Babad Diponegoro On Canvas [PDF]

  • 0 0 0
  • Suka dengan makalah ini dan mengunduhnya? Anda bisa menerbitkan file PDF Anda sendiri secara online secara gratis dalam beberapa menit saja! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

RANGKUMAN 50 NARASI TERPILIH ADEGAN DARI BABAD DIPONEGORO . Babad Diponegoro di tulis oleh Pangeran Diponegoro pada tahun 1831 – 1832 di Manado. Naskah ini di akui oleh UNESCO pada tanggal 21 Juni 2013 sebagai MEMORY OF THE WORLD.



1. Di gedung Proboyekso Kraton Yogyakarta, Sri Sultan Hamengku Buwono I menimang bayi Diponegoro usia 5 hari dihadapannya ada Ibu Ratu Ageng permasuri HB I, dan RA. Mangkorowati. Pelukis: DIAN ANGRAINI Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 45. Ing tahun Ehe punika, wulan Mukharam nujoni, tanggal ping wolukang dina, Jemungah Wage puniki, Alip ingkang lumaris,Kulawumapan anuju, wektu sahur babarnya, Jeng Sultan ngaturan uning,langkung suka kang buyut pinundhut nulya. 46. Kangjeng ibu ingkang bekta, prapta ngarsanya sang aji, pinarakneng Prabayeksa, pan lajeng ngiling ngilingi, Jang Sultanngandika ris, bok ratu buyutireku, besuk wruhanira, wus karsaningHyang Widi, mapan pinasthi iya kinarya lampahan. 47. Pan iku luwih lan ingwang, rusake Welonda benjing, wekasanwalahu alam, marma bok ratu den becik, momong buyutireki, panmituhu Kangjeng ratu, marma tan kenging pisah lan kang wayahbuyut iki, pan meningi tigang tahun ingkang yusnya.



2 . Pangeran Diponegoro kecil belajar ngaji ditunggui nenek buyutnya. Pelukis: ISUR Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 52. Kang buyut tan kenging pisah, sinambi winulang iki, langkungkerta Tegalreja, mapan kabeh tiyang prapti, samya angungsi tedhi,ingkang santri ngungsi ngelmu, langkung rame ngibadah, punapadene wong tani, henengena kawarnaha ing Ngayogya.



3. Usia 20 tahun, Pangeran Diponegoro berkelana ke Pesantren dan di hutan hutan untuk bertapa dengan menggunakan pakaian yang lusuh sehingga tak ada yang tahu. Menyamar dengan nama Abdulrohim. Pelukis: F. SIGIT SANTOSO Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 62. Miwah ingkang wewangunan, sedaya mapan wus salin, KangjengPangran namanira, lamun alelana iki, nenggih Syeh NgabdulRakim, kelamun aneng praja gung, Pangran Dipanegara, dadyaanama kalih, ingkang yuswa sampun kalih dasa warsa. 63. Nanging pekaremannya, ingkang den lampahi, mengkanaesthining driya, ing siyang kelawan latri, sepirane dunyeki, dadyakarem ingkang, marang purbaning Sukma, nanging sipat ngaralmeksih, asring kenging kagodha dhateng wanodya. 64. Yen kala enget tyasira, marang wekasan dumadi, dadya ecaalelana, anjajah sakeh ing Mesjid, mapan tunggil lan santri, kangkathah kathah puniku, langkung amati raga, angagem kang sarwalangip, milanira awis jalma kang uninga. 65. Lamun iku kawuningan, dhumateng guruning santri, SyehDulrakim nulya kesah, nanging ingkang den karemi, tunggil lansantri alit, lan kang samya nisthanipun, anging pondhok punika,marmanipun ngalih ngalih, lamun bosen pesantren ngalih mringwona.



4. Pangeran Diponegoro (Abdulrohim) sholat di masjid Pajimatan Imogiri ditemui oleh masyarakat. Pelukis: DEDI PAW Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 71. Seh Ngabdulrakhin wus tedhak, dhumateng Mesjid Magiri, panarsa salat Jumungah, mapan nuju samya prapti, sagung kangjurukunci, pan arsa salat sedarum, kagyat samya tumingal, tanpandung mring gustineki, pan kumrubut samya salam sedaya. 72. Sabakdanira Jumungah, sagung ingkang juru kunci, mapan lajengsamya kurmat, ing sa gadhah gadhah neki, dadya nyare sawengi,ing Mesjid jimatan iku, enjing anulya mangkat, Seh Ngabdurakhimlumaris, turut lepen ika lajeng minggah arga.



5. Pangeran Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok Ratu Kidul di dalam Goa Langse. Kedatangan Ratu Kidul menimbulkan cahaya terang di dalam Goa, tetapi Pangeran tidak terusik. Pelukis: NASIRUN Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 74. Enjang anulya lumampah, lajeng anede kang wukir, Guwa Langsekang sinedya, Dirgama wus tan kaesthi, mengkana Sampunprapti, Guwa Langse lampahipun, Seh Ngabdulrakhim nulya, nengngriku amati ragi, awetara neng guwa satengah condra. 75. Angeningaken kang tingal, wus sirna sagung kaeksi, Seh Ngabdulrakhim semana, nging kantun rumekseng urip, uriprumekseng dhiri, dhiri wangsul urip sampun, kang urip kaya kaya,sampun tan kena winuning, kawarnaha ingkang ngadhatonSamodra. 76. Ratu Kidul sampun prapta, neng ngarsa Seh Ngabdulrakhim,mapan pandhang jroning guwa, nging jeng ratu wus udani, lamunSeh Ngabdulrakhim, lagya suwung ciptanipun, datan kengingginodha, dadya umatur ubangi, lamun benjang prapteng mongsabadhe prapta.



6. Dalam semadinya P. Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok bayangan seseorang (digambarkan sebagai Sunan Kalijaga) yang samar samar yang memerintahkan dirinya untuk mengubah nama dengan Abdulhamid. Sekelebat muncul cahaya menembus batu dibelakangnya tempat bersandar, meninggalkan sebuah pusaka, itulah Kyai Sarutama (berupa anak panah). Pelukis: ENTANG WIHARSO Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 78. Pitekur sendhehan sela, layap layap miharseki, suwara mapanmengkana, eh ya ta Seh Ngabdulrakhim, ngaliya aran neki,Ngabdul Khamit ta sireku, lan maneh ingsun warah, kurang telungtahun iki, ing bubrahe iya negara Ngayogya. 79. Mapan wus karsaning Sukma, wiwit bubrah Tanah Jawi, iyakurang telung warsa, lawan sara iku benjing, mapan iya wuspinasthi, dadi lelakon ing besuk, ingsun aweh prethanda, marangsira Ngabdul Khamit, Panah Sarutama iki sira gawa.



80. Lan maneh wewekas ing wang, marang sira Ngabdul Khamit, lanpoma sira den yitna, lamun luput iku benjing, ramanira tan dadi,nanging ta wewekas ingsun, Ngbadul Khamit maring sira, ywagelem sira kinardi, ya Pangeran Dipati marang Welonda. 81. Mapan wus pesthi duraka, nanging ta ramanireki, Ngabdul Khamitjaganana, olehnya jumeneng aji, tan ana malih malih, nanging sirasrananipun, mapan iku tan dawa, nanging kinarya leluri,Ngabdulrakhim wus poma sira muliya. 82. Byar wungu padhang tingalnya, tan ana jalma kang angling, lajengningali gegana, wonten cumlorot lir thathit, dhawah ngarsa nireki,tumanceb ing sela iku, dhawah ngarsa nireki, nenggih kiSarutama, apan wus pinundhut nuli, byar rahina Seh NgabdulKhamit lumampah.



7. Pangeran Diponegoro (masih berusia sekitar 20 tahun Abdulhamid) membuatkan warangka untuk keris cundrik Sarutama yang bahan aslinya dari anak panah. Pelukis: TUMARIYANTO Naskah acuan asli:



Pupuh XIV ( S I N O M ) 84. Anyare sedalu ika, enjing pan lajeng lumaris, kondur marangTegalarja, mengkana pan sampun prapti, lajeng den busanani, KiSarutama puniku, rineka cundrik ika, henengena ingkang winarni,ing Ngayogya langkung khathah kang bicara.



8. Pangeran Diponegoro dihujani tembakan oleh tentara Inggris pada perang Spei yang dipimpin oleh Jendral Gily Spei, tetapi tidak dihiraukan. Asap senjata membuat suasana menjadi gelap. Pelukis: SAMUEL INDRATMA Naskah asli acuan:



Pupuh XVII ( M I J I L ) 1. 2. 3.



Mring kang raka boten saged keri, tan tinolih mangko, sarwimuwus aneng ing wurine, Pangran Dipanagara wus prapti, maranglurung malih, gya ing ngedrel iku. Ingkang mimis lir pendah grerimis, nging karsa Hyang Manon, tantumama mring Kangjeng Pangrane, pengraosnya lir sinawuranwedhi, peteng kukusneki, sendawa kelangkung. Langkung kewran Jeng Pangran tyasneki, mengkana winuwos,ingkang baris nginggil pangiride, Jendral glis pi ing nglurungwinarni, kang dados pangirid, nenggih Mayor Daltun



9. Kemarahan Pangeran Diponegoro Nampak di depan Sri Sultan Hamengku Buwuno IV dengan menjewer kedua telinga Tumenggung Wironegoro dan menendang dadanya hingga terjengkang. Pelukis: HERI DONO Naskah asli acuan:



Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA) 10. Umatur Wiranegara, kados pundi nggen mangsuli, mungel wontenkitap ugi, nasi kang talmulukki, yen ratu ngandika sampun, tankenging mangsulana, Kangjeng Pangeran miyarsi, mring aturetumengggung Wiranagara. 11. Dadya medal dukanira, jinewer kupingnya kalih, dhinupak asrungandika, eh ya mukidinsireki, Jawane memurukki, pan kitap kangsira ampung, sireku luwih bisa, wong kabeh tan ana uning, alabecik ingkang weruh nanging sira. 12. Kanjeng Pangeran ngandika, Sultan sun tanya sayekti, sira pajaRaden nyata, sapa ingkang duwe pikir, lamun sira pribadi, iku ataslo ilahpul, lamun rembug wong liya, mesthi kena den owahi, ikusetan Sultan ingsun nora lila. 13. Kanjeng Sultan ris aturnya, pan saking tiyang kekalih, DanurjaWiranagara, lawan kula pitaneni, pan sampun matur ugi, dhatengpaduka satuhu, mila kula precaya, lajeng kawula ngidini, pantumungkul Tumenggung Wiranagara. 14. Kanjeng Pangran angandika, iku wus tetela yekti, lamun setanangrencana, pan kitab karya ling aling, jeng Sultan ngandika ris,lah matur ramaning iku, mayor marang kakang mas, lamun siramaksih wani, babing kitab ingsun arsa mirsakena.



10. Pangeran Diponegoro, Sri Sultan Hamengku Buwono IV, Pangeran Suryobrongto dan Pangeran Suryawijaya memilah-milah ikan ( wadherbang ) di tambak Pangeran Diponegoro. Pelukis: HADI SOESANTO Naskah asli acuan:



Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA) 36. Jeng Sultan ingkang winarna, yen marengi kangen iki, waudhumateng kang raka, nusul mring Selarejeki, mengkanaamarengi, Kanjeng Sultan prapta iku, kangen dhateng kang raka,Kangjeng Pangeran marengi, lenggah aneng kulah mileh ingkangtigan.



37. Klangenan ulam wader bang, munggeng sela gilang iki, KangjengSultan nulya prapta, pan lajeng tumut milihi, kang dherek Pangrankalih, samya kang raka puniku, Pangeran Suryabrongta, lawanSuryawijayeki, Kanjeng Pangran sampun karsaning HyangSuksma. 38. Ingkang tyas langkung pracaya, wau dhumateng kang rayi,Kangjeng Pangeran ngandika, payo Sultan padha ngalih, lungguhing gedhong iki, Kangjeng Sultan dherek sampun, lawan kalihkang raka, Pangran Suryabrongta iki, pan kalawan PangeranSuryawijaya. 39. Kangjeng Pangeran ngandika, sarya mesem mring kang rayi,Sultan sun pajari sira, sakehe ingkang prejangji, duk dhingin alamInggris, mapan meksih ana ingsun, kedhaton nora nana, ngingkontrak kang ana iki, lan prejangji pametune kang nagara.



11. Pangeran Diponegoro bermain catur di taman ndalem Suryobrangtan bulan Purnama Pelukis: DIPO ANDI Naskah acuan asli:



Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA) 98. Lan sagung pra putri samya, sedalu tan arsa guling, mengamengancatur ika, lawan kang eyang ngladosi, Raden ayu puniki,danuku, suma kang sepuh, enjing kundur Jeng Pangran,dhumateng Tegalarjeki, sang dyah retna amethuk wonten teratag.



12. Pangeran Diponegoro bersama Isterinya Maduretno menyaksikan gunung Merapi meletus. Gempa bumi keras disertai api yang berpencar menyeruak debu di langit. Pelukis: NASIRUN Naskah asli acuan:



Pupuh XIX SRINATA (DHANDHANGGULA) 100. Ardi Mrapi murub ika, anglir sundhul ing wiyati, kadya kebyukanNgayogya, kang ngakasa kadi geni, kang suwara gegirisi,gemleger lawan gumludhug, brama pating pancurat, kelangkunggeger pan sami, ting kudhandhang ngupados pangungsen samya.



Pupuh XX Dhandanggulo 5.



Lamun ardi ingkang murub iki, lawan obahira kang buntala,mesem Jeng Pangran duk anon, kalawan aturipun, sagung paraparekan sami, mapan awerna-werna, mengkana nulyeku, JengPangran nambut sang retna, pan binekta wangsul marang tilamsami, dumugeken kang karsa.



13. Pangeran Diponegoro diajak ke gunung Rasamuni oleh sosok cahaya Ratu Adil yang menggunakan Surban Hijau, Jubah dan celana putih kendit merah wajah tak tampak. Sang sosok berada di atas bukit menghadap ke Barat Daya, sedangkan Pangeran Diponegoro di bawahnya menghadap ke Tenggara. Sinar yang muncul dari tubuh sosok Ratu adil memancar ke bawah mengenai tubuh Pangeran Diponegoro. Pelukis: STEVAN BUANA Naskah asli acuan:



Pupuh XX Dhandanggulo 15. Kangjeng Pangran tan kuwasa uning, aningali marang kangwedana, sang ratu adil cahyane, kasor ing ngarga tuhu, ngingbusana awas ningali, Kangjeng Pangran sedaya, ijem srebanipun,arasukan jubah seta, lan celana seta ngagem sebe abrit, ngalerngilen ajengnya. 16. Pan jumeneng neng pucaking ngardi, munggeng sela malinaskewala, tan wonten atub-atube, myang suketan kadulu, resikkadya dipun saponi, Kangjeng Pangran ing ngandhap, pantumenga iku, ngidul ngetan ajengira, ratu adilnulya angandikaaris, eh Ngabdulkamidsira. 17. Marmanira sira sun timbali, wadyaning sun kabeh sira duwa, ingJawa retuten mangko, lamun ana wong iku, atetanon marangsireki, nuwalanira Ku’ran, kon goleki iku, Jeng Ngabdulkamidaturnya, amba nuhun sampun tan kuwawa jurit, lawan tan sagedika. 18. Aningali dhumateng pepati, lawan malih rumiyin kawula, sampunnglampahi yektose, pan damel awon kelangkung, inggih samisamining jalmi, sang ratu adil nebda, nora kena iku, wus dadikarsaning sukma, tanah Jawa pinasthi marang Hyang Widi,kang duwe lakon sira.



14. Pangeran Diponegoro bermimpi ditemui oleh delapan orang di Pulo Waringin tempat beliau biasa bersemadi di Utara Tegalrejo. Dalam mimpi itulah beliau diminta menggunakan nama Sultan Abdul Hamid Herucakra Sayidin Panatagama khalifah Rasullallah ing tanah Jawi. Pelukis: SUDARISMAN



Naskah asli acuan:



Pupuh XX Dhandanggulo 53. Lenggah aneng sela gilang iki, pulo wringin mengkana nulyana,jalma wolu prapta mangke, dhestar koncer sedarum, kang nengngarsa bekta nuwali, sinongga kalih astha, Jeng Pangran andulu,tedhak mapan nedya kurmat, esmu ajrih kawolu kacahya sami, lirwulan kang purnama. 54. Kangjeng Pangran jumeneng ngurmati, ingkang prapta tan preduliika, lajeng jujuk blumbang bae, Jeng Pangran nulya tumut, pansedaya ngadeg neng tepi, ingkang gangsal neng wetan, tiga kangneng kidul, jeng Pangeran tumut ika, kang neng kidul dadyasekawan puniki, majeng ngaler sadaya. 55. Kang neng wetan ngilen ajengneki, ingkang bekta nuwala nengngarsa, kalih sisih pengapite, nulya winaos iku, kang nuwalaungelnya sami, lawan swaraning modang, mungel kang sinuhun,pan Kajeng Sultan punika, Ngabdulkamid Herucakra kang SayidinPanata ing Ngagama. 56. Kang lipat rasullollah sami, ingkang aneng iya tanah Jawa, samyamengkana Jawabe, ngalaihisalamu, ingkang maos nyendhu nebdaris, iku luput Jawabnya, kang sinendhu matur, kados pundipanembahan, Jawabipun kang nyandhu ngandika aris, iki prakaradadya. 57. Jebeng Jawa balaisalami, mapan bakal dene kang wus dadya,pan nanging tekbir Jawabe, lajeng samya puniku, maos tekbirkawolu iki, songa Kangjeng Pangeran, tumut tekbir iku, kang suratmapan anulya, cinemplungken balumbang amblesing warih, panwus datan katingal. 58. Jalma wolu musna tan kaeksi, saking genya jumeneng punika,angling kukus upamine, Kangjeng Pangeran iku, katon gona jejerpribadi, mengkana pan wus enjang, Jeng Pangran winungu, waudhateng puthut lawa, dhahar saur lajeng salat subuh sami, mapanwus tan winarna. Gambaran Pulo waringin seperti dituliskan pada bagian bait 41 dan 42 pupuh XX tembang Dhandanggulo :wontenngajeng ing gedhong iki, munggeng sela gegilang, ing ngaubaniku, kemuning ngideran kulah, mawi pulo tinaneman kangwaringin, pethetan warna-warna. Ngajeng gedhong balumbang ngideri, toya wening Srikathahminanya, mapan warna-warna mangko, kering padasan agung.



15. Mas Bei Mangunarjo diperintahkan oleh pangeran Diponegoro untuk mencabut Patok-patok yang dipasang oleh orang-orang suruhan Adipati Danurejo. Terjadilah keributan Pelukis: AGUS SUWAGE



Naskah asli acuan:



Pupuh XX Dhandanggulo 74. Kados telas Tegalarja gusti, mapan dados radinan sadaya, badhemaranem wertine, pan pinathokan sampun, Jeng Pangeran bendutyasneki, sareng mirsa aturnya, Ki Suban puniku, branjang kawatkang dinuta, animbali dhumateng ingkang pepatih, Mas BeiMangunarja. 75. Mangunarja sampun prapta ngarsi, Jeng Pangeran anulya tetanya,Mangunarja pakarane, sira tan matur mring sun, dene anamengkono iki, Mangunarja tur sembah, abdi jrih pukulun, inggihkelamun matur, pan punika tan mawi pratela gusti, inggih dhatengkawula. 76. Pan miyarsa kawula kang warti, saking abdi dalem lit sedaya, tanpinartelan yektosa, marma ajrih umatur, Jeng Pangeran ngandikamalih, lamun mengkono ika, wus pengingen iku, yen tan kenabedholana, Mangunarja sandika lengser sing ngarsi, mapan lajengpepanggya. 77. Lan utusanira den Dipati, pan pinenging meksa datan kena, ajrihresidhen saure, Mangunarja nulyeku, aparentah kinen bedholisagung pathok sadaya, ingkang neng lor kidul, wetan kulonbinedholan, lajeng malih kengkenan Raden Dipati, RadenBrongtanusuma. 78. Lurah gandhek duta wijayeki, bekta pathok lan kerek punika,lajeng pinendhet dhuwunge, dhumateng tiyang dhusun, ingtompeyan namane iki, Raden Brongtanusuma, tan kenginglumayu, pan lajeng binujung samya, lajeng wreti dhumatengRaden Dipati, bramatya ing tyasira.



16. Pangeran Diponegoro melepas keluarganya menuju Selarong, dari Tegalrejo saat siang hari untuk mengungsi. Pelukis: Y. INDRA WAHYU Naskah asli acuan:



Pupuh XXI Durmo 102. Mapan dhateng abdinira ingkang putra kang sepuh sepuh sami,pan samya aturnya, langkung kuwatosira, tan wande ngewedewedi,yen wonten karya, kang rembag sampun gilig. 103. Kanjeng Pangran lajeng nuruti kang rama, nging salesming puri,asanget lenggona, nadyan dhateng palastra, kawula menawa keri,datan uninga, Jeng Pangran Mangkubumi. 104. Nulya wangsul ngandika dhateng kang putra, paran kulupnakmami, si beng nora kena, sun tuturi priyongga, prapta patilumuh kari, Kangjeng Pangeran , nulya tedhak murugi. 105. Dhateng dalem nulya pangih lan kang garwa, sang retnaanungkemi, padane kang raka, adres medal kang wespa, nangingtan saged angling, Jeng Pangran nebda, dhuh mirah ingsun gusti.



106. Ingkang abdi nenuhun den turutana, menawi manggih urip,sadinten punika, yen nak angger tan arsa, sampun tamtu yenngemasi, dinten punika, bendara ingkang abdi. 107. Dadya nurut sang retna jumeneng nulya, lumampah pan aririh,sarwi ngemu waspa, sampun budhal sadaya, sagung kang rerepotsami, Kangjeng Pangeran, ngateraken ing kori. 108. Mring Selarong budhalnya repot sedaya, ingkang kinen angiring,wong lanang kang tuwa, Tegalarja sedaya, pan sampun tanwonten kari, pitulung sukma, lampahira lesari.



17. Pangeran Mangkubumi datang dan langsung menarik tangan Pangeran Diponegoro, untuk meloloskan diri dari kepungan tentara Belanda melalui pintu “butulan” (tembusan) sehingga Pangeran Diponegoro dapat meloloskan diri. Pelukis: DJOKO PEKIK Naskah asli acuan:



Pupuh XXI Durmo 128. Saking gene mengsah palengkung pan prapta, Jeng PangranMangkubumi, pan datan ngandika, anulya ingkang putra,cinandhak astanereki, binekta medal, kori butulan iki. 129. Nulya prapta jawi kilen Tegalarja, aneng lurunging sabin, mengsahtan uninga, yen jeng Pangran kalihnya, kalamun sampun nengjawi, gya nitih kuda, ki gethayu nameki. 130. Cemeng pancal panggung sukunya sekawan, belalak netraneki,langkung geng inggilnya, ingkang rama kudanya, pan lagyakasingsal iki, anitih tundhan, saking kasesaneki. 131. Bulu cemeng bathi lan kelangkung kera, pan samak larabneki, wuskarsaning suksma, sagung ingkang dandanan, sadaya pan padhakeri, nanging pusaka, lan kang titihan sami. 132. Datan kari nulya Kangjeng Pangran ngasta, ingkang pusaka iki,waos kyai rundhan, ingkang rama mengkana, kyai jimat wuspinandhi, Pangeran rongga, datan nitih turanggi.



18. Pangeran Diponegoro memandang Tegalrejo dari kejauhan sambil menunggu prajuritnya menyusul. Tegalrejo telah terbakar. Waktunya menjelang Magrib. Mereka memandang ke arah timur. Pelukis: HENING SWASONO



Naskah asli acuan:



Pupuh XXI Durmo 149. Tedhak dhateng radinan tunggil kang rama, suwaliye udani, yenlanangnya pejah, lajeng wangsul sedaya, sesanderan usar sami,mring Tegalarja, ngrisak lawan besmeni. 150. Sampun telas sagung brona Tegalarja, nengna gentya winarni, nenggih Jeng Pangeran, mapan esmu sayahan, lawan malihangentosi, kang dereng prapta, langkung asmara kingkin.



19. Pangeran Diponegoro bersama Pangeran Mangkubumi mengawasi jalannya perang dari atas bukit (Gunung Wijil) di dekat Selarong. Pelukis: DJOKO TIMUN Naskah asli acuan:



Pupuh XXII Asmarandana 25. Kanjeng Pangeran ningali, wau kalawan kang rama, neng ngardiwijil namane, mapan katingal sedaya, solahe kang ngayuda,lamun estu sampun unggul, Jeng Pangeran nulya tedhak. 26. Mring kembung putih aneki, lenggahaneng pekarangan, datandangu prapta mangke, kang rayi lawan kang putra, ngirid sagungbupatya, ingkang samya teluk iku, mring kang sinembah ngayuda. 27. Den menggung Martalayeki, den Menggung Danukusuma, denMenggung Wiryakusumane, Raden Menggung Natayuda, RadenWiryataruna, Raden Yudawijayeku, den Menggung Purbakusuma. 28. Den Menggung Dipadirjeki, lawan den Riya Sindurja, denMenggung Sumadirjane, sedaya wus tinarima, gya ngujung gentyagentya, riwusnya anulya kondur, risang sinembah ngayuda.



20. Menggambarkan suasana Pasar Selarong yang lebih ramai dibandingkan pasar di kota Jogja Pelukis: M. YUSUF Naskah asli acuan:



Pupuh XXII Asmarandana 36. Mapan samya den cepengi, ginedhong ngoji sedaya, ngingPangran Mangkualame, ingkang tan ginedhong ika, lawansaputeranira, mengkana ingkang winuwus, Selarong langkungarjanya. 37. Mapan wus dadya negari, ngayogja ngalah punika, kang pekenkelangkung genge, murah kang sarwi tinumbas, pajeng tiyangkang wadeyan, dadya samya rena sagung, tanana kang dora cara.



21. Selarong digempur oleh pasukan Belanda. Pangeran Diponegoro naik ke atas bukit di atas Goa Selarong diikuti prjuritnya. Di belakangnya Kyai Kwaron yang sudah sepuh digendong oleh muridnya untuk meloloskan diri. Latar belakang Masjid Selarong dibakar oleh Belanda. Pelukis: EDY MAESAR Naskah asli acuan:



Pupuh XXIII GIRISA 55. Dadyakesisaning bala, wetara ing kawandasa, ingkang teksih dherek ika, Kangjeng Sultan lampahira, lajengminggah dhateng arga, kang mesah ngusir kewala, Prapta pesanggrahan nulya, selarong binesmi samya. 56. KyahiKwaron kang winarna, meksih aneng masjid ika, lajeng kinepang kewala, binerondhong ing sanjata, wantu wussepuh punika, datan saged yen kesaha, pan lajeng ginendhong ika, binekta mlajeng ika. 57. Dhumateng ingmuridira, nerajang mengsah kewala, lajeng pinedhangan ika, nanging pitulung Hyang Sukma, pedhangtanana tumama, kalawan kang gendhong ika, nanging kitab Kuran ika, aglar kantun mesjid samya. 58. Lajeng rinisaksedaya, kang mesjid binesmi nulya, kawarna Pangran Disurya, lan Pangran Sumanagara, atetulungkarsanira, prapta lawan prajuritnya, mapan sewu winetara, lajeng nusul minggah ngarga.



22. Pertemuan kedua Pangeran Diponegoro dengan Ratu Kidul, pada saat Pangeran sedang bertafakur bersandar pada tiang ketika semua sudah terlelap. Datang dihadapannya lalu duduk seorang wanita dengan dua pengiring yang juga wanita. Mereka duduk tanpa menyentuh tanah. Kedatangan mereka berpendar seperti sinar kebiruan. Pelukis: WIYONO Naskah asli acuan:



Pupuh XXV (Pangkur) 66. Pitekur sendheyan saka, mapan sangking sungkawahing tyas neki, mengkana ingkang winuwus, nulya ana kang prapta, kadya daru dhateng pesanggrahanipun, nulya lenggah ngarsanira, Jeng Sultan werni pawestri. 67. Kalih ingkang ngiring ika, samya estri dene kawarsa sami, pan wus tan kena cinatur, mapan katiga pisan, undha usuk lawan kang den iring iku, Jeng Sultan dangu tan nyapa, kami tegengen ningali.



68. Lawan mespahosken ika, genya lenggah datan srahing siti, Kajeng Sultan ngandika rum, nila krami kawula, langkung tambet Kangjeng Ratu lon turipun, rumiyin mapan kawula, lan paduka sampun jangji. 69. Ing benjang yen sampun mongsa, lan paduka boten wande kepanggih, Jeng Sultan enget tyasipun, mengkana ciptanira, baya iki kang ingaran Ratu Kidul, dene banget anomira, Kangjeng Sultan ngandika ris. 70. Pan sampun enget kawula, Kangjeng Ratu aris aturireki, yen pareng amba tetulung, inggih dhateng paduka, ing kawula anuwun jangji satuhu, yen sampun sirna sadaya, sagung ingkang laknat kapir. 71. Kawula tuwan suwunhena, dhateng Allah ingkang Rabilngalamin, mantuka malih puniku, inggih dados manungsa, dene sagung wadya paduka sedarum, sampun wonten tumut yuda, kawula ingkang nyagahi. 72. Sirnanipun Laknatolah, Kangjeng Sultan mapan ngandika aris, kawula tan nedha tulung, inggih mring sasama, yen agami amung pitulung Hyang Agung, Kangjeng Ratu nulya musna, mengkana ingkang winarni.



23. Pertempuran di Kejiwan. Pangeran diponegoro di atas kuda Kyai Wijayacapa (kuda putih) dengan didampingi dua orang gamel (pekhatik) menyaksikan tumpukan musuh yang bergelimpangan. Empat kaki kuda berlumuran darah setelah melewati pertempuran besar. Matahari segera tenggelam menuju malam. Pelukis: AGUS TBR Naskah asli acuan:



Pupuh XXV (Pangkur) 269. Nenggih Ki Wijayacapa, kang teracak sekawan gupak getih, lajeng kasaputing dalu, kapir ingkang lumajar, lawan murtad nanging kantun kedhik iku, ngungsi beteng ing kalasan, wong Islam kang bujung sami.



24. Basah Abdullatif menyerang musuh dengan gagah berani , dan putra menantu Pangeran Diponegoro inipun tak takut sama sekali di hujani peluru musuh. Pelukis: NANO WARSONO Naskah asli acuan:



Pupuh XXV (Pangkur) 139. Raden Dulah Prawiradirja umatur, pukulun putra nerpati, jeng gusti Basah puniku, tan kenging amba aturi, pinilih pan kathah tatu.



140. Pan kinarya lesaning sadangonipun, males datan saged yekti, pan langkung pakewedipun, pelor langkung deresneki, putra dalem meksih manggung. 141. Wonten kuda kawula aturi mundur, putra dalem datan apti, mapan pangandikanipun, lingsem yen tan bedhah ugi, nenggih Delanggu puniku. 142. Kangjeng Sultan sareng miharsa saturipun, Raden Prawira Dirjeki, mapan langkung watosipun, nulya mundhut kang turanggi, Ki Jayacapa wus katur. 143. Sampun nitih lawan angandika iku, kabeh jana melu iki, kariya kene sireku, sandika samya turneki, nulya mangkat jeng sang katong. 144. Ingkang dherek hing Den Prawiradirjeku, kalih Den Jasentaneki, tanpantara nulya rawuh, genya Basah Ngabdulkamil, Kangjeng Sultan anebda lon. 145. Wus ta kulup payo mundur dhingin iku, luru dalan ingkang becik, Basah Iman datan matur, malah datan aningali, dhumateng Kangjeng sang katong.



25. Pangeran Diponegoro sedang singgah di Pengging, pesanggrahan Sunan Solo di sebuah kolam ikan yang jernih. Dilihatnya air yang jernih banyak ikan serta bulus, dan beliaupun teringat pada Selareja. Pelukis: SIGIT RAHARJO Naskah asli acuan:



Pupuh XXVII PUCUNG 7.



Kangjeng Sultan anuruti aturipun, budhal sing Koripan, sawadya kuswa tan keri, prapta Pengging mapan nulya mesanggrahan. 8. Aneng umbul nenggih kelangenanipun, Kangjeng suhunan Sala, ingkang toya langkung wening, mina kathah kang Jeng Sultan pan kacaryan. 9. Dadya enget mring kang rayi Kangjeng ratu, pan wus tigang wulan, Kangjeng Sultan ngantep jurit, ngantos supe mangkya enget ing tyasira. 10. Sareng mulat toya wening umbul agung lan kathah minanya, lawan wonten bulus neki, sela gilang dadya enget sela raja.



26. Pangeran



diponegoro mengunjungi keluarganya di Rejasa Nanggulan setelah berbulan-bulan tidak bertemu dengan RA. Maduretno. Saat Pangeran tiba, sang isteri RA. Maduretno dan kedua putranya yaitu Diponegoro Anom (Adulmajid) dan Dipokusumo menyambut Sang Pangeran. Posisi Sang Pangeran masih berada diatas Kuda Kyai Wijayacapa (putih), mereka mencium kaki Pangeran. Pelukis: C. ROADYN Naskah Asli Acuan:



Pupuh XXVII PUCUNG 87. Ing Kelinggen pan lampahan tigang dalu, saking ing rejasa, sedina kewala prapti, langkung kagyat Panembahan methuk nulya. 88. Lan Pangeran Ngabdulmajid lawan iku, Pangran Dipakusuma, mapan iku enggal mijil, saking Yogja lajeng anukemi pada. 89. Nanging meksih neng luhur turongga iku, padanya jeng Sultan, sinungkeman kanan keri, mring kang rayi mapan lawan ingkang putra. 90. Ri sawusnya Kangjeng Sultan nulya laju, Kangjeng Panembahan, katingal gya melajengi, SriNalendra nulya tedhak saking kuda.



27. Pangeran Diponegoro dan semua prajuritnya mencukur gundul semua rambut kepala. Pangeran Diponegoro pun menggunduli kepalanya setelah selesai sholat Jumat di Rejasa. Pelukis: BAMBANG TOKO Naskah asli acuan:



Pupuh XXVII PUCUNG 113. Kangjeng Sultan nulya sampun paras iku, ing bakda Jumungah, dadya samya bela iki, sagung Islam lan sampun cukur sadaya. 114. Ing Mentaram Pajang kalawan ing Kedhu, Pagelen sadaya, ledhog gowong jawi kori, pan weradin samya bela cukur ika. 115. Myang pekathik buruh kere samya cukur, punika sadaya, datan mawi den dhawuhi, kadya sampun karsaning Allah Tangala. 116. Sagung Islam tinengeran samya gundhul, murtad reyab reyab, bathilan sagung wong kapir, wektu iku mengkana tengreranira.



28. Di Rejasa, RA. Maduretno membantu mengenakan pakaian keprajuritan kepada Pangeran Diponegoro sambil menitikkan air mata. (surban putih, jubah putih dengan banyak kancing) Pelukis: LAKSMI SINTORESMI Naskah asli acuan:



Pupuh XXVIII SINOM 6.



7.



8.



9.



Sedangunira punika, ngladosi kang raka iki, wahu denira busana, lamun jeng ratu ningali, dhateng Srinarapati, pan kumembeng waspanipun, Sri Nalendra tumingal, lamun kang rayi prihatin, gya sinambut pinangku sanglir supadma. Sarta ing lus kang Srinata, srinarpa lan ngandika ris, nah anger inten kumala, punapa kang dados rujit, karya kepyuring abdi, mas mirah pun kakang estu, nenuwun ngandikaha, lamun dasih tan udani, ingkang dadya rujit karya ela ela. Yen tan kalilan bendara, pun kakang lumampah jurit, sayekti mongsa siyosa, Kangjeng ratu matur aris, nuhun punten Dewaji, kawula mapan sahestu, ing tyas mapan tan nedya, yen karya keron tyas aji, nanging netra kang kedah medal Locana. Tan pirsa karsa Yang Sukma, kawula lamun ningali, inggih dhumateng paduka, netra kedah mrebesmili, mesem Srinarapati, punapa wandeya masku, pun kakang magut yuda, Kangjeng ratu matur aris, yen wandeya Dewaji kelangkung nistha.



29. Pangeran Diponegoro berangkat dari Rejasa menuju Pajang dengan memimpin laskar Bulkiyo dengan didampingi Ngabehi Joyokusumo dan Kyai Mojo. Di Belakang satuan Prajurit Suraya dan Pinilih mengikuti. Pelukis: SURYA WIRAWAN Naskah asli acuan:



Pupuh XXVIII SINOM 10. Pan abdi sampun sumekta, mengkana Srinarapati, ri wusnya mit miyos nulya, gya nembang tengara jurit, budhal wadya pengarsi, Bulkiya kang munggeng ayun, anulya sinambungan, suraya lawan pinilih, Pangran Behi Ki Maja nambungi nulya.



30. Pangeran Diponegoro menuliskan babad sambil menitikkan air mata yang jatuh mengenai kertas, pada saat menuliskan kisah di Kedaren ( dalam huruf arab pegon). Pelukis: SLAMET SONEO SANTOSO Naskah asli acuan:



Pupuh XXVIII SINOM 13. Pangeran Dipakusuma, Raden Riya Sindurjeki, lan Tumenggung Sutayuda, tan kalilan dherek sami, kinen meksiya baris, neng dasa sela puniku, sampun karsaning Sukma, Kangjeng Sultan ing tyasneki, kang katingal kewala anging kang garwa. 14. Aneng ing daren punika, pan dalu kinen meteki, kang boyongan nyonyah Cina, Kangjeng Sultan Salah kardi, saking tyas mring kang rayi, kinarya panglipur wuyung, enjing anulya budhal, nyare ing Maja sawengi, Basah Kasan Besari sakancanira.



31. Kejadian di Gawok Surokarto. Pangeran Diponegoro dipapah oleh Sentot Prawirodirjo mendekat ke arah kuda Kyai Wijayacapa yang dipegangi oleh seorang Gamel (pekathik). Kaki dan dada kanan Pangeran terkena peluru sehingga busananya berwarna merah. Asap pelor membuat suasana semakin gelap. Pelukis: NANA TEDJA Naskah asli acuan:



Pupuh XXVIII SINOM 52. Dadya leres jajanira, nanging pitulung Hyang Widi, pelor awis dhawah jaja, sampeyan kang asring kenging, koltaphira nibani, Pangran Wijil embanipun, lajeng putung sukunya, gya ing ngunduraken nuli, pan mengkana Den Dolah Prawiradirja. 53. Lan Raden Jayanagara, SriNalendra saben kenging, pelor nanging sambatira, nanging gustiku pan sami, lan kendel pan ningali, dhumateng ingkang sinuhun, dadya dangu lampahnya, Sri Nalendra ngandika ris, heh ta Senthot aja mandheg Mayongsari. 54. Wus payo banjur kiwala, mengkana karsaning Widi, kenging malih Sri Nalendra, mapan angrahos nerpati, lir ginablok jajeki, ingkang pelor waja rempuk, aneng jaja punika, mapan ngantos ting parelik, dadya sepuh kang jaja medal ludira. 55. Sareng miharsa Nalendra, mapan kang rasukan abrit, nulya enget mring kang garwa, mengkana esthining galih, paran polahireki, lamun ingsun tinggal lampus, lawan maninge nestha, lamun ingsun mati dhingin, baya durung kalilan Allah Tangala.



56. Enteke kapirku iya, mengkana Srinarapati, mapan langkung lingsemira, mundur sing payudan nuli, tumungkul lampahneki, sap usap kinarya kudhung, datan ningali jalma, mengkana gamel udani, yen Sang Nata katingal abrit kang jaja. 57. Nulya Kyahi Jayacapa, ing ngaturaken gya nitih, mengkana Ki Jayacapa, mapan anglir wus udani, yen kanin Sri Bupati, lajeng binekta lumayu, mapan tan medal marga, ngidul ngilen lampahneki, datan ngetang paluh jurang Jayacapa.



32. Pangeran Diponegoro sedang membaca Alquran di padepokannya di Mentaraman Banyumeneng yang asri dengan banyak tanaman bunga dan beberapa perkutut. Pangeran sedang membaca Al Quran di Serambi mushola ketika Kyai Mojo datang. Kejadiannya pagi hari. Pelukis: EDY SULISTYO Naskah asli acuan:



Pupuh XXX (ASMARANDANA) 122. Gih sampun kula pribadi, Pangeran mapan babegjan, kawarna Kangjeng sang katong, mapan lagya mahos Kuran, neng surambining langgar, ingkang winahos panuju, amarengi Surat Rahman. 123. Ingkang samya sohan niki, sagung ponakawan ika, alit alit mapan andher, neng panepen Mentaraman, Ki Maja nulya prapta, kendel neng pasohan iku, ponakwan tur uninga.



33. Peristiwa pengangkatan Sentot sebagai Alibasyah menggantikan saudaranya Basyah Abdulkamil yang gugur dalam perang. Pengangkatan dilakukan di Pesanggrahan Sambiroto Nanggulan. Dengan simbol penyerahan keris pusaka di serambi masjid. Pelukis: SENTOT WIDODO Naskah asli acuan:



Pupuh XXXI (K I N A N T H I) 189. Lajeng samya kinen sohan wonten mesjid, tan kantun Ki Maja, Pangran Behi kang makili, dhateng Rahaden Dipatya. 190. Den dhawuhken karsanya Sri Narapati, hing sasabilira, kangjeng gusti kang gentosi, den Dolah Prawiradirja. 191. Kang misesa sagung prajurit hing jawi, dene namanira, mapan hinggih meksih lami, nging wewah Ngabdul mustapa.



192. Raden Basah Prawiradirja puniki, kang Ngabdul mustapa, ngulami sami ngestreni, pandhita putra sentana.



34. Tumenggung Mertanegara dan Raden Gandakusma dilantik menjadi Basyah di perbukitan untuk berperang di Kebumen. Pelukis: JANURI Naskah asli acuan:



Pupuh XXXIV ( SINOM ) 42. Mengkana karsa Nalendra, Raden Jayanagareki, kinarya sisihanira, Raden Puthutlawa malih, prajurit tamtameki, kawandasa dadya hiku, mapan sisiyanira, lawan Mantri Lebet malih, sabab Raden Tumenggung Martanagara. 43. Lan Raden Gondakusuma, karsanira Sri Bupati, kinarya Basah hing Rema, Mantri Lebet tumut sami, kang bektanya pribadi, mengkana wus tan cinatur, pan lajeng kinen mangkat, Basah tiga badhe hiki, nging pinilih hingkang tan kalilan bekta



35. Perang di Bagelen pagi hari ketika kabut masih merayap di lereng pegunungan. Basyah Mertonegoro, Basyah Gondokusumo dan Alibasyah Sentot memimpin perang. Tombak Basyah Mertonegoro patah dan dengan menggunakan tombak Kyai Macan milik Sentot, dia berusaha melawan musuh yang menggunakan bayonet. Di kejauhan nampak mayor Bokus dan Sindunegara kabur. Pelukis: BAMBANG HERAS Naskah asli acuan:



Pupuh XXXIV ( SINOM ) 62. Islam sareng henjingira, mapan nurut kukus sami, pan lajeng caruk kewala, sangkuh lawan wahos hiki, laknat mapan kalindhih, Raden Prawiradirjeku, mengkana wuwusira, mring Raden Martanagari, lamun kang mas tan nelasaken punika. 63. Mapan wande dados Basah, sareng miharsa puniki, den mengku Martanagara, pan langkung bramatyaneki, kalawan hingkang rayi, Raden Gondakusumeku, wus nir sagung hing baya, pan liwung pengamukneki, ngantos putung watos hagemnya pribadya. 64. Nulya nyandhak malih hika, wahos hampilanireki, den Basah Prawiradirja, tilarane Kangjeng Gusti, Basah hingkang suwargi, Kyahi Macan namanipun, dadya telas sadaya, laknat kedhik hingkang hurip, Mayor Bokus lan Raden Sindunagara.



36. Perbedaan pendapat dalam perang sering terjadi antara Pangeran Diponegoro dengan Kyai Mojo. Tetapi mereka berdua selalu bisa menyelesaikan dengan baik. Kyai Mojo dan Pangeran Diponegoro bersalaman dan berpelukan sambil meneteskan air mata. Disaksikan oleh para ulama. Itulah pertemuan terakhir Pangeran Diponegoro dengan Kyai Mojo, karena setelah itu Kyai Mojo dijebak di Klaten. Pelukis: PUPUK DARU PURNOMO Naskah asli acuan:



Pupuh XXXV. ( DHANDHANGGULA) 3. Hanglampahi hing karsa Nrepati, Dolah Khaji Badarrodin nulya, wangsul matur mring Sang Katong, Sang Nata ngres tyasipun, sareng mirsa hing ngaturneki, she Badarrodin nulya, tinimbalan hiku, lawan sagung kang hulama, lawan Khaji hingkang badhe tumut sami, wus samya prapta ngarsa. 4. Kyahi Maja nulya hatur bekti, jawab hasta lawan Sri Nalendra, hesmu kumembeng wespane, hanglir wekasan pangguh, Khaji lawan kang pra ngulami, sedaya pan mengkana, marma datan dangu, Sang Nata hangres kang driya, duk tumingal dhumateng Ki Maja hiki, kadya karsaning sukma.



37. Pangeran Diponegoro naik kuda melihat buaya di kali Cingcinggoling bersama beberapa pengikutnya. Di sampingnya ada Raden Banyak Widhe. Pelukis: PUTU SUTAWIJAYA Naskah asli acuan:



Pupuh XXXV. ( DHANDHANGGULA) 30. Gung ngulama myang pratiwa sami, Raden Basah wus kinon wangsulla, dhumateng barisan maleh, samya sukareneku, sabab tangler pangulu sami, lawan Raden Dipatya, Sang Nata winuwus, neng Pagelen mapan lama, sring meng-ameng dhateng lepen Cecinggoling, mapan ningali baya. 31. Kang ngladosi pan Dolah satunggil, Raden banyak widhe namanira, lan rongga kawis hinggille, nenggih rongga Mentahun, pan punika hingkang pinanci,ngladosi Sri Nalendra, mring den Basah hiku, kawarnaha hing Mentaram, pesanggrahan Pengasih kinecuh iki, dhumateng laknattolah.



38. Sentot terluka bahunya, tetapi masih melanjutkan perang di Gentan Kulon Progo. Jenderal Roeps kabur meninggalkan medan perang. Seorang Belanda bernama Jacob berhasil ditawan oleh Sentot Pelukis: HERU DODOT WIDODO Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVI ( P A N G K U R ) 41. Dadya samya hundurira, nanging Islam hangsal bandhangan hiki, welandi gesang puniku, satunggil namanira, nenggih Jakup mengkana tur huning sampun, dhateng Kangjeng Sri Nalendra, lamun Raden Basah kanin. 42. Kenging pelor bahonira, pasah nanging mapan datan punapi, dene kang prajurit sagung, sakal sakit hika, kang misesa den Basah panuwunipun, dhumateng Sri Naranata, nenggih Pangran Ngabdul Majid.



39. Pada saat peperangan di Siluk, Pangeran Diponegoro menerjang ke medan perang untuk menyelamatkan para pengikutnya. Pangeran dikeroyok pasukan musuh dengan senjata pistol dan pedang, tetapi tidak mempan karena Pangeran menggunakan rompi. Sambil berlari, Pangeran Diponegoro berusaha melindungi anak buahnya sehingga bajunya hancur terkena sabetan pedang. Pelukis: SURAJI Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVI ( P A N G K U R ) 112. Dhawah bandhang kang turongga, Pangran Pakuningrat mengkana hugi, mapan samya dhawah iku, dadya mundur sadaya, nanging kantun Sang Nata lan Pangran prabu, mengkana Raden Dipatya, hangundangi jerit jerit. 113. Sri Nalendra hantenana, husar laknat sareng mireng pan sami, yen hiku hingkang Sinuhun, hingkang kantun pribadya, husar hingkang lumajeng pan samya wangsul, ngebyuki mring Sri Nalendra, hambestul hana medhangi. 114. Sang Nata hangagem astra, mapan sampun binekta melajeng ngampil, Den Dipati saya bingung, Sang Nata tulungana, mapan kadya sampun karsaning Hyang Agung, geng coba mring Sri Nalendra, pradipati meksih gendring.



115. Lan sagung kang prangulama, lawan Khaji nanging marmaning Widi, Sang Nata mapan lestantun, denira mundur hika, nanging hingkang paman Kangjeng Pangran prabu, mapan kathah labet pedhang, ngantos jur rasukanneki.



40. Lima pasukan berani mati menyusup ke pemondokan musuh di Sidhatan dekat Tangkisan Kulon Progo. Mereka adalah Sadika, Gadhing, Asnawi, Jayeng Magada dan Sabuk Lumpang. Dengan bersenjatakan tombak sambil merayap. Sidika sebagai pemimpin berhasil membunuh sang Kapitan Belanda, waktu malam hari . Pelukis: ROBY FATONI Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVII ASMARANDANA 27. Mring bangkene koncaneki, mengkana dalu winarna, Sang Nata nimbali mangko, marang hingkang kajineman, Sadika westanira, lawan Gadhingan puniku, Asnawi Jayeng Magada. 28. Lawan SabukLumpang hiki, gangsal kinon lumebetta, mring laknat pamondhokkanne, pinaringan wahos samya, Rongga Kili sadika, Asnawi Pelered hiku, Jayeng Magada punika. 29. Dipayana wahosneki, Gadhingan pun badhu hika, pun bathang sabukhalune, gangsal wus mundur sing ngarsa, prapta dhusun Sidhatan, mapan ngantos surupipun, nenggih kang wulan punika. 30. Mengkana laknat winarni, pan langkung prayitneng baya, mapan tan kena kumresek, mapan lajeng sinenjata, bangun henjing wetara, hingkang wulan sampun surup, mengkana Kyahi Sadika. 31. Mapan sampun rembag sami, lumebet mring pambirisan, sadika pan pengajenge, gangsal pan samya berangkang, sinered landheyannya, mapan marmaning Hyang Agung, gangsal lestari lebetnya. 32. Datan konangan puniki, malah lajeng tumut samya,gegeni saradhadhune, kancanya kinethik samya, poma haja na padha, hanumbak mring saradhadhu, marma dangu kendelira. 33. Mengkana mapan marengi, mayor lan Kapitan medal, ketanggor sadika mangko, mapan lajeng hingacaran, mayor pan lajeng niba, tan mawi hasambat hiku, Kapitan hapan tumulya, 34. Winahos Kapitan modir, mapan lajeng geger hika, barisane laknat mangko, Litnan medal tinadhahan, sampun modir sadaya, sadika mapan wus metu, lan sekawan kanycanira.



41. Pangeran Diponegoro menangis sangat terpukul di kelilingi prajuritnya saat mendengar kabar gugurnya sang Paman Ngabehi Joyokusumo yang sekaligus gurunya beserta dua putranya dan Atmokusumo di Sengir sebuah perbukitan di pegunungan Menoreh Selatan. Pelukis: ASTUTI KUSUMO Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVII ASMARANDANA 97. Sarta mijil waspaneki, rumahos kantun pribadya, lawan hing tanah jawane, rumahos tan saged nata, lamun hamrih salimnya, dhumateng kang samya kantun, mengkana jeng Sri Nalendra.



42. Pangeran Diponegoro sakit di Pesangrahan Bulu Badung Bagelen. Dengan ditunggui Banteng Wareng dan Joyosuroto, Pangeran Diponegoro dipijit kakinya oleh adiknya Pangeran Abdulrahim sambil berbincang tentang agama. Pelukis: JUMALDI ALFI Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVIII MIJIL 38. Lawan hasring pan kinen meteki, kang rayi niku, mring Jeng Sultan pan sring pamuwunne, Kangjeng Sultan hangandika haris, heh sira Dul Rakim, sun takon satuhu. 39. Kaya paran sireku sok nangis, hapa heling mangko, marang hanak bojonira kuwe, lamun heling muliya sireki, hiya mring Mentawis sun lilani hiku.



43. Di tengah hutan lebat, Pangeran Diponegoro sakit keras ditemani oleh dua abdi setia Banteng Wareng dan Joyosuroto. Pelukis: M. AIDI YUPRI Naskah asli acuan:



Pupuh XXXVIII MIJIL 151. Sri Nalendra mapan kang winarni, neng tengah wanna gung, Lobang Handong hiku pan harane, grerah sanget mapan kang ngladosi, ponakawan kalih, meksih halit hiku,



152. Lare bajang nenggih kang satunggil, tur beler puniku, pinnaringngan nama bantheng wareng, kang satunggal pun rata nameki, pan selamineki, lelana Sang Prabu.



44. Sehabis Isya di Hutan Wanalarban, seekor Harimau menghantarkan buruan seekor kijang kepada Pangeran Diponegoro. Banteng Wareng dan Joyosuroto ketakutan. Tetapi ditenangkan oleh Pangeran bahwa hewan itu bermaksud baik. Dua orang penduduk setempat yang diberi julukan Gareng dan Petruk menjelaskan bahwa Tepeng adalah penunggu hutan Wanalarban. Pelukis: SETYO PRIYO NUGROHO Naskah asli acuan:



Pupuh XXXIX PUCUNG 13. Bakda ngisa pun Tepeng praptanipun, haneng Wonalaban, lajeng nyepeng kidang hiki, sadangunya kinarya dolan kewala. 14. lare kalih pendirangan hulatipun, sabab langkung celak, yen padhanga pan kaheksi, samya matur dhumateng Sri Naranata, 15. Pan punapa punika swaranipun, mesem Sri Nalendra, nulya hangandika haris, hasu hajak mapan hiku buru kidang, 16. Sirep jalma Gareng Petruk praptanipun, lajeng tinakenan, dhateng Ponakawan kalih, marma dangu kapethuk lawan pun tepang, 17. Bujung kidang wahu wonten margi ngriku, yun laju kawula, pan hajrih kula hantosi, sakesahe Bantheng Wareng hatatanya. 18. Hingkang nama Tepang punapa puniku, Gareng Petruk nebda, sima geng lurahing ngriki, pan sedaya sagung hingkang buron wona.



45. Kolonel Klerens menyerahkan tiga ekor kuda kepada Pangeran Diponegoro di Remo Kamal setibanya Pangeran Diponegoro dari Sampang Cilacap. Satu ekor kuda warna dhawuk dan dua ekor berwarna merah. Ketiga kuda itu sama besarnya. Pelukis: UGO UNTORO



Naskah asli acuan:



Pupuh XL M E G A T R U H 122. Tundhan Kurnel mapan sampun haturipun, nanging kawan dasa hiji, lan kawula bekta tuhu, titihan pantiga bilih, paduka karsa sang katong. 123. Pan katura kawula kalih puniku, kang saking mayor satunggil, mapan lajeng kinen mundhut, tiga wus prapta ngarsaji, langkung suka tyas Sang Katong. 124. Tiga pisan kang kuda samya gengipun, bagus hinggilira sami, nging satunggil hingkang dhawuk, mapan habrit hingkang kalih, Sang Nata ngandika halon. 125. Heh ya Kurnel pan hingsun tarima hiku, pan kudaningsun pribadi, wus banget sayahe hiku, nulyaKurnel matur malih pan punika hingkang dhawuk. 126. Nenggih mayor hingkang ngaturi puniku, kawula kang habrit kalih, mapan katura sedarum, lawan sapa ngangge neki, ya Kurnel tarima hing ngong.



46. Seorang Komandan Belanda mendekati Pangeran Diponegoro yang sedang naik kuda berarakan, dan Komandan Belanda itupun memberi hormat kepada Pangeran Diponegoro. Pelukis: AC. ANDRE TANAMA Naskah asli acuan:



Pupuh XLI K I N A N T H I 16. Mapan miyos kadilangu, punika samargi margi, welandi pan samya hurmat, wit kumendam sapenginggil, lawan sagung beteng ngira, kang kamargen Sri Bupati, 17. Samya hurmat baris hagung, tan hewah samargi margi,wonten Kumendam satunggal, humatur dhateng Nrepati, sinuhun hinggih paduka, kelamun dipun haturi. 18. Dhumateng Magelang tuhu, sampun karsa padukaji, mapan tan sahe dadosnya, ya ta mesem Sri Bupati, ya Kumendam sun tarima, sira weh peling mring mami,



47. Kolonel Klerens dan Pangeran Diponegoro tiba diatas bukit. Sambil berada diatas kuda, Kolonel Klerens menunjuk benteng Menoreh yang sudah nampak di depan. Perjalanan tak lama lagi sampai di Menoreh. Pelukis: S. SARWOKO Naskah asli acuan:



Pupuh XLI K I N A N T H I 21. Kurnel mapan meling hatur, mangke paduka dewaji, yen beteng sampun katingal, hing Menoreh den haturi, nenggih kendela kewala, ningalana saking ngardi, 22. Mila sapunikannipun, Kurnel nuhun ngrumiyini, lan sagung prajurit samya, paduka dipun haturi, dewaji sampun tumedhak, sampun dereng den haturi.



48. Saat Pangeran Diponegoro berada di Pesanggrahannya di Magelang, menerima kedatangan Ibundanya, Pangeran Diponingrat (putranya) dan dua putrinya: Munteng dan Impun (Den Ayu Basah). Mereka diantar oleh Den Mangunkusumo. Suasana penuh kerinduan dan keharuan. Pelukis: GALUH TAJI MALELA Naskah asli acuan:



Pupuh XLII G I R I S A 50. Nenggih Den Mangunkusuma, kinengken mring Jendral hika, pan mengkana tembungira, sinuhun hamba dinuta. 51. Dhateng sudara paduka, Jendral ngaturhaken hika, nenggih jeng hibu paduka, Kangjeng Ratu Ageng hika, 52. Lan putra dalem katiga, nenggih jeng Pangran Dipatya, lawan Raden Ayu Basah, Den Ajeng Muntheng punika. 53. Sareng mirsa Sri Nalendra, dangu kendel tan ngandika, duk nguni tan mirsa warta, yen kang ngibu kawlas harsa.



49. Pangeran Diponegoro dipertemukan dengan kedua putra laki-lakinya yang masih usia belasan tahun (13 & 12 tahun ) yaitu Raden Mas Roub dan Raden Mas Joned dengan suasana penuh kerinduan. Pelukis: MUJIHARJO Naskah asli acuan:



Pupuh XLII G I R I S A 105. Mengkana kalih wus prapta, haneng ngarsane Nalendra, pan lajeng nungkemi pada, Raden Mas kalih karuna. 106. Sang Nata mesem ngandika, wis kulup padha menenga, mengkana wus tan winarna, praptanya repot sadaya. 107. Sangsaya malih kathahnya, selaminya Sri Nalendra, haneng Metesih punika, sagung wong Kedhu sadaya.



50. Pangeran Diponegoro bertamu ke Karesidenan di Ruang kerja De Cock. Hadir juga Diponegoro Anom, Basyah Mertonegoro, Banteng Wareng, Joyosuroto, Kaji Ngiso dan Kaji Badaruddin. Saat itu pagi hari pukul 08.00. Dalam Pembicaraan Pangeran Diponegoro marah karena merasa dijebak oleh De Cock. Dia berdiri sambil berbicara keras kepada De Cock. Tangan kirinya menuding De Cock, sementara tangan kanannya meraba keris di pinggangnya. De Cock tertunduk malu. Di sampingnya berdiri 3 orang perwira. Ketiganya tertunduk takut melihat kemarahan Pangeran Diponegoro. Dua Putranya yang masih sangat muda yaitu Raden Mas Joned dan Raden Mas Roub memegangi kaki Pangeran Diponegoro. Diponegoro Anom dan Basyah Mertonegoro berdiri hendak mendekati prajurit Belanda, tetapi dengan kedipan mata pangeran Diponegoro mencegah .kedua putra pangeran yaitu Joned dan Roub bingung melihat apa yang terjadi. Di luar sudah disiapkan kereta kuda, Kapitan Rups mendekati Pangeran Diponegoro untuk membawanya ke Kereta. Pangeran Diponegoropun ditangkap Belanda. Pelukis: RONALD MANULANG HARIS PURNOMO



Naskah asli acuan:



Pupuh XLIII MASKUMAMBANG 10. Pang sangsaya samya datan nyana hiki, yen temah mangkana, sabab Jendral sanget sandika, lan tan hewah lir hadatnya. 11. Hingkang dherek lumebet Sri Narapati, mring pangkeng punika, Pangran Dipanegareki, lan Basah Mertanagara. 12. Kaji ngisa lawan Khaji Badarroin, kalih Ponakawan, Rata Bantheng Wareng hiki, putra timur kalih hira . 30. Dadya ngadeg Sang Nata suraning galih, nulya hangandika, heh ta basakhena hiki, wong hanganjak padu nora. 31. Nana hiya hingkang dadi huwitneki, lan kelamun sira, mapan hayun bebeneri, sun tan jaluk bener sira 32. Lamun sira Jendral Dhekok ko sayekti, kudu padu ngajak, lah mara tekakna dhingin, Kurnel Kleres lawan Basah.



Pelukis: RONALD MANULANG HARIS PURNOMO Naskah asli acuan:



147. Mapan nuju Sang Nata lenggah pribadi, nging lawan Pun Rata, Mayor Duktus sowan iki, dhumateng Sri Naranata, 148. Ris haturnya kawula, nuhun karsaji, punapa kang karsa, sampun lami neng Semawis, prayogi kondur kewala. 149. Lawan lajeng dipun jumenengken benyjing, Sultan Sri Nalendra, sareng mirsa haturneki, mayor duktus lajeng duka, 150. Heh ta mayor hingsun mulih hapa kardi, lawan maning sira, nganggo matur marang mami, den jumenengaken Sultan. 151. Pan kejaba wong picak budhek puniki, hiku nora wikan, lamun Sultan jeneng mami, nadyan picak budheg hika. 152. Kaya huwis weruh sun ratu jawi, gya Kapitan prapta, nusul sowan mring Nrepati, Sri Nalendra hangandika,



RANGKUMAN 1. Di gedung Proboyekso Kraton Yogyakarta, Sri Sultan Hamengku Buwono I menimang bayi Diponegoro usia 5 hari dihadapannya ada Ibu Ratu Ageng permasuri HB I, dan RA. Mangkorowati. Pelukis: DIAN ANGRAINI



2 . Pangeran Diponegoro kecil belajar ngaji ditunggui nenek buyutnya. Pelukis: ISUR



3. Usia 20 tahun, Pangeran Diponegoro berkelana ke Pesantren dan di hutan hutan untuk bertapa dengan menggunakan pakaian yang lusuh sehingga tak ada yang tahu. Menyamar dengan nama Abdulrohim. Pelukis: F. SIGIT SANTOSO



4. Pangeran Diponegoro (Abdulrohim) sholat di masjid Pajimatan Imogiri ditemui oleh masyarakat. Pelukis: DEDI PAW



5. Pangeran Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok Ratu Kidul di dalam Goa Langse. Kedatangan Ratu Kidul menimbulkan cahaya terang di dalam Goa, tetapi Pangeran tidak terusik. Pelukis: NASIRUN



6. Dalam semadinya P. Diponegoro (Abdulrahim) ditemui sosok bayangan seseorang (digambarkan sebagai Sunan Kalijaga) yang samar samar yang memerintahkan dirinya untuk mengubah nama dengan Abdulhamid. Sekelebat muncul cahaya menembus batu dibelakangnya tempat bersandar, meninggalkan sebuah pusaka, itulah Kyai Sarutama (berupa anak panah). Pelukis: ENTANG WIHARSO



7. Pangeran Diponegoro (masih berusia sekitar 20 tahun Abdulhamid) membuatkan warangka untuk keris cundrik Sarutama yang bahan aslinya dari anak panah. Pelukis: TUMARIYANTO



8. Pangeran Diponegoro dihujani tembakan oleh tentara Inggris pada perang Spei yang dipimpin oleh Jendral Gily Spei, tetapi tidak dihiraukan. Asap senjata membuat suasana menjadi gelap. Pelukis: SAMUEL INDRATMA



9. Kemarahan Pangeran Diponegoro Nampak di depan Sri Sultan Hamengku Buwuno IV dengan menjewer kedua telinga Tumenggung Wironegoro dan menendang dadanya hingga terjengkang. Pelukis: HERI DONO



10. Pangeran Diponegoro, Sri Sultan Hamengku Buwono IV, Pangeran Suryobrongto dan Pangeran Suryawijaya memilah-milah ikan ( wadherbang ) di tambak Pangeran Diponegoro. Pelukis: HADI SOESANTO



11. Pangeran Diponegoro bermain catur di taman ndalem Suryobrangtan bulan Purnama Pelukis: DIPO ANDI



12. Pangeran Diponegoro bersama Isterinya Maduretno menyaksikan gunung Merapi meletus. Gempa bumi keras disertai api yang berpencar menyeruak debu di langit. Pelukis: NASIRUN



13. Pangeran Diponegoro diajak ke gunung Rasamuni oleh sosok cahaya Ratu Adil yang menggunakan Surban Hijau, Jubah dan celana putih kendit merah wajah tak tampak. Sang sosok berada di atas bukit menghadap ke Barat Daya, sedangkan Pangeran Diponegoro di bawahnya menghadap ke Tenggara. Sinar yang muncul



dari tubuh sosok Ratu adil memancar ke bawah mengenai tubuh Pangeran Diponegoro. Pelukis: STEVAN BUANA



14. Pangeran Diponegoro bermimpi ditemui oleh delapan orang di Pulo Waringin tempat beliau biasa bersemadi di Utara Tegalrejo. Dalam mimpi itulah beliau diminta menggunakan nama Sultan Abdul Hamid Herucakra Sayidin Panatagama khalifah Rasullallah ing tanah Jawi. Pelukis: SUDARISMAN



15. Mas Bei Mangunarjo diperintahkan oleh pangeran Diponegoro untuk mencabut Patok-patok yang dipasang oleh orang-orang suruhan Adipati Danurejo. Terjadilah keributan Pelukis: AGUS SUWAGE



16. Pangeran Diponegoro melepas keluarganya menuju Selarong, dari Tegalrejo saat siang hari untuk mengungsi. Pelukis: Y. INDRA WAHYU



17. Pangeran Mangkubumi datang dan langsung menarik tangan Pangeran Diponegoro, untuk meloloskan diri dari kepungan tentara Belanda melalui pintu “butulan” (tembusan) sehingga Pangeran Diponegoro dapat meloloskan diri. Pelukis: DJOKO PEKIK



18. Pangeran Diponegoro memandang Tegalrejo dari kejauhan sambil menunggu prajuritnya menyusul. Tegalrejo telah terbakar. Waktunya menjelang Magrib. Mereka memandang ke arah timur. Pelukis: HENING SWASONO



19. Pangeran Diponegoro bersama Pangeran Mangkubumi mengawasi jalannya perang dari atas bukit (Gunung Wijil) di dekat Selarong. Pelukis: DJOKO TIMUN



20. Menggambarkan suasana Pasar Selarong yang lebih ramai dibandingkan pasar di kota Jogja Pelukis: M. YUSUF



21. Selarong digempur oleh pasukan Belanda. Pangeran Diponegoro naik ke atas bukit di atas Goa Selarong diikuti prjuritnya. Di belakangnya Kyai Kwaron yang sudah sepuh digendong oleh muridnya untuk meloloskan diri. Latar belakang Masjid Selarong dibakar oleh Belanda. Pelukis: EDY MAESAR



22. Pertemuan kedua Pangeran Diponegoro dengan Ratu Kidul, pada saat Pangeran sedang bertafakur bersandar pada tiang ketika semua sudah terlelap. Datang dihadapannya lalu duduk seorang wanita dengan dua pengiring yang juga wanita. Mereka duduk tanpa menyentuh tanah. Kedatangan mereka berpendar seperti sinar kebiruan. Pelukis: WIYONO



23. Pertempuran di Kejiwan. Pangeran diponegoro di atas kuda Kyai Wijayacapa (kuda putih) dengan didampingi dua orang gamel (pekhatik) menyaksikan tumpukan musuh yang bergelimpangan. Empat kaki kuda berlumuran darah setelah melewati pertempuran besar. Matahari segera tenggelam menuju malam. Pelukis: AGUS TBR



24. Basah Abdullatif menyerang musuh dengan gagah berani , dan putra menantu Pangeran Diponegoro inipun tak takut sama sekali di hujani peluru musuh. Pelukis: NANO WARSONO



25. Pangeran Diponegoro sedang singgah di Pengging, pesanggrahan Sunan Solo di sebuah kolam ikan yang jernih. Dilihatnya air yang jernih banyak ikan serta bulus, dan beliaupun teringat pada Selareja. Pelukis: SIGIT RAHARJO



26. Pangeran



diponegoro mengunjungi keluarganya di Rejasa Nanggulan setelah berbulan-bulan tidak bertemu dengan RA. Maduretno. Saat Pangeran tiba, sang isteri RA. Maduretno dan kedua putranya yaitu Diponegoro Anom (Adulmajid) dan Dipokusumo menyambut Sang Pangeran. Posisi Sang Pangeran masih berada diatas Kuda Kyai Wijayacapa (putih), mereka mencium kaki Pangeran. Pelukis: C. ROADYN



27. Pangeran Diponegoro dan semua prajuritnya mencukur gundul semua rambut kepala. Pangeran Diponegoro pun menggunduli kepalanya setelah selesai sholat Jumat di Rejasa. Pelukis: BAMBANG TOKO



28. Di Rejasa, RA. Maduretno membantu mengenakan pakaian keprajuritan kepada Pangeran Diponegoro sambil menitikkan air mata. (surban putih, jubah putih dengan banyak kancing) Pelukis: LAKSMI SINTORESMI



29. Pangeran Diponegoro berangkat dari Rejasa menuju Pajang dengan memimpin laskar Bulkiyo dengan didampingi Ngabehi Joyokusumo dan Kyai Mojo. Di Belakang satuan Prajurit Suraya dan Pinilih mengikuti. Pelukis: SURYA WIRAWAN



30. Pangeran Diponegoro menuliskan babad sambil menitikkan air mata yang jatuh mengenai kertas, pada saat menuliskan kisah di Kedaren ( dalam huruf arab pegon). Pelukis: SLAMET SONEO SANTOSO



31. Kejadian di Gawok Surokarto. Pangeran Diponegoro dipapah oleh Sentot Prawirodirjo mendekat ke arah kuda Kyai Wijayacapa yang dipegangi oleh seorang Gamel (pekathik). Kaki dan dada kanan Pangeran



terkena peluru sehingga busananya berwarna merah. Asap pelor membuat suasana semakin gelap. Pelukis: NANA TEDJA



32. Pangeran Diponegoro sedang membaca Alquran di padepokannya di Mentaraman Banyumeneng yang asri dengan banyak tanaman bunga dan beberapa perkutut. Pangeran sedang membaca Al Quran di Serambi mushola ketika Kyai Mojo datang. Kejadiannya pagi hari. Pelukis: EDY SULISTYO



33. Peristiwa pengangkatan Sentot sebagai Alibasyah menggantikan saudaranya Basyah Abdulkamil yang gugur dalam perang. Pengangkatan dilakukan di Pesanggrahan Sambiroto Nanggulan. Dengan simbol penyerahan keris pusaka di serambi masjid. Pelukis: SENTOT WIDODO



34. Tumenggung Mertanegara dan Raden Gandakusma dilantik menjadi Basyah di perbukitan untuk berperang di Kebumen. Pelukis: JANURI



35. Perang di Bagelen pagi hari ketika kabut masih merayap di lereng pegunungan. Basyah Mertonegoro, Basyah Gondokusumo dan Alibasyah Sentot memimpin perang. Tombak Basyah Mertonegoro patah dan dengan menggunakan tombak Kyai Macan milik Sentot, dia berusaha melawan musuh yang menggunakan bayonet. Di kejauhan nampak mayor Bokus dan Sindunegara kabur. Pelukis: BAMBANG HERAS



36. Perbedaan pendapat dalam perang sering terjadi antara Pangeran Diponegoro dengan Kyai Mojo. Tetapi mereka berdua selalu bisa menyelesaikan dengan baik. Kyai Mojo dan Pangeran Diponegoro bersalaman dan berpelukan sambil meneteskan air mata. Disaksikan oleh para ulama. Itulah pertemuan terakhir Pangeran



Diponegoro dengan Kyai Mojo, karena setelah itu Kyai Mojo dijebak di Klaten. Pelukis: PUPUK DARU PURNOMO 37. Pangeran Diponegoro naik kuda melihat buaya di kali Cingcinggoling bersama beberapa pengikutnya. Di sampingnya ada Raden Banyak Widhe. Pelukis: PUTU SUTAWIJAYA



38. Sentot terluka bahunya, tetapi masih melanjutkan perang di Gentan Kulon Progo. Jenderal Roeps kabur meninggalkan medan perang. Seorang Belanda bernama Jacob berhasil ditawan oleh Sentot Pelukis: HERU DODOT WIDODO



39. Pada saat peperangan di Siluk, Pangeran Diponegoro menerjang ke medan perang untuk menyelamatkan para pengikutnya. Pangeran dikeroyok pasukan musuh dengan senjata pistol dan pedang, tetapi tidak mempan karena Pangeran menggunakan rompi. Sambil berlari, Pangeran Diponegoro berusaha melindungi anak buahnya sehingga bajunya hancur terkena sabetan pedang. Pelukis: SURAJI



40. Lima pasukan berani mati menyusup ke pemondokan musuh di Sidhatan dekat Tangkisan Kulon Progo. Mereka adalah Sadika, Gadhing, Asnawi, Jayeng Magada dan Sabuk Lumpang. Dengan bersenjatakan tombak sambil merayap. Sidika sebagai pemimpin berhasil membunuh sang Kapitan Belanda, waktu malam hari . Pelukis: ROBY FATONI



41. Pangeran Diponegoro menangis sangat terpukul di kelilingi prajuritnya saat mendengar kabar gugurnya sang Paman Ngabehi Joyokusumo yang sekaligus gurunya beserta dua putranya dan Atmokusumo di



Sengir sebuah perbukitan di pegunungan Menoreh Selatan. Pelukis: ASTUTI KUSUMO



42. Pangeran Diponegoro sakit di Pesangrahan Bulu Badung Bagelen. Dengan ditunggui Banteng Wareng dan Joyosuroto, Pangeran Diponegoro dipijit kakinya oleh adiknya Pangeran Abdulrahim sambil berbincang tentang agama. Pelukis: JUMALDI ALFI 43. Di tengah hutan lebat, Pangeran Diponegoro sakit keras ditemani oleh dua abdi setia Banteng Wareng dan Joyosuroto. Pelukis: M. AIDI YUPRI 44. Sehabis Isya di Hutan Wanalarban, seekor Harimau menghantarkan buruan seekor kijang kepada Pangeran Diponegoro. Banteng Wareng dan Joyosuroto ketakutan. Tetapi ditenangkan oleh Pangeran bahwa hewan itu bermaksud baik. Dua orang penduduk setempat yang diberi julukan Gareng dan Petruk menjelaskan bahwa Tepeng adalah penunggu hutan Wanalarban. Pelukis: SETYO PRIYO NUGROHO 45. Kolonel Klerens menyerahkan tiga ekor kuda kepada Pangeran Diponegoro di Remo Kamal setibanya Pangeran Diponegoro dari Sampang Cilacap. Satu ekor kuda warna dhawuk dan dua ekor berwarna merah. Ketiga kuda itu sama besarnya. Pelukis: UGO UNTORO 46. Seorang Komandan Belanda mendekati Pangeran Diponegoro yang sedang naik kuda berarakan, dan



Komandan Belanda itupun memberi hormat kepada Pangeran Diponegoro. Pelukis: AC. ANDRE TANAMA 47. Kolonel Klerens dan Pangeran Diponegoro tiba diatas bukit. Sambil berada diatas kuda, Kolonel Klerens menunjuk benteng Menoreh yang sudah nampak di depan. Perjalanan tak lama lagi sampai di Menoreh. Pelukis: S. SARWOKO



48. Saat Pangeran Diponegoro berada di Pesanggrahannya di Magelang, menerima kedatangan Ibundanya, Pangeran Diponingrat (putranya) dan dua putrinya: Munteng dan Impun (Den Ayu Basah). Mereka diantar oleh Den Mangunkusumo. Suasana penuh kerinduan dan keharuan. Pelukis: GALUH TAJI MALELA



49. Pangeran Diponegoro dipertemukan dengan kedua putra laki-lakinya yang masih usia belasan tahun (13 & 12 tahun ) yaitu Raden Mas Roub dan Raden Mas Joned dengan suasana penuh kerinduan. Pelukis: MUJIHARJO



50. Pangeran Diponegoro bertamu ke Karesidenan di Ruang kerja De Cock. Hadir juga Diponegoro Anom, Basyah Mertonegoro, Banteng Wareng, Joyosuroto, Kaji Ngiso dan Kaji Badaruddin. Saat itu pagi hari pukul 08.00. Dalam Pembicaraan Pangeran Diponegoro marah karena merasa dijebak oleh De Cock. Dia berdiri sambil berbicara keras kepada De Cock. Tangan kirinya menuding De Cock, sementara tangan kanannya meraba keris di pinggangnya. De Cock tertunduk malu. Di sampingnya berdiri 3 orang perwira. Ketiganya tertunduk takut melihat kemarahan Pangeran Diponegoro. Dua Putranya yang masih sangat



muda yaitu Raden Mas Joned dan Raden Mas Roub memegangi kaki Pangeran Diponegoro. Diponegoro Anom dan Basyah Mertonegoro berdiri hendak mendekati prajurit Belanda, tetapi dengan kedipan mata pangeran Diponegoro mencegah .kedua putra pangeran yaitu Joned dan Roub bingung melihat apa yang terjadi. Di luar sudah disiapkan kereta kuda, Kapitan Rups mendekati Pangeran Diponegoro untuk membawanya ke Kereta. Pangeran Diponegoropun ditangkap Belanda. Pelukis: RONALD MANULANG HARIS PURNOMO