i h a y e t R u s ­ ya'nın ekmeğine yağ sürerek o r t a y a b i r B u l g a r buhrânı çıkarmıştır. M i d h a t P a ş a ' n m hâtırâtma n a z a r a n valiliğinde bulunduğu T u n a vilâyetinde Uk ç e t e h a r e k e t l e r i R u m î t a k v i m i n 1283 M a y ı s evâilinde, y â n i 18671=1284 s e n e s i M a yısc=Mıiharrem ortalarında başlamıştır. Bâb-ı-Âlî'nin şimdiye k a d a r B u l g a r u n ­ s u r u n a millî b i r h u s u s i y e t v e r m e m e k için m u v a f a k a t e t m e d i ğ i k i l i s e istiklâlini n i h a y e t k a b u l e m e c b u r o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m t â b i r i y l e « H ü k m - i z a m â n m k u v v e t i o l b â b d a î k a a ' - ı mevânie imkân bırakmamağla» nihayet b u gün B u l g a r kilisesini i s t a n b u l R u m k i l i s e s i n d e n a y ı r a n tarihî f e r m a n a r t ı k v e r i l m i ş v e b i r E g z a r h = E x a r q u e i d â r e s i n d e k ı y e n i k i l i s e y e r û h â n î dâire o l a r a k h e m e n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' l a M a k e d o n ­ y a ' n ı n b i r k ı s m ı t a h s i s edilmiştir. Y a l n ı z e g z a r k l ı k n a m z e d i n i n B â b - ı - A l î c e k a b u l ü v e B u l g a r s i n o d u t a r a f ı n d a n intihâbı ü z e r i n e de R u m p a t r i k i t a r a f ı n d a d i n e n t a s d i k i ş a r t t ı r : H a t t â duâlarda p a t r i k i n i s m i n i z i k r e t m e k de m e c b u r î d i r . D r i a t ı l t ' u n d e d i ğ i g i b i , işte b u s u r e t l e H a l i f e - i - f s l â m y e n i b i r Hıristiyan kilisesi k u r m u ş d e m e k t i r ! F a k a t b u netice, u m u m i y e t l e zannedildiği g i b i R u s s i y a s e t i n i n b i r z a f e r i d e m e k d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü R u s ç a r l ı ğ ı n ı n İ s l â v ittihâdı k a d a r ehemmiyet v e r d i ğ i O r t o d o k s birliği b u s u r e t l e b i r a z z e d e l e n m i ş v e b i l h a s s a o z a m a n a kadar m e z h e p bakımından sayılan B u l g a r u n s u r u Balkan müvâzenesinde Yunanlığa k a r ş ı y e n i b i r â m i l hâlini a l m ı y a b a ş l a m ı ş t ı r ) .



1870 = 1287 5 Haziran = 5 Rebî'ül-evvel, Pazar: Beyoğlu yangını. ( F e r i d i y y e ' d e V â l i d e - ç e ş m e s i s o k a ğ ı n d a n ç ı k a n y a n g ı n p o y r a z ı n şiddetinden d o l a y ı d e r h a l g e n i ş l i y e r e k altı k o l a a y r ı l m ı ş , T a r l a b a ş ı , B e y o ğ l u . c a d d e s i , K a i y o n c u - k u l l u ğ u b o y d a n b o y a ateş içinde k a l m ı ş , G a l a t a s a r a y l i s e s i g ü ç l ü k l e k u r t a r ı l a b i l m i ş , b â z : m a ğ a z a l a r d a b u l u n a n l a r c a n l a r ı m k u r t a r m a k İçin k e p e n k l e r i i n d i r m i ş l e r s e de h e p s i d i r i - d i r i y a n m ı ş , b i r ç o k âileler m a h z e n l e r d e k a v r u l m u ş , ş i m d i k i sefâretin y e r i n d e b u l u n a n v e 1809 d a y a p ı l m ı ş o l a n İ n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i k ü l hâline g e l ­ m i ş v e B e y o ğ l u ' n u n üçte i k i s i n i y a k ı p e s k i şeklini d e ğ i ş t i r e n b u m ü d h i ş y a n g ı n d a 3 2 0 0 v e b i r r i v a y e t e g ö r e de 5000 k a d a r b i n â i l e 150 y a h u t d a h a f a z l a i n s a n yanmıştır).



1871 . =



1288



OSMANLI



TARİHİ



1871 =



233



1287



13 Mart = 20 Zülhicce, Pazartesi: Karadeniz'in bîtaraflığına niha­ yet veren Londra muahedesinin imzası. ( 1 8 5 6 = 1 2 7 2 v u k u â t ı n m „30 M a r t » f ı k r a s ı n d a K ı r ı m m u h a r e b e s i n e nihayet ver­ diğini g ö r d ü ğ ü m ü z P a r i s s u l h m u â h e d e s i n i n 1 1 , 13 v e 14 ü n c ü m a d d e l e r i muci­ b i n c e b i t a r a f ilân edilmiş o l a n K a r a d e n i z ' d e sâhilleri o l a n v e o l m ı y a n devletler d o n a n m a b u l u n d u r m a k hakkını hâiz olmadıkları g i b i , o z a m a n a k a d a r mevcud T ü r k v e R u s t e r s â n e l e r i n i n de y ı k ı l m a s ı t a k a r r ü r e t m i ş t i r . G e n e a y n i m u â h e d e n i n 10 u n c u m a d d e s i m u c i b i n c e de B o ğ a z l a r s u l h hâlinde b i l e h a r b gemilerine kapalı kalacaktır: A y n i fıkradaki 7 ve 8 numaralı bendlere bakınız. B u vaziyet b i r t a r a f t a n Rusya'nın K a r a d e n i z hâkimiyyetine n i h a y e t verdiği g i b i , b i r t a r a f t a n d a S u l t a n A z i z ' i n şahsî g a y r e t i y l e az zamanda «Yirmiden ziyâde zırhlı v e s e k s e n - y ü z k a d a r a h ş â b » g e m i d e n m ü r e k k e p b ü y ü k b i r k u v v e t hâline g e l e n T ü r k d o n a n m a s ı n ı n a z a m e t i sâyesinde T ü r k i y e ' n i n i n g i l t e r e ' d e n s o n r a « i k i n ­ c i d e r e c e d e b i r d e v l e t - i b a h r i y y e » hâline g e l m e s i M o s k o f ç a r l ı ğ ı n a k a r ş ı g ü n ­ d e n g ü n e b ü y ü y e n b i r t e h l i k e teşkil e t m i y e b a ş l a m ı ş t ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı K a ­ r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı n a n i h a y e t v e r i l m e s i n i e n b ü y ü k g a y e ittihâz e d e n P e t e r s b u r g h ü k ü m e t i m ü s â i t b i r fırsat b e k l e m i y e b a ş l a m ı ş v e n i h a y e t 1870 h a r b i n d e F r a n s a i m p a r a t o r l u ğ u n u n yıktfıp A l m a n y a imparatorluğunun kurulması üzerine Avru­ pa'da hâsıl o l a n y e n i v a z i y e t t e n istifâde e d e r e k P a r i s m u a h e d e s i n d e imzâları b u l u n a n devletlere K a r a d e n i z bîtaraflığına âit hükümleri artık m ü l g a saymakta olduğunu bildirmiştir! Alman zaferinde Rus bîtaraflığı en mühim âmil o l d u ğ u için, P e t e r s b u r g ' u n böyle b i r teşebbüsüne B e r l i n ' i n müzâharet etmesi pek tabiîcBr. R u s l a r a karşı müttefiksiz o l a r a k b i r harb mâcerasma atılmak istemiyen Alî P a ş a İ n g i l i z s i y a s e t i n e istinâdı t e r c i h etmiş, n i h a y e t İ n g i l t e r e ' n i n d â v e t i y l e Lon­ d r a ' d a Türkiye, A l m a n y a , A v u s t u r y a , İngiltere, F r a n s a , İtalya v e Rusya'nın iştir â k i y l e b i r k o n f e r a n s t o p l a n m ı ş v e b u s e n e n i n 17 K â n u n u s â n i = 24 Ş e v v â l Salı g ü n ü n d e n 14 M a r t = 21 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n e k a d a r 57 g ü n s ü r e n b u k o n f e r a n s ı n kapanmasından b i r gün evvel imzâ edilen dokuz maddelik muâhede mucibince K a r a d e n i z b î t a r a f l ı ğ ı i l g a e d i l m i ş s e de, T ü r k i y e ' y e B o ğ a z l a r ı s u l h hâlinde kapalı tatmak m e c b u r i y e t i n i y ü k l i y e n m a d d e n i n de i l g a e d i l m i ş o l m a s ı v e Bâb-ı-Âlî'nin l ü z u m g ö r d ü ğ ü z a m a n d o s t v e m ü t t e f i k d o n a n m a l a r ı n ı içeri a l m a k t a s e r b e s t b ı ­ r a k ı l m a s ı T ü r k i y e için ç o k m ü h i m b i r tâviz v e R u s y a için de y e n i b i r t e h d i d t e ş ­ k i l etmiştir).



1871 =



1288



7 Eylül = 21 Cumâda-l-âhire, Perşenbe : Sadr-î-a'za:n clyye nâzın Mehmet Emin Âlî Paşa'nm ölümü.



ve Mâri-



( Z a y ı f bünyeli, i n c e yapılı b i r z â t . o l a n A l î P a ş a ' n m «Bunca teab-u-meşakkatin n e t i c e - i te'sirâtı o l a r a k t e v e r r ü m » ettiğinden b a h s e d i l i r : ötedenberi sürüklemiş •olduğu anlaşılan h a s t a l ı ğ ı n ö l ü m l e n e t i c e l e n e n s o n d e v r e s i üç ay sürmüştür; devletin başındaki m u a z z a m g a i l e l e r i n verdiği y o r g u n l u k l a r d a n başka Y e n i - O s ınanlılarm ç i r k i n v e i ğ r e n ç n e ş r i y y â t ı n d a n v e b i r t a r a f t a n d a h a y a t ı n a k a s d e d i leceği hakkında Z a b t i y e nezâretinin b i l h a s s a s o n z a m a n l a r d a mütemâdiyen verip durduğu r a p o r l a r d a n çok müteessir olduğu r i v a y e t e d i l i r . S o n hastalığında ilkön­ ce E r e n k ö y ' d e v e o n d a n sonra da Bebek'deki yalısında tedâvi e d i l i r k e n bile d e v l e t işleriyle a l â k a d â r o l m a k t a n g e r i k a l m a m ı ş v e h a t t â b i r g ü n t a k a t s ı z l ı ğ m a rağmen pâdişâhla g ö r ü ş m e k ü z e r e D o l m a b a h ç e s a r a y ı n a g i t m i ş s e de, üst kata



234



K R O N O L O J İ



1871



=



1288



ç ı k a c a k hâli o l m a d ı ğ ı için S u l t a n A z i z o n u n b u l u n d u ğ u o d a y a i n m e k n e z â k e t i n i göstermiştir. N i h a y e t Erenköy'den B e b e k ' d e k i yalısına nakledilmiş ve Osmanlı imparatorluğunun karanlık y o l u n u yıllarca aydınlatan büyük zekâ b u gün işte o r a d a sönmüştür. T a n z i m a t devrinde yetişen b ü y ü k devlet-adamlarınm s o n u n c u s u o l a n Âlî Paşa'n m ölümü üzerine Osmanlı imparatorluğu d a artık c a n çekişme devrine gir­ m i ş t i r : K o c a - R e ş i d P a ş a ' n m ö l ü m ü i ç i n 1858 = 1274 v u k u â t ı n ı n « 7 K â n u n u s â n i » v e B ü y ü k - F u a d P a ş a ' n m v e f a t ı için de 1869 fc= 1285 v u k u â t ı n ı n «12 Ş u b a t » f ı k r a l a ­ rına bakınız. 1815 = 1230 s e n e s i 5 M a r b = 2 3 R e b î ' ü l - e v v e l p a z a r g ü n ü i s t a n b u l ' d a d ü n y a y a g e l ­ miş o l a n M e h m e t E m i n Âlî P a ş a milâdî t a k v i m hesabiyle 56 sene, 6 a y , 2 g ü n y a ş a d ı k t a n s o n r a 57 y a ş ı n ı n içinde ö l m ü ş d e m e k t i r . « E r k â n - ı s e l â s e » d e n i l e n b ü y ü k T a n z i m a t ç ı l a r içinde a l t m ı ş ı m bulan yoktur K o c a - R e ş i d P a ş a 58, Âlî P a ş a 57 v e F u a d P a ş a d a 54 y a ş ı n d a ö l m ü ş t ü r ; h e r h a l d e b u büyük adamların yirmişer sene f a z l a y a ş a m a m ı ş olmaları Osmanlı i m p a r a t o r ­ l u ğ u için tarihî mukadderâtınm en feciî d e m e k t i r : Çünkü b i r daha o ayarda a d a m y e t i ş t i r e m i y e n d e v l e t a r t ı k h e p o r t a a d a m l a r l a mâne\'î c ü c e l e r e l i n d e . k a l ­ mıştır. :



Âlî P a ş a b e ş d e f a s a d r - ı - a ' z a m v e s e k i z d e f a d a H â r i c i y y e n â z ı n o l m u ş t u r : B e ş s a d â r e t m ü d d e t i n i n m e c m u u 8 sene, 3 a y , 15 g ü n t u t m a k t a d ı r ; bunların i l k ü ç ü S u l t a n M e c i d v e s o n i k i s i de S u l t a n A z i z d e v i r l e r i n d e d i r : Y u k a r d a . 1852 = 1268 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s , , , 1855 t = 1271 v u k u â t ı n ı n «2 M a y ı s » , 1858 = 1274 v u k u â t ı ­ nın « 1 1 K â n u n u s â n i » , 1861 = 1278 v u k u â t ı n ı n «6 A ğ u s t o s » v e 1867 = 1283 v u k u ­ âtının « 1 1 Ş u b a t » f ı k r a l a r ı y l a b e ş i n c i c i l t t e Vezir-i-a'zamlar» cedvelinde 217, 223, 227, 231 v e 236 n u m a r a l a r a b a k ı n ı z . B u s e f e r k i beşinci v e s o n u n c u s a d â r e t i 1 8 6 7 = 1 2 8 3 s e n e s i 11 Ş u b a t = 6 Ş e v v â l P a ­ z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n 4 sene, 6 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r ; e n u z u n s a d â r e t i işte b u s o n u n c u s u d u r . G e n e b u s o n sadâretinde S u l t a n A z i z A v r u p a seyâhatindeyken k ı r k d ö r t g ü n S a l t a n a t - n â i b l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r : Y u k a r d a 1 8 6 7 = 1 2 8 4 v u k u â t ı ­ nın 2 1 H a z i r a n , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M ı s ı r - ç a r ş ı s ı a t l a r l a r ı n d a n A l i R ı z â E f e n d i ' n i n o ğ l u o l a n  l î P a ş a ' n m asıl i s m i «Mehmed Emin»dir «Âlî» mahlasım o devrin âdetince Bâb-ı-Âlî'ye intisâbmd a n i t i b a r e n almıştır; Bâb-ı-Âlî'de Dîvân-ı-Hümâyun k a l e m i n e intisâbı 1245 = 1830 s e n e s i 4 Z ü l k a ' d e |= 27 N i s a n Salı g ü n ü n e m ü s â d i f o l d u ğ u n a g ö r e , ö l ü m g ü ­ n ü n e k a d a r r e s m î v e siyasî h a y a t ı t a m 41 s e n e , 4 a y , 10 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r . Âlî p a ş a ç o k f a k i r b i r aileye m e n s u b olduğu ve b i l h a s s a babasını d a k ü ç ü k yaşta k a y b e t t i ğ i i ç i n m u n t a z a m b i r t a h s i l g ö r m e d e n h e n ü z y a ş ı n ı n 15 s e n e , 1 a y , 24 g ü n t u t t u ğ u , y â n i 16 y a ş m a y e n i b a s t ı ğ ı s ı r a d a d e v l e t h i z m e t i n e g i r m e k m e c b u ­ riyetinde kalmış olduğu için k e n d i k e n d i n i yetiştirmiye çalışmış ve sırf şahsî gayretiyle zamanının en büyük diplomatı sayılacak m e r t e b e y e erişmiştir. H u ­ susî h a y a t ı n ı n e n şerefli c e p h e l e r i işte b u b ü y ü k m e z i y y e t i y l e G a r p menbâlan n d a bile hürmetle bahsedilen lekesiz iffet ve i s t i k a m e t i d i r . Bütün hayatı mu­ a z z a m b i r imparatorluğun en büyük makamlarında geçmiş olan b u t e m i z ve doğ­ r u a d a m A l l a n m a k a v u ş t u ğ u z a m a n âilesine b o r ç t a n b a ş k a b i r ş e y b ı r a k m a m ı ş , « Z a m â n - ı medîd-i i k b â l i n d e i l t i z â m - ı i f f e t - ü - i s t i k a m e t e d i p âilesine s e r v e t y e r i n e külliyetlü d e y n bırakmış ve t e r e k e s i garîmen tesviye edilmiştir». B â b - ı -  ! î ' y e intisâbı üzerine d e r h a l F r a n s ı z c a öğrenmiye başlıyan ve bilhassa Terceme-odası'na n a k l e d i l d i k t e n sonra o k a l e m d e k i hulefâya Fransızca dersi ve­ r i l m e s i n d e n ç o k istifâde e d e n  l î E f e n d i b i l h a s s a s e f â r e t kâtipliklerinde dur­ m a d a n çalışarak b u b e y n e l m i l e l d i p l o m a s i d i l i n i fevkalâde mükemmel öğrenmiş­ t i r : Âli F u a d B e y „ R i c â l - i m ü h i m m e - i s i y â s i y y e » s i n d e «Lisân-ı d i p l o m a s i olan F r a n s ı z c a y ı e m s â l i nâdir d e r e c e d e t a h s i l , , e t t i ğ i n d e n b a h s e t t i ğ i g i b i , F r a n s ı z s i ­ yaset adamlarından Challemel-Lacour'un «Türkiye ricâl-i-devleti» i s m i y l e T ü r k ç e y e t e r c e m e edilmiş o l a n e s e r i n d e de « F r a n s ı z c a y a s o n d e r e c e v u k u f u o l u p ga­ yet mükemmel y a z a r s a d a esnây-ı mükâlemede ağır konuşur ve dâima doğru tâbirlerle i f â d e - i m e r â m etmeyi sevdiği için bâzan b i r k e l i m e y i lüzumundan (t



((



:



1871 =



1288



OSMANLİ



235



TARİHİ



f a z l a b i r müddet arar» d e n i l m e k t e d i r . K e n d i s i n i ç o k yakından tanıyan ve hattâ G i r i t seferinde Fransızca kâtipliğinde bulunmuş olan Fransız muharrirlerinden C h a r l e s M i s m e r «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i eserinde kendi y a ­ zılarını P a ş a ' n m n e m ü k e m m e l t a s h i h ettiğini ş ö y l e a n l a t ı r : «Kendisine b i r müsvedde t a k d i m ettiğim z a m a n büyük b i r d i k k a t l e o k u y u p h o ş ­ l a n m a d ı ğ ı y e r l e r i ç i z e r y a h u t tâdil e d e r d i . F i k i r l e r i n i f â d e s i y l e k e l i m e l e r i n i n t i h a ­ b ı n d a ç o k y ü k s e k b i r k u d r e t v e k a b i i ı y y e t e m â l i k o l d u ğ u için, k e n d i k a l e m i y l e ş â y â n - ı - h a y r e t b i r s u r e t t e t a s h i h edilmiş b â z ı v e s i k a l a r ı h â l â s a k l a r ı m » . A l i F u a d B e y paşanın «Siyasî n o t a l a r t a r i h i n d e A v r u p a siyâsiyyûnunca d a m a saddak bulunan iktidârı„na ve M e m d u h Paşa da «Fransızca olarak kaleme a l ­ dığı n o t a l a r ı n A v r u p a d i p l o m a t l a r ı e n z â r m d a h a y r e t i c â l i b » o l d u ğ u n a i ş â r e t e t ­ m e k t e d i r ; Âlî P a ş a ' n m b i z z a t yazmış olduğu b i r çok notalar Fransa'da talebe için siyasî üslûp ö r n e ğ i o l a r a k k i t a p şeklinde b a s ı l m ı ş t ı r . H e r h a l d e b u b ü y ü k adamın kıymeti Türkiye'den ziyâde A v r u p a ' d a t a k d i r edilmiş d e n i l e b i l i r : 1856 Paris sulh kongresindeki Avusturya murahhaslarından B a r o n Alexandre de Hübner hâtırâtmda kongreden bahsederken orada Âlî P a ş a a y a r ı n d a diplomat olmadığını söylediği g i b i , F r a n s a i m p a r a t o r u Üçüncü N a p o l e o n ' u n d a : Âlî P a ş a g i b i b i r H â r i c i y y e n â z ı n b u l a b i l s e m ! temennisinden i t t i f a k l a bahsedilir. Gene Üçüncü Napoleon'un «Sırf G a r b ' a âit b i r m e s ' e l e - i d ü v e l i y y e d e v ü k e l â s ı n a b i r k e r r e de  l î P a ş a ' n m r e ' y i n i s o r m a l a r ı n ı ihtâr e y l e d i ğ b n d e n b a h s e d i l m e k t e d i r ; h a t t â F r a n s a ' n ı n 1870 f e l â k e t i n d e i m p a r a ­ t o r l u k devrilince Kuvve-i-lcrâiyye reisi ve ondan sonra da Reisicumhur olan m e ş h u r m ü v e r r i h T h i e r s s u l h t e ş e b b ü s ü n e g i r i ş m e d e n e v v e l Âlî p a ş a ' d a n d a f i k i r sormuş olduğunu m e c l i s t e k i n u t k u n d a söylemiştir. M e m d u h Paşa'nm «Asvât-ı-sudûr»unda söylediği g i b i A v u s t u r y a i m p a r a t o r u ve M a c a r i s t a n kralı François-Joseph «Abd-ül-Aziz Hân'a iâde-i-ziyaret içün Ders a â d e t e v ü r û d u n d a A l î P a ş a ' n m sâhilhânesine d e » g i t m e k s u r e t i y l e P a ş a ' n m b e y ­ n e l m i l e l itibarına f e v k a l â d e b i r r i â y e t e s e r i g ö s t e r m i ş t i r . C h a r l e s M i s m e r ' i n P a ş a öldüğü z a m a n o d e v r i n en büyük diplomatı olduğundan b a h s e t m e s i hem dirâyet v e i k t i d â r m m f e v k a l â d e l i ğ i n d e n , h e m de işte b u â l e m ş ü m u l ş ö h r e t v e i t i b a r ı n d a n dolayıdır. V e f a t ı n d a t e r e k e s i satılırken A l m a n y a i m p a r a t o r u n u n e m r i y l e B a ş - v e k i l B i s m a r c k p a ş a n ı n m e ş h u r notalarını y a z a r k e n k u l l a n d ı ğ ı y a z ı t a k ı m ı n ı « ü ç y ü z l i r a b e d e l m u k a b i l i n d e , , aldırıp m ü z e y e k o y d u r m u ş t u r . Âlî P a ş a ' n m b ü t ü n d e v l e t l e r n a z a r ı n d a k i b ü y ü k k ı y m e t v e itibarına S u l t a n A z i z ' i n fevkalâde e h e m m i y e t verdiği v e hattâ k e n d i s i n d e n p e k çok çekindiği m u h a k k a k ­ tır; meselâ b i r gün paşanın gıyâbında: — A l l a h şu a d a m ı b a ş ı m d a n k a l d ı r s ı n ! diyen pâdişâha Baş-mâbeyncisi azlinden tan Aziz'in —



kolay



b i r şey



kadar



bilmiyor



olmadığını



söyleyince



Sul­



:



Çık d ı ş a r ı !



Ben onu azletmeyi



senin



muyum?



Azledip



de



r u p a ' c a b u k a d a r tanınmış b i r adamın yerine k i m i getireceğim? d i y e a z a r l a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r . M e m d u h P a ş a ' n m r i v a y e t i n e g ö r e de S u l t a n sonradan Şeyh-ül-lslâm olan İmâm-ı-Evvel H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' y e :



Av­ Aziz



— O k o c a başlı a d a m ı i ş t e n ç ı k a r m ı ş o l s a m b a ş ı m ı z a işler ç ı k a r ! demiştir. P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a p â d i ş â h ı n s a r a y e r k â n ı n d a n b i r i n e : — Şu k a n a p e y i g ö r ü y o r m u s u n ? Â l î b a n a p e k ç o k g e c e b u n u n ü z e r i n d e ettirmiştir! d e d i ğ i n d e n de b a h s e d i l i r . Â l î p a ş a ' n m v e k a r i y l e n ü f u z v e t e ' s i r i n d e n p e k o l a n S u l t a n A z i z ' i n ölüm h a b e r i n i alınca :



sabah yılgın



— İşte ş i m d i s e r b e s t o l d u m ! P â d i ş â h o l d u ğ u m u ş i m d i a n l a m ı y a b a ş l a d ı m ! dediği h a k k ı n d a d a m u h t e l i f r i v a y e t l e r v a r d ı r . S u l t a n A z i z ' i n b ö y l e söylemesine sebep, Âlî P a ş a d e v r i n d e s a r a y ı n d e v l e t işlerine m ü d â h a l e e d e m e m e s i d i r . ' Abdur­ r a h m a n Şeref « T a r i h m ü s â h a b e l e r i , , n d e b u n o k t a y ı b i l h a s s a t e b â r ü z e t t i r i r : B â b - ı -  l î ' n i n m e r c i ' - i k ü l l o l m a k a n ' a n e s i n i t e ' y i d etmiştir-. V ü k e l â d a n h i ç b i r i Sadr-ı-a'zama ma'lûmat v e r m e k s i z i n s a r a y a çağrılsa bile gidemez idi». S u l t a n A z i z ' i n u s u l ve k a n u n a m u g a y i r irâdelerini  l î p a ş a i n f â z e t m e m i ş t i r . e



1871 . =



236



K R O N O L O J İ



1871 =



Mahmud



B i l h a s s a T a n z i m â t ' m h a l k a verdiği h u k u k u pâdişâha karşı bile muhâfaza ve m ü ­ dâfaada g a y e t t i t i z d i r . Süleyman N a z i f m e r h u m Âlî Paşa'yı sevmediği halde böyle meselelerde ne k a d a r takayyüdkâr olduğunu «Nâmık Kemal» hakkındaki risâlesinde ş ö y l e anlatır.«Pek çok k i m s e n i n ma'lûmu o l m a y a n b i r h a k i k a t - i târihiyyeyi b u r a d a z i k r e d e ­ y i m . V a k ' a y a şâhid o l a n l a r d a n b i r i s i n d e n işitmiş o l a n b i r z â t b a n a h i k â y e e t m i ş t i : Âlî P a ş a ' n m son sadâretinde v e g e c e n i n b i r i n d e S u l t a n Abd-ül-Aziz'in b i r y â v e r i b i r irâde tebliğ eder; N â m ı k - P a ş a - z â d e Ser-kurenâ f e r i k Cemil paşa'nın hemen rütbesi r e f ' i l e bir kaleye nefyolunmasım pâdişâh emrediyor. Alî Paşa B e b e k ' d e k i yalısının d a ğ t a r a f ı n d a k i k ö ş k ü n d e b â z ı y â r â n i y l e d e m g ü z â r olmakta imiş. D e r h a l g i y i n m i ş v e s a r a y a g i t m i ş . M i s â f i r l e r i p a ş a n ı n a v d e t i n e k a d a r b e k ­ lemişler. S a d r - ı - a ' z a m s a r a y d a n b e ş û ş v e ş â d a v d e t e d e r . M e ğ e r b u e m r i i ' t â y a pâdişâhın salâhiyyeti v e icrâya sadr-ı-a'zamm m e c b u r i y y e t i o l a m ı y a c a ğ m a S u l t a n Abd-ül-Aziz'i iknâ' etmiş. Asıl güzellik v e Âlî Paşa'nın şâyân-ı-muâheze bâzı harekât-ı siyâsiyyesiyle beraber b u h u s u s t a k i büyüklüğü, vak'ayı o gece mah­ remlerine anlattıktan s o n r a : — B u k a p u b i r k e r r e açılırsa b u m e m l e k e t t e b ü y ü k k ü ç ü k h i ç k i m s e y e r â h a t v e emniyet k a l m a z ! demiş olmasındadır. „ H ü r r i y e t v e m e ş r u t i y y e t i s t i y e n Y e n i - O s m a n l ı l a r işte b u Âlî P a ş a a l e y h i n e man­ z u m ve m e n s u r küfürler s a v u r a r a k neşriyat y a p a r k e n , pâdişâha bile salâhiyet d e r s i v e r e c e k k a d a r m e t â n e t g ö s t e r e n b i r ş a h s i y y e t e saldırdıklarının f a r k ı n d a o l ­ mamaları k a b i l değüdir; f a k a t b u n a rağmen Z i y a Paşa: Na'ş-i murdârım seylâba a t m , Sürüdürler k ö p e ğ i öldürene! diye haykırmaktan



1288



OSMANLI



237



TARİHİ



1288



ç e k i n m e m i ş v e N â m ı k K e m a l de : B i l m e m nedir lüzûmu vücûd-î h a b i s i n i n , Dünyâyı boynuzun m u t u t a r hey öküz teres!



gibi m e v z u n ve m u k a f f â küfürler s a v u r u r k e n , o ölünce sağ kalanların elinde d e v l e t i n ne hâle geleceğini hiç hayâlinden geçirmemiştir. Âlî P a ş a ' n m ölümüne en çok sevinenler R u s s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e v / i g n a t i y e f ile M ı s ı r hıdivi İ s m a i l P a ş a ' d ı r : İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l B e y ' i n kaydettiği- b i r r i v a y e t e g ö r e  l î p a ş a hıdivin istiklâl t c m â y ü l l e r i n e e n g e l o l d u ğ u için, İsmail P a ş a ö l ü m h a b e r i n i g e t i r e n t e l g r a f m e ' m u r u n a b i n altın i h s a n e t m i ş t i r ! Âlî ve F u a d P a ş a l a r ı n d e m o k r a s i v e m e ş r u t i y e t t e l â k k i l e r i için y u k a r d a 1867 = 1283 v u k u â t m m «24 M a r t » v e 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m d a «1 N i s a n » fıkralarına bakınız. — Âlî P a ş a ' n m mezarı Süleymaniyye câmiindedir).



8 Eylül = 22 Cumâda-l-âhire, Cuma: Bahriye nâzın Mahmud Ne­ dim Paşa'nm sadâreti. (Osmanlı t a r i h i n i n en fecî t i p l e r i n d e n o l a n b u gürcü M a h m u d N e d i m Paşa e s k i v ü z e r â d a n M e h m e t N e c i b P a ş a ' n m k ü ç ü k o ğ l u d u r : ö t e d e n b e r i s a r a y a hulûl etm i y e ç a l ı ş m ı ş v e b i l h a s s a  l î P a ş a ' n m h a s t a l ı ğ ı e s n â s m d a p â d i ş â h ı istibdâda s e v k e d e c e k telkinâtı s â y e s i n d e S u l t a n  z i z ' i n g ö z ü n e g i r m i ş . B a h r i y e t a h s i s a t ı n d a n saraya, p a r a l a r t a k d i m etmiş ve d a h a b i r ç o k e n t r i k a l a r çevirerek maatteessüf Sadâret makamına geçmiştir. D e v l e t işlerinin B â b - ı -  l î ' d e n saraya i n t i k a l i y l e keyfî i d a r e n i n teessüsü, T a n ­ z i m â t ' m t e ' m i n e t t i ğ i i n s a n h a k l a r ı n ı n ibtâli ve S u l t a n A z i z ' i n israfçılığı bu m e ş ' u m a d a m ı n b a ş l ı c a s e y y i â t m d a n d ı r . K o c a - R e ş i d , Âlî v e F u a d P a ş a l a r ı n d e v ­ l e t i d a r e s i n i tedricî b i r t e k â m ü l l e d e m o k r a s i y e d o ğ r u g ö t ü r e c e k s u r e t t e kurduk­ ları t e c e d d ü d n i z â m ı n ı b o z a n ve d e v l e t i R u s s e f i r i n i n tâlimâtiyle idare eden



'Nedim



muasırları



arasında



«Nedimof»



ismiyle



şöhret



bulmuştur :



Aşağıki fıkraya da bakınız).



13 Eylül = 27 Cumâda-l-âhire, Çarşanba: Şinâsi'nin ölümü. (Ebuzzıyâ'mn «Nümune-i-Edebiyyât„ m d a gösterdiği «5 R e c e b = 13 E ü y l ü l Ç a r ­ ş a n b a » t a r i h i n d e k i H i c r î g ü n v e a y d o ğ r u d e ğ i l d i r : Ç ü n k ü «5 R e c e b » M i l â d î t a k ş v i m d e E y l ü l ' ü n 20 n c i Ç a r ş a n b a g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . İbn-ül-Emin'in «Son asır T ü r k şâirleri » n d e k i «17 E y l ü l i = 27 C u m â d a - l - â h i r e » t a r i h i n d e de Milâdî g ü n r a ­ kamı hatâlıdır Ç ü n k ü « 1 7 Eylül,, H i c r î t a k v i m d e «27 Cumâda-l-âhire» ye de­ ğil, « 2 R e c e b P a z a r g ü n ü n e m ü s â d i f t i r . E b u z z ı y â T e v f i k a y n i e s e r i n d e Şinâsi'nin  l î p a ş a ' d a n b i r h a f t a s o n r a b i r Ç a r ş a n b a g ü n ü ö l m ü ş o l d u ğ u n u t a s r i h ettiğine ve Âlî Paşa d a 7 E y l ü l = 2 1 Cumâda-l-âhire Perşenbe günü v e f a t etmiş olduğuna g ö r e , y u k a r d a esas ittihâz e t t i ğ i m i z t a r i h e n d o ğ r u s u d u r . T a n z i m a t e d e b i y y a t m m i l k b ü y ü k ş a h s i y y e t i o l a n İ b r a h i m Şinâsi E f e n d i b i r r i ­ v a y e t e g ö r e 1240 = 1824 — 1825 v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de 1242 = 1826—1827 t a r i h i n d e T o p h â n e ' d e d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a n a z a r a n 46 - 47 y a h u t 44 - 45 y a ş ­ larında ö l m ü ş d e m e k t i r : Ç o k ç a l ı ş m a d a n m ü t e v e l l i t b i r b e y i n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n ö l ­ d ü ğ ü r i v a y e t e d i l m e k t e o l d u ğ u n a g ö r e , hastalığının «Meningite=iltihâb-ı-sehâyâ» o l m a k ihtimâli v a r d ı r . :



Şinâsi E f e n d i T a ş k ö p r ü l ü M e h m e d A ğ a i s m i n d e b i r T o p ç u y ü z b a ş ı s ı n ı n o ğ l u d u r : M e h r n e d A ğ a ' n m B o l u l u olduğu hakkındaki r i v a y e t doğru değildir; bu yiğit y ü z b a ş ı 1828 = 1243 v u k u â t m m «26 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z R u s s e f e r i n d e şehid o l d u ğ u için, z a v a l l ı Şinâsi b i r i k i y a ş ı n d a y e t i m k a l m ı ş v e k e n d i s i n i a k ­ rabalarından yardım gören .annesi E s m â Hanım yetiştirmiştir: B u fedâkâr a n a istanbulludur. « S i c i l l - i - O s m â n î » de Şinâsi'nin g ö b e k - a d ı « A l i » âile m e n ş e i «Bitlis,, g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u değildir. i b t i d â î t a h s i l i n i i k m â l e t t i k t e n s o n r a « T o p h â n e - i - A m i r e M e k t û b î K a l e m i » ne g i r ­ m i ş o l a n i b r a h i m Şinâsi o r a d a « K u d e m â y - ı h u l e f â d a n v e a ' l e m - i u l e m â d a n » i b ­ r a h i m E f e n d i ' d e n Arapça v e A c e m c e ve Osmanlı h i z m e t i n d e k i Fransız zabitle­ r i n d e n olup ihtidâsmdan s o n r a «Reşad B e y » i s m i n i almış olan Châteauneuf'den de F r a n s ı z c a ö ğ r e n m i ş v e işte bunların t e ş v i k i üzerine T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n m ü essisi o l m a k l a meşhur Tophâne müşiri Dâmâd-Fethi A h m e d P a ş a ' y a b i r istid'â ile mürâcaat edip devlet h e s a b m a t a h s i l için P a r i s ' e gönderilmesini ve k e n d i s i o r a d a bulundukça f a k i r ve i h t i y a r anasına münâsip b i r m a a ş t a h s i s i n i istemiş, F e t h i Paşa b u istid'ayı terviç edip Sadr-ı-a'zam K o c a - R e ş i d Paşa'ya göndermiş v e a d a m y e t i ş t i r m e y i millî b i r v a z i f e b i l e n o b ü y ü k a d a m d a d e r h a l k a b u l e d i p Şinâsi'yi e l l i altın h a r c ı r a h v e 750 f r a n k = 37 b u ç u k F r a n s ı z lirası a y l ı k l a P a r i s ' e g ö n d e r d i ğ i g i b i a n a s ı n a d a o ğ l u t a h s i l i n i i k m â l e d i n c e y e k a d a r ü ç altın maaş b a ğ l a m ı ş t ı r : B u g ü n k ü k â ğ ı t p a r a m ı z l a Şinâsi'nin t a l e b e a y l ı ğ ı 1400 l i r a y a v e a n ­ n e s i n i n m a a ş ı d a 120 l i r a y a m u â d i l d i r ! D e v l e t h e s a b ı n a F r a n s a ' y a gönderilmiş i l k T ü r k t a l e b e s i s a y ı l a n i b r a h i m Şinâsi E f e n d i p a r i s ' d e M a l i y e v e E d e b i y a t t a h ­ s i l etmiş, avdetinde Meclis-i-Maârif ve Encümen-i-Dâniş âzâlıklarma ve daha s o n r a Ulâ rütbesiyle Meclis-i-Vâlâ âzâlığma tâyin edilmiştir. Encümen-i-Dâniş için 1 8 5 1 = 1 2 6 7 v u k u â t m m «18 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . H e d e f olduğu e n t r i k a l a r l a i s t i r k a p l a r yüzünden me'ınuriyyet hayatını mizâcma u y g u n b u l m a y a n ve hattâ şimdiki beş vilâyetimize muâdil o l a n o z a m a n k i İ z ­ m i r v i l â y e t i valiliği g i b i m u h t e ş e m b i r m a k a m ı b i l e k a b u l e t m i y e n Şinâsi'nin en m ü h i m f a a l i y e t l e r i g a z e t e c i l i k s â h a s i y l e b ü y ü k b i r T ü r k lügati t e ' l i f i n d e göste­ r i l i r : İlkönce A g â h E f e n d i ile beraber «Tercümân-ı-Ahvâl» gazetesini te'sis et­ m i ş s e de altı a y s o n r a o n d a n a y r ı l m ı ş v e b i r m ü d d e t s o n r a 1 2 7 8 = 1 8 6 2 t a r i h i n d e « T a s v i r - i - E f k â r „ ı n e ş r e b a ş l a m ı ş t ı r . B u g a z e t e n i n i l k nüshasını ç o k b e ğ e n e n S u l ­ t a n A z i z Şinâsi E f e n d i ' y e b e ş y ü z altın i h s a n g ö n d e r m i ş s e de, E f e n d i ' n i n ö y l e b ü y ü k b i r p a r a y a ihtiyacı olmadığından bahsederek reddetmiş olduğu rivayet e d i l i r : B u i h s a n şimdiki kâğıt paramızla y i r m i b i n l i r a k a d a r b i r p a r a , yâni k ü -



238



KRONOLOJİ



1871



=



1288



ç ü k b i r s e r v e t t i r ! . Şinâsi'nin nasıl b i r s e c i y y e s a h i b i o l d u ğ u işte b u n u n l a o m u a s r a m İ z m i r valiliğini r e d d e t m i ş o l m a s ı n d a n anlaşılır. İkmâline m u v a f f a k olamadığı büyük lügatinin e s k i y a z ı d a k i «tı = T » harfine kadar b i n e r s a h i f e l i k 14 c i l d i n i y a z m ı ş t ı r Ebuzziyâ bunun b i r kısmı P a r i s « E n c ü m e n - i - Ş a r k î » s i n d e v e b i r k ı s m ı d a P e ş t e Üniversite k ü t ü b h â n e s i n d e oldu­ ğundan bahsetmektedir; «Encümen-i Şarkî»den m a k s a t «Société Asiatique» o l ­ duğu g e r e k t i r ) . :



25 Eylül = 10 Keceb, Pazartesi: T)e vlet-a d a mlar mm «bilâ-muhâkeme» nefyine ve keyfî icrââta başlanmak suretiyle Tanzimat devrine bilfiil nihayet verilmesi. ( Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , M a h m u d N e d i m P a ş a d a h a iş başına g e l ­ meden evvel S u l t a n A z i z ' i keyfî idareye sevkedip T a n z i m a t esaslarını y ı k t ı r a c a k telkinâta b a ş l a m ı ş v e m e s e l â : — E f e n d i m i z b i r pâdişâh-ı müstebidsiniz,



h e r emr-ü-fermânınızı



icrâya



mukte­



dirsiniz! g i b i sözlerle m u t l a k ı y y e t d e r s i v e r m i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r . B u s ö z d e k i « M ü s t e b i d » k e ­ l i m e s i « M ü s t a k i l » m â n â s ı n a g e l i r ; tabiî b ö y l e b i r « İ s t i k l â l » d e n m a k s a t , p â d i ş â ­ hın h i ç b i r k a y d e tâbi o l m a m a s ı v e h e r s ö z ü n ü n k a n u n k u v v e t i n i h â i z o l m a s ı d ı r . Alî v e F u a d P a ş a l a r d e v r i n d e B â b - ı - A l î ' n i n b ü t ü n d e v l e t işlerinde m e r c i o l m a s ı n ­ d a n v e k e n d i s i n i n de « l c r â y - ı s a l t a n a t » e d i p « l c r â y - ı h ü k ü m e t » e d e m i y e c e k v a z i ­ y e t t e k a l m ı ş b u l u n m a s ı n d a n ç o k b u n a l d ı ğ ı için A l î P a ş a ' n ı n ö l ü m h a b e r i n i a l ı n c a : — işte şimdi pâdişâh olduğumu



anladım!



d i y e n S u l t a n A z i z ' e y e n i sadr-ı-a'zamm şeytânî iğvâları k a d a r k o l a y te'sir ede­ bilecek b i r t e l k i n t a s a v v u r edilemez. Âlî ve F u a d Paşaların yetiştirmelerinden o l d u k l a r ı için v a z i f e l e r i n e d e r h a l n i h a y e t v e r i l e n A d l i y e n â z ı n Ş i r v â n î - z â d e M e h ­ met Rüşdi ve S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşaların Tanzimat esaslarma mugayir olarak «bilâ-muhâkeme» memleketlerine nef y i hakkında Mahmud Nedim'in he­ m e n b i r i r â d e istihsâline m u v a f f a k o l u v e r m e s i işte b u n d a n d ı r ; r ü t b e l e r i y l e n i ş a n ­ larından d a t e c r i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e A m a s y a ' y a , H ü s e y n A v n i İ s p a r t a ' y a n e f y e dilmiş, f a k a t m e s e l e b u i k i p a ş a n ı n s ü r ü l m e s i n e münhasır kalmamıştır: Eski sadr-ı-a'zamlardan Şûrây-ı-Devlet r e i s i Y u s u f Kâmil p a ş a i l e A d l i y e nâzın M ü ­ t e r c i m Rüşdi P a ş a d a Tanzimâta m u g a y i r o l a n b u keyfî cezâlara i'tirâz e t t i k l e r i için 7 Ş a ' b a n = 2 2 T e ş r i n i e v v e l P a z a r g ü n ü a z l e d i l d i k t e n b a ş k a , Â l î P a ş a ' y a m e n subiyyetlerinden d o l a y ı rütbeleri ref'edilenlerden Zabtiye müşiri Hüsni Paşa ile Mâbeyn baş-kâtibi E m i n B e y Kıbrıs'a, îşkodra v a l i v e k u m a n d a m Divitçi-İsmail Paşa Trabzon'a ve veliahd M u r a d Efendi'ye mensubiyyetinden dolayı ş e h i r - e m i n i H a y d a r E f e n d i de M i d i l l i ' y e s ü r ü l m ü ş , b i r ç o k d e v l e t e r k â n ı b i l â - s e b e p azledilmiş v e y a h u t taşra m e ' m u r i y e t l e r i y l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmıştır! Tabiî bu v a z i y e t bütün b i r d e v r i n t a s f i y e s i v e hükümetin Tanzimâta b i l f i i l n i h a y e t v e ­ r e r e k i n h i t a t mutlakıyyetine doğru i r t i c a i d e m e k t i r : S u l t a n M e c i d ' i n cülûsundan 4 a y , 3 g ü n s o n r a 1839 p= 1255 s e n e s i 3 T e ş r i n i s â n i = 25 Ş a ' b a n P a z a r g ü n ü G ü l h â n e H a t t - ı - H ü m â y û n u i l e b a ş l ı y a n T a n z i m a t d e v r i t a m 31 sene, 10 a y , 22 g ü n s ü r d ü k t e n s o n r a G ü r c ü M a h m u d N e d i m ' i n i n s a n h a k l a r ı n ı işte b u g ü n r e s m e n ihlâle b a ş l a m a s ı y l a n i h a y e t b u l m u ş d e m e k t i r . İ k i n c i A b d ü l h a m i d d e v r i n d e ilân e d i l e n K a n u n - ı - e s a s î ' n i n p â d i ş â h a istediği a d a ­ mı h u d u t hâricine ç ı k a r m a salâhiyyetini v e r e n meşhur 113 ü n c ü m a d d e s i , i s t i b d a d c ı M a h m u d N e d i m ' i n işte b u k e y f î i c r a â t i y l e b a ş l ı y a n i r t i c â h a m l e s i n i n b ü t a r i h t e n 5 s e n e , 2 a y , 29 g ü n s o n r a k a n u n î l e ş m e s i n d e n b a ş k a b i r ş e y değildir : A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . B i l h a s s a b u bakımdan S u l t a n H a m i d ' i n kanun-ı-esasîsi, babası S u l t a n Mecid'in Gülhâne Hatt-ı-Hümâyûnuna nisbetle g e r i y e doğru atılmış b i r irticâ adımı d e m e k t i r . 1861 = 1 2 7 7 s e n e s i 25 H a z i r a n — 16 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k m ı ş o l a n S u l t a n (



1872 =



1289



OSMANLI



TARİHİ



239



A z i z ' i n saltanat d e v r i b u bakımdan i k i s a f h a y a ayrılabilir: Âlî Paşa'nın ölümü ü z e r i n e m a a t t e e s s ü f iş b a ş ı n a gelen mutlakıyyetçi M a h m u d N e d i m ' i n b u gün T a n z i m a t h u k u k u n u ihlâl e d e n k e y f î i c r a â t m a k a d a r 10 sene, 3 a y s ü r e n b i ­ r i n c i s a f h a Âlî ve F u a d p a ş a l a r sâyesinde T a n z i m a t e s a s l a r m a t a m b i r riâyetle geçmiş ve hattâ 1 8 6 8 = 1 2 8 4 vukuatının «1 Nisan» fıkrasında h a l k mümessilleri­ n i n iştirâki ş a r t i y l e k u r u l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t bir milletm e c l i s i mâhiyyetini almış v e n i h a y e t b u g ü n başlayıp S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e k a ­ d a r 4 sene, 8 a y , 5 g ü n s ü r e n i k i n c i s a f h a a r t ı k k e y f î b i r i d a r e şeklinde g e ç m i ş t i r : A b d - ü l - A z i z ' i n h a l ' i için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t ı n m « 3 0 M a y ı s , , f ı k r a s ı n a b a ­ kınız, i ş t e b u n d a n dolayı S u l t a n A z i z i y i v e z i r l e r e l i n d e ç o k i y i b i r p â d i ş â h o l d u k ­ t a n s o n r a , şaşılığından d o l a y ı « K ö r - M a h m u d N e d i m » v e R u s t a r a f d a r l ı ğ ı n d a n d o ­ layı « N e d i m o f » i s i m l e r i y l e de anılan g ü r c ü M a h m u d N e d i m g i b i d e ğ e r s i z v e h a ­ ris a d a m l a r ı n e l i n d e f e n a b i r istihâleye u ğ r a y ı p m ü s t e b i d k e s i l m i ş t i r ) .



1872 = 1289 16 Nisan. = 7 Safer, Salı: Antakya zelzelesi. { A n t a k y a v e havâlisinde b u g ü n b a ş l ı y a n b ü y ü k v e k o r k u n ç z e l z e l e 27 N i s a n = 18 S a f e r C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r o n i k i g ü n s ü r m ü ş t ü r : B u r a d a k i g ü n t a r i h l e r i « B a s i r e t » g a z e t e s i n i n 25 S a f e r 1 2 8 9 t a r i h l i n ü s h a s ı n d a R û m î t a k v i m i n 4-15 N i s a n günlerine m ü s â d i f g ö s t e r i l i r . O n i k i g ü n içinde a l t m ı ş sarsıntı o l m u ş , şehrin üçte biri t a m a m i y l e yıkılmış, d i ğ e r k ı s ı m l a r ı a r t ı k o t u r u l a m a y a c a k k a d a r h a r a b o l m u ş , c i v a r d a 38 k ö y v e k a s a b a v i r â n e y e d ö n m ü ş v e b i l h a s s a S ü v e y d i y y e l i m a n ı « k â m i l e n h a r â b e z â r , , hâline g e l ­ m i ş t i r : B u m ü d h i ş f e l â k e t t e b i n b e ş y ü z i n s a n t e l e f o l d u ğ u n d a n v e b i r m i s l i de yaralı t a h m i n olunduğundan b a h s e d i l i r ) .



30/31 Temmuz = 24/25 Cumâda-l-ûlâ, Salı/Çarşanba gecesi : Mahmud Nedim Paşa'nın azli ve ertesi gün Mithat Paşa'nın ilk sadâret! ve sahsiyyeti. (Rusçuklu Hacı-Ali-Efendi-zâde Hacı Hâfız-Mehmet Eşref E f e n d i isminde b i r kazâ kadısının oğlu o l a n Şûrây-ı-devlet r e i s i A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a d a h a  l î P a ş a h a y a t t a i k e n i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmak üzere Bağdad valiliğine gönderilmiş v e « A l t ı n c ı o r d u n e z â r e t i » de ilâveten u h d e s i n e t e v c i h edilmiştir. Ç o k m u k t e d i r b i r v a l i o l a n M i d h a t Paşa'nın T u n a vilâyetinde olduğu g i b i B a ğ d a d vilâyetinde de b i r ç o k m u v a f f a k ı y y e t l i i c r â â t ı v a r d ı r ; f a k a t b u değerli v a l i , umumiyyetle zannedildiği g i b i büyük b i r devlet-adamı değildir: Çok sert, mütehakkim, m u h tarıs v e h a t t â m ü t e c â v i z m i z â c ı siyasî h a y a t ı n d a k i m u v a f f a k ı y y e t s i z l i k l e r l e f e l â ­ k e t l e r i n b a ş l ı c a âmilidir. Z â t e n i y i b i r d e v l e t - a d a m ı o l m a d ı ğ ı n ı v e b i l h a s s a b ü y ü k işlerdeki tecribesizliğini b i z z a t k e n d i s i de b u i l k s a d â r e t i n d e n s o n r a b i r a r a l ı k b u l u n d u ğ u A d l i y e n e z â r e t i n ­ d e n ç e k i l i r k e n y a z d ı ğ ı i s t i f â n â m e n i n s o n u n d a i ş t e ş ö y l e i'tirâf e t m e k t e d i r : « E k s e r - i e v k a a t ı m t a ş r a m e ' m û r i y y e t l e r i n d e g e ç m e s i y l e b u k a d a r k a r ı ş ı k işlerin içine g i r m e m i ş v e e m s â l i n i g ö r m e m i ş o l d u ğ u m d a n e f k â r v e i k t i d â r - ı â c i z â n e m e muvâfık ve müvâzin diğer b i r hidmet i h s a n buyurulması ümidine mütevessilen i s t i d ' â y - ı m e r h a m e t v e ş e f k a t - ı V e l i y y - i - n i ' m e t e m e c b u r i y y e t hâlinde b u l u n d u m » . H e r h a l d ç P a ş a ' n ı n b u a c ı i'tirâfı, a ş a ğ ı d a g ö r e c e ğ i m i z m e g a l o m a n i buhranların­ d a n â z â d e b u l u n d u ğ u b i r â n a t e s a d ü f etmiş o l s a g e r e k t i r . B u n o k t a d a u m u m i y y e t l e i t t i f a k e d i l i r : Meselâ müverrih Cevdet Paşa «Evzâ-ı n â b e c â v e a t v â r ı h o d - f ü r û ş â n e s i n d e n » v e ' b i l h a s s a « M ü b â l â t s ı z v e b i r işin s o n u n u s a y ­ m a z b i r zât» olduğundan, Mâbeyn müşiri v e B a h r i y e n â z ı n Eğinli S a i d P a ş a hatıratında «Şerr-ü-mekrinden,,, A l i S u â v i « H a d d i n i b i l m e z l i ğ i n d e n » , sadâreti z a -



240



K R O N



O



L O J Î



1872 =



1289



manında mektubçuluğunda bulunmuş olan M e m d u h Paşa «Lâübâliyâne t a v r ı m ­ d a n ve «Sellemehü-s-selâm tasvîr-i m e r â m ve ifâde-i k e l â m » eden «Bî-fütur bir zât» olduğundan, A b d u r r a h m a n Şeref «Ihtiyât-u-teenniye mültefit» olmadığın­ d a n v e « p e k ç o k işe b a ş l a r v e e h e m m i m ü h i m m e t a k d i m e t m e ğ i v e h a n g i l e r i n i n kolaylıkla k a b i l - i ikmâl olduğunu düşünmez» bir yaradılışta bulunduğundan, M a h m u d Celâlüddin P a ş a « C ü r ' e t - i m u h a r r i b e i l e ş ö h r e t - ş i â r o l u p h e r f i ' l - ü - a m e l d e n m ü l â h a z a - i z â t i y y e s i n e p e r e ş t i ş l e m ü s t e b i d - b i - r - r e ' y v e isti'lâya m â i l » o l d u ğ u n ­ d a n v e n i h a y e t I b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l de « H o d - s e r â n e v e s e r b e s t â n e a h vâl-ü-akvâl» i n d e n ve b i l h a s s a M i d h a t P a ş a ' m n bütün âşinâlarından b i z z a t işit­ t i ğ i n e g ö r e « ö n ü n ü a r d ı m g ö z e t m e z , y a p t ı ğ ı işten de dürlü z a r a r t e v e l l ü d e d e c e ğ i ­ n i düşünmez b i r zât olduğundan» bahsetmektedir. Yalnız b i r kaçını z i k r e t m e k l e iktifâ ettiğimiz b u g i b i mütâlâaların ne kadar h a k l ı o l d u ğ u n u a n l a m a k için M i d h a t P a ş a ' m n « T a b s ı r a - i i b r e t » v e « M i r ' â t - ı hay­ r e t » i s i m l e r i y l e i k i c i l t hâlinde n e ş r e d i l e n h â t ı r â t ı n a ş ö y l e b i r g ö z g e z d i r i v e r m e k bile kâfidir: Paşa'mn k e n d i k e n d i n e ne derece h a y r a n ve hattâ hürmetkâr olduğu her şeyden e v v e l « B e n » ve «Biz» g i b i müfred y a h u t cem'-i-mütekellim z a m i r l e r i k u l l a n m ı y a k a t ' i y y e n tenezzül e t m e y i p b i r şahs-ı-sâlisten bahseder gibi hep «Midhat P a ş a » ve hattâ «Müşârünileyh Midhat Paşa» demesinden anlaşılır! «Midhat Paşa Hazretleri» dememiş olmasına şükretmelidir! İşte b u hâlet-i-ruhiyyeden dolayı d e v l e t i n k e n d i s i y l e k a a i m olduğuna ve k e n d i s i o l m a z s a mem­ l e k e t i n h e m e n yıkılıvereceğine k a a n i ' d i r ! Meseâ S u l t a n H a m i d k e n d i s i n i h u d u d hâricine çıkarırken «Müşârünileyh M i d h a t p a ş a » Mâbeyn müşiri Eğinli Said Paşa'ya : E ğ e r b e n i b u r a d a n tard-ü-teb'id ederseniz a l i m a l l a h m e m l e k e t m a h v o l u r ! d e m i ş v e v a p u r a g ö t ü r ü l m e k ü z e r e s a r a y d a n ç ı k a r ı l ı r k e n de T ü r k m i l l e t i n i n a r ­ tık ölmüş olduğuna k a r a r v e r e r e k : — A l l a h r a h m e t eylesün b u m i l l e t e ! d e m e k t e n b i l e ç e k i n m e m i ş t i r : Y a l n ı z T ü r k i y e ' d e değil, A v r u p a ' d a b i l e d i r â y e t v e iktidarı k a d a r doğruluğu ve c i d d i y e t i y l e de mârûf o l a n Eğinli S a i d P a ş a ' m n h â ­ t ı r â t ı n a M i d h a t P a ş a ' m n b u sözlerini k a y d e d e r k e n h i ç b i r m ü b â l a g a y a k a p ı l m a ­ d ı ğ ı « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 197 n c i s a h i f e s i n d e M i d h a t P a ş a t a r a f m d a n bizzât t e ' y i d edilmiş olmasıyla sâbittir; «Müşârünileyh» k e n d i sözünü k e n d i hâtırâtına şöyle geçirmiştir : — Teessüf ederim k i Der-i-Saâdet'e avdetimde ne Şevketlü E f e n d i m i z i b u s a ­ r a y l a r d a v e n e de b u m ü l k ü y e r i n d e g ö r e m i y e c e ğ i m d e n v e e d i l e n h a t î â t m o l v a k t derecesi t a a y y ü n e d e r i s e de telâfi-i m â f â t m ü m k ü n o l m a y a c a ğ ı n d a n b u n l a r ı n a y n i y l e v e t a m a m i y l e H u z û r - ı - Ş â h â n e y e arzını r e c â e d e r i m ! H a l b u k i b i r müddet s o n r a A v r u p a ' d a n a v d e t i n d e pâdişâhı d a , sarayları d a , d e v ­ l e t i de h e p y e r l i - y e r i n d e b u l m u ş v e h a t t â ö y l e b u l d u ğ u için S u r i y e v e i z m i r v a l i ­ l i k l e r i n d e de b u l u n m u ş t u r ! H e r h a l d e b u ö l ç ü s ü z sözleri u l u - o r t a s ö y l i y e c e k k a d a r m e g a l o m a n i y e müptelâ o l a n b i r k i m s e için b a ş k a l a r ı n ı istihfâf e t m e k v e h a t t â k e n d i s i n i n b u g i b i p a t a v a t ­ sızlıklarına k a r ş ı ç o k sabırlı d a v r a n a n p â d i ş â h ı b i l e ş i f â h e n v e t a h r i r e n v e m i i k e r r e r e n t e c h i l , t e z y i f , t e h d i t v e h a t t â t a h k i r e d i v e r m e k işten b i l e değildir. M e ­ selâ « M ü ş â r ü n i l e y h » i n S u l t a n H a m i d ' e v e r d i ğ i t u h a f b i r « T a k r i r » i n «Tabsıra-i i b r e t » d e k i s u r e t i n d e b i r p â d i ş â h ı d e ğ i l , insanın e n y a k ı n v e e n s a m i m î dostunu b i l e çileden çıkaracak b i r takım hiddetli, şiddetli i h t a r l a r a tesadüf edilir ( S . 395) : . E v v e l â , Z â t - i - M ü î û k â n e l e r i n e âid o l a n v a z â i f - i h ü k ü m d â r â n e n i z i mutlaka bil­ m e l i s i n i z , zirâ bilcümle harekâtınızdan m i l l e t nazarında m e s ' u l olacaksınız! A d e t â b i r t e k d i r i andıran b u sert v e acı sözü i l k meşrutiyyetin i l k günlerinde s a r f d e d e n M i d h a t Paşa pâdişâhı t e c h i l e d e r k e n meşrutî r e j i m l e r d e hükümdarla­ rın değil, b i l - a k i s h ü k ü m e t l e r i n m e s ' û l i y y e t m e v k i i n d e bulunduklarının farkın­ d a bile olmadığını göstermiştir! B u v a z i y e t e göre S u l t a n H a m i d ' i n hatıratında paşanın Hukuk-ı-esâsiyye bilmediğinden bahsetmesine h a k vermemek kabil m i ­ d i r ? G e n e a y n i « T a k r i r » i n d e «Şevketlü efendi» sine ders v e r i p d u r m a k t a h e r n e ­ d e n s e d e v a m e d e n M i d h a t Paşa :



187*2 =



1289



OSMANLI



TARİHÎ



— Usûl-i meşveretle. idare o l u n a n b i r m i l l e t t e n i z a m nedir, b i l i r diye meydan o k u d u k t a n s o n r a : •



242 misiniz?



— Tâfsile hâcet y o k t u r ! d i y e birdenbire b a h s i k a p a t m a k t a ve ondan s o n r a d a henüz t a h t a çıkıp i s t e n i l e n , m e ş r u t i y y e t i i l k iş o l a r a k ilân e t m i ş o l a n p â d i ş â h ı işte ş ö y l e t a h k i r e t m e k t e d i r — H e n ü z dehşetli z e l z e l e l e r d e n m a h v - u - i n k ı r a z d e r e c e s i n i s a v u ş t u r a n b i n â y - ı d e s v l e t i t a ' m i r e çalıştığımız sırada s i z âdeta y ı k m a k i s t i y o r s u n u z d i y e b i l i r i m ! B ö y l e sözler y a l n ı z r e s m î â d â b a değil, â d â b - ı - m u â ş e r e t e b i l e m u g a y i r d i r : D ü n y a n m hiç b i r yerinde b i r hükümdarın tebaasından biri tarafından böyle azarlandığı görülmemiştir. :



S u l t a n H a m i d i n düşmanı ve Midhat Paşa'mn hayrânı olan Osman Nuıi Bey. « A b d ü l h â m î d - i Sânî v e d e v r - i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n b i r i n c i c i l d i n i n 185 i n c i s a h i f e s i n d e A v r u p a d e v l e t l e r i n e v e r i l e c e k b i r n o t a d a « G a y e t şiddetli b i r l i s a n k u l ­ l a n ı l m a s ı n ı » i s t i y e n M i d h a t p a ş a ' m n i'tidâl t a v s i y e e d e n p â d i ş â h l a H â r i c i y y e n â z m ı S a f v e t Paşa'ya ne k a d a r kızdığını anlatırken: « M i d h a t P a ş a ' m n lisânından A b d ü l h a m i d ' i n y ü z ü n e k a r ş ı m û c i b - i h a k a r e t b i r s ö z s â d ı r o l m u ş v e p â d i ş â h ı n u m û r - ı h ü k ü m e t t e t e c r i b e s i z o l d u ğ u n u i f â d e e t m i ş , ÖISN n u n üzerine A b d ü l h a m i d s a d r - ı - a ' z a m ı h e m e n h u z u r u n d a n çıkarıp Safvet Paşa'yz b i r müddet d a h a yanında alıkoymuş» dedikten s o m a , «Müşârünileyh» M i d h a t Paşanın-. « E v i n d e z i y â r e t i n e g e l e n u l e m â v e ricâl-i d e v l e t e k a r ş ı d a A b d ü l h a m i d hakkında. m u g a y i r - i hürmet ba'zı kelimât sarfetmiş» olduğundan b a h s e t m e k t e d i r ! işte bütün b u n l a r d a n anlaşılacağı g i b i M i d h a t P a ş a , m e r h u m Alî ve F u a d Paşalar tarzında t e m k i n l i , o l g u n , müdebbir ve muktedir b i r d e v l e t - a d a m ı değil, m a a t t e e s s ü f k e n d i n i p e k ç o k b e ğ e n i p v e d a i m a d e v a y ı n a s m d a görüp muasırlarına p e k yüksekten bakmış müteheyyiç bir şahsiyyettir. B u taşkın ve atılgan v e z i r i n devlet idaresi bakımından t e m s i l ettiği yegâne f i k i r , kendisinden çok evvel ortaya atılıp her türlü münakaşası yapılmış. olan, «Meşrutiyyet» f i k r i n d e n i b a r e t t i r : B u meselede büyük selefleri Alî ve F u a d P a ­ şalar g i b i o m u a z z a m Osmanlı imparatorluğunun bünyevî ve mahallî şeraitini millî h â k i m i y y e t esaslarıyla t e ' l i f e d e b i l e c e k t e h l i k e s i z b i r şekil b i l e düşünemeyip-A v r u p a p a r l m a n t a r i z m i n i o l d u ğ u g i b i t a k l i d e d i v e r m e k l e d e v l e t i n inhilâl v e i n ­ k ı r a z t e h l i k e s i n d e n d e r h a l k u r t u l u v e r e c e ğ i n i z a n n e t m i ş v e işte b u n d a n d o l a y ı m e ş ­ r u t i y e t i n ilânı ü z e r i n e h â r i c e n A v r u p a d e v l e t l e r i n i n artık müdâhâle siyasetindeki h e m e n e l ç e k i v e r e c e k l e r i n e , dâhilen m e m l e k e t i n b i r d e n b i r e k a l k ı n ı p k u v v e t l e n e c e ğ i ­ n e v e b i l h a s s a r e n g â r e n k ı r k l a r a türlü türlü d i l l e r e v e m u h t e l i f d i n l e r l e b i r sürft m e z h e p l e r e a y r ı l a n i m p a r a t o r l u k anâsırının O s m a n l ı l ı k esası e t r a f ı n d a b i r d e n b i r e kaynaşıp birleşivereceğine hükmetmiştir! Alî ve F u a d paşaların en k u v v e t l i c e p h e ­ l e r i n i teşkil e d e n s i y a s î t e c r i b e l e r i y l e m u h t e ş e m G a r p k ü l t ü r ü n d e n m a h r u m ola»;. M i d h a t P a ş a d ü n y a n ı n gidişini b i l e m a a t t e e s s ü f k a v r ı y a m a d ı ğ ı için «Osmanlılık» i s m i altında b i r n e v i m i l l i y e t l e r m i l l i y e t i k u r u l a b i l e c e ğ i n e k a a n i ' o l m u ş v e i ş t e hm k a n â a t i n d e n d o l a y ı T ü r k b a y r a ğ ı n ı n m i l l î s a f v e t v e k u d s i y y e t i n i b i l e ihlâle k a l k ı ş ­ m a k t a n çekinmemiştir! B u tüyler ürpertici fâciayı b i z z a t k e n d i s i öğüne öğüne anlatır! B o s n a - H e r s e k meselesi münâsebetiyle A v u s t u r y a Hâriciyye nâzın karat: A n d r a s s y ' n i n n e ş r e t t i ğ i b i r b e y a n n â m e d e hilâl i l e s a l i b i n b i r b a y r a k t a b i r l e ş e m i - • y e c e ğ i n d e n m e c â z î b i r şekilde b a h s e t m e s i n e k a r ş ı T ü r k b a y r a ğ ı n a h e m e n b i r i ı a g i l â v e e d i v e r e n M i d h a t P a ş a b u f e c î m â r i f e t i n i ' « T a b s ı r a - i i b r e t l i n i n 181 i n c i s a h i f e ­ s i n d e k e n d i s i n d e n a l e l - u s u l b i r şahs-ı-sâlis g i b i ' b a h s e d e r e k ş ö y l e n a k l e t m e k t e d i r : «Midhat Paşa mücerred b u da'vâyı mükezzib o l m a k v e e s e r - i fi'lîsini g ö s t e r m e k içün Hıristiyandan" b i r t a b u r gönüllü askeri teşkil ederek ve sancaklarında a y yıldızın y a n m a b i r de salîb ilâve e y l i y e r e k t â b û r - ı m e z k û r D e r - i - S a â d e t ' d e c ü m l e ­ n i n manzûr-u-meşhûdu o l d u k t a n sonra Niş fırka-i askeriyyesine göndermiştir»?! A ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u a t ı n ı n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a v e s i k a s ı y l â beraöer g ö r e c e ğ i m i z d i ğ e r b i r h a r e k e t i de f e c â a t d e r e c e s i i t i b a r i y l e b u b a y r a k f â c î a s m d a n a ş a ğ ı değildir : M i d h a t P a ş a T ü r k m e ş r u t i y y e t i n i A v r u p a d e v l e t l e r i n i n müşterek k e f a l e t i altına a l d ı r m a k t e ş e b b ü s ü n d e b i l e b u l u n m u ş s a d a h a m d o l s u n muvaffak



1872 =



K R O N O L O J İ



'242



olamamıştır. — Paşanın malî s e c i y y e s i r i n i e v v e l ,*, f ı k r a s i l e



1876=1293



için a ş a ğ ı d a 1 8 7 5 = 1 2 9 2



vukuatının



«30



mayıs»



ve



vukuatının «6



«4 h a z i r a n »



1289 Teş­



fıkralarına



'bakınız. A h m e d Şefik M i d h a t P a ş a ' m n parlaması, Niş eyâletiyle T u n a vilâyetindeki m u vaffakıyyeti üzerinedir: «Teşkil-i vilâyât» nizâmnâmesi yapılırken i s t a n b u l ' a ç a ğ ı rılıp B ü y ü k - F u a d P a ş a ' y a y a r d ı m e d e r e k g ö z ü n e g i r m i ş v e b i r k a ç sene sonra S u l t a n A z i z A v r u p a ' d a n d ö n e r k e n T u n a v i l â y e t i n d e k i i c r â a t ı n ı t a k d i r ettiği için, 1 8 6 8 = 1 2 8 4 v u k u â t m m «1 N i s a n » f ı k r a s ı n d a iptidaî b i r m i l l e t - m e c l i s i m â h i y y e t i n d e teşkil edildiğini g ö r d ü ğ ü m ü z b ü y ü k Ş û r â y - ı - d e v l e t k u r u l d u ğ u zaman riya­ s e t i n e ' t â y i n edilmiştir. F a k a t d e m o k r a s i y e d o ğ r u i l k a d ı m s a y ı l a n b u vazifedeki k e y f î i d a r e s i y l e lâübâlî h a r e k e t l e r i n e v e - b i l h a s s a s e r k e ş l i ğ i n e t a h a m m ü l edemiyen  l î P a ş a n i h a y e t k e n d i s i n i a z l e d i p B a ğ d a d valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş t ı r . 1 8 6 9 = 1 2 8 5 d e n 1 8 7 2 = 1 2 8 9 t a r i h i n e k a d a r ü ç sene B a ğ d a d ' d a k a l a n M i d h a t P a ş a h e m e n  l î P a ş a ' m n ö l ü m ü üzerine k e n d i s i için a r t ı k p â y ı t a h t t a r o l o y n a m a k imkânı hâsıl o l m a s ı n d a n , h e m M a h m u d N e d i m ' i n millî b i r f â c i a şeklini a l a n s a d â r e t i n i n bütün m e m l e k e t t e uyandırdığı u m u m î i n f i a l d e n istifâde e t m e k üzere isti'fâ edip i s t a n b u l ' a g e l m i ş s e de M a h m u d N e d i m P a ş a k e n d i s i n d e n k u ş k u l a n d ı ğ ı için h e m e n E d i r n e valiliğine tâyin e t t i r i p t e k r a r uzaklaştırmak istemiş, f a k a t b u tâyin­ d e n i k i g ü n s o n r a t e ş e k k ü r i ç i n h u z u r a ç ı k a n M i d h a t P a ş a S u l t a n A z i z ' e h â i n sadr-ı-: a ' z a m ı n bütün f e n a l ı k l a r ı m a n l a t a r a k kendi sadâretine yol açmıştır: M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n b u i l k sadâretindeki fenalıklarının e n mühimleri T a n z i m a t e s a s l a ­ rının y u k a r ı k i sene v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z k e y f î h ü k ü m l e r l e i h l â l i n d e n b a ş k a o n m i l y o n liralık b i r i s t i k r a z d a n « k o m i s y o n » i s m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını p i ş k e ş şeklinde g i z l i c e p â d i ş â h a t a k d i m e t m e s i v e b i l h a s s a R u s s e f i r i g e ­ n e r a l t g n a t i e v ' i n tâlimâtma u y a r a k R u m e l i demir-yollarınm inşaâtmı sekteye u ğ ratmasıdır: B u meselede yüz binlerce l i r a l a r döndüğünden bahsedilir. B i r t a r a f t a n y u k a r ı k i s e n e n i n «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r d ü ğ ü m ü z d e v l e t - a d a m l a r m m husûmetlerinden ve b i r t a r a f t a n d a halkın artık «Dilgir v e m ü teneffir» olmıya başlamasmdan telâşa düşen S u l t a n A z i z b i l h a s s a M i d h a t Paşa'yı dinledikten sonra M a h m u d N e d i m ' i fedâ etmiye k a r a r - vermiş ve nihayet b u gün kararını t a t b i k ederek M i d h a t Paşa'yı E d i r n e ' y e g i t m e d e n e v v e l Sadâret m a k a m ı n a getirmiştir. M a h m u d N e d i m ' i n b u i l k s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 8 E y l ü l = 22 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 10 a y , 24 g ü n s ü r m ü ş t ü r : G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için i . V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 237 n u m a r a y a b a k ı n ı z . Sbn-üI-Emin Mahmud Kemal'in hesabına göre M a h m u d N e d i m b u i l k sadâreti esnasında 5 S e r - a s k e r , 4 B a h r i y e , 4 A d l i y e ve 5 M a l i y e n â z ı n ile 6 Tophâne m ü ­ şiri, 5 S a d â r e t v e 6 S e r - a s k e r m ü s t e ş a r ı a z i l v e n a s b e t t i r m i ş t i r ! B i l h a s s a v a l i l e r i n d a m a taşma döndüklerinden b a h s e d i l i r : V a l i l i k l e r l e mutasarrıflıkların sık değiş­ m e s i , b u g i b i tebeddüllerin i r t i k â p v e i r t i ş â v e s i l e s i o l m a s ı n d a n d ı r ) .



7 Ağustos = 2 Cumâda-l-âhire, Çar?*aba: Kuzguncuk yangınıl ( B u gün K u z g u n c u k i s k e l e s i n i n yanında b i r yalıdan çıkan yangın Inâdiyye k a r a ­ k o l u n a k a d a r genişlİ3>erek altı y ü z d e n f a z l a e v v e y a l ı y ı « h a r â b e z â r » a ç e v i r m i ş t i r : B o ğ a z - i ç i ' n i n e s k i T ü r k ü s l û b u n d a k i z a r i f b i n â l a r m ı h e p işte b u b ü y ü k y a n g ı n l a r mahvetmiştir).



28 Eylül = 25 Keceb, Cumartesi : Mısır hıdivine hârici istikraz akdi salâhiyyetine âit ferman verilmesi. (istiklâl tmndaıı



h u l y â l a r ı u ğ r u n d a h a z i n e l e r s a r f e d i p d u r a n M ı s ı r hıdivi İ s m a i l p a ş a ' m n evvel verâset usulünü «Ekberiyyet» kaidesinden «Evlâdiyye» şekline



1873 =



1289



OSMANLI



TARİHİ



243



t a h v i l için i s t i h s a l ettiği f e r m a n l a v a l i l i k ü n v â n m m « H ı d i v » l i ğ e t a h v i l i hakkın­ d a aldığı d i ğ e r b i r f e r m a n için y u k a r d a 1866 = 1283 v u k u â t m m «28 M a y ı s » ve « 2 H a z i r a n » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . O t a r i h t e n s o n r a 5 S a f e r 1 2 8 4 ; = 8 H a z i r a n 1867 C u m a r t e s i g ü n ü e c n e b i d e v l e t l e r i y l e g ü m r ü k v e p o s t a işlerine âit « g a y r - i - s i y a s î » mukaveleler a k d i hakkında d a yeni bir i m t i y a z fermanı koparmış olan İsmail P a ş a ' m n a r t ı k e n m ü h i m h e d e f i hâricî i s t i k r a z s a l â h i y y e t i n i istihsâl e t m e k t i r B i r t a r a f t a n i ' m â r işleri v e b i r t a r a f t a n d a ç o k h e v e s l e n d i ğ i h ü k ü m d a r r o l ü n ü n f e v k a l â d e m a s r a f l a r ı harîs hıdivi ö t e d e n b e r i b ö y l e b i r i m t i y a z p e ş i n d e k o ş t u r m u ş sa da, b u n d a n evvel Âlî P a ş a ' m n şiddetli b i r ihtâriyle karşılaşmış ve hattâ « M i r ' â t - ı Hakikat»" e g ö r e : :



«Azli fiyîe



derecesine v a r a n tasavvurâta karşu L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v ü k e l â s ı n ı n sahâbetini k a z a n m ı ş »



hisâba



sığmaz



paralar



sar-



ve n i h a y e t Âlî P a ş a ö l d ü k t e n s o n r a « P â d i ş â h ı envâ'-ı t ü h a f - u - h e d â y â v e b î - h i s â b n ü k u d - u - e m v â l t a k d i m i y l e t a r a f ı n a c e l b » e t t i k t e n b a ş k a « V ü k e l â v e ricâl-i d e v l e t den l ü z u m l u l ü z u m s u z p e k ç o k zâti dahî ı t m â ' » e t m i ş t i r : H â r i c î i s t i k r a z s a l â h i y y e ­ t i n e âit f e r m a n ı işte b u s â y e d e k o p a r a n i s m a i l P a ş a ' m n : « B u alış verişler e s n â s m d a k u r e n â y - ı - p â d i ş â h î d e n z ü f e h â y a y ü z e r , y ü z ellişer b i n l i r a »



akl-u-fikri



bir



para



değmiyen



d a ğ ı t t ı ğ ı n d a n b i l e b a h s e d i l i r ! Y a l n ı z S a d r - ı - a ' z a m M i d h a t P a ş a i'tirâz e d i p i l k ö n c e m ü p h e m b i r f e r m a n v e r d i r m i ş s e de i s m a i l P a ş a k a b u l e t m e d i ğ i için p â d i ş â h n i ­ h a y e t hıdivin istediği g i b i b i r f e r m a n y a z d ı r m ı ş v e artık M i d h a t p a ş a d a ses ç ı ­ k a r m a m ı ş t ı r . B u n d a n s o n r a 13 R e b î ' ü l - â h i r 1 2 9 0 = 1 0 H a z i r a n 1873 Salı g ü n ü İ s m a i l P a ş a ' m n o t a r i h e k a d a r t e d r i c e n istihsâl e t t i ğ i i m t i y a z l a r ı n h e p s i n i birden te'yid eden b i r f e r m a n d a h a verilmiştir).



19 Teşrinievvel = 16 Şa'ban, Cumartesi: Midhat Paşa'mn Mütereim-Rüşd.ü Paşa'mn üçüncü sadâreti,,



azliyle



( B u d e ğ i ş i k l i ğ e b a ş l ı c a ü ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) M i d h a t P a ş a ' m n huzura çıktıkça «Lâübâliyâne» h a r e k e t l e r d e bulunması, «Atvâr-u-güftârı h o ş a gitmemesi» ve b u yüzden s a r a y d a dedikoduya m e y d a n v e r m e s i , 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a M ı s ı r hıdivine verildiğim gördüğümüz i s t i k r a z fermanına bidayette muhâlefet etmiş o l m a s ı , 3) O sırada d e v l e t i n i k i m i l y o n altınından f a z l a b i r b ü d c e a ç ı ğ ı b u l u n d u ğ u h a l d e A v r u p a d a n istikrâz ettiği o n m i l y o n l i r a sayesinde sahte b i r büdce t e r t i b e t t i r i p p â ­ dişâhı a l d a t a r a k v â r i d â t ı m a s â r i f t e n b e ş y ü z k ü s u r b i n l i r a f a z l a g ö s t e r m i ş ve h a t t â i s t i k r a z k o m i s y o n u n â m i y l e a y ı r d ı ğ ı y ü z b i n altını d a e l altından saraya t a k d i m e t m i ş o l a n M a h m u d N e d i m ' i n s u k u t u üzerine M i d h a t P a ş a ' m n arzettiği hakikî büdce v a z i y e t i karşısında şaşalıyan pâdişâhın p a ş a y a inanmaması n i h a y e t a z l i y l e neticelenmiştir. M i d h a t P a ş a ' m n b u i l k s a d â r e t i b u s e n e n i n 31 T e m m u z = 25 C u m â d a - l - û l â Ç a r ş a n b a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 2 a y , 19 g ü n s ü r m ü ş t ü r : S u l t a n H a m i d d e v r i n d e k i i k i n c i sadâreti için a ş a ğ ı d a 1 8 7 6 = 1 2 9 3 v u k u â t m m «19 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



1873 = 1289 15 Şubat = 17 Zülhicce, Cumartesi: Mütercim-Rüşdü Paşa'mn azliyle Ser-asker Sakızlı Ahmed Es'ad Paşa'mn ilk sadâreti. ( A z l e sebeb o l a r a k d a l k a v u k v e h a f i f m e ş r e p M a h m u d N e d i m ' i n t e k â p û y a a l ı ş ­ tırdığı s a r a y m u h i t i n d e M ü t e r c i m ' i n a ğ ı r - b a ş l ı l ı ğ ı a r t ı k g i r a n g e l m i y e b a ş l a d ı ğ ı n ­ d a n b a h s e d i l i r ; İ b n - ü î - E m i n ' i n k a y d e t t i ğ i b â z ı r i v a y e t l e r e g ö r e de i n g i l t e r e ' y e ı s ­ m a r l a n a n zırhlıların t a k s i t l e r i ö d e n m e m i ş olması v e y a h u t M ı s ı r hıdivi İsmail P a ş a ' m n entrikaları d a b a ş l ı c a s e b e b l e r d e n d i r ; R ü ş d ü P a ş a m ı n b u ü ç ü n c ü sadâ­ r e t i yukarıki fıkra t a r i h i n d e n i t i b a r e n 3 ay, 27 gün sürmüştür.



244



K



R O N O L O J i



1874 =



1290



Sakızlı-Es'ad Paşa kolağası M e h m e d A ğ a isminde b i r i n i n oğludur: İlkönce B ü yük-Puad p a ş a ' m n teveccühünü k a z a n a r a k himâyesine m a z h a r olmuş, s o n r a a t a şemiliterlikle b u l u n d u ğ u P a r i s s e f a r e t i n d e S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e d i l i p o t t u n d a g ö z ü n e g i r m i ş v e « S â y e - i Ş â h â n e d e » ç a b u k p a r l ı y a r a k 44 - 45 y a ş l a r ı n d a S a d r - ı a ' z a m o l m u ş t u r . İkinci s a d â r e t i için a ş a ğ ı d a 1875 = 1292 v u k u â t m m « 2 6 N i s a n » fıkrasına bakınız).



1873 = 1290 15 Nisan = 16 Saf er, Salı: Sakîziı-Es'ad Paşa'mn azliyle Mâliye nazırı Şirvânî-zâde Mehmet Rüşdü Paşa'mn sadâreti. ( Y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 28 g ü n s a d â r e t t e b u l u n a n E s ' a d P a ş a ' m n a z l i n e sebep, S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i v e a d a m ı o l m a s ı n a tahammül e d e m i y e n v e k ı d e m s i z l i ğ i n i de i s t i h f a f e d e n b â z ı v ü k e l â n ı n a l e y h i n e i t t i f a k e t m i ş olmalarıdır. M a h m u d N e d i m ' i n de d ü ş m a n l a r ı o l a n b u müttefikler Ser-asker Hüseyn A v n i , Mâliye n â z ı n Şirvânî-zâde Rüşdü ve A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşa'lardır. 1871 = 1288 v u k u a t ı n ı n « 2 5 E y l ü l » fıkrasında bunlardan Şirvâni-zâde'nin A m a s y a ' y a v e H ü s e y n A v n i ' n i n de İ s p a r t a ' y a n e f y e d i l d i k l e r i n i g ö r m ü ş t ü k : M a h ­ m u d N e d i m ' i n a z i m d e n dört g ü n evvel artık m e v k i i t a m a m i y l e sarsılmış olduğu s ı r a d a 1 8 7 2 = 1 2 8 9 s e n e s i 26 T e m m u z i = 2 0 C u m â d a - l - û i â C u m a g ü n ü h e r i k i s i b i r ­ den afvedilmiş, Hüseyn A v n i ilkönce İzmir valiliğine gönderildikten s o n r a B a h r i y e nâzırlığı i l e i s t a n b u l ' a getirilmiş v e b i r a z s o n r a d a E s ' a d Paşa Sadr-ı-a'zam o l u n c a Ser-askerliğe geçirilmiştir; Şirvânî-zâde ise evvelâ O r m a n v e Maâdin v e ondan s o n r a d a Mâliye nezâretine tâyin edilmiştir. B u n l a r m d a h a o z a m a n l a r d a n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i tasarlamıya başladıkl a n n d a n b a h s e d i l i r : Sadâret makamında E s ' a d Paşa g i b i pâdişâhın sâdık b i r « b e r k e ş î d e » s i n e t a h a m m ü l e d e m e m e l e r i n i n e n m ü h i m s e b e b i işte b u v a z i y e t t e g ö s t e r i l e ­ b i l i r . M a h m u d Celâlüddin Paşa'mn r i v a y e t i n e g ö r e H ü s e y n A v n i Paşa: «Sarây-ı pâdişâhîde meclûbesi o l a n Hazînedar-Kalfa'yı v e Ser-kurenâ Hâfız-Mehm e t B e y ' i ı t m â ' ile» E s ' a d Paşa'yı a z l e t t i r i p müttefiki o l a n Şirvânî'nin sadâretini t e ' m i n etmiştir. A z i l t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 n u m a r a y a b a k ı n ı z . A m a s y a ' d a t a v a t t u n etmiş Şirvan Türklerinden büyük mutasavvıf İsmail Sirâcüdd i n ' i n oğlu o l a n M e h m e t Rüşdü Paşa i l m i v e i k t i d a r i y l e mâruftur:- Hayatının e n m ü h i m hatâsı, s ü r e t - i - h a k t a n g ö r ü n e n H ü s e y n A v n i ' n i n n e m â h i y e t t e b i r t i p o l ­ duğunu ç o k g e ç anlamış olmasında gösterilebilir: Aşağıki fıkraya bakınız. — Şirvâni-zâde Rüşdü Paşa'ya nisbetle adaşı Mütercim-Rüşdü Paşa'ya «Büyük-Rüşdü



Paşa» d e n i l i r ) .



1874 = 1290 13 Şubat = 25 Zülhicce, Cuma: Sadr-ı-a'zam Şirvâ-nf-zâde Rüşdü Paşa'mn azli. ( A z l i n sebebi, S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i meselesinde müttefikleri Hüseyn A v n i ve M i d ­ h a t P a ş a l a r ı n k e n d i s i n i b i r âlet o l a r a k k u l l a n m a k i s t e d i k l e r i n i n i h a y e t a n l a m ] y a b a ş l ı y a n Ş i r v â n î - z â d e ' n i n işi s a v s a k l a m a s ı n d a n v e M i d h a t P a ş a ' y ı d a Selânik v a ­ liliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m ı ş o l m a s ı n d a n ş ü p h e v e e n d i ş e y e düşen H ü s e y n A v n i p a ş a ' m n pâdişâha alel-usul sûret-i-haktan görünerek b i r takım t e z v i r a t t a bulunmuş olmasıdır : Meselâ Şirvâni-zâde'nin v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' y e mütemâyiî olduğundan, Kanun-ı-esasî tarafdarlığından v e hattâ hal'e bile teşebbüs e t m e k i s t e ­ diğinden bahsetmiş olduğu r i v a y e t e d i l i r ; b u suretle Hüseyn A v n i k e n d i g a r a z ı m Şirvânî-zâde'ye isnâd etmiş d e m e k t i r !



1874



—



1290



OSMANLI



TARİHİ



245



M i d h a t Paşa'mn «Tabsıra-i ibret» i n e göre «Havâss-ı vükelâ beyninde» v a z i y e t i k u r t a r m a k için m e ş r u t i y y e t t e n b a ş k a ç â r e o l m a d ı ğ ı « M ü t t e f i k a n t e s l î m » e d i l m i ş s e de p â d i ş â h ı k u ş k u l a n d ı r m a m a k i ç i n ş i m d i l i k b â z ı « K a v â n i n v e n i z â m â t v a z ' ı n a dâir b i r l â y i h a » y a z ı l m a s ı n a v e b u n u d a k e n d i s i n i n y a z m a s ı n a k a r a r v e r i l m i ş , Ş i r ­ v â n î - z â d e b i r g ü n h u z u r d a b u l â y i h a m e s e l e s i n i a ğ z ı n d a n k a ç ı r m ı ş v e işte b u n u n üzerine M i d h a t P a ş a Selâniğ'e gönderildikten s o n r a Rüşdi P a ş a d a azledilmiştir. F a k a t h e r halde Hüseyn A v n i ' n i n tezvirâtı m u h t e l i f r i v a y e t l e r l e sâbit v e m u h a k ­ kaktır. Ş i r v â n - ı - z â d e ' n i n s a d â r e t i y u k a r ı k i f ı k r a t a r i h i n d e n i t i b a r e n 9 a y , 29 g ü n s ü r m ü ş ­ t ü r ; G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâflar için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 2 4 0 v e 2 4 1 n u m a ­ r a l a r a v e Şirvânî'nin e n c â m ı için de a ş a ğ ı k i f ı k r a y a b a k ı n ı z ) .



15 Şubat = 27 Zülhicce, Pazar: Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'mn sadâreti. ( S e r - a s k e r l i k de u h d e s i n d e k a l m a k ş a r t i y l e S a d r - ı - a ' z a m o l a n H ü s e y n A v n i P a ş a İ s p a r t a vilâyetinin Ş a r k î - K a r a a ğ a ç k a z â s m a tâbi' Avşâr nâhiyesinin Gelendos köyündendir : îbn-ül-Emir M a h m u d K e m a l ' e göre soy-adı «Odabaşı-zâde» d i r v e babası d a bâzı eşrâfın uşaklığında bulunmuş o l a n « E ş e k - A h m e d » i s m i n d e b i r i d i r . İnsan t a n ı m a k t a F u a d P a ş a ' d a n ç o k m â h i r o l a n  l î P a ş a b u i k i y ü z l ü v e h a t t â i k i y ü z yüzlü Hüseyn A v n i ' d e n hoşlanmadığı halde F u a d Paşa himâye ettiği için i l e r l e m e s i n e m â n i ' o l m a m ı ş v e işte o s â y e d e H ü s e y n A v n i d a h a  l î p a ş a z a m a ­ n ı n d a b i l e S e r - a s k e r l i ğ e k a d a r y ü k s e l m i ş t i r . S u l t a n A z i z ' i n de b u a d a m d a n ö t e denberi nefret ettiği muhakkaktır : B u n e f r e t i n sebebi, Hüseyn A v n i ' n i n a l a y günlerifide s a r a y k a d ı n l a r ı n a â i d b i r k ü l h a n b e y i g i b i s ö z atıp sarkıntılık e t m e k t e n çekinmemesinde, sarayın Hazinedar-kalfalarmdan biriyle gizli münâsebetlerde bulunmuş olmasında ve hattâ A b d u r r a h m a n Şerefin «T.T'E.M.» n d a «Sultan Abd-ül-Aziz'in vefâtı i n t i h a r mı, k a t i l m i ? » serlevhasıyla neşrettiği etüdlerdeki ifâdesine n a z a r a n „Kadm-Efendilerden b i r i y l e münâsebeti» n d e gösterilir. Âlî P a ­ ş a d e v r i n d e S u l t a n A z i z işte b u n d a n d o l a y ı H ü s e y n A v n i ' y i n e f y e t t i r m e k istemiş­ se de büjnik S a d r - ı - a ' z a m T a n z i m a t esaslarına g ö r e h i ç k i m s e y e «bilâ-muhâkeme» c e z â v e r i l e m i y e c e ğ i için m u v â f a k a t e t m e m i ş t i r . Y u k a r d a 1871 = 1288 v u k u â t m m «25 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z veçhile,  l î P a ş a ' d a n s o n r a iş b a ş ı n a gelen M a h m u d N e d i m ' i n Hüseyn A v n i ' y i derhal a s k e r l i k t e n tardettirip hemen İspar­ t a ' y a sürdürebilmesinde bu vaziyetin h e r halde büyük b i r te'siri o l m a k lâzımg e l i r . P a d i ş a h ı n b u haklı n e f r e t v e h u s û m e t i n e r a ğ m e n b u s e f e r S e r - a s k e r l i ğ e i l â ­ v e t e n s a d â r e t i de y a k a l a m ı y a muvaffak olması, yukarıki fıkrada gördüğümüz tezvirâtmdan ve b i l h a s s a Şirvâni-zâde vesaire g i b i r a k i p l e r i n i hal'e teşebbüsle i t hâm ederek S u l t a n A z i z ' i n gözüne, girmiş olmasındandır! Hattâ o r d u k e n d i elinde bulundukça pâdişâha hiç b i r z a r a r gelmiyeceği hakkında te'minat vermiş olduğun­ d a n b i l e b a h s e d i l i r ! B i r t a r a f t a n de tıpkı M a h m u d N e d i m gibi saraya Harbiye tahsisatından mühim p a r a l a r ayırıp e l altından t a k d i m e t m e k t e de k u s u r e t ­ memiştir. İ n s a n l ı ğ ı n b e l l i başlı f a z i l e t l e r i n d e n t a m a m i y l e m a h r u m o l a n v e s o n s u z k i n i y l e garazından ve bilhassa h u d u t s u z ihtirâsmdan başka hiç b i r hisse ve f i k r e tâbi' o l m ı y a n b u m u k a d d e s a t s ı z a d a m ı n S a d â r e t m a k a m ı n d a i l k işlerinden b i r i , « S ı r r - ı ser-beste-i hal'e» vâkıf o l a n selefi Şirvânî-zâde Rüşdü Paşa'yı H a l e b valiliğiyle i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmak olmuştur: B i r a z s o n r a H i c a z valiliğiyle H a l e b ' d e n de t e b ' i d e d i l e n Ş i r v â n î - z â d e 1291 p= 1874 s e n e s i 11 Ş a ' b a n = 2 3 E y l ü l . Ç a r ş a n b a g ü n ü T â i f ' d e K a r a - h u m m â d a n y a h u t k a l b s e k t e s i n d e n ö l m ü ş t ü r . İşte b u s u r e t l e i s ­ t a n b u l ' d a k o r k u s u z c a hükümeti eline a l a n ve Sadâretle Ser-askerliği c e m ' e d e r e k «Mutlak-ul-inân» k a l a n Hüseyn A v n i , pâdişâhtan aldığı k u v v e t l e pâdişâha karşı h a r e k e t e kalkışıp ara-sıra A l e m d a ğ ı kasrına giden S u l t a n A z i z ' i suvâri kuvvet­ l e r i y l e s a r d ı r a r a k h a l ' e t m e k i s t e m i ş s e de p â d i ş â h ı n o r a d a b i r g e c e d e n f a z l a k a l -



246



K R O N O L O J İ



1875 •=: 1292



m a m a s ı b u t e ş e b b ü s e m â n i ' o l m u ş v e n i h a y e t M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ât-ı H a k i k a t » i n d e a n l a t t ı ğ ı n a g ö r e : « B a ' z ı m a h r e m l e r d e n m e s m û ' o l d u ğ u üzre S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i t e s m i m k â s d m d a dahî b u l u n u p a n c a k b u c i n a y e t i n i c r â s m a p â d i ş â h ı n h a r e k â t - ı i h t i y a t k â r â n e s i m e y ­ d a n bırakmamıştır». M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m b u k a y d i p e k y a b a n a a t ı l a c a k b i r r i v a y e t d e ğ i l d i r Çünkü v a k t i y l e Âlî P a ş a ' n m kâtipliğinde bulunduğu z a m a n H ü s e y n A v n i ' n i n G i ­ r i t v a l i ve kumandanlığını te'mine çalışmış o l a n Fransız m u h a r r i r l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde musulman» i s m i n d e k i eserine geçirdiği şâyân-ıd i k k a t b i r hâtırası d a b u mühim rivaj^eti t e ' y i d e t m e k t e d i r : M a h m u d N e d i m ' i n sadâretinde İsparta'ya nefyedildceği z a m a n ziyâretine- gelen M i s m e r ' e b i r daha iş b a ş ı n a g e l i r s e g a f i l a v l a n m ı y a c a ğ ı m s ö y l i y e n H ü s e y n A v n i ' n i n p a d i ş a h t a n b a h ­ sederken sesini dolduran k i n ve g a r a z tonu Fransız m u h a r r i r i n i n d a i m a kulağında k a l m ı ş v e h a t t â M i s m e r s o n r a d a n S u l t a n A z i z ' i n b a ş ı n a g e l e n bütün felâketleri işte b u n u n l a i z a h e t m i ş t i r . — G ü n t a r i h i n d e k i ihtilâf için « V e z i r - i - a ' z a m l a r » c e d v e l i n d e 242 n u m a r a y a b a k ı n ı z ) . :



1875 =



1292



13 Nisan = 7 Rebî'ül-evvel, Salı: Hersek isyanı. (1870 F r a n s ı z - A l m a n h a r b i n d e n s o n r a F r a n s a ' n ı n e s k i şevket ve ehemmiyetini kaybetmesi v e İ n g i l t e r e ' n i n de k ı t ' a işleriyle e s k i s i k a d a r a l â k a d â r olmamıya başlaması Avrupa'yı ü ç i m p a r a t o r l u k n ü f u z u - altında b ı r a k m ı ş t ı r : F a k a t b u n l a r a r a s ı n d a b i r ç o k ihtilâf s e b e p l e r i v a r d ı r ; b u g i b i s e b e p l e r i n kanlı n e t i c e l e r ver­ m e s i n i önleyip müşterek menfaatler üzerinde el-birliği etmek istiyen Rusya i m p a r a t o r u i k i n c i Alexandre, A v u s t u r y a i m p a r a t o r u B i r i n c i François-Joseph ve A l m a n y a i m p a r a t o r u B i r i n c i W i l h e l m / G u i l l a u m e 1872 d e n i t i b a r e n h e r s e n e B e r ­ l i n , V i y a n a , P e t e r s b u r g v e s â i r e d e v e n i h a y e t b u s e n e de A v u s t u r y a ' n ı n R e i c h s t a d t şehrinde mülâkatlar yapmışlar ve b i l h a s s a b u son mülâkata R u s baş-vekili prens Gortchakov/Gorçakof, A v u s t u r y a baş-vekili k o n t A n d r a s s y / A n d r a ş i ve Almanya baş-vekili p r e n s B i s m a r c k g i b i A v r u p a s i y a s e t i n i n en m ü h i m şahsiyyetleri de işti­ r a k etmişlerdir. K o n u ş u l a n m e s e l e l e r i n en m ü h i m m i Ş a r k m e s e l e s i d i r : G o r ç a k o f ' u n teklifiyle v a ­ rılan k a r a r , O s m a n l ı i d a r e s i n d e k i H ı r i s t i y a n unsurlarının m u h t e m e l i s y a n hare­ k e t l e r i n e karşı «Adem-i müdâhale» kararıdır; Rusya'nın b u n d a n maksadı, kendi teşvikiyle R u m e l i ' n i n h e r tarafında çıkacağından e m i n olduğu büyük isyanlar karşısında âciz k a l a c a ğ ı m t a h m i n ettiği Bâb-ı-Alî'nm hiçbir t a r a f t a n v e b i l h a s s a b i r çok islâv tebaası b u l u n a n A v u s t u r y a ' d a n h e r h a n g i b i r müzâharet görmesine m e y d a n v e r m e m e k t i r , i t a l y a tarafındaki arâzi z â y i â t ı m ötedenberi Bosna-Hers e k ' i n i l h â k ı y l a telâfi e t m e k v e h a t t â Selânik l i m a n ı n a b i l e i n m e k i s t i y e n A v u s ­ t u r y a ' n ı n o s ı r a d a İ s l â v c ı l ı ğ a k a l k ı ş m a s ı işte b u n d a n d ı r . Merkezleri Rusya'da b u l u n a n islâv c e m i y e t l e r i n i n Bosna-Hersek, Karadağ, Sır­ b i s t a n ve B u l g a r i s t a n Hıristiyanlarmı T ü r k i d a r e s i n e karşı ayaklandırmak için u z u n z a m a n d a n b e r i s a r f e t t i k l e r i f a a l i y e t l e r son z a m a n l a r d a büsbütün hızlanmış, bütün b u m e m l e k e t l e r e e l altından p a r a , silâh v e m ü h i m m a t y a r d ı m l a r ı y a p ı l ­ mış, Sırbistan ve K a r a d a ğ p r e n s l i k l e r i kanlı r o l l e r i n e hazırlanmış v e b i r t a r a f t a n da Avusturya imparatoru Bosna-Hersek Hıristiyanlarının g i z l i c e gönderdikleri b i r h e y ' e t e ü m i t v e r i c i s ö z l e r s ö y l e m i ş t i r : H e r s e k ı s y â m işte b u s i y a s î v a z i y e t i n ilk neticesidir. Dağlık yerlerde cereyan ettiği ve m ü t e m a d i y e n h â r i ç t e n t a k v i y e edildiği için Osmanlı a s k e r i n i u z u n uzadıya işgal eden b u meşhur i s y a n , B o s n a vilâyetinin H e r s e k s a n c a ğ m d a k i N e v e s i n j e î = N e v e s i n k a z â s ı H ı r i s t i y a n l a r m d a n 120 y a h u t 160 v e y a h u t 360 kişinin b u g ü n K a r a d a ğ ' a g e ç i p P r e n s N i k i t a / N i c o l a s ' y a dehâlet e t ­ m e l e r i y l e i l k ö n c e siyasî b i r h a r e k e t ş e k l i n d e b a ş l a m ı ş s a y ı l ı r : B u âsi mülteciler prense « A g n â m resmi» ile «Bedel-i askerî»nin ağırlığından ve Osmanlı z a b t i y y e —



1875 =



OSMANLI



1292



247



TARİHİ



jandarmasının zulmünden şikâyetle v e r g i l e r i n t a h f i f i n i ve jandarmanın d a y e r l i ­ l e r d e n teşkilini istemişlerdir. P r e n s N i c o l a s b u m e t â l i b i i s t a n b u l ' d a k i e n t r i k a l a r r y l a meşhur R u s s e f i r i i g n a t i e v vâsıtasıyla Bâb-ı-Âlî'ye bildirmiş, mültecileri k e n d i s i besliyemiyeceği için afvedilmek şartiyle avdetlerine müsâade edilmesini rica etmiş ve Hüseyn A v n i ' d e n s o n r a k i Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa d a avdet müsâadesini v e r i p d i ğ e r t a l e p l e r i n i n t e d k i k edileceğini bildirmiştir. İşte b u n u n ü z e r i n e b ü s b ü t ü n ş ı m a r m ı ş b i r h a l d e N e v e s i n ' e g e l e n a z g ı n m ü l t e c i l e r halkı ayaklandırmıya kalkışmışlar ve b u senenin 5 H a z i r a n = l Cumâda-l-ûlâ C u ­ m a r t e s i günü b i r k e r v a n zabtedip b i r kaç j a n d a r m a öldürmek ve N e v e s i n müdürü­ n ü de o r a d a n k a ç ı r m a k s u r e t i y l e i l k kanlı h a r e k e t l e r i n e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . B u n u t â k i b e d e n h a r e k e t l e r a r t ı k a s k e r î m ü s â d e m e l e r ş e k l i n d e d i r : 23 T e m m u z .=. 19 C u m â d a - l - â h i r e C u m a g ü n ü S t o l a t z = İ s t o l ç a ve B i l e k - B i l e k e arasındaki D a b a r = D a b r a ' d a v e e r t e s i g ü n de N e v e s i n ' d e y a p ı l a n m ü s a d e m e l e r üstün k u v v e t l e r i n d a n dolayı âsilerin m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e neticelenmiş, H e r s e k ' d e k i Türk a s k e r i n i n azlığından dolayı T e m m u z = C u m â d a - l - â h i r e sonlarına k a d a r h e r t a r a f k a n v e ateş içinde k a l m ı ş v e b i l h a s s a s a n c a k m e r k e z i o l a n M o s t a r ' d a n A v u s t u r y a h u d u d u n a k a d a r b ü t ü n m e m l e k e t b ü y ü k b i r i s y a n sâhası hâline g e l m i ş t i r . O s ı r a d a B o s n a valiliğinde b u l u n a n M ü ş i r D e r v i ş P a ş a B â b - ı - Â l î ' d e n h e m asker,., h e m t â l i m a t i s t e m i ş s e de kararsız ve müvesvis b i r zât olan Sadr-ı-a'zam E s ' a d Paşa bu meselenin Karadağ'la b i r harbe y o l açabileceğini ve öyle b i r harbe de Rusya'nın karışmak ihtimâlini d ü ş ü n e r e k ı s y â n m k u v v e t y e r i n e n a s i h a t l e yatışt ı r ı l m a s m ı e m r e t m i ş , f a k a t n a s i h a t d i n l i y e n o l m a d ı ğ ı için v a l i k u v v e t istemekte ı s r â r e d i n c e u z u n b i r m u h â b e r e b a ş l a m ı ş v e işte b u s u r e t l e k a y b e d i l e n v a k i t t e n i s t i f â d e e t m e k t e h i ç k u s u r e t m i y e n âsiler f ı r s a t k a ç ı r m a y ı p teşkilâtlarını i k m â l e t t i k t e n başka y o l l a r d a m e t e r i s l e r açmışlar, en mühim askerî noktaları tutmuşlar ve nihayet T e m m u z \— C u m â d a - l - â h i r e sonlarında Herseğ'in cenubugarbîsinde, K a r a d a ğ h u d u d u civârında ve e n m ü h i m yolların kavşağında b u l u n a n T r e b i n j e t = T r e b i n k a s a b a s ı n ı m u h â s a r a etmişlerdir. B â b - ı - Â ! î işin e h e m m i y e t i n i a n c a k işte b u m u h â s a r a ü z e r i n e a n l a m ı y a b a ş l a m ı ş v e A ğ u s t o s = R e c e b ayı içinde mecmûu 4200 k i ş i d e n i b a r e t b i r t a k ı m y a r d ı m k u v v e t l e r i s e v k e t m i ş t i r . O sırada B o s n a - H e r s e k nüfusu b i r m i l y o n i k i yüz b i n gösterilir: Bunun 515 b i n i O r t o d o k s o l m a s ı n a m u k a b i l 685 b i n i M ü s l ü m a n d ı r ; f a k a t zahiri ekseriyetin M ü s l ü m a n l a r d a o l m a s ı n a m u k a b i l , v i l â y e t i n b i r t a r a f t a n Sırbistan v e K a r a d a ğ ' l a v e b i r t a r a f t a n d a A v u s t u r y a ' n ı n İslâvlarla m e s k û n D a l m a ç y a ve Hırvatistan g i b i eyâletleriyle m u h â t o l m a s ı v e b i l h a s s a K a r a d a ğ ' l a S ı r b i s t a n ' d a n m ü t e m â d i y e n sarkıp gelen g ö n ü l l ü k u v v e t l e r i n i n âsileri t a k v i y e e d i p d u r m a s ı v e h a t t â M o s k o ­ v a ' d a n b i l e p a r a , silâh v e z â b i t g ö n d e r i l m e s i ı s y â n m m ü z m i n l e ş m e s i n e sebeb o l ­ m u ş , h e l e 16 A ğ u s t o s •— 14 R e c e b P a z a r t e s i g ü n ü n d e n i t i b a r e n B o s n a H ı r i s t i y a n ­ larının d a a y a k l a n m ı y a b a ş l a m a s ı işin v e h â m e t i n i b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş t ı r . K a r a d a ğ ' l a Sırbistan r e s m e n b î t a r a f k a l m ı ş l a r s a d a a s k e r î hazırlıîkarmda tabi? k u s u r etmemişlerdir. B i l h a s s a R u s propagandasının t e ' s i r i y l e A v r u p a matbuatın­ d a mesele büsbütün i'zâm edilip Şark-Hıristiyanlığının Müslüman-Türk zulmüne d a h a f a z l a d a y a n a m ı y a c a ğ ı şeklinde m ü h e y y i ç y a z ı l a r neşrine b a ş l a n m a s ı , y u ­ k a r d a el-birliğinden b a h s e t t i ğ i m i z ü ç i m p a r a t o r l u k t a n b a ş k a F r a n s a v e i t a l y a ' n ı n b i l e o n l a r l a b e r a b e r m e s e l e y l e a l â k a d â r o l m a s ı n a sebeb o l d u ğ u için B â b - ı - Â l î ç o k çetin b i r v a z i y e t l e k a r ş ı l a ş m ı ş t ı r . H e r s e k ı s y â n ı n m a s k e r î v e siyasî i k i c e p h e s i vardır: Askerî bakımdan âsilerin mütemâdiyen gördükleri hârici yardımlar sebebiyle H e r s e k sancağı Türklerin y e r l i Hıristiyanlardan başka Sırplar ve Karadağlılarla d a mücâdele meydanı hâline gelmiş, A n a d o l u ' d a n ve R u m e l i ' d e n mütemâdiyen k u v v e t l e r sevkedilmiş, a z z a ­ m a n d a d ö r t k u m a n d a n değiştirilip D e r v i ş P a ş a ' n m y e r i n e A h m e d Hamdı paşa, onun yerine R a u f Paşa ve nihayet bunun da yerine sonradan «Gazi» ünvânmı a l a n A h m e d M u h t a r Paşa gönderilmiş, f a k a t bütün b u n l a r a r a ğ m e n ' müzminleşen kanlı i s y a n , a ş a ğ ı k i sene v u k u â t ı m n «2 T e m m u z » fıkrasında göreceğimiz SırbistanKaradağ muharebesine k a d a r sürüncemede kalmıştır. Hersek



ısyânmm



siyâsî



cephesi



için



aşağıda



bu senenin



«20



Ağustos»



fıkrasıyla



:248



K R O N O L O J İ



1875 =



1,876 = 1293 v u k u â t m m « 3 1 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — « 9 3 s e f e r i » l e n Osmanlı-Rus h a r b i hep b i r b i r i n d e n doğmuş b i r takım vukuatın neticesidir k a n l ı v a k ' a l a r m e n başında d a işte b u H e r s e k isyanı g e l i r ) .



deni­ ve o



meselâ M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı Şüûnât»ma göre S u l t a n A z i z H e r s e k bahsedince



< A z l e b i r k a ç sebep g ö s t e r i l i r : 1) 1872 t = 1289 v u k u â t m m « 2 8 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z s o n i m t i y a z f e r m a n ı n d a n s o n r a istiklâle d o ğ r u y e n i b i r a d ı m daha .atmak i s t i y e n hıdiv i s m a i l P a ş a ' m n A v r u p a d e v l e t l e r i n e siyasî m ü m e s s i l l e r g ö n ­ d e r m e k üzere yaptığı mürâcaat b i z z a t S u l t a n A z i z tarafından reddedildiği halde i s ­ m a i l P a ş a s a d r - ı - a ' z a m a karşı c e p h e alıp a l e y h i n e d o l a p l a r ç e v i r m i y e v e h a t t â s a r a ­ y a a l e l - u s u l pişkeşler t a k d i m i y l e pâdişâhı Hüseyn A v n i aleyhine imâleye başlamış­ t ı r ; 2) Sadr-ı-a'zamın gayr-i-meşrû y o l l a r l a t e ' m i n ettiği servetten dolayı halk a r a s ı n d a k i s û ' - i - ş ö h r e t i s a r a y a a k s e d i p g ö z d e n d ü ş m e s i n e sebeb o l m u ş t u r ; 3) D e v ­ l e t vâridâtmın m ü h i m b i r kısmı borçların fâizlerine h a s r e d i l m e s i n d e n hâsıl o l a n b ü d c e açığına karşı Hüseyn A v n i ' n i n kırk m i l y o n l u k k o n s o l i d çıkarmaktan başka b i r ş e y y a p m a m ı ş o l m a s ı m a l î v a z i y e t i n b ü s b ü t ü n f e n a l a ş m a s ı n a sebeb o l m u ş t u r ; 4 ) S a d â r e t t e n a z l i üzerine i l k ö n c e K o n y a v e o n d a n s o n r a d a S u r i y e valiliğine g ö n ­ derilmiş olan E s ' a d Paşa son z a m a n l a r d a S u l t a n A z i z ' i n a r z u s u ile B a h r i y e n â z ı n o l a r a k i s t a n b u l ' a gelmiş ve pâdişâha Hüseyn A v n i h a k k m d a b i r takım mâruzâtta bulunmuştur : B i r kısmı malî v a z i y e t e âid o l a n b u mâruzâtın diğer kısımları b e l l i • değildir. İ ş t e b u n l a r d a n d o l a y ı n i h a y e t a z l e d i l e n H ü s e y n A v n i i z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmışsa d a , b i r a z s o n r a « T e m â r u z ederek tedâvi bahanesiyle» A v r u p a ' y a gitmiş, L o n d r a ' d a i n g i l i z vükelâsiyle gizli mülakatlar yaparak Sultan Aziz'in h a F i n e muvâfakatlarmı almış ve b u suretle dâhili b i r m e s e l e y i hârici s i y a s e t l e karıştırmaktan çekinmemiş, A v r u p a ' d a n dönünce K o n y a valiliğiyle t e k r a r u z a k ­ l a ş t ı r ı l a c a ğ ı s ı r a d a M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e s a r a y e r k â n ı n a p a r a y e d i r e r e k i s t a n b u l ' a g e l i n c e y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n ı ç ı k t ı ğ ı için ü ç ü n c ü defa o l a r a k S e r - a s k e r o l d u k t a n başka, S u l t a n A z i z ' e karşı müttefiki o l a n M i d h a t p a ş a ' m n d a A d l i y e nazırlığına tâyinini t e ' m i n etmiştir. P â d i ş â h ı n b u s e v m e d i ğ i v e e m n i y e t e t m e d i ğ i a d a m l a r ı t e k r a r iş başına ( g e t i r m e s i b â z ı m e n b â l a r d a y a l n ı z g a f l e t i y l e i z a h e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : H e r s e k ısyânı g i b i b ü y ü k b i r g a i l e k a r ş ı s ı n d a b ü t ü n b u n l a r d a n istifâde e t m e k istediği h â d i s â t m •cereyan t a r z ı y l a sâbittir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' m n d o l a p l a r v e d a l a v e r e l e r l e geçen sadâreti yukarıki senenin 1 5 Ş u b a t ' = 2 7 Z ü l h i c c e P a z a r g ü n ü n d e n i t i b a r e n 1 sene, 2 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r ) .



Bahriye



TARİHİ



1875 = 1292



25 Nisan = 19 Rebî'ül-evvel, Pazar: Sadr-ı-a'zam ve Ser-asker Hüseyn Avni Paşa'nın azli.



• 26 Nisan = 20 Rebî'ül-evvel, Pazartesi: Ks'acl Paşa'mn ikinci sadâreti.



OSMANLI



1292



nâzın Sakızh-



{ S u l t a n A z i z ' i n y e t i ş t i r m e s i o l a n b u A h m e d E s ' a d P a ş a ' m n i l k sadâreti için y u ­ k a r d a 1873 |= 1289 v u k u â t m m « 1 5 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . _ Y u k a r ı k i fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , H e r s e k ı s y â m n m vehâmetinden dolayı bütün devlet-adamları™ e ! - b i r l i ğ i n d e n istifâde e t m e k i s t i y e n p â d i ş â h h i ç h o ş l a n m a d ı ğ ı H ü s e y n Avni P a ş a ' y ı Ser-askerliğe ve M i d h a t Paşa'yı A d l i y e nezâretine getirdiği g i b i , onların düşmanı olan eski Sadr-ı-a'zam gürcü M a h m u d N e d i m ' i d e " Şûrây-ı-devlet r i y a s e ­ t i n e tâyin etmiştir : B u suretle a y n i k a b i n e d e S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam E s ' a d v e Şûrây-ı-devlet reisi M a h m u d N e d i m Paşalar g i b i b i r b i r i n i i s t i r k a b eden i k i t a rafdârîyle Ser-asker Hüseyn A v n i ve A d l i y e nâzın M i d h a t paşalar gibi i k i düş­ manı b i r a r a y a gelmiş d e m e k t i r ! M a h m u d N e d i m ' i n b u s e f e r Ş û r â y - ı - d e v l e t külâhını k a p ı p t e ş e k k ü r için h u z u r a ç ı ­ l a n c a S a d â r e t külâhını d a k a p m ı y a z e m i n h a z ı ı i ı y a c a k sözler söylediğinden ve



249 gailesinden



:



— B u d a ğ d a ğ a b i r i k i çete dırıltısıdır; s â y e - i k u d r e t - v â y e - i Ş e h r i y â r î d e o n beş y i r m i gün geçer g e ç m e z dağıdılur! eşeklinde p a r l a k b i r p a l a v r a attığından b a h s e d i l i r . Zâten S u l t a n A z i z ' i n M a h m u d N e d i m ' i k e n d i y e t i ş t i r m e s i o l a n E s ' a d p a ş a ' y a b i l e t e r c i h ettiği m u h a k k a k t ı r : Çün-. kü k e n d i s i n e mutlakıyyet l e z z e t i n i i l k tattıran E s ' a d P a ş a değil, M a h m u d N e d i m Paşa'dır). .



20 Ağustos = 18 Receb, Cuma: Fransa Hâriciyye nâzın dük Decazes'm Hersek meselesi hakkındaki teklifi. ( H e r s e k ı s y â n ı için y u k a r d a b u sene v u k u â t m m «13 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — B o s n a - H e r s e ğ ' e g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a ' n ı n âsileri h i m â y e y e k a l k ı ş m a s ı b ü t ü n islâv unsurlarım k e n d i etrâfmda toplamak istiyen Rusya'nın istirkabma sebeb o l d u ğ u için, F r a n s a h ü k ü m e t i t e h l i k e l i b i r b u h r â n ı ö n l i y e r e k A v r u p a ' d a mühim b i r r o l o y n a m ı y a v e b u suretle 1870 mağlûbiyyetindenberi sarsılmış o l a n bey­ n e l m i l e l v a z i y e t i n i t â m i r e k a l k ı ş m ı ş t ı r . D ü k D e c a z e s işte b u m a k s a t l a 1856 P a r i s muahedesinde imzâları b u l u n a n devletlere b u g ü n yaptığı t e b l i g a t t a âsilerin b i r A v r w p a m ü d â h a l e s i n e g ü v e n d i k l e r i için i s y a n d a devam ettiklerinden bahsetmiş ve b u hâle b i r n i h a y e t v e r m e k üzere k o n s o l o s l a r d a n mürekkep b i r hey'et teşkil i y l e Bterseğ'e g ö n d e r i l m e s i n i v e b u h e y ' e t i n âsilere d e v l e t l e r d e n hiç b i r müdâ­ hale v e müzâharet beklemeyip Bâb-ı-Alî'nin gönderdiği fevkalâde komiserlerle m ü zâkeseye girişmeleri hakkında tebligatta bulunmalarım t e k l i f e t m i ş t i r : Tabiî b u n d a n m a k s a t , Avusturya'nın Rusya'yı telâşa düşüren g i z l i f a a l i y e t i n e nihayet v e r d i r m e k t i r . B u t e k l i f k a b u l edilmiş, M a h m u d N e d i m P a ş a ' m n a ş a ğ ı k i f ı k r a d a göreceğimiz i k i n c i sadâreti esnasında Şûrây-ı-Devlet r e i s i S e r v e r P a ş a fevkalâde nıe'mcaayetle M o s t a r ' a g ö n d e r i l m i ş , k o n s o l o s l a r h e y ' e t i âsilerle t e m â s e t m i ş s e de h i ç bir t e ' s i r i o l m a m ı ş v e b i l - a k i s A v r u p a d e v l e t l e r i n i n k e n d i a y a k l a r ı n a ö y l e b i r hey'et göndermeleri üzerine büsbütün şımararak «Islâhat» y e r i n e artık «İdâre-i m ü ı s t â z e » i s t e m i y e başlamışlardır. — Bâb-ı-Alî'nm böyle b i r A v r u p a müdâhalesine muvâfakat etmiş olması b i r ç o k menbâlarda haklı t e n k i t l e r e uğrayarak d a h a son­ r a k i m ü d â h a l e l e r e işte b u s u r e t l e y o l a ç ı l m ı ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r : A ş a ğ ı k i s e ­ n e n i n « 3 1 K â n u n u s â n i » v e «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .



25/26 Ağustos = 23/24 Receb, Carşatıba Perşenbr gecesi : Sakızh-Es'ad Paşa'mn azli ve ertesi gün Şûrây-ı-Devlet raisi Mahmud Nedim Paşa'mn ikinci sadâreti. { A z l i n s e b e b i , S u l t a n A z i z ' i n h i m â y e s i y l e b i r i k i senede m i r a l a y l ı k t a n S a d â r e t e kadar yükselen tecribesiz sadr-ı-a'zamm H e r s e k meselesindeki muvaffakıyetsizîiği v e M a h m u d N e d i m ' i n de p â d i ş â h a b u ı s y â n ı « O n b e ş y i r m i g ü n d e » t e n k i l ediv ereceğinden d e m vurmasıdır : E s ' a d p a ş a ' m n b u s o n sadâreti t a m 4 a y sür­ müştür; a z l i üzerine N â f i a n â z ı n olmuşsa d a , h e m s u l t a n A z i z ' e düşman olan S e r - a s k e r Hüseyn A v n i v e A d l i y e n â z ı n M i d h a t Paşalar, h e m pâdişâhın d a l k a ­ v u ğ u o l a n M a h m u d N e d i m b i r t a k ı m e n t r i k a l a r l a k e n d i s i n i İ z m i r valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırmışlardır).



6 Teşrinievvel = 6 Ramazan, Çarşanba: «Teıızîl-i fâiz» kararı. (Kırım muharebesindenberi a s k e r î m a s r a f l a r l a israfların g i t t i k ç e a r t m a s ı devle­ t i n «Düyûn-ı muntazama» s i m t a k r i b e n i k i y ü z m i l y o n l i r a y a çıkarmıştır: B u n ­ d a n dolayı senede 14 m i l y o n l i r a « F â i z v e r e ' s ü l - m â l a k ç a s ı » t e ' d i y e edilmekte-



250



KRONOLOJİ



1876 =



1293



d i r ; s o n a s k e r î m a s r a f l a r dâhil o l m a m a k şartiyle b ü d e e a ç ı ğ ı d a b e ş m i l y o n l i r a ­ d a n f a z l a d ı r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı « B o r c u b o r ç i l e ö d e m e k v e b ü d c e açıklarını d a i s t i k r â z i l e k a p a m a k » d ü s t û r i y l e târif e d i l e n b i r m a l î s i y a s e t t â k i b o l u n m a k t a d ı r ! Hâricî istikrâz akdedilemediği z a m a n l a r «Galata sarraflarından» ağır faizlerle p a r a k a l d ı r m a k âdet h ü k m ü n e g i r m i ş t i r ! B i l h a s s a B o s n a - H e r s e k i s y a n ı n d a n itiba­ r e n askerî masrafların büsbütün k a b a r m a s ı üzerine Sadr-ı-a'zam M a h m u d Ne­ dim Paşa bir rivayete göre R u s sefiri İgnatyef'in şeytânî iğvâsına kapılarak « T e n z î l - i f â i z » t e d b i r i n e b a ş v u r m u ş v e M a h m u d Celâlüddin . P a ş a ' n m « M i r ' - a t - ı H a k i k a t » i n e g ö r e de İ n g i l t e r e v e F r a n s a s e f i r l e r i n i n b â z ı . ş a r t l a r l a m u v a f a k a t l e ­ r i n i almıştır : işte b u n u n üzerine A d l i y e n â z ı n M i d h a t , S e r - a s k e r Rızâ, H â r i c i y y e nâzın Safvet, Ticaret nâzın Dâmad-Mahmud, M a l i y e nâzın Y u s u f Paşalarla S a dâret-müsteşarı S a i d E f e n d i ' d e n m ü r e k k e p b i r e n c ü m e n teşkil e d i l m i ş v e b û e n ­ cümen s e f i r l e r i n m u v a f a k a t l e r i hakkındaki te'minât üzerine' Sadr-ı-a'zamın t e d b i ­ r i n i t a s v i b e t m i ş t i r ; f a k a t M i d h a t P a ş a h â t ı r â t ı n d a süferânın m u v â f a k a t i m e s e l e ­ sinde M a h m u d N e d i m ' i n k e n d i l e r i n i aldattığından b a h s e t m e k t e d i r : B u n a m u k a b i l M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e de E n c ü m e n âzâları k a r a r ı n ilânından b i r g ü n e v v e l giriştikleri h a v a o y u n l a r ı s â y e s i n d e « B i n l e r c e a l t u n k a z a n m a k l a i ş t i g a l » " e t ­ mişlerdir: B u g i z l i oyunları oynıyanlar b i l h a s s a M a h m u d N e d i m ve M i d h a t P a ş a ­ l a r l a R u s s e f i r i İ g n a t y e f ' d i r ; m ü v e r r i h C e v d e t p a ş a « T . O . E . M . » nın 47 n c i n ü s h a ­ sında neşredilen «Tezâkir,) i n d e b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : «Midhat P a ş a geceden kendü sarrafı ile haberleşüp ferdâsı henüz keyfiyyet d u y u l m a d a n k e n d i nisâbına küllî k o n s o l i d s a t m ı ş o l d u ğ u h a b e r alınmış v e b i r i k i s â a t s o n r a k e y f i y y e t i'lân o l u n d u k d a e s h â m - ı - u m û m i y y e n i n fiâtı d e f a t e n nısfa tenezzül e t m e k l e M i d h a t P a ş a b u n d a n m e b â l i ğ - i k ü l l i y y e k a z a n m ı ş i s e de d â m e n - i iştiharı lekelenmiştir. D i ğ e r r ü f e k a a s m m muâmelâtı mechûl olup fakat Mah­ m u d P a ş a i l e R u s y a elçisine m e n s û b o l a n s a r r a f l a r külliyetlü k â ğ ı t s a t u p m e b â i i ğ - i külliyye kazanmış oldukları t a h a k k u k etmiştir». B u n l a r a m u k a b i l S u l t a n A z i z ' i n de ü ç m i l y o n l i r a z a r a r e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . — B u g ü n ilân e d i l e n « T e n z î l - i f â i z » k a r a r ı m u c i b i n c e h ü k ü m e t s e n e d e 14 m i l y o n l i r a t u t a n «Düyûn-ı hâriciyye ve eshâm-ı-umumîyye fâiziyle re's-ül-mâlleri tahsisâtı» n m yarısını b e ş s e n e m ü d d e t l e t e n z i l e t m i ş t i r : B u s u r e t l e t a s a r r u f e d i l e n y e d i m i l y o n u n beşi b ü d c e a ç ı ğ ı n a v e i k i s i de a s k e r î m a s r a f l a r a k a r ş ı l ı k t u t u l m u ş s a d a devletin v a z i y e t i yarı fâiz te'diyesine bile müsâid olmadığı düşünülmemiştir! — H â r i c î dâyinlerin en m ü h i m l e r i i n g i l t e r e v e F r a n s a ' d ı r : B u n l a r ı n p a r l â m e n t o i a r ı y l a m a t b û â t m d a T ü r k i y e a l e y h i n e şiddetli t â r i z l e r v e t e n k i d l e r b a ş l a m ı ş , z a r a r g ö r e n e s h a m v e t a h v i l â t hâmilleri k ı y â m e t k o p a r m ı ş v e h a t t â O s m a n l ı sefirleri h a l k ı n t a h k i r l e r i n e u ğ r a m ı ş t ı r . M e m l e k e t dâhilinde m u t a z a r r ı r o l a n l a r d a p e k ç o k ­ t u r : i ş t e b u n d a n d o l a y ı « H â r i c e n v e dâhilen d e v l e t v e p â d i ş â h h a k k ı n d a a z î m b i r n e f r e t » hâsıl o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r , i n g i l t e r e v e F r a n s a h ü k ü m e t l e r i işte b u v a ­ z i y e t üzerine k e n d i tebaalarına Osmanlı hükümetinin o t a r i h t e n i t i b a r e n ' a k d e t m e k istiyeceği i s t i k r a z l a r d a n dolayı artık hiç b i r m e s ' u l i y y e t kabul edemiyeceklerini Hân e t m i ş l e r d i r : T a b i î b u s u r e t l e i g n a t y e f ' i n m a k s a d ı t a m a m i y l e hâsıl o l m u ş v e d e v l e t h â r i ç t e v e dâhilde b ü t ü n i ' t i b â r - ı - m a l î s i n i k a y b e t m i ş d e m e k t i r , i ş b u 'şekli alınca, k a r a r d a i m z â l a r ı b u l u n a n v e h a t t â h a v a o y u n l a r ı y l a b i n l e r c e altın k a z a n a n vükelâ bile bütün k a b a h a t i M a h m u d N e d i m ' e yüklemişlerdir! _ O vaziyette böyle b i r t e d b i r zarurî o l m a k l a b e r a b e r , a l â k a d a r d e v l e t l e r l e d â y i n l e r i n r e s m î v e t a h r i r î m u v a f a k a t l e r i alınmadan öyle b i r k a r a r ilâm h e r halde çok büyük b i r g a f l e t t i r )



1876 = 31 Kânunusâni = Bâb-ı-ÂIî'ye tebliği. (Bosna'ya



da



sirâyet



etmiş



1293



4 Muharrem, Pazartesi: «Aııdrasi lâyihası»™» olduğunu



yukarıki senenin



«13 N i s a n , , f ı k r a s ı n d a



sör-



1876 =



OSMANLI



1293



251



TARİHİ



d ü ğ ü m ü z H e r s e k ısyânı o t a r i h t e n i t i b a r e n 9 a y , 18 g ü n g e ç t i ğ i h a l d e h â l â t e n k i l e d i l e m e d i ğ i için m ü z m i n b i r y a r a hâlini a l m ı ş t ı r ; b u hâle i k i sebeb g ö s t e r i l i r B i r i n c i s i Sadr-ı-a'zam E s ' a d P a ş a ' n m mütereddid davranıp devletlerden çekinerek ve hattâ isin e h e m m i y e t i n i bile pek t a k d i r edemiyerek gevşek davranması ve k e n ­ disine halef olduğunu yukarıki fıkrada gördüğümüz M a h m u d N e d i m Paşa'nm da büyük b i r b u h r a n s e k l i n i a l a n H a z i n e müşkilâtmı i l e r i sürerek lüzumu k a d a r a s k e r g ö n d e r m e m i ş o l m a s ı d ı r ; - i k i n c i sebeb de b i r t a r a f t a n R u s l a r ı n t e ş v i k i y l e S ı r p l a r l a Karadağlıların ve b i r t a r a f t a n d a Bosna-Herseğ'e g ö z dikmiş olan Avusturya'nın teşvikiyle D a l m a ç y a ve Hırvatistan islâvlarmın mütemâdiyen âsilere yardım edip durmalarıdır. A l m a n y a imparatorluğu d a Avusturya'nın Şark'a doğru genişlemesini p a n j e r m a n i z m i n en mühim esaslarından a d d e t m e k t e d i r : B u esasa «Drang nach Osten = Şark'a doğru hamle» denir. B u üç devlet Baş-vekilinin B e r l i n ' d e yaptık­ ları b i r m ü l â k a t ü z e r i n e Ş a r k işlerine m ü d â h a l e k a r a r ı v e r m e l e r i işte b u n d a n d ı r . B e r l i n mülakatında tesbit edilip Avusturya-Macaristan Hâriciyye nâzın kont A n d r a s s y / A n d r a ş i t a r a f ı n d a n 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n F r a n s a , İtalya ve i n g i l t e r e devletlerine birer nota ile bildirerek muvâfakatleri alındıktan s o n r a b u g ü n B â b - ı - Â l î ' y e b i r « Ş i f â h î n o t a » şeklinde t e b l i ğ e d i l e n « L â y i h a » n m m u ­ k a d d i m e s i n d e O s m a n l ı d e v l e t i n i n ş i m d i y e k a d a r ilân e t m i ş o l d u ğ u ı s l â h â t t e ş e b b ü s ­ l e r i n i n n e t i c e s i z k a l m ı ş o l d u ğ u iddiâ e d i l e r e k b u n d a n s o n r a y a p ı l a c a k ı s l â h â t m d e v ­ letlerce t a s d i k ve m ü r â k a b e e d i l m e k şartiyle t a t b i k e d i l m e s i lâzımgeldiğinden b a h ­ s e d i l m e k t e v e o n d a n s o n r a d a H e r s e k m e s e l e s i n d e şu b e ş e s a s ı n t a t b i k i i s t e n i l m e k ­ tedir : :



1 — H ı r i s t i y a n l a r için t a m v e m u t l a k b i r d i n v e âyin 2



A'şar vergisinde



3 —



Çiftçilerin



serbestisi;



i l t i z a m usulünün i l g a s ı ;



tasarruf



haklarım



tamamiyle



te'min



edebilecek b i r kadastro



ıslâ-



hâtı; 4



—



Hıristiy ani a r l a



Müslümanlardan



hata n e z â r e t h a k k ı n ı n b u m e c l i s e 5



muhtelit



b i r vilâyet



meclisi



teşkiliyle



ıslâ­



verilmesi;



V e r g i hâsılâtınm mahallî ihtiyaçlara t a h s i s i .



B â b - ı - Â l î ' n i n 12 Ş u b a t — 1 6 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü b u n o k t a y a ehemmiyetsiz b â z ı tadilâtla k a b u l c e v a b ı v e r m i ş o l m a s ı b ü y ü k b i r h a t â s a y ı l ı r : Ç ü n k ü b u s u ­ r e t l e b ü t ü n ıslâhât işlerinde d e v l e t l e r i n m ü d â h â l e h a k k ı r e s m e n t a s d i k e d i l m i ş d e m e k ­ t i r ; b i l h a s s a i n g i l t e r e hükümeti Andraşi lâyihasını r e s m e n v e zâhiren t a s v i b ettiği h a l d e B â b - ı - Â l î ' y i g i z l i c e î k a z e t m e s i n e r a ğ m e n b u f â h i ş h a t â n ı n i r t i k â b edilmiş o l m a s ı n a h a y r e t e t m e m e k k a b i l değildir. B u n u n l a b e r a b e r âsiler T ü r k a s k e r i n i n B o s n a - H e r s e k ' d e n ç e k i l m e s i n i v e ıslâhât h u s u s u n d a d e v l e t l e r i n m ü ş t e r e k k e f â l e t i n i i s t e d i k l e r i v e p e k tabiî o l a r a k b u t a l e p l e r k a b u l e d i l m e d i ğ i i ç i n B o s n a - H e r s e k ı s y â n ı g ü n d e n g ü n e a l e v l e n e r e k d e v a m e t m i ş t i r : B i r t a r a f t a n âsilere y a r d ı m e d e n v e b i r t a r a f t a n da Bâb-ı-Âlî'yi ithâma kalkışan R u s y a ve A v u s t u r y a d e v l e t l e r i n i n b u m e ­ s e l e d e k i r o l l e r i h e r h a l d e p e k şerefli r o l l e r d e ğ i l d i r . — Y u k a n k i s e n e v u k u a t ı n ı n «20 A ğ u s t o s » v e a ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı m n «13 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a d a b a k ı n ı z ) .



2 Mayıs = 7 Rebî'ül-âhir, Sah: Bulgar ısyânı. ( R u m î t a k v i m i n «20 N i s a n » t a r i h i n e t e s a d ü f ettiği için B u l g a r i s t a n ' d a « N i s a n i h ­ tilâli» denilen b u meşhur ısyân Rusların teşvik ve t e r t i b i y l e Bükreş'de toplanan b i r B u l g a r k o n g r e s i n i n k a r a r i y l e y a p ı l m ı ş t ı r : B u l g a r m e s e l e s i için y u k a r d a 1870 = 1286 v u k u â t ı m n « 1 1 M a r t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — S o n z a m a n l a r d a b ü y ü k T u n a v i ­ lâyetinin teşkili ü z e r i n e b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' d a b i r i d a r e b i r l i ğ i v ü c u d a ' g e l d i k t e n v e b i l h a s s a B u l g a r k i l i s e s i n i n istiklâli t a s d i k e d i l d i k t e n s o n r a R u s tehlikeleriyle b ü s b ü t ü n a l e v l e n e n B u l g a r m i l l i y e t ç i l i ğ i n i n a r t ı k e n b ü y ü k h e d e f i diğer B a l k a n m i l l e t l e r i g i b i m u h t â r i y y e t y o l u y l a istiklâl t e ' m i n i d i r . G a r p m e n b â l a r m d a zahirî sebeb o l a r a k Ç e r k e z v e T a t a r m u h a c i r l e r i n i n z u l m ü n d e n v e b i l h a s s a h e r Ç e r k e z



252



KRONOLOJİ



âilesi i ç i n b e ş B u l g a r a i l e s i n i n b i r ev y a p m a k b u r i y y e t i n d e bırakılmış olmasından bahsedilir.



1873



v e arâzi işlerine de b a k m a k



=



1293 mec-



27 N i s a n ı = 2 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü O t l u k - k ö y ' d e toplanan komiteciler ictim â m d a F i l i b e , S o f y a , Ihtıman vesaire g i b i mühim m e r k e z l e r i n yıkılıp yakılması, M ü s l ü m a n l a r ı n k a t l - i - â m e d i l m e s i v e m ü m k i n o l a n y e r l e r d e h ü k ü m e t i n ele a l ı n ­ m a s ı g i b i m e s e l e l e r g ö r ü ş ü l d ü k t e n s o n r a i s y a n ı n 13 M a y ı s — 18 R e b î ' ü l - â h i r C u ­ m a r t e s i günü başlamasına k a r a r verilmiştir: B u harekete iştirak etmek üzere 700 k a d a r B u l g a r k ö y ü n d e n s ö z alındığı r i v a y e t e d i l i r . Â s i l e r i n b ü t ü n zararları ihtilâl k o m i t e s i t a r a f ı n d a n t a z m i n e d i l e c e ğ i için, k ö y l ü l e r i n m a l l a n s a y ı l ı p tesbit edilmiştir. i s y a n ı n m u a y y e n t a r i h t e n 11 g ü n e v v e l b a ş l a m a s ı n a sebeb, N i k o - Ç o r b a c ı i s m i n ­ de b i r ç e t e c i n i n m a h a l l î h ü k ü m e t e h a b e r v e r m e s i v e işte b u n u n ü z e r i n e A v r e t a l a n n a h i y e m e r k e z i n d e b â z ı t e v k i f l e r b a ş l a y ı n c a ç a n l a r ç a l ı n a r a k ihtilâlin der­ h a l ilânına m e c b u r i y e t hâsıl o l m a s ı d ı r N a h i y e müdürü A l i E f e n d i ile i k i z a b t i y e şehid e d i l e r e k b a ş l ı y a n ı s y â n h a r e k e t i b i r i k i g ü n d e etrâfa sirâyet etmiş; B u l g a r , k o m i t e c i l e r i y l e b e r a b e r R u s ve Sırp ajanları d a büyük b i r f a a l i y e t g ö s t e r ­ miş, f a k a t b u n a r a ğ m e n ihtilâl ateşi b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' a y a y ı l m a y ı p R o d o p d a ğ l a ­ r ı y l a B a l k a n s i l s i l e s i a r a s ı n d a k i z â v i y e y e m ü n h a s ı r k a l m ı ş , 700 k ö y y e r i n e y a l ­ nız 55 k ö y a y a k l a n m ı ş , b i l h a s s a o v a l a r d a k i k ö y l ü l e r c e s a r e t e d e m e d i k l e r i i ç i n e n f a z l a dağlılar o r t a y a atılmış, b u n u n l a b e r a b e r F i l i b e sancağına hükümet kuv­ v e t l e r i n i n m e c m u u 300 d e n . f a z l a o l m a d ı ğ ı v e m u t a s a r r ı f A z i z P a ş a ' n m istimda­ dına k a r ş ı R u s s e f i r i I g n a t y e f ' i n t e l k i n i y l e işe e h e m m i y e t v e r m i y e n S a d r - ı - a ' - z a m M a h m u d N e d i m P a ş a a l â k a s ı z d a v r a n d ı ğ ı için B u l g a r çeteleri M ü s l ü m a n k ö y l e r i n i yıkıp y a k a r a k a k l a sığmıyacak vahşetler irtikâbma başlamış, telgraf hatlarıyla k ö p r ü l e r k e s i l m i ş , d e m i r y o l l a r ı t a h r i b e d i l m i ş , k a r a k o l l a r b a s ı l m ı ş , 3000 k a d a r e v yakılmış, b i n k a d a r müslüman öldürülmüş ve nihayet 4 Mayıs • = 9 Rebî'ül-âhir Perşenbe günü F i l i b e civârma k a d a r h e r taraf k a n v e ateş i ç i n d e k a l m ı ş t ı r . — B â b - ı - Â l î ' n m işin m â h i y y e t i n i a n c a k b u v a z i y e t ü z e r i n e a n l a y ı p a s k e r ş e v k i n e b a ş ­ lamış, B u l g a r i s t a n ' a gönderilen t e n k i l k u v v e t l e r i y l e Sırbistan h u d u d u n d a k i Satiyat k u v v e t l e r i n i n başına «Serdâr-ı-Ekrem» ünvâniyle müşir Çırpanlı-Abdülkerim N â ­ d i r P a ş a tâyin edilmiş v e t e n k i l e m e ' m u r i k i fırka d a f e r i k Hacı-Âdil ve F a z » P a ­ şaların k u m a n d a s ı n a v e r i l m i ş t i r : H a c ı - Â d i l P a ş a f ı r k a s ı F i l i b e - T a t a r p a z a r c ı ğ ı - Y a n bolu m m t a k a s m d a , Fazlı Paşa fırkası d a Şimalî-Balkan'dadır: B u i k i fırkanın m e c m u u 34 p i y â d e t a b u r u y l a 2 s u v â r î a l a y ı n d a n v e 3 b a t a r y a d a n m ü r e k k e p t i r ; a y ­ rıca „ A s â k i r - i m u a v i n e » d e n de i s t i f â d e edilmiştir. Â s i l e r i n « K i r a z a ğ a c ı k ü t ü k l e ­ r i n d e n d ü z ü l m ü ş v e üstü ş a r a p fıçısı ç e n b e r i y l e s a r ı l m ı ş t o p l a r » v e « P a z a r y e r l e ­ r i n d e m ü s t a ' m e l âdi k a n t a r d a n g ü l l e l e r » kullanmış olduklarından bahsedilir. :



2 Mayıs = 7 R e b î ' ü l - â h i r Salı g ü n ü b a ş l ı y a n ı s y â n m t e n k i l i 9 H a z i r a n ı = 1 6 C u m â da-l-ûlâ C u m a g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e , b u m e ş h u r B u l g a r ihtilâli t a m 39 g ü n s ü r m ü ş d e m e k t i r : B u m ü d d e t z a r f ı n d a O t l u k - k ö y , A v r e t - a l a n , Y e n i k ö y , Praçkova, P r a s d i m , Prostençe, Batak-köy, İvraça, D r e n o v a , T r e v n a ve Boyacıkk ö y ' d e 11 m ü s â d e m e o l m u ş v e 4500 k a d a r âsi t e p e l e n m i ş t i r . B i l h a s s a R u s p r o p a ­ gandasının te'siriyle b u meşrû t e n k i l h a r e k e t i A v r u p a ' y a «Müslümanlar Hıristi­ y a n l a r ! k a t l - i - â m e d i y o r » şeklinde a k s e t m i ş , y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k ­ rasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i fâiz» meselesinden dolayı b i r müddettir Türkiye aleyhine dönmüş olan A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesi heyecanlanmış, 15000 Bulgar k e s i l i p 100 k ü s u r k ö y y a k ı l d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş v e b i l h a s s a a ş a ğ ı k i f ı k r a d a g ö r e ­ ceğimiz Selânik vak'ası üzerine Türkiye a l e y h i n d e k i c e r e y a n büsbütün alevlen­ miştir) .



8 Mayıs — 11 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Selânik vak'ası. ( R e s m î v e s i k a l a r a n a z a r a n b u t a r i h t e n b i r g ü n e v v e l ihtidâ e t m e k ü z e r e f e r â c e g i y i p y a ş m a k t u t u n a r a k M ü s l ü m a n k ı y â f e t i n e g i r m i ş b i r B u l g a r kızı A v r e t h i s a r a -



1876 =



OSMANLI



1293



TARİHİ



253



rı'ndan Selânik i s t a s y o n u n a gelip k e n d i s i n i hükümet konağına g ö t ü r m e k üzere ü ç z a b t i y e = j a n d a r m a a l m ı ş , f a k a t ihtidâ m a k s a d ı m t r e n d e i f ş â e t m i ş o l d u ğ u için b i r Y a h u d i ve b i r de Hıristiyan m e ' m u r tarafından mesele A m e r i k a konsolosuna t e l g r a f l a bildirilmiştir : H a k i k a t t e A m e r i k a l ı o l m ı y a n b u t u h a f k o n s o l o s « P e r i k l i Lazari/Hacı-Lazaro» i s m i n d e Vodinalı b i r R u m d u r ; R u s tâbiiyyetinde bulundu­ ğundan bahsedilen b u m i l l i y e s i z serseri «Selânik vak'ası» m n en mühim mürettib i d i r ; hattâ b u vak'anın yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyâniyle alâkasın­ d a n b i l e b a h s e d i l i r . T r e n m e ' m u r l a r m ı n t e l g r a f ı n ı alır a l m a z istasyon civârma R u m l a r l a B u l g a r l a r d a n 150 kişilik b i r k a l a b a l ı k y ı ğ a n b u k o n s o l o s t a s l a ğ ı n ı n e m ­ r i y l e B u l g a r kızı" z a b t i y e l e r i n e l i n d e n z o r l a alınıp f e r â c e s i y l e y a ş m a ğ ı parçalan­ dıktan s o n r a k o n s o l o s l u k arabasıyla A m e r i k a konsoloshanesine götürülmüş, M ü s ­ lüman olduğunu haykıran kızın feryâdma e h e m m i y e t verilmemiş ve b u feryâda y e t i ş e n b e ş o n M ü s l ü m a n d a o m u a z z a m k a l a b a l ı ğ a k a r ş ı p e k tabiî o l a r a k hiç b i r ş e y y a p a m a m ı ş t ı r . İşte b u n d a n dolayı e r t e s i g ü n h ü k ü m e t k o n a ğ ı n a g e l e n 3-5 b i n Müslüman b u n u n b i r n a m u s meselesi olduğundan bahşederek kızın hükü­ mete t e s l i m i m istemişler ve vilâyetin v a i t l e r i y l e iktifâ e t m i y e r e k « S a a t l i - c â m i , i s m i y l e de anılan « S e l i m - P a ş a c â n ı i i » n d e t o p l a n m ı ş l a r d ı r Bunların içinde b i r çok. «Yabancı A r n a b u d l a r = Arnavutlar» bulunduğundan d a ehemmiyetle bahsedilir! V a k ' a m ü r e t t e p o l d u ğ u n a g ö r e h e r halele b u s e r s e r i l e r p a r a y l a t u t u l m u ş o l m a l ı ­ dır. Selânik valisi Baytar-Mehınet Re'fet Paşa vilâyet erkâniyle beraber c â m i y e g i d i p n a s i h a t e t m e k i s t e m i ş s e de « C e m ' i y y e t t a r a f ı n d a n h a b s e d i l m e k sure­ t i y l e c â m ü n medresesi odalarında aîıkonulrnuş»dur! :



V a k ' a n ı n k u r b a n ı o l a n F r a n s ı z k o n s o l o s u M u l i n e i l e A l m a n k o n s o l o s u A b o t ' u n işe k a r ı ş m a s ı işte b u s ı r a d a d ı r : « Z â b ı t a b ö l ü k - a ğ a s ı H ü s n i E f e n d i » b u n l a r a c â m i y e g i r m e l e r i n i n t e h l i k e l i olacağından bahsetmişse de s ö z d i n l e t e m e m i ş t i r . Bilhassa A l m a n konsolosunun meselede alâkadâr olduğundan d a b a h s e d i l i r : işte bundan dolayı h e r i k i konsolos d a halkın hücumuna uğrayıp öldürülmüş ve n i h a y e t i n g i l i z konsolosunun delaletiyle mühtedi B u l g a r kızı hükümete iâde e d i l i n c e iş y a t ı ş ­ mıştır. Bütün b u izâhattan anlaşılacağı g i b i , «Selânik vak'ası» b i r R u s t e r t i b i n d e n başka b i r şey değildir « V a k ' a » üzerine mâhut İgnatyef'in riyâsetinde i s t a n b u l ' d a k i b ü yük-elçilerin a k d e t t i k l e r i ietimâda v e r d i k l e r i k a r a r m u c i b i n c e bütün b ü y ü k dev-: letler Selânik limanına b i r e r f i l o göndermiş, icâbında k a r a y a a s k e r çıkarılması t a k a r r ü r e t m i ş , f a k a t B â b - ı - Â l î sür'atli d a v r a n ı p k o n s o l o s l a r ı ö l d ü r e n l e r d e n altı k i ş i y i d e r h a l i d â m e t t i r d i k t e n b a ş k a b i r ç o k k i m s e l e r e de şiddetli c e z â i a r v e r d i ğ i v e v a l i y i de a z l e t t i ğ i i ç i n a s k e r ç ı k a r ı l m a m ı ş t ı r . B u « v a k ' a » m n e n h a z i n t a r a f ı , konsoloslar j a n d a r m a elinden gündüz gözüne kız kaçıracak k a d a r eşkıyâlık et­ t i k l e r i h a l d e B â b - ı - Â l i ' n i n ses ç ı k a r m a m a s ı d ı r ! — Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyânı g i b i «Selânik vak'ası» d a A v r u p a efkâr-ı u m u m i y y e s i n i n Türkiye'ye karşı g a l e y â n m ı b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş s a y ı l ı r : A ş a ğ ı d a b u sene v u k u â t m m «13 M a ¬ yıs» fıkrasına d a b a k ı n ı z ) . :



10 Mayıs =



15 Rebî'ül-âhir, Çarşanba: «Talebe-î nlûm»un müret­



tep nümayişleri. ( Y u k a r k i s e n e n i n «25/26 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i M a h m u d N e d i m P a ş a ' n m b u i k i n c i sadâretinde Hüseyn A v n i P a ş a S e r - a s k e r l i k t e ve M i d h a t Paşa d a A d l i y e nezâretinde bulunmuşsa d a , M a h m u d N e d i m b i r a z s o n r a Hüsyn A v n i ' y i Bursa valiliği i l e i s t a n b u l ' d a n u z a k l a ş t ı r m c a M i d h a t P a ş a d a « h a s b - e l - i t t i f a k » A d l i y e nezâretinden isti'fâ etmiştir: B u « i t t i f a k » S u l t a n A z i z ' e karşıdır ve h e ­ d e f i de p â d i ş â h ı n h a l ' i d i r . B u h e d e f e v a r a b i l m e k i ç i n d e t e k r a r iş b a ş ı n a g e l m e k lâzımdır. M a ' z u l i y y e t d e v r i n i « T o p k a p u hâricinde binâ eylediği kasırda», y a n i «Çırpıcı-çayırmdaki meşhur köşkünde» geçirmekte olan Midhat Paşa Bosn a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n ı s y â n l a r ı y l e y u k a r ı k i s e n e n i n «6 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n d a



254:



K R O N O L O J İ



1876 =



1293



g ö r d ü ğ ü m ü z «Tenzil-i f a i z » kararından dolayı efkâr-ı-umumiyyenin hissetmekte olduğu teessürden istifâdeye kalkışarak hükümet aleyhine b i r h a r e k e t hazırlamıya k a r a r v e r m i ş v e işte b u m a k s a t l a v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i ' d e n a l ­ dığı p a r a l a r ı i s t a n b u l ' d a k i b ü y ü k m e d r e s e l e r i n t a l e b e s i n e g i z l i c e d a ğ ı t t ı r ı p b u g ü n b a ş l ı y a n v e k a n s ı z b i r İsyan m â h i y y e t i n i a l a n s o f t a l a r nümâyişini hazırlamıştır. B u n o k t a d a paşanın m u h a l i f l e r i y l e t a r a f dar l a n müttefiktir; meselâ M i d h a t p a şa'nın a l e y h i n d e b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ş ö y l e a n l a t ı r : „ i s t a n b u l ' d a b i r h e y e c a n çıkarmanın çâresine bakılması zımnında şehzâde M u ­ r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i M i d h a t P a ş a d e l a l e t i y l e medârise h a f i y y e n akça dağıdup Talebe-i-ulûm ayaklandırılmış...,,. B u n d a n anlaşıldığına g ö r e s o f t a l a r a d a ğ ı t ı l a n p a r a l a r v e l i a h d i n k e s e s i n d e n çık­ mıştır ! Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşaların hayrânı o l a n T e v f i k Nurüddin de « S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i v e intihârı» i s m i n d e k i r i s â l e s i n d e ( X ) ŞU izâhâtı v e r i r «Bunlar r e ' s - i kârda olmadıklarından ellerinde hiç b i r k u v v e t y o k t u . Maksadın husulü i ç ü n r e ' s i - k â r a g e ç m e l e r i l â z ı m d ı . B u s e b e p t e n M i d h a t P a ş a b â z ı ulemây i kendisine celbe sa'yederek mevkı'-i-iktidâra g e ç m e k istedi. Hattâ T a l e b e - i - ulû­ m u n ayaklandırılması rivâyât-ı mevsûkaya göre M i d h a t P a ş a ' n m Çırpıcı-çayırı'nd a k i meşhur köşkünde düşünüldü», i k i n c i Abdülhamid'in hâtırâtmda d a :



1876 :-



1293



O S M



11 Mayıs =



A /,' L l



255



TARİHİ



16 Rebî'ül-âhir, Perşenbe: Mahmud Nedim Paşa'nm



azli { A z l i n sebebi, yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z «Talebe-i-ulûm» numâyişidir : S o n ­ s u z s e y y i â t i y l e S u l t a n A z i z ' i n de l e k e n l e m e s i n e s e b e b o l a n b u f e c î a d a m ı n ş a h s i y y e t v e m â h i y y e t i için y u k a r d a 1 8 7 1 = 1 2 8 8 v u k u â t m m « 8 v e 25 E y l ü l » f ı k r a l a r ı n a b a k ı n ı z . M a h m u d N e d i m ' i n b u s o n s a d â r e t i 1875 = 1292 s e n e s i 26 A ğ u s t o s 1= 24 R e c e b p e r ş e n b e g ü n ü n d e n i t i b a r e n 8 a y , 16 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — « M ü h r - i - H ü m â y u n » alındıktan s o n r a " « T a l e b e - i - u l û m , , k o r k u s u y l a B â b - ı - Â l î ' d e n y a y a n ç ı k ı p İ r a n sefa­ retine c a n attıktan s o n r a b i r a r a b a g e t i r t i p yalısına g i d e r e k hayatını güçlükle k u r ­ tardığından b a h s e d i l i r ) .



:



« B i r t a k ı m câhil h o c a l a r a r a s ı n d a k a d r - ü - h a y s i y y e t i o l m a y a n a s k e r k a ç k ı n ı yo­ baz m a k u l e s i birer mecidiyeye toplanarak» nümayiş yaptırıldığından bahsedil­ m e k t e d i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u t e r t i b a t t a k u l l a n d ı ğ ı v â s ı t a l a r içinde Y e n i - O s m a n l ı - , l a r d a n şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e p o s t a c ı - Â g â h E f e n d i , u l e m â d a n Ş i r v â n î - z â d e A h ¬ m e d H u l u s i E f e n d i v e v e l i a h d M u r a d E f e n d i ' n i n sarrafı H r i s t a k i i l e hususî h e k i m i K a p o l y o n ' d a n v e b i l h a s s a n ü f u z i y l e m e ş h u r Y e n i k a p u M e v l e v i h â n e s i şeyhi O s m a n E f e n d i ' d e n bahsedilir, işte b u suretle ayaklandırılan ve M i d h a t Paşa'nm hâtırâtm­ d a söylediği g i b i u m u m i y y e t l e R u m e l i m u h a c i r l e r i n d e n mürekkeb o l a n b i n k a d a r . «Talebe-i-ulûm» a h a l k arasından katılanlar ve hattâ sarık s a r a r a k îlmiyye k i s ­ v e s i n e b ü r ü n e n l e r de o l m u ş t u r : B u n l a n n « m ü s e l l e h a n » d o l a ş t ı k l a r ı d a r i v a y e t e d i ­ lir. Bâb-ı-Meşîhat'e, Bâb-ı-Âlî'ye, Bâb-ı-Ser-askerî'ye ve hattâ S u l t a n A z i z ' i n o sıra­ d a bulunduğu Yıldız'a k a d a r gidip nümâyiş y a p a n b u çığırtgan güruhu Mir'at-ı ş ü û n â t » sâbihi M e m d u h P a ş a ş ö y l e t a s v i r e t m e k t e d i r : N



tt



« T u l l â b - ı m e d â r i s dûlâb-ı desâis i l e â d e t â b a ş d ö n m e s i n e — Şeyh-ül-islâm H a s a n E f e n d i ' y i



uğradıldığmdan



:



istemeyiz!



— M a h m u d Paşa sadârette d u r a c a k



mı?



makalâtiyle cem'iyyetler akdetmiş» l e r d i r ; f a k a t y a y g a r a b u n d a n ibaret kalmamış, s a d â r e t e p e k tabiî o l a r a k M i d h a t P a ş a ' y ı meşîhate Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n « Ş e r r u l l â h » dediği e s k i Şeyh-ül-islâm Hayrullâh E f e n d i ' y i istemişlerdir: Mütercim-Rüşdi Paşa'yı d a istediklerinden bahsedilir. S u l t a n A z i z b i r bölük askerle bunları d e r h a l d a ğ ı t t ı r a b i l e c e ğ i h a l d e o y o l a g i t m e y i p işe e h e m m i y e t v e r m i ş , b u y a y g a r a l a r ı millî b i r g a l e y a n z a n n e d e r e k B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' l e S e r yâver H a l i l P a ş a ' y ı a y a k l a r ı n a g ö n d e r i p a r z u l a r ı n ı n i s ' a f e d i l e c e ğ i n i b i l d i r e r e k işi i ' z â m e t m i ş o l m a k l a t e n k i d e d i l i r . İşte b u n d a n d o l a y ı Ç a r ş a n b a g ü n ü b a ş l ı y a n n ü ­ mayişler C u m a günü k a b i n e değişikliğine k a d a r üç gün sürmüş ve hattâ «Talebe-iulûm,, g ü r û h u g e c e l e r i s o k a k l a r d a g e ç i r m i ş t i r . Gene b u sırada b i r takım müheyyiç şâyialar d a neşredilmiştir: Meselâ verâset usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' y i ' v a l i a h d ilân e t m e k istiy e n S u l t a n A z i z ' i n ahâliden muhâlefet g ö r d ü ğ ü t a k d i r d e i s t a n b u l ' a kırk b i n R u s a s k e r i g e t i r t e c e ğ i n d e n d e m v u r u l m u ş v e R u s s e f i r i m â h u t i g n a t y e f de M ü s l ü ­ manların Hıristiyanları keseceği hakkında bizzât o r t a y a attığı şâyiaya b i r c i d d i ­ y e t r e n g i v e r m e k ü z e r e s e f â r e t h â n s i n i n e t r â f m a b i r k a ç y ü z K a r a d a ğ l ı muhâfıs; k o ­ y u n c a A v u s t u r y a s e f i r i de k e n d i s i n i t a k l i d e t m i ş t i r ' ) . (X) Baş-Mâheynci Hâfız-Mehmet Beyim, «Hakaay&k-ül-beyân fî hakkt oenne-tmekân Sultan Abd-ül-Aziz Hân» ismindeki eseri işte bu risaleye karşı reddiye olarak yağılmıştır.



12 Mayıs = düncü sadâreti.



17 Kebî'ül-âhir, C u m a : Mütercim-Rüştü Paşanın dör­



( Âlî Paşa'nm ölümünden i t i b a r e n Bâb-ı-Âlî'de i k i hizip b e l i r m i y e başlamıştır M a h m u d N e d i m ve Sakızlı-Es'ad Paşalarla Şeyh-ül-islâm Hasan Fehmi Efendi gibi S u l t a n A z i z ' i n e m i r b e r l e r i vaziyetindeki şaraycı d e v l e t - a d a m l a r m a mukabil Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla eski Şeyh-ül-lslâm Hasan Hayrullâh E f e n d i g i b i Abd-ül-Aziz düşmanlığında i t t i f a k etmiş b i r muhâlif z ü m r e teşekkül etmiştir; S u l t a n A z i z ' i n f e l â k e t i n i el-birliği i l e h a z ı r l ı y a n b u i n t i k a m c ı ve k i n c i z ü m r e y e « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a » v e « E r k â n - ı - h a T » i s i m l e r i v e r i l i r . Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T a l e b e - i - u l û m » y a y g a r a s ı üzerine M ü t e r c i m - R ü ş d ü Paşa sadr-ı-a'zam olunca Hüseyn A v n i Ser-askerliğe, M i d h a t Paşa «Mecâlis-iA l i y e ' y e m e ' m u r , , ü n v â n i y l e n e z â r e t s i z n â z ı r l ı ğ a v e H a s a n H a y r u l l â h E f e n d i de M e ş i h a t m a k a m ı n a g e t i r i l m e k s u r e t i y l e « E r k â n - ı - e r b e a » a y n i k a b i n e d e birleştiril­ miştir: S u l t a n A z i z ' i n ç o k t e n k i d edilen b u gafletine sebep, b i r e r m e c i d i y y e y e so­ k a k ç ı ğ ı r t g a n l ı ğ ı y a p a n R u m e l i s o f t a l a r ı n ı n t e r t i p l i y a y g a r a l a r ı n ı millî b i r g a l e y a n z a n n e t m i ş o l m a s ı d ı r ! İşte b u n d a n d o l a y ı y e n i s a d r - ı - a ' z a m ı h u z u r u n a k a b u l e d i n c e : :



— S i z i h a l k istediğinden m e ' m u r



ettim!



demiş ve Rüşdü p a ş a d a i k i yüzlülükle d a l k a v u k l u k e d e r e k : — Efendimiz meresidir!



halk



bizi



ne



bilsün?



îştihâr-ı



nâmımız



teveccühât-ı



Şâhâneniz



se-



d e m i ş s e de p â d i ş â h s ö z ü n ü t e k r a r e t m e k s u r e t i y l e y e n i k a b i n e n i n k e n d i i'timâd i y l e iş b a s m a g e l m i ş o l m a d ı ğ ı m a n l a t m a k i s t e m i ş t i r . — B u d e ğ i ş i k l i ğ i n hârici s i y a s e t i t i b a r i y l e de b ü y ü k b i r e h e m m i y e t i v a r d ı r : M a h m u d N e d i m ' i n t e m s i l e t ­ tiği R u s s i y a s e t i y e r i n e M ü t e r c i m - R ü ş d ü , H ü s e y n A v n i v e M i d h a t P a ş a l a r ı n t e m ­ s i l e t t i k l e r i İngiliz s i y a s e t i k a a i m olmuş d e m e k t i r . — Mütercim-Rüşdü paşa'nm b u d ö r d ü n c ü s a d â r e t i « H a l i ' l e r v e iclâslar d e v r i » n e , y â n i S u l t a n A z i z , S u l t a n M u r a d ve S u l t a n H a m i d d e v i r l e r i n e m ü s â d i f t i r ) .



13 Mayıs =



18 Rebî'ül-âhir, Cumartesi: Berlin memorandomu.



( H e r s e k ı s y â n ı 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n « D ü v e l - i - M u a z z a m a » n m i k i d e b i r m ü d a h a l e s i n e v e s i l e teşkil e t m i ş v e B â b - ı - A l î ' n i n m i s k i n c e c e v a p l a n da b u m ü d â h a l e l e r e â d e t â m e ş r û b i r h a k m â h i y y e t i v e r m i ş t i r : Y u k a r ı k i s e n e n i n «20 A ğ u s t o s » v e b u s e n e n i n «31 Kânunusâni,, f ı k r a l a r m a b a k ı n ı z . O f ı k r a l a r d a g ö r d ü ­ ğümüz Decazes notasıyla A n d r a s s y / A n d r a ş i lâyihasından sonra zuhur eden «Selanik vak'ası» d a b u s e f e r k i B e r l i n m e m o r a n d o m u n a sebeb o l m u ş t u r . Bu « V a k ' a » için y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m « 6 M a y ı s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Berlin memorandomu 11 M a y ı s = 1 6 R e b î ' ü l - â h i r P e r ş e n b e g ü n ü B e r l i n ' d e n a n R u s başvekili Gortschakoff/Gerçakof, A l m a n baş-vekili B i s m a r k ve



topla­ Avus-



187S c= 1293



K R O N O L O J I



256 turya



bas-vekili



aldığı



rivayet



giltere,



Andrassy/Andraşi'nin



edüir.



1856



Paris



F r a n s a ve İtalya'nın



müşterek



muahedesinde



da tasvibine



eseridir;



imzâları



arzedilmiştir.



Gorçakof'un



bulunan Başlıca



kaleme



devletlerde» esasları



İn­



şöyle



sı­



ralanabilir : 1



_



Selanik vak'asınm



bilhassa



l i n d e n dolayı b u g i b i yerlere ket 2 —



îzmir



büyük



ve istanbul'da



d a tekerrür



devletlerin f i l o l a r gönderip



etmek



ihtimâ­



el-birliği i l e



hare­



etmeleri; Mevcut



gerginliğe



sebeb



olan



Bosna-Hersek



meselesinin



Andrassy



daki esaslara göre tesviyesi; 3 — Türkiye'nin A v r u p a ' y a karşı taahhütlerinin müşterek kefâlet altına



lâyihasmalınması;



4 — B o s n a - H e r s e k ' d e i k i a y l ı k b i r m ü t â r e k e ilâniyle T ü r k k u v v e t l e r i n i n m u a y y e n b i r n o k t a y a çekilmesi, tahribâtın t a z m i n i v e konsolosların ıslâhâtı mürâkabe



1293



OSMANLI



2 5 7



TARİHİ



H a y d a r M i d h a t B e y h e r ne k a d a r « H a l ' i n g a r a z - ı şahsîden i l e r i g e l m e d i ğ i n i i s b â t * için « T a b s ı r a - i i b r e t » i n 165 i n c i s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e babasının Sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa'ya yazmış olduğu m e k t u b u n s u r e t i n i neşretmiş ve b u m e k t u p t a M i d ­ h a t P a ş a pâdişâhla görüşüp «Islâhât-ı cedide ve m u n t a z a m a » yapılmasını kabul ettirdiği için « T e b d i l - i h a r e k e t e t m e k » , yâni h a l i ' d e n v a z g e ç m e k teklifinde bu­ l u n m u ş s a d a , m e k t u b u n a l t ı n d a k i « S a f e r 93» t a r i h i b u t e z k i r e n i n u y d u r m a o l d u ğ u ­ n u göstermektedir; çünkü S a f er ayında sadr-ı-a'zam Rüşdü Paşa değil, M a n ı n a » Nedim Paşa'dır ve Mütercim-Rüşdü Paşa'nm sadâreti o t a r i h t e n i k i ay sonra «Rebî'ül-âhir» a y m a müsâdiftir : Y u k a r d a b u senenin «12 M a y ı s » f ı k r a s ı n a ba­ k ı n ı z . Z â t e n M a h m u d Celâlüddin P a ş a d a M i d h a t p a ş a ' n m S u l t a n A z i z ' e karşı «Husûmet-i zâtiyye» sinden bahsetmekte olduğu gibi, b i z z a t M i d h a t Paşa bile h â t ı r â t m d a b u n o k t a y ı i'tirâf e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş t i r P a ş a ' y a g ö r e haî'in ea: mühim sebebi, «Erkân-ı-erbea»yı mecburiyyetle iş b a ş ı n a g e t i r m i ş olan pâdi­ şâhın i l k f ı r s a t t a bunları a z l e d i p M a h m u d N e d i m P a ş a ' y ı t e k r a r s a d â r e t e dâvet e d e c e ğ i n i n « T e c â r i b - i adîde i l e m e c z û m » o l m a s ı d ı r ! H a t t â , « M i r ' â t - ı H a k i k a t » d e M izâhâta göre S u l t a n A z i z o sırada M a h m u d N e d i m ' e sadâret t e k l i f etmişse de Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t «istanbul'dan teb'id» edilmedikçe k a b u l ' e d e m i yeceği cevabını almış ve b u mesele «Erkân-ı-erbea» n m Mâbcyn'deki adamla:. ; t a ­ r a f ı n d a n d e r h a l k e n d i l e r i n e yetiştirilmiştir. Z â t e n M i d h a t P a ş a ' n m e n b â r î z vasfı hissiyyâtına. m a ğ l û b i y y e t i n d e g ö s t e r i l i r : Y u k a r d a 1872 s = 1289 vukuâtmm „80/81 T e m m u z » fıkrasına bakınız. :



etmesi; 5 —Mütâreke



1876 =



müddeti



içinde



bunlar



yapılmadığı



takdirde



devletlerin



fi'len



mü­



dâhalesi. B u t e k l i f l e r i y a p a n üç imparatorluğun Şark siyasetleri i n g i l i z politikasına u y m a ­ dığı için i n g i l t e r e h ü k ü m e t i 15 M a y ı s = 2 0 R e b î ' ü l - â h i r P a z a r t e s i g ü n ü k a t ' î b i r . l i s a n l a ' r e d c e v a b ı v e r i n c e iş s u y a d ü ş m ü ş , b u n u n l a b e r a b e r İ t a l y a i l e F r a n s a k a ­ b u l e t t i k l e r i için b e ş d e v l e t n â m ı n a 30 M a y ı s = 6 C u m â d a - l - û l â Salı g ü n ü mem o r a n d o m u n Bab-ı-ÂH'ye tebliği kararlaşmışsa d a o günün Türkiye'de saltanat tebeddülüne tesadüf e t m e s i n d e n dolayı b u müdhiş müdâhale hiç b i r z a m a n t a t b i k edilememiştir).



30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Sultan Ahdül-Aziz'm îaaî'i. ( S u l t a n A z i z « E r k â n - ı - E r b e a » d e n i l e n d ö r t kişinin ş a h s î k i n v e g a r a z ı n d a n d o l a y ı t a h t ı n d a n indirilmiştir Bunlardan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa Sultan M e c i d devrinde pariadıktan s o n r a S u l t a n A z i z devrinde i k i d e f a Sadârette v e üç defa S e r - a s k e r l i k t e bulunmuş o l m a k l a beraber m a ' z u l i y y e t fasılaları u z u n sür­ m ü ş o l d u ğ u için p â d i ş â h a diş b i l e m i ş b i r « A y y â r - ı e f s u n k e r » d i r ; M a h m u d C e l â ­ l ü d d i n P a ş a ' y a g ö r e işte b u n d a n d o l a y ı « P â d i ş a h d a n m ü n f a i l v e s a r a y a l e y h i n d e k i f i k i r l e r e mütemâyil» d i r , hattâ h a l ' i n d e n s o n r a b i r gün Bâb-ı-Âlî'de toplanan M r mecliste: :



— A h d - i saltanatında o n b i r sene m a ' z u l



bulundum!



d i y e h u s û m e t i n i n s e b e b i n i ilândan b i l e ç e k i n m e m i ş t i r ; f a k a t d e v e k i n i y l e meş­ h u r olan Ser-asker Hüseyn Avni o h u s u s t a M ü t e r c i m - R ü ş d i ' y i de, « E r k â n - ı - e r b a » n m d i ğ e r i k i s i n i de g ö l g e d e b ı r a k ı r : K a l b i n d e k i n d e n b a ş k a h i ç b i r h i s s e y e r b u l u n m ı y a n b u a m a n s ı z a d a m ı n d o l a m b a ç l ı ş a h s i y y e t i için y u k a r d a 1874 = 128© v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s m a b a k ı n ı z . H ü s e y n A v n i işte o f ı k r a d a b a h s i g e ­ ç e n b i r k a d ı n m e s e l e s i n d e n v e 1871 = 1288 v u k u â t m m « 2 5 E y l ü l » f ı k r a s ı n d a g ö r ­ düğümüz t a r d i y l e n e f y i n d e n dolayı yıllardanberi pâdişâhtan i n t i k a m almıya ç a ­ lışmakta, h a l ' i n i ve hattâ t e l m i s m i n i tasarlamaktadır! B u t a r i h t e n 1 sene, 1 a y , 6 gün evvel sadâretten a z i l üzerine tedâvi bahânesiyle L o n d r a ' y a gittiği z a m a n S u l ­ t a n A z i z ' i n hal'ine i n g i l i z vükelâsının m u v a f a k a t l e r i n i i s t e m e k t e n bile çekinmemiş­ t i r : 1875=1290 v u k u â t m m «25 N i s a n » fıkrasına bakmız. B u n u n sebebi, R u s t a r a f dârı olan M a h m u d N e d i m ' i iş b a ş ı n a g e t i r m i ş o l m a s ı n d a n d o l a y ı İ n g i l t e r e ' n i n a r ­ tık S u l t a n A z i z ' d e n yüz çevirmiş olmasıdır. H e r halde Hüseyn A v n i hâricî s i y a s e t i bile şahsî k i n v e g a r a z ı n a âlet e t m e k t e n ç e k i n m i y e c e k k ı r a t t a b i r m a h l û k t u r . B u n u n işte b ö y l e o l d u ğ u n d a u m u m i y e t l e i t t i f a k e d i l i r . B â z ı m e n b â l a r d a M i d h a t p a ş a ' n m y a l n ı z m e ş r u t i y e t s e v d â s i y l e b u işe k a r ı ş t ı ğ ı n ­ d a n v e h i ç b i r şahsî h i s s e k a p ı l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r : S u l ­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k s a d â r e t i n d e n 2 a y , 19 g ü n d e a z l e d i l i v e r m e s i i ç i n e i ş l e m i ş v e h a t t â h â t ı r â t m d a 3 7 s e n e l i k m e ' m u r i y y e t h a y a t ı n d a « i l k infisâli» olduğundan b a h s e t m i ş t i r ! S a r a y d a k i o r t a - o y u n l a r ı .da yapılan vükelâ t a k l i t l e r i n d e n bütün « E r k â n - ı - e r b e a » g i b i o d a ç o k mütes s i r d i r . P a ş a n ı n hâtırâtını n e ş r e d e n ©ğta A l i



« E r k â n - ı - e r b e a „ n m d ö r d ü n c ü s ü de S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n e f e t v â vermiş olmakîa meşhur Şeyh-ül-islâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i ' d i r < M a h m u d Celâlüddin Paşa bu nankör ve seeiyyesiz yobazı «Sultan Abd-ül-Aziz'in imamlığında bulunarak mizâca hoş g i d e c e k m u k a l l i d l i k l e r ve fassallıklarla kat'-ı merâtib etmiş âlim kı­ y a f e t i n d e b i r câhil-i c e s u r v e c i b i l l e t - i redîe v e ef'âl-i rezîle i l e m e ş h u r » göster­ diği g i b i , B a ş - M â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y de « H u k u k - ı u b û d i y y e t v e n & n - u - n e m e k i b i l m i y e n câhil v e c e s u r H a y r u l l â h y a h u t Şerrullâh hâini» d e m e k t e d i r ! Sul­ t a n A z i z d e v r i n d e k i i l k m e ş î h a t i n d e n b i r a y , s e k i z g ü n içinde azledilmiş o l d u ğ a için p â d i ş â h a g a r a z b a ğ l a m a s ı p « k tabiîdir, i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u s e f e r k i îlîîas* meşîhatinde «Hıfz-ı ikbâl içün kazıyye-i ittifâkıyyeye h i d m e t » ettiğinden bahse­ d i l i r . «Mir'at-ı şüûnât» d a S u l t a n A z i z ' i n b u a d a m hakkında şöyle b i r sözü v a r ­ dır : — Hayrullâh E f e n d i b i z i m dâirede i k e n «Müfsid i m a m » derler i d i ! Rüşdî P a ş a ' ­ n m t a v s i y e s i y l e şimdi Şeyh-ül-islâm n a s b e y l e d i k A l l a h vere b i r halt etmeseydi! «Erkân-ı-erbea» içinde yegâne meşrutiyet tarafdârı M i d h a t paşa'dır Diğerleri­ n i n mutlakıyyetçiliğinde u m u m i y y e t l e i t t i f a k edilir. B u noktayı M i d h a t Paşa biie h â t ı r â t m d a i'tirâf e t m e k t e d i r , i ş t e b u n d a n d o l a y ı b u p a ş a m u t l a k ı y y e t ç i l e r i e el­ birliği e d e r k e n meşrutiyetçilik kanâatinden fedâkârlık etmiye bile râzı olma»t u r ! H a l ' i n a s k e r î c e p h e s i n i i d a r e etmiş o l a n M e k â t i b - i - A s k e r i y y e n â z ı n Süley­ m a n Paşa «Hiss-i inkılâb» i s m i n d e k i eserinde v a k ' a d a n s o n r a k i ' meşrutiyet m ü n â ­ kaşalarından bahsederken Mütercim-Rüşdi ve Hüseyn A v n i Paşaların muhalefet­ lerine temâs ettikten sonra M i d h a t Paşa'nm da onlara uyduğunu söyle a n l a ­ tır ( S . 60) : :



:



« M i d h a t P a ş a lisânından dahî ( B u i k i m ü t t e f i k - î m ü s t e b i d d e k a r s ı n e yapayım? ü ç ü m ü z b i r b i r i m i z i n k a v l i n e ittibâa söz vermiş i d i k ! ) kelime-î a c z - t e t i m m e s î n den b a ş k a s ö z sudûr e t m e d i » . O n u n için S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n i m e ş r u t i y e t e d o ğ r u bir hamle gibi göstermek k a t ' i y y e n doğru d e ğ i l d i r : A l e l - u s u l « V a t a n » , «Millet» ve «Devlet» gibi vaMısfc k e l i m e l e r l e süslenen b u k a r a n l ı k iş, k a n â a t i n d e n f e d â k â r l ı k e t m i ş b i r meşrutî... yetçi ile üç k o y u mutlakıyyetçinin müşterek b i r k i n ve g a r a z uğrunda el-birîigî e d e r e k işledikleri b i r şahsî i n t i k a m işidir. B â z ı m e n b â l a r d a « E r k â n - ı - e r b e a » n ı n b ü y ü k sırrı, h a l ' e t e ş e b b ü s edilinceye ka­ d a r k e n d i a r a l a n n d a k a l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de d o ğ r u d e ğ i l d i r Bahriye ııâzmK a y s e r i l i - A h m e d P a ş a müstesnâ o l m a k üzere diğer vükelâdan g i z l i tutulmuş o l ­ m a k l a b e r a b e r , b i r i k i s e n e d i r b u işe b i r ç o k k i m s e i m â l e edilmiştir, i l k mwt&:



258



K R O N O L O J İ



1876 t = 1293



sabbis Hüseyn A v n i ve kıdem i t i b a r i y l e i k i n c i s i de M i d h a t P a ş a ' d r r : Bunlar Sadr-ı-a'zam Rüşdi p a ş a ile Şeyh-ül-îslâm Hayrullâh E f e n d i ' y i son z a m a n l a r d a e l d e etmişlerdir. H ü s e y n A v n i P a ş a ' n m s a d â r e t t e n a z l i ü z e r i n e y a p t ı ğ ı n ı 1875 c = 1292 v u k i ı â t ı n m «25 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z A v r u p a s e y a h a t i n d e P a r i s ' e uğradığı z a m a n görüşmüş olduğu C h a r l e s M i s m e r ' i n «Souvenirs du monde mu¬ s u l m a n » i s m i n d e k i e s e r i n i n 273 ü n c ü sahifesindeki i z a h a göre, bu i l k müteşeb­ b i s i n d a h a o z a m a n elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f darların sayısı 62 y i b u l m u ş t u r ! O z a m a n d a n b e r i g e ç e n b i r sene içinde b u m ı k d â r m f a z l a l a ş m ı ş o l m a k ihtimâli de v a r ­ d ı r : Yalnız bunların i s i m l e r i b e l l i değildir. M a l û m o l a n l a r , teşebbüse geçildiği z a ­ m a n r o l o y n a m ı ş olanlardır v e z â t e n bunların ç o ğ u d a s o n g ü n l e r d e elde edilmiş olan k u m a n d a n l a r l a z a b i t l e r d i r : Meselâ Süleyman P a ş a ' n m «Hiss-i inkılâb» m a n a z a r a n Hüseyn A v n i Paşa meşhur Dâr-ı Şûrây-ı Askerî r e i s i müşir R e d i f P a ­ ş a ' y ı b u s o n s e r - a s k e r l i ğ i e s n â s m d a elde e t m i ş t i r . E n b ü y ü k r o l ü o y n ı y a n Sü­ l e y m a n P a ş a ' y ı d a R e d i f P a ş a i k n â ' e t m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e R e d i f v e S ü l e y ­ m a n p a ş a l a r 1/2 C u m â d a - l - û l â t = 2 5 / 2 6 M a y ı s Perşenbe/Cuma gecesi Hüseyn A v n i Paşa'nm Kuzguncuk'daki y a l ı s ı n a g i d e r e k işin a s k e r î c e p h e s i n i müzâkere etmişlerdir. B u vaziyete göre h a l ' i n r u h u mesâbesinde b u l u n a n Süleyman Paşa b i l e a n c a k b e ş o n g ü n e v v e l elde e d i l m i ş d e m e k t i r . Hüseyn A v n i ' n i n son günlerde K a y s e r i l i - A h m e d Paşa ile R e d i f Paşa'dan başka b i z z a t elde e t m i ş o l d u ğ u t a r a f d a r l a r m e n m ü h i m l e r i k e n d i bacanağı olan Dâr-ı Şûrây-ı Askerî âzâsmdan Mir-i-livâ Hüseyn -Sabri Paşa, sonraları f e r i k o l a n M i r - i l'ivâ M ö s y ö - N e c i b P a ş a . S e r - a s k e r l i k s e r - y â v e r i M i r a l a y M u s t a f a B e y v e s o n r a d a n ferikliğe k a d a r yükselen Hâssa meclisi âzâsmdan M i r a l a y Hacı-Râşid B e y ' d i r . Bahriye nâzın K a y s e r i l i - A h m e d Paşa da donanma kumandanlığında bulunan B a h r i y e m i r - i - l i v â s ı A r i f p a ş a ' y ı elde e t m i ş t i r . _



B u e m r - i h a y r a çarşaf k a d a r fetvâ y a z a r ı m !



diyen Fetvâ-emini F i l i b e l i K a r a - H a l i l E f e n d i i s m i n d e k i seciyyesiz kazaskeri de M i d h a t P a ş a ' n m elde e t t i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . E s k i Sadr-ı-a'zam Şirvâni-zâde R ü ş d ü P a ş a ' n m küçük kardeşi olan sâbık i s t a n b u l kadısı k a z a s k e r Şirvânî-zâde Ahmed Huİûsi E f e n d i ' y i de Ş e y h - ü l - î s l â m H a y r u l l â h E f e n d i i k n â ' e t m i ş t i r . M i d h a t Paşa'nm en mühim f a a l i y e t i v e l i a h d M u r a d E f e n d i ile olan g i z l i muha­ b e r e s i n d e gösterilir : B i r h a y l i z a m a n d ı r d e v a m e d i p d u r a n b u m u h a b e r e d e vâ­ sıta ittihâz ettiği a d a m l a r şâir Z i y â B e y / P a ş a i l e M u r a d E f e n d i ' n i n s a r r a f ı H r i s t a k i v e a s l e n İ t a l y a n o l a n hususî h e k i m i D o k t o r Capoleone/Kapolyon'dur. Nüfuz i y l e meşhur Y e n i k a p u M e v l e v î h â n e s i ş e y h i O s m a n E f e n d i ' n i n de M i d h a t P a ş a delaletiyle hal'e tarafdâr olduğundan bahsedilir. îşin askerî cephesinde en mühim ıolü oynıyan şahsiyyet, sonradan müşirliğe k a d a r yükselerek R u m e l i h a r b orduları umum-kumandanlığında b u l u n a n ve ilmî sâhada d a «Tarih-i â l e m » , «TJmdet-ül-hakayık» ve «Mebâni-l-inşâ» gibi eserle­ riyle şöhret b u l a n Mekâtib-i-Askeriyye n â z ı n mir-i-livâ Süleyman Hüsni Paşa'dır. Ç o k s a m i m i b i r m e ş r u t i y e t ç i o l a n v e sırf millî v e v a t a n î h i s l e r l e b u işe g i r i ş e n zavallı S ü l e y m a n p a ş a s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a t a r a f ı n d a n m e ş r u t i y e t h a k k ı n d a b i r t a k ı m m ü p h e m v a i t l e r l e nasıl a l d a t ı l m ı ş o l d u ğ u n u « H i s s - i i n k ı l â b » i s m i n d e k i e s e r i n d e b i z z â t anlatır. S ü l e y m a n P a ş a ' n m elde ettiği zâbitler, e n m U h i m v a z i f e l e r i d e r - u h d e e d e n kıt'a, kumandanlarımla M e k t e b - i - H a r b i y y e z a b i t l e r i d i r : Bunların da en mühimmi is­ t a n b u l Merkez-kumandanı mir-i-livâ M u s t a f a Seyfi Paşa'dır; Mekteb-i-Harbiyye z â b i t l e r i içinde b i l h a s s a m e k t e b i n D â h i l i y y e m i r a l a y ı A h m e d Hıfzı B e y ' d e n ve edebî eserleriyle mâruf Erkân-ı-harb kolağası Manastırh-Rif'at E f e n d i ile son­ raları f e r i k rütbesiyle Işkodra v a l i s i o l a n kolağası B e d r i E f e n d i ' d e n bahsedilir. G e n e S ü l e y m a n P a ş a t a r a f ı n d a n T a ş - k ı ş l a ' d a elde e d i l i p k ı t ' a l a r m m b a ş ı n d a D o l m a b a h ç e sarayını m u h a s a r a ederek h a l ' i t e ' m i n eden z a b i t l e r i n b a ş l ı c a l a n da H â s s a b e ş i n c i T a l î a t a b u r u binbaşısı İ z z e t E f e n d i , H â s s a b i r i n c i a l a y i k i n c i t a ­ b u r binbaşısı E d h e m B e y , H â s s a d ö r d ü n c ü Talîa t a b u r u b i n b a ş ı s ı O s m a n Ağa, Tarabya ve Büyükdere telgrafhanelerini işgal eden tstinye k a r a k o l yüzbaşısı H a l i l Ağa ve veliahd M u r a d Efendi'nin adamlanndan olup vak'anın günüyle s a -



1876 =



1293



OSMANLI



TARİHİ



259



a t i n i kendisine h a b e r vermiş o l a n Hâssa beşinci Talîa t a b u r u b i r i n c i yüzbaşısı N e c i b E f e n d i ' d i r .Tabiî b ü t ü n b u k ü ç ü k rütbeli z â b i t l e r m â h u t «Erkân-ı-erbea» g i b i k i n v e g a r a z l a d e ğ i l , t ı p k ı zavallı S ü l e y m a n P a ş a g i b i v a t a n v e h a m i y y e t h i s ­ l e r i y l e i y i b i r ş e y y a p t ı k l a r ı n a i n a n a r a k k e l l e y i k o l t u ğ u n altına a l m ı ş l a r d ı r . Teşebbüsün t e s i r i i k i sebeple izah edilir Biri «Erkân-ı-erbea» n m saraydaki adamlarından g i z l i c e h a b e r aldıklarına g ö r e S u l t a n A z i z ' i n kendilerini azledip M a h m u d N e d i m Paşa'yı sadârete ve e s k i s e r - a s k e r Derviş P a ş a y ı d a t e k r a r s e r ­ askerliğe tâyin e t m e k üzere kat'î kararını vermiş olmasıdır; b i l h a s s a b u n d a n d o ­ layı « P a ş a l a r ı n c a n b a ş l a r ı n a s ı ç r a y ı p t e v a k k u f z a m a n ı geçti diyerek» hemen f a a l i y e t e giriştiklerinden bahsedilir. İkinci sebep de b u t a r i h t e n o n s e k i z gün e v v e l « T a l e b e - i - u l û m » u n ü ç g ü n süren m ü r e t t e p n ü m â y i ş l e r i üzerine «Erkân-ıe r b e a » iş b a ş ı n a g e l i n c e pâdişâhın B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h m e t B e y ' i B â b - ı - M e şîhat'e gönderip ulemâyı t o p l a t a r a k b i r d a h a öyle b i r münasebetsizlik olduğu t a k d i r d e d ü ş m a n için h a z ı r l a d ı ğ ı o r d u y l a d o n a n m a y ı k e n d i l e r i n e karşı kullana­ c a ğ ı n ı t e b l i ğ e t t i r m e k s u r e t i y l e bütün i l m i y y e z ü m r e s i n i t e h d i d e t m i ş o l m a s ı d ı r : Şeyh-ül-îslâm H a s a n Hayrullâh E f e n d i meseleyi derhal Hey'et-i-vükelâ'ya a r z e t m i ş , h ü k ü m e t u l e m â lisânından p â d i ş â h a b i r n e v i i s t i ğ f a r n â m e y a z d ı r m ı ş , f a ­ k a t b u m ü d h i ş t e h d i t « H a v â s s - ı v ü k e l â » y ı p e k tabiî o l a r a k b ü y ü k b i r telâşa d ü ­ şürmüştür. :



E f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı h a l ' e b i r meşrûiyy'et şekli v e r m e k ve b i l h a s s a halkı S u l t a n A z i z ' d e n s o ğ u t m a k üzere ustalıklı b i r p r o p a g a n d a y a p ı l m a k t a d a kusur e d i l m e m i ş t i r : M e s e l â p â d i ş â h ı n v e r â s e t usulünü d e ğ i ş t i r i p b ü y ü k o ğ l u Y u s u f î z züddin E f e n d i ' n i n yeliahtliğini t e ' m i n için i s t a n b u l ' a k ı r k b i n kişilik, b i r R u s o r ­ dusu getirteceği ve devlet haiznesinde beş p a r a olmadığı halde s a r a y hazinesinde e l l i m i l y o n l i r a m e v c u d o l d u ğ u şeklindeki ş â y i a l a r h e p işte b u m e n f i propaganda mahsulleridir. B i r de b i r m i l y o n liralık b i r r ü ş v e t m e s e l e s i v a r d ı r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u ­ k u a t ı n ı n «6 Teşrinievvel,, f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « T e n z i l - i fâiz» kararının hem h â r i ç t e , h e m dâhilde hâsıl ettiği sû'-i-te'siri i z â l e için b i r L o n d r a b a n k a s ı y l a m ü ­ z â k e r e y e g i r i ş i p « T e v h î d - i d ü y u n » şeklinde b i r m u â m e l e yaptırmaya kalkışmış o l a n M a h m u d N e d i m p a ş a g ü m r ü k , tütün, t u z v e s a i r e r ü s û m i y l e 7 - 8 v i l â y e t a ' ş â r ı m k a r ş ı l ı k g ö s t e r m e k s u r e t i y l e işi b i r e c n e b i «Şirket-i iltizâmiyye» sine o t u z sene m ü d d e t l e ihâle e t m i y e k a r a r v e r m i ş v e b u m u â m e l e d e ı ı k o m i s y o n is­ m i y l e a l ı n a c a k b i r m i l y o n l i r a için Y u n a n l ı s a r r a f Z a r i f i ' d e n aldığı t a a h h ü t se­ n e d i n i n t e r c e m e s i n i de S u l t a n A z i z ' e t a k d i m e t m i ş t i r . B a ş - m â b e y n c i H â f ı z - M e h ­ met B e y ' e göre b u paranın pâdişâha tahsis edilmesine sebep, hünkârın «Tahsisât-ı H ü m â y u n l a r ı n d a n o l a r a k A v r u p a ' y a t o p vesâire siparişleri» yapılmış ve «Tenzil-i fâiz» kararından dolayı pâdişâhın b i r müddet evvel «Bir çok zararlara» uğratılmış olmasıdır. Mütercim-Rüşdi Paşa sadr-ı-a'zam olunca S u l t a n A z i z bu senet tercemesini Mâbeyn Baş-kâtibi Atıf B e y ' l e kendisine göndermiş, Mahmud Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e m u â m e l e y a p ı l d ı ğ ı t a k d i r d e « v i k a y e - i i s t i f â d e s i » n i e m ­ r e t m i ş v e H â f ı z - M e h m e t B e y ' e g ö r e de « D e v l e t v e m i l l e t ç e hayırlı o l u p d a m e v kı'-i icrâya k o n u l a c a k o l u r s a zinhâr aldanmasunlar gibi bir îrâde-i-Seniyye„ t e b l i ğ ettirmiştir. H a l i " v a k ' a s m d a S u l t a n A z i z ' i l e k e l e m e k için M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' n m h e r k e s e g ö s t e r d i ğ i m e ş h u r s e n e t işte b u d u r . H a l ' i n g ü n ü y l e s a a t i b i r i k i k e r e d e ğ i ş m i ş v e n i h a y e t b u Salı g ü n ü yapılmasına k a r a r verilmiştir: Dolmabahçe'nin v e l i a h d dâiresinde b u l u n a n M u r a d Efendi'ye a s k e r s a r a y ı k u ş a t ı n c a k e n d i l i ğ i n d e n dışarı ç ı k m a s ı t e k l i f edilmişse de k a t ' i y y e n k a b u l e t m e y i p a s k e r i n s a r a y a g i r e r e k k e n d i s i n i dışarı ç ı k a r m a s ı n d a ısrâr e t m i ş ­ t i r ; b u n u n sebebi, m u v a f f a k olunamadığı t a k d i r d e k e n d i s i n i S u l t a n A z i z ' e karşı k a b a h a t s i z g ö s t e r m e k i s t e m e s i d i r ! « E r k â n - ı - e r b e a » n m i l k ö n c e ezânî s a a t 5=zev â l î 12,32 de h a r e k e t e g e ç i l m e s i n i i s t e m e l e r i de a y n i s e b e p l e d i r : Onlar da m u ­ vaffak olamamklan takdirde meseleden hiç b i r h a b e r l e r i olmayıp Bâb-ı-Alî*de ç a l ı ş m a k l a m e ş g u l o l d u k l a r m d a n b a h s e d e r e k k a b a h a t i zavallı a s k e r l e r e yükle­ m e k s u r e t i y l e işin içinden s ı y r ı l ı v e r m e k için ö y l e b i r s a a t t â y i n e t m i ş l e r d i r ! F a ­ k a t askerî harekâtın i d a r e s i n i der-uhde etmiş o l a n Süleyman P a ş a o s a a t i n t e h -



1876 =



260



1876 =



K R O N O L O J İ



1293



l i k e l i o l a c a ğ ı n ı s ö y l i y e r e k şiddetle i'tirâz e t m i ş v e n i h a y e t s a b a h a k a r ş ı h e r k e s u y k u d a y k e n y a p ü m a s ı k a b u l e d i l e r e k ezânî s a a t 9 = z a v â l î 4,34 d e harekete geçilmesi kararlaşmıştır. H e r k e s g i b i S u l t a n A z i z de o s a a t t e d e r i n b i r s a b a h u y k u s u içinde b u l u n d u ğ u için h a b e r i b i l e o l m a d a n adetâ el-çabukluğu i l e hal'edilivermiştir büyük bir kısmı Taş-kışladan gelmiş olan t a b u r l a r l a M e k t e b - i - H a r b i y y e ' n i n 300 k a d a r t a ­ lebesi Do'lmabahçe'yi h e m e n çevirmiş, d o n a n m a g e m i l e r i y l e kayıkları da deniz tarafmı tutmuş ve Mekâtib-i-Askeriyye nâzın Süleyman Paşa d a k a r a d a k i m u hâsara k u v v e t l e r i n e k u m a n d a etmiştir. O sırada «Erkân-ı-erbea» ile Dâr-ı-Şûrâ r e i s i R e d i f P a ş a s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa'mn K u z g u n c u k ' d a k i yalısındadır: S a b a h a karşı b u n l a r d a n Mütereim-Rüşdi v e ' M i d h a t paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i Bâb-ı-Ser-askerî'ye git­ m e k üzere kayıkla Bahçekapısına, Hüseyn A v n i v e R e d i f Paşalar d a Doîmabahçe'ye g i t m e k üzere Salıpazarma çıkmışlardır. R e d i f P a ş a u m u m î harekâtı tâkib e t m e k üzere D o l m a b a h ç e k a r a k o l u n a girmiş ve H ü s e y n A v n i P a ş a d a y e n i pâdi­ şâhı alıp S e r - a s k e r k a p u s u n a g ö t ü r m e k ü z e r e a r a b a d a b e k l e m i ş t i r . S ü l e y m a n P a ş a v e l i a h d i n y u k a r d a b a h s e t t i ğ i m i z şerâitini y e r i n e g e t i r e r e k saraya g i r m i ş , m e r d i v e n b a ş ı n d a k i s o f a d a b e k l i y e n M u r a d E f e n d i ' n i n ö n ü n e d ü ş ü p dışarı ç ı k a r m ı ş , k a p u n u n ö n ü n d e n i t i b a r e n b ü t ü n a s k e r s e l â m a d u r m u ş v e tanı işte o s ı r a d a a r a b a s ı y l a y a k l a ş a n H ü s e y n A v n i tarihî b i r t e r b i y e s i z l i k e d i p ü ç k ı t ' a ü z e ­ r i n d e k i m u a z z a m i m p a r a t o r l u ğ u n y e n i padişahını a r a b a d a n i n m i y e l ü z u m g ö r m i y e rek : :



— Buyurun! d i y e y a n m a a l m a k küstahlığını irtikâb etmiştir. M u r a d E f e n d i a r a b a y a r i v a y e t e göre Hüseyn A v n i Paşa kendisine tabancasını v e r i p :



girince



bir



— E ğ e r hayatınız tehlikede kalırsa b u t a b a n c a ile evvelâ k u l u n u z u öldürünüz! g i b i b i r ş e y s ö y l e m i ş v e d i ğ e r b i r r i v a y e t e g ö r e de t a b a n c a y ı v e l i a h d i n a ğ a l a ı ı n d a n b i r i t a k d i m e t m i ş t i r . M u r a d E f e n d i ' y i ü r k ü t e n i k i n c i h â d i s e de kendisiyle y a n m d a k i ser-askeri tanımıyan S u r i y e l i a s k e r l e r i n : —



Yasak!



diye süngüye davranmalarıdır; a r a p ç a b i l e n b i r z a b i t k i m olduklarını söyledik­ ten sonra a r a b a k o r d o n d a n dışarı ç ı k a b i l m i ş v e i ç i n d e k i i k i y o l c u ç o k şiddetli b i r y a ğ m u r altında D o l m a b a h ç e c â m i i n i n y a n ı n d a k i r ı h t ı m a i n i p o r a d a bekliyen üç çifte k a y ı ğ a binmiştir. B i r a z açıldıktan sonra s e r - a s k e r i n beş-çiftesine ve ondan s o n r a d a tersâne çatanasına a k t a r m a e t t i k l e r i n d e n v e hattâ s e r - a s k e r bir z ı r h l ı y a y a k l a ş m a k istediği h a l d e M u r a d E f e n d i ' n i n ş ü p h e l e n d i ğ i için müsâade e t m e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . V e l i a h d i n s i n i r l e r i n i b o z a n i l k a k s i l i k l e r işte bunlardır. H e r halde y e n i pâdişâhın S i r k e c i i s k e l e s i n d e n b i r k i r a arabasıyla S e r - a s k e r k a ­ p u s u n a «Dehşet ve haşyet içinde» vâsıl olduğu muhakkaktır Aşağıki fıkraya da bakınız. :



S u l t a n A z i z ' i h a l ' e d e b i l m e k için e f k â r - ı - u m u m i y y e y e k a r ş ı b i r t a k ı m y a l a n l a r v e iftirâlar u y d u r u l a r a k t e r t i b e d i l e n m e ş h u r f e t v a m u h t e l i f m e n b â l a r d a b i r t a k ı m k e l i m e değişikliklerine u ğ r a m a k t a d ı r v e h a t t â s o n u n d a n b i r i k i k e l i m e eksiktir; Ibn-ül-Emin'in «T.T.E.M.»nda f a k - s i m i l e s i n i neşrettiği hakikî m e t i n şöyledir: «Emir-ül-Mü'minîn olan Z e y d muhtell-üş-şuûr ve unıûr-ı siyâsiyeden bî-behre olup emvâl-i mîriyyeyi mülk-ü-milletin tâkat ve tahammül edemiyeceği mertebe masârif-i nefsâniyyesine s a r f v e umûr-ı d i n i y y e ve dünyeviyyeyi ihlâl-ü-teşviş v e mülk-ü-milleti t a h r i b edip bakaası mülk-ü-müiet hakkında muzırr olsa hal'i lâzım olur m u ? «Beyan b u y r u l a . El-cevâb: Allâhu Teâlâ a'lem O L U R » . Neşrinden i t i b a r e n b i r çok tenkitlere uğramış olan b u çürük fetvâda S u l t a n A z i z ' e i s n â d e d i l e n c i n n e t , siyasî cehâlet, u m û r - ı d i n i y y e y i ihlâl v e mülk-ü-mil­ l e t i t a h r i b iftirâlanyla b a k a a s m m mülk-ü-millet için muzır olacağı hakkındaki iddiâ k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir : Fetvâ-emini K a r a - H a l i l E f e n d i ' y i konağına celbed i p b u fetvâyı yazdırmış o l a n M i d h a t Paşa, s o n r a d a n Tâif'de yazdığı hâtırâtıfım



1293



OSMANLI



TARİHİ



261



« T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 150 n c i s a h i f e s i n d e â d e t â k e n d i e s e r i demek olan hali' fetvâsmı bizzat tekzib ederek: « S u l t a n A b d - ü l - A z i z âkil v e f a t î n v e b a y ı r h â h - ı d e v l e t v e â l î h i m m e t b i r z â t o l ­ d u ğ u v e d e v l e t v e m e m l e k e t i n hüsn-i idâresi k a n u n v e n i z â m , i l e o l m a k l â z ı m g e l e c e ğ i n i c ü m l e d e n z i y â d e bildiği h a l d e sonradan nasılsa t e b d i l - i a h l â k ederek ulüvv-i h i m m e t y e r i n e k i b r - ü - a z a m e t k a a i m o l m u ş v e hisabsız s a r f i y y â t - u - i s r â fât kapuları açılmış ve hele A l î p a ş a ' n m vefâtını müteâkıb M a h m u d N e d i m P a ­ ş a ' m n s a d â r e t e v ü r û d i y l e hâl bütün b ü t ü n t e g a y y ü r e t m e s i y l e kavânîn ve nizâm â t hükümsüz k a l u p umûr-ı devletde b i r çok sû'-i-istimâlât m e y d a n almış» o l d u ğ u n d a n b a h s e t m e k s u r e t i y l e S u l t a n A z i z ' i n m a h u t f e t v â d a iddiâ edildiği' g i b i «muhtell-üş-şuûr» olmayıp «Akıl ve fatîn» olduğunu, «Umûr-ı siyâsiyyeden bibehre» olmayıp devlet idaresini «Cümleden ziyâde bildiği» n i , «Mülk-ü-milleti t a h r i b etmiş» olmayıp «Hayır-hâh-ı devlet ve âlî-himmet b i r zât olduğu» n u v e n i h a y e t son zamanlarındaki israflarıyla kanunsuzluklarının m e s ' u l i y y e t i de A l î P a ş a ' m n ö l ü m ü n d e n s o n r a iş başına g e l e n M a h m u d N e d i m ' e â i d o l d u ğ u n u b ü t ü n v u z û h i y l e i'tirâf e t m e k t e d i r ! G e n e M i d h a t P a ş a h â t ı r â t m ı n « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s ­ m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 7 n c i sahif esinde de: «Hâkan-ı



müşarünileyh



zeki



ve



âkil



olmasıyla



mülkün



ve



tebea-i



devletin



eski



v a k i t l e r g i b i i d a r e s i m ü m k ü n olamıyacağım b i l m e z değil» d e d i k t e n s o n r a , işte b u « z e k i v e âkil z â t » i n m u t l a k ı y y e t zihniyetinden ve b i r kısım halkın d a k e n d i s i g i b i düşündüğünden b a h s e t m e k t e d i r ! «Erkân-ı-erbea,» işte b u « A k ı l » , « Z e k i » v e « F â t î n » z â t e c i n n e t isnâd e t m e k t e n ç e k i n m e m i ş l e r d i r ! B u meselede M i d h a t Paşa g i b i «Bâb-ı-Fetvâ» d a k e n d i k e n d i n i t e k z i b e t m e k t e n u t a n ­ mamış, h a l ' i fetvâsında S u l t a n A z i z ' i mecnun gösterdikten b i r kaç gün sonra ö l ü m ü n ü i n t i h a r l a i z a h için v e r d i ğ i « l ' l â m - ı ş e r ' î » de m e r h u m u n hal'inden sonra şuûmına h a l e l g e l d i ğ i n d e n b a h s e t m i ş t i r ! S u l t a n A z i z ' i n D o l m a b a h ç e ' d e n T o p k a p u sarayına n a k l i üzerine k e n d i e l - y a z t s r y l a S u l t a n M u r a d ' a yazmış ve o z a m a n k i gazetelerin neşretmiş olduğu meşhur tez­ kiredeki kuvvetli muhakeme i l e m e t i n ifâde karşısında fetvâdaki isnâdın mâh i y y e t i h a l k arasında d a d e r h a l anlaşılmıştır; b u tarihî t e z k i r e n i n doğru şekli şöylecfir :



«Evvelâ Cenâb-ı Allâh'a, b a ' d e h u atebe-i Şevketlerine sığınırım. Hidmet-ı m i l l e t d e Csarf-ı] m e s â î e t m i ş i s e m d e hoşnûdî hâsıl e d e m e d i ğ i m i b e y a n v e Z â t - i Ş â h â n e l e r i n i n hoşnûdî-i m i l l e t i m ü s t e l z i m o l a c a k h a y ı r l u işlere m u v a f f a k ı y y e t i n i t e m e n ­ n i i l e b e r a b e r k e n d i e l i m l e s i l â h l a n d ı r d ı ğ n n a s k e r b e n i b u hâle g e t i r d i ğ i m t a h a t t u r b u y u r m a l a r ı m t a v s i y e y e ibtidâr e d e r e k m ü r ü v v e t v e i n s â n i y y e t s ı k ı l m ı ş l a r a y a r ­ d ı m e t m e k m e z i y y e t i n i g ö s t e r d i ğ i n d e n , [ b u ] t e n g e n â y - ı ı z t ı r â b d a n halâs i l e b i r m e k â n - ı m a h s û s i ç ü n i n â y e t - i Şehriyârîlerini r e c â v e s a l t a n a t - ı A l - i O s m â n ' ı S u l t a n M e c i d H a z r e t l e r i n i n hânedânma tebrik eylerim». H a î ' i n i l k f o y a s ı işte b u m e k t u b u n neşriyle m e y d a n a çıkmış ve h a l k arasında d e r h a l d e d i k o d u l a r b a ş l a m ı ş t ı r . H e r h a l d e « E r k â n - ı - e r b e a » m n şu tarihî g a f l e t i n e bakınsa S u l t a n A z i z ' i n Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa'dan bahsederken: — B e n i m ecdadım b u g i b i l e r i n aklıyla h a r e k e t etmiş olsaydı, K o n y a ovasında k o y u n sürüleriyle hayme-nişîn o l m a k t a n kurtulamazdık! demesine h a k v e r m e m e k k a b i l m i d i r ? Fetvâ metnindeki «Umûr-ı d i n i y y e y i i h ­ lâl» iddiası d a ç i r k i n b i r iftirâdan b a ş k a b i r şey. değildir; M e m d u h Paşa'mn «Mir'ât-ı şüûnât» m d a pâdişâhın dindarlığı: «Abd-ül-Aziz H a n müskirât isti'mâl e t m e z d i . yerine Z e m z e m içmekden mütelezziz olurdu»



Evâhir-i



eyyâm-ı



saltanatında



su



şeklinde izâh e d i l i r . H e r a k ş a m r a k ı içenlerin s u y e r i n e Z e m z e m i ç e n v e K u r ' â n o k u r k e n ölen b i r zâti d i n s i z l i k l e i t h â m a k a l k ı ş m a l a r ı h e r h a l d e p e k sık g ö r ü l e n manzaralardan olmasa gerektir. Sultan Aziz'in görünce:



cülûs t o p l a r ı y l a



— B u t o p l a r c ü l û s topları dediğinden



uyandığından



ve d o n a n m a



gemilerindeki



bayrakları



olacaktır!



bahsedilir.. B i r a z sonra



hükümetin



hem hal'i,



hem



Topkapu



sarayına



1876 c= 129a



KRONOLOJİ



262



1876



n a k l i kararını tebliğe m e ' m u r ettiği Baş-Mâbeynei Hâfız-Mehmet ve Baş-Kâtip  t ı f B e y l e r l e D â r - ü s - S a â d e a ğ a s ı C e v h e r A ğ a b i n türlü tereddüdlerle vaziyeti arzedüıce d e r i n b i r tevekkülle N e yapalım, kader böyle imiş! :



diye



teslimiyyet



göstermiş ve M u r a d E f e n d i m i n pâdişâh olduğunu



öğrenince:



— Acâyip! d e d i k t e n s o n r a içini şöyle d ö k m ü ş t ü r : _ Böyle olacağım biliyordum. Zirâ selâtin-i sâlifeden b e n i m g i b i b u devletin i'lây-ı ş e v k e t - ü - ş â m n a h i d m e t e d e n l e r d ü ç â r - ı felâket oldular. A m c a m şehîd-i m a ğ f u r u n [ ü ç ü n c ü S e l i m ' i n ] ahvâli v e u ğ r a d ı ğ ı f e l â k e t i n d e r e c e s i s a h â y i f - i tarihi a l k a n l a r a b o y a d ı , c ü m l e y e b i r e s e f - i ebedî y â d g â r ı b ı r a k t ı . B u h e r - b â r gözlerimize, ç a r p m a k t a d ı r . İşte o n l a r ı n g ö r d ü k l e r i f e l â k e t b e n i m h a k k ı m d a d a z u h u r a g e l d i . D o l m a b a h ç e halkının h ı ç k ı r ı k l a r ı içinde r ı h t ı m a i n e n S u l t a n A z i z ' l e âile v e m a i y yet efrâdı kayıklarla S a r a y b u r n u ' n a nakledilmişlerdir: K e n d i s i n i n bindiği beşç i f t e y e o ğ u l l a r ı n d a n Y u s u f i z z ü d d i n v e M a h m u d Celâlüddin E f e n d i l e r i ve Başk â t i b i y l e B a ş - m â b e y n c i s i n i a l m ı ş t ı r ; V â l i d e - S u l t a n v e k ü ç ü k şehzâdelerden A b d ül-Mecid, Şevket ve Seyfüddin E f e n d i l e r l e h a r e m ve m a i y y e t takımı diğer k a y ı k ­ lardadır. Süleyman P a ş a ' n m „Hiss-i inkılâb» m d a yalnız i k i şehzâde ile on b i r k a dâimâ y a t a k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r m ü d â f a a h i s d m ve beş harem-ağasmdan bahsedilir. S u l t a n A z i z Dolmabahçe'den çıkarken, d â i m a y a t â k - o d a s m d a b u l u n d u r d u ğ u tarihî p a l a y ı d a p e k tabiî b i r müdâfaa his­ s i y l e s a k o s u n u n altına a s m ı ş t ı r . K e n d i yaptırdığı donanmanın b a y r a k l a r l a d o n a n m ı ş zırhlıları arasından nemli, g ö z l e r l e g e ç e n S u l t a n A z i z şiddetli b i r y a ğ m u r altında s ı r - s ı k l a m o l a r a k S a r a y ­ b u r n u ' n a çıkmış, o r a d a b e k l i y e n b i r t e k a r a b a y a k e n d i s i binmiş ve m a i y y e t i de y a ğ m u r a l t ı n d a y a y a n yürümüştür-. B i l h a s s a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l m a ­ s ı n d a n v e istediği b i r s ı c a k ç o r b a i l e b i r d i l i m e k m e ğ i n v e r i l m e m e s i n d e n ç o k m ü ­ teessir olduğu r i v a y e t edilir. Abd-ül-Aziz'in felâketinden bi-l-istifâde yağmacılık işte b u g ü n yapılmış, V â l i d e - S u l t a n ' l a K a d m - E f e n d i l e r çıkarken üzerleri aranıp «Ba'zı zâbitler tarafından mücevherât yoklaması» yapılıvermiş, eşyâlar Topkapu sarayına nakledilirken « E r k â n - ı - M ü t t e f i k a » h u z u r l a r ı n d a s a n d ı k l a r açılıp k ı y m e t l i ş e y l e r «Tevkif» edil­ m i ş v e s a r a y ı n i ç - h a z i n e s i n d e k a l a n 7-8 y ü z b i n liralık m ü c e v h e r a t d a S u l t a n M u r a d ' m b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a m u k a b i l «Rehin m a k a m ı n d a „ y e n i pâdişâ­ hın m e ş h u r s a r r a f ı H r i s t a k i ' y e « M a ' d û d - ü l - e s â m i z e v â t ı n h i m m e t - i b î - h e m t â l a r ı y l a t a m a m e n d e v r - ü - i ' t â k ı l ı n m ı ş » dır. A r t ı k i s t a n b u l ' d a d u r m a y ı p k a p a ğ ı A v r u p a ' y a a t a n H r i s t a k i ' y e «Mâr-ül-beyan mücevheratın iyd-i-adhâ koçları g i b i kurban» o l ­ duğundan b a h s e d i l i r ! Aşağıki fıkrayla d a h a aşağıda b u senenin «4 H a z i r a n » fık­ rasına da bakınız. S u l t a n A z i z ' i n 85 b i n altınını d a « C ü l û s a t ı y y e l e r i n e k a r ş ı l ı k » i s m i y l e yeni Vâ­ l i d e - S u l t a n z a b t e t m i ş t i r ! Y e d i m i l y o n ü ç y ü z d o k s a n d o k u z b i n altı y ü z altmış beş l i r a « m ı k d â r - ı i'tibârîsinde,, k i e s h a m v e t a h v i l â t da Mâliye'nin borcuna m u k a b i l «Erkân-ı-erbea» k a r a r i y l e ve el-çabukluğu ile h e r nedense h e m e n Os­ manlı Bankasına devredilivermiş ve b u suretle S u l t a n A z i z ' i n parasından H a zîne-i d e v l e t e b i r a k ç a g i r m e k m ü y e s s e r o l a m a m ı ş » d ı r ! 5



i k i n c i M a h m u d ' u n i k i n c i o ğ l u o l a n S u l t a n A b d - ü î - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 s e n e s i 7/8 Ş u ­ bat = 13/14 Ş a ' b a n P a z a r / p a z a r t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e , h a l ' e dildiği g ü n y a ş ı t a m 46 sene, 3 a y , 20 g ü n t u t m a k t a d ı r Y â n i 47 y a ş ı n ı n i ç i n d e h a l ' e d i l m i ş d e m e k t i r . 1 8 6 1 = 1 2 7 7 senesi- 25 H a z i r a n c = 1 6 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü t a h t a ç ı k ­ m ı ş o l d u ğ u n a g ö r e de s a l t a n a t m ü d d e t i 14 sene, 11 a y , 5 g ü n s ü r m ü ş t ü r . D ü ş m a n l a r ı n ı n v e h a t t â M i d h a t P a ş a ' n m b i l e i'tirâf ettiği g i b i S u l t a n A z i z f e v ­ k a l â d e z e k i , f a t î n v e hüsniniyet sâhibi b i r h ü k ü m d a r d ı r : D e v l e t i n m a ' r û z olduğu b ü y ü k t e h l i k e l e r d e n d o l a y ı o r d u i l e d o n a n m a n ı n ıslâhına v e b i l h a s s a e n s o n s i l â h ­ l a r l a teçhiz ve t a ' l i m i n e fevkalâde e h e m m i y e t vermiş ve M e m d u h P a ş a ' n m tâbiriyle b u işleri « B â b - ı - Â l î ' n i n atâletine b ı r a k m a y ı p » b i z z a t m e ş g u l o l m u ş t u r . H a t t â b i r ç o k d e f a l a r a s k e r î m a s r a f l a r ı k ı s m a k i s t i y e n h ü k ü m e t l e ihtilâflara b i l e d ü ş m ü ş t ü r :



:



=



1293



OSMANLI



263



TARİHİ



Y u k a r d a 1861 = 1278 v u k u â t m m « 6 A ğ u s t o s » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z , i ş t e b u n d a n d o l a ­ yı A v r u p a i l e A m e r i k a ' y a y a p ı l a n zırhlı, t o p v e m ü h i m m a t sipârişlerine bâzan k e n d i k e s e s i n d e n b i l e y a r d ı m etmiştir. S u l t a n A z i z ' i n b u m ü t e m â d i gayretiyle d e v l e t i y e d i y ü z b i n kişilik m u n t a z a m b i r o r d u ç ı k a r a b i l e c e k hâle g e t i r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B i l h a s s a y i r m i b e ş zırhlı i l e y ü z k ü s u r a h ş a p h a r p g e m i s i n d e n mür e k k e b o l a n d o n a n m a y ı i n g i l t e r e ' d e n s o n r a dünyanın, i k i n c i d e n i z k u v v e t i hâline getirmiş olduğunda i t t i f a k edilmektedir. S o n s i s t e m b i r t e r s â n e i l e f a b r i k a d a v ü c u d a g e t i r d i ğ i için, i s t a n b u l ' d a d a zırhlı yapılmış ve top dökülmüştür: B u n a m u k a b i l k e n d i s i t a h t a çıktığı z a m a n devle­ tin bütün askerî t e c h i z â t ı Baş-mâbeynci Hâfız-Mehmet B e y ' i n «Hakaayık-ulb e y â n » m a g ö r e « D ö r t k ö h n e k a p a k v e b i r k a ç a h ş a p f i r k a t e y n ve k o r v e t l e dört b i n ş e ş h â n e » d e n i b a r e t t i r ! A s k e r î m e k t e p l e r i n ıslâhiyle büyük b i r silâhhâne ve m u h t e l i f kışlalarla i s t i h k â m l a r inşâsı g i b i m u v a f f a k ı y y e t l e r i de b u s i l s i l e y e dâ­ hildir, ı S u l t a n A z i z ' e karşı e n şiddetli t e n k i t l e r m a l î sahadadır : S u l t a n Abdülmecid'in vefâtmda d o k s a n m i l y o n a yaklaşan devlet borçları Abd-ül-Aziz d e v r i n i n s o n l a ­ r ı n d a 196 m i l y o n a y ü k s e l m i ş t i r ; y a l n ı z b u n u k â m i l e n p â d i ş â h ı n i s r â f m d a n mü­ t e v e l l i t g ö s t e r m e k d o ğ r u değildir B i r t a r a f t a n o r d u ve donanmanın t e n s i k ve teçhizine âit m a s r a f l a r l a S u r i y e , G i r i t , B o s n a - H e r s e k v e B u l g a r i s t a n i s y a n l a r ı n ı n sebeb o l d u ğ u m u a z z a m a s k e r î m a s r a f l a r v e b i r t a r a f t a n d a K ı r ı m h a r b i n d e n b e r i b i r i k e n borçların fâizlerini t e s v i y e için a k d e d i l e n y e n i b o r ç l a r düyûn-ı-umum i y y e n i n m ü t e m â d i y e n k a b a r m a s ı n d a e n b ü y ü k âmildir. :



S u l t a n A z i z B â b - ı - A l î ' n i n m â r u z â t ve m u k a r r e r â t m ı reddetmeyip -dâimâ tasdik e t m i ş o l m a k l a m â r u f t u r ; o n u n için Âlî v e F u a d P a ş a l a r g i b i b ü y ü k v e z i r l e r d e v ­ r i n d e onların g ö s t e r d i ğ i t a s a r r u f y o l u n d a n g i t m e k t e k u s u r e t m e m i ş t i r 1862 c= 1279 v u k u â t ı n m «1 T e m m u z » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . Â l î P a ş a ' n m v e f â t ı n ı t â k i b e d e n i k i n c i devirde pâdişâhın malî ahlâkını b o z a n başlıca âmil, M a h m u d N e d i m de­ n i l e n canlı f â c i a d ı r . B i l h a s s a s a r a y l a r inşâsına ç o k p a r a d ö k ü l d ü ğ ü n d e n ş i k â y e t e d i l i r : F a k a t bunların e n büyük ve en muhteşemi o l a n Çırağan sarayının inşâsı­ na Abdülmecid devrinde başlanıp binâ m e y d a n a çıkarılmış ve A b d - ü l - A z i z a n ­ cak ikmâl ettirmiştir. K e n d i s i n i n yaptırdığı en m ü h i m s a r a y B e y l e r b e y i kasrı­ dır v e o d a p e k b ü y ü k b i r şey d e ğ i l d i r ; diğerleri b i r t a k ı m a h ş a p b i n â l a r d a n i b a r e t t i r . Hattâ Taşlık'da yaptırmıya başladığı câmi ile o câmiye vakfettiği A k a ­ r e t l e r i n inşâsını b i l e l ü z u m s u z l u ğ u hakkındaki tenkitlerden dolayı durdurmuş olduğundan bahsedilir. :



S u l t a n A z i z ' i n büyük m e z i y y e t l e r i n e m u k a b i l büyük kusurları d a vardır : S o n zamanlarındaki israfçılığmdan başka, gittikçe a r t a n a z a m e t i y l e ondan mütevellit g a f l e t i n i h a y e t k e n d i s i n e b i r n e v i lâ-yuhtîlik h i s s i v e r m i ş v e işte b u n d a n dolayı b i z z a t k e n d i s i n i t e h d i d e d e n t e h l i k e l e r i n b i l e arzını i m k â n s ı z b i r h â l e g e t i r m i ş ­ t i r ; h a t t â s o n z a m a n l a r ı n d a a n n e s i n i n b i l e h a b e r aldığı t e h l i k e l e r d e n bahsetmiye cesaret edemediği r i v a y e t e d i l i r ! B u hâlet-i-ruhiyyesinin teşekkülünde en mües­ s i r âmil M a h m u d N e d i m ' i n telkinâtıdır Saltanatının hidâyetinde b i r d e v l e t - r e i s i z i h n i y e t i y l e çalışan S u l t a n A z i z ' i n n i h a y e t d e v l e t i k e n d i m a l ı g i b i s a y m a y a b a ş ­ l a m a s ı işte b u n d a n d ı r . B u n u n l a b e r a b e r , k o ç v e h o r o z d ö ğ ü ş t ü r ü p g a l i p h a y v a n l a ­ rın b o y u n l a r ı n a m u r a s s â n i ş a n l a r t a k t ı r d ı ğ ı h a k k ı n d a k i d e d i k o d u l a r ı n aslı, faslı y o k t u r : B u iftirâlar « Y e n i - O s m a n l ı l a r „ m i s v i ç r e ' d e k i n e ş r i y y â t m d a o r t a y a a t ı l m ı ş ve ondan sonra ağızdan ağıza yayılmıştır. :



S u l t a n A z i z ' i n g u r u r i y l e a z a m e t i n e r a ğ m e n çok nâzik b i r zât olduğundan b a h s e ­ d i l i r ; m e r h a m e t v e ş e f k a t i de a z a m e t v e c e b e r û t i y l e t e n â k u z h â l i n d e d i r : B e s t e l e ­ rinin içli â h e n g i h a s s a s i y y e t i n i n e n i n c e d e l i l i d i r ; ç o k g ü z e l n e y üflediğinden de bahsedilir. «Ressamlar Cemiyyeti M e c m u a s ı » n d a neşredilen z a r i f k r o k i l e r i ­ nin canlılığı d a e s t e t i k k a b i l i y y e t i n i n m u s i k i d e n z i y â d e r e s i m d e tecelli ettiğini gösterecek kuvvettedir. Abd-ül-Aziz'in en büyük meziyyeti, elindeki kıymetlerden istifâde e t m e k t e k u ­ s u r e t m e m i ş o l m a s ı n d a g ö s t e r i l e b i l i r : Â l î v e F u a d P a ş a l a r ı , h a y a t l a r ı b o y u n c a iş b a ş ı n d a n a y ı r m a m ı ş o l m a s ı işte b u n d a n d ı r . O n l a r d a n s o n r a k i s ö n ü k devlet-adam-



•264



K R O N O L O J İ



îanndan k e n d i s i n e •yûk



meziyyetin



s e y dusünmiyen



L



miyet



vermemiş



s l e m e d e "



a



n



!



düşman



en ' bariz



olanları b i l e delili



icab



demektir.



ettikçe



H e r halde



iş b a s m a şahsı



«Erkân-ı-erbea» n m e n büyük fenalığı



olmalarında



bırakmış v e S a s m d a



gösterilebilir:



Onların



 l î Paşa'mn k u r m a y a



gördüğümüz



millî



demokrasi



b u bübaşka



işte b u n o k a y a e h e m ­



b u harekatı



başladığını



getirmesi



garazlarından mutlaluyvet



1868=1284



hareketini



sü­



vukuatının



durdurarak



Garp



- t a k l i d i m e ş r u t i y y e t i n iflâsına sebeb olmuştur).



BEŞİNCİ



MURAD



(Murâd-ı Hâmis) — M. 1876 = H. 1293 — 1876 = 1293 30 Mayıs = 6 Cumâda-l-ûlâ, Salı: Beşinci Murad'ın cülusu. (Sultan Mecid'in büyük oğlu, Sultan A z i z ' i n yeğeni ve Osmanlı pâdişâhlarının otuz Üçüncüsü olan Beşinci M u r a d 1840=1256 senesi 21 Eylül;—24 Receb p a z a r ­ tesi g&sü dünyaya gelmiş olduğuna göre yaşının t a m 35 sene, 8 ay, 10 gün tuttuğu sıraâa, yâni 36 yaşının içinde tahta çıkmış demektir. Anası, Sultan Mecid'in ikinci haremi «Şevk-efzâ Kadın-Efendi» dir. Qsma»lı tarihinde en kısa saltanat, Sultan Murad'ın işte bu 93 günlük saltanat deyaJSir; B i r i n c i Mustafa'nın 96 gün süreri ilk saltanatı bile bundan üç gün f a z ­ ladır: Üçüncü ciltte 1618=1027 vukuâtı içindeki «26 Şubat^ fıkralarının b i r i n c i ­ sine takınız. O s m a n Gazi'den B i r i n c i Ahmed'e kadar saltanat verâseti babadan oğula intikal ettiği halde, B i r i n c i A h m e d ' i n ölümü üzerine bu usule nihayet verilerek büyük oğlu O s m a n dururken küçük kardeşi B i r i n c i M u s t a f a t a h t a çıkarılmak suretiyle «Eftfteriyyet» kaidesinin tatbikine başlanmıştır. Üçüncü ciltte 1617 1= 1026 v u k u âtiHHi «22 Teşrinisâni» fıkrasma bakınız. O zamandan itibaren kanunlaşan b u kaideyi Sultan Abdülmecid bozarak çok sevdiği büyük oğlu M u r a d - E f e n d i ' y i küçflfe kardeşi Abd-ül-Aziz'in yerine veliahd ilân etmek istemişse de muvaffak olanKU&ğı için Sultan M u r a d babasının yerine pâdişâh olamamıştır: Y e n i - O s manhlarla el-birliği ederek amcası Sultan A z i z ' i n b i r a n evvel hal'ine çalışmam s m d a her halde b i r taraftan bu hâtıranın ve b i r taraftan d a Abdülmecid gibi Abd-ül-Aziz'in de verâset usulünü M u r a d E f e n d i aleyhine değiştirip kendi oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' y i veliahd ilân etmek istemesinin büyük bir te'siri olsa gerektir. Sâkin, sevimli, nâzik ve hassas b i r zât olduğundan bahsedilen Sultan Murad'ın tahsiline çok i'tinâ edilmiştir : Sultan A z i z ' l e beraber gittiği A v r u p a sarayların­ da amcasından daha i y i b i r te'sir bırakmış olması işte bundandır. Şark kültü­ rüyle fen derslerini o devrin en mühim âlimlerinden almıştır: Nesriyle nazmının kuvvetini Gerdan-kıran Ömer E f e n d i isminde kıymetli b i r âlime medyundur. O n dört yaşından itibaren Fransızca öğrenmiye başlayıp ilkönce E d h e m Paşa'dan, ondan sonra da K e m a l Paşa ile Gardet isminde b i r Fransızdan ders almışsa da fazla pratik yapmadığı için i y i konuşamadığından bahsedilir. Bilhassa musiki merakı ibtilâ derecesindedir Muzika-i-Hümâyun kumandanı Guatelli Paşa ile Augusto L o m b a r d i isminde i k i K a l y a n d a n piyano dersi almış, çok i y i öğrenmiş ve b i r çok şarkılar bestelemiştir; torunlarından şehzâde O s m a n F u a d E f e n d i b i r gün bana dedesinin Çırağan sarayındaki felâket yıllarını besteler tertibiyle ge­ çirdiğinden ve bütün bunların büyük kardeşi A h m e d N i h a d Efendi'de bulundu­ ğundan bahsetmişti. :



Sultan



Murad'ın



o k u m a d a n çok hoşlandığı



ve hattâ



veliahdliği



zamanında



Av-



1876



K R O N O L O J İ



266



=



1293



r u p a ' d a n m ü t e m a d i y e n edebî v e felsefî k i t a p l a r g e t i r t i p o k u d u ğ u d a r i v a y e t e d i ­ l i r - Meşrutiyet ve d e m o k r a s i t a r a f darlığında Yeni-Osmanlılar'm telkinleri kadar h e r h a l d o b u G a r p k ü l t ü r ü n ü n de t e ' s i r i o l s a g e r e k t i r . B u n u n l a b e r a b e r d e m o k ­ r a s i t e l â k k i s i n i n nasıl b i r t e l â k k i o l d u ğ u p e k b e l l i d e ğ i l d i r ; z a m a n a u y m u ş o l m a k i h t i m a l i de v a r d ı r ; h a t t â L o n d r a ' d a İ n g i l t e r e v e l i a h d i E d o u a r d ' m delâletiyle ve 33 d e r e c e i l e F r a n - m a s o n t e ş k i l â t ı n a g i r m i ş o l m a s ı b i l e b i r k a n â a t meselesinden z i y â d e o z ü m r e n i n siyasî m ü z â h e r e t n i t e ' m i n m a k s a d i y l e i z a h e d i l e b i l i r . Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n M u r a d ' m cülûsu ç o k ç i r k i n b i r s a r a y y a ğ m a c ı l ı ğ ı n a sebeb o l m u ş , S u l t a n A z i z ' l e a i l e s i n e âit m ü c e v h e r a t ı n b u y u k bir k ı s m ı y e n i p a d i ş a h ı n b i r m i l y o n lirayı b u l a n b o r c u n a mukabil «Erkân-î-erbea» tarafından s a r r a f H r i s t a k i ' y e d e v r e d i l i v e r d i k t e n başka mütebâki kısmım da y e m Vâlide-Sultan'la Mâbeyn müşirliğine tâyin edilen D â m a d - N u r i Paşa zabtetmış, S u l t a n M u r a d ' m eniştesi o l a n b u M e h m e t N u r i P a ş a « M i r ' â - ı h a k i k a t » d a t a i z a ­ ha göre : «Sarayda



kalan



neler ' eşyasından Müttefika'ya olmuştur!



mücevherattan



ve



ve Istabl-i-Hâs



mehâl-i



dahî h a k k - ı - s ü k û t v e r ü p



Y e n i devrin



dört



müteaddidede



hayvanâtından



istediği



bulunan kadar



kasır



ve



sirkat ve



kâşa­



Erkan-ı-



kâmrân»



kahramanı



işte



böyle



kahramanlardır:



Aşağıki



fıkra­



y a d a bakınız. C ü l û s u n d a k i g a y r - i - t a b i î şeraitten d o l a y ı S u l t a n M u r a d ' m n e k a d a r müteheyyic o l u p âsâbı b o z u l d u ğ u n u y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r m ü ş t ü k ; b u h e y e c a n ı n e n b a r ı z . t e ­ zahürü Ser-asker-kapısmdaki bîat m e r a s i m i n d e gösterilir: M e m d u h P a ş a n ı n i z a ­ hına n a z a r a n p a t r i k l e r l e d i ğ e r r û h â n î r e i s l e r i ç e r i g i r e r g i r m e z « T o p l u c a d â m e n b û s o l m a ğ a s i t â b g ö s t e r d i k l e r i n d e t e v a h h u ş l a i'tidâl-i Ş â h â n e m u h t e l o l a r a k d i ­ van yerinden'fevri ç e k i l m e k » i s t e m i ş t i r ! Y e n i p â d i ş â h ı n b u hâline sebeb o l a r a k «Mesrûbât-ı küûliyye isti'mâlinde i f r a t ı n d a n dolayı ötedenberi s i n i r l e r i bozuk olduğu halde «Dağdağa-i nâgehzuhûr-i hal'-u-iclâsm t e v l i d - i evhâm-u-hiras» ettiğin­ d e n b a h s e d i l i r . B u n u n l a b e r a b e r h e n ü z c i n n e t hâli b a ş l a m ı ş d e ğ i l d i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i y l e S u l t a n M u r a d ' m cülûsu h a k k ı n d a v i l â y e t l e r e t â m i m e d i l e n r e s m î t e b l i ğ d e « İ t t i f â k - ı u m u m î » d e n b a h s e d i l i r s e de b u iddiâ « E r k â n ı - e r b e a » r n n u y d u r d u ğ u b i r y a l a n d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i r : H a k i k a t t e b u iş b i r k a ç taşı t a ­ rafından tasarlanıp b i r i k i b i n a s k e r l e yapılmış b i r el-çabuklugundan ibarette. H a t t â z ı r h l ı l a r d a k i B a h r i y e a s k e r i S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m h a b e r i y l e aidatı m ı ş v e sarayı k a r a d a n muhâsara eden t a b u r l a r d a n bâzılarının efradı d a neye alet e d i l ­ d i k l e r i n i s o n r a d a n anlayıp a y a k l a n m a alâmetleri gösterdikleri için d e r h a l t a ş r a ­ l a r a s e v k e d i l m i s l e r d i r . V ü k e l â v e v ü z e ı â n m b ü y ü k b i r k ı s m ı b i l e a n c a k ış o l u p b i t t i k t e n s o n r a ' t e b e d d ü l d e n h a b e r d a r o l m u ş l a r d ı r : M e s e l â bunların e n m ü h i m i m o l a n e s k i S a d r - ı - a ' z a m l a r d a n A r a p g i r l i Y u s u f K â m i l P a ş a m ı n b î a t için D o l m a bahçe sarayına gelince karşılaştığı Sadr-ı-a'zam Mütercim p a ş a ' y a : — R ü ş d i P a ş a , i y i bo...



yediniz!



deyip ağzına geleni söylediğinden bahsedilir. Bâb-ı-Ser-askerî'de başlayıp Dolmabahçe'de ikmâl edilmek s u r e t i y l e çok aceleye g e l e n bîat m e r â s i m i n d e T o p k a p u s a r a y ı n d a k i tarihî t a h t ı n g e t i r t i l m e s i k a b i l o l a ­ m a d ı ğ ı için, S u l t a n M u r a d ' a e c d â d m m t a h t ı n a o t u r m a k h i ç n a s i b o l m a m ı ş t ı r : B u m e ş h u r t a h t için ü ç ü n c ü c i l t t e 1 5 8 5 = 9 9 3 v u k u a t ı n ı n « 2 3 E y l ü l „ f ı k r a s ı n a » a k ı n ı z . B e s i n c i M u r a d ' m c ü l û s u n d a n s a l t a n a t ı n i l g a s ı n a k a d a r O s m a n l ı tahtında S u l t a n M e c i d ' i n dört oğlu sıralanmıştır; S u l t a n A z i z ' i n yukarıki fıkrada gördüğümüz tezkiresinde : «Saltanat-ı cümlesi, intikal



yaş



Al-i-Osmân'ı sırası



Sultan



itibariyle



etmesindendir).



Mecid



saltanat



Hazretlerinin hakkının



kendi



hânedânma



tebrik



oğullarından



evvel



eylerim» onlara



1876 =



1293



OSMANLI



TARİHİ



4 Haziran = 11 Cumâda-l-ûlâ, Pazar, zevali Aziz'in kanlı ölümü.



267 saat



9,36:



Sultan



( T a r i h i n b e l k i hiç b i r z a m a n h a l l e d i l e m i y e c e k bir takım muammâları vardır : S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a k i f e c î ö l ü m ü de işte b ö y l e b i r m u a m m a ­ dır. E l d e m e v c u t v e s i k a l a r k a t ' î b i r h ü k ü m v e r m i y e m ü s â i t d e ğ i l d i r : A n c a k « i n ­ tihar» ve «Şehâdet» r i v a y e t l e r i n d e n h a n g i s i n i n d a h a k u v v e t l i olduğu tesbit edi­ lebilir. T o p k a p u sarayında ü ç ü n c ü S e l i m ' i n «zihnini t a h d î ş » e t t i ğ i n d e n v e : — Burası a m c a m S u l t a n itmâm etmek isterler!



dâiresine



S e l i m ' i n dâiresidir



:



konulmuş



Beni



de



olması



Sultan



Sultan



Selim



gibi



Aziz'in burada



g i b i sözlerle c a n k a y g ı s ı n a d ü ş t ü ğ ü n d e n bahsedilir: Sultan Murad'a gönderdiği tezkirelerde o « t e n g n â y - ı - ı z t ı r â b » d a n h a l â s e d i l m e s i n i ısrarla r i c a e t m e s i v e ü ç gün T o p k a p u ' d a kaldıktan s o n r a dördüncü güne tesadüf eden 2 H a z i r a n = 9 C u ­ m â d a - l - û l â C u m a g ü n ü « A l e - s - s e h e r » âile e f r â d i y l e v e k a y ı k l a r l a « F e r ' i y y e » s a r a ­ yına n a k l e d i l m e s i işte b u n d a n d ı r . Diktatör vaziyetine geçmiş olan Ser-asker Hüseyn A v n i Paşa'mn o gün ç o k iğ­ renç ve bayağı b i r h a r e k e t t e bulunduğundan teessürle b a h s e d i l i r : S u l t a n A z i z ' i vaktiyle kendisine i h s a n etmiş olduğu beş-çifteye b i n d i r t i p Kuzguncuğ'un y a - " n m d a P a ş a - l i m a m ' n d a b u l u n a n k e n d i yalısının ö n ü n d e n geçirterek pencereden s e y r e d e n H ü s e y n A v n i o m u h t e ş e m yalıyı bile onun lütuflarma medyundur! A b d - ü l - A z i z ' l e âilesi için a l e l a c e l e h a z ı r l a n a n v e ç o k sıkı b i r a s k e r î muhâfaza altına a l m a n « F e r ' i y y e » s a r a y ı Ç ı r a ğ a n ' l a O r t a k ö y a r a s ı n d a şimdi G a l a t a s a r a y l i s e s i ibtidaî k ı s m ı n ı n b u l u n d u ğ u dâiredir. B u r a d a b a h ç e y e çıkmak hürriyetine bile müdahale edilen S u l t a n A z i z zâbitlerden g ö r d ü ğ ü terbiyesizce muamelelerden Ve b i l h a s s a : — Aziz Efendi! d i y e hitâb e t m e s i n d e n ç o k müteessir olmuştur: Gece-gündüz K u r ' a n okumak ve n a m a z kılmakla v a k i t geçirdiğinden bahsedilir. C u m a sabahından Pazar sa­ b a h ı n a k a d a r ö m r ü n ü n s o n i k i g ü n ü n ü işte b ö y l e b i r t e e s s ü r v e t e v e k k ü l içinde geçiren sâbık pâdişâhın n i h a y e t b u s a b a h ezânî saat 2 = z e v â l î 9,36 y a d o ğ r u F e r ' i y y e ' n i n deniz tarafındaki odasında kollarından k a n l a r fışkırarak can çe­ kiştiği g ö r ü l m ü ş t ü r . A ) R e s m e n ilân e d i l e n i n t i h a r r i v a y e t i şöyledir: S u l t a n A z i z o sabah sakahnı dü­ z e l t m e k ü z e r e a n n e s i n d e n b i r m a k a s l a b i r a y n a istemiş. V â l i d e - S u l t a n d a dâhil o l m a k ü z e r e o d a s ı n d a bulunanların h e p s i n i dfşarı çıkarın kapıvı kilitlemiş ve h e r ıkı k o l u n u n k a n d a m a r l a r ı n ı işte o k ü ç ü k m a k a s l a k e s i p " « S e v e l â n - ı d e m » neticesi o l a r a k vefat etmiş. N i h a y e t odada yalnız kalması u z a y m c a h a r e m ta­ k ı m ı m e r a k a d ü ş t ü ğ ü için k a p ı z o r l a n m ı ş v e içeri g i r i l i n c e S u l t a n A b d - ü l - A z i z m m d e r m ö n ü n d e k i hasırın ü s t ü n d e « m e y y i t o l a r a k » b u l u n m u ş . Camları kırıp saçlarım y o l a n câriyelerin f e r y a d v e figanı Hüseyn A v n i P a s a ' m n k a r ş ı s a h i l d e k i y a l ı s ı n a a k s e t t i ğ i için S e r - a s k e r h e m e n b e s - ç i f t e s i n e a t l a y i p " b e ş • o n d a k i k a d a F e r ' i y y e ' y e g e l e r e k kadınların v â v e y l â s m ı m e n ' e t t i k t e n s o n r a c e n â ze d e r h a l k a r a k o l a n a k l e t t i r i p o r a d a k i k a h v e o c a ğ ı n d a n e f e r l e r e m a h s u s ot ş i l ­ telerden bırme k o y d u r a r a k pencerelerin b i r i n d e n kopardığı b i r perdeyi üstüne örtmüş. D e r h a l devlet erkânına h a b e r l e r gitmiş. Y e r l i ve ecnebi, müslüman ve hırıstıyan d o k t o r l a r d a n 19 h e k i m g e t i r i l m i ş . B u n l a r a S u l t a n A z i z ' i n cesediyle m t ı h a r a l e t i o l a n m a k a s g ö s t e r i l m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e y a z ı l a n F r a n s ı z c a r a ­ p o r u n şu T ü r k ç e t e r c e m e s i e r t e s i g ü n k ü g a z e t e l e r l e n e ş r e d i l m i ş t i r « B e r - m u k t e z â y - ı i r â d e - i Serıiyye-i C e n â b - ı Ş e h e n ş â h î ' v ü k e l â y - ı f i h â m ; hazerâtı t a r a f ı n d a n v e r i l e n e m r üzerine . 11 C u m â d a - l - û l â s e n e 93 v e 23 M a y ı s 92 P a z a r gunu öğleden b i r saat evvel Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın sebeb-i m e v t i n i t a h k i k e t m e k i ç i n Ç ı r a ğ a n s a r â y - ı H ü m â y û n u ittisâlinde b u l u n a n k a r a golhaneye giderek o r t a d a b i z i a l t k a t t a b u l u n a n b i r o d a y a götürdüklerinde yerde y l



268



KRONOLOJİ



1876



=



1293



serilmiş b i r şilte ü z e r i n d e üzeri c e d i d b i r b e z i l e ö r t ü l m ü ş b i r c e s e d g ö r d ü k , ö r t ü y ü kaldırdığımızda Hudâvendigâr-ı sabık Abd-ül-Aziz Han'ın cesedi olduğunu ta­ n ı d ı k . L e d e - l - m u â y e n e b i l c ü m l e a'zâsı s o ğ u k , k a n s ı z v e s o l u k v e b a ' z ı m a i ı a l l e r i d e m - i mütehassir ile m e s t u r olup cesed ise henüz donmamıştı. Göz kapakları açıkça, k a r i n e - i lâmiası hafifçe k e s i f v e ağzı d a h i b i r a z açık i d i ve kolları i l e ayaklarını setreden bezler k a n ile mülemma' olup k o l u n d a k i bezi kaldırdığımızda sol kolunun bükümünün b i r a z aşağısında b e ş a s î r - i - z i r â ' fc= b e ş santimetre] tülünde, ü ç a ş î r - i - z i r â ' [ = Ü ç s a n t i m e t r e ] u m k u n d a b i r c e r a h a m ü ş a h e d e e y l e d i k . İşbu c e r î h a m n k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i - m u n t a z a m o l u p i s t i k a m e t i i s e y u k a ­ r ı d a n a ş a ğ ı y a v e dâhilden h â r i c e d o ğ r u i d i . M e z k û r n â h i y e n i n e v r i d e s i k e s i l m i ş v e şiryân-ı zendî t a k r i b e n h u r û c e y l e d i ğ i n o k t a d a ç a p ı n ı n ü ç r u b ' u a ç ı l m ı ş i d i . S a ğ k o l u n u n b ü k ü m m a h a l l i n d e dahî i k i b u ç u k a ş î r - z i r â ' [ = i k i b u ç u k santi­ metre] tülünde k e z â l i k p ü r ü z l ü v e b i r a z ınünharif b i r c e r î h a m ü ş â h e d e e y l e d i k , işbu m a h a l d e k i cerîha küçük çaplı e v r i d e ü z e r i n d e olup şerâyîn sâlim idiler. O n şîr-i-zirâ' [ = o n s a n t i m e t r e ] tülünde v e ziyâde k e s k i n ve b i r k o l u n u n ucuna yakın y a n tarafında u f a k b i r düğmesi b u l u n a n b i r mıkrâz [ = m a k a s ] irâe o l u n d u : M e z k û r mıkrâz kanlı olup Hudâvendigâr-ı sâbıkm bâlâda zikrolunan cerihaları b u n u n l a icrâ etmiş olduğunu bizlere beyân ettiler. B a ' d e h u b i z l e r i Hudâvendi­ gâr-ı m e r h u m u n ikametgâhı o l a n deniz tarafındaki büyük o d a y a götürdüler. B u o d a d a b i r p e n c e r e n i n k u r b ü n d e b u l u n a n k ö ş e m i n d e r i üzeri k a n i l e g ö l kesilmiş v e hasırın ü z e r i n d e dahî p ı h t ı l a ş m ı ş b i r m ı k d a r k a n b u l u n d u ğ u g i b i h a s ı r ı n ö t e ­ s i n d e b e r ü s ü n d e dahî k a n l e k e l e r i m ü ş â h e d e o l u n m u ş t u r . İşte sâlif-üz-zlkr ahvâlden cümlemiz müttahiden a t i - z - z i k r kararı v e r d i k : Bvvelâ — Hudâvendigâr-ı sâbık Abd-ül-Aziz Han'ın vefâtma k o l bükümterîndek i e v i ' y e n i n k a f i y l e hâsıl o l a n s e y e l â n - ı d e m sebeb o l m u ş t u r ; S â n i y e n — B i z e i r â e o l u n a n âlet c ü r û h - i m e z k û r e y i h u s û l e g e t ü r e b i l i r ; Sâlisen C ü r û h u n h e y ' e t v e i s t i k a m e t i n d e n v e b u n l a r ı husûle g e t i r m i ş olan âlet-i c â r i h a d a n b i r i n t i h a r , y a ' n i telef-i-nefs v u k u a geldiği istidlâl olunuyor: B i n â e n a l e y h Ç ı r a ğ a n s a r a y - ı H ü m â y û n u k a r a ğ o l h â n e s i n d e y a p m ı ş olduğumufc i ş b u m a z b a t a - i â c i z â n e m i z i m z â v e t a k d i m kılındı». D r . M a r k o - D r . N u r i - D r . Soto - D r . E s p a g n o l - D r . M a r c - M a r c e l / M a r k - M a r k e l D r . Yatropulo - D r . Abdünnûr — D r . Servet - D r . D e C a s t r o / K a s t r o - D r . Maröen D r . Jules Melincen - D r . Konstanin Caratheodory/Karatodori - D r . Dickson^Dikson - D r . V i t a l i s - D r . E d o u a r d Spadaro - D r . N u r i c a n - D r . M e l y a n B e y - D r . Mustafa - D r . Mehmet. İlkönce beş d o k t o r tarafından «sudan b i r rapor» yazılmışsa d a vükelânın hoşuna g i t m e d i ğ i için değiştirilip işte b u i k i n c i r a p o r t e r t i p v e n e ş r e d i l m i ş t i r . B ) Şehâdet rivayeti de ş ö y l e i z a h e d i l i r : « E r k â n - ı - e r b e a » , « E r k â n - ı - m ü t t e f i k a , , v e « E r k â n - ı - h a F » i s i m l e r i y l e anılan v e s a l t a n a t t e b e d d ü l ü n d e â m i l o l a n M ü t e r c i m Rüşdi, Hüseyn A v n i ve M i d h a t Paşalarla Şeyh-ül-lslâm Hayrullâh E f e n d i o s ı ­ r a d a devlete hâkim b i r diktatörlük h e y ' e t i v a z i y e t i n d e d i r . S u l t a n Murad'ın cülu­ sunda işte bunlarla Bahriye nâzın K a y s e r i l i A h m e d p a ş a ve C e m i l e - S u l t a n ' m kocası ve Dâmad-Fethi A h m e d Paşa'nm oğlu olan T i c a r e t n â z ı n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' d a n m ü r e k k e p f e v k a l â d e b i r v ü k e l â k o m i s y o n u teşkil edildiğinden, p a d i ş a h ı n r a h a t s ı z l ı ğ ı n d a n d o l a y ı b ü t ü n işleri b u k o m i s y o n u n gördüğünden ve S u l t a n M e c i d ' i n d â m a d l a r m d a r i o l a n y e n i M â b e y n müşiri N u r i P a ş a ' n m d a V â l i d e - S u l t a n ' l a dâimî t e m â s m d a n dolayı b u h e y ' e t i n s a r a y d a ' mümessili v a z i y e t i n d e bulunduğundan bahsedilir. S u l t a n A z i z ' i n k a t l i , işte b u h e y ' e t l e o ğ l u n â m ı n a h a r e k e t e d e n y e n i V â l i d e Ş e v k efzâ S u l t a n arasında kararlaşmış, b i r rivayete g ö r e S u l t a n M u r a d d a işe k a ­ r ı ş m ı ş v e b u k a r a r ı t a t b i k e t m e k ü z e r e de y e n i p â d i ş â h ı n e m e k d a r adamların­ dan Cezâyirli-Mustafa P e h l i v a n , Yozgadlı P e h l i v a n - M u s t a f a Çavuş ve Boyabadlı Hacı-Mehmet P e h l i v a n Sultan A z i z ' i n gûyâ muhâfazasma me'mur edilmiştir : B u n l a r k o r u c u l u k v e k ö ş k b e k ç i l i ğ i g i b i « h i d e m a t - ı s ü f l i y y e » d e kullanılan a d a m ­ lardandır. O s ı r a d a S u l t a n A z i z ' i n hususî h i z m e t i n d e y a l n ı z i k i n c i mâbeyncisi F a h r i B e y



1876 —



1293



OSMANLI



TARİHÎ



269



b ı r a k ı l m ı ş , diğerlerinin hepsi s a v u l m u ş t u r . F ' a h r i B e y de vükelâ komisyo­ n u n u n F e r ' i y y e ' d e k i adamıdır. B u n d a n b a ş k a muhâfız kıt'a z a b i t l e r i n d e n binbaşı i z z e t , B i n b a ş ı N e c i p v e k o l a ğ a s ı A l i B e y l e r d e e l d e edilmiştir. D â m â d - M a h m u d v e N u r i Paşalarla Kızlar-ağası Süleyman A ğ a Cezâyirli, Y o z g a d l ı v e Boyabadlı p e h ­ l i v a n l a r a icab eden tâlimâtı v e r i p b u n d a n b i r a k ş a m evveline tesadüf eden C u m a r ­ t e s i / p a z a r gecesi h e r üçünü F e r ' i y y e ' y e göndermişler, p e h l i v a n l a r g e c e y i k a r a k o l d a geçirmişler ve b u . s a b a h d a F a h r i B e y tarafından içeri alınmışlardır. S a r a y a g i r e r ­ k e n F a h r i B e y Y o z g a d l ı M u s t a f a - P e h l i v a n ' a b e y a z saplı k e s k i n b i r ç a k ı v e r m i ş , k a r a k o l z a b i t l e r i n d e n A l i v e N e c i b B e y l e r de b e r a b e r g e l m i ş , R e y h a n v e R â k ı m i s m i n d e . i k i harem-ağası d a v a z i y e t i kollamış, o d a y a girince birdenbire Sultan A z i z ' i n ü s t ü n e atılan k a a t i l l e r d e n F a h r i B e y p â d i ş â h ı n şaşalamasından istifâde ederek k o l l a n m a r k a d a n tutmuş, Cezâyirli-Mustafa ile Boyabadlı-Mehmet diz­ lerine oturmuş, Yozgadlı-Mustafa e l i n d e k i çakı i l e pâdişâhın ilkönce s o l k o l u n u n ve ondan s o n r a d a sağ k o l u n u n damarlarını kesmiş, zavallı S u l t a n A z i z :



Aman



Allâh!



diye feryâd etmiş, b u fecî a m e l i y y e beş d a k i k a k a d a r sürmüş v e o sırada N e c i b v e A l i B e y l e r de y a l m k ı l ı ç l a r l a o d a kapısını t u t m u ş l a r d ı r . K a a t i l l e r u m u m i y e t l e sofadan ve yalnız Cezâyirli-Mustafa p e n c e r e d e n kaçıp g i t t i k t e n sonra PertevN i y â l V â l i d e - S u l t a n g e l i p o ğ l u n u n üzerine k a p a n d ı ğ ı v e saraylılar d a feryâda başladıkları z a m a n S u l t a n A z i z henüz s a ğ o l m a k l a b e r a b e r artık konuşamadığı için b i r ş e y s ö y l i y e m e m i ş t i r . B u i k i r i v a y e t i n h e r i k i s i n i de t e ' y i d e d e n b i r t a k ı m v a y e t i n e âit d e l i l l e r ş ö y l e sıralanabilir



deliller vardır, «intihar» r i ­



:



1 — S a r a y ı n h a r e m dâiresinde b u l u n a n S u l t a n A z i z ' i n o d a s ı n a altı kişinin b i r d e n gündüz gözüne g i r m e l e r i ve üç yüz k a d a r câriye tarafından görülmemeleri k a b i l değildir; 2 — K a a t i l l e r her ne suretle girmiş ve h e r ne sebeple görülmemiş o l s a l a r bile S u l t a n A z i z g i b i f e v k a l â d e k u v v e t l i , p e h l i v a n cüsseli v e b i l h a s s a « K o r k u b i l m e z b i r hükümdar,,m u z u n uzadıya mücâdele e t m e d e n v e hiç o l m a z s a bağırıp ç a ğ ı r ­ m a d a n k o l d a m a r l a r ı m k e s t i r m e s i nasıl k a b i l o l a b i l i r ? 3 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a hiç b i r mücâdele i z i n d e n b a h s e d i l m e m e s i ölü­ mün i n t i h a r d a n mütevellid olduğunu göstermektedir. 4 — S u l t a n A z i z ' i n o gün h i z m e t i n d e bulunmuş o l a n beşinci h a z i n e d a r Arz-ı-niyâz K a l f a pâdişâhın i n t i h a r ettiğine şehâdet etmiştir; 5 — S u l t a n Abd-ül-Aziz'de ötedenberi i n t i h a r f i k r i v a r d ı r : Z i l l e t g ö r m ü ş bâzı tarihî ş a h s i y y e t l e r i n i n t i h a r e t m e m i ş o l m a l a r ı n ı m u h t e l i f münâsebetlerle tenkidi etmiştir; 6 — H a l ' i n d e n çok müteessir v e bilhassa uğradığı h a k a r e t l e r d e n son derece d i l g i r olan sâbık hâkan d a h a T o p k a p u sarayında i k e n Baş-mâbeyncisi Hâfız-Mehmet Bey'e :



— B i r parça zehir bulamaz mısın? fitnedir!



Varsa



getir!



Ba'demâ



benim



hayatım



mûcib-i



diye i n t i h a r f i k r i n i i l k gününden itibaren izhâra başlamış ve F e r ' i y y e ' y e nakle­ dildikten sonra d a ~ B u d ü n y a d a b i z i m için t a d k a l m a d ı ! d e m i ş t i r : H a t t â b u n d a n d o l a y ı e t r â f m d a h i ç b i r silâh b ı r a k ı l m a m ı ş t ı r ; 7 — S u l t a n A z i z ' i n odası F e r ' i y y e s a r a y ı n ı n ü ç ü n c ü k a t m d a d ı r : K a a t i l l e r d e n C e ­ z â y i r l i - M u s t a f a nasıl o l u p d a p e n c e r e d e n k a ç a r a k v e d a r b i r ç ı k ı n t ı y a t u t u n a r a k üçüncü k a t t a n aşağı i n e b i l i r ? :



8 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z r a p o r d a imzâları b u l u n a n h e k i m l e r d e n i k i s i t n g i l i z dir B u n l a r d a n D r . D i c k s o n s e f â r e t t a b i b i v e D r . M e l i n c e n de H a r e m - i - H ü m â y u n h e k i m i d i r ; b u n l a r m u â y e n e y e d i ğ e r l e r i n d e n d a h a g e ç g e l d i k l e r i için cesedin «her tarafını ince ince gözden geçirmişler» ve m e r h u m u n i n t i h a r ettiğine k a a n i ' olmuşlardır; :



9 — D r . M e l i n c e n cesedin muayenesinden sonra hareme gidip «Dîvâne gibi b i r halde» b u l u n a n Vâlide-Sultanı tedâvi e t m e k isteyince makas meselesindeki gaf-



Jetinden müteessir —



Oğlumun



1876



K R O N O L O J İ



270 olan



canına



=



1293



Pertevniyâl-Sultan:



kıyan



ben



oldum;



bana



hekim



göndereceğinize



cellât



gön­



derin! diye feryâd etmiştir; 10 — O z a m a n İ n g i l t e r e ' n i n i s t a n b u l büyük-elçiliğinde bulunmuş olan H e n r y Eiliot, Londra'da çıkan «Nineteenth Century» mecmuasında neşrettiği b i r m a ­ kalede cesedi muâyene etmiş o l a n İngiliz doktorlarının ilmî kanâatleriyle diğer b i r t a k ı m d e l i l l e r e istinâden ' v a k ' a n m b i r i n t i h a r d a n i b a r e t o l d u ğ u n u i z a h etmiş ve b u m a k a l e n i n Türkçe t e r c e m e s i gene L o n d r a ' d a çıkan «Hürriyet» gazetesiyle n e ş r e d i l d i k t e n b a ş k a risâle ş e k l i n d e d e t a b ' e d i l m i ş t i r ; 11 — İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n v a k a d a n b e ş s e n e s o n r a Y ı l d ı z ' d a k u r d u r m u ş o l d u ğ u fevkalâde m a h k e m e tarafından o r t a y a atılmış o l a n «Şehâdet,, iddiâsmın M i d h a t P a ş a i l e b i r i k i a r k a d a ş ı n ı m a h k û m e t m e k için t e r t i b e d i l m i ş b i r t u z a k t a n b a ş k a bir şey olmadığı, o z a m a n A v r u p a ' d a ve i k i n c i meşrutiyetten s o n r a d a Türkiye'de yapılmış o l a n neşriyyatla sâbittir; 12 — Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e k a a t i l o l d u k l a r ı n ı i'tirâf e d e n p e h l i v a n l a r l a d i ğ e r m a z ­ n u n l a r a i ş k e n c e edilmiş o l d u ğ u h a k k ı n d a b i r t a k ı m v e s i k a l a r v a r d ı r ; 13 — M i d h a t P a ş a Y ı l d ı z m a h k e m e s i n d e S u l t a n A z i z ' i n v â l i d e s i P e r t e v - n i y â l S u l t a n ' m ş e h â d e t i n e ' m ü r â c a a t e d i l m e s i n i t a l e b ettiği h a l d e , h e r n e d e n s e V â l i d e - S u l t a n ' m ifâdesi alınmamıştır; 14 — V a k ' a n m v u k u u n d a n Y ı l d ı z m u h a k e m e s i n e k a d a r g e ç e n b e ş sene içinde S u l ­ t a n A z i z ' i n vârisleri t a r a f ı n d a n h i ç b i r d â v â v e iddiâda b u l u n u l m a m ı ş t ı r . B u n a m u k a b i l « Ş e h â d e t » r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e n d e l i l l e r de ş ö y l e s ı r a l a n a b i l i r : 1 — Y u k a r d a S u l t a n A z i z ' i n ö l ü m ü n ü i n t i h a r i h t i m â l i y l e i z a h ettiğini g ö r d ü ğ ü ­ m ü z tıbbî r a p o r k a n u n î şerâit v e e ş k â l i n e k a t ' i y y e n m ü t â b ı k o l m a d ı k t a n b a ş k a , d o k t o r l a r cesedin umumî muâyenesinden men'edilmek suretiyle alelacele yazdırıh v e r m i ş ç ü r ü k v e şüpheli b i r v e s i k a d ı r : A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n izahına g ö r e : « E t i b b â p â d i ş â h - ı m a h l û ' u n n a ' ş i n i b i - l - e t r â f m u â y e n e e t m e k i s t e d i k l e r i n d e kılı­ cına d a y a n m ı ş o l d u ğ u h a l d e k a p u d a d u r a n Hüseyn A v n i Paşa mâni' olmuş v e ( B u cenaze  h m e d A ğ a , M e h m e d A ğ a değildir; b i r pâdişâhtır; onun h e r tarafını açtırıp size g ö s t e r e m e m ! ) demiştir». S e r - a s k e r b ö y l e b i r « V a z ' - ı t e h d i d k â r â n e » alınca sathî b i r m u â y e n e i l e y a l n ı z kollarındaki y a r a l a r a bakılmış ve h e k i m l e r paşanın «Evzâ'-ı mütehakkimânesinden şüpheye düşmüşlerdir»; s o n r a d a n D r . M a r k o Paşa d a meseleyi böyle anlatmıştır : 2 — Bâzı d o k t o r l a r v e ezcümle M a r k o P a ş a muâyeneye iştirâk e t m e d i k l e r i halde raporu «bilâ--muâyene„ imzâ e t t i k l e r i gibi, i s m i ma'lûm olmıyan b i r doktor da imzâdan i s t i n k â f ettiği için T r a b l u s u g a r b ' e n e f y e d i l m i ş t i r ; M â b e y n e t i b b â s m d a n Ö m e r B e y / P a ş a i s e m u â y e n e y e h e r n e d e n s e i ş t i r â k e t m e k i s t e m e d i ğ i için d e v r i n diktatörü v a z i y e t i n d e b u l u n a n s e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından . :



— Edepsizlik ediyorsun! d i y e t e k d i r e d i l d i k t e n b a ş k a d e r h a l şeritleri s ö k ü l e r e k h e m e n o r a d a askerlikten tardedilivermiştir; 3 — M i d h a t Paşa Yıldız m a h k e m e s i n e sevkedilmek üzere i z m i r ' d e n g e t i r i l i r k e n i s t a n b u l v a p u r u n d a yapılan istintakında v a k ' a günü raporu okuduğu zaman ölümün «Merhumun kendi eser-i fi'li i d ü ğ ü n e p e k de kuvvet görememiş» o l ­ m a k l a b e r a b e r d i ğ e r v ü k e l â ses ç ı k a r m a d ı ğ ı için k e n d i s i n i n de s u s t u ğ u n u i'tirâf etmiştir; 4 — ' Tıbbî o l m a k t a n ziyâde siyasî b i r v e s i k a d e m e k o l a n b u t u h a f r a p o r A v r u ­ p a ' d a d a b i r takım t e n k i t l e r e y o l a ç m ı ş v e hattâ d o k t o r l a r arasında münâkaşalar bile olmuştur. D o k t o r olmayanlar bile t e n k i d etmiştir: Meselâ Fransız m u h a r r i r ­ l e r i n d e n C h a r l e s M i s m e r cenâzenin üstündeki örtü bile kaldırılmadan yapılan üstün-körü muâyeneyi «Souvenirs d u monde musulman» i s m i n d e k i e s e r i n i n 278 i n c i sahifesinde Tıbb-ı-adlî'ye m u g a y i r gösterir; 5 — R a p o r u t e d k i k e d e n b u g ü n k ü h e k i m l e r de k a n u n î evsâfı hâiz o l m a d ı ğ ı k a ­ n â a t i n d e d i r : M e s e l â Sıhhiye v e k â l e t i D a n ı ş m a K u r u l u B a ş k a n ı D o k t o r A l i S ü h a Delilbaşı'ya göre v a k ' a n m vuku'bulduğu m a h a l l i n v a z i y e t i , cesedin v a z i y e t i , m u -



1876



=



1293



OSMANLI



TARİHÎ



271



h i t i n d e k i e ş y a n ı n v a z i y e t l e r i , b i r m ü c â d e l e g e ç t i ğ i n e âit i z l e r o l u p o l m a d ı ğ ı , ö l ü ­ nün ü s t ü n d e k i e l b i s e v e ç a m a ş ı r n e v i ' i e r i y l e b u n l a r ı n üzerinde ne g i b i a l â m e t l e r v e i z l e r b u l u n d u ğ u , c e s e t s o y u l d u k t a n s o n r a v ü c u d u n t e p e d e n t ı r n a ğ a hâli. m a n ­ zarası, r e n g i , soğukluk v e y a sıcaklığı, vücudun h e r h a n g i b i r n a h i y e s i n d e cebr-üşiddet alâimi b u l u n u p b u l u n m a d ı ğ ı a y r ı ayrı z i k r e d i l m e k l â z ı m g e l i r : M â h u t r a ­ p o r d a b u n o k t a l a r a hiç t e m â s e d i l m e d i ğ i için b u n u n b i r T ı b b - ı - a d l î r a p o r u s a y ı l ­ m a k imkânı j - o k t u r ; 6 — H a l i ' fetvâsmda «Muhtell-üş-şüûı» gösterilen S u l t a n Aziz'in aklı başında o l d u ğ u h a l e f i n e y a z m ı ş v e h ü k ü m e t i n de m a t b u â t a v e r m i ş olduğu t e z k i r e ile sabit olmasına m u k a b i l , S u l t a n M u r a d ' m cülusundan i t i b a r e n göstermiye baş­ ladığı müvâzenesizlik karşısında Abd-ül-Aziz'in t a h t a a v d e t ihtimâli «Erkân-ıe ı b e a » y ı böyle b i r s u ' - i - k a s d a s e v k e d e n en mühim âmil sayılır; 7 — Devlete hâkim olan «Erkân-ı-erbea» dan bilhassa orduya istinâd e t m e k iti­ bariyle diktatör v a z i y e t i n d e b u l u n a n ser-asker Hüseyn Avni Paşa ötedenberi S u l t a n A z i z ' i n ifnâ v e izâlesine k a s d e t m i ş b i r a d a m d ı r : M e s e l â Mısırlı M u s t a f a Fâzıl Paşa'ya: — B e n a n d a n a h z - i sâr e t m e d i k ç e A l l a h c a n ı m ı



almasun!



d e d i k t e n başka Mısırlı-Halim Paşa ile A d l i y e n â z ı n A k i f p a ş a ' d a n birer fedâî i s t e m i ş , e v v e l c e t e d â r i k ettiği b i r A r n a v u t s e r s e r i s i n i Z a b t i y e n â z ı n H ü s n i P a ş a y a k a l a t m ı ş v e b i r aralık d a K i l e r c i - b a ş ı v â s ı t a s ı y l a S u l t a n A z i z ' i t e s m i m etti'rm i y e k a l k ı ş m ı ş t ı r : Y u k a r d a 1 8 7 4 = 1 2 9 0 v u k u â t m m «15 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . B u v a z i y e t t e b i r adamın h a l i ' d e n s o n r a fırsat eline geçince garazını i c r a d a n geri k a l m ı y a c a ğ ı p e k tabiîdir. H a t t â A v r u p a s e y â h a t i n d e b u n i y e t i n i C h a r l e s M i s m e r ' e i t i r a f bile etmiştir; 8 — S u l t a n A z i z ' i n muhâfazası Hüseyn A v n i ve K a y s e r i l i - A h m e d Paşalara ha­ v a l e edilmiş o l d u ğ u için, M i d h a t P a ş a i z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n ' v a p u r d a k i i s t i n t â k m d a ihtiyatlı v e t e ' v i l l i b i r i'tirâf t a b u l u n a r a k : — Abd-ül-Aziz m e r h u m u n e m r - i muhâfazası A v n i Paşa ile K a y s e r i l i A h m e d P a ­ şa'ya m u h a v v e l d i r ve m â d e m k i m a d d e - i k a t l i k e n d i eser-i f i ' l i olmayup yed-i âharla vuku'bulmuştur, b u n u n elbette müşârünileyhümânm t e r t i b i y l e yapılmış o l a ­ c a ğ ı vazıh v e â ş i k â r d ı r ! d e m i ş v e b u s u r e t l e k a t l i k a b u l e d e r e k m e s ' u l i y y e t i o z a m a n h e r i k i s i de ö l m ü ş o l a n a s k e r arkadaşlarına yüklemek istemiştir; 9 — H a l b u k i S u l t a n A z i z ' i n k a t l i n e b i z z a t M i d h a t Paşa d a t a r a f dardır ve hattâ kendisine isnâd e d l i e n cinâyet ortaklığı ile h e r nedense i f t i h a r bile etmiştir! Hâtırâtınm «Mir'ât-ı-hayret» i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 216 ncı sahifesinde Yıl­ dız m a h k e m e s i n i n i l k c e l s e s i n d e n b a h s e b a ş l a r k e n h â k i m l e r e , işte ş ö y l e h i t â b e t ­ tiğini b i z z a t k e n d i s i a n l a t ı r :



— îbtidâ Cenâb-ı-Hakk'a hamd-ü-şükr ederim k i böyle b i r muhâkemeye da'vet olunmaklığım ahlâk ve fazâil-i insâniyyeyi lekedâr edecek s i r k a t ve irtikâb-ı r ü ş v e t v e i f s â d - ı m e m l e k e t misillü b i r t ö h m e t e m e b n î o l m a y u p sahih olsa bile g a y r e t - i m i l l i y y e ve h a m i y y e t - i vataniyyeden münbais o l m a k iktizâ eder b i r m a d d e içündür! T a h t ı n d a n i n d i r i l d i k t e n s o n r a h a b s e d i l m i ş v e b e ş y ü z a s k e r l e k o r d o n altına alın­ m ı ş m ü d a f a a s ı z v e âciz b i r m e v k u f u n k a t l i n e « G a y r e t - i m i l l i y y e » i l e , n e de « H a m i y y e t - i v a t a n i y y e » i l e z e r r e k a d a r a l â k a d a r d e ğ i l d i r : O s m a n l ı t a r i h i n d e şahsî ihtirâsâtın « V a t a n » v e « M i l l e t » terâneleriyle süslenmesi b i l h a s s a işte o t a r i h t e n i t i b a r e n t a a m m ü m etmiştir; 10 — G e n e M i d h a t p a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i istintakında v a k ' a g ü n ü F e r ' i y y e dâiresine g i d e r k e n « H â k a n - ı m ü ş â r ü n i l e y h i n m u h â f a z a s ı pek müşkil ve t e h l i k e l i olduğundan b u veçhile vuku'-ı vefâtı p e k eyü oldu diyerek ı z h â r - ı m e m n u n i y y e t » e t t i ğ i n i de i'tirâf e t m i ş t i r : P a ş a y ı T â i f ' d e b o ğ d u r a n m a n ­ tık d a işte b ö y l e b i r m a n t ı k t ı r ; 11 — S u l t a n A z i z v a k ' a s m d a hükümet adlî t a h k i k a t yapmamıştır Cenâzenin bulunduğu k a r a k o l a gelen vükelâ yalnız Mâbeynci Fahrî Bey'le ' i k i harem-ağasmdan i n t i h a r r i v a y e t i n i dinleyip h a k i k a t diye k a b u l edivermekle iktifâ etmiş:



1S76



272



K R O N O L O J İ



1876



c=



1293



i e r d i r : M i d h a t P a ş a hâtırâtının « T a b s ı r a - i i b r e t » i s m i n d e k i b i r i n c i c i l d i n i n 172 n c i sahifesinde «Tahkikat içün h e r ne lâzım ise yapılmış olduğundan» bahsettiği h a l d e , « M i r ' â t - ı h a y r e t » i s m i n d e k i i k i n c i c i l d i n i n 220 n c i s a h i f e s i n d e k e n d i k e n d i n i n a k z e d e r e k «Fahri B e y ' i n i k i a r a p hadım ile b i r l i k t e v u k u ' b u l a n takrir-ü-iffi­ desi t a m a m i y l e t a b i a t - i hâl-ü-maslahata muvafık olduğundan ve diğer tarafta m e r h u m u n h â l - i irtihâliyle m ü k e d d e r o l a n V â l i d e - S u l t a n i l e K a d m - E f e n d i l e r i n b u m a d d e i ç ü n i s t i c v â b i l e i z ' â c e d i l m e l e r i dahî münâsip görülmemiş idüğünden u m u m v ü k e l â b u d e r e c e m a ' l û m â t i l e i k t i f â e t m i ş „ o l d u ğ u n u i'tirâf etmektedir! S u l t a n A z i z ' i n n e âile e f r a d ı n d a n , n e de m ı k d â r ı yüzleri b u l a n saraylılarıyla c a ­ r i y e l e r i n d e n hiç b i r şey sorulmamıştır: H a l b u k i A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre ca­ r i y e l e r h e p ş e h â d e t t e n b a h s e d i p « i n t i h a r a aslâ k a a i l d e ğ i l l e r » d i r ! O n d o k u z d o k ­ t o r a imzâ e t t i r i l e n mâhut r a p o r u k a r a k o l a gelip o k u y u n c a tatminkâr bulmadığı­ nı b i z z a t i'tirâf e t m i ş o l a n M i d h a t P a ş a ' n m b u ş ü p h e s i n e r a ğ m e n d i ğ e r v ü k e l â ile beraber sükût edip t a h k i k a t talebinde bulunmaması h e r halde lehine kay­ dedilecek b i r n o k t a değildir; 12 — V a k ' a y ı i n t i h a r şeklinde g ö s t e r e n « i ' l â m - ı ş e r ' î » y i t e r t i b e t m e k üzere g û y â keşfe gelen S a d r e y n müsteşar muâvini T a h s i n E f e n d i cenâze kaldırıldıktan sonra F e r ' i y y e dairesine gelip Mâbeynci F a h r i B e y ' i dinlemekle iktifâ ettiği g i b i , z a b t i y e m u s t a n t i k î e r i n d e n M u s t a f a E f e n d i de « C e n â z e n i n e r t e s i g ü n ü me'mûren gelüp» gene a y n i F a h r i B e y ' i n a y n i izâhâtiyle kanâat etmiştir; 13 — « İ T â m - ı ş e r ' î » d e S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n s o n r a «şuuruna h a l e l târî» olduğu için intihâr ettiğinden b a h s e d i l m e k s u r e t i y l e « m u h t e l l - ü ş - ş u û r » o l d u ğ u için t a h ­ tından i n d i r i l m e s i n e h ü k m e d e n h a l i ' f e t v a s ı i k i n c i bir yalanla resmen tekzib edilmiştir; 14 — V a k ' a g ü n ü v ü k e l â d a n b i r i M i d h a t P a ş a ' y a m e s e l e n i n b i r k e r e de V â l i d e S u l t a n ' d a n t a h k i k i n i t e k l i f edince Mâliye nâzın Y u s u f P a ş a : — Hüseyn A v n i Paşa'yı göndermeli: Vâlide-Sultan başına b i r şey kırsun! demiştir; e s k i Sadr-ı-a'zamlardan A r a p g i r l i Y u s u f Kâmil Paşa'nm A v n i p a ş a için : — M e l ' u n h e r i f pâdişâhın başmı dediğinden b a h s e d i l i r ;



vursun da



da



Hüseyn



yedi!



15 — S u l t a n A z i z ' i n y a n ı n d a tarihî b i r p a l a d a n b a ş k a silâh k a l m a m ı ş v e o d a v a k ' a d a n y a r ı m y a h u t b i r s a a t e v v e l aldırılıp k a r a k o l a k a l d ı r ı l m ı ş t ı r : M ü t e r c i m R ü ş d i P a ş a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e i s t i n t a k edildiği z a m a n b u n u i n ­ k â r e t m i ş s e de « M i r ' â t - ı h a y r e t » i n 218 i n c i s a h i f e s i n d e k i ifâdesine g ö r e Midhat P a ş a Yıldız m a h k e m e s i n d e «Nihayet a h z i y l e k a r a k o l a t e s l i m i v a k ' a d a n b i r s a a t e v v e l e t e s a d ü f e t m i ş o l u y o r ; b u n d a n n e ç ı k a r ? , , d i y e i'tirâf e t m i ş t i r : B u n d a n ç ı ­ k a c a k şey, ö l d ü r ü l m e s i n e k a r a r v e r i l m i ş b i r a d a m ı n s o n m ü d â f a a vâsıtasından da mahrumiyyetidir; 16 _ K a n u n e n b i r m ü n t a h i r v e y a m a k t u l ü n adlî keşif y a p ı l m a d a n e v v e l y e r i n ­ den kaldırılmaması ve hattâ olduğu v a z i y e t t e bırakılması lâzımgelir: A b d u r r a h ­ m a n Ş e r e f işte b u n a r a ğ m e n S u l t a n A z i z ' i n h i ç b i r m ü n â s e b e t o l m a d ı ğ ı . h a l d e d e r h a l o d a s ı n d a n kaldırtılıp k a r a k o l a i n d i r t i l e r e k o t t a n b i r şilte ü z e r i n e atılıv e r m e s i n i « î ş t i b â h - u - t e r e d d ü d e bâis o l a n e s b â b m a'zamı» g ö s t e r i r s e de, ondan çok mühim b i r vaziyet daha vardır S u l t a n A z i z h e n ü z ö l m e d e n v e b e l k i de y a r a y e r l e r i n i n üstünden k o l l a r ı d e r h a l b o ğ u l u p k a n d u r d u r u l m a k suretiyle hayatı­ nın k u r t a r ı l m a s ı tıbben k a b i l k e n o d a s ı n d a n kaldırılıp kanları a k a a k a k a r a k o l ­ daki kahve ocağına nakledilmiştir! D a ğ başlarındaki haydutların bile irtikâb e t m i y e c e k l e r i b u m ü d h i ş vahşeti s e r - a s k e r H ü s e y n A v n i Paşa yaptırmıştır! K a ­ r a k o l a g e t i r i l d i ğ i z a m a n b i l e h e n ü z s a ğ o l a n S u l t a n A z i z ' i ' k u r t a r m a k ' için h i ç b i r şey yapılmadıktan başka, b i r a z s o n r a ölünce Hüseyn A v n i Paşa k e n d i eliyle b i r p e n c e r e p e r d e s i n i k o p a r ı p ü s t ü n e ö r t m ü ş v e b u s u r e t l e Ölümüne b i z z a t s e beb olmuştur. O zamanın Sadr-ı-a'zamı olan ve o gün k a r a k o l a diğer vükelâ­ d a n s o n r a gelen Mütercim-Rüşdi P a ş a beş sene s o n r a S u l t a n H a m i d ' i n e m r i y l e İ z m i r ' d e y a p ı l a n i s t i n t a k ı n d a b u n o k t a y ı ş ö y l e anlatır : :



:



—



OSMANLI



1293



TARİHİ



273'



N a ' ş i n i k a r a k o l a ç ı k a r m ı ş l a r v e ç ı k a r d ı k l a r ı z a m a n , k e n d i s i n d e eser-î hayat, m e v c u d ' i m i ş ; s o n r a m ü n k a t ı ' o l m u ş o l d u ğ u n u dahî söylediler v e h e k i m l e r d a h i orada hâzır' idi A n l a r d a m e r h u m d a k a r a k o l a çıkarıldığı v a k i t eser-i hayat; m e v c u d olduğunu t a s d i k eylediler! :



B u i z a h a t t a n anlaşıldığına g ö r e d o k t o r l a r « E s e r - i h a y a t » m e v c u d olduğu sırada g e l m i y e başlamışla'rsa d a , . h e r h a l d e s e r - a s k e r d e n k o r k t u k l a r ı için h i ç b i r t e d â v i teşebbüsünde bulunmamışlardır! S u l t a n A z i z ' i n k a n damarları açıldıktan ne k a ­ d a r s o n r a k a r a k o l a nakledildiği m â l û m olmadığı g i b i , k a r a k o l d a ne k a d a r y a ş a ­ d ı ğ ı d a b e l l i değildir. M u s t a n t i k h e m b u n o k t a y ı , h e m de m e r h u m u n k o n u ş u p k o ­ n u ş m a d ı ğ ı m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a ' y a s o r m u ş , p a ş a d a şu c e v a b ı v e r m i ş t i r : — ' O l v a k i t b u n u b e n de s o r d u m , t e k e l l ü m e iktidârı olmadığı cevâbını almış i d i m ; k a r a k o l d a n e k a d a r y a ş a d ı ğ ı n ı b i l e m e m ; b u hâl o l v a k i t t e v â t ü r e n s ö y l e n ­ d i ; o r a d a b u l u n a n v ü k e l â v e u l e m â v e ricâl v e şâire k i o r a d a m e v c u d bulunan­ lardır, b u hâli m u t l a k g ö r m ü ş l e r d i r v e b e n i m g i b i s o n r a d a n g e l e n l e r de de işit— mislerdir. Karsı sahildeki Paşalimanı'nda oturan Hüseyn A v n i Fer'iyye'deki saraylıların feryâdını d u y a r . d u y m a z beş-çiftesine atlayıp «beş on dakikada» yetişmiş ve S u l ­ t a n A z i z ' i d e r h a l k a r a k o l a naklettirmiş olduğuna göre, Boğaziçi'nin m u h t e l i f t a ­ raflarında o t u r a n devlet erkânına haber gönderip onların da o r a d a t o p l a n m a l a ­ rını t e ' m i n e d i n c e y e k a d a r h i ç o l m a z s a b i r s a a t g e ç m i ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r . S u l ­ t a n A z i z ' i henüz h a y a t t a g ö r m ü ş o l a n doktorların d a o z a m a n k i vesâitle daha e v v e l g e l m i ş o l m a l a r ı k a b i l değildir. H e r h a l d e e n a z b i r s a a t k a d a r y a ş a m ı ş b i r yaralının kurtarılmasına teşebbüs e d i l m e m e s i ve hiç o l m a z s a kolları boğulup kanın durdurulmamış olması a n c a k k a s d eseri o l a b i l i r ve hattâ k a r a k o l a i n d i ­ rilmesi b i l e h e r h a l d e H ü s e y n A v n i ' n i n işte b u k a s d m d a n m ü t e v e l l i t t i r . S u l t a n M u r a d ' m Mâbeyn müşiri D â m a d - N u r i p a ş a b e ş sene s o n r a k i i s t i n t a k ı n d a fon meseleye temâs ederek o gün kendisine b i r a d a m gelip : _ A m a n S u l t a n A z i z yaralandı, F e r ' i y y e ' d e n h e k i m i s t i y o r l a r ! deyince D o k t o r M a r k o P a ş a ' n m aranıp bulunmasını emrettiğinden bahsetmiştir: ö y l e b i r v a z i y e t t e h e r h a n g i b i r d o k t o r y e t i ş t i r i l m e y i p de K u z g u n c u k ' d a oturan M e k t e b - i - T ı b b i y e nâzırının a r a n ı p bulunmasından bahsetmek, yaralıyı imdatsın bırakmaktır! B u suretle N u r i Paşa da Hüseyn A v n i Paşa gibi davranmış d e m e k t i r , O g ü n v ü k e l â i l e b e r a b e r k a r a k o l d a b u l u n a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m « M i r ' ­ ât-ı h a k i k a t l i n d e «Merhumun esnây-ı mecrûhiyyetinde,, e n zarurî «Ted&bîr-i t ı b b i y y e » y e b i l e m ü r â c a a t e d i l m e m i ş o l m a s ı n d a n a c ı a c ı ş i k â y e t e t m e s i işte b u n ­ dandır. V a k ' a n ü v i s L û t f i E f e n d i ' n i n b u f â c i a y a â i t risâlesinde s ö y l e d i ğ i g i b i , z a ­ vallı S u l t a n A z i z n i h a y e t k a r a k o l u n k a h v e o c a ğ ı n d a k i o t şilte ü s t ü n d e : «Gözlerini A v n i P a ş a ' y a d i k e r e k vefât etmiştir». İşte bütün b u n l a r d a n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' n m h a t ı r a t ı n d a Abd-ül-Aziz'i «Vâîiöe k u c a ğ ı n d a v e f â t e t m i ş » g ö s t e r m e s i k a t ' i y y e n d o ğ r u değildir. M â h u t r a p o r u n safeteliği de işte b u v a z i y e t l e s â b i t t i r ; Y a r a l ı k u ş l a r için b i l e h a s t a h â n e l e r k u r m u ş o l a n e s k i T ü r k ş e f k a t v e h a s s â s i y y e t i y l e Hüseyn A v n i ve arkadaşlarının adam ö l d ü r m e k t e n b i n b e t e r oları fen h a r e k e t l e r i n i k a r ş ı l a ş t ı r ı n c a b ü t ü n v u z u h i y l e g ö z e ç a r p a n m â n e v i v e ruhî t e r e d d i manzarası karşısında ürpermemek k a b i l m i d i r ? O gün F e r ' i y y e karakolundaki « V ü k e l â , u l e m â v e etibbâ,, m a h ş e r i içinde b u h â l e ı s y â n e d e b i l e c e k k a d a r c e s â ret gösterebilen t e k b i r kişi bile çıkmamış olması yüz kızartıcı b i r v a z i y e t t i r ; 17 — V a k ' a h a k k ı n d a adlî t a h k i k a t y a p ı l m a y ı p yalnız Mâbeynci F a h r i Bey'in i z â h â t i y l e i k t i f â edilmiş o l d u ğ u için, âile e f r â d m a s ö z s ö y l e m e k i m k â n ı v e r i l m e ­ m i ş t i r . M e s e l â y u k a r d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z i n t i h a r d e l i l l e r i içindeki ingiliz r i ­ v a y e t i n e n a z a r a n V â l i d e - S u l t a n v a k ' a günü k e n d i s i n i tedâvi e t m e k i s t i y e n d o k ­ tora : Oğlumun canına kıyan ben o l d u m , b a n a h e k i m göndereceğinize cellât gön­ derin! demiş g i b i görünüyorsa d a , A b d u r r a h m a n Ş e r e f e göre öyle dememiş, b i l - a k i s : F . : !£•



K R O N O L O J İ



1876



•=



1293



— E v l â d ı m şehid o l d u , b e n i de şehid e t s i n l e r ; bana h e k i m i n lüzumu yoktur! demiştir. B u - mütenâkız r i v a y e t l e r i n sebebi, hükümetin t a h k i k a t yaptırmamış o l ­ m a s ı d ı r . « « E r k â n - ı - e r b e a » y ı ç o k h a k l ı b i r ş ü p h e altında b ı r a k a n e n m ü h i m n o k ­ t a l a r d a n b i r i de işte b u d u r . B u n d a n d o l a y ı âile e f r a d ı n ı n f i k i r l e r i a n c a k b e ş s e n e s o n r a k i Y ı l d ı z m u h a k e m e s i esnasında b i l v a s ı t a s o r u l a n b â z ı n o k t a l a r a v e r d i k l e r i t a h r i r î c e v a p l a r l a bâzı k i m s e l e r e s ö y l e d i k l e r i s ö z l e r d e n a n l a ş ı l â b i l m e k t e d i r . M e s e l â Vâlide-Sultan'ın b i r hey'et vasıtasıyla a l m a n ve Ibıı-ül-Emin tarafından neşredi­ l e n ifâdesinde şu f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r ; « O l v a k i t artık h e r t a r a f a s k e r l e d o l u o l d u ğ u n d a n i k i a d a m o d a k a p u s u n d a d u ­ r u p şimdi g i r e l i m , y o k s o n r a g i r e l i m d i y e b i r b i r l e r i y l e söyleştiklerini işittim. F a k a t . G e n n e t m e k â n ' a b i r k a t d a h a f e n a l ı k g e l m e m e k içün s ö y l e m e d i m . Böyle i k i kişi y u k a r d a ve ü ç kişi de a ş a ğ ı d a b u iş içün b e k l i y o r l a r i d i . O a k ş a m s a a t d ö r d e k a d a r y a n ı n d a k a l d ı m i s e de d â i m â h a k l a r ı n d a i c r â o l u n a c a k gaddarlığı s ö y l e r i d i . S o n r a d â i r e m e g i t t i m . B i r de s a b a h i s t e d i k l e r i n i y a p m ı ş l a r . Y â v e r N e cib B e y gelüp :



— C e n n e t m e k â n şehid dediği v a k i t anladık».



oldu!



S u l t a n A z i z ' i n büyük oğlu Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n Yıldız m a h k e m e dosyasında b u l u n a n b i r tezkiresinde «Sarayın h e r tarafına asker doldurulmuş ve a n a h t a r l a r d a h î alınıp a s k e r l e r e v e r i l m i ş o l d u ğ u n d a n » v e v a k ' a g ü n ü kendisini babasının odasına bırakmadıklarından bahsedilmektedir! Diğer şehzade M a h m u d Celâiüdd i n E f e n d i de « V u k u â t ne o l d u ğ u n u b i l m e d e n b i z l e r i b i r k ü ç ü k odaya götürüp b i r de n o k t a k o y d u l a r » d e m i ş t i r ! H e r h a l d e b u n l a r i n t i h a r r i v a y e t i n i t e ' y i d e d e b i ­ l e c e k sözler d e ğ i l d i r ! Y ı l d ı z m u h â k e m e s i üzerine g e r e k V â l i d e - S u l t a n ' m , g e r e k Yusuf îzzüddin Efendi'nin Sultan Hamid'e yazdıkları teşekkürnâmeler de k a n â a t l a r ı n ı n ne y o l d a o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r e r v e s i k a d e m e k t i r . Y u s u f î z z ü d d i n E f e n d i i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a v e l i a h d o l d u ğ u z a m a n lisanını d e ğ i ş t i r i p i n t i ­ h a r d a n b a h s e t m i ş s e de, b u n o k t a s i y a s î m ü l â h a z a l a r l a i z a h e d i l i r : M i d h a t P a ş a ' nın g ö k l e r e ç ı k a r ı l d ı ğ ı v e h a t t â ö l ü m ü n e r a ğ m e n m u h a k e m e s i n i n t e k r a r i y l e t e b r i ­ y e s i istenildiği b i r d e v i r d e v e l i a h d efkâr-ı-umumiyyeye uymayı siyaset icâbı z a n n e t m i ş t i r . F a k a t k ü ç ü k k a r d e ş i o l a n s o n halîfe A b d ü l m e c i d babasının şehid o l ­ duğunu dâimâ söylemiş ve t e k r a r etmiştir; Y u s u f îzzüddin E f e n d i ' n i n intiharın­ d a n b i r h a y l i z a m a n s o n r a b i r g ü n b i z z a t k e n d i s i n d e n d u y d u ğ u m şu s ö z ü k e l i m e ­ leriyle hatırlarım: B a b a m şehid o l d u , k a r d e ş i m de ö l ü m şeklini t a k l i d e d e r e k i n t i h a r e t t i . A b d u r r a h m a n Ş e r e f l e İbn-ül-Emin M a h m u d K e m a l ' i n neşriyyâtmdan anlaşıldığı­ n a göre, M e c i d E f e n d i b u kanâatini o n l a r a d a söylemiştir. V a k ' a günü Abdülmecid E f e n d i s e k i z yaşını b i r h a f t a evvel b i t i r i p d o k u z u n a henüz basmış b i r ç o c u k v a z i y e t i n d e d i r : O yaşta b i r çocuğun böyle b i r vak'ayı o z a m a n t a h k i k ' etmiş olması t a ­ biî k a b i l değildir.; y a l n ı z b a b a s ı n ı n ö l ü m şeklini âile m u h i t i n d e n i ş i t m e m i ş v e fa­ c i a n ı n t e f e r r ü â t m ı d i n l i y e r e k y e t i ş m e m i ş o l m a s ı d a o n i s b e t t e i m k â n s ı z d ı r ; i'şte b u n ­ d a n d o l a y ı M e c i d E f e n d i ' n i n i f â d e e t t i ğ i şahsî k a n â a t i n b ü y ü k k ı y m e t i , b i r âile a n ' a n e s i n i t e m s i l e t m e s i n d e g ö s t e r i l e b i l i r . G e n e âile m u h i t i n d e b u n d a n d a h a k u v ­ v e t l i b i r k a n â a t d a v a r d ı r : î k i n c i M a h m u t ' u n şairliği i l e m e ş h u r k ı z ı v e S u l t a n A z i z ' i n o s ı r a d a e l l i y a ş ı n d a b u l u n a n ablası Âdile-SÜItan, v a k ' a ü z e r i n e y a z d ı ğ ı ve A l i Emirî E f e n d i ' n i n «Osmanlı T a r i h ve E d e b i y y a t M e c m u a s ı n d a neşrettiği m e r s i y e d e kardeşinin şehid o l d u ğ u n u i l k k ı t ' a s m d a n i t i b a r e n y a n a y a k ı l a a n l a t ı r : N a s ı l y a n m a m k i m e o l d u o l a n l a r Şâh-ı d e v r â n a B i l i n m e z o l d u hâli k ı y d ı l a r o l Zıll-'i-Yezdâna O g i t t i mülk-i ukbâya firâkı geçdi tâ câna S a r â y a v e l v e l e saldı cihânı k o y d u e f g a a n a Ayni



m e r s i y e n i n s o n k ı t ' a s m d a d a şu b e y t e t e s a d ü f e d i l i r Nasıl hemşiresi K i kıydı b u n c a



:



b u (Adile) y a n m a z o hâkana zâlimler karmdâşı cihanbâna



1876 =



1293



OSMANLİ



275



TARİHİ



H e r türlü siyasî i h t i r a s l a r d a n â z â d e o l a n v e o l g u n ç a ğ ı n d a k i z e k â s i y l e k u v v e t l i k ü l t ü r ü âile m u h i t i n i n k a n â a t i n i t a h k i k t e n s o n r a i f â d e y e h e r k e ş t e n z i y â d e m ü sâid o l a n  d i l e - S u l t a n ' m b u m a n z u m şehâdeti v a k ' a n m t e n v i r i b a k ı m ı n d a n ç o k kıymetli b i r v e s i k a d e m e k t i r . Yıldız m a h k e m e s i n d e M i d h a t p a ş a S u l t a n A z i z ' i n âile e f r â d i y l e ü ç y ü z kadar cariyesinin intihara kaail olduklarını iddiâ e t m i ş s e de, V â l i d e - S u l t a n ' l a  d i l e S u l t a n ' m v e Y u s u f î z z ü d d i n , M a h m u d Celâlüddin v e A b d ü l m e c i d E f e n d i l e r i n b u ­ r a d a g ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z ifâdeleri k â m i l e n k e n d i s i n i t e k z i b e d e c e k m â h i y e t t e d i r . C â r i y e i e r i n k a n â a t i n i de o d e v r i v e d e v r i n a d a m l a r ı n ı ç o k i y i b i l e n V a k ' a n ü v i s A b d u r r a h m a n Şeref m e r h u m « T a r i h - i O s m â n î E n c ü m e n i M e c m u a s ı n d a k i e t ü d ü n ­ de şöyle a n l a t ı r : « S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n h a r e m i n d e b u l u n a n c â r i y e l e r i n t i h a r a aslâ k a a i l olmayup m e r h u m u n b a ş k a l a r ı t a r a f ı n d a n katl-ü-itlâf edildiği k a n â a t i n i beslerler ve bu k a n â a t l e r i n d e ısrar e y l e r l e r v e b u n u d a h i b î - p e r v â s ö y l e r l e r i d i » . Câriyeler içinde i n t i h a r r i v a y e t i n e ş e h â d e t e t m e k t e k i ı s r â r i y l e m e ş h u r A r z - ı - N i yâz y a h u t A r z û - N i y â z i s m i n d e b i r beşinci H a z i n e d a r - k a l f a v a r s a d a , î b n - ü l - E m i n ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 536 ncı s a h i f e s i n d e k i h â ş i y e d e k a y d e t t i ğ i g i b i bu k a l f a « A v n i P a ş a ' n m s a r a y d a . e l i » d i r : H a t t â H a r e m - i - H ü m â y u n ikinci-kâtibi Ebrû-Nigâr ve i k i n c i - h a z i n e d a r E b r û - K e m a n g i b i b i r k a ç e l i d a h a vardır. İnti­ h a r r i v a y e t i n i n i n t i ş a r m d a b u n l a r ı n r o l l e r i tabiî ç o k b ü y ü k t ü r . F a k a t b u n l a r a mukabil saraydan çıkıp M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m o ğ l u M ü n i r B e y / P a ş a i l e evîenmiş o l a n P e r v i n - i - F e l e k / P e r v i n F e l e k H a n ı m v e Z e v k y â b - K a l f a g i b i ş e h â dete şahitlik e d e n l e r de v a r d ı r : H a t t â Y ı l d ı z m a h k e m e s i n i n k u r u l m a s ı n a işte b u P e r v i n H a m m ' m i z â h â t ı sebeb o l m u ş g ö s t e r i l i r ; İS — S u l t a n A z i z v a k ' a s m a âit b â z ı y a z ı l a r d a ş e h â d e t r i v a y e t i n i n b e ş sene sonra Yıldız m a h k e m e s i kurulduğu z a m a n o r t a y a atıldığından bahsedilirse de k a t ' i y v e n d o ğ r u değildir : A b d - ü l - A z i z ' i n ö l d ü r ü l d ü ğ ü d a h a i l k g ü n ü n d e n i t i b a r e n h a l k a r a ş m a y a y ı l m ı ş v e h a t t â M i d h a t P a ş a « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n i n 63 ü n c ü s a h i f e s i n d e işi h a f i f l e t e r e k « B ö y l e b i r lâkırdı b i r k a ç g ü n d e v e r â n e t m i ş » o l d u ğ u n u i ' t i r â f a m e c b u r olmuştur. M e r s i y e l e r yazılmış, türküler bile yakılmıştır: Seni tahttan indirdiler Üç-çifteye bindirdiler T o p k a p u ' y a gönderdiler Uyan Sultan Aziz uyan K a n a ğ l ı y o r bütün c i h a n türküsü



umumî



kanaâtin



hazin



b i r ifâdesi



,



şeklinde



nesillerce



söylenip



dur­



muştur; 1 9 — Ş e h â d e t r i v a y e t i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n b i r i de S u l t a n M u r a d ' m c ü l u ­ s u n u t e b r i k için i s t a n b u l ' a g e l m i ş o l a n B u r s a v a l i s i M u s t a f a - N â i l î - P a ş a - z â d e V e liyyüddin Paşa'nm v a k ' a sabahı Hüseyn A v n i Paşa'yı K u z g u n c u k ' d a k i yalısında z i y a r e t ettiği s ı r a d a g ö r d ü ğ ü t u h a f v a z i y e t t i r : H ü s e y n A v n i ' n i n « D i k d i k v e sık sık» F e r ' i y y e sarayına bakması Veliyüddin Paşa'nm nazar-ı-dikkatini celbetmiş ve nihayet F e r ' i y y e ' d e câriyeierin vâveylâsı başlar başlamaz A v n i Paşa evvelden hazır bulundurduğu beş-çiftesine h e m e n atlayıp A b d u r r a h m a n Şerefin tâbiriyle «Azrâil gibi» karşıya geçmiştir B u n d a n anlaşıldığına göre, ser-asker tertib ettiği v a k ' a n m v u k u u n u p e n c e r e d e n kollayıp beklemiştir; :



20 — S u l t a n A z i z ' i n z â h i r e n m u h â f a z a s m a v e h a k i k a t t e izâlesine m e ' m u r edildik­ l e r i n d e n b a h s e d i l e n Cezâyirli v e Y o z g a d l ı M u s t a f a l a r l a B o y a b a d l ı M e h m e d ' e yü­ z e r altın a y l ı k b a ğ l a n d ı k t a n başka e l l e r i n e de o t u z a r altın a t ı y y e v e r i l m i ş t i r ! 2 - 3 l i r a aylıklı b e k ç i v e k o r u c u m a k u l e s i n d e n o l a n b u p e h l i v a n l a r a b i r e r f e r i k m a a ş ı b a ğ l a n m a s ı kanlı v a z i f e l e r i n i n e n m ü h i m d e l i l l e r i n d e n sayılır: O z a m a ­ nın y ü z altın lirası b u z a m a n ı n b e ş b i n k â ğ ı t lirasına y a k ı n b i r p a r a d ı r ! F e v k a ­ lâde b i r sebeb o l m a d a n ö y l e a d a m l a r a b ö y l e a y l ı k l a r n a s ü b a ğ l a n a b i l i r ? M i d h a t P a ş a İ z m i r ' d e n i s t a n b u l ' a g e t i r i l i r k e n v a p u r d a k i i s t i n t a k ı n d a bunların « N e m a -



276



KRONOLOJİ



1876



aşlarını v e ne de şahıs v e s ı f a t l a r ı n ı » b i l m e d i ğ i n d e n b a h s e d i p i n k â r s o n r a d a n y a z d ı ğ ı « M i r ' â t - ı h a y r e t „ i n 56 - 57 n c i s a h i f e l e r i n d e b i l - a k i s diğinden bahsederek k e n d i k e n d i n i nakzetmiştir; 21 — M a b e y n c i F a h r i B e y ' i n i s t i c v â b m d a s ö y l e d i ğ i ç o k m ü h i m b i r İ b n - ü l r E m i n ' i n Y ı l d ı z d o s y a s ı n d a n i k t i b â s ettiği b u s ö z a c e m i c e b i r



--



etmişse hepsini



de, bil­



söz vardır; i'tiraftır :



— Ben Sultan A z i z kendini öldürdü d i y e m e m , ö l d ü r m e d i dahî d i y e m e m ! z â t e n M u s t a f a l a r i l e M e h m e d A ğ a ' n ı n o r a y a gelişini p e k b e ğ e n m e m i ş i d i m ! S u l t a n A z i z ' i n kollarım arkasından tutmuş o l m a k l a ithâm s u r e t l e c i n â y e t i i'tirâf e t m e k l e b e r a b e r , k e n d i n i k u r t a r m a k lenmiş d e m e k t i r ;



1293



Ben



edilen F a h r i B e y bu için p e h l i v a n l a r a y ü k ­



22 _ D â m a d - M a h m u d v e N u r i P a ş a l a r ı n d a b u g i b i i t i r a f l a r ı v e i'tirâfa â i t y a z ı ­ ları v a r d ı r : İntihar e s a s ı m m ü d â f a a e d e n l e r c e b u n l a r t a z y i k v e t e h d i t l e veyahut m a h k û m i y y e t t e n k u r t u l m a k ü m i d i y l e s ö y l e y i p y a z ı l m ı ş g i b i g ö s t e r i l i r s e de, ö y l e o l d u ğ u n u isbât e d e b i l e c e k k a t ' î bir delil bulunamamıştır. O r t a d a mevcut bir i'tirâfı r e d d e b i l m e k için y a l n ı z ş ü p h e k â f i d e ğ i l d i r : V e s i k a v e d e l i l l â z ı m d ı r ; 23 — M e ş h u r T o p h â n e müşiri D â m a d - F e t h i A h m e d p a ş a ' m n o ğ l u o l a n T i c a r e t nâzın D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a , S u l t a n M e c i d ' i n k ı z l a r ı n d a n C e m i l e - S u l t a n ' m k o c a s ı d ı r : İkinci A b d ü l h a m i d ' i n ö z - k a r d e ş i o l a n C e m i l e - S u l t a n ' ı ç o k s e v ­ d i ğ i r i v a y e t e d i l i r . Eniştesi de şehzâdeliğiııdenberi e n y a k ı n v e e n m a h r e m ada­ mıdır: İşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d ' m h a l ' i y l e S u l t a n H a m i d ' i n iclâsma en çok çalışan v e z i r D â m a d - M a h m u d P a ş a ' d ı r . S u l t a n A b d ü l h a m i d eniştesi, a d a m ı v e b i l h a s s a saltanatının t e ' m i n i n d e e n g a y r e t l i t a r a f d â r ı o l a n M a h m u d Celâlüd­ d i n P a ş a ' y ı k ı z k a r d e ş i n i n g ö z y a ş l a r ı n a r a ğ m e n nasıl o l u p d a h i ç b i r c ü r m ü o l ­ madığı halde m a h k û m e t t i r i l e b i l i r ? S u l t a n H a m i d ' i n cülûsunda b i r müddet p e k parlak bir vaziyette bulunduktan sonra Trablusugarp valiliği ile i s t a n b u l ' d a n uzaklaştırılmasını M i d h a t Paşa hâtırâtmm i k i n c i cildinde «Bilinemiyen b i r sebep»den m ü t e v e l l i t g ö s t e r m i ş s e de, s e b e b i n ne olduğu Yıldız mahkemesinde meydana çıkmıştır. H e r halde S u l t a n Abdülhamid'in Dâmad-Mahmud Paşa'yı f e d â e t m e s i , a m c a s ı n ı n şehâdeti h a k k ı n d a k i kanâatinde samimî olduğunu gös­ teren bir vaziyet demektir; 2 4 __ S u l t a n A z i z ' i n c e n â z e s i n i S u l t a n a h m e t ş e y h i Ö m e r E f e n d i g a s l e t m i s t i r : Y ı l ­ d ı z m a h k e m e s i n e şâhid o l a r a k g e t i r i l e n b u i h t i y a r ş e y h i n şahsiyle sehâd'etini A b ¬ d u r r a h m a n Şeref: « A y a k t a d u r a m ı y a e a k d e r e c e d e b i r pîr-i etmesi hâzırûna ziyâde te'sir eylemişti»



fânî



i d i ; ağlaya



ağlaya



îfây-ı



şehâdet



diye anlatır; Ömer E f e n d i cenâzede «Kalb m u h i t i n i n m o s m o r morarmış olduğunu m a a - l - k a s e m ifâde» etmiştir : V a k ' a günü S u l t a n A z i z ' i n üstünde b u l u n a n ve s o l m e m e hizâsı delinmiş o l a n h ı r k a d a m a h k e m e d e teşhir e d i l m i ş t i r ; bu deliğin s o n r a d a n a ç ı l m a s ı g ü ç o l m a d ı ğ ı n d a n b a h s e d i l m i ş s e de, m o r a r t ı h i z a s ı n a t e s a d ü f e t ­ m e s i çok mühimdir. Ömer E f e n d i ile beraber g a s i l hizmetinde b u l u n a n Hırka-iŞerif h a d e m e s i n d e n yedi kişinin şehâdetlerinden anlaşıldığına göre cesedin sol memesindeki m o r l u k t a n b a ş k a i k i dişi k ı r ı k v e sakalının s o l t a r a f ı y o l u k bu­ l u n m u ş t u r : M i d h a t P a ş a p â d i ş â h ı n dişlerini e s a s e n b o z u k v e e k s i k g ö s t e r i r s e de, b u r a d a t e s b i t e d i l e n ş e y b o z u k l u k v e e k s i k l i k değil, « k m k h k » t ı r ; 25 — K a a t i l l e r i n m a h k e m e d e A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n tâbiriyle c i n a y e t l e r i n i «Bi­ r e r b i r e r v e s e r b e s t s e r b e s t « i'tirâf e d i p « B e r - t a f s î l t e ş r i h » e t m e l e r i i n t i h a r t a r a f d a r l a r m c a d a y a k ve işkence ile i z a h e d i l i r : N i t e k i m M i d h a t P a s a d a m u h a k e m e ­ sinde ö y l e i z a h etmişti. H a t t â Y ı l d ı z e v r â k ı içinde b u n u t e ' y ' i d e d e c e k b i r i k i v e s i k a y a bile tesadüf edilmiştir: B i l h a s s a mâhut p e h l i v a n l a r a bâzı işkenceler y a ­ p ı l d ı ğ ı m u h a k k a k t ı r . F a k a t şu d a m u h a k k a k t ı r k i d ü n y a d a p e k ç o k kimselere h a k i k a t a n c a k d a y a k v e t e h d i t l e i'tirâf e t t i r i l e b i l i r ; b u g ü n b i l e b i r ç o k d e v l e t ­ l e r i n p o l i s teşkilâtlarında c i n â y e t l e r i t e n v i r için şiddet b a ş l ı c a vâsıtalardandır C i n â y e t i n i k o l a y c a i'tirâf e d i v e r e c e k k u z u g i b i c â n i v e m e l e k g i b i k a a t i l n e r e d e b u l u n a b i l i r ? B u y o l u n meşrû b i r y o l olmadığı m u h a k k a k o l m a k l a beraber, b i l ­ h a s s a O n - d o k u z u n e u asırda bütün i d a r e l e r i n baş vurduğu en k e s t i r m e y o l o l ­ duğu d a unutulmamalıdır;



1876



= 1293



OSMANLI



TARİHİ



277



26 — S u l t a n A z i z ' i n s o l k o l u n u n b ü k l ü m y e r i n d e n b i r a z a ş a ğ ı d a t e s b i t edilen y a r a , y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z resmî r a p o r a göre beş s a n t i m e t r e genişliğinde ve üç santimetre derinliğinde « k e n a r l a r ı pürüzlü v e g a y r - i muntazam» bir yaradır. Sol k o l u n u n k a n damarlarını böyle b i r y a r a açıp k e s t i k t e n s o n r a sağ kolunda da i k i buçuk s a n t i m e t r e genişliğinde i k i n c i b i r y a r a açarak o r a d a d a veridlerinı kesmiş olması k a b i l m i d i r ? V a k ' a esnâsmda sadârette bulunduğu için Sultan H a m i d ' i n e m r i y l e i z m i r ' d e i s t i n t â k e d i l e n M ü t e r c i m - R ü ş d i p a ş a b u çetin suâle c e v a p v e r i r k e n N a s r ü d d i n - H o c a ' m n « S e n de şaş, b e n de ş a ş a y ı m ! » h i k â y e s i n i h a ­ tırlatan p e k t u h a f b i r i ' t i r a f t a b u l u n m a k t a d ı r : — O l v a k i t aklım başımda bulunmuş olsa i d i , b i r k o l u n u k e s t i k t e n s o m a diğer k o l u n u k e s m e ğ e n a s ı l ' iktidarı o l a b i l e c e ğ i n i s o r m a k e m r - i tabiî i d i ; f a k a t e f k â r - ı u m u m i y y e v e f â t m d i ğ e r s u r e t t e v u k u u üzerine m ü n h a s ı r b u l u n m a s ı v e b i z l e r d e dahî dehşet v e telâş m ü s t e v l i o l m a s ı c i h e t i y l e h â t ı r a g e l m e m i ş d e m e k o l u y o r ! Mütercim-Rüşdi Paşa'yı bile hayrette bırakan b u mühim nokta mantıkla izah e d i l e m i y e c e k tıbbî b i r m e s e l e d i r ; r e s m î r a p o r u n u m u m î e ş k â l i n e âit mütâlâasını yukarda g ö r d ü ğ ü m ü z D r . A l i Süha Delilbaşı'nm bu husustaki mütâlâası da şöyledir : « S o l d a k i y a r a d a v e r i d l e r l e b e r a b e r şiryân-ı zendî de kesilmiş olduğuna göre vücudun a z b i r z a m a n d a ç o k k a n zâyi' edip m a ğ d u r u n p e k a z s o n r a kendini kaybetmiş olduğuna hükmedilebilir. Zâten etrâfmdaki k a n l a r ı n m e b z û l i y y e t i de b u n u te'y'id e t m e k t e d i r . B u v a z i y e t t e b i r k i m s e n i n d i ğ e r k o l u n u d a yaralaması k a b i l o l m a m a k l â z ı m g e l i r . B u n d a n b a ş k a i n t i h a r l a r d a u m u m i y e t l e sathî damar­ l a r , yâni v e r i d l e r l e K ö ' b e r î ı = R a d i a l d e n i l e n n a b z ş i r y â n ı g i b i sathî ş i r y a n l a r açılabilir Zendî = C u b i t a l g i b i binnisbe d e r i n d e k i şiryanlann müntahir tarafın­ d a n açılması g a y e t nâdir o l d u k t a n başka, müntahirin doğrudan d o ğ r u y a m u n t a ­ z a m y a r a açacağına ensiceyi k o p a r a r a k kendisine f a z l a ıztırap v e r m e k suretiyle intiharı d a k o l a y inanılır b i r k e y f i y y e t d e ğ i l d i r » . :



27 — Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n A z i z ' i n b i r k a ç k e r e i n t i h a r d a n b a h s e t ­ m i ş ve b i l h a s s a b â z ı tarihî ş a h s i y y e t l e r i i n t i h a r e t m e d i k l e r i n d e n dolayı tenkid etmiş olmasını k e n d i s i n d e bu fikrin ötedenberi mevcudiyetine ve binaen­ a l e y h i n t i h a r etmiş olduğuna d e l i l gösterenler v a r d ı r : Y e i s anlarında i n t i h a r d a n b a h s e t m e m i ş i n s a n y o k g i b i d i r ; b i l h a s s a e s a r e t v e z i l l e t e t a h a m m ü l e t m i ş tarihî şahsiyyetleri o b a k ı m d a n t e n k i d e t m e k k o l a y d ı r v e h e r k e s i n yaptığı şeydir. B u k a d a r u m u m î v e b e ş e r î b i r ş e y nasıl d e l i l ittihâz e d i l e b i l i r ? B i l h a s s a S u l t a n A z i z d i n i bütün b i r m ü s l ü m a n d ı r ve I s l â m i y y e t t e intiharın k a t i l d e n b e t e r o l ­ d u ğ u n u ç o k i y i b i l i r : C h a r l e s M i s m e r de b u n o k t a y a t e m â s e t m i ş v e intiharı Abd-ül-Aziz'in imânına m u g a y i r göstermiştir. «Su y e r m e zemzem» içecek kadar d i n d a r b i r a d a m ı n F e r ' i y y e s a r a y ı n d a « G e c e g ü n d ü z n a m a z kılıp K u r ' a n o k u r „ k e n ve b i l h a s s a v a k ' a esnâsmda «Sûre-i Y u s u f » önündeki k ü ç ü k masanın üstünde açık d u r u r k e n , d i n i n i n men'ettiği en büyük günâhı K u r ' â n m karşısında irtikâb ettiğine nasıl i n a n ı l a b i l i r ? 28 — H a l ' i n d e n i t i b a r e n S u l t a n A z i z ' i n h â l e t - i - r u h i y y e s i n e h â k i m o l a n e n b ü y ü k h i s ö l ü m k o r k u s u d u r : T o p k a p u s a r a y ı n d a Ü ç ü n c ü S e l i m ' i n dâiresine k o n u l d u ğ u andan itibaren onun akıbetinden korkmaya başlıyan ve hattâ bu endişesini e t r a f ı n d a k i l e r e de s ö y l i y e n v e b i l h a s s a S u l t a n M u r a d ' a üstüste t e z k i r e l e r y a z ı p a y n i endişesinden d o l a y ı b a ş k a b i r y e r e n a k l i n i i s t i y e n b i r zâtin ö l ü m k o r k u s u n a ö l ü m l e n i h a y e t v e r m i ş o l d u ğ u n u iddiâ e d e b i l m e k için v â z ı h b i r v e s i k a l â z ı m d ı r v e h a l b u k i elde ö y l e b i r ş e y y o k t u r ; 29 S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e n ç o k m ü t e e s s i r o l d u ğ u için i n t i h a r e t t i ğ i n d e n de bahsedilir H a l b u k i k e n d i s i n e S u l t a n M u r a d ' m cevabını götürmüş o l a n B a ş - m â b e y n c i E d h e m B e y ' e o t a r i h t e n dört beş a y e v v e l s a l t a n a t t a n f e r â g a t e t m e k iste­ diği h a l d e âile e f r â d m m m â n i ' o l d u ğ u n u « V a l l â h i - l - A z î m ' » d i y e yemin ederek söylemiş olduğu i t t i f a k l a r i v a y e t e d i l m e k t e d i r ! B u vaziyete göre h a l ' i n d e n fazla b i r teessür d u y m a m ı ş o l m a s ı l â z ı m g e l i r ; 30 — Ç o k g ü ç l ü k u v v e t l i b i r z â t o l a n A b d - ü l - A z i z ' i n k e n d i n i m ü d â f a a e t m e m i ş olması i n t i h a r d e l i l l e r i n d e n sayılırsa d a , k a a t i l l e r i n ifâdelerinde S u l t a n A z i z ' i n :



278 b i r d e n b i r e şaşaladığı bahsedilmektedir;



K R O N O L O J İ ve hattâ



üstüne f e n a l ı k



geldiği



1876 için



b i r şey



i=



1293



yapamadığından



31 — O z a m a n k i i n g i l t e r e sefiri H e n r y Elliot'un yukarda bahsettiğimiz «Nineteenth C e n t u r y » mecmuasında İngilizce m e t n i neşredildikten s o n r a Türkçe t e r c e m e s i de L o n d r a ' d a ç ı k a n « H ü r r i y e t » g a z e t e s i n e ' d e r c e d i l e n v e h a t t â a y r ı bir risâle şeklinde de basılan u z u n m a k a l e s i n d e i n t i h a r tezini müdâfaa etmiş ol­ ması, o t e z t a r a f d a r l a r m c a ç o k m ü h i m v e â d e t â m ü s k i t b i r d e l i l a d d e d i l i r s e de h i ç d o ğ r u değildir, i n g i l i z c e v e T ü r k ç e m a k a l e v e risâle şeklinde h e r t a r a f a y a ­ y ı l a n b u eser, S u l t a n H a m i d ' e k a r ş ı M i d h a t P a ş a ' y ı i l t i z â m için Yıldız d â v a s ı n ­ d a n s o n r a p e k a c e m i c e yazılmış kıymetsiz ve e h e m m i y e t s i z b i r p r o p a g a n d a ya­ zısından b a ş k a b i r ş e y değildir. H e r h a l d e H e n r y E l l i o t b u m a k a l e v e y a r i s a l e y i y a z d ı ğ ı s ı r a d a artık b u n a m ı y a b a ş l a m ı ş o l m a l ı d ı r k i v a k ' a d a n t a m b e ş s e n e s o n ­ r a kurulmuş olan Yıldız mahkemesini eserinin muhtelif yerlerinde 've meselâ risâle ş e k l i n d e k i T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 25 i n c i v e 29 u n c u s a h i f e l e r i n d e vak'adan « u ç sene sonra» kurulmuş g i b i göstermiştir! Yıllarca yaşadığı m e m l e k e t i n vak a y i ' v e a h v â l i n d e n t a m a m i y l e b î - h a b e r o l d u ğ u n u v e T ü r k i y e ' d e âdetâ gözlerini y u m u p k u l a k l a r ı m t ı k a y a r a k y a ş a d ı ğ ı n ı işte o t u h a f y a z ı s ı y l a i s b â t e d e n b u z a ­ vallı s e f i r i n a k l a , h a y a l e s ı ğ m ı y a c a k b i r sürü iddiâları v a r d ı r : M e s e l â S u l t a n A z ı z « T â 1862 d e » c i n n e t g e t i r m i ş v e o z a m a n d a n b e r i t a m o n d ö r t s e n e d i r deli i m i ş ! P â d i ş â h ı n y a n g ı n k o r k u s u n d a n d o l a y ı k e n d i o d a s ı n d a n b a ş k a hiç b i r y e r d e ışık y a k ı l a m a d ı ğ ı için h e r k e s s a b a h a k a d a r s a r a y ı n içinde e l y o r d a m ı y l a d o l a ş ­ m a k mecburiyetinde imiş! H a l i ' fetvasında S u l t a n A z i z ' e isnâd edilen k u s u r l a r ­ d a n b i r i de m a t b u â t a h ü r r i y e t v e r m e m i ş o l m a s ı i m i ş ! H a l ' i n şekli de ş ö y l e i m i ş : Hüseyn A v n i Paşa «Dolmabahçe kışlasından» b i r a l a y a s k e r ' a l ı p sarayı m u h a ­ s a r a e t t i k t e n s o n r a içeri g i r m i ş v e m u k a v e m e t e t m e k i s t i y e n pâdişâhı teslim o l m a y a iknâ' etmiş! M i d h a t Paşa d a gece yarısından sonra Ser-asker-kapusuna giderek k e n d i s i a s k e r olmadığı halde a s k e r i m e y d a n a çıkarıp m e y d a n d a nutuk ırad e t m e k suretiyle muvâfakat ettirmişmiş! «Muhayyelât-ı A z i z Efendi» y i a n ­ dıran b u e f s â n e l e r i h a k i k a t d i y e s ı r a l a m a k t a t e r e d d ü t b i l e e t m e m i ş g a f i l v e d ü n ­ y a d a n b î - h a b e r ?3ir e c n e b i n i n « Ş e h â d e t » v e « i n t i h a r » r i v a y e t l e r i h a k k ı n d a k i türr e h â t m a k ı y m e t v e r m e k ş ö y l e d u r s u n , k a a l e a l m a k b i l e bîhude z a h m e t t i r . B u zavallı a d a m ı n « i n t i h a r » t e z i n i a k l ı n c a m ü d â f a a y a k a l k ı ş m a s ı , v a k ' a zama­ n ı n d a k i « E ı k â n - ı e r b e a » m n İ n g i l i z c i l i ğ i n d e n v e h e r işlerinde i n g i l t e r e s e f a r e t i n ­ den i z i n a l a c a k k a d a r İngiltere'ye bağlanmış olmalarındandır: Meselâ S u l t a n i^ziz d e v r i n d e M i d h a t P a ş a ' n m m e ş r u t i y e t istihsâli için İngiliz y a r d ı m ı n ı i s t e m e k ü z e r e ingiltere sefarethanesine b i z z a t g i t m i ş o l d u ğ u n u a y n i risâlenin 1 2 - 1 3 ü n c ü s a ­ h i f e l e r i n d e a n l a t a n g e n e a y n i H e n r y E l l i o t ' d u r ! H a t t â b u n u n üzerine İngiltere sefiri Osmanlı paşasına t e ' m i n a t v e r d i k t e n sonra Sultan Aziz'e gidip Türk m i l ­ l e t i n â m ı n a s ö z s ö y l i y e r e k m e ş r u t i y e t i n ilânını i s t e m i ş s e de p â d i ş â h p e k h a k l ı olarak aldırmamıştır! Cevdet Paşa'nın «Tezâkir»ine göre Mütercim-Rüsdi p a ­ ş a ' n m ı s t ı r k a b ettiği M i d h a t P a ş a ' y ı k a b i n e d e n a t a m a m a s ı n a sebep « M i d h a t P a ­ şa'yı i n g i l t e r e s e f a r e t i n i n p e k ziyâde tesâhub ve iltizâm» e t m e s i d i r ! Paşalar ge­ r e k Abd-ül-Aziz'in, g e r e k Beşinci Murad'ın h a l ' i n d e n evvel hep i n g i l t e r e s e f â r e t m d e n müsâade almışlardır: Meselâ Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüsdi P a s a ' n m Sul­ t a n M u r a d ' ı h a l ' e t m e k için H e n r y E l l i o t ' d a n i z i n a l m a k ü z e r e 25 A ğ u s t o s g ü n ü T a r a b y a ' d a k i i n g i l t e r e s e f â r e t h â n e s i n e b i z z a t gidişi, gene a y n i . risâlenin 36 ncı sahıfesmde : «Pâdişâhın hal'edilüp edilmemesine



re'yimi almak



üzere»



k a y d i y l e anlatılır! H ü s e y n A v n i P a ş a d a L o n d r a ' y a g i t t i ğ i z a m a n İngiliz v ü k e l â s ı y l e S u l t a n A z ı z ' i n h a l ' i n i m ü z â k e r e e t m i ş o l m a k l a m e ş h u r d u r : Y u k a r d a 1875 = 1292 v u k u a t ı n ı n «25 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . İ n g i l t e r e ' n i n «İntihar,, t e z i n i m ü ­ d a f a a e t m e s i işte bundandır. H a t t â b u İ n g i l i z t e z i n e m u k a b i l R u s l a r d a « Ş e h â ­ det» tezmı müdâfaa edip S u l t a n H a m i d ' i amcasının k a a t i l l e r i n d e n i n t i k a m a l mıya teşvik etmişlerdir: B u n u n sebebi, devletin tereddisinden ve hükümet a d a m ­ l a r ı n » birer yabancı devlete bağlanmalarından dolayı Türkiye'de o r t a y a çıkan



1876 =



OSMANLI



1293



279



TARİHİ



h e r c e r e y a n ı n b i r e c n e b i m ü d â h a l e v e y a e n t r i k a s ı n a v e s i l e teşkil e t m e s i d i r . T a b ı . b u g i b i siyasî n o k t a - i - n a z a r l a r m hiç b i r ilmî k ı y m e t i y o k t u r . «intihar» ve «Sehâdet» r i v a y e t l e r i n i n b u r a y a k a d a r en mühimlerini gözden ge­ çirdiğimiz d e l i l l e r i y l e vesikalarının mukayese ve muvâzenesinden çıkabilecek yegâne netice, «Sehâdet» ihtimâlinin « İ n t i h a r » r i v a y e t i n d e n p e k çok kuvvetli olmasından i b a r e t t i r . E l d e m e v c u t vesâık ve mâlûmâta göre, d a h a kat'ı b i r şey s ö y l e m e k k a b i l değildir. Sultan A z i z ' i n h a l ' i n d e k i yağmacılıklardan s o n r a b u kanlı ö l ü m ü de i k i n c i b i r v a ğ m a c ı h ğ a sebeb o l m u ş , c e s e d s a r a y d a n k a r a k o l a i n d i r i l i r k e n Vâlide-Suitan'm •kulağmdaki küpelerle parmağmdaki yüzüğe varıncaya k a d a r nesi v a r s a zorla alınmış v e zavallı k a d ı n b a y g ı n b i r h a l d e kaldırılıp « K a r a ğ o l h â n e meydanına» b ı r a k ı l m ı ş t ı r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a üst t a r a f ı m ş ö y l e anlatır : « M e r h u m ' S u l t a n A b d - ü l - A z i z ' i n v e vâlidesinin p e r î - p e y k e r cariyeleri çıkarılup içlerinden şehirde m e ' c e l v e m e n ş e ' i b u l u n a n l a r ş u r a y a b u r a y a d a ğ ı l m ı ş v e k i m - * sesizleri kapanın elinde k a l u p ırz-u-nâmûs-ı Haremserây-ı s a l t a n a t p a m a l ol­ m u ş i d i : H a t t â b u n l a r d a n E r k â n - ı - e r b e a ' n m d a h i d â n e - ç î n - ı v u s l a t oldukları m e r Bu



rezaletlerden



lâftan



sonra



men'edilerek



Fer'iyye'de



«Emvâl-i



bir



odaya



mektûme» sini



hapsedilen



söylemesi



için



Vâlide-Suitan'm tazyik



ihti­



olunduğundan



da bahsedilir. H a l ' i n d e n i t i b a r e n T o p k a p u ve F e r ' i y y e saraylarında c e m ' a n beş g u n yaşamış o l a n S u l t a n A b d - ü l - A z i z 1 8 3 0 = 1 2 4 5 senesi 7/8 Ş u b a t = L 3 / 1 4 Ş a ' b a n P a z a r / P a z a r ­ t e s i g e c e s i d ü n y a y a g e l m i ş o l d u ğ u n a g ö r e t a m 46 sene, 3 a y , 24 g ü n y a ş a y ı p 47 y a - , sının içinde ö l m ü ş d e m e k t i r , ö l d ü ğ ü g ü n d e r h a l T o p k a p u sarayına nakledilip t e ç h i z v e t e k f i n e d i l d i k t e n s o n r a h e m e n m e r â s i m l e k a l d ı r ı l a r a k alelâcele S u l t a n ¬ M a h m u d türbesine defnedilivermiştir. _ S u l t a n A z i z ' i n şahsiyyeti için y u k a r d a 1861 ı = 1277 v u k u â t m m «25 H a z i r a n » v e b u s e n e n i n '«30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n a b a ­ kınız) .



6 Haziran = 13 Cumâda-l-ûlâ. Salı: Sultan Murad'ın teeranümi. (Beşinci Murad'ın cülûsundaki fevkalâde v a z i y e t t e n ne k a d a r müteheyyiç olup â s â b m m nasıl b o z u l d u ğ u n u g ö s t e r e n i l k t e z â h ü r l e r için y u k a r d a b u sene v u k u a t ı i ç i n d e k i «30 M a y ı s » f ı k r a l a r ı n ı n i k i n c i s i n e b a k m ı z . B i l h a s s a S u l t a n A z i z ' i n f e c î ö l ü m ü üzerine m u v â z e n e s i t a m a m i y l e b o z u l a r a k b u gün b i r cinnet buhrânma u ğ r a m ı ş t ı r . B u n e t i c e d e hususî h e k i m i C a p o l e o n e / K a p o l y o n ' ü n c â h i l â n e tedavisi de e n ' m ü h i m s e b e p l e r d e n s a y ı l ı r : P â d i ş â h ı s ı c a k b a n y o y a s o k t u k t a n s o n r a ş a k a k l a r ı y l a b o y n u n a v e k u l a k l a r ı n ı n a r k a s ı n a 70 k a d a r s ü l ü k v u r d u r m a s ı h a s t a ­ nın âsâbını büsbütün z a ' f a uğratmıştır! Selâmlıkta câmi m e r d i v e n l e r i n d e n çı­ k a r k e n i n m e k , i n e r k e n ç ı k m a k v e a t a ters b i n m e k , h u z u r u n a çıkan vükelâyı ö p ü p k u c a k l a m a k ve n i h a y e t Yıldız sarayında k e n d i n i h a v u z a a t m a k g i b i g a y r - i - tabiî hallerinden ve mütemâdiyen: — K a n i s t e m e m , pâdişahlık i s t e m e m ! d e y i p d u r d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . KUıc alayının işte b u n d a n d o l a y ı t e ' h i r e d i l m e s i , v e hattâ h e r k e s i n g ö r m e k istediği y e n i pâdişâhın C u m a selâmlıklarına bile çıka­ r ı l m a m a y a b a ş l a m a s ı h a l k ı n b i n türlü d e d i k o d u s u n a sebeb o l d u ğ u h a l d e h ü k ü ­ m e t işin g i z l i t u t u l m a s ı n a v e n i h a y e t İ n g i l t e r e s e f i r i n i n t e n s i b i y l e V i y a n a ' d a n d o k ­ t o r L ü d e r s d o r f i s m i n d e b i r a k l i y y e mütehassısı g e t i r t i l m e s i n e karar verilmiş­ t i r . — A ş a ğ ı d a b u s e n e v u k u â t ı içindeki «31 A ğ u s t o s » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de b a k m ı z ) .



8 Haziran = yet münâkaşası. (Meşrutiyyetçilerin



15 Cumâda-l-ûlâ, Perşenbe: Bâb-ı-Fetvâ'da meşruti­



sukut-ı-hayâli



S u l t a n Murad'ın



cülusu



ve



cülûs



Hatt-ı-Hümâ-



280



KRONOLOJİ



1876



„--: 1293



yüniyle başlamıştır: G gün M i d h a t Paşa'nın «Erkân-ı-erbea» dan olan arkadaş­ l a r ı n a gösterdiği b i r Hatt-ı-Hümâyun müsveddesindeki meşrutiyet v a ' d i n e S a d r - i a ' z a m M ü t e r e i m - R ü ş d i P a ş a i l e S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i P a ş a i'tirâz e d i n c e M i d 'hat P a ş a d a o n l a r a uymuş ve S u l t a n A z i z ' i n h a l ' i n d e Kanun-ı-esâsî hulyâsiyle en f a a l rolü o y n a y a n S ü l e y m a n p a ş a ' y a ç a r e s i z l i k i f â d e e d e n b i r « K e l i m e - i a c z - t e t i m m e » d e n b a ş k a b i r şey s ö y l i y e m e m i ş t i r ! Mutlakıyyetçi Sadr-ı-a'zamla Ser-asker i n esasen pek k u v v e t l i o l m a y a n meşrutiyet cereyanına karşı b i r o y a l a m a si­ y a s e t i t â k i b e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : O n u n için h a k i k î t a k v i m h e s a b i y l e 8 Cumâd a - l - û l â = l H a z i r a n P e r ş e n b e g ü n ü neşredilen cülûs H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a «Usûl-i îdâre-i d e v l e t i n b i r esâs-ı m e t î n - ü - s a h î h üzerine te'sisi» v e h a l k ı n «Bilâ-istisnâ nâil-i h ü r r i y e t - i t â m m e » o l m a s ı g i b i b i r t a k ı m m ü p h e m sözlerle i k t i f â edilmiş v e n i ­ h a y e t S u l t a n M u r a d ' m t e c e n n ü n ü n d e n ü ç g ü n e v v e l 3 H a z i r a n a 10 C u m â d a - l - û l â • C u m a r t e s i günü Dolmabahçe sarayında pâdişâhın riyaset ettiği fevkalâde bir M e c l i s - i V ü k e l â t o p l a n a r a k i l k m ü n â k a ş a y a p ı l m ı ş s a d a hiç b i r n e t i c e y e v a r ı l a m a d ı ğ ı i ç i n B â b - ı - F e t v â •= M e ş i h a t b i n a s ı n d a d a h a b ü y ü k b i r m e c l i s a k d i n e k a r a r verilmiştir. O y a l a m a siyasetinin Hatt-ı-Hümâyûnla Dolmabahçe meclisinden son­ r a ü ç ü n c ü m e r h a l e s i de işte b u « B â b - ı - F e t v â m e c l i s i » d i r : V ü k e l â d a n b a ş k a D â r - ı ;Şurây-ı Askerî r e i s i R e d i f ve Mekâtib-i A s k e r i y y e n â z ı n Süleyman Paşalarla F e t v â e m i n i K a r a - H a l i l ve K a z a s k e r / K a d ı - a s k e r Seyfüddin İsmail E f e n d i , Â m e d c i M a h ¬ m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m d u h B e y l e r d e n m ü r e k k e b o l a n bu m e c ­ l i s t e M i d h a t P a ş a «Konstitüsyon k a n u n u , , ve «Usûl-i meşveret kanunu» i s i m l e r i y l e b a h s e t t i ğ i b i r K a n u n - ı - e s a s î ilâniyle „Dîvân-ı Memleket» dediği b i r M i l l e t - m e c l i s i 'teşkilini t e k l i f e t m i ş s e de S a d r - ı - a ' z a m « M e ş r û t i y y e t - i i d â r e y e e h l - i v a t a n d a a d e m - i k a b ı l ı y y e t » d e n b a h s e d e r e k ç o k şiddetli b i r l i s a n l a r e d d e t m i ş , S ü l e y m a n P a ş a S u l ­ t a n A z i z ' i n o m a k s a t l a hal'edildiğini s ö y l i y e r e k i'tirâz e t m i ş s e de « A s k e r s i y â s e t e k a r ı ş m a z ! » diye S e r - a s k e r tarafından susturulmuş, «Mecâlis-i Âliyeye me'muı> y â ­ n ı n e z â r e t s i z v ü k e l â d a n N a m ı k P a ş a sırf M ü s l ü m a n l a r d a n m ü r e k k e p b i r M e c l i s - i M e b ' u s a n teşkilini istemiş, C e v d e t v e S a f v e t P a ş a l a r l a S e y f ü d d i n E f e n d i « T a r a f e y ­ ne mülâyim,, davranmış ve n i h a y e t K a r a - H a l i l E f e n d i de devlet i s l e r i n d e «istiftâ» e d i l m e k ü z e r e « F e t v â h â n e ' d e b i r h e y ' e t - i i l m i y y e » teşkilinden d e m ' v u r m u ş t u r ' B u m e ş h u r m e c l i s t e v ü k e l â d a n y a l n ı z H a l i l Şerif, S e r v e r , M i d h a t , R a s i d v e N â m ı k Paşalarla k a b i n e hâricinden Mekâtib-i A s k e r i y y e nâzın Süleyman P a s a meşru­ t i y e t i m ü d â f a a e d i p altı kişilik b i r a k a l l i y e t hâlinde k a l m ı ş l a r d ı r ; f a k a t h a k i k a t t e ışın neticesiz kalması d e v r i n diktatörü o l a n S e r - a s k e r H ü s e y n A v n i p a s a ' n m m u t iakıyyetçiliğindendir: Vükelâdan b i r çoklarının ağızlarını bile açmamış olmaları h e r halde onun korkusundandır).



15/16 Haziran = Çerkes-Hasaıı vak'ası.



22/23 Cumâda-l-ûlâ,



Perşenbe/Cuına



cücesi :



( B u meşhur v a k ' a m n kahramanı olan Sağ-kolağası H a s a n B e y Cerkeslerin Zevs k a b i l e s i beylerinden Gazi-İsmail B e y ' i n oğlu, Sultan Aziz'in dördüncü haremi N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i ' n i n k a r d e ş i ve b u K a d m - E f e n d i ' d e n o l a n s e h z â d e Şevket E f e n d i i l e E s m â - S u l t a n ' ı n dayısıdır. B u n u n l a b e r a b e r K a d m - E f e n d i ' n i n ç o k ya­ k ı n a k r a b â s m d a n o l d u ğ u h a k k ı n d a d a z a y ı f b i r r i v a y e t v a r d ı r . 26 y a s l a r ı n d a ç e ­ v i k , c e s u r v e silâhşur b i r g e n ç o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z ' z a m a n ı n d a S e r - a s k e r Hüseyn A v n i Paşa tarafından Bağdad'daki Altmcı O r d u y a m e ' m u r e d i l ­ m i ş s e de, s a r a y ı n h i m a y e s i y l e v e D â r - ı Ş û r â y - ı A s k e r î y â v e r l i ğ i y l e istanbul'da k a l m ı ş ve n i h a y e t A b d - Ü I - A z i z ' i n b ü y ü k o ğ l u Y u s u f i z z ü d d i n E f e n d i ' n i n y â v e r l i ğ i n e t a y ı n edilmiştir. B e y o ğ l u â l e m l e r i n e ün saldığı, d a rivayet edilir. HaH'den sonra k e n d i s i n i t e h l i k e l i g ö r e n A v n i P a ş a t e k r a r B a ğ d a d ' a t â y i n e t m i ş s e de a y a k d i r e y i p g i t m e d i ğ i ı ç m b u n d a n b i r g ü n e v v e l t e v k i f e d i l m e s i üzerine D â r - ı S û r â r e i s i v e H â s ­ s a müşiri R e d i f P a ş a ' y a mürâcaat ederek ertesi gün h a r e k e t edeceğine söz verdiği ı ç m serbest bırakılmıştır. «uı g l



Çeıkes-Hasan



B e y bekâr



o l d u ğ u için, halasının



kocası



olan



merhum



Kapdan-ı-



1876



=



1293.



OSMANLI



TARİHİ



281



deryâ A t e s - M e h m e t Paşa'nın C i b a l i ' d e k i konağında oturmaktadır: Akşam-ustu s e r b e s t b ı r a k ı l ı n c a d o ğ r u işte o r a y a g i t m i ş t i r . « V a k ' a » n m şu üç_ s e b e p t e n ç ı k t ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r : 1) E n m ü h i m sebep, i s t i n t a k ı n d a m ü k e r r e r e n s ö y l e d i ğ i g i b i S u l ­ t a n A z i z ' i n «Bi-gayr-i-hakkm» hal'iyle ölümünden Hüseyn A v n i P a ş a yı başlıca m e s ' u l b i l m e s i d i r : Hattâ ilkönce vak'ayı pâdişâhın defni günü Sultan-Mahmud t ü r b e s i n d e y a p m a k i s t e d i ğ i h a l d e o r a y ı m ü n â s i p g ö r m e d i ğ i için c a y d ı ğ ı n d a n b a h ­ setmiştir- 2) H a s a n B e y ' i n h e m ş i r e s i o l a n N e ş ' e r e k K a d m - E f e n d i S u l t a n A z ı z m s o n z a m a n l a r ı n d a h a s t a l a n m ı ş o l d u ğ u için h a l i ' d e n s o n r a F e r ' i y y e s a r a y ı n a götü­ r ü l ü r k e n b i r s a l a b ü r ü n m ü ş , b u şal b i r z â b i t t a r a f ı n d a n c e b r e n ü s t ü n d e n a l ı n m ı ş , K a d m - E f e n d i a ç ı k - s a ç ı k k a l m ı ş , h a k a r e t l e r e u ğ r a m ı ş v e b i r a z s o n r a d a 18 C u ­ mâda-l-ûlâ = 11 H a z i r a n P a z a r g ü n ü v e f â t e t m i ş t i r : B u g e c e k i « v a k ' a » t a r i h i n d e n dört - ü n evvel kızkardesinin o çirkin m u a m e l e l e r e uğradıktan s o n r a c a n v e r m e s i h e r h a l d e H a s a n B e y ' i n a f v e d e b i l e c e ğ i b i r ş e y d e ğ i l d i r ; 3) Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z Bağdad meselesinden dolayı Çerkes-Hasan'm ötedenberi Ser-asker Hüseyn A v n i P a ş a ' y a diş b i l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . Eniştesinin Cibâli'deki k o n a ğ ı n d a n ç ı k ı p b i r k a y ı ğ a b i n e n H a s a n B e y v e d â ' e t m e k bahanesiyle S e r - a s k e r i n p a ş a l i m a m n d a k i yalısına gitmişse de A v n i Paşa'nın o a k s a m M i d h a t P a s a konağında toplanan mecliste bulunduğunu anlayınca aynı kavıkla S i r k e c i ' y e geçerek b i r l o k a n t a d a y e m e k y e y i p k a f a y ı tütsüledikten sonra bir «sürücü beygiri» ile Bâyezid'in Soğanağa mahallesindeki Midhat Paşa ko­ n a ğ ı n a g e l m i ş t i r : ü s t ü n d e 4-5 r e v o l v e r l e b i r k a m a b u l u n d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . S u l t a n A z i z d e v r i n d e n b e r i d e v a m eden B a l k a n g a i l e l e r i n e o sırada y e n i b i r G i ­ r i t g a i l e s i de i n z ı m â m e t m i ş o l d u ğ u i ç i n , v ü k e l â n ı n h e r a k ş a m b i r k o n a k t a i ç t i m â e t t i k l e r i n d e n b a h s e d i l i r : Yalnız Boğaziçi'nin u z a k y e r l e r i n d e o t u r a n nâzırların I s t a n b a T d a yapılan b u gece toplantılarından vâreste tutulması kararlaşmış olduğu için, e a k s a m M i d h a t P a ş a ' n ı n k o n a ğ ı n d a t o p l a n a n l a r ş u o n ü ç k i ş i d e n i b a r e t t i r : Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi, Ser-asker Hüseyn A v n i , B a h r i y e n â z ı n K a y s e r i h A h m e d , Hâriciyye nâzın Râşid, M a a r i f nâzın Cevdet, Defter-i-Hâkanî nâzın Y u ­ suf Sûrây-ı-Devlet r e i s i M i d h a t , «Mecâlis-i Âliyye m e ' m u r , , yâni nezâretsiz nâzır H a s a n R ı z â , Şerif H ü s e y n v e H â l e t P a ş a l a r l a S a d â r e t m ü s t e ş a r ı K a b z ı m a l - z â d e S a i d E f e n d i ' d e n b a ş k a  m e d c i M a h m u d Celâlüddin v e S a d â r e t m e k t u p ç u s u M e m ­ duh. B e y l e r de v a r d ı r . B u n l a r y e m e k t e n s o n r a konağın üst katında bahçeye nâzır büyük b i r o d a d a toplanmışlardır; Mektupçu M e m d u h Bey/Paşa «Mir'ât-ı şüûnât» m d a t u h a f b i r h i s s - i - k a b l e l ' v u k u ' d a n bahsederek paşaların müzâkere esnâsmda: _ N e a c â y i p hâl, z i h n i m i z i t o p l a y a m ı y o r u z ! d e d i k l e r i m anlatır. — K o n t D e K e r a t r y ' y e g ö r e v a k ' a z e v â l î s a a t o n b u ç u ğ a v e ezânî ü ç e d o ğ r u o l m u ş t u r ; a ş a ğ ı d a k i a ğ a l a r ı n i ç k i hâliyle k u m a r d a l g ı n l ı ğ ı n d a n istifâde e d e n H a s a n B e y b i r a r a l ı k m e r d i v e n i t e n h â b u l u p y u k a r ı f ı r l a m ı ş , s o f a ­ d a k i h a d e m e n i n i k a a z m a e h e m m i y e t v e r m i y e r e k aralık k a p u y u b i r a z g ö z e t l e d i k t e n s o n r a s a ğ e l i n d e b i r t a b a n c a v e s o l e l i n d e b i r k a m a i l e b i r d e n b i r e içeri d a l ı v e r miş : — Davranmaymız! veyahut: — Davranmayın, d a v r a n m a Ser-asker! diye bağırıp Hüseyn A v n i Paşa'yı i k i kurşunla göğsünden ve karnından vur­ muştur. N e y e uğradıklarını b i l m i y e n vükelânın b i r kısmı sofadan aşağıya can atmış ve Sadr-ı-a'zam Rüşdi P a ş a ile Cevdet, Hâlet ve Y u s u f p a ş a l a r d a y a n d a k i küçük o d a y a kaçmışlardır: Yalnız Hâriciyye n â z ı n Râşid Paşa müzâkere oda­ sında k o r k u s u n d a n b a y ı l ı p k a l m ı ş t ı r . O s ı r a d a h e n ü z ö l m e m i ş o l a n H ü s e y n A v n i Paşa c a n h e v l i y l e s o f a y a kaçıp yıkılmışsa d a H a s a n B e y o r a y a d a yetişmiş, f a ­ kat o n u n d a a r k a s ı n d a n K a y s e r i l i - A h m e d P a ş a saldırıp e l l e r i n i t u t m a y a ç a l ı ş ı r ­ k e n Çerkes-Hasan'm kaması kulaklarıyla parmaklarını «Pastırma doğrarcasma» k e s t i ğ i için n i h a y e t K a y s e r i l i de S a d r - ı - a ' z a m m s ı ğ ı n d ı ğ ı k ü ç ü k o d a y a can at­ mıştır, i ş t e b u n u n üzerine H ü s e y n A v n i ' y i k a m a s ı y l a d e l i k - d e ş i k e d i p öldüren H a s a n B e y t e k r a r s a l o n a g i r i p i s k e m l e s i n i n üstünde b a y g ı n b u l u n a n R â ş i d P a -



282



K R O N O L O J İ



şaya



bir kurşun sıktıktan s o n r a gırtlağını da k e s e r e k



Paşa'nın yet



1S76 ı =



harem



küçük



eRmek



dâiresine



odanın



kaçmış



kapısını



olduğundan



i s i n i bitirmiştir



bahsedilir.



zorlarken M i d h a t Paşa'nm



Vak'a



mübtedi



Midhat P a -



kahramanı



uşağı



niha



Ahmed



A*a



b ı ç a ğ ı i l e e n s e s i n i y a r a l a m ı ş s a d a b i r k u r ş u n l a o d a y e r e serilmiştir



fedıîir



°



d



Aşağıda



n



e



n



H



a



S



a



n



paşaların



B



e



'



y



İ



n



m



yaverleri,



U



şaşılacak



Ser-asKer-kapusundan



zabtiye



teslim



olmuş,



fakat



m



l



a



r



l



s



ö



n



çavuşları



b i r şey yapamayışları



şeydir!



ve



aşağıya



d



ü



r



ve



ü



P



Perdeleri



ağaları



Nihayet



asker



indirilirken



kişiyi



bulduğu



civardaki Hasanpasa



kuvvetleri



gelmiş.



Sadâret



sermiştir, ölenler içinde b i r z a b t i y e



ıkı y a h u t



neferi



üç ve M i d h a t P a ş a hatıratında



de v a r d ı r :



bunlara kolağası



ile onu d a



S



Ü



İ



6



y



m



â



n



İ



y



y



e



k



?



l



!



^ a



a



yapılan



1876 = hudut



OSMANLI



1293 köylerine



Bosna-Herseğ'in Încağmm



tecâvuzundan Sırp



b i r kısmmı



O



sırada



B a l k a n l a r d a k i Türk



Sırp



ordusu



Bas-kumandanlığma



nmıdenTtibaren' «Taşkend



faTfındÎn zâür



hazırlanmış



gayesi



islâv



b f küc£ milletleri y



istediği baktomararestS diye



savmıştır.



tasdik



I a r



d



Dîvân-ı-harb



edildiğinden



kes-Hasan



S l L a Î n m ^



k



e



r



'



î



n



n



B



â



e



y



6



Z



c



e



İ



k



I



e



r



d



i



r



verilen



Askerlikten



17 H a z i r a n c=



i



z



tarafından



bahsedilir:



B e y nihayet



İ



24



:



A



r



l



n«»e



k



hükmün



tardiyle



yere



yaralarıma



M e c l i s - i - Vükelâca



idamına



Cumâda-I-ûlâ



verilen



k a r a r



Cumartesi



günü



d a Cer-'



sabaha



yanındaki



™ y * * ™ ^



d



t



dut



Diktatörlüğü b i r kâbusa b e n z i y e n Hüseyn A v n i P a ş a ' n m âkıbeti h e r kese penis b i r n e es a l d ı r m ı ş S u l t a n A z i z ' i n i n t i k a m ı n ı a l a n H a s a n B e y h a l k a r a s ı n d a m ! b i r k a h r a m a n g i b i t a k d i r edilmiş, hattâ vükelâ bile m e m n u n o l m u ş , şiirler v e meısıyeler yazılmış v e b i r müddet s o n r a İkinci Abdülhamid devrinde' E d i r n e - k a ! pusu mezarlığındaki k a b r i yapılarak kitabesinde «Genç yasında veliyy-ün-ni'meti uğrunda fıdây-ı cân» ettiğinden bahsedilmiştir). y y u n m metı



2 Temmuz = ııarne başlaması.



9 Cumâda l-âh> , Pazare



Sırbistan'la Karadasın ft



( O s m a n l ı h â k i m i y y e t i altında b u l u n a n b u i k i i s l â v p r e n s l i ğ i n i n b ö y l e bîr h a r b asmaları, h u k u k i bakımdan b i r n e v i i s y a n d e m e k t i r ; zâten b u h a r b , yukarıki sene v u k u a t ı n ı n «13 N i s a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z H e r s e k ı s y â n i y l e b u senenin S Mayıs,, ftfcraamda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r isyanının o z a m a n d a n b e r i h e r gün b T k l e n e t t a b n ve m u k a d d e r b i r neticesidir: Bütün B a l k a n islâvlarmı Türkiye'ye karsı a v a k l a n d ı r m a k i s t ı y e n R u s s i y a s e t i i l k ateşi B o s n a - H e r s e k ' d e t u t u ş t u r m u ş v e müte-~ madıyen Sırbistan ve K a r a d a ğ ' l a R u s y a ' d a n y a r d ı m gören b u v i l â y e t ' T ü r k " d u ­ ş u n u n m a h a l l î âsilerden b a ş k a Sırplar v e Karadağlılarla d a mttcadel 1 bfr h a r b t ° •™ ve Karadağ h ü k û m e t Î t hummâ, ¥



a



n



b



e



r



1



i



tedâfm v f ^ r = Cumâda-l-ûlâ C u m a ~ünü tedafüi y e tecavuzı b i r i t t i f a k muâhedesi a k d e d e r e k m e t b u ' l a r m a karsı r e s m n , e l b ı r h g ı e t m i ş l e r d i r . B u v a z i y e t i d i k k a t l e t â k i b e d e n B â b - ı - A l î b i l h a s s a B u S a r ıs 1



S



1



d



e



d



i



r



:



1



M



M



k



Û



m



e



t



2



6



M



a



V



l



s



2



mTdTktef "asSrf H ^ " tedbirlerime kıîur ." medıkten başka, 8 H a z i r a n 15 C u m â d a - ! - û l â C u m a g ü n ü v e b i r r i v a y e t e e ö r e de e r t e s i g u n S a d r - ı - a ' z a m M ü t e r c i m - R ü ş d i P a ş a S ı r b i s i a n p r e n s i S S S Ka radag prensi N i k i t a / N i c o l a s ' y a birer telgraf çekerek seferciklerininsebeSnî sormuş ve b u şiddetli ihtâra ilkönce müsekkin ve mülâyim « S ^ h a t t a p r e n s M i l a n i z â h â t a r z ı için i s t a n b u l ' a b i r m u r a h h a s g ö n d e r e c e £ d e n büe e



=



T ^ ^ t ^ ^ ' - ^ 29



C u m a d a - l - u l a Perşenbe



üsadî tısadî



v



U



p



ve



I



t



^ manevi l



m



t



0



m



d



a



gunu



a



r



a



d



murahhas



a



n



° yerine n



B o s n a - H e r s e k harekâtından zararlarından bahseden prens



d



Ö



^



n



i ç i n c e T T a S n ültimatom göndermiştir»



r



t



dolayı Milan,



fâtihi»



B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n



tedavi



2



İ B„ e



n L ü S S T S c S S Başıbozuk kuwetLnÎ



n



kuvvetlerinin mecmûu



kumandanı müşir A h m e d M u h t a r p a ş a m e ' m u r



t â y i n edilmiş v e h e m e n



yaralarım



bir



nihayet



Karadağ



vermek



prensi



b u t a r i h t e n b i r gün



p a n İ Abdülkerim Nâdir Paşa'nm kumandasmdadır;



ve



Bey



ve



evvel



yüz



de k e n d i



zaman



daha



29



diye



Karadağlılar gösterilir :



öyle



b i r hâdisat



birliğinin pişdar



te'mininden



ş e k l i n d e ateşe



ise müdâhale



muvaffakiyetini



isyanlarıyla



ederek



«93



Abdı/Ç»-



c e p h e s i n e de



Hersek



edilmiştir.



Mayıs =



meşhur



gelip yeni vazifesine



H e sek



başlamıştır.



bin kadar



Karadağ



üzere



de



B u n l a r ' H ü s e y n A v n i p a ş a ' n m k a t l i üzerine S e r - a s k e r o l a n S e r d a r - ı - E k r e m



de



Hasan



ilkönce



işgalini



t a a r r u z a geçmiş ve b u gün d e ' s ı r p ordusu M o r a v a nehrinden geçmiye



bes m a k t u l



günü



ş i k â y e t e d e r e k b u hâle



istemiştir!



283



TARİHİ



a s k e r l e r i tarafından



bahsedilir. H a s a n B e y



b a s ı y l a sırtından y a r a l a n m ı ş t ı r . İlk i s t i c v â b ı o g e c e v e i k i n c i s i de e r t e s i C u m a S^geL^cerrâ'hj"



hic



karakoluyla



Bahriye



Cem'an



bah-



halde



Hasan' Bey



yâverlerinden



on mecruhtan



Artık



tutuşturduğundan



30-40



Şukru B e y k e n d i s i n i t a h k i r ettiği için çizmesinden çıkardığı b i r t a b a n c a yere



1293



5



Rus



Cumada-l-ûla generali



Pazartesi



gu-



Tchernaıeff/Çernayef



başlamıştır.



Sırbistan



ve



Karadağ



zinciridir k i , Balkan ibaret



olmakla



atıp T ü r k seferi»



kolaylaştırmaktan



n e n b u Sırbistan - K a r a d a ğ s e f e r i n i n neticesi



beraber



ordusunu



diye



harblen



meşhur



Rusya



mületlenne



karş



hakiki



hedefi



^ a l a t t ü ^ n



soma



Turk - Rus naibin­



ibarettir. -



Türk



için aşağıda



b u sene v u k u a t ı n ı n



zaferiyle



neticele­ «ol



Teşrinievvel» fıkrasına bakınız).



31 Ağustos = 10 Şa'ban. Perşenbe: Beşinci Murad'm hal'L ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u a t ı n ı n « 6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a aklını k a y b e t t i ğ i n i gördüğü­ m ü z B e s i n c i M u r a d ' m h a s t a l ı ğ ı d o k t o r l a r ı n h e r türlü i h t i m â m m a r a ğ m e n h a f i f l e ­ m e m i ş o t a r i h t e n i t i b a r e n 87 g ü n d e n b e r i p â d i ş â h k e n d i n e m â l i k o l m a d ı ğ ı i ç i n d e v ­ l e t işleri g a y r - i - r e s m î v e g a y r - i - m e s ' u l b i r « N â i b - i - S a l t a n a t „ v a z i y e t i m a l a n S a d r - ı a ' z a m Mütercim Rüsdi P a ş a ' n m elinde kalmış, hükümet g i z l i tuttuğu halde m e s e ­ le s â v i ' o l d u ğ u için ' h e r k a f a d a n b i r ses ç ı k m a y a b a ş l a m ı ş , u l e m â c u m a n a m a z ı n ı n «adem-i cevazı» n d a n d e m vurmuş, M i d h a t P a ş a h e r derde devâ bildiği meşruti­ y e t i b u d e r d i n de y e g â n e d e v â s ı d i y e İleri sürdükçe hâlinden memnun olan Sadr-ı-a'zam : _ P â d i ş â h m u h t e l l - ü ş - ş ü u r d u r : B i n â e n a l e y h d e v l e t i n t e b d i l - i usûl-i hükümetine z a m a n müsâid değildir! xr„ diye atlatmıya bakmış, n i h a y e t yukarıki fıkrada g ö r d ü ğ ü m ü z Sırbistan ve K a ­ r a d a ğ m u h a r e b e l e r i o r t a y a ç ı k ı n c a h a z i n e m ü ş k i l â t m d a n d o l a y ı crkarılan «Kavâim-i nakdiyye» başsız k a l a n d e v l e t i n malî ve iktisadî vazıyetim b u y u k b i r b u h ­ r a n l a k a r ş ı l a ş t ı r m ı ş v e işte b ü t ü n b u m ü ş k i l â t i ç i n d e h e r n a s ı l s a b i r C u m a s e l a m ­ lığına ç ı k a r ı l a n B e s i n c i M u r a d s a r a y a a v d e t i n d e sırtından çıkarmadığı ünifor­ masıyla' sabahladıktan s o n r a erkenden D o l m a b a h ç e sarayının a l t k a t m a m ı p b i r pencerenin camlarını kırarak bahçeye çıktıktan s o n r a k e n d i s i n i kayık h a v u z u n a a t a c a ğ ı s ı r a d a y e t i ş e n b e n d e g â n ı z o r l a i ç e r i a l m a k i s t e m i ş l e r s e de p a r m a k l ı k l a r a sarıldığı i ç i n e l l e r i n e v u r m a k m e c b u r i y e t i n d e k a l m ı ş l a r v e b u halı p e n c e r e d e n g ö r e n v e l i a h d A b d ü l h a m i d E f e n d i t a r a f ı n d a n şiddetle t e k d i r e d i l m i ş l e r d i r . H a m ı d E f e n d i ' n i n b u v a z i y e t i d e r h a l Sadr-ı-a'zama bildirdiğinden b a h s e d i l i r . G e n e «6 H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a V i y a n a ' d a n c e l b e d i l d i ğ i n i g ö r d ü ğ ü m ü z A k l i y y e mü­ tehassıs! d o k t o r L e i d e r s d o r f b i r r i v a y e t e n a z a r a n pâdişâhın tedâvisi kaabıl o l m a ­ d ı ğ ı v e i k i n c i b i r r i v a y e t e g ö r e de V i y a n a ' d a k i k l i n i ğ i n d e altı a y t e d a v i _ e d i l m e k s a r t i y l e iyileşebileceği hakkında b i r r a p o r vermiştir: i k i n c i r i v a y e t doğru olsa bile t a t b i k i k a b i l değildir; ü ç kıt'a üzerindeki m u a z z a m b i r d e v l e t i n i m p a r a t o r u v e İ s l â m âleminin halîfesi v a z i y e t i n d e b u l u n a n b i r z â t m V i y a n a ' d a b i r a k l i y y e kliniğine sevkı h a n g i a k l a sığabilir? B i r t a r a f t a n d a R a m a z a n b a y r a m ı yaklaştığı için p â d i ş â h ı n b a y r a m n a m a z ı n d a n v e m u â y e d e m e r a s i m i n d e n dolyı hukumetm çok müşkil b i r vaziyette kaldığından bahsedilir. V e l i a h d Abdülhamid Efendı'mn b i r a n e v v e l t a h t a ç ı k m a k i ç i n s a r f e t t i ğ i b ü y ü k g a y r e t v e f a a l i y e t i n s e b e p l e r i işte bunlardır.



284



K R O N O L O J İ



1876



=



1293



Hanıid E f e n d i ' n i n b u f a a l i y e t i n d e en mühim adamı, T i c a r e t nazırlığında buiunan eniştesi Fethi-Pasa-zâde M a h m u d C e l â l ü d d m P a ş a ' d ı r : İşte o T v a s y l a S S S Serasker k a y m a k a m : Redif P a ş a ' y ı elde e t m i ş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l * S e r a s k e r A b d u l k e r m ı N a d i r p a ş a o sırada S e r d â r - ı - E k r e m l i k l e R u m e l i ' d e b İ u n d u Î u için vekaletinde bulunan Dâr-ı-Şûrây-ı-Askerî reisi R e d i f Paşa I s t e n b u M a l T ^ s k e r t a nne e n T ? - ^ f ^ * ™ ™ - ™ ^ ve M i d h a t Paşalar iste b u v ^ y e t üze i m e elde edilmişlerdir.- A b d ü l h a m i d E f e n d i b u n l a r l a K â ğ ı t h a n e ç i f t l i n d e ^ ruşmuş, ıkısmi b i r p a r m a ğ m d a oynatmış, m e v k i i n d e n başka W r s e ? d S ü l i y " M ü t e r c i m ' , ış b a ş m d a n a y ı r m ı y a e a ğ m d a n b a h s e t m i ş , M i d h a t P a ş a c a d a t a



U



etJeT



m



e



9



r



U



t



İ



y



y



e



t



Ü



t



-



^şverete



mübteni



dedikten sonra muhteşem k o l düğmelerini H a y d a r M i d h a t B e y de h â t ı r â t m d a d a h a



olmayacak



bir



hükümeti



çıkarıp yadieâr o l a r a k sonra verilmfs^ S s t e r d i i T



?



İKİKCİ



(Abdülhamîd-i Sânı)



kabul



•, J ' ,



ABDÜIHAMtD



_



*,• 1



M. 1876 = H . 1293



M. 1909 = H. 1327 —



—



1876 = 31 Ağustos =



1293



10 Şa'ban, Pergenbe, Zevâlî saat 12 r İkinci Abdül-



hamid'in cülusu. , «îmâm-ül-Müslimîn



Tc^T'T^I



cünûn-i



mutbık



İmâmet



ile mecnûn



olmağla



°



mÜnhaU



imâmetden



^



to mU?



«ısı-cevab : A l l a h - u - a ' l e m olur»



mak^fls



f



Ketebehu-l-fakîr H a s a n Hayrullâh ufiye-anhu



l



l



L



^



ÎJ^nm



^



Z



uZ



^



m



â



n



â



S



l



,



koydu rdU§UnÖan



kardeşinin hiç b i r z a m a n



n



a



^



»



M



bahsediIir:



lyıleşemiyeceğini



m z Tophâne müşiri R ı z â İ ^ ^ S f i T ^ Murad'ın hal'ine k a r a r verilmiş „ K„ .. J; Sırbistan m e s e l e s i h l k k m d f b h 1 ve m a ' z u l ve m a n s u h b S İ e i , ™ Topkapu - a y ı n T Î o p ^ I T 3



u



z



e



r



M E



ı



n



e



U



3 3



,



S



e



n



e



' , l



Doksan Göçdü



üçde d o k s a n uzletgâhma



a



^



^



cîa'hans-, t a r i h i ^



Sa'ban Carsanba şa oan



Î H r



lultan



^



Rü'yet-i-hilâlden -



^



°



—



mütevellid



olduğu



gibi,



« " " " İ l



' Z r T ^ -



günü dünyaya gelmiş olduğuna g m e » d o l d u r m a k ü z e r e o l d u ğ u sırada t a h t a



MfcidS



ikinci



haremi



olan



anası



Tîr-i-Müjgân



Kadın-



K a r



y



ettirmektir f?' Ş i ıttıfak-ı-arâ ile S u l t a n » k i « c r a d a gördüğümüz ^ceğinden bahsedilerek * * *



u k a



a k d e d



Vâlide-Sultan Hele



C



Hamidî



i t i b a r e n 93 g ü n s ü r m ü ş t ü r :



üç gün padişah-! dehr S u l t a n Murâd-Î



olup



nâ-murâd



olmuştur.



Dorvs'in



s?ra7



mesi herzeden değildir.



a y ı s _ _ b C u m a d a - l - u l a Salı g ü n ü n d e n



X



9i Evlül—15 21 E y l u l _ l ö



^



'



^



ıı



Efendi nta



h a l k a ilân



0



T



^ „i



«Abdul-Hamid



rakkaselerinden daha bayağı



ve



intime» mühtedi safsatadan



ismindeki



düşmanca



eserinde



bir e r m e n i ^ ^ J ^ Z d a h a aşağı



b i r iftiradan başka



^fJJ^^^



Sultan ffZ şey



^



İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' l e tâli'siz s e l e f i B e ş i n c i M u r a d d e n i b a r e t o l d u ğ u için, i k i k a r d e ş i n b e r a b e r ^ . ^ ^ ^ ^ ¡ ^ ¿ ^ 1 çeyi Gerdan-kıran Ömer E f e n d i ' d e n , Acemceyi Alı M a h v ^ ^ ^ ' . . ^ ^ diğer i l i m l e r i F e r i d v e Şerif E f e n d i l e r d e n , O s m a n l ı t a r i h i m Vak.anuvıs_ L u t f F f e n d i ' d e n F r a n s ı z c a y ı E d h e m v e K e m a l P a ş a l a r l a G a r d e t i s m i n d e bıı F r a n s ı z S H e m u s i r d e S u a t e l l i v e L o m b a r d i i s m i n d e i k i İtalyandan öğrenmrşierdır; S u l t a ^ i k m i d ' ı n G a r p m u s i k i s i n i Ş a r k m u s i k i s i n e t e r c i h e t m e s i işte b u n d a n d ı r . S b i l m e d i ğ i ^ v e h a t t â y a z ı y a z a m ı y a c a k k a d a r câhil o l d u ğ u y e t l e r i k i n c i m e ş r u t i y e t t e n s o n r a d ü ş m a n l a r ı t a r a f ı n d a n o r t a y a atılmış e ^ l e r d e n d i r ; S u l t a n H a m i d â l i m o l m a m a k l a b e r a b e r i m l â b ı l m ı y e c e k ka^dar çatal^ de d e ğ i l d i r ; b u t u h a f isnadın m â h i y y e t i n i a n l a m a k için ş i m d i y e k a d a r neşredilmiş el-yazılârma şöyle b i r bakıvermek kâfidir; meselâ y u k a r d a b a h s i geçen m a h u d D o r v s ' i n m â h u d k i t a b ı n d a i k i s a h i f e l i k b i r m ü s v e d d e s i n i n « f a c - s ı m ı l e » sı v a r d n : B a ş k a s ı t a r a f ı n d a n y a z ı l m ı ş b i r m ü s v e d d e n i n t e b y i z i g i b i b i r ş e y o l m a d ı ğ ı çizil­ miş ve k e l i m e l e r i y l e sâbit o l a n b u y a z ı d a h i ç b i r i m l â yanlışı o l m a ¬ dıktan b a ş k a ifâdesi de b i r ç o k d ü ş m a n l a r ı n ı n üslûbundan _ d a h a duzgundmi



286



KRONOLOJİ



1876



—



1293



«Millet» kütüphanesindeki « A l i B m î r î » k o l e k s i y o n u n d a « D î v a n 97* u n u m a r a d a m u k a y y e t «Fâtih dîvânı» L p y e B ^ ^ ^ i ^ f ^ - J ^ , hah mukaddimede Emîrî E f e n d i , S u l t a n H a n u d " s e n i e d e r k e Î ^ D u ^ d a r n S n f " ' ^ ****** ***** ^ > *tfen tenezzül bahsetmekte ve pâdişâhın «Muallim-i Sultânîleri» V a k ' a n ü v i s T ûtfi v g-onaerdıgi şu k ı t ' a y ı d a m i s a l g ö s t e r m e k t e d i r : vaKanuvıs L u t f i M e n d i ye a



1



İ



Z



â



m



l



&



r



OSMANLI



1293



287



TARİHİ



O



6 48>>



?



1



A



1



İ876 =



S



6



r



l



W



l



ı



1SR8 r-



vukuâtmm



1284



«1 Nisan»



fıkrasına



bakınız.



f



H a b e r - î i n h i r â f - ı tab'ı şerif O l d u g a a y e t teessüre bâdî H a k v e r e âfiyetle ömr-i dirâz Bâ-kemâl-î meserret-û-şâdî



Lûtfi



E f e n d i b u kıt'ayı



matbu



dîvânında



neşretmiş



olduğu



-ibi



A l i Fmîrî



olduğuna göre, her halde k e n d i eseri o l m a k ^ £ ^ 7 * )



w



„•



muhakkak



SlSn »C-



MUhta



b i l e uyandırılabilir. S u l t a n H a m i d iffet, kâtipliğinde



«Kelimenin



« düşmanlarının



0



Sultan l a m f ^ e



taktık



ş



V T ?



s



bir



\lerde



m



takım



«



£



müteassıp



Türk



S



haysiyyet,



bulunmuş



o n u n b u en bâriz



te. r,..ar



olan



ve



vekar



eski



h.berter



ve



namus



Dâhiliyye



geldiji



timsâlidir:



nâzırlarmdan



ffeee



uv.,«„nd.„



Bey m



hatıratında



» m » On



Reşıd



vasfına:



bütün



mânâsiyle



afif



i d i : Yâni



kimsenin



ırzına



ve



kesesine



r f l e S ^ e » t e d i r . T o p k a p u sarayının H a r e m - i - H ü m â y u n dâiresine asS ı ^ Î h l â t î İ z b a t I v h a s ı A b d u r r a h m a n Şeref tarafından «T.O.E M,>nda n e ş ^ - trP , ı Talimatnamede muayyen bir saatten sonra Harem-ağalarımn bile S ™ ' d â i r S m d ? S ^ c a k l a r ı n f âit b i r m a d d e v a r d ı r ; zâbıta-i-ahlâkıyyeye ^ J b — ' ü ^ e M t ü n memlekette fevkalâde b i r ehemmiyet vermesi, sok Î m a n S a ve b i l h a s s a S u l t a n A z i z devrinde sarayın bile o bakımdan b o z u l m a v a yüz tutmasmdandır. . . g



a



Sulİan H a m i d tanı m â n â s i y l e d i n i b ü t ü n m ü s l ü m a n d ı r v e ö y l e o l d u ğ u ı ç m S a s İ p değildir: Reşid B e y b u noktayı da «Müteassıp o l m a m a k l a beraber ne d e n i l e b i l i r ?



Turklenn



Y



yuz



kızartıcı



2 ^ 4 u T „ ^ n u r u v e h m i d i r v e h a t t â hütrtn ^ h e r k e ş t e n h e r z a m a n sünhe e t H İ f ? f^ g ö r e i d a r e eZim^ YıSa hfzmetinde' * Sultan Hamid-in'mütemSryen f e T r ^ l t ^ ^ — Şüphe b a s i r e t i n başıdır! d



l



e



t



m



ve



cehaletlerine



^



k ö t ü icrââtına m u k a b i l Katırlarının en meş­ 9*yden ve ŞÜf^lerinden aldığ! ' i l h a m l a r a . T S ^ J ^ ™



e



-



V a r d l r



İ Ş t e



1



v



gaflet



i



b



u



d



u



r



:



H



e



r



^ ^ ' ^ . y T ^ r ^ S y e d i s i için d e v l e t idaresini sarayda tahtından i n d i r e c İ k L î m S f£r f İ S t « o r n ^ ^ r m m k e n d i s i n i de d i s i için tenezzül s a v ı l a c a k L Z l \ ^ ptamlş, işte b u n d a n d o l a y ı k e n y e l i ğ e d e o yüzden ^ S ^ ^ 1 , ^ ^ ^ ^ J S ^ ™? barışmış, hafiyk e s t e n evvel ve h e r keşten zivâdJ k p L ? S - • 1 r * derecede n i n de â m i l o l d u ğ u Zha^a^r r ü ^ ^ malî imkânsızlık k a d a r v e h m i rayını deniz ( ^ " 2 2 2 ' 1 , 2 ^ ^ d n ™ ™ £ ^ * " d



f



e



v



l



e



t



a



d



a



m



h



S



m



m



a



n



a



s



ı



z



S



6



toyanm



i



0



S n



i



l »



S



^



^



*



" ^



S ^



tan ( £ m ^ £ S S a e t t i k l e r i b u eşsiz v e s i t o



S



S



^



^



1



k



i



n



0



^



c



İ



U



İ



t



a



n



A



z



i



z



i



m



a



b



a



I



a



£ î £ !



O ^ ğ ^ u T a k ı ^



T ^ ^ Î 5 ? I k ü ^ ^ f n ^



d



^ ^ • J* 1 1 ? 6 8 1



m M



Ü



W



Ü



?



m f



i



b k



a



İ



r



vardır: S u l Kadın-Efendi'nin ihdâ M



göz



k



m dm-



« u S i y T f meşhur olan amcası S u l t a n A z i z ' l e ağabeysi S u l t a n M u r a d ^ ve S r kardeşlerinin'aksine olarak S u l t a n H a m i d çok muktasıd o l m a k l a m a r u t m • Ş e h z a d e l i k h a y a t ı çiftliklerinin m a h s u l â t i y l e t i c a r e t y a p a r a k , p a r a s ı n ı isleterek, İ S t k S ^ i d a r e s i y l e b i z z a t m e s g u ! o l a r a k v e h a t t â g a y e t ihtiyatlı s u r e t t e borsa o v u Î ™ bile istirâk ederek servet y a p m a k l a geçmiştir; kardeşlerine p a r a ıkrâz ettiğinden bile b a h s e d i l i r ! îşte b u n d a n dolayı Beşinci M u r a d h n cülusunda bîr m S y o n altından f a z l a b o r c u o l d u ğ u h a l d e , S u l t a n H a m i d t a h t a çıktığı^ z a m a n y a V £ . n a k d î s e r v e t i n i n y ü z b i n altını a ş t ı ğ m a âit b â z ı r i v a y e t l e r v a r d ı r S a l t a n a t d e v r m d e de dftimft i d a r e l i d a v r a n m ı ş , S u l t a n A z i z g i b i d e v l e t h a z i n e s i n e i k i d e b u e l a t m a m ı ş v e h a t t â m e n â f i ' - i - u m u m i y y e y e âid işlerde k e n d i k e s e s i n d e n p e k ç o k fedakârlıklarda bulunmuştur. . Re«id B e v S u l t a n H a m i d ' i «Halim, sahur v e rahîm» gösterir : K i m s e n i n rızkına m â n ? S i k İ t e m e d i ğ i için, siyasî m e n f i l e r e b i l e a y l ı k l a r a ğ l a t m a s ı b u b u s u siyyetinin en bâriz deliller indendir. Merhum Doktor A b d u l l a h Cevdet Trablus g a r b a sürülürken bütün müterâkim aylıklarının b i r t o r b a g u m u ş m e c i d i y e ola­ r a k Bâs-Zabtiye'ye g e t i r i l i p kendisine verilmiş olduğunu b i r g u n S u l t a n H a n î i k r a h m e t ' o k u y a r a k v e o z a m a n k i m u h â l e f e t i n e n e d â m e t e d e r e k b a n a tee sürlerle a n l a t m ı ş t ı ! S u l t a n A z i z ' i n k a t l i y l e a l â k a d â r o l a r a k K a s t a m o n u d a n g e t i r ­ t i l i p Y ü d ı z ' d a m u h a k e m e e d i l e n M â b e y n e i S e y y i d B e y ' i n z a r u r e t i ç i n d e kalan_ k a ­ n a K e v s e r H a n ı m M â b e y n ' e ç o k şiddetli b i r t e l g r a f ç e k t i ğ i n d e n d o l a y ı t e k d ı ı e u ğ r a d ı ğ ı h a l d e , m a i ş e t i n i n t e ' m i n i için d e r h a l v a l i y e e m i r v e r i l m i ş t i r ! Mıdhat P a ş a b i l e h u d u t h â r i c i n e ç ı k a r ı l ı r k e n c e b i n e b e ş y ü z altın k o n u l m a k t a kusur edilmemiştir! B u g i b i deliller nâmütenâhidir.



a



E r m e n i propagandacılarının u t a n m a d a n «Kızıl S u l t a n , , d e d i k l e r i İtana Abdulh a m i d ' i n e n b ü y ü k h u s u s i y y e t l e r i n d e n b i r i de k a n d ö k m e k t e n s o n d e r e c e muc-



288



"OSMANLI



TARİHİ



—



1876



1293 1876 =



t e n i b o l m a s ı d ı r ; h a t ı r a t ı n d a S u l t a n H a m i d ' i n b i r ç o k kusurlarını s a n l a t e n k i d etmiş olan Raşid B e y b u noktayı şöyle anlatır



şiddetli



:



«Kitâbet h i z m e t i n d e bulunduğum o n dört sene zarfında âdi cürümlerinden dolayı haklarında i d a m h ü k m ü sâdır o l a n l a r elbette yüzü tecâvüz etmiştir. P â ­ dişâh bunların a r a s ı n d a y a l n ı z b i r i n i n , anasını v e b a b a s m ı k a t l e t m i ş b i r c a n a ­ v a r ı n i d â m ı h ü k m ü n ü t a s d i k e t t i . D i ğ e r l e r i h a k k ı n d a k i i d a m cezalarını, cürrnü m u h i t o l a n s e b e p l e r e g ö r e m ü e b b e d e n , y a h u t y i r m i , y i r m i b e ş sene, h a t t â daha az kürek cezâsma t a h v i l ederdi... t d a m cezâlarını muttariden hapis cezâsma t a h v i l e t m i ş o l d u ğ u , hâlen H a z i n e - i - E v r a k k u y û d i y l e de s â b i t t i r » . Gene Reşid B e y ' i n b a n a şifâhen söylediğine göre S u l t a n H a m i d i d a m cezasını t a s d i k e t m e k t e kullandığı k a l e m i b i z z a t kırıp s o b a y a atmış v e k a y d i n i yapan M â b e y n kâtiplerinin de ö y l e h a r e k e t e t m e l e r i n i i r â d e e t m i ş t i r . O t u z ü ç s e n e s ü ­ r e n s a l t a n a t devrinde idâm edilenlerin mecmûu b i r kaç kişiden i b a r e t gösterilir! T ü r k i y e ' d e d a r - a ğ a ç l a r ı S u l t a n H a m i d ' d e n s o n r a k u r u l m u ş v e o r m a n l a r teşkil e d e ­ cek k a d a r bereketlenmiştir. İ k i n c i A b d ü l h a m i d ' i n m e ç h u l c e p h e l e r i n d e n b i r i de T ü r k l ü k ş u u r u n d a g ö s t e r i l e bıhr « L û g a t - i Ç a g a t â y î v e T ü r k î - i O s m â n î » müellifi Buhâr'âlı Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d ı ' y ı saltanatının d a h a i l k yıllarında T ü r k l e r v e T ü r k m e n l e r l e t e m â s e t m e k üzere r e s m î v a z i f e i l e O r t a - A s y a ' y a g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n u S ü l e y m a n E f e n d i Ç a ­ ğ a t a y lehçesiyle y a z d ı ğ ı m a n z u m mukaddimesinde: H e m sefâretle seyâhat kıldum d i y e anlatır v e : :



T ü r k m e n ü n hâlini b i r b i r b i l d ü m Cins-ü-mıkdârını defter kıldum şeklinde i z â h a t d a v e r i r ; g e n e Ş e y h - S ü l e y m a n E f e n d i P e s t e ' d e t o p l a n a n k o n g r e s i n d e de S u l t a n H a m i d ' i t e m s i l e t m i ş t i r ; b u n d a n b a h s e d e r k e n de :



Turan



Cümle b i r b i r gelüben i l öpdü T ü r k d i p alkışla k ı y â m e t k o p d u d e m e k t e d i r . S u l t a n H a m i d ' i n âile b e ş i ğ i o l a n E s k i ş e h i r v e S ö ğ ü t c i v â r ı n d a k i K a ­ r a k e ç i l i a ş i r e t i n d e n i k i y ü z kişilik b i r « S ö ğ ü t l ü m a i y y e t b ö l ü ğ ü » teşkil e t m e s i d e m i l l i y e t i n e bağlılığmdandır; M â b e y n baş-kâtibi T a h s i n P a s a ' m n hatıratında bu meseleden bahsedilirken: «Sultan vardı»



Hamid'in bu



mızraklı



bölüğüne



fevkalâde



teveccüh



ve



i'timâdı



d e n i l d i k t e n s o n r a bunların k u m a n d a n ı o l a n M e h m e d B e y ' i n b i r a r k a d a ş ı y l a b e ­ r a b e r « S u l t a n H a m i d ' i n y a t a k odası y a n ı n d a » y a t t ı k l a r ı n d a n , p â d i ş â h ı n ' « H a y a t ı ­ nın muhâfazasmı b u n l a r a tevdi» ettiğinden b a h s e d i l d i k t e n s o n r a d a , s a r a y d a b ü ­ t ü n a h l â k î s a f v e t l e r i n i « K a y a g i b i » m u h â f a z a e t m i ş o l a n « C i v a n m e r d » Karakeçim lılere k a r ş ı A b d ü l h a m i d ' i n millî r â b ı t a s ı ş ö y l e i z â h e d i l m e k t e d i r ; «Sultan H a m i d Söğütlü onlarla görüştüğü z a m a n :



bölüğünden



dâimâ



memnuniyet



ve



sitayişle



bahseder



— ö z hemşerilerim! diye hitâb eylerdi».



P



B i r hükümdar



için lâzım



OSMANLI



TARİHİ



Kanun-ı-esasînin ilânmda ise o da yapılıyor; f a k a t i y i t a t b i k o l u n u r m u , T Ü R , K Ü N M E N F A A T İ M A H F U Z K A L I R M I ? Burasını k e s t i r e m i y o r u m ! P â d i ş â h ı n b u millî endişesinde n e k a d a r h a k l ı o l d u ğ u n u i k i n c i m e ş r u t i y e t tarım* b ü t ü n f e c â a t i y i e isbât e t m i ş t i r . _ S u l t a n H a m i d ' i n A z e r b a y c a n ' d a İ r a n h ü k ü m e t e t a r a f ı n d a n m e n ' e d i l m i s o l a n T ü r k d i l i n i n t e d r i s lisanı o l m a s ı n ı t e ' m i n e t m e k s u r e , t i y l e T ü r k l ü ğ e e t t i ğ i h i z m e t için a ş a ğ ı d a 1900 1318 v u k u a t ı n ı n « 2 9 ' T e ş r i n i e v v e l * , fıkrasına bakınız. =



S u l t a n Abdülhamid'in en k u v v e t l i cephesi haricî siyasetinde gösterilir: B a l k a n d e v l e t l e r i n i m ü t e m â d î ihtilâflar içinde yaşatarak Türkiye'ye karşı i t t i f a K l a r m a hiç b i r z a m a n imkân vermediği g i b i Şark meselesinde R u s y a ile Avusturya'nın, anlaşmasına mütemadi b i r mehâretle mâni' olmuş, i n g i l t e r e ve F r a n s a ' y a karşı i c â b ı n d a A l m a n y a ' y ı k u l l a n m ı ş , b ü t ü n d e v l e t l e r i b ü y ü k b i r u s t a l ı k l a i d a r e ede¬ r e k O s m a n l ı t a r i h i n d e o t u z ü ç sene s ü r m ü ş e n u z u n s u l h d e v r i n i t e ' m i n e d e r e k inhitat harblerinden sonra memleketi dinlendirmiye m u v a f f a k olmuştur: B u s u l h d e v r i n i n b a ş ı n d a k i «93 s e f e r i » A b d - ü l A z i z d e v r i n d e n m e v r û s o l d u ğ u g i b i , a r a d a k i Y u n a n h a r b i de b ü y ü k b i r s e f e r m f t h i y y e t i n i h â i z değildir. A b d u r r a h m a n Ş e r e f S u l t a n H a m i d ' i şöyle anlatır : « S i m â v e b ü n y e s i n d e h â n e d â n - ı O s m â n î ' y e m a h s u s o l a n alâmetler i y i c e f a r k - ı s müşahede o l u n u r d u . Z e k i ve hassas, dakîka-şinâs, muâmeie-i mu'tâdesi nâzik, halâvet-i m a h s û s a - i s a d â y a mâlik, efendiliğin ve Hilâfet-u-saltanatm izz-u-vekaarmı t a m a m i y l e yerine g e t i r i r , bendegânmı taltif ve kendisiyle görüşen ecne­ b i l e r i tatlı d i l i v e c â z i b e - i n e z â k e t i i l e t e s h i r e t m e n i n y o l u n u b i l i r , t e h d i d i m h a K kıyle î k a ' a k a a d i r v e l ü z u m u n d a şiddet g ö s t e r m e ğ e v e y a h i d d e t i n i t e s k i n e t m e ğ e muktedir idi». S u l t a n H a m i d ' i n cülûs m e r â s i m i T o p k a p u s a r a y ı n d a o l m u ş , Sırbistan meselesi münâsebetiyle ictimâa çağırıldıklarını yukarıki fıkrada gördüğümüz davetliler b i r d e n b i r e h i ç b i l m e d i k l e r i s a l t a n a t tebeddüliyle k a r ş ı l a ş m ı ş , s a d r - ı - a ' z a m Mfîtercim-Rüşdi P a s a kısa b i r n u t u k l a v a z i y e t i anlattıktan s o n r a h a l i ' fetvâsı o k u n ­ m u ş v e işte b u n u n üzerine y e n i p â d i ş â h H ı r k a - i - Ş e r i f d â i r e s i n d e n ç ı k ı p an'anem u c i b i n c e B â b - ü s - S a â d e ö n ü n d e k u r u l a n m u r a s s â t a h t a ezânî s a a t 5,15 zevali 12 de cülûs e d e r e k d e r h a l b î a t m e r â s i m i y a p ı l m ı ş t ı r . S u l t a n M u r a d o s ı r a d a Ç ı r a ğ a n sarayına nakledilmiş olduğu için, i k i n c i A b d ü l h a m i d b i a t t e n s o n r a Saray-bur* n u ' n d a n s a l t a n a t k a y ı ğ ı ile D o l m a b a h ç e sarayına g e ç m i ş ve üç gün ü ç gece cülûs şenlikleri y a p ı l m ı ş t ı r . =



« V e h m - i H ü m â y û n » u n a r a ğ m e n S u l t a n H a m i d b ü y ü k b i r hüsn-i-niyetle işe b a ş l a ­ yıp Osmanlı t a r i h i n d e m i s l i görülmemiş demokratça h a r e k e t l e r i y l e a z zantandfe askerle ahâlinin g ö n ü l l e r i n i k a z a n m ı ş t ı r : B u y o l d a i l k h a r e k e t i , cülusunun O E . b e s i n c i g ü n ü n e tesadüf e d e n 14 E y l ü l — 24 Ş a ' b a n P e r ş e n b e günü B â b - ı - S e r - a s k e rî'ye gidip ümerâ ve zâbitanla beraber akşam yemeğinde bulunmasıdır; s o f r a ö a : — Ser-asker Paşa, Paşalar, Beyler, E f e n d i l e r ! h i t â b ı y l a b i r n u t u k irâd e t m i ş , S e r - a s k e r R e d i f P a ş a o r d u n â m ı n a c e v a p vermiş,, e r t e s i a k ş a m v ü k e l â i l e M â b e y n erkânını Y ı l d ı z ' d a y e m e ğ e d â v e t e d i p devletin m â r u z olduğu t e h l i k e l e r karşısında hepsine i t t i f a k l a h a r e k e t , yâni m i l l i b i r l i k : t a v s i y e s i n d e b u l u n m u ş , 18 E y ' l ü l 2 8 Ş a ' b a n P a z a r t e s i g ü n ü k a y ı k l a Tersâne'ye gidip B a y r i y e l i l e r l e tanışarak birlikte sofraya oturup «yalnız a s k e r y e m e ğ i » yemiş ve gene b i r n u t u k irâd etmiş, 5 Teşrinievvel 16 R a m a z a n p e r ş e n b e * g ü n ü B â b - ı - M e ş î h a t ' e g i d i p u l e m â i l e b e r a b e r i f t a r s o f r a s ı n a o t u r m u ş , 19 T e ş r i n i ­ e v v e l — 30 R a m a z a n P e r ş e n b e g ü n ü K ı z l a r - a ğ a s ı v e s a i r H a r e m - a ğ a l a r ı m n ünifor­ m a l a r l a m u â y e d e l e r e iştirakini m e n ' e t m i ş , 9 Teşrinisâni ı:= 21 Ş e v v â l P e r ş e n b e g ü ­ nü Haydarpaşa hastahânesine g i d i p B a l k a n cephelerinden gelen h a r b y a r a l ı l a r a » • «birer birer» z i y a r e t e t t i k t e n sonra hepsine atıyyeler dağıttırmış ve c a m i l e r d e S a d r - ı - a ' z a m v e diğer v ü k e l â i l e b e r a b e r h a l k içinde n a m a z k ı l m ı ş t ı r ! G e n e o g ü n ­ lerde b i r çok defalar K a r a d e n i z ' l e M a r m a r a ' d a v a p u r g e z i n t i l e r i yapmış ve b u n l a r a . bâzı şehzadelerle d e v î e t - a d a m l a r ı n ı d a d â v e t e t m i ş t i r . S u l t a n H a m i d ' i n i l k Mâbeyn erkânı u m u m i y y e t l e çok k u v v e t l i şahsiyyetlerdir : =



S u l t a n Abdülhamid'i meşrutiyetten yıldıran m u h t e l i f sebeblerin e n mühim'erind e n bırı de anâsır m e s e l e s i v e o z a m a n k i O s m a n l ı i m p a r a t o r l u ğ u n d a T ü r k u n s u ­ r u n u n dıger anâsır mecmûuna nisbetle a k a l l i y e t t e olmasıdır- Âlî P a s a g i b i S u l ­ t a n H a m i d de M e c l i s - i - M e b ' û s â n m a n â s ı r m ü c â d e l e s i n e s a h n e o l a c a ğ ı ' k a n â a t i n d e ­ d i r i ş t e b u n d a n d o l a y ı İ k i n c i m e ş r u t i y e t i n ilânından b i r h a y l i z a m a n e v v e l T ü r k milliyetini koruyacak b i r K a n u n - ı - e s a s î t e d v i n i için bütün A v r u p a Kanun-ıesasılennı terceme_ ettirmeye başlamıştır. Başkâtip T a h s i n a ş a b u mesele h a k ­ kında S u l t a n H a m ı d ' m k e n d i s i n e söylediği sözü hâtırâtma söyle geçirmiştir • -



1293



bir l i ­



olan



şey memleketin



menfaatidir:



Eğer



bu'menfaat



=



F. : İS>'



KRONOLOJİ



290 Sonraları dokuz rin



defa Sadârette b u l u n a n



1876



S a i d Bey/Paşa'yı



en mümtâz adamlarından olan Eğinli S a i d Paşa'yı



hâb



etmiştir;



bunlardan



Sadr-ı-a'zam



işte b u E ğ i n l i « B ü y ü k - S a i d ve a y n i z a m a n d a bile



çok



likle



Ağa'nm



en mühim



Eğinli



B i r müddet



Said paşa



şahsiyyetidir



hükümet



tarafından



beş sene t a h s i l e d e r e k o r a d a n



başka W o o l w i c h dra'nın



olan



da Mâbeyn



askerî m e k t e b i n i



«institution



of



dev­



ferikliğine



inti-



sonra



Mâbeyn



mütesellimi



gönderilip



birincilikle



Engineers»



Hâs-ağası



Edinburgh



şahâdetnâme



ismindeki



Tecribe



muvaffakıyyetler



gösterdikten



mühendisleri nazırlığında



sonra



dâiresi reisliğinde b u l u n d u ğ u v e artık S u l t a n M u r a d ' m h a l ' i n e



diği sırada S u l t a n H a m i d k e n d i s i n e m i ş s e de k a b u l e t t i r e m e y i n c e



b i r hey'et gönderip



Tophâne



karar



Baş-mâbeyncilik



ettirmiştir. S o n d e v r i n e n b ü y ü k r i y â z i y y e c i l e r i n d e n o l a n S a i d P a ş a d e v l e t İngiltere'de t a h s i l etmiş i l k Türk genci deki



eserinde



ceddütçülere,



Eğinli-Said yâni



veril­



teklif



s a r a y ı n ıslâhı s a l â h i y y e t i y l e M â b e y n f e r i k l i ğ i n i o l d u ğ u için, m u h a f a z a k â r l a r l a



k e n d i s i n e « İ n g i l i z - S a i d P a ş a » d e m i ş l e r d i r ! K o n t de K e r a t r y ' n i n Paşa'nm



Mâbeyn



meşrutiyetçilere



karşı



ferikliğine bir



nevi



tâyini



üni­



aldıktan



olmuş, L o n ­



Makine



enstitüsüne â z â s e ç i l m i ş , R a s a d h â n e m ü d ü r l ü ğ ü i l e M e k t e b - i - B a h r i y y e v e L o n d r a sefâreti a t a ş e - n a v a l l i ğ i n d e



müşiri



Avrupa'da



Berrî-i H ü m â y u n ' u b i r i n c i ­



de a y n i d e r e c e i l e i k m â l e m u v a f f a k



Mechanical



denilmesi



y e n i Mâbeyn'in



îzmit



:



İngiltere'ye da



ve o



«Küçük-Said Paşa»



oğlu o l a n S a i d P a ş a M ü h e n d i s h â n e - i



bitirdikten sonra



versitesinde



Paşa'ya



Paşa »ya nisbetledir.



B a h r i y e nâzın



i y i karşılanan



Mustafa



Said



Baş-kâtipliğe



= 1293



hesabına



müteassıplar



«Mourad V »



ismin­



Sultan Hamid'in



te'minâtı



gibi



et­



kabul



gösterilir:



1876



=



OSMANLI



1293



291



TARİHİ



31 Teşrinievvel = 12 Şevval, Salı: Sırbistan ve Karadağ harekâtının ta'tili hakkında Rus ültimatomu. ( Y u k a r d a b u s e n e v u k u â t m m «2 T e m m u z » fıkrasında başladığını gördüğümüz Sırbistan ve K a r a d a ğ s e f e r l e r i n i n Türk z a f e r l e r i y l e lehimize inkişâfı Rusya'nın teessür v e telâşına sebeb o l m u ş v e b i l h a s s a 29 Teşrinievvel==10 Ş e v v â l P a z a r g ü n ü kazanılan A l e x i n a t z A l e k s i n a ç z a f e r i Sırbistan'ın k a t ' î m a ğ l û b i y y e t i y l e n e t i c e l e n n e r e k T ü r k o r d u s u n u n artık h i ç b i r m u k a v e m e t g ö r m e d e n B e l g r a d ü z e r i n e y ü r ü ­ m e s i n i t e ' m i n e d e c e k b i r v a z i y e t hâsıl etmiştir. B u y ü z d e n bir Türk-Rus seferi açılmasını i s t e m i y e n İngiltere b u n d a n b i r a z evvel a r a y a g i r i p Bâb-ı-Alî'ye mütâ­ r e k e t e k l i f etmişse de şerâitinde u y u ş u l a m a y ı p işin s ü r ü n c e m e d e k a l m a s ı n i h a y e t Sırp o r d u s u n u n A l e k s i n a ç f e l â k e t i y l e n e t i c e l e n i n c e d a h a f a z l a s a b r e d e m i y e n Rus hükümetinin e m r i y l e b u gün i s t a n b u l s e f i r i İgnatieff kırk s e k i z saat müddetle b i r ültimatom v e r i p b u müddet zarfında bütün harekâtın t a ' t i l i y l e a'zamî i k i aylık b i r m ü t â r e k e a k d i n i i s t e m i ş , B â b - ı - Â l î de A v r u p a ' n ı n h e r türlü y a r d ı m ı n d a n m a h ­ r u m o l d u ğ u için k a b u l e m e c b u r o l m u ş v e b u s u r e t l e o p a r l a k T ü r k z a f e r i m a a t t e e s ­ süf semeresiz kalmıştır. — A t e ş k e s i l m e s i hakkındaki e m r i n o r d u kumandanlığına 3 Teşrinisâni = 15 Ş e v v â l C u m a günü t e l g r a f l a t e b l i ğ o l u n d u ğ u r i v a y e t e d i l i r A ş a ğ ı d a b u sene v u k u a t ı içindeki «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a l a r ı n ı n b i r i n c i s i n e de bakınız). =



:



teHer



suretle



19 Kânunuevvel = 2 Zülhicce, Salı: Müterciın-Küsıli Paşa'nin isti'fâsiyle Midhat Paşa'nin ikinci sadâreti.



O s ı r a d a M â b e y n m ü ş i r l i ğ i n e de y e n i p â d i ş â h ı n eniştesi o l a n T i c a r e t n â z ı n D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a t â y i n e d i l m i ş t i r ; b u D â m a d - M a h m u d P a ş a , T ü r k m ü z e c i l i ğ i n i n müessisi o l m a k l a m e ş h u r T o p h â n e müşiri F e t h i A h m e d P a ş a ' n m o ğ l u v e E ğ i n l i - S a i d p a ş a d a d â m â d ı d ı r ; b u s u r e t l e m e s l e k l e r i b i r b i r i n i n zıddı o l a n kayınla enişte yeni Mâbeyn'de birleşmiş d e m e k t i r : B u n l a r d a n M a h m u d Paşa mutlakıyyetçi, S a i d Paşa meşrutiyetçidir. — Eğinli-Said Paşa'nin o z a m a n k i v u kuâtı günü gününe z a b t e d e n ruznâme şeklindeki kıymetli hâtıratmın yalnız baş tarafları r a h m e t l i t o r u n u N a z a n Danişmend tarafından «Türklük» mecmuasında n e ş r e d i l m i ş s e de a l t t a r a f ı m a a t t e e s s ü f g a y r - i - m ü n t e ş i r k a l m ı ş t ı r .



( İ s t i ' f â m n s e b e b i S u l t a n A z i z ' i n . şahsî g a r a z l a r l a h a l ' i n d e n d o l a y ı h a l k arasında Mütercim aleyhine d e d i k o d u l a r başlaması ve kendisine i'timâdı olmıyan S u l t a n H a m i d ' i n de B â b - ı - A l î m â r u z â t ı n d a n bâzılarını r e d d e t m e s i d i r ; bu suretle hem halkın, h e m p â d i ş â h ı n gözünden d ü ş t ü ğ ü n ü anlıyan R ü ş d i P a ş a b u n d a n evvel de b i r i k i k e r e i s t i ' f â e t m i ş s e de k a b u l e d i l m e m i ş v e n i h a y e t b u s e f e r Mısır hıdivi İsmail p a ş a ' n m S ı r b i s t a n s e f e r i n e y a r d ı m için g ö n d e r d i ğ i a s k e r i n k e n d i ­ s i n i h a l ' e t m e k t e k u l l a n ı l a c a ğ ı m z a n n e d e n pâdişâhın v e h m i k a r ş ı s ı n d a ihtiyarlığını b a h â n e e d e r e k t e k r a r i s t i ' f â e d i n c e M ü h r - i - H ü m â y u n artık g e r i a l ı n m ı ş t ı r : M ü t e r c i m ' i n h a l i ' l e r ve iclâslarla geçen b u dördüncü sadâreti b u senenin 12 M a ­ y ı s . = 17 R e b î ' ü l - â h i r C u m a g ü n ü n d e n i t i b a r e n 7 a y , 8 g ü n s ü r m ü ş t ü r . — G ü n t a ­ r i h i n d e k i ihtilâf için B e ş i n c i c i l t t e « V e z i r - i - a ' z a m l a r » cedvelinde 246 n u m a r a y a bakınız).



h a l d e R u s l a r a k a r ş ı İngilizlerden i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n S u l t a n H a m i d ' i n b u i n g i l t e r e ' y i de m e m n u n e t m e k istediği



Eğinli-Said çıkmıştır: Bulgar mam



Paşa'nm



tâbiriyle



Abd-ül-Aziz



gailesine



bir



müdâhaleye



tiyetçilikle



Murad



meselesi



Rusya. Besarabya'da



Sultan H a m i d «Fevk-el-müşkil»



devrindenberi



Beşinci



etmiş, G i r i t



muhakkaktır.



müzminleşip



devrinde



yeniden



mutlakıyyetçilik



Sırbistan



alevlenmiş,



büyük b i r ordu



hazırlanmış



tahşid



olduktan



giden ve



Karadağ



mütemâdiyen



etmiş ve



Avrupa



b a ş k a , dahilî v a z i y e t



arasındaki



şerâit



gerginlik



içinde



Bosna-Hersek seferleri harbe



de



devletleri



müşterek



de



meşru-



efkâr-ı-umumiyyesini



i k i y e b ö l e n b i r b u h r a n hâline g e l m i ş t i r ) .



7 Eylül = 17 Şa'ban, Perşenbe: Sultan Hamid'in Kıhc-alayı. (Beşinci dolayı bir



Murad'ın yerine



hafta



bahçe'den Topkapu da



tekrar



cülusunda



getirilememiş



sonra



pek



Eyüb'e



parlak



geçen



hazırlıkları merâsimle



pâdişâh



sarayına gitmiş, y o l d a kayıkla



yapıldığı



olan bu eski an'ane orada



ihyâ kılıç



halde



pâdişâhın



hastalığından



İkinci Abdülhamid'in



edilmiş,



saltanat



kuşandıktan



kayığı



sonra



atla



e c d â d m m türbelerini z i y â r e t e t m i ş v e



Dolmabahçe'ye



geçmiştir:



Eğinli-Said



Paşa'nin



cülûsundan ile



Dolma-



Eyüp'den



Topkapu'dan



hâtıratmda



h i l l e r l e y o l b o y l a r ı n d a k i s e y i r c i l e r i n sayısı 5-6 y ü z b i n k a d a r t a h m i n e d i l i r ) .



Kânunuevvel = 6 Zülhicce, Cumartesi: Tersâne konferansı-



inzi­



hazırlanan



itibariyle



pâyitaht



tahta



ısyâmyîe



sa­



( B i r t a r a f t a n b u sene vukuâtmın «2 M a y ı s » fıkrasmda g ö r d ü ğ ü m ü z B u l g a r ısyân m d a n dolayı A v r u p a efkâr-ı-umumiyyesinin Türkiye a l e y h i n e dönüşü ve gene o sırada «6 M a y ı s » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Selânik v a k ' a s m ı n z u h u r u v e b i r t a ­ r a f t a n d a Sırbistan'ın m a ğ l û b i y y e t i n i h a z m e d e m i y e n R u s y a ' n ı n Besarabya'da ve A n a d o l u hududunda birer ordu tahşid e t t i k t e n sonra Bâb-ı-Alî'ye «31 Teşriniev­ v e l » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z ültimatomla yüklenmesi « Ş a r k meselesi» n i e n b u h ­ ranlı s a f h a s ı n a s o k m u ş v e ö y l e b i r v a z i y e t t e R u s y a ' n ı n t e k b a ş ı n a o y u n o y n a ­ m a s ı n ı i s t e m i y e n i n g i l t e r e ' n i n t e k l i f i y l e 1856 P a r i s m u â h e d e s i n d e i m z â l a n b u l u ­ n a n devletlerin i s t a n b u l ' d a b i r k o n f e r a n s a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiştir : Haliç tersânesindeki B a h r i y e nezâretinde toplanan ve bizim menbâlarda «Meclis-i mükâleme» denilen b u konferansta her devletin m u r a h h a s i y l e i s t a n b u l elçileri biılunmuş, Osmanlı Baş-murahhası olan Hâriciyye nâzın Safvet Paşa alelusul k o n f e r a n s reisliğine s e ç i l m i ş v e i k i n c i m u r a h h a s l ı ğ a d a S u l t a n H a m i d ' i n F r a n s ı z c a h o c a l a r ı n d a n o l d u ğ u için ö t e d e n b e r i i ' t i m â d m ı h â i z o l a n B e r l i n s e f i r i E d h e m P a ş a t â y i n edilmiştir. Bu



gün



i l k içtimâim



akdeden



Tersâne



konferansı



1877=1294



senesi



20



Kânunu-



292



K R O N O L O J İ



1876



=



1293



sânfc=5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü n e k a d a r 29 g ü n s ü r m ü ş v e 9 c e l s e a k d e t m i ş t i r . Sırbistan, Karadağ, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n meseleleri için Bâb-ı-Alî'ye tebliğ edilen ağır şartlar m u v a k k a t v e dâimi o l a r a k i k i kısma ayrılır: Dâimî ş a r t l a r ı n başlıcaları S ı r b i s t a n ' ı n h a r b d e n e v v e l k i vaziyetini muhâfaza etmesi, Karadağ'a H e r s e k ' l e A r n a v u t l u k ' d a n bazı y e r l e r v e r i l m e s i , B o s n a - H e r s e k ' l e Bul­ g a r i s t a n ' a b e ş e r sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n v e k a y d - i - h a y a t l a tâyin e d i l e c e k İstinaf hâkimlerinin intihabında devletlerden muvâfakat istihsâli, â s â y i ş i m u h â f a z a için m u h t e l i t m i l i s k u v v e t l e r i teşkili, T ü r k ç e i l e b e ­ r a b e r m a h a l l î d i l l e r i n de r e s m î l e ş m e s i , v e r g i l e r i n k ı s m e n h a z i n e y e m a l edilip m ü t e b a k i s i n i n m a h a l l î i h t i y â c â t a s a r f ı g i b i n o k t a l a r d ı r . M u v a k k a t ş a r t l a r d a altı devlet murahhaslarından m ü r e k k e p i k i m u h t e l i t k o m i s y o n u n yalnız b i r sene m ü d ­ d e t l e ıslâhâtı m ü r â k a b e e t m e s i v e b u m ü d d e t z a r f ı n d a beş b i n kişilik b i r B e l ç i k a k u v v e t i n i n m u h t e l i t k o m i s y o n l a r emrinde bulundurulmasından i b a r e t t i r . Bâb-ı-Âlî bunlardan b i l h a s s a Hıristiyan v a l i l e r meselesiyle m u h t e l i t komisyonlara i'tirâz etmiş, b i r çok münâkaşalar olmuş, b i r t a r a f t a n pâdişâh i n g i l i z başmurahhası L o r d S a l i s b u r y ' y e E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y ı g ö n d e r e r e k beş b i n kişilik B e l ç i k a a s k e r i n e âit k a y d i k a l d ı r t m ı ş v e b i r t a r a f t a n d a b e ş sene m ü d d e t l e t â y i n e d i l e c e k H ı r i s t i y a n v a l i l e r i n intihâbında d e v l e t l e r d e n yalnız i l k d e f a y a m ü n h a s ı r o l m a k ş a r t i y l e m u ­ v â f a k a t alınması k a r a r l a ş m ı ş t ı r . Y a p t ı r ı l a b i l e n e n m ü h i m tâdilât işte b u n l a r d a n ibarettir. L o r d S a l i s b u r y i l k ö n c e 20 K â n u n u e v v e l 3 Zülhicce Çarşanba günü pâdişâha g i z l i b i r m e k t u p yazıp Türkiye'nin müttefiksiz, parasız, mühimmatsız ve hazır­ lıksız R u s y a v e B a l k a n p e y k l e r i y l e h a r b e t m e s i f e l â k e t o l a c a ğ ı n ı a r z e t t i k t e n s o n r a 14 K â n u n u s â n i ; = 28 Z ü l h i c c e Pazar günü saraya gelip huzura k a b u l edile­ r e k v e E ğ i n l i - S a i d P a ş a t e r c ü m a n l ı k e d e r e k s o n tâdilâtı a r z e d i p g e n e k a b u l e d i l ­ mediği t a k d i r d e konferans dağılmakla beraber s e f i r l e r i n de i s t a n b u l ' u t e r k e d e c e k l e r i n i söylemiştir. B u mühlik v a z i y e t üzerine pâdişâh o a k ş a m vükelâyı s a r a y a dâvet etmiş, h u ­ z u r d a k i m ü z â k e r e d e S u l t a n H a m i d ç o k haklı o l a r a k a s k e r , m ü h i m m a t v e p a r a vaziyetlerini sorup mütenâkız c e v a p l a r aldıktan s o n r a k a b i n e n i n viikclâ-odası'nd a d e r h a l i ç t i m â i y l e m e s e l e n i n etraflıca m ü z â k e r e s i n i e m r e t m i ş v e n i h a y e t m ü ­ z â k e r e d e n s o n r a k e n d i s i n e şu n e t i c e a r z e d i l m i ş t i r :



— B ö y l e t e k l i f l e r d e h a r b e t m e k i ç ü n a s k e r i n k u v v e t i n e b a k ı l m a z , b u n d a istitâat a r a n m a z ; b i z A n a d o l u ' y a d ö r t y ü z atlı i l e g e l d i k , y i n e d ö r t y ü z kişi k a l ı n c a y a k a ­ d a r harbetmek lâzımdır! P â d i ş â h a işte b ö y l e b i r p a l a v r a y ı k a r a r d i y e b i l d i r e n M i d h a t P a ş a kabinesinin f i k r i n c e H ı r i s t i y a n v a l i l e r l e m u h t e l i t k o m i s y o n l a r istiklâle m ü n â f i o l d u k a n b a ş k a d i ğ e r v i l â y e t l e r için de b i r e r s û ' - i - m i s a l teşkil e d e b i l i r : B u a d a m l a r böyle bir nokta-i-nazarı o r t a y a a t a r k e n G i r i t , S i s a m ve L ü b n a n sû'-i-misallerinin esasen o r t a d a m e v c u d o l d u ğ u n u h e r h a l d e hiç d ü ş ü n m e m i ş o l a c a k l a r d ı r ! Eğinli-Said Paşa'nın hâtırâtmda : — Vay caklar!



gidi



humk-u-belâhet



vay!



Rumeli'nin



bütün



bütün



gitmesine



sebeb



ola­



d i y e y a n ı p y a k ı l m a s ı işte bundandır. B u sırada Bâb-ı-Alî'nin başında bulunan Sadr-ı-a'zam M i d h a t Paşa harbciliğin en büyük mürevvicidir ve S e r - a s k e r R e d i f P a ş a d a k e n d i s i y l e h e m f i k i r d i r : S a r a y d a k i h a r p timsâli de D â m a d - M a h m u d C e l â lüddin P a ş a ' d ı r ; C e v d e t P a ş a b u n l a r için :



« M i d h a t P a ş a s a n k i t ü f e n g i d o l d u r d u ; D â m a d - M a h m u d p a ş a üst t e t i ğ e çı­ k a r d ı ; R e d i f P a ş a ateş e t t i : B u ü ç kişi d e v l e t i n başını b u f e l â k e t e u ğ r a t t ı » demektedir. S u l t a n H a m i d ' l e Eğinli-Said Paşa ise o v a z i y e t t e harbe girmenin b i r c i n n e t o l d u ğ u n a k a a n i ' d i r ! O n u n için M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r h a r b a l e y h ­ tarlığının ihânet o l d u ğ u n d a n b a h s e d e r e k Eğinli'yi i t h â m v e dolayısıyla pâdişâhı bile tehdid edecek k a d a r i l e r i gitmişlerdir A ş a ğ ı k i sene v u k u a t ı n ı n «18 K â n u . nusâni» fıkrasına d a bakınız). :



1876



= r 1293



OSMANLİ



293



TARİHİ



23 Kânunuevvel = 6 Zülhicce , Cumartesi: İlk meşrutiyetin ilâm. (Muhalefet cephesinin kuvvetinden dolayı Beşinci Murad devrinde neticesiz k a l m ı ş o l a n i l k m e ş r u t i y e t m ü z â k e r e s i için y u k a r d a b u s e n e n i n « 8 H a z i r a n » f ı k ­ r a s ı n a b a k ı n ı z . — T e c e d d ü d c ü l e r i m e m n u n e t m e k için m e ş r u t i y e t i n ilânına d a h a c ü l u s u n d a n e v v e l s ö z v e r m i ş o l a n S u l t a n H a m i d 10 E y l ü l c= 20 ' Ş a ' b a n Pazar g ü n ü B â b - ı - Â l î ' d e m e r â s i m l e o k u n a n cülus H a t t - ı - H ü m â y û n u n d a o şifâhî v a ' d i n i r e s m e n t e ' y i d etmiş, d e r h a l b i r Kanun-ı-esasî hazırlanmak üzere M i d h a t Paşa'nın r i y â s e t i n d e b i r e n c ü m e n teşkil e t t i r m i ş v e bâzı şiddetli münâkaşalardan sonra n i h a y e t b u k a n u n p r o j e s i kat'î şeklini almıştır. « Y e n i S a b a h » g a z e t e s i n i n 9 v e 10 K â n u n u e v v e l 1949 t a r i h l i nüshalarının ikinci s a h i f e i e r i n d e « S u l t a n H a m i d ' i n hâtırâtı» s e r l e v h a s i y l e B e y l e r b e y i s a r a y ı n d a y a z ­ dığı n o t l a r d a n b i r p a r ç a n e ş r e d i l m i ş t i r : B u notların m e v s u k ı y y e t derecesi belli o l m a m a k l a beraber, i k i n c i Abdülhamid'in t a r i h e n mâlûm olan b i r çok f i k i r l e r i n e t a m a m i y l e mütâbık olduğu muhakkaktır: Babasını müdâfaa e t m e k istiyen A l i H a y d a r M i d h a t B e y de a y n i g a z e t e n i n 21 K â n u n u e v v e l n ü s h a s m d a k i cevabında b u notların S u l t a n H a m i d ' e â i d i y y e t i n i k a b u l e t m i ş t i r , i ş t e b u h â t ı r a t p a r ç a s ı ­ nın 9 K â n u n u e v v e l ' d e çıkan b i r i n c i kısmında Kanun-ı-esasî hazırlıklarından b a h ­ seden S u l t a n Abdülhamid m u h t e l i f k i m s e l e r tarafından kendisine «Yirmiye y a ­ kın» proje verilmiş olduğundan b a h s e t m e k t e d i r : B u n l a r m en mühimleri M i d h a t ve Süleyman Paşalarla M â b e y n baş-kâtibi Küçük-Said Bey/paşa'nın projeleridir. A h m e d M i d h a t E f e n d i ' n i n « ü s s - i inkılâbı» n m 2 n c i c i l d i n i n 326 ncı s a h i f e s i n d e k i M i d h a t Paşa p r o j e s i pek tuhaftır: reisiyle âzâsınm üçte b i r i hükümet tarafından « t â y i n » e d i l m e k şartiyle « Y ü z y i r m i â z â d a n m ü r e k k e p » g a r i p b i r M e c l i s - i - M e b ' û s a n i s t i y e n M i d h a t P a ş a p r o j e s i n e g ö r e v ü k e l â i l e m ü s t e ş a r l a r d a tabiî m e b ' u s s a y ı l a c a k l a r d ı r ! B u s u r e t l e M i d h a t P a ş a 80 m i l l e t m e b ' u s i y l e 40 d e v l e t m e b ' u s u n d a n m ü r e k k e p acâyip b i r m e c l i s istemiş d e m e k t i r ! B u n a m u k a b i l Küçük-Said v e S ü l e y m a n P a ş a l a r F r a n s a K a n u n - ı - e s a s î s i n i e s a s ittihâz e d e r e k d a h a d e m o k r a t i k p r o j e l e r t e r t i b etmişlerdir. M i d h a t Paşa'nın p r o j e s i n d e k i garâbetler h e r halde H u kuk-ı-esasiyye i l e A v r u p a Kanun-ı-esasîlerini t e d k i k etmemiş olmasından m ü t e v e l l i d olsa g e r e k t i r ; S u l t a n H a m i d ' i n notlarında b u n o k t a şöyle i z a h e d i l i r :



« F i l h a k i k a o, ö t e d e n b e r i m e ş r u t i y e t i n t a r a f d â r ı i d i . L â k i n i s m i n i v e b â z ı k i ­ t a p l a r d a m e d h i n i i ş i t m e k l e hâsıl o l m u ş b i r t a r a f darlıktır... M i d h a t P a ş a K a n u n - ı e s a s î ' n m b e h e m e h â l ilân o l u n m a s ı n ı t e k l i f ettiği z a m a n h i ç b i r d e v l e t i n K a n u n - ı esasîsini t e d k i k e t m e m i ş v e b u b a b d a esaslı b i r f i k i r e d i n m e m i ş t i r . R e h b e r i O d y a n E f e n d i i d i . O d y a n E f e n d i i s e , o z a m a n b i l e b i z d e e n m ü m t a z h u k u k ş i n a s değildi. H e l e m e m l e k e t i hiç b i l m e z d i . Z a n n e d e r i m k i b u v u k u f s u z l u k M i d h a t P a ş a ile Tâif k a l e s i n e k a d a r b e r a b e r gitti.» İşte b u n d a n dolayı M i d h a t P a ş a ' n ı n şahsî p r o j e s i değil, r i y â s e t i n d e t e ş e k k ü l e d e n e n c ü m e n i n h a z ı r l a d ı ğ ı r e s m î p r o j e e s a s ittihâz edilmiştir. B u p r o j e n i n i l k şeklinde b i r t a k ı m m ü n â k a ş a l a r a sebeb o l a n m a d d e l e r i n e n m ü h i m l e r i i k i d i r : B i r i T ü r k d i l i n i n resmî d i l olduğundan b a h s e d i l m e y i p h e r u n s u r u n k e n d i d i l i n i «ta'lîm-üteallümde» serbest olduğundan bahsedilmesidir! B u suretle Meclis-i-Meb'ûsân b i r Bâbii k u l e s i hâlini a l a c a k d e m e k t i r : B u m ü d h i ş t e h l i k e y e k a r ş ı E ğ i n l i - S a i d P a ş a m e r h u m şiddetli b i r m ü c â d e l e y e g i r i ş e r e k n i h a y e t T ü r k d i l i n i n r e s m î l i s a n o l ­ m a s ı n ı k a b u l e t t i r m i ş v e b u e s a s o i l k K a n u n - ı - e s a s î n i n 18 i n c i v e 57 n c i m a d ­ d e l e r i n d e i k i d e f a t a s r i h edilmiştir. E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n b u u n u t u l m a z h i z m e t i n i T ü r k t a r i h i dâimâ m i n n e t ve şükranla yâd edecektir. İ k i n c i n o k t a d a m e ş h u r 113 ü n c ü m a d d e n i n s o n f ı k r a s ı d ı r . D â m a d - M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n k o y d u r m u ş o l d u ğ u b u f ı k r a y a g ö r e p â d i ş â h h e r k i m d e n şüphe e d e r s e h u d u t hâricine a t m a k salâhiyyetini h â i z d i r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a b u n a k a r ş ı d a m ü c a d e l e e t m i ş s e de k ı s m e n m u v a f f a k o l a b i l m i ş v e b u n u n üzerine o f ı k r a n ı n h ü k m ü « H ü k ü m e t i n e m n i y e t i n i ihlâl e t t i k l e r i idâre-i z â b ı t a n m t a h k i k a t - ı mevsukası ü z e r i n e » sâbit o l a n l a r a h a s r e d i l m i ş t i r : F a k a t h ü k ü m e t p o l i s e istediği k i m -



294



KRONOLOJİ



18T6



c= 1293



se h a k k ı n d a istediği g i b i r a p o r y a z d ı r a b ü e c e ğ i için, b u tâdilin h a k i k a t t e h i ç b i r k ı y m e t i y o k d e m e k t i r . M i d h a t P a ş a ' n m b u f ı k r a y a i l k ö n c e i'tirâz e d i p sonradan k a b u l e d i v e r m e s i ve kanâat mes'eiesi y a p a r a k d e r h a l isti'fâ e t m e m e s i h e r halde k e n d i z i h n i y e t i n e de u y g u n olmasındandır: Çünkü Kanun-ı-esasî p r o j e s i hazır­ lanırken m u h â l e f e t g ö s t e r m i ş o l a n l a r d a n K a z a s k e r G ü r c ü - Ş e r i f ve D a g ı s t â n î - z â d e M u h y i d d i n E f e n d i l e r l e m i r i m i r a n d a n R â m i z Paşa, Bâb-ı-Âlî E v r a k müdürü Uzunetek R ı z â B e y , Kıbrıslı-Mehmet p a ş a kethudâsı Kâmil E f e n d i vesaire g i b i m u ­ h a l i f l e r i n d e n y i r m i k ü s u r kişiyi « b i l â - m u h â k e m e » n e f y e k a l k ı ş m ı ş , p â d i ş â h m a h ­ k e m e kararı o l m a d a n n e f y e d i l e m i y e c e k l e r i n i söyleyince isti'fâ ile t e h d i d etmiş ve n i h a y e t ö r f î v e k e y f î b i r k a r a r l a «bir g e c e h a n e l e r i n d e n k a l d ı r t u p » h e r b i r i n i b i r t a r a f a s ü r d ü k t e n b a ş k a b i r ç o k d a t a l e b e n e f y e t m i ş t i r : İşte b u n d a n d o l a y ı M a h ıııud Celâlüddin P a ş a ' n m dediği g i b i : B u muâmeleye en evvel M i d h a t P a ş a y o l açmış ve henüz cülûs eden b i r pâdişâha memleketçe emniyet olunmayanların def'-ü-teb'idlerinde be's olmadığını anlat mış»dır. ( t



M i d h a t Paşa'nm bu suretle y e n i pâdişâha b i r istibdad dersi vermiş olduğunu s ö y l i y e n i b n - ü l - E m i n de b i r m ü d d e t s o n r a p a ş a y ı h u d u t h â r i c i n e a t a n S u l t a n H a mid'den bahsederken: « P â d i ş â h d a aldığı d e r s i e v v e l â üstâdı h a k k ı n d a k e m â l - i nıehâretle tatbik e t t i : Mehâretine hayrân olan üstâdım, ailesiyle vedâ' e t m e y e bile v a k i t b ı r a k m a ­ dan m e m l e k e t t e n çıkardı» d e m e k t e d i r ! İşte b u s u r e t l e K a n u n - ı - e s a s î p r o j e s i n i h a y e t k a t ' î şeklini aldıktan s o n r a M i d h a t P a ş a ' n m ı s r â r i y l e b i r a n e v v e l ilânı, p a ş a n ı n y u k a r ı k i f ı k r a d a gör­ düğümüz i s t a n b u l konferansını hayrân ederek devletleri h e r türlü müdahalele­ r i y l e bütün t a l e p l e r i n d e n b i r d e n b i r e v a z g e ç i r i v e r m e k h u l y â s m a k a p ı l m ı ş o l m a s ı n ­ d a n d ı r ! E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n m h â t ı r â t m d a b u ilânın « K o n f e r a n s ı n i c t i m â m d a n ev­ v e l o l m a s ı m û c i b - i muhasstenât-ı a z î m e o l a c a ğ ı n d a n , , d o l a y ı M i d h a t P a ş a t a r a ­ f ı n d a n t e s r î ' ektirilmiş o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l i r . M a h m u d Celâlüddin p a ş a d a ' « M i d h a t P a ş a b u n u n t e ' s i s v e i'Iânım t e k l i f â t - ı h â r i c i y y e n i n hüsn-i i n d i f â m a ç â r e - i m ü e s s i r addeylemiş» ve «Teklifâtm reddinde devletler murahhasları iskât o l u n u r m e ' m û lünden n e ş ' e t e t m i ş » o l d u ğ u n u a n l a t ı r ! M e ş r u t i y e t ilânının T e r s a n e konferansı t o p l a n d ı ğ ı g ü n e t e s â d ü f e t t i r i l m e s i işte b u n d a n d m Kanun-ı-esasî Hatt-ı-Hümâyûnunu Bâb-ı-Âlî'ye Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said B e y / P a ş a g e t i r m i ş , M i d h a t P a ş a istikbâl e t m i ş v e o z a m a n A m e d c i l i k t e bulunan M a h m u d Celâlüddin B e y / P a ş a d a « D â i r e - i - H ü m â y u n ö n ü n d e k i m e y d a n a » k u r u l a n kürsiye çıkıp d a v e t l i l e r l e ahâliye okumuş, y ü z b i r top atılmış ve o sırada içtimâ hâlinde b u l u n a n T e r s a n e k o n f e r a n s ı n d a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a h e m e n a y a ğ a kalkıp, b u top seslerinin Kanun-ı-esasî ilânına âid olduğunu söyliyerek bütün a n â s ı n n h u k u k u t e ' m i n edilmiş o l d u ğ u için artık « İ ç t i m â i m i z zâid k a l ı r ! » d e m i ş s e d e z e r r e k a d a r e h e m m i y e t v e r i l m e m i ş , B a l k a n sulhünü t e ' m i n için toplanıîdığınd'an bahsedilerek müzâkereye d e v a m edilmiştir! Celseden s o n r a S a f v e t Paşa B â b - ı Alîy'e döndüğü v a k i t M i d h a t Paşa: ' , — N e dediler, ne dediler? d i y e sabırsızlıkla s o r u n c a , zavallı — N e diyecekler?



Çocuk oyuncağı



Hâriciyye



nâzırmm:



dediler!



cevabını verdiğinden bahsedilir. M e s e l e n i n bu gülünç t a r a f ı n a m u k a b i l , b i r de h a z i n t a r a f ı v a r d ı r : M i d h a t p a ş a m e ş r u t i y e t i S u l t a n H a m i d ' e karşı beynelmilel b i r m u â h e d e i l e t e ' m i n â t altına a l d ı r m a k için A v r u p a d e v l e t l e r i y l e bir rejim müâhedesi a k d e t m i y e b i l e k a l k ı ş m a k t a n ç e k i n m e m i ş v e b u n u n için N â f i a müs­ teşarı O d y a n E f e n d i ' y i «Me'mûriyyet-i mahsusâ ile,, Avrupa'ya göndermiştir! « A b d ü l h a m i d ' i n evâil-i s a l t a n a t ı » i s m i n d e k i e s e r i n i n 96-97 n c i s a h i f e l e r i n d e A h ¬ m e d Sâib B e y b u fâciayı şöyle anlatır: «Odyan E f e n d i , i n g i l t e r e Hâriciyye nâzın L o r d D e r b y ile mülâkata muvaf­ f a k o l u p L o r d c e n a p l a r ı n a b u d e f a D e v l e t - i - A l i y y e idâresine v a z ' o l u n a n K a n u n - ı esasî H ı r i s t i y a n l a r ı n â s â y i ş v e h u k u k l a r ı n ı d a h a z i y â d e t e ' m i n e d e c e ğ i n i v e D e v l e t - i - A l i y y e de b u idâre-i m e ş r u t a y ı m u â h e d e - i b e y n - e d - d ü v e l şekline koyabile-



1877 . =



1294



OSMANLI



T AF



î



Ut



295



ceğini ve b u h u s u s t a hükümetler tarafından taleb o l u n a c a k te'minât ne şekl-üs u r e t l e o l u r s a o l s u n B â b - ı - â l i rızâ g ö s t e r e c e ğ i n i b e y a n v e b i n a e n a l e y h konferan­ sın R u m e l i ıslâhâtı hakkında vereceği k a r a r bîhude o l a c a ğ m ı anlattı. Lord D e r b y , O d y a n E f e n d i ' n i n i f â d â t ı m k e m â l - i d i k k a t l e d i n l e y i p hâlen k a t ' î b i r c e ­ vap vermediyse de K a n u n - ı - e s a s î m e s ' e i e s i D e v l e t - i - A l i y y e ' y e âid dâhilî b i r iş olup b u h u s u s a A v r u p a hükümetlerinin müdâhale e d e m i y e c e k l e r i n i b i r kaç gün sonra O d y a n Efendi'ye söyledi»! T ü r k i y e ' n i n dâhilî i d a r e şeklini e c n e b i k e f â i e t i altına aldırmak istiyen Midhat p a ş a , a k l a h a y r e t v e r e n b u f e c î t e k l i f i n i i s t a n b u l k o n f e r a n s ı n a b i l e a r z e t m i ş s e de hamdolsun k a b u l ettirememiştir! H i n d i s t a n nâzın Salisbury ile beraber konfe­ ransta i n g i l t e r e ' y i temsil eden i s t a n b u l Büyük-elçisi Sir Henry EUiot, Sultan A z i z vak'ası hakkında L o n d r a ' d a i n g i l i z c e ve Türkçe olarak neşredildiğinden b a h s e t m i ş o l d u ğ u m u z m e ş h u r risâfenin T ü r k ç e t e r c e m e s i n i n 4 0 - 4 1 i n c i sahifele­ r i n d e k e n d i s i n i n şahsen t a s v i b ettiği b u h a z i n m â c e r â y ı ş ö y l e a n l a t ı r : « K a n u n - ı - e s a s î ilân o l u n u r o l u n m a z , düvel-i e c n e b i y y e t a r a f ı n d a n icrâsı ta­ leb o l u n a n ıslâhâtı c â m i ' o l d u ğ u c i h e t l e , o l v a k t i s t a n b u l ' d a i ç t i m â ' e d e n konfe­ r a n s a r e s m e n tebliğ olunmasını M i d h a t P a ş a t e k l i f eylemiş i d i . E ğ e r Pâşây-ı m ü ­ şarünileyhin işbu t e k l i f i k a b u l edilmiş o l s a i d i , d ü v e l - i - m u a z z a m a K a n u n - ı - e s a s î n i n hâvi o l d u ğ u şerâitin m u t e b e r t u t u l a c a ğ ı n a dâir, m u â h e d e n â m e ' kürklü, b i r v a ' d istihsâl e d e r e k işbu şerâitin icrâsını t a l e b e y l e m e ğ e h a k k a z a n m ı ş o l a c a ğ ı n ­ dan, Abdülhamid Kanun-ı-esasînin hükmünü fesh-ü-ibtâl etmeğe cür'et edemez i d i v e c ü r ' e t ettiği h a l d e b i l e b i r t a r a f d a n d ü v e l - i - m u a z z a m a v e d i ğ e r tarafdan ahâli d e r - u h d e e t m i ş o l d u ğ u t a a h h ü d ü k u v v e d e n f i ' l e i h r â c e t t i r i n c e y e k a d a r râh a t d u r m a z l a r i d i . F a k a t ne ç â r e k i M i d h a t P a ş a ' n m t e k l i f i n i k o n f e r a n s kabul eylemedi». İşte b u n d a n d a a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , M i d h a t P a ş a dâhilî i d a r e şeklini h â r i c î k e f â l e t altına s o k a n b i r d e v l e t i n artık istiklâlinden e s e r k a l m ı y a c a ğ ı m v e e c n e b i te'min â t ı altındaki h ü r r i y e t i n e s a r e t t e n b i n b e t e r o l d u ğ u n u t a k d i r e d e m i y e c e k k a d a r şahsî i h t i r â s â t m a k a p ı l m ı ş t ı r i n s a n aklı için b u acı m â c e r â n m başka türlü i'zâhı v e hiç b i r türlü t e ' v i l i k a b i l değildir. — İlk M e c l i s - i - M e b ' û s â n m r e s m - i - k ü şâdı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «19 M a r t , , f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) . :



1877 =



1294



18 Kânunusâni = 3 Muharrem, Perşenbe: Tersane konferansının tekliflerini tedkik ve müzâkere için Bâb-ı Âlî'de «MecMs-i-Uımırnî» top­ lanması. ( T e r s â n e k o n f e r a n s ı n ı n t e k l i f l e r i için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a ­ sına b a k ı n ı z . — O f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i S u l t a n H a m i d ' i n t e m s i l ettiği s u l h f i k r i y l e M i d h a t P a ş a ' n m t e m s i l e t t i ğ i h a r b ' f i k r i şiddetli b i r m ü c â d e l e halinde­ d i r : İlk M e c l i s - i - M e b ' û s a n h e n ü z t o p l a n m a m ı ş o l d u ğ u için, m e s e l e n i n fevkalâde b i r m e c l i s t e t e d k i k i n e l ü z u m g ö r ü l m ü ş v e m u h t e l i f anâsır m ü m e s s i l l e r i de d â v e t edilmiş o l d u ğ u için 180 M ü s l ü m a n v e 60 G a y r - i - M ü s l i m d e n m ü r e k k e p 240 ve d i ğ e r r i v a y e t l e r e g ö r e de 300 k ü s u r kişilik b i r h e y ' e t t o p l a n m ı ş t ı r . _ • Y u k a r d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i b u s ı r a d a m ü d h i ş b i r m â l î b u h r a n içinde k ı v r a n a n d e v l e t i n beş parası y o k t u r ; S u l t a n A z i z devrindenberi d e v a m eden B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r ihtilâlleriyle onları t â k i b e d e n Sırbistan v e K a r a d a ğ seferlerinden dolayı ordu y o r g u n v e y ı p r a n m ı ş b i r h a l d e d i r ; silâh, m ü h i m m a t v e zâbit k a d r o l a r ı ç o k e k s i k ­ t i r ; iâşe v e l e v â z ı m b o z u k l u ğ u i l e y o l s u z l u k h a r b e m ü s â i t d e ğ i l d i r ; d e v l e t i n hiç b i r müttefiki y o k t u r ! işte bütün b u n l a r a r a ğ m e n pâdişâha karşı «Efkâr-ı-umumiyyeyi kazanup mevkı'lerinde k e s b - i sıyt-ü-şöhret e t m e k dâiyesine düşmüş» o l a n Sadr-ı-a'zam M i d h a t ve Tophâne müşiri D â m a d - M a h m u d Paşalar h a r b f i k ­ r i n i t e r v i ç için h e r v â s ı t a y a b a ş v u r m u ş l a r d ı r ; « M i r ' â t - ı - H a k i k a t » m ü e l l i f i n i n t â -



KRONOLOJİ



•298



b i r i y l e «Fikr-ü-mesleki tehyîc-i urûk-ı nâs» o l a n M i d h a t Paşa . A z i z d e v r i n d e o l d u ğ u g i b i b u s e f e r de « T a l e b e - i - u l û m » u s a r a y derip :



1877



=



1294



vaktiyle . Sultan kaplılarına gön­ .



— H a r b isteriz! d i y e nümayişler yaptırmış, D â m a d - M a h m u d Paşa Çırağan sarayına kadın kıya­ f e t i y l e i k i kişi s o k t u r u p y a k a l a t t ı k t a n s o n r a p â d i ş â h a h a r b i s t i y e n halkın k e n d i ­ s i n d e n y ü z çevirip S u l t a n M u r a d ' ı t e k r a r t a h t a ç ı k a r m a k istediğinden b a h s e d e r e k göz dağı v e r m i ş , S u l t a n H a m i d h a r b i s t e m e d i ğ i için «Moskof tarafdârı„ diye aleyhine propagandalar yapılmış, matbuâta müheyyiç yazılar yazdırılmış ve ' E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m a g ö r e işte b u g i b i p r o p a g a n d a l a r d a n d o l a y ı M i d h a t v e M a h m u d P a ş a l a r ı n «şerlerinden k o r k a n » pâdişâhın sıhhatine b i l e h a l e l g e l ­ miştir! Tersane konferansındaki i n g i l i z Baş-murahhası Lord Salisbury'nin bu günkü meclis münâsebetiyle b u n d a n b i r gün evvel M i d h a t Paşa'ya yazdığı m e k ­ t u b u n şu f ı k r a s ı işte b u v a z i y e t l e a l â k a d a r d ı r : «Zât-i-Fahîmânelerine terettüb eden mes'ûliyyet büyüktür. Devletler tara­ f ı n d a n y a p ı l a n t e k l i f l e r i n k a b u l v e y a r e d d i s i z e tâbi'dir. V a t a n ı n ı z ı n m a h v ı de, s e l â m e t i de s i z i n e l i n i z d e d i r . P â d i ş â h ı n ı z ı n f i k r i üzerinde y a l n ı z s i z m ü e s s i r o l a ­ bilirsiniz». R u s y a ' y a k a r ş ı sırf i n g i l i z m e n f a a t i b a k ı m ı n d a n T ü r k i y e ' y i i k a z e t m e k istiyen S a l i s b u r y ' n i n b u haklı sözlerini hiçe s a y a n M i d h a t Paşa bu günkü fevkalâde mecliste g e n e k e n d i bildiğini o k u y u p h a r p ç i l i k t e n b a ş k a b i r ş e y y a p m a d ı ğ ı için S a l i s b u r y ' n i n ingiltere Hâriciyye nezâretine gönderdiği 18 K â n u n u s â n i t a r i h l i t e z k i r e d e a ğ ı r b i r l i s a n l a t e n k i d v e i t h â m edilmiştir. M e c l i s â z â s m a v a z i y e t i i z a h için y a z d ı ğ ı b e y â n n â m e d e «Devlet-i-Aliyye'nin beş •altı y ü z b i n a s k e r l e c e n g e h a z ı r l a n d ı ğ ı n d a n v e d o n a n m a n ı n K a r a d e n i z h â k i m i y yetinden bahseden M i d h a t Paşa devletin eski seferlerden f a z l a harbe hazır o l ­ duğunu söyledikten sonra m u h a r e b e y i «Devlet ve m i l l e t i n kadr-ü-şâmna muvâf ı k » g ö s t e r m i ş , yalnız e ğ e r m a ğ l û b o l u r s a k n e t i c e n i n daha v a h i m olacağını da b i t a r a f g ö r ü n m e k için ihtiyâten ilâve e d i v e r m i ş , A m e d c i s ı f a t i y l e b u b e y a n n a m e y i o k u m u ş o l a n M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n ı n tâbiriyle « D u d u kuşu g i b i ta'limlü zatlere» b i r takım «Şiddetli n u t u k l a r » irâd e t t i r m i ş v e n i h a y e t b u m ü t e h e y y i ç m e c l i s T e r s â n e k o n f e r a n s ı t e k l i f â t m ı n r e d d i n e k a r a r v e r d i ğ i için, h a l k nazarında «Moskof tarafdârı!» gösterilerek mâneviyyâtı sarsılmış v e g ö z ü yıldırılmış o l a n E u l t a n H a m i d de o f e c î k a r a r ı b i l m e c b u r i y y e t a s d i k e t m i ş t i r ! _ R e d kararının tebliği üzerine 20 K â n u n u s â n i = 5 M u h a r r e m C u m a r t e s i g ü n ü d o k u z u n c u v e s o ­ nuncu celsesini akdeden Tersâne konferansı dağılmış, büyük devletlerin m u r a h ­ h a s l a r ı n d a n b a ş k a i s t a n b u l B ü y ü k - e l ç i l e r i de s i y a s î ' b i r n ü m â y i ş şeklinde m e m ­ l e k e t l e r i n e d ö n m ü ş v e bütün s e f â r e t l e r b i r e r m a s l a h a t g ü z a r e l i n d e bırakılmış­ t ı r . — R û m î t a k v i m e g ö r e «93 s e f e r i » d e n i l e n kanlı f â c i a y a işte b ö y l e y o l a ç ı l ­ mış ve n i h a y e t M o s k o f orduları i s t a n b u l kapılarına dayanıp ' şimdi «Yeşilköy» d e d i ğ i m i z « A y a s t e f a n o s » R u s k a r a r g â h ı hâline gelmiştir: i ş t e ' b u n d a n "dolayı E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a şu a c : v e h a k l ı h ü k m e t e s a d ü f e d i l i r : «Harbin netâyic-i vahîmesinden vükelâ, d a h a doğrusu b i z i m M a h m u d îte M i d h a t P a ş a m e s ' û l o l m a z d a b u â l e m d e a c a b â d a h a k i m m e s ' û l o l u r ? » . A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a d a b a k ı m z ) .



5 Şubat = 21 Muharrem, Pazartesi: Midhat Paşa'nın azliyle hâricine ihracı ve Şûrây-ı-Devlet reisi Edhem Paşa'nın sadâreti.



paşa



hudut



( M i d h a t P a ş a ' n ı n s a d â r e t t e n a z l i y l e m e m l e k e t t e n tardı şu beş s e b e b i n ictimâmd a n m ü t e v e l l i t t i r : 1) S o n h a l i ' l e r l e i e l â s l a r d a k i r o l l e r i n d e n d o l a y ı M i d h a t P a ş a ' y a S u l t a n H a m i d ' i n k a t ' i y y e n i'timâdı y o k t u r ; 2) Y u k a r ı k i f ı k r a d a g ö r d ü ğ ü m ü z ' g i b i p a ş a , p â d i ş â h ı m ü h l i k b i r h a r b e s ü r ü k l i y e c e k şekilde h a r e k e t e d e r e k h e m s a r a y a , :îıem d e v l e t e t a h a k k ü m e t m i ş t i r ; 3) M i d h a t P a ş a ' n ı n b i l h a s s a a k s a m l a r ı b i r t a -



1877 -



1294



OSMANLI



TARİHÎ



k i m - gençleri rakı masasında toplayıp «Serâir-i devletten a n l a r a fâş etmediği şey kalmadığında» i t t i f a k edilir B u n o k t a d a yalnız Mütercim-Rüşdi, Hüseyn A v m , E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r g i b i m u â s ı r Devlet-adamları değil, C h a r l e s M i s m e r v e s a i r e g i b i e c n e b i müellifleri de m ü t t e f i k t i r . M i d h a t P a ş a ' n ı n işte b u m e ş h u r i ç k i âlemlerinde p a t a v a t s ı z c a s ö y l e d i ğ i sözlerin b i r i de cumhu­ r i y e t ilânı ' s u r e t i y l e O s m a n l ı h a n e d a n ı m ı s k a t edip S u l t a n H a m i d ' i n tâbiriyle «Reîs-ül-Cumhûr» o l d u k t a n sonra Üçüncü N a p o l e o n g i b i k e n d i saltanatını ilân e d i v e r m e k t i r ! B u vaziyete göre meşrutiyetle c u m h u r i y e t M i d h a t Paşa'nın n a z a ­ rında b i r e r ü z e n g i d e m e k t i r ! D o ğ r u l u ğ u ile ciddiyyeti Avrupaca bile mâruf o l a n E ğ i n l i - S a i d p a ş a ' n ı n h â t ı r â t m d a b u m e s e l e ş ö y l e anlatılır :



:



«Müşarünileyh kendü efkârına mütâbık efkârda b i r i n i görecek olsa derhal tenhâ b i r odada, münâsebet olsun o l m a s u n , mükâlemeyi Saltanat-ı-Seniyye üze­ r i n e g e t i r e r e k ( H â n e d â n - ı - O s m â n î d e n artık h a y ı r g e l m i y e c e k , c u m h u r i y y e t e tah­ v i l e t m e k t e n b a ş k a ç â r e k a l m a d ı B u n u nasıl e t m e l i b i l m e m . F a k a t b u mes'eleyi s i z l e r g i b i b i r k a ç kişi a n l a r ) v e h a t t â âlem-i-âbda-. — B u âna k a d a r « A I - i - O s m a n )



denildi ya, bundan



sonra



dahî « Â l - i - M i d h a t )



denilse



ne v a r ? sözlerinde b u l u n m u ş o l d u ğ u h a d d - i t e v a t ü r e v a r m ı ş t ı r » . M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' y a g ö r e b u g i b i tevatürlerin sebebi, paşanın «Dâire-ı mahremiyyetinde.» bulunanların ertesi gün «Yâr-u-ağyâr mahzarında tefeyvühden kendülerini a l a m a m ı ş » o l m a l a r ı d ı r . İ ş t e b u y ü z d e n m e s e l e o k a d a r ş â y i ' o l ­ muştur k i , M i d h a t Paşa h u d u t hâricine ç ı k a r ı l ı n c a şâir K â z ı m P a ş a ' n ı n yazdığı şiirlerden b i r i n d e b i l e « A l - i - M i d h a t » t e r k i b i n e tesadüf e d i l i r : K e m â l - î u c b i l e d e r m i ş ter... a'vânı y â n ı n d a B i r a z d â ( Â l - i - M i d h a t ) -eylesün h a l k a h ü k ü m r â n î O zamanın matbuatına d a i n t i k a l etmiş o l a n «Tevâtür»den b i z z a t M i d h a t Paşa d a hâtırâtının b i r i n c i c i l d i n i n 198-199 u n c u v e i k i n c i c i l d i n i n de 95-99 v e 104-106 ncı s a h i f e l e r i n d e u z u n - u z a d ı y a b a h s e d i p p e k tabiî o l a r a k reddetmiştir: H a l b u k i E ğ i n l i - S a i d v e M a h m u d Celâlüddin P a ş a l a r d a n b a ş k a , k e n d i s i y l e beraber Sultan A z i z v a k ' a s m m «Erkân-ı erbea» smdan olan Sadr-ı-a'zam Mütercim-Rüşdi Paşa İzmir'deki istintakında r i v a y e t i n doğruluğunu t e ' y i d edecek b i r ifâde kullanmıştır: _



M i d h a t P a ş a âdeti v e ç h i l e eclâfı t o p l a r ,



sofra



başında böyle şeyler



söyler: F a ­



k a t bana b i r şey söylememiştir! T a b i î b ü t ü n b u « t e v â t ü r l e r » S u l t a n H a m i d ' e m u n t a z a m a n a r z e d i l m i ş t i r ; 4) O s ­ manlı h â n e d â n m ı n ı s k a t i y l e Hilâfet y a h u t S a l t a n a t a M e k k e şeriflerinin (!) g e ­ t i r i l m e s i g i b i g ü l ü n ç b i l e s a y ı l a m ı y a c a k t u h a f b i r f i k r i n d e n de b a h s e d i l i r : M e ­ selâ M a h m u d Celâlüddin p a ş a ' y a g ö r e « K e m a l B e y t a k ı m ı n d a n » v e H a r b i y e t a ­ lebesinden «Ali N a z m i » i s m i n d e b i r çocuğun dolabında Hilâfetin eski Mekke şerifi A b d ü l m u t t a l i b E f e n d i ' y e devredilmesi hakkında b i r «varaka» bulunmuş o l d u ğ u g i b i , M â b e y n müşiri E ğ i n l i - S a i d P a ş a ' y a g ö r e de M i d h a t P a ş a b i r g ü n s a r a y d a N â m ı k K e m a l ' i n ' M e k k e şerifini b i n l i r a a y l ı k l a p â d i ş â h y a p t ı r m a k i s t e ­ diğini h i k â y e şeklinde s ö y l e m e k l e -iktifa e t m i ş v e b u n a k a r ş ı S a d r - ı - a ' z a m s ı f a ­ t i y l e hiç b i r t e d b i r ittihâz e t m e m i ş t i r ! H e r h a l d e bütün b u n l a r , o z a m a n k i O s ­ manlı i m p a r a t o r l u ğ u n u t e m e l i n d e n s a r s a c a k f i k i r l e r d i r ; 5) B i r t a r a f t a n b u t e v a ­ türlerle r i v a y e t l e r a ğ ı z d a n a ğ ı z a y a y ı l ı p d u r u r k e n , b i r t a r a f t a n d a M i d h a t P a ş a Ziyâ ve K e m a l B e y l e r vâsıtasıyla devlet o r d u s u n d a n ayrı ve paşanın k e n d i tâbi­ r i y l e «Müslim ve Gayr-i-Müslim tebeanm gençlerinden» mürekkep bir «Millet askeri» yazdırmıya başlamış ve b u t u h a f teşkilât i s t a n b u l ' d a n başka taşralarda da yapılmıştır! Gittikçe çoğalan b u acayip asker taslakları « B ö l ü k b ö l ü k M i d ­ hat Paşa'nın konağına g i d i p reisleri o l a n Paşa'yı alkışlamıya» başlayınca işin r e n g i değişmiş, S u l t a n H a m i d bunların Bâb-ı-Ser-askerî'de r e s m e n gönüllü k a y ­ dedilmelerini irâde e t m i ş s e de k a b u l e t m e m i ş l e r v e h a t t â M a h m u d Celâlüddin Paşa'ya göre :



KRONOLOJİ



298 — Bâb-ı-Ser-askerî cağız !



maiyyetinde



askerliği



kabul



1877



etmeyiz,



biz



Millet



=



1294



askeri



ola­



d i y e b a ğ r ı ş a r a k g e n e M i d h a t P a ş a ' n m k o n a ğ ı n a g i t m i ş l e r d i r ; işte b u s u r e t l e d e v ­ let o r d u s u n d a n b a ş k a b i r de şahsî M i d h a t p a ş a o r d u s u k u r u l m ı y a b a ş l a m ı ş de­ m e k t i r : A c a b â d e v l e t askerliğini k a b u l e t m i y e n b u « M i l l e t a s k e r i » n i n t e ş k i l i n d e k i hakikî m a k s a t n e d i r ? H a n g i idare şeklinde o l u r s a olsun, dünyada hiçbir devlet için böyle b i r şeye göz yummak k a b i l değildir. M i d h a t P a ş a ' n m azliyle y e n i K a n u n - ı - e s a s î n i n 113 ü n c ü m a d d e s i m u c i b i n c e h u d u t hâricine çıkarılması işte bütün b u s e b e p l e r d e n ç ı k m ı ş b i r n e t i c e d e m e k t i r : O m e ş h u r m a d d e için y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . M i d h a t P a ş a b u s a b a h e r k e n d e n M â b e y n ' e d â v e t edilmiş, üzerindeki Mühr-i-Hüm â y u n E ğ i n i i - S a i d P a ş a v â s ı t a s ı y l a aldırıldıktan sonra derhal hudut hâricine ç ı k m a k üzere i z z ü d d i n v a p u r u n u n h a z ı r o l d u ğ u t e b l i ğ edilmiş, ü s t ü n d e p a r a o l ­ m a d ı ğ ı n ı s ö y l e y i n c e c e b i n e beş y ü z altın k o n u l m u ş v e b i r aralık S a i d P a ş a y a :



— Eğer



beni buradan



tard-u-teb'îd



ederseniz



alimallâh



memleket



mahvolur!



g i b i b ü y ü k s ö z l e r s ö y l e m i ş s e de aldıran o l m a m ı ş t ı r : P a ş a ' n m b u g i b i sözleri için y u k a r d a 1872=1289 vukuâtımn «30/31 T e m m u z » fıkrasına bakınız. — K e n d i a r z u ­ s u y l a B r e n d i z i ' y e sevkedilen M i d h a t Paşa'nın Çanakkale'den geçerken i s t a n b u l ' d a ihtilâl ç ı k ı p ç ı k m a d ı ğ ı n ı bile soruşturduğundan bahsedilir! — M i d h a t Paşa'nm b u i k i n c i v e s o n u n c u s a d â r e t i y u k a r ı k i s e n e n i n 19 K â n u n u e v v e l = 2 Z ü l h i c c e Salı g ü n ü n d e n i t i b a r e n a n c a k 1 a y , 17 g ü n s ü r e b i l m i ş t i r Z â t e n i k i sadâretinin m e c ­ m u u bile 4 ay, 6 günden i b a r e t t i r ) . :



28 Şubat = 14 Safer, Çarşanba: Sırp sulh protokolünün imzası. (Rusya'nın teşvikiyle açtığı i s y a n h a r b i n d e Türk o r d u s u n a mağlûb o l a n Sırbis­ tan'ın s o n v a z i y e t i için y u k a r ı k i s e n e n i n « 3 1 T e ş r i n i e v v e l » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z . — Sırbistan h a r p t e n e v v e l k i « S t a t u q u o » s u n u m u h a f a z a ettiği için i m t i y a z f e r m a n l a r ı m u c i b i n c e T ü r k i y e ' y e tâbi b i r b e y l i k şeklinde k a l m ı ş v e 18 S a f e r = 4 M a r t p a z a r g ü n ü v e r i l e n b i r f e r m a n m u c i b i n c e âsiler h a k k ı n d a A f v - i - u m u m î ilân e d i l m i ş t i r . — Sırplarla b e r a b e r h a r b e girişen Karadağlılar d a i s t a n b u l ' a m u r a h h a s l a r g ö n d e r m i ş l e r s e de, a r â z i m e s e l e l e r i n d e n d o l a y ı m ü z â k e r e l e r n e t i c e l e n m e m i ş t i r : A ş a ğ ı d a b u s e n e n i n «24 N i s a n » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



19 Mart = 4 Rebî'ül-evvel, Pazartesi, Ezânî saat 2,30 = Zeval; 8,51: İlk Mcclis-i-Meb 'ûsân'ın açılış merasimi. ( M a h m u d Celâlüddin P a ş a ' n m M i r ' â t - ı - H a k i k a t ' i n d e 2 R e b î ' ü l - e v v e l e m ü s â d i f g ö s ­ terilen Hicrî t a r i h i k i gün hatâlıdır; H a k k ı Târik U s ' u n «Meclis-i-Meb'ûsân» i s ­ m i y l e neşrettiği m e c l i s zabıtlarının b a ş ı n d a R û m î t a k v i m g ü n ü n ü n « 7 M a r t » y e ­ rine «6 M a r t »a m ü s â d i f g ö s t e r i l m e s i n d e de b i r g ü n l ü k b i r zühul v a r d ı r : Ç ü n k ü O n - d o k u z u n c u asırda E f r e n c î v e R û m î t a k v i m l e r a r a s ı n d a k i f a r k 13 g ü n d e ğ i l , 12 g ü n d ü r ; İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n « S o n S a d r - ı - a ' z a m l a r » m m 617 n c i s a h i f e s i n d e k i E f r e n c i «20 M a r t » t a r i h i de b i r g ü n i l e r i d i r . R û m î sene h e s â b i y l e h a l k a r a s ı n d a «93 M e c l i s i » i s m i y l e de b a h s e d i l e n i l k M e c l i s - i Meb'ûsân Dolmabahçe sarayının e s k i d e n «Dîvân-ı-Hümâyun mahalli» denilen M u â y e d e s a l o n u n d a a ç ı l m ı ş v e o n d a n s o n r a d a M e b ' û s a n v e A ' y a n dâiresi i t t i h â z e d i ­ l e n e s k i D â r ü l f ü n u n b i n â s m d a t o p l a n m ı ş t ı r : i k i n c i M e ş r u t i y e t i n i l k m e c l i s i n e de t a h s i s e d i l d i k t e n s o n r a A d l i y e ' y e d e v r e d i l e n b u binâ C u m h u r i y e t d e v r i n d e y a n m ı ş ­ tır. _ i l k M e c l i s - i - M e b ' û s a n reisliğine meşhur A h m e d V e f i k Efendi/Paşa tâyin edilmiştir. Merâsim günü m u r a s s a Osmanlı tahtı Muâyede s a l o n u n u n G a r p tarafına konul­ muş, v ü k e l â , ulemâ, a ' y a n v e m e b ' û s â n , a s k e r î v e m ü l k î e r k â n , rûhânî r ü e s â v e s ü f e r â a y a k - ü s t ü s a f l a r teşkil e t m i ş , ü n i f o r m a s ı n ı n üstüne s i y a h b i r p e l e r i n g i y e n



1877 =



1294



OSMANLı



TARİHİ



299



S u l t a n Abdülhamid Hademe-i-Hümâyûnun alkışları içinde salona girip tahtın ö n ü n d e d u r m u ş , p â d i ş â h ı n k a r d e ş l e r i o l a n v e l i a h d R e ş a d v e şehzâde K e m â l ü d d i n E f e n d i l e r de tahtın s o l u n d a y e r a l m ı ş v e işte b u m u h t e ş e m d e k o r içinde S u l t a n H a m i d e l i n d e k i n u t k u Sadr-ı-a'zam E d h e m Paşa'ya ve o d a Mâbeyn Baş-kâtibi Küçük-Said Bey/Paşa'ya vermiştir: Said B e y ' i n okuduğu Nutk-ı-Hümâyûnun ya­ rım saat k a d a r sürdüğünden bahsedilir. B u n u t u k t a i k i mühim n o k t a vardır: B i r i p â d i ş â h ı n m e ş r u t i y e t i k e n d i e s e r i s a y m a s ı v e i k i n c i s i de « E d y a n - u - e c n â s e a b u d e ­ r e c e ' m u h t e l i f ' o l a n » i m p a r a t o r l u k anâsırını O s m a n l ı l ı k e t r a f ı n d a t e s â n ü d v e i t t i h â d a d â v e t e t m e s i d i r ; f a k a t dinî v e millî i h t i r a s l a r p e k tabiî o l a r a k d a h a i l k c e l s e ­ lerden i t i b a r e n tezâhüre başlamıştır. — A ç ı l ı ş m e r â s i m i şehrin m u h t e l i f n o k t a l a ­ rıyla k a r a k o l g e m i l e r i n d e n atılan t o p l a r l a s e l â m l a n m ı ş o l a n b u i l k M e c l i s - i - M e b ' û sanın k a p a n m a s ı için a ş a ğ ı k i s e n e n i n «13 Ş u b a t » f ı k r a s ı n a b a k ı n ı z ) .



24 Nisan = 10 Eehî'ül-âhir, Sah: Rus çarlığının Osmanlı imparator­ luğuna harb ilânı ve «93 seferi» denilen Türk-Rus harbinin Anadolu ve Rumeli safahatı.( Y u k a r ı k i s e n e n i n «23 K â n u n u e v v e l » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z T e r s a n e k o n f e r a n s ı n ı n T ü r k i y e l e h i n e tâdil e t m i ş o l d u ğ u ıslâhat t e k l i f l e r i n i n b u s e n e v u k u â t ı i ç i n d e k i «18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a b a h s i g e ç e n « M e c l i s - i - U m u m î » de M i d h a t v e M a h m u d P a ­ şaların t e ' s i r i y l e r e d d e d i l m e s i ü z e r i n e k o n f e r a n s d a ğ ı l m ı ş o l m a k l a beraber, sulh ümitleri b ü s b ü t ü n k a y b o l m a m ı ş t ı r : B u n u n s e b e b i , f ı r s a t t a n i s t i f â d e e t m e k i s t i y e n panslâvistlerin harpçiliğine r a ğ m e n R u s çarı İkinci A l e x a n d r e ' m İngiltere'den ç e k i n m e s i y l e i z a h e d i l i r . İ ş t e b u n d a n dolayı m â h u t i s t a n b u l s e f i r i g e n e r a l i g n a t i e f f A v r u p a pâyıtahtlarmı z i y a r e t ederek b i r takım müzakerelere girişmiş v e n i h a y e t b u s e n e n i n 31 M a r t = 1 6 R e b î ' ü l - e v v e l C u m a r t e s i g ü n ü altı b ü y ü k devlet arasında meşhur L o n d r a protokolü imzâ edilmiştir: Bâb-ı-Âlî'ye gene a y n i t a r i h t e t e l g r a f l a tebliğ e d i l e n b u kısa protokolün ahkâmı, T e r s a n e konferansı t e k l i f âtından e h v e n d i r : E n m ü h i m esasları K a r a d a ğ ' a b i r m ı k d a r a r â z i v e r i l i p t a s h i h - i - h u d u d e d i l m e k ş a r t l y l e s u l h akdolunması, B o s n a - H e r s e k ve B u l g a r i s t a n ıslâhâtımn doğrudan doğruya B â b - ı - A l î t a r a f ı n d a n y a p ı l m a s ı , o r d u n u n t e r h i s i y l e n a z a r î h â l e g e t i r i l m e s i v e ıslâhat y a p ı l m a d ı ğ ı t a k d i r d e d e v l e t l e r i n H ı r i s t i y a n l a r ı h i m â y e için i c â b e d e n ç â r e l e r e b a ş vuracakları g i b i b i r takım n o k t a l a r d a n ibarettir. B u p r o t o k o l d e n ayrı o l a r a k v e r i l e n b i r R u s beyannâmesinde s o n r a R u s o r d u s u n u n d a t e r h i s i n i müzâkere etmek üzere g ö n d e r i l m e s i istenilmiştir.



de T ü r k ordusundan p e t e r s b u r g ' a b i r elçi



«18 K â n u n u s â n i » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z « M e c l i s - i - U m u m î » d e n b e r i harpçilik artık d e v l e t z i h n i y e t i hâline g e l m i ş o l d u ğ u için, B â b - ı - Â l î 10 N i s a n l = 2 6 R e b î ' ü l - e v v e l Salı g ü n ü v e r d i ğ i c e v a p t a K a r a d a ğ l e h i n e t a s h i h - i - h u d u d esasını reddettikten başka, T ü r k v e R u s ordularının a y n i z a m a n d a t e r h i s i n i v e p e t e r s b u r g ' a b i r O s m a n l ı e l ­ çisi g ö n d e r i l i r k e n i s t a n b u l ' a d a b i r R u s m u r a h h a s ı g ö n d e r i l m e s i n i i s t e m i ş v e işte b u n u n ü z e r i n e d e v l e t l e r i n s o n s u l h ümitleri de s u y a d ü ş m ü ş t ü r . B u n u n l a beraber, h a r b i n akıbetinden ziyâde i n g i l t e r e ' d e n k o r k a n R u s hükümeti bir a d ı m d a h a g e r i l i y e r e k y a l n ı z P e t e r s b u r g ' a elçi g ö n d e r i l m e s i y l e iktifâ ede­ c e ğ i n i v e n i h a y e t d e r h a l g ö n d e r i l m e s e b i l e v a ' d e d i l m e s i y l e dahî k a n â a t edilebile­ c e ğ i n i i s t a n b u l m a s l a h a t g ü z â r ı N e l i d o f f v â s ı t a s ı y l a b i l d i r m i ş v e s u l h için g e l m i ş o l a n Karadağ murahhasları d a arâzi t a l e p l e r i n i yalnız N ı k ş i k = N i c k s i t c h kazâsma h a s r e d e r e k a s g a r î h a d d i n e indirmişlerse d e g e n e k a b u l e t t i r e m e d i k l e r i için avdet e t m i ş l e r d i r : K a r a d a ğ ' a i k i k a z â t e r k i n i h a r p ç i l i ğ i n e n şiddetli m ü m e s s i l i o l a n M i d ­ h a t P a ş a b i l e k a b u l e t m i ş v e h a t â h â t ı r â t m m b i r i n c i c i l d i n i n 195 i n c i sahifesinde b i z z a t i'tirâf e y l e m i ş o l d u ğ u h a l d e , h a l e f i E d h e m P a ş a ' n m t e k b i r k a z â y a b i l e m u ­ v a f a k a t g ö s t e r m e m e s i v e M e c l i s - i - M e b ' û s â n m d a h e r türlü a r a z i t e r k i esasını r e d ­ d e t m e s i , «93 s e f e r i » d e n i l e n f â c i a m n - m ü d h i ş akıbetinde M i d h a t v e D â m a d - M a h m u d Paşalar k a d a r E d h e m Paşa'ya d a m u a z z a m b i r m e s ' u l i y y e t hissesi yükliyen feci bir harekettir.



300



KRONOLOJİ



1877



=



1294



R u s maslahatgüzarı N e l i d o f ' u n b u gün ö ğ l e üzeri B â b - ı - Â l î ' d e H â r i c i y y e nâzın S a f v e t P a ş a ' y a t e v d i e t t i ğ i i ' l â n - ı - h a r b notası işte b u ü ç kişinin, y â n i M i d h a t , D â m a d - M a h m u d v e E d h e m P a ş a l a r ı n a f v e d i l m e z b i r i n a d v e ısrarla d e v l e t i n b a ş ı n a g e t i r d i k l e r i tarihî b i r belâ d e m e k t i r . N i l i d o f f sefaret erkâniyle beraber d e r h a l i s t a n b u l ' d a n ayrılmış ve sefârethâneden ç ı k a r k e n , M i d h a t P a ş a ' m n h a m i y y e t l e r i n e ç o k i ' t i m â d ettiği G a y r - i - M ü s l i m t e b e a mız tarafından hararetle alkışlanmıştır! Gene o gün P e t e r s b u r g ' d a k i Türk m a s l a ­ h a t g ü z a r ı T e v f i k B e y ' e de R u s h ü k ü m e t i p a s a p o r t l a r ı n ı v e r m i ş v e işte b u s u r e t l e h a r b hâli a y n i g ü n d e karşılıklı o l a r a k b a ş l a m ı ş t ı r : B u T e v f i k B e y , s o n O s m a n l ı Sadr-ı-a'zamı T e v f i k Paşa'dır. İ'lân-ı-harb gününden 1878=1295 senesi Sİ Kânunusâni 27 M u h a r r e m P e r ş e n b e g ü n ü irnzâ e d i l e n E d i r n e m ü t â r e k e s i n e k a d a r t a m 9 a y , 7 g ü n s ü r m ü ş o l a n «93 s e ­ feri» A n a d o l u ve R u m e l i cephelerinde ilkönce Türk ve ondan s o n r a d a R u s m u v a f f a k ı y y e t l e r i y l e g e ç m i ş v e n i h a y e t R u s orduları i s t a n b u l k a p u l a r ı n a d a y a n m ı ş t ı r . =



1 — Anadolu cephesi: B u cephede «Anadolu Ordûy-ı-Hümâyûnu» denilen Şark-ordusu kumandanı müşir Katırcıoğlu A h m e d M u h t a r Paşa Baş-kumandan v a z i y e t i n d e o l m a k l a beraber, B a t u m ' d a b i r k o l o r d u başında b u l u n a n müşir Derviş P a ş a ile V a n ve Bâyezid cihetlerinde b i r Kuvve-i-Muâvine fırkası toplamıya çalı­ şan E r z u r u m v a l i s i m ü ş i r K u r d - t s m a i l P a ş a m ü s t a k i l b ı r a k ı l m ı ş oldukları için, 300 k ü s u r k i l o m e t r e l i k A n a d o l u c e p h e m i z d e m a a t t e e s s ü f k u m a n d a birliği y o k t u r : îşte b u n d a n dolayı b i r aralık M u h t a r P a ş a B a t u m v e İğdır'dan t a k v i y e k u v v e t l e r i istemişse de söz geçirmiye m u v a f f a k olamamıştır! A h m e d M u h t a r Paşa'mn em­ r i n d e k i a s k e r i n m e c m û u 57,560 k i ş i d e n v e t o p m e v c u d u d a 97 d e n i b a r e t t i r ; b u a s k e r i n b i r ç o ğ u tâlimsiz R e d i f ve Müstahfızdan i b a r e t gösterilir. B a t u m v e İ ğ d ı r t a r a f l a r ı n d a k i k u v v e t l e r de h e s a b e d i l m e k şartiyle A n a d o l u c e p ­ h e s i n d e k i O s m a n l ı k u v v e t l e r i n i n m e c m û u 90 b i n k a d a r d ı r . B u n a m u k a b i l , aslen E r m e n i olan general L o r i s - M l i k o w / M e l i k o f kumandasındaki R u s ordusunun mevcudu, G a z i A h m e d M u h t a r paşa'mn «Anadolu'da R u s m u h a ­ r e b e s i » i s m i n d e k i e s e r i n e g ö r e 125,390 n e f e r l e 189 t o p t u r : B u v a z i y e t e g ö r e R u s ordusu sayıca Türk ordusunun i k i mislinden f a z l a demektir. Gene M u h t a r Paşa'ya g ö r e R u s l a r h a r b ilânına t e s a d ü f e d e n Salı g ü n ü n d e n b i r gece e v v e l birdenbire t a a r r u z a başlamışlardır. e



ilkönce E r z u r u m - K a r s arasındaki Z i v i n / Z e w i n boynunda yaptırdığı tahkimâta y e r l e ş e n M u h t a r P a ş a o r d u s u n u n e k s i k l e r i n i i k m â l e ç a l ı ş t ı ğ ı s ı r a d a 30 N i s a n = 16 Rebî'ül-âhir P a z a r t e s i günü g e n e r a l Tergoukasof kumandasındaki R u s fırkası B â y e z i d üzerine y ü r ü m ü ş v e o r a d a b u l u n a n k ü ç ü k b i r T ü r k k u v v e t i şehri d e r h a l t a h l i y e ettiği için o a k ş a m d ü ş m a n B â y e z i d ' e g i r m i ş t i r . 17 M a y ı s = 4 C u m â d a - l - ü l â P e r ş e n b e g ü n ü de A r d a h a n s u k u t e t m i ş t i r . G e n e r a l Tergoukassof Bâyezid'den sonra K a r a k i l i s e ' y e yaklaşırken M u r a d nehrine dökülen S a r y a n / Ş i r y a n ç a y ı i l e T â h i r - k ö y a r a s ı n d a k i T â h i r t e p e l e r i n d e v e M u h t a r P a ş a ' m n H a l y a z dediği m e v k i ' d e 21 H a z i r a n i = 9 C u m â d a - l - â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü P a ­ ş a ' y a m a ğ l û b o l m u ş t u r . A n a d o l u c e p h e s i n d e i l k T ü r k z a f e r i işte b u d u r . F a k a t o sırada R u s baş-kumandam M e l i k o f d a Z i v i n tahkimatına t a a r r u z e t m i ş , 25 H a z i r a n = 1 3 Cumâdâ-l-âhire p a z a r t e s i günü A h m e d M u h t a r Paşa'mn kazandığı Z i v i n h a r b i üzerine M o s k o f l a r tâkib edilip R u s topraklarına atılmış v e b u sâyede K a r s şehri de i l k m u h â s a r a d a n k u r t u l m u ş t u r . B u i k i n c i T ü r k z a f e r i üzerine L o r i s - M e likof azledilerek R u s ordusunun başına ç a r ı n k a r d e ş l e r i n d e n Gran-dük Michel N i c o l a î e v i t c h / M i ş e l N i k o l a y e v i ç t â y i n edilmiştir. G e n e o sırada F e r i k F â z ı l P a ş a k u m a n d a s ı n d a S o h u m ' a b i r f ı r k a a s k e r ç ı k a r ı l m a s ı R u s o r d u s u n u n v a z i y e t i n i b ü s b ü t ü n m ü ş k i l l e ş t i r m i ş , c e p h e d e b i r sükûn d e v r i b a ş ­ l a m ı ş , h e r i k i t a r a f d a b u d e v r i h a z ı r l ı k l a r l a g e ç i r m i ş , M u h t a r P a ş a b u s e f e r de K a r s ' ı n ş a r k m d a k i A l a c a d a ğ ' d a t a h k i m a t y a p ı p o r a y a yerleşmiştir.' Harekâtm yeniden hararetlenmesi, K a r s - E r z u r u m muvâsalasını kesmek istiyen düşmanın işgal etmiş olduğu Kızıltepe'nin 2 4 / 2 5 Ağustof: s u l h m u â h e d e s i sayılmaması, A v ­ r u p a d e v l e t l e r i n i n işe m ü d â h a l e e d e r e k t â d i l â t y a p t ı r a c a k l a r ı n d a n R u s y a ' n ı n e m i n olmasındandır. Hâriciyye n â z ı n Safvet P a ş a ' m n hıçkırıklarla ağlıyarak imzâla-



312



T O L O



I i



1878



=



1295



d r g ı D U ımıdhış m u a h e d e n i n en f e c î n u s u s i y y e t i B a l k a n l a r d a k i O s m a n h a r a z i s i n i ^ m r l e r m d e n ayrı ü ç p a r ç a y a b ö l m ü ş o l m a s ı n d a gösterilebilir. B u n u n sebebi K a r a d e n i z ' d e n A d a l a r - d e n i z i ' n e ve T r a k y a ' d a n Arnavutluğa k a d a r uzanan büyük « . B u l g a r i s t a n teşkil edilmiş o l m a s ı d ı r : O s m a n l ı h â k i m i y e t i altında b h p r S k şeklini a l a n b u b ü y ü k B u l g a r i s t a n ' a T u n a b o y l a r ı n d a n b a ş k a T r a k y a ' n m K ı r k K i n s e ^ K ı r k l a r e h ' n i de ihtivâ e d e n b i r k ı s m ı y l a bütün M a k e d o n y a d a i S edün ıştır Karadağ Sırbistan v e R u m a n y a b e y l i k l e r i b ü y ü l t ü l e r e k istiklâ H e r i d i k o l u n m u ş v e işte b u n d a n d o l a y ı T ü r k i y e ' n i n e l i n d e T r a k y a ' n ı n m ü t e b a k i kı s ı n ı l a n , S e l a n i k limanını d a ihtivâ e t m e k ü z e r e H a l k i d i k y a y a r ı m a d a " veRiayet u a h a g a r p t e Epır, T e s a l y a , A r n a v u t l u k v e m u h t a r i y e t l e i d a r e e d i l m e k o l a n T n a - H e r s e k h a v a l i s i kalmıştır: F a k a t a r a y a B u l g a r i s t a n arâz s i g r d £ uç parçanın b i r b i r i y l e i t t i s a l i y o k t u r ! M u a h e d e n i n en ağır şartlarından h w T n a r b t a z m i n a t ı n a âid o l a n 19 u n c u m a d d e d i r : B i r m i l y a r "dört ^ T m ü y o f r 2 v t r * » ? , ^ ^ ? t a z m i n â t m T ü r k i y e için t e ' d i d e h ^ S • T 7 ° f e s i n d e Ş i m a l î - D o b r u c a i l e Tuna a e K a s m a a k ı adaların v e A n a d o l u c e p h e s i n d e de B a t u m , K a r s A r d a h a n v e R â v t t e



a



0



Î



&



C



&



m



g



d



a



l



t



l



m



n



m



d



b



l



a



y



U



İ



l



M



B



a



l



b



U



k



a



m



Ü



d



n



n



i



n



R



U



S



y



a



y



a



t



A



a



6



r



s



k



h



T



U



r



k



f



t



c



r



k



l



a



r



l



m



a



t



n



Z



İ



İ



e



R



u



y



f



l



a



e



M



S



n



a



S



İ



a



b



r



t a



u



l



ihtilâlcinin h a y a t ı n a sığmıyan



mal



«Ayastefanos



^



olan ^



bu



müdhiş



^ebbusten



^



^



J



^



^



^maksadı, B



u



İkrini



" T k a b " \ — ğ i S n a T r e S ü İ T lüzum gördüğünS u l t a n H a m ı d ' e k a b u l e t a ı e m e c u g ı iç yıllarca nesriyâtta b u l u n ­ dan bahsedilir : «Yem-Osmanlılar» J — ^ ' ^ î S n İ ^ s a h a M â b e y n müşiri d u k t a n ve nihayet ^ ^ ^ ^ Z l^^^ t u h a f b i r tesadüf I L f S k ^ S ^ n i d ^ Y ı l d ı z ' d a n bölüklerle a s k e r ve tersâneden filik * l a r s e v k e t t i r e n S a i d P a ş a i d a r e etmiştir. H



n



l



e



U



t



a



e



Büyük



W



S d e T î f T T l ı ' " ™ ^ n c l ı r . M u a h e d e n i n 25 i n c i n İ d ¬ İ tî İ , . ? f r a f m d a n t a h l i y e s i n e âittir • O n u n " c i n k a t ı s u l h m u a h e d e s i n i n a k d i n d e n i t i b a r e n üç a y mühlet tâyin edilmişti" Av.s •tefanos m u k a d d i m â t - ı - s ü l h i y v e s i n i tâdil e d e n B e r l i n „a^ * . .? - — y " s e n e v u k u â t m m «13 T e m m u z l f ı k r a s m a b a k ı n ı z ^ ^ ^ " V



rettir-



dalaşma



313



TARİHÎ



n



Z " . . ' b a s m ı ş , buna mukabü f a l yekûnun r an b i r m i l y a r y u z m i l y o n r u b l e t e n z i l e d i l m i ş v e işte b u s u r e t l e b o r Ü y u z on m i l y o n r u b l e y e i n m i ş t i r : R u s b a ş - k u m a n d a n m m d i k t e ettirdiği b u a ^ î v e ' s S n b V y ' Uyanan Rus ordusunun istediği ° L d a a



OSMANLI



1295



u



d



e



m



U



a



h



e



d



6



S



a u m



t l r



A



1



a



e



ı-âtma g ö r e  l i Suâvi, S u l t a n M u r a d ' ı n k o l u n d a n t u t u p : » ^ ^ v . TrfPTidim srel b i z i M o s k o f l a r d a n halâs e t ! Beşiktaş muhafız. H a s a n Paşa



Z d ^ r f t e ^ r i dalan



e l i n d e k i sopayı



_ Suavı n m



s



a



nur v a k a d a



23 kışı o ı u p



xo K I Ş I ^



'



Hamid



Cumalık



üniformasını



İS Nİsan - 15 Bebi'ÜI-âhir. Perşenbe: Ahmed Vefik Pasa'nm azliyle Rusumat-emıni Mehmet Sâdık Pasa'nm «R îs-i Meclis-i Vükelâ = £ İ vekil» ünvâniyle sadâreti. e



lİf™ f» ' narak Sultan M



„ ' ^tanbul'daki Rumeli muhacirlerini k u ' L H a m i d ' i g û y â h a l ' e d e c e e i h w i r , n r i o ıv • , .f «mlaP a ş a ' m n b u i l k sadâreti Mf s e n e n l n İ T u b a İ 1,1 ^ ' v e r i l m i ş olmasıdır: ren 2 ay, 9 gün sürmüştür) ' ~ ' gününden i t i b a A



h



m



e



d



V



e



f



İ



k



P



a



Ş



a



m



n



n



C



*****



P



a



z



a



r



t



e



s



J



I



l



e



n



m



ı



.... J ° . »»nâda -l-ûlâ. Pazartesi, Ezânî saat 5 = Zevâîî 1> •».> u n v a n ı k a l d ^ î m S v e Mütercfm P a ş a « S a d r - ı - a ' z a m » ünvâniyle iş b a ş m a g e ç m i ş t i r ) .



4 Haziran == 3 Cumâda-l-âhire, Salı: Rusya'ya karşı Türk-İngiliz ittifakı ve Kıbrıs muahedesi. i Y u k a r d a b u senenin «3 M a r t » fıkrasında g ö r d ü ğ ü m ü z «Ayastefanos m^addimât x sÎlhivves r mucibince teşkil edilecek büyük Bulgaristan'ın Adalar-deS S ^ n T S d e m Z h a k i k a t t i Rusya'nın A k d e n i z ' e çıkması d e m e k t i r : Dıger B a i k a n d e v l e t l e r i n i n R u s y a sâyesinde genişleyip Railerine da bütün Balkanları R u s nüfuzuna s o k a n b i r vazıyettir ve b u ^ ^ ^ * ^ beasî b u l u n a n v e b i l h a s s a B o s n a - H e r s e ğ ' e . g ö z d i k m i ş o l a n A v u s t u r y a y ı t e l a ş a d



r



I



s



U



314



K R O N O L O J İ



1878



. = 1295



düşürmüştür, işte b u n d a n dolayı L o n d r a ve V i y a n a hükümetlerinin tesebbüsiyle 1856 P a r i s m u a h e d e s i n d e i m z â l a r ı b u l u n a n d e v l e t l e r i n A y a s t e f a n o s mukaddimâtı y e r m e k a f i b i r s u l h m u â h e d e s i t a n z i m e t m e k üzere A l m a n y a h ü k ü m e t i n i n d a v e ­ tiyle B e r l i n ' d e b i r k o n g r e a k d e t m e l e r i n e k a r a r verilmiş ve b u k a r a r Bâb-ı-Ali'ye de t e b l i ğ o l u n m u ş t u r . Ayastefanos mukarrerâtını tâdil e t t i r e b i l m e k için B e r l i n kongresine fevkalâde bir e h e m m i y e t v e r e n v e b u h u s u s t a R u s y a ' y a k a r ş ı G a r p d e v l e t l e r i n d e n v e b i l h a s s a ingiltere'den istifâde e t m e k i s t i y e n Sultan Hamid'in b u sırada büvük bir siyası f a a l i y e t g ö s t e r d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . F ı r s a t t a n istifâde e t m e k i s t i y e n İ n g i l ­ t e r e ' n i n Kıbrıs m e s e l e s i n i o r t a y a a t m a s ı işte b u B e r l i n hazırlıkları e s n â s m d a d ı r • K ı b r ı s adasını Osmanlı h â k i m i y y e t i altında k a l m a k s a r t i y l e işgal e t m e k istiyen ingiltere, buna mukabil kongrede Ayastefanos mukârrerâtınm tâdilini der-uhde e t m i ş t i r : I s a n b u l ' d a y a p ı l a n g i z l i m ü z â k e r e l e r d e İngiliz elçisi R u m e l i cihetine a i t tâdılât h a k k ı n d a s ö z v e r m e k l e b e r a b e r , R u s y a ' n ı n t a z m i n â t a m u k a b i l elinde tuttuğu B a t u m , K a r s ve A r d a h a n sancaklarını iâde e t m i y e c e ğ i n d e n ve hattâ Ş a r k î - A n a d o l u ' n u n b a ş k a taraf l arı n a d a t e c â v ü z e d e c e ğ i n d e n b a h s e t m i ş v e ö y l e b i r i h t i m â l e k a r ş ı İngiltere'nin T ü r k i y e i l e t e d â f ü î b i r i t t i f a k a k d i n e ' h a z ı r o l ­ d u ğ u n u b i l d i r m i ş t i r : K ı b r ı s ' ı n işgali, z a h i r e n işte b ö y l e b i r i t t i f a k m u c i b i n c e İ n ­ g i l t e r e ' n i n R u s y a ' y a k a r ş ı e l i n d e bir ü s s ü l h a r e k e bulundurmak istemesindendrr H a k i k a t t e ise Şarkî-Akdeniz, Süveyş ve H i n t yollarının emniyeti b a k « n K ı b r ı s a d a s ı m n İngiltere n a z a r m d a k i f e v k a l â d e e h e m m i y e t i e n m ü h i m s e n e p t f r H a r ı ç ı y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a bâzı i t i r a z l a r d a b u l u n m u ş s a d a , M a h m u d CeTâlüddS P a ş a ' m n « M i r ' â t - ı H a k i k a t » i „ e g ö r e İ n g i l t e r e s e f i r i n i n ' ş u şiddetli t e h d i S y l e ÎÎrşılaşınca d e r h a l i m z â y a m e c b u r o l m u ş t u r : E ğ e r D e v l e t - i - A l i y y e şu k a r a r a m u h a l e f e t e y l e r ise kongrede nıukarrerât-ı s u î h ı y y e y ı tâdile i n g i l i z m u r a h h a s l a r ı n ı n ç a l ı ş m a y a c a k l a r ı söyle dursun S i tere devleti donanması k u v v e t i y l e c e b r e n Kıbrıs'ı istilâ edeceği dahî b i I i n m e S S e f ı r m s a r a y d a d a böyle sözler s ö y l e d i ğ i n d e n b a h s e d i l i r . B u v a z i y e t e g ö r e z a ¬ vallı K ı b r ı s , A y a s t e f a n o s m u k a d d i m â t m ı n tâdiline k u r b a n gitmiş d e m e k t i r i s t a n b u l ' d a T ü r k i y e n â m ı n a H â r i c i y y e n â z ı n S a f v e t P a ş a v e İngiltere n â m ı n a d a b u y u k - e l ç i H e n r y L a y a r d t a r a f ı n d a n i m z â l a n a n m u a h e d e i k i maddeliktir B l r i n c t m a d d e y e g o r e R u s y a B a t u m , K a r s v e A r d a h a n ' ı iâde e t m e d i k t e n b a ş k a A n a d o l u ' n u n d ı g e r k ı s ı m l a r ı n a d a t e c â v ü z ettiği t a k d i r d e i n g i l t e r e d e v l e t i T ü r k M ü d â ­ faasına s i l a h k u v v e t l e r i y l e yardım edecek ve b u n a m u k a b i l T ü r k i y e de S a r k v i l a y e t l e r i n d e ıslâhât y a p a c a ğ ı m i n g i l t e r e ' y e v a ' d e t t i k t e n başka Kıbrıs adasın! d a A n a d o l u m ü d â f a a s ı n a âit taahhütlerin ifâsını t e ' m i n i ç i n İngiliz i s g a i n e b ı r a k a ­ c a k t ı r . I k m c ı m a d d e t a s d i k n a m e l e r i n b i r a y içinde t e a t i s i n e a i t t i r S m S n m ' - y a ' y ı yalnız İ T



İT'Sr



1 S Î â h â t



İ S t 6 m e S İ



E



r



m



e



n



İ



m



e



S



e



İ



6



S



İ



n



d



e



R



maariften î r ^ S / ^ t ^ , S°™ * a d a v â r i d â t m m m a s a r i f t e n a r t a n f a z l a kısmı Türkiye'ye âid o l a c a k ve R u s y a K a r s vesair s a n c a k l a n T ü r k i y e ' y e iâde e t t i ğ i t a k d i r d e i n g i l t e r e de K ı b r ı s ' ı t a h l i y e edecekti ikinci s e l i m d e v r i n d e 1 sene, 2 a y , 17 g ü n s ü r e n K ı b r ı s f e t h i 1 5 n = 9 7 9 s e n e s i 15 E y l u l = 2 4 Rebî'ül-âhir C u m a r t e s i g ü n ü i k m â l edilmiş o l d u ğ u n a g ö r e bu ^ T u r k adası o t a r i h t e n işte b u m u a h e d e t a r i h i n e k a d a r t a m 3 0 6 sene 8 a y 1 9 g ü n İ



JS^^r*""^-



m



z



â



l



a



n



a



n



b



i



r



h a r b i n e k a d a r i n g i l i z işgaline r a ğ m e n hukukî m â h i y e t t e k ı m ı y y e t h a k k ı t a r h a m i y l e lâfzî v e i t i b a r î d i r ) . M u â h e d e



t a r i W n d e n



* 36 sene 1 9 1 4



^d a"h a 2 süren * - hâ E &



"



4 Haziran = 3 Cunıâda-1-âhire, Sah: Mütercİm-Rüşdi Pasa'nm azliyle Harıçıyye nâzın Mehmet Es'ad Safvet Paşa'mn sadâreti. ( A z l i n sebebi, Mütercim'in S e r - a s k e r Dâmad-Mahmud Paşa i l e i t t i f a k edin ve « a n d R e ş a d E f e n d i ' y i iclâsa k a r a r verdiği hakkında b i r t a k ı m h a b e İ e r v e r i i m t olmasıdır : Sadâret müddeti b u s e n e n i n 28 M a y y ı s c = 26 C u S S u T S î



1878



=



gününden faza



1295



OSMANLI



i t i b a r e n 7 gündür.



Halefi



315



TARİHİ Safvet



Paşa



Hâriciyye



nazırlığını



da



muhâ-



etmiştir).



13 Temmuz = 13 Receb, Cumartesi: Berlin-muâhedesinin imzâsı. (Ayastefanos «Mukaddimât-ı-Sulhiyye»sini tâdil eden b u meşhur muahedenin sebeb o l a n v a z i y e t için y u k a r d a k i « 4 H a z i r a n » fıkralarının birincisine bakîİz I l m a n y a , A v u s t u r y a , ingiltere, F r a n s a , i t a l y a ve R u s y a devletleri B e r Tn k o n g r e s m e B a ş v e k i l l e r i n i v e y a h u t H â r i c i y y e nazırlarını v e aynı zamanda B e r h n bÇük-elçilerini m e ' m u r e t t i k l e r i halde, Türkiye büyük b i r h a t a ışlıyerek h ı r i s ü y a n l ı ğ m d a n d o l a y ı h ü s n - i - t e ' s i r eder z a n n i y l e N â f i a nazırı A l e k s a n d r K a -



İİdmÎ



^f^^^JZ



r a S S ^ t M o d o r y W ile A l m a n le'v'i d T S S l e m e ş h u r M e h m e d A l i P a ş a ' y ı g ö n d e r m i ş v e B e r i m s e f i r i S a d u l l a h B e y i de b u n l a r S ^ a b e r murahhas tâyin etmiştir: H a l b u k i M a h m u d Celâluddm Paşa'mn M Î ' â S H a k i k a t i n d e söylediği g i b i K a r a t o d o r i ' n i n Hıristiyanlığı h o ş a gitme­ d i e n b a ş k a m ü h t e d i M e h m e d A l i ' n i n d ö n m e l i ğ i de « I ' t i b a r d a n s u k u t u n a » s e b e b 0 muştur' M e h m e d A l i ' n i n n e k a d a r sû'-i-te'sir ettiğini J o n q u i e r e de a n atır : B^rceselerde B i s m a r c k b u A l m a n dönmesini i s t i h f a f b i l e e t m i ş v e h a t t a b i r c e T s e d e t e r s l e y i p s u s t u r m u ş o l d u ğ u için M e h m e d A l i b i r ç o k c e l s e l e r e i ş t i r a k e a î n e m i s t i r . S e r h a l d e b u itibarsız a d a m l a r ı n y e r i n e S a d r - ı - a ' z a m v e H a r ı ç ı y y e S " Î f v e t P a ş a i l e bütün dünyanın hürmet v e t e b c i l ettiği P l e v n e müdafii . G a z i - O s m a n P a ş a m e r h u m u n gönderilmemiş olması afvedılmez b i r hatadır. A l m a n b a s - v e k i l i prens B i s m a r c k ' m riyâsetinde t o p l a n a n B e r l i n kongresi i l k iç­ t i m â i m 13 H a z i r a n = 1 2 C u m â d a - L â h i r e P e r ş e n b e g ü n ü a k d e t m i ş o l d u ğ u n a gore, m u â h e d e n i n i m z â t a r i h i n e k a d a r 31 g ü n s ü r m ü ş v e b u m ü d d e t içinde yırını celse akdedilmiştir. 64 m a d d e d e n m ü r e k k e b o l a n B e r l i n m u a h e d e s i n i n b a ş l ı c a esasları s ö y l e sıralanabilir : 1 - A y a s t e f a n o s ' d a B u l g a r i s t a n ' a verilmiş o l a n M a k e d o n y a T ü r k i y e ' y e iâ



i Paşaların ihtivâten içerden k i l i t l e d i k l e r i k a p u l a r kırılarak M i d h a t Paşa'mn o d a „ ,' w. z a b i t t e b i r ç a v u ş v e altı n e f e r , D â m â d - M a h m u d P a ş a ' m n o d a s ı n a d a ıkı "âbitle i k i çavuş ve y e d i n e f e r saldırmış, hiç b i r m u k a v e m e t göstermediğinden b a h ­ sedilen M i d h a t Pasa'yı E d i r n e l i B e r b e r İsmail i s m i n d e b i r n e f e r eliyle b o ğ u p k o l a y ­ c a W m b i t i r m i s s e ' d e g ü c l ü - k u v v e t l i b i r z â t o l a n D â m a d - M a h m u d P a ş a kaatillerını h i - h a y l i u ğ r a ş t ı r m ı ş v e n i h a y e t b o y n u n a b i r y a ğ l ı i p a t ı l a r a k k â r ı i t m a m edıl„ . o . ' d e r h a l kışla hastahânesinin yanındaki «mağsel» e nakledilen ce­ nazeler - ü n doğmadan evvel k a l e duvarı hâricindeki m e t r u k k a b r i s t a n a g ö t ü ­ r ü l ü p g ö m ü l m ü ş , i l k ö n c e ü z e r l e r i n e b i r e r t a ş d i k i l m i ş s e de b i r m ü d d e t sonra H i c a z valisi elan A h m e d Râtib Paşa'mn emriyle b u mezarlar t a m a m i y l e belirsiz b i r hâîp P - e t i r i l m i s t i r . S o n r a l a r ı M i d h a t P a ş a ' y a i z â f e edilmiş m e z a r l a r şüphelidir. B u m ü n â s e b e t l e y a z ı l a n tıbbî r a p o r l a r d a M i d h a t p a ş a b i r a z e v v e l geçirdiği şir­ p e n ç e d e n hâsıl o l a n z a ' f - ı - u m u m î i l e h ı y a r c ı k t a n v e D â m â d - M a h m u d Paşa da .Hummây-ı-tifoidî» den ayrı ayrı t a r i h l e r d e ölmüş g i b i gösterilmiştir. Y u k a r d a ' 1 8 8 1 = 1 2 9 8 v u k u â t ı m n «27- H a z i r a n » f ı k r a s ı n d a g ö r d ü ğ ü m ü z Y ı l d ı z f e v ­ k a l â d e m a h k e m e s i n i n 29 H a z i r a n = 1 Ş a ' b a n Ç a r ş a n b a g ü n ü v e r m i ş o l d u ğ u i d a m m



1



T



İ



n



r



p



e c e



;



326



KRONOLOJİ



1884 =



1301



hukmu Sultan H a m i d t a r a f ı n d a n m ü e b b e d k ü r e ğ e t a h v i l edilmiş o l d u ğ u h a l d e A ™ ™ ' ^ g « n s o n r a işlenen b u s e n i c i n a y e t i k i n c i Abdulhamıd devrinin en k a r a lekesidir. F a k a t acabâ b u leke doğrudan doğruva p a d i ş a h a mı, y o k s a d e v r i n e ve a d a m l a r ı n a m ı a i t t i r ? " İ b n - ü l - E m i n M a h m u d K e m a l ' i n Yıldız e v r a k ı içinde b u l u p «Son Sadı—a'zam " ". f e s i n d e s u r e t i n i n eşret t i ği b i r t e l g r a f m ü s v e d d e s i i y i ' t e d k i k edilmediği t a k d i r d e S u l t a n H a m i d ' i n a l e y h i n e b i r v e s i k a sayılabilir: - H i c a z v a h ve kumandanı O s m a n Paşa'ya h i t a b e n yazılan bu t e l g r a f t a M i d h a t ve M a h m u d P a ş a l a r i n g i l i z l e r t a r a f ı n d a n k a ç ı r ı l m r y a t e ş e b b ü s edildiği takdirde vurulmaları e m r e d ı l m e k t e d ı r T e l g r a f ı n altındaki R û m î 25 Ş u b a t 1299 t a r i h i Milâdî v e H i c r î t a k v i m l e r d e 1883=1300 senesi 9 M a r t = 2 9 Rebî'ül-âhir Cuma gününe m ü s â d i " ı B u h e s a b a g o r e o t e l g r a f Tâif c i n a y e t i n d e n t a m 1 sene, 1 a v , 29 g ü n e v v e l y a z ı l ­ m ı ş o e m e k t ı r v e zâten p a ş a l a r ı n z i n d a n d a b o ğ u l m a l a r ı için değil, k a c m ı y a t e ­ şebbüs e t t i k l e r i t a k d i r d e v u r u l m a l a r ı için y a z ı l m ı ş t ı r ; işte b u n d a n d o i a y ı Tâ'f f a c i a s ı n ı n o t e h g r a f l a hiç b i r a l â k a s ı y o k t u r . B u n a m u k a b i l , pâdişâhın c i n â v e t t e n h a b e r d a r o l m a d ı ğ ı n ı g ö s t e r e n b i r i k i v e s i k a d a vardır. S a d r a z a m Said'pasa « H a t ı r a t » m m b ı r m c ı c i l d i n i n 154 üncü s a h i f e s i n d e s u f ı k r a y a t e s a d ü f e d i l i r • t e . l H ^ T " dördüncü günü Mâbeyn Bas-kitâbetinden b i r tezkireh u s u s ı y y e alındı. M e â l i n d e Midhat P a ş a ' m n irtihâli s â y i ' olduğundan t a h k i k a t icrası lüzumu b e y â n o l u n u y o r d u . M ü ş a r ü n i l e y h i n 25 N i s a n t n e 300 [Rumi t a r i h i n d e v e f a t ettiğine dâir H i c a z v i l â y e t i n d e n D â h i l i y y e N e z â r e i ™ ge­ len telgraf Nezâret-i müşârünileyhâdan bâ-tezkire g ö n d e r i l m e c e arzomndu E g e r S u l t a n H a m i d Tâif fâciasmın mürettibi o l s a y o ı f h e r h a l f v a k a n m v u k u u r d a n uç g u n s o n r a Sadr-ı-a'zama b i r «Tezkire-i hususiyye,, yazdırıp " k p t i c r a s ı » nı e m r e t m e m e s i lâzımgelirdi. E f k â r - ı - u m u m i y y e y 7 iğfal iç n S Mr t e z k i r e yazılmış olması da k a b i l değildir: Çünkü b u tezkire o z a m a n Mahrem t u t u l m u ş ve y a l n ı z H i c a z v a l i s i n i n t e l g r a f ı neşredilmiştir. H a t t â pâdişâh " a s a a m olumuııe i n a n m a y ı n k a ç t ı k l a r ı n a h ü k m e t t i ğ i için H i c a z vilâyetine de a y r ı c a t



l a



> > m



3



9



a



r



2



U



l



n c



İ



n



i



e



n



t



a



m



2



s e n e



1 0



a



7



s a h i



U



5



d



S e n 6 S



1



İ



R



e



c



e



W



n



İ



n



o



n








Feyzi



Paşa



Mehmet Selim



Paşa



Paşa. devrinde



—



"Fifârî/Hâin



Bak.: Ahmed..



Hakkı " Ş o f ö r İsmail" — (MabramT Şevket P a ş a ' n m vurulduğu oto­ mobilin şoförü) 403



istikbalinde isi)



bulunan



Belediye



re­



378



Hakkı B e y "İsmail-—" (İkinci meş­ rutiyetteki A r n a v u t l u k ısyâmnda yaralanan



İpek



mutasarrıfı)



Hakkı E f e n d i "Çerkez—" Şevket Paşa v a k ' a s m d a



(Üçüncü -



Mehmet.



Hakkı B e y " İ s m a i l — " (Sultan J-Lv m i d Selâniğ'e sevkedildiği z a m a n ,



Hâdi Paşa " B i r i n c i - f e r i k — " (İkinci meşrutiyyet d e v r i n â z ı r l a n n d a n :



Efendi "Mehmed—"



Bak.:



H â f ı z Paşa (Üçüncü Niş v a l i s i )



Hadîce " H a z r e H — " (Velinimetimiz Peygamberimiz Efendimiz Haz­ retlerinin i l k refîka-i mukadde-



Hafîd



Bak.:



Hâfız-Mehmet Paşa — Bak.: Meh­ met P a ş a " H â f ı z — " .



M e h m e t Paşa " H a c ı Y e ğ e n — " . Hacı-Yusuf Ağa — B a k . : Y u s u f Ağa "Hacir-".



e



B a k . : Kâmil



Hâfıs-Mehmet Eşref E f e n d i — B a k . : Eşref E f e n d i " H a c ı H â f ı z - M e h ­ met—".



H a c r S â l i h P a ş a — B a k . : Sâlih P a ­ şa " H a c ı — " . Hacı Yeğen-Mehmet Paşa — Bak.:



S v r e s muahedesini lerdendir)



"Hâfız--



B a k . : İsa A ğ a " H â ­



Hâfız-Kâmil E f e n d i — Efendi "Hâfız—".



B a k . : Sâib E¬



rnacı ' H a s a n P a ş a ' n m k a r ı s ı )



Efendi



Efendi



Hâfız-İsmail Paşa — B a k . : İsmail' Paşa "Bostancı-başı H â f ı z — " .



B a k . : Râşid P a ­



Hacı-Sâib' E f e n d i — fendi "Hacı—".



Hayrullâh



Hâfız-îsâ Ağa — fız—".



E¬



H a c ı - Ö m e r A ğ a — B a k . : Ömer "Kara-Osman-oğlu Hacı—".



B a k . : Hakkı P a ­



B a k . : Hayrullâh Hasan—".



Hacı-Mustafa Paşa — B a k . : M u s t a ­ f a Paşa " H a c ı — " . Bak.: Nuri



Bak.: Ahmed.



Hâns-Derviş Vahdeti — B a k . : D e r ­ viş V a h d e t i " K ı b r ı s l ı Hâfız—".



H a c r M u s t a f a - K a p d a n — B a k . : Mus¬ tafa-Kapdan "Hacı—".



Efendi — "Hacı—".



Efendi — "Hafız—".



Hâfız-Ahmed Paşa " K ö p r ü l ü - z â d e — " B a k . : A h m e d Paşa "Köprülü-zâ­



Hacı-Mîr-zâde Hacı-Mustafa Ağa — Bak.: Mustafa Ağa "HacrMîfzâde H a c ı — " .



HacrNuri fendi



şayia



Hâfız—".



îîâfız-Ahmed Lûtıi Efendi — B a k . : : Lfıtfi E f e n d i " H â f ı z Ahmed—".



"Hacı—".



Hacı Mîr-Üveys — B a k : Üveys " H a ­ cı M î r — " .



Hacı-Mustafa Ağa — Ağa "Hacı—".



"Hacı



382:



(Mahmud idâm edi­



404*



lenlerden) H a k k ı P a ş a ( İ k i n c i Abdülh'amid d e v ­ rindeki Yunan harbîne iştirak eden



fırka



kumandanlarından)



340r



498



K R O N O L O J İ



ENDEKSLER



harbinde Üçüncü Hakkı



"Kafkas ordu



Reşad



zamlarından) Hakkı



cihan



rakki



met



(Birin­



Halil



—



Harbiye



Bak.: Meh­



leyman



Bak.:



(İkinci lâde



Sü­



Halil Hamid



Mahmud



nüfûziyle



Nişancı)



102



Halet Paşa " M e h m e t — " ve Sultan H a m i d



106



-



(Sultan



Aziz



devirleri



vü­



108



Ferid Halil



Cemâlüddin



— Bak.;



Halil



Efendi



Mustafa



"Yusuf-zâde/Hâlid-Efendi-zâde Mehmet—". H â l i d Hurşid B e y — Bey Halil



Bak.:



mud



"Hâlid—".



"Patrona—"



mâd-İbrahim



(Nevşehirli Paşa'nm



vurularak müdâfii)



hamlelerine



karşı



yapılan



irtica



hareketinin



başına



geçen



Arna­



mid



vut



dellâğı)



hamam



Ağa



"Haseki—"



firn'in çı -Halil



hal'iyle



vak'asmm



car



tabyası



Ağa



18,



neticelenen i l k şehidi



Kavala'dan



mensub



Ağa



"Koşancah



Selim



devrinde



navut



segbanlarınîn



ziz'in



olan M a ­ gg



hal'inde



83



r o l oynıyan



Bey



larından:



Meclis-i-Meb'ûsân



l i ğ i n d e de b u l u n m u ş t u r ; basında



Hâzır­



"Şişman-Halil



halk



Bey"



reis­ ara­ deni-



ve



Aziz,



(Sultan



Paşa



Mehmed



(Mısır



meşrutiyyet



5



8



nm



Said



babası)



Eâlisâ Efendi —



358



de­



Mâ-



sadr-ı-



Halim



Paşa'­



B a k . : Osman



Efendi



devrinde



çıkarılan



İngiliz



Bk. :



den) yaeıyan



devrindeki



376



kimseleri



Yunan



öldürmüş



"Tevkiî devri



—"



280



-



282



Girit



âsilerine



ka­



eden " A r k a d i " i s m i n d e k i vapumnu



zabtetmiş



"İzzüddin"



olmak­



gemisinin



süvarisi)



210 (Komik'i



"Komik—"



Fehmi



aktör)



348



B a k . : F e h m i Bey



Efendi



Aziz



"Akşehirli—"



devri



Şeyh-ül-IS"



Pâdişâhın



hocası¬



204,



217, 254,



255



F e r i d Bey — B a k . : F e r i d B e y Hasan—"



Haynıllâh



Hayruttâh



Efendi



Efendi



—



Bak.:



"Hâfız-Hasan



îj



Hasan



İzzet



kamış ruf



(Enver'in



Paşa



taarruzuna



rak muhalefet



(ܬ



için



yiğit zâbit)



Aziz



"Doktor



vezir-i-a'­



bâzı



olduğu



"Hasan—".



Hasan



"Hamparsom—"'



Hâriciyye diğer



"Sultan



Efendi



Hasan



Bo-



Paşa ser-as-



"Gamsız—



mâruf



134, 135



Paşa



ve



Paşalarla



edilen



Bey



Mu­



Midhat



Avni



Râşid



ı r



Lübnan



Üçüncü



çok



Sarı­



haklı



ola­



etmiş o l m a k l a



mâ­



ordu



kumandanı)



422, 428 "



41 devri



"Gabriel—"



(ܬ 42,



(Fransa



Ahmed



v a l i s i ve İran



si s e r a s k e r i ) -



Hasan 334



(istanbul'un;



(Üçüncü



Paşa



de Bağdad 43



Hâ­



nâzırlarmdan) "Général—"



Hasan



vezir-i-a'­



zamlarmdan) riciyye



Hüseyn



d )



gösterilenler­ Bak.:



için



lâmlarından:



(Sul­



.



18i (Beşinci



S u l t a n A z i z ' i n inti­



almak



(Sultan



Efendi



vak'ası"



k o n a ğ ı n ı t e k başına b a s ı p



Hasan



Dede-Efendi



"Şeyh—"



mes'ul



çüncü M u s t a f a



Harington



devrinde



şehîr" denilen



423



(Sultan Me- .



"Kuleli



Haşan F e h m i Bey —



B a k . : Seymonr



8§



Bey " Ç e r k e z — "



Hasan



kahraman



cephe­



H a m z e Mâhir Paşa " S i l â h d a r — "



Hâlisâ



devrindeki



Hasan



"Hammâmî'zâde—" Ehu-Neked



Rusçuk



muhbirlerinden)



la



(Birinci



İsmaikDede



(Alemdar-Musbabası:



Ağa " K o l a ğ a s ı — "



çakçılık



kuvvetleri­



ismail



Mecid



Paşa'nm



-Hasan



Hamilton—". Bak.:



"Hacı—"



Ağa



i'dâm



zamlarmdan)



Abdülhamid



Ders-vekillerinden)



"



Çanakkale



muhtereile H a z -



r e t - i A l i ' n i n oğlu H a z r e t - i Hasan) 4 3 2 Hasan



ker



"Hâmid-zâde—"



Seymour —



Hanotaux (İkinci



Efendi—



Efendimiz



Kerîme"!



H a z r e t - i Fâtıma



nâzın



Hâmid.



Général İ a n —



çüncü M u s t a f a



Efendi. Hâlis-



Ab­



kumandanı)



Hamilton



meleri



devrinde



Efendi



H a m z e Hâmid



207, 2 7 1 , 4 0 6



7



(Türk-ocakla-



H a m p a r s o m Boyacıyan —



ve i ¬



4



387



buhranında 280



devri



nin



"Hâs-ağası—".



Hazretlerinin



rad



"Bostancrbaşı



Bey



harbinde



tan



Kavalalıoğlu



Paşa



Ağa



kamını



Bak.: Abdullah/



Abdullah



"



cihan



Hammûd



217



valisi



A l i Paşa'nm



(İkinci



B a k . : Abdülhak



Hâmid —



—



Hâriciyye



Aziz'in



Aziz



sadr-ı-a'zamlafın-



Paşa —



Hammâmî-zâde



Sul­



Sultan H a m i d



vüzerâsmdan:



a'zamlarmdan



zâbit2



(İttihad-ve-Terakki



Murad



kinci



A -



ler'den)



(Sultan



Paşa



H»lvmi Efendi Halim



Ar­



(Sultan



Me"



beyn baş-kâtiplerinden)



reisi)



"Yüzbaşı—"



Sultan



376



308, 309



Deli—" Hamdullah Sııbhi



"S'ir



Deryâ-kapdanlarin-



ve A d l i y e nâzırlıkları vardır)



(üçüncü



Belgrad'daki



ve



devri



Hamdullah



sine 335,



Mehmet—"



134,



virleri



as­ g|



—"



Abdülha­



dan) tan



gider­



Arnavut



Mahmud



devirleri



H a l i l Şerif



(Âsi



gençli­



Mısır'a



olduğu



sergerdesi)



Ağa



(İkinci cid



"Ahmed—"



Paşa



dülhamid



Hamilton 100



Paşa " D â m a d



Halil Rif'at



i s m i y l e de anılır)



468 B a k . : Mus­



(Peygamberimiz



cid



-



2



Abdullâh



olan



sadr-ı-a'zamlarmdan)



sarıklı



(Sultan



tafa



Hasan



ve Sultan H a m i d devirleri müşir­



Hâmid-zâde



344



Kabak­



Ali



devri



51



Mah­



şehid



(İkinci



Paşa



11



kalesinin



35



zabiti)



kerinin Halil



21 Se-'



"Hüseyn-Ağa-zâde—"



ğinde ken



20,



(Üçüncü



Mısır valisi Mehmed



Halil



alnından kahraman Halil Rif'at



Halil



Halil



Dâ-



teceddüd



(İkinci



Rusçuk



İkin­



"Elmalık



kuvvetle­



yeniçerilerindendir)



rı r e i s i )



47", 5 0 ,



devrinde



devrinin



İngiliz



Hâs-ağası M u s t a f a A ğ a —



tafa



âit f e t v â n ı n i l k



meşrutiyyet



Hamdullah



vezir-i-a'zamla­



H a l i l Paşa " İ z m i t l i — "



Hurşid



Ted10,



devri



372



(Sultan



dan)



(Üçüncü



rmdan)



Mart



müsveddesini y a z a n m e b ' u s :



Hamdi



sukutuna



"İvaz-zâde—"



Paşa



— "



Hamdı Paşa " A h m e d — "



Ahmed



sebeb o l m u ş t u r )



Efen­



Cemâlüddin



Belgrad'm



hal'ine



Hamdi-Hoca"



346



vezir-i-a'zamlarmdan:



Hamid'in



64



A v l o n y alı



(Üçüncü



"Küçük



Efendi



(31



ele-başılarmdan)



lerinden)



dâmâdı)



Paşa " H a c ı — "



bir'sizliğiyle



281



Hâlid-Efendi-zâde



Paşa'nm



"Arnavut—"



meb'uslarmdandır :



devri



meb'-



devrinde



kumandanı)



Hasan 310



Hamdi-Çavuş,



ci



ser-yâver-



Abdülhamid



Meelis-i-Meb'-



62,



254 (İkinci



Paşa



devri



kelâsından)



Abdülha-



Aziz'in



s adr-1 - a'zamların d a n



Tevkiî/



- 104,



455



vezir-i-a'zamlarindan)



(Sultan



Paşa



Halil



fevka­



meşhur



babası)



387 (ilk



Efendi



uslarmdan)



Hamdi



lerinden)



"Tatar—"



devrinde



devri



müessisi)



işgali ri



(Türk-ocaklarmm



Bey



askerî ı s y â n ı n ı n



devri sa-



(Birinci



Paşa



280



Gazi-Ahmed



Paşa'nm



Turgud



ûsanda E r z u r u m ' u n e r m e n i



Hacı—"



Reşad



Hâlis



Hamazasp



u¬



2 5 8 , 260,



"Katırcı-oğln



Muhtar



Halil



(Sul­



edilen



Fetvâ-emîni)



Efendi



mid



Bey "Halebli—".



H â î e t Mehmet S a i d E f e n d i



rivayet



dı-ı-a'zamlarmdan



Paşa " H a l e b l i — " . Bey —



aldıkları



(Beşinci M e h m e t



454 452



Paşa



Kara—"



A z i z ' i n h a l ' i n e âit f e t v â y ı k a ­



lemâdan:



İttihad-ve-Temeşhur



"Filibeli



Efendi



tan



sadr-ı-a'-



reisi)



Halebli-Süleyman



di



Halil



405, 4 1 1 , 415, 416, 429, 457



leme



3 8 1 , 383 - 388, 3 9 6 , 4 0 4



idâresinin



Halebli-Mehmet



428



(Beşinci



devri



harbinde



Levazım



lir)



cephesindeki



Paşa " T o p a l - İ s m a i l — "



ci



eihan



kumandanlarından)



"İbrahim—"



Paşa



Mehmed



(Birinci



Sayfa



499



TARİHÎ Sayfa



Sayfa "Hakkı Paşa " H a f ı z — "



OSMANLI



SBNDEKSLER



Paşa



devrinde cephesi



(Birinci Musul



ser-askeri)



devrin­ cephe­ 13-15



Abdülhamid v a l i s i ve İran 60



500



K



R O N O L O J Î



ENDEKSLER



Sayfa Hasan



Paşa



Mora Hasan



(Üçüncü



Selim



devri



valilerinden)



Paşa



75



"Alııskah—"



Mustafa



devrinde



(Üçüncü



Selanik



45, 48



ci



(Üçüncü M u s t a f a



"Ferik Tosun



Haseki



Deryâ-



Üçüncü



Selim



Eassıın Paşa



ve en



şehrin



denizcilerinden) 49,



H a s a n Paşa "Çeteci Y e ğ e n — " cü M u s t a f a



devrindeki



çüncü A h m e d lanndan,



devri



Dördüncü



İkinci



Ahmed'in Hasan



(ܬ



Paşa " K e s i c i / F i r a r i



(Birinci



Mahmud



a'zamlarından



1, 2 ,



yid-Abdullah Hasan



Paşa



çüncü



Seyyid—"



devri



babası)



"Meyyit/Cenaze—"



Selim



larmdan:



devri



"Müşir—" devrinde



Mahmud



"Seyyid devri



devrindeki rettiplerini



"Kuleli



(Sultan



H a s a n Paşa Osman



haber ve­



virleri



"Tokmak—" vüzerâsmdan



Paşa



H a s a n Şerif Paşa — B a k . : Şerif H a ­ san la



Paşa "Çelebi-zâde / —".



Rusçuk­



Mehmed



Reşad



Şeyh-ü!-İslâmlanndaıı)



"Kont



rım



harbi



ikinci



ve "Encümen-i



Aziz,



dâniş" i n



İslâmlarmdan : "Müfsid



imam" 254,



Mnrad



devirleri



Şeylrül-



"Şerrullâh" diye



ve ve



bahsedilir) 235,



255, 2 5 7 - 260, 2 6 8 , 2 8 4



Hayrüddin Hızır Paşa — B a k . : B a r ­ baros. Hayrüddin



Paşa



Hilmi



"Tunuslu—"



(İkinci



Paşa



fine



"Hâfız-Hasan—" Sultan



Mahmud



(Be­



me'mûr



Paşa



dan)



harbinden edilen



von"



birinci cihan



Şevket



karısı:



vnruluıp



Paşa'nın



edilen



Hristoforidi



tevki­



izmir



fırka 319 Re­



369, 370,



Avusturya Ferdinand'm



beraber



Efendi



(Sultan



kemesinin



ikinci



İstinaf



öldü­



254, 258,



Yıldız fevkalâde



Hristofor



2 6 2266 .



Hamid mah­



reisliğinde b u ­



mahkemesi



reîs'i319



Mikaelyan — B a k . : Samoil



Kaym.



372, Hudâvendigâr — B a k . : M u r a d



3 8 1 , 388. 406



"Keçi-boynuzu Ağa-İbra (Üçüncü Selim ve Döı-



-



sânîsi)



sadr-ı-a'zamlarm373,



"



mil­



öldürül­



devrindeki lunan



(İkinci A b ­



(Sırp



harbinin zu­



olan



Kocasıyla



rülmüştür)



404



Norveçli



tarafından



François



Paşa'nın



ıs­



i k i müfet-



biri:



"Düşes



liyetçileri mesi



evvel



409 — B a k : W e s t e n e n k .



veliahdı



345, 347. 3 5 9 ,



H i l m i Paşa him—"



me'mûr



Hoca—".



vilâyetlerinin



muhâfızlığındaki



"Hüseyn—"



devirleri



( B i r i n c i cihan



sebeb



dülharnid v e Beşinci M e h m e t şad



Mecid



huruna



kumandanı) Himli



Efendi — Bak.: "Amasyalı



Hohenberg



oğulların­



yakalanırken (Midhat



Kadri



binbaşı)



152



öldürülmüştür) 140



Efendi



yaveri, kaatillevi



Bak.:



tiş-i-nmnmîden



Fransa'nın



Reşad'm



istanbul



Pehlivan-



"Hoca—".



lâhına



383



şa'nın



230



Paşa — B a k . : İbrahim



Şarkî-Anadolu



405



dan)



453



Hâmid'-



reisi)



Hoff



gıyâben



İstanbul Büyük-elçisi) sinci Mehmet



bulunan İ n ­



"Hoca/Orsa-poça/



Efendi



d'—" (Kı­



esnâsmda



hizmetinde



Hoca-Meci'd



(Mahmud



vak'asmda



Baraguey



361 devrinde



amirali)



Efendi



"Hezar-



i'dâma m a h k û m o l a n l a r d a n ) Hvffiers



mira­



esnasındaki



Aziz



Hoca-Kadri Efendi —



Efendi—



Efendi



"Çerkez—"



Paşa



Mek-



dâhiliyye



zâde—".



H U m i E f e n d i "Yüzbaşı—" (Cemal P a ­



devri



405, 420,



(Abdülhak



Efendi



oynıyanlardan



(Sultan



Hoca-ibrahim



Layavd



H i l m i E f e n d i "Şehzade Ö m e r — "



Fetvâ-eminlerin-



"Ürgûbî - M u s t a f a — "



Sultan H a m i d 43



"Hasan—".



meş-



Şeyh—".



Şevket



Paşa



giliz



Şeyh-Feyzullâh



gradh



Aziz'iıı



valisi)



Osmanlı



— B a k . : Erekle. Feyzullâh



232



(Sultan



ihtilâl h a r e k e t l e r i



Hobbart



"Henry



Bak.:



hareketi­



(ittihad-ve-Terakki'nin



Manastır



Henri-Ric­



Paşa



Bak.: Hikmet



42§



(Sultan



ve valilerin­



H a s a n Rızâ Paşa — B a k : Rızâ



devri



(İkinci



—



millî



258



Paşa



ilk



- Charles Cowley —



Layard



Bulgar



Aziz



lay,) Hıfzı



von—".



"Baron



37



Sultan



ele'başılarındaıı)



ieb-i-Harbiyye



— Bak.:



Müller



Efendi



Mehmet—"



hnl'inde r o l



Hekim-zâde



v o n Reghoj



"Henri



Cowley



Heraclius



238



"Ali—"



devri



Efendi



Hayrullâh



de­



den)



Aziz



den)



ellifi



(Üçüncü



Mustafa



470



(Sultan



Müller



/



449



Es'ad



rî;fzı B e y " A h m e d — "



A l i P a ş a . —• B a k . : A l i



"Hekim-oğln



Hezargradlı



esna­



i n babası, " T â r î h - i Hayrullâh m ü ­ ]89



v e Üçüncü



194



ilgası



nin



v e H i t l e r ' d e n ev­



"Panayot—"



devrindeki



B a k . : İsmail



hard-Charles—". Henry E l l i o t — B a k . : Elliot ?>



Suriye Fransız



valisi)



Hayrullâh E f e n d i



vak'ası" mü"



hükümete



Efendi



(Beşinci



Mecid



ferik)



Efendi



Hayri



30, 3 2



H a s a n Paşa " T a t a r — "



devrindeki



sevkedileu



B e y (Hilâfetin



rutiyyet



vezif-i-a'zamlarıır



dan)



Mecid



d'—"



şehr-eminlerinden) Haydar



(Birinci



ve P a ­



Beanfort



"Hazîııedâı—". —



(Birin­ orduları



Reisicumhuru)



Yezzaf-zâde Hitov/Iîj'.of



"Henry—". •



177



"Général



Paşa



Ilxry



kral­



kuvvetlerinin kumandanı)



Haydar



(İkinci A b ­



— "



4 4 7 457



o r t a " elçisi)



Hekim-oğlu



Bak.:



mu­



Prusya



Paşa



Alman



Bak.:



;-MOİ1E



A l i Paşa — B a k . :



Henri •Richard



- Schoenstein



murahhası



sında i s t a n b u l



313



Paşa



ren



(ܬ



Beşiktaş m u ­



hafızı)



ris



ikinci



Hautpoul



Haydar



" K e t h ü d a " lâkabiyle de



dülharnid Hasan



33



66, 68, 69



H a s a n Paşa



lığının



buhranında



vezir-i-a'zam­



anılır)



Trab­ Cenuhr



ermeni



konferansında



(Sultan



vezir-i-



Boynu-eğri S e y Paşa'nın



devletinin



- Wildenburg



sulh 7



Hasan



toplanan



konferansında



vel A l m a n y a



"Hekim—".



P.or-.oj



" K o n t F r a n ç o i s d e — " (1856 P a r i s



"Moralr



d e anılır)



sonlarında



Paşa



Henri



har­



rahhaslarından)



i l e Üçüncü



Paşa" ismiyle



İtalyanlara



başkumandanı



Bak.: A l i P a ­



A l i Paşa



Hekim-İsmail



83 - 8 5 , 88



ci c i h a n h a r b i n d e



Hâzırla­



'Hazinedar—".



Şahin



harbinde



( B i r i n c i cihan



Paşa



vezir-r-



a'zamlaımdan)



( İ k i n c i meş-



Dâlüliyye



devirleri



ndcnbı-rg " M a r e ş a l " v o n — " 439



Hazinedar-Şâhin



"Hâtib'zâde—



sulh



Hatzfeldt



kocası



enişteleri :



binin Kafkas



Mehmed'in



Mustafa



-— B a k :



Mehmet—".



b i r a n evvel



Paşa



zon



vezir-i-a'zam-



dâmâdı, H a d i c e - S u l t a n ' m ve



ya 45



Paşa "Enişte/Dâraad—"



Paşa



(Trablıısııgarp



Hatisof/Hatisyan



se­



f e r i n d e H o t i n muhafızı) Hasan



sa Selim



t e s l i m i için uğraşan y e r l i h â i n ) 385 70 Hatib-zâde Y a h y a Paşa — B k . : Y a h ­



(Üçün­



1182



devri



Hazînedar-Ali



Ağa



48,



5 1 , 67, 69,



sadrı-a'zamla-



rından)



S e l i m Paşa " H a s e k i



devirleri



Osmanlı



Tosun



diineü M u s t a f a



3 1 6 , 405



rutiyyet



"Haseki—".



Abdülharnid



büyük



Bak.:



devri



rından) Hâzim B e y " E b u b e k i r — "



'Hasan—"



Bey —



Haseki-Mehmet



ve B i r i n ­



vezir-i-a'zamlarmdan



B a k . : Tahsin



-Halil Ağa— B a k . : Halil



kapdanlarindan, devri



Abdülharnid



"Hasan—".



H a s a n Paşa " C e z a y i r l i Pala'bıyık G a ­ zi—"



Paşa Hasan



muta­



sarrıfı)



Tahsin Paşa —



Sayfa



Sayi



Sayfa Hasan



501



O S M A N L ? TARİHİ



KAPDANLAR,



"Bi­



r i n c i — '" Huguenin (İkinci meşrutiyyet dev-



502



ENDEKSLER



K R O N O L O J İ Sayfa rinde



Anadolu



yolları Hulusi



ve B a g d a d



demir­



med



müdir-i-umumîsi)



Efendi



399



"Şirvânî-zâde Aziz



Ahmed



—"



(Sultan



mid



d e v i r l e r i ulemâsından ve k a ­



zaskerlerinden : vânî-zâde



ve



Paşa'nın



Humberto



"Birinci—"



küçük



Hüseyn



(İtalya



258



devri ci



Mısır



(Üçüncü



valilerinden



Mahmud



devri



met



Reşad



devri



(Beşinci



Meh­



(İkinci



Abdülhamid



Mehmet



Topçu



Reşad



feriklerinden:



Hurşid



Paşa



Mecid



ve



(Sultan



Beyrut



ve



Sayda



devrindeki esnâsmda Sine



Abdülhamid



Osmanlı - İ r a n Türklere



olan



tan



Mecid



rmdan)



devri



(Sul­



de



(1856 P a r i s s u l h k o n f e r a n s ı n ­



da



Avusturya - Macaristan



murahhası



ve



Paris



Hüsâmüddin Paşa " M e n d e l / zâde—"



Üçüncü



Mustafa



(Peygamberimiz



Hazretlerinin Ali'nin



mud



Hüseyn



Efendimiz muhte-



h a r b i esnâsmdaki S i n o p



baskının­



şehid o l a n



Riyâle



=



son



b e s i F r a n s ı z işgaline v e s i l e i t t i h a z



Ev­



e d i l e n C e z a y i r d a y ı s ı ) 116 — B a k . :



( A s i Mısır dayısı



valisi M e h olan



(üçüncü



Ah-



Paşa "Şerif—"



Abd-ül'Aziz



Mahmud



Şev­



İbrahim



kuman­



hem



Bak.:



—



"Pîrî-zâde—"



(îttihad



5S



devri



Adliye



nazırla" 4 0 5 , 457.



B a k . : Derviş



Paşa



Paşa — "Gazi



Edhem Paşa



İbrahim



Bak.:



Ed~



İbrahim—". Bak.: E d ­



Paşa —



"İbrahim—".



Efendi



(Şâir



Şinâsi'nin A ¬



İbrahim A ğ a



İbrahim-Kethudâ



ve



lığını



pâdi-



İbrahim-Han)



Ali'nin



babası



19



Bolu



(İkinci



-



Mahmud



/



(Üçüncü



94



Giritli/Fitne-i-



eden



meşhur



Reîs57,



(Türk



müessisi:



Eski



10, 16, 1 7 , 3 8 ,



denilir)



11©



(Âsi Mısır v a l i s i K a -



valalrMehmed



Sa-



halefi) 118,



58



matbaa­



him"



İ b r a h i m Paşa —



9



devri



"Basmacı-İbra-



mü-



dâret-kethudâsı)



54



menbâlarımızda



V a r a din bozgununun devşirme



Bey'in



"Mühürdar—"



Abdülhamid



dev­



olan



sultan­



Cin-Ali



ül"küttâblanndan)



Ahmed



sebbiblerinden



Mustafa:



kölelik zamanındaki e f e n d i s i )



cılığının



dev­



B a k - : Hakkı:



(Üçüncü



İbrahim-Müteferrika



oğlu



voyvodası)



ilân



(Birinci 81



- Ahmed



Ağa'İbra-



ısyân edip Mısır



İ b r a h i m Münib E f e n d i



olan



ağası) "Hacı



Hilmi



"İbrahim—".



devrinde



(Osmanlı



İbrahim Ağa " K ö s e rindeki



"Keçi-boynuzu



İ b r a h i m Hakkı Paşa —



İbni-



(Âsi Mısır v a l i s i K a v a -



lalrMehmed



237'



Bak.:



him".



İbn-ür-Reşîd. Sultan



1



"İbrahim—".



Paşa



Kemal



B a k . : Muhammed



"Sultan—"



Seyyid—"



3i Aziz



403, 404'



Şeyh-ül"-



Edhem



Paşa



İbn-ür-Reşid —



rinde



(Birinci



(Sultan



Bey



İbrahim hem



Bak.: Muhammed



Kıyâme—"



sul muhâfızı) Hüseyn



yaveri:



devri



İ b r a h i m Derviş Paşa —



(Ha­



Suûd.



İbrahim A ğ a



M a h m u d devri vüzerâsmdan: M u ­ 81



"Hacı—"



konsolosu­



"Kazıkçı—"



Abdülhamid



İbrahim



Hüseyn—" ilk



öldürülen



İbrahim Bey " İ v a z - P a ş a - z â d e — " (Bi­



Paşa



Zab"



"Kara/Zülüflü—".



Derbend



Deval. Paşa



devri



238, 271



evvelki



Kara-Kemal



şahlanndan



n u n y ü z ü n e i n d i r d i ğ i yel.pâze d a r ­



Hüseyn



Kavala



Fransa



İâşeci



İbrahim



I4g



devrinde



Pa­



İ b r a h i m H i l m i Paşa —



İbni-Suûd —



H ü s e y n Paşa " İ z m i r l i — " ( i k i n c i M a h ­ mud



Şevket



tından)



375



' Bey



Bahriye



livası)



bey­ 75



ve-Terakki



esnâsmda 253



Aziz



ordusunun



Paşa'dan



Kölemen



İslâmlarından) " 69



"Ferik



devrindeki



ile beraber



rinci



devrin­



devrinde­



vak'ası"



U T Mısır



rapça ve A c e m c e hocası)



ııs



(Kının



Selim



danı)



110, 1 1 1 , 1 1 3 ,



(Safavîlerin Hüseymi



ket



Pa­



Hü­



a'yânı) H ü s e y n Ağa



"Ağa



gönderilen



(Sultan Aziz



(Sultan



Paşa



-



B a h r i y e mülâzım-ı-evvelidir) 319



(Üçüncü



"Selânik



reket



Yeniçeri-ağalafın-



vüzerâsından:



Paşa. " B o z c a a d a l ı —



da



13, 14, 30 Ali'nin



devri ve



şa



tevkifi



t i y e müşirlerinden



30, 3 İ



ş a " lâkabiyle de anılır)



432



Ağa



Mah­



HazreH



hükümdarlarından



med



(İkinci



235 devri



vel) Hüseyn



Musul



İzmir'e



ve



bulunmuş­



(Napolyon'un



İbrahim Bey ( M a h m u d



Paşa'nın



Son­



lerinden)



Sabri



Zâbıta bölük-ağası)



—"



devri



daıı



seyn) Hüseyn " B i r i n e i — "



Mahmud



177,



4 8 , 49



Kerîme-i oğlu



(Birinci



valilerinden)



remeleri H a z r e t "i Patıma ile H a z ret-i



"Abdülcelil-zâde



Paşa



(Midhat



eden