104 38 110 MB
Turkish Pages [289] Year 2010
.
\ ı'
Yaratıcılığın Tarihçesi ünümüzden 30.000 yıl kadar önce, günlerden tarihöncesinin en derinliklerinde bir günde, biri, ucu sivriltilmiş bir taşı alıp sağlam bir odun parçasının üzerindeki bir yarığa sokuşturdu ve bu "sap lı balta"nın, elde tutulan taşa kıyasla kesme işini daha hızlı hallettiğini keşfetti. Gündelik yaşa mımızda kullandığımız sıradan aletlerin ve nesilden nesile taşınan göreneklerin çoğu da işte böyle, herhangi bir zaman ve mekanda, belki bir tesadüfle ama hemen her zaman şaşırtıcı bir öyküyle ortaya çıktı ve tüm bu öyküler, Bilgi Tembeline Hazırlop Cevaplar' da sizler için bir araya getirildi. Bu kitap, insa n yarat ıcılığının yüzyıllar boyunca şeki llendirdi ği yüzlerce gelenek, icat ve stili keyifli bir anlatımla sunan bir başvuru kaynağı oluşturuyor. Örneğin, ev içi boru tesisatının tarihinin en azından İÖ 2600'lere dek uzandığına inanabilir misiniz? Ya da noktalama işaretlerini, büyük harfleri ve yazılı metindeki sözcükler arası boşlukları, ortaçağ katiplerine borçlu olduğumuza? Peki Amerikan verandalarının Afrika' dan gelen mimari bir gelenek olduğunu biliyor muydunuz? Ya da pizzanın ilk örneklerinin savaş kalkanlarının içinde pişirildiğini? Bu kitapta bulacağınız aydınlatıcı bilgilerin çoğu genel kanıya aykırı. Örneğin, Viking cenaze törenlerinde aslında ateşe verilen bir geminin denize sürülmesi gibi bir gelenek yoktu ... "Gökdelen" adı ilk başta yüksek binalara verilmemişti... Ve faks üzerinden ileti, Amerikan İç Savaşı'ndan önce bile gerçekleştirilirdi! Bilgi Tembeli ne Hazırlop Cevaplar, tarih meraklıları, popüler kültürseverler ve bilinmeyene ilgi duyan herkes için zengin ve keyifli bir okuma seçeneği sunuyor. İster sadece seçtiğiniz bölümleri okuyun, ister baş tan sona, bu kitap sizi bilgilendirecek, eğlendirecek, şaşırtacak ve yaratıcılığa dair düşüncelerinizi değiştirecek.
..
NATIONAL GEOGRAPHIC WASH iNGTON , D.C.
I
4
. . . IÇINDEKILER
.
Ön söz
6
•
Kit ap Hakk ı nd a ıo
BİRİNCİ BÖLÜM 12 ~ VE İ ÇECEK Gün lük Bes in ler ı4 • Ga rn itü rl e r 19 • Jçecek le r 24 T a t lıl ar 35 • Mu tfak E şya l arı ve Sak la ma Kap l ar ı 40
Yİ YECEK
Atı ş tırm a lı k l a r
31 •
B~K~•;~~~A;
MEVSİMLER
VE Ma rdi Gr as ve Pas kalya 48 • 4 Temmuz İn a n ç ve Kutl a ma 55 • Noe l ve Kı ş
54
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
64
ml
57
S EREMONİ VE G ELENEK LER Gö rgü Kur a ll ar ı 66 • Ev lili k 11 Bebek 1a • Cena ze a3 OÖROÜNCÜ BÖLÜM
88
S EMBOLLER VE İ ŞARETLER J c s ti er 90 • İ şa reti er 95 • B a tıl İ na n ç 1a r 100 Say g ı Jestleri 105 • Saç ve Beden İ şa retleri 109
[f] ~~~~ğ~E E1 ~o a BEŞİNCİ
Bin ala r
•
114
Ev ler
BÖLÜM
.. • O d ala r 124 • Ev Aletleri 135 • Arka Ba hçe
120
ALTINCI BÖLÜM
112
140
144
Gi YSİ VE A KSESUVARLA R Giyim E ş y a l arı 146 • İ ç Çama ş ı rı 150 • Ba ş 155 • Ayak 159 Giy si Tutturucu l arı 164 • Akse s uv a r 161 • Ç a m aş ı r 112
İ KS İ RLER, İ LAÇ LAR
Hij ye n
11a
•
Gü zellik ıa6
•
S ağ lık
YEDİNCİ BÖLÜM
176
İlk ya rdım
200
SEKİZİNCİ BÖLÜM
204
VE
191
•
~
e
K OZMETİK
O YUNCAKLAR VE O YUNLAR Eski Us ül E ğ l ence 206 • Klasik Oyun lar 210 • Spor 215 Klas ik Oyunca kl a r 222 • Di ğ er E ğ l e nc e l e r 22a DOKUZUNCU BÖLÜM
Aletl e r
234
•
232
A LETLER VE B ULUŞLAR İl e ti ş im 239 • Ul aş ı m 250 • Gö rme ve İ ş itme 255 Silahlar 25a • Tıp 262 • Ek o n o mi 26a Kay na kça 5
212
•
Gö rse l
213
•
Di zin
210
6
..
••
Ons öz er
şeyin
bir öyküsü
vardır.
öyküleri bazen son derece mandalına,
fazlasıyla tanıdık
neden ki?
vurduğumuzu,
Bazı
ilgili
sıra dışıdır.
da giderek
aydınlatıcı yanıtların
Bu kitap
işte
daha önce hiç
gündelik
işaretinin
ortaya
bu tür
azalır.
da
Ele
üzerine
yazılmış
mini
alınan konuların çoğu
yormadığımız şeyler.
geldiğini
onların
işaretinden çamaşır
hangi
Tahtaya
sıklıkta düşünürüz
bazı eşyaların kullanımı- sıklaştıkça,
Ancak bu
çıkmasını
yanıtlar
nereden
şeyler
kitabı.
gelen , dolayısı ile de üzerine pek kafa ya da dolar
bile. Ve özellikle de
Bu kitap , zafer
zengin bir özlü bilgiler
hareketlerin yinelenmesi -ya da
sorularımız
bazı
sembolik ve somut
yazılardan oluşan
bize
sıradan şeylerin
En
soruların sorulması bazı
onlarla
hallerde ilginç ve
sağlar.
veriyor. Kitap, okuyucunun "ne kadar ilginç" ya da "bunu
duymamıştım " diyeceği
ve üzerinde kafa
yoracağı
pek çok seçenekle dolu.
Örneğin ben, pantolon ceplerinin nasıl olup da bir keseden ya da bir kemerden sarkıtılmış,
içi para ya da değerli taş dolu bir "çıkın"dan cebe dönüştüğünü bilmiyordum . İnsanlar, keseyi "kese kesici"lerden, yani kesenin içinde
saklanabileceği
Bu uygulamadan erkek
şimdiki adıyla
yankesicilerden korumak için giysilerinde,
ama yine de kolayca
pantolonlarındaki
tarzının değiştirilmesiyle gerçekleşti. Kadınlar
güvenli toplumlar keseyi giysi eteklerinin
altında saklamayı
erişilebilecek
ceplere
7
hale
açmışlardı.
süreç içinde
ise daha uygun stiller
dışında taşınabilir
sürdürdüler.
geçiş,
bir yarık
yalnızca dikiş
gelişene
dönüştürene
dek,
veya daha
onları
uzun
Bu kitapta ele yüzlerce
yıl
alınan
uzanması
öncesine
çoğunun
konular ve geleneklerin pek
kökeninin
nedeniyle, öyküleri de süreç içinde üzerine
eklemeler yapılan söylence ve inanışlara dönüşmüş durumda. Örneğin, "parmak çaprazlama"
başlığı altındaki yazı, Batı dünyasında
jestlerden biri üzerine geleneğinden Diğer
muhteşem
bugüne geliyor
modern
uygulamaların
ortaya
akıllı
sembolik jestler olsun, ister olduğunu anımsatıyor.
anlatıyor.
olabileceğini öğrenmek
aşina olduğumuz barış
ilgi çekici . Bugün
yazı
bir öykü
Kitaptaki
çıkışları
sık kullanılan
en
Bu jestin eski bir Pagan son derece ilginç.
da en az bu örnek kadar
sembolünün öyküsü bizlere ister
oyuncaklar, her
şeyin
"bombayı yasaklayın "
bir
sembolünü anlatan
ise oldukça özgün bilgiler sunuyor ve sembolü tasarlayan
ve sembolü hangi özel amaçla alfabesinde nükleer
tasarladığını açıklıyor.
silahsızlanma anlamına
bilerek üst üste bindirilmesiyle Bu kitapta en
kişinin adını
Bu sembolün, semafor
gelen N ve D sembollerinin
oluşturulduğu,
sevdiğim yazılardan
başlangıcı
kimin
aklına
gelirdi ki?
biri de blue jeans (kot) üzerine
olanı.
Öykü, "Hindistan'dan bir amaç, Fransa'dan bir kumaş ve Kaliforniya'dan bir fikir " içeriyor. Bu öykü sayesinde 16. yakınlarında,
Dongarii
adlı
bir kale
yüzyıl
civarından
denizcilerinin Mumbai "çivitle
boyanmış kalın
pamuklu kumaş" satın aldıklarını öğrendim. Satın alınan malzeme İtalya'ya götürülmüş
ve orada, Cenova'dan benzeri bir malzemenin
işletmeye
yapan bir
esin
yani "Cenova mavisi" kullanıldıktan
limanına tanıdık
gönderme
yapılarak-
sözcüğü
bunları
de
işte
adını almış.
ve pantolon
buradan
biliniyormuş
ki , o çok
ise Levi Strauss. Yani benim
ve "dungarees" (kaba
giysinin üreticisi. Bu
kumaş)
adı kullanırken Levi ' s ' ın
yakınındaki
bir kaleye dek uzanan derin köklerine
farkında
değildim
bile
-Fransız
kumaş
türemiş.
girişimci
giydiğim
yapımında
da
Benzeri bir
serge de Nimes diye
biraraya getiren
çocukken New York'ta adlandırdığım
Malzeme zamanla blue de Genes,
adıyla anılmaya başlanmış
sonra "blue jeans"
"denim"
Tüm
kaynağı olmuş .
ihracatını
diye
Hindistan
atıfta bulunduğumun
elbette.
Kitaptaki mini makaleler, birer özlü bilgi modeli sunuyor. Bisiklet, kurşunkalem
olsa da , bu
ve fermuar gibi
tanıdık
araçların
tarihi üzerine çeşitli kitaplar yazılmış
objelerin -ve daha pek çoğunun- öyküleri burada sadece
8
Yazılar
birkaç paragrafla özetleniyor. ayrıntılı
kilit
okuyucunun arzusuna göre daha
öyküler için iştah kabartabileceği gibi, sunulan özlü tarihçe sayesinde,
bazı
işlevi
fikirler için güvenilir birer özet bilgi anlatılan
Bu kitapta
de üstlenebiliyor.
şeyde, atalarımızın yaratıcılık
her
ve
özgünlüğünü
görebiliriz. Her şey belli bir amaçla yaratıldı, icat edildi ve geliştirildi; her şey bir tür gündelik mühendisliğin ürünü. Aynen bizim teknolojik bir toplumda yaşamaktan doğan sorunları
gibi,
geçmişte sıradan
uygarlığı
çözmek için modern mühendislere başvurmamız
insanlarca tasarlanan ve bugüne dek gelen
Kitapta yer alan öyküler, objeler sağlıyor.
dünyasına
Bundan sonra omuz silken birini
içgüdüsel ve evrensel insani jestlerden biri" avuçların
birine
eşlik
da
havaya
burada
kaldırılan kaşların
hatırlayabiliriz. Bunları öğrenmek
yöntemlerimizin ne kadar incelikli çok bölümden
şekillendi.
yeni bir gözle
bakmamızı
gördüğümüzde,
bunun "en
olduğunu ,
dışa
oluşan
açıp
kitabı
neden
ihtiyacımız
okuyabilir.
farklı
Tüm bilgi okuyucuyu
de
yok elbette ama
ya ptığımızı anlatıyor
ve
iletişim
olabileceğini hatırlatıyor.
okunabilir ve her okuyucunun da pek
okuma konusunda kendine has bir ilerleme
elverdiği
Nasıl
rafınızda bulundurulması
seviyeleri
yollarından
kapağa
dek
satır
gibi, aynı zamanda rasgele okumaya da elverişli. Okuyucu,
vaktinin ve koşullarının konuyu
bakan
büzüşmüş dudakların eşlik
yöntemi olabilir. Bu kitap, her kitap gibi, ön kapaktan arka satır okunabileceği
hatta
düşüneyim" anlamına geldiğini
farklı şekilde
bir
ve
için bir kitaba
yaptığımız bazı şeyleri
Her kitap pek çok
de,
okuduğumuzu anımsayabiliriz.
omuz sHkme jestinin, " Bir
bu kitap bize
ve
etmesiyle "bilmiyorum" demenin en eski
dönüştüğünü
Ayrıca ettiği
çıktı
organize etme sürecinin içinde ortaya
şeyler
evler"
geçmişe
okunursa okunsun elinizdeki kitap, kütüphane
gereken ve
hakkında
zenginliği
ait
ölçüde herhangi bir zamanda, herhangi bir
ve
örneğin
"Nisan 1"
zihnimizi tazelemeye
düşünceyi
geleneği
hazır
ya da "oda
bir eser.
besleyen bol malzemesiyle bu kitap,
şeylerin anıları
ve bugüne ait
olan l arın
yepyeni
bilgileriyle ödüllendiriyor. Üstelik okumaya değer her kitap gibi Bilgi Tembeli ne Hazırlop Cevaplar da dünyaya, dünya üzerinde yaşayan insanlara
ve
on l arın dünyayı değiştiriş
biçimlerine bakışımızı
değiştiriyor.
-Henry Petroski
9
Kitap Hakkında BİLGİ TEMBELİNE HAZIRLOP CEVAPLAR
günümüzdeki sıradan
yaşamda kullandığımız
yüzlerce objenin
konumlarına nasıl ulaştığını anlatıyor. Kurşunkalem, düğme ,
duyduğumuz
ve peçete, büyük ölçüde gereksinim çok
gündelik
malzemeden
yalnızca birkaçı. ..
kavurmak, öğütmek ve her gün
tükettiğimiz
bir
düşünmediğimiz
pek
kabuğundan çıkarıp
onu
ama üzerinde
Kahve "meyve"sini
çatal, kahve
sıvıya dönüştürmek
ilk kimin
aklına
geldi?
Hangi sıkıntılı ve utanç verici durumların ardından insanlar giysilerini küçük, yassı bir disk ve kumaşa açılan
bir delikle tutturabileceklerini keşfettiler? Bu tarihçelerin
bir icat dürtüsü olarak tanımlıyor,
bazı
Tanımlamaların bazıları yanlış kavramların
bilgideki
boşlukları
dolduruyor.
bazıları "gerekliliği "
icatlar ise tesadüfi kazalar sonucunda ortaya
Konularına
üzerine
ışık
tutarken ,
bazıları
çıkıyor.
da popüler
göre düzenlenen dokuz bölüm içinde yüzlerce
şeyin, bilinen ilk ortaya çıkışları ve mevcut kullanımlarını inceliyoruz. "Yiyecek ve İçecek " le başlıyor,
"Mevsimler ve Bayramlar"a geçiyor, "Seremoni ve Gelenekler", "Semboller ve
İşaretler", "Ocak ve Ev" , "Giysi ve Aksesuvarlar", "İksirler, İlaçlar ve Kozmetik", "Oyuncaklar
ve Oyunlar" ve "Aletler ve kısa
bilgilere,
alınan
Buluşlar"la
SIRA DIŞI BİLGİLER'e,
devam ediyoruz. Her bölümün içinde alt
başlıklara,
tarihi bilgilere ve zaman çizelgelerine dikkat edin. Ele
tüm maddelerin ortak noktası
mı? Onlarsız yaşamımız
kesinlikle çok
farklı
olurdu.
BÖLÜM GİRİŞ YAZISI ~ --
Yiyecek ve İ_s:ecek ......... ~ ............................... ~•..,ı.;,,"1"-•"'-"'.ı.u..ıı..OOj ..,..-w............... ....... .ı.ı..ı-. .. ...,..._,,,"6.....ı·,..
......... ,......
......-u....
--oa.ı.tôl-Y ... kl