Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları 1922 - 1923 [PDF]

Citation preview

I-/



)i



t



I



hir Sovyet diplomatının türkiye anıları 1922-1923



Semyon İvanoviç Aralov Çeviren: Haşan Âli Ediz



T Ü R K İY E ^ B A N K A S I K ü ltü r Y a y ın la r ı



21



S:



SEMYON İVANOVİÇ ARAI.ÜV BİR SOVYET DİPLOMATININ TÜRKİYE ANILARI 1922-1923 ÖZGÜN ADI



B O C n O M P IH A H M Ü C O B E T C K O rO flU n n O M A T A 1 9 2 2 -1 9 2 3 RUSÇA ASÜINDAN ÇEVİREN



HAŞAN ÂLİ EDİZ © TÜRKİYE i‫ ؛‬İİANKASİ KÜLTÜR YAYİNLARI, İOOy



Scrtifikn No: 11213



EMREYALÇIN G ،‫؛‬RSEI. YÖNETMEN



B1ROI-BAYRAM Y A Y IN A liA /.İR L A Y A N



©ANDAN BADEM REDAK'IÖR



ÖZLEM ÇEKMECE DÜZELTMEN



ESENC,ÜRAY DİZİNİ HAZIRLAYAN



BO^A BOZATLI GRAFİ!< TASARIM UYGULAMA



TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINI-ARI I . BASKI: EYLÜL 1 0 0 8 ‫ت‬, BASKI: NİSAN 0 1 0 ‫ت‬



ISBN 978-9944-88-465-5 BASK I



YAYLA CIK MATBAACILIK I.İTRÖS YOLU EATİI! SANAYİ SİTESİ NO: 1 2 / 1 9 7 - 2 0 3



(021 2 )6 1 2 Senifika No: 11931



TOE^ARİ İSTANIİUL



58 60



TÜRKİYE İŞ BANKASİ KÜLTÜR YAYINLARI İSTİKLAL GADDESİ, NO: 144/4 BEYOĞLU 34 430 İSTANBUL



Tel. (0212)252 39 91 Fax. (0212) 252 39 95 www.iskultur.coni.tr



T Ü R K İY E



‫ام‬



BAN KA SI



K ü ltü r Yayınları



bir Sovyet diplomatının türkiye anıları ‫ ل‬9 2 2 -‫ ل‬9 ‫ ت‬3 Ç eviren H a ş a n  li E d iz



Ant



içindekiler



SUNUŞ Erken D ön em Türk-Sovyet ilişkileri ve



s. i. Aralov



SOVYET UİELO^^ATİNİN ANİLA^İ 1922-1923 T U ^ ^ I Y E ’Y E a t a n ^ a ^ (،:içerin']،• ‫؛؛‬ö r ü ştn e 4 V. i. Eenin h ak k ın d a d ü şü n en ler 6 D o stlu k ihşkdnrinin b aş!am as> 7 RSFSC yeni T ü rk iye’nin sam im i ve çıkar ^özerm eyen d o stu d u r 9 iti!a£ Demlerleri, T ürkiye ve Sovyet ^ u sy a 10 Sovynt-Türk d o stlu su n a karşı m ücad eled e Enver P aşa’m n r o lü 11 S u h an ’ın hü k ü m eti ve iti!a£ Dnvletlnri yen i Türkiyn’^i Sovyet ^ u s^ a ’dan ayırm aya ça !ışıy o r la r 12 h^enşeviklerin R alk asy^ ’daki hain ce laaliyerinri hakkında le ııiıı 13 Eatılı em peryalistler Uünny K afk asya’d a 14 G ün ey K afkasya k om ü nistlerinin S ovyet iktidarı için m ü c a d e le si 17 Taşnak Erm nnistanı ile T ürkiye arasında savaş ıs G . K. G rcon ik id zn ’nin D . p. ^loba’ya te!‫’؛‬,ralı 20 18. K afkas T ü m e n i’nin seferi ve E atum ’un kurtuluşu . 20 Yeni T ürkiye ile ^S F S C arasındaki ilk an tlaşm a 23 T ürkiye ile R F S C arasında k arşılık lı ilişk ilerin gelişm esi 2 4 ftila f D evR tlerin in T ürkiye ile il§ili tasarıları .,..... ................2 5 Türkiyn’yn gitm ed en önen L enin’le görü şm e ...........................26 ^i^erin üzerine başkaca birkaç s ö z 29 A li Fuat Paşa’)'■ zi)'aret 30



T İ F L İ S ’T E N A N K A R A ’Y A Y O L C U L U K Y o lu n ‫ﺍﺍ‬.‫' ﺇﺍﺍﺍ;ﺍآل ﺍ‬,‫ﺍ ' ﺍﺍ‬ 32 1 ‫ ﺍﺍﺍﺍﺃ‬/،• ile k a r ş ı l a ş m a 35 T ü rk iy e ile S o v y et U k ra y n a a ra s ın d a d o s tlu k a n tla ş m a s ı ... 38 S a m su n M u ta s a rrıL ile g ö r ü ş m e 39 A n a d o lu y o l l a r ı n d a ■11 Y o ld a k ö y lü le rle k o n u ş m a la r 2‫ﺓ‬ 1 la v /a k a s a b a s ı n d a •1'•' M u s ta fa K e m al ü z e rin e a n l a t ı l a n l a r 50 M e rz ifo n 53 C o ru m , A la c a , Y o z g a t 53 T ü r k su b a y ı ile k o n u ş m a 55 Y olculuk iz le n im le r i 5? T ü rk o rd u su n u n z a fe ri 59 D ışişleri b a k a n ı ile k a rşıla şm a ,....,........-....,..,,.,,.,,..,.,.............-..61 ANKARA A n k a r a şe h rin d e k ısa b ir g e z in ti M u s ta fa K e m a l P a şa ile ilk k a r ş ıla ş m a P a b riy e H a n ı m T o p lu m k a d ın ı H a lid e T d i p T ü rk iy e ü z e rin d e A m e rik a n m a n d a s ı f i k r i Sovyet elçisine g ö ste rile n i l g i Suriye k ö y lü s ü n ü n m e k t u b u M u s ta fa K e m a l ile c e p h e d e k a r ş ı la ş m a l a r M u s ta fa K e m al S o v y et elçiliğ in d e



63 64 68 68 70 71 72 72 73



C E P H E ^ E R lS lN U E P olatlı B iç e r 76 M u s ta fa K e m a l ve İsm e t P a şa la rla b u lu şm a . . ...77 S iv rih isa r k a s a b a s ı 78 B itik k ö y ü n d e 4 1 . T ü m e n k a r a r g â h ı 79 B o lv ad in 2. O r d u k a ra rg â h ın ı z i y a r e t 80 1. O r d u k a r a r g â h ı 81 B a ş k o m u ta n lık k a r a r g â h ı 82 M u s ta f a K e m a l’in a te şk e s h a k k ın d a k i d ü şü n c e le ri .......... ...84 1. O r d u ’n u n g e çit t ö r e n i A sk er o y u n la rı ve te m s i l Ö k s ü z le r y u r d u



85 87 88



A n a d o lu ’d a R u s k ö y ü C ig id iy a .......................................................... 89 İsm e t P a ş a ’n ın z iy a f e t i ............................................................................9 2 M u s ta fa K e m a l’in k o n u ş m a s ı............................................................. 93 S ü v ari K o lo r d u s u ’n ıın t e f t i ş i................................................................95 K o n y a ’y a g e liş ............................................................................................ 9 ü M e d r e s e le r ............................................ 98 N a lb a n tlık o k u l u ...................................................................................... 99 im a ld t-ı H a rb iy e F a b rik a s ı ve a tö l y e le r i ......................................101 T o p ç u © k u lu ve A sk e ri L i s e ..............................................................102 K a d ın la rın d u r u m u ............................................................................... 103 M e v lev i t a r i k a t ı .......................................................................................1 0 3 © S ^etm en o k u lu n d a t e m s i l ................................................................ 1 0 5 M u s ta fa K e m a l P a ş a ’n ın h a lk la so h b e ti ..................................... 1 0 5 M u s ta fa K e m a l P a şa ile T ü r k o rd u s u ve R SF SG ’n in y a rd ım ı ü z erin e s ö y le ş i.................................................................................... 1 0 ü T ü rk su b a y la rı ile sö y le ş ile r...............................................................108 T ü rk e rle rin in siy a sa l e ğ itim i............................................................ 1 1 0 M u s ta fa K e m a l ve K ü rt s o r u n u ...................................................... 111 M u s ta f a K e m a l ve A ra p ü l k e l e r i ..................................................... 1 1 2 Şeyh S e n u si’d e n M u s ta fa K e m a l’e m e k t u p .. . . . . . . . . . . . . . . . . .© 4 G e zim izin so n a erişi................................................................................114 T ü r k h a lk ın ın S o v y et R u s y a ’ya se m p a ti d u y g u la rı .. ...........115 E lçilikte ‫ ﺍ‬M a y ıs ’ın k u t l a n m a s ı ...................................................... 1 1 ü G e n e lk u rm a y B a şk a m Fevzi P a ş a ...................................................1 1 7 M illi S a v u n m a B a k an ı K âzım P a ş a ................................................ 118 Batı C e p h e si K o m u ta n ı is m e t P a ş a ................................................ 118 R e fe t P a ş a ...................................................................................................1 2 0 R a u f B e y ..................................................................................................... 1 2 0 M u s ta fa K em al Paşa T ü rk iy e ’nin u lu sa l uyanışını a n la tıy o r 1^1 C e n ev re K o n fe ra n s ı ve R a p a llo ‘ . . . .12ü G e n e ra l T o v /n s h e n d ’in T ü r k iy e ’yi z iy a re ti .... .......... ...........129 İn g ilte re ve T ü r k b a s ı m .......................................................................1 3 0 M e r s in ’d e R S F SC konso lo slu m u s o r u n u ..................................... 131 M u s ta fa K e m a l’in D o ğ u h a lk la rı k o n g re si to p la n m a s ı h a k k m d a k i tek lifi.,,, .........................131 TÜRK O RD U SU N U N TAARRUZU E n v er P a şa isy a n ım n b a s tırılm a s ı....................................................133 K e m a listle rin m u h a le fe tle m ü b a d e le s i.......................................... 133 T ü r k o r d u s u n u n ta a r r u z h a z ır lığ ı...................................................1 3 4



T ü r k o r d u s u n u n t a a r r u z u ..................................................................................................... 1 M u s ta fa K e m al ve fsm e t P a ş a la r ta a r r u z u id a re e d iy o rla r 138 K u tla m a m tz a B M M ’n in c e v a b ı .......................................................................................... 1 Y u n a n o r d u s u n u n b o z g u n a u ğ ra tılm a s ı ü z erin e M u s ta f a K e m a l’in a n la t tı k l a r ı ........................................................................................ ftila f D e v le tle rin in T ü r k o r d u s u n u n z a fe rle rin i d u r d u r m a g iriş im le ri ........................................................................................................... b ıra k ışm a sı ü z e rin e k o n u ş m a la r S ilah .......................................................... 2 1 4 ş e n lik le r A n a d o lu ’d a ....................................................................... 31 4 K e m a l’d e n T ü r k o r d u s u ü z e rin e M u s ta f a ..... . .. .1 4 4 R SF SC D ışişleri H a lk K o m ise rin in T ü rk iy e ’c e n o ta s ı . .... 1 4 7 R SF SC D ışişleri H a lk K o m ise rliğ i’n in K a ra d e n iz D e v letleri K o n fe ra n s ı ö n e r is i ...............................................................................................................



MUSTAFA KEMAU ‫؛‬N CUM UU^YET^I TÜRKİYE MUCADEEESİ d e v rilm esi ve k o v u lm a s ı P a d iş a h ın ................................................... 151 P a d işa h lığ ın d e v rilm e sin i h a lk ın d e ste k le m e si . . . . . .1 5 4 m u h a le fe tin b ü y ü m e s i M e c lis’te .........................................................5 1 5 K e m a l’in c ev a b ı M u s ta f a .............................................................. 6 1 5 K e m a l’in seçim k o n u ş m a la r ı M u s ta fa .................................................... 7 1 5 G erici m u h a le fe t ve T ü rk -S o v y e t iliş k ile r i ...................... ....1 6 2 T o p lu m in s a n la rın ın S ovyet R u sy a ü z e rin e d ü şü n c e le ri .165



LOZAN VE EOÜAZLAR SORUNU



K o n fe ra n s ı’n d a T ü r k i y e L o z a n ............................................................. 1 6 ? Bey’le k o n u ş m a R a u f ...................................................................................... 1 7 0 T ü r k D ışişleri B a k a n lığ ı ile L o z a n ü z e rin e g ö r ü ş l ü l e r 174 h e y e ti iç in m ü c a d e l e K o n fe ra n s ...................................................... 1 8 0 L o z a n K o n fe ra n s ı’n d a T ü rk iy e ve R SF SC h a k k ın d a fsm e t P a ş a ................................................................................................................................ R a u f Bey ü z e rin e Y ine .............................................................................. 1 8 6 B o ğ a z la rın R SF SC ve T ü rk iy e ta r a f ın d a n b irlik te sa v u n u lm a sı s o r u n u ........................................................................................................... N a d i Bey ve B o ğ a zlar s o ru n u Y u n u s ............................................. 1 ? 3 B ey’le k o n fe ra n s ü z e rin e k o n u ş m a la rım ız R a u f . 1? 6 ^ ç e rin ’in L o z a n ’d a k i k o n u ş m a s ı .............................................. 1 ? 8 d e le g a s y o n u n u n t e k l i f le r i S ovyet ......................................................... 2 0 4 In g ilte re ’n in G e lib o lu y a rım a d a s ı ü z e rin e e m e lle ri . .. . . . 2 1 0 L o z a n K o n fe ra n s ı’n ın T ü rk iy e için s o n u ç la rı ....................... 2 1 2



L o z a n ’d a S o v y et d e le g a s y o n u ..................................................... Sovyet d e le g a sy o n u n u n L o za n a n la şm asın ، İm zalam aları T ü r k iy e ’d e n a y rılış ım ..................................................................... S ovyet e lçilik p e rs o n e lin in ç a lış m a la rı . . . . . . . . . T B M M ü y e le rin d e n S ırrı B ey’le b ir sö y leşi .



MUSTAFA ^EMAF ?AŞA VE YENİ T Ü R ^ Y E ’NİN KURULUŞU Y a şa n tı ve k ü ltü r d e y a p ıla n r e M r m l a r .........................................2 2 1 T k o n o m ik re fo rm p l a n l a r ı .................................................................2 2 3 M u s ta fa K e m a l ve y a b a n e ı s e r m a y e ..............................................2 2 5 fz m ir f k tis a t K o n g r e s i ..............................................2 2 6 B azı s o n u ç l a r ........................................................................................... ^ 2 ? L lçilik te so n k a r ş ı la ş m a .......................................................................2 2 ?



Erken Dönem Türk-Sovyet ilişkileri ve Semyon Aralov



Sovyetler Birliği, b u n d a n böyle genç nesiller için rarih in derinlilclerine g ö m ü lm ü ş bir ülke. O y^a k ısa ca SSCB (Sovyet S osyalist C u m h u riy e tle ri Birliği) o la ra k bilinen b u im p a ra to rlu k , 1 9 1 7 ’d en 1 9 9 1 ’e k a d a r 2 0 . yüzyıla d am g asın ı v u rm u ş, b lo k lu d ü n y a n ın ceph elerin d en birin in ö n cü lü ğ ü n ü üstlenm işti. S ovyetler Bitliği d a h a M illi M ü c a d e le ’n in ilk yıllatın d a n itib a te n T ü rk iy e ’nin de dış p o litik asın ın belirleyici bir u n su ru y d u . K o lle k tiv ist bir an lay ışla “ tekelci k a p ita liz m ’’^ karşı sosyalizm i k en d in e g ö te y o ru m la y a n SSCB, İkinci D ü n ya Savaşı ertesi b lo k la şa n d ü n y a d a D o ğ u B lo k u ’n n n başın ı çekm iş. B atı ü lk elerin d e “ D e m itp e td e D lk eleri” o la ta k ad la n d ıtıla n ü lk e let g ru b u n u egem enliği a ltın a alm ış ve D o ğ n A v ru p a’d a h â k im k o n u m u n u o n y ıllate a sü rd ü rm ü ş b ir ülke. Bu b lo k la şm a d a n T ü rk iy e de nasibini alm ış, Sovyetler Birliği’n in O rta A v ru p a ’d a yayılım ının ertesin d e T ru m an d o k trin i ile ABD şem siyesi a ltın a gitm iş, M a rsh a ll ? la n ı ve N A ^ O ile te rc iH n i b u n d a n böyle B a tı’d a n y a n a y ap m ıştı. “ K a ra n lık ^ a ğ ” diye bilinen ve iki d ü n y a savaşını içeren d ö n em i “ Soğ u k S avaş” izlem iş, T ü rk iy e Batı B lo k u ’n u n g ü n ey d o ğ u sav u n m a k a n a d ın ı o lu ştu rm u ştu . N e v ar ki, Sovyet sistem inin k u ru lu ş evresinde ve T ü rk iye’nin “ düvel-i m u a z z a m a ” ya karşı direndiği yıllarda, iki ülke a ta sın d a k i ilişkiler bir “ k ara gü n d o stlu ğ u ” o la ra k uitelendirilirdi. Sovyetler Birliği A n ad o lu to p ra k la rın d a b ir ulus-devlet inşa sürecine om u^ verm iş, en az ın d a n İkinci D ü n y a Savaşı’n a k a d a r T ürk-S ovyet ilişkileri d o stlu k p ak tlarıy la d a pekiştiril-



m işti. A ncak, ikinci D ü n y a Savaşı ertesi o rtay a çık an Sovyet trav m ası ve “ k o m ü n iz m te h d id i” gerekçeleriyle ilişkilerin soğ u d u ğ u ve serildiği y arım yüzyılm d a etkisiyle, bu ilişkinin ilk d ö nem leri gün ü m ü ze değin yeterince açıklığa k av u ştu ru lam a m ış o ia ra k duruyor. T ürk-S ovyet ilişkilerinin başlangıç n o k ta sı o la ra k , M o sk o v a G örüşm eleri so n u n d a 16 M a rt 1 9 ^ 1 ’de im zalan an T ü rk iye-Sovyet R usya D o stin k ve R ard eşlik A ntlaşm ası k a b u l edilebilir. B üyük M illet M eclisi’nin yeni dışişleti b ak a m Y usuf R em al (Tengirşenk) ile ^ ‫ ؟‬e tin ’in im zaladığı M o sk o v a A ntlaş m ası’n ın 1. m addesi ile Sovyetlet, Sevres A n tlaşm ası’m redded iy o t ve Yeni T ü rk iy e’yi ilke o D ta k M isa k -1 M illi sınırlarıyla ta m y o td u . M o sk o v a A n tlaşm ası’ınn im zasın d an önce, iki hük ü m e t de b irb iti k a tın a elçi atam ıştı. Ali P uad (Gebesoy) ? a şa elçi o la ra k b atı c e lb e s i kom n taiclığ ın d an a lın a ra k M o sk o v a’ya gönderilıtciş ve 2 i K asım l ? 2 0 ’de görevine başD m ışü . B una katşılık 2 0 R kim l ? 2 0 ’de A n k a ra ’ya T ü rk -F tırten i görüşm elerinde ara b u lu cu o la ra k geleir Budi M d iv a n i, M o sk o v a A n tlaşm ası’ıcdan 11 g ün önce, .5 M a rt 1 9 2 1 ’de M u sta fa Kem a l’e güven m e k tu b u n u sunacaktı. M d iv a n i nzu n sü te Sovyet D ışişleri H a lk K om iserliği T ü rk iy e Tem silcisi o la ra k g ö rev y apm ıştı. 5 M a rt 1 9 2 1 ’de sunduğu güven m e k tn b tm u n içeriğini bilm iyoruz. A ncak, kendisi A n k a ra ’da elçi sıfatıyla bulu nm am ıştı. Sovyetler’in ilk elçisi ?. N atsaren u s 19 H a z ita n 1 9 2 1 ’de A n k a ra ’ya gelm iş ve 2 7 H a z ira n g ü n ü itim atn am esini M n stafa K em al ? a ş a ’ya sun m u ştu . İ ti^ a m a n te le t H â k im iyet-ı M illiye'm n 28 H a z ira n 1921 tarihli sayısında yer alır. Bu belgeler M o sk o v a A n tlaşm ası ettesi M illi M ü e ad e le’n in sıcak günlerinde iki ülken in ilişkilerini açıklayıcı oluşları açısın d an önem lidir. M illi M ü c a d e le ’n H sıcak g ü n le rin d e b aşlay an bu ilişki, fk in ci D ü n y a S avaşı’n ın s o n u n d a S talin ’in -k ıs m e n T ü l'k iy e’n in savaş bo y u n ca A lm anya ile sü rd ü rd ü ğ ü y ak ın ilişkiyle g ere k çelen d itd iğ i-K a rs, A td a b a n ve B oğazlar’a yönelik talepletiyle neredeyse zıt bir yola girdi. Y uk arıd a bahsed ilen iki kutn p lu d ü n y a sistem inde, yitm inci yüzyıl so n ların a d ek kuzey



s.



k o m şu m u zla ilişkiler h er za m a n g ü n lü k siyasetin gölgesinde k aldt. H e r ne k a d a t T ürk-S ovyet ilişkilerinin ilk d ö n em i ile ilgili birçok belge h er iki ülkede y ayım lanm ışsa da, d ip lo m atik ta rib e y araşır k a p sa m d a bir çalışm a h en ü z g ün ışığına çıkm amıştır. Bu d arb o ğ a zn t an a n edenlerinden biri de. M illi M ü e adele döneıtri T ü rk iy e arşivlerinin hen ü z a ra ştırm ae ıla rın kullan ım ın a açılm am ış olm asıdır. A ra ştırm a cılar h âlâ ço ğ u kez gazete, dergi gibi basılı k ay n a k la rla y etinm ek d u ru m u n d a . H ü n ü n Sovyetler Birliği’nde ise d ö n em in yazışm aları a n a İcatlarıyla 1 9 5 7 -1 9 6 2 yılları arasn rd a yay ım lan an D o k u m e n tı V neşney P o litiki SSSR (SSCB D ış ? o litik a Belgeleri) adil altı ciltlik belgesel y ay ın d a yer aldı. Bu k a y n a k ta k i T ü rk -S o v y et ilişkilerine özgü belgelerin birçoğu T ü rk ç e ’ye ‫ ؟‬evrildi ve Stefanos Y erasim os’un T ü rk -S o v y e t İlişkileri: E k im D e v rim i’n d en M illi M ü ca d e le’ye [İstanbul, 1979] başlıH ı çalışm asında yayınclaıcdı. Bu k ita p 661 saylalık hacm iyle, b âlâ M illi M ü cad ele döneıtcinde T ü tk -S o v y et ilişkileri k o n u su n d a en geniş k ap sam lı eser o lm a n nvanm ı k o ru y o r O sm a n O k y a r’ın, kısm en babası Fethi O k y a r’ın da n o tla tın d a n y a ra rla n a ra k kalem e aldığı M illi M ücadele D ö n e m i T ü rk -S o v y e t İlişkilerinde M u şta fa K em al (1 9 1 0 -1 9 2 1 ) [A nkara, T ü rk iy e İş B ankacı K ü ltü r Y ayınları, 1998] ise, döneıtcin iki liderinin ilişkileri ekseninde k o n u y u inceler. A yrıca Sovyet bilim ad a m la rın ın b irço k çalışm asında M illi M ü c a d e le y ılla rın d a k i T ü rk -S o v y e t ilişk ile tin e yer v erild i. B u n lard an k o n u y u en geniş k ap sam lı o la ra k işleyenleri, Y usuf AlioğIn B agirov’ıın A zerbaycan s s ^ Bilim ler A k ad em isi’nce B a k û ’de 1 9 6 5 ’te y a y ım la n a n İ z Isto rii S o v e tsk o -T u re tsk ih O tn o şe n ii V 1 9 2 0 -1 9 2 2 gg. (1 9 2 0 -1 9 2 2 yıllarında T ürk-S ovyet İlişkileri T arihi D zerine) adlı eseriyle SSCB Bilimler A kadeıttisi ta ra fın d a n 1 9 6 6 ’d a basılan A b d u lla h M a rd a n o v iç ^am s u td in o v ’n n N a ts io n a ln o -O s v o h o d ite ln a y a B o rb a v T u rtsii (1 918-1923) (T ürkiye’de U lusal K u rtu lu ş Savaşı 1 9 1 8 -1 9 2 3 ) başlıklı kitabı. K ita p lard an ilki A zerbaycan k ay n a k la rın a göre yazılm ış, İkincisi ise Sovyetler Birliği’n in basılı birincil kayn a lla r ın ı kullanm ış. Bu iki önem li eserden ilki kısırten ‘H ü rk -



Sovyet ilişkilerini k a p sa y a n d ö rd ü n c ü b ö lü m ü ” , İkincisi ise tümümle T ü rk ç e ’ye çevrildi ve B ir K ara G ü n D ostlu ğ u : K u rtu luş Savaşı Yıllarında T ü rkiye-S o vyetler Birliği İlişkileri [i^tanbul, 1979] başlığı altın d a yayım landı. Bu telif ve çeviri üç eser dışında T ütk -S o v y et ilişkileri üzerine T ü rk ç e ’de b irçok anı ve p o p ü le r ta rib k itab ı d a bulunm a k ta. K âzım K arabekir, Y usuf K em al T engirşenk gibi dönem i y aşay an ların an ıların d a n , Ali K em al M e ra m ’ın T ü r k -R u s İlişkileri Tarihi ya da D o ğ an A vcıoğlu’n u n M illi K u rtu lu ş Ta^ '^ ı’ne k a d a r sayısız k itap T ü rk-S ovyet ilişkilerine yer veriyor. A yrıca d ip lo m a la rım ız ın da, T irk -S o v y e t ilişkilerinin ilk yıllarm a yönelik çalışm aları var. B a n la rd a n ilki K â m n ra n G ür ü n ’ü n T ü r k S o v y e t İlişkileri (1 9 2 0 -1 9 5 3 ), [A n k ara; T T K , 1991] diğeri S uat Bilge’nin G ü ç K o m şu lu k - T ü rkiye-S o vyetler Birliği İlişkileri 1 9 2 0-1963, [İstanbul; T ü rkiy e iş B ankası K ü ltü r Y ayınlat], 199^]. D a h a erken d ö n em için ise Selam! K ılıç’ın k alem e ald ığ ı T ü r k - S o v y e t İlişk ile rin in D o ğ u şu B re st-L ito v sk B arışı ve M ü za k e re le ri (22 A ra lık 1 9 1 7 - 3 M a rt 1918) [l^tanbnl, 1998] önem li bir kayıtak. T ü tk iy e ’nin Sovyetler Bitliği ve federe cum huriyetleriyle y ap m ış oldnğtı a n tla ş m a la t İsm ail S oysal’m Tarihçeleri ve A çıkla m a la rı ‫'ﺀ‬/‫ﺀ‬ B irlikte T ü r k iy e ’nin Siyasal A n tlaşm aları, 1. cilt (1 9 2 0 -1 9 4 5 ), [A n k ata, !9 8 2 ] k ita b ın d a yayım landı. Bn a la n d a en y ak ın tarihli çalışm a ise, M e h m et B erinçek’in ^ n s arşivlerinde yaptığı çalışm anın ü rü n ü o lan A ta tü r k ’ü n S o v y e tle rle G ö r ü ş m e le r iS o v y e t A rşiv Belgeleriyle [İstanbul, 2005]. A ncak bu çerçevedeki çalışm aların en uzun ö m ü rlü olanı - v e üniversitelerde nznn yıllar nlnslararası ilişkilet d ets kitabı o la ra k o k tıtn la n ı- önce D ışişleri B akanlığı’nca iç hizm et için y ayım lanan, d ah a sonra A ü SBT’nin k am u y a m al ettiği O laylarla T ü rk D ış P o litikası (1 9 1 9 -1 9 6 5 ) [A n k ara, 1969] adlı eseri. T ü rk - Sovyet ilişkileri bu k ita p ta Prof. Dr. M e h m et G ö n lübol ve Dr. C em Sar ta ra fın d a n özet b ir biçim de ele alınm ış. Bu belirtilen k ita p la r dışında, T ü rk-S ovyet ilişkilerine d air am l^ r ya da a ra ştırm a la r gazete ve dergilerde za m a n za m a n tefrika edilm iştir. f 9 7 6 ’d a Vatan gazetesinde T ü rk k a y a A ta-



ö v ’ü n yayım ladığı “ H iç b ir Y erde Y a^m laırm am ış Belgelerle A ta tü rk ve Lenin A racındaki Y azışm alar” ve C u m h u riyet gazetesinde U ğ u r M ıım c u ’nıın “ K âzım K a ra b e k ir A n la tıy o r” başlıklı yazı dizisi b u n la rd a n iki ö rnek. T üm bn k ita p la rın varlığına rağ m en , d ip lo m atik ta rih açısın d an her iki ülkede de y apılaeak ço k şey var. T ü rk iy e’de arşivlerin açılmadı beklenirken ara ştırıcılara yeni açılım lar sağlayacak önem li b ir k ay n ak M illi M ü cad ele günlerinin A n k a ra gazeteleri H â kim iy et-i M illiye ile A n a d o lu 'd a Yeni G ü n . ö z e llikle Y unus N a d i yiınetim indeki A n a d o lu ’da Yeni G ü n A nkara ’nm M osk o v a ile ilişkilerin! çok y ö n lü bir biçim de bizlere yansıtır. Ciazeteler hab erlerin yam sıra d ip lo m atik nitelikteki ' da yer v erm iştir Bu y azışm aların birçoğu b u g ü n e değin Tatin harfli herhangi bir k a y n a k ta yer alm am ıştıt. M u stafa K em al’in bn k a y n a k la td a k i birçok yazışm ası A ta tü r k 'ü n S ö ylev ve D em eçleri’nc de, A ta tü r k 'ü n T am im , T elg ra f ve Bey a n n a m e le rtn c de gitm em iştir. T ü rk-S ovyet ilişkiletinin ilk evrelerine ışık tn ta n tü m bu vetiletiıt ara sın d a, Sovyetlcr’de y ad ım lan an bazı an ılatı d a eklemek gerekir. Bunların d ö rd ü T ü rk ç e ’ye çevrilmiştir. İlki elinizdeki Semyoit İvanoviç A ralov’un ilk baskısı B nrçak Yayınevi ta ra fın d a n I 9 6 7 ’de B ir S o v y e t D ip lo m a tın ın T ü r k iy e Hatıraları adıyla yapılan kitabı, d iğ e rle riy le A ta lo v ’la b itlik te T ü rk iy e’ye gelen Y.Y. L ansere’nin A n k a ra Yazı - Bir S o v y e t Sanatçısının 1922 N otları ve R esim leri [İstanbul, 2 0 0 4 ], 0 ‫ﻣﻤﺎ‬nid ve b ried ric ^ ’in A n ka ra 1922 - ik i K o m in tern G özlem cisinin K urtuluş Savaşı D eğerlendirm esi [İstanbul, 1985] ile U kraynalı D evrim ci L ider L rım ze’nin T ü rk iy e A nıları [İstanbul, ‫ ل‬98?]. Sem yon iv an o v iç A ralov, Birinci D ü n y a Savaşı’n d a ^ u s o rd u su n d a A lm an lara karşı savaşm ış. ! 9 1 7 Ş ubat devrim ize cepheden a k tif o la ta k k atılan askerlerin ara sın d a yer alm ış. K arşıdevrim e! a y a k la n m a la tın b astırılm a sın d a ro l o ynam ış. F k im D ev rim i’n d e, ik in c i S ovyet k o n g resin e o td n delegesi o la ra k katılm ış, bev D avidoviç T rot^kiy’in © rd u ve B ahriye H a lk K om iseri (yani Savunm a B akam ) old u ğ u sırad a b u ko-



m iserliğin H a re k â t Şubesi başkan lığ ın a getirilecek Kızıl ö r d u ’d ak i ilk alay ve tü m e n le rin ö rg ütlenm esi işini üstlenm iş. A ralov, yab an eı devletlerin askeri m üd ah alesi ve iç sava^ dönem inde g üneybatı cephesinde, h em H ’nci ö r d u ’n n n A sketi H evrim $ovyeti h em de C u m h u riy e t A sketi H evrim ^ovyeti üyesi. A ralov, R u sy a’d ak i iç savacı Kızıl © rd u ’n u n k azan m asın d a n ve ? o lo n y a ’ya y önelik askeri h a re k â tın so n a erişin d en so n ra, £k!m 1 9 2 0 ’de H k ray n a ile bırakışm a im z alan a ra k sinirın çizilm esi için k u ru la n b ü k ü m e t k o m isy o n u n u n başkanlığın a seçilmiş. Aynı za m a n d a ?o lo n y a ile yürü tü len barış g örüşm elerinde de a k tif görev alm ış. Kısa sürede asker kim liğinin y anı sıra d ip lo m atik yeteneğiyle de göz d o ld u ra n A ralov, Fitv a n y a ’da d ip lo m atik tem silci o la ra k görevlendirilm iş. M illi M ü c ad e le’nin ivm e kazandığı ve Birinci B üyük M illet M eclisi b ü k ü m e ti ile S ovyet R u sy a ilişk ile rin in o lu m lu y ö n d e gelişm eye başladığı 1 9 2 2 ’de A ralov, kısa bir süre görev y ap an "٣ ard ın d a n , ülkesinin resm i teiDsilcisi olara k A n k a ra ’ya atan m ış. M illi M ü c ad e le’deki en b ü y ü k askeri zaferlerin kazanıldığı ve L ozan A ntlaşm ası ile A n k ara H ü k ü m eti’nin ultıslararası cam ia ta ra fın d a n tan ın d ığ ı d ö n em d e Ank a ta ’da, A n ad o lu ’d ak i cepbelerde ve cepbe getisinde b u lu n an Sovyet dip lo m atı, C u m b n riy e t ilan edilm eden kısa süre önce ülkesine dönm üş. A ralov b u d ö n em e ait an ıların ı neredeyse k ırk yıl so n ra kalem e alm ış. A nılarını neden bu n ca zam an so n ra yazdığı soru su n a karşı ilk ak la gelen ihtim al, d önem in siyasi k o n ]o n k tü rüyle ilgili olabileceği. İkinci D ün y a Savaşı so n rasın d a başlay an Soğuk Savaş’la bitlikte, T ü rk -A m e rik a n ilişkilerinin K ıbrıs bnnalım ı nedeniyle kısm en d urgunlaştığı bir evrede, T ü rk Sovyet ilişkilerinin o lu m lu bir çizgiye girdiği bilinen bir gerçek. A ralov anılarım belki de b u ilişkileri pekiştirici b ir işlev görebileceği beklentisiyle, o tu z yılı aşkm bir sü te so n ra kalem e alm ıştı. K itap y ay ın la n m a d a n k ısa süre önce 2 7 M ay ıs 1 9 6 0 ’ta M enderes h ü k ü m e tin in devriletek, h ü k ü m e t üyelerin in y a rg ıla n a c a k la rın ın a ç ık la n m a sı da S ovy etler’de ilgiyle



k arşılanm ıştı. A ra lo v b u k o n u y la ilgili b ir y o ru m y ap m asa da, R usça baskıya bir su nuş y azan y üksek b ü ro k ra t D . Y uditskiy, 2 7 M a y ıs’ı m e m n n n in k la anm ış ve T ü rk-S ovyet ilişkilerinin bn yeni d ö n em d e yine eskisi gibi düzeleceğine o lan inancını açıkça ifade etm işti. A ra lo v ’n n an ıları, y azılm aların a d ek n zu n za m a n geçm iş olsa da, a n a k a d a rıy la bile çarpıcıdır. M illi M ü c ad e le’n in en ateşli d ö n em lerin d e R a ra d en iz lim a n la rın d a n geçerek A n k ar a ’ya ulaşan Sovyet m isy o n u n u n yol b oytınca y aşad ık ların d aıt b a şlay a ra k R n rtu lu ş Savaşı d ö n em in in ayrın tılı bir p an o ta m ^ sım çizer. G azi M u sta fa R em al ? a ş a ile özel söyleşiletin d e n söz eder, o n u n M eclis’te ve y u rt gezilerin d e verdiği söylevleri, N u t u k ’un R usça çevirisinden de y a ra rla n a ra k aktarır. A ralov, M illi M ücadele d ö n em in in diğer önem li şahsiyerleriyle ilişkilerini de ayrıntılandırır. Bn şahsiyetlerle ilgili gö rüşleri, za m a n za m a n keskinleşse de, b ir dış gözlem ci olarak ön em taşıyor. A m la r R n s y a ’d a y a y ı m la n m a l a r ın ı iz le y e n y ılla r d a , 1 9 6 7 ’de H a şa n Âli F diz ta ra fın d a n T ü rk ç e ’ye k az an d ırıld ı. A n cak kırk yılı aşk ın d ır bu çevirinin yen! baskıları yapılm adı, ö k u d u ğ u n n z bn yeni b askının ilk b ask ıd an farklı b ir yönü var. H a şa n Âli b^diz’in d ah a so n rak i yıllar içinde m etin üzerinde yaptığı düzeltiler ailesi ta ra fın d a n iş B ankası K ü ltü r Yayınla rı’ıta ilebildi. A yrıca y ap ıt R usça ori]!ualiyle de katşılaştırıld ı ve F d iz’in - y a da o d önem deki y ay ın cısın ın - T ü tk Ceza K an u n u ’n u n 1 4 1 -1 4 2 . m addelerinin H eıttokles’in kılıcı gibi yayın d ünyasının tepesinde sarktığı b it o rta m d a k ita b ın yasal k o v u ştu rm ay a k o n u olm asını önlem ek üzere, bazı bölüm leri çık arttığı fark edildi. B nnlar da çeviriye olabildiğince eklendi. K a rşıla ştırm a lı o k n m a y ı y a p a n D r. C a n d a n B ad em , A ra lov’u n ve F d iz’in n o tlarım , g ü n ü m ü z o k u y u cu su için d a b a d a zenginleştirdi. A yrıca k ita b ın ö zgün b askısında yer alan görsel m alzem e de bu baskıya eklendi. Z



afer



To pr a k



Bir Sovyet DiplomatmınTiirkiye Anıları



1922-1923



A r a lo v ’la birlikte A n k a ra 'y a gelen ressam L a n sere'n in çizgileriyle A ta tü r k ve T ü rk A skerleri



Türkiye’ye Atanmam



1921 yılı K asım aym m b aşında, RSFSC ’n in i L itvanya m urah h a s tem silcisi ©laralc b u lu n d u ğ u m K o v n o ’d a n (K aunas) M o sk o v a ’ya çağrıldım . B urjuva L itvanyası’n d a , benim için tam am ıyla yeni ve bilm ediğim bir çalışm a alan ı o lan Sovyet diplom atlığının ilk stajını görm ekteydim . F k im D ev rim i’nin ilk yıllarını iç savaş cephelerinde, askeri idlerde geçirdim . Biiy ük y u rd u m u b aşk a ülkelerde, h em de b irdenb ire, büyükelçi o la ra k tem sil edeceğim i biçbir za m a n ak lım a getirm em iştim . M o sk o v a ’ya geldim . D ışişleri H a lk K om iseti G eorgiy Vasilyeviç Ç içerin b a n a m u ra h h a s tem silci o la ra k T ü rk iy e’ye gitm em i teklif etti. “ G iddi bir iş, b ü y ü k bir so ru m lu lu k ” diye ak lım d an geçirdim . “A caba ü stesinden gelebilecek m iyim ?” T ü rk iy e ya d a k e n d i deyişleriyle ö s m a n b D evleti... K ısa b ir süre önce A n a d o lu ’yu, B a lk a n la r’ı, M ıs ır’ı elinde b u lu n d u ra n b ü y ü k b ir devletti... G erçi o sıra la rd a ikinci sın ıf b ir d evlet h alin e g etirilm iş b u lu n u y o rd u , a m a yine de d ü n y a d ip lo m asisin d e b ü y ü k b ir ro l o y n a m a k ta y d ı. K a ra d e n iz ’in a n a h ta rı sayılan fsta n b u l B oğazı T ü rk iy e ’n in elinde... T ü rk iy e’de em p ery alistle rin ç ık a rla rı ç a tış ıy o rd u ... B üyük devletleri d o ğ u y a, f r a n ’a, H in d is ta n ’a, S u tiy e’ye, I ra k ’a g ö tü re n y o lla t T ü rk iy e ü ze rin d en g eçiyordu. D u m a n ı ü stü n d e b ir F rm e n i so ru n u ... K ü rt so ru n u ... P an islam izm , p a n tü rk iz m gibi k o n u la r... N ih a y e t şim di o r a d a b ir savaş v a r -b a ş ın d a M u s ta fa K em al o ld u ğ u h a ld e y en i T ü rk iy e , e m p e ry a list ‫ إ‬Rusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti (C.B.).



d evletlerle ve o n la rın ncaşası Y u n a n is ta n ’la, İs ta n b u l’d a itila f o rd u la rın ın hinca)^e$inde b u lu n a n S u lta n ’ın ' sa v aşm ak tad ır. Bir yığın şüphe kafaiDa üşüştü. Bu şüpheletim i ^ i^ e rin ’e a^tım . ^ i^ e rin gözlüklerinin ü stü n d e n b an a b a k tı... O ld u k ça b ağlantısız sözlerim i so n u n a k a d a r dinledi ve k o n u şm a y a başladı.



Çiçerin’le görüşme Ç içerin, “ iş^i-köylü devletini k im ler k u ra r diye hiç d ü şü n d ü n ü z m ü ? ” diye söze başladı, “ işçiler, köylüler, ilerici ay d ın lar ku rarlar. Bizler sanki, a n a d a n d o ğm a d ip lo m at m ı^ız? D iplom a t o lm a k için bir öğrenim mi görd ü k ? ,Siz de Ç arlık o rd u su n d a cephe koiD utam değildiniz, an ta yine de iç sav aşta ord u la r idare ettiniz. U luslararası cephede doğrtı iş g ö rü rse k Bolşevik partisi bizi h er zam an destekleyecektik Bu iş için neden sizi seçtik? B nnun iki nedeni var. Birincisi, siz askersiniz, T ürkiye, bir iç savaş içindedir, İkincisi, beıt sizin ki çalışm alarınızı izledim ve o ra d a k i faaliyetinizi oin n tin değ erle n d itiy o ru n t.” Böyle övücü b it değetlendii'nce beni sevindirdi ve beyecan lan d ırd ı. Bir sözcük olsuit sö^leiDek gü cü n ü bulam ıyor, snsnyordum . G. ٧. Ç içerin gözlüklerin] çıkardı. © turiD aktu o ld u ğ u koltu ğ u n arkalığına iyice yaslandı ve sözlerine devam etti, “ Bir diploıccatın k ü ltü rlü oincası gerek. K ültür, b azılarım n sandığı gibi, yem ekte balığı bıçakla kesm em ek değildir. D ış g ö rü n ü şle ilgili alışkanlıklar ça b u cak özüm lenebilir. G erçek kültür, edinilm iş ve özüm senıttiş bilgilerin zenginliğinde yatar, geçm işin k ü ltü r m irasın a sahip çık m ak ta, bu m ira sta n akıllıca ve eleştitel bir gözle yaraılan iD ak ta, d u ru m u ve ko şu lları d o ğ ru olara k a n la m a k ta y a ta r ... Ö rn e k o la ra k hiç olm azsa cephedeki ark ad aşların ızı alınız! O n la rın içinde, d ip lo m atik ala n d a çalışm aların ı ra h a tlık la tavsiye edebileceğiniz kişilet p ek â lâ vardır. G eçenlerde tü -



m en k o m u ta n la rım ız d a n , m a d en işçisi J lo b a -h e rh a ld e k endisini cepheden ta m )/a c a k sm ız d n - p a tla k bir d ip lo m at o la ra k ken dini kan ıtlad ı; A ram ızd ak i an laşm ay ı çiğneyerek B a tu m ’u işgal eden T ü rk G enerali K âzım K a ra b e k ir’i, bn şehri boşaltm aya ik n a e tti.” G eorgiy Vasilyeviç, bn k o n u şm a m ız d a, b an a b ir dizi değerli p ra tik ö ğ ü t verdi ve şnnları söyledi, “ X IX . yüzyıl Avrnp ası’nın siyasal so rn n ları h a k k ın d a h azırlıklı olm anız, em peryalist savaşın çıkış nedenlerini incelem eniz gerek. Bu k o n u d a L enin’in eserleri size büyült ölçüde y ardım cı olabilir. Versailles, Sevr ve ö tek i an tlaşm ala rı, T ü rk iy e ile im zalan an M o n d ro s B nakışıtcası’nı (m ütareke) ayrıntılı o la ra k inceleyiniz. T alleyrand, M e tte rn ic h , B ism arck gibi X IX . yüzyıl d ip lo m atlarım n en öneıtcli y an ların ı bilm ek gerekir. R us dip lo m atların ın ' incelediniz, T ü rkiye ile ilgili o la ra k , btı devletin tarihiıci, Ç arlık R usyası’n m o n u n la yaptığı antlaşıtcaları bilm ek z o tu n d a sım ^ . B itleşik A iD erika’n ın , A lm a n y a ’n ın , F ra n sa’nın ve ö tek i kap italist devletR fin T ü rk iy e’de iziedikleri politikayı öğreniniz... T ü tk iy e ile ilgili ekonoiDİk k o n n la ra İcâkiın olgnuz. Bu, işin tem elidit.” ^ iç e rin , son söz o la ta k , “ Sovyet d ip lo m atı, o n u ru n a ço k d eğer verm ek, a rk a sın d a h er zam an b ü y ü k işçi-köylü devlerinin b n lu n d u ğ u litı hissetm ek, btm u n la birlikte kib irli o lm am a k , doğru o lm a k zoru n d ad ır. Sovyet diploiD atı, çeşitli çetrefil d uruıtclarda serbest ve kendindeır em in d u rm alı, ralciplerinin Icile ve usullerini elden geldiğince iyi bilm elidir. H e r şeyden önce gerçeği ele geçirm eye ‫ ؟‬alışm ız. Şu ya d a bu siyasal so ru n o rta y a k o n u rk e n h er z a m a n n et oinnnz. Size sorti‫ آ[ظ‬bir so ru y a k en d in iz cevap verm ek te güçlük çekekseniz, d a h a so n ra cevap vereceğinizi veya h ü k ü m e tin iz d en so racağınızı söyleyerek o n u erteleyiniz. ¥ a d a d ü p ed ü z , btı k o n n y n bilıtcediğinrii söyleyiniz. D o ğ ru lu k h e r za m a n saygı u y an d ır ı r ” dedi. G. ٧. ^ iç e rin , koltu şm am ızd a, yeni T ü rk iy e’nin bağıiDsızİlk için yaptığı savaşın ve bu k u rtu ln ş savaşında M u sta fa Kem a l’in oynadığı önem li ro lü n n et ve canlı b it ta b lo su n n çizdi.



O tu z sekiz yıl2 so n ra k o n u şm am ızı k e ii^ e s i keiim esine a n la tm a k tab ii m ü m k ü n değildir. A m a bu k o n u şm a n ın an lam ı ve bazı n o k ta la t! aklım dadır. Bu k o n u şm a aslında b it d iplo ^ a s i dersiydi ve ben G eorgiy Vasilyevi^’e ço k m in n e tta rdım . Şu a n d a b ü tü n b u n la r o k u ra belki ilkel görünebilir... A m a, Sovyet diplom asisinin doğuş günlerinde bu k o n u şm a b an a birçok şey verdi, b e n in ’in. D iş ile r i H a lk K om iserliği idaresini kendisine em an e t ettiği ‫ و‬çe٢in, h er b ak ım d an kültü rlü bir insan ve u sta bir diplom attı. V ladim ir iiyiç F enin, G. ٧. Ç içerin’e b ü y ü k b ir d eğer vetir, o n u n için, ‘‫ ؟‬içerin, o la ğ an ü stü , viedanlı, akıllı, bilgili bir a d a m ” d etd i, “ B ö y ü insanlara değer verm ek g ere k .” ■‫؟‬ T ü rk iy e’ye gitm eye razı oldtım . Ç içerin ayağa k alk tı, boyn n n d a k i kalın atkısını düzeltti. “ İşte bu iyi” dedi, “H az ırlanın. B ürün çağdaş belgeleri dik k atle in ^ le y in ... H az ırlan m a m z için size iki h afta veriy o ru z.” H â lâ k u şk u la rd a n k u rtu la m am ıştım , am a h ü k ü m e tin bana gösteM iği güvenden m em n u n bit halde D ışişleri H a lk K om isetliği’n d en çıktım . V akit gece yarısını b it bayii geçiyordu. X ayıf ışıklandırılm ış M o sk o v a caddeleti sessizdi. K ar yağıyordu. Bu b afif soğ u k ta nefes alm ak iyi geliyordu. Ç içerin’le k o n u şm a la rım ız üzerine, Ç içerin’in kendisi üzerine düşüncelere dalm ış b ir halde y ü rü y o rd u m .



V. /. Lenin hakkında düşünceler A ncak gelecekteki işim e düşünsel o la ra k h az ırlan ırk e n b en in ’in Sovyerler’in 4. kongresinde Brest F ito v sk barışı üzerine yaptığı k o n u şm ay ı d üşündüm : “ Silahsız o lan bizlerin üzerine yırtıcılar sald ırd ı, k ü ç ü k d ü şü rü cü bir barışı im zalam aya z o rla d ı... K ederlenm eyi b ira‫ ؛ة‬. i. Aralov’un bu eseri ‫ ؛؛ﺀا‬kez 1960 yık Ekim ayında ' ‫ د‬Bkz. “Leninskiy sbnrnik X X X V I”, Gospolitizdat, 1959, s. 54.



k a lım ... Tilsit barışı A lm a n y a’n ın N a p o le o n ^ r a f ın d a n m uazzam bir aşağılanm ayıydı am a A lm anya ayağa k a lk tı... ... Biz de, d iy o rd u o, zayıflam ış, em peryalisderee y akılıp yıkılm ış R usya, zo rb a ları devirdik, zenginlerin birliğine k arşı geldik ve m n zaffer o lduk. N eden? ...D ü ş m a n la r aracın d a birlik y o H u -so y g n n e u la r gibi pekişiyorlardı. F ran sa bizdeir alacağını ralep ed iy o rd u . Ingilrere R u sy a’yı bölüşm eyi, B a k ü ’yü işgal etm eyi d ü şlü y o rd u .” O bizim d iplom asim izin tü m d ü n y a d a barış, ilerlem e, özg ü rlü k ve g e r ^ k d em o k rasi m ü ^ d e le s in in en önem li etkeni o ld u ğ u n u d aim a vurg u lu y o rd u .



Dostluk ilişkilerinin başlaması T ü tk iy e ’nin d n tn m u n u n ve o n u ^ v re le y e n u luslararası d u rn m tın dikkatli b ir ilceelemesiyle iki, üç b afta geçti. RSFSC ile yeni, d ev rim e‫ ؛‬T ü rk iy e (ya d a o z a m a n la r başm d a k i lider M u s ta fa Rencal ? a ş a ’m n a d ın a n y u la ra k denildiği üzere R em a list T ürkiye) a ra sın d a k i dolay sız ilişkiler, d a h a 1 9 2 0 yılının ilk yarısın d a, yani R u s y a ’d ak i iç sav aşın en ateşli ev resinde k u ru lm a y a başlam ıştı. R ızıl O rd u D enik in ’e son d arb e y i in d iriy o td n . A m a, İtila f D evletleri bize sald ırm a k üzere to p r a k a ğ a la rın ın (p،t«’ların) e‫تﺀ‬ m enli‫غ‬in d ek i F o lo n y a ’yı h az ırlıy o rla rd ı. V rangel’in beyaz o rd u su k u rH u y o rd u . Sovyer R u sy a z o r bir d u ru m d a b u lu n u y o rd u . f 9 2 0 yılı N is a m ’n d a , B üyük M illet M eO isi (T B M M ), ü lk e sH in u lu sal y ık arların ı bilen M u sta fa R e m a l ? a ş a ’m n teklifiyle, RSFSO H a lk K om iserleri K u ru lu ’n a bir m e k tu p g ö n d ere re k , Sovyet R u sy a ’n ın , em peryalistlerle m übadelesind e devrim ci T ü tk iy e ’ye y a rd ım edeceği u m u d u n u b elirtti, z a m a n la r M o sk o v a ile A n a d o lu a ra sın d a d o ğ ru d a n d o ğ ru y a b ir b ağla n tı y o k tu . Bu m e k tu p an e ak 9 2 0 ‫ آ‬yılı 1 H a z ira n ı’n d a alındı. ^ iç e rin , F e n in ’d en aldığı d ire k tif ü zerine bem en M u sta fa K e ^ a l ? a ş a ’ya cevap verdi. Bu ce v ap ta, RSFSO b ü k ü m e tin in . B üyük M ille t M eclisi’n in d e k la ra sy o n u n u m e c n u n lu k la k a b u l ettiği ve iki devlet a ra sın d a bem en d ip lo m a tik ve



o



k o n so lo slu k ilişkilerinin k u ru lm a sın ın te k lif edildiği belirtilm ekteydi. 1 920 yılının so n ların a do ğ ru , b e n in ’in gen‫ ؟‬T ü rk iy e’ye yaptığı olağandışı bir y ard ım olayı vardır. Bu olayı ^ iç e rin ’in sözlerinden n ak led iy o ru m . ‫ ؟ﺗﺂ‬T ö rk savaş gemisi S u ltan ’m b ö k ö m e tin e kakılm ak islem ediklerinden S inop’ta In^ilizlet tarafın d an y ak a la n m ış ve silahsızlandırılm ışlardı. G em ilerilt, b aşta sub ay ları olduğu İcalde, yürekleri y u rt sevgisiyle d olu 150 kişilik m ü te tte b a tı, Ingilizlerin H inden kaçm ayı b aşaıntışlardı. K em al ? a şa , yard ım etm esi için Sovyet h ü k ü m etin e b a ş v u tu y o r... T enin, K aı^ d e n iz’deki Kızıl D o n a n m a ile İl e*m en tem asa geçerek İter ne tü rlü o lu rsa olsnn gencilere barııcak sa ğ la m la rın ı, iaşe'sinin verilm esini ve '* * ' M u stafa K em al ? a ş a ’nın nceşrtı yen! T üi'k biiküm e^ine tealine edilm esin! ^:içerin’e em rediyor. ^ iç e rin , K arad e n iz A zak kıyıkırı savunnca ımciri A .A . K ondra^yev’i d ire k t h a t ü ze tin d c n b n la ta k . H a yrettin R eis ve P reveze savaş gem ileriyle Şahin asker! ta şıt gem isinin m uh afaza altın a alınm ası İcakkındaki L en in ’in em tin i keıcdisine bilditiyot. T ü rk gencileri, G elencik’in güneyinde kab u l edilm işler ve Icıyı savuıcıcca teşkilatmcızııc him ayesinde selaıccetle N o v o ro s^iysk’e geürilm iş ve talakım ızdan silalclaıcdıtılm ışlatdır. G em ilerin bil‘ Sovyer lim an ın d a b u lu n d u k la rın ı öğteıcen M u stafa Kencal ? a şa , Sovyet hüküncetiue ve iDalcalli deniz m akam lıtrın a b it teşek k ü r telgı-afı gönderm işti. G cm ilet, ‫ل‬9 2 ‫ ا‬yılı başınd a genç T ü rk iy e’ye geri verilm işlerdir. K em alist T ü rkiye ile Sovyetler ülkesi ara sın d a bir ilişlti kurulm asııca dalca önee de girişilıccişti. Yeni G ü n gazetesinin ta b ib i tan ın m ış T ü tk gazetecisi Yulcus N a d i Bey’in T ü tk iye’de b u lu n d u ğ u m sıralard a, b an a so n ra d a n an lattığ ın a göre, dalca 1919 yılı yazında Sovyet h üküm etiyle bir ilişki k u rm a k ve T ü rk iy e’de olu p birenleri a n latm ak üzere kendisi M o sk o v a ’ya gitm eye çalışmıştır.



RSFSC yeni Türkiye’nin samimi ve çıkar gözetmeyen dostudur Y unus N a d i, k o n u şm a m ız d a, T ü rk ulusal k u rtu lu ş h arek eti ta ra fta rla rın ın , d a h a h are k etin d o ğ u şu sıraların d a, Sovyet R u sy a’nın, yeni T ü rk iy e ’nin hiçbir çık ara d ay a n m a y an can d an d o sm o ld u ğ u n u an lad ık ların ı b a n a söylem işti. T ü rk gazetecisi, şöyle k o n u şm u ştu , “ Biz, genç Sovyet h ü k ü m e tin in D o ğ n ’d ak i milli h areketlere y ard ım ettiğin] cfn^uyorduk. Sovyet hükü m etin ce y ayım lanan, T ü tk iy e ’n in paylaşılm asıyla ilgili Ç arizm in gizli an laşm ala rı. Ç a rlık R tısyası’n ın , F ran s a ’nın, İn g iltere’nin, İtaly a’nın, T ü rk b alk ın a kar^ı besledikleri encperyalist cntelleri açığa v n rd n .” Y unus N a d i sözlerine şöyle dev am e d i ş t i , “ittih atçıların , m em leketin kan ım , canını, zenginliğini A lm an empery،alizm]ne Ilıttıkları bizim için elbette npaçık b it şeydi, © sıttanlı devletinin o zam an k i idarecileri, b aşta S ultan olm ak üzete. T ü rk iy e’yi, ingilizleriic, F ransızlatm , İtaly an ların ve Y n n an lılatın te slim ettilet. Ç içe rin ç o k d o ğ ru sö y lü y o r: M em leketin k n rtu lu şn bizim elim izdedit, bizzat kendi elim izde. (), em p et^alizm le savaşm ak için T ü tk iy e ile R u sy a’n ın g ü çlerin i b irle ştirm elerin i te k lif e tti. S ovyet h ü k ü m e tin in T ü tk Italkına seslenişi, biz! çok duygniıtndırdı ve can lan d ırd ı. B una karşılık d a bizim geticileti k u d u rttu . Biz, T ü rk M illi R tırtuluş Savaşı idarecilerinin, Sovyet R usya ile, Bolşeviklerie d o stltık ilişkileri k u rm ası gerektiğini a n la d ık .” Y unus N a d i, Batılı devletlerin o yıllarda M illi K u rtu lu ş Savaşı idatecilerini “ Bolşevizm tehlikesi” ile k o ^ u tıu a y a çalışarak, nasıl Sovyet R u sy a’ya karşı d ü şm a n ca b it p ro p ag a n da y ü tü ttü k lerin i an lattı. Y unus N a d i Bey sözlerine dev am ederek, “ A m a bu te b d ü le r bizi k o rk u tm a d ı ve k o rk u tm u y o r” dedi, “ Birinci D ü n y a Savaşı so n u n d a biz T ürkler, İtilaf D evletlerince kelim enin ta m anlam ıyla dize getirilm iştik. R u sy a’daki devrim ve İtilaf D evletlerinin bize saldırışı, em peryalizm in, D o ğ n h alk ların ın yağm a edilm esinde, ezilm esinde oynadığı



ro l üzerine gözlerim izi açtı. Siz D enilcin o rd n la tm ı ve o n la rın m ü tteh itlerin i bo zg u n a nğrattığ ım z za m a n , biz b aşarın ızla öv ü n m ü ş ve bn başarın ıza sevinm iştilt. Beyazları O d e sa ’d a n d en ire dölctüğünüz za m a n da size hay ran lılt d o y m u ştu k . M illi K u rtu lu ş Savaşı idarecileri, birçolt seferler, T ü rit balitının em peryalistlere Itarşı savaşında, sizlerden bir yard ım görm enin m üm lcün o lu p o lam ayacağını an lam alt için Bolşevilc Rnsy a ’ya gitm e çatelerin i atam ışlard ıt. M u sta fa K em al, Bolşevilt R usya ile yapılacalc b it an laşm an ın , T ü ritiy e’nin ö zg ü rlü ğ ü n ü sağlam aya y ardım ı dolcnnacağına İçesin o la ra k in a n m ıştı.” Y unus N a d i, A n ad o lu ^ ü tk iy e s i’n in silahlı m ücadelesinin, S ovyetler ülkesinde iç savaş y ıllatm d a geçen olaylarla b itç o k n o k ta d a o rta k bir k a ra k te r taşıdığını da söyledi. Y nnns N a d i’nin sözlei'i üzerinde böylesine ayrıntılı o la ta k d u tm a m ın sebebi, Sovyet h ü k ü m e tin in D oğu h alk ların a seslenişinin, T ü tk ilerici çevrelerinde ne büy ü k bir etki yaptığım g österm ek içindir. Bu, L enin’in ulusal so ru n politik asın ın p ta tik tek i Iraliydi.



İtilaf Devletleri, Türkiye ve Sovyet Rusya Belgeleti ve m a tety alleti ayrıntılı o la ra k incelem em b an a , İtilaf em peryalistlerinin Sovyet R n sy a’ya, K entalist T ü tk iy e ’ye ve b n n la rın am sm d a k u ru lan d o stlu k ilişkilerine k arşı yönelttikleri askeri ve d ip lo m atik savaşın, yavaş yavaş ta m b ir ta b lo sunn çizm e olanağm ı sağladı. K ayzet A lm anyası Birinci D ü n y a Savaşı’n d a T ü tk iy e ’yi ask eti uydustı balina getirdiyse, sa v aştan so n ra, M o n d ro s M ü ta re k esi ve Sevr antlaşm ası so n u c u n d a İtilaf D evletleri de T ü rk iy e ’yi p arç ala m ay a , p olitik ve e k o n o m ik b a k ım d a n büy ük eıtcpetyalist devletlerin ta m anlam ıyla egem enliği altın a girm eye m a h k û m etm işlerdi. P ad işah h ü k ü m e tin in ihanetine; T ü rk iy e’n in b irço k bölgesinin Fransızlar, Italyanlar, Ingilizler ve Y unanlılar ta ra fın d a n işgal edilm esine; P adişah ta ra fta rla rın ın birçok bölgede körükledikleri gerici isyanlara rağ m en , d ö rt yıllık b it savaşın



10



b itk in bir hale getirdiği T ü rk halkı, ö zg ü rlü ğ ü n ü ve bağım sızlığım k o ru m a k için istilacılara ve kendisini ezen yerli derebeylerine karşı başk ald ırd ı. T ü rk feodalleri, balkı a ld a tm a k ve genç T ü tk iy e ’n in birliğini b o zm ak için, M n stafa K em al ? a ş a ’n m deyimimle şeytanca tertiplere b aşv u tm u şlard ıt. Yine bnnlat, Batılı em peryalistlerin isteğine b o y u n eğerek, T ü rk iy e ile Sovyet R usya a ta sın d a dostça ilişkilerin k u ru lm a sın a d a en^el olm uşlardır. G erçi İngiltere ile T ransa ara sın d a ço k ciddi ek o n o m ik ve to p ra k anlaşncazlıkları, d ah a b aşk a anlaşm azlıklar, T ü rk iy e ile ilgili çıkar çatışm aları yok değildi. A m a yine de Sovyet R u sy a’ya k a tşı o tta k la şa , d ü şm a n ca b it p o litik a gütırtekteydilet. İngiltere, K üçük ve G rta A sya’da (İran, A fganistan, Buİcara, T ürkiye) Sovyet R u sy a’ya k arşı birleşik bir gerici cepbeyi k u rm ay a çalışıyordu. İngiltere, T ürk-S ovyet yak ın laşm asm ı b a ltalam a k için, ajanlarıyla -p a n isH m istle r ve p an tü rkistler aracılığ ıy la- T ü rk iy e’de ve dtcğunun b aşk a ülkelerinde az em ek harcam am ıştır.



dostluğuna karşt mücadelede Enver Paşa’ntn ٢٠/^ Bn bağ lam d a, eski İttih a tçılar p artisi elebaşısı T nvet P aşa’nm oynadığı rolü İcatırlam aya değer. T nver Paşa, Ingilizlere A rab ista n ’da k u n t çö lü n ü b ıra k m a k , T ü rk is ta n ’da d a C engiz H a n im p a ra to rlu ğ a tip in d e bir G rta A sya im p a ra to rlu ğ u k u rm a k planıyla d olaşıyordu. T nver P aşa bu antacııca erişm ek için bir “ İslam G rd u s u ” k u rm a k niyetindeydi. Bu ta sa tısını m askelem ek için de “k o m ü n iz m yan lısı” o la ta k g ö rü n m eye çalışm ış ve d o ğ ru su başarısız olm uştu. 1920 yılı Tylül aym ın ilk ^ ü u letin d e B akû’de to p la n a n D oğu H alk ları K ougresi’ıcde, T uver P a şa ’n ın isteği üzerine, kendisinin kalem e aldığı bit “ d e k la ta sy o n ” o k u n m u ştu . T nver P aşa bu d ek larasy o n d a, T ü rk iy e’n in Birinci D ü n y a S avaşı’n a A lm an y a’d a n y an a katılm asını b a k b gösterm eye çalışıyordu. D ek latasy o n da ileti sürülen id d ia la ra ^öre Ingikere, T ransa ve Ç arlık R ns-



y a’n ın T ü rk iy e’yi tam am ıy la esaret altm a alm ak , m a h e tm e k isteklerine k a rşı, A lm an y a hiç değilse T ü tk iy e ’ye y aşam a h ak k ı ta n ıy a a k tı. E nver Paşa, k o n g te d e, Sovyet ^ n s y a ’nın d o stu o ld n ğ n n a yentinlet etm işti. Bu azılı m aceracı, isteyetek veya istem eyerek, “ d ek lata sy o n ” u n d a T ü tk iy e ’nin em peryalizm le savaşm ak z o ru n d a old uğu, D oğn h alk ların ın Sovyet R u sy a’ya um n tla b ak tık ları gerçeğini söylem işti. A m a, B akû kongresi delegeierinin an lattık ların a göre, E nver Paşa, gerçekte Biçem bov^ K azak ların ın ve çarlık generallerinin yardım ıyla, Sovyet iktid arın ı devirm ek için D ağ ıstan ’da katşı-devtim ci bir ‫؛‬tyaklan ıtta ö rg ü tlü y o rd u . E nver’in ark a d aşla rı Jö n T ü rk lerd en İzzet P a ş a ‫ ؟‬ve H alil P aşa, T am an em ekçilerine karşı h a re k â tta b u lu n m a k için D a ğ ıs ta n ’a girm işlet, B olşevikleri tu tn k la y ıp a u l’latı (m ezm latı) ve köyleti yakm ışlardı. A m a, dağlı yoksul köylület, B içetah o v cu k ırla T ü rk karşı-d ev rim cilerin in ^aldıtısını püskürttüler, D ağ ıstan şehirlerini k u rta rd ıla r ve Kızıl O rd u ile birleştiler.



Sultan’ın hükümeti ve İtilafDevletleri yeni Türkiye’yi Sovyet Rusya’dan ayırmaya çalışıyorlar P ad işab h ü k ü m e tin in , A lm a n y a’nın, so n ra la rı İngiltere ve F ra n sa’nın gerici güçleri, d ah a 1918-1921 y ılların d a, G ürcista n ’da, E rm en istan ’da, A zerbaycan’d a sınır olay latı yıkarm ış•ardı. S o n tala tı, B a tu m ’u n , B akü’n ü n , PTm enistan’ın işgali b u n u izledi. İngiliz ve E ransız em peryalistleri, ^eni T ü rk iy e ile Sovyet K usya a ta s ın d a d o ğ tn d a n b it b ağ lan tıy ı ö n lem ek için K ıtım



4 L. Biçerahov: 1‫آااﺟﺎا?ااط‬ ^ emrinde bulunan Beyaz SR ?ard^i Kazak Birliği elebaşımı. 1918 yılı Temmuzu’nda Ingilizlerln Bakû’yü işgal hareketine katıldı. Denikin’in emriyle Petrovsk’u ele geçirdi, Zakaspiyskaya (Hazar bte^i -ç.n .) ve dbrek o b la st'h n karşı-devrimci hükümetini kurdu. Biçerahov ordusu dağlı köylülerin ' bozgtına uğradı ve Kızıl Drdtı birliklerine ipıha edildi. Biçerahov İngiltere’ye kaçtı (S.İ. Aralov). ■‫ ؟‬Yusuf İzzet ?aşa.



12



ile G üney K a fk a sy a ’yı ellerinde b u lu n d u rm a y a b ü y ü k ü n em v eriy o rla rd ı. K ırım ’d a G en eral V rangel, G ü n ey K a fk a sy a ’d a G ü re ü M en şev ik leri, E rm eni T a şn a k la rı, A ze rb a y ca n M ü sa vargıları bn a m a c a b izm et e d iy o rlard ı. Y u n an lıların T ra k y a ’yı, E d irn e ’yi, İrilaf D evletlerinin Is ta n b n l’n işgal etm eleri d e Sovyet ^ u s ^ a ’n ın T ü rk iy e ile b a ğ la n tı y o lla tın ı k a p a m a k tay d ı.



Menşeviklerin Kafkasya’daki haince faaliyetleri hakkında E enin, d ah a 1918 yılı H a z im n ı’n d a, G üney K afkasya M enşev ikletinin T ü rk em peryalistleriyle^ bir an laşm a im zaladıklarım süylentişti. Bir ay so n ta ise M enşeviklet, fngiliz em p ety alistletinden y an a o lm u şlatd ı: B akû Sovyeti’nin 25 T em m uz 1 9 !8 tarihli to p la n tısın d a Bolşeviklerle sol SK’lerin (Sosyalist K evolüsyoner - ç.n.) 2 3 6 oynna karşı, sağ s ^ ’lerin, T aşnakü r ın ve M enşeviklerin 2 5 9 oyn ile, Ingilizlerin B akü’ye çağrılm alatı k a t^ r altın a alındı. S tepan ^aum yan,2 k ab u l edilen bu k a ta rın , işçi ve köylülete karşı n ta n ç verici bir ih a n et old u ğ u n u bilditdi. Stalin, 26 E kint 1920 tariltinde, v la d ik a fk a s ’ta n L en in ’e çektiği telgm fta şüyle diyordu: “V andetvelde’in G ü rc ista n ’a gelişi boşuna değildir. G ü tcistan , B a tn m ’u İtilaf D evletlerine verm eye ve belki de V rangel’e geri çekilm e, ayrıca, B a k ü ’ye dcrğru ta a rru z y o lu n u açm aya hazırlanıyor...” 2 9 E k im ’de E enin, S talin ’e şu cevabı vetdi: “ G ü tcista n ’ın B attım ’u İtila f D evletlerine m u h te m e le n gizlice veteceğine ve İtila f D evletlerinin B akû ü ze tin e y ü rü y ecek letin e hiç şü p h e e tm iy o ru m . A cele sa v u n m a önlem leri d ü şü n ü n ü z ve alın ız ...” ‫ ؛‬Enver Paşa ve takımı kastediliyor. ‫ إل‬Stepan Georgiyeviç Şaıımyan (1878-1918). £™ en ( Sövyet üev(et adamı. 1 9 1 4 ’ten itibaren Bakû’deki Bolşeviklerin !‫؛‬deri. 1917’de Bakû Sövyetı başkanı. 1 9 1 8 ’de Bakû kom ünü başkanı. 20 £^lü! 1918’de Ingüiz işgalciler tarafından kurşuna dizilen 26 Bakûlü balk komilerinin lideri (C.B.).



F. M a h a ra d z e ,‫ ؟‬G ü rc ü M enşeviklerinin haince d av ran ışlarının karakterim i ü z e rk e n , o n la rın , K em alist T ü r k ç e ile Sovyet R u sy a’n ın arasım açm aya çalıştıklarını ve B atn m şehri ile h i r l i k t A rd a h a n , A rtvin, B atum k az alarım T ü rk iy e’ye verm ek istediklerini an ıların d a y az m a k tad ır.‫؟‬ Ö zü n d e h u , Sovyer ülkesine karşı k u rn in m ş devrim aleyhta rı bir cepheydi. A m a b u birleşik cephede bazı ç a tla k la r vardı. Siyasal etkiler, ek o n o m ik pozisyon. G üney K afkasya zenbinliklerinin elde edilm esi u ğ rn n a perde ark a sın d a b ir m ücadele sü rü y o rd u . B urjuva m illiyetçilerinin ve M en şev ik lerin yardım ıyla fngiltere, F ran sa, ABD , B akü p etrollerin i ele geçirm eye, ^ ia m r m anganezlerine ve G üney K afk asy a’n ın öteki do ğ al zenginliklerine el arm ay a çalışıyorlardı.



Batıh emperyalistler Güney Kafkasya’da fngiltere, 1918 yılı so n la rın d an 1919 yılı orsaların a k a d a r G üney K afk asy a’d a, T ü rk -A lm an o rd n D rın m yenilgisinden so n ra o n la rın yerini alan kendi o rd n Iarım b u lu n d u rm u ştu . İngiliz işgali B a tu m ’d a h a tta 1920 yılı o rta la tm a k a d a r sürd ü. F tan sa d a, B atum bölgesinde b it etki alan ı k u rm a k sevd arın d ay d ı. F ransız A m irali D nm enil, G ü rcü M enşeviklerine, F ransız savaş filosunun yardım ını teklif etm işti. İtaly an savaş gem ileri de, bir şeyler k ap a b ilir m iyiz diye, B atu m lim an ın ı ziyaret etm ek ten geri k alm ıyorlardı. F ransız destro y erleri K arad e n iz’de R us gem ilerine saldırıyorlardı. G üney K afk asy a’d a İngiltere ile Birleşik A m erik a a ra sın d a bir rek a b et gelişm ekteydi. N itek im , 1919 yılında, O rta d o ğ n ’d ak i A m erik an m isyonu başk an ı H a rb o rd , h ü k ü m e tin e , yalnız F tm e n ista n ’m değil, b ü tü n G ün ey K afk asy a’n ın m an daterliğini alm asını teklif etm işti. ‫ ؟‬Filip iyeseyeviç M aharadze (1868-1941). G ürcü Sovyet deviet adam ı ve edebiyatçı. 1 9 ü 3 ’tea itibaren Bolşevik parti üyesi. 19^1 yılında G ürcistan ‫؛‬jevrim kom itesi (R evkotn) başkam (C.B.). ‫ و‬Bkz. E l. M ab aradze, ‫أﻫﺎ ﺀ‬،‫ ﻫﺔ‬b o■r’ha za S o vetsku yu ،‫ﺀﻣﻢ‬/‫ ا‬V ’G ruzii, 19171921, Tiflis, 1928, s. 260-261. (S. i. Aralov). ^ ü rk -G ü rc ü ilişkilerine b u rad a tek yönlü bir görüşle değinilm iştir (y.h.n.).



14



ö t e y a n d a n ingilizler de A B D ’n in ve ö te k i m ü ttefik le rin in b u bö lg ed ek i n ü fu z u n u zaytfla^m aya ça lışıy o rlard ı, fngiltere. A m e rik a n “ S ta n d a rd O il” şirk e tin in , p e tro l sa tın alm a k o n u s u n d a A z e rb a y ca n p e tro l sanayicileriyle y ap n ğ ı an la şm a y ı b o z d u rm a y ı b a ş a rd ı. Y ine İn g ilte re , E ra n s a ’n m , k e n d i savaş h lo sn için p e tro l s a ü n a lm a sın a engel o ld u . Bu d u ru m u ele a la n E ransız gazeteleri, “ İngiliz d o stlarım ız , p etro l b o rn la rın ı, p e tro l v ag o n ların ı, p e tro l ta n k e rle rin i k o n tro l ed erek , o n la rın rızası o lm a d a n p e tro l ih rac ın a izin verm em ektedirler, rıza g ö ste rd ik leri de h iç b ir za m a n g ö rü lm em işrir” diye sitem li y azılar y azm ışlardır. B una k arşılık in g ib zler v ak itle rin i hiç de boş g eçilm em işlerd in B ritan y a centilm en lerin in , y a rım m ilyon to n p e tto l, b ir o k a d a r d a m a n g an ez alıp g ö tü rd ü k le rin i söylem ek yeter. T ü tü n e ve b aşk ^ m a lla ra d a el a tm a k ta n çekinm ediler, b ü tü n b u n la rın ü stü n e, devlet b a n k a sın ın B akü şubesini so y u p ta m ta k ıt b ir h ale getirdiler. E m peryalist devletlerin idarecileri, M enşevik G üney K afk asya cum huriyetlerini kendi söm ürgeleri gibi kullan ıy o rlardı. O n la rd a n Sovyer R u sy a’ya karşı sav aşan Beyaz generallere y ard ım etm elerini d ü p ed ü z istiyorlardı. 2 O ca k 1920 ta rifin d e G.V. Ç içerin, Sovyet b ü k ü m eti ad ın a, A zerbaycan M ü sa v a t h ü k ü m e tin e ve G ürcistan M en şevik h ü k ü m etin e, D en ik in ’e karşı, RSESC ile b ir askeri ittifak y ap m aların ı te k lif etti. Böyle bir teklife fena bald e şaşıran M enşeviklerle M ü sa v a ttıla r, ne y ap m ala rı gerektiğini öğrenm ek için ftilaf em peryalistlerine başvurdular. İtilaf D evletlerin in yüksek k o n se ri, C u rz o n ’u n teklifi üzerine, 12 O ca k 1920 ta rifin d e , acele o la ra k G ürcistan h üküm etiyle A zerb ay can Irü k ü m etin i fiilen ta m d ı. E rm e n is ta n ’la ilgili k ır a t ın ı d a, T ü rk so ru n u n u n görüşülm esine k a d a r erteledi. Bu “ ta n ım a ” . G ü n ey K afkasya cum huriyetlerini R u sy a’d a n k o p a tm a k ve h u k u k e n bu devletlerin iç işlerine açıkça k arışm ak h ak k ın ı k a z a n m a k için yapılm ıştı. 19 O c a k 1 9 2 0 ta r if in d e , E a ris’te, C h u rc b ill’in , W ils o n ’u n , M e ^ e v ik le r d e n T seretelli ile Ç k h e id z e’n in , A zer-



b ay c an M iis a v a tç ıla n n d a n T o pçibaşev ‫اإ‬€ M a h e ra m o v ’u n k atılm a sıy la y ap ılait b ir to p la n tıd a G ü n ey K a fk a sy a ’y a silah, ce p h an e , e tz a k y a rd ım ın d a b u lu n u lm a sın a k ^ ra r verildi. G ü rc ista n , E rm e n ista n ve A ze rb a y ca n devletlerin e, Sovyet R u sy a ile D e n ik in a ra sın d a k i sa v aşta resm en tara fsızlık la rın ı ilan etm eleri, a m a el a ltm d a n d a, D a ğ ıs ta n ’la K nzey K a fk a sy a ’yı işgal etm eleri i^in Ç a rlık gen erallerin e y a rd ım etm eleri te k lif edildi. G ü rc ista n M e n şev ik leri em p ery alistletin isteklerini y erin e getirdiler. D en ik in Kızıl G rd u ta ra fın d a n b o z g n n a u ğ ra tılın c a , tü m e H e rin in a rtık la rın ı k e n d i to p ta k ın tın d a b a rın d ırd ıla r ve K ırım ’d a G en eral V rangel o rd u su n a k a tılm a la rın a y a rd ım ettiler. G ü tc ista n ’m M enşevik liderlerinden N o y Jo rd an iy a , G ü rcista n ’ın sözüm o n a “ K nttıcu M ecli$” inde Batılı em petyalistleri D o ğ n in fa n a tik le re te rc ih ettiğ in i söylem ek sn retiy le M enşeviklerin d u ru m u n u açıkça ve k ü sta h ça belirtm işti. A zetb ay can M ü sa v atç ıla rı da b u n la rd a n iyi d av ran m ış değillerdi. 1920 yılı G ca k ayında, R K ?(b) MKIÖ E o litb ü ro to p la n tısın d a, Ç içerin’in, M ü sa v a t h üküm etiyle alıp verilen n o ta la rın sonuçlarıyla ilgili ra p o ru g ö rü şü lü rk en , L en in ’in teklif ettiği aşağıdaki k a ra r sureti k a b u l edilm iştir: “ D en ik in ’e karşı bitlik te askeri h a re k â tta b u lu n m a k teklifim izi red dettiği ve EJazar D enizi’n d e bize karşı h a re k â tta bulu n a n İngiliz birlikletine y ard ım ettiği için, A zerb ay can h ü k ü m etine karşı güdülecek p o litik ad a b ü y ü k bir d ik k a t ve güvensizlik gösterm esi k o n n sn n d a D ışişleri H a lk K om iserliği görevlendirilm elidir. D ışişleri H a lk K om iserliği, h er nlusun em ekçi kitlelerinin ken d i kaderlerini tay in fa k la rım tan ıd ığ ım iza d a ir değişm ez g örüşüm üze b ü tü n kesinliğiyle işaret edete k , A zerbaycan hüküncetinin b n çeşit davran ışın ı şiddetle p ro te sto etm elidir.”‫؟‬ı



١٠ Rusya Komünist ?anisi (Bolşevik) Merkez komitesi (H.A. Ediz). ١١ Leninskiy sbornik XXXVI, Gospolitizdat, 1959, s. 91.



16



Güney Kafkasya komünistlerinin Sovyet iktidarı için mücadelesi G ü n ey K afk asy a’d a em peryalistlere k arşt, Sovyet iktidara m üeadelesi için işçi ve köylüleri örgütlemen k o m ü n istler d n rn y o rlard ı yalnızca. A m a o n la r gizli çalışm ak zoru n d ay d ılar. G ü n ey K afkasya gizli bölge kom itesi (E M a b a ra d z e , A. M ik o y an, M . O rahelaşvili, M . T sk h ak a y a ve başkaları) k u ru ld u. f f . Kızıl ö r d u ’n n n askeri devrim kom itesi üyesi S.M . Kir o v ,2 ‫ ؟‬b u bölge kom itesiyle sıkı sıkıya bağlıydı. K iro v ’n n aracılığıyla RK P(b) M K G üney K afkasya Bolşeviklerine y ard ım etncekteydi. G üney K afk asy a cn m b u riy etletin in em ekçileri, k en d i Bolşevik ö rg ü tlerin in önderliği altın d a , M enşevik, M ü sav atçı, T aşn ak hainlerine karşı b a şk a ld ıra ra k ve Kızıl G rd n ’d a n d a y ard ım gö rerek k en d i cum huriyetlerini k u rta rd ıla r ve Sovyet id atesin i ilan ettiler, ilk isyan edenler, A zerbaycan em ekçileri o ld u . Bu isyanı te şk ila tla n d ırm a ro lü n ü , B akü işçileri oynaım şlardır. Kızıl H a z a r Eilosn gem ilerinden Kars ve A rd a h a n , İngiliz birliklerinin elinde b u lu n a n Enzeli (PeHevi) lim an ın a k arşı k a h ra m a n c a bir sefer y aptılar ve İngiliz G enerali S h am p aig n ’i, Sovyet R u sy a ’ya ait olan savaş gem ilerini teslim etm ek ve Enzeli’yi b o şa ltm a k z o tu n d a bıraktılar. A zerbaycan işçi ve k ö y lü sü n ü n bu zaferi, b u sıralard a itila f D evletlerinin birleşik güçlerine karşı yiğitçe m ücadele etm ek te o lan k o m şu T ü rk balkının, em peryalistlere k arşı 1DÜcadelesinde başarı n m u d u n u güçlendirdi. A m a M ü s a v a ttıla r yatışm adılar, 1920 yılı M ayıs ve H azir a n aylarında, y u k a rıd a sö zünü ettiğim iz N n ri Paşa (Enver P a şa ’nın kardeşi) ile birlikte G ence’de (K irovabad) i^yan ettiler. Şiddetli m ücadeleden so n ta isyan bastırıldı. N u ri P aşa ve ö tek i elebaşılar, İra n ’a kaçtılar.



Sergey M ironoviç Kirov (1886-1934). Sovyet deviet adamı. 19^0 yiimda Bakû’ye 11. Kızıl Ordu İle girdi (C.B.).



17



Yeni T ü rk iy e ’n in , k e n d i ie r in ^ n iierde süz edeceğim iz K âzım K ^r^bekir, R efet P a şa la rla R a u f Bey ve diğerleri sam im i ' O n la rın p o litik a la rı ile S ovyet R usya p o litik ası a ra sın d a k i fa rk lılık la r b irlik te çalışm ay ı güçleştiriy o td n .



Taşnak Ermenistam ile Türkiye arasında savaş 2 4 Fylül 1920 ta rifin d e F tm en i burjuva T aşn ak b ü k ü m e ti, T ü tk iy e ’ye k atşı savaşı başlattı. A m a birkaç g ü n s o n ta T ü tk let ta a ttu z a geçti ve 3 0 F k im ’de K ars’ı işgal ettiler. T aşnaklar, yard ım isteğiyle ftilaf D evletlerine başvurdular. Bitledik A m erika, kendisinin büyle bir y ü k ü m lü lü ğ ü üzerine alm am ış olduğu gerekçesinle F rm e n ista n ’a y a td ım edem eteceğ in i b ild itdi. K endileri F rm en i büküncetini T ü tk iy e ’ye sa ld ıtm ay a teşvik ettikleri h alde, İngiltere ile F ran sa da F rm enilere y ard ım etm eyi te d d e ttile r T ü tk birlikleri 7 K asınt’d a O ü m rü ’yü işgal etti. T aşııaklar b ozgnna u ğ rad ılar vc T ü rk iy e’nin ü lti^ a ^ o m u n n kab u l etm ek z o ru n d a kaldılar. Türkiye■ h ü k ü m eti K ars dini [ohlast] o n la rd a it istedi. T aşnak hük ü m etin e, iç güvenliğini sağlam ak için an c ak 1500 kişilik bir anketi b itlik , 8 to p ve 2 4 m akineli tüfek b n lu n d u tm a izni verildi. T ü tk iy e ’ye, Frm e n ista n ’ın b ü tü n bayatını k o n tro l etm e hakk ı tan ın d ı. Bu k oşullara o y u la ra k ünce bir b ıta k ışm a, so n ra d a b it b atış antlaşm ası im zalandı. O en etal K âzım K arab e k ir P aşa’n m kom u ta sın d a k i T ü tk birlikleri F rm enilere karşı ço k sert te d b itlere b aşv n rn y o rd u . Ftıtceni balkı isyan etri. B unun so n u cu o la ra k 2 9 K asım 1920 ta rifin d e T aşn ak b ü k ü m eti devrildi. F tm e n ista n devrim koncitesinin isteği ve Sovyet h ü k ü m e tin in izin verm esi üzerine 11. Kızıl O rd u , isyancıların y ard ım ın a geldi. 2 A talık 1 9 2 0 ta rifin d e RSFSO h ü k ü m e ti, F rm e n ista n ’ı sa v u n ac ağ ın ı ve O ü m tü ‘ tanım ad ığ ın ı bildirdi. Aynı g ün F enin, em peryalizm b o y u n d n rn ğ u n d a n k u rtu lm uş olan ‫م‬ kutladı: “ F rm e n ista n , T ü tk iy e , A zerbaycan em ekçileri ara sın d a kardeşçe bir d ay an ışm a y a ra tm a k



(8



için b ü tü n g ü cü n ü z ü h arcay acağ ın ıza hiç şüphe etm iy o ru m ” dedi. Ingiiizlerin işgali altındalci B a tu m ’d a d a halicin em peryalist istilacılara İcatşı öfke ve hoşn n tsu zIn ğ n gittikçe a ttıy o rd n . 19 2 0 yılında b u ra d a çok g ad d a rlık gösteren Beyaz generallebden L y ah o v‫ ؟؛‬ö ld ü rü ld ü . B una bir karşılık o lm a k üzere, İngilizler, B a tn m ’d ak i Bolşevik ö rg ü tü yöneticilerind en y oldaş G u beli’yi tutuk lad ılar. 1 M a y ıs’ta Ba^um em ekçileri bü y ü k bir m iting düzenlediler ve Ingilizlerden G u b eli’n in bırakılm asını istediler. İngilizler ^ n b e li’yi serbest b ıra k m a k z o ru n d a kaldı1ar. T em m uz b aşların d a Kızıl O rd u ’n n n k azandığı zaferlerin, İngiliz işçileri ara sın d ak i devrim ci ru h balin in ve In g ik ere’nin em peryalist p o litik asın a karşı yöneltilen p ro testo ların artm ası üzerine Ingiltete, B a tu m ’daki ask eti b itliklerini geri çekm ek z o ru n d a kaldı. 7 M ayıs 1920’de, RSFSC ile M enşevik G ürcistan b ü k ü m eti a ta sın d a b it barış antlaşm ası im zalandı. A m a, C ü tc ü M enşevik h ü k ü m e ti, ikili o y n n n n a dev am etti ve an tlaşm a şa ttla tın ı iblal etti. Böylece 9 2 0 ‫ ل‬yılı so n la rın d a N o y Jo rd a n iya, B atum o blastını 12-15 yıl süreyle Ingilizlere k iray a vermeyi reklif etti ve M enşevik ^ e g e ç k o ti’yi, bu k o n u y n g örüşm ek üzete T o n d ta ’ya g ö n d etd i. D a h a önce ifade edildiği üzete, C ü tc ista n M enşevikleti, B atum ve ö tek i bitişik bölgelerin (r،?yo«’ların) T ü tk iy e ’ye verilm esi için gizli b it an tlaşm a imzalam ışlatdı. Bunu y ap m ak ta k i am aç. Kızıl O td u ’n u n K em alist T ü tk iy e ile çatışm asını sağlam aktı. Bu işte, K em alist T ü tkiye ile C ü rc ü M enşevilcler ara sın d a bir blo k m eydana getitm eye çalışan F ran sa, kışkıttıcı bir ‫ آ‬0 ‫ ا‬o y n u y o rd u . M tıstafa K em al ? a şa , F ta n s a ’m n bu teklifini red d etti. T ü rk iy e’n in ulusal çıkarlarını ço k iyi an lay an M u sta fa K em al, başlıca görevin Sovyet R usya ile d ostluk ilişkilerini güçlendirm ek o ld n ğ n kan ısındaydı.



‫ ؟■أ‬General Vladimir Platonoviç Lyahov (1869-30.6.1920). Kuban Kazaklarından, çarlık generali. Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas celbesinde Osmanlı ordularına karşı savaş،]. Ekim Devriminden sonra Beyaz orduya karıldı (C.B.).



19



2 5 Ş ubat 1921 tarih in d e a y a k la n a n G ü rc ista n iş^i ve köylü leti, M enşevikleri d ev itd ilet ve G ü rc ista n bit Sovyet cum h uriyeti oldu.



G. K. Orconikidze’nin D. P.Jloba’ya telgrafı 11 M a rt 1921 ta tilin d e , G. K. O rco n ik id zed 4 18. K afkas Süv ari T ü m en i K o m u tam ٥ . p. Jlo b ^ ’y a‫ ؟؛‬g önderd iğ i b ir telg rafta, cebri yürüyüşle B atu m ’a h a re k e t etm esi ve şehri işgal etm esi em rini verdi. O rco n ik id ze, telgrafında, “N e gibi engeller o lu rsa o lsun, hepsinin üstesinden gelerek üç g ü n içinde B a tu m ’a v arılm alıd ır” d iy o rd u , “ B atum b ü y ü k şehirdir. O ra d a bilgi ve sa ğ d n y u n n zu k u lla n m a k zo rundasın ız. Geçeceğiniz y o llard ak i M ü slü m a n b alk a karşı en ü st deteced e d o ğ rn d av ra n m alı ve ihtiyatlı olm alısınız. T ü tk bitlikletiyle m ü ttefik ^ibi oinnuz. M o sk o v a ’da to p la n a n T ü tk - ^ u s k o n feran sın d a v atıla n an laşm a gereğince, B atum , A hıska, A bılkelek Sovyet G ü rc ista n ı’n a bırakılm ış bninnuyor. B a tu m ’d an telg raf bekliyo ru m . Şanlı 18. T ü m e n ’e selam lar, ,‫ ؟‬eni knvvetle ö p e rim.”‫ﺀا‬



18. Kafkas Tümeni’nin seferi ve Batum’un kurtuluşu 18. K afkas T ü m e n i, B a tu m ’a do ğ ru çekilen M en şev ik o rd u su n a yetişm ek ve o n la tm T ü tk le rle bir savaşa girm elerin i ö n lem ek için, aşılm ası zo r G o d a r g eçidinden B atu m ü zerine y ü rü d ü . A tlılar, k a r fırtın aların a a ld ırm a d a n , k alın k a r ta b a k a lır ın ı a ş a ta k 19 M a r t’ta B a tu m k a p ıla rın a d ay a n d ıla t. Y olda D . p. Jlo b a , 11. Kızıl O rd u K o m u ta n ı A.I. G e k k e r’d en yeni d ite k tifle r aldı. H e k k e r bu d irek tifin d e, T ü rk lerle iyi ilişkiler k u rm a sı ve hiçb ir ça tışm ay a yer verm em esi g erek tiğini bildiriy o rd u . Grigoriy Konstantinoviç Orconikidze (1886 Kuta isi, Gürcistan - 1937 M oskova). 1 9 0 3 ’ten itibaren Bolşevik parti üyesi. 1921-27 arası M K ve 1 9 30-37 arası ?olitbüro üyesi. Parti i^ndeki adı Sergo (C.B.). ‫ ﺋﺎ‬Dm ıtriyPetrovıç Jloba (1887-1938) (C.B.). İMEL arşivi, f. 85, op. 15, d. 146. (Aralov).



20



A m a, T ü rk birliklerinin k o m u ta sı böyle d av ra n m ad ı. K olo rd u n u n b aşın d a, K em alistlere k arşı gizlice m ücad ele eden, Sovyet R u sy a’ya k arşı b ü y ü k bir d ü şm a n lık besleyen, T ü rk iye’n in d o ğ u v i la y e flt tin d o ^ gericilere y ard ım eden aynı K âzım K arab e k ir ? a ş a bulnnnyordu.1^ J lo b a ’n ın tü m e n in e bağlı ö n cü birlikler geçitten aşağı inerk en , b it T ü rk süvari keşif ko ln ile karşılaştılar. T ü rk subayı, tü m e n in bem en h are k etin i durdurncasm ı istedi. Jlo b a nezaketle, “ Ben ask et bir a d a m ım ” dedi. “K o m u tan lığım ın em rini yerine getiriyorum . B u n u n için y o lu m a dev am etm ek zo tu n d ay ım . K om utanlığınıza kişisel saygılarım ı iletm enizi rica e d e rim .” Birkaç kilo m etre so n ra, tü m e n i bir albay karşıladı. JİOb a ’ya tepeden b a k tı ve te h d it edici b it ta v ırla elini k a lg ıta ra k , “ Bitliklerinizin B atu m üzerine y ü rü y ü şü n ü p ro testo e d e rim ” dedi. “ G ü rcü hüküm etim le bizim bir anlaşm am ız vardır. Bir ad ım d ah a atarsan ız, silab gücüyle birliğinizi d u rd n rn rn m .” Jlo b a sü kûnetle cevap verdi: “Kızıl O rd u ’n u n bir k o m u ta nı o la ra k T ü rk h ü k ü m e tin e ve T ü rk o rd u su n a karşı d ü şm an ca hiçbir d u y ^ u beslem iy o rn m ” dedi. “A m a, B a tu m ’d a G ü rcü karşı-devrincciler var. O n u n için, o rd u m u n entrini yerine getirerek şehre girm ek te acele ed iy o ru m .” T ürklerle Kızıl O rd u ara sın d a silablı bir çatışm ay a yol açm a k için G ü rc ü M enşevikleri T ü rk lere ateş açtılar, k ü rk le r B atum çevresinden taze kuvvetler getirdiler ve M en şev ik leti sık ışü tm a y a başladılar. Bu sırad a J lo b a ’n m süvari birlikleri şehre girdiler. J lo b a ’m n birlikleri T ü rk cephe gerisinin b u lu n d u ğ n güneydoğu kesim inden şehre girm işlerdi. Süvariler Batu m lim anını işgal ektiler. K âzım K arab e k ir ? a şa , k ü rk le rin şehri d a h a önce işgal etm iş o ld u k la rı iddiasıyla J lo b a ’ya bir ü ltim ato m gönderdi. ٧ Orijinal metinde vilayet deniyor (H.A. Ediz). ١‫ ؟‬Aralov, K‫ق‬z]m Karabekir Paşa bakkındakl bn yargısında öznel öÇöler kullanmıştır (y.b.n.).



K arab ek ir P aşa, ü ltim ato m u n d a, “ B atn m ’u n bir za m an lar T ü rk lere ait o ld u ğ u n u bilm eniz g ere k ” diye yazty o td u , “ M en şevik G ürcü h ü k ü m e ti, b ü tü n b u to p ra k la rı bize b ıra k tı.” Jlo b a , n^zik b it m e k tu p la b n ü ltim a to m a cevap vererek, T ü rk k o m u ta n ıy la şahsen ta n ışm a k isteğini ifade etti. Jki kom u ta n btıluştnlar. Jlo b a , K âzım K a ra b e k it P aşa’ya, b ü y ü k Kızıl O rd u birliklerinin y ak laşm ak ta o ld n ğ u n d a n söz etti ve T ü rk k o m u ta heyetine ve K em alist T ü rk iy e’ye karşı d erin d o stin k d n y g u la tı beslediğini, b n n d a n ö tü rü de T ü rk o rd u su n a karşı elinde tn ttn ğ u elverişli d u ru m d a n y ara rlan m ad ığ ın ı söyledi. Jlo b a ayrıca Sovyet h ü k ü m e tin in ve L enin’in, gen‫؟‬ tü t k i y e devletine dostça duyg u lar beslediklerini de sözlerine e k le d i.. .‫؟؛‬ 19 M a tt 1921 g ü n ü o lup b iten let üzerine Kızıl O rd u ’n u n , 98. Avcı T ugayı’n a bağlı 29 2 . A lay K o m u tam İ.N . Z o lo to v ’nn anıları ilgi çekici niteliktedir. Z olotov, bu konıı ile ilgili o la ra k ştınları y azm aktadır: “ K arad en iz’de, F ransız bayrağını taşıyan bir d estro y er görü n d ü ve birliklerim ize ateş a ç tı... K âzım K arab ek ir birlikleri de bizim le savaşıyorlardı. Birinci ve ikinci ta b n rla rın o rtak laşa baskısı işi ça b u cak çözüldü: B a rtsh an a ve K üçük Sam ebi istiltk â m la rı b ö lg esin d ek i T ü rk k u v v etleri k a ra rg â h la rıy la birlikte esir C'dildiler. B artsb an a istih k âm ların d a k i kışlaları ele geçirince, B atu m y ö n ü n d en ateş kesildi. A m a M eıtşeviklet (G eneral M azniyev) A n k ara h ü k ü m e tin e k a tşı sav aşacak larını bilditdiler. K âzım K a ta b e k it P aşa, şehrin teslim ini elden geldiğince geciktirm eye çalışıyordu. B a tu m ’u n ask eti devrim sovyeti, yeni b it ü ltim ato m vetdi. K âzım K a ra b e k it de k a ta ko llarını çekm eye razı o ld u .”2‫ه‬



‫ وا‬Bkz. İMEL arşivi, f. ,‫ ؟‬, op. 9, d. 2 ve D.P. Jloba’nın yaveri Martı nenk o ’nun Batum’da Acara Dzerk Sovyet Sosyalist Gumlıuriyeti Devlet M dzesi’nde saklanan kişisel anıları. (S.İ. Am lov). Bu olaylar bakkında Kâzım Karabekir Paşa’nın anılan i^iıı bkz. İstiklal H arbim iz, İstanbul: 1960, s. 927 vd. (y.h.n.) ^٠ i. N . Z olotov’uıı anılan, Batum’da Acara ö zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Devlet M dzesi’lidedit.



^2



B ütün bu ta rih i olaylar, K em alist T ü rk iy e ’deki gerici güçlerin, C ü rcü M enşeviklerle işbirliği ederek, h er ne p a h a sın a o lu rsa o lsun Sovyet R usya ile T ü rk iy e’n in arasını açm ay a çalıştıklatını güsterm ektedir. F lbette ki b n d av ra n ışla ra . Batılı em peryalistlerin de katıldığını söylem ek d o ğ ru olur.



Yeni Türkiye ile RSFSC arasındaki ilk antlaşma 28 O cak 1920 ta rifin d e İstan b u l’d a to p la n a n T ü rk p arlam en tosu, ayrıca aşağ ıd a k endisinden söz edeceğim , M isak -1 M illi’yi kab n l etti. Bu belgenin başlıca m addelerin d en biri, T ü rk iy e’nin varlığının tem el şartı o la ra k , kayıtsız şattsız bağımsızlığı ile m em leketin özgür bir m illi ve ek o n o m ik gelişmesi üzetine o la n m addeydi. A n k a ra ’d ak i B üyük M illet M eclisi h ü k ü m e tin in d u rn n tu n u kuvvetlendiren b u ço k önem li belgeden so n ra M u sta fa K em al Paşa getici iç ve dış g ü çletin engellem esine rağ m en , Sovyet R usya ile görüşm elerin yapılm asında d iten d i. Bn görüşm eler, 16 M a rt 1921 ta rifin d e R u s-T ü tk A n tlaşm ası’nın im zasıyla sonuçlandı. Bu an tlaşm a D o ğ u halk ların a bağım sızlık ve özg ü rlü k , isteklerine g öre bir id are biçim i seçm e h ak k ım k ab u l etti. Sovyet R usya, T iitk iy e’de k ap itü la sy o n lar rejim ini ta n ım a m ay ı üstlendi, p a tlık R u syası’na vetilm iş olan b ü tü n özel im tiy azlard an , ^ r l ı k h ü k ü m etin in b ü tü n a la c a k la tm d a n vazgeçti. B oğazlar so tu n u , K arad en iz’de kıyısı olan devletlerce ele alınacak tı. A ntlaşm ad a, ayrıca T ü rk M isak -1 M illisi’n in geçerliliği de k ab u l edilm ekteydi. A ntlaşm a gereğince K ars, A rd a h an , A ttv in T ü rk iy e’ye bırak ılıy o td u . B a tn m ’d a ö ze tk bir idare k u ru lac ak , T ü tk m alla tı, g ü m rü k ö d en m ed en tran sit o la ra k o ra d a n geçebilecekti. Y ine b u an tlaşm a gereğince, N ab ç ıv an A zerbaycan ’ın him ayesine verilm ekteydi. A ntlaşm ayı RSPSC ad ın a ^ iç e rin , T ü rk iy e adına da Dışişleri B akanı Y usuf K em al Bey im zalam ışlardı. Şunu d a kaydetm eliyiz ki, aynı z a m a n d a T o n d ra ’d a ftilaf D evletleri ile T ü tk iy e ara sın d a y ap ılm a k ta o lan g ö rüşm eler



başarısızlıkla so n uçlanm ıştı. T ü rk iy e B üyük M iller M eclisi hü k ü m e ti, yeni T ü rk iy e’n in k a b u l edem eyeceği gerici p a d işa h h ü k ü m e tin in im zaladığı Sevr A n tlaşm ası’n d a n vazgeçilm esini istiyordn. A m a o sıralard a itila f D evletleri elbette bu isteği k ab u le y atk ın değillerdi.



Türkiye ile RSFSC arasında karşılıklı ilişkilerin gelişmesi T ü rk iy e M o sk o v a büyükelçisi o la ra k Ali T uat ? a ş a ’yı atad ı. Sovyet b ü k ü m e ti, 2 9 M a rt 1 9 2 f ta tih in d e yoldaş N a tsa re n u s’n T ü rk iy e’ye siyasi tem silci o la ra k atad ı. Bn o la y d an dah a b irkaç ay önce, bir heyetim iz A n k a ra ’ya gönderilm işti. A nlaşm azlık niteliğini taşıy an so ru n la r yavaş yavaş çözülüy o rd u . D o ğ u vilayetlerindeki askeri k o m u ta n lık (ICâzınc K ara b e k ir ?a şa ), F rm e n ista n b ü tü n silahlatım teslim etm edikçe, G ü m rü bölgesini b o şa ltm a m a k ta d ite n iy o td u . Sovyet b ü k ü m eti ile T ü rk iy e ara sın d a b u k o n u d a k i yazışm alar, T ü rk ord u şu n u n G ü m rü ’den çekilm esiyle sonuçlandı. K âzım K arab ek ir Paşa, o bölgeden çekilm eden önce cephanelikleri b av ay a u çu rd u . Sovyet D ışişleri H a lk K om iserliği b u n u p ro te sto etti. M o sk o v a ’d ak i T ü rk elçisi Ali P u a t P aşa, suçu F rm en i Taşn a k la rm a yükledi. 26 Fylül 1921 rarihinde K ars’ta , RSFSC tem silcisinin de katılm acıyla, T ü rk iy e ve üç G üney K afkasya cn ıu b u riy eti ara sın d a görüşm elere başH ndı. 13 F kim 1921 ta rifin d e , bir y an d a ^ ü rk i^ e , öte y an d a d a P rm e n ista n , G ü rcistan ve A zerbay can o lm a k üzere bir antlaşm a im zalandı. u k ta y n a b ü k ü m e ti, T ü tk iy e ile U k ra y n a a ra sın d a b ir a n tla ş m a imzalanmak için g ö rü şm elerd e b u ln n m a k ü zere, U k ra y n a Kızıl G rd u ^ u B a şk o m n ta m M .V . F ru n z e ’yi‫ ﻟﺔ‬g ö n d erm ey i te k lif ettiğ i z a m a n T ü rk iy e h ü k ü m e ti b u tek lifi



ssc



‫ اح‬M ihail Vasilyeviç Frunze (1885 Bişkek -1925 M oskova), iç savaş dönem inin en tanınmış Kızıl Ordu kommam. 1 9 2 4 ’te ^ızı! Ordu geueikurmay başkam ve 1 9 2 5 ’te Lev Trotskiy’in yerine SSCB askeri devrimei sovyeti başkam, batbiye ve baH iye halk komiseri (C.B.),



24



m e m n u n lu k la k a rşıla d ı. F ru n z e ’n in , 1921 yılı s o n la rın d a A n k a ra ’d a b u ln n n şu , T ü rk iy e ile U k ra y n a a ra s ın d a b ir d o srIuk a n tla ş m a sın ın im zalan m a sı, T ü rk iy e ile S ovyet R u sy a ’n ın b u n d a n so n ra k i y ak ın laşm ası, b u ik i devlet a ra sın d a k i d o s tlu k ilişk ile rin in gelişm esi b a k ım ın d a n b ü y ü k b ir ö n em ta şıy o rd n . F kim sosyalist devrim inin güçlü y an k ıları T ü rk b alk ın ı ny andırm ış, o n u co ştu rm u ştu . T ü rk b alk ı bağım sızlık için m ücadeleye atılm ıştı. M illi R u ttn iu ş ^av aşı’nm başın a, iç A n ad o lu burjuvazisi ile, özellikle ask erlet a ra sın d a n o lm a k üzere, ilerici ay d ın lar geçm işti. M n sta fa K em al ? a şa , b n ilerici aydın ask erler içinden çıkm ıştı. itila i U evletleri kapitalistleri T ü rk iy e ’de, İsta n b u l’d ak i pad işah h ü k ü m e tin d e n y an a o lan , gerici, ista n b n l ve İzm ir büy ü k k o m p ra d o t b u tjuvazisine su tla rım d ayam ışlard ı. T ü rk b nrjnvazisinin b u b ö lü m ü , yabancı serm ayeyle, özellikle ingiliz ve F ransız serm ayesiyle sıkı sıkıya bağlı old n ğ u için, yabancı k ap italistlerin ve tacirlerin T ü rk p az arla rın a sızm asına ve A n ad o lu ’d ak i k ü ç ü k ve o rta tacirlerin silinip süpürülm esine y atd ım etm iş o lu y o rd u .



ssc



İtilaf Devletlerinin Türkiye ile ilgili taşanları F m p e ^ a lis tle rin T ü rk iy e ile ilgili ta sarıla rı ço k genişti: ingiliziet M n su l p etrollerine uzanm ışlar ve p etrolce ço k zengin o la n bn bölgeyi işgal etm işlerdi. Fransızlar, ^nriye’n in knzeyindeki büy ü k bir to p ra k parçasını (Ç u k u ro v a’yı ve b aşk a yerleri), ita ly a n la r K o n y a’ya k a d a r u z a n m a k üzere A n taly a’yı ellerine geçirm işlerdi. U o ğ n d a ingilizler, T ü rk iy e’n in güneyd o ğ u bölgesini ayırm ayı d ü şü n ü y o rlard ı. N ih ay e t Batılı em peryalistler, S am su n ’d a n T t^ b z o n ’a k a d a r n z a n a n zengin böl^eyi elletine geçirm eyi ve o ra d a sö zü m o n a bir “ P o n tu s U evleti” k u rm ay ı tasarlıy o rlard ı. F m peryalistlerin b u “ an tik ite sevgisi” üzerine F rn n z e’n in söylediklerini h a tırla m a k yerinde b ir d av ran ış olur: “İstan b u l



25



ve A tin a a jan la rın ın planlı bir biçim de, “ ? o n tn $ -¥ n n a n D evleti” k u rm a k gibi fan a tik bir sloganla h azırlad ık ları isyan, 19^1 yılı b aşların d a p a tla k verdi. Y unan filosu n n n A n ad o lu kıy ıların d a g ö rü n m esi ve bu filo aracılığıyla askeri d o n a t ı l ı n elde edilm esi so n u c u n d a isyan bir b o ğazlaşm a b elini alın cay a k a d a r gittikçe b ü y ü d ü .”22 A n a d o lu ’d ak i M illi K urtuluş Savaşı’m n ilk ay D tı, m illi çete birliklerinin o rta y a çıkışıyla d ik k a ti ‫ ؟‬ek m ek te d ir Bu çeteler, benüz düzenli bir o rd u değildiler. A skeri bilgileri y o k tu , a m a bilinçliydiler, savaş m oralleri yüksekti. B unlar kıyasıya savaşıyor, d ü şm a n a başarılı d arb eler indiriyorlard ı, ? a d iş a b a jan la rı, d in in ve halifenin k o ru n m a sı slogan ıy la A n a d o lu ’n u n çeşitli bölgelerinde ay a k la n m alar düzenlediler; bunlar, eski o rd u n u n kalıntılarım la bir o rd u k u rm u şla rd ı.2‫ ؟‬A m a köylülerin k u rd u k la rı çeteler, bu p ad işah o rd u su n u b o zg u n a uğra ttıla r ve gerici ay a k lan m aları bastırdılar. M u sta fa K em al ? a şa ile o n a bağlı d o stları İsm et ve ?evzi ? a şa la r ve ötekileri bu çeteleri birleştirip düzenli bir o rd n kurdular.



Türkiye’ye gitmeden önce Lenin’le görüşme Bir gece, ^ iç e rin beni Dışişleri H a lk K om iserliği’ne çağırdı. O n u çalışır b ir h ald e buldum . M asasıırın üzerinde bir yığın ev rak ve k ita p vardı. “V ladim ir flyiç ^izi görm ek ve T ürkiye işleri üzerine sizinle k o n u şm a k istiy o r” dedi O eorgiy Vasilyeviç. “A rtık siz işleri, yazışm aları, antlaşm aları, T ürkiye ta tilin i öğrenm iş bnlun u y orsunuz. 13 L k im ’de T ü rk iy e’n in © üney K afkasya cum huriyetleriyle im zalam ış olduğu antlaşm ayı, m n tlak a d ik k atle okuy u n u z. Bu antlaşm ayı Sergey K onstantinoviç " bulabilitsiniz. Y arın V ladim ir liyiç’e gideceğiz. H az ır o lu n u z .” V ladim ir llyiç’le b u yeni bulunm ayı heyecanla bekliyord u m . N ih ay e t b u sa a t gelip çattı. M.V. Frunze, Soçineniya, t. 1, M oskova-Leningrad, 1929, s. 34. Kuva-yı inzibatiye (H.A. Ediz).



26



L enin’in çalışm a o d asın d a h içbir şey değişm em işti. H a tta iç savaş yılların d a eepbedelci d n ru m u V H dim ir llyiç’e an lattığım h a rita bile aynıydı. Yazı m asasın ın üstü ta m bir d ü zen için deydi... K itaplar, gereH iği a n abnabileeelc bir yerde ve d n ru m d a b u ln n n y o rd u ... Büyüle çiçelc bulceti yine aym yerd ey d i... V ladim ir liyiç y erinden İcallcü, m asasın ın ariyasından çılctı, Ç içerin’le d o stça selam H ştı, h^l h a tır sord n . Sorgu d oln gözletle b an a baleti, elim i sıletı, cesaretlendirici ricale bir b ak ışla ve sem pati o k u n a n b ir gülüm seyişle, “ D em ek böyle, azizim ,” dedi, “ savaşı bitirdiniz, d ip lo m at o ld u n u z , âlâ! Kılıcı sa b an beline getirdiniz! İyi ve gerekli bir iş. L ütfen o t l u n u z . 17. O rd u ’yu h atırlıy o tu m . O td u n u z fena dövüşm edi. Şim di size büyük b it iş veriliyor. T ü rk iy e’de y ararlı çalışacağınızı um nyo rum . T ürkler, uinsal k u rtu lu şla rı için savaşıyorlar. B unun için M erk ez K om ite, askerlik işlerini bilen birisi o la ra k sizi o ray a gönderiyor. L m peryalistler T ü rk iy e ’yi soynp so ğ an a çevirdiler, h âlâ d a soyuyorlar. K öylüler ve işçiler b u n a k atlan a m a d ıH r ve başkaldırdılar. Sabır bardağı ta ştı‫ ؛‬gerek D o ğ u h alk ları gerek biz em p ery alist k n r tla ta karşı sav aşıy o ru z. Sovyet ^ u s y a em peryalistlerin işini bitirdi, o n ları b o zg u n a u ğ rattı ve m em leketten k o v d u . O n H rm dişletini sö k tü k , kesk in tu n a k la rım v ü cu d u m u za geçirm elerine izin v erm ed ik .” Lenin T ü tk iy e ’de o lu p bitenleri ço k iyi biliyordu: “ M u stafa K em al ? a şa , ta b ii ki sosyalist değildit,” d iy o rd u Leniıt, “ am a g ö rü lü y o r ki, iyi b ir ö rg ü tçü , yetenekli bir kom u ta n , b u rju v a-u lu sal devrim ini y ü rü tü y o t, ilerici b ir insan, akıllı bir devlet ad am ı. Bizim sosyalist devrim im izin ö nem ini an lam ış olu p , Sovyet R u sy a’ya k a tşı o lum lu davranıyor, istilacıH ta karşı bir k u rtu lu ş savaşı yapıyor. L m per^alistlerin g u ru ru n u k ıracağ ın a, p ad işah ı d a yard ak çılarıy la birlikte silip süpüreceğine in an ıy o ru m . H alk ın o n a inandığını söylüyorlar. O n a y ardım etm ek, yani T ü rk h alk ın a y a td ım etm ek gerekiyor. İşte, ^izin işiniz budur. T ü rk h ü k ü m e tin e , T ü rk h alk ın a saygı gösteriniz. B üyüklük taslam ayınız. © n H tm işlerine karışm ayım z. İngiltere o n la rın üzerine Y u n an istan ’ı sald ır« !, in-



o,



giltere ile A m erika bi^im üzerim ize de sü rü ile m em lek et saldırttı. Sizi eiddi işler bekliyor. Y oldaş Lrm tze bn g ü n lerd e U kra y n a G u m b u riy eti a d ın a A n k a ra ’ya g id e ^ k tir . H e rb a ld e o n u n la T ü rk iy e ’de karşılaşaeaksınızdır. G er^i kendim iz de yoksul isek de T ü rk iy e’ye m a d d i yard ım d a b u lu n ab iliriz. B unu y ap m am ız gereklidir. M o ra l yardım ı, y ak ın lık , d o stlu k , üç k a t değeri olan bir y ard ım d ır. Böyleee, T ü rk balkı yalnız olm ad ığ ın ı hissetm iş o laeaktır. İngiliz işçileti ve ö teki ülkelerin işçileri bize yak ın lık g ö sterd ik leri, grev y ap tık la rı, bizim le sa v aşan ? o lo n y a ’ya g ö n d erilm ekte o la n ^ilabları gem ilere yüklem edikleri za m a n , btı bizim için b ü y ü k bir y ard ım d ı. Bn bize m üe^dH em izde bü y ü k b ir güç katm ıştır. B un d an işçilerim iz büy ü k b ir m o ra l güç k az an m ışla rd ır.” Tenin, közlerine devam ederek, ‘‫ ؟‬arlık ^u^ya^ı, yü z yıllar b oyunca T ü rkiye ile ^av،aşmıştır,” dedi, “ bu elbette b alk ın belleğinde derin izlet bırakm ıştır, bu balkın içinde R u sy a’nın, T ü rk iy e’nin am an sız d üşm anı o ld u ğ u n a ilişkin p to p a ^ a n d a yapılm ıştır. B ütün bunlar, ^ ü t k k öylüsünde, k ü çü k ve o rta m al sahiplerinde, tü c ca rla rd a, ay d ın lard a ve idareci çevreletde R u slara karşı dostça olm ay an d u y g u la t ve güvensizlik uyandum ıştır. B ibtsiniz ki, güvensizlik yavaş geçet. B unun için de sabırlı, d ik k atli, ihtiyatlı bir çalışm a g ere k m ek te d ir Tski Ç arlık R usyası ile Sovyet Ru^ya atac ın d ak i ayrım ı, sözle değil işle g österm ek ve an latm ak gerekm ektedir. Bu bizim ödevim izdir. Siz de b it elçi o la ra k , Sovyet R u sy a’n ın , T ü rk iye’nin işlerine k arışm am a k politikacının, halklarım ız arasın da sam im i bir dostlu ğ u n savunucumu olm ak zo ru n d asın ız. T ü tk iy e, bir köylü, bir k üçük b u tjn v a ülkesidir. Sanayisi ço k azdıt. O lan ı d a A vtupalı k ap italistlerin elindedit. İşçisi ço k azdır. B unu d ik k a te alm ak gerekm ektedir. Bir kez d ah a te k ra r ediyorum , d ik k atli ve sabırlı olunuz! H ü k ü m e t tem silcileriyle, balkla k o n u şm a la rın ızd a her za m a n nazik ve güler yüzlü olunuz! H n r ı sizi k ibirden k o ru su n !” Tenin b u sözleri söyleyince gülüm sedi, T an rı’n ın elbette b u işle bir ilgisi olm adığını ekledi ve sözlerine şöyle d e v a ^ et-



ti, “ E n önem lisi h a lk a saygı gösterm ektir. E m peryalistlerin yağm acı, istilaeı p o litik aların a karşılık bizim , bi^bir çık ara d a y a n m a y an d o stlu k ve m em lekerin iç y aşam ına k arışm am a d u ru m u m u z u anıklayınız! işte $izin ödeviH z!... N e gibi yard ım lard a b u lunacağım ızı da bildirelim ; en kuvvetli b ir olasılıkla silah y ard ım ın d a bulan acağ ız. G erekirse b aşk a şeyler de veririz. Dil öğreniniz. B asit in^anlatla, to p lu m d a ta n ın an insanla tla görü şü n ü z, p a tlık rejim inin elçileri gibi kendinizi, çitlerle, kale d u v a tla tıy la em ekçi h a lk ta n ayırm ayınız! Ç a rlık elçileti, büyük vezirleri, m e m u rları rüşvetle satın alıyo rlard ı. Bu, bizim işimiz değildir. Biz h alk la d o stlu k k u rm alıy ız.” Lenin bir ara lık , “ A ilenizle m i g id iy o rsu n u z?” diye so rd u . “ Bu çok iyi. O c u k la r ın ız a T ü rk ç e öğretiniz, sizin de öğrenm eniz g e te k ... Bn ço k önem lidir.” Lenin veda sırasında elimi sıktı, b an a iyi yolculuklar diledi. Bu, L enin’le son karşılaşm am d ı. Bir d a h a o n u g ö rm ek kısm et olm adı.



Çiçerin üzerine başkaca birkaç söz ^ iç e rin , u luslararası işlerde, Lenin politik asın ın sadık bir uygulayıcısıydı. Ç içerin, k endine ac ım a d an , dinlenm ek n ed ir bilm eden bü y ü k bir özveriyle, derin bir sevgiyle n N slararası cephede çalışm aktaydı. O ysa sağlığı hiç de yerinde değildi. Şeker b altalığ ı o n a hiç r a b a t v e™ iy o rd n . G eorgiy V asilyeviç Ç içerin ’in, d ip lo m asi tarih i ve uluslar a ta lı ilişkiler k o n u lu n d a derin bir bil^i^i vardı. Yeni dilleri a n latılam ay ac ak bir ç a b u k ln k la kavrıyor, ça b u ca k ö ğreniy o td u . M ü z ik te n ço k iyi anlıyot, k en d ili de m ükem m el piyan o ça lıy o td n . B eethoven’in, M o z a r t’ın, Ç a y k o v sk i’n in son a tla tın ı çalışın d ak i b ü y ü k ustalık la Ç in deleg asy o n u n u n ası! şaşırttığını ço k iyi b a tu lıy o ru m . D elegasyonun k im lerd en k u ru lu o ld u ğ n n u şim di p ek b a tu la m ıy o ru m . sıra la rd a Ç in ’de ik tid ar sık sık değişm ekteydi. Bu şöyle o lm u ştu : Ç in elçiliğinde b ir z iy a ü t verilm işti. Y abancı k o n u k la rın b em en



o



hepsi gitm işti. Ç içerin p iy a n o n u n b aşın a geçip o tu rd u . Pek de r a b a t o im a y an , y ü k sek ta v an lı sa lo n y arı k a ra n lık tı. Çiçerin , B eethoven’in so n a tla rın d a n b irin i, n o ta sız ezbere çalıy o rd n . D n y a ra k çalıyor, m elo d iler in sa n ın yüreğine işleyen b ir biçim de k â h yavaş, ta tlı, b azin , k â h insanı m übadeleye, fe d a k â rlık la rd a b n in n m a y a ç a ğ ıra ra k u zu n , inee p a rm a k la rın d a n d ö k ü lü y o rd u .



Ali FuatPaşa’yt ziyaret M o sk o v a ’d a n h are k etim d en önce T ü rk elçisi Ali F u at P a şa ’yı ziyaret ettim . T ü rk elçisi beni güler yüzle, nezaketle k arşılad ı. Bir k o ltu ğ a o tu rttu . Sigara d o lu b it k u tn u zattı. B unn y ap arken de, sig araların en i^i S am sun tü tü n ü n d e n , F ransız “ ^ e j i ” firm ası ta ra fın d a n yapıldığını söylem eyi de ibm al etm edi. Bu a ra d a , “M n sta fa K em al P a şa ’n m faaliyete başladığı yer o lan S am sun şehtini de göreceksiniz” dedi. K üçük fincanlarla kabve getirdiler. Ali F u at Paşa, M illi K urtuluş Savaşı’n d a n ve M u sta fa K em al P a şa ’n ın b u sav aşta oynadığı ro ld en söz açtı. T ık n a z vücu tlu , açık ren k saçlı, nispeten genç o lan Ali Fna t P aşa, savaşm aya alışık bir general o la ra k ço k iyi k o fu lla r altın d a olm asın a rağ m en , şim di so ru m lu d ip lo m atik b ir k ariyerde b u lu n u şu n d a n yakındı. O rta k d ü şm an larım ız o la n em'' v uruşm ayı tercih ettiğini söyledi. Biraz geçm işinden söz etti: ^ o m a ’d a ataşem iliterlik etm iş, çeşitli askeri görevlerde b ulunm uş, 1 9 1 2 yılında A rn a v u tlu k isy a n ı’nı bastırm ış. Birinci D ü n y a ^av aşı’n d a, R u slara k arşı F rz u ru m kesim inde savaşm ıştı. “A lm a n lard an y an a savaşa k atılm a la rı, İttih a tçılar besab in a b ü y ü k bir b a ra d ır” dedi. “A lm a n lar d ü p ed ü z m em leketi soydnIar, T ü rk ekonom isini b a ra p ettiler, o rd u m u z u m ah v ettilet. A skerlet b o y u n a firar ediy o rd u , g ö rm ek in san ın a ğ tın a gidiyordu, ^ e r ç i ben de Ittib a t ve T erak k i P artisi’n d en d im , am a o n la rın politikasını yeriyorum . O n la r T ü rk iy e’yi m ah -



30



yettiler. A rtık hepsini a n lad ım ve 1919 y ılın d an beri M u şta la K em al ile birlikte m illetin k u rtu lu şu için sav aşıy o ru m .” Ali F u a t ? a ş a , M u sta fa K em al’i ö ^ ify o td u . Ö zellikle o n a o la n d etin bağlılığı üzerine p a rm a k b asıy o rd u , a n e a k beyec a n d olu bu sözlerine rağm en, içim de öyle bir izlenim vard ı ki, Ali ? n a t ? a şa , M u sta fa K em al ? a ş a ’ya karşı değildi, am a fa rk ın a v a rm a d a n , d o stları o lan ^ e f e t ile K âzım K arab e k ir ? a şa la rd a n , d a b a c a n d an d a h a g ö n ö ld e n söz ediyo rd n . “ Refet ? a şa ile tan ışa cak sın ız ,” d iy o rd u , “ ne sevimli, ne akıllı, ne k ü ltü rlü bir a d a m o ld u ğ u n u g öreceksiniz.” d o n raları A n k a ra ’ya gidince, R efet ? a ş a ’m n bir k o lo rd u yu başarısızca ^ o m u t^ ettiğini, kendisini övm esini seven, beceriksiz b ir kişi o lduğuntı öğrendim . Ali F u at F aşa, F n v er F a şa ’n m b ü y ü k po litik b a ta la r işlediğini söylem ekle beraber, o n d a n olum lu o la ra k söz etti. K onuşm am ız bir sa atten fazla sü rd ü . V edalaşırken, A. Fua t ? a şa b an a iyi y o lcu lu k lar diledi, T ü rk iy e ’de d o stlu k ve ilgi göreceğiıui tem in etti.



Tiflis’ten Ankara’ya Yolculuk



Yolun başlangıcı 1921 yılı A ralık ayının so n u n d a , elçiliğim izin b ü tü n k a d ro su yola çıktı, sıralard a G ü rc ista n ’d a, T ü tk iy e ’n in G ü n ey Ka£kasya Sovyet Federe Sosyalist C n m b u riy eti nezdindeki elçisi b n in n u y o td n . Yine o sıralard a, ittih atçıların ü n lü lideri F n v er Paşa da T itiis’teydi. Yaveri büyük bir ısrarla dav et ettiği halde o n u n la karşılaşm ayı red d etm ek z o ru n d a kaldım . R eddedişim tam am ıy la bilinen bir sebepten ileri geliyordu. F n v er Paşa, eski O sm an lı im p a ra to rlu ğ u ’n d a b ü y ü k b it ro l o ynam ıştı. Aym za m a n d a A n a d o lu ’d ak i m illi b a te k e tin ve şah sen M u sta fa R em al P a şa ’n m am ansız d üşm anıydı. Şayet o n tm la görüşseydim , d a h a b aştan . B üyük M illet M eclisi h ü k ü m e tin d e , R nsya SFSC h ü k ü m e tin e ve şahsen b a n a k arşı b ir güvensizlik nyanm asına sebep olabilirdi. G ö rü n ü şe göre, F nver P aşa d a bunn istiyordtı. T iflis’le G ü rc ü y o ld a şla rla ve RSFSG ’n in F rm e n i^ ta n , G ürcistan , A zerbaycan tem silcisi B.V. F eg ran ile g ö rü şm em sırasında, G ü rc ü h alk ın ın M enşevik h ü k ü m e tin e k atşı y aptığı savaşın, Jlo b a tüm eni seferinin, T ü tk iy e ile karşılıklı ilişkiletin ayrıntılarını öğrendim . T ü rkiye tem silcisi A h m et M u h ta r Bey’i resm i o la ra k ziyaret ettim . M u h ta r Bey R usya ile U kra y n a ’d ak i d n tu m u biliyordn. K endisi 1918 yılında K iev’de kon so lo s o la ra k b n lu n n y o rd n . d o n rala rı M u h ta r Bey M o sk o va elçiliğine ta y in edilm işti. H flis’te b a n a M u sta fa K em al Paşa’yı, Ali F u at P aşa’m n a n lattığ ın d a n ço k d a h a c a n d a n ve yüte k te n anlattı.



o



32



İnsanı o k şa y an h arik u lad e bir rüzgâr, y u m u şak , ılık bir güneş... M avi denizin birb irin i k o v alay a n çırpıntılı d alg aları... B atum bizi böyle karşıladı... A ra b k ayın d a ^ n s y a ’n ın o lağ anüstü soğu k ları ile, M o sk o v a ’n ın k a rı ile göze ç a rp a n b ir çelişkiydi bn. Flçiliğim izin b ü tü n k ad ro su y la Y eşilburun’u ziyaret ettik. B o tanik bahçesinde m uh teşem tro p ik a l bitkileri ve çilek leri h a y ra n h ay ra n seyrektik... Ç a k v a p la n ta sy o n la rın d a k i genç çay fidelerini g ö rd ü k , blzun yıllar sü ren eziyetli askerlik bay atın d a n so n ta g üney çilek lerin in hafif k o k a la rıy la do ln ılık deniz havasını so ln m ak ne k a d a r güzeldi! Yola çık an elçilik k ad ro su k alab a lık tı. H ep sin d en söz etm ek elde olm asa bile, o la ğ an ü stü in sa n la t ve m e m u rlar olar a k o n la tı a n m a k istetim . B unların b irk aç ın d an , an ılarım ı an lartık^a söz edeceğim . A .N . G o ln b , eski bir B olşevik’ti. Bu yerlere d a h a ö n ce gelm iş ve T ra b zo n k o n so lo slu ğ u yapm ıştı. S o nraları elçilikte k o n so lo slu k işlerini idare etti. Bir süre birinci sekreter o la ra k çalıştı. Y aradılıştan y u m n şak , am a p ren sip sahibi bir a d a m o la n G olub, bu ilkeli tav rın ı T ü rk idarecilerine kar^ı tak ın d ığ ı k ıv ta k dav tan ışıy la ço k iyi bağd aştırm asın ı biliyordu. T ü rk lerle hiçbir za m a n b ir anlaşırcazlığa düşm em iş, ciddiyi, ö nem liyi, değersiz şeylerden ayırt etm esini bilm iştir. T ü rk le r ond an , T ü rk h alk ın ın m illi m enfaatlerini ço k iyi bilen bir in san o la ra k söz etm işlerdir. Flçilik k a d ro sn n d a , K.Î. ?rjebelskiy, Y.D. K apşu k o v a (elçiliğin ek o n o m ik işlerine b akıyordn), ken d i iş ark ad aşlarıy la birlikte, K.K. Z v o n ary ev (askeri ataşe), A .N . L yahov (ekonom ist), A .G . K o telnikov (sekteter), F.Î. Valiyev, N .İ. U spenskaya, R .L. ^ in z b u tg , Y uriy M altsev, Y.R. D im itriyevskaya ve d ah a başkaları. Bizi vali ile b itlik te T ra b z o n ’da k arşılay an G o ln b dışında, b ü tü n b n arkadaşlar, B a tu m ’da eski, y a n d a n çark lı Feliks D ze rjin sk iy gem isine bindiler. Aynı gem ide, bizim le birlikte, T ü rk iy e M a tb u a t B ürosu M ü d ü rü A ğaoğlu A h m et Bey (Agayev) de T ü rk iy e’ye gitm ekteydi. A ğaoğlu ç o k güzel R usça k o n u şu y o rd u . R endisi A zeri



asıllıydı. 1908 yılında m eşrutiyet ilanı sıraların d a, devrim in çekim ine k a p ıla ra k Ç arlık R usyası’n d a n T ü rk iy e’ye gelm iş, T ü rk tabiyetine geçerek T ü rk iy e’de kalm ıştı. S o n raları îttih a tç ıla n n h alk yığınlarını, köylüleri ald attık la rın a , işçi h areketlerini ezdiklerine inanç getirerek hayal k ıtık lısın a uğram ıştı. A ğaoğlu A b m et Bey A n a d o lu ’d ak i M illi R u rtn iu ş harek etine katılm ıştı. R u sy a ’yı iyi ta n ıy an biti ve deneyim li b it gazeteei o la ra k , M u stafa R em al P aşa o n u T ü tk basınını id a re etm eye m e m u r etm işti. R ize’d e n g e ç e tk e n , k a y ık la tla bizi k a rş ıla m a y a ç ık a n T ü rk lerin d o stça saldırısına u ğ ta d ık . V apuru m u z, k ay ık lard a n ktıruln b ir filo ta ra fın d a n çevrildi ve d u rd u . Bizi ad e ta Ç İçek y ağ m u ru n a tn ttu lar. H e r y an d a n dostça h ay k ırışlar yükseliyordu. B itkaç sepet p o rtak a l hediye edildi. B una k arşılık vetm ek istediğim iz p a ta y ı kesin o la ta k reddettiler. H e r yand an , “ D o stlu k , R usya ile d o stlu k !” seslet! yükseliyordu. H a lk elletin! ve feslerini ^allıyotdu. T ra b z o n ’da, vali ta ra fın d a n tö ren le kabul edildik. D ev R t ve şehir tem silcilerinin hazır b u lu n d u ğ u öğle yem eğinde ntı^uklar söylendi ve karşılıklı (ilarak h^lklarımız-in şerefine kadehler kaldırıldı.



T ra b zo n ’un ‫»ة‬،‫ ﺀا‬gelenleri S ovyet R usya elçisi A ra lo v ’u karşılıyor.



D ış g ö rü n ü şü n ü ço k iyi h atırlad ığ ım valinin ad ın ı u n u tm n ş b n in n u y o ru m . Pek de genç o lm a y an k ib a r dav ran ışlı vali, Sovyet R u sy a’d a n c a n d a n ve m in n e t d o lu d uyg u larla söz D eniz dalgalıydı, uzu n süre de d u ru lm a d ı. A m a bizim Feliks D zerjin skiy, fırtın an ın sa ld u ila rın a başatıy la d ay a n d ı ve b ejim iz i sağlıkla S am sun lim anına getirdi.



Frunze ile karşılaşma S am sun’da, P runze ile, benim için n n u tu lm a z bir k arşılaşm a oldu. P e n in , F ru n z e ’n in T ü rk iy e ’de b tıltın u şu n a b ü y ü k b ir ö n en t veriyordu. F ru n z e’n in m em leket idinde yaptığı geziler, köylülerle, kentlilerle yaptığı sayısız konuşm alar, A n k a ta ’d a o tu ru şu , M u sta fa R em al P aşa ile ve öteki devlet ad am larıy la ' B ütün b u n la r T ü rk k a m u o y u n d a d erin izler bırakm ıştı. F ru n z e’yi k arşılam ak üzere A skeri A taşe Z v o n a tyev’le bitlik te şehrin dışına gittik. D a h a u zak tan bizi g ö rd ü , elini salladı, yanııu ıza gelinee k o laylıkla a tta n atlad ı, ffz u n b it yolculuğun sağladığı canlı izlenim lerle doltı o lan F tu n ze, h em en g ö td ü k le rin i, izlenim lerini, g ö rü ştü ğ ü kişileti, canlı, güzel sözlerle an latm ay a koyuldu. Atını dizgininden tu ta m k kendisine eşlik eden T ü rk asİçerlerinden biraz u zaklaştı ve b ü y ü k bir öfkeyle, ö ld ü rü lm ü ş R u m ların y o llard a y a ta n cesetleriyle karşılaştığını söyledi. “ Bölgedeki R u m la t yerlerinden edilm iş veya öld ü rü lm ü ştür. yapılanları gö rm ek beni ço k etkiledi, dizler de y o ld a ilerlerken göreceksiniz. R o rk n n ç bir m anzara! A t ü stü n d e gitm enizi öneririm , g id etk en a ra d a b ir m n tla k a sağınıza so lu n u za bak ın , b u k o rk u n ç rezaleti göreceksiniz. B enim b ü y ü k üzüıctüm ü M u sta fa K em al P aşa’d a n saklam ayınız. M u sta fa K em al’in b u işle bir ilgisi yok. T am tersine o n u n , teh cir edilenlere ve esirlere insanca davran ılm ası için kesin em irler verdiğini biliyorum . Bu cinayetler, b u zorbalıklar, suçsuz insanlara karşı yap ılan işkencelere karşı gösterilen bu ilgisizlik, em -



peryalist z u lm ü n d en k u rtu lm a k ta ©lan bir ülke için h o ş g ö rü lemez. R a m u o y u b n n u m a h k û m edecektir. H iç şü p h e y o k ki b n n u n başbca so ru m lu lar، îngiltere ve E ranstz em peryalistletiyle p a d işah hüküm etidir. Bu karışıklığı b u ra d a o n la r y ara ttı. ‘? o n tu s D evleti’ k n rm a k gibi b u d alac a bir düşünceyi o n la t ileri sü rd ü ler ve R u m balkım bu isyana kışkırttılar. Yalnız, m illi d uyguları incitm em ek için b u k o n u la r üzetin e ço k ibtiyatlı k o n u şm a k gerekiyor, b e n in ’in, b a k a re te u ğ tam ış milli d u y g u ların k o rk u n ç bir hastalık o lduğu k o n u su n d a k i uyarısını h atırlay ın ız.” Erunze, “ Serbest kalınca başlıca m eseleler ü zerinde u zun u zu n k o n u şu ru z ” diyerek k o n u şm asın ı kesti. U staca a ta atladı. B irkaç d a k ik a so n ra S am sun’a d ö n d ü k . Vali, E ru n ze’ye b ü y ü k b it k arşılam a tö ren i düzenlem işti. S am sn n ’d a b u ln n d u ğ u m n z sürece, A n a d o lu ’d ak i siyasi d u ru m üzerine ayrıntılı o la ra k düşüncelerim izi birbirim ize söyledik. E runze, M u sta fa R em al ? a ş a ile o lan g ö rü şm e ve k o n u şm a la rın ı a n la t« . E runze, “T ü tk iy e , ilerici b n rju v a-d em o k ra tik gelişm e yoIn n d a d ır” dedi. “ A ğır bir k u rtu lu ş savaşı sü rü p gidiyor, ^eo -



^



36



M.V. Frunze 1921 ■ yılın da A nkara'da



d al gelenekler, özellikle dinsel gelenekler h âlâ güçlü. E m peryalist devletlerin ajan la rı, p ad işah ın y ard ak çıları dinsel b ir £an atizm i k ö rü k ley ip d u ru y o rla r... D üzenli bir o rd n h en ü z tam am ıyla k n rn im a m ış, ilk za m a n lar bizde old u ğ n gibi, birbirin d en ayrı b irta k ım çetelet faaliyet gösterm ekteler. Sık sık b aşk ald ırm alat, a y a k la n m a la r oinyon M u sta fa R em al güç bir d n rn m d a ... Ç evresinde hen ü z p ek ço k hoşnutsuzlar, d ü şm an 1ar var. Birleşik, k aynaşm ış bir p a rti yok. Baş o lm a k isteyen b irçok p a şa la r var. R em al ? a şa , m illete d ayandığım söylüyor, am a bu m illet bir b ü tü n değil ki... İçinde köylüsü, işçisi, burjuvası var. Ü stelik burju v azin in çık arları d a b aşka başkadır. Bir k o m p ra d o r burjnvazi v ar ki, tü m ü y le em peryalistlerden yan a. A ydınların ço ğ n M u stafa R e m a l’d en yana. A m a işin esası a p a ç ık tu ; b alk , em pety alist b o y n n d u rn ğ u n d a n ve soyg u n u n d a n k u rtu lm a k , başın d ak i S u ltan ’ı, balifeyi ve iliklerine k a d a r ç ü rü m ü ş o la n feo d al beyleri a tm a k için savaşıyor. H a lk başarıya ulaşaeaktır. Bu şim di ap a çık görülüyor. M u sta fa R eittal ? a ş a güçlü, iradeli bir ö r g ü tlü , o la ğ an ü stü bir kom u ta n . în ö n ü ve S akarya m u h areb elerin d e k endin i gösterdi. Akıllı bir devlet ad a m ı, yalnız y ab a n cılara karşı değil, k en d i çevtesine k a tşı da b ü y ü k bir d ip lo m at. H erkese in a n am a z, sık sık o n u n yüzüne karşı yalan söylüyorlar, M u sta fa R em al de b n n u anlıyor. O k n m u ş, k ü itü tlü in sa n la r az, b u n ları hesaplı k u lla n m a k z o ru n d a . M u stafa R em al, bir g ü n ço k akıllıca, b alk ın yücelttiği ve güvenine layık g ö rd ü ğ ü kişilerin sık sık, d ik k atle, m o ra l dayanıklılığım sın a m a k gerektiğini söyledi. C ephede bile sağlam o lm ay an k o m u ta n la ra rastlan m a k ta dır. Z a m a n za m a n b u n la rın ihaneti g ö rü ld ü ğ ü hald e M u stafa R em al şim dilik b u n la ra k atlan m ak ta d ır. B nnları in a n d ırm ay a ve idare etm eye çalışm aktadır. E ak at m illete karşı o la n lara acım asızca d a v ra n m a k ta d ır.” M ib a il Vasilyeviç Ermeze, sözlerine devam ederek, “ O n u n iyi yardım cıları var,” dedi. “ Eevzi P aşa ile R âzım P aşa’ya ‫ا‬ d ik k atin izi çekerim . Bence bunlar, sadık, fed ak âr yardım cı١ K âzım Ö zalp.



37



lardır, özellikle ism et P aşa d ik k atim i çekti. A skerlik işinde ço k u sta b it a d a m , iyi bir kurm ay. T ü rk le rin bu '' de b irço k şeylet b a n a Rızıl O rd u b itlik letin i düzenli o rd u haline getirdiğim iz, iç savaşın ilk yıllarını h atırlattı. Bi^im deneyim letim izden y ara rla n m a sı için yeni, genç T ü rk iy e’ye y atdım etm em iz gerek, öyle sa n ıy o ru m ki b u k o n u d a işleriniz iyi g id e ^ k tir .” M .V. E runze m tlı tatlı gülüm seyetek, “ Sizin b u ray a atan m a n ızd a benim de b ita z suçum v a r” dedi. “ N eyse, öyle sanıy o ru m ki, h erh ald e benden şikâyetçi değilsiniz.”



Türkiye ile Sovyet Ukrayna arasında dostluk antlaşması M .V. F runze, T ü tk iy e ile U k ra y n a Sovyet Sosyalist C u m h u riyeti a ra sın d a im z alan a n d o stlu k ve k atd eşlik an tlaşm ası üzetin d e ayrıntılı o la ra k d u rd u . Bu a m la şm a , gerek k arak ter, gerek ru h b a k ım ın d a n M o sk o v a ’da im zalan an an tlaş m ay a benziyordu. M ih ail Vasilyeviç, kendi n o tları b u lu n a n a n tlaşm an ın b it kopyasını b an a göstetdi ve yüksek sesle o k n d u : “ ‘E m peryalizm e kıtrşı m üeadelede ara m ızd a b u lu n an day an ılm a y a işaret ed erek ...’ N asıl?” - M ib ail Vasilyeviç neşeli neşeli an tlaşm ay ı sa lla d ı- “ E m peryalizm e katşı birlikte savaşıyoruz. Bu ço k önem li b it şe y ... U em ek ki biz yalnız değ ‫؛‬liz... Sayım ız arttı. D ahası vat: ‘A ytıca, K ai'adeniz’deki yakın kom şu lu k ların ı d ik k a te alıp, a ta la rın d a en iyi ve y ü rek te n gelen ilişkileri ve gerçek dostluğu, b ü tü n sam im iyet ve açıklığıyla ebedi o la ra k ^üçlenditm eye k a ra r vetdiler...’ N asıl b o şu n u za gitti mi? E b ed i o la ra k i” F runze b ir süre su stu k ta n so n ta , “ B iliyot m u su n u z ,” dedi, “ bizim k u şa k b ü y ü k işler yaratıyor. Biz çoeuk larım ıza ve to tu n la rım ız a öyle b it m iras bırakm alıyız ki, güç ve bilgi edinm iş o lan onlar, k olayca b u n u ileri götürebilsinler ve k o m ü n ist b it to p lu m kurabilsinler, yeryüzünde ebedi b it b atış d o ğ ab ilsin... D o ğ ru değil m i? M u stafa K em al bizim y atd ım ım ıza ço k



güveniyor. Biz o n a bazı şeyler g ö n d erd ik ve g ö nderiy o ru z. Siz bn işi devam e ttir in iz ...” M ibail Vasilyeviç, h arek erin d en önee v a p u rd a , yerel yönetieilere bir veda ziyafeti verdi. Z iy afet ve n ğ u rlam a çok d o stça oldu. M.V. F runze, neşeli neşeli kasketini salladı. O n u n güzel gülüm sem esini hiç u n u tm a m . 1925 yılında a rtık o n u ta b u tu n d a g ö rd ü m . D erin b it acı benliğim i sardı. S am sn n ’da bize nasıl neşeli neşeli gülüm sediğini h atırlad ım , o la ğ a n ü s tü bir insan... Fziyetli, ağır b ir yaşam sü rm ü ştü . E m ekçi balk ın m utInInğu için m ücadele d oln b ir yaşayış... yaşam am ış, b ü tü n h alk la birlikte acı çekm iş, kendi kişiliğinde, sosyalizm için yiğit b it savaşçı, b ü y ü k bir lid et yaratm ıştı, ^im di hâlâ içim de o za m an k i bu o n atılm a z k aybın d u y g u la n yaşam ak tad ıt.



o



Samsun Mutasarrıfı ile görüşme IT unze’nin gidişinden so n ta , y olum uza devam bazıtlıklai'm a başkadık. S am sun h ü k ü m e t ad a m lıtn n a veda ziyateti yaptım . S am sun M u ta sarrıfı ile, şehir üzeriue, idaresi altmcDki san cak üzetine, M u stafa R em al Eaşa üz-etine uztın tızun k o n u ştu k . M u ta sarrıD canlı, k o n u şk a n bir ad am d ı. S am sun ile H av z a ’nın tatih i b ite t şehit haline geldikletini söyledi. M u sta fa R em al ?aşa, İsta n b u l’d an ay tılm ak z o tu n d a kalışın d an sonra , o nu ölüm le te h d it eden gerici idarecilerden sak lan acak , b u rad a , S am sun’da k ara y a ayak basm ış«. Bu, 1 9 ^9 yılında olm uştu. M u stafa R em al ? a şa , ilerici güçleti bitle^titm ek ve M illi K urtuluş Savaşı’nı geliştirm ek için S am sun’d an , H av z a ’dan işe başlam ıştı. M nstıtfa K em al’in S am snn’a gelişi sırasında, A n ad o lu ’n u n çeşitli yerlerinde “ M ü d a fa a-i H u k u k Cem i^ etleri” k u ru lm u ştu . M u sta fa K em al, b u n H tı birleştirm ek İŞİİCİ üzetine aldı. B u ta d a n T ü tk halk ın a genelgeler, beyan n am elet gönderdi, kendi ark a d aşla rın ı S am sun’a to p lu y o rd u .



o



‫ﺀ‬



‫ ه‬dönem deki id^ei y apılanm ada, kaza ile vilayet abacındaki idabi birim e sancak, bu birim in yönericisine de m utasarrıf adı verilirdi (e.n.).



M u ta sa rrıf, “ Biz S am sun h alk ı, M u sta fa R e m a l’in çalışm a la r ın a S a m s u n d a n b a ş la m a s ı ile ö v‫؛‬inü)^© ruz” d etli. “ M u sta fa K em al, k n tsa l A n a d o lu to p ra k la rın a ay ak b a sa r b asm az, h em en eski diizenle sav aşm ay a ve balk ı birleştirm eye başladı. M u sta fa K em al’in gelişi sıraların d a T ü rk h alk ı istilaeılara k arşı a y a k la n m a y a ve çeteler k u rm a y a başlam ış b u ln n n y o rd n .” M u ta s a rrıf a n la tm a sın a d ev a m e d e r tk , “ B n ra la rd a d a b u z u rsu z in k v a r d ı” dedi, “ M u sta fa K em al, b n ta d a güvenilir b ir d u ru m sa ğ lam ad ık ç a S am su n ’d a n ay rılm ad ı. 1‫ وﻟﻮ‬yılın d a İngilizler S a m su n ’a a sk er çık ard ıla r. E m p e ry a listler S am su n ’n ele geçirm ekle, S ovyet R u s y a ’ya kar.şı b ir sald ırı ü ssü h a z ırlık la rın a g irişm iş o lu y o rla rd ı. B n ra d a k u m la r M ü slü m a n h a lk a sa ld ırıy o rlard ı. Y ö n eticiler şaşk ın d ı. Ellerin d e in sa n g ü cü y o k m . V asıtaları istilacılar ta ra fın d a n ellerin d e n alın m ıştı. M u sta fa K em al, b irk a ç g ü n içinde Sam s n n ’da işleri y o lu n a k o y d n . H ü k ü m e t idaresin i k u rd n . En iyi m illi gü çler o n u n çevresinde to p la n d ı. M u sta fa K em al ? a ş a , b u ra d a n k o lo rd u k o m u ta n la rın a te lg raflar çekiyor, ask eri b irlik lerin ve vilayetlerin d u ru m u ü zerin e o n la rd a n ay rın tılı bilgiler istiy o rd u . E n ço k yazıştığı yerler A n k a ra , E rz u rn m , Sivas’tı. İz m ir’in d u ru m u n u b u ra d a n ö ğ ren iy o rdu. ‫ ه‬z a m a n la r ülk ed e h ab erleşm e so n derece z o rd u . Alın a n b ib e rle rin ço ğ u ra stla n tı eseriydi. M esela te lg ra f m em u rla rın d a n biri şöyle b ir h a b e r v eriy o rd u : ‘işg al o rd u la rı M a n is a ’yı aldılar, 2 0 . K o lo rd u b irlikleri tren le sevk edilem edi, yaya o la ra k g idiyorlar, nered e b n lu n d u k la rı d a belli değil.’ Ya d a, gericilerin K a sta m o n u ’d a ve K ay se ri’de a y a k la n d ık la rm a ilişkin bir h a b e r a lım y o rd u . M u sta fa K em al P aşa, b u ra d a , S am su n ’d a b u a y a k la n m a la rın b astırılm ası için önlem ler alıy o rd u . ‫ ؟‬im di, M u sta fa K em al’in anılarını o k u rk en , A n k ara yolu n d a bölge idarecilerini© b an a an la ttık la rı şeylerin belgelere d ay a n an ta n ık la rın ı bu lm u ş o lu y o rd u m . M esela, M u s ta fa K em al, S am sun’d a n E rz u ru m ’d ak i 15. K o lo rd u k o m u ta n ın a şöyle bir telg raf çekiyor: ‘S am sun’d a ve S am sun bölgesinde



40



d u ru m öylesine k arışık ki, k ö tü b irta k ım so n u çlar d o ğ m asın d a n k orkulabilir, o n u n için b u ra d a k a lm a k m orundayım ’.” M u ta sa rrıf benim le v ed alaşırken şunları söyledi, “ H ^v z a ’d an geçeceksiniz... © ra d a d a size M u sta fa R e m a l’in işlerin d en söz edeceklerdir, H a v z a ’d a b u ra d a k ald ığ ın d a n d ah a ço k k a ld ı.‫ ه‬sıralard a, p a d işa h a bağlı b irta k ım su b ay ların S am sun’a çıkarılm ası söz k o n u su y d u . M u sta fa K em al b u n u b ab e r aldı ve su b ay ları y a k a la d ı.” M u ta s a rtıf bize, izleyeceğim iz yo lu ayrıntılı o la ra k çizdi, heceleyeceğim iz ve gündüzleri m o la vereceğim iz yerler tavsiye etti. (N e yazık ki, gerek m u ta sa rrıfın gidiş y o lu m u zu gösteren bu çizelgesi, gerek yo ld a karşılaştığım ız kişilerin ad larını yazdığım listeler k ay b o lm u ş bulu n u y o r). M u ta sa rrıf bizim le c a n d a n vedalaştı.



o,



Anadolu yollarında E runze’yi uğurladığım ızın ertesi g ü n ü , b iz i^ heyet a tla ve yaylı denilen a ra b a la tla A n a d o lu ’n u n içlerine d o ğ rn h a re k e t etti. H epim iz 25 k işiy d ik ... S am sun’d an , A n a d o lu ’n u n ta m o rtasın d a b u lu n a n A n k a ra ’ya k a d a r o la n y o lum uz 4 0 0 kilom etre tu tu y o td u . Y o ln ^ u z d ağ lard an , b o ğ az la rd a n , açık te-



S am su n ’d an A n k a r a ’ya



I،‫"(؛؛؛‬/،; ‫ﺀه‬-‫ه‬ ،■‫؛؛‬£، ‫ﻫﺎ‬/‫ ﺀه‬-/‫ ه‬yaylılarla) g ittik),



4t



pelerden, $‫ﺀﻟﻞ‬ sık aşm ak z o ru n d a kaldığım ız dere b o y la rın d an geçiyordu. Bn yol dar, çu k u rla rla, çö k ü n tü lerle kaplı k ö tü b it yoldu. B irçok köylerd en ve k a s a b a la rd a n geçtik. Bir T ü tk süvati birliği bize eşlik ediyoM n. D ağ la rd a ça rp ışm alar h en ü z tam am ıyla so n a erm em işti. Y olculara saldırılar d a eksik olm u y o rd u . “P o n tu s D evleti” safsatası sü rü p gidiyordu. U zakla rd a n tü fek sesleri geldiği zam an , yan ım ızd ak i etlerd en b it veya ikisi, bu seslerin nedenin! an la m a k için hem en d ağ lara k o şu p gidiyorlardı.



Yolda köylülerle konuşmalar ^ o r koşu llar altın d a k i yolculnğum nzun en ilgi çekici yanı, köylülerle, k asab a balkıyla tan ışm am ız, on larla ü lk en in politik d n ru m u üzerine, M u sta fa K em al’e, B üyük M illet M eclisi h ü k ü m etin e, p a d işa h a ve Sovyet R u sy a’ya k a tşı d av ran ışları üzetine konıışm am ızdır. Tabii ki, çeşitli görüşler ileri sü rü lü y o rd u . Köylülen, düşüncelerini k asab a lıla rd a n d ab a açık, dah a sade, d a b a büyük bir cesaretle ileri sürü y o rlard ı. Sovyet R u sy a’ya karşı hepsi de dostlu k dtıygusn besliyorlardı. K öylüler şöyle diyorlardı: “ R u sy a’d an to p g etiriy o rlar (bunları cepheye g ö tü rü y o rlard ı), bize yardım ،‫؛‬d iy o rla r...” H a lk ta , Sovyet ülkesinin y ardım ına o la n inanç g ü çleniyordu. K öylület, kendi ağır d u ru m la rın ı an latıy o rlard ı: “T o p rağ ım ız az, o n u k a ra sa b a n la sürüyoruz. S ı l a l a r d a n geçerseniz, gözlerinizle g ö rü rsü n ü z . Savaşlar bizi m a h v e tti... Savaş dem ek, k ö y lü n ü n to p rağ ın ı, ailesini b u a k a ra k silaha satılm ası dem ektir. Söylediklerine göre K em al P aşa to p ta k için uğm şıyorm tış, am a p a d işa h v etm iy o rm u ş... C en ç k öylüler K em al P aşa’ya y a rd ım a g ü tile c ” K öylülerin birçoğu, p ad işah yardak çıların ın çevirdiği dola p lard an söz ediyordu: “B ira la r d a çeşitli in san lar dolaşıyor. Bizi M u sta fa K em al P aşa’ya karşı a y a k la n d ırm a k istiyorlat... D iy o rla r ki; H alifey i, ehl-i m ü slim i sa v u n m a k g erek iy o rm u ş... M eclis’e d a h a çok zenginleri se çiy o rla r... Bizim köylülerden kim secikler o ra d a g ö rü lm ü y o r.”



42



K o n u ştu k larım ızın hem en hepsi b ü y ü k bir m e ra k la Sovyet R u sy a’yı so tu y o tla rd ı. R u sy a’d a ç a tın devrildiğine, dereb ey lerinin k o v u ld u ğ u n a , to p ra k la rın p ay laşıld ığ ın a , şim d i m em leketi b alk ın idare ettiğine ilişkin söylentiler b u ra y a kad a r gelm iş, k e n in ’i an latm am ızı riea ediyorlardı, © n n n balk ta n y an a, zenginlere karşı old u ğ u ve y o k su llara y ard ım ettiği d o ğ ru m uydu? Köylüler, “ Y üzy ıllat boyunea R u slarla sa v aştık ,” diyorl^rdı, “ oysaki R us h alk ı bize karşı hiçb ir k ö tü lü k beslem iyor. R us köklüsü de bizim köylüler de to p ra ğ ı ekip biçiyorlar. N e diye dövüşsünler? Ç a rla r ve p a d işah lar köylüleri savaşa gönd eriyorlardı. Biz b u d a la la r da g idiyordnk. ^ e r i d ö n d ü ğ ü m ü z za m a n d a ortalığı b a ra p b u lu y o rd u k . Sefalet içinde yaşıyoruz. H o c a la r d a ço k toprağım ızı aldılar. P atam ızı da ald ıla r... Biz o n la r için çalışıyoruz. A lm anlar m em lekete k o m u ta ettikleri zam an az çekm edik. Bizi d ü p ed ü z soydnIan.. E km eğim izi, m allım ızı elim izden a ld ıla r... H a lk aç lık tan ö lü y o rd u . za m an ın büyükleti. A lm anK o rk u n ç basm lık lar da cab a, la tın bizi sofucasına y ard ım ediyorlardı. Aym şeyi k endileri de y a p ıy o rla rd ı.” Buna benzer konuşncaları, çeşitli yerletde başka b aşk a biçim lerde işitm ek z o ru n d a kalıy o rd u k . Şöyle bir olay batırlıyornm ; Y o ru lm u ştu k ... A m a, belirtilen m o la yetine k a d a t d ah a epey yolum uz v ardı. A ra b a la r ta şla rın ve çu k u rla rın üzerinden geçerken zıplayıp d u ru y o rd u . A t üzerinde gidenlerim iz ise, k â h p a tik a la rd a n d a ğ la ta tırm a n m ak , k âh dik y am açlard an aşağı inm ek z o ru n d a k alıyordu. Taşlar, atların n alları altın d a n y ağ m u t tan eleri gibi etra fa saçılıyordn. Y olda, b ir çay k en a rın d a, d ağ a yaslanm ış bir evle b ir bahçeye rastlad ık . E vin b ac asın d an kıvrıla kıvrıla d u m a n la r çıkıyordu. M eğ er b u rası bir k ah v eh an e ile k ü çü k bir fırınm ış. Bizim u zu n kafilem iz b u ra d a m o la verdi. H epim iz keyifli bir soluk aldık. H iç değilse bir sa a t için sa rsın tıd an k u rtu la c a k tık . H arik u la d e güzel kızarm ış çökekleri ça b u ca k paylaştık. K üçük fin can lard aki kahveleri nöbetleşe içtik. Ç evredeki d ağ lard an ve ov alar-



o



43



d a n k ö ylüler geldi. G üneşten y anm ış yüzleri esmer, gözleri sorg u dolu y d u . Bellerine k o ca m a n , geniş k u şa k la r sarm ışlardı. A yaklarında eski, delik de^ik ç a rık la r vardı. K im isinin başında başlık v ardı. Kim isi de atkı ile ya d a d ü p ed ü z m endille başını sarm ıştı. B n n lard an birine, ne k a d a r to p ra ğ ı o ld u ğ u n u , ailesini, k azancını so rd n m . Y irm i d önüm ? to p ra ğ ı varm ış. “ Ç avdar, b u ğ d ay ek iy o ru z ,” diye an lattı, “ am a b asatın aşağı y u k arı yarısı vergiye gidiyor, bizde b u n a aşar diyorlar. K öyüm üzde bir ağa v ar ki o n u n 2 0 0 0 d ö n ü m to p ra ğ ı var, tabii o varlıklı yaşıyor. K gat k iralıyor.” Ö tek i köylülerle yaptığım ız k o n u şm a la td a n , T ü rk köyün ü n sınıflara ay tılm a ta b lo su keskin çizgileriyle belitm iş o ld u . K öy ağ aların ın 2 0 0 0 ’den 3 0 0 0 d ö n ü m e k a d a t to p ra k la rı var. O rta balli k ö y lülerin to p ra k la rı 100 ile 2 0 0 , bazen de 3 0 0 d ö n ü m a ra sın d a oynuyor. Y irm i d ö n ü ^ to p m ğ ı o lan köylü ise, tipik bir yoksul köylü... Irg atların d u ru m u h ep sin d en kötü . B unlat ağ a la rın , çiftlik sahiplerinin, dini v akıfların ya da cam iletin to p ra k la tın d a çalışıyorlar, ay d a to p u to p u ü ç lita alıyorlar, yiyeceklerini kendileri sağlam aktadırlar. Ç o b a n la ra ise iki çift çarık ile ayda - o da her za m a n d eğ il- d ö tt k ilo un vetilm ektedir. Bazen, dedi so h b e t ettiğim iz köylü lerd en biri ve üç p arm ağım gösterdi. M a sa başında eşlerim iz o tn rtıy o rd u . T ü tk k ad ın ları bunla td a n göklerini ayıtm ıyorlaM ı. İlkin k o tk a k o rk a , so n ra dah a cesu t yaklaştılar. İçlerinden bazılatı, b n n la rın g erçekten de kendileri gibi bir k ad ın olu p o lm adığını an lam a k ister gibi, k ürklerini, p a lto la tm ı ellediler. K üçük oğlum ilgilerini çekti. O n u n la birlikte, elçilik m em nularından b irin in eşi o la n bi^ T atar kad ın ı o ttıru y o rd n . T ü rk k ad ın larıy la k o n n şm a y a başladı. T ü rk k öylü kad ın ları, çocu k üzerine so ru lar s o rd u la r ve kendilerine yöneltilen s o tu la ta da seve seve ce v ap lat vetdiler. G enç bir T ü rk kad ım , benim ç o c n ğ u ^ a d o ğ ru eğildi. A nsızın o n n ö p tü ve sırtını okşadı. ‫ و‬Orijinal metinde dönüm geçiyor (H.A. £di^).



44



T ü rk k ö y lü le rin e, d a h a y ak ın ım ız a gelip o tu rm a la rın ı söyledim . H em e n o ra e ık ta yere o tu rd u lar. O n la ra k ah v e Ikra m ettik. Bir te re ü m a n araeılığıyla o n la rla k o n n şm a y a haşlad ik. K öylüler te k ra r te k ra r Sovyet R usya, T enin, ihtilal ve R ns k ö y lü sü n ü n yaşayışı üzerine so ru la r sordular, to p ra k la rın d erebeylerinden nasıl alındığını, nasıl paylaşıldığını öğrenm eye çalıştılar. V erdiğim iz cevapları d inlerken, köy lü ler birbirlerine bakıyor, a ra la rın d a yavaşça fısıldamıyor, birbirlerini d ü rtü y o rlard ı. R u sy a’da olu p bitenleri, inceden inceye h e r şeyi ö ğrenm ek istedikleri anlaşılıyordu. M u sta H K em al üzerine o lan düşünceleri çok iyiydi. O n u n R usya ile d o stin k p olitikasını beğeniyorlardı. O n a m ı geldiğim izi so ru y o rlard ı. “ Ç o k iyi, ço k iyi öyleyse” diyorlardı. O esur am a güvensiz bakışlı bir delikanlı yanım ıza yaklaştu Başını güzel b ir başlıkla sarm alam ış, başlığın p ü sk ü lleri, za^if bir biçim de sağ kulağının a rk a sm a sarkm ıştı. G eniş kuşağının üzerine bir kayış ve bir fişeklik dolam ıştı. E linde bir tü fek vatdı. K öylülerin o n a saygı gösterdikleri bem en göze ça rp ıy o rd u . K ab v eb an en in sabibi o n a kab v e ik ta m etti ve k o şu p evinden bir iskeıule getirdi. D elikanlı iskem leye o tu rm a k istem edi. H em e n o rac ık ta, herkes gibi o tla rın ü stü n e o tu td u . K endisine su n u lan kahveyi aldı ve kahveciye te şek k ü r etti. A rtık öğrenm iş b u lu n d u ğ u m ‘ço k ço k te şek k ü r ederim ’ sözlerini ben de anladım . Bu genç k ö y lü n ü n , k ö y ü ve yoln sald ırıd an k o rn y a n bir p a rtiz a n birliğine bağlı olduğu anlaşıldı. Bu bitlik, kısa bir ^üre s o n ta M u stafa K em al P aşa’n ın ulusal o rd u su n a k atılaçak tı. P artizan (çeteci - ç.n.), söz ara sın d a R us elçinin geldiğin i A n k a ra ’d a n b a b e r verdiklerini, yoln d ik k atle k o ru m a la rı g erektiği k o n u su n d a kendilerine em ir verildiğini söyledi. Bir k ad ın g ru b n d a b a yakH ştu A yaklarında ç o ra p la r ve geniş şalvarlar v ard ı. K im isinin ay ak ları ça p n tla bağlı ve çam u r içindeydi. B nnl^rm yüzleri açıktı. A n cak bize y ak laştık ları zam an , ağızlarım yem enileriyle örttüler. K öylü k ad ın lard a n birisi, d ab a cesaretlisi, k o n u şm a m ız la ilgilendi, h em en y am b aşım da d u rd u . G özleri k o c a m a n k o ca m a n , k a ra ve es-



45



‫ااﺀ ^ آ‬, biraz d a alaycıydı, © n a, bay atın ı so rm ak is te d ik . A m a, M ü slü m a n geleneklerine aykırı bir iş y a p m a k ta n k o rk tn ğ u m için, bu m e ra k ım ı giderm eyi, ülkeyi d a b a iyi tan ıd ığ ım bir zam a n a b ırak m ay ı uygnn buldum . K öylü k a d ın la rd a n ço ğ u n u n yüzleri m u tsu z ve ağır y aşan tılarının hikâyesini yansıtıyorm uş gibi y ıpranm ış, sarı ve kırışık içindeydi. K adm lar, k o n u şu la n la rı d ik k a tle dinlenerek, sessizce d u ru y o rla rd ı. B aşka b ir k arşılaşm a d a ov ad a oldu. İki ök ü z, u c u n d a çap ay a ya da ilkel sa b an a benzer bir şeyin b u lu n d u ğ u b ir sırığı çekm ekteydi. Bir köylü b u n u n a rd m d a n gidiyor ve bu basir aracı idare ediy o rd u , © n u n y au m d a d u rd u k . K öylü, “ Ş u ra d a, yo ld a to p la r g ö tü rü y o rla r” diye söze banladı. “ Söylediklerine göre, d ü şm a n la rın ı ö ld ü rsü n ve to p rağı köylüye versin diye R us E enin b a n la rı bizim M u şta la K em al’e hediye etm i^.” Bu k öylü de yo k su llu ğ u n d an yak ın d ı. Barış içinde y aşan d ığından d a h a çok savaş içinde y aşan ılan pad işah lık d ev tin de, ü rü n ü n ü n yarısını elinden alırlatm ış. ©eri k a la n yarısının içinden de vergisini ödet, bir b ö lü m ü n ü de bocay a verirm iş. “ A rtık b u n u n la yaşayabilirsen y a ş a ...”



İ k i ö k ü z ü n çektiği ve u cunda sabana benzer bir şey b u lu n a n u zu n sırık.



46



“Peki, ya şim di n asıl?” “ Şim di de k ö tü ... ^ e r ç i M u stafa K em al d u ru m u m u z u iyi!eştireceğini v a a t ediyor. Allalc yardım cısı o ls u n ...” “ N e k a d a r to p rağ ın ız v a r? ” diye so rd u k . Eliyle g ö stererek, “ îşte şu g ö rd ü ğ ü n ü z to p ra k la r... ^ o r b ir to p ra k . Bir yok u ş, bir in iş ...” diye cevap verdi. “Yalnız siz mi ‫ ؟‬a llıy o r s u n u z ? ” “ H ayır, ailece çalı^ıyornz. K arım , çocu k larım , ço k sıkıştığım za m a n y ardım cı tu tu y o ru m . P lrünün yarısı o n u n , yarıcı benim o lu y o r... T oprağım ın hepsi 100 d ö n ü m tntnyor. H o çalara da p a ra v eriy o ru z... O ysa ellerinde alabildiğine vak ıf to p ra k la rı var. T o p ra k ço k verim siz. N e ile sürd ü ğ ü m ü zü görü y o rsu n u z ... K a rasa b an la... B ununla d erin sürülm ez ki... öküzleri beslem ek gerek... Pulitık olm alı. A m a o nn nered en bu lacağız?” Bir süre su stu k ta n so n ra, “ P u s la r iyi insanlar,” dedi, “ çarı k o vdular, derebeyini de kovdular. Bize yard ım e d iy o rla r...” Bu •bizi duyg u lan d ırd ı. T ü rk k ö y ü n d e ne gazete var, ne p ro p a g a n d a c ıla r var, am a köklüler b ü tü n tem el m eselelerim izi biliyorlar. E enin’i biliyorlar, işçi ve k ö y lü ik tid arın ı biliyor1ar... D ik bir b ay ırd a n inm ekte ve ta şla rın üzerinde sekm ekte o la n bir a ra b a y a rastlad ık . B ayırm sağında dereye b ak a n , derin bir u çu ru m , solu n d a ise yüksek k a y a la r vardı. Yol d a ra çıktı. A rabayı, o n o n iki yaşların d a bir T ü rk çocuğu sü rü y o rdtı. A rab ay ı d u rd u rd u ... Ö k ü zleri de k a y a la ra y an a ştırd ı. K endisi ise, elinde u zu n bir so p a old u ğ u halde, ö küzlerin arasın d a d u rd u . Y an y an bize b ak ıy o rd n . h ırtında, geniş b ir kuşağın içine sokulm uş, tem iz bir göm lek vardı. A yaklarını çap u tla sarm ıştı. T e tc ü ^ a n ım ız la o n u n y an ın d a d u rd u k . B uğdayları nered en getirdiğini, k ö y ü n ü n nerede o ld u ğ u n u , bir başına k o rk n p k o rk m ad ığ ın ı, ad ım n ne o ld u ğ u n u so rd u k , b o rularım ıza b irer sözcükle cevap veriyor ve b u y ab a n cılara ü rk ek ü rk ek b akıy o rd u . T ercüm anım ıza, o n a R us o ld u ğ u m u z u söylem esini ve Sovyet R usya üzerine bir şeyler f'ilip bilm ediğini sorm asın ı ri-



47



ca ettim . Ç o c u k gülüm sedi ve ş i^ d i R u sların , T ü rk le rin dostu o ld u ğ u n u bildiğini, kendi k öylerinde yü^ü ışıklı iyi bir R u s g ö rd ü ğ ü n ü söyledi. Birkaç gü n önce bu a d a m b u n la rın evinde gecelem iş... “ H erh ald e E runze o la c a k ” diye d ü şü n d ü k . Ç ocnk, bu iyi R u s’u n nasıl kendisine hediyeler verdiğini, babasına na^ıl R us to p ra k la rın d a n , R us köy lü sü n d en söz ettiğini, nasıl R us askerinin şa p k ala rın d a b ir kızıl yıldız taşıd ık larım , şa p k a la rın d a kızıl yıldız b n lu n a n b u askerlerin nasıl 14 devleti k o v d u k la rın ı söylediğini an lattı. Ç ocu k , y üzü ışıklı dem ekle, ne k a d a r d a doğru ve canlı b ir biçim de an latm ış« F ru n ze’yi. K o n ak la m a k için kaldığım ız k ö y d e bizi varlıklı, o rta yaşlı bir k ö y lü n ü n b ü y ü k köy evine yerleştirdiler. K öylü ile işleri üzerinde k o n u şm a y a başladık, ü ç bin d ö n ü m to p rağ ı, çok sayıda, galiba 2 0 0 0 k a d a r davarı, fOO k a d a r d a b ü y ü k baş bayvanı, değirm eni varm ış. Bu zengin köylü de Ingilizleri, Eransızları ve Y unanlıları m em leketten k o v d u ğ u için M u sta H K em al’i ö v ü y o rd u . K öylü, yalnız K em al P aşa’n ın S u ltan ’la barışm ası gerekir diye ekledi. Bu k ö y lü n ü n s o ^ o ld u ğ u anlaşılıyordu. N a m a z vakti gelince, bizim le o lan k o n u şm a la rın ı kesiyordu.



Y ü zü ıştkit“



'‫ﺀرر'ﺀ‬ R u s ” F runze ile karşılaşm asını anlatan



.‫ﺀﺀهﺀ‬،‫ظ‬



Yerel k o şu llara, özellikle k ö ylerde u y m a k z o ru n d a kaily o rd u k . H e r yerde m asa, İskem le b u lu n m u y o rd u , ^ o ğ u zam a n yerlerde, h alıla rm özerinde bağ d aş k u ru y o rd u k . K öy evlerine girerken m u d a k a ay ak k ab ılarım ızı çık arm am ız gerekiy o rd u . İlk m isalir kaldığım ız k asab a , S am su n ’d a n 2 5 -3 0 kilom erre u zak lık tak i K av a k ’tı. K asab ay a akşam ü zeri vardık . H em e n geeeleyeeeğim iz yere bizi götürm elerini rica ettik. A m a o ran m idare am irleri, ricalarım ıza k u la k a s m a d ıla r H zu n n u tu k la rın çekildiği, so ru ların sokulduğu bol yem ekli bir ak şam yem eğine çağrıldık. Ş afakla k a s a b a d a n çıktık ve o rtalık k a ra rm a d a n H a v z a ’ya geldik. Y olda yavaş gidiyorduk. A ram ızd a çeşitli y aşlard a kim seler, k a d ın la r ve ço c u k la r vardı. B unları h esab a k a tm a k zoru n d ay d ık .



Havza kasabasında H a v z a , M u sta fa K em al Baha’n ın iki b a fta k a d a r çalıştığı ve E ru n z e’nin, Y u n an esirlerine k a rşı ço k k ö tü d av ra m ld ığ ın m izletine ta m k o ld u ğ u b ir k a s a b a d ır E runze, s o n ra la tı b ü tü n b n n la rı, A n k a r a ’ya Y o lcu lu k adlı a n ıla rın d a y az m ış tır^ Şun u d a k ay d etm eliy im ki, g etek b a n a , gerek E ru n ze’ye köylüler, k a s a b a n ın m ü lk i am irleri, k ısacası k o n u şm a fırsatım b u ld u ğ u m u z h erk e s, esk id en H u is tiy a n k u m la r la , o n la rı çevreleyen M ü slü m a n h a lk a ra sın d a ç o k iyi ilişkiler b u lu n d u ğ u n u sö y lem ek ten geri k alm am ışla rd ı. Şim di ise, T ü rk iy e’n in b u zengin ve n ü fu sça k a la b a lık köşesi ta m a m ıy la m a h v o lm u ş. S am su n , Sinop ve A m asy a sa n c a k la rın ın ^ u m b a lk ın d a n geriye, d a ğ la rd a d o la şa n b irk a ç çeted en b a ş k a b ir şey k alm am ış, © zellikle E az ç e te b a şıla rın d a n O sm a n A ğa, ca n a v a rc a d a v ra n ışla rıy la ü n salm ış. O sm a n A ğa, v ah şi çetesiyle b ü tü n b ölgelerde ta^ ü stü n d e ta ş, o m u z ü stü n d e baş b ırak m am ış. Y etli b a lk o n n n g a d d a rc a d a v ra n ışla rın ı d eh şetle hatırlıyor. 4 M.V. Frunze, 5‫اﺀﺀ