Fatih Devri Üzerine Tetkikler ve Vesikalar 1 [PDF]

Citation preview

T Ü R K



T A R İ H



F



A



K U R U M U



Y A Y I N L A R I N D A N



XI.



S ER İ-III No.



6



T



H



V



İ



D



E



R



İ



Ü Z E R İ N D E T E T K İ K L E R



V E



V E S İ K A L A R



I



H A L İ L >**.- •



T Ü R K



T A R Î H



İ N A L C I K •



..



K U R U M U



1 9



•



B A S I M E V İ —



5



4



A N K A R A



İ Ç İ N D E K İ L E R



Ö N S Ö Z



I.



IX-XI



1444 B U H R A N I . . . ' B U H R A N I N



plânı,



ı-53



Sırbistan



Ananevi



: Floransa



M E N Ş E İ



üzerinde



konsili,



Union



bugünkü



Haçlı



rekabeti



1-3,



durumu,



yeni



Osmanlı-Macar



r i v â y e t 3-4, T e t k i k l e r i n



ve



k a y n a k l a r 4-8. B A R I Ş



kiralı



I Ç I N



İ L K



Belgrad'da



T E M A S L A R :



i l e i l k temas 8 - 1 0 ,



Buda



Diet'i



ve



Macar



Osmanlı



sulh



t e ş e b b ü s ü , S ı r p despotu ve H u n y a d i ' n i n s u l h m ü z a k e r e l e r i n i n açılmasında âmilleri E D I R N E



S U L H



E D İ R N E



üzerinde



rolleri



10-14,



Osmanlı



teşebbüsünün



M Ü Z A K E R E L E R I



A N L A Ş M A S I :



Edirne



barış



M U A H E D E S İ



H A Z I R A N



ve



müzakerelerin



maddeleri,



Macaristan'a



M E S E L E S İ :



19-27.



T ü r k elçisi Segedin-



de, M a c a r D i e t ' i n d e b a r ı ş ve h a r p t a r a f t a r l a r ı



27-30, H a ç l ı



d o n a n m a s ı n ı n h a r e k e t i (14 H a z i r a n 1444), V e n e d i k , V . A l p h o n s e h a ç l ı seferini d e s t e k l i y o r l a r , n u n M a c a r s a r a y ı n d a ve büsleri 30-33,



Anadolu'da,



taht



için



nezdinde teşeb­



Şehzade



E d i r n e ' d e , R u m e l i ' d e isyanlar, E d i r n e ' d e Orhan'ın



P a p a ve



Bizans i m p e r a t o r u -



Karamanoğullan



I I . Murad



barışı



17-19,



gidecek O s m a n l ı elçisi B a l t a o ğ l u S ü l e y m a n S E G E D . İ N



12



V E



müzakereleri



B a t ı ve O s m a n l ı r i v a y e t l e r i



seyri, G ü ğ e r c i n l i k meselesi,



Şehzâde



hakiki



14-16.



Mehmed



kargaşalık



33-37,



geçmesi



37-38,



teşebbüse



Segedin'de m ü z a k e r e l e r i n seyri 3 8 - 4 1 , K i r a l ı n y e m i n i mese­ lesi,



Segedin



nin çiğnenmesi



II.



m u a h e d e s i 41-49, H a ç l ı seferi ve m u a h e d e ­ 49-53.



FATİH SULTAN MEHMED'İN



55-67



İLK CULÛSU



Mehmed Manisa'da 55, Alâeddin



Çelebi'nin ölümü



M u r a d ' ı n t a h t t a n çekilmesi sebepleri: İ z l a d i



56, I I .



savaşı, u ç l a r d a



m u h a l e f e t , I I . M u r a d ' ı n k a r a k t e r i 56-60, A v r u p a ve A n a d o l u d a s u l h siyaseti ve g e r i l e m e , I I . M u r a d ' ı n M i h a l ı ç ' t a feragati 60-61, I I . M e h m e d ' i n c u l û s u sonları) 61-67, H - M u r a d ' ı n



Bursa'da



t a r i h i (1444



tahttan Ağustos



i t i k â f a ç e k i l m e s i 67.



İÇİNDEKİLER VI



şartlar, menşeleri III.



İSTANBUL'UN



FETHİNDEN



ÖNCE



FATİH



SULTAN



voynuklar 69-136



MEHMED Haçlılar Rumeli'de, çağırılması 72-73,



telâş 69-71, I I .



Edirne'de



71-72,



Boğazlarda



ilk



75-76,



saltanat meselesi, I I . M u r a d ' m "İki pâdişâh" rakip



ve



partinin



devlette



fikri,



Halil'in



I I . Murad'm II.



Murad'ı



despotu ve Edirne'ye Sultan



Eflak



buhranı,



Edirne'de i k i



79-87,



Çandarlı



Halil



ve



tahta



Çelebi



Murad (1446



Manisa'da,



saltanat devresi



1446—3 Ş u b a t



II,



Çandarlı



H a l i l ve



103-ıog,



taarruzu,



ç e r i l e r i n m u h a l e f e t i , R u m e l i ' y e geçiş ve Bizans'a hasematın ilânı



109-120,



inşası, Bizans'ın



ve O s m a n l ı d e v l e t i n i n



münasebetleri, İstanbul



Boğaz-kesen muhasarası



garp



meclisi, o r d u d a m u h a l e f e t



belirtileri,



26



ve



nos'un nun STEFAN XV.



üstün arasında



nüfuzları,



Çandarlı'mn



DUŞAN'DAN A S ı R D A



H I L E R



V E



idamı,



OSMANLI



görüşlerin g ö z d e n geçirilmesi kadar O s m a n l ı fütuhatı



İ N D E K S D Ü Z E L T M E L E R



L E V H A L A R



ve



i



S I P Â -



[



137-184



t a h r i r defterlerine g ö r e R u m e l i ' d e l a r ı : Tesalya, M a k e d o n y a ,



1



gurupu;



ve y e r l i sınıflar h a k k ı n d a Yıldırım



Bayezid'e



141-144, X V .



Hıristiyan askerî



Sırbistan,



Vidin



ve



A r n a v u d l u k 144-166, H ı r i s t i y a n t i m a r l ı l a r ı n t â b i



nüshası



Evkaf



nüshası,



vasiyetnâmesi,



213



mukayesesi



215 mektub 217 sınır



temes219



VIII)



Derbend bekliyen hıristiyan hükmü



Serez c i v a r ı n d a timar



203



reayaya



verilmiş bir 223



(Levha I X ) Glamovik oğluna



mülk



ayrıldığına dair h ü k ü m (Levha



köyün­ X) . .



224 227 243-245



Mayıs



Yeniçeri



H ı R I S T I Y A N



137-140,



Maliye



Ç a n d a r l ı H a l i l P a ş a ' y a ait bir m ü l k ü n



den



j



İMPERATORLUĞUNA,



ve y e r l i sınıflar



tasnifin-



ve



M E N Ş E L E R I



Osmanlıların Balkanlarda fütuhatı



Emirî



204



vasiyetnâmesi,



V ) , üç nüshanın



muâfiyet No. X I .



132-136.



R U M E L I ' D E



vasiyetnâmesi, A l i



209



sükü (Levha



127-132,



fethi



hoşnutsuzluk, Zaganos-Şahabeddin



işbaşından uzaklaştırılması



I I . Murad'm



No. X .



O r h a n ' ı n ö l ü m ü , Ç a n d a r l ı ' m n t e v k i f i , Ş a h a b e d d i n ve Z a g a ulema



I).



meşveret



27)



(veya



toplantısı, u m u m i taarruz k a r a r ı , İ s t a n b u l ' u n



(Levha



hisarının



Çandarlı



b u h r a n : 20 N i s a n deniz m u v a f f a k i y e t s i z l i ğ i



varak



, (Levha V I I )



m u h a l i f l e r i a r a s ı n d a fikir a y r ı l ı ğ ı 120-127, M u h a s a r a e s n a s ı n ­ da



No. V I .



No. I X .



devletleriyle



üzerinde



Han,



No. V I I I . Akşemseddin'den Fatih Sultan Mehmed'e



karşı m u -



(Rumeli)



Mehmed



187



I I . Murad'm



(Levha



imperabarış



Takvim



I I . Murad'm



Anadolu'da



yeni­



856 t a r i h l i



b.



No. V I I . I I . M u r a d ' ı n â z â d n â m e s i (Levha V I )



culûsu,



torunun O r h a n Çelebiyle tehdidleri, K a r a m a n - o ğ l u y l e



Murad



(Levha I V )



Mora



muahedesi, A l â i y e ' n i n terki, R u m e l i ' y e s ü r a t l i d ö n ü ş ,



Sultan



No. V .



(Ağustos



Bizans



ve



deki n ü s h a (Levha I I I )



92-103,



Mehmed'in



Z a g a n o s - Ş a h a b e d d i n partisi,



K a r a m a n - o ğ l u ve d i ğ e r b e y l e r i n



No. I V .



durumun



münakaşası, I I . M u r a d ' ı n ikinci 1451)



H.



I I . Murad'm yeni



timarı,



muâf



N o . I I I . F a t i h S u l t a n M e h m e d ' i n b o r ç senedi ( L e v h a I I ) . . %i



87-92,



Ağustos)



Osmanlı



menşeleri,



27a-37b No. I I .



çalışmaları,



Bursa'da,



taarruzları,



çıkışı



Sultan



için



ve



185-225 Gazavât-i



İstanbul



müdahalesi



getirmek



Martoloslar



Z E Y İ L No. I .



partisi



fütuhatçı,



Manisa'dan tahta



voyvodasının



gelişi



Mehmed



sonra 76-79,



partisi



V.



münakaşa­



Varna'dan



(1446), I I .



yeniçeri ayaklanması



Murad'm



Manisa'ya çekilmesi



166-171, Baştina, pronija.



171-177,



m ü s e l l e m r e â y â 177-181, O s m a n l ı f e t h i ve İ s l â m l a ş m a 181-184.



muvaffakiyeti



otorite



teşekkülü



sulhsever, Ş a h a b e d d i n - Z a g a n o s fethi



Osmanlı



I I . M u r a d Edirne'de, b a ş k o m u t a n l ı k için



73-75, I I . M u r a d V a r n a ' d a



lar



İV.



VII



İÇİNDEKİLER



asır



gurup­



dolayları, bulunduğu



' i



I-X



Ö



N



S



Ö



Z



K a y n a k l a r ı tamamiyle yetersiz olan devirler için tarihçi, ister istemez faraziyelere dayanan y a p ı l a r k u r m a ğ a girişir k i , bunlarda ekseriya o t a r i h i n daha i y i bilinen devirlerinden a l ı n a n tasavvur­ lar h â k i m d i r . Fakat sonradan yeni yeni meydana ç ı k a n kaynak­ lar, o eski devirleri bize daha yakınlaştırdığı zaman, onlara hayalin ve yanlış t a s a v v u r l a r ı n ne aykırı şekiller vermiş o l d u ğ u n u g ö r ü r ü z . O zaman, işe yeni b a ş t a n b a ş l a m a k t a n b a ş k a yapacak şey yoktur. O s m a n l ı devri, şüphesiz, t a r i h i m i z i n en i y i bilmek i m k â n ı n a sahib o l d u ğ u m u z bir devridir. Bu t a r i h i n 15. asrı ü z e r i n d e bile şimdi, o l d u k ç a zengin b i r vesikalar hazinesine malik o l d u ğ u m u z u a n l ı y o r u z . Bir taraftan İ t a l y a n ve R a g u z a a r ş i v l e r i n d e Osmanlıların Balkan tarihine dair yapılmış incelemeler, diğer taraftan T ü r k a r ş i v l e r i n d e k i a r a ş t ı r m a l a r ı n ş i m d i d e n v e r d i ğ i neticeler, b u g ü n 14. ve 15. asır O s m a n l ı t a r i h i ü z e r i n e o l d u k ç a kuvvetli bir ışık sal­ m a k t a d ı r . Bu yeni kaynaklarla ç a l ı ş m a ğ a başladığımız zaman, yalnız 15. asır m e n â k i b n â m e l e r i n i n değil, 19. veya 2 0 . asır tarihçisinin verdiği tasvirlerin dahi, bazan hakikata ne kadar y a b a n c ı kaldığı görülmektedir. Bizzat e d e b î - t a r i h î r i v â y e t l e r i n de, bu yeni ışık a l t ı n d a daha sarih m â n a l a r k a z a n d ı ğ ı n a şahit o l m a k t a y ı z . Ö b ü r taraftan, A ş ı k P a ş a z â d e v e N e ş r î gibi, verdikleri ma­ l û m a t t e k r a r l a n a d u r m u ş o l d u k ç a muahhar t o p l a m a l a r ı n y a n ı n d a yeni kaynaklar meydana ç ı k m a k t a , böylece tenkidi b i r a r a ş t ı r m a için m ü s t a k i l rivâyetler elde etmekteyiz. Burada bilhassa yeni b u l u n m u ş olan Gazavat-i Sultan Murad'ı zikretmeliyim. K â ş i f î ' n i n A . A t e ş ve A . E r z i t a r a f ı n d a n b a s t ı r ı l m a k t a olan Gazânâme-i Rûm'u da b u yeni kaynaklar a r a s ı n d a sayılmalıdır. T a k v i m lerin ve t ü r l ü e d e b î eser­ l e r i n hakikaten m ü h i m t a r i h î r i v â y e t l e r ihtiva ettiği y a k ı n zamanda anlaşılmaştır. Yalnız i t i r a f etmelidir k i , birinci d ü n y a harbinden sonra F . G i e s e ve P. V V i t t e k g i b i âlimlerin eski O s m a n l ı rivâyetlerinin m ü n a s e b e t ve mahiyetleri ü z e r i n d e y a p m ı ş o l d u k l a r ı c i d d î kaynak a r a ş t ı r m a l a r ı maalesef devam ettirilmemiştir. B u i l k iş ya­ p ı l m a d ı k ç a da, o n l a r ı t e n k i d i b i r a r a ş t ı r m a d a kullanmak çok zor o l m a k t a d ı r . B u sebepden biz tetkiklerimizde bu k a y n a k l a r ı n m ü n a -



X



ÖNSÖZ ÖNSÖZ



sebeti meselesine hayli yer a y ı r m a k mecburiyetinde kaldık. M e s e l â I I . M u r a d devri için, kaynak a r a ş t ı r m a l a r ı n a g i r i ş m e d e n sadece klâsik r i v â y e t e , faraza Tâc üt-tenârik'e d a y a n m a n ı n insanı ne kadar yanıltabileceğini m ü ş a h e d e ettik. Eski devirler için şüphesiz en esaslı bir k a y n a ğ ı m ı z olan N e ş r î ' n i n bir derleme o l d u ğ u m e y d a n d a d ı r . Takvimlerde, o n u n k a y n a k l a r ı n d a n b i r i n i keşfetmek b i z i m için bir sürpriz o l m a m ı ş t ı r . D i ğ e r taraftan R u h î ' n i n ve E n v e r î ' n i n m u h t e l i f rivâyetler a r a s ı n d a istisnaî mevkiini bir defa daha g ö r d ü k . K e m a l P a ş a z â d e ' n i n tetkik ettiğimiz devir için T u r s u n b e ğ ' e ve a n o ­ n i m l e r e sıkı sıkıya bağlı olmakla beraber, b a z ı m ü h i m tafsilâtı ihtiva ettiğini tesbit ettik. Heşt Bihişt için a y n ı şey vakidir. Bu i k i aslî k a y n a ğ ı n K u r u m u m u z t a r a f ı n d a n y a y ı n l a n m a s ı b ü y ü k bir boşluğu d o l d u r m u ş olacaktır. 1



B u devir için k a y n a k l a r ı n tenkidi d e ğ e r l e n d i r i l m e s i n d e , m u â s ı r Bizans tarihlerinin ve bizzat O s m a n l ı - B i z a n s rivâyetleri a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t i n n a z a r ı itibara alınması çok ö n e m l i d i r . K ı s a , fakat sarih kayıtları i h t i v a eden m u a s ı r A r a p v e k a y i n â m e l e r i , m ü s t a k i l ü ç ü n c ü b i r daire teşkil etmekte ve bilhassa b a z ı kronoloji meselelerinde b ü ­ y ü k bir değeri haiz b u l u n m a k t a d ı r . Nihayet, m ü n ş e â t lardaki nâmelerin, dikkatle k u l l a n ı l m a k şartiyle, ne derece m ü h i m birer kaynak o l d u ğ u tetkikimizde görülecektir. Burada işaret etmeliyiz k i , konumuz için çok m ü h i m olan Batı k a y n a k l a r ı m ekseriya g a r p l ı a r a ş t ı r ı c ı l a r d a n takibetmek mecburiye­ tinde kaldık. Netice itibariyle, bir taraftan zengin arşiv malzemesinin mey­ dana çıkması, diğer taraftan m i k t a r ı artan t a r i h î - e d e b î k a y n a k l a r ı n yeniden değerlendirilmesi sayesinde, şimdi O s m a n l ı t a r i h i n i n i l k devirlerini yeni b a ş t a n inşa etmek i m k â n ı ve zarureti k e n d i m göster­ mektedir. B u g ü n H a m m e r ve Z i n k e i s e n ' i n , hatta J i r e c e k ve J o r g a ' n u n , yalnız b a z ı n o k t a l a r ı n d a değiştirilmesi ve t a m a m l a n m a s ı değil, belki daha ziyade, meydana k o y d u k l a r ı tablonun yeni b a ş t a n çizilmesi l â z ı m d ı r . Biz y u k a r ı d a i z a h ı n a . çalıştığımız ş a r t l a r dairesinde, b i r ham­ lede Fatih Sultan M e h m e d devrinin t a m bir t a r i h i n i yazmak m ü m ­ k ü n o l m a d ı ğ ı kanaatindeyiz. B u n u n için şimdi elimiz a l t ı n d a b u l u n a n yeni kaynak malzemesini t a n ı t m a k ve muayyen mevzu ve meseleler ü z e r i n d e bu k a y n a k l a r ı d e ğ e r l e n d i r m e k maksadiyle, burada y a p t ı ğ ı -



XI



mız gibi, a r a ş t ı r m a ve vesikaları bir araya getiren ciltler neşredeceğiz. M ü t e a k i p ciltlerde Fatih devri iktisadî ve m a l î tarihine ait araş­ t ı r m a ve vesikaları, F a t i h ' i n ordusu ve donanmasiyle timar siste­ mine dair y a p t ı ğ ı m ı z a r a ş t ı r m a l a r ı y a y ı n l a m a ğ ı umuyoruz. Bu b i r i n c i ciltte i l k ü ç a r a ş t ı r m a d a , İ s t a n b u l f e t h i y l e neti­ celenen 1443-1453 a r a s ı n d a k i gergin devreyi, İmperatorluk b u h r a n ı n ı tahlile çalıştık. D ö r d ü n c ü a r a ş t ı r m a , 1453 den sonra Fatih'in k u r d u ğ u i m p e r a t o r l u ğ u n karakterim belirten bir mesele ü z e r i n d e d i r . Evvelce Fuat Köprülü Armağanı'mda (İstanbul 1953) çıkmış olup (Sırpça bir tercümesi de P r i l o z i , I I I - I V , 1952-53 de intişar etmiştir) burada bazı yeni a r a ş t ı r m a l a r ı n neticeleriyle ve ilâvelerle yeniden basılmıştır. Bu ciltteki a r a ş t ı r m a l a r ı n d a y a n d ı ğ ı bazı yeni kaynaklar ve vesikaları, eserin sonunda £eyü'dz tıpkı­ b a s ı m olarak verdik ve bir kısmını matbaa harflerine çevirdik. Bunlardan I I . M u r a d v a s i y e t n â m e s i n i n ü ç nüshası arasındaki m ü n a s e b e t geyil'de ayrıca tetkik ve m ü n a k a ş a edilmiştir. Aslında açık bir yazı ile yazılmış olan H . 8 5 6 tarihli Takvim'in ve I I . M u r a d v a s i y e t n â m e s i n i n Evkaf n ü s h a s ı n ı n yalnız tıpkı-basımlarını ver­ mekle yetindik. A r a p ç a vesikaların o k u n m a s ı n d a Prof. Necati L u g a l ' i n değerli y a r d ı m l a r ı n ı burada ş ü k r a n l a a n m a l ı y ı m . K u l l a n d ı ğ ı m L â t i n c e vesi­ kaları t e r c ü m e eden Prof. H a m i d Dereli'ye keza çok m ü t e ş e k k i r i m . Yerlerinde a y r ı ayrı g ö s t e r d i ğ i m g i b i , bazı k a y ı t l a r d a n beni lütfen haberdar eden ve b a s ı l m a k t a olan Gazânâme-i Rûm'u kullanmama m ü s a a d e eden D r . A d n a n Erzi'ye burada teşekkür etmek benim için zevkli bir vazifedir. M ü h i m b i r kaynak olan I I . M u r a d devri tak­ v i m l e r i n i kullanmak i m k â n ı n ı , Prof. Osman T u r a n ' m işaretine b o r ç ­ l u y u m . Ç a l ı ş m a l a r ı m sırasında y a r d ı m l a r ı n ı hiçbir zaman esirgememiş olan T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i n d e n K e m a l Çığ'ı ve B a ş v e k â l e t A r ş i v i ' n d e n M i t h a t S e r t o ğ l u ' n u ve T u r g u t Işıksal'ı burada m i n ­ netle anmadan g e ç e m i y e c e ğ i m . D r . M e v l û t O ğ u z , m ü ş t e r e k tasarrufumuzda bulunan Gazavât-i Sultan Murad'm burada mevzu ile alâkadar- on v a r a k l ı k bir kısmını ayrıca n e ş r e t m e m e m ü s a a d e ettiği için kendisine m ü t e ş e k k i r i m . H.



İ.



1444



BUHRANI



1439 da Floransa konsilinde Bizans imperatoru V I I I . Yuannis Palaeologus'un huzuriyle Ş a r k ve Garp kiliseleri a r a s ı n d a Union'un i m z a l a n m a s ı , O s m a n l ı devletinde b ü y ü k b i r kaygı ile karşılanmış, İ m p e r a t o r İ s t a n b u l ' a d ö n ü n c e Sultan derhal elçilerini g ö n d e r e r e k teminat istemişti . Fakat daha o zaman Floransa'da Osmanlılar aleyhine denizden ve karadan b i r haçlı seferi p l â n ı kararlaştırılmıştı. İ m p e r a t o r u n mabeyincisi J . T o r z e l l o o zaman şöyle yazmakta i d i : " R u m e l i ' n i n bahis mevzuu d u r u m u göz ö n ü n e alınır, ve söylediğim gibi [haçlı] askeri gelirse A l l a h ı n inayetiyle b i r ay içinde her şey halledilmiş olacaktır... R u m e l i zaptolunduktan sonra b i r ay içinde de A r z - ı Mukaddes ele g e ç i r i l e c e k t i r " . M u â s ı r T ü r k k a y n a k l a r ı , Gazavât ve Mısır s u l t a n ı n a g ö n d e r i l e n V a r n a fetihnâmesi, Floransa toplantısını b u h r a n ı n başlangıcı olarak alırlar. Ö b ü r taraftan 1435 den itibaren S ı r p despotu Georg Brankovic'in Macaristan'a t e m a y ü l ederek Stefan L a z a r e v i ç ' i n v e f a t ı n d a n (1427) sonra bu bölgede kurulan muvazeneyi b o z m a s ı ü z e r i n e O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a Sırbıstanı ilhak için savaş politikası ü s t ü n geldi. Şiddetle harp taraftarı olan Fadiullah'm divana girmesi ve o yıl I I . M u r a d ' m Macaristan seferi b u politika değişikliğinin b i r t e z â h ü r ü d ü r . Ü ç yıl içinde bir sıra seferlerle Sırbistan hemen hemen temamiyle işgal olundu ve Despot, Macaristan'a k a ç ı p sığınmak zorunda kaldı. 1440 da Sultan M u r a d , Stefan'm ö l ü m ü n d e n b e r i M a c a r işgali a l t ı n d a bulunan Belgrad'ı da feth etmek istedi, fakat b u defa b i r netice alamadan döndü. 1



2



3



4



1442 yılında Transilvanya'da, evvela U c beyi M e z î d beyi, sonra R u m e l i Beylerbeyi Ş a h a b e d d i n Ş a h i n P a ş a ' y ı m ü t h i ş bir bozguna u ğ r a ­ tan Yanko ( H u n y a d i Y a n o ş ) , ertesi sene s o n b a h a r ı n d a karşı taarruza g e ç t i ; Macaristan ve Lehistan kiralı Ladislas ve Sırp Despotu Ge1



2



Bak. B.



de



D u c a s. La



B o n n t a b ' ı , S. 215.



Broquiere,



Voyage d'Outremer,



.1892, S. 265-266. 3



4



Ducas, S. 208. Oruç



( F r . Babinger n e ş r i , H a n n o v e r



1925) S. 5 1 .



C h . Schefer n e ş r i , Paris



1444



2



BUHRANI



FATİH



org Brankovic'le birlikte B a l k a n l a r ı istilâ etti, Sofya'yı zapt ile M e r i ç vâdisine yol veren Balkan geçitlerine d a y a n d ı . K a r a m a n seferinden yeni d ö n m ü ş olan Sultan M u r a d b u istilâyı İ z l a d i derbendinde g ü ç ­ lükle d u r d u r a b i l d i . Bu cüretli y ü r ü y ü ş , O s m a n l ı devletini o kadar ağır bir b u h r a n içine sürükledi k i , T ü r k l e r i n pek y a k ı n d a Balkanlar­ dan temamiyle atılacağı her tarafta u m u m i b i r i n a n ç haline geldi. 1444 E y l û l ' ü n d e H a ç l ı ordusu bir kere daha T u n a ' y ı aştığı zaman Papa I V . E u g è n e , T ü r k l e r i n a r t ı k A v r u p a ' d a n a t ı l a c a ğ ı n a hiç şüphesi o l m a d ı ğ ı m ve d u r u m u n bu noktaya kadar inkişafı dolayısiyle sevin­ cini ifade edecek kelime b u l a m a d ı ğ ı n ı yazmakta i d i . M u â s ı r Y u n a n m ü v e r r i h i C h a 1 k o k o n d y 1 e s d e , şimdi Balkanlarda yerlerinden atılmış b i r çok yerli senyörlerin, a t a l a r ı n ı n t o p r a k l a r ı m istirdad için acele harekete geçtiklerini m ü ş a h e d e etmekte i d i . H a t t â m ü t t e f i k l e r d e n her b i r i , R u m e l i ' n i n i ş g a l i n d e n sonra ganimetin hangi parçasını alacağını tasarlamakla meşgul i d i . Memleket içerisinde de, I I . M u r a d ' ı n tahttan çekilmesiyle baş gösteren bir i k t i d a r b u h r a n ı , Rumeli'de hakiki bir ç ö z ü l m e ile a y n ı zamana rastlamış bulunuyor­ du, işte b ü t ü n bu k â b u s , V a r n a ' d a k a z a n ı l a n zaferle d a ğ ı l ı p git­ miştir. 5



6



7



G e r ç e k t e n , i l k devirde o kadar ağır t e c r ü b e l e r d e n daima m u ­ vaffakiyetle çıkabilmiş olan O s m a n l ı devletinin bekasını, ancak bir savaşın az çok tesadüfi neticesine b a ğ l a m a k d o ğ r u olmaz. A n k a r a muharebesinden sonra devletin tekrar kalkmabilmesini sağlamış olan ictimai-siyasi b ü n y e n i n s a ğ l a m l ı ğ ı n ı daima hesaba katmak l â z ı m d ı r . Bununla beraber 1444 yılı t a r i h î bir d ö n ü m noktasıdır. B u , yalnız O s m a n l ı t a r i h i b a k ı m ı n d a n böyle d e ğ i l d i r ; H a 1 e c k i ' n i n güzel belirttiği g i b i , hâdise, A v r u p a genel t a r i h i için de b ü y ü k bir m â n a taşır. B u b ü y ü k t a r i h î hâdise ve onun t e k e v v ü n ü ü z e r i n d e şimdiye ka­ dar bir hayli tedkik neşredilmiş ise de, bunlarda en esasî noktalar ü z e r i n d e bazan birbirine taban tabana zıt fikirler i l e r i s ü r ü l m ü ş t ü r . 8



9



R a y n a l d i - L a d e r c h i u s , Annales ecclesiastici, 417-418; Z i n k e i s e n , GOR, I , 675. 5



6



Chalkokondyles, 7



N. Jorga,



Schlacht von Varna 8



9



GOR, (1444),



Ş i m d i l i k bak.



Bar-le-Duc,



1874,



c i l t 29,



S.



Ungarische



Belleten s a y ı 42



The Crusade of Varna, a discussion



R u n d s c h a u , 11,3. H e f t



Vorbereitung der (1913), S. 522.



( 1 9 4 7 ) , S. 341-345. of controversial Problems, N e w Y o r k 1943, S. 5.



TETKİKLER



VE



10



VESİKALAR



6



12



I 3



622-629, 649-705.



1 0



Zinkeisen,



1 1



B i z i m t a r i h l e r b a b a s ı V ı l k ( V u k ) a nisbetle V ı l k - o ğ l u derler, m e s e l â



1 2



Die diplomatische



ÜZERİNDE



U m u m i y e t l e kabul edilmiş olan ve esas itibariyle X V . asrın b ü ­ yük L e h m ü v e r r i h i D 1 u g o s z 'dan gelen ananevi tasvir anahatlariyle ş u d u r : Lehistan ve Macaristan kiralı L a d i s l a s 1443 kış seferini m ü t e a k i p yeni bir sefer için h a z ı r l a n ı r k e n T ü r k l e r d e n çok m ü s a i t sulh teklifleri aldı. T ü r k l e r , barış için Despot G e o r g B r a n k o v i c'e" bey­ liğini ve esir i k i o ğ l u n u geri v e r m e ğ i kabul ediyorlardı. Despot, bu m ü s a i t teklifleri b ü y ü k b i r memnuniyetle karşıladı ve Hunyadi Y a n o ş ' u ( l a n c u , b i z i m tarihlerde Y a n k o ) k e n d i görüşlerine kazanmak için onunla bir a n l a ş m a y a p t ı : Despota memleketini iade edecek olan m u s a l e h a y ı tahakkuk ettirmeye çalışacaklar, buna m u k a b i l Despot da Macaristan'daki emlâkini H u n y a d i ' y e terkedecekti . H u n y a d i ve Despot, Sultan'm elçileriyle a n l a ş t ı k t a n sonra K ı r a l , Segedin'e çağrıldı. O s m a n l ı elçileri de buraya geldiler. K ı r a l , Ağustos ayı ba­ şında m u s a l e h a y ı k a b u l ve resmî bir yeminle tasdik etti, Fakat az sonra B o ğ a z l a r a d o ğ r u hareket eden H a ç l ı d o n a n m a s ı n d a n bir haber a l d ı : Bunda, Sultan M u r a d ' ı n b ü t ü n ordusuyle K a r a m a n - o ğ l u n a karşı Anadolu'ya geçtiği ve d o n a n m a n ı n , onun Rumeli'ye geri d ö n m e ­ sine m a n i olacağı, B a l k a n l a r ı n ufak b i r kuvvetle ele geçirilebileceği, binaenaleyh K ı r a l ' m , hıristiyan devletlerine v e r d i ğ i vaidlere uyarak hemen sefere çıkması için z a m a n ı n fevkalâde m ü s a i t o l d u ğ u b i l d i r i ­ l i y o r d u . K ı r a l ' m , a y n ı m e â l d e olarak Bizans imperatorundan aldığı ikinci b i r mektup, P a p a n ı n mümessili ve H a ç l ı seferinin yorulmaz tahrikçisi Kardinal-Legat J u l i e n C e s a r i n i ' y i harekete getirdi. Esasen herkes bu teşebbüs sonunda T ü r k l e r i n Balkanlar'dan çıka­ rılmasının çok kolay b i r hale geldiği i n a n c ı n a varmıştı. Bu hava içinde C e s a r i n 1, K i r a l ı ve Macar b ü y ü k l e r i n i , muahedeyi ve yemin­ lerini b o z m a ğ a ikna etti, P a p a ' n ı n muvafakati olmadan müslüman¬ larla hiçbir muahede y a p ı l a m ı y a c a ğ ı m söyledi ve kendilerini yemin­ lerinden i b r â etti. Başlangıçta buna m u h a l i f g ö r ü n e n H u n y a d i de nihayet u m u m a t â b i oldu. Kendisine Bulgaristan kırallığı vaad edil-



N e ş r i



324.



I , S. 4 3 6 ; D . A n g y a l ,



DEVRİ



GOR,



I , S.



(Fr. Taeschner n e ş r i , C i h a n n ü m â , L e i p z i g



1951, S.



F a t i h d e v r i n e a i t b i r t a h r i r defterinde (Belediye K ü t / C e v d e t y a z m a . O . 9 0



H . 859 t. V i d i n



defteri)



onun



i ç i n k u l l a n ı l a n Y a n k u l J^l'L a d ı



B i r a n o n i m Tevârih-i âl-i Osman'da



(Üniversite



küt.



yazm.



şeklinde geçer. 1 3



bak.



172).



Bu



anlaşma



için



bak.



F I a 1 e c k i , S. 32, not 2.



T.



dikkate



değer.



3704, 64b) j j j î i ,



1444



4



FATİH



BUHRANI



d i . K ı r a l 4 Ağustos'ta Segedin'de çıkardığı bir b e y a n n â m e ile evvelce a k d o l u n m u ş ve yeminle teyit edilmiş muahedeleri h ü k ü m s ü z saya­ rak 1 E y l ü l ' d e ordusuyle T u n a ' y ı a ş a c a ğ ı n a dair yemin verdi. T ü r k ­ ler b ü t ü n t a a h h ü t l e r i n i yerine getirdikleri halde, K ı r a l , y e m i n i n i çiğ­ nemiş ve V a r n a ' d á maktul d ü ş m ü ş t ü r . Eski tarihçiler buradan, M a c a r K ı r a l ı ' n m ö l ü m ü n ü ve H ı r i s t i y a n ­ lığa getirdiği felâketi, yeminini b o z m a n ı n b i r cezası telâkki etmek g i b i hurafevi bir görüşe kolayca s ü r ü k l e n m i ş l e r d i r . Bu tefsir tarzı bazı modern tarihçilerde v a k ı a l a r ı n hakikaten öyle cereyan edip e t m e d i ğ i hususunda haklı bir ş ü p h e u y a n d ı r d ı ve 1900 de bir L e h l i tarihçi, A n t o n i P r o c h a s k a ananevi g ö r ü ş ü esaslı bir şekilde tenkit ederek, K ı r a l t a r a f ı n d a n Segedin'de b i r muahede akdedilm e d i ğ i n i , binnetice verilmiş ve çiğnenmiş bir yeminin bahis mevzuu o l a m ı y a c a ğ m ı iddia etti. O, bilhassa 1444 de Macar K ı r a l ı ' n m s a r a y ı n d a bulunarak h â d i ­ seleri y a k ı n d a n takip etmiş ve V a r n a muharebesinden altı ay sonra bu hadise h a k k ı n d a i k i rapor b ı r a k m ı ş olan A n d r e a s d e Pa­ l a t i o'nun, Segedin'de i m z a l a n m ı ş bir muahedeye dair h i ç b i r tel­ mihte b u l u n m a m ı ş o l m a s ı n a dikkati çekiyor, ve a y n ı rapora dayana­ rak Despot'la H u n y a d i ' n i n " k i r a l a d a n ı ş m a k s ı z ı n " (rege inconsulto) Segedin t o p l a n t ı s ı n d a n bir ay ö n c e bir muahede yaptık­ larını t a h m i n e d i y o r d u . O , 4 Ağustos Segedin b e y a n n â m e s i n d e ye­ minle teyit edilmiş muahedelerin feshi h a k k ı n d a açık ifadenin, ancak böyle bir muahedeye şamil olabileceğini belirtiyordu. D i ğ e r kaynak­ ları, meselâ Bizans imparatorunun 3 0 T e m m u z ' d a M i s t r a ' d a n gön­ derdiği m e k t û b u , bu yeni görüşle t a h l i l ederek m ü s b e t neticelere v a r d ı . Z i r a P r o c h a s k a , bilhassa Ağustos'taki Segedin t o p l a n t ı ­ s ı n d a n ö n c e bir a n l a ş m a akdedilmiş o l d u ğ u n u iddia etmekle tamamen d o ğ r u bir yol ü z e r i n d e i d i . G e r ç e k t e n , Edirne'de 1 2 H a z i r a n 1444 de böyle bir a n l a ş m a yapılmış o l d u ğ u bu g ü n yeni vesikalarla k a t î surette meydana çıkmış bulunuyor. 14



1 5



1 6



D a b r o v s k i'ye göre , b u yeni iddia da Leh K ı r a l ı ' n ı temize Chalkokondyles ( S . t a n bahsetmekte i d i . 1 5



dzialu



317)



Segedin'den



önce



kararlaştırılmış



bir



taslak­



A . P r o c h a s k a , Varna hezimeti hakkında tenkidi notlar, ( L e h ç e ) , R o z p r a w y W y historyczno-filozoficznego, v o l . 39, 1-60.



J . D a b r o v s k i , L'année 1444, B u l l e t i n í n t e r , de l ' A c a d é m i e polonaise des • Sciences et des L e t t . , Classe d'hist. et de p h i l o s . , C r a c o v i e 1952, S. 3.



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



5



VESİKALAR



ç ı k a r m a k gayretinden d o ğ m u ş t u r . M e n ş e i ne olursa olsun, yeni teze karşı M a c a r tarihçileri b a ş t a olarak bir çokları cephe aldılar. B u de­ vir L e h tarihinin mütehassısı F . Pa p p e e ile T ü r k - L e h m ü n a s e ­ betleri ü z e r i n d e bir eser y a z m ı ş olan B. S t a c h o n v e nihayet Le­ histan'da Y a g e l l o n l a r devri ü z e r i n d e son m ü h i m sentez eserini vermiş olan L . K o l a n k o v s k i , Prochaska'nm iddiasını ikna edici b u l m a d ı l a r . N . J o r g a da, evvelce P r o c h a s k a'mn g ö r ü ş ü n e t â b i o l d u ğ u halde , sonra 1937 de çıkardığı bir eserde , ananevi gö­ rüşe d ö n d ü . Bu suretle yeni tez t u t u n a m a m ı ş , b u devir tarihiyle c i d d î surette u ğ r a ş a n t a r i h ç i l e r t a r a f ı n d a n kabul edilmemişti. Fakat eskiden ananevi görüşe bağlı olan, t a n ı n m ı ş L e h tarihçisi O. H a l e c k i , 1937 den itibaren P r o c h a s k a ' n m tezini daha b ü y ü k bir katiyetle tekrar ö n e s ü r d ü . A y n ı yıl içinde G y r i a c u s d ' A n ¬ c o n a'mn m e k t u p l a r ı n ı neşretmiş olan R u m a n y a ' l ı tarihçi Fr. P a 11 ananevi görüşü teyit etmekle beraber, O . H a 1 e c k i , bu yeni malze­ meyi b a ş k a bir şekilde m ü t a l â a ile P r o c h a s k a'mn tezini geliştir­ m e ğ e çalıştı . Y e n i vesikalara g ö r e y a p ı l a n b u yeni incelemenin neticeleri, bizzat Fr. P a l l ve b u devir ü z e r i n d e u ğ r a ş a n M a c a r tarihçileri t a r a f ı n d a n reddedilmekle beraber yayıldı ve t u t u n d u . Ç ü n k i , 1 2 Haziran'da Edirne'de Sultan'la b i r a n l a ş m a i m z a l a n m ı ş o l d u ğ u şimdi tamamiyle meydana çıkmış o l d u ğ u n d a n , Prochaskan m faraziyesi m ü h i m bir noktada teeyyüt etmiş bulunuyordu. H a1 e c k i ' n i n i d d i a l a r ı n ı a ş a ğ ı d a uzun u z a d ı y a m ü n a k a ş a fırsatını b u l a c a ğ ı z . Y a k ı n zamanda t a n ı n m ı ş müsteşrik F r . Babinger a y n ı devri inceliyen m ü h i m b i r makalesinde, Halecki'nin iddia­ larını, isbat o l u n m u ş telâkki etmemekle beraber, esas n o k t a l a r ı n d a tek1 7



18



1 9



2 0



2 1



2 2



I , 439.



"



GOR,



1 8



Hist, des Roumaines et de la Romanité orientale,



1 9



bak.



I V , B ü k r e ş , 1937, S. 95.



son eseri The Crusade of Varna, S. 8. - A n c a k , H a l e c k i , son t e d k i k l e r e



dayanarak, P r o c h a s k a ' n m , Varna mağlûbiyetinden dialarına katılmak 2 0



1 4



DEVRİ



imkânı



E v v e l â , La Croisade



bulunmadığını de Varna,



Hunyadi'yi



mesul t u t a n i d ­



belirtmektedir.



B u l l e t i n o f the i n t e r .



C o m m . of Hist.



Sci­



ences, N r . 45 ( N o v . 1938), S. 485-495. 2 1



Autour de la Croisade de Varna, la question de la paix de Szeged, A c a d . R o u m . B u l l , 2 (1941),



de la section hist, c i l t X X I I du Sud-Est 2 2



1 6



Studies,



européen : La



J. K . Birge'in Washington



144-158, ve, C/n moment décisif de



croisade de Varna,



rehber 1949,



S.



B a l c a n i a V I I 1, S.



m a h i y e t i n d e son



eserinde



190)



görüşü



Halecki'nin



l'histoire



102-120.



(A guide to Turkish tekrarlanmıştır.



Area



6



1444



BUHRANI



FATİH



2 3



r a r l a d ı . Nihayet son defa başka bir L e h l i , Ladislas devri m ü t e ­ hassısı olan D a b r o v s k i , H a 1 e c k i ' n i n faraziyelerini tenkitle, yeni vesikaları birçok noktada yanlış tefsir ettiğini g ö s t e r m e ğ e çalış­ tı ve eski tezi m ü d a f a a etti . Bu suretle mesele i l i m â l e m i n d e yeni­ den hararetli bir mahiyet k a z a n m ı ş t ı r . 2 l



* * * G y r i a c u s'un vesikalarının keşfi, m u h a k k a k t ı r k i , bu tedkiklerde yeni bir safha açmıştır. 1444 y a z ı n d a geçen ve V a r n a meydan savaşiyle neticelenen b u h r a n ı n m e ç h u l safhalarını a y d ı n l a t a n bu ye­ ni vesikaların menşei h a k k ı n d a burada kısaca bilgi vermek l â z ı m d ı r . Klasik ç a ğ eserlerine m e r a k l ı o l d u k ç a t a n ı n m ı ş bir h ü m a n i s t ve seyyah olan Cyriacus d'Ancona (Ciriaco Pizzicolli) (1391-1455 ? ) 1444 yılında d u r u m h a k k ı n d a m a l û m a t toplamak üzere Ş a r k a , galiba Papa t a r a f ı n d a n gayri resmi olarak gönderilmişti . O n u , Papalık siyasetine bağlı birçokları gibi, yeni bir H a ç l ı seferi teşkili için daima gayret sarfeder g ö r m e k t e y i z : Daha 1443 î l k t e ş r i n b a ş l a r ı n d a Napoli K i r a l ı V . A l p h o n s e ' ı , Ascoli c i v a r ı n d a k i k a r a r g â h ı n d a ziya­ retle Bizans imperatorunun g ö n d e r d i ğ i elçi T h é o d o r e Karystenos ile birlikte K ı r a l ' m huzuruna çıktı. Bizans elçisi, O s m a n l ı l a r a karşı y a r d ı m istiyordu. Cyriacus da, M a c a r l a r ı n giriştikleri seferin ehem­ miyetini belirterek K i r a l ı y a r d ı m a teşvik etti. Papa mümessilinin hazır b u l u n d u ğ u t o p l a n t ı d a , V . Alphonse, evvelce Papa I V . E u g è n e ile kararlaştığı veçhile d o n a n m a s ı n ı g ö n d e r e c e ğ i n i vaadetti '. Sonra Cyriacus, İ s t a n b u l ' a , V I I I . Yuannis Palaeologus'un yanma git­ mek üzere hareket etti. Yolda, M o r a ' d a , İ m p e r a t o r u n kardeşleri Despot T h é o d o r e ve Konstantin'in, O s m a n l ı l a r aleyhinde hazırlık­ larını görerek onlara teşvik edici mektuplar y a z d ı . Sonra İ s t a n b u l ' a 2S



2 6



27



2 6



2 7



D a b r o v s k i , mez. m a k . S. 13; P a 11, Ciriaco, K a r ş . J o r g a , G O R , I , S. 437.



S.



21-22.



VE VESİKALAR



7



29



3 0



İşte, 1444 y a z ı n d a olup bitenleri y a k ı n d a n ve dikkatle m ü ş a ­ hede eden Cyriacus'un m e k t u p l a r ı , bize b u hâdiseler hakkında k a t ' î mahiyette bilgiler k a z a n d ı r d ı ğ ı gibi, aynı zamanda onlar­ dan kendisinin faaliyet ve görüşleri h a k k ı n d a öğrendiklerimiz, o zaman muayyen muhitlerde h â k i m olan f i k i r ve t e m a y ü l l e r h a k k ı n ­ da da bizi a y d ı n l a t m a k t a d ı r . Cyriacus'un bu mektuplariyle kopyeierini sakladığı diğer vesikalar, 1754 de J . D . Mansi t a r a f ı n d a n neş­ redildikten sonra Fr. Pall t a r a f ı n d a n â d e t a yeniden keşfolunarak i l i m â l e m i n e tanıtılmış ve son defa O. Halecki t a r a f ı n d a n daha d o ğ r u bir sıraya konarak tekrar y a y ı n l a n m ı ş t ı r . Halecki'nin ter­ tibine göre b u vesikalar ş u n l a r d ı r : 3 1



3 2



3 3



2 8



2 4



" D a b r o v s k i , L'année de 1444, S. 12. C y r i a c u s ' u n d a h a ö n c e k i faaliyetleri de O s m a n l ı t a r i h i i ç i n m ü h i m d i r . Bak. F r . P a l 1, Ciriaco d'Ancona e la Crociata. contro i Turchi, A c a d é m i e R o u m , , B u l l e t i n de la sect, hist. X X ( B ü k r e ş , 1938), S. 10-20.



TETKİKLER



28



2 3



2



ÜZERİNDE



gitmek fikrinden vazgeçerek Sakız a d a s ı n d a Edirne'ye hareket ü z r e olan Ceneviz elçisi Francesco D r a p p e r i o ' n u n y a n ı n a katıldı (1 Nisan 1444). O n u n maiyetinde olarak, 22 M a y ı s ' t a I I . M u r a d ' ı n huzuruna çıktı. Bu kabul resmi h a k k ı n d a bir mektubu v a r d ı r . Edirne'den İs­ tanbul'a harekete h a z ı r l a n ı r k e n bir Macar elçi heyetinin yolda ol­ d u ğ u n u öğrenerek ikametini u z a t t ı . H a z i r a n o r t a l a r ı n a kadar Edir­ ne'de kalarak m ü z a k e r e l e r i takip etti ve g ö n d e r d i ğ i mektuplarda bu m ü z a k e r e l e r i n gidişini tasvir etti. Burada K ı r a l Ladislas'm, I I . M u rad'a ve Sultan'm K i r a l a g ö n d e r d i ğ i m e k t u p l a r ı n suretlerini de elde etmeğe muvaffak oldu. S u l h ü n i m z a l a n d ı ğ ı 12 H a z i r a n g ü n ü Edir­ ne'den H u n y a d i Y a n o ş ' a bir mektup yazdığı gibi, 2 4 Haziran'da İ s t a n b u l ' d a n ona ikinci bir mektup g ö n d e r d i . Bizans imperatoru Cyriacus'u çok i y i karşılamıştı. 15 Temmuz'da, orada, İ m p e r a t o r u n bir av partisine davet o l u n d u ve öteki italyanlardan fazla itibar g ö r d ü . İ m p e r a t o r a , Edirne'de g ö r d ü k l e r i n i b i l d i r d i ve muahedenin tasdik edilmemesine çalışması için onu ikna etti. Fakat Cyriacus, V a r n a m a ğ l u b i y e t i n i yine burada haber a l a c a k t ı r .



Von Amuralh zu Amuratlı, Vor- und Nachspiel der Schlacht bei Varna ( 1 4 4 4 ) , O r i ens v o l . 3, N r . 2 (1950), S. 233-244. D a b r o v s k i , mez. m a k . O , d a h a ö n c e L a d i s l a s ' m M a c a r i s t a n ' d a k ı r a l l ı ğ ı h a k k ı n d a esaslı b i r eser v e r m i ş t i : Wladyslaw Jagiellonczyk na Wegrzech (1440-1444), V a r ş o v a 1922.



DEVRİ



O n u n i ç i n b a k . B a b i n g e r , mez. m a k , 233, not The



Crusade,



Bak



3 0



C y r i a c u s ' u n b u n d a n s o n r a k i f a a l i y e t i i ç i n bak.



Halecki,



Mehmed'le



münasebetleri



S.



hakkında



Mehemmed İ L , B y z a n t i n i s c h e Z e i t s c h r i f t , Mehmed I I . , der Eroberer



ger, 13".



1 3 1



3 2



34- 3 Bak. H a l e c k i , I



bak. cilt



E



P a l l , Ciriaco, S. 48-54. F a t i h



Jacobs, 30(1929),



und İtalien, B y z a n t i o n ,



Cyriacus von Ancona 197-202;



F r.



und



Babin­



X X I (1951), fasc. I . S.



6



Ciriaco d'Ancona



(Valenii-de-Munte The Crusade, 3 3



13.



80.



2 S



S. 8 0 . e la crociata contro i Turchi,



1937). S. 79 v d .



Mez. yer;



ayrıca



basılmıştır



8



1444



FATİH



BUHRANI



1- 1444 Ş u b a t ' ı n d a n hemen sonra Oreos'dan (Agriboz'da) Cyriacus'un Bizans î m p e r a t o r u V I I I . Yuannis'e y a z d ı ğ ı mektup. 2- 2 4 Nisan 1444 t a r i h l i , Macaristan ve Lehistan K i r a l ı Ladislas'm I I . Sultan M u r a d ' a Buda'dan g ö n d e r d i ğ i mektup. 3- 2 2 M a y ı s 1444 t a r i h l i , Cyriacus'un a r k a d a ş ı A . GiustinianiBanca'ya Edirne'den g ö n d e r d i ğ i mektup. 4- 1 2 H a z i r a n 1444 tarihine d o ğ r u Cyriacus'un A . G. - Banca'ya Edirne'den g ö n d e r d i ğ i mektup. 5- 1 2 H a z i r a n 1444 tarihli, I I . M u r a d ' d a n Macaristan ve Po­ lonya K i r a l ı Ladislas'a Edirne'den g ö n d e r i l m i ş mektup. 6- 1 2 H a z i r a n 1444 tarihli, Cyriacus'dan H u n y a d i Y a n o ş ' a Edirne'den gönderilmiş mektup. 7- 1 8 H a z i r a n 1444 t a r i h l i , Cyriacus'dan A . G. - Banca'ya ne'den gönderilmiş mektup. 8- 2 4 H a z i r a n 1444 t a r i h l i , Pera'dan gönderilmiş mektup.



Cyriacus'dan



Hunyadi



Edir­



Yanoş'a



9- 1 2 ve 1 9 Eylül 1444 de Cyriacus'dan K a r d i n a l J u l i e n Cesarini'ye İ s t a n b u l ' d a n gönderilmiş m e k t u p . 3 4



BARIŞ İÇİN İ L K T E M A S L A R



:



Burada hemen işaret etmeliyiz k i , Cyriacus'un m e k t u p l a r ı mey­ dana çıktıktan sonra, Macar K ı r a l ı ' n m , H a z i r a n b a ş l a r ı n d a m ü s a leha için Edirne'ye b i r elçi heyeti g ö n d e r d i ğ i k a t ' î b i r şekilde anlaşıl­ mış ve b u m ü z a k e r e l e r i n teferruatı öğrenilmiştir. A ş a ğ ı d a görüleceği üzere yeni bulunan b i r T ü r k k a y n a ğ ı , Gazavât-ı Sultan Murad da b u m a l û m a t ı tamamiyle teyit etmektedir. Bundan önce b i l d i k l e r i ­ miz ş u n d a n ibaretti : 1444, I I . K â n u n a y ı n d a K ı r a l h e n ü z Sırbis­ tan'da iken bir T ü r k mümessili gelerek b i r T ü r k elçi heyeti için tarih tesbitini istemiş ve aynı zamanda i l k sulh şartlarını (Sırbistan'ın Georg Brankovic'e iadesi ve mahbus oğullarının serbest bırakılması) b i l d i r ­ mişti. K ı r a l ' m ne cevap verdiğini bilmiyoruz. Yalnız m a l û m d u r k i , M a r t a y ı n d a I I . M u r a d ' m karısı M a r a , b a b a s ı Sırp Despotu'na b i r R u m keşişi g ö n d e r e r e k m ü z a k e r e l e r i n d e v a m ı n ı sağlamıştır. Bu keşiş, teklifleri kendisi için çok m ü s a i t bulan Despotun aracılığı ile Nisan'da, Buda'da, b u n l a r ı Sultan n a m ı n a M a c a r Dietine arz etmek



DEVRİ ÜZERİNDE TETKİKLER VE VESİKALAR



i m k â n ı n ı b u l m u ş t u r . Bundan sonra 3 0 Temmuz'da Bizans imperatoru t a r a f ı n d a n K i r a l a yazılmış b i r mektupla 4 A ğ u s t o s ' t a K ı r a l ' m Segedin b e y a n n â m e s i n e kadar güvenilir hiç b i r kaynak yoktu. İşte Cyriacus'un m e k t u p l a r ı , Nisan-Ağustos a r a s ı n d a geçen m ü h i m sulh m ü z a k e r e l e r i devresini a y d ı n l a t m a k t a d ı r . 3 S



Buna ilâveten, şimdi b u devre ü z e r i n d e yeni müstakil bir kay­ nak daha ortaya çıkmıştır. Bu, 1443-1444 yılları ü z e r i n d e b i r O s m a n l ı v e k â y i n â m e s i d i r . Gazavât-ı Suttan Murat başlığını taşıyan bu eser, Cyriacus'un vesikalariyle beraber, Edirne sulh m ü z a k e r e l e r i n i n hangi ş a r t l a r a l t ı n d a açılmış b u l u n d u ğ u n u ve bu m ü z a k e r e l e r i n seyrini çok daha i y i a n l a m a m ı z a y a r d ı m etmekte, ve bilhassa, Segedin m ü z a ­ kereleri h a k k ı n d a yeni bilgiler vermektedir. B u devir O s m a n l ı tarihi için en m ü h i m kaynak olup şimdiye kadar tamamiyle m e ç h u l kalan b u v e k â y i n â m e y i y a k ı n d a D r . M e v l û t O ğ u z ' l a birlikte t a m olarak neş­ redeceğiz. Burada konumuzla d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ilgili olan kısım­ ları zeyilde aynen veriyoruz. Gazavât-ı S. Murad, şüphesiz b ü t ü n d i ğ e r O s m a n l ı v e k â y i n â m e l e r i gibi sıkı b i r tenkitle k u l l a n ı l m a l ı ­ dır. Fakat Cyriacus'un mektuplariyle kontrol ve mukayese netice­ sinde aşikâr olarak g ö r ü n m e k t e d i r k i , b u O s m a n l ı rivâyeti m ü h i m tafsilâtı ihtiva etmektedir (bak. Z e y i l no. 1). 3 6



Evvelâ Gazavât'tSL yazıldığı gibi, B e 1 g r a d'da K ı r a l ' m " c ü m l e b a n l a r ı ve hersekleri" çağırdığı b i r t o p l a n t ı yapılmış m ı d ı r ? D i ğ e r kaynaklarda buna ait b i r işaret yoktur. Fakat bildiğimiz gibi, Edir­ ne'den M a r a t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l e n R u m keşişi M a r t - N i s a n a y l a r ı n ­ da Buda'da b u l u n d u ğ u zaman Macar D i e t i t o p l a n m ı ş , sulh ve harp meselelerini m ü z a k e r e etmiştir . Gazavât'ta. bahsedilen t o p l a n t ı , ş ü p ­ hesiz B u d a Dietidir. A y n ı kaynaktan, Despot vasıtasıyle gayrı r e s m î sulh k o n u ş m a l a r ı yapıldığı da açıkça a n l a ş ı l m a k t a d ı r . D i ğ e r taraf­ tan y u k a r ı d a işaret ettiğimiz gibi, Batı k a y n a k l a n , K ı r a l h e n ü z S ı r b i s t a n ' d a iken, I I . K â n u n a y ı n d a , P a d i ş a h ' m b i r a d a m ı n ı n gelerek ilk sulh şartlarını tebliğ etmiş o l d u ğ u n u ortaya k o y m a k t a d ı r . İ h t i m a l 3 7



3S



3 5



3 6



B ü t ü n b u n l a r için O . H a l e c k i ' n i n v e r d i ğ i (S. 13, n o t 20) b i b l i y o g r a f y a y a H . İ n a 1 c 1k — M . O ğ u z ,



Teni bulunmuş bir Gazavât-i Sultan Murad,



T a r i h C o ğ r a f y a F a k . m e c m u a s ı , c i l t V I I , s a y ı 2, S. 481-495. 3 4



B u m e k t u p l a r ı n Prof. H â m i t D e r e l i lerini kullandık. Kendisine m i n n e t t a r ı m .



tarafından



yapılan Türkçe



tercüme­



9



3 7



Dabrovski,



3 8



Bak.



mez.



mak.



B a b i n g e r , 232.



S. 4 1 .



bak. D i l ve



1444



10



FATİH



BUHRANI



3 9



G e r ç e k t e n K ı r a l I I . K â n u n a y ı n d a Belgrad'a vasıl o l m u ş t u mak.



4 0



S.



Neşrî,



(bak.



Babinger,



231). s.



46



4 7



Despot'un, Macar kıratlığı ile sulh m ü z a k e r e l e r i n i n a ç ı l m a s ı n d a başlıca rolü oynadığı g ö r ü l m e k t e d i r . O , b u n u aynı zamanda müttefiki ve hamisi Macar kiralına da kabul ettirmek, onun h a r p c û t e m a y ü l l e r i n i yenmek mecburiyetinde i d i . İşte Despot'un sonradan 3 T e m m u z 1444 de A r a d ' d a H u n y a d i ile y a p ı l a n b i r anlaş­ maya göre, Macaristan'da kendisine ait Vilagoş şatosile etrafında 120 den fazla köy ve mahalli ona hibe etmesi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a bu 4 8



1 4



Oğuz, 4 5



buraya



B o n n t a b ' ı , S. 316 ona



göre



Despot S u l t a n a b i r e l ç i g ö n d e r e r e k



r i n i n k a b u l ü h a k k ı n d a v a a d a l d ı k t a n sonra K i r a l ı i k n a a ç a l ı ş t ı ; 4 3



B e l k i de Bizans y o l u y l e . bak. i l e r d e D e s p o t u n ,



ledikleri



Gazavât



B u r i v a y e t l e r ve a r a l a r ı n d a k i Teni bulunmuş bir Gazavât-i



ve C h a l k o k o n d y l e s ' d e



(S. 316)



çok



Kiralı



aynen



. K ' cj.£jf"U



hakkında



Murad,



S.



Sadeddin, I , 371. söy­



4 6



47



4 8



bak.



H.



İnalcık-M.



484-487.



(Ğihânnümâ, I , L e i p z i g ,



1 9 5 1 , 5 . \Yf)



alıyoruz : ırı o



^ji^



JÎ^Jj>"U-



ÖA;~J^ CJS?



,ıi£ii J ' I



> " ^ î i j S



>»



^¡¿^¿1)



J-> 3 4-:-c* tij£*



\*i



ilki-



dilekle­



sulha i k n a i ç i n



yakındır.



münasebet



Sultan



Bu kaydı T a e s c h n e r tıpkı- b a s ı m ı n d a n



U\ ^ s j A i . r -u



172. V



4 1



VESİKALAR



4 5



Belgrad (Buda) toplantısı h a k k ı n d a Gazavâfm verdiği taf­ silât şüphesiz m ü h i m d i r . Orada bilhassa şu noktalar belirmek­ tedir: i - K ı r a l ve H u n y a d i harbe devam k a r a r ı n d a d ı r l a r ; 2Despot, M a h m u d Çelebi'nin serbest bırakılması, Semendere ile G ü ğercinlik'in iade edilmesi şartlariyle sulha t a r a f t a r d ı r ; 3- Despot, bu esaslar dahilinde her ü ç ü t a r a f ı n d a n barış m ü z a k e r e l e r i n e girmek hususunda K i r a l ı ve H u n y a d i ' y i ikna etmiştir; 4 - H ı r i s t i y a n ordusu O s m a n l ı l a r a nazaran daha geç h a z ı r l a n a b i l e c e ğ i n d e n , aslında, bu barış m ü z a k e r e l e r i bir nevi oyalama vasıtası olarak telâkki edilmiş­ t i r ; 5- K ı r a l , H u n y a d i ve Despot, Edirne'ye elçi g ö n d e r m e ğ e karar vermişlerdir.



3 9



VE



4 4



4 1



mez.



TETKİKLER



Macar kiralı nezdinde i l k teşebbüs, Despot vasıtasiyle evvelâ O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n yapılmış olmalıdır. M ü s a l e h a y a dair O s m a n l ı rivâyetleri İ z l a d i muharebesinde esir düşen M a h m u d Ç e l e b i ' n i n k u r t a r ı l m a s ı hâdisedini birinci p l â n a a l m a k t a d ı r l a r . N e ş r î ' d e k i m ü h i m kayda göre , Sultan Edirne'ye d ö n e r d ö n m e z kız kardeşi, kocasının k u r t a r ı l m a s ı için çok y a l v a r m ı ş ve P a d i ş a h ı müteessir etmiştir. 1444 Mart ayında Mara tarafından gönderilen R u m keşişi z â h i r d e fidye-i necat işini g ö r ü ş m e k üzere g e l m i ş t i . Herhalde Ç a n d a r l ı M a h m u d Çelebi'nin esaretten k u r t a r ı l m a s ı için O s m a n l ı l a r pek erken teşebbüste b u l u n m u ş l a r ve bu mesele a y n ı zamanda barış m ü z a k e r e l e r i n i n açılmasına bir vesile sayılmıştır. M a h m u d ' u n , M a yıs'ta Edirne'ye k a t î barış esaslarını tesbit için gelen elçilerle a y n ı zamanda gönderilmiş o l m a s ı bu tarihten önce y a p ı l a n O s m a n l ı diplomatik teşebbüsü ve mahiyeti h a k k ı n d a ş ü p h e b ı r a k m a z . Zaten M ü t t e f i k l e r t a r a f ı n d a n M a h m u d Çelebi, Despot'un m u h a f a z a s ı n a bırakılmıştı.



40



4 3



ÜZERİNDE



lar Gazavât'ta. nakledilen bu n o k t a l a r ı tamamiyle teyit edecek mahi­ yettedir, ve bu yeni kaynak. Batı k a y n a k l a r ı n ı n k a t î bir şekilde çö­ zemediği esaslı b i r t a k ı m meseleler ü z e r i n e yeni bir ışık s a l m a k t a d ı r .



Belgrad'da y a p ı l a n bu teşebbüsle Buda m ü z a k e r e l e r i G a z a v â t ' t a karıştırılmıştır . G ö r ü n ü ş e nazaran i l k temaslar Sultan'm kayın babası olan Despot'la yapılmış ve tâbilik şartiyle beyliğinin ve re­ hin i k i o ğ l u n u n iadesi Despot t a r a f ı n d a n talep olunarak O s m a n l ı l a r ­ ca bir m ü z a k e r e esası olarak kabul o l u n m u ş t u r . O s m a n l ı sarayı ile ve uc beyleriyle yakın teması olan Despot'un b u maksatla b i r t a k ı m vasıtalara b a ş v u r d u ğ u kuvvetle t a h m i n olunabilir. Bilhassa N e ş r î ' d e onun t a r a f ı n d a n Rumeli Beylerine (bu esnada eski Beylerbeyi H a d ı m Ş a h a b e d d i n Ş a h i n Paşa, Vezir K a s ı m P a ş a yerine tekrar bu makame getirilmiş bulunuyordu) " b î kıyas ' a t â l a r " verildiği riva­ yeti burada kayda değer. Chalkokondyles i l k defa barış teklif­ lerini Despot'un Sultan'a arzettiğini söylerken haklı olmalıdır. Aşa­ ğıda O s m a n l ı devlet b ü y ü k l e r i n i böyle b i r barış fikrine i m â l e eden esas âmilleri ayrıca m ü n a k a ş a edeceğiz. Ancak burada işaret ede­ l i m k i , O s m a n l ı l a r , h a k i k î b i r sulh s a ğ l a m a k gayesiyle barış m ü z a ­ kerelerinde M a c a r K ı r a l ı ' n ı n ve Y a n k o ' n u n da resmen temsil olun­ masını istemiş o l m a l ı d ı r l a r .



O s m a n l ı m a k a m l a r ı n ı n , bu Buda D i e t i m ü z a k e r e l e r i ü z e r i n d e , oraya g ö n d e r d i ğ i elçi veya casusları vasıtasiyle m a l û m a t almış olması uzak bir i h t i m a l değildir . Daha sonraki m ü z a k e r e l e r ve vakıa-



DEVRİ



Dabrovski,



mez.



mak.



S.



Gazavât



29a.



Karşıla.



C h a l k o k o n d y l e s , s.



16. P a l l , Ciriaco, 316.



27.



gAJiJ&f



ÎS^JJ



•Cs)j f )



1444



12



FATİH DEVRİ



BUHRANI 49



mesele ile m ü n a s e b e t t a r d ı r . Dlugosz'dan gelen ananevi rivâyete g ö r e , b u e m l â k Hunyadi'ye, Despot için o kadar k a z a n ç l ı olan barış tek­ liflerini K ı r a l nezdinde desteklemesi için verilmiştir. Bu suretle H u n yadi, T ü r k l e r l e savaştan kendi p a y ı m almış oluyordu . Nihayet Bizans i m p a r a t o r u n u n Ladislas'a g ö n d e r d i ğ i 3 0 T e m m u z tarihli mektuba göre Despot ve H u n y a d i , K i r a l ı barış m ü z a k e r e l e r i n e g i r m e ğ e ikna etmişler ve b u n u n için, bilhassa, Sultan'm musalehadan sonra A n a d o l u yakasına geçmesiyle hasıl olacak m ü s a i t d u r u m d a n bahsetmişlerdi (Despot, Macaristan'daki e m l â k i dolayısiyle Diete b i r magnat olarak iştirak ediyordu). G ö r ü l ü y o r k i , b ü t ü n b u tafsilât Buda toplantısı h a k k ı n d a Gazavât'm verdiği m a l û m a t ı teyit etmekte ve b u suretle de faraziyeler daha k a t i b i r mahiyet k a z a n m a k t a d ı r . Bu­ nunla beraber b u noktada Dlugosz'u reddeden Halecki'ye g ö r e , " H ı ­ ristiyanlığın k a h r a m a n ı " H u n y a d i , Despot'un sulh g ö r ü ş ü n e muvakka­ ten, taktik sebeblerle, muvafakat etmiştir. O n u n , daima O s m a n l ı l a r ı n askerce en zayıf b u l u n d u ğ u mevsimde, sonbaharda harekete geçtiği de m a l û m d u r . H u n y a d i ' n i n sonraki hareket h a t t ı b u taktiği teyit eder g ö r ü n ü r . Gerçekten, Gazavât'a. göre de, H ı r i s t i y a n ordusunun top­ l a n m a s ı için zaman kazanmak l â z ı m d ı . Ö b ü r taraftan b i r sulh, I I . M u r a d ' m Rumeli'den b ü t ü n kuvvetlerini alıp A n a d o l u ' y a gitme­ sini sağlıyacaktı. O zaman Boğazı H a ç l ı d o n a n m a s ı keser ve Balkan­ lar kolayca işgal olunabilirdi. M ü t t e f i k l e r i n V a r n a savaşiyle neticelanen harp h a r e k â t ı da tam b u şekilde p l â n l a n m ı ş t ı r . Halecki'ye göre, O s m a n l ı l a r a karşı parlak zaferler k a z a n m ı ş olan b u tecrübeli asker T ü r k l e r d e k i barış t e m a y ü l ü n d e n esas harp m a k s a t l a r ı için istifade 5 0



5 1



52



5 3



ÜZERİNDE



TETKİKLER



13



VE VESİKALAR



etmek fırsatını k a ç ı r m a m ı ş o l m a l ı d ı r . G e r ç e k t e n H u n y a d i ' n i n b i r taraftan da harp h a z ı r l ı k l a r ı n a devam ettiğini, 2 0 temmuz t a r i h l i b i r vesika g ö s t e r m e k t e d i r . H u n y a d i , b ü y ü k nüfuzu ve O s m a n l ı l a r l a m ü c a d e l e d e h â k i m mevkii dolayısiyle b u hileli, " i k i y ü z l ü " siyaseti K ı r a l ' m da benimsemesinde â m i l o l m u ş olabilir. Gyriacus, sonradan, 12 H a z i r a n ' d a Edirne'de muahede i m z a l a n d ı k t a n sonra yazdığı mek­ tupta H u n y a d i ' y e , b u muahedenin katiyyen tasdik edilmemesini ve S u l t a n ı ' n A n a d o l u ' y a geçmesiyle hasıl olacak m ü s a i t d u r u m d a n istifade ile H a ç l ı seferine d e r h â l çıkmasını tavsiye ederken aynı taktiği açıkça ifade etmektedir. Ö y l e g ö r ü n ü y o r k i , b ü t ü n b u barış m ü z a k e r e l e r i ve m u s e l â h a , Gazavâfda. da yazıldığı gibi, O s m a n l ı l a r ı n d ü ş k ü n vaziyetinden istifade ederek son darbeyi v u r m a k istiyenler için ancak b i r taktikten ibaretti. Yalnız Despot, b i r haçlı zaferi ne­ ticesinde fazla b i r şey k a z a n m a d ı k t a n başka K a t o l i k M a c a r l a r ı n ağır tâbiiyeti a l t ı n a düşmesi muhtemel b u l u n d u ğ u n d a n , şüphesiz başka t ü r l ü d ü ş ü n ü y o r d u . H u l â s a , G a z a v â t ' t a k i tafsilâtın b a t ı kaynaklariyle mukayesesinden çıkan netice ş u d u r k i , i k i taraf a r a s ı n d a sulh ıniiz a k e r â t ı n ı n a ç ı l m a s ı n d a esas âmil ve en faal unsur Despot'tu. K ı r a l ve b i r kısım Macar asilzâdeleri ve galiba b i r dereceye kadar H u n y a d i , esas itibariyle son T ü r k m a ğ l û b i y e t i eriyle alevlenen u m u m i H a ç l ı h e y e c a n ı içinde ve P a p a l ı ğ ı n d a i m i ısrar ve telkinleri a l t ı n d a , vakit gelince harbe yeniden b a ş l a m a y ı d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . Fakat K ı r a l , Des­ p o t ' u n ısrariyle, b a z ı taktik faydaları g ö z ö n ü n e alarak muvakkaten b a r ı ş m ü z a k e r e l e r i n i kabul etti ve m ü t t e f i k l e r i n i n harp gayretini g e v ş e t m e m e k için elçisini çok gizli g ö n d e r d i . K i r a l ı n başlan­ g ı ç t a b u m ü z a k e r e l e r e samimiyetle katılmış o l d u ğ u , askerî hazır­ lıkları ancak sulh m ü z a k e r e l e r i n d e ağır basmak için y a p t ı ğ ı , fakat sonra çok kuvvetli b i r şekilde beliren haçlı seferi c e r e y a n ı n a t â ­ bi o l d u ğ u da iddia edilmiştir. B u samimiyet meselesi b i r a h l â k m ü n a k a ş a s ı n a m ü n c e r olur k i , b u devrin siyasi a h l â k ı öyle i k i yüzlü bir politikayı h i ç b i r suretle tekzib etmez . Despot'un da ötekiler g i b i barış tekliflerini muvakkaten kabul ederek m ü z a k e r e l e r e gir5 4



5 5



5 6



5 7



4 9



5 0



B a k . Z i ı ı k e i s e n , I , 623-624. Hıristiyanlığın



kahramanı



sayılan



için b u " r ü ş v e t " , savaş masraflarının cak h a r p i ç i n H u n y a d i ' y i g ö r e (S. 32-35) Despot



tasdik



şanına



yakıştırılmadığı



teşvik ş e k l i n d e tefsir e d i l m e k i s t e n m i ş t i r .



12 H a z i r a n d a



bunu Kirala



Hunyadi'nin



ö d e n m e s i ( D a b r o v s k i ) , veya ilerde y a p ı l a ­



Edirne'de



ettirmek için



Halecki'ye'



Sultanla muahede i m z a l a n d ı k t a n Hunyadi'nin müzaheretine



İşte b u maksatla b u hibeyi y a p m ı ş t ı r . Fakat G a z a v â t ' m v e r d i ğ i m a l û m a t a daha Buda'da



i l k teklifler geldiği zaman



Despot, h a r p t a r a f t a r ı o l a n



sonra



muhtacdı. göre,



5 S



Hunyadi'yi



kendi barış m a k s a d ı için kazanmak mecburiyetinde i d i . H i b e olunan arazi H u n y a ­ d i ' y e d a h a o z a m a n v a a d e d i l m i ş o l m a l ı d ı r ; keza k a r ş ı l a . J i r e ç e k - R a d o n i c , Srba,



I . B e l g r a d 1952 S. 369. 5 1



5 2



5 3



Bak. ilerde. Halecki, The Crusade,



ıstoriya



Pall, Pall,



S. 34. S. 34-35.



Ciríaco d'Ancona..,



Halecki,



The Crusade..,



S. 3 0 ; H a l e c k i ,



S. 35.



A p p e n d i x : vesika 6,8.



Un moment.., S. 109, v e , Autour de la croisade de Varna, S. 13.



Dabrovski,



L'année



1444, S. 27-28, 4 1 .



P a l l , Un moment, S. 10g, 111, 113; B a b i n g e r ; Von Amurath, S. 2 4 1 .



1444



FATİH



BUHRANI



diğini Gazavât söylerse de, bu d o ğ r u o l m a m a l ı d ı r . V a r n a muharebe­ sinden sonra yazılan bir O s m a n l ı k a y n a ğ ı n d a harbin asıl sebeblerinden sayılan Despot'un temize çıkarılması t a b i î beklenemezdi. Sonra, Despot'un V a r n a seferi esnasında g ü t t ü ğ ü tam bitaraflık siyaseti, bu m ü z a k e r e l e r e samimiyetle katıldığını ve musalehanm esas itibariyle onun eseri o l d u ğ u n u teyit eden başka bir delildir. Aceba O s m a n l ı l a r ı , bu kadar b ü y ü k fedakârlıklarla barış m ü ­ zakerelerini kabule sevkeden asıl sebeb ve â m i l l e r nelerdir ? V a r n a muharebesi ve m u k a d d e m â t ı ü z e r i n d e şimdiye kadar y a z ı l a n l a r d a bu esasî nokta kâfi derecede derinleştirilmeden bırakılmıştır. Gerçek­ ten Anadolu'da taarruza geçen K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı serbest kalmak ve R u m e l i kuvvetlerini o tarafa geçirmek d ü ş ü n c e s i n i n O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i bir barış muahedesine sevkeden başlıca â m i l o l d u ğ u , bilhassa Cyriacus'un m e k t u p l a r ı n a göre, kuvvetle ileri s ü r ü l m ü ş t ü r . Gyriacus, açık bir şekilde ı ı . M u r a d ' m K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı kuvvet­ lerinin b ü y ü k kısmı ile sefere çıkabilmek için Rumeli'de bu feda­ kârlıklara k a t l a n m ı ş o l d u ğ u n u , onu bertaraf ettikten sonra b ü t ü n kuvvetleriyle geri d ö n e r e k Sırbistan'ı ve M a c a r i s t a n ' ı istilâ edeceğini söylemektedir . Bizans imperatorunun 3 0 T e m m u z tarihli mek­ t u b u da aynı şeyi t e k r a r l a m a k t a d ı r . Ş u n u u n u t m a m a l ı d ı r k i , gerek Gyriacus gerekse İ m p a r a t o r , burada muayyen bir maksatla hare­ ket etmekte ve b u n l a r ı muahedenin tasdikine mani olmak için yaz­ m a k t a d ı r l a r . Esasen Halecki, sonradan taarruz edenin de M u r a d değil, H a ç l ı l a r o l d u ğ u n u u n u t m u ş g ö r ü n ü y o r . O s m a n l ı tarafını i h ­ m â l eden Halecki , ı ı . M u r a d ' m hakikaten taarruz niyetiyle Ba­ tılılarla bu m u s a l e h a y ı i m z a l a d ı ğ ı n a i n a n ı y o r ve onun b u "sami­ miyetsizliğinin" K ı r a l ' m ve H u n y a d i ' n i n i k i y ü z l ü siyasetini m a z û r gösterdiğini iddia ediyor . Hakikatte M u r a d B a t ı d a sulhu s a ğ l a m esas­ lara bağladığı inanciyle Anadolu'ya geçip K a r a m a n - o ğ l u ' y l e de bir " s e v g e n d n â m e " i m z a l a d ı k t a n sonra, oğlu ı ı . M e h m e d lehine tahttan çekilmek istiyordu. Babası t a r a f ı n d a n tahta ç ı k a r ı l d ı k t a n sonra ı ı . Mehrned, Ş a h r u h ' a yazdığı bir mektupta b u n u aynen şöyle ifade etmektedir : 59



6 0



61



6 2



6 3



DEVRİ



J j l j .«.ks- s~>\ j J y^ -L



jl



ÜZERİNDE



^ iSj**\



J, L« JUİJ j J j J



TETKİKLER



J —' i



3



2



ı ^



_)lif_j OuL.* j l jiksl Jh\^



j}JÜ.£



Oİ-AS""



[ijj



VESİKALAR



uîljy'



JL^l" c~j.=- j l J jlf-'



«-Cj^i Keza K a r a m a n - o ğ l u



VE



d*'-^' j . ' CJ.lj^'w_iÎjJ



Jlıiil Sij^



üL^U _j



(j-Cı»



XJ£İT



64



İ b r a h i m bey'e g ö n d e r d i ğ i m e k t u p t a : j l ^Lajl c^l£_l 3 ^ - Ö ' ^ , . ı J C _ , ı jl-Vi Jy>-



$



»



«ti-La* i ^ i ^ j ^y^*- J (3~*



OZŞAJS



ı «./«-S" t l ^ i l _j î «_ijl_>l» 'S'J.J j - * - » j«j- Ju'j_a=y o V s I « . . . » j ^ ; ^ A ı ^ l " j l j . : - l J l ^ , • \l-J\ c^-^, jey J G e r ç e k t e n K a r a m a n - o ğ l u ' n u n 1444 b a h a r ı n d a taarruza geçerek Beyşehir, Akşehir, Karahisar, Bolvadin ( j b j V , ) , Germiyan, Siv­ rihisar ve B e y p a z a r ı havalisini y a ğ m a ve tahrip etmesi Sultanı barışa i m â l e eden sebeblerden b i r i d i r . Fakat K a r a m a n - o ğ l u tehdidi, Halecki'nin t a h m i n ettiği gibi, Rumeli'de bu kadar b ü y ü k fedakâr­ lıkları icabettirmezdi ı ı . M u r a d Anadolu'ya geçtikten sonra da harp y a p m a m ı ş , yine b ü y ü k fedakârlıklara razı olarak barış imzalamıştır. K a r a m a n - o ğ l u ' n u n başlıca isteği evvelce K a r a m a n arazisine dahil bulunan Beyşehir, Akşehir, Seydişehiri gibi b a z ı y e r l e r i n istirda1



(_yj)l jl>j



f



6 5



66



e i



6 5



Feridûn



bey,



I , S.



233.



K a r a m a n o ğ l u ' n u n 1444 b a h a r ı n d a k i b u i k i n c i seferi h a k k ı n d a I I . M u r a d



d e v r i n d e y a z ı l m ı ş Takvim'deki deki K a r a m a n - o ğ l u taarruzu 1443 y a z ı n d a k i



seferle



m ü h i m k a y ı t i ç i n bak. y u k a r d a S. 23. N e ş r î ' d e atlanmıştır.



karıştırılmıştır.



Ducas'da (Bonn tabı,



A n o n i m l e r de



T e i l I , S. 66-67) K a r a m a n o ğ l u ' n u n 1443 ve 1444 m i ş t i r . C h a l k o k o n d y l e s , S. 6 6



(Giese n e ş r .



deki



seferleri



Breslau doğru



1922,



gösteril­



326-327.



K a r a m a n - o ğ u l l a r i y l e O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a I . Murad'danberi başlıca



dele m e v z u u H a m i d - e l i



1444



S. 219) b u sefer



arazisidir. K a r a m a n o ğ l u I I . M e h m e d



müca­



1424 de A n t a l y a



m u h a s a r a s ı s ı r a s ı n d a ö l ü n c e o n u n o ğ u l l a r i y l e k a r d e ş i A l a e d d i n A l i bey



arasındaki



mücadeleden



Karaman­



istifade eden O s m a n l ı l a r ,



Hamid-elini



b i r defa d a h a



l ı l a r ı n e l i n d e n a l d ı l a r ; İ b r a h i m bey b a b a s ı n ı n t a h t ı n ı elde e t m e ğ e m u v a f f a k olduysa da,



Hamid-elini



b ı r a k m a ğ a mecbur oldu.



F a k a t b u n d a n sonra a t a s ı n ı n



mirası



s a y d ı ğ ı b u y e r l e r i O s m a n l ı l a r d a n g e r i a l m a k i ç i n her f ı r s a t t a n istifade e t m e ğ e k a l ­ 5 9



6 0



6 1



6 2



6 3



Halecki,



kıştı. O n u n z a m a n z a m a n g i r i ş t i ğ i h a r e k â t ı n a s ı l



23, 25.



24 h a z i r a n t a r i h l i m e k t u b u , H a l e c k i , The Crusade, S. 5 1 , 65-66. "The



vesika no. 8.



Bir



tactics o f the S u l t a n were at least e q u a l l y insincere-" (S. 6 6 ) .



Feridun



bey,



Münşeat



üs-selâtin,



I , İstanbul



1274,



s e b e b i budur. I I . M u r a d



1444



de İ b r a h i m beye b u y e r l e r i iade ederek s u l h ü s a ğ l a m ı ş o l d u (bak. y u k a r d a n o t 6 5 ) .



S.



221.



k r o n o l o j i k esası o l m ı y a n Ş i k â r î t a r i h i n d e 1443-1444 h â d i s e l e r i n i n b i r aksi g ö ­



r ü l e b i l i r . 1444 y a z ı n d a k i musaleha i ç i n k a r ş ı l a : M e s u t K o m a n n e ş r i , K o n y a S.



190.



1946,



ı6



1444



BUHRANI FATİH



d m d a n ibaretti. Hakikatte Sultan M u r a d , d e v a m l ı bir sulh iste­ mekte i d i . O n u n , t a h t ı n ı 12 y a ş ı n d a o ğ l u n a b ı r a k a r a k bir inziva h a y a t ı n a çekilmesi vakıası kâfi derecede isbat eder k i , o, Hıristiyan devletleriyle barış muahedesini, sonradan y a p a c a ğ ı bir taarruz için bir oyalama vasıtası telâkki etmiyordu. Y u k a r ı d a n b e r i verilen izahatla görüleceği gibi, O s m a n l ı devleti yalnız d ı ş a r ı d a n , Ş a r k t a ve Garpta a y n ı zamanda kendini gösteren b ü y ü k siyasi tehditler a l t ı n d a çok nazik bir d u r u m a d ü ş m ü ş olmakla kalmıyor, aynı zamanda içeride, bilhassa b u nazik d u r u m neticesin­ de b i r t a k ı m buhranlar da kendini göstermeğe başlıyordu. î z l a d i kış seferi esnasında uc (hudud) beyleriyle v a h i m ihtilâflar çıkmış, asker dağılmış ve t ı m a r l ı sipahiler itaatsizlikleriyle h ü k ü m ­ d a r ı gazaba g e t i r m i ş l e r d i . Bu devirde devlet i ç i n d e çok m ü h i m bir rol oynayan ve sık sık saltanat müddeileriyle birleşerek b ü y ü k kargaşa­ lıklara sebeb olan uc kuvvetlerinin merkeze karşı cebhe alması R u m ­ eli'de m ü d a f a a sistemini ve S u l t a n ' ı n otoritesini z a y ı f l a t a n çok va­ h i m bir ayrılıktı. I I . M u r a d , Despot'la gizli dostluk b a ğ l a r ı o l d u ğ u söylenen ve İ z l a d i harbinde beylerbeyine ve Sultana daima muhale­ fet etmiş olan uc beylerinin nüfuzlu şefi T u r a h a n beyi hemen savaş akabinde t u t t u r u p Tokat'a habse g ö n d e r m i ş t i . Ö b ü r taraftan Sırbis­ tan'da, Makedonya'da, A r n a v u d l u k ' t a ve Tesalya'da birçok eski yerli aristokratların veya oğullarının yerlerinde bırakılmış o l d u ğ u n u biliyoruz; b u n l a r ı n , bilhassa b ü y ü k l e r i n i n , sıkı m e r k e z î O s m a n l ı rejiminin yıkılmasına y a r d ı m etmeleri, yahut seyirci k a l m a l a r ı çok muhtemeldi . 1443 kışında Bulgarlar d ü ş m a n l a birleşmiş, A r n a ­ v u t l a r a y a k l a n m ı ş l a r d ı . Devlet işlerinin m u t l a k h â k i m i v e z i r i â z a m H a l i l P a ş a bu tehlikeli d u r u m karşısında her zamandan ziyade bir barış siyasetinin zaruretini a n l a m ı ş görünmektedir . Öbür taraftan şehzade A l a e d d i n ' i n ö l ü m ü ile beraber son h â d i s a t I I . M u r a d ' m r u h u ü z e r i n d e o kadar derin b i r tesir y a p m ı ş t ı r k i , o, daha 1444 b a h a r ı n d a devleti sulh ve emniyet içinde biricik şehzadesi Mehmed'e b ı r a k a r a k kendisi m ü n z e v i b i r ibadet h a y a t ı n a çekilmek k a r a r ı n ı vermiştir. 67



6S



6 9



EDİRNE



DEVRİ



SULH M Ü Z A K E R E L E R İ V E



6 9



7 0



Bak. i l e r d e , İstanbul fethinden Bak. Fatih



Sultan Mehmed'in



önce Fatih



Sultan



Mehmed.



HAZİRAN



E D İ R N E ANLAŞMASI :



73



7 3



7 4



7 5



7 6



Cyriacus, K ı r a l ' m Edirne'ye g ö n d e r d i ğ i elçiye verdiği 2 4 Nisan tarihli i t i m a d ve tam selâhiyet mektubunu da bize saklamıştır. K ı r a l , elçisi S t o y k a G i s d a n i c h ' i n bizzat kendisi imiş gibi Sultanla muahede y a p m a ğ a selâbiyetli o l d u ğ u n u bildiriyor, yapılacak mua­ hedenin Sultan t a r a f ı n d a n yeminle tasdikini istiyor ve kendisinin



7 1



72



7 3



Gazavât, bak. Z e y i l N o . I , 22-23, h u l â s a s ı , D T C F D , V I I 2 , S. 487-488. B u d u r u m h a k k ı n d a Stefan Duşan'dan Osmanlı imparatorluğuna.



12



17



VE VESİKALAR



7 1



Bak,



S. 2 1 .



İlerde



Gazavât, 28b.



m i ş o l d u ğ u n u teyit



6 8



TETKİKLER



İşte Sultan M u r a d , b u şartlar a l t ı n d a d ü ş m a n a barış tekliflerini y a p m ı ş bulunuyordu. K ı r a l , O s m a n l ı barış m u k a d d e m â t ı n ı kabul ederek Edirne'ye bir elçi heyeti g ö n d e r m e ğ e karar verdi. Evvelâ İ z l a d i muharebesinden sonra d ü ş m a n çekilirken t â k i p h a r e k â t ı n a iştirak ederek, Şehirköyü derbendinde bir savaşta esir düşen Ç a n d a r l ı H a l i l P a ş a ' n m kardeşi ve P a d i ş a h ' m kayın biraderi M a h m u d Çelebi bir fidye-i necat karşılığında serbest bırakıldı. Ona Despot'un h i ­ mayesi a l t ı n d a i y i muamele o l u n m u ş , riayet g ö s t e r i l m i ş t i . M a h m u d Çelebi bir g ü n elçilerle beraber Edirne'ye çıka geldi. K i r a l ı n Sultana g ö n d e r d i ğ i elçinin i t i m a d mektubu, Buda'da 2 4 Nisan'da yazılmış ve a n l a ş m a Edirne'de 1 2 H a z i r a n ' d a i m z a l a n m ı ş o l d u ğ u n u göre o n l a r ı n gelişi M a y ı s ' m sonlarına veya H a z i r a n b a ş ı n a rastlamış olma­ lıdır. Zira m ü z a k e r e l e r herhalde bir haftadan fazla s ü r m ü ş t ü r . Elçi heyeti, K i r a l ı tam selâhiyetle temsil eden S t o y k a G i s d a n i c h ile Despot'un elçileri ve H u n y a d i ' n i n bir mümessilinden m ü r e k k e p t i . Despot'un elçilerini Gyriacus'un 12 H a z i r a n tarihli mektu­ buna göre tayin etmek m ü m k ü n o l m a k t a d ı r . Bunlar, Pall'a g ö r e , Despot'un ruhani ve cismani en b ü y ü k m e m u r l a r ı olup birincisi, Despot Macaristan'a kaçtığı sırada Semendere M e t r o p o l i d i olan A t h a n as i u s F r a s h a k , ikincisi Despot'un şansölyesi B o g d a n i d i . H u n y a d i ' n i n mümessili, Gyriacus'un mektubunda d o ğ r u d a n d o ğ r u y a V i t i s 1 a u s adiyle zikredilmektedir. Heyete altmış s ü v a r i d e n m ü ­ rekkep bir maiyyet katılmıştı.



7 0



67



ÜZERİNDE



ran'da 7 4



7 5



ilk culûsu. 76



Bak.



ilerde



Edirne'ye Onun



k a y n a k l a r ı d a M a h m u d Ç e l e b i ' n i n Despot'a teslim e d i l ­



S. 24.



Dabrovski'ye



göre



{Vannée



S. 60, H a l e c k i , 49). 1444,8.



43) 4-5



Hazi­



vardılar.



hakkında



Halecki, Ciriaco,



Batı



e t m e k t e d i r l e r ( D a b r o v s k i , Wladvslaw...



vesika



bak. No.



P a l l , Ciriaco,



S. 5 9 ; H a l e c k i ,



16,



19.



4.



29 - 30. Fatih



Davri



Araştırmaları



2



1444



ı8



BUHRANI



FATİH



de S u i t a n ' ı n göndereceği elçiler huzurunda a y n ı şekilde yemin vereceğini t a a h h ü t ediyordu . M ü z a k e r e l e r , Gazavdt'm gösterdiği gibi, esas itibariyle K ı r a l ' ı n elçisi ile yapılmış ve a n l a ş m a onunla akdedilmiştir. K ı r a l ' ı n i t i m a d mektu­ bu ile Cyriacus'un m ü ş a h e d e l e r i ve nihayet bizzat I I . M u r a d ' m K i r a l a mektubu b u hususta hiç bir ş ü p h e ve tevile yer b ı r a k m a y a c a k açıklık­ t a d ı r . G e r ç e k t e n Despot'un ö n c e d e n , hazırlayıcı mahiyette müstakil m ü z a k e r e l e r e giriştiği d o ğ r u d u r . Fakat K ı r a l ' ı n haberi olmadan akdolunmuş b i r muahede bahis mevzuu olamaz. P a 1 a t i o da, yalnız Despot'la H u n y a d i ' n i n " K i r a l a d a n ı ş m a k s ı z ı n " sulh m ü z a k e r e l e r i n d e bulunduk­ larını yazarken Despot'un b u faaliyetini belirtmiştir. D i ğ e r taraftan u n u t m a m a l ı d ı r k i , Palatio, T ü r k l e r l e sulh m ü z a k e r e l e r i n i ve b i r musaleha f i k r i n i hiçbir zaman tasvip e t m e m i ş olan P a p a l ı ğ ı n b i r a d a m ı olarak temamiyle tek taraflı b i r görüşle yazmakta, h a t t â b u g ü n var­ lığında hiç b i r ş ü p h e olmayan 12 H a z i r a n t a r i h l i a n l a ş m a y a da temas etmemektedir '. Halecki, ona dayanarak muayyen b i r görüşe ( K ı r a l ' ı n Segedin'de muahedeyi tasdik e t m e d i ğ i , sulh müzakereleriyle alâkası olmadığı) tebaiyetle, K ı r a l ' ı n Edirne m ü z a k e r e l e r i n d e temsil o l u n m a d ı ğ ı n ı söyleyecek kadar ileri gitmektedir. Bununla beraber vesikalardaki sarahat üzerine başka b i r yerde f i k r i n i değiştirerek K ı r a l ' ı n b u m ü z a k e r e l e r e ehemmiyet v e r m e m i ş , ve ancak, Sırp Des­ potu ile H u n y a d i ' n i n tesiri a l t ı n d a Edirne'ye ehemmiyetsiz b i r a d a m ı ­ nı g ö n d e r m i ş o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r . K ı r a l ' ı n , b u sulh m ü ­ zakerelerine hangi şartlar a l t ı n d a katıldığı h a t ı r l a n ı r s a , bunlara b ü y ü k bir ehemmiyet atfetmediği iddiası b i r dereceye kadar haklı g ö r ü n ü r . Buna karşı Dabrovski, Pall ile beraber b i r t a k ı m vakıaları zikrederek K ı r a l ' ı n hakikaten sulh istediğim ve b i r m u s a l e h a n â m e akdi için elçisini gönderdiğini iddia e t m i ş t i r . Fakat K ı r a l ' ı n , 1 5 Nisan'da Kardinal-Legat Gesarini ö n ü n d e o yaz sefere çıkacağına 7 7



78



79



80



8 1



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR 83



dair yemin vermesi ve ileride temas edeceğimiz diğer h a r e k e t l e r i , onun Gazavât'tdi yazıldığı gibi a y n ı zamanda h a r p c û niyetleri hiç­ bir zaman terk etmediğini göstermektedir. H u l â s a K ı r a l , hangi mak­ satla olursa olsun, Edirne'ye t a m selâhiyetle kendisini temsil eden bir elçisini g ö n d e r m i ş ve b u elçi ile Sultan a r a s ı n d a akdolunacak muahedeyi yeminle tasdik edeceğini mektubunda v a a d e t m i ş t i r . Edirne barış m ü z a k e r e l e r i n e g e l i n c e , b u sı­ rada Edirne'de elçi heyeti ile teması bulunan Cyriacus'un anlat­ tığına göre , elçiler, Edirne'ye geldikten i k i g ü n sonra Sultan M u ­ r a d ' m huzuruna, b a ş t a K ı r a l ' ı n , sonra Despot'un ve H u n y a d i ' n i n elçileri olmak ü z e r e , k a b u l olundular. Ertesi g ü n Sultan, elçilerin getirdikleri teklifleri, Paşaları (vezirleri) ile tetkik etti ve ancak üç g ü n sonra b u n l a r ı prensip itibariyle kabule m ü t e m a y i l o l d u ğ u b i l ­ d i r i l d i . Yalnız Güğercinlik (Golubac) kalesi ü z e r i n d e çetin m ü z a ­ kereler oldu. O s m a n l ı l a r , b u kaleyi b ı r a k m a k istemiyorlardı . Cyriacus'a g ö r e b u , y ü z d e n b i r aralık m ü z a k e r e l e r i n kesilmesi teh­ likesi b a ş göstermiştir. Fakat nihayet Sultan b u noktada da gerilemiş ve b u y ü z d e n ancak b i r g ü n l ü k b i r gecikme o l m u ş t u r . Sultan M u ¬ rad, 1 2 H a z i r a n 1444 de elçilerin ö n ü n d e muahedeyi yeminle tasdik etti. Muahedenin içindekiler, I I . M u r a d ' m K i r a l a g ö n d e r d i ğ i aynı tarihli m e k t u p t a ana hatlariyle bildirilmiştir : Despot'un mem­ leketi geri verilecek ve oğulları serbest bırakılacak, ancak o da eskisi gibi tâbilik vazifelerini yerine getirecektir. Sultan, b u sulh muahede­ sine K ı r a l ' ı n isteği ile Eflak voyvodası V l a d ' ı da idhal e t m e ğ i kabul etmiştir. Voyvoda, eski tâbilik vazifelerini yerine getirmekte ve vergi vermekte devam edecek, yalnız eskiden o l d u ğ u g i b i şahsen P a d i ş a ­ h ı n s a r a y ı n a gelme külfetinden afvolunacaktır. Keza onunla esir8 4



8 5



8 6



87



88



82



8 3



7 7



bak.



7 8



H a l e c k i ' y e karşı



Halecki,



P a 11, Ciriaco,



7 9



vesika



2.



lomatik



8 5



D a b r o v s k i (S. 2 0 ) , b u tefsir ş e k l i n i k a b u l e t m e m e k t e d i r . rür



S. 4.



D a b r o v s k i (L'année 1444, S. 19-20)



8 0



8 4



Macar sarayı tarafından m ü h i m makamında



dip­



belirtiyor



ve m i s â l l e r v e r i y o r . M e s e l â K ı r a l Ladislas, 1440 d a P i e r r e de T e k o s z y n a d ı n d a b i r



8 7



8 8



son 8 1



8 2



Bak.



verilmesini yukarıda



istemişti. S. 13.



D a b r o v s k i , S. 27-28, 4 1 , ve b a k . i l e r d e . 29,42



20-21.



B u m e v k i i n stratejik e h e m m i y e t i a ş i k â r d ı ve ş i m d i y e n i ş a r t l a r a g ö r e b u ehem­



m i y e t i d a h a da a r t m ı ş t ı , bak. i l e r i d e S.



ş ö v a l y e y i , I I M u r a d ' a g ö n d e r e r e k M a c a r t a h t ı n a g e ç t i ğ i n i b i l d i r m i ş ve muhasa­ mata



vesika N o . 4 , ve S.



Y u k a r ı d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i ( S. 8,10 ) b u t e k l i f l e r i n esası d a h a ö n c e takar­



etmişti. 8 6



vazifelere basit ş ö v a l y e l e r i n t a y i n e d i l d i ğ i n i i t i r a z



P a l l , un moment décisif.., S. 110, B a b i n g e r , mez. m a k . 2 4 1 . Halecki,



Halecki,



27-28.



vesika 4 .



C y r i a c u s t a r a f ı n d a n bize b u



mektubun iki lâtince tercümesi saklanmıştır.



Birinci t e r c ü m e , m e k t u b u n t ü r k ç e d e n s a d ı k a n e , Cyriacus'a göre, kaba ikincisi o n u n n o . 7.



tarafından



tercümesi,



ü s l û p l a ş t ı r ı l m ı ş ş e k l i d i r . ^ B a k . H a l e c k i , S. 8 1 , ve, vesika



FATİH 1444



20



BUHRANI



lerirı m ü t e k a b i l e n iadesi hususu da kabul edilmiştir. Muahede b u tarihten itibaren on yıl içindir, ve Sultan kendisi, b u sulh ve dostluk muahedesini elçi Stoyka önünde yeminle tasdik ettiği gibi, K i r a l a , şahsî yeminini almak ü z e r e elçisi Süley­ man bey'i g ö n d e r d i ğ i n i bildirmektedir. Dlugosz'un tarihinde Segedin'de imzalandığı kabul olunan muahedenin maddeleri zikredilmiştir. Orada, I I . M u r a d ' m mektubundaki esas maddeler, yani Brankovic'e beyliğinin geri verilmesi ve o ğ u l l a r ı n ı n serbest bırakılması maddeleri mevcuttur. Fazla olarak teslim edilecek onbeş şehir ve kalenin ismi de kaydedilmiştir. B u n l a r ı n a r a s ı n d a Golubiecz (Golubac - Güğercinlik), Swiderow (Smederovo-Semendere), v a r d ı r . Dlugosz'un resmî b i r yazıya veya b i r muahede taslağına göre b u m a l û m a t ı verdiği t a h m i n edilmektedir . 8 9



9 0



O s m a n l ı l a r , Georg Brankovic'e (bizim tarihlerde Vılk-oğlu) ş ü p ­ hesiz sadece " g e r ü vilâyetini" v e r m e ğ i d ü ş ü n ü y o r l a r d ı . Fakat Macar elçisinin ısrarı üzerine Güğercinlik'i de terke razı oldular. Dlugosz'da, b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' ı n Sultan'm h â k i m i y e t i a l t ı n d a kalacağı h a k k ı n d a b i r madde zikredilmiştir. Macar siyasetinde ve umumiyetle haçlı p l â n l a r ı n d a Bulgaristan u n u t u l m u y o r d u . 1435 de Sigismond, eski Bulgar Ç a r ı ' n m oğlu Fruzin'i Balkan y a r ı m a d a s ı n a g ö n d e r m i ş t i .1439 da Floransa konsilinde T ü r k l e r aleyhine b i r haçlı seferi için b i r m u h t ı r a sunan Bizans imperatorunun mabeyincisi Jehan Torzello, Rumeli'de O s m a n l ı idaresine karşı b i r ayaklanmadan ümitle bahsetmekte i d i *. Gazav&t'ta, B u l g a r l a r ı n d u r u m u n a dair b a ş k a b i r kaynakta bulunmayan dikkate değer tafsilât verilmek­ tedir . O n a göre, 1443 kış seferinde M a c a r ordusu Sofya havali­ sine geldiği zaman, Bulgar " r e ' â y â " d ü ş m a n l a birleştiler. B i r kısmı 9 1



9 2



93



9



9 5



8 9



9 0



9 1



neşr.) 9 2



9 3



9 4



Dlugosz,



Hist.



Pol. I V , 702-703, Z i n k e i s e n ,



P a 1 1, Autour de la croisade . . Âşık S.



Paşazade



6 2 6 , n o t 2.



(Âli neşri, İ s t a n b u l



1332) S. 137; N e ş r i



(Taeschner



I , 624.



Zinkeisen,



G O R , I , 417. 1442 de İ m p e r a t o r



tarafından



gönderilerek



V e n e d i k , R o m a ve



B u d a ' y ı ziyaretle b i r a n ö n c e h a ç l ı seferinin t a h a k k u k u n u isteyen J a n a c h i cello (Jorga, "Bajezid 95



Osman".., Gazavât,



G O R , I , 428) o l d u ğ u n a La N o u v e l l e 15-16.



21



c



c



9 6



Dlugosz, ayrıca esirlerin karşılıklı olarak değiştirilmesinden, M a h m u d Ç e l e b i ' n i n 70 b i n altun fidye karşılığında serbest bırakıla­ c a ğ ı n d a n da bahsetmektedir. T ü r k k a y n a k l a r ı n a göre de M a h m u d Çelebi'yi " b i r nice f i l o r i v e r ü p " " s a t ı n a l d ı l a r " . Yine Dlugosz'a göre, kalelerin 8 g ü n içinde teslimi şartı v a r d ı k i , b u , herhalde K ı r a l ' m muahedeyi tasdiki g ü n ü n d e n itibaren s a y ı l a c a k t ı . Zinkeisen, Y u ­ nan m ü v e r r i h l e r i Ducas ve Chalkokondyles ile Macar T h u r o c z y ' n i n v e k â y i n â m e s i n d e n ve daha muahhar b i r kaynak olan Callimachus'dan daha bazı maddeler t o p l a m ı ş t ı r ° . Chalkokondyle'de esas maddeler eyi tespit o l u n m u ş t u r . Orada Despot'un gelirinin yarısını P a d i ş a h a v e r m e ğ i kabul ettiği de yazılmıştır. Despot'un P a d i ş a h a tâbilik vazifelerini yerine getirmeği ve h a r a ç v e r m e ğ i kabul ettiğine dair esas maddede böyle b i r sarahat olabilir. Fakat fikrimce bunu Novo Brdo (Novaberda) madenlerinin gelirinin yarısı şeklinde an­ lamak m ü m k ü n d ü r . Eflak h a k k ı n d a Y u n a n k a y n a k l a r ı n d a geçen madde daha sarih olarak I I . M u r a d ' m mektubunda mevcuddur. 9 7



9 S



99



1 0



9 7



9 9



B . d e L a B r o q u i e r e , Voyage d'Outremer, C h . Schefer n e ş r . ,'Paris, 1892)5. 265.



T o r z e llo'nun



VE VESİKALAR



c



9 8



Karşıla.



TETKİKLER



C. I . K a r a d j a ,



Poema



Lui Michel



Beheim despre cruciadele



împotriva Tur-



cilor din anii 1443 şi 1444, V a l e n i i - d e - M u n t e , 1936, S. 58.



172.



Jorga,



ÜZERİNDE



süvari olarak d ü ş m a n kuvvetlerine katıldığı gibi, umumiyetle halk erzak vesaire vermek suretiyle müstevlilere y a r d ı m d a n geri kal­ m a d ı . Sofya'ya giren Macarlar, burada cami yapılmış b i r kiliseyi tekrar eski haline koyarak b i r v l a d i k a tayin ettiler. " C ü m l e r e â y â küffâra t a p t ı " . Bunun ü z e r i n e P a d i ş a h "eger voynuk ve eger r e â y â " Bulgarlara d ü ş m a n m u â m e l e s i y a p ı l m a s ı n a izin verdi. A k ı n ­ lar başladı. "Sofya ve R a d o m i r r e â y â s ı at ayağı a l t ı n d a p â y m â l o l d u . " 1444 yaz s o n l a r ı n d a Macarlar yemden sefere karar verdikleri zaman, Dlugosz'a göre, H u n y a d i ' y e Bulgaristan kırallığı vaad edil­ miştir. 1444 V a r n a seferinde H a ç l ı ordusunda Bulgarlar v a r d ı . B ü t ü n b u izahattan çıkan netice ş u d u r k i , Bulgaristan mese­ lesi o zaman a k t ü e l b i r mahiyet arzediyordu ve muahedede b u mem­ lekete ait b i r madde geçmesi i h t i m a l i uzak değildir.



9 6



.s 7.



DEVRİ



Tor¬



ş ü p h e y o k t u r . K e z a b a k . B a b i n g e r,



C 1 i o, I I I (1951), N o s . 9-10, S. 193 v d .



O r u ç , 54. N e ş r i , 172. M ü h l e t t e n , K ı r a l 22 e y l ü l t a r i h i y l e



setmektedir



( H a l e c k i , 52). H a l e c k i ,



L e h Dietine gönderdiği m e k t û p t a



bah­



12 sinden,



yani



bu mühletin



Haziran'm



M u r a d ' m tasdikinden itibaren sayılması l â z ı m geldiğini söylüyor. Fakat b u iddia, m u a h e d e n i n K ı r a l t a r a f ı n d a n Segedin'de tasdik e d i l m e d i ğ i faraziyesinden tadır. 1 0 0



G O R , I , 625-627.



doğmak­



22



1444



FATİH



BUHRANI



İki tarafın T u n a ' y ı a ş a r a k taarruzda b u l u n m a y a c a k l a r ı n a m a d d e , muahedenin r u h u n u ve o zaman t a b i î O s m a n l ı l a r en m ü h i m t a a h h ü d ü teşkil etmektedir.



dair için



101



Şimdi T ü r k k a y n a k l a r ı n ı n ve bilhassa Gazavâfm sulh kereleri ve orada imzalanan muahede h a k k ı n d a verdikleri m a t ı mukayese ve m ü n a k a ş a etmek kalıyor.



müza­ malû­



DEVRİ



ÜZERİNDE



ö n c e Batı tarihçilerinin



TETKİKLER



dikkatini ç e k m i ş



105



,



23



VE VESİKALAR



fakat temamiyle değer­



lendirilmemişlerdir. Ş i m d i b u devir hâdiseleri ü z e r i n d e y u k a r ı d a saydığımız Osman­ lı r i v â y e t l e r i n d e n başka esaslı yeni kaynaklar b u l u n m u ş t u r : Bun­ lardan birincisi 1445, 1 4 4 6 ( 7 ) , 1452 y ı l l a r ı n d a P â d i ş â h için yazılmış Takvimlerde b u l u n a n m u â s ı r kayıttır ve aynen ş u d u r : 1 0 6



Gazavât meydana çıkıncaya kadar T ü r k k a y n a k l a r ı n d a n Edirne müzakerelerine ait bir şey bilmiyorduk. Anlaşma üzerinde bildiğimiz en eski rivâyetler çok kısa ve nâkıs k a y ı t l a r halinde, Âşık P a ş a z â d e - N e ş r î ' d e ve Oruc-Anonimlerde b u l u n u y o r d u (bu meselede bu kaynaklar i k i ayrı rivâyet g r u b u teşkil e d e r l e r ) .



£



J



3J.



3



&J&t»



x z



"



^



-



r



^



V - ^ iSj-ljT



102



Âşık P a ş a z â d e - N e ş r î ve Oruc-Anonimlerdeki bu i k i r i v â y e t daha sonraki klâsik O s m a n l ı tarihçilerine, İdrîs-i Bidlîsî, Hoca Sadeddin, Âli ve M ü n e c c i m b a ş ı ' y a kaynak o l m u ş t u r . B u bahiste umumiyet­ le i k i rivâyete bağlı olan K e m â l P a ş a z â d e ' n i n m u s a l e h a y ı içine alan cildi m a l û m d e ğ i l d i r . F e r i d û n bey m ü n ş e â t m d a V a r n a muhare­ besinden sonra gönderilmiş n â m e l e r d e çok m ü h i m k a y ı t l a r , daha



Jtjl



J,



j l i As



» nj^g.



103



3 31 àJjl



^ J J )\



[



I-*.*



3



h -^ ./"j



j>J 3



ci-U-o



&j&_3



r3J ^3^



1



3 ~^



1



^



X



3



*J_



^



1 0 4



j-j*



3 _ol



jl>J



jlijl



3 ü-uo



^)3



cil'Uy 3



jJjL^-



« > l Aİl_> jÀ~. j . 1 0 1



Neşrî'nin



218-219.



Ducas,



S.



1 0 2



Tafsilât



i ç i n bak.



1 0 3



K e m a l P a ş a z â d e ' n i n b u d e v r i i ç i n e a l a n y e g â n e n ü s h a s ı Paris B i b .



DTCFD,



Nationa-



le'de (Blochet, cat. I . 239) o l u p I I . M u r a d ' m t a h t ı o ğ l u M e h m e d ' e vermesiyle b a ş l a r oradan 1 0 4



Varna



Feridûn



harbine bey



I I . Murad



d e v r i n e a i t m e k t û p l a r , d a h a eski



d e v i r l e r e a i t b i r ç o k m e k t u p l a r g i b i sahte d e ğ i l d i r . F e r i d û n kısmı itibariyle kendisinden önceki m ü n ş e â t



bey m ü n ş e â t ı ,



mecmualarının



F e r i d û n beyin hası British



birçok



tahrifler



kaynaklarından



Museum Or.



biri



ve olan



ihtiyatla



Mesîhî



yapıldığı



(şâir)



kullanmak



anlaşılmaktadır.



münşeâtı



B u sebeble b u vesika



lâzımdır. Mevzuumuzla



getiril­



Fakat b u derleme (iyi bir nüs­



11.194 ve İ s t a n b u l , S ü l e y m a n i y e K . Esad ef.



nın. mukayesesi b u n u o r t a y a k o y m a k t a d ı r . b i r t e n k i d l e ve



atlamalar



büyük



bir araya



mesi veya b u n l a r d a n d e r l e m e suretiyle m e y d a n a g e t i r i l m i ş t i r . s ı r a s ı n d a , vesikalarda



doğrudan



R a m a z a n 848 (1445



doğruya



tebriknâme



(1445



başları) tarihli farsça V a r n a



fetihnamesi, ve c e v â b ı (232-235).; r v ) I I . M e h m e d ' e B a y s u n g u r M i r z a d a n tarafından



sıkı



V a r n a fetihnamesi (S. 2 2 1 - 2 2 2 ) ; n ) I I . M e h m e d ' d e n K a r a -



başları) tarihli Farsça



söylenen



3351)



no.



kopyalarını



i l g i l i m e k t u p l a r ş u n l a r d ı r : 1) I I . M e h m e d ' d e n Ş a h r u h ' a e v â h i r i R a m a z a n 848 m a n - o ğ l u İ b r a h i m beye e v â h i r i (S.231-232)



gönderildiği



şüphe



yoktur '- .



3



jJ-^J'



Görülüyor-



ve c e v a b ı ; v ) I I . M e h m e d ' e



Abdüllâtif



s ö y l e n e n H . 8 4 9 e v a s ı t ı C e m a z i y e l û l â (1445



r i h l i m e k t u p ve c e v a b i ( 2 2 8 - 2 3 i ) . I I . M e h m e d ' i n



Mısır



Mirza



Ağustos)



Sultam Ç a k m a k ' a



d i ğ i b a ş k a b i r f e t h n â m e için bak. A d n a n E r z i , a y n ı m a k . , S. 613-614.



geldiği ta­



gönder­



J. B 1 e y e r, Einige



Bemerkungen



über den Szegediner Friedesschluss



und Schlacht



bei Varna ( 1 4 4 4 ) , M i t t . des I n s t . f ü r ö s t e r r e i . Geschichts forschung, c i l t X X V , 1904, S.



girer.



münşeâtmda



3J



07



\



J1r



V I I , S a y ı 2, S. 484-487. 1 0 5



ve



bu kronolojiyi k u l l a n d ı ğ ı n a



i£ -}



131-132; T h u r y



J o z s e f , Török



Tôrténetirok, I , B u d a p e ş t e ,



1893, S.



370-373;



D a b r o v s k i ' n i n v e r d i ğ i t e r c ü m e (L'année 1444, S. 33) d o ğ r u d e ğ i l d i r . K e z a bak. P a 11, Autour de la croisade. . . , S. 1 1 . 1 0 6



Ö y l e a n l a ş ı l ı y o r k i , her yıl b a ş ı n d a P a d i ş a h a , i l m - i n ü c û m e s a s l a r ı n a g ö r e



t a n z i m o l u n a n ve



ahkâm ve ihtiyarat'la



yılında



(?) y a z ı l m ı ş



h a k k ı n d a beni haberdar etmiş



Bunu



Bunlar



olan D r . Osman T u r a n ' a



burada



teşekkürü



K . K . n o . 309 da



önceki iki takvimdeki



O. T u r a n



bulunan



kronoloji



tarafından



H . 856



kısaltılarak



t a m a m l a n m a k t a d ı r . B u n u n fotokopisi Y u k a r ı d a verdiğimiz metin, 1 0 7



Buna



dair



bir



yazı



borç



Paris B i b . N a t i o n a l e ' d e d i r . B u eserde m u h t e l i f "pâdişâhlarına"



yılma



ait takvimdir.



Başında



Müzesi daha



t e k r a r l a n m a k t a ve 856 y ı l m a k a d a r



burada neşrolunmuştur ( Z e y i l ,



P a r i s ' d e k i H . 849 t a r i h l i t a k v i m d e n d i r . neşredeceğiz.



ait



n e ş r o l u n a c a k t ı r . Biz b u r a d a



Paris'te k o p y e e t t i ğ i m i z n ü s h a y ı k u l l a n m a k t a y ı z . Ü ç ü n c ü s ü T o p k a p ı S a r a y ı Bağdat



Takvim



tedkikle içindeki b u



devletlere a i t k r o n o l o j i l e r y a n ı n d a O s m a n l ı l a r a ve K a r a m a n iki kronoloji vardır.



850



devre ait ü ç danesi m a l û m d u r .



olan birisi Oxford'dadir.



b i l i r i m . İ k i n c i s i H . 849 t a r i h l i d i r .



Takvîm-i



k ı s a k r o n o l o j i l e r i i h t i v a eden b i r



hümâyûn ( Ş a h î ) s u n u l u y o r d u . B u n l a r d a n b u



no. I I ) .



24



1444



FATİH



BUHRANI



ki, bu m ü h i m kayıt da kısa ve noksan olup Edirne m ü z a k e r e l e r i hak­ k ı n d a herhangi bir telmih ve işareti ihtiva etmez. 108



Buna m u k a b i l Gazavât-ı S. Murad m keşfi diyebiliriz k i , Cyriacus'un m e k t u p l a r ı n ı n t a n ı n m a s ı kadar m ü h i m o l m u ş t u r . Şimdi bu i k i k a y n a ğ ı n y a r d ı m i y l e 1444 y a z ı n d a k i m ü z a k e r e l e r i etraflı ve katî bir şekilde kavrayabiliyoruz (Edirne m ü z a k e r e l e r i n e ait p a r ç a Zeyil'de aynen verilmiştir). Y u k a r ı d a işaret ettiğimiz gibi, Gazavât, O s m a n l ı l a r ı zaruret a l t ı n d a barış isteklisi g ö s t e r m e m e k kaygısiyle vakıaları, bize şüphesiz tam bir bitaraflıkla n a k l e t m e m i ş t i r . Bahusus bu v e k â y i n â m e n i n V a r n a s a v a ş ı n d a n sonra yazıldığı u n u t u l m a m a l ı d ı r . Cyriacus'un " m a ğ r u r efendi" (princeps superbus) diye vasıflandır­ dığı O s m a n l ı S u l t a n ı ' m n m ü z a k e r e l e r sırasında z â h i r e n m ü s t a ğ n i bir tavır t a k ı n m a s ı da tabiidir. Gazavât'ta her noktada b u t e m a y ü l kolayca ayırt edilebilir ve başlıca şu noktalar tesbit olunabilir : 1 0 9



1- M ü z a k e r e l e r bir haftadan az s ü r m ü ş o l m a m a l ı d ı r : Elçiler evvelâ p a ş a l a r a b a ş v u r d u l a r . H a l i l Paşa, elçileri ancak bir k a ç g ü n sonra kabul e t m i ş ve onunla k o n u ş m a l a r üç g ü n s ü r m ü ş , b u n u m ü t e a ­ kip elçiler P a d i ş a h ' m d i v a n ı n a kabul edilmişler ve getirdikleri mektu­ bu s u n m u ş l a r d ı r . Sonra bu teklifler ü z e r i n d e karar vermek için b ü t ü n devlet b ü y ü k l e r i n d e n m ü r e k k e p bir meşveret meclisi k u r u l m u ş t u r (burada maalesef bir varak noksan b u l u n d u ğ u n d a n m ü z a k e r e l e r i n m ü t e a k i p s a f h a l a r ı n ı bilemiyoruz). Bununla beraber s u l h ü n bir an önce neticelendirilmesi arzu olunmakta i d i . P a d i ş a h , m ü s a l e h a y ı kabul ettiğini bildirmiş, D i v a n tekrar toplanarak elçiye P a d i ş a h ' m k a r a r ı n ı ve yemin şartını tebliğ etmişlerdir. 2- K ı r a l ' m m e k t u b u sarih teklifleri ihtiva etmekte i d i . Gazavât'a. göre K ı r a l mek tubunda barış istiyor, fakat Semendere ile G ü ğ e r c i n l i k ' i n Despota verilmesini şart k o ş u y o r d u . Anlaşıldığına göre b u n u n ü z e r i n d e m e ş v e r e t etmek ve elçilerle çekişmeli m ü z a k e r e l e r yapmak icap etmiştir. 3- M ü z a k e r e l e r i o zaman birinci vezir (veziriâzam) olan Ç a n darh H a l i l Paşa idare etmekte i d i . K a r ş ı tarafta ise K ı r a l ' m elçisi b a ş müzakereci idi.



1 0 9



Bak.



Halecki,



vesika



4.



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



25



n o



m



112



1 1 3



1 1 4



1 1 0



Eser h a k k ı n d a ş i m d i l i k bak. D T C F dergisi, V I I , s a y ı 2, S. 481-495. Son t e d k i k l e r i m i z Gazavât'm, Kemâl Paşazâdeveİdrîs-i B i d l i s i t a r a f ı n d a n da kullanılmamış o l d u ğ u n u göstermiştir.



ÜZERİNDE



4- O s m a n l ı l a r musalehanm k a b u l ü n ü şu şarta bağlı t u t m u ş ­ l a r d ı r : Despot, Yanko ve K ı r a l ü ç ü ayrı ayrı yemin edeceklerdir. Fakat G a z a v â t ' t a P a d i ş a h ' m yemininden b a h s o l u n m a m ı ş t ı r . 5- P a d i ş a h , Balta-oğlu S ü l e y m a n ' ı b u ü ç ü n ü n yeminini almak üzere elçi tayin ederek gelen elçilerle birlikte Macaristan'a g ö n d e r ­ meği kabul etmiştir. Gazavât'm verdiği b u m a l û m a t , Cyriacus'un bıraktığı yazılar­ daki esas n o k t a l a r ı tamamiyle teyit ettikten b a ş k a şimdiye kadar araştırıcıları şaşırtmış olan b i r t a k ı m n o k t a l a r ı n a ç ı k l a n m a s ı n a da y a r d ı m etmekte ve d u r u m h a k k ı n d a bizi daha i y i a y d ı n l a t m a k t a d ı r . Evvelâ Gazavât'ta açıkça g ö r ü l ü y o r k i , barışın akdi için Osman­ lılar, H u n y a d i ' n i n de yemin etmesini şart koşmuşlardır. B u nokta, onun Edirne'ye neden bir mümessilini g ö n d e r d i ğ i n i a ç ı k l a m a k t a d ı r . Halecki, voyvoda sıfatiyle ancak M a c a r K ı r a l ı ' n m bir memuru olan onun, o zamanki beynelmilel kaidelere aykırı olarak istisnai bir şekil­ de b u barış müzakereleri esnasında Sultan'm s a r a y ı n d a hususi bir delege ile temsil o l u n m a s ı n ı "hayrete değer bir v a k ı a " olarak zikret­ mektedir . Filvaki, sonradan Segedin'de O s m a n l ı elçileri H u n yadi'den yemin istedikleri zaman o, Ducas'a göre, "Ben bir h ü k ü m d a r değilim, ancak tebaadan b i r i y i m " cevabını vererek yemin e t m e m i ş ­ t i r . H u n y a d i ' n i n müstakillen t a a h h ü t altına sokulması, Balkan­ larda savaşın asıl şefi daima o o l d u ğ u n d a n , O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n ha­ k i k i bir barış elde etmek için zaruri sayılmış olmalıdır. N i t e k i m y u ­ k a r ı d a Despotun da, kendi görüşlerine kazanmak için ona Macaristanda b ü y ü k b a ğ ı ş l a r d a b u l u n d u ğ u n u kaydetmiştik. Herhalde b ü t ü n b u siyasi kombinezonlarda en m ü h i m r o l ü oynayan m e r k e z î şahsiyet o i d i ve O s m a n l ı l a r bundan herhalde gâfil değildiler. Barış m ü z a k e ­ relerine H u n y a d i ' n i n temsilci g ö n d e r m e s i sebebi a n l a ş ı l m a k l a be­ raber, Macar K ı r a l m ' m b u istisnai vaziyete m ü s a a d e etmiş olması yine de Macar tarihinin iç durumiyle izah edilmesi gerekir . Sani­ yen, Cyriacus'un mektubunda ve I I . M u r a d ' m K ı r a l ' a yazdığı n â m e d e , O s m a n l ı elçisi olarak gösterilen S o l i m a m b e g (Soly-



1 1 1



1 0 8



DEVRİ



1 1 2



Von Amurath,



Babinger,



S.



236.



B o n n t a b ' ı , S. 219; D . A n g y a l , mez. Bak. O . S z e k e l y , Hunyadi



nelmi Közlemenyek



20-22



(1919-1921).



1 1 3



Halecki,



vesika



4.



1 1 4



Halecki,



vesika



5.



mak.



S.



523.



Tânoş elsö török hadjâratai ( 1 4 4 1 - 1 4 4 4 ) , H a d t ö r t e -



ı 44 4



FATİH



BUHRANI



mambegh)'in k i m o l d u ğ u n u şimdi tesbit edebiliyoruz. Babinger, u m u m î O s m a n l ı â d e t i n i g ö z ö n ü n e almış ve onu bir divan çavuşu olarak göstermiştir . Gazavât, bu elçiyi açıkça Balta-oğlu Süley­ man adiyle göstermekte ve bundan başka onun bu tarihte kapıcıbaşı olduğunu da bildirmektedir I I . Murad'm Balta-oğlu'na karşı b ü y ü k bir sevgisi ve i t i m a d ı v a r d ı . Ducas'a g ö r e Palda (Balta d ) oğlu Bulgar a r a k l a r ı n d a n b i r i n i n oğlu olup sarayda içoğl a n ı olarak yetiştirilmişti. İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a donanma kuman­ d a n ı olmadan, daha 1449 da onun d o n a n m a n ı n b a ş ı n d a M i d i l l i ' y e bir taarruzda b u l u n d u ğ u n u yine Ducas'dan ö ğ r e n i y o r u z . l l s



1 1 7



1 1 8



u



U 9



M u h a k k a k olan ş u d u r k i , Despot, H u n y a d i ve K ı r a l ' m yeminle­ r i n i a l d ı k t a n sonra Sırp kalelerini b o ş a l t a r a k Despot'a teslim etmek gibi çok m ü h i m bir vazife ile Macaristan'a gönderilmiş olan bu elçi, O s m a n l ı s a r a y ı n d a kapıcıbaşılık gibi m ü h i m mevki sahibi , Sultan'm hususi i t i m a d ı n ı haiz bir şahsiyet i d i . Nihayet, O s m a n l ı k a y n a k l a r ı n d a , Despot'un eski p â y i t a h t ı Se­ mendere ile birlikte ekseriya, yalnız G ü ğ e r c i n l i k ' i n zikredilmesi, Os­ m a n l ı l a r ı n bu kaleye verdikleri ehemmiyeti teyit eder. Gazavât'ta, m ü z a k e r e l e r i n en hararetli safhasını teşkil eden G ü ğ e r c i n l i k kalesi ü z e r i n d e k i m ü n a k a ş a l a r a ait varak maalesef k a y ı p t ı r . Georg Brankovic, bu kaleyi hiçbir zaman tasarruf e t m e m i ş t i ve O s m a n l ı l a r a göre bu kale ü z e r i n d e hakkı yoktu. 1426 da S ı r p despotu Stefen L a 1 2 0



1 2 1



1 1 5



Von



Amurath,



S.



236 : " P f o r t e n - c a u s " .



V a r a i 28 b ; b u k ı ş ı m ı n b i r h u l â s a s ı n ı D T C F d e r g i s i n d e k i y a z ı m ı z d a ( V I I sayı 2) evvelce n e ş r e t m i ş t i k . Ç e l e b i M e h m e t d e v r i n d e a y n ı vazifede o l d u ğ u - N e ş r î S. 136,141. 1 1 6



1 1 7



İstanbul muhasarasında donanma k u m a n d a n ı iken u ğ r a d ı ğ ı m a ğ l û ­ b i y e t ü z e r i n e F a t i h M e h m e d ' i n s ö y l e d i ğ i r i v â y e t o l u n a n s ö z l e r : Ducas, S 270 K e ­ za bak. N e ş r î , S. 136, 141. 1 1 8



A y n ı yer. K a r ş ı l a . M . B r a u n - A . M . S c h n e i d e r , K o n s t a n t ı r ı o p e l s , L e ı p z i g 1940, S. 28 n o t 49.



Ü b e r die E r o b e r u n g



1 1 9



B a l t a - o ğ l u n u n (Veled-i Balta) F a t i h M e h m e d devrinde Beyşehir hava­ lisinde her h a l d e H a m i d - e l i b e y i o l a r a k K a r a m a n k u v v e t l e r i y l e m ü c a d e l e l e r i n e d a i r eski b i r i n ş a k i t a b ı n d a ç o k d i k k a t e d e ğ e r m e k t u p l a r v a r d ı r . B u m ü n t e ş e â t ı D r . A . E r z i t e d k i k etmek ü z e r e b a n a l ü t f e n v e r m i ş t i . F a t i h d e v r i n e a i t b i r T ı r h a l a t a h r i r defterinde ( B a ş v . A r ş i v i , M a l i y e d e n m ü d . deft. no. 167) A g r a f a vilâyetinde bir "karye-i Baltaoğlu" vardır. 1 2 0



1 2 1



Gazavât, 3 3 b , Z e y i l 1, ve



Kapıcı-başıhk Teşkilâtı, S. 4 0 4 - 4 0 7 .



C h a l k o k o n d y l e s , S.



ve e h e m m i y e t i



hakkında



bak.



317. İ.



H.



Uzunçarşılı,



Saray



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



zareviç, M a c a r kiralı Sigismond ile şöyle bir a n l a ş m a y a p m ı ş t ı : K ı r a l , Stefan'm ö l ü m ü n d e halefi olarak onun yeğeni ve menevi ev­ lâdı Georg Brankovic'i despot t a n ı y a c a k , buna karşılık Belgrad ve Golubac (Güğercinlik) Macaristan'a verilecekti. Stefan ö l ü n c e ( 1 9 T e m ­ muz 1427) Macarlar Belgrad'ı işgal ettilerse de, G ü ğ e r c i n l i k ' d e k i S ı r p k u m a n d a m burasını O s m a n l ı l a r a teslim etti . Sigismond'un 1428 de kaleyi O s m a n l ı l a r ı n elinden zabtetmek için y a p t ı ğ ı teşebbüs muvaffakiyetsizlikle neticelendi . 1 2 2



1 2 3



Despot Stefan'm ö l ü m ü n d e i k i rakipten b i r i Belgrad'da öteki G ü ğ e r c i n l i k ' t e yerleşerek Sırbistan ü z e r i n d e b i r b i r i n i kıskanç bir şekilde gözetlemeğe başlamışlardı. Şimdi Golubac'm terkine razı olmakla Os­ m a n l ı devletinin ne b ü y ü k bir gerileme yaptığı daha kolay anlaşılabilir. B u , devletin kuzey h u d u t l a r ı n d a 1 6 senelik b ü t ü n k a z a n ç l a r ı tehlikeli b i r şekilde bir anda bırakıvermesi demekti. Ç ü n k ü b u suretle şimdi bizzat O s m a n l ı t o p r a k l a r ı tehdit a l t ı n a giriyordu. T u n a nehri ü z e ­ rindeki b u kale B a l k a n l a r ı n b a t ı k ı s m ı n d a M a c a r l a r ı n ve H a ç l ı kuv­ vetlerinin giriş yolu ü z e r i n d e en ileri n ö b e t kulesi vazifesini g ö r ü y o r ­ d u . Ş i m d i yeni muahede ş a r t l a r ı n d a n sonra Despot işbirliği yaparsa d ü ş m a n h i ç habersiz Balkan d a ğ l a r ı n a veya Makedonya ve A r n a v u t ­ luk bölgelerine kadar birdenbire gelip dayanmak i m k â n ı n a sahip olacaktı. Bahusus b u esnada Bosna kiralı da Macar m e t b û l u ğ u n u tanımış bulunuyordu . Despot'un kendi varlığını tehlikeye at­ mamak için Macarlarla böyle b i r işbirliğinden m ü m k ü n mertebe k a ç ı n d ı ğ ı n ı göreceğiz. Fakat buna her zaman g ü v e n i l e m e z d i . G ü ­ ğercinlik kalesinin elde m u h a f a z a s ı , böyle bir tehlikeye karşı asgarî b i r garanti teşkil e d e c e k t i . Bu kalenin terki ilk barış m u k a d d e m â t ı n a m u n z a m olarak Edirne'de d ü ş m a n elçileri t a r a f ı n d a n ileri s ü r ü l d ü ğ ü 1 2 4



126



1 2 2



Dabrovski,



1 2 3



Jorga,



mez.



mak.



S.



22.



I , S. 395-396. B u n u m ü t e a k i p y a p ı l a n 3 yıllık



GOR,



mütareke



h a k k ı n d a F e r i d û n beyde (s. 203-204) m ü h i m b i r vesika v a r d ı r . 1 2 4



1 2 5



Dabrovski, 1433



de



24.



II.



(fmtes)



bulunduruyordu



tekrar



fetholunduktan



sayılmıştır.



Murad



Macaristana



geçmek



Sırbistan



için



Osmanlılar



100



gemi



tarafından



sonra d a kale M a c a r i s t a n i ç i n d a i m a çok m ü h i m b i r



I I . Mehmed



Padişah'm müşkil



orada



(B r o q u i e r e, 215).



1473. de U z u n H a s a n ' a



durumundan



faydalanarak



karşı



giderken



G ü ğ e r c i n 1i k'in



k a l e s i n i n y ı k ı l m a s ı n ı istiyecektir ( A n g i o l e l l o , Historia



Turchesca).



us



Macar



elçisi



terkim



veya



28



1444



BUHRANI FATİH



zaman bunun, niçin m ü z a k e r e l e r i n kesilmesine sebeb olacak derecede ciddi b i r mesele halini almış o l d u ğ u n u b ü t ü n b u izahat yeter dere­ cede açıklamıştır sanırım. SEGEDİN m U A H E D E S İ



mESELESİ :



Segedin'de K ı r a l muahedeyi tasdik etmiş m i d i r ? E t m i ş ise niçin b o z m u ş t u r ? Y a r ı m a s ı r d a n b e r i tarihçileri u ğ r a ş t ı r a n bu meseleyi aşağıda yeni k a y n a k l a r ı n ışığı a l t ı n d a b i r d e f a daha m ü ­ n a k a ş a edeceğiz.



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



T ü r k elçi heyetiyle m ü z a k e r e l e r başladığı s ı r a d a M a c a r siyasi mahfillerinde b i r tarafta sulha, ö b ü r tarafta harbin devamına taraftar bulunan i k i cereyan b u l u n d u ğ u Dlugosz'un verdiği tafsi­ l â t ile temamile. meydana ç ı k m a k t a d ı r . K ı r a l ' m Segedin'de muahede­ y i yeminle tasdik edip hemen sonra b o z m u ş o l d u ğ u n u b i r v a k ı a ola­ rak kabul eden M a c a r âlimi D . Angyal, onun b u a n î ve birbirine zıt hareketlerini, evvelâ sulh, sonra harp partisinin ağır basmış o l masiyle izah e t m e ğ i d e n e m i ş , b u görüş D a b r o v s k i ve k ı s m e n P a 11 t a r a f ı n d a n b e n i m s e n m i ş t i r . Muahedenin evvelâ tasdik, kısa zaman sonra fesh edildiği i d d i a s ı n a karşı ciddi itirazlar yükselmiş ise de, Ladislas'm s a r a y ı n d a harp ve sulh t a r a f t a r l a r ı n ı n m ü n a k a ş a halinde b u l u n d u k l a r ı bir v a k ı a d ı r . Bizzat Halecki, bir­ birine zıt i k i karar değil, harbe devam için tek bir karara varılmış o l d u ğ u n u söylerken b u m ü n a k a ş a l a r ı n cereyan etmiş o l d u ğ u n a ş ü p ­ hesiz nazariyle b a k ı l a c a ğ ı m da işaret etmektedir . Dabrovski'ye göre, Macaristan'da iç d u r u m K i r a l ı ve H u n y a d i ' y i barış fikrine ge­ tirmekte i d i : Diet harp istemiyordu ve 1444 n i s a n ı n d a Buda top­ l a n t ı s ı n d a b i r sefer için gereken vasıtaları v e r m e ğ i kabul e t m e m i ş t i . D i e t ' t e nüfuzlu m a g n a t l a r ı n çoğu h a r b i n d e v a m ı n a m u h a l i f idiler. H a z i r a n ' d a Edirne muahedesinin akdinden sonra Macaristan'da sulh t e m a y ü l ü n ü n kuvvetlendiğini Venedik i s t i h b â r a t ı da teyit et­ mektedir. Ö b ü r taraftan Lehistan D i e t i , K ı r a l l ı ğ m iç d u r u m u dolayısiyle K ı r a l ' d a n memleketine d ö n m e s i n i istiyordu . Daha ö n c e A n g y a F i n de işaret ettiği g i b i , L e h Dieti ve K ı r a l ' m etrafında kuvvetli b i r L e h partisi h a r b i n tekrar başlaması t e m a y ü l ü n e karşı daima m ü c a d e l e halinde idiler . Buna karşı K ı r a l ' m maiyeti ve b a z ı M a c a r m a g n a t l a r ı h a r b i n d e v a m ı n a şiddetle taraftar bulunuyor­ l a r d ı . Bunlar, genç K i r a l ı bütün Hıristiyanlık â l e m i n d e en nüfuzlu b i r mevkie yükseltecek ve r a k i b i Imperator I I I . Frederik'e karşı Macaristan'da durumunu- kuvvetlendirecek böyle b i r t e ş e b b ü s ü n muvaffakiyetle gelişeceğine i n a n ı y o r l a r d ı . H a r p t a r a f t a r l a r ı n ı n başı, 1 3 1



1 3 2



1 3 3



Macar elçisiyle birlikte Edirne'den hareket eden T ü r k elçi heyetinin b a ş ı n d a o zaman kapıcı-başı olan Balta-oğlu S ü l e y m a n ' ı n b u l u n d u ğ u n u y u k a r ı d a göstermiştik. I I M u r a d , K ı r a l ' a mektu­ bunda elçisi olarak yalnız bu S ü l e y m a n beyden bahseder. Dlugosz ise, elçi olarak yalnız ihtida etmiş bir R u m u zikreder. Cyriacus'un mektubunda bu elçi heyetinde S ü l e y m a n beyle beraber V r a n a (Vranas) a d ı n d a bir R u m , d a n b a h s o l u n m a k t a d ı r . H a î e c k i ' y e g ö r e bu Vrana, Dlugosz'un bahsettiği R u m m ü h t e d i s i olmalıdır. Fakat Dlugosz, bu elçiyi m ü h t e d i olarak gösterdiğinden, S ü l e y m a n beyi de kasdetmiş o l a b i l i r . D i l bilgisi ve y a p ı l a c a k yemin merasiminde y e m i n i n u s u l ü n e göre verilip verilmediğini kontrol etmek b a k ı m ı n d a n v ü c û d u gerekli görülen b u R u m delegenin vaktiyle M a r a tarafın­ dan b a b a s ı n a gönderilmiş olan R u m keşişi olması da çok m u h ­ temeldir. 1 2 6



1 2 7



128



1 3 4



1 3 5



T ü r k elçi heyeti y ü z a t l ı d a n m ü r e k k e p bir maiyyetle temmuz ayı s o n l a r ı n d a Segedin'e v a r d ı . K ı r a l Ladislas, Macar Dietini Segedin'de t o p l a n t ı y a ç a ğ ı r d ı k t a n sonra elçi heyeti ile b u l u ş m a k üzere y a n ı n d a K a r d i n a l Cesarini o l d u ğ u halde b ü y ü k b i r maiyyetle o tarafa hareket etti. 0 , 1 5 temmuzda Nagy V a r a d ' d a ordusunun top­ l a n m a s ı n ı ilân etmiş, oradan Buda'ya geçmiş ve H a î e c k i ' y e göre ° , b ü y ü k b i r ihtimalle 2 7 temmuzda Buda'dan Segedin'e gelmiştin 1 2 9



1 3



1 2 6



1 2 7



1 2 8



1 2 9



Halecki,



vesika



1 3 6



1 3 7



4.



The Crusade, S. 48. Bak



1 3 1



y u k a r ı d a S. 26.



Bak. H a l e c k i ,



4 6 ; D a b r o v s k i ' y e g ö r e (S. 26) Segedin



1 3 2



i k i taraf arasında



b u l u ş m a y e n o l a r a k t a y i n o l u n m u ş t u . O n u n f i k r i n c e (S. 44) T ü r k elçi h e y e t i E d i r ­



1 3 3



1 3 4



n e ' d e n h a r e k e t i n d e n a l t ı hafta sonra, T e m m u z ' u n son h a f t a s ı n d a The Crusade, 39.



29



VE VESİKALAR



Segedin'e v a r d ı .



Die diplomatische



The Crusade,



1 3 5



Dabrovski,



1 3 6



Mez. mak.



1 3 7



Karşıla.



1 3 0



Vorbereitung



S. 41-45. Un moment décisif..,



S.



113.



S. 46. S.



41.



S. 523.



Halecki,



74-78.



der Schlacht



von Varna,



S. 523 v d .



1444



3°



FATİH



BUHRANI



Dlugosz t a r a f ı n d a n Segedin muahedesinin feshinden mesul tutulan Kıral'm müşavirlerinden N i c o l a s L a s o c k i idi . Şu m u h a k k a k t ı r k i , bu harp taraftarı gurup, Papa ve İ t a l y a n dev­ letleri t a r a f ı n d a n kuvvetle destekleniyor ve teşvik olunuyordu. 1444 yılında V e n e d i k ' i n Macaristan'da bulunan d a i m i elçisi G . d e R e¬ g u a r d a t i s, H a ç l ı seferi için b ü t ü n gayretiyle çalışan Papa'mn mümessili K a r d i n a l Cesarini ile beraber hareket etmekte i d i . Ve­ nedik senatosu, daha 1444 kışında Ladislas'a, baharda Balkanlarda tekrar sefer y a p t ı ğ ı takdirde vaad olunan gemileri hemen Boğaz­ lara g ö n d e r e c e ğ i n i resmen bildirmişti . 1443 denberi tasavvurda olan H a ç h d o n a n m a s ı nihayet 1 4 haziran 1444 de Venedik'ten ha­ reket edebildi ° . Buna dair haberler her halde i k i hafta sonra M a c a r p â y i t a h t m a erişmiş o l m a l ı d ı r . H a t t â Cesarini a y n ı ay içinde Venedik'e yazdığı bir mektupla gemilerden bir kısmının H a ç ­ lı ordusunun T u n a ' y ı geçmesini k o l a y l a ş t ı r m a k ü z e r e bu tarafa gön­ derilmesini istemektedir . Burada kayde ş a y a n d ı r k i , ne Papa ne de Venedik mümessilinin K ı r a l ' m Edirne'deki barış m ü z a k e r e l e r i n d e n haberleri yoktu . 1 3 8



1 3 9



1 4



1 4 1



1 4 2



1 4 3



H a ç l ı d o n a n m a s ı , Papa, Venedik, Raguza ve B u r g u n d y a ' n ı n temin ettiği 22 gemiden m ü r e k k e p t i (sonra buna i k i Bizans kadır­ gası da k a t ı l a c a k t ı r ) . V . Alphonse ve M i l a n o d u k a s ı vaad ettikleri y a r d ı m ı g ö n d e r m e m i ş l e r d i . Bununla beraber H a l e c k i ' n i n gösterdiği gibi , bu kadar bir kuvvet dahi Ç a n a k k a l e ve İ s t a n b u l b o ğ a z ­ ları ü z e r i n d e n T ü r k kuvvetlerinin geçişini ö n l e m e k için kâfi sayılıyor­ du. Filonun hareket haberi, M a c a r s a r a y ı n d a harp taraftarlarını tabii ziyadesiyle k u v v e t l e n d i r m i ş t i r . H a l b u k i K ı r a l ' m Edirne'ye elçisini g ö n d e r d i ğ i tarihte donanma meselesi h a l â askıda i d i . D l u ­ gosz ve şüphesiz onun k a y n a ğ ı olan A . Sylvius Piccolomini 1 4 4



1 4 S



1 4 6



1 3 8



Aynı



1 3 9



Jorga,



1 4 0



Babinger,



1 4 1



Bak.



1 4 2



1 4 3



1 4 4



yer. GOR,



Jorga,



GOR,



Bak. P a l l , S. 62-63.



S.



243.



S. 4 7 ; A n g y a l , I , 438; P a l l ,



117.



Angyal,



31



VE VESİKALAR



1 4 7



1 4 8



1 4 9



1 5 0



1 5 1



1 4 8



1 4 9



Angyal,



aynı



yer.



Jorga, GOR, I , 436. F . C e r o n e , La politica orientale



521.



di Alfonso



di Aragona,



A r c h . Storico per



P r o v i n . N a p o l e t a n e , c i l t 27-28 (1902-1903); bilhassa M a r i n e s c o ' n u n , h e n ü z şir s a h a s ı n a ç ı k m a m ı ş o l a n m ü h i m



K a r ş ı l a . A n g y a l , 522. D o n a n m a , temmuz ortalarında Modon'da idi. H e r h a l d e t a m z a m a n ı n d a , y a n i M u r a d A n a d o l u ' y a g e ç t i k t e n sonra A ğ u s t o s b a ş l a r ı n ­ da G e l i b o l u k a r ş ı s ı n a g e l e b i l d i (Bak. P a l l , Un moment , 113). Bak,



TETKİKLER



H a ç l ı d o n a n m a s ı n ı n harp k a r a r ı ü z e r i n d e ehemmiyetim birinci plâ­ na almakla şüphesiz yanılmış değillerdir. O n l a r ı n yanıldığı nokta b a ş k a d ı r ; A . Sylvius, 1 8 ilk teşrin 1445 tarihli mektubunda diyor k i : " M a c a r l a r , Segedin'de o l d u k ç a m ü s a i t bir sulh elde ettiler, fakat Papa ve Burgundya d o n a n m a s ı n ı n (Venedik u n u t u l m u ş !) Ç a n a k ­ kale B o ğ a z ı n a girmiş o l d u ğ u n u öğrendikleri zaman fazla cesaretlenen­ ler, K a r d i n a l Cesarini'nin teşviki ü z e r i n e muahedeyi bozdular" . Sylvius'un yanılması, onu tenkit eden Angyal gibi, 12 haziran Edirne a n l a ş m a s ı n ı n b o z u l m u ş o l d u ğ u n u bilmemesinden ileri gelmektedir. Yoksa d o n a n m a n ı n hareketi daha temmuz a y ı n d a Macar s a r a y ı n d a m a l û m i d i ve şüphesiz H a ç l ı k a r a r ı ü z e r i n d e kuvvetle müessir olmuş­ tur. Venedik, H a ç l ı seferinin muvaffakiyetle neticelenmesi halinde Gelibolu ve Selanik'i almak, bundan b a ş k a A r n a v u t l u k ve K a r a ­ deniz'de b a z ı şehir ve kaleleri ele g e ç i r m e k emelinde i d i . Bu ta­ rihlerde Balkan işlerine m ü d a h a l e eden ve buralarda emelleri olan Napoli kiralı V . Alphonse, M a c a r p â y i t a h t m a bir elçi g ö n d e r m i ş , h a ç h d o n a n m a s ı n a gemi v e r m e ğ i vaad etmiş ve kendisine gani­ met p a y ı olarak A t i n a ve P a t r a s ' ı seçmişti. Gazavâthn, B a t ı d a ve D o ğ u d a O s m a n l ı d ü ş m a n l a r ı n ı n harekete geçmesinde daima başlıca â m i l olarak tasvir ettiği Bizans, gerçek­ ten K ı r a l ' m siyaseti ü z e r i n d e kuvvetle müessir o l m u ş t u r . H a y a t ı n ı şimdi ancak ve ancak bir H a ç l ı m ü d a h e l e s i n e bağlı g ö r d ü ğ ü için İ m p e r a t o r 1439 Floransa Konsilin'deki vaadi erden sonra, Batı saray­ l a r ı n d a telâşlı ve ısrarlı bir faaliyet g ö s t e r m e k t e i d i . 1442 de J . Torcello'nun (Torzello) Roma, Venedik ve Buda s a r a y l a r ı n d a ve Karystenos'un İ t a l y a ' d a ziyaretlerini M a c a r kiralının 1443 de muvaffakiyetli Balkan seferi takip etmiş olup İ m p e r a t o r gayeye çok yaklaşıldığını s a n ı y o r d u . Edirne anlaşması onu çok telâşlan­ dırdı. İmperatorun, Macar K i r a l ı n a , hemen yeniden sefere 1 4 7



522.



Un moment.., S. 110, ve, Autour de la Çroisade, S. 156



1 4 5



1 4 6



ÜZERİNDE



I , 437.



Von Amurath,



Halecki,



DEVRİ



d'Aragon



et de Naples



el de VAlbanie



eserine i n t i z a r e n y i n e o n u n , Alphonse



V.,



1 5 0



Jorga, Bak.



GOR,



yukarıda



I , 428. S. 6.



Roı



de Scanderbeg, M é l a n g e s de l ' é c o l e r o u m a i n e en



F r a n c e , Paris 1923; D . A . Z a k y t h i n o s , Le despotat grec de Morée, Paris 1932. 1 5 1



le ne­



FATİH 32



1444



çıkmasının ne kadar l ü z u m l u o l d u ğ u h a k k ı n d a yazdığı 3 0 tem­ muz 1444 tarihli mektup, bilhassa b u b a k ı m d a n dikkate değer. H a t t â b u m e k t û b u n , K i r a l ı , muahedeyi b o z m a ğ a sevkeden bir âmil o l d u ğ u bile ö n e sürülmüşse de, kronolojik m ü t a l e a l a r ile bu eski iddia reddolunmuştur . Bu uzun mektupta o, çok m ü b a l a ğ a l ı bir üs­ lûpla, M a c a r kiralının hamiyetinden, bu sayede O s m a n l ı l a r a karşı her t e ş e b b ü s ü n h a k k ı n d a n geleceğinden, Sultan'm esaret a l t ı n a aldığı milletler ü z e r i n d e k a z a n d ı ğ ı n ü f u z d a n bahsediyor, ve b u milletlerin, K i r a l ı , o kadar uzun zamandanberi a l t ı n d a inledikleri boyunduruktan nihayet kendilerini kurtaracak ikinci b i r Mesih gibi beklediklerini söylüyor, ve bu menfur musaleha ile kendisini bağlı tutmazsa, yeni zaferler k a z a n a c a ğ ı n ı , Sultan'la m ü z a k e r e l e r e girmek hususun­ da K i r a l ı ikna etmiş o l a n l a r ı n , böylece d ü ş m a n ı n B o ğ a z l a r ı n öte ta­ rafına geçip uzaklaşması gayesini g ü t t ü k l e r i n i , b u musalehamn bu maksat için tertiplenmiş b i r tuzak o l d u ğ u n u , g e r ç e k t e n S u l t a n ı n 12 temmuzda Anadolu'ya geçmiş b u l u n d u ğ u n u , ve daha ş i m d i d e n M o ra'da T ü r k l e r e karşı taarruza geçildiğini, b a z ı yerlerin zaptolunduğ u n u bildirmekte i d i . M e k t u b u n M o r a despotluk merkezi Mistra'dan gönderilmiş olması bilhassa kayde değer. Filhakika biliyoruz k i , daha yaz b a ş ı n d a İ m p e r a t o r u n kardeşi Despot Konstantin P a l a e o l o g u s , K o r e n t b e r z a h ı n d a Heksamilion surunun ( K e r m e) t â m i r a t ı n ı t a m a m l a d ı k t a n sonra askerî h a r e k â t a girişerek b i r Osman­ lı tâbii olan A t i n a dukalığını kendi hakimiyetini t a n ı m a ğ a zorla­ mıştı . H a t t a P h r a n t z e s'in ş e h a d e t i n e göre, Despot Kons­ tantin, T ü r k l e r e karşı harp için M a c a r kiralı ile Papa'nm Macaristandaki mümessili Cesarini'ye ve Ş a r k a hareket eden Venedik amirali A . L o r e d a n o'ya elçiler g ö n d e r m i ş t i r . C e s a r i n i , bir mek­ tubunda, K o n s t a n t i n ' i n d u r u m u n a dair şu m a l û m a t ı vermek­ tedir : " H a b e r aldığımıza göre M o r a ' y a gitmiş olan Bizans i m peratorunun kardeşi Dragazes, b a r b a r l a r ı n ( O s m a n l ı l a r ı n ) kudreti­ n i n zevâle y ü z t u t t u ğ u n u ve onlara karşı her tarafta harp hazırlık1 5 2



1 5 3



1 5 4



1 5 5



1 3 6



1 5 3



Bak.



Halecki,



Zinkeisen,



1 5 4



Mektubun



1 5 5



Bak.



tahlili



Zakythinos,



bak.



G ö r ü n ü ş e nazaran Bizans'ın m ü h i m bir rolü de, K a r a m a n - o ğ u l lariyle Batı a r a s ı n d a O s m a n l ı l a r aleyhine müşterek h a r e k â t hususunda b i r b a ğ k u r m a s ı d ı r . Gazavâfta. göre, Edirne'de musalehamn akdi haberi ü z e r i n e T e k v u r (Imperator) siyasi faaliyete girişmiş ve K a ­ raman'a mektupla bir keşişi g ö n d e r e r e k onu taarruza g e ç m e ğ e teş­ v i k etmiştir. Aşık P a ş a z â d e ve N e ş r î ' d e Karaman-oğlunun doğru­ dan d o ğ r u y a Sırp despotuna ve M a c a r kiralına elçiler g ö n d e r d i ğ i rivâyeti v a r d ı r . M u h a k k a k olan nokta ş u d u r k i , Bizans, D o ğ u d a ve B a t ı d a O s m a n l ı l a r aleyhine b i r ittifak sistemi v ü c u d e getirmek için b ü y ü k b i r faaliyet sarfetmekte ve bu, Macaristan' daki harp taraftarlarını kuvvetle desteklemekte i d i . 1 5 8



1 5 9



ı e o



M o r a d e s p o t l u ğ u n u n c ü r e t k â r a n e savaşçı faaliyetleri, gevşeyen O s m a n l ı hakimiyetine karşı Balkanlar'da kendini gösteren isyan r u h u n u n bir t e z a h ü r ü n d e n b a ş k a bir şey değildir. Esasen o zamanlar H a ç l ı seferleri p l â n l a r ı n d a bu isyan ihtimalleri m ü h i m bir âmil ola-



1 5 7



Halecki,



1 5 8



Neşri



1 8 9



no.



1).



Bak. B a b i n g e r ,



Karaman-oğlu



Halecki,



26-30.



Tevârih-i



Âl-i



Osman



(Giese



Von Amuralh,



236-237; b u n u tevit eden m ü h i m b i r k a y ı t



İ b r a h i m b e y i n 1444 y a z ı n d a I I . M u r a d ' l a y a p t ı ğ ı " s e v g e n d n â m e "



m ü s l ü m a n l a r d a n ve k ü f f â r d a n U z u n ç a r ş ı l ı , Karaman R e v u e d u Sud-Est



Karşıla.



i h f â y l a ve â ş i k â r e a d a m ı m ve h a b e r i m v a r m a y a '



imareti vakfiyesi..,



Belleten I , 121). B a t ı s a r a y l a r ı n ;



elçisi h a k k ı n d a bak. J o r g a , Europ. I V



Les voyageurs



(1927), S. 8. K a r a m a n - o ğ l u



K o n y a ' y a gelen V e n e d i k e l ç i s i n e , O s m a n l ı l a r a



dinde b u l u n a c a k t ı r (Jorga, G O R



S. 110; b u r a d a Z a k y t h i n o s ' u n y a p t ı ğ ı t e r c ü m e



eser, S. 2 3 0 ) , K a r ş ı l a . C y r i a c u s ' u n m e k t u b u ( H a l e c k i ,



Anonim



d e k i şu ifadedir : " . . M u r a d b e ğ ü n d e v l e t l e r i n ve r i c a t l a r ı n d i l e m e y e n d ü ş m a n l a r ı n a



1452 Ş u b a t ı n d a



230-231.



156 J o r g a , jVbto et extraits, I I I , (mez.



29.



(Taeschner n e ş r . ) , S. 1 7 2 ;



n e ş r . S. 68) da sadece " k â f i r e " elçi g ö n d e r d i ğ i y a z ı l m ı ş t ı r .



1 6 0



alınmıştır



33



VE VESİKALAR



1 5 7



France,



I , 672. için



TETKİKLER



Bizans imperatorunun 30 temmuz tarihli m e k t û b u n u n , K ı r a l ' m 4 a ğ u s t o s harp b e y a n n â m e s i ü z e r i n d e b i r rol o y n a m a m ı ş o l d u ğ u hak­ lı olarak işaret edilmekle beraber, İ m p e r a t o r u n bir elçisinin M a ­ caristan'da b u l u n d u ğ u n u ( i h t i m a l y u k a r ı d a zikri geçen Karystenos) ve K ı r a F ı n Bizansa, sefere çıkacağını vaad eden bir m e k t û p g ö n d e r d i ­ ğ i n i biliyoruz .



ziyaret eden b i r K a r a m a n



26-27.



GOR,



ÜZERİNDE



l a n yapıldığını görerek çok muvaffakiyetli Macar ordusu muhasam â t a b a ş l a r b a ş l a m a z onlara karşı harp a ç m a k m a k s a d ı ile tebaasın­ dan asker toplamaktan geri d u r m a m a k t a d ı r " .



(İ. H . 1 5 2



DEVRİ



BUHRANI



Zinkeisen,



I,



orientales en



İbrahim



bey,



k a r ş ı i t t i f a k vaa­



I I , 128). 672.



vesika Fatih Devri



Aaraşlırmaları



34



1444



BUHRANI



FATİH



1 6 1



rak hesaba k a t ı l m a k t a i d i . Y u k a r ı d a Bulgarlar a r a s ı n d a k i isyan teşebbüsleri h a k k ı n d a verdiğimiz tafsilât da burada hatırlatılabilir. A y n ı ç ö z ü l m e g ü n l e r i n d e d i r k i , İ z l a d i harbinde gayrı m e m n u n uc beyleri a r a s ı n d a çekilip gitmiş olan eski A k ç a h i s a r subaşısı İ s k e n ­ d e r b e y (Georg Kastriota) b a b a s ı n ı n mirasını, " Y u v a n - i 1 i " n i zaptetti ve isyan b a y r a ğ ı n ı k a l d ı r d ı . Esasen A r ı ı a v u d l u k , 1432 deki u m u m î tahrirden beri isyan ve k a y n a ş m a halinde i d i . G ü n e y A r n a v u d l u k ' t a da yine 1444 y a z ı n d a G h i n Z e n e b i s s i eski m a l i k â n e l e r i n i zaptetmek üzere harekete geçmişti . Pindus d a ğ ­ larındaki Arnavudlarla U l a h l a r da ayaklanmışlardı . Bosna kiralı Srbrnica'yı zaptetmiş; Novaberda Sırpları arasında isyan b a ş l a m ı ş t ı . İ z l a d i ' d e n sonra Eflak voyvodası I . V l a d D r a k u l da M a c a r kiralının nüfuzu a l t ı n a girmiş, yani d ü ş m a n saf­ l a r ı n a katılmış g ö r ü n m e k t e d i r . H a t ı r l a n a c a ğ ı ü z e r e , 1 2 haziran 1444 a n l a ş m a s ı n d a P a d i ş a h a tâbiiyeti teyit edilmekle beraber K ı r a l onun için bazı tavizler k o p a r a m a ğ a muvaffak o l m u ş t u . Voyvo­ da 1444 s o n b a h a r ı n d a Balkanlara giren H a ç l ı ordusuna 4 0 0 0 askerle oğullarını g ö n d e r e c e k t i r . T i c a r i menfaatleri dolayısiyle daima ihtiyatlı bulunan k ü ç ü k Raguza (Dubrovnik) cumhuriyeti bile Macaristan'a t â b i olarak H a ç l ı d o n a n m a s ı n a gemilerini g ö n d e r ­ mekte t e r e d d ü d etmemişti ı«», ve harp sonunda A v l o n y a ile K a n i n a ' y ı almayı umuyordu ° . ı e 2



ı e 3



1 M



1 6 5



1 6 6



1 6 7



1 6 8



0



k



a



d



a



r



1 7



A ş a ğ ı d a a n l a t a c a ğ ı m ı z 1444 y a z ı n d a O s m a n l ı p â y i t a h t m d a vukua gelen hadiselerle birlikte Rumeli'deki bu u m u m i d u r u m na­ zari itibare alınırsa, B a l k a n l a r d a O s m a n l ı hakimiyetinin b ü y ü k tehlike 1439 da F l o r a n s a konsiline s u n u l m u ş b i r H a ç l ı p l â n ı n d a ( B r o q u i e r e , 265) a y n e n ş ö y l e d e n i y o r d u : " i l y a une grande m u l t i t u d e de chrestiens subjectz a u T u r c p a r t r i b u t q u i tous se rebelleroyent c o n t r e l u y " . 1 6 1



1 6 2



Bak, b e n i m , İskender bey, İ s l â m



Ansiklopedisi, cüz



52,



ve,



Arnavudluh'da



Osmanlı hakimiyetinin yerleşmesi, İ s t a n b u l ve F a t i h , s a y ı 2 (1953). 1 6 3



Jorga, GOR,



I,



1 6 4



Fail,



Un moment..,



1 6 6



Pali,



109.



1 6 6



1 6 7



Jorga, Bak.



1 7 1



I I . M u r a d d ü ş m a n l a m ü z a k e r e l e r e giriştiği sırada Manisa'da bulunan oğlu şehzade M e h m e t Çelebi'yi Edirne'ye getirtti . Daha 22 m a y ı s t a Cyriacus, Edirne'de Ceneviz elçisi ile birlikte Sultan'm huzuruna çıktığı zaman onu b a b a s ı n ı n y a n ı n d a g ö r m ü ş t ü . M u r a d , 12 haziranda M a c a r elçisinin ö n ü n d e on yıllık musalehayı yeminle tasdik ettikten sonra, Anadolu'da taarruza geçmiş bulunan K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı ordusiyle 12 temmuzda b o ğ a z ı a ş t ı . Edirne'de v e z i r i â z a m Ç a n d a r l ı H a l i l Paşa ile beraber oğlu M e h m e d Çelebi'yi, yerine " k a y m a k a m " b ı r a k t ı . Batıdaki b ü y ü k d ü ş m a n l a musaleha, T ü r k l e r c e akdedilmiş sayıldığı halde, Edirne'de korku h ü k ü m s ü r m e k t e i d i . Gazavât'a. göre beyler ve p a ş a l a r M u r a d ' m Anadolu'ya geçmesini ö n l e m i y e çalıştılarsa da, muvaffak o l a m a d ı l a r . Ö y l e anlaşılıyor k i . B a t ı d a n gelen tehlike daha b ü y ü k ve t e h d i d k â r s a y ı l m a k t a i d i . M u r a d , K a r a m a n - o ğ l u n a karşı A n a d o l u askeriyle y ü r ü m ü ş , R u m e l i askerini bu tarafa geçirmemiştir. Bununla beraber m i k t a r ı herhalde 5-6 b i n i a ş m ı y a n k a p u k u l u askerim beraberinde gö­ t ü r m ü ş t ü . Sultan M u r a d , A n a d o l u ' d a da, Rumeli'de Despota karşı g ü t t ü ğ ü a y n ı y a t ı ş t ı r m a siyasetini g ü t t ü . D ü ş m a n a b ü y ü k tavizlerde . bulunarak harp y a p m a ğ a hacet kalmadan Y e n i ş e h i r ' d e bir musam



1 7 3



174



1 7 5



1 7 6



1 7 2



S. ¡ 9 .



1 7 8



I. M i n e a ,



I , 436.



35



1444 y a z ı n d a O s m a n l ı devleti içindeki b u h r a n ı , terkibi bir şekil­ de i l k i n Prof. Fr. B a b i n g e r ele almıştır . Y u k a r ı d a işaret etti­ ğimiz gibi, İ z l a d i ' y i m ü t e a k i p Sultan M u r a d ' m b ü t ü n hareketleri, onun Ş a r k t a ve Garpta sulh ve emniyeti tarsin ettikten sonra tah­ tını oğlu Mehmed'e b ı r a k a r a k çekilmek niyetinde o l d u ğ u n u gös­ termektedir. Fakat bu terk-i saltanat hadisesi b u h r a n ı b ü s b ü t ü n v a h i m b i r hale getirecektir.



1 7 4



1 7 5



1 6 3



GOR,



VE VESİKALAR



geçirdiği z a n n ı m kuvvetlendiren bir çok e m â r e l e r daha o zaman âşikar bir hale gelmişti, ve tabii, b ü t ü n bu haberler, Macar sarayın­ da bir H a ç l ı seferinin neticesi ü z e r i n d e ü m i t l e r i en yüksek bir dereceye çıkarmakta idi.



1 7 1



C . G i u r e s c u , İsloria Românilor, 11 1, B ü k r e ş 1937, S. 10; Vlad Drakul şi vremea Sa, C e r c e t a r i İ s t o r i c e I V ( Y a ş 1928) S 180 Halecki, 61. Jorga,



TETKİKLER



109.



1 6 8



1 7 0



ÜZERİNDE



177



4 3 6 ; C h a 1 k o k o n d y 1 e s, 324.^



1, 437.



yukarıda



DEVRİ



1 7 6



1 7 7



Von Amurath zu Amurath,



O r i e n s , v o l 3, N r . 2, S. 229-265.



Gazavât 31b. Halecki, vesika 3 : " C i a l a b y Bizans i m p e r a t o r u n u n m e k t u b u n a



filio". g ö r e , bak.



Halecki,



S.



51.



T â b i r H . 849 t. Takvîm'dediv. Bak. i l e r d e İstanbul fethinden önce Fatih Sultan Mehmed. Gazavât, 34a. bak. Z e y i l I , k a r ş ı l a . Takvim, y u k a r d a S. 23.



1444



36



FATİH



BUHRANI 178



leha i m z a l a d ı . M e t n i elimizde bulunan bu " s e v g e n d n â m e " d e Karaman-oğlu, taahhütlerini müştereken " M u r a d b e ğ e v e o ğ l u Mehmed b e ğ e " karşı yapmakta ve "fil-cümle d o s t l a r ı n a dost ve d ü ş m a n l a r ı n a d ü ş m a n olup her yıl bir o ğ l u m u ç e r ü m l e m e z k û r M u r a d beyin hiz­ metine v e r e y i m " maddesiyle tâbiiyetini tasdik etmekte i d i . Sul­ tan M u r a d , K a r a m a n - o ğ l u ' n u n d ü ş m a n c a hareketlerinin asıl sebebi olan taleplerini yerine getirmekte, yani İ b r a h i m beyin b a b a s ı n ı n ö l ü m ü n d e elinden aldığı Beyşehri, Seydişehri, O k l u k hisarı, ve A k şehiri kendisine iade etmekte i d i ° . P a d i ş a h , 12 temmuzda Boğaz­ dan Anadolu'ya geçtiğina göre, K a r a m a n - o ğ l u y l e b u musaleha tem­ m u z u n ikinci y a r ı s ı n d a i m z a l a n m ı ş olmalıdır. Gazavât'a göre M u r a d , Y e n i ş e h i r ' d e n M i h a l ı ç ovasına gelerek burada beyler ve p a ş a l a r ö n ü n ­ de resmen t a h t ı n d a n vaz geçti. Sultan M e h m e d ' i n tahta çıkışı 1444. yılının ağustos b a ş l a r ı n a rastlamış o l m a d ı r . M u r a d ' m , kimsenin beklemediği bir anda t a h t ı 1 2 y a ş ı n d a bir ç o c u ğ a b ı r a k a r a k Bursa c i v a r ı n d a kendini " a ' m â l - i uhreviyye"ye v a k f e t m e s i a ğ ı r neticeler d o ğ u r a n bir hareket o l m u ş t u r . Bu suretle devlet, hakikatte başsız kalmış, bir iktidar b u h r a n ı kendini göstermiş, ve, Edirne'de kudretli vezir Ç a n d a r h H a l i l P a ş a y a karşı g e n ç s u l t a n ı n etrafına t o p l a n m ı ş b i r rakip p a r t i n i n meydana çıkmış olması, d u r u m u bilhassa ağırlaştırmıştır . M a c a r k ı r a l m ' m H a ç l ı tehditleri de buna eklenince Edirne'de kargaşalıklar ve y a n g ı n l a r l a kendini gösteren hakikaten çok b u h r a n l ı bir vaziyet hasıl o l m u ş t u r . Eski O s m a n l ı kaynaklan , M u r a d ' m , t a h t ı n ı " b i r o ğ l a n a v e r ü p " çekilmesini, D ü ş m a n ı V a r n a ' y a getiren başlıca sebeb olarak göstermekle b ü s b ü t ü n m ü b a l â ğ a y a d ü ş m ü ş sayılmazlar. 1 7 9



1 8



182



ı s 3



1 8 4



O s m a n l ı p â y i t a h t m d a k i panik h a v a s ı n ı bize muhtelif kaynak­ lar aksettirmektedir. M . Beheim'in m a n z û m e l e r i n d e n ö ğ r e n d i ğ i m i z e göre, M a c a r k ı r a l m ' m yeni bir seferi haberi ü z e r i n e Edirne'den zen­ gin halk firara kalkıyor, Bursa'ya geçiyorlardı . Ladislas'm Edir1 8 5



1 , 9



(Neşri, 1 8 0



1 8 3



1 8 3



Bak.



yukarıda



not



159.



1448 K o s o v a 175).



meydan



Bak.



S. 23.



yukarıda



1 8 5



Bak.



Sultan Mehmed'in



ilk cülusu.



1 8 9



1 9 0



Bu g ü n e kadar m e ç h u l kalan m ü h i m bir hadise de, 1444 yazın­ da, I I . M e h m e d b a b a s ı t a r a f ı n d a n tahta oturtulduktan sonra O r h a n Ç e l e b i ' n i n İ s t a n b u l ' d a n İ n c e g i z ' e ve Dobruca'ya (Ağaç-denizi) geçerek yaptığı isyan t e ş e b b ü s ü d ü r . Gazavât'ta. tafsilâtiyle a n l a t ı l a n b u hadi­ se, Beylerbeyi Ş a h a b e t t i n Ş a h i n t a r a f ı n d a n önlendiyse de, Edirne'de 1 9 1



1 8 6



vardır



C y r i a c u s , 24 h a z i r a n



mak.,



S. 238.



vesika no.8)



ö ğ r e n e c e ğ i n i z g i b i b ü y ü k k o r k u ve t e l â ş a



düşen



T ü r k l e r h e r g ü n s u r l a r ı t a m i r etmekte, k u l e l e r i a ğ a ç siperlerle t a k v i y e etmektedirler,,. ( H . Dereli t e r e ) . Gazavât,



40a.



B a b i n g e r , mez.



mak.,



S. 247. B u r i v â y e t t e 1444 yılı h â d i s e l e r i e s n a s ı n d a



ö n p l â n d a b i r ş a h s i y e t o l a n Kassab z â d e M a h m u d b e y ' i n bahis m e v z u u o l m a s ı da



DTCF 1 9 0



mez.



1444 t a r i h l i m e k t u b u n d a ( H a l e c k i ,



diyor ki "Sizin a d a m l a r ı n ı z d a n



1 8 9



172.



Babinger,



de



37



1 8 8



B a z ı eski M a h m u d



Paşa velâyetnâmeleri'nde



v e z i r i â z a m i M a h m u d P a ş a i l e Kassab z â d e ' n i n k a r ı ş t ı r ı l d ı ğ ı



İstanbul fethinden önce. Neşri,



kuvvetleri



VE VESİKALAR



1 8 7



h â t ı r a gelebilir.



Bak. i l e r d e , Fatih



1 8 4



Karaman



TETKİKLER



186



1 8 8



muharebesinde



ÜZERİNDE



ne'ye elçilerini g ö n d e r d i ğ i bir s ı r a d a H a ç l ı seferine çıkacağını resmen ilân etmesi, T ü r k l e r a r a s ı n d a emniyetsizliğin ve h u z u r s u z l u ğ u n art­ m a s ı n a şüphesiz tesir etmiştir. 1443 kışında haçlıların, Edirne'ye gö­ t ü r e n ovalara inmesine ramak kalmış o l d u ğ u n u kimse u n u t m a m ı ş t ı . D ü ş m a n ı yeni bir taarruz için b ü y ü k ölçüde cesaretlendirdiğine şüp­ he olmayan b u telaşlı d u r u m u , Gazavât temamiyle teyit etmektedir: E d i r n e ' n i n etrafına alelâcele hendekler kazılması ve m ü d a f a a tedbir­ leri alınması, Cyriacus'dan biliyoruz k i , daha o yaz b a ş l a m ı ş t ı . Etraftaki halk Edirne kalesine alındı. Bu nazik g ü n l e r d e H a l i l ve H a d ı m Ş a h i n p a ş a l a r ı n , m a l l a r ı n ı daha muhkem olan Dimetoka kale­ sine t a ş ı m a l a r ı korku ve telâş içinde bulunan halkı çileden çıkardı. Gazavât'm ifadesiyle " E d i r n e halkı fısıltıya b a ş l a y u p bu p a ş a l a r ı n başlarına ü ş ü p " tezahürata başladılar . Şimdiye kadar tarihi tespit olunamayan Edirne'deki b ü y ü k H u r û f î kargaşalıkları ve k a t l i - â m m ı n da, 1444 y a z ı n d a v u k u b u l d u ğ u n u Fr. Babinger güzel bir şekilde ortaya k o y m u ş t u r . Şüphesiz b u m ü h i m d i n î - i ç t i m a î hadise, rafızî g r u p l a r ı n 1444 y a z ı n d a Edirne'de hakim elektrikli hava içinde c ü r e t ve cesaretlerinin a r t m a s ı n d a n doğmuştur . P â y i t a h t t a bedestan ve Cenevizlilerin fondaco'su ile yedi b i n evi mah­ veden b ü y ü k y a n g ı n ı n sebebi de şüphesiz a y n ı karışık d u r u m a b a ğ ­ lanabilir .



1 8 7



1 7 8



DEVRİ



1 9 1



dergisi, V I I , s a y ı Karşıla.



2, S. 4 9 4 ) .



Babinger,



247.



B a b i n g e r , 244, 248. Gazavât,



S.



35 - 36, bak.



Z e y i l



I.



Fatih



Mehmed'in



görülmektedir



(Bak.



38



H44



FATİH



BUHRANI



b ü y ü k bir telâş d o ğ u r d u . O r h a n Çelebi, tekrar İ s t a n b u l ' a kaçtı. Ağus­ tos b a ş l a r ı n d a vaki tahttan çekilme ve O r h a n Ç e l e b i ' n i n t e ş e b b ü s ü haberi, şüphesiz Segedin m ü z a k e r e l e r i esnasında oraya erişmiş ve bmnetice K ı r a l ' m 4 ağustos t a r i h l i b e y a n n â m e s i n i n i l â n ı n a tesir etmiş olamaz. Bununla beraber H a ç l ı ordusunun hareketinden ö n c e ( 1 Eylül) bu m ü h i m haber Macar s a r a y ı n a v a r m ı ş olabilir . Edirnedeki karışık d u r u m , daha yaz içinde Macaristan'da m a l û m i d i . Cyriaus, 2 4 haziranda İ s t a n b u l ' d a n g ö n d e r d i ğ i mektupta , Osman­ lıların içinde b u l u n d u k l a r ı panik halini tasvirle Edirne s u r l a r ı n ı n acele tamirine girişildiğini ve "askerin harpten ziyade firara meyyâl o l d u ğ u " n u b i l d i r i y o r d u . Gyriacus'un işaret ettiği gibi , Edirne'ye gelen elçiler de d ö n ü ş l e r i n d e a y n ı vaziyeti M a c a r b ü y ü k l e r i n e l â z ı m geldiği şekilde a n l a t m ı ş olmalıdırlar. 1 9 2



1 9 3



1 9 4



İşte 1444 y a z ı n d a hadiseler O s m a n l ı l a r aleyhine bu şekilde gelişmişti ve Segedin'de k o n u ş m a l a r bu ş a r t l a r a l t ı n d a b a ş l ı y o r d u . T ü r k elçi heyetinin vazifesi temamiyle muayyen ve basit g ö r ü ­ n ü y o r d u : Edirne'de a k d o l u n m u ş a n l a ş m a ü z e r i n d e M a c a r kiralı, Despot ve H u n y a d i ' n i n yeminlerini almak . Hatırlanacaktır ki, 12 haziranda Edirne'de M a c a r k i r a l ı ' m n t a m selâhiyetini haiz el­ çisi ile o l d u k ç a çetin m ü z a k e r e l e r d e n sonra v a r ı l a n a n l a ş m a y a göre b i r musaleha akd o l u n m u ş , ve, I I . M u r a d b u n u resmen yeminle tas­ dik ederek K ı r a l ' m da yeminini almak ü z e r e s a r a y ı n ı n en yüksek me­ m u r l a r ı n d a n b i r i n i elçilikle Segedin'e g ö n d e r m i ş t i r . G a z a v â t ' a göre, M a c a r elçisi ancak, K ı r a l , Despot ve Y a n k o ' n u n and içecekleri hak­ k ı n d a kati teminat verdikten s o n r a d ı r k i , muahede P a d i ş a h tarafın­ dan kabul ve tasdik o l u n m u ş t u r . Esasen K ı r a l da i t i m a d mektubun­ da , g ö n d e r d i ğ i elçi ile k a r a r l a ş a c a k maddeler ü z e r i n d e Sultan'm yemin etmesini ve kendisinin de Sultan'm elçileri ö n ü n d e aynı şekilde yemin edeceğim bildirmişti. I I . M u r a d , onun t a r a f ı n d a n tayin edilen b u procedure'e temamiyle riayet ederek y e m i n i n i vermiş b u l u ­ nuyordu. B u vaziyete göre Fr. Pall, haklı olarak iddia etmektedir 1 9 5



DEVRİ



ÜZERİNDE



39



VE VESİKALAR



k i , musaleha 12 haziranda Edirne'de akdedilmiştir. K ı r a l ' m b u n u tasdiki işi ancak bir formaliteden ibarettir . Halecki, câri devletler hukukuna göre, K ı r a l t a r a f ı n d a n h e n ü z tasdik o l u n m a d ı ğ ı için b u " m ü t â r e k e " n i n bağlayıcı bir kuvveti olmadığını ileri sürerken , şüphesiz fazla şekilcidir ve daima temize çıkarmak istediği K ı r a l ' m vaad ve t a a h ü t l e r i n i çiğnemediği g ö r ü ş ü n e fazlaca bağlıdır. Esasen kendisi de, vesikalarda zikredilen " m ü n ' a k i t mu­ ahede" (coacia pax) ifadesinin 1 2 haziran a n l a ş m a s ı n a râci b u l u n d u ğ u n u bir çok yerlerde tekrarlayarak ° , Segedin'de bir muahede y a p ı l m a d ı ğ ı i d d i a s ı n d a d ı r . Cyriacus ve İ m p e r a t o r da K ı r a l ' a m u a h e d e y i tasdik etmemesini yazarlarken, hakikî vazi­ yete t e r c ü m a n olmakta idiler. Fakat asıl m ü h i m _ olanı, T ü r k l e r muahedeyi Edirne'de inikat etmiş telakki ediyorlardı, ve şüphesiz M u r a d buna itimaden Anadolu'ya geçmiş ve t a h t ı m bırakmıştır. I I . Mehmed'in mektuplarında, babasının, ahidnâmeler imzaladıktan sonra terk-i saltanat ettiği söylenmektedir . Nihayet Boğazlara o yaz H ı r i s t i y a n d o n a n m a s ı geldiği zaman T ü r k l e r , Burgundya gemilerinin k u m a n d a n ı n a eyi bir sulh yapılmış o l d u ğ u n u söylemiş­ ler, h a t t â muahede metnini göstermişlerdi . 1 9 7



1 9 8



1 9 9



2 0



2 0 1



2 0 2



Segedin m ü z a k e r e l e r i hususunda Gazavât bize, b a z ı n o k t a l a r ı daha açık bir surette tesbit etmek i m k â n ı n ı verir g ö r ü n m e k ­ tedir. Bu m ü z a k e r e l e r e ait oradaki metni aynen Zeyle (no. 1 ) koyduk. O r a d a başlıca şu noktalar tesbit olunabilir : 1- İlk kabul esnasında K ı r a l , evvelce cereyan etmiş olan m ü z a k e r e l e r d e n ve elçinin vazifeY M,



197



sa rupture,



Autour de la



Croisade de Varna,



la question de la



paix de Szeged,



et de



A c a d . R o u m a i n e , B u l l , de l a Section hist., c i l t X X I Ï , 2 (1941). S.



1 9 6



C a l l i m a c ' h u s ' u n Segedin s u l h u



i ç i n 13 h a z i r a n t a r i h i n i vermesi m a n i d a r d ı r



145. (Dab-



r o s k i , 18; H a l e c k i , 27, n o t 71). 1 9 8



Halecki,



1 9 9



Halecki,



S.



21,



66.



vesika 8 ;



Bizans İ m p e r a t o r u K i r a l a y a z d ı ğ ı 30 t e m m u z t a r i h l i



m e k t u p t a E d i r n e m u a h e d e s i n i kasdederek o n u pacis foedera o l a r a k z i k r e t m i ş t i r . K ı ­ r a l kendisi, 4 a ğ u s t o s b e y a n n a m e s i n d e ş ü p h e s i z E d i r n e a n l a ş m a s ı n a t e l m i h l e factis,



192 H u n y a d i , T ü r k l e r e k a r ş ı seferlerini d a i m a s o n b a h a r d a y a p m ı ş t ı r . K ı ş ı n t i m a r l ı s i p a h i l e r i n h a r p y a p m a k i s t e m e d i k l e r i n i ve m e m l e k e t l e r i n e d a ğ ı l d ı ğ ı n ı o, ç o k i y i b i l i y o r ve b u n u h e s a p l ı y o r o l m a l ı d ı r . H a l e c k i , vesika 8.



TETKİKLER



iuramento firmatis



tır ( H a l e c k i , 2 0 0



"The



( " a k d ve y e m i n l e t e y i t



onu



o l u n m u ş " ) şeklinde vasıflandırmıs-



45). treaty



closed i n A d r i a n o p l e o n the 12th o f J u n e b y the H u n g a r i a n -



S e r b i a n envoys, a n d s w o r n b y the S u l t a n " (S. 4 5 ) . Y i n e o, b a ş k a b i r yerde (S. 52)



1 9 3



1 9 4



1 9 5



1 9 6



Halecki,



S. 5 1 , bak. n o t



K a r ş ı l a . J o r g a , I , 439. H a l e c k i , vesika 2-



186.



" i t is



true that



given



to



2 0 1



2 0 2



his



he h a d p r o m i s e d



it



(ratification)



in



advance i n the



credentials



envoy".



Bak. y u k a r ı d a , S. 15. B u k u m a n d a n ı n a m c a s ı J e a n de W a w r i n ' i n k r o n i k i n e g ö r e ( H a l e c k i ,



68).



40



1444



FATİH



BUHRANI



sinden h a b e r s i z m i ş gibi d a v r a n m ı ş t ı r ; 2- B u n u n ü z e r i n e O s m a n l ı elçisi ile esas m ü z a k e r e l e r Despot t a r a f ı n d a n a y r ı c a ele alınmıştır. Fakat elçi, muahedenin katileşmesi için K ı r a l , Despot ve Y a n k o ' n u n her ü ç ü n ü n ü yemin etmesini şart k o ş m u ş t u r ; 3- Despot, b u istika­ mette K i r a l ı ikna için gayret ve faaliyet sarfetmiştir; 4 - Sarayda i k i n ­ ci kabulde K ı r a l , elçiden Semendere ve diğer Sırp kalelerinin hemen tahliyesiyle Despota teslimi noktası ü z e r i n d e d u r m u ş , buna karşı elçi ü ç ü z l ü yemin ü z e r i n d e İsrar etmiştir; 5- E l ç i n i n kaleleri hemen teslime h a z ı r o l d u ğ u anlaşılınca K ı r a l , Despot ve Yanko, her ü ç ü yemin ederek a h i d n â m e y i tasdik etmişler ve B a l t a - o ğ l u n a vermiş­ lerdir; 6- Bundan sonra T ü r k elçisi, Despotu yanma alarak Semendere'yi boşaltıp teslim etmiştir. G e r ç e k t e Gazavât, daha b a ş l a n g ı ç t a elçilerin K ı r a l ' m "tahtg â h m a " , yani Buda'ya v a r d ı k l a r ı n ı söylerken yanılmıştır. Fakat onun, K ı r a l ' m takındığı tavır ve hareket h a k k ı n d a verdiği ma­ lûmat, diğer kaynaklardan elde ettiğimiz görüşe temamiyle uygundur. Zaten O s m a n l ı k a y n a ğ ı , P a d i ş a h ' m elçisine yapılan hakareti k e n d i l i ğ i n d e n bahis mevzuu etmezdi. D u r u m u n u çok kuvvetli g ö r e n ve zaten H a ç l ı seferi vaadlerinde b u l u n m u ş olan K ı r a l ' ı n sulh istemeğe gelmiş O s m a n l ı elçisi karşısında m ü s t a ğ n i b i r t a v ı r t a k ı n m a s ı temamiyle anlaşılabilir b i r keyfiyettir. Nihayet K ı r a l ' m Edirne m ü z a k e r e l e r i n e gizlice katıldığı h a t ı r l a n ı r s a , y a b a n c ı l a r ö n ü n ­ de habersizmiş gibi d a v r a n m a s ı kabil i z a h t ı r . İ h t i m a l Palatio'da rege inconsulto iddiası d a buradan ç ı k m a k t a d ı r . Fakat yine Batı k a y n a k l a r ı ­ n ı n Gazavâfa uygun olarak meydana k o y d u k l a r ı gibi, sulhun akdiyle en çok a l â k a d a r bulunan ve o n u b ü t ü n gayretiyle g e r ç e k l e ş t i r m e ğ e çalışan Despot'tur. O , elçiyle ayrıca m ü z a k e r e l e r i idame etmiştir. Dlugosz'dan gelen ananevi rivayette, Despot'la H u n y a d i ' n i n gizlice Sultanla a h i d n â m e y a p t ı k l a r ı ve b u n u K i r a l a tasdik ettirdikleri iddiası, şimdi Gazavâf taki b u tafsilâtla birleştirilebilir . Despot, sulh ş a r t l a r ı n ı n en m ü h i m i , yani Sırp kalelerinin derhal teslimi hususunda garanti a l d ı k t a n sonra, muahedenin her ü ç ü t a r a f ı n d a n tasdiki n o k t a s ı n d a İsrar etmiş olsa gerektir. Ç ü n k i B a l t a - o ğ l u n u n evvelâ harp y a p m a y a c a k l a r ı n a dair h e r ü ç ü n ü n yemin etme­ lerini istemesi tabiidir. I I . M u r a d ' m K i r a l a yazdığı 1 2 haziran 2 0 3



K i r a l ı b u musaleha m ü z a k e r e l e r i n e sevk e d e n l e r i n Despot'la H u n y a d i o l d u ğ u h a k k ı n d a Bizans î m p e r a t o r u n u n m e k t u b u n d a d a b i r t e l m i h m e v c u d d u r : bak. H a l e c k i , S. 3 4 .



ÜZERİNDE



TETKİKLER



V E VESİKALAR



41



2 0 4



t a r i h l i mektuptan biliyoruz k i , elçinin vazifesi b u yeminleri almak ve muahedeyi tasdik ettirmektir. Edirne m ü z a k e r e l e r i n e K ı r a l , Despot ve H u n y a d i ' n i n a y r ı a y r ı elçileri iştirak etmiş oldu­ ğundan , P a d i ş a h ı n elçisi b u ü ç ü n ü n de yemin etmesi ü z e r i n d e İsrar etmiştir. B u temin o l u n m a d ı k ç a ve bilhassa Edirne'de elçisi ile esas m ü z a k e r e l e r i ü s t ü n e almış olan K ı r a l yemin v e r m e d i k ç e , Balta o ğ l u n u n Sırp kalelerini b o ş a l t ı p teslim etmiye y a n a ş m ı y a c a ğ ı aşi­ k â r d ı r . O n u n için Despot, m ü s t a ğ n i g ö r ü n e n ve şüphesiz Gesarini'n i n tazyiki a l t ı n d a bulunan K i r a l ı tasdike ikna için hayli zahmet çekmiş olmalıdır. Gazavât, Despot'un b u r o l ü n ü belirtmektedir. 2 0 S



Acaba K ı r a l hakikaten muahedeyi tasdik etmiş m i d i r ? Gaza­ v â t b u n u sarih ve m ü s b e t şekilde c e v a p l a n d ı r a n i l k T ü r k k a y n a ğ ı ­ dır. Halecki, a r t ı k temamiyle meydana çıkmış bulunan 1 2 haziran Edirne a n l a ş m a s ı n ı n ışığı a l t ı n d a ananevi nazariyeyi ve Segedin ile i l g i l i b ü t ü n vesikaları yeniden g ö z d e n geçirmiş ve K ı r a l ' m b u n u tas­ dik e t m e d i ğ i ve binaenaleyh b i r yemin ç i ğ n e m e vakıasının da bahis mevzuu o l a m ı y a c a ğ ı neticesine v a r m ı ş t ı r . Halecki, h i ç b i r T ü r k kay­ n a ğ ı n ı n böyle b i r şeyden b a h s e t m e d i ğ i n i , ancak Despot'la y a p ı l a n sulhü zikrettiklerini de k a y d e t m i ş t i r . T a b i i b u n u yazdığı zaman Gazavât i l i m â l e m i n c e h e n ü z m a l û m değildi. Şimdiye kadar K ı r a h ' n Segedin'de yeminle musaddak b i r muahede akdettiği h a k k ı n d a en açık ve kati delil olarak k u l l a n ı l a n 4 ağustos b e y a n n â m e s i n i , H a ­ lecki farklı b i r şekilde tefsir etmiş ve orada bahsi geçen "yeminle musaddak muahede"nin 1 2 haziran Edirne anlaşması o l d u ğ u n d a israı etmiştir. Venedik senatosunun amiral Loredano'ya gön­ d e r d i ğ i rapor h ü l â s a l a r ı n d a ve Palatio'nun raporunda Segedin'de a k d o l u n m u ş b i r muahedeye dair h i ç b i r telmih o l m a m a s ı n ı da b u n u teyit eden b i r delil olarak zikretmiştir . Keza L e h D i e t i , 26 A ğ u s ­ tos tarihiyle K i r a l a g ö n d e r d i ğ i m e k t û p t â , Halecki'ye göre, a k d o l u n m u ş değil, akdolunacak b i r muahededen bahsetmektedir . Nihayet Halecki, o zamanki u m u m i ş a r t l a r ı n K i r a l ı muahedeyi tasdik etme­ m e ğ e sevk ettiğini belirtmiştir. Fakat Halecki'ye karşı Pall , 2 0 6



2 0 7



2 0 s



2 0 9



2 0 4



2 0 5



2 0 6



2 0 3



DEVRİ



207



208



209



H a l e c k i , vesika 5. B a k . y u k a r d a S. 17-19, ve Takvirriin S. 68. The Crusade,



S. 23 de v e r d i ğ i m i z m e t n i . .. '



S. 41-44.



The Crusade, S. 4 9 . Autour de la Croisade de Varna,



S. 147-155.



42



1444



FATİH



BUHRANI



vesikaların bu tefsir şeklini kabul e t m e m i ş , u m u m i ş a r t l a r ı n . ( d o n a n m a n ı n gecikmesi, barış tekliflerinin çok m ü s a i t olması, Macaristan'da sulh t e m a y ü l l e r i n i n kuvvetlenmesi) K i r a l ı muahe­ deyi tasdike ikna ettiğim m ü d a f a a etmiştir. Son defa Dabrovski de Pall'm f i k i r l e r i n i teyit etmiş ve H a l e c k i ' n i n sor tedkikinde ileri sür­ d ü ğ ü delilleri birer birer red ve cerh e t m e ğ e çalışarak muahedenin yeminle tasdik edilmiş b u l u n d u ğ u neticesine v a r m ı ş t ı r . 2 1 0



Halecki, Lehistan'da yemin bozma rivâyetini, V a r n a ' d a n sonra Papa ve K a r d i n a l Cesarini'ye m u h a l i f olan Basel konsili taraftar­ larının çıkarmış ve yaymış o l d u k l a r ı n ı d ü ş ü n m e k t e d i r . O n a göre, Batı A v r u p a ' d a aynı işi, Cesarini'ye m u h a l i f olan Aeneas Sylvius Piccolomini (sonra 1458-1464 yıllarında Papa I I . Pie) y a p m ı ş t ı r . Fakat a y n ı suretle m u â s ı r bir kaynak olan B u r g u n d y a l ı Jean de W a w r i n ' d e , muahedenin K ı r a l t a r a f ı n d a n b o z u l d u ğ u h a k k ı n d a sarih k a y d ı red için Halecki t a r a f ı n d a n ileri s ü r ü l e n deliller kâfi g ö ­ r ü n m ü y o r . G e r ç e k t e n Y u n a n k a y n a k l a r ı n d a o l d u ğ u gibi a ş a ğ ı d a zikredeceğimiz T ü r k vesikalarında da, n a k z ı bahis mevzuu edilen muahede 1 2 haziran Edirne anlaşması olabilir. Bizans imperatorunun Ladislas'a g ö n d e r d i ğ i 3 0 temmuz tarihli mektupta z i k r i geçen pacis foedera muhakkak surette bu haziran muahedesidir. Fakat 22 eylül tarihile Orsova'dan g ö n d e r d i ğ i bir mektupta K ı r a l kendisi, T ü r k l e r i n sulh şerâitini yerine getirmedikleri, b u y ü z d e n yeminini t u t a m ı y a c a ğ m ı yazmıştır . Bize kadar ancak h a t a l ı bir kopyası vâsıl olan b u ve­ sikanın bu şekilde m a n â l a n d ı r ı l m a s ı d o ğ r u ise, bizzat K ı r a l yemin ettiğine dair ş e h â d e t t e b u l u n m u ş oluyor. Muahedenin, Segedin'de K ı r a l t a r a f ı n d a n akd (daha d o ğ r u s u tasdik) ve sonra f e s h o l u n d u ğ u h a k k ı n d a Batı k a y n a k l a r ı n d a k i açık kayıtları temamiyle teyit ve tafsil eden Gazavât'taki rivâyetin, Batı rivâyetleriyle bir m ü n a s e ­ beti d ü ş ü n ü l e b i l i r m i ? Başka noktalarda Gazavât'm verdiği m a l û ­ m a t ı n ondan temamiyle müstakil Batı kaynaklariyle ne kadar uygunluk gösterdiği h a k k ı n d a y u k a r ı d a bir çok misali er göstermek 2 1 1



2 1 2



2 1 3



2 1 4



2 1 0



L'année



2 1 2



2 1 4



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



43



fırsatını elde ettik. Herhalde bu müstakil ve mufassal O s m a n l ı r i vâyeti, Segedin'de K ı r a l ' m yemin verdiğini ve sonra b o z d u ğ u n u açık bir şekilde teyit etmektedir. Segedin'deki m ü z a k e r e l e r h a k k ı n d a en eski ve m ü h i m vesika, 9 eylül 1444 de Venedik amirali Aloisio Loredano'ya gönderilmiş olan bir t â l i m a t mektubudur. Bu m e k t û p , Macaristan'da Papa'nm mümessili K a r d i n a l Gesarini ile Venedik elçisi G. de Reguardatisden alınmış olan 12 ve 1 4 ağustos t a r i h l i i k i ayrı raporun hülâsasını ihtiva etmektedir . Orada, M a c a r K i r a l ı ve Despot ile T ü r k l e r a r a s ı n d a gizli m ü z a k e r a t t a n ( practicae) bahsedilmektedir (Gazavât bize b u n u n m a n a s ı n ı a ç ı k l a m a k t a d ı r ) . Fakat Venedikliler bu m ü z a k e r â t m neticesi h a k k ı n d a ş ü p h e izhar etmekte, Macar kiralının ve asilzadelerin T ü r k l e r i yok etmek için bu sene sefere çıkacaklarını vaad etmiş o l d u k l a r ı m h a t ı r l a t m a k t a d ı r l a r . Bu son ifadedeki kelime ve tâbirler, Halecki'ye göre, hemen hemen K ı r a l ' m 4 ağustosta Sege­ din'de çıkardığı harp b e y a n n â m e s i n d e k i l e r i n a y n ı d ı r . M ü z a k e r e l e r i n b u tarihten sonra da devam ettiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Ancak Halecki, mektupta Despot'un m ü z a k e r e l e r bahsinde ayrıca zikredilmiş ve seferden bahsolunurken ona hiç bir telmih y a p ı l m a m ı ş olmasına dikkati ç e k m e k t e , ve buradan K ı r a l ' m muahedeyi tasdik etmediği, buna m u k a b i l yalnız b a ş ı n a Despot'un m ü z a k e r e l e r e devam ettiği neticesini ç ı k a r m a k istemektedir . Fakat m ü z a k e r e l e r i n K ı r a l ve Despot'la devam ettiğine dair b i r i n c i ifade açıktır. M ü z a k e r e l e r i n neticesi h a k k ı n d a izhar edilen ş ü p h e ve K ı r a l ' m seferden vaz geçebil­ mesi i h t i m a l i n i n k a y d e d i l m i ş olması da dikkate d e ğ e r . K ı r a l ' m sefer için alenen söz verdiği halde barış m ü z a k e r e l e r i n e nasıl devam edebildiğini ise, aşağıda onun i k i y ü z l ü politikasını anlatır­ ken izaha çalışacağız. 4 ağustos Segedin b e y a n n â m e s i n i de şimdi yeni bir tedkike t â b i t u t m a k m ü m k ü n d ü r . Ladislas, bu b e y a n n â ­ mesinde I I . M u r a d ' m elçilerini huzuruna kabul ettiğini ve b u elçilerin kendisinden " a d ı geçen T ü r k imperatoru M u r a d ' l a bir m ü t a r e k e y a p ı l m a s ı n ı istedikleri" n i b i l d i r i y o r . Sonra aynı b e y a n n â m e d e " T ü r k S u l t a n ı veya onun g ö n d e r d i ğ i bir a d a m ı veya elçisiyle herhangi bir şekil 2 1 5



2 1 6



2 1 7



1444.



S. 68, n o t 56. K a r ş ı l a , P a 1 1, Autour de la Croisade , S. 8 - 9 ; d i y o r k i : "Le roy de Hongrye et les Hongres ont parjuré et faulsé leur loy". Halecki, S. 27. 2 1 1



2 1 3



DEVRİ



P a l 1, Autour de la Croisade , S. 954, H a l e c k i , S. 52, not 73.



Halecki,



S.



53.



Wawrin B u vesika ve t a h l i l i i ç i n bak. H a l e c k i , 41-44. s B u t â b i r h a k k ı n d a bak, H a l e c k i , S. 4 2 . O , b u n u ingilizceye practices, y a l f r a n s ı z c a y a , pratiques secrètes ş e k l i n d e t e r c ü m e e t m e k t e d i r l e r . 2 " S. 42-43. 2 1 5



2l



Ang-



44



1444



FATİH



BUHRANI



a l t ı n d a y a p ı l m ı ş veya y a p ı l a c a k ve yeminle teyit o l u n m u ş veya o l u n a c a k muahedeler ve m ü z a k e r e l e r yahut musaleha ve m ü ­ tarekeler" den bahsedilmektedir. Evvelce Prochaska, haklı olarak, burada bahsi geçen " a k d o l u n m u ş ve yemin e d i l m i ş " muahede ile tas­ dik olunacak muahedeyi açıkça tefrik etmekte i d i . G e r ç e k t e n b u g ü n Cyriacus'un bıraktığı vesikalar ve Gazavât sayesinde 12 haziranda Edirne'de bir muahede yapılmış o l d u ğ u n u kati olarak bilmekteyiz. B e y a n n â m e d e mazi sıgasİyle bu muahede ve istikbal sıgasiyle de Sul­ t a n ı n elçileri ö n ü n d e bunun K ı r a l t a r a f ı n d a n tasdiki kasdedilmiştir . Bu tefsir t a r z ı n ı n bir neticesi olarak da 4 ağustosta b u muahe­ denin h e n ü z t a s d i k e d i l m e m i ş o l d u ğ u bir kere daha teeyyüt eder. Halecki'ye göre K ı r a l , istikbale ait olarak bahsettiği m ü z a k e r e ve muahede ile, Despot'un elçilerle idame etmekte b u l u n d u ğ u m ü z a ­ kereleri ve onunla Sultan a r a s ı n d a i m z a l a n m a s ı muhtemel ayrı b i r m u s a l e h a y ı k a s d e t m i ş t i r . Yalnız şu u n u t u l m a m a l ı d ı r k i , 12 haziranda Edirne'de y a p ı l a n a n l a ş m a ve Segedin'de T ü r k elçileriyle m ü z a k e r e haberi her tarafta yayılmış ve bilhassa K ı r a l ' m müttefikleri a r a s ı n d a t e r e d d ü d ve endişe d o ğ u r m a k t a n geri k a l m a m ı ş t ı . K ı r a l , şüphesiz bu endişeleri d a ğ ı t m a k ve esas harp m a k s a d ı n ı teyit etmek üzere 4 ağustos b e y a n n â m e s i n i ilân etmiştir. Fakat Venedik senatosunun Loredano'ya g ö n d e r d i ğ i m e z k û r m e k t û p t a , bu b e y a n n â r n e kâfi bir garanti sayılmamıştır. Bu sebebden Senato, y a p ı l a n sulh m ü z a k e r e ­ lerinin m ü s b e t netice vermesi i h t i m a l i n i g ö z ö n ü n e alarak O s m a n l ı devletinin b ü t ü n h u s û m e t i n i kendi ü z e r i n e ç e k m e m e k için, ancak K ı r a l fiilen sefere çıktığı takdirde hasmane h a r e k â t ı girişmesini, sulh takdirinde b ü t ü n kabahati Papa ü z e r i n e a t m a s ı n ı tavsiye etmeği de u n u t m u y o r d u . H a t t â H a ç l ı d o n a n m a s ı n a gemilerini k a t m ı ş olan Raguza cumhuriyeti dahi bu esnada sulh haberlerinden telâşa d ü ­ şerek y a p ı l a c a k barışa kendisinin de i d h a l i n i K ı r a l ' d a n ricâ e d i y o r d u . H ü l â s a bizce, 4 ağustosta K ı r a l ve Despot'la O s m a n l ı elçisi a r a s ı n d a m ü z a k e r e l e r devam ediyordu. M ü z a k e r e l e r esnasında O s m a n l ı l a r ı n S ı r b i s t a n ' d a g ü m ü ş madenleriyle (Novoberda) b a z ı kaleleri ellerinde muhafaza etmek gibi taleblerde b u l u n d u k l a r ı , fakat K ı r a l ' m İsrarı 2 1 8



2 1 9



220



221



2 1 8



2 1 9



2 2 0



2 2 1



Jorga, Karşıla. The



Halecki,



Crusade,



Halecki,



I , 440.



GOR,



S.



S. 31.



45.



45.



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



ü z e r i n e vaz geçtikleri, umumiyetle görüşmelerin b ü y ü k u ğ r a m a d a n neticelendirildiği h a k k ı n d a ananevi rivâyet halde b i r esasa d a y a n m a k t a d ı r .



45



güçlüğe her­



2 2 2



Y u k a r ı d a işaret ettik k i , Halecki, K ı r a l ' m muahedeyi tasdik et­ m e d i ğ i n i , fakat Despot'un T ü r k elçileriyle m ü z a k e r e l e r e müstakillen devam ederek ayrı bir musaleha i m z a l a d ı ğ ı n ı iddia etmektedir. L e h l i âlim, b u n u n için, 1444 kışında b a ş l a y a n barış t e m a s l a r ı n d a n itibaren b ü t ü n m ü z a k e r e l e r d e Despot'un esas rolü o y n a d ı ğ ı n a dik­ kati çekiyor ve sulh ş a r t l a r ı n ı n hemen hemen ancak onu a l â k a d a r ettiğini belirtiyor . Nihayet m u â s ı r b i r Sırp analinden şu m ü h i m kayıtları naklediyor : " A y n ı yıl içinde (1444) 15 ağustosta Des­ pot Sultan'la Sulh y a p t ı " . O n d a n hemen sonra ve K ı r a l Ladislas'm V a r n a ' d a ö l ü m ü n d e n önce de şu kayıt v a r d ı r : " A y n ı yıl Despot Georg, Smederovo, K u p i n o v o , ve Novo Brdo ile b ü t ü n Sırp arazi­ sini ve devletini geri aldı ve 22 ağustosta Smederovo'ya g i r d i " . H a ­ lecki, b u kayıtları, vaktile M i j a t o v i c ' i n işaret etmiş o l d u ğ u gibi, Sul­ tan'la Despot a r a s ı n d a ayrı bir sulh y a p ı l d ı ğ ı n a dair açık bir delil olarak k a b u l etmektedir . 2 2 3



2 2 4



a 2 5



Halecki, m ü z a k e r e l e r i n bilhassa Sırp despotunu a l â k a l a n d ı r ­ dığını ve barışı gereçekleştirmek için başlıca onun faaliyet gösterdiğini söylemekte haklıdır. Y u k a r ı d a g ö r ü l d ü ğ ü üzere Gazavât ve u m u m i ­ yetle T ü r k k a y n a k l a r ı bu d u r u m u teyit, hatta Despot'un i k i taraf a r a s ı n d a a n l a ş m a y ı temin için O s m a n l ı l a r l a ayrı m ü z a k e r e l e r y a p t ı ­ ğını kayd ederler . Daha b a ş l a n g ı ç t a sulh m ü z a k e r â t ı , S ı r b i s t a n ' ı n ihyası esası ü z e r i n e açılmış olup b u da çok tabiidir : Ç ü n k i M a c a r kıralhğı ile O s m a n l ı devleti a r a s ı n d a h a r b i n asıl sebeb ve menşei 1427 de Stefan L a z a r e v i ç ' i n ö l ü m ü n d e n b e r i m ü c a d e l e konusu olan Sırp arazisidir . I I . M u r a d t a r a f ı n d a n zaptolunan bu beyliğin ihyası ile en çok Brankovic'in a l â k a d a r olması ve m u s a l e h a y ı b i r a n ö n c e n e t i c e l e n d i r m e ğ e çalışması da pek tabiidir. Fakat d â v a Macarlarla O s m a n l ı l a r a r a s ı n d a d ı r . Gazavâfa göre Despot'la beraber K ı 2 2 6



2 2 7



2 2 2



Bak.



2 2 8



S.



2 2 4



2 2 5



S.



626.



57.



S. 54-55¬ S.55.



22



Bak.



2 2 7



Zinkeisen,



34, 46,



Bak



y u k a r d a , S. 40. y u k a r ı d a , S. 16-17.



¡444



46



FATİH



BUHRANI



ral'ın ve Y a n k o ' n u n yeminleri o l m a y ı n c a , yani muahede her üçü t a r a f ı n d a n tasdik edilmedikçe O s m a n l ı elçisinin hiç bir suretle anlaş­ ma şartlarını tatbike geçmiyeceği h a k k ı n d a kati b e y a n a t ı n a z a r ı itibardan uzak tutulamaz. I I . M u r a d ' m m e k t û b u n d a sarih bir şekil­ de yazılmış o l d u ğ u gibi, K ı r a l ' m yeminim a l m a ğ a giden O s m a n l ı elçisi, Despot'la ayrı bir sulh yapabilir, h ü k ü m e t i için esas olan hedefi elde etmeden kaleleri boşaltıp teslime razı olabilir m i i d i ? Y u k a r ı d a uzun u z a d ı y a izaha çalıştığımız gibi, Sultan M u r a d ' m b ü t ü n bu feda­ k â r l ı k l a r d a n beklediği şey, harbi önleyebilmek, hakiki bir sulh kur­ m a k t ı r ; ve b u n u n içindir k i , K ı r a l ' m ve Y a n k o ' n u n yemin etmelerinde İsrar olunuyordu. Hadiseleri m ü n f e r i d e n ve izahatsız kaydeden m u h ­ tasar Sırp kronikinde Sırp despotu'nun y a n ı n d a M a c a r K ı r a l ı ' n m zik­ redilmemiş olması onun m u s a l e h a y ı tasdik e t m e d i ğ i n i isbata yetmez. K ı r a l ' m bu muahedeyi tasdik etmesi T ü r k l e r için esas n o k t a d ı r . Sırp kronikcisi için kayde değer vakıa, Despot'un musaleha y a p m ı ş ve beyliğini geri almış olmasıdır. Esasen Gazavât'm gösterdiği gibi Despot da ayrıca yemin etmiş ve kendi h e s a b ı n a muahedeyi akdet­ miştir. Sırp kronikine göre muahede 15 ağustosta i m z a l a n m ı ş ve Osman­ lılar bir hafta içinde Sırp kalelerini boşaltıp Despot'a teslim ederek t a a h h ü t l e r i n i yerine getirmişlerdir. Bu, kısmen Dlugosz'un ifadesiyle birleşir; ona göre kalelerin teslimi için 8 g ü n l ü k bir m ü h l e t bırakıl­ mıştı . Gazavât'ta K ı r a l , Despot ve H u n y a d i yemin verdikten sonra B a l t a - o ğ l u n u n Despot'la beraber Segedin'den S ı r b i s t a n ' a gelerek Semendere'yi boşaltıp teslim ettiği kaydedilmektedir . Herhalde K ı r a l ' m tasdiki de 15 ağustosta olmalıdır. Y u k a r ı d a H u n y a d i ' n i n a d ı m zikretmekten kasden k a ç ı n d ı k . Ç ü n k i onun d u r u m u ve Segedin m ü z a k e r e l e r i n d e o y n a d ı ğ ı rol ü z e r i n d e kati bir h ü k m e varmak kolay değildir. Jorga , K i r a l ı n Segedin'de H u n y a d i ' n i n reyile sulhu imzalamaktan ka­ çındığını yazmıştır. Angyal'e göre de, Segedin muahedesinin b o z u l m a s ı n d a H u n y a d i harp taraftarlariyle iş birliği y a p m ı ş olma­ lıdır. Halecki de , onun taktik m ü l â h a z a l a r l a muvakkaten ve 2 2 8



2 2 9



2 3 0



2 3 1



2 3 S



2 2 8



2 2 9



2 3 0



2 3 1



2 3 2



Halecki,



S.



ÜZERİNDE



TETKİKLER



I , S.



439.



Mez,



mak.



S.



2 3 4



2 3 5



Burada bir sual k e n d i l i ğ i n d e n meydana ç ı k m a k t a d ı r ? K ı r a l 4 ağustosta o kadar t a n t a n a l ı bir ifade ile H a ç l ı seferi için yemin ettik­ ten sonra, nasıl olur da, sulh muahedesi için, bu yeminine temamiyle zıt b i r yemin verebilir. Burada haçlı seferi için b ü t ü n yaz devammca yemin vevaadlerde b u l u n d u ğ u halde, nasıl aynı zamanda T ü r k l e r l e sulh m ü z a k e r e l e r i n e girmiş o l d u ğ u h a t ı r l a n m a l ı d ı r . O, Pall'in söylediği gibi müttefiklerine karşı değil, asıl O s m a n l ı l a r a karşı i k i taraflı bir oyun o y n u y o r d u : K ı r a l , 1444 n i s a n ı n d a , o yaz sefere çıkaca­ ğ ı n a dair K a r d i n a l Gesarini ve Venedik elçisine resmen yemin verip



233



2 3 4



523.



34, 5 1 , 64, 65.



47



2 3 3



37.



GOR,



VE VESİKALAR



z â h i r e n sulh m ü z a k e r e l e r i n i kabul edip desteklediğini, fakat Segedin k o n u ş m a l a r ı sırasında a r t ı k m a k s a d ı n a erişmiş b u l u n d u ğ u için mua­ hedenin tasdikinde ısrar göstermemiş, bilâkis harp t a r a f t a r l a r ı n a katılmış olacağını ileri s ü r m e k t e d i r . Fakat b ü t ü n bunlar, faraziye­ lere d a y a n m a k t a d ı r . Buna karşı ananevi rivâyet, H u n y a d i ' n i n bu musaleha işinde, b a ş ı n d a n sonuna kadar Despot'la iş birliği yaptığı ve K ı r a l nezdinde üstün n ü f u z u n u kullanarak bu muahedeyi ona tasdik ettirdiği i d d i a s ı n d a d ı r . Son defa Dabrovski , Hunya­ d i ' n i n , hakikaten sulha taraftar olarak Segedin'de muahedenin tas­ dikine çalıştığını yine b i r t a k ı m faraziyelere dayanarak teyit etmek istemiştir. E z c ü m l e H u n y a d i , 4 ağustos harp b e y a n n â m e s i n i n neşri ü z e r i n e 1 eylülde b u l u ş m a yerinde h a z ı r olamazsa m ü t e a k i p 4-5 g ü n içinde gelebileceğini söylemiş. Dabrovski'ye göre bu, H u n y a d i ' ­ n i n sefer için isteksizliğini g ö s t e r m e k t e d i r . Gazavât, onun da mua­ hedeyi yeminle tasdik ettiğini kaydeder. Buna m u k a b i l Ducas, H u n ­ y a d i ' n i n " b i r h ü k ü m d a r o l m a d ı ğ ı , ancak tebaaden b i r i o l d u ğ u " n u ileri sürerek yemin etmekten k a ç ı n d ı ğ ı m söyler . Bizanslı m ü v e r ­ rihe kadar vasıl olan b u rivâyet bir esasa d a y a n ı r g ö r ü n m e k ­ tedir. Ç ü n k i elçi şüphesiz, H u n y a d i t a r a f ı n d a n da yemin verilmesini istemiştir. M u h a k k a k olan ş u d u r k i , H u n y a d i , bu esnada T ü r k l e r l e Macaristan a r a s ı n d a k i m ü n a s e b e t l e r d e en çok sözü geçen bir şahsi­ yettir, K ı r a l ü z e r i n d e b ü y ü k nüfuzu v a r d ı r , ve herhalde hadiselerin inkişafında ona b ü y ü k bir mesuliyet p a y ı ayırmalıdır. Belki de O s m a n l ı l a r a karşı bu hileli siyasetin perde a r k a s ı n d a hakikî âmili odur.



K a r ş ı l a . J i r e ç e k - R a d o n i c , mez. eser, S. 3 6 9 ; B a b i n g e r , mez. m a k . S. 342.



S.



DEVRİ



2 3 5



L'annee Karşıla.



1444, S. 42, 43. H a l e c k i , S. 5 1 , not



Ducas,



219.



6i



1444



48



BUHRANI



FATİH



vaadlerde b u l u n d u ve geriden b i r taarruz i h t i m a l i n i ö n l e m e k için î m p e r a t o r I I I . Frederik ile b i r m ü t a r e k e i m z a l a d ı . Fakat 2 4 nisanda Edirne'ye sulh akdine giden elçisine b i r t a m i t i m a d mektubu vermekten geri k a l m a d ı . Bir m ü d d e t sonra, 2 temmuzda müttefiklerine, y a k ı n d a N i g b o l u c i v a r ı n d a T u n a ' y ı a ş a r a k T ü r k ­ lere karşı taarruza geçeceğini teyit etti. 7 temmuzda Buda'dan Floransalılara yazdığı mektupta T u n a ' y ı geçerek " î s l â m i yeti denizin ötesine atmak" k a r a r ı n ı b i l d i r d i . 1 5 temmuzda Nagi V a r a d ' d a ordunun t o p l a n m a s ı n ı emretti, fakat temmuz son­ l a r ı n a d o ğ r u V a r a d ' a gidecek yerde (Dlugosz'a göre H u n y a d i ' n i n telkini ile) T ü r k elçilerini k a r ş ı l a m a k ü z e r e Buda'dan Segedin'e geçti. 2 4 temmuzda Bosna k i r a l ı n a m ü s l ü m a n l a r a karşı sefere çıkmak üzere o l d u ğ u n u yazmıştı. Nihayet 4 ağustos b e y a n n â m e s i b ü t ü n d ü n ­ yaya karşı onun harbe devam k a r a r ı n ı b i r kere daha resmen ilân etmekte i d i . G e r ç e k t e n askeri hazırlıklar, o r d u n u n t o p l a n m a s ı lâzım gelen süratle y a p ı l m a m ı ş t ı . H a t t a V a r n a ' d a n altı ay sonra P a 1 a t i o, hıristiyanlar için m e ş u m netice veren b u gecikmelere, barış m ü z a k e r e l e r i n i n sebeb o l d u ğ u n u y a z a c a k t ı r . Fakat G a z a v â t ' m belirttiği ve y u k a r ı d a k i v a k ı a l a r ı n gösterdiği g i b i , K ı r a l ve maiyyeti savaşa devam f i k r i n i h i ç b i r zaman terk etmemiştir. Ladislas, T ü r k l e r e karşı b u i k i yüzlü siyasetine uygun olarak muahedeyi, Despot'un ve belki de H u n y a d i ' n i n israriyle, Sırbistanı k u r t a r m a k için z â h i r e n tasdik etmiş olmalıdır. Gazavât, K ı r a P m tasdik hususunda başlangıç­ ta ne kadar l â k a y t d a v r a n d ı ğ ı n ı , fakat sonra Despot'un israriyle ye­ m i n e t m e ğ e razı o l d u ğ u n u açık b i r şekilde a n l a t m a k t a d ı r . K ı r a l ' m tasdik için elçiye Semendere'yi h e m e n teslime salâhiyeti olup o l m a d ı ­ ğını sormuş olması dikkati çeker. O , tasdikten ö n c e o l d u ğ u gibi tas­ dik ederken de b u hareketini ileriki esas H a ç l ı p l â n l a r ı için b i r engel saymamakta i d i . Tasdik ve y e m i n merasiminde ananevi rivâyetin bize naklettiği bir teferruat noktası bilhassa dikkate değer : T ü r k elçileri K ı r a l ' m hostie (mukkaddes ekmek) ü z e r i n e yemin etmesi lâ­ zım geldiğini söylediler (herhalde T ü r k elçi heyetinde h a z ı r bulunan R u m V r a n a ' m telkini ile). Fakat böyle b i r istek m u k a d d e s â t a h ö r m e t 2 3 6



2 3 7



2 3 8



2 3 9



2 3 6



2 3 7



2 3 8



Pall,



Un



moment..,



J o r g a , Notes et extraits, Ladislas'm



bu



S. 108. I I (Paris 1899), S. 4 0 5 . A n g y a l ,



mez. m a k . 520.



h a r e k e t l e r i i ç i n bilhassa bak. P a l l , Autour



de la



croisade



de Varna.., B u l l , de la section his. de l ' A c a d é m i e R o u m a i n e , c i l t 22, 2(1941)8. 156-157. 2 3 9



Bak.



Halecki,



5 8 ; P a l l (S. 113) b u y ü z d e n K i r a l ı n siyasetini k ö t ü l e r .



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE VESİKALAR



49



sizlik sayılarak i n f i a l ile reddolundu . 4 Ağustos b e y a n n â m e s i n den şüphesiz haberdar olan T ü r k elçilerinin itimatsızlığının derece­ sini anlamak kolaydır. Bu d e v r i n psikolojisinin ve realist siyasi a h l â ­ kının, bahusus hıristiyan d i n i d ı ş ı n d a b i r d ü ş m a n a karşı, b u şekilde i k i yüzlü ve hileli b i r siyaseti ma'zur, hatta makbul gösterdiğini de g ö z d e n uzak t u t m a m a l ı d ı r . S ı r b i s t a n ' ı n boşaltılarak eski sahi­ bine teslimi, Despot için o l d u ğ u kadar Macaristan için de b ü y ü k bir k a z a n ç teşkil etmektedir. O n l a r d a n , a y a ğ a gelen b u fırsatı tepecek kadar a h l a k î titizlik beklenebilir miydi? Evvelce Sırbistanı işgal etmiş olan I I . M u r a d , 1440 da Belgradı muhasara ediyor ve oradan Macaristanı tehdit ediyordu. Fakat şimdi Morava vadisinde ihya olunan bu tampon devlet, h a t t â V a r n a m a ğ l u b i y e t i n ­ den sonra da varlığını koruyarak Macaristan için b ü y ü k değeri haiz bir eser olarak k a l a c a k t ı r . B i r M a c a r tarihçisi, B â l i n t H o m a n , bu suretle M a c a r i s t a n ' ı n m ü d a f a a h a t t ı n ı n T u n a ' d a n cenuba d o ğ r u yer değiştirmiş b u l u n d u ğ u n u i ş a r e t edecektir . 2i0



2 1 1



2 4 2



Gazavât, yeminin nasıl b o z u l d u ğ u h a k k ı n d a da dikkate d e ğ e r tafsilât vermektedir (bak. Zeyil, I ) . G a z a v â t ' a göre K i r a l ı , yeminini b o z m a ğ a tahrik eden Bizans i m p e r a t o r u d u r : E v v e l â î m p e r a t o r , K ı r a l ve diğer hıristiyan h ü k ü m d a r l a r ı n d a n , K a r a m a n - o ğ l u ' n u n taar­ ruza geçtiğini haber vererek acele sefere ç ı k m a l a r ı n ı istemişti. Sonra sulh a k d o l u n d u ğ u n u görerek (şüphesiz 12 haziran Edirne muahede­ sine telmih) K ı r a l ' a ikinci b i r mektup daha g ö n d e r m i ş ve bunda T ü r k ­ lerin zebun b i r halde b u l u n d u ğ u n u , harp y a p a m ı y a c a k l a r m ı y a z m ı ş , Sultan'm K a r a m a n - o ğ l u ü z e r i n e sefer halinde o l d u ğ u n u , o taraftan acele taarruza geçildiği takdirde mukavemet edemiyecekleri ve ken­ disinin Boğazları keserek O s m a n l ı ordusunun Rumeli'ne geçmesine m a n i olacağını, muhakkak b u fırsattan istifade o l u n m a s ı n ı bildir­ miş, eğer buna muvafakat olunmazsa Papa'ya şikâyet edip kendi­ sini aforoz ettireceğini söylemiş. O s m a n l ı l a r ı n , Bizans'ta, bilhassa R o m a ile unioıı a l e y h d a r l a r ı a r a s ı n d a b i r çok taraftarları b u l u n d u ğ u ve î m p e r a t o r ' u n teşebbüs2 4 0



Callimachus'dan



2 4 1



Bak.



naklen



Z i n k e i s e n , I , 627.



B a b i n g e r , 241. P a l l , K i r a l ı n m ü t t e f i k l e r i n d e n gizli olarak yaptığı



b u b a r ı ş m ü z a k e r e l e r i n i n h ı r i s t i y a n l a r i ç i n z a r a r l ı neticeler v e r d i ğ i (Bak. 2 4 2



Un moment.., Pall,



S.



109, 111,



Un moment,



113; Autour de la Croisade,



kanaatindedir



S. 157).



111. Fatih Devri Araştırmaları



4



1444



50



BUHRANI



FATİH



lerini ö ğ r e n m e k ve hatta m e k t u p l a r ı n suretlerini ele g e ç i r m e k için b i r çok i m k â n l a r a sahip o l d u ğ u şüphesizdir. Gazavâfm nak­ lettiği mektup, y u k a r ı d a bahsi geçen İ m p e r a t o r ' u n 3 0 temmuz tarihli mektubiyle esas muhtevada birleşmektedir. Diugosz'un, tarihinde lâtince suretini verdiği bu mektupta , Gazavâfta o l d u ğ u gibi Sultan'm K a r a m a n - o ğ l u y l a s a v a ş m a k üzere A n a d o l u ' y a geçtiği ve T ü r k l e r e taarruz için tam fırsat o l d u ğ u belirtilmekte ve H a ç l ı seferine derhal girişilmesi için İsrar o l u n m a k t a d ı r . Gazavâf­ ta geçen aforoz meselesi orada tabii yoktur. Batı r i v â y e t i n d e Gesarini'nin aforozla tehdit ettiği iddia edilmiştir . Bu d o ğ r u olmasa bile K ı r a l ' m vaad ve yeminlerinden sonra böyle b i r tehdidin tesiri a l t ı n d a b u l u n d u ğ u düşünülebilir. Keza Bizans'ın, H a ç l ı ordusunu hare­ kete getirmek için daha ziyade P a p a l ı k yoluyle hareket ettiği h a t ı r ­ l a n m a l ı d ı r , îşte Gazavâfta, Bizans imperatoruna atfolunan mek­ tupta aforoz tehdidinin menşei bu olabilir. Gazavâfa göre b u mek­ t u b u a l d ı k t a n sonra Kıra!, b a n l a r ı ve hersekleriyle yeniden istişare­ de b u l u n m u ş ve yeminini b o z m a ğ a karar vermiştir. K a y d e d e ğ e r k i , Dlugosz'a göre de, Bizans İ m p e r a t o r u ' n u n mektubu yeminin bozul­ m a s ı n a başlıca bir âmil sayılmıştır . M e k t û b u n taşıdığı 3 0 temmuz tarihine göre, A n g y a l ' i n ve Halecki'nin işaret ettikleri gibi, b u n u n 4 ağustos b e y a n n â m e s i n d e n ö n c e M a c a r K i r a l ı ' n m eline geç­ miş olması imkânsız g ö r ü n m e k t e ise de, Bizansm B a t ı d a k i d e v a m l ı faaliyetleri bizce m a l û m d u r ve O s m a n l ı l a r aleyhinde ittifak siste­ m i n i n t e ş e k k ü l ü n d e başlıca rolü oynayan Bizans'ın tahriklerini b a ş t a zikretmekte Gazavât haklıdır. Gazavâf a göre, K ı r a l istişarede " b u T ü r k ile barışıp ve ahd u yeminler eyledik, şimdi ahdi bozmak m ü m k ü n " olur m u diye s o r m u ş t u r . Sonra " c ü m l e s i t ü r ü b i n e d ü p " sefere karar vermişlerdir. Batı rivâyetine göre, K a r d i n a l Cesarini, t o p l a n t ı d a Pap a ' n m muvafakati a l ı n m a d a n M ü s l ü m a n l a r l a y a p ı l a n hiç b i r muahe2 4 3



2 4 4



2 4 5



2 4 6



2 4 7



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



51



denin muteber o l a m a y a c a ğ ı n ı ö n e sürerek K ı r a l ' m yemin ettiği muahedeyi h ü k ü m s ü z saymış ve o n u n b u yeminle bağlı sayılamıyacağını ilân etmiştir . Burada da, Gazavâfta yazıldığı gibi, K ı r a l ' ı n yeminini nasıl bozabileceği meselesinin bahis mevzuu o l d u ğ u ve Cesarini'nin b e y a n a t ı n ı n bu suale bir cevap teşkil ettiği açıkça g ö r ü l ü ­ yor. Gazavâfa göre b u t o p l a n t ı d a H u n y a d i , harbe devam f i k r i n i m ü d a f a a etmiştir. Hakikatte onun t a k ı n d ı ğ ı tavır h a k k ı n d a kati b i r h ü k ü m vermenin g ü ç l ü ğ ü n e y u k a r ı d a işaret ettik . Dlugosz'a göre H u n y a d i , seferden sonra kendisine Bulgar k r a l l ı ğ ı verileceği vaadiyle harp t a r a f t a r l a r ı n a katılmıştır ° . 2 4 8



2 4 9



2 5



Biliyoruz k i , K ı r a l , sulhu ve kendisinin memlekete avdetini istiyen Leh Dietine yeminini niçin b o z d u ğ u n u izaha çalışan bir mektup göndermiştir . Y u k a r ı d a zikri geçen 22 eylül tarihli bu mektupta K ı r a l , T ü r k l e r i n muahede ş a r t l a r ı n a riayet etmediklerini, zira ka­ lelerin b ü y ü k bir kısmım iade etmişlerse de bazılarını h e n ü z vermedik­ lerini, Despot'un oğullarını serbest b ı r a k m a d ı k l a r ı n ı , aksine o n u n arazisini istila ettiklerini iddia etmiştir. Dlugosz'a göre de, Osman­ lılar muahede mucibince gaybettikleri kalelerin b a z ı l a r ı n ı tesbit o l u n m u ş 8 g ü n m ü h l e t i ç i n d e b o ş a l t m a m ı ş l a r , ve bu m ü h l e t i 1 2 g ü n aşmışlardı . Fakat Despot'un, muahedenin akdinden b i r hafta sonra 22 Ağustosta eski p a y i t a h t ı Smederovo'ya girmiş o l d u ğ u n u biliyoruz . Tesliminde gecikilen kalelerden b i r i Güğercinlik ola­ bilir. Bu kaleyi, O s m a n l ı l a r ı n pek m ü ş k ü l â t l a terke razı o l d u k l a r ı malûmdur ., K a r a r s ı z l ı ğ a d ü ş e n T ü r k elçisinin G ü ğ e r c i n l i k ' i n tesliminde bir m ü d d e t t e r e d d ü d gösterdiği d ü ş ü n ü l e b i l i r . Bu da, K ı r a l ' a , muahedeyi niçin çiğnediğini soranlara karşı bir bahane gös2 5 1



2 S 2



2 5 S



254



25S



Bak. Z i n k e i s e n , 672-674. M u â s ı r k r o n i k c i W a w r i n'e g ö r e Cesarini " t e n o i t la p a i x n u l l e et de n u l l e v a l e u r " ve " l e u r d o n n a a b s o l u t i o n de leurs sermens et promesses" (P a 11, Autour de la Croisade, S. 152). Bak. y u k a r ı d a 47. 2 4 8



2 4 9



His.



Pol.



Bak.



Halecki,



2 5 2



Bak.



Zinkeisen,



2 5 3



Osmanlı



250 2 4 3



2 4 4



roz



Bak. H a l e c k i , 29, 34. P a l l ' a g ö r e ( S . 114) K ı r a l m u a h e d e y i C e s a r i n i ' n i n t a z y i k l e r i ve b e l k i afo­



tehditleri 2 4 5



yüzünden



bozmuştur.



Z i n k e i s e n , I , 672. R e s m î O s m a n l ı g ö r ü ş ü de b u d u r . I I . M e h m e d , V a r n a ' d a n



sonra K a r a m a n o ğ l u n a g ö n d e r d i ğ i m e k t u p t a f U - l öj_,i.i J>s



diyor k i : « »yi



flT sU*:-! > 2 4 6



2 4 7



S.



521.



S.



29.



j



( F e r i d u n , S. 233) m â n i d a r



olarak



j-.jlı j t a ü-J t^S" *ı>»ı 3 J ı > - * . -A*-*' . "-»•- UM F a t i h d e v r i n d e y a z ı l m ı ş o l a n b i r eser, 8



Yine



fb, Düstûrnâme-ı Enverî ( M . H a l i l Y i n a n ç



s



n e ş r i , İ s t a n b u l 1928, S. 9 2 ) , 26 Receb 8 3 5 , M e h m e d (bak. R . A n h e g g e r , vakti;



en eski



T a r i h Dergisi, I I ,



kaynaklardan



I I (1916), S. 118) 27



Receb 835 t a r i h i n i v e r i r l e r . N .



309)



Bu



Takvim



din



H . 833 H.



yılını



856 d a



( I , 346) de



7



ileri



S.



Halil



Konev î



27 Receb 835



Ramazanoğlu



seher MOG



( Vatan, 5



B u m e t i n için bak. Z e y i l



Mehmed'e



833 t a r i h i n i



Hacı



göre (Topkapı Sarayı Müzesi, Bağdat,



sürmektedir.



Fatih



Receb



Takvim'e



bin S. 62)



(Behçet üt-tevârih, T h . Seif n e ş r i



Şükrullah



H a z i r a n 1953) H . 856 t a r i h l i b i r no.



s a y ı 3-4,



sunulmuştur.



verir.



Buna



Gerçekten



mukabil



no. I I . Saded-



Oruc'a



göre



FATİH DEVRİ



56



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



İLK



VESİKALAR



i d i . 1443 y a z ı n d a K a r a m a n - o ğ l u i b r a h i m bey A n a d o l u ' d a taar­ ruza geçtiği zaman ona karşı y a p ı l a n seferde kabiliyet ve enerjisini fazlasiyle g ö s t e r m e k fırsatını b u l d u . I I . M u r a d kendisi, Rum-eli askerinin yarısını yerinde b ı r a k a r a k K a r a m a n - o ğ l u ü z e r i n e y ü r ü r k e n , A l â e d d i n Çelebi'ye de Amasya'dan ordusiyle hareket emrini gön­ dermişti. Bu savaş esnasında i l e r i h a r e k â t ı daha ziyade oğlu A l â e d ­ d i n idare etmiş, K o n y a ve L â r e n d e ' d e o zamana kadar g ö r ü l m e m i ş tahribat ve " m e z â l i m " yapılmıştı. K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m bey hak iddia ettiği yerlerden vaz g e ç m e k ve O s m a n l ı tâbiliğini t a n ı m a k suretiyle sulhü elde edebildi . Babası ile Bursa'ya kadar gelen şehz â d e oradan " t a h t g â h ı " Amasya'ya g i t t i . 8



9



Sultan M u r a d , Edirne'ye (s.49,



114)



27



Receb



dönünce



834 de



H.



dehşet verici



Dimetoka'da



doğmuştur.



bir haberle 835



H.



tarihini



26 ve 27 Receb g ü n l e r i n i v e r d i k l e r i i ç i n b i r b i r i n d e n



v e r e n Ş ü k r u l l a h ve E n v e r î



Gazânâme-i



m ü s t a k i l o l m a l ı d ı r l a r . Ö t e y a n d a n b i z z a t F a t i h ' e s u n u l a n b i r eserde,



Rûm da a y n ı H . 835 t a r i h i n i v e r i r . Ş u h a l d e F a t i h d e v r i n e a i t ü ç m ü s t a k i l k a y n a k , H . 835 t a r i h i ü z e r i n d e b i r l e ş m e k t e d i r l e r .



( F a t i h K . yaz. no. 4205



Kemâl Paşazâde



v . 2b) H . 835 y ı l ı n ı k a b u l eder. H . 833 (1430) lehine ü ç ü n c ü b i r d e l i l ş u d u r : F a t i h ' ­ in büyük Fatih



Tarihi, I I I ,İstanbul Ç e l e b i ' n i n H . 841 e d i l d i ğ i n i , sonra Paşazâde; 3



4



1443 de vefat e t t i ğ i z a m a n 18 y a ş ı n d a i d i



kardaşi Alâeddin



a r a s ı n d a 5 y a ş fark v a r d ı (bak.



1927, S. 209), K e m â l



Paşazâde



t a r i h i n e atfen,



yerine M a ğ n i s a ' y a



(Amasya Mehmed



Amasya valiliğine



g ö n d e r i l d i ğ i n i y a z a r (bak.



tayin Kemal



11b, fakat b u r a d a t a r i h y o k t u r . ) İstanbul Fethinden



O n u n h a k k ı n d a bak. Düstûrnâme-i



Enverî ( M . H a l i l



önce, n o t



8.



Y i n a n ç n e ş r . İ s t a n b u l 1928, S. 9 2 ) . D u c a s



( B o n n , S. 220) o n u n , 1443 de ö l d ü ğ ü z a m a n 18 y a ş ı n d a



olduğunu



kaydeder.



H.



H ü s a m e d d i n ' i n (S. 211) v e r d i ğ i H . 828 d o ğ u m yılı her h a l d e d o ğ r u d u r . 5



6



K e m â l P a ş a z â d e , 11 b . H. Hüsameddin'e



göre



karşılaştı : Yanko, M a c a r kiralı Ladislas ve S ı r p Despotu idaresinde kuvvetli bir ordu, T u n a ' y ı a ş a r a k O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı istilâya b a ş l a m ı ş l a r d ı (1443 E k i m ) . Ç o k g e ç m e d e n Sultan'm b ü t ü n şevk ve cesaretini k ı r a n başka bir haber, Amasya'dan şehzâde A l â e d d i n ' i n ölü­ m ü haberi gelecektir. İşte I I M u r a d ' ı , oğlu M e h m e d Çelebi lehine tahttan feragate sevkeden b u h r a n l ı devre böyle b a ş l a d ı . Şimdi b u beklenmedik istilâyı d u r d u r m a k çok müşkil g ö r ü n ü ­ yordu : Y e n i seferden d ö n m ü ş bulunan eyalet askeri (başlıcaları t i m a r l ı sipahiler, azebler, cerehorlar, voynuklar, martoloslar, yaya ve müsel­ lemler) ekseriyetle memleketlerine d a ğ ı l m ı ş l a r d ı . Ve u n u t m a m a l ı d ı r k i , bu devirde asıl o r d u y u b u asker teşkil etmekte i d i . Acele toplanabilenler de h o ş n u t s u z l u k içinde idiler. M u r a d , Sofya'yı almış ve son Balkan geçitlerine d a y a n m ı ş olan istilâcıları İ z l a d i derbendinde ancak k a p ı k u l u n u n gayreti sayesinde güçlükle d u r d u r a b i l d i . D ü ş ­ m a n ı n , şimdi Edirne'ye g ö t ü r e n b ü y ü k y o l ü z e r i n d e P a d i ş a h ' m kuv­ vetlerini ricata mecbur ederek bu kadar ilerlemiş olması çok nazik ve b u h r a n l ı bir vaziyet y a r a t m ı ş t ı . O zaman O s m a n l ı ordusu içinde v a h i m ayrılıklar baş gösterdi. Yalnız t i m a r l ı ordusunun kumandan­ ları olan sancak beyleri değil, T u r a h a n bey b a ş t a olarak uc kuvvet­ leri, bir çok defa d ü ş m a n karşısında mukavemet i m k â n ı o l m a d ı ğ ı n ı söyliyerek kati savaşa girmeden f i r a r y o l u n u tuttular . B u y ü z ­ den evvelâ R u m e l i beylerbeyi K a s ı m Paşa ile, sonra bizzat P a d i ş a h l a T u r a h a n bey a r a s ı n d a m ü n a k a ş a l a r çıktı. M ü t e v â l i m a ğ l u b i y e t l e r ve gerileme, b u ihtilâfı şiddetlendirdi. Gazavât dahil b ü t ü n O s m a n l ı k a y n a k l a r ı , T u r a h a n ' m b u sefer esnasında gevşek hareket ederek m a ğ l u b i y e t ve ricata sebeb o l d u ğ u n d a birleşirler. Evrenuz oğulları, G ü m l ü ( K ü m ü l i ) oğulları, M a l k o ç oğulları, M i h a l o ğ u l l a n gibi bu devirde â d e t a feodal aileler teşkil eden uc bey1 0



1 1



1 2



Zilhiccesinde (1438 M a y ı s - H a z i r a n )



Alâeddin



ve o n u n l a



a ş a ğ ı d a not 4 ) . H . H ü s a m e d d i n



(S. 210-211) A l â e d d i n H . 842 de A m a s y a v a l i s i



oldu. O n d a n ö n c e M a ğ n i s a vahşiydi. B u k a y ı t l a r tedkike



' A m a s y a T i m u r i s t i l a s ı n d a n b e r i , D e v l e t i n siyasî ve k ü l t ü r e l



merkezlerinden



l e t i n b a ş l ı c a d a r p h a n e l e r i n d e n b i r i A m a s y a ' d a i d i . Ş e h r i n 15. a s ı r d a ve k ü l t ü r e l e h e m m i y e t i i ç i n H . H ü s a m e d d i n ' i n Amasya



1 3



muhtaçdır.



b i r i h a l i n e g e l m i ş t i . B u r s a y ' a y ö n e l e n İ r a n ipek k e r v a n l a r ı d a o r a d a n g e ç e r d i . Tarihi'ne



Dev­



a r t a n siyasî



bakınız.



1 0



9



Ducas, B o n n t a b ' ı , S. 220; k a r ş ı l a , H . H ü s a m e d d i n , B u h a r e k â t h a k k ı n d a en eyi tasvir N e ş r î ' d e d i r



z i g 1951,



( T a e s c h n e r neşri,



Leip¬



170-171). D u c a s , b u h a r e k â t ı 1444 de g ö s t e r i r s e de, m ü h i m tafsilâtı i h ­



t i v a eder. (219-220). C h a l k o k o n d y l e s , S. 3 2 6 - 3 2 7 ; H ü m â y u n ' d a k i kayıtlar m ü h i m d i r . Keza, a n o n i m n e ş r i , Breslau 1922) S. 66-67, O r u ç Heşt Bihişt,



210.



(Fr.



Babinger



3 9 0 b ; Gazavât, ş i m d i en m ü h i m



H . 849



Tevârih-i neşr.



kaynaktır.



Al-i



tarihli Osman



Hannover,



Takvîm-i (Giese



1952) S. 53.



B r o q u i è re'e g ö r e (Voyage d'Outremer,



d u s u 1432 de



C h . Schefer n e ş r i , 182) O s m a n l ı



120 b i n k i ş i d i r ve b u n u n a n c a k 5000 k a d a r ı k a p ı k u l u d u r



or­



(karşıla.S.



263, 2 6 8 ) . 1 1



8



57



CTJLÛS



etmek



J o r g a , G O R , I , 433-435. B u n a ş i m d i Gazavâi'm. v e r d i ğ i m ü h i m tafsilâtı i l â v e lâzımdır. Bunun



1



bir hülâsasını daha önce neşrettik : H .



İnalcık-M.



O ğ u z , Yeni bulunmuş bir Gazavât-ı Sultan Murad Han, D T C F dergisi, cilt V I I , sayı 2, s. 487-490¬ 1 2



1 3



Gazavât, İshak



bak. bey



hülâsası, oğlu İ s a



S.



488-489.



beyin



Üsküp



havalisinde ekseri t i m a r l a r ı k e n d i



g u l â m ve h i z m e t k â r l a r ı n a v e r m i ş o l d u ğ u n u g ö s t e r e n b i r Ü s k ü p ve h a v a l i s i defteri



5



8



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



İLK



VESİKALAR



lerinin, merkezle u z l a ş m ı y a n müstakil menfaatlere ve görüşlere tâbi olması, i l k defa görülen bir şey değildi. O n l a r ı n Despot'la ayrı b i r hesapları olması temamiyle i h t i m a l dahilindedir. Bu uc beyleri, M u r a d ' m s a l t a n a t ı n ı n b a ş ı n d a kendisine karşı r a k i b i Mustafa Çelebi'yi t u t m a m ı ş l a r m ı idi? O , ancak M i h a l - o ğ l u n u hapisten ç ı k a r t a r a k uc beylerine tavizlerde bulunmak suretile t a h t ı n d a yerleşebilmiş değil m i i d i ? Gazavât'a göre M u r a d , bunlara hiç b i r zaman i t i mad o l u n a m ı y a c a ğ m ı söyliyerek geçmişteki fesadcı hareketlerini b i r bir h a t ı r l a t t ı . Edirne'ye d ö n e r k e n çok hiddetli i d i : " H i ç b i r yerede karar e t m e y ü p muttasıl gider ve beylerin birisine iltifat e t m e y ü p her gez yüzlerine b a k m a z d ı " . Edirne'de T u r a h a n bey, H a l i l P a ş a ' n ı n emriyle K a p u c u başı Balta-oğlu S ü l e y m a n ' a tevkif e t t i r i l d i ve Tokat­ ta habse g ö n d e r i l d i . Artık Sultan " R u m e l i n l ü " ile b i r kere daha b o z u ş m u ş oluyordu. Bundan sonra Rumeli'de nasıl u m u m i b i r ç ö ­ zülüş başladığını, A r n a v u d l u k , Tesalya ve Eski-Sırbiye' de i s y a n l a r ı n nasıl alevlendiğim daha önceki y a z ı m ı z d a işaret etmiştik. İ z l a d i ' d e d ü ş m a n ı takatsiz b ı r a k a n soğuk ve açlık, O s m a n l ı l a r a y a r d ı m etmişti. Fakat Macarlar, P a d i ş a h ' ı n k a y ı n biraderi ve Ç a n d a ı i ı H a l i l ' i n kardeşi M a h m u d Çelebi'yi b i r takip s a v a ş ı n d a esir ederek muzafferane çekildiler. Y a n k o ' n u n ve g e n ç M a c a r k ı r a l ı ' n ı n muvaf­ fakiyeti b ü t ü n A v r u p a ' d a b ü y ü k b i r sevinç ve ü m i t u y a n d ı r d ı . H e r tarafta T ü r k l e r i , son b i r hamle ile Balkanlar'dan b ü s b ü t ü n atmak için yeni b i r H a ç l ı seferi hazırlıklarına b a ş l a n d ı . 1 4



ı s



1 6



Uc-beyleri ve " R u m e l i n l ü " ile b o z u ş t u ğ u b i r anda devleti b u çok nâzik d u r u m d a n kurtarmak ve A l â e d d i n ' i n acıklı ö l ü m ü n d e n sonra kalan y e g â n e şehzadesi 12 y a ş ı n d a k i M e h m e d Çelebi için t a h t ı garan­ t i a l t ı n a almak için I I . M u r a d b ü y ü k f e d a k â r l ı k l a r a katlanmak zar û r e t i n i d u y d u ve temamiyle b a b a s ı Çelebi Sultan M e h m e d ' i n barışçı siyasetine d ö n d ü . (Fatih devri,



defter için bak.



benim



Stefan Duşan'dan



Osmanlı



imparatorluğuna,



S. 219 ) , keza T ı r h a l a s a n c a ğ ı n d a T u r a h a n ' m b i r ç o k a d a m l a r ı n ı n t i m a r t a s a r r u f e t t i ğ i n i g ö s t e r e n defter k a y ı t l a r ı ( bak. a y n ı m a k . S. 215 ) b u n l a r ı n



17



1 8



2 0



2 1



2 2



2 3



İşte b u adam, çok sevdiği şehzâdesinin ö l ü m a c ı s ı n d a n sonra, kışın, Balkan geçitlerinde itaatsiz b i r o r d u n u n b a ş ı n d a y a p t ı ğ ı kor­ k u n ç savaştan inkisar ve gazab içinde p â y i t a h t m a d ö n e r k e n , daha 1 7



Ş. Y a l t k a y a ,



1 8



Es-Sahavî,



mâlikâneler



dı"



idiler. 2 2



1 4



1 5



1 6



Bak, N e ş r i , S. 149-150. Gazavât. 26 a. Bak, 1444 Buhranı, S. 47-48.



Bedreddin'e



dair bir kitap,



T ü r k i y a t M . I I I , s. 255.



( İ s t a n b u l , K ö p r ü l ü k ü t ü p h a n e s i , no.



1189,



der. 1 9



vaziyetinde



t a s a r r u f etmekte



Şeyh



Veciz ül-kelâm'da.



181a) I I . M e h m e d ' d e n bahsederken " Z e v k u safâ hususunda b a b a s ı n d a n g e r i k a l ­



2 1



irsi



1 9



c



feodal b a z ı ' u n s u r l a r g ö r m e ğ e m ü s a i t t i r . B u n d a n b a ş k a b u â i l e l e r d i ğ e r t i m a r v e farklı olarak b ü y ü k



59



M u r a d ' ı n , neticesi o kadar m ü h i m olan hareketlerini anlamak için onun karakteri ü z e r i n d e durmak lâzımdır. Bu O s m a n l ı P a d i ş a h ' ı eyi kalpli, hoşmeşreb ve hassas bir a d a m d ı . Şeyh Bedreddin'in torunu 1448 de onunla k o n u ş m a s ı n ı a n l a t ı r k e n kendisinin bağışlayıcı, eyilik-sever ve neşeli karakterini ifşa etmektedir . M u r a d , aynı zamanda, zevk ve safaya d ü ş k ü n d ü . Ayyaşlık derecesinde içtiği, ş a r a p ve saz meclislerin­ den pek hazzettiği b ü t ü n k a y n a k l a r ı n m ü ş t e r e k e n ş e h a d e t ettikleri b i r hakikattir . K e n d i devrinde yazılmış b i r eserde onun tahta çık­ tığı zaman s ü n b ü l e b u r c u o l d u ğ u söylendikten sonra " b u sebebdendir k i m P a d i ş a h ı m ı z şâdlıklara ve zevk u safa ıyş u tarablara b e - g â y e t m e ş g u l " d ü r , denmektedir. Kendisini 1432 s o n l a r ı n d a g ö r e n B r o q u i è r e , ayyaşlığına b i r k a ç yerde işaret eder . Son felâketlerden sonra onun âşikâr olan bu kusuru herhalde halk a r a s ı n d a dedikodu­ ları arttırmıştır. Acaba sonradan tövbe ve istiğfarla inzivâ ve ibadet h a y a t ı n a d ö n ü ş ü n ü , 1 4 4 4 de T i m u r l u l a r d a n b i r i n i n g ö n d e r ­ diği mektupta bahis mevzuu olan "seyyiât ü l - m u k a r r i b î n " i bununla ilgili g ö r m e k m ü m k ü n m ü d ü r ? Fakat M u r a d a y n ı zamanda m u â melelerinde i n s a n î ve merhametli olarak t a n ı n m ı ş , bilhassa sulh-severliği, harbe karşı nefreti, ahde vefâsı b i r b i r i n d e n temamiyle ayrı kaynaklar t a r a f ı n d a n bildirilmiştir . O , I . Bayezid yahut oğlu I I . M e h m e d gibi f ü t u h a t c ı b i r p a d i ş a h değildir. Y a p t ı ğ ı harpler, hakikat­ te, devlet nüfuz ve menfaatlerinin zorladığı zaruri harplerdir. G e n ç ­ liğini A m a s y a ' n ı n yüksek k ü l t ü r muhitinde geçirmiş olan I I . M u r a d , i l i m ve edebiyata b ü y ü k k ı y m e t veren ince b i r h ü k ü m d a r d ı . Kendisi­ n i n şâirliği ve h a t t a t l ı ğ ı v a r d ı ,



2 0



hâs sahiplerinden



CTILÛS



H . 850 t a r i h l i Takvim



(bak. 1444 Buhranı,



İ l e r i d e S. 64. B r o q u i è r e d i y o r k i (S.



181) : " O n m ' a dist aussi q u ' i l het



et ainsi m e le semble" ; K a r ş ı l a . D u cas, S. Chalkokondyles, 2 3



n o t 106).



S. 183-184.



S.



375.



Bak. L â t i f i , S. 6 0 ; S e h î ,



S.



assés l a



guerre



¡ 9 9 , 2 0 1 , 207, 228. P h r a n t z e s , 2 1 1 ,



1 1 ; Tuhje-i



hattatın, S. 517.



FATİH



60



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR İLK



o zaman t a h t ı b ı r a k m a ğ a karar vermiş o l m a l ı d ı r . H a t t a d ü ş ü n ü l e ­ bilir k i o, u m u m i muhalefet karşısında b u n u b i r zaruret olarak d u y u ­ yordu. A y n ı zamanda T ü r k ve Y u n a n k a y n a k l a r ı n ı n gösterdiği gibi, o ğ l u n u n Ölümü onu derin b i r matem içine a t m ı ş t ı . D u c a s, onun s a l t a n a t ı bırakmasiyle b u ö l ü m hadisesini birbirine b a ğ l a r g ö r ü n ü r . A l â e d d i n ' i n ö l ü m sebebi tarih için hakikaten esrarengiz b i r mahiyet g ö s t e r m e k t e d i r . D uca. s gibi m u â s ı r b i r m ü v e r r i h olan C h a l k o k o n d y les, Sultan O r h a n ' ı n oğlu S ü l e y m a n için söylendiği gibi Alâeddin'in de b i r avda attan düşerek ö l d ü ğ ü n ü rivâyet eder . Fakat diğer kay­ naklar, bilhassa O s m a n l ı v e k â y i n â m e l e r i , b u hususta b i r sarahat ihtiva etmezler. M e s e l â Gazavât'ta. A l â e d d i n ' d e n hiç b a h s o l u n m a m a s ı , Sultan M e h m e d ' i n ön p l â n d a belirtilmesi dikkati çeker. H ü s e y i n H ü s a m e d d i n , maalesef kaynak g ö s t e r m e d e n A l â e d d i n ' i n i k i k ü ç ü k oğluyle birlikte b o ğ d u r u l d u ğ u h a k k ı n d a tafsilât v e r i r . Bu rivâyeti takviye eder gibi g ö r ü n e n başka b i r nokta, N e ş r î ' d e ve K e m â 1 P d e tarihindeki b i r 24



2 5



2 6



27



2 8



telmihtir: V a r n a harp m e y d a n ı n d a yeniçeri ağası K u r t ç u D o ğ a n , P a d i ş a h ' m dizginini b ı r a k m ı y a n A n a d o l u beylerbeyisi ve A l â e d d i n ' i n dayısı Karaca beye, "Sultan A l â e d d i n ' i ö l d ü r d ü n , b u kerre b e ğ ü m ü z e kasdettin, ko g i t s ü n " diye b a ğ ı r d ı . Bu sözleri herhangi b i r şekilde tefsir için elimizde kâfi m a l û m a t yoktur. A l â e d d i n ' i n i d a m ı için z â hirde b i r sebeb g ö r ü n m ü y o r . Karaca bey, onun ö l ü m ü n d e n son­ r a d a mevkiini muhafaza etmiştir. Nasıl olursa olsun A l â e d d i n ' i n ö l ü m ü , M u r a d ' ı b ü y ü k b i r mateme gark etmiştir. O n u çok severdi. Ü ç yıl sonra y a z d ı r d ı ğ ı v a s i y e t n â m e s i n d e "şöyle b u y u r d u k i (ölünce) Bursa'da m e r h u m o ğ l u m A l i y a n m d a g ı k a b r i n k a t ı n d a koyalar" . A l â e d d i n ' i n ölümiyle şimdi kalan y e g â n e şehzâde M e h m e d 2 9



3 0



3 1



3 2



Çelebi için taht yolu açılmış bulunuyordu . Gazavât'a göre, Sultan M u r a d , I z l a d i ' d e n d ö n ü n c e onu acele M a ğ n i s a ' d a n Edirne'ye çağırttı. M e h m e d Çelebi, Edirne'ye yaklaşınca " P a ş a l a r ve beyler ve sıgâr ve k i b â r Ş e h z â d e y e istikbâl e d ü p t a ' z î m ve tekrîm birle Ş e h z â d e y i k a r ş ı l a d ı l a r " . C y r i a c u s , 22 M a y ı s ' t a Edirne'de resmi kabulde elçilerle M u r a d ' m huzuruna çıktığı zaman oğlu " Ç e ­ l e b i " (Cialaby) y i , Divan'da P a ş a l a r l a beraber onun y a n ı n d a oturur b u l m u ş t u . I I . M u r a d , Edirne'de d ü ş m a n elçileriyle, b ü y ü k arazi fe­ d â k â r l ı k l a r ı n d a bulunarak b i r a n l a ş m a y a p t ı k t a n sonra Temmuz o r t a l a r ı n d a Anadolu'ya geçti. 33



3 4



Sultan M e h m e d ' i n i l k defa tahta çıkması şüphesiz İzladi muharebesiyle V a r n a savaşı a r a s ı n d a d ı r . Evvela hadiselere en y a k ı n bir kaynak olarak Takvîm-i Hümâyun'lavdakı k a y d ı zikredeceğiz. H . 8 4 9 tarihine ait Takvime göre M u r a d , K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı hareketinden ö n c e " o ğ l u M e h m e d H a n ı t a h t ı n a g e ç i r ü p k a i m m a k a m " y a p t ı , onu 3 5



3 2



M u r a d ' ı n ö t e k i o ğ u l l a r ı i ç i n bak.



Anonim-



2 5



Bak.



Neşri,



2 6



Bonn



tab'ı,



S.



S. 220.



51.



bak. İstanbul'un fethinden



Tevârih-i Al-i Osman, İ s t a n b u l P. W i t t e k , M O G , I (1921-1922), S. le n ü s h . v . 29a) r i v â y e t t â d i l e d i l m i ş t i r d i n senin şûmluğun u c u n d a n y o ğ o l d u , da m ı yetiştirmek istersin". 3 0



ilham 3 1



H. Hüsameddin'in almış bir yakıştırma K a r ş ı l a . N e ş r i , S.



(Calixtus



Ottomanus),



3 3



3 4



3 5



Gazavât,



y.h.



Bak. 1444 Buhranı, S. 7, H a l e c k i , S. 8 6 , vesika B u devre ait z a m a n ı m ı z a



tekrarlanıp durmuştur : bunlandan Oruç nimler



3.



kadar y a z ı l a n tarihlerde umumiyetle i k i b i r i n c i s i Aşık P a ş a z a d e ve N e ş r î ' n i n ,



tarihiyle anonim Tevârih-i Âl-i O s m a n ' ı n naklettikleri rivâyetlerdir. (bak.



rivâyet ikincisi Ano­



Giese n e ş r . S. 68, ve İ . H . E r t a y l a n t a r a f ı n d a n faksimile n e ş r e d i l e n



n ü s h a , S. 108, O r u ç , 55) M u r a d ' ı n t a h t t a n ç e k i l m e s i n i Despot ve K a r a m a n - o ğ l u y l e sonra, fakat 847 y ı l ı n d a g ö s t e r i r l e r . A ş ı k P a ş a z â d e (Âli n e ş r . S. 131) ö n c e kaydederler.



Kemâl



Paşazâde



aynı



kronolojiyi



tekrarlar.



H e ş t B i h i ş t ' e ve  l i ' y e i n t i k a l eden R u h î ' d e k i m ü h i m r i v â y e t S ı r p despotu ile b ı r ı ş



2 7



29



Ş ü k r u l l a h , Behçet üt-



Osman"



N o u v e l l e C l i o , Nos. 9-10 (1951), S. 352 v d .



muharebesinden



S. 352.



Onun hakkında



S, 179;



ve N e ş r î (Taeschner n e ş r . 172) keza Despotla m u s a l e h a d a n sonra ve h e m e n V a r n a



O , A l â e d d i n ' i n , M e h m e d Ç e l e b i ile i k t i d a r ı ele a l m a k istiyen d e v ş i r m e l e r t a r a f ı n d a n ö l d ü r ü l d ü ğ ü n ü i d d i a eder (S. 210-211). 2 8



Neşri,



levârih, M O G , I I , S. 118; k a r ş ı l a . B a b i n g e r , "Bajezid



musalehadan Giese, S. 6 7 ; Ducas,



2 4



61



CULÛS



önce F. S. Mehmed, n o t 223.



Üniversite k ü t ü p . T . yazmalar 2438; karşıla 118. K e m â ! P a ş a z â d e ' d e (Paris B i b . N a t i o n a ­ : "Sultan-i c i h â n ı koyuver, m e r h u m Alâedş e â m e t ü n ü hazret-i P â d i ş a h - i h i l â f e t - p e n â h a



(210) ö n e s ü r d ü ğ ü gibi görünmektedir.



i m a z l a n d ı k t a n s o n r a " h i ç b i r tarafta a d û b u l u n m a d ı ğ ı z a m a n , , M u r a d ' ı n t a h t ı n ı o ğ ­ l u n a b ı r a k t ı ğ ı n ı b i l d i r i r . K l â s i k O s m a n l ı m ü v e r r i h l e r i y l e en son m ü e l l i f l e r b u r i v a ­ yetler dairesinden



çıkamamışlardır.



Y u n a n k a y n a k l a r ı n a gelince,



Chalkokondyles



V a r n a ' d a n h e m e n sonra, fakat Ducas (220) V a r n a ' d a n ö n c e ve K a r a m a n sonra g ö s t e r i r l e r .



Son z a m a n l a r d a



m e s k û k â t a r a ş t ı r m a l a r ı neticesinde



seferinden



bu mevzuda



d a h a k a t i f i k i r l e r ö n e s ü r m e k i ç i n y e n i d e l i l l e r elde e d i l m i ş t i r . H a l i l E d h e m ( E l d e m ) bunlara dayanarak (Meskûkât-i Osmaniye,



I , İ s t a n b u l 1334, S. 77-79) F a t i h M e h ­



m e d ' i n i l k s a l t a n a t ı i ç i n 848 t a r i h i n i k a b u l e t m i ş t i r . J o r g a ( G O R , 1,438, 446) M e h ­ sebebler



sonraki



devirlerden



178; T ü r b e l e r i b i t i ş i k t i r . Vasiyetname i ç i n b a k .



Z e y i l .



m e d ' i n i l k t a h t a çıkışını 1444 i l k b a h a r ı o l a r a k tespit e t m i ş t i r k i , b u n d a b i r h a k i k a t p a y ı o l d u ğ u ilerde görülecektir. İ l k k â n û n u ' n a , yahut



1445



in



S o n defa B a b i n g e r ilk günlerine



(Von Amurath,



götürmüştür.



S. 255) 1444



62



İLK



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE TETKİKLER VE VESİKALAR



"kendi yerine d i k t i " . H . 8 5 6 tarihli Takvime göre , I I . M u r a d , K a r a ­ man o ğ l u n a karşı Anadolu'ya g e ç m e d e n ö n c e "Sultan M u r a d H a n oğlu Sultan M e h m e d c u l û s " etmiştir. Bu son i d d i a y ı destekliyen b a z ı vesika kayıtları da v a r d ı r ; Mısır S u l t a n ı n a g ö n d e r i l e n V a r n a fetihnâmesinde hadiseler şu şekilde sıralanmıştır : a- H ı r i s t i y a n l a r ı n Roma'da Papa nezdinde H a ç l ı seferi için t o p l a n m a l a r ı ; b - H . 8 4 7 de taarruz (İzladi muharebesi); c- M u r a d ' m saltanattan feragati ve Bursa'ya çekilmesi; d- H a ç l ı ordusunun Rumeli'ye girmesi ve Varna muharebesi. I I . Mehmed orada Varna hakkında j _ ~ J l j i L__^=K ^ . i i (tahta c u l û s u m u z d a n hemen sonra) der. 3 6



3 7



38



Baysungur'un g ö n d e r d i ğ i söylenen m e k t u p t a M u r a d ' ı n s a l t a n a t ı b ı r a k m a s ı "leşker-i küffâr„la "muharebe ve mukatele" den sonra V a r n a fetihnamelerinde ise daima zaferden ö n c e gösterilmiştir. Baysungur'a atfolunan mektupta bahsi geçen muharebe şüphesiz İzladi savaşıdır, ve oraya g ö n d e r i l e n mektup b i r culûs n â m e s i olup cevabı da b i r culûs tebrikidir. Ş a h r u h ' a ve K a r a m a n - o ğ l u ' n a g ö n d e r i ­ len V a r n a fetihnâmel erinde ise hâdiseler şu şekilde sıralanmıştır : a- M u r a d ' m saltanattan feragati, b- H ı r i s t i y a n ve m ü s l ü m a n h ü k ü m ­ darlarla musalehalar y a p m a s ı , c- Anadolu'ya geçerek inzivâya çe­ kilmesi, d- H a ç l ı ordusunun R u m e l i ' y i istilâsı ve V a r n a muharebesi. H a t t a K a r a m a n - o ğ l u n a g ö n d e r d i ğ i f e t i h n â m e d e Sultan M e h m e d , b a b a s ı n ı n geçen baharda t a h t ı kendisine bıraktığını açıkça söyle­ miştir. Bu m ü h i m kayıt aynen şöyledir : j l k i - o ^ b - /"



J S J J ı



nouvelle Âlî



r



j l - J , »lil j ' U J H i - j



J>f 4c*-\



C^i.



J°'jji



3 C*ii{iZ



90



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



ifadeler içinde m ü b h e m bırakılmış o l d u ğ u halde nelerden bahsolund u ğ u n u istidlâl edebiliriz. Her şeyden evvel M e h m e d ' i n ve taraftar­ larının taarruz politikası burada açıkça belirtilmiştir. M u r a d ' m taht­ tan çekilirken bir t a k ı m fedakârlıklar b a h a s ı n a musalehalarla k u r d u ğ u siyasî statü guo'nun b o z u l m a s ı t e ş e b b ü s ü n e karşı, kendilerini tehlikede hissedenler t a b i î bu m u s a l e h a l a r ı kendileriyle i m z a l a m ı ş olan eski Sultan'a b a ş v u r m a k zaruretim d u y m u ş l a r d ı r . B u n l a r ı n b a ş ı n d a K a r a m a n - o ğ l u İ b r a h i m Bey ve Kastamonu h â k i m i İsfendiyar-oğlu İsmail bey v a r d ı r . Burada İshak P a ş a ' n m o y n a d ı ğ ı role de dikkat n a z a r ı n ı çekmek isteriz. I I . M u r a d , k ü ç ü k Sultan M e h m e d ' i ve onu b u siyasete teşvik eden vezirlerini tevbih etmekle o ğ l u n u n ü s t ü n d e vesâyetkâr bir otorite mevkiine geçmiş oluyordu. Bu, T u r s u n beyin ifadesiyle bir devlet içinde " i k i p a d i ş a h " demekti. Bu g ö r ü ş ü tamamiyle teyit eden bir v a k ı a da, Venediklilerin " A v r u p a S u l t a n ı " diye zikrettik­ leri I I . Mehmed'le y a p a c a k l a r ı muahedeyi b a b a s ı n a da tasdik ettir­ mek istemeleridir . Heşt Bikişt'in aynı parçasında etraftaki kâfirlerden ve " j U l ^ U j ^ _ L _ ^ c-^Ur" dan kast, en b a ş t a S ı r p Despotu ve Bizans olabilir. G e r ç e k t e n bu rivâyetin k a y n a ğ ı R u h î ' d e Despot z i k r o l u n m u ş t u r . Bizans İ m p e r a t o r u V I I I . Yuannis Palaeologus, Ç a n d a r l ı ' n m siyasî tedbirleri neticesi olarak 1444 H a ç l ı seferinin sonunu bekliyerek herhangi bir taarruz hareketinden çekinmiş ve V a r n a zaferinden sonra da O s m a n l ı l a r l a sulhü yenilemişti . G e r ç e k t e n Ş a h a b e d d i n - Z a g a n o s partisi, g e n ç h ü k ü m d a r ı , b ü t ü n zaferleri gölgede b ı r a k a c a k , en b ü y ü k şan ve zaferi s a ğ l a y a c a k bir teşebbüse, İ s t a n b u l ' u n fethine teşvik e d i y o r l a r d ı . B ü t ü n kronoloji h a t a l a r ı n a r a ğ m e n G i a n M a r i a A n g i o l e l l o ' n u n buna ait kaydı a ç ı k t ı r : "1445 senesinden sonra Sultan M u r a d 17-18 y a ş ı n d a k i (?) oğlu M e h m e d ' i kendisine vekil olarak Edirne'de b ı r a k m a ğ a karar vermiş ve bundan sonra kendisi Anadolu'ya giderek i k i sene m ü d d e t l e isti­ rahata çekilmişti. Bu m ü d d e t zarfında devletin işleriyle u ğ r a ş m a k istemiyordu ve öyle de y a p t ı . O ğ l u n a m ü ş a v i r olarak eski ve sadık bendesi H a l i l Paşa'yı bırakmıştı. Ş e h z â d e M e h m e d , O s m a n l ı devleti­ n i n A v r u p a ' d a k i k ı s m ı n d a h â k i m k a l ı n c a içine Konstantinye'yi fethet9S



96



9 5



9 6



İSTANBUL'UN



VESİKALAR



(1,446) R u m i m p e r a t o r u n u n s u l h y a p m a ­



d ı ğ ı n ı ve 1445 de V e n e d i k , R o m a , A l m a n y a p r e n s l i k l e r i



ve F r a n s a ' y a g ö n d e r d i ğ i



elçisi ile H a ç l ı seferini y e n i l e m e k i ç i n faaliyet s a r f e t t i ğ i n i k a y d e d e r . F a k a t u n u t ­ m a m a l ı d ı r k i , Bizans, ekseriya her i k i işi b i r l i k t e y a p m ı ş t ı r .



9i



97



9 8



t



99



100



97



Jorga



ÖNCE



mek arzusu d ü ş t ü . Bunu makul bulmayan H a l i l Paşa, M u r a d ' a ya­ zarak o ğ l u n u n bu niyetinden b a h s e t m i ş ve ona M e h m e d ' i n yaşını, böyle bir teşebbüsten gelebilecek tehlikeyi h a t ı r l a t a r a k devletin ida­ resini tekrar eline almasını rica etmişti. Bu hadise 1447 senesinde, Papa N i k o l a ' n m z a m a n ı n d a o l m u ş t u r . Sultan M u r a d , H a l i l P a ş a ' n m nasihatini dinleyerek Edirne'ye d ö n m ü ş ve o ğ l u n u Bursa'ya g ö n d e r ­ mişti. Ş e h z â d e M e h m e d kendisinin, devletin idaresinden uzaklaştırıl­ masının b a b a s ı ile H a l i l p a ş a a r a s ı n d a k i istişare ü z e r i n e o l d u ğ u n u a n l a m ı ş t ı . Bu y ü z d e n b a b a s ı n ı n v e f a t ı n d a n sonra H a l i l Paşa'yı nasıl c e z a l a n d ı r a c a ğ ı n ı daha ileride ö ğ r e n e c e k s i n i z " . Bu tarihte İ s t a n b u l ' u muhasara f i k r i diğer kaynaklarda bildirilmemekle beraber bu açık k a y ı t t a n sonra I I . M e h m e d ' i n , Ç a n d a r l ı ' y ı endişeye sevkeden cüretli politikasına karşı M a ğ n i s a ' y a y a p ı l a n şikâyetlerin m â n a s ı n ı daha i y i a n l ı y o r u z . P h r a n t z e s ' i n bir ifadesi de b u b a k ı m d a n dikkate değer. O , Sultan M u r a d ' m İ s t a n b u l ' u muhasara fikrinde o l m a d ı ğ ı n ı belirt­ tikten sonra " h a l b u k i yeni P a d i ş a h (1451 c u l û s u n d a n bahsediyor) g e n ç olup ç o c u k l u ğ u n d a n b e r i h ı r i s t i y a n l a r m d ü ş m a n ı d ı r " demek­ tedir . Belki M o r a ' d a , Despot K o n s t a n t i n ' i n V a r n a zaferinden sonra da Tesalya'ya d o ğ r u t a a r r u z l a r ı n a devam etmesi, I I . M e h ­ med'in Bizansı t e l â ş l a n d ı r a n tasarılariyle i l g i l i o l a b i l i r . Fakat tecrübeli diplomat Ç a n d a r l ı ' n m ihtiyatkârlığı karşısında genç Pad i ş a h ' m böyle t o p - y e k û n b i r teşebbüse girişmesini haklı gösterecek se­ bepler de yok değildi. Ş i m d i V a r n a zaferinden sonra bu fesat yuva­ sının ortadan kaldırılması z a r u r î ve i m k â n dahilinde g ö r ü l m ü ş olmalı­ dır. Herhalde b u teşebbüs muvaffak o l d u ğ u takdirde, H a l i l ' i n i k t i ­ d a r ı tamamiyle Mehmed'e ve y a k ı n l a r ı n a devretmesi t a b i î olacağın­ dan onun itirazları haksız o l m ı y a r a k fazla şahsî sayılıyordu. Otorite birliği için I I . M u r a d ' m geri getirilmesi düşüncesine karşı onlar da kendi k ü ç ü k P a d i ş a h l a r ı n ı n tahtta s a ğ l a m b i r şekilde yerleşmesini " i s t i k l â l i " p a d i ş a h olmasını m ü d a f a a ediyorlardı. Mademki M e h m e d p a d i ş a h yapılmıştı, b u n u n halelsiz ve tam b i r şekilde teessüsü devletin selâmet ve menfaati icabı i d i . H a l i l P a ş a ile mu­ halifleri a r a s ı n d a d a i m î f i k i r ihtilâfına K r i t o v u l o s ' d a telmih olun-



Bak. B a b i n g e r , 258. C h a l k o k o n d y l e s , 142;



FETHİNDEN



nda



Historia



Turchesca,



Ur su



neşrinden K â z ı m



g a y r ı m a t b û ; k a r ş ı l a . B a b i n g e r , s. 260, n o t 9 8



9 9



1 0 0



S. 211 - V .



N e k i ' n i n tercümesi, T. T . K . 131.



M ı r m ı r o ğ l u t e r c ü m e s i , T . T . K . da g a y r ı m a t b û .



Bak. D . A . Z a k y t h i n o s , Le despotat grec de Moree, I , Paris 1932, s. 231-232. Karolidi tere, T O E M



i l â v e s i , s. 9 1 .



I



İSTANBUL'UN 92



FATİH DEVRİ



ÜZRİNDE TETKİKLER VE



Şüphesiz M a ğ n i s a ' n m b ü t ü n bu m ü d a h a l e l e r i n d e ve b u i k i l i du­ r u m u n d o ğ m a s ı n d a H a l i l P a ş a başlıca rolü oynamakta i d i . Ç a n d a r l ı , çocuk P a d i ş a h etrafmdakilerin onu "istiklâli P a d i ş a h " yapmak için aşırı hareketlere sevk edebileceklerini de M a ğ n i s a ' y a bildir­ mekten ve telâş u y a n d ı r m a k t a n geri k a l m ı y o r d u . O n u n gizli ve kış­ kırtıcı faaliyetlerine muhtelif kaynaklarda işaret o l u n m u ş t u r . K e m â l P a ş a z â d e ' n i n çok dikkate değer tâbirleriyle " n â k ı s ül-akl olanların puhtesine m a ğ r u r olup h a v â - i ı g v â y a uymak i h t i m a l i var., istiklâl k i kemâl-i m a k s û d d u r , a t a n ı n v ü c u d u ana m â n i - i t â m d ı r , a n ı n e y y â m m d a m u r â d hasıl olmaz, ol varken sana i t i b â r etmezler, beylik karar bulmaz diyen iblislerin telhisine câizdir k i t â b i ola" . Burada, hatta M u r a d ' m şahsına karşı bir sui-kasda kadar gidilebileceğine dair bir telmih v a r d ı r . Chalkokondyles'in n a k l e t t i ğ i n e göre de, Sultan M u r a d , yeniden tahta ç ı k m a k isterse o ğ l u n u n kendisine kuvvetle karşı koyması ve böylece kanlı bir iç harp ç ı k m a s ı n d a n ciddi olarak endişe ediyor ve bu y ü z d e n çok ihtiyatlı d a v r a n ı y o r d u . Böyle bir karışıklığa sebebiyet verirse, iç s a v a ş l a r d a n nefret eden halk me­ suliyeti onun üzerine a t a b i l i r d i . Buna tamamiyle inanmak kolay olmasa dahi, M e h m e d ' i n d u r u m u h a k k ı n d a y u k a r ı d a zikret­ tiğimiz diğer k a y n a k l a r ı teyid ettiği m u h a k k a k t ı r .



10S



1 0 1



1 0 2



1 0 3



i j | j



1 M



1446 yılında Edirne'de bir yeniçeri isyanı d u r u m u b ü s b ü t ü n ağırlaştırmış ve herkes n a z a r ı n d a M u r a d ' m tekrar tahta gelmesi zaruretini isbat etmiştir. Bu isyan h a k k ı n d a Anonimlerdeki rivâyet aynen ş u d u r : "Sultan M e h m e d t a h t ı n d a otururken Yeniçeri baş kaldırdı, B u ç u k - d e p e ' y e çıktılar. Şehir h a l k ı n a velvele d ü ş t ü . Vezir 1 0 1



1 0 2



1 0 3



1 0 4



P h r a n t z e s , 93 ; A n g i o l e l l o , Â l î , V , 213. Karşıla, Tursun S. 352 A y n ı yer.



bey,



aynı



yer:



93



ÖNCE



H a d ı m Ş a h a b e d d i n P a ş a hem vezir hem Beylerbeyi i d i . Yeniçeri Ş a h a b e d d i n Paşa'yı ö l d ü r m e ğ e kasdettiler, varup s a r a y ı n d a evine basdılar, oğru k a p ı d a n çıkıp k a ç u p Sultan M e h m e d k a t ı n a varup halâs oldu. Yeniçeri g ö t ü r ü p â l e m (?) karış m u r u ş olup â h i r ü l - e m r Y e n i ç e r i n i n b u ç u ğ a r ulûfelerin arturup Yeniçeri dahi sâkin oldu ve vezirler ve beylerbeyiler ittifak ettiler k i m , yine Sultan M u r a d ' ı A n a d o l u ' d a n g e t ü r ü p yine tahta g e ç ü r ü p Sultan M e h m e d ' i geri M a ğ n i s a ' y a g ö n d e r ü p Sultan M u r a d Edirne'de karar ede, öyle oldu (mahfî haber g ö n d e r ü p bir suretle Sultan M u r a d ' ı Edirne'ye g e t ü r d ü l e r ) . O l kış sefer e d ü p M o r a vilâyetine varup K e r m e ' y i y ı k u p yakup vilâyetlerini h a r â b a v e r ü p vezirleri H a l i l Paşa, Samca Paşa, İ s h a k Paşa, R u m e l i beylerbeyisi Karaca bey, A n a d o l u Beylerbeyisi Ozgur oğlu (İsa) i d i . M o r a fetholdu Hicretin 850 ( s i n d e ) " . .



m u ş t u r . Ona g ö r e H a l i l "Sultan M e h m e d hazretlerine ekser u m û r d a muhalefette b u l u n u y o r d u " . Bu suretle daha b u tarihte İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı fikrine karşı H a l i l ' i n itirazları, herhalde rakipleri tara­ fından, Sultan Mehmed'e onun s a l t a n a t ı n ı baltalama şeklinde telkin edilmiş ve V a r n a muzafferiyetinin şan ve şerefinden m a h r u m edildiğini zanneden g e n ç h ü k ü m d a r ı n zihninde İ s t a n b u l fethi her şeyin bağlı b u l u n d u ğ u bir b ü y ü k f i k i r olarak yerleşmiştir.



Bihift;



FETHİNDEN



VESİKALAR



C h a l k o k o n d y l es, 352, Heşt



a



İ s y a n ı n cereyan t a r z ı h a k k ı n d a K e m a l P a ş a z â d e , Anonimlerle birleşmekle beraber çok dikkate d e ğ e r tafsilâtı ihtiva eden bir r i ­ v â y e t nakletmektedir k i , esas n o k t a l a r ı şu şekilde h ü l â s a edilebilir: V a r n a muzafferiyetinden sonra I I . M u r a d Edirne'ye d ö n d ü . H a l i l , o¬ nun tekrar tahta geçmesini her keşten fazla istiyordu. Kendisini iknaa muvaffak oldu. M e h m e d , M a ğ n i s a ' y a gönderildi. Şimdi H a l i l , Ş a h a ­ beddin P a ş a ' y ı ortadan k a l d ı r m a ğ a karar verdi. Yeniçeriyi tahrik etti. Yeniçeriler, Ş a h a b e d d i n ' i n vaktiyle Macaristan'da tedbirsizliği y ü z ü n d e n yoldaşlarını kırdırdığını ileri sürerek a y a k l a n d ı l a r . O n u ö l d ü r m e k için evini bastılar. Ş a h a b e d d i n Paşa kaçtı. Saray'a sığındı, evini y a ğ m a ettiler. İ ç l e r i n d e n bir çoğu da Z i n d a n - k a p ı s ı m yıktı­ lar. Sonra t o p l a n ı p şehrin ü s t ü n d e b a ğ l a r içinde bir tepeye çıktılar. İ s t a n b u l ' d a Y ı l d ı r ı m H a n e v l â d ı n d a n o l d u ğ u n u iddia eden birisinin yanma gideceklerini söyliyerek tehditte bulunduler. B u n u n ü z e r i n e Sultan M u r a d b u n l a r ı âsi ilân ederek nerede rastlanırsa katledilmelerine m ü s a a d e verdi. Bu suretle bir çok yeniçeri katlolundu. B u vaziyet karşısında âsiler, kendilerini tahrik etmiş olan H a l i l P a ş a ' y a haber g ö n d e r e r e k afv için P a d i ş a h nezdinde tavassutta b u l u n m a s ı n ı istediler. H a l i l , P a d i ş a h ' m hiddetini yatıştırdı. Ulûfeleri y a r ı m ş a r dirhem art­ tırıldı. "Geldiler m a k â m - ı hizmette durdular. O l sebebden halk-i â l e m m e z k û r mahalle k i bunlar i ç t i m a etmişlerdi, B u ç u k - t e p e d e y ü ad verdiler". K e m a l P a ş a z â d e ' n i n , bu rivâyeti, A n o n i m l e r i n b u g ü n bizce m a l û m olmayan mufassalca bir n ü s h a s ı n d a n almış o l d u ğ u



32. 1 0 5



Anonim-Giese,



70, 205. Parantez i ç i n d e k i l e r O r u c ' d a n (s. 5 9 ) .



FATİH



94



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



İSTANBUL'UN



VESİKALAR



kuvvetle iddia olunabilir. Ancak bu rivâyet, bu devre ait bilinen y e g â n e n ü s h a olan Paris Millî k ü t ü p h a n e n ü s h a s ı n d a evvelâ varak 2b de sahife k e n a r ı n a ilâve olarak V a r n a muharebesinden önce, ve ikinci defa M u r a d ' m V a r n a zaferini m ü t e a k i p tahta gelişinden sonra iki yerde t e k r a r l a n m ı ş t ı r . K e m â l P a ş a z â d e , M u r a d ' ı ikinci defa hemen V a r n a ' d a n d ö n ü ş ü n d e tahta çıkardığı için Anonimlerde H . 850 ( 2 9 . I I I . 1446-17.III. 1447) tarihinde gösterilen b u a y a k l a n m a y ı onun z a m a n ı n d a göstermek mecburiyetinde kalmıştır. Bu devir ü z e r i n d e ilk defa esaslı bir tetkik neşretmiş olan Prof. Fr. B a b i n g e r , Ano­ nimlerde Yeniçeri i s y a n ı n d a n hemen ö n c e bahsolunan Edirne yan­ gını ile bu a y a k l a n m a n ı n a y n ı zamanda v u k u b u l m u ş olacağını ve birbiriyle m ü n a s e b e t t a r b u l u n d u ğ u n u t a h m i n ediyor ve yeniçeri isyanını da Edirne y a n g ı n ı h a k k ı n d a Cronaca Zjıncaruola da verilen 22 eylül 1444 tarihine g ö t ü r ü y o r . O , T ü r k k a y n a ğ ı olarak, şüphesiz ikinci elden sayılan Sadeddin'i esas a l m a k t a d ı r . A n o n i m l e r i n kesik kronolojisi, Sadeddin'in terkibi ifadesine b ü r ü n ü n c e , bu i k i hadiseyi daha kolav birleştirmek i m k â n ı n ı vermektedir. Esasen Sadeddin, nak­ lettiği b i r i n c i rivâyette Yeniçeri isyanı ile M e h m e d ' i n çekilmesini birbirine b a ğ l a r ( " K i nice eyledi t a h r î k - i asker—Ne veçhile bizi etti pes-iser)". G e r ç e k t e n K e m â l P a ş a z â d e ' d e y a n g ı n ve yeniçeri hadi­ sesinin a y n ı zamanda V a r n a ' d a n ö n c e derkenar olarak kaydedilmiş olması B a b i n g e r ' i n faraziyesini destekler mahiyettedir. Bununla beraber değerli müsteşrik, 1446 M a y ı s ı n d a M u r a d ' m M a ğ n i s a ' y ı bı­ r a k ı p harekete geçmesi sebebini ararken, kendisi b u n u n da yine belki bir yeniçeri isyanı olabileceğini d ü ş ü n m e k t e d i r . Anonim­ lerde Yeniçeri a y a k l a n m a s ı için verilen H . 850 t a r i h i n i değiştirmek için ö n e s ü r ü l e n deliller tamamiyle ikna edici g ö r ü n m ü y o r . 1444 E y l ü l ü n d e vukubulan y a n g ı n ı yeniçeri i s y a n ı n d a n tamamiyle a y ı r m a k l â z ı m d ı r . N i t e k i m Anonimlerle a y n ı rivâyete b a ğ l a n a n O r u c ' u n Babinger t a r a f ı n d a n n e ş r o l u n a n her i k i n ü s h a s ı n d a da Edirne 1 0 8



1 0 7



1 0 8



1 0 9



1 1 0



1 1 1



1 1 2



FETHİNDEN



1 1 3



m



1 1 5



1 1 6



ed'p



1 1 7



G i e s e ' n i n tesis e t t i ğ i n ü s h a d a H . 850 t a r i h i i k i defa



1 1 3



Fr.



1 1 4



Kemal



1 1 5



Başka



Paşazâde



17-19,



bir rivâyete göre



Şahabeddin Paşa ki



1 0 9



Von Amurath zu Amurath,



O r i e n s , v o l 3, n r . 2 (1950), s. 229-265.



Bunun



Babinger,



hakkında



Tâc üt-tevârih,



bak.



s.



244-245.



" t â y i f e - i y e n i ç e r i y i K u r t ç u D o ğ a n e l i ile t a h r i k



makbûl-i Padişah-i saâdetyâr idi.."



S.



1 1 1



Bak. F r .



1 1 2



S.



59,



(Kemâl



Paşazâde,



sarsmış



olmalıdır.



2b). K u r t ç u D o ğ a n , H a l i l P a ş a partisine dahildir. 1 1 6



Son



harpler,



Osmanlıların



iktisadî-malî



durumunu



İ k i yıl i ç i n d e yaz kış d ö r t sefer y a p m a k g e r e k m i ş t i . K a z a n ç l ı seferler k e s i l m i ş , aksine son h a r p l e r d e O s m a n l ı ü l k e l e r i i s t i l â l a r a u ğ r a m ı ş , y a k ı l m ı ş y ı k ı l m ı ş , b i r çok yer­ ler Despot'a ve K a r a m a n - o ğ l u ' n a geri v e r i l m i ş ve m u h t e l i f b ö l g e l e r d e , A r n a v u t l u k , S ı r b i y e ve T e s a l y a ' d a isyanlar ç ı k m ı ş t ı . Son h a r p l e r e s n a s ı n d a kuvvetleri y a n ı n d a



ü c r e t l i asker m i k t a r ı m ü h i m



devletin



muntazam



miktarda arttırılmış



görünüyor.



Ş a h a b e d d i n P a ş a , V a r n a m u h a r e b e s i n d e n h e m e n ö n c e askere



m a a ş yetiştirileme-



" h a z î n e d e n ve m â l u e r z â k d a n b i r etmezler".



A s k e r i n A n a d o l u ve R u m e l i a r a s ı n d a n a k l i b ü y ü k m a s r a f l a r l a m ü m k ü n (Bak. B a b i n g e r , 2 5 2 ) . N o v a b e r d a p o t u n a t e r k e d i l m e s i de



I , S. 386.



Türkiye'nin İktisadî



olmuştu



( N o v o B r d o ) g ü m ü ş m a d e n l e r i n i n S ı r p des­



b u d e v r i n d a i m î sıkıntısı o l a n g ü m ü ş d a r l ı ğ ı n ı (bak. b e n i m ,



vaziyeti..,



Belleten,



s a y ı 60 ( 1951 ) , s. 651 ) a r t t ı r m ı ş t ı r .



İşte



b ü t ü n b u ş a r t l a r neticesinde devlet m û t a d ç a r e y e b a ş v u r d u ; a k ç a d a k i g ü m ü ş m i k ­



260.



1 1 0



tekrarlanır.



S a d e d d i n , I , 386.



h a b b e k a l m a d ı ; z i r a b u i l - o ğ l u d u r , b o ş yere kişiyi d i n l e y i p m a s l a h a t



10e V a r a k 17-19.



1 0 8



95



y a n g ı n ı H.849 da, halbuki yeniçeri isyanı ve I I . M u r a d ' m tekrar tah­ ta çağırılması H . 850 de gösterilmiştir . Yalnız Anonimlerdeki açık ifade değil, hadisenin diğer kaynaklar­ da naklolunan b ü t ü n teferruâtı da gösterir k i , yeniçerilerin bu ayak­ l a n m a s ı M u r a d ' m tahta getirilmesine hizmet etmek üzere h a z ı r l a n ­ mıştır. Yeniçerilerin Ş a h a b e d d i n Paşayı ö l d ü r m e ğ e kasdetmeleri, evini y a ğ m a l a m a l a r ı hiç ş ü p h e b ı r a k m a z k i , isyan, M u r a d ' m geri gelmesine karşı başlıca hâil olarak g ö r ü l e n Ş a h a b e d d i n P a ş a ' y a karşı tertip olun­ m u ş t u r . Bazı kaynaklarda açıkça ifade o l u n d u ğ u gibi , isyanın m ü rettibi Ç a n d a r h H a l i l ' d i r . Ş a h a b e d d i n ' i n , Sultan M e h m e d ' i n s a r a y ı n a k a ç m a k suretiyle k u r t u l a b i l d i ğ i n i bildiren tafsilât da ziyadesiyle dikkate değer. Yeniçerilerin, başlangıçta şüphesiz H a l i l ' i n tahriki ile ayak­ l a n d ı k l a r ı halde , sonra d u r u m u kendileri lehine istismar etmeği d ü ş ü n d ü k l e r i , hatta hareketin b ü s b ü t ü n başka bir istikamette geliş­ me istidadını gösterdiği a n l a ş ı l m a k t a d ı r . I I . M e h m e d ' i n i l k saltanat a y l a r ı n d a n itibaren bunlar zaten h o ş n u d s u z l u k içinde idiler. Devletin içinde b u l u n d u ğ u m a l î sıkıntı dolayısiyle yeni P a d i ş a h t a r a f ı n d a n bastırılan a k ç a l a r ı n d ü ş ü k l ü ğ ü , neticede o n l a r ı n m a a ş ı n a tesir etmiş bulunmalıdır . Sırp yeniçerinin kronikine göre , k a p ı k u l u altı



d i ğ i n d e n ş i k â y e t e t m e k t e i d i ( G a z a v â t , 46a) :



1 0 7



ÖNCE



Babinger, 121.



O r u ç i ç i n y a z d ı ğ ı ö n s ö z , s.



VIII-XX.



t a r ı n ı a z a l t t ı . M u r a d ' m H . 834 de b a s t ı r d ı ğ ı g ü m ü ş a k ç a 5.5, 5.75 ve 5.25 k ı r a t i d i ( H a l i l E d h e m , Meskûkât-ı



Osmaniye, İ s t a n b u l 1334, I , S.54, ve b e n i m ,



Türkiye'nin



FATİH DEVRİ



96



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



İSTANBUL'UN FETHıNDEN



ay m a a ş a l a m a m ı ş , b u n u n ü z e r i n e yeniçeriler a y a k l a n m ı ş l a r d ı r . Âsi­ ler, devlet b ü y ü k l e r i n i n evlerini y a ğ m a l a m ı ş l a r , nihayet Sultan M e h med her b i r i n i n yevmiyesini y a r ı m a k ç a a r t t ı r d ı ğ ı gibi ü ç ayda bir bir altın ve y a r ı m ort v e r m e ğ i vaadetmek mecburiyetinde k a l m ı ş t ı r . A y n ı kaynak şu m ü h i m n o k t a y ı da açıkça b i l d i r i y o r k i , âsiler I I . M e h m e d ' i n tahttan çekilmesini ve b a b a s ı n ı n geri gelmesini istemişler­ dir. Fakat isyanın ikinci safhasında B u ç u k - t e p e ' d e t o p l a n d ı k l a r ı zaman İ s t a n b u l ' d a Yıldırım H a n e v l â d ı n d a n birisinin, şüphesiz O r h a n ' ı n , yanma gideceklerini söyliyerek tehditler savurdular. B u , yalnız Sultan Mehmedi değil, Ç a n d a r l ı ' y ı da son derece endişeye d ü ş ü r m ü ş olmalı­ dır. İ s y a n ı n bastırılması için zecri tedbirler alındı : Y u k a r ı d a söyle­ diğimiz şekilde ulûfeleri arttırıldığı gibi a y n ı zamanda şiddetli bir tenkil hareketine girişmek, halkın iş birliğine b a ş v u r m a k icap etti. 118



1 1 9



G ö r ü n ü ş e nazaran b u isyan, M u r a d ' m M a ğ n i s a ' d a n Bursa'ya ge­ lişi tarihine r a s t l a m a k t a d ı r . Bunu A r v a n i d defterinde Beylerbeyine (her­ halde h a l â Ş a h a b e d d i n Paşa) ait k a y ı t l a r d a n istintaç etmek m ü m k ü n zannediyoruz . Bu kronolojiye göre beylerbeyi, 1445 Sonteşrin b a ş l a r ı n d a Edirne'de b u l u n u y o r d u . 1446 M a y ı s s o n l a r ı n d a h â l â Edirne'dedir. Bu tarihten sonra A r v a n i d defterinde, anormal olarak bir seneye y a k ı n b i r zaman içinde h i ç b i r t i m a r k a y d ı yoktur. Bu demektir k i , her t ü r l ü t i m a r m u â m e l â t ı d u r m u ş t u r . Şu halde isya­ nın M a y ı s s o n l a r ı n d a , yahut daha s o n r a l a r ı vukua geldiğini t a h m i n edebiliriz. İ s y a n yeniçerilerin, vezir ve beylerbeyi Ş a h a b e d d i n kuman­ d a s ı n d a y a p ı l a c a k b i r sefere k a t ı l m a m a k için muhalefetleri ile patlak vermiş olabilir. Onlar, Ş a h a b e d d i n ' e karşı, kendi a r k a d a ş l a r ı m 1442 Transilvanya seferinde kasden kırdırmış o l d u ğ u n u söylüyorlardı . 1 2 1



1 2 2



1 2 S



iktisadî vaziyeti, 6 7 7 ) . I I . M e h m e d ' i n H . 848 de E d i r n e , A m a s y a , Bursa, A y a s o l u g



ÖNCE



97 1 2 4



D i ğ e r taraftan Gyriacus'un m e k t u p l a r ı n d a n ö ğ r e n m e k t e y i z k i , M u r a d , M a y ı s b a ş ı n d a Rumeli'ye g e ç m e k üzere M a ğ n i s a ' y ı terketmiştir. Cyriacus 1 7 nisanda, O s m a n l ı saraymca i y i t a n ı n a n şap madenleri m ü l t e z i m i Fr. Drapperio ile beraber M a ğ n i s a ' d a M u r a d t a r a f ı n d a n gayrı resmî olarak hususî b i r dairede k a b u l o l u n m u ş ve bundan üç hafta sonra 5 M a y ı s 1446 da eski Sultan birdenbire Rumeli'ye gitmek üzere 4000 kişilik b i r kuvvetle beraber şehirden hareket etmiştir. Cyriacus, yeni F o ç a ' d a n g ö n d e r d i ğ i 11 mayıs tarihli b i r mektubunda S u l t a n i n , oğlu " Ç e l e b i " (Cialaby) t a r a f ı n d a n acele Edirne'ye çağırıl­ mış o l d u ğ u n u ve çok acele yola çıktığını bildirmektedir. F r . B a b i n g e r ' i n haklı olarak işaret ettiği g i b i , b u d â v e t hakikatte H a l i l P a ş a t a r a f ı n d a n yapılmıştır. Fakat Cyriacus, b u n u n sebebi h a k k ı n d a bize b i r şey söylemiyorki, b u , gelen haberin sıkı b i r şekilde gizli t u t u l ­ d u ğ u n a delâlet eder . O n l a r Bergama ü z e r i n d e n sahilde Ayazmand'a kadar b u seyahati Sultan'la beraber y a p t ı l a r . Sonra yolda, hareketi sırasındaki aceleyi g ö s t e r m e y e n I I . M u r a d , Kuzey- b a t ı y a , Bursa'ya d o ğ r u y o l u n u değiştirerek Cyriacus ve a r k a d a ş ı n d a n ayrıldı. M u r a d , Bursa'da, Edirne'ye son hareketinden önce üç b u ç u k aydan ziyade k a l a c a k t ı r . O n u n , Edirne'ye gitmek ü z e r e acele yola çıktığı halde sonra f i k r i n i değiştirerek Bursa'da gidip beklemesi sebebi herhalde y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ ı m ı z hadiselerle ilgili olmalıdır. Ancak, isyanı en erken M a y ı s nihayetlerinde t a h m i n ettiğimize göre, M u r a d ' ı n hareketi isyandan öncedir. Ö y l e g ö r ü n ü y o r k i , I I . M u r a d , Ç a n d a r l ı t a r a f ı n d a n , gizlice çağrılmış ve sonra b i r mukavemet i h t i m a l i h a k k ı n d a gelen yeni bir haber ü z e r i n e Rumeli'ye g e ç m e k t e n sarfı nazar ederek Ayazmand'dan d ö n m ü ş ve hadiselerin inkişafını beklemek üzere Edir­ ne'ye daha y a k ı n olan Bursa'ya çekilmiştir. H a l i l P a ş a ' n ı n daima I I . M u r a d ' l a a n l a ş a r a k hareket ettiğine ş ü p h e yoktur . Yeniçeri isyanı bundan sonra, M u r a d ' ı n tekrar tahta gelmesine karşı koyanları bertaraf etmek ü z e r e tahrik o l u n m u ş g ö r ü n ü y o r . Ger­ çekten bu tarihten I I . M e h m e d 1451 de tekrar tahta çıkın­ caya kadar, Ş a h a b e d d i n ' i n adını işitmiyoruz. Fakat son kargaşalıklar a y n ı zamanda herkese g e n ç h ü k ü m d a r ı n memleketi idare, askeri 1 2 5



126



1 2 7



ve Serez'de b a s t ı r t t ı ğ ı a k ç a l a r ı n b i r k ı s m ı eski n i s b e t i n i m u h a f a z a eder g ö r ü n ü y o r s a da, E d i r n e , Serez ve B u r s a ' d a b a s ı l a n i k i n c i t e r t i p a k ç a l a r 5 k ı r a t a (Meskûkât-ı



o l a r a k a l a n g r u p l a r ve en b a ş t a y e n i ç e r i l e r m u t a z a r r ı r 256 n o t



Bak. B a b i n g e r ,



B u mesele d a h a ö n c e de d i k k a t i



kât-ı Osmaniye ve Ecnebiye, 1 2 1



1 2 2



S.



çekmişti :



Süleyman



s. 2 7 ; A l i , Murad-ı Sâni sikkeleri,



B a b i n g e r , 256, n o t



ulûfe



olmuşlardır.



115.



1 1 7



1 1 8



1 1 9



düşürülmüştür.



Osmaniye, N o . 229, 239, 251). B u n d a n ş ü p h e s i z m a a ş l a r ı m s â b i t



Sûdi,



Meskn-



T Ö E M , sene X V , s.80.



115.



Bak, not 92. Ş a h a b e d d i n P a ş a ' n ı n b o z g u n a u ğ r a m ı ş o l d u ğ u H . 846 y ı l ı n d a d a h i ç b i r t i ­



m a r muamelesine r a s t l a m ı y o r u z . B u d u r u m ş ü p h e s i z sırf b i r t e s a d ü f eseri d e ğ i l d i r . B u sefere, yeniçerilerin katılmış o l d u k l a r ı h a k k ı n d a bak. O r u ç , 53; c h a l k o . 254. 1 2 3



1 2 1



1 2 5



B a b i n g e r , 260. S. 2 6 0 .



123 " M a h f î haber g ö n d e r ü p " ( O r u ç , 5 9 ) . 1 2 7



Karşıla.



T u r s u n



b e y , s. 32;



I ^ , .o-i* ;



Ducas,



222.



Fatih Ddvri Araştırmaları



7



FATİH



93



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



İSTANBUL'UN FETHİNDEN 1 2 8



zabt edemiyeceği iddiasını açık b i r şekilde göstermiş oluyordu . D i ğ e r taraftan b i r t a k ı m dış tehlikeler ve muvaffakiyetsizlikler ba­ hane yapıldı. M o r a Despotu K o n s t a n t i n ' i n b u s ı r a d a t a a r r u z l a r ı n a devam etmekte olması derhal bir sefer y a p ı l m a s ı n ı gerektiri­ yordu. Fakat H . 856 tarihli Takvîm'e göre M u r a d ' m Edirne'ye ç a ğ r ı l m a s ı n ı n asıl sebebi D a v u d beyin Eflak'a y a p t ı ğ ı bir seferde (1446 b a h a r ı ) hezimete u ğ r a m a s ı d ı r . 1 2 9



1 3 0



H e ş t Behişt'te ( S - * * * j t - ^ ) bahsolunurken aynen deniyor k i :



" e—1 ^ j V 1 2 8



M u r a d ' m tahta



^»."^j '> ^}J^y f i l 4:'i 4SUTı . . . J , > y i ¿ . - . ^ , 1 \Aİ. ,yf j . » U d 1 jiy\ i U r i l _ 9



1 3 1



3



. ( R e v a n no.



3



ı o g g ) « ^yjA>



j b U



K a r ş ı l a . O r u ç , S. 59. M u h t e l i f k a y n a k l a r d a , M u r a d ' m , V a r n a ' d a n sonra t a h t a g e ç m e k a r z u s u n u b e s l e d i ğ i halde b u n u a ç ı k ç a i z h a r e d e m e d i ğ i ve d a i m a t e r e d d ü t i ç i n d e b u l u n d u ğ u n a i ş a r e t o l u n m u ş t u r . O , işi " H a l i l p a ş a n ı n k i y â s e t i n e " b ı r a k t ı . B u n u n l a beraber " a n ı n z a m a n ı n d a k i v e z â r e t i S u l t a n M e h m e d H a n z a m a n ı n d a e d e m e y e n " (Âlî, V , 213) H a l i l p a ş a ' n m ı s r a r l a r ı eski S u l t a n ' m f i k r i n i d e ğ i ş t i r m e s i n d e b ü y ü k b i r r o l o y n a m ı ş o l m a l ı d ı r . I I . M u r a d , M a n i s a ' d a H . 849 da b i r saray i n ş a e t t i r d i ğ i n e g ö r e (Bak. M . Ç a ğ a t a y U l u ç a y , Manisa'daki Saray-ı âmire ve şehzadeler türbesi, İ s t a n b u l 1941, s. 29, vesika 1; B a b i n g e r , 2 6 2 ) , h e r h a l d e o z a m a n o r a d a y e r l e ş m e ğ i d ü ş ü n ü y o r d u . N e ş r i , S. 173; S a d e d d i n I , 3 8 6 ; O r u ç , 59. 1 3 2



1 3 3



1 3 4



ÎOO



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



İSTANBUL'UN FETHİNDEN



d u r u m a tamamiyle uygun olarak, I I . M u r a d ' m muslihane bir şe­ kilde i k t i d a r ı ele alması için bir tertip y a p ı l d ı ğ ı n ı teyid etmektedir. H e ş t Behişt b u rivâyetin daha mufassal b i r şeklini nakleder ve Sadeddin ondan alır. Buna göre M u r a d , Y e n i ç e r i a y a k l a n m a s ı ü z e r i n e Edirne'ye davet o l u n m u ş ve I I . M e h m e d , ancak b a b a s ı Rumeli'ye geçtikten sonra haberdar edilmiş, Ç a n d a r l ı , muvakkat b i r zaman için geldiğini söyliyerek b a b a s ı n ı k a r ş ı l a m a ğ a onu ikna etmiş, o, gidip bîr o t a ğ d a b a b a s ı n ı b u l m u ş ve s a l t a n a t ı k a b u l etmesini rica e t m i ş , M u r a d b a ş l a n g ı ç t a z â h i r e n razı o l m a m ı ş , fakat h a z ı r b u ­ lunan P a ş a l a r ı n ısrarı ü z e r i n e karar vermek ü z e r e m ü h l e t istemiş ve ertesi g ü n ( R û h î ' y e g ö r e Edirne c i v a r ı n d a Ada'da) ava çıkarak k a p ı k u l u n u n bu değişikliği tasvip ettiklerini g ö r m ü ş , o n l a r ı n b i a t i n i al­ d ı k t a n sonra Edirne'ye gelmiş ve tahta çıkmıştır. Bu r i v â y e t t e M u r a ­ d ' m 1444 de o l d u ğ u gibi p â y i t a h t a girmekten kaçınması ancak, b i a t i m ü t e a k i p girmesi bilhassa kayda değer. U m u m i ­ yetle ayrı bir rivâyet grupu teşkil eden Oruc'da hâdise şöyle a n l a t ı l ı r : ( s. 59 ) « M a h f î haber g ö n d e r i p bir suretle Sultan M u r a d ' ı Edirne'ye getürdüler. Sultan M e h m e d dahi bu haberi d u y d u ; nesne deyümedi, nâçâr olub Sultan M u r a d av a d ı n a ava(Ada'ya) çıktı. O l avda iken Sultan M e h m e d ' i taht­ tan indirdiler. M a ğ n i s a ' y a g ö n d e r d i l e r . Sultan M u r a d gelüb tahta geçti». Chakokondyles'e göre ise (s. 353) H a l i l b i r ihtilâfa meydan ver­ meden I I . M u r a d ' ı tekrar tahta ç ı k a r m a n ı n y o l u n u a r a d ı . M e h m e d ' i g ü n l e r c e sürecek bir ava çıkardılar. B u n u n ü z e r i n e H a l i l en g ü v e n ­ diği rical ile b i r l i k olarak Sultan M u r a d ' ı çağırttı. Eski Sultan Edir­ ne'ye gelir gelmez Divana çıkarak kendini halka ve k a d ı l a r a gösterdi. Herkes itaat etti. M e h m e d b u beklenmedik değişiklikten haberdar olunca o da itaatten b a ş k a ç a r e g ö r e m e d i . Acele gelib b a b a s ı n ı n elini ö p t ü . Fakat bu oyunun asıl fâili bildiği H a l i l ' e i ç i n d e n k i n b a ğ l a d ı . B u Y u n a n m ü v e r r i h i n i n umumiyetle T ü r k rivâyetlerine yabancı olmadığı m a l û m d u r . Bütün bu rivâyetler esasen 1 3 6



ÖNCE



ıOı



1 4 2



Heşt Bihişt'te Sultan M u r a d ' ı n tahta g e ç m e d e n önce yeniçeri­ lerin f i k r i n i s o r d u ğ u ve b i ' a t i n i aldığı h a k k ı n d a verilen tafsilât bilhassa dikkate değer : 1 4 3



1 3 7



.slficl



J l f i \ \ >



r



^



\\



jl__.iL



._,!_»•



. . .



(ja_^T



138



c



c



Yeniçeri ağası K u r t ç u D o ğ a n , H a l i l ' i n a d a m ı o l d u ğ u n d a n bir k a ç ay ö n c e Sultan M e h m e d t a r a f ı n d a n kanlı bir şekilde tenkil olunan yeniçerileri yeni Sultan'a bi at e t m e ğ e kolayca ikna edebilmiştir. Bu olup bitenler, o zaman yeniçerilerin devlet işleri ü z e r i n d e m ü d a h a ­ lelerinin ne kadar a r t m ı ş o l d u ğ u n u da ortaya k o y m a k t a d ı r ve şüphesiz bunda H a l i l P a ş a ' n m b ü y ü k mesuliyeti v a r d ı r . c



1 4 4



I I . M u r a d ' m Ağustosta Edirne'ye v a r m ı ş o l d u ğ u n u v a s i y e t n â m e sinden ve 10 Eylül 1444 t a r i h l i bir Raguza vesikasından ö ğ r e n m e k t e ­ yiz . Sultan M u r a d aynı ay içinde yeni P a d i ş a h sıfatiyle Istanbuldaki Venedk balyozu t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l e n bir elçiyi huzuruna kabul etti. Bu elçi kendisine I I . Mehmed'le aktolunup tasdik edilen muahe­ deyi sundu. I I . M u r a d da kendi a d ı n a 25 İlkteşrinde Venedik'e, 1 4 S



1 4 3



S a d e d d i n ' d e (S. 386) b u , ş ö y l e n a z m a s o k u l m u ş t u r :



jt«.il



J U ı> ( j j l , ! « A L _



4*UJ.W



Jjl



JJX> LÎOJI



.iUU.



li^M



£j£



Jiyi



6UAL-



O>U J _ Â ı _ \ ^\ >



^U^9



j'y^J



(ÜT



wfllài



J S J >



1 3 9



1 3 5



Bak.



Fr. T a e s c h n e r , Ğihannümâ, L e i p z i g ,



136 ^ » i i * £ t _ b 1 3 7



1 3 8



Tâc



;



k a r ş ı l a . Tevârih-i Âl-i



üt-tevârih,



1 4 4



T o p k a p ı Sar. R e v a n 1 0 9 9 ^ . 5 8 .



ti.



1j \ J y i Ç



ı?' s.



151.



a y r ı l ı r , av r i v â y e t i n i t a k i b j-**-



' l / T düLf " işlerinin idaresini



o n u n eline vermiştir ı « ; ^ c S l



f



L}



r



iytj



}



r



öjjlif



c^L.



İJ



^j.'j^s O j U İ j



^Uül



j -



J



jlıLıL, ljj.>



*TLil Ltt l/



^



}



Xy



ojjljy



JJLC,



IjjlijJ



^



J



J



XjJ



t>y.j



J „



. . . x\i i^f" 3



J\J



bir şekilde



J>Î*İ-



/i



U İ



4^'j3



cxX£



K a r ş ı l a . J o r g a , I I , 9-10. H i s a r y a p ı l ı n c a , Bak.



M.



Silberschmidt,



Venedik



2 4 5



da



menbalanna



nazaran



bir Venedik



2 5 1



Bu d u r u m karşısında Bizans İ m p e r a t o r u ' n u n b ü y ü k bir telâşla Batı s a r a y l a r ı n a elçiler g ö n d e r d i ğ i n i g ö r ü y o r u z . 1453 b a h a r ı n d a muha­ sara esnasında Bizans b ü t ü n ü m i d i n i B a t ı ' d a n gelecek b u y a r d ı m a bağlamıştır. G e n ç Sultan da daima d ü ş ü n d ü ğ ü . İ s t a n b u l fethi için en b ü y ü k tehlikenin B a t ı ' d a n gelebileceğini gayet i y i biliyordu. M a h i r a n e bir barış siyaseti ve bazı fedakârlıklarla B a t ı ' d a k i başlıca d ü ş m a n l a r ı n ı , M a c a r i s t a n ' ı ve Venedik'i avutmaya çalıştı ve bunda muvaffak da oldu. K a r a m a n - o ğ l u ' n a karşı seferden d ö n d ü k t e n sonra 10 Eylül 1451 de Venedik'le eski muahedeyi yeniledi. O n l a r için çok m ü h i m olan, O s m a n l ı ülkelerinden b u ğ d a y i h r a c ı m ü s a a d e s i n i verdi. K e z â M a c a r kırallığıile 20 Sonteşrin 1451 de karşı t ar af için çok m ü s a i t şart­ ları ihtiva eden 3 yıllık bir m ü t a r e k e y a p t ı . B u hususta P a d i ş a h a çok dost g ö r ü n e n Sırp despotu ile Bosna kiralı m ü h i m roller o y n a d ı ­ lar . Batı hıristiyan âlemi, u m u m î kanaata göre vaktiyle " k a b i l i yetsizliği" y ü z ü n d e n tahttan uzaklaştırılan g e n ç Sultan M e h m e d ' i y u m u ş a k , iktidarsız ve b u sebeple barışçı g ö r m e k t e i d i . H a t t â onun O s m a n l ı t a h t ı n a çıkışı O s m a n l ı kudretinin düşeceği ü m i d i n i u y a n d ı r ­ mıştı . Ş i m d i I I . M u r a d sahneden çekildiği için yeni b i r V a r n a 2 5 2



2 5 3



Türk



2 5 0



ge­ bey,



olunmuştur. İmparatorlu­ 1930.



bey,



40.



" M i n b a ' d y a ğ ı l ı k t ı r ; ya k a l e y i v e r s ü n , y a b a ş ı n k a y d ı n g ö r s ü n "



s. 4 2 ) . B u



hususta y i n e T u r s u n



rivâyet vardır. T u r s u n



bey,



D u c a s g i b i (157-158) h a r p i l â n ı n ı R u m



ayrı iki h a l k ile



asker a r a s ı n d a a r i z î b i r k a v g a y a b a ğ l a r . K e m â l P a ş a z a d e (16-18) h i ç ş ü p h e s i z T u r ­ Sultan'm Akçay-



lı ( o ğ l u ) M e h m e d b e y i İ s t a n b u l ' a k a r ş ı g ö n d e r ü p d o ğ r u d a n d o ğ r u y a



S. 36.



(Tursun



b e y l e (s. 41-42) N e ş r î ' d e (s. 180)



sun bey r i v â y e t i n i t a k i p e t m e k t e d i r . N e ş r î , H i s a r t a m a m l a n ı n c a başladığını



anlatmaktadır.



Rûhî'deki



rivâyet



mühimdir : ^ \ }



muhasemata v



_ s U U " -ut! » f



14b.



2 4 6



v.



2 4 7



O z a m a n Ş a h a b e d d i n P a ş a ' n m v e z i r o l d u ğ u m u h a k k a k ise de



s. 112



250



249 T u r s u n



K a r a d e n i z ' d e n gelen



233.



S.



2 4 9



,_)•>



Bak. N e ş r i , 90.



2 4 4



123



y a p ı l ı p toplar k o n m u ş t u r . H i s a r ı n ikmaliyle beraber m u h â s e m a t başlamış ve gelen Bizans elçileri ö n ü n d e resmen harp ilân e d i l m i ş t i r . 1452 kışında İ s t a n b u l , İsfendiyar-oğlu İ s m a i l Bey'in ordusu ve galiba A k ç a y h oğlu M e h m e d Bey k u m a n d a s ı n d a k i Karesi kuvvetleri tara­ f ı n d a n abluka altına a l ı n d ı . Böylece İ s t a n b u l , b i r i B o ğ a z l a r d a n i k i abluka ç e n b e r i içine alınmış oldu.



3 ilâ.



ğunun zuhuru zamanında Şark meselesi, ç e v i r e n K ö p r ü l ü z â d e A . C e m a l , İ s t a n b u l 2 4 3



ÖNCE



2 5 4



belirtilmiştir :



m i s i n i n t a ş ı d ı ğ ı b u ğ d a y b o ş a l t ı l d ı k t a n sonra gitmesine m ü s a a d e 2 4 2



FETHİNDEN



) kaynaklarda hangi kısmı inşa ettiği



hakkında



(bak. y u k a r ı ­



herhangi



bir



rivâyet



* -A^-J ^V-A y j j l



Ü))jx_\ 258



aleyhin­



h



Heşt Bihist'te



3>j> ^



v.



13b.



2 6 0



S.



251.



2 6 1



Karşıla. Â ş ı k P a ş a



2 6 2



2 6 3



Mahrûsa-i S.



25-37.



ıTL-i j j j r . j , ' / " ; — ( T u r s u n b e y , 3 6 ) .



a y n ı r i v a y e t t e " H a l i l P a ş a ve b a z ı



2 8 9



Çandar-



l ı l a r ı g ö z e t e n N e ş r î (bak. s. 179) b u r ü ş v e t i b a r e s i n i a t l a m ı ş t ı r . Ç a n d a r l ı ' n m s u l h ü



257 a Ducas,



2 6 2



hücceti,



rivayetlerinde



P a ş a z â d e , 140) vezirlere r ü ş v e t g e l d i ğ i ve o n l a r ı n z o r u y l a m u s a l e h a n m duğu



Bu t o p l a n t ı ve orada Sultan M e h m e d ' i n verdiği nutuk, T â c i Bey Cafer Çelebi ve Kritovulos t a r a f ı n d a n birbirinden ayrı



2 5 8



t.



bak. Z e y i l no. I X . ?



2 6 1



D o l f i n , S. 22-23.



25e a T o p k a p ı A r ş . n o . 2



2 6 0



zâde,



İstanbul Fetihnamesi,



c



â yân".



141. TOEM



ilâvesi,



1331, S. 6-8.



126



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



İSTANBUL'UN



VESİKALAR



olarak bize nakledilmiştir. Her i k i rivâyete göre, m ü z a k e r e l e r M e h m e d ' i n bir n u t k u ile açılmıştır. T â c i Bey z â d e , kendi inşa meharetini gös­ tererek, Kritovulos ise klâsik Y u n a n tarihlerini taklit ederek b u nut­ k u süslemiş ve değiştirmişlerse de, mukayese ettiğimiz zaman her ikisinin de, n u t k u n esasım teşkil etmesi lâzım gelen şu noktalarda sırasiyle birleştiklerini görmekteyiz. M e h m e d demiştir k i : i - A t a ­ larımız gibi bizim de esas vazifemiz g a z â y a p m a k t ı r ; 2- Memleketi­ miz o r t a s ı n d a bulunan İ s t a n b u l d ü ş m a n l a r ı m ı z ı korumakta veya tahrik etmektedir; 3 - Devletimizin istikbali ve emniyeti için b u şehrin z a b t ı elzemdir; 4 - Her b i r i n i z i n f i k i r ve reyini ö ğ r e n m e k is­ t i y o r u m . Yine her i k i rivâyete göre, h a z ı r olanlardan b i r kısmı f i k r i hararetle tasvip ve biran önce tatbikine geçilmesini iltizam ettiler. Kritovulos'a göre , b u n l a r ı n çoğu b i r zafer sonunda yükselmek emelinde o l a n l a r d ı . Buna karşı bazıları, T â c i Bey z â d e ' y e göre kalenin metanetini ö n e sürerek muhasaradan vaz geçilmesini teklif ettiler. Fa­ kat Sultan şiddet ve heyecanla fetih f i k r i ü z e r i n d e azim ve k a r a r ı n ı b i r daha ilân edince herkes b u f i k i r etrafında birleşti. Kritovulos'a göre b a z ı " t e c r ü b e l i zatlar" muharebenin taraftarı değillerse de, savaş lehinde u m u m î heyecana karşı gelemiyerek ağız a ç m a d ı l a r ve u m û m a t â b i o l d u l a r . 2 M



265



Açık olarak g ö r ü l ü y o r k i , Ç a n d a r l ı , b u t o p l a n t ı d a g e n ç Sultan ve onu teşvik eden harp taraftarı ekseriyet ö n ü n d e ister istemez gerile­ miştir. Biz b u harp t a r a f t a r l a r ı n ı n eskidenberi kimler o l d u ğ u n u b i l i ­ yoruz. Z . Dolfin'e göre , Sultan M e h m e d " İ s t a n b u l ' u n almam ı y a c a ğ ı n ı söyleyen yaşlı m ü ş a v i r ve p a ş a l a r ı u z a k l a ş t ı r m ı ş ve yerine arzusuna uyan daha gençlerim g e t i r m i ş t i r " . Burada, harp t a r a f t a r ı g e n ç vezirleri, en b a ş t a Zaganos'u, Divana soktuğu d o ğ r u isede, muha­ saraya m u h a l i f olan yaşlı vezirleri, yani H a l i l ' i iş b a ş ı n d a n u z a k l a ş 2 6 6



2 6 4



2 6 5



S. 37. H a l i l ' i n R u m dostu o l d u ğ u ,



o l m a k isteyerek h i y a n e t e t t i ğ i r i v a y e t i , y a l n ı z  ş ı k larında değil, D u c a s ,



P a ş a z â d e gibi T ü r k kaynak­



P h r a n t z e s g i b i Y u n a n k a y n a k l a r ı n d a ve İ s t a n b u l



muha­



mevcuttur. B u



n o k t a d a k a y n a k l a r ı n b i r l e ş m e s i , d a h a ziyade H a l i l ' i n b a r ı ş p o l i t i k a s ı n ı n sebep o l ­ d u ğ u şayiaların geniş bir y a y ı l m a sahası b u l m a s ı n d a n ileri gelmektedir. H a l i l ' i b ö y ­ le b i r p o l i t i k a y a sevkeden â m i l l e r i y u k a r ı d a u z u n u z a d ı y a m ü n a k a ş a e t m i ş b u l u n u ­ yoruz. 2 6 6



Samim



S i n a n o ğ l u



degisi, cilt I , s a y ı 1 ( İ s t a n b u l



ve S u a t



S i n a n o ğ l u t e r c ü m e s i , İ s t a n b u l ve F a t i h



1953), S. 16.



127



Sultan M e h m e d , mutlak galip ç ı k m a k azmiyle b ü t ü n hazırlık­ l a r ı m t a m a m l a d ı k t a n sonra, O r t a - ç a ğ m en b ü y ü k kalesini y ı k m a k için y a p t ı r d ı ğ ı m ü t h i ş toplariyle İ s t a n b u l surları ö n ü n e geldi. 6 Nisan29 M a y ı s a r a s ı n d a 5 4 g ü n s ü r e n m u h a s a r a n ı n tafsilâtına girişmek burada ne m ü m k ü n d ü r , ne de l ü z u m l u d u r . Fakat Fatih Mehmed, İ s t a n b u l surları ö n ü n d e kendisini b ü t ü n mukadderatla karşı karşıya getiren i k i çetin i m t i h a n daha geçirmiştir k i , y u k a r ı d a tasvirine çalış­ tığımız b ü y ü k b u h r a n ı n son ve en k a t ' î a n l a r ı n ı teşkil ettiği için burada a n l a t m a ğ a değer. 2 6 7



Bilindiği ü z e r e , 20 Nisan'da b u ğ d a y yüklü bir Bizans gemisiy­ le ü ç Ceneviz gemisi , T ü r k d o n a n m a s ı n ı m a ğ l û p ederek Halic'e g i r m e ğ e muvaffak oldular. Bu muvaffakiyet, Bizans'ta b ü y ü k b i r sevinç ve ü m i t u y a n d ı r d ı . Bu gemilerin, batılıların g ö n d e r d i ğ i donan­ m a n ı n öncüleri o l d u ğ u şayiası yayıldı. T u r s u n bey'in ifadesiyle " b u hâdise ehl-i islâm a r a s ı n a fütur ve perişânî s a l d ı " ; asker "fırka fırka o l d u l a r " ° . M u h a s a r a y ı muvaffakiyetsizliğe uğratabilecek b ü y ü k tehlike ufukta belirmişti. Ümitsizlik, bozgun d o ğ u r a b i l i r d i O zaman, herhalde A k ş e m s e d d i n t a r a f ı n d a n P a d i ş a h ' a sunul­ m u ş olan b i r mektup ° A b u muvaffakiyetsizliğin u m u m i b i r hayal 2 6 s



2 6 9



2 7



2 7



2 6 7



M ı s ı r S u l t a n ı ' n a ve K a r a k o y u n l u ' l a r d a n G i h â n ş a h ' a g ö n d e r i l e n fetihn â m e l e r e g ö r e (bak. F e r i d û n B e y , S. 237 ve 246) P a d i ş a h ¡2 R e b i ü l e v v e l ' d e (23 M a r t ) E d i r n e ' d e n hareket e t m i ş , 26 R e b i ü l e v v e l ' d e (6 Nisan) m u h a s a r a y a b a ş l a n ­ mıştır. 2 6 9



2 7 0



•sSy'jS.jl Gj> ete" L' j_j.Ajj._l (Düstûmâme, 9 5 ) . S. 4 8 ; T â c i B e y z â d e C a f e r T â c i B e y z â d e , S. 16.



Çelebi,



S.



15-16; S a d e d d i n ,



I . 422.



° A Arşiv kılavuzu'Ma. ( İ s t a n b u l 1938. v . V I I ) M e h m e d imzasiyle n e ş r e d i l e n ve A k ş e m s e d d i n M e h m e d bin Hamza'ya aidiyetine ş ü p h e olmayan mektubun y a z ı s ı y l e b u m e k t u b y a z ı s ı a ş i k â r b i r b e n z e r l i k g ö s t e r i r . H e r i k i s i n i y a z a n ı n Pa­ d i ş a h a h i t a p şekli a y n ı d ı r . N i h a y e t A k ş e m s e d d i n ' i n İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı n d a h a z ı r b u l u n a r a k t e b ş î r a t i y l e F a t i h ü z e r i n d e b ü y ü k b i r tesir y a p t ı ğ ı m a l û m d u r ( k a r ş ı l a . Şakayık tere. İ s t a n b u l 1269, S. 2 4 3 , v e , K e m a l P a ş a z â d e ; V e s i k a n ı n fotokopisi b a k . Z e y i l no. V I I I ) . 2 7



s a r a s ı n ı tasvir eden L â t i n k a y n a k l a r ı n d a d a ( D o l f i n , S. 25, §. 28)



ÖNCE



tırdığı d o ğ r u değildir. Bununla beraber İ t a l y a n k a y n a ğ ı n a geçen bu rivâyet, muhasara f i k r i etrafında esaslı ihtilâfı teyit eden başka bir delildir. Edirne'de m ü t t e f i k a n verilen u m u m î karardan sonra harp aley­ hinde bulunmak bir hiyanet sayılabilirdi. Ç a n d a r l ı , savaşın en k r i t i k safhasında h a l â haklı g ö r ü n m e k iddiasiyle harp aleyhinde k o n u ş t u ğ u zaman, zafer takdirinde b i r hain muamelesi g ö r m e ğ e kendi kendim m a h k û m etmiş oluyordu.



2 6 8



onlardan rüşvet aldığı, şehrin alınmasına mani



FETHİNDEN



128



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



İSTANBUL'UN



kırıklığı d o ğ u r d u ğ u n u ve zaferi ş ü p h e y e d ü ş ü r d ü ğ ü n ü isbat etmekte­ dir. M e k t u b a göre, d ü ş m a n sevinmiş, P a d i ş a h ' a "noksan-i rey ve adem - i nefâz-i h ü k m " nisbet o l u n m u ş t u r . Keşif ve tebşirleriyle Fatih M e h m e d ü z e r i n d e b ü y ü k bir nüfuz sağlamış olan bu T ü r k şeyhi iş başına "merhameti ve rıfkı az o l a n " kimseyi getirmesini ve "hendek d o l d u r m a l u olıcak t e h â v ü n ederler" korkusuyla P a d i ş a h ' m sert ve enerjik d a v r a n m a s ı n ı tavsiye etmektedir.



129



ÖNCE



2 7 7



ettiğine göre , o g ü n l e r d e T ü r k o r d u g â h ı n d a , Batı h ü k ü m d a r ­ l a r ı n ı n ittifak y a p t ı k l a r ı , H u n y a d i ' n i n şehri kurtarmak ü z e r e kuvvetli b i r o r d u ile yolda o l d u ğ u ve b ü y ü k b i r H a ç l ı d o n a n m a s ı n ı n A ğ r i boz'a, yahut Sakız a d a s ı n a eriştiği şayiaları yayıldı ve b ü y ü k bir endişe y a r a t t ı . Tekrar m ı r ı l d a n m a l a r b a ş l a d ı . Ç a n d a r l ı , haklı çıkacak gibi g ö r ü n ü y o r d u . G e r ç e k t e n , Venedik 7 M a y ı s ' t a , hazırladığı b i r d o n a n m a y ı G. Loredano k u m a n d a s ı n d a Ege s u l a r ı n a g ö n d e r m i ş ve Papa da kendi h e s a b ı n a beş k a d ı r g a teçhiz ettirip yola çıkarmıştı . Ö b ü r tarafta K a r a m a n - o ğ l u , Venediklilere verdiği söz ü z e r i n e İ s t a n b u l surları ö n ü n d e herhangi bir gevşeme halinde ha­ rekete g e ç m e ğ e h a z ı r b u l u n u y o r d u . K u v v e t l i bir casus şebekesine malik olan O s m a n l ı h ü k ü m d a r ı n ı n b u faaliyetlerden ve h a z ı r ­ l ı k l a r d a n habersiz k a l m a s ı n a i m k â n yoktur. Bir gecikme m e ş ' u m neticeler d o ğ u r a b i l i r d i : " T e ' h î r olıcak m a b â d â derya y ü z ü n d e n dahi küffârdan m u â v i n gelüb halka zaaf-ı kalb târî o l m a ğ a sebeb o l a " . Sultan M e h m e d , 26 veya 27 M a y ı s ' t a son ve k a t ' î karar için b i r harp meclisi topladı. Ç a n d a r l ı H a l i l , m u h a s a r a n ı n biran önce kaldırıl­ ması gerektiğine dair aynı delilleri t e k r a r l a d ı ; bilhassa Batı hıristi¬ yan h ü k ü m d a r l a r ı n ı n ittifak ederek T ü r k l e r i Balkanlardan atmak 2 7 8



2 7 9



Sultan, b ü t ü n vezirlerin ve k o m u t a n l a r ı n katıldığı b i r D i v a n toplamak mecburiyetini hissetti . Orada, Ç a n d a r l ı ile ona t â b i olanlar, ortaya çıkan d u r u m d a n istifade ile I m p e r a t o r i a m ü z a k e r e ­ lere girişilmesi ve m u h a s a r a n ı n kaldırılması f i k r i n i tekrar ortaya a t t ı ­ lar . G e n ç Sultan için d u r m u n ne kadar nazik b i r hale geldi­ ğini tasavvur etmek kolaydır. Vaziyeti H a l i l ' i n eski r a k i b i ve fetih fikrinin en kuvvetli m ü d a f i i Z a ğ a n o s Paşa k u r t a r d ı . H a d ı m ( Ş a h a b e d d i n ) P a ş a ve koca T u r a h a n Bey'le A k ş e m s e d d i n ' i n ve Sultan'm hocası A h m e d G ü r â n î ' n i n y a r d ı m l a r i y l e b u bedbin g ö r ü ­ şü y e n m e ğ e ve savaşa devam azmini y e n i l e m e ğ e muvaffak oldu. Bunlar teşçi edici sözleriyle askerin cesaretini y ü k s e l t t i l e r ^ . Surlara karşı top ateşi şiddetlendirildi ve 21 Nisan'da Romanus K a p ı s ı y a k ı n ı n d a b ü y ü k bir kule yıkıldı . O s m a n l ı d o n a n m a s ı n ı n bir kısmının ertesi g ü n Galata s ı r t l a r ı n d a n Halic'e indirilmesi de d o ğ r u d a n d o ğ r u y a 20 Nisan deniz m a ğ l û b i y e t i n e bir cevap olarak kabul edilmektedir . Şüphesiz daha ö n c e hazırlıkları yapılmış olan b u projenin o zaman süratle tatbikine geçilmiştir. Bu beklenmedik başarı, T ü r k o r d u g â ­ h ı n d a kuvve-i maneviyeyi tekrar yükseltmeğe şüphesiz çok y a r d ı m etti. 2 7 1



2 8 0



2 8 0 0



2 7 2



2 8 1



2 7 3



2



FETHİNDEN



282



2 8 3



1



2 7 5



2 7 7



2 7 2



2 7 3



(Z. D o l f i n ,



397a; S a d e d d i n ,



Evvelce P a d i ş a h ' m l a l a s ı ¿íi.



i'\ ¿tul—II 3



LíL ¿Ai. ^ls*ı j _ VI—$\ ^.i



L - t ^r^itj jV*- cJlo



ğini



s ö y l ü y o r l a r d ı " (Phrantzes, s.



müddetçe 2 8 0



başladılar,



Kritovulos,



70.



Türklerle



mücadeleden



çekinmesi



olmadığı



bildirilmişti.



J o r g a , I I , S. 29,39.



422-423; T â c i



Bey



zâde



j 3



3^



l



16-17.



b u n u g ö s t e r i r : " K a r y e - i m e z b û r e y i İ b r a h i m bey a t a s ı v a k f e t m i ş , İ b r a h i m bey



ıjo t-l-U j,l ¿sjX*» ¡ ¿ni 3



manında



S. 237).



ç\SA ¡ « ^ t * .»j/ j2 ¿)lkl~



örfiyyesi



yazmaları, O.



Jai Ja»; 3 ... X*3>_ fjKJl



2 S 1



&.J> 0^



ö r f i y y e s i n t i m a r a v e r m i ş " (Belediye k ü t ü p h a n e s i , C e v d e t



¡ 1 6 - 1 , H . 888 t a r i h l i K a r a m a n ve K a y s e r i E v k a f defteri).



Bak. B a b i n g e r , Mehmed I I . , der Eroberer und Italien,



S. 154. X V . a s ı r o r t a l a ­



r ı n a a i t h a k â n î defterlerde t i m a r t a s a r r u f eden " c a s û s " l a r a d a t e s a d ü f o l u n m a k ­ ^



D o l f i n , S. 3 1 , §. 36. P e a r s , 2 Ö 9 ; D o n a n m a y ı k a r a d a n g e ç i r m e f i k r i n i n m e n ­



şei h a k k ı n d a bak. Z . D o l f i n , S. 3 1 , §. 37. B a b i n g e r , Mehmed I I . , der Eroberer



za­



vakfa b i l e t a s a r r u f o l u n u r m u ş , O s m a n l ı ile İ s t a n b u l g a z â s m a bile



v a r d u n d e y ü İ b r a h i m bey ¿\Sji



¿fcjl j l 3 i¿\jyf JJ"i l"i 3* ¿_Jj.il 3 * ' j ^ l iti-l 3 Lr.Jíl^»-



B y z a n t i o n X X I (1951), fasc. 4.



İs­



t a n b u l fethine i ş t i r a k etmek isteyen K a r a m a n l ı l a r a i y i m u a m e l e y a p m a d ı . Ş u vesika



o l a n Z a ğ a n o s k ı z ı n ı vererek o n u n k a y ı n p e d e r i



.( 399a, 397a í C-if. O í » ) « JÓj> j . ^ ' 3 ¿Á'~> ükj 3 ¿> Ú3j\ P e a r s , The destruction, s. 2 6 8 ; k a r ş ı l a . T u r s u n b e y , 4 8 .



Italien,



264); karşıla.



J o r g a , I I , 28. F a k a t L o r e d a n o ' y a v e r i l e n t â l i m a t t a b i r t a h r i k



tadır.



2 7 5



2 , 6



. " P a d i ş a h a k a r ş ı m ı r ı l d a n m a ve b e d d u â l a r a



280a K a r a m a n - o ğ l u İ s t a n b u l m u h a s a r a s ı s ı r a s ı n d a t a a r r u z a g e ç m e d i y s e de,



de o l m u ş t u r (Bak. C h a l k o k o n d y l e s , S.404, ve, P h r a n t z e s , 2 7 4



s. 4 1 , §.74)



P a d i ş a h ' m icrası gayri m ü m k ü n bir teşebbüse girişerek m i l l e t i n i mahva sürükledi­



T a c i Bey z â d e , 96. Heşt Bihişt,



diyorlardı : Niçin ordu



surların ö n ü n d e b u kadar zamandanberi eriyip duruyor, niçin taarruza g e ç i l m i y o r "



İkinci b u h r a n l ı an , M a y ı s s o n l a r ı n a d o ğ r u kendini göstermiş fetihle neticelenmiştir. Birbirinden müstakil k a y n a k l a r ı n teyit 2 , 1



316.



u



2 7 9



ve



Bak. P e a r s , S.



278 " j » r j v â y e t b ü t ü n o r d u y u heyecana g e t i r i y o r d u ,



2 7 S



und



2 8 2



Tâci



2 8 3



Bak.



B e y z â d e , S. 17. P e a r s , 320. Fatih



Devri



Araştırmaları



F:



9



130



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



İSTANBUL'UN



VESİKALAR



üzere harekete geçeceklerini, daha b ü y ü k b i r felâkete meydan verme­ mek için ricat etmek gerektiğini söyledi. Şüphesiz daima Y ı l d ı r ı m Bayezid'in akıbetini, İzladi, V a r n a ve İkinci Kosova muharebelerini ha­ t ı r l a t ı y o r d u . G e n ç vezir Z a ğ a n o s P a ş a bu fikre itirazla, Batı hıristi¬ yan h ü k ü m d a r l a r ı n ı n a r a l a r ı n d a k i rekabet sebebiyle d e v a m l ı bir ittifak y a p m a l a r ı n a i m k â n o l m a d ı ğ ı n ı , bir donanma teşkiline muvaf­ fak olsalar bile getirecekleri askerin O s m a n l ı kuvvetlerinden b i r k a ç misli zayıf olacağını ileri s ü r d ü ve korkmadan muhasaraya devam etmek l â z ı m geldiğim " İ t a l y a ' d a n y a r d ı m c ı kuvvetler gelmeden ön­ ce şehrin zabt o l u n a b i l e c e ğ i n i " şiddetle m ü d a f a a etti . Z. D o l f i n ,. Z a ğ a n o s Paşa y a n ı n d a yer alarak muhasaraya devam fikrinde olanlar a r a s ı n d a T u r a h a n Paşa ile o zaman ü ç ü n c ü vezir H a d ı m P a ş a ( Ş a h a beddin Ş a h i n Paşa) y i da zikretmektedir. Bir arada zikredilen, Z a ğ a ­ nos, Ş a h a b e d d i n isimleriyle k a r ş ı m ı z d a , 1444 de H a l i l ' e karşı koyarak genç Sultan M e h m e d ' i İ s t a n b u l fethine teşvik eden a y n ı h a r b c û gurupu g ö r m e k t e y i z . B u m ü n a s e b e t l e Phrantzes, Zaganos'la Ç a n d a r l ı a r a s ı n d a k i kıskançlığa ve "eski d ü ş m a n l ı ğ a " bilhassa işaret etmiştir. B u n l a r ı n zafer neticesinde sağlıyacakları nüfuz ve iktidar için harbe şiddetle taraftar b u l u n d u k l a r ı da belirtilmiştir a . Bu suretle Ç a n ­ darlı ile rakipleri a r a s ı n d a k i eski iktidar m ü c a d e l e s i n i n İ s t a n b u l fet­ hinde ne kadar ehemmiyetli bir rol o y n a d ı ğ ı n ı burada bir kere daha m ü ş a h e d e etmek fırsatım buluyoruz. 2 8 4



285



2 8 5



2 8 5 b



284 T ü r k k a y n a k l a r ı



Tursun



N i s a n deniz m a ğ l u b i y e t i n d e n tırılmış



görünmektedir.



akabinde u m u m î 423) b u



sonraki t o p l a n t ı i k i s i n d e deniz



taarruzun ilân



toplantıdan



Galata arkasından



Her



(48-49) ve T â c i



bey



edildiği



sonra d a h a g ü n l e r c e



geçirildiğini



ile b u son



bey



zadede (16-17)



toplantı



mağlubiyetinden



sonraki



kaydolunmuştur. savaş yapıldığı



Yalnız



ve b u



ve saireyi y a z a r . F a k a t o da i k i n c i



den bahsetmez. P h r a n t z e s (s. 267) ve K r i t o v u l o s (s. 70)



birbirine



2 0



*



karış­



2 8 5 c



2 8 5



27 M a y ı s pazar g ü n ü m ü n â d i l e r , i k i g ü n sonra yürüyüş ve yağma k a r a r ı n ı orduda ilân ettiler . Her şey, bu son ve kati teşebbüse bağlı i d i . H u m m a l ı h a z ı r l ı k l a r başladı. B a t ı ' d a n bir y a r d ı m gelme­ den işi bitirmek gerekti . 29 M a y ı s sabaha d o ğ r u , T a c î Bey z â d e ' y e göre gecenin son s ü l ü s ü n d e , b a t ı k a y n a k l a r ı n d a gece saat 1-2 arasın­ da , taarruz başladı ve sabahleyin şehir feth olundu . 2 8 6



2 8 7



288



285



retti



2 8 9



c Leonardo'ya



(Pears,



285d K a r ş l a . 2 8 6



Akşemseddin'in



Karşıla. T â c i



P h r a n t z e s , S. 2 7 0 ; sonra



İsfendiyar



edilmesine



ve



şüphesiz



verildiği 2 8 5



toplantıdan Z.



285A 2 8 5



onlardan Dolfin 268.



Dolfin



bahsederler (bak. S.



Kritovulos,



b S.



alan Z .



şahidi Baş-piskopos



miştir



h a r p meclisin­



son t o p l a n t ı ve sebebi



42, §. 37.



77.



Pears,



son



The Destruction,



taarruz S.



o



kararının,



318-320).



Zeyil,



Chalkokondyles'e



oğlu



İsmail



no.



S. 4 9 ; D u c a s , S. 2 8 0 ;



yanına



Sultan



son



göndererek



karardan



şehrin



yağma



(teslim t e k l i f i h a k k ı -



takdirde



teslim.



bu



Luka)



teslim



için



neden



k a d a r hasar ve h a r â b î d e n 291,



S.



şehri



ve



niyetinde



Dolfin,



olduklarını,



S.



kaçınılmış



50).



fakat



Aynı



g ö r e : ci_,t



jj'Jj



_jil>



ii}^/~



!



ajU^l.—*



göndermiş,



fakat



netice



2 8 7



Karşıla.



2 8 8



Bak. E . P e a r s ,



Phrantzes'de



re of Constantmople bey



zâde,



son



M:>-



Türk



taarruzun



noktalar şehre



S.



(S.



iSjJJJJU-I anlaşmak



üzere



Sultana



268), Zaganos'un



nutku.



of the Greek empire and the story of



the



captu­ Tâci



18.



kaynaklarında muvaffakiyetle ( T u r s u n bey, S.



jL-l-S £jiy\ rjyr t



J U J j i jJUlâ



L o n d o n - N e w Y o r k - B o m b a y , 1903. S. 334; (Tâci



Beyzâde,



Tursun



neticelenmesi ü z e r i n d e



dikkate değer : bazılarına



girmiştir



İm-



iij_A~2* „



alınamamıştır.



The destruction



by the Turks,



göre, ne



j ; ; *«t» . . . ^ ' l - C h a l k o k o n d y -



l e s ' e g ö r e (S. 391), son teslim t e k l i f i n d e n sonra İ m p e r a t o r bir adam



söyle­



kaynağa



p e r a t o r ne de k e n d i elinde o l m a d ı ğ ı n ı b i l d i r m i ş t i r . R û h î ' y e IÎVJS *%-.k) -*>" >SUJ_J J öj_>~» v J j * ;



ikna



olacağını



yapmanın



"jlıoTl pUii «öS"t ¿1:». j'^ ( C ? ^ ) ^



J



-> » !



DUŞAN'DAN



OSMANLI 2 5



Osmanlıların yanında k a l d ı .



İMPERATORLUĞUNA



İznik fethi sırasında



J_^£~l



I43. ı£jj£î»



Bu sonuncu k a y ı t t a k â f i r s i p a h i l e r ' e bilhassa. « ^ . j A . I J L a J dikkati çekmek isteriz. İ z n i k ' t e olan tabii başka taraflarda teker­ r ü r etmekte i d i . O r h a n Gazi'nin oğlu S ü l e y m a n Paşa, Gelibolu y a r ı m a d a s ı n a geçince .^ijy_ .3«- j(c ? ^ j j t f ^ j i ^ ___>-?•» 2 6



27



«Jcx\ Jj>i j l * ^ i ^ ^ j l f j - V ~ ^-r"-? ^ Y e r l i hıristiyan beyleri ile işbirliği sadece b i r ittifak m ü n a s e b e t i n d e n ibaret değildi. Osman Gazi'nin yine ilk faaliyet devresinde : 1



1



2 0



JUtUa' ^ X



lSlj&



* Cii j A i . j ı 4 r



-ß} jı



\Sj->*> j j j i i



j - j i j



^ ) J J



,



2



1



«



^y



^



£



J-^-f» ^



1



v-*!



> . j j j i _ / y y^.



1



))xS



Fakat O s m a n ' ı n hizmetine giren b u tekvurun m ü s l ü m a n oldu­ ğ u n a dair bir işaret yoktur. D i ğ e r taraftan yine Osman z a m a n ı n d a , daha 1305 de bir K a t a l a n müfrezesinin gelip O s m a n l ı l a r a iltihak ettiği h a k k ı n d a P a c h i m e r e s ' i n verdiği m a l û m a t da dikkati ç e k e r . 2 2



Eski O s m a n l ı r i v â y e t i n d e O r h a n Gazi z a m a n ı n d a ve



"kâfir



vardır. O,



sipahilerin"



Osmanlılara



iltihakına



tekvurların



dair'başka



kayıtlar



daha b a b a s ı n ı n sağlığında İ z n i k wc'unda y a p t ı ğ ı



sefer­



lerden birinde : t S j L » - < f j j _ ) - C _ » r ~ o T "u'j^G" Ç ^ J J (



f



*>"jjjl



L a » - e j



}xS»



O r h a n ve etrafmdakileriıı hıristiyanlara karşı ne kadar m ü ­ s a m a h a k â r d a v r a n d ı k l a r ı m 1355 de O s m a n l ı l a r ı n eline esir d ü ş m ü ş olan Selânik başpeskoposu G r e g o r y P a l a 111 a s ' m mektupları açık bir şekilde g ö s t e r m e k t e d i r . O, her yerde hıristiyanları t a m bir serbesti içinde g ö r d ü . O r h a n ' ı n oğlu İ s m a i l , hıristiyan d i n i h a k k ı n d a ona serbestçe bazı sualler sordu. Sonra bizzat Sultan O r h a n , Palamas ile ulema a r a s ı n d a u m u m i bir m ü n a k a ş a y a p t ı r d ı . Bu m ü n a k a ş a y ı O r h a n ' ı n ram doktoru T a r o n i t e s z a p t e t m i ş t i r . Toplantıya r i ­ yaset eden Balaban ( P a l a p a n i s ) hıristiyan d i n a d a m ı n a şu suali sordu : "Biz sizin peygamberinize inanıyoruz, siz neden bizimkine inan­ mıyorsunuz?". Bundaki uzlaştırıcı e d â âşikârdır. Palamas'm b a ş k a bir m ü n a k a ş a s ı n ı birisi şöyle b a ğ l a d ı : "Bir zaman gelecek ki, hepi­ miz fikirlerimizde birleşeceğiz"• Bilhassa dikkati çeken bir nokta da ş u d u r k i , bir O s m a n l ı şehri olan B i g a (Pegae), da Palamas, eski Bizans hetaeriarch (general)ı M a v r o z o u m i s ' i mahallin en nüfuzlu bir şahsiyeti (subaşı?) olarak b u l d u . 2 8



30



3 1



I . M u r a d ' m ordusunda, h a r a c g ü z â r beyliklerin g ö n d e r d i k l e r i m ü h i m miktarda hıristiyan y a r d ı m c ı kuvvetlerin b u l u n d u ğ u m a l û m ­ dur . Y a l n ı z A n a d o l u seferlerinde değil, Kosova meydan muhare­ besinde (1389) dahi O s m a n l ı s a f l a r ı n d a tâbi hıristiyan kuvvetleri v a r d ı : 4 - 1 ~ j Jxi~f jV_,! Sojjf j\yf » 3 2



H i s a r ı n beyi teslim o l m a m ı ş t ı r . Fakat O s m a n l ı fetih u s u l ü n ü gös­ teren b u teklifin mahiyeti dikkate değer. O r h a n , bey olunca itaat gösteren birçok h i s a r l a r ı n t e k v u r l a r m ı yerlerinde b ı r a k m ı ş t ı r . Keza Bursa kalesinin teslimine â m i l olan "Bursa tekvurunun v e z i r i " 2 4



.« 2 5



Âşık



3 3



ti-Ji



1



^43-



P a ş a z â d e , s. 3 0 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 39.



N e ş r î - T a e s c h n e r , 45. (.«îijjlji &>)SJJ •eiU jU>. j b - i i j t . y ' . « IÎJJVJJıJ-UljU 4 — (Aşık P ş z d . 4 1 ) . Â ş ı k P a ş a z â d e , s. 4 8 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 50. G . A r n a k i s , Gregory Palamas among the Turks and documents of his captivity as historical sources, S p e c u l u m , v o l . X X V I , (1951) no. 1. A r n a k i s , mez. m a k . s. 108. M e z . m a k . s. 106. B a k . N e ş r î - T a e s c h n e r , 63-64. 2 6



N e ş r î , Gihännümä ( D i e altosmanische C h r o n i k des M e v l a n a Mehemmed N e s c h r i ) , T h . M e n z e l ' i n h a z ı r l ı k ç a l ı ş m a l a r ı n a g ö r e n e ş r e d e n F . Taeschner, I , G i ­ riş ve M e n z e l n ü s h a s ı n ı n m e t n i , L e i p z i g 1951, s. 28. 2 0



2 1



N e ş r î - T a e s c h n e r , 36.



Bak. P. W i t t ek, The Rise. . . ., s. 42. A ş ı k P a ş a z â d e (Âli n e ş r i ) , 27. "täj.i.uä j , « o j j y ö jb.l jdS J U y ^ J - s i " ( N e ş r î - T a e s c h n e r . 4 6 ) ; keza K i r m a s t i h â k i m e s i ve k a r d e ş i n i n y e r l e r i n d e bırakıldığı hakkında N e ş r î T a e s c h n e r , 47. 2 2



2 3



2 4



v



27



2 8



3 0



3 1



3 2



N e ş r î - T a e s c h n e r , 6 6 , 7 3 . — K a r ş ı l a . H . A . G i b b o n s ( T ü r k ç e tere. R a g ı p H u l u s i ) s. 151. 3 3



STEFAN 144



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



DUŞAN'DAN



OSMANLI



İMPERATORLUĞUNA



145



VESİKALAR



T i m u r ' u n tarihçisi N i z a m ü d d i n Ş â m î ' y e g ö r e , Y ı l d ı r ı m Bayezid, r a k i b i n i n karşısına, "çıtagları ve kâfirleri" k o y m u ş t u . Ankara s a v a ş m a yalnız Sırp askerleri değil, A r n a v u t G o î a Z a c c a r i a gibi b a ş k a Balkanlı beyler de iştirak etmişlerdir .



Arşivde, vaktiyle Sırp D u ş a n i m p e r a t o r l u ğ u sınırları içine girmiş olan hemen b ü t ü n bölgelere ait X V . asır defterleri mevcuttur.



3 4



3 5



Y ı l d ı r ı m Bayezid'den sonra O s m a n l ı ordusunda h ı r i s t i y a n t i m a r - e r l e r i n i n , v o y n u k l a r m ve diğer askerî g r u p l a r ı n ne kadar m ü h i m b i r yer t u t t u k l a r ı n ı a ş a ğ ı d a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Arşiv vesika­ l a r ı n d a n öğreneceğiz. Fakat burada, 1432-1433 de O s m a n l ı ülke­ sini ziyaret etmiş olan bir F r a n s ı z ' ı n dikkate d e ğ e r m ü ş a h e d e l e r i n i nakletmeden geçemiyeceğiz. B u F r a n s ı z , B e r t r a n d o n de L a B r o q u i è r e , I I . M u r a d ' m ordusunda, Sırp Despotunun g ö n d e r d i ğ i 3000 sipahiden b a ş k a A r n a v u d l u k ' t a n ve Bulgaristan'dan bir çok hıristi­ yan askerlerin b u l u n d u ğ u n u söyler . 1439 da Floransa konsilinde T ü r k l e r e karşı bir haçlı seferinin i m k â n l a r ı ü z e r i n d e bir rapor ve­ ren J e h a n T o r z e l o da, P a d i ş a h a t â t i 50 b i n h ı r i s t i y a n d a n bahis ile b u n l a r ı n isyana h a z ı r o l d u ğ u n u kaydeder . O , bununla şüphesiz P a d i ş a h ' m b ü t ü n hıristiyan t e b a a s ı n ı k a s d e t m e m i ş t i r ; y u k a r ı d a n b e r i P a d i ş a h ' a t â b i kuvvetleri s ı r a l a m a k t a d ı r . Bize göre b u elli b i n hıris­ tiyan, P a d i ş a h ı n tebaası olan hıristiyan askerlerdir ve b u rakam, ne kadar m ü b a l a ğ a l ı olursa olsun, O s m a n l ı memleketindeki hıristi­ yan askerlerin ehemmiyetli nisbeti h a k k ı n d a b i r f i k i r vermektedir .



A r a ş t ı r m a l a r ı m ı z a T e s a l y a ' d a n b a ş l a y a c a ğ ı z . Elimizde T ı r h a l a Livasına ait i k i defter v a r d ı r . Birincisi H . 8 5 9 ( M . 1454-1455) ikincisi H . 871 ( M . 1466-1467) tarihinde yazılmıştır. Böylece b u bölgeye ait en eski defter fetihten ancak altmış yıl kadar sonrasını göstermektedir. Bu defter, T u r a h a n Bey oğlu Ö m e r Beyin sancak bey­ liğinde yazılmış olup T ı r h a l a ile beraber F e n e r (Phenarion) ve A g r a f a " v i l â y e t " lerini içine a l m a k t a d ı r . Burada t i m a r l a r m taksimi su şekildedir : 1 M i r l i v a hâssı, T ı r h a l a v i l â y e t i n d e (nâhiye) 79 eş­ kinci t i m a n , 24 mustahfaz t i m a n ; Fener v i l â y e t i n d e 1 subaşı hâssı, 60 eşkinci t i m a n , 9 mustahfaz t i m a n ; Agrafa v i l â y e t i n d e 1 subaşı hâssı, 7 eşkinci t i m a n .



39



1 0



3 6



3 7



3 8



*



*



Y e k û n 182 t i m a r d a n 36 sı h ı r i s t i y a n tipik misâller vereceğiz : "Tinıâr-ı pahi



" - / j £ y



(jfsj



i j



c



ı> ^



#'J9İ



"Timar-ı



Mustafa



(„_/.*) müşterek nöbetçe Dominika



0)



Pavlo,



Mikira'nın



karmış, gözsüzdür, yılda



eşerler"



kadîmi



4 2



ve Mazerak (



.



Tırhala'da



) evlâd-ı



oğluymuş, kardaşı Paşa-yiğit



bir eşkinci verirmiş"



4 3



si­



ve Petros birâMi­



gözün çı­



. Son ü ç misâlde M i k i r a



o ğ u l l a r ı n ı n t i m a r l a r m ı g ö r ü y o r u z . H . 871 t a r i h l i defterde M i k i r a - i l i Osmanlılar



memleketi fethettikleri



olmalıdır.



zaman, onlara i l ti—



_,Ci) t ( Z a f e r n à m e , é d . F . T a u e r , M o n o g . K r a l y e v i ç 1394 de



(hak. Mélanges H. Grégoire, B r ü k s e l 1949, s.



g r a n t a r m é e , tel q u i le scet b i e n m ' a d i t q u ' i l t r o u v e r a b i e n V I X X m i l hommes en la G r è c e , mais q u ' i l les paye de leurs gaiges,



c'est assavoir V I I I aspres p o u r



h o m m e à cheval et V p o u r h o m m e de p i é ; et de ceulx cy, m ' a l ' e n d i t que les L X



568). 3 5



Jorga,



GOR,



m i l seront b i e n en p o i n t . "



I , 331.



3 9 3 6



"et de l ' a r m é e q u i fu d e r n i è r e m e n t en G r è c e , u n e g r a n t p a r t i e estoit Cres­



tiens; c'est assavoir que q u a n t i l m a n d e le dispot de Servie, i l e n v o y é l ' u n de fils a c c o m p a i g n i é de I I I M c h e v a u l x de service et aussi d'autres assés et de



V o u l g a i r i e q u i sont



ses



d'Albanie



Crestiens lesquelz n'osent d i r e le c o n t r a i r e et sent



pluseurs esclaves q u i v o n t à la g u e r r e q u i sont Crestiens..." ( B . d e ère,



Yine T ı r h a l a ' d a "Timâr-ı



Iglava ve ( y,î\)



kira", "Timâr-ı



veled-i Mihal,}



şeklinde a d l a n d ı r ı l a n bölge, b u M i k i r a ' y a nisbet edilmiş



*



v o l . V . P r a h a 1937, s. 2 5 5 ) . M e ş h u r M a r k o



Eflak'ta O s m a n l ı hizmetinde ö l m ü ş t ü r



.



der-i o, evlâd-ı Mikira



Mikira'nm, Arch. Orient,



4 1



oğluymuş"



s i p a h i l e r e aittir. Bazı



Dimitri



La



3 7



" e n o u l t r e ces seigneurs cy, i l y a plus de c i n q u a n t e m i l



tiens q u i sont subjeetz a u T u r c et i n c o n t i n e n t



q u ' i l z v e r r o y e n t la puissance



des



chrestiens se r e b e l l e r o y e n t c o n t r e le T u r c et seroyent c e u l x q u i plus le destrui-



. . .



m ü d e w e r defterler,



11 : 29. T i m a r l a r l a



j - \ ¿U. ju? ¿jUal~.ll . . . » U J L ^. «St> J.*" W j - ' M . • • •



Jib »



úr



¿£



4 1



r o y e n t , et o u l t r e tous ceulx cy, i l y a une g r a n d e m u l t i t u d e de chrestiens subjeetz a u T u r c p a r t r i b u t . . . " ( B . de L a B r o q u i è r e ' d e z e y i l , s. 2 6 5 ) . 3 8



Yine Torzelo'ya göre P a d i ş a h ' m



b ü t ü n askeri k u v v e t l e r i 100 b i n s ü v a r i ve



20 b i n p i y a d e d i r ( A y n ı eser, s. 262-263). B r o q u i è r e ' e g ö r e (s. 185) " s ' i l v e u l t fait



4 2



4 3



V . 234. V.



236. Fatih



Devri



Araştırmaları



F.



10



146



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE TETKİKLER VE



VESİKALAR



STEFAN



DUŞAN'DAN



OSMANLI



İMPERATORLUĞUNA



147



4 4



hak eden b ö l g e n i n eski h â k i m i olacağını t a h m i n ediyoruz . Sancak­ ta, H . 859 da g ö r d ü ğ ü m ü z bu 3 6 timardan gayrisi, Evrenuz Bey ya­ hut T u r a h a n Beyle beraber gelmiş kimselere veya g u l â m - ı m i r ­ lere (bey-kulları) ve K a p u - k u l l a r m a verilmiştir . H . 871 ( M . 1466-1467) tarihli icmal defterine gelince, son sahifesindeki h ü l â s a y a göre t i m a r h l a r m vaziyeti ş u d u r : "Livâ-i Tırhala: zaîmân 22, kudât 6, sipâhîyân 343, dizdârân ma merdân-i kıla ıgı, voynuk 103, yamak 203". Ayrıca L i v a d y a ' d a 24 A r n a v u t katune'si, İ s t i f a n â h i y e s i n d e 34 A r n a v u t katune'si v a r d ı r . Bu tarihte sancakta 23 n â h i y e t s a y ı l m a k t a d ı r ( b u n l a r ı n a r a s ı n d a , M i k i r a - i l i , kuzeyde P l a t a m o n a ( b u g ü n Platamon), g ü n e y d e L i v a d y a ( b u g ü n Lebadea), Lodorik ( b u g ü n L o i d o r i k a n ) , merkezde D ö m e k e (Domokos), Ç a t a l c a (Phersala) v a r d ı r Ö m e r Bey h â l â sancak beyi olarak gö­ r ü n m e k t e d i r . B ü t ü n sancak dahilinde y u k a r ı d a gösterilen 343 sipahiden 20 si h ı r i s t i y a n d ı r ve bunlar da ancak d ö r t t i m a r tasarruf etmektedirler. Yalnız İ z d i n ( j j ; , l = Zeytuni) kalesinde top­ çuluk eden İ l a n d a r i yalnız başına b i r t i m a r tasarruf etmektedir . Daha önce Todora oğlu D i m i t r i tek b a ş ı n a b i r t i m a r tasarruf et4 5



4 6



1



1,



4 7



4 8



4 9



4 4



Bak. a ş a ğ ı d a n o t



gı.



4 . tk^^C3 3. & 6 ^ . t j i i j O^-İ-JI «Jİ »I ( . ( A y n ı defter, s. 134) « J._>"l J ş ^ - £ jjfi ( j u l Bu arada T ü r k a d ı taşıyan b i r hıristiyan timar-eri dikkati ç e k m e k t e d i r , k a y ı t a y n e n ş u d u r : « ¿ ^ 3 j j j _ j S > U = j j X j \ i » (v. 105b). T e s a l y a ' d a A r n a v u t k o l o n i l e r i n i n m e v c u d i y e t i , 1330 t a r i h i n e d o ğ r u A r n a ­ v u t l u ğ u n Stefan D u ş a n t a r a f ı n d a n fethi ü z e r i n e cenuba d o ğ r u b a ş l ı y a n A r n a v u t g ö ç ü n ü n b i r neticesidir (bak. A . A . V a s i l i e v , His. de l'Empire Byzantin, Paris 1932, I I . s. 2 9 5 ) . T ı r h a l a defterlerinden X V . a s ı r d a T e s a l y a ' d a k i A r n a v u t n ü f u s u n u n m i k t a r ı n ı o l d u k ç a s ı h h a t l i b i r ş e k i l d e t a y i n etmek m ü m k ü n d ü r . B u n l a r ekseriya katuneler h a l i n d e t e ş k i l â t l a n d ı r ı l m ı ş o l u p h u s u s î b i r s t a t ü y e t â b i i d i l e r . S o n r a d a n a y n ı b ö l g e d e g ö r ü l e n ve b ü y ü k k ı s m ı h ı r i s t i y a n A r n a v u t l a r d a n m ü r e k k e p Armatollar'm m e n ş e i b u A r n a v u t k a t u n e l e r i o l m a l ı d ı r ( A r m a t o l l a r i ç i n R . A n h e g g e r , Martoloslar hakkında, T ü r k i y a t M e c m u a s ı , c i l t V I I - V I I I (1^42), 297 v d . K a t u n e i ç i n B . D j u r d j e v , Eflâk kanunu hakkında küçük bir izah, T H İ M (1939) s. 186. A r n a ­ v u t l a r için a y n ı t â b i r i n k u l l a n ı l m a s ı o n l a r ı n d a E f l a k l a r g i b i g ö ç e b e o l m a s ı n d a n i l e r i g e l m i ş olsa gerek. F a k a t Tesalya ş e h i r l e r i n d e a y r ı c a A r n a v u t m a h a l l e l e r i d a h a X V . a s ı r d a m e v c u t t u ) . — A y n î A l î ' n i n Kavânîn'ine g ö r e ( T a s v i r - i E f k â r n e ş r i s. 40) X V I I . a s ı r b a ş l a r ı n d a T ı r h a l a ' d a 36 z e â m e t ve 439 t i m a r v a r d ı . jl«



y . U l j / i » ^Jy^ iij_jfüai—• a£İ\ " I» _}•_«-»-« -ü^sj-u^ s



H . 859 ( M . 1454-1455)



Cr, KSX^ ¿15'



t i »



hasıl 252" — B u k ü ç ü c ü k t i m a r ı d a Timar-i



Nikola,



üç



hizmetkâr-i



M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. 3 0 3 ; t i m a r i c m a l defteri. E l i ­ s m



- — H . 849 t a r i h l i b i r



d e r k e n a r d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e defterin t a h r i r i I I . M u r a d ' m son z a m a n l a r ı n a a i t ­



mat



vermektedir.



Defter,



Priştina,



Lab



Trıguşna ( \£1



g ö r e F a t i h M e h m e d ' i n son z a m a n l a r ı n a d i (s. 8 ve



muv.



c



U'i'j""



«jl^'l 3



t i n d e 7, S a r a y o v a s ı vilâyetinde



3



uğrayan bu



gibi yığmamışlardır. vilâyetinde



kale v a r d ı r



bölgede



2, Yelec v i l â y e t i n d e



(isimleri verilmiştir).



g i b i t i m a r l a r m y a r ı s ı mustahfazlar



O s m a n l ı l a r , k a l e l e r i b a ş k a yer­



Kovac vilâyetinde



elindedir.



1,



Kral



(Bosna)



2, P a v h v i l â y e t i n d e



vilâye­



3, Hersek



B u sebepten A r n a v u t l u k ' t a



olduğu



154



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



B a r ç a (Senica) vilâyeti 2106 Pavli vilâyeti 448 Eflaklar aşağıda görüleceği üzere on evde bir eşküncü verdiklerin­ den her seferde 716 asker ç ı k a r m a k t a d ı r l a r . A y r ı c a S a r a y o v a s ı ' n d a (Kovac vilâyeti) bir m ü s l ü m a n serasker idaresinde voynuklar v a r d ı r . Bundan sonra kale hizmetinde k u l l a n ı l a n m ü h i m mikdarda hı¬ ristiyan m ü s e l l e m reaya gelmektedir. Buna ait m ü h i m kayıt da ş u d u r :



DUŞAN'DAN



OSMANLI



İMPERATORLUĞUNA



155



aileye kadar muhtelif b ü y ü k l ü k t e olan c e m â a t l e r , t â b i oldukları knez'm adiyle anılırlar : C e m â a t - i Radice veled-i Bogota, c e m â a t - i Y a r o s l a v v e l e d - i K u t e gibi. Bu c e m â a t l e r i n yaylak ve kışlakları tayin o l u n m u ş t u r . Pek nadir olarak köylerde yerleşmiş o l a n l a r ı da v a r d ı r . Fakat X V I . asır defterlerinde c e m â a t l e r i n ekseri­ si köylere yerleşmiş olarak g ö r ü n m e k t e d i r l e r . 76



Fatih M e h m e d devrine ait bir Semendere (Smederevo ) defte terinin gösterdiğine göre, b u r a s ı hıristiyan t i m a r l ı sipahi­ l e r i n ve E f l a k , V o y n u k , M a r t o l o s gibi başka hıristiyan askerî g u r u p l a r ı n ekseriyet teşkil ettiği bir bölgedir. Burada a y n ı zamanda z e â m e t tasarruf eden b ü y ü k hıristiyan sipahiler de mevcuttur. H . 872 ( M . 1467-1468) t a r i h l i B r a n i ç e v a (oy£-\j - Braniçevo) defte­ rine göre a y n ı bölgede m ü s l ü m a n l a r elindeki 32 eşkinci timara mukabil hıristiyan sipahilerin elinde 59 timar v a r d ı r . Fakat t i m a r sahibi 34 kale-erinden yalnız 3 ü hıristiyandır. Kalelerde askerî kuv­ vetlerin b ü y ü k ekseriyetini yine h ı r i s t i y a n l a r teşkil etmektedir. G ü ğ e r c i n l i k (Golubatz) kalesinde 15 tüfenkçi hepsi ulûfeli hıristiyan askerleridir ( H . 872 t a r i h l i defterde bunlar 10 kişidir). Bu sonuncu deftere göre 40 z e n b e r e k ç i , 6 d e m i r c i h ı r i s t i y a n er daha var­ dır. Aynı kalede g ü n d e i k i akçe ulûfe ile hizmet eden 10-15 kişilik bölükler halinde teşkilâtlandırılmış 52 martolos , ayrıca [neccârlar, b e n n â l a r , yaycılar vesair kale hizmetinde bulunan vergiden m u â f 7 7



4Ş=a-,l_5



J'^f-



jj^'l»^



£~jxi!ıt l }



j.^-^Li..



^X~y.i



»



^',LJ_.



jV_d



B u müsellemler kalelerde tamir ve y a p ı işleri, demircilik, t o p ç u ­ luk, zenberekcilik, çilingirlik işlerinde k u l l a n ı l a n 138 kişiden ibarettir. S a r a y o v a s ı ' n d a İsa beyden tapu ile aldıkları 26 çiftliğe tasarruf ederek beşte b i r i sefere giden hıristiyan ve m ü s l ü m a n çiftlik sahip­ lerini de burada zikretmek l â z ı m d ı r . H . 882 (1477-1478) tarihli S a n c a k - i v i l â y e t - i Hersek defterinde m ü h i m miktarda hıristiyan timar-erlerine rastlamak­ tayız. Bunlardan bazıları o l d u k ç a b ü y ü k timarlar (meselâ t i m a r - ı V u k ç a 5956) bazıları ise çok k ü ç ü k (meselâ t i m a r - ı Radivoy 430 ak­ çe) timarlar tasarruf etmektedirler. B u timar sahiplerinden bir kıs­ m ı n ı n eskidenberi " b a ş t i n a" tasarruf ettikleri kaydedilmektedir. Her­ sek' te t i m a r kadrosuna sokulan eski sipahilerden b a ş k a , bunlardan bir kısmı da P a d i ş a h ' m emriyle E f l a k s t a t ü s ü n e t â b i oldular. Bu i k i n ­ ci gruba sokulanlar umumiyetle bir " c e m â a t " i n , yani y a r ı g ö ç e b e bir grubun b a ş ı n d a d ı r l a r . Deftere göre bu tarihte Hersek v i l â y e t i n d e hepsi 107 Eflak c e m â a t i v a r d ı . B u defterdeki k a n u n l a r ı n a göre "se­ fer olıcak her on evden siîâhiyle bir eşküncü çıkar, sefere bile eşer". Bu eş­ k i n c i E f l a k l a r a , voynuk (voynik) a d ı verilir . 8-10 aileden 100 7 3



7 4



75



7 3



Hersek ( H e r z e g , H e r z o g )



unvandı.



Karli-ili sancağı



göstermeye



B a ş v . A r ş i v . T a p u deft. no. 5. M u k a d d e m e d e : cŞi Û-.-^ÜT*



h'js



1



y. ) ıf-ijl' ı.



c r ^ ' i ıs-V. *3>\ •ç_3 ¿ i



f



0



»J



1



j ^



1



"



»At. y> »jo'^r



15li' • * 3



ı|-T e r i d i



S



Jij** 1



-V.



TF



. IK'.ÎJ



^ ¿3!'



B u k a n u n u n m u a h h a r b i r şekli i ç i n bak. vesi) s. 63-64; 1527



i>•!> £ > J; 3 ^ ?



için



Osmanlı



lâtı



ile



imperatorluğunda



mukayese



mümâsil



memleketi



7 8



Başv. Arşiv.



kanunu : Ö . L . B a r k a n ,



Kanunlar,



gruplarlar,



meselâ



up-



daha eyi anlamak yürüklerin



teşki­



16.



Maliyeden müd.



Jb-jjti J_~*idl (Jjc . . . iU- Jİ/» b^-



muv.



tas.



no. 5. T i m a r mufassal defteri,



i>. xjf- ijlkl- . . .



.1 *lt'U' 3



şu



teşkilâtını



y}bs\



J. < j-f 4



S. S ü l e y m a n



B . D j u r d j e v , Neşto



H . 925 t a r i h l i Hersek



f>



jJİ ıS"W-. >}>\ ¿3? 3, » J I Jb\ 3 «|-T



t a r i h l i b i r Semendere Eflaklan



324-325: E f l a k l a r i ç i n bak.



B a ş v . A r ş i v , t a p u def.



: jyi*\



3 }j3J



t,j£-= oJ.SJ.Uil b l j l i V j l



7 7



ilsV.M c.cüt- » ^Ul^ii-



¿3)? b^Pf.



jA



7 6



JU» »



İÜMJ



t)jMj\j,e-



bir



}



3 (jCÎI -U- iljU.1



CJÜAC



Ü J I /* ıjUJjl ji-



'



.«j>_jUl~» 3



Her­



vilâyet-i



. . . 6U. ¿1^ i l k i - j - l ¿5- i l k i - . . .



• • • üj-İLf



A y n ı defterde E f l â k k a n u n u ş u d u r : : 4



3r*\ bs^



taşınan



79



mam.



. t ıtt'U* 3 i



tarafından



b u r a d a n da



başladı.



i ' J İ j ; Jjt^-Ü 7 5



hakimi



Hersek-ili sancağı,



t â b i r i ç ı k m ı ş t ı r . H a l b u k i s o n r a d a n sadece Hersek k e l i m e s i



sek s a n c a ğ ı 7 4



bu memleketin



şeklinde



7 8



872



H.



mühim



(30 kişi)



t.



kayıt



defterde



Güğercinlik



c



;



X



< ^ l - ' 3 } - -J-}j& ;



_j* '3^3.



c^İ)



J



1



'JÎ.J^(İ . . . Jl*-« ı>.l



kalesi m a r t o l o s l a r ı n ı n



^3**3.3 c - >



vardır :



.«J>jj*\ c j i - ^< ^



j cto'l



(*_>--> 3



—



1



3



,>Jf vJ£~l _=/ y,



menşeini • [}S-P^*' ^ L -



3-" K " s



^_,«£ gösteren ^Jy" ıjjfc



156



FATİH DEVRİ



ÜZERİNDE TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



hıristiyan g r u p l a r ı v a r d ı r . Ş e h r i n hıristiyan h a l k ı n d a n 76 kişi de "şehrin ve gemilerin hıfzında" olmak şartiyle b a z ı vergilerden m u â f t u t u l m u ş l a r d ı r . Kalelerde t o p ç u l u k veya t ü f e n k ç i l i k hizmetinde bulunanlar umumiyetle hıristiyan timar-erleri veya ulûfelilerdir . Semendere bilhassa Eflaklarm ekseriyet teşkil ettiği bir bölgedir. Def­ terde 151 sahife tamamiyle bu E f l â k l a r ı n tahririne hasredilmiştir. Başta şu kayıt b u l u n m a k t a d ı r : 8 0



DUŞAN'DAN



OSMANLI



1. R e s a v a v i l â y e t i k ö y l e r i n d e 2. R a v a n i c a ( R a v a n i t s a ) v i l â y e t i



„



3. L 0 m n i c a ( L o m n i t s a )



„



„



4. İ z v i r d ( Z v i r d )



„



,,



_/__> ±)J.s%\ N_j.î~' a!_j ıtjJU



: ej-u*.



t



l j ) j3Msl ccta-»



Yayalarda yayabaşı, voynuklarda çeribaşı d u r u m u n d a olan Eflak knezleri, sipahi sınıfından sayılarak timar a l m ı ş l a r d ı r . Knezlerin a l t ı n d a onlara t â b i P r i m i k û r l a r gelir. O n d a n sonra Eflaklar v a r d ı r . Dikkate değer bir keyfiyet, bu tarihte, burada, Eflaklarm köylerde yerleşik olarak g ö r ü n m e s i d i r . Bu Eflaklar, sancak beyine, her katune'den bir komornitsa (hizmetkâr) ve her beş ev (aile) den bir voynuk verirler . Bir kısım Eflaklar hususi bir d u r u m k a z a n m ı ş l a r d ı r : Meselâ L e f c e (Levatz) E f l a k l a r ı P a d i ş a h hâssası o l m u ş l a r d ı r k i , bunu, Eflak r u s û m u n u n P a d i ş a h a verilmesi şeklinde a n l a m a l ı d ı r . 35 Eflak da I z v o r n i k (Zvornik) ve S r e b r e n i c a (Srebrnitza) ve H a v a l e (Avala) kalelerine hizmet ettikleri için Eflak r u s û m u n d a n muâf tutulmuşlardır. 8 1



8 2



S e m e n d i r e l i v â s m d a geniş bir v o y n u k t e ş k i l â t ı da mev­ cuttur. Bunlar, İ p e k , İ z v i z d e (Zvizde) ve bilhassa B r a n i ç e v a n â h i y e l e r i n d e t o p l a n m ı ş t ı r . B r a n i ç e v a v i l â y e t (nâhiye) ine ait H . 872 t a r i h l i başka bir e s â m i d e f t e r i n d e voynuklar mufassalan şu şekilde tesbit o l u n m u ş l a r d ı r :



Timar-ı tepan ve Marko, 80



Mikola ve Istepan, topcıyân-i kal'a-i Resava... topcıyân-i kal'a-i Resava.. hâsıl : 2547.



hâsıl: 3068;



Timar-i



İs-



Lagator



Voynuk



1



42



1



5 2y



1 1



7. î p e k



Yamak 107 11 59 4



2



5. U d o l ( U d o l ) 6. İ j d r e 1 ( J d r e l ) : Yekûn



B^^ai j - * j«.;lkL. JJ.



: :



157



İMPERATORLUĞUNA



124



1



56 26



1



57



65 133



217



503



6



Bu defterde voynuk teşkilâtını açık bir şekilde g ö r m e k t e y i z . Her vilâyette mevcut v o y n u k l a r m başı olarak b i r lagator v a r d ı r . Bunlara d o ğ r u d a n d o ğ r u y a t â b i yamaklar 8-1 o kişiye çıkar. M u h t e l i f köylerde lagatorlara t â b i v o y n u k l a r m y a m a k l a r ı ise 1-3 kişi a r a s ı n d a değiş­ mektedir . 8 3



U m u m i y e t l e S ı r b i s t a n ' d a v o y n u k l a r m çok ehemmiyetli b i r yer t u t t u k l a r ı daha sonraki defterlerden de a n l a ş ı l m a k t a d ı r . H . 922 ( M . 1516) tarihli bir A l a c a h i s a r (Kruşevatz) defterine göre b u bölgede b i n tane cebelu voynuk v a r d ı . Keza daha cenupta K ü s tendil (Kostandin-ili) de cebelu v o y n u k l a r m kesafetle b u l u n d u ğ u bir bölge i d i . Bu cebelu v o y n u k l a r m f i i l î m u h a r i p o l d u k l a r ı n a şüphe y o k t u r . 8 4



8 5



86



H . 859 tarihli bir V i d i n ve havalisi defteri ne göre 185 timardan 18 i h ı r i s t i y a n l a r a aittir. A y r ı c a b a b a l a r ı hıristiyan olan i k i t i ­ mar sahibi de tesbit ettik. Bu 18 hıristiyan t i m a r m d a n 9 u Eflak'dan veya Macaristan'dan kaçıp gelmiş h ı r i s t i y a n l a r a (Radice, M i h a y i l , Vladislav, R a d o h i n d , R a d u l , M a r k o , Branisiav) aittir. Bunlardan 8 6 a



8 3



Voynuklar ü z e r i n d e ş i m d i y e k a d a r t a m b i r t e d k i k y a p ı l m a m ı ş t ı r . Bulga­ ristan v o y n u k l a r ı i ç i n ( X V I . a s ı r d a n s o n r a s ı ) bak. G . D . G a l a b o v , Osmano-Turski izvori za blgarskata isioria, Sv. K l i m e n t O h r i d s k i Ü n i v e r s i t e s i (Sofya) T a r i h - F i l o l o j i F a k ü l t e s i yıllığı, G. X X I X , 1942-43, s a y ı I I I ; y i n e o n u n , Osmano-Turski izvori..., Sofya Ü n i v . yıllığı T a r i h - f i l o l o j i Fak. X X X I V , 2 ( 1 9 3 8 ) . A . R e f i k , Türk idaresinde Bulgaristan, İ s t a n b u l 1933, ve, Ö . L . B a r k a n , mez. eser, 255-266. B a ş v . A r ş i v , t a p u defterleri, no. 55. B a ş v . A r ş i v , t a p u def. no. 916. D e f t e r - i e s â m i - i v o y n u g â n - i l i v â - i K ü s t e n d i l ve l i v â - i A l a c a h i s a r , t a r i h H . 892. 8 4



"Subaşılar ve çeribaşılar... sipâhî kısmındandır." ( Ö . L . B a r k a n , XV. ve XVI. asırlarda Osmanlı imparatorluğunda ziraî ekonominin hukukî ve malî esasları, I . c i l t , K a n u n ­ lar, İ s t a n b u l 1945, s. 2 6 0 ) . 8 1



8 2



Buradaki



t3t> ) J J o yi



Eflak



t



3



k a n u n u eskiliği d o l a y ı s i y l e de £l o j l i y_ s



jis>_ •_.lc j j l



bak. n o t 151. Belediye K ü t . Cevdet y a z m a l a r ı 0.90. . . . A Î j l k L - . . . p £ i cJif jyG _jw2İ* 'ıj\.~\ ^.ş-j,* j _ •"S'j.Î Ojy* Ct>3 „I3 « -iU'U'j ıj_j~j-_s j—i "C- '^.jt" ¡3 . . . iizyî J l i * Cf, A # 56 v a r a k t a n i b a r e t eksiksiz b i r defter. E b a d ı 11 X 29. 8 6



8 6 a



mühimdir : j ; y\ 3 jy^



8 5



j^L j 3



;



4j?f,



STEFAN 158



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



b a z ı l a r ı n ı n klavuz ve casus olarak kullanıldığı g ö r ü l ü y o r . Buna dair bir misâl : 2500 J - ^



J ) °J~x



J^f



«-di



varak­ itibaren bir k a ç varak noksandır. M u k a d d e m e d e : 4j^\jj\ ¿1==!-j«a o s m



Arşiv.



isimlerini



ifşa



etmektedir.



nâhiyet-i Kondo M i h o ,



bu



Arna­



v u t l u k ' t a k i b ö l g e a d l a r ı b u faraziyeyi k u v v e t l e destekler : B a l ş a - i l i , n â h i y e t - i



B a ş v . A r ş i v . M a l i y e d e n m ü d . def. m u v . tas. no. 18; b a ş ı noksan.



8 8



. .



159



İMPERATORLUĞUNA



8 9



memleketlerin



tan



OSMANLI



ye, Croia) vilâyetleri. A y n ı tarihe d o ğ r u P r e m e d i , Y u v a n - i l i , P r e s b a - i l i ayrı ayrı tahrirleri y a p ı l m ı ş bölgeleri teşkil etmekte i d i . Nisbeten k ü ç ü k olan b u bölgeler bazan Ergirikasrı sancak beyine b a ğ l a n m ı ş t ı r . Meselâ P r e m e d i , H . 844 Ş e v v a l i n d e (1441 Ş u b a t - M a r t ) A r n a v u d (Arvanid) s a n c a ğ ı beyi Todor M u z a k oğlu Y a k u b beye verilmişti . Premedi bölgesinde O s m a n l ı hakimiye­ tinin yerleşmesi ve timar sisteminin tatbiki, herhalde Y ı l d r ı m Bayezid devrine kadar çıkar. Premedi defterinde onun z a m a n ı n a ait birçok k a y ı t l a r v a r d ı r . Chalkokondyles'e göre , Osmanlı­ lar Y ı l d ı r ı m Bayezid z a m a n ı n d a Ergirikasrı havalisindeki bey­ leri yerlerinden k o ğ a r a k t o p r a k l a r ı n ı z a p t e t m i ş l e r d i r . Fakat burada, H . 835 defterindeki timar k a y ı t l a r ı n a göre timar sistemi hakiki olarak ancak Çelebi Sultan M e h m e d z a m a n ı n d a yerleşmiştir. V i l â y e t i n ö b ü r Z e n e b i ş v i l â y e t i a d ı da b u n u teyit eden bir delil sayılabilir. Bu bölgenin senyörü olan G i n (Gjon) Zenebissi, P a d i ş a h ' m bir tâbii olarak 1418 de ö l d ü . Herhalde elimizdeki deftere göre, burada fetihten ancak 20-25 Y sonraki d u r u m ile, yani, fethin ilk neticeleri ile karşı karşıya bulunuyoruz. Bu tarihte A r v a n i d - i l i s a n c a ğ ı n d a 335 t i m a r d a n 56 sı hıristiyan sipahilere a i t t i ; bu % 16 bir nispet gös­ terir. Bu sipahilerden başka bir metrepolid ve ü ç peskoposa da t i m a r verilmiştir. 335 t i m a r ı n % 30 u A n a d o l u ' d a n s ü r g ü n edilmiş m ü s l ü m a n T ü r k l e r e ve kalan t i m a r l a r ı n ekserisi m ü s l ü m a n g u l â m l a r a aittir. H ı r i s t i y a n t i m a r l a r ı n bölgelere göre taksimi şekli şöyledir : Belg­ rad v i l â y e t i n d e 17, Pavlo K u r t i k v i l â y e t i n d e ( b u g ü n k ü T i r a n ' ı n cenubu) 11, Çartolos v. (Elbasan'la Berat ve Timorince a r a s ı n d a )



8 8



8 7



DUŞAN'DAN



VESİKALAR



Bog¬



Yuvan-ili.



u



. . . .Ujlj pSSs



olacaktır.



— B u sonuncusu İ s k e n d e r b e y i n b a b a s ı Y u v a n ' m b ö l g e s i d i r — G i n Zenebissi bak. Gegaj, 28 ve b e n i m ,



Arvanid defteri, m u k a d d i m e .



sancak b e y l i ğ i n e k a d a r y ü k s e l m i ş t i r .



Onun



oğlu



için



Hamza,



ı6o



FATİH DEVRİ



ÜZERİNDE TETKİKLER



VE



VESİKALAR



7, A k ç a h i s a r v. de 7, Iskarapar'da 5, Ergirikasrı v. de 4, K a n i n a ' da, 4, Klisura'da 3, T i m o r i n c e (Tomorrice), de 2 . — Bunlardan 19 timar kadîmi işaretini t a ş ı m a k t a d ı r . Bir kısmı da "merhum Sultan'dan berâtı vardır" k a y d ı m havidir. H ı r i s t i y a n l a r a ait b u 60 t i m a r d a n 24 tanesi 2000 a k ç e d e n aşağıdır. E n k ü ç ü k timar 212 akçe ( A k ç a h i s a r ' da T o d o r Bardid'in t i m a r ı ) , en b ü y ü k timar, Yenicekale'de 15128 akçe (üç kişinin m ü ş t e r e k bir t i m a r ı ) dır. 2000 akçe vasatiyi teşkil ettiğine göre, b ü y ü k t i m a r l a r m nisbeti yüksek sayılır. Ş i m d i daha dar bir sahayı, meselâ hıristiyan t i m a r l a r m ekseri­ yet teşkil ettiği P a v l o K u r t i k vilâyetini ele alarak d u r u m u daha y a k ı n d a n inceliyelim. Pavlo K u r t i k j>}\) v i l â y e t i n d e mevcud 20 t i m a r d a n dokuzu h ı r i s t i y a n l a r a aittir. M ü s l ü m a n t i m a r l a r d a n birisi Y e n i c e k a l e (Bratuşeş J ^ / L O k a d ı s ı n a , birisi d i z d â r ı n a tevcih edil­ miştir. Beşi " g u l â m - i m i r " lere (bey-kulu), b i r i s i p a h i o ğ l a ­ n ı n a , b i r i A y a s H a m z a b e y biraderine, b i r i K a r i i o ğ l u A l i ' ­ ye verilmiştir. A y r ı c a subaşı P a v l o K u r t i k o ğ l u İ s a beyin t i m a r ı n ı bunlara ilâve etmek gerekir. G ö r ü l ü y o r k i , b u n l a r d a n da dokuzu bir i k i b a t ı n ö n c e herhalde m ü s l ü m a n değildiler. A r a l a r ı n d a m ü s l ü m a n olmuş i k i tane b ü y ü k senyör oğlu, K a r l i (Karlo) oğlu A l i ve Pavlo K u r t i k oğlu İsa bey v a r d ı r . S u b a ş ı İ s a b e y e ait timar, 107 k ö y d e 1225 haneyi (aile) ihtiva etmekte olup m i k d a r ı 81.306 akçedir. B u n u n 36 k ö y ü B a l s a vilâye­ tinden, ikisi K o n d o M i h o v . den, 18 i G o n o m a y n ı o ( zuy S Gonoma) ilinden ve ancak 26 köyü b a b a s ı n ı n t a h v i l i n d e n ( j . Jt^'jO dir. B u son kayıt bizzat P a v l o K u r t i k ' i n de b u 26 k ö y ü (köylerin a d l a r ı yazılıdır) t i m a r olarak tasarruf etmiş o l d u ğ u n u gösterir. Tahvil istılâhı, mevcut bir t i m a r m intikaline delâlet eder. Fakat P a v 1 o K u r t i k v i l â y e t i t â b i r i daha eskiden de b u b ö l g e n i n senyörü, Pavlo K u r t i k o l d u ğ u n u ifade eder. O n u n m ü s l ü m a n olan ve b u bölgeye subaşı tayin edilen oğlu İsa beyin d u r u m u çok daha ü s t ü n d ü r . Pavlo K u r t i k ' i n b a ş k a bir oğlu, Mustafa, a y n ı tarihte B e l g r a d v i l â y e t i n ­ de 9142 akçelik b ü y ü k bir t i m a r tasarruf etmektedir. H . 912 t a r i h l i A v l o n y a d e f t e r i n d e M u s t a f a ' n ı n o ğ l u n u ( H ü s e y i n veled-i K u r t i k Mustafa jk_*.. J J J j Cy->~ ) kale-eri olarak g ö r m e k t e y i z . İsa beyin }



9 2



j J u



STEFAN



DUŞAN'DAN



OSMANLI



İMPERATORLUĞUNA



161



çocukları İ b r a h i m ve Y u s u f ( e C _ , / " J , ^ ^ JV.I T ı r h a l a ' d a 42.399 akçelik b i r b ü y ü k t i m a r ı m ü ş t e r e k e n tasarruf etmek­ tedirler. Böylece b i r y e r l i s e n y ö r ailesinin islâmlaşarak t i m a r s i s t e m i i ç i n d e n a s ı l e r i y i p g i t t i ğ i n i g ö r m ü ş oluyoruz. Ancak burada kayde d e ğ e r bir nokta, İ s a beyin t i m a r l a r m ı n , tahrir emini t a r a f ı n d a n yerinde teftiş ve t a h r i r o l u n m a m a s ı , yalnız kendi " i k r a r i y l e " yazılmasıdır. B i r istisna teşkil eden b u d u r u m , onun da h a l â bir dereceye kadar m u h t a r b u l u n d u ğ u n u gösterir z a n n m d a y ı z . K a r l i o ğ l u A l i ' n i n t i m a r ı için. de a y n ı şey yapılmıştır. 3



Defterde K a r l i o ğ l u n a ait k a y ı t ş u d u r : i f ^



>" ^



J-'*?



J~*J



jrlkL, j jlkL,



Jjl»



r



Jj



_ . ^ ^ JJSJ



30 k ö y d e n ibaret olan b u b ü y ü k t i m a r " t a h m i n e n " 30.000 akçe hesab edilmiştir. Bu t i m a r ü z e r i n d e on yıl sonra yapılmış şu k a y d ı görmekteyiz : A i e c-,



Ji^V-j



e j l j Jjls J N / İ



Jıjj! j



»i* «Jlib



of\



'~ , J . l ) H . 835 defterinde Belgrad'da t i m a r 1 0 5



8 8



İ s k e n d e r beyden önce



isyanları ile O s m a n l ı devletini b i r hayli uğraştırmış,



olan A r a n i t i için bak. G e g a j , bak. not. 93, Avlonya



9 9



1 0 0



O n u n hüviyetini



48-58 ve b e n i m , Arvanid defteri, m u k a d d i m e , I V .



zeametleri



şimdi daha



arasında.



M u z a k i ' l e r i ç i n b a k . G e g a j , 25-27. 1441 yılı b a ş l a r ı n d a A r n a v u t - i l i sancak b e y i M u z a k o ğ l u Y a k u p b e y (bak., y u k a r ı d a n o t 8 9 ) , 1442 hit düştü. Y a k u b bey M u r a d ' m g ö z d e k o m u t a n l a r ı n d a n b e n i m , ArnavudlukHa Osmanlı hakimiyetinin yerleşmesi, 3



K a r l i livâsmda bir zeâmet



olarak g ö r d ü ğ ü m ü z T o d o r de M a c a r i s t a n seferinde ş e ­ s a y ı l ı y o r d u ( O r u ç , 5 3 ) . Bak. F a t i h v e İ s t a n b u l , s a y ı 2, s. 161.



t a s a r r u f etmekte i d i . B a ş v . A r ş i v , t a p u def.,



1 0 5



t u t u y o r d u . T i m a r ı , H . 857 de H o ş k a d e m a d ı n d a birisine tevcih olunduktan sonra tekrar M a t r a n i k ' i n oğulları H ı z ı r ve Yusuf'a veril­ mişti . 1 0 6



A r v a n i d s a n c a ğ ı n d a az miktarda v o y n u k da v a r d ı r . H . 835 defterine göre Belgrad v i l â y e t i n d e Geracice( ~ ?-I_/') k ö y ü n d e d ö r t voynuk ( d ö r d ü de kardeş) ve o n l a r ı n a k r a b a s ı beş y a m a ^ V i ş a n i ^ l ı ^ ) k ö y ü n d e b i r voynuk ve oğulları ile a k r a b a l a r ı n d a n m ü r e k k e p beş ya­ mak, V i s a ç k o ( y ^ L , . ) k ö y ü n d e b i r voynuk ve ü ç y a m a ğ ı kayıtlıdır. H . 991 ( M . 1583) tarihli b i r defterde Visaçko Visoçka)voynukl a r m ı n ilga edilmiş b u l u n d u ğ u n u g ö r ü y o r u z . A y n i devirde Rumelin i n başka t a r a f l a r ı n d a o l d u ğ u gibi A r n a v u t l u k ' t a , bazı k a l e l e r d e veya d e r b e n d (geçit) lerde m u â f v e m ü s e l l e m ahali esas i t i ­ bariyle " r a i y y e t " s a y ı l m a k t a iseler de, ekseriya askerî b i r hizmet, muhafaza hizmeti g ö r m e k t e idiler. B u suretle, hıristiyan ahaliden 8 aile E r g i r i k a s r ı ' d a , 12 kişi B e l g r a d ' d a , 4 0 kişi İ s k a r a p a r ' d a , 125 aile A k ç a h i s a r kalesinde, 48 kişi K o c a c ı k h i s a r ı n d a muâf ve müsellem{^—j, b e r â t ı almışlardır. X V I . asır defterlerinde b u n l a r ı n 4



:



1 0 7



d u r u m l a r ı yeni beratlarla muhafaza ediliyorsa da, bazı değişikliklere de rastlıyoruz. Meselâ, İ s k a r a p a r ' d a k i l e r evvelce yalnız cizye vergisi ve­ rirlerken, H . 912 tarihli deftere göre "şimdiki halde harâc ve öşür ve rusûm-i 'orfiyyelerin bî-kusûr eda edüp heman avârizdan mu'âf olup îskarapar kalesine hizmet edeler deyu emrolundu,,. Fakat şimdi b u n l a r ı n m i k t a r ı da bir hayli a r t m ı ş t ı r (192 hıristiyan ailesi, 50 m ü c e r r e d ve 15 m ü s l ü m a n aile). Kaleleri muhafaza a l t ı n d a bulundurmak, h i ç olmazsa sada­ katlerini temin etmek için m u â f i y e t sistemini pratik b i r usul olarak kullanan O s m a n l ı devletinin b u siyaseti, İ s k a r a p a r kalesinde nüfusun t o p l a n m a s ı ve islâmiyetin yayılması için şüphesiz b i r â m i l vazifesi görmüştür . c



1 0 6



Arvanid



1 0 7



T a p u ve K a d a s t r o



62. A v l o n y a



s a n c a ğ ı deft.



160. t i m a r .



U m u m müdürlüğü



mufassal defteri :



"Voynugân-i



(Ankara), K u y û d - i k a d î m e , no.



Karye-i



Visoçka".



Âşık P a ş a z â d e b a k . n o t 93-



(Âli n e ş r i , İ s t a n b u l ,1332), s. 1 9 1 .



Baştina



voynuklardan b i r kısmının b u tarihte m ü s l ü m a n görülmesi dikkati 1 0 8



sahibi



çekmektedir.



X V I . asır b a ş l a r ı n d a A r n a v u t l u k ' t a i s l â m i y e t h e n ü z az y a y ı l m ı ş



bulunu­



y o r d u . H . 912 t a r i h l i A v l o n y a s a n c a ğ ı defterinde ( b a k . n o t 93) z e â m e t l e r e a i t b i r kasaba ve 82 k ö y d e 3623 h ı r i s t i y a n ailesine k a r ş ı l ı k ancak 70 m ü s l ü m a n ailesi v a r ­ d ı . İ s k a r a p a r k a s a b a s ı 15 aile i l e b u n l a r ı n i ç i n d e en y ü k s e k r a k a m ı



no. 140. 1 0 4



İMPERATORLUĞUNA



1 0 8



1 0 1



ı°



OSMANLI



e y i t a n ı y o r u z . Bak. b e n i m , İskender bey, İ s l a m



Ansiklopedisi, c ü z 52. 1 0 2



DUŞAN'DAN



Bütün Avlonya nâhiyesinde



taşımaktadır.



14.304 h ı r i s t i y a n aileye m u k a b i l 1206 m ü s l ü m a n aile



E r g i r i k a s r ı n â h i y e s i n d e 12.257 aileye k a r ş ı ancak 53 m ü s l ü m a n aile v a r d ı .



164



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



İ s k e n d e r b e y e karşı uzun m ü c a d e l e l e r d e n sonra itaat a l t ı n a alınmış olan şimâli A r n a v u t l u k ' t a k i d u r u m bilhassa dikkate değer. H . 871 de yazılmış olan bir D i b r a (Debre) ve havalisi defterine göre bu tarihte burada 97 t i m a r d a n hala 18 timar, hıristiyan sipahileri elinde i d i (bunlardan b i r i p a p a s t ı r ) . A y r ı c a n e v - m ü s l ü m a n işaretini taşıyan d ö r t t i m a r sahibi v a r d ı r . B u n e v - m ü s l ü m a n lardan b i r i , İ s k e n d e r b e y i n en enerjik k o m u t a n l a r ı n d a n Mois D i b r a (metinde Moysa )yı tutan şahıstır .



DUŞAN'DAN



I



1 0 9



I



I



OSMANLI



I



I



I



I



İMPERATORLUĞUNA



I



I



e



1 1 0



Bu bölgede V o y n u k l a r d a m ü h i m b i r y e k û n a baliğ o l m a k t a d ı r . B u n l a r ı n , u m u m î â m â n verildiği zaman b a ş t i n a l a r i y l e eski d u r u m ­ larını muhafaza ettiklerine dair m ü h i m bir kayıt v a r d ı r . B u voynukl a r m bölge içinde dağılış şekli ş u d u r : 8 eşküncü



Aşağı D i b r a



24 nefer



3 eşküncü



14 nefer



Dulgoberda (Dulgobrdo) v i l â y e t i n d e : 7 e ş k ü n c ü



23 nefer



10 eşküncü



31 nefer



Riyeka(



>>



e a M



1—i cS



CN (M (M



nefer



7



H ü l â s a , g ö r ü l ü y o r k i , b a ş k a taraflarda o l d u ğ u gibi, fethi m ü t e a k i p y e r l i A r n a v u t s i p a h i l e r i ve s e n y ö r l e r i , itaat ve sadakatten başka h i ç b i r ş a r t k o ş u l m a k s ı z m O s m a n l ı t i m a r v e i d a r e k a d r o l a r ı n a (askerî sınıfa) alınmıştır, ve zamanla i s l â m i y e t i kabul ederek t a m manasiyle O s m a n l ı sipahi ve bey aileleri teşkil et­ mişlerdir. Y u k a r ı d a m ü m k ü n o l d u ğ u kadar eski, y a n i fethe y a k ı n zamanlara ait defterleri kullanarak O s m a n l ı devleti kadrolarmdaki hıristiyan eya­ let askerleri h a k k ı n d a m a l û m a t ı b i r araya t o p l a d ı k , b u n l a r ı n menşeini ve statülerini izah eden b a z ı tipik misalleri ve m ü h i m kayıtları işaret ettik. T e f e r r u a t l ı ve daha sarih mukayeseler için b ü t ü n b u dcfterler­ deki malzemenin sistemli bir şekilde tanzim ve tasnifi gerekir. Biz bu işe şimdilik ancak, en eski defterlerin ait o l d u ğ u A r n a v u t l u k saha­ sında girişmiş bulunuyoruz. 1 0 9



o »



Mukaddime :



^ U U J cK**— S l£A—\ p\&



CO co ı-^ CO



2 -a W



.e E



s S



a ¿4



O fi



c 0



a d s S a J3 0 a



s



fi



nokf



Yukarı Dibra ( ^ j ) vilâyetinde:



-s s e



S



s CS



fi



O" ©



_a o\ Î w CO * r~- CO CO CO +J CO co Iii K



fr



W



¡4



LC CO CO CO fr



ffi



> a



166



FATİH DEVRİ



ÜZERİNDE TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



Tedkik ettiğimiz eski defterlerin çoğu, ayrı ayrı gösterdiğimiz gibi karışık ve noksan o l d u ğ u n d a n , r a k a m l a r ı ve nisbetleri ihtiyatla k a r ş ı l a m a k kaydıyla vaziyet y u k a r ı d a k i cedvelde h ü l â s a edilmiştir. * * *



K a t i surette tasdik edilebilir k i , h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r , tevcih, i n t i k a l vesair timara ait yerleşmiş her t ü r l ü kaideler b a k ı m ı n d a n müs¬ l ü m a n arkadaşlariyle a y n ı m u â m e l e y e t â b i b u l u n m a k t a d ı r l a r . H ı r i s t i y a n sipahilere ait t i m a r l a r m intikalinde, d i n ayrılığının hiç b i r fark meydana g e t i r m e d i ğ i m u h a k k a k t ı r . M u h t e l i f misâllere göre şu vaziyetleri tesbit edebiliyoruz : Bir hıristiyan sipahinin hıristiyan ka­ lan oğulları b a b a l a r ı n ı n timarma t e v â r ü s ederler. H . 912 t a r i h l i def­ terde dahi (Avlonya) timar tasarruf eden hıristiyan sipahiler g ö r ü y o ­ ruz . Bir hıristiyan sipahinin t i m a r ı , m ü s l ü m a n olan o ğ l u n a , yahut herhangi bir m ü s l ü m a n a geçtiği halde daha sonra, u m u m î timar kai­ deleri icab ettiriyorsa, tekrar hıristiyan b u l u n a n öteki o ğ l u n a i n t i k a l edebilmektedir. Y a h u t m ü s l ü m a n ve hıristiyan o ğ u l l a r b a b a l a r ı n ı n t i m a r ı m m ü ş t e r e k e n tasarruf edebilirler. M ü s l ü m a n olan o ğ u l l a r ı n hiç bir halde bir r ü c h a n h a k k ı g ö r ü l m ü y o r . 1 1 1



Sipahi soyundan bir h ı r i s t i y a n a y e n i b i r t i m a r tevcih edil­ mek gerekiyorsa, bu t i m a r ı n daha ö n c e b i r m ü s l ü m a n a a i t o l m a ­ sı d a p e k â l â m ü m k ü n d ü r . M e s e l â Belgrad ( b u g ü n Berat) bölgesinde I . M e h m e d z a m a n ı n d a bir metrepolid elinde b u l u n a n bir t i m a r ı n I I . M u r a d devrinde kalenin i m a m ı n a verildiğini, sonra ondan da a l ı n a r a k S u l t a n ı n berâtiyle A n g e l o s a d ı n d a bir hıristiyan sipahiye tevcih edildiğim görmekteyiz . Şu misal de bilhassa dikkate d e ğ e r : "Mezkûr Mehmed hissesi sancakbeyi mevkuftur deyu arzettiği sebebden Ivradko ( y j ' j j ' -Vradko) nâm kâfire ki asılda sipâhî imiş ve hem hüdâvendigâr yoluna doğruluk gösterdiğiyçiin verildi, fi evvel-i Receb sene 88f" . Burada : 1 1 2



1 1 3



1- Aslında sipahi b u l u n m a k ; 2 - P a d i ş a h a sadakat göstermiş mak, timar tevcihi için kâfi sebeb gösterilmektedir. 1 1 1



Gerçekten



bunların



adedi b u



tarihte



artık



bir



DUŞAN'DAN



M ü s l ü m a n olan bir hıristiyan sipahinin hususî bir m ü k â f a t al­ dığına dair açık bir misâl bilmiyoruz. Yalnız şu kayıt dikkate d e ğ e r : «4_:k:k_S j j



.k-ljl J



^Xİy\



^



oyyf^A



l l s



Bununla beraber t i m a r h l a r m u h i t i içinde bu hıristiyan t i ­ mar erlerinin yavaş yavaş islâmlaştıkları ve tamamiyle ortadan kalk­ tıkları da bir v a k ı a d ı r . Bu, tamamiyle kendiliğinden bir s o s y a l h â d i s e olarak gerçekleşmiştir. Burada, umumiyetle O s m a n l ı İ m ­ p a r a t o r l u ğ u n d a gayrı-müslimleri i h t i d â y a sevkeden p s i k o - s o s y a l â m i l l e r h a k k ı n d a A r n o l d ' u n ve M . F u a t Köprülü'nün söylediklerine ilâve edilecek fazla bir şey yoktur. Eyaletlerde raiyyet 1 1 6



1 1 4



H . 871 t a r i h l i T ı r h a l a defteri (bak.



1 1 6



İ s l â m olan b a z ı



Gin veled-i Andriya ( H ı z ı r ' l a m ü ş t e r e k o l a r a k B e l g r a d kalesinde), Matranik kalesinde).



not



not. 4 0 ) .



111.



timar-ı



16.



4:— J j N I ^ İ U "



ı u



Bak.



112 A r v a n i d s a n c a ğ ı defteri, 148. t i m a r .



AV»



Fakat buradaki z a m m ı n , ihtida ile h i ç b i r ilgisi olmayabilir . Her halde I I . Bayezid z a m a n ı n d a dahi, u m u m î timar kaidelerine göre hıristiyan sipahilere timar tevcih edildiğine şâhit o l m a k t a y ı z . Devletin, bilvasıta tedbirlerle olsun hıristiyan sipahileri islâm olmaya teşvik ettiğine dair hiç bir delil b u l a m a d ı k .



limar-i Dimo Sopotino (Belgrad n â h i y e s i n d e ) , Timar-ı Kniska (•U~c_s' ) ( K a n i n a ' d a ) ,



113 V u l ç i t r i n defteri (bak. not 6g) s.



167



1 1 7



ol­



k a ç taneden ibarettir :



( B e l g r a d kalesinde E y n e b e ğ i ile m ü ş t e r e k e n ) , Giorgi ( A v l o n y a



İMPERATORLUĞUNA



Hıristiyan t i m a r l a r m d e v a m l ı olarak hıristiyanlara tahsisi gibi b i r şey bahis mevzuu olamaz. Ancak timar kaideleri mucibince babadan oğula i n t i k a l etmek suretiyle a y n ı bir t i m a r ı n b i r kaç b a t ı n a y n ı hıristiyan aile elinde kaldığı vakidir. Fakat ekseriya, intikaller neticesinde, miktarda y a p ı l m a s ı gerekli değişiklikler sebebiyle, o t i ­ m a r ı n bünyesi, köyler veya hisselerin çıkması veya yeni hisseler girmesi ile m ü t e m a d i y e n değişebilir. Böylece aziller, intikaller ve yeniden tevcihler sebebiyle hıristiyan sipahilerin t i m a r l a r ı değişmektedir. Bunlar, umumiyetle kendi vilâyetleri dahilinde kalmakla • beraber bazan yeniden aldıkları bir timar b a ş k a bir sancakta olabilir. Bu suretle muayyen bir t o p r a ğ a bağlı hıristiyan sipahi ailelerinden bah­ setmek ancak m ü s t e s n a vaziyette bulunan b a z ı bölgeler (Bosna) için kabildir. T i m a r sisteminde metrepolid, peskopos gibi hizmet sa­ hiplerine verilen muayyen t i m a r l a r m d e v a m l ı olarak bu hizmete b a ğ ­ lanmış o l d u ğ u n a dair b a z ı misaller de yok değildir.



1 1 5



ve Mka



OSMANLI



timarlılar babalarının



hıristiyan adını isimlerinin



başın­



d a muhafaza e t m i ş l e r d i r : Matranik Yusuf, Kurtik Mustafa g i b i . 1 1 7



Th.



W . Arnold,



Preaching of



1913;



islam, L o n d o n



Les origines de l'empire ottoman, Paris 1935, - 9^ s



vo



~



M . Fuat Köprülü,



168



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



kitlesinden ayrı, ekseriyeti m ü s l ü m a n olan t i m a r h s ı n ı f ı n ı n , b i l ­ hassa sefer z a m a n l a r ı n d a ihtidalar için kuvvetle teşvik edici b i r m u h i t teşkil ettiği m u h a k k a k t ı r . Burada ayrıca işaret etmek l â z ı m d ı r k i , eski B a l k a n a r i s t o k r a s i s i n i n islâmlaşma-osmanlılaşmasın­ da g u l â m s i s t e m i n i n de ayrıca b ü y ü k bir r o l ü o l m u ş t u r . Y u k a r ı d a gösterdiğimiz gibi, sonradan Balkanlar'da islâmiyetin en ziyade yayılmış b u l u n d u ğ u b ö l g e l e r d e n b i r i haline gelen A r n a v u t ­ luk'ta i l k i h t i d a l a r timar kadrosuna girmiş olan e s k i h ı r i s t i y a n s i p a h i s ı n ı f ı arasında vuku buldu. 1 1 8



DUŞAN'DAN



OSMANLI



169



İMPERATORLUĞUNA



mezdi. "Raiyyet oğlu raiyyettir" prensipi İ m p e r a t o r l u ğ u n daima en esasî hukuk prensiplerinden b i r i halinde muhafaza o l u n m u ş t u r . H ı r i s t i y a n t i m a r sahipleri deftere kaydolunurken, ekseriya "si­ pahi oğlu", "sipahi neslinden" veya "kadîmi sipahi oğlu" şeklinde y a p ı ­ lan a ç ı k l a m a l a r , b u prensip ü z e r i n d e k i titizlikten ileri g e l m e k t e d i r . Sipahi neslinden o l m a d ı ğ ı meydana ç ı k a n bir timar sahibinin elinden t i m a r m m geri a l ı n d ı ğ ı n a dair bir kayde de rastladık . T i m a r al­ m a m ı ş hıristiyan sipahi o ğ u l l a r ı n ı n defterde r e â y a d a n ayrı yazılması dikkati çeker. B u n l a r ı n sipahi oğlu o l d u k l a r ı hususî b i r kayıtla b i l ­ hassa belirtilir . T i m a r - e r i olsun, voynuk olsun herhangi bir askerî grupa dahil olmak için a s k e r î s ı n ı f t a n gelmek , bir sipahi aile­ siyle a k r a b a l ı ğ ı b u l u n m a k l â z ı m d ı r . H ı r i s t i y a n l a r için k u l l a n ı l a n " k a d î m i s i p â h î " t â b i r i , ekseriya o n l a r ı n fetihten önceki d u r u m ­ l a r ı n a b i r işaret olsa gerektir. H i ç olmazsa, H . 835 t a r i h l i A r v a n i d - i l i defterine göre fetihten 20-25 sene sonra oğulları t i m a r tasarruf etmek­ te olan " k a d î m î s i p â h î l e r " h a k k ı n d a b u h ü k m ü n d o ğ r u l u ğ u n d a n emin olabiliriz. Serez c i v a r ı n d a G 1 a m o v i k a d ı n d a birisine ait b i r k ö y ü n P a d i ş a h hâssı olarak z a p t o l u n d u ğ u n u , fakat sonra 1 1 9



120



1 2 3



1 2 2



X V . asırda hıristiyan t i m a r l a r m m , u m u m î t i m a r y e k û n u n a nisbeti, bölgesine göre % 5 0 (Braniçeva, H . 872) ile %3>5 ( V i d i n , Fatih devri) a r a s ı n d a değişmektedir. B ü t ü n bölgelerde u m u m î b i r cereyan halinde ihtidalarla h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r i n y a v a ş y a v a ş a z a l ­ d ı ğ ı n ı bildiğimiz için bu nisbetin i l k fetih y ı l l a r ı n d a daha k a b a r ı k o l d u ğ u n a ş ü p h e yoktur. Keza a y n ı tarihte V o y n u k l a r ı n , R u m e l i ' ­ n i n her t a r a f ı n d a yayılmış olarak b ü y ü k miktarlara yükseldiği ve İ m ­ p a r a t o r l u ğ u n askerî teşkilâtı içerisinde m ü h i m bir yer t u t t u ğ u muhak­ kaktır. Bunlara, M a r t o l o s l a r ' l a m ü h i m miktarlara yükselen diğer hıristiyan askerî g u r u p l a r ı (kalelerde b e n n â l a r , demirciler, yaycılar, tüfenkciler, zenberekciler) ve nihayet m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a y ı ilâve edersek, b a z ı bölgelerde yerli hıristiyan kuvvetlerin bir ç o ğ u n l u k teşkil ettiği m u h a k k a k t ı r . Bu hali ile İ m p e r a t o r l u k , Rumeli'de, X V I . asra d o ğ r u g ö r d ü ğ ü m ü z manzaradan çok daha b a ş k a bir manzara ve karakter arzetmektedir. Fakat, acaba, sonradan kalkan b u hıris­ tiyan asker g r u p l a r ı n ı n her b i r i n i n menşei nedir ? Bu meseleye girmeden önce şu n o k t a n ı n tesbiti gerekir k i , Osman­ lılar ancak m e n ş e d e a s k e r î s ı f a t ı n ı haiz kimseleri kendi t i m a r k a d r o l a r ı n a kabul etmişler; r a i y y e t i , yani vergi ö d e m e k l e mükellef, çalışan t e b a a y ı dikkatle bu kadrolardan uzak t u t m u ş l a r d ı r . Bazı i h t i y a ç l a r sebebiyle r e â y a y a bazı â m m e hizmetleri yüklendiği zaman dahi b u yeni d u r u m , o n l a r ı n m e n ş e d e k i raiyyet statülerini değiştire-



123



1 2 1



1 1 9



!



ı^Vî- S ts$,3» > o> J>-s » J W 4 i > / b»/^ Cli^J fJ ^ z)^ iJ.J~- ->A



v^-s*



s



*}j'J



(Kanunnâme,



Ankara



bak. y u k a r ı d a ğini



,



Aksüt



neş.



1939, s. 3 1 ,



İstanbul



38,



not 40).



Yukarıda



birçok



timarlarm



bu



suretle



işaretlendi­



göstermiştik.



fıi&ıj



^



«6^1



üjj-,



O j l 4 J li-io Ci-^ -vjSZM f** 3 ı£>



AİT



â



Sonradan y a p ı l m ı ş şu derkenar A r ş i v . M a l i y e d e n m ü d . def. 1 2 2



l i - ^ . J » r * J-h--^ 5



' ->



s u k u t u n u , b u p r e n s i b i n t e r k edilmesiyle



Koçi bey Risalesi, A . K .



oğludur" diye» a y r ı c a k a y d e d i l m i ş t i r 1 1 8



vM ^



D T C F a k ü l t e s i İ . Saip y a z m a l a r ı no. 5120, v . 143 a.) . Os­



m a n l ı siyaset - n ü v i s l e r i , İ m p e r a t o r l u ğ u n i z a h ederler, bak.



>{



^"



bir grup



"mezkûrlar sipahi



321). A g r a f a



vilâyetinde



kaydı altında yazılmıştır c



(167 rx



tfjlSjJ.I d^J ^ -> V - i " J-A^jk b3J3 '» (i / — (16 n o . h V u l ç i t r i n defteri, v . 20a, defter



not 69). J W " ( S J L - « - L.ı JJJSİ



defter, 105 a ) .



j ! . ı . jW"



jX jfi*



IÎJIJAIJ



J&jjî



j& M»



(167 no. l u



170



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE VESİKALAR



STEFAN



DUŞAN'DAN



OSMANLI



ÎMPERATORLUĞUNA



171



o ğ l u n a b u k ö y d e n o n b i n akçelik b i r t i m a r tahsis edildiğini gös­ teren 1472 t a r i h l i b i r h ü k ü m ziyâdesiyle dikkate d e ğ e r (bak. Z e y i l no. X I ) . B u Glamovik, şüphesiz eski b i r asilzâde i d i . M ü l k olarak tasarruf edilmiş olan b u toprak P a d i ş a h h â s l a r ı n a ilhak olunarak m i r î toprak haline getiriliyor. Fakat sonra herhalde Glamovik o ğ l u n u n m ü r a c a a t ı ü z e r i n e b u n d a n on b i n akçelik b i r kısmı kendisine t i m a r olarak verilmiştir. Burada bilhassa şu prensibi belirtmek l â z ı m d ı r k i , eski a s i l z â d e l e r i n t o p r a k l a r ı ü z e r i n d e bir dereceye kadar h a k l a r ı t a n ı n ı y o r , ancak b u , b i r t i m a r muta­ sarrıfının h a k l a r ı n d a n i l e r i g i t m i y o r d u .



Yerli hıristiyan sipahi sınıfının yerlerinde bıra­ k ı l m a s ı , fatih devlet t a r a f ı n d a n yalnız Bosna'da tatbik edilmiş istisnaî b i r siyaset değildir. A r n a v u t l u k ' t a eski senyörlerin ve sipahi sınıfının nasıl t i m a r kadrosu içine alınmış o l d u ğ u n u y u k a r ı d a misâlleriyle gösterdik. A r n a v u t l u k ' t a k i hıristiyan sipahiler ise, eski defter­ lerde Makedonya'da, S ı r b i s t a n ' d a ve Tesalya'da gösterdiğimiz h ı ­ ristiyan sipahilerden h i ç b i r suretle farklı değildiler. Şayet Bosna'da varlıklarını y i r m i n c i asra kadar sakladıkları halde ö b ü r tarafta b u sipahiler daha X V I . asırda ortadan kalkmışlarsa, b u n u n sebebleri malûmdur.



D i ğ e r taraftan hıristiyan raiyyetin t i m a r kadrosuna girememesi m ü h i m b i r netice daha d o ğ u r m u ş t u r : H ı r i s t i y a n sipahilerin raiyyet kitlesinden beslenmiyen adeta k a p a l ı b i r z ü m r e teşkil etmeleri , i s l â m l a ş m a l a r neticesinde gittikçe ortadan k a l k m a l a r ı n ı kolaylaştır­ mıştır. H u s u s î bazı hallerde t i m a r verilmiş olan b a z ı şahısların raiyyet sınıfına çevrilmesi dikkate değer . B u gibi şahısların menşei kay­ d e d i l m e m i ş t i r . Fakat herhalde raiyyetin d o ğ r u d a n d o ğ r u y a sipahi olması i m k â n s ı z gibiyse de, sipahilerin b a z ı m ü h i m sebeblerle raiyyete çıkarıldığı her zaman g ö r ü l m ü ş t ü r .



Burada b a ş t i n a mefhumundan hareket etmekle b i r ç o k mese­ leler h a k k ı n d a daha açık b i r fikre sahip olacağımızı s a n ı y o r u m . Bos­ na'da O s m a n l ı fethinden önce baştina, T r u h e l k a ' n m tarifine göre, h ü k ü m d a r l a r ı n m ü h i m b i r hizmet karşılığında b i r şahsa irsî ve da­ i m î mutlak m ü l k olarak vermiş o l d u k l a r ı b i r arazi p a r ç a s ı d ı r . B u ara­ zi satılabilir, terk ve ferağ edilebilirdi. B ü t ü n angarya ve vergilerden muâftı. B a ş t i n a y a sahip olmak, asalet sıfatını tazammun ederdi . Bu d u r u m d a b a ş t i n a , esas itibariyle O s m a n l ı l a r d a P a d i ş a h t e m ­ l i k l e r i n d e n farklı b i r şey o l m a y ı p O s m a n l ı arazi hukukuna y a b a n c ı b i r mefhum değildi. Fakat O s m a n l ı l a r d a temlikler, t i m a r sahasını d a r a l t t ı ğ ı , hazine aleyhine netice verdiği için fevkalâde hal­ lerde verilir ve zaman zaman u m u m î b i r g ö z d e n g e ç i r m e muame­ lesine t â b i tutularak bir kısmı aslına, m i r î arazi haline irca e d i l i r d i . Ş u halde Bosna'da m ü h i m mikdara b a l i ğ olan b a ş t i n a l a r m , sahip­ lerinin ellerinde b ı r a k ı l m a s ı O s m a n l ı devletince eski devirlerin m ü e s ­ seselerine karşı hakikaten ehemmiyetli b i r m ü s a m a h a y ı ifade eder. 11. 882 t a r i h l i 'Hersek sancağı def teri'ndeki şu m ü h i m kayıt dikkate değer : j > L & 4 . J U i ^ u A . p J U U ^ . J Î ) C S j N j l JL±\ jxy"



1 2 5



1 2 6



1 2 7



B ü t ü n delillere göre h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r , O s m a n l ı devleti t a r a f ı n d a n h ı r i s t i y a n r a i y y e t a r a s ı n d a n alınmış olamazlar. Fakat herhalde b u n l a r ı n , ortadan kaldırılmış olan devletin askerî sınıfına mensub o l d u k l a r ı n ı gösteren deliller v a r d ı r . T ü r k l e r i n , Balkanlar'da, " y a l n ı z h ü k ü m d a r l a r ı değil, devlet içinde esas rolü alan sınıfı, yani z â d e g â n ı kılıçtan geçirdikleri ve b ı r a k ­ tıklarını da zorla İ s l â m i y e t e s o k t u k l a r ı " iddiası , ç o k t a n b i r tarafa bırakılmıştır . 1 2 8



J 2 9



1 2 5



Bununla



beraber



Serhadlerde, s a v a ş l a r d a



tımarlılar yararlığını



katiyyen



kapalı



isbat eden m e n ş e i



b i r sınıf teşkil



etmezler.



1 3 0



1 3 1



1 3 2



bellisiz g a r i p - y i ğ i t l e r , g ö ­ "JJJJ



n ü l l ü l e r , s i p a h i - s m ı f m a a l ı n d ı ğ ı g i b i y e d i sene askerlik d ı ş ı n d a ş e y l e r l e m e ş g u l o l a n sipahizâdeler



de b u



sıfatlarını gaybederlerdi. Böylece t i m a r l ı l a r sınıfının



k ü l ü n d e k a n d e ğ i l , h i z m e t esas o l m u ş t u r 1 2 6



1 2 7



jjj^.i



« y - t I X.~*



.J&>



J.iy 03J cijlijjy



^ JJJİ«I



Jı-Jjl



•ÎÜ.Js j>_ i Ji^İji



j = E i - oJ..;- J j l - ( A r v a n i d - i i i deft.



1 2 9



osO-



5



*



1



-0-*!jl>



J J I C



«j^sl



4j^~ü



Burada b a ş t i n a l a r ( m ü s l ü m a n oğulları eline geçince "Hersek zamanındanberü tasarruf ettikleri kendülerin yerleri"



jU>v



* X J \



"çiftlik") d i r . Ancak



xj\



4--v^ ¿1 a . J ' ı - ^ ^ i



. « 3 6 J . ' ^ J * 3 }•'-'/> 3 i>Xj.i\j 4J\J i\jr. «i- \>' o U A i r W J v y V-s -»' > -(167 n o . l u T ı r h a l a d e f . s.



voynugân-i



livâ-i



1 4 8



3



B a r k a n , Kanunlar, s. 398). — İ s t a n b u l h â s l a r ı n d a Ortakçı baştinası da h u s u s î b i r d u r u m arzeder. bak. B a r k a n , mez. eser, 94.



£ J



A l a c a - h i s a r (Kruşevatz) ve K ü s t e n d i l (Kostandin-ili) voynuklarma ait ! I . 892 t a r i h l i m ü s t a k i l bir voynuk defterinde her voynukun bir " b a ş t i n a " ) sı o l d u ğ u n u ve bu b a ş t i n a l a r m mahi­ yetini ö ğ r e n i y o r u z ; bir f i k i r vermek üzere bir tanesini aynen naklediyoruz : "Cebelu voynuk : Yuvan veled-i Olivir ( j ' r b -*b jb*.) baştina: 6 tarla, bir çayır, bir bostan". Baştinalar aşağı y u k a r ı hep b u vüsattedirler. Bazı b a ş t i n a l a r d a fazla olarak d e ğ i r m e n , meyva a ğ a ç ­ ları da v a r d ı r . Sırp b a ş t i n a s ı n m esas itibariyle muhafaza edilmiş olması Osman­ lıların u m u m î politikasına uygun bir v a k ı a d ı r : O s m a n l ı l a r ı n , keşiş­ leri, metrepolidleri ve peskoposları eski yerlerinde eski imtiyazlariyle ibka ettiklerine göre , o derecede şiddetle hissedilen asker i h t i ­ yacını karşılayabilecek eski askerî sınıfları muhafaza etmeleri kadar t a b i î bir şey o l a t n a z d ı . Bizzat voynuklara gelince, b u n l a r ı n şüphesiz en m ü h i m vasfı "askerî" olmalarıdır ; onlar, raiyyet değildirler; raiyyet s t a t ü s ü n e girmezler. Y u k a r ı d a naklettiğimiz misâlde g ö r ü l d ü ğ ü gibi b a z ı l a r ı n ı n kadîmi sipâhî o l d u ğ u bilhassa zikredilmiştir. H a t t â b u sıfatları dolayısiyle bir voynuk kolayca t i m a r l ı sipahiler sınıfına i n t i k a l edebilmekte idi ° . A y n ı devirde b u n l a r ı n fiilî m u h a r i p o l d u k l a r ı n a , savaştıkla­ r ı n a ş ü p h e yoktur . H i ç olmazsa H . 892 t a r i h l i K ü s t e n d i l ve 1 4 7



.



1



1



LSjUî üUuifV y:'U»U 3 J j U L i s l 124a).



1 4 9



« . . . Yürük ve tatar ve voynuk taifeleri dahi askerîdir-» (Sultan Süleyman Kanun. T O E M . s. 4 0 ) , ve G a l a b o v , Osmono Tıırski izvori.., 2 1 . Bak. y u k a r ı d a n o t 139. ısı X V I . a s ı r d a d a h i P o j e g a v o y n u k l a r ı "atları ve tonları ve gönderleri ve kalkanları ile" uc h i z m e t i n e ve a k m a e ş m e k t e i d i l e r (bak. H . 952 t a r i h l i Pojega kanunu, 1 5 0



B a r k a n , mez. eser, 3 0 3 ) . B o s n a ' d a B r o d , N a r t o v a , A k h i s a r ve S i n k a l e l e r i n i n m u ­ h a f a z a s ı v o y n u k l a r a b ı r a k ı l m ı ş t ı ( H . 922 t a r i h l i Bosna kanunnâmesi, B a r k a n , 395).. K a r ş ı l a . B r o q u i e r e , 208.



176



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



V E VESİKALAR



A l a c a h i s a r voynuk defterinde ve H . 991 A v l o n y a a d l a r ı geçen c e b e l u v o y n u k l a r («jb_J'U=9



defterinde



) menşede



STEFAN



böyledir-



153



1 M



1 5 5



1 5 6



1 5 7



O s m a n l ı devletinin hıristiyan t i m a r l a r d a o l d u ğ u gibi, eski voy­ n u k l a r ı ibka etmekle beraber, o n l a r ı da kendi b ü n y e s i n d e mevcut m ü m â s i l kadrolara göre teşkilâtlandırdığı m u h a k k a k t ı r . Osman­ lıların en eski askerî teşkilâtları olarak bilinen y a y a v e m ü s e l l e m t e ş k i l â t ı ile v o y n u k t e ş k i l â t ı a r a s ı n d a benzerlik i l k bakışta göze ç a r p a r . Ö y l e sanıyoruz k i , voynuk t e ş k i l â t m d a k i v o y n u k , l a g a t o r , b a ş t i n a gibi t â b i r l e r hangi esasların Sırp devrinden intikâl ettiğini, ve T ü r k ç e çeri-başı (ser-asker), gönder, yamak, e ş k i n c i gibi ıstılahlar da O s m a n l ı l a r ı n b u teşkilâta neler getirdik­ lerini g ö s t e r m e k t e d i r . Esas itibariyle m ü s e l l e m l e r i n çiftliği, b a ş tinaya çok y a k ı n d ı r . Çiftlik ü z e r i n d e de i n t i k a l h a k l a r ı geniştir. Çift­ lik, m ü s e l l e m i n " o ğ u l l a r ı n d a n veyahut k a r ı n d a ş l a r ı n d a n veyahut gayrı a k r a b a l a r ı n d a n k i m l e r i k a l ı r s a " ona i n t i k a l eder . Fakat 1 5 8



1 5 9



1 5 2



K ü s t e n d i l ve A l a c a h i s a r



1 5 3



1 5 4



1 5 5



1 5 6



1 5 7



v o y n u k defteri, b a k . n o t 147: H . 9 9 1 t a r i h l i



mufassal defteri, b a k . n o t 107.



B u n a m u k a b i l Kara-voynuklar v a r d ı r ( X V I . a s ı r b i r i n c i y a r ı s ı , G a l a b o v , 20). Bak. K a n u n n â m e - i



voynugân,



B a r k a n , m e z . eser, s. 2 6 6 .



B u n a d a i r b i r m i s â l , b a k . G a l a b o v , 55. Bak. G a l a b o v ,



58,



62.



H . 991 t a r i h l i A v l o n y a



defterinde



OSMANLI



177



İMPERATORLUĞUNA



1 5 2



l e r . İstabl-i â m i r e ' y e ( J J * ^ I ) b a ğ l a n m ı ş olan B u l g a r i s t a n v o y n u k l a r ı , varlıklarını daha uzun zaman sakladıkları halde diğer bölgelerde v o y n u k l a r m azaldığını veya b ü s b ü t ü n ilga o l u n d u ğ u n u g ö r m e k t e y i z . G ö r ü n ü ş e nazaran y a y a v e m ü s e l l e m l e r gibi bun­ lar da evvelâ fiilî m u h a r i p l i k hizmetinden geri hizmetlere alınmış­ lar; sonra voynuk y a m a k l a r ı n ı n z a m a n ı n d a t a m a m l a n m a m a s ı y ü z ü n ­ den günder'lev'm ortadan k a l k m a s ı , baştinalarm reâya toprağı arasına karışarak kaybolması , merkezin tedbirleri z a m a n ı n d a alamaması y ü z ü n d e n teşkilât bozulup d a ğ ı l m ı ş , y a h u t bizzat h ü ­ k ü m e t birçok yerlerde zaman zaman v o y n u k l a r m b u sıfatlarını kal­ dırarak ellerindeki b a ş t i n a l a r m gelirini h â s veya timara b a ğ l a ­ mıştır.



Avlonya



DUŞAN'DAN



( b a k . n o t 1 0 7 ) ; voynugân-i mensûh-i



karye-i Visoçka, Karye-i Graboçka ma' voynugân-i mensûh-i Karye-i Grabova, Voynugân-i



b a ş t i n a y a da, m ü s e l l e m çiftliğinde o l d u ğ u gibi, yamak adedini dol­ d u r m a k için h a r i ç t e n adam s o k u l m a k t a d ı r . Baştina da, çiftlikler g i ­ bi, vaktiyle ait o l d u ğ u şahsın adiyle zikrolunur . Yaya ve müsel­ lem teşkilâtında y a y a - b a ş ı l a r ; voynuklarda, çeri-başılar ve lagatorlar k o m u t a n olup t i m a r alırlar. O n l a r ı n a l t ı n d a b i r tarafta yayalar, ö b ü r tarafta voynuklar gelir. Gerek yaya ve müsellem, gerek voynuk teşkilâtında, daha aşağı derecede, vazifeleri aynı olan ve yamak a d ı verilen y a r d ı m c ı namzedler yer alır. B u n l a r ı n m i k d a r ı her i k i tarafta da muayyendir (2-8 yamak). H e r yaya, müsellem veya voynuka t â b i y a m a k l a r ı n heyet-i umumiyesine her i k i teşkilâtta gönder ( g ü n d e r ) adı verilmektedir. Nihayet her i k i teşkilât a y n ı m u â m e l e y e tâbi o l ­ m u ş l a r ve evvelâ b a z ı geri hizmetlere tahsis olunduktan sonra ek­ seri bölgelerde lağvedilerek çiftlik veya b a ş t i n a l a r ı timarlara veril­ miştir . V o y n u k l a r m H . 779 ( M . 1377-1378) da R u m e l i Beyler­ beyi T i m u r t a ş bey t a r a f ı n d a n ihdas edildiği iddiası , ancak b i r yeniden t e ş k i l â t l a n d ı r m a faaliyeti ile alâkalı olabilir. 1 6 0



1 6 1



l 6 2



V o y n u k l a r m , fetihten önceki yerli hıristiyan sipahiler o l d u ğ u h a k k ı n d a H e ş t Behişt'in (Nurosmaniye k ü t . 3209, varak 364a) şu kaydı m ü h i m d i r : dUU*



j \ fM



ı^fC&i ıSy'^j



J L A L - j



JJİ



^..o



) tSjLai' j L « j 3 } S. \ ur.J



4



^



M



J



^ '



J



-



A



( j l j L s ) 3I



JAI



r/s (V_l j



^J»j'A ^ A



A%~\ jCıi



4I11» _ \ l



r



»LSl



J J



JLJİİ



1)



31 ^



oio%A



a&l^ ob"y\~°



»



ı^M-î-J



k_Iyj>



»A



}



\



ıSj^~}



J



J



3



« X\ c O s }



Y u k a r ı d a hıristiyan t i m a r l ı sipahiler ve voynuklar gibi b i r b i r i n d e n ayrı askeri g r u p l a r ı n menşeini izah ederken, en eski O s m a n l ı vesika­ l a r ı n d a n geriye d o ğ r u giderek b u n l a r ı n fetihten önceki z ü m r e l e r l e a l â ­ k a l a r ı n ı göstermeğe çalıştık ve O s m a n l ı devletinin, b u n l a r ı n eski arazi ve sınıf s t a t ü s ü n ü esas h a t l a r ı n d a muhafaza ettiğini işaret ettik. Şüphesiz b u suretle birçok B i z a n s - S l a v m ü e s s e s e l e r i O s m a n l ı I m p e r a t o r l u ğ u n a i n t i k a l etmiştir. Eski hıristiyan sipahilerin, yerlerin­ de b ı r a k ı l d ı k t a n sonra, hiç olmazsa bir t a k ı m yerleşmiş â d â t ve a n a n â t ta, eski ile birdenbire ve tamamiyle a l â k a l a r ı n ı kesmiş o l m a l a r ı i h t i ­ m a l dışındadır. Rumeli'de O s m a n l ı t i m a r m m daha i y i t a n ı n m a s ı bize u m u m î t i m a r sistemi içinde d ı ş a r ı d a n gelen b u mahalli izleri



mensûh-i karye-i Pothom; B u l g a r i s t a n ' d a m e n s û h v o y n u k l a r i ç i n b a k . G a l a b o v 59. 1 5 8



1 5 9



242.



Bak. Â ş ı k



P a ş a z â d e 40, 9 7 ; N e ş r î - T a e s c h n e r , 45.



H . 924 t a r i h l i Gelibolu müsellem ve piyâde kanunu, bak. Barkan, mez. eser,



1 6 0



1 6 1



1 6 2



Bastina-i Dimitri, y a h u t çiftlik-i yaya Oğulbeği g i b i . Bak. n o t 157. Hoca



Sadeddin,



Tâc üt-tevârih,



I , 94. Fatih



Devri



Araştırmaları



12



178



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



STEFAN



VESİKALAR



tayine y a r d ı m edecektir. Burada, b u tesir ve nüfuzu göstermek üzere yalnız timar b ü n y e s i n e girmiş olan b i r m a h a l l î mahsul vergisini bahis mevzuu edeceğiz. 1 6 3



X V I . asır b a ş l a r ı n a kadar çıkan bir k a n u n n â m e k a y d ı n a g ö r e S o f y a havalisinde timar sahipleri r e â y a d a n öşür vergilerini a l d ı k t a n sonra fazladan harman resmi adiyle b a ş t i n a b a ş ı n a i k i k i l e b u ğ d a y ve i k i k i l e a r p a a l m a k t a d ı r l a r (bunun mahalli kile ile alındığı da ayrıca işaret o l u n m u ş t u r ) . Bu vergi, m ü t e â m i l O s m a n l ı k a n u n l a r ı n a aykırı b i r vergidir . Bunun içindir k i , K a n u n î S u l t a n S ü l e y ­ m a n Belgrad seferine giderken, harp bölgesine y a k ı n b u havali r e â yasını memnun etmek düşüncesiyle b u vergiyi kaldırmıştı. Fakat sipahiler, sonradan i h t i y a r l a r ı n şehâdetiyle "bu vilâyet küfr ü dalâlet içinde iken reâyadan âdet-i harman alınugeldiğini" ileri sürerek b u verginin iadesine muvaffak oldular ( H . 932) . 1 6 4



1 6 5



1 6 e



Biliyoruz k i , daha Ç a r S a m u e l z a m a n ı n d a (976-1014) Bulgar köylüsü, mahsul vergisi olarak, yılda b i r ö l ç e k b u ğ d a y ve b i r ö l ­ ç e k d a r ı , ayrıca b i r k ü p ş a r a p vermekte i d i . Bulgaristan, Bizans idaresine geçince bu vergiler aynen ibka edildi . 1 6 7



İşte O s m a n l ı devrinde, ö ş ü r d e n ayrı olarak g ö r d ü ğ ü m ü z m a k t û mahsul vergisi b u vergiden başka b i r şey değildir. A y n ı vergiye X I X . asırda gospodarlık adiyle V i d i n ve havalisinde r a s t l a m a k t a y ı z . Bu tarihte köylü, çift başına muayyen miktarda (50 okka) b u ğ d a y , arpa ve m a h l û t t a n ibaret olan b u vergiyi " a ğ a l a r a " ö d e m e m e k için 1850 ta­ rihinde b ü y ü k b i r isyan çıkarmıştı . Bu suretle K a n u n î S ü l e y m a n ' ­ ın t e ş e b b ü s ü n e r a ğ m e n k a l d ı r ı l a m a y a n b u k a d î m vergi, timar b ü n ­ yesine yerleşmiş ve İ m p e r a t o r l u ğ u n son z a m a n l a r ı n a kadar varlı­ ğını saklamıştır. Burada ilâve edelim k i , O s m a n l ı t i m a r ı n m b ü n y e 1 6 s



DUŞAN'DAN



OSMANLI



İMPERATORLUĞUNA



179



sine girmiş olan fetihten önceki zamanlara ait mahalli vergiler bun­ dan ibaret değildir . Y u k a r ı d a , Fatih devri defterlerinde rastladığımız Martolosları ( j l - y " j ' ) işaret etmiştik. Bu kayıtlara göre : 1 - M a r t o l o s l a r ı T u n a üzerindeki Güğercinlik, V i d i n kalelerinde görmekteyiz; 2-Güğercinl i k ' t e b u n l a r ı n s i p a h i n e s l i n d e n hıristiyanlar oldukları tasrih olunuyor; 3 - Bunlar, u l û f e , yani y e v m i y e alan m a r t o l o s l a r l a , m ü s e l l e m , yani vergilerden afvedilmiş martoloslar olarak i k i grupa ayrılmaktadır; 4 - G ü ğ e r c i n l i k ulûfeli m a r t o l o s l a r ı 10-15 kişilik bölük'ler halinde b i r reis idaresinde bulunmakta ve her bölük, reisinin adiyle zikredilmektedir;» her martolosun yevmiyesi i k i akçe­ dir. Bu martoloslarm a k ı n l a r a katıldığı anlaşılıyor. Martoloslarm oğulları ve kardeşleri onlarla beraber ayrıca yazılmışlardır. 1 6 9



J



1 7 0



Martolos k ı t a l a r ı n ı n I I . M u r a d t a r a f ı n d a n tesis edildiği i d d i a s ı şüphesiz m a r t o l o s l a r m m e n ş e i n i izaha kâfi değildir. Y u k a r ı d a ­ ki misallerden, b u n l a r ı n X V . asır ikinci yarısında hudutta, T u n a ü z e r i n d e k i kalelerde hizmet gören b i r a s k e r î t e ş k i l â t a t â b i o l d u ğ u g ö r ü n m e k t e d i r . M u a h h a r a n martoloslarm umumiyetle, hudut, kale askeri, akıncı sayılmaları o n l a r ı n b u menşei ile m ü n a s e b e t t a r olsa gerektir. Donadoda Lezze, Fatih Sultan Mehmed devrinde onları tıpkı akıncılar [simili a guesti aganzı) gibi telakki et­ mektedir . Y u k a r ı d a tedkik ettiğimiz i ç - R u m e l i defterlerinde martoloslara r a s t l a m a d ı ğ ı m ı z halde onlar b u bölgelerde ancak m ü ­ teakip a s ı r l a r d a g ö r ü l m e k t e d i r l e r . 1 7 1



1 7 2



1 7 S



1 6 9



Delvina'da



buğday



b i r kile



Sopote



(^



)



k ö y ü n d e evli r e â y a



a r p a v e r i r d i (912 t a r i h l i A v l o n y a



sipahiye y ı l d a b i r



kile



d e f t e r i ) . Bosna'da hane



b a ş ı n a a l m a n P u l a ç i n e ( < - > - V ^ ) n a k d î vergisi t a ' d i l e n muhafaza o l u n m u ş t u . B u v e r g i ­ n i n y a r ı s ı n ı t ı m a r s a h i b i y a r ı s ı n ı sancak b e y i a l ı r d ı (1516 t a r i h l i Bosna kanunu, Bar­ k a n , 397, 399). G e l i b o l u



l i v â s m d a b a z ı R u m k ö y l e r i n d e n a l m a n ş ı r a v e r g i s i n i n eski



163



Sofya kanunu ( H . 932), Barkan, mez. eser, 252.



d e v i r d e n k a l d ı ğ ı h a k k ı n d a k a n u n n â m e d e ş u i b â r e v a r d ı r : "Zikrolan



1 6 4



A n a d o l u ' d a Ş a r k eyaletlerinde



ve monapolya kadîmi kanunlardır"



b i r v e r g i ekseri m a h a l l e r d e



resm-i şahnegî a d ı a l t ı n d a b u m a h i y e t t e eski



k a l d ı r ı l m ı ş t ı r ( B a r k a n , mez. eser, resm-i ş a h n e g î m a d d e ­



si). K a r ş . W . H i n z , Dos Steuerıvesen 0'stanatoliens im 75 und 16 Jahr., Z D M G , B d . 100-1, s. 181. 1 6 5



vergilerin 1 7 0



nasıl i b k a e d i l d i ğ i h a k k ı n d a bilhassa b a k . Kıbrıs kanunu, B a r k a n , 349.



Barbar'a



m u a s ı , c. V H - V H I



B u h a v a l i ahalisi



1443 de iJerliyen



göre



(bak.



Anhegger,



M a c a r o r d u s i y l e b i r l e ş e r e k isyan et­



1 7 1



A n h e g g e r , mez. m a k . 283 v d .



1 7 2



A n h e g g e r ' d e s. 286, 3 0 8 . 1455-1468



166 B a r k a n ,



etmiş



252.



1 6 7



C . J i r e c e k , Geschichle der Bulgaren, Prag 1876, s. 410.



1 6 8



Halil



İnalcık,



Tanzimat ve Bulgar meselesi, A n k a r a



Martoloslar hakkında, T ü r k i y a t



olan b i r Sırp,



Michael



arasında



Konstantinovic,



yeniçeri o c a ğ ı n d a hizmet



hatıratında



Marlulusi'leıden



bahsile, b i r k a ç y ü z k i ş i d e n i b a r e t b u askerlerin h u d u t muhafaza



bölgelerinde nö­



b e t ç i l i k y a p t ı k l a r ı n ı söyler ( J i r e ç e k , Gesch. der Bulgaren, s. 4 5 6 ) . 1943, S. 45-107.



Mec­



(1940-1942;, s. 2 8 5 ) .



m i ş l e r d i ( H a l i l İ n a l c ı k - M e v l u t O ğ u z , Teni bulunmuş bir Gazavât-ı Sultan Murad Han, D T C F D e r g i s i V I I . sayı 2, s. 4 8 8 ) .



kabakulak âdeti



(1519 t a r i h l i Gelibolu kanunu, B a r k a n 236). Eski



1 7 3



Anhegger,



286 v d .



STEFAN ı8o



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



O s m a n l ı l a r , k a l e l e r d e , ihtiyaçları olan b ü y ü k miktarda muha­ faza kuvvetlerinin yerini t u t m a k üzere r e â y a y ı kullanmakta idiler. Bu usul, r e â y a y ı m u â f vc m ü s e l l e m kılmak suretiyle k a l e m u ­ h a f a z a s ı n a tayin etmek şeklinde, i ç - R u m e l i ' d e i l k fetih zaman­ l a r ı n d a n beri tatbik edilmiştir. Martoloslarm aslen raiyyet m i , yoksa askerî m i o l d u k l a r ı keyfiyeti menşeleri araştırılırken bilhassa ü z e r i n d e d u r u l m a s ı gereken bir n o k t a d ı r . R e â y a d a n olan diğer hizmet sahipleri, meselâ derbendeiler gibi, defterlerde o n l a r ı n da bazan m u â f lığı işaret olunur (müsellem martoloslar). Esasen derbendei r e â y a n m martolos y a p ı l d ı ğ ı n a dair vesikalar v a r d ı r . Voynuklarda o l d u ğ u gibi hususi mahiyette bir b a ş t i n a n ı n martolos teşki­ latının bir unsuru o l d u ğ u n u s a n m ı y o r u z . Bazan baştinalı martoloslardan bahsolunuyorsa , burada b a ş t i n a y ı r e â y a ç i f t l i ğ i ola­ rak a n l a m a l ı d ı r . Aynı şekilde X V I . asır b a ş l a r ı n d a Bosna'da re â y a d a n b i n kişi a k ı n c ı yazılmış ve " b a ş t i n a l a r ı " her t ü r l ü ver­ giden m u â f kılınmıştı . Bununla beraber b u sınıf i ç i n d e k a r a m a r t o l o s , m ü s e l l e m m a r t o l o s , u l û f e l i m a r t o l o s adîariyle g ö r d ü ğ ü m ü z muhtelif g r u p l a r ı n herbiri ayrı bir m e n ş e d e n gelmiş olabilir. Herhalde asıl martoloslar, m e n ş e d e , m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a d a n ayrı, muayyen ve m ü s t a k i l bir teşkilât o l m a l ı d ı r l a r . Bizzat m a r t o l o s adı O s m a n l ı l a r a y a b a n c ı bir m e n ş e g ö s t e r m e k t e d i r . Bunu, Anhegger'in d ü ş ü n d ü ğ ü gibi B i z m s ' t a m ı , yoksa Sırp - Macar h u d u t teşkilâtında mı aramak l â z ı m geldiği bir meseledir. Osman­ lıların, i h t i y a ç l a r ı n zoru a l t ı n d a bu sınıf askeri, m u â f ve m ü s e l l e m r e â y a n m ilhakı ile genişlettiği, ve b a z ı teşkilât hususiyetlerinin (bölük teşkilâtı) gösterdiği gibi, yeniden teşkilâtlandırmış o l d u ğ u kuvvetle iddia olunabilir. D o n a d o d a L e z z e ' n i n Fatih M e h m e d ' i n K a r a m a n ve U z u n Hasan seferlerinde ordusunda 6 0 0 0 hıristiyan martolos b u l u n d u ğ u h a k k ı n d a ifadesi m ü b a l a ğ a l ı olsa bile , bu 1 7 4



1 7 5



1 7 6



1 7 7



1 7 8



1 7 9



1 8 0



Bak.



s. 168. F e v k a l â d e b i r h i z m e t k a r ş ı l ı ğ ı b i r m a r t o l o s a t i m a r v a ' d e d i l d i -



ğ i n i b i l i y o r u z ( D u r s u n bey, T O E M ilâvesi, s. 1 7 5



Bak. A n h e g g e r , i l â v e l e r ,



ait n â d i r bir m u â f i y e t 1 7 C



Anhegger,



1 7 7



Bak. y u k a r ı d a n o t



1 7 8



1 7 9



1 8 0



130). X ) vardır.



293. 141.



Bak. H . 922 t a r i h l i Bosna kanunnâmesi, B a r k a n , mez. eser, s. 397. Anhegger,



285.



Bak. A n h e g g e r , i l â v e .



181



T r u h e l k a ' n m vaktiyle, m u â s ı r R a g u z a vesikalarından i l h a m alarak Bosna için yazdığı şu satırları b u g ü n R u m e l i ' n i n geniş bölgelerine hiç t e r e d d ü d s ü z tatbik edebiliriz. O, diyordu k i : " B u vesikalar, O s m a n l ı l a r ı n katiyyen yerli müesseseleri tahrip etmeyip bilâkis b u müessesâta tamamiyle tetabuk etmek suretiyle o müesseseselere hatta hizmet dahi ettiklerini isbat etmektedir. Bir kere Bogomillerin, emlâklerini gaybetmek istemeHikleri için kütleler halinde islâmiyeti kabul ettikleri keyfiyeti b i r efsaneden ibarettir. T a r i h e n m ü s b e t b i r tek vakıa yoktur k i , c e b r î ihtida keyfiyetini isbat edebil­ miş olsun. Buna m u k a b i l m ü s l ü m a n l a r m , girdikleri yerlerdeki hırist i y a n l a r ı kendi dinlerinde taciz etmeden b ı r a k t ı k l a r ı n ı n delili ise pek çoktur" . 1 8 2



Eski O s m a n l ı defterlerinin tedkikinden anlaşılıyor k i , hakikatte O s m a n l ı fethi, â d e t a sistematik b i r şekilde m u a y y e n s a f h a l a r d a n geçerek g e r ç e k l e ş i r d i : Evvelâ bir h a r a c g ü z â r l ı k d e v r e s i , bir alışma z a m a n ı teşkil eder: onun a r k a s ı n d a n , bazan tamamiyle sulhcu vasıtalarla y e r l i h a n e d a n bertaraf ediliverir; fakat eski devlete mensup unsurlar muhafaza olunur ve y a p ı l a n bir tahrirle bunlar Os­ m a n l ı n i z a m ı n a intibak ettirilirdi. Bunu m ü t e a k i p yeni nizam tedricen her şeye kendi kalıbını verirdi. Fakat hiç bir zaman eski n i z a m ı n birden ve toptan ilgası, O s m a n l ı kanun ve n i z a m l a r ı n ı n zorla tatbiki gibi bir şeye r a s t l a n m a m ı ş t ı r . Denilebilir k i , O s m a n l ı l a r feth ettikleri bölgelere m u h a f a z a k â r b i r s i y a s e t l e yerleşmişlerdir : D i n î m ü e s ­ seseler, sınıfların statüleri, i d a r î taksimat , vergiler , yerli 1 8 3



no. 3 ve s. 2 8 6 . — Y u k a r ı d a , n o t



172 de K o n s t a n -



1 8 4



Bak. A n h e g g e r , 287 v d . — M a r t o l o s l a r h a k k ı n d a şu 'yazıyı g ö r e m e d i k :



Popovic, O martolosima cı lurskoj vysci, P r i l o z i ,



c. 8 (1928), s.



D.J.



213-229.



M e z . m a k a l e , t ü r k ç e tere. 57-58.



183 A r n a v u t l u k ' t a



dağlarla



birbirinden



a y r ı l m ı ş v a d i ve



h a v z a l a r , Jupe'ler



eski s e n y ö r l e r i n h a k i m i y e t s a h a l a r ı n ı t a h d i d etmekte i d i . B u Jupe'ler, O s m a n l ı i d a ­ resinde i d a r i b i r l i k l e r i n (ekseriya s u b a ş ı l ı k ) e s a s ı n ı teşkil etmekte d e v a m e t t i .



Ma­



k e d o n y a ve S ı r b i s t a n ' d a a y n ı d u r u m u g ö r m e k t e y i z . O s m a n l ı l a r , M a c a r i s t a n ' ı



feth



e t t i k l e r i z a m a n d a eski i d a r i h u d u t l a r ı m u h a f a z a e t m i ş l e r d i r ( H . K u n ' u n T . T . tarafından



tinoviç'in verdiği miktarla karşıla.



ÎMPERATORLUĞUNA



1 S 1



1 8 2



n o . 19. M u â f ve m ü s e l l e m d e r b e n d e i lere



b e r a t ı n ı n Z e y i l 'de fotosu (no.



OSMANLI



devirde b u n l a r ı n Rumeli'deki hıristiyan askerler a r a s ı n d a ehemmiyet­ l i bir yer t u t t u k l a r ı şüphesizdir. Macaristan fethinden sonra ise, bu memlekette bilhassa kalelerde k u l l a n ı l a n sırp aslından martoloslar çok m ü h i m bir yer t u t a c a k t ı r .



1 8 1 1 7 4



DUŞAN'DAN



VESİKALAR



1 8 4



ç ı k a r ı l m a k t a o l a n Segedin sancağı defteri m u k a d d e m e s i ) .



Bak. y u k a r ı d a not.



169, ve H i n z , mez.



makale.



K.



182



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



J3TEFAN



VESİKALAR



1 8 0



âdetler ve nihayet askerî z ü m r e l e r esas itibariyle muhafaza olun­ m u ş l a r d ı r . E n b ü y ü k ve ş ü m u l l ü yeniliği t i m a r sistemi teşkil ediyor, daha d o ğ r u bir ifade ile, O s m a n l ı i d a r î ve askerî yerleşmesi buna d a y a n ı y o r d u . Fakat y u k a r ı d a temas o l u n d u ğ u ü z e r e , b u da, Balkan­ l a r d a k i arazi h u k u k u ve eski sipahiler sınıfının d u r u m u ile tezat halinde o l m a d ı ğ ı , ve eski hıristiyan sipahiler t i m a r k a d r o l a r ı n a alın­ dığı için kolayca yerleşmiş, b ü y ü k m ü c a d e l e l e r e yol a ç m a m ı ş t ı r . 1 8 6



DUŞAN'DAN



OSMANLI



183



İMPERATORLUĞUNA



p o l i t i k a b a k ı m ı n d a n da en uygun y o l olarak hissedilmiş olmalıdır. Eski devletin, yahut b u devleti temsil eden h a n e d a n ı n ortadan kal­ dırılmasıyla fâtih devlet ö n ü n d e bir t a k ı m askerî, d i n î z ü m r e l e r kal­ mış oluyordu. Bunlar ya kılıçtan geçirilmeli, ya raiyyet h a y a t ı n a sürülmeli , yahut aynı vazifelerine yeni devletin idaresi a l t ı n d a devam etmeli idiler. O s m a n l ı l a r ı i l k i k i şıkka zorlıyan sebebler yoktur, veya pek nadiren zuhur etmiştir. Fakat ü ç ü n c ü şıkkın tatbiki ile dev­ let, b ü y ü k k a z a n ç l a r sağlıyor ve onları kendisine b a ğ l ı y o r d u . Beri taraftan b u yerli askerler, idare vc d i n a d a m l a r ı da, Garp'tan gelen katolik hıristiyan kuvvetlerin istilâsı tahakkuk ederse, her şeyin zorla değiştirileceğini, rafızî sıfatiyle takibe ve baskıya u ğ r a y a c a k l a r ı n ı , mevkilerini onlara terk etmek zorunda k a l a c a k l a r ı n ı pek i y i biliyor­ lardı. 1 8 8



H ü l â s a , O s m a n l ı l a r , gerek zaruretlerin tesiri a l t ı n d a , gerekse yeni fethedilen bölgelerde h a l k ı n itiyat ve hislerine aykırı a n î değişik­ liklerle bir muhalefet u y a n d ı r m a m a k için, b a ş l a n g ı ç t a , mevcut nizam üzerine sadece h â k i m i y e t l e r i n i n ö r t ü s ü n ü a t ı v e r m e k l e iktifa etmiş­ lerdir. Sonra devlet, A n a d o l u ve Rumeli'de â d e t a d e v a m l ı olan sa­ vaşları idame ettirmek için b ü y ü k askerî kuvvetlere m u h t a ç i d i . Bilhas­ sa yüzlerce kalede asker bulundurmak icab e t t i ğ i n d e n , b u suretle asıl faal m u h a r i p kuvvetlerini bu geniş bölgelere d a ğ ı t ı p elden ç ı k a r m a k tehlikesiyle karşılaşmış bulunuyordu. H a l b u k i y u k a r ı d a gözden geçirdiğimiz memleketlerde yalnız N o v a b e r d a (Novobrdo) kale­ sinde 10 tüfenkci yeniçeriye r a s t l a m a k t a y ı z . Bu suretle, kale muhafaza kuvvetleri a r a s ı n d a t i m a r l ı , u l û f e l i veya sadece ver­ gilerden m u â f , muhtelif teşkilâtlara tâbi b ü y ü k m i k t a r d a h ı r i s t i ­ y a n y e r l i k u v v e t l e r b u l u n m a s ı böyle bir zaruretin neticesidir. Nihayet devlet, h a r a c g ü z â r l ı k d e v r e s i n d e O s m a n l ı ordusunda k e n d i s e n y ö r l e r i idaresinde y a r d ı m c ı asker olarak hizmete alış­ mış olan hıristiyan askerleri, hususiyle h ı r i s t i y a n s i p a h i l e r i , şimdi yerlerinde timarlı olarak b ı r a k m a k l a , m ü t e m a d i savaşlar için daima artan muharip kuvvetler ihtiyacını da karşılamış oluyordu. Osmanlı beyliğinin Anadolu'da rakiplerine karşı üstün­ l ü ğ ü n ü sağlıyan â m i l l e r d e n b i r i bu o l m a l ı d ı r .



Bunun için onlar, O s m a n l ı istilâsına karşı ümitsiz bir mukave­ met g ö s t e r m e d i l e r ; sonra da ona h a k i k î m a n a s ı n d a b a ğ l a n d ı l a r a , H a t t a bir çok unsurlar b u h â k i m i y e t i n yerleşmesine b i l f i i l y a r d ı m ettiler. Fetihten sonra sipahiler olsun, keşişler ve peskoposlar olsun, zaif ve h a r a c g ü z â r bir prensin kararsız idaresi yerine şimdi kuvvetli ve m e r k e z î bir devletin muntazam ve mazbut k a d r o l a r ı n d a d u r u m ­ larının ve ekseriya i m t i y a z l a r ı n ı n , emniyet ve garanti a l t ı n a alındı­ ğım hissetmekte idiler. Devletin verdiği b u emniyet havası o n u n gelecek y a y ı l m a l a r ı i ç i n en i y i b i r p r o p a g a n d a t e ş k i l e t m i ş t i r . O s m a n l ı p a d i ş a h l a r ı , hakimiyetlerinin y a y ı l m a s ı n a ve kök­ leşmesine y a r d ı m eden b u t e l i f e i siyaseti niçin terk edeceklerdi ? Bilâkis o n l a r ı n geldikleri m u h i t v e a n a n e böyle bir siyaseti temamiyle k o l a y l a ş t ı r m a k t a i d i ve O s m a n l ı l a r , muhakkak devletlerinin parlak tahini, m e n ş e d e n itibaren bizzat b u p o l i t i k a y a b o r ç l u bulunmakta idiler.



O s m a n l ı devleti için, y e r l i a s k e r î s ı n ı f l a r ı n i b k a s ı , bir taraftan asker i h t i y a c ı n d a n ileri gelmiş ise, diğer taraftan s o s y a l



Gerçekten devletin bu karakteri, F. K ö p r ü l ü ve P. W i t t e k ' i n gös­ terdikleri gibi, bir taraftan bir uc (marehe) d e v l e t i olarak d o ğ m u ş



1 8 7



1 8 5



L . Barkan tarafından neşredilen S a n c a k



kanunnâmelerinde



Osman­



l ı l a r ı n her yerde âdel-i kadîme'yc ne k a d a r r e a y e t k â r b u l u n d u k l a r ı n ı g ö r m e k k o l a y ­ dır.



188



ıss N o v a b e r d a ' d a



bir kısım



c



m û c e b - i ö r f - i O s m â n î , Paris, ise A r n a v u t l u k ' t a , İ t a l y a n



devletlerinin y a r d ı m



ve teşviki ve



t i n hususiyetleri sebebiyle y e r l i feodal beyler isyan ve m u k a v e m e t



memleke­



teşebbüslerin­



d e n g e r i k a l m a m ı ş l a r d ı r , bak. H . İ n a l c ı k , iskender bey, İ A . , c ü z 52, ve, Arnavutluk'ta



y a s a k n â m e l e r i hegger'le beraber 1 8 8



Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesi, F a t i h ve İ s t a n b u l I I , s. 1 8 7



H . 859 t a r i h l i V ı l k



163 v d .



v i l â y e t i defteri, bak. n o t 68 c.



"sipâhî



kâfirler"



k u y u l a r ı n ı n suyunu çekmek için iltizama girmişlerdir



a



ihtiva



H . 864 e d o ğ r u



(Kanunnâme-i



ber



B i b . N a t . manus. t u r c 39). Ç o ğ u F a t i h d e v r i n e ait eden



bu m ü h i m



kanun



mecmuasını Dr. R. A n -



bastırmaktayız.



" ( l e G r a n d T u r c ) est le plus obbey de ses subjectz



cognoisse"



maden



Sultânî



(B. de L a B r o q u i e r e , 2 7 3 ) .



q u e seigneur que



je



184



FATİH



olmasına getiren



DEVRİ



b a ğ l ı ise,



ÜZERİNDE öbür



ulemânın



TETKİKLER



taraftan



nüfuz



ve



V E VESİKALAR



geniş z i h n i y e t l i



faaliyetine



bir



bağlıdır.



idare



Devletin



ananesi kuruluş



devrinde en b a ş t a k i r i c a l i n çok defa k a d ı l a r d a n o l m a s ı kayde ş a y a n bir vakıadır.



İslâm



idare



eski d i n î m ü s a m a h a



ananesinin



1



8



8



b



ehl-i



zimmet h a k k ı n d a



ve himaye prensipleri, O s m a n l ı devletinde



sayede y e r l e ş m i ş ve İ m p e r a t o r l u k idaresinin t e m e l i n i Uc



teşkil



bu



etmiştir.



d e v l e t i n i n g a z â ve c i h â d ideolojisi, f i i l e n o n u n , â z a m i derecede



müsamahacı,



telifti



bir uc



cemiyetinin



benimsemesine m a n i o l m a m ı ş t ı r .



Osmanlı



devletinin,



kendi



temayüllerini



H ü l â s a , bizzat O s m a n l ı



aslî k a r a k t e r i , y e r l i müesseselerle ve lemiyor, bilâkis teşvik ediyordu



realist



1 9 0



sınıflarla



bir



1



8



9



devletinin



uzlaşmayı



köstek­



i 'i j



.



hakimiyetini



yaymaktan



başka



hiç



b i r maksada t â b i o l m a y a n hanedan i m p e r a t o r l u ğ u k a r a k t e r i b u r a d a kuvvetle



tezahür



Z



etmektedir.



ıs8b B u n u n i ç i n b a k . P. W i t t e k , De la défaite d'Ankara.., T ü r k ç e ter. Belleten, sayı 27 (1943), s. 559-560. 1 8 9



Bak. M . F . K ö p r ü l ü , Les origines.., s. 88 v d .



1 9 0



E s k i n i z a m ı n ve s ı n ı f l a r ı n i p k a s ı sadece i n c e l e d i ğ i m i z



v a k ı a d e ğ i l , u m u m i b i r siyasetin neticesidir. İ l e r d e



b ö l g e l e r e mahsus b i r ı



R u m e l i ' n i n d i ğ e r b ö l g e l e r i ve



A n a d o l u i ç i n de b ö y l e b i r t e d k i k y a y ı n l a m a k n i y e t i n d e y i z . O s m a n l ı l a r , A n a d o l u ' d a da a y n ı siyaseti, h a t t a d a h a g e n i ş ö l ç ü d e t a t b i k ettiler. İ l h a k o l u n a n b e y l i k l e r d e , â m m e h i z m e t i g ö r e n h e r t ü r l ü u n s u r l a r , sadece b e r a t l a r ı O s m a n l ı P a d i ş a h ı a d ı n a d e ğ i ş ­ tirilerek



y e r l e r i n d e b ı r a k ı l m a k t a i d i l e r . B i z z a t y e r l i h a n e d a n m e n s u p l a r ı , b i r kar­



gaşalık çıkaramıyacakları lolunmakta idiler.



M ü l k



bölgelerde



m ü h i m vazifelere,



t imarlar,



sancak b e y l i k l e r i n e n a k -



D i v a n î - m â l i k â n e



sistemi,



n i z a m l a u z l a ş m a l a r ı n b i r e r neticesidir ( B u n u n i ç i n b a k . Ö . B a r k a n ,



vanî sistemi, T H İ M , I I (1932 - 1939), s. 1 1 9 - 184) — A n a d o l u ' d a h ı r i s t i y a n sahipleri mevcuttur. B a y b u r d



livasında



eski



Mâlikâne-ditimar



1



63 tane sipâhizadegân-i gebrân kay­



d e d i l m e k t e d i r ( B a ş v . A r ş i v . T a p u def. n o . 387, s. 925). H . 9 9 0 d a K ü t a h y a kale­ sinde d i r l i k t a s a r r u f eden z i m m î î e r i n m e v c u d i y e t i merkeze ş i k â y e t k o n u s u o l m u ş , "bazısın Fatih Sultan Mehmed zamanından beri babadan evlâda



dirliğe



dukları ve bazısın sabık Padişahlar tarafından emirle tayin oldukları" ve y e r l e r i n d e b ı r a k ı l m ı ş l a r d ı r . "Hâlen kefereye öşür müstahak l a r ı n ellerinde fetvalar b u l u n d u ğ u n u



derecede d e ğ i ş t i ğ i n i g ö s t e r m e k t e d i r ( B u h ü k m ü n no. 4 8 , sahife 3 0 , t a r i h



aslı,



tahakkuk



olduğuna"



söylemeleri artık b u devirde



dair



zihniyetin



M ü h i m m e



i



mutasarrıf ol­ etmiş bun­ ne



defteri



18 Recep 9 9 0 ) . i.



E



Y



İ



L



No. I .



(varak



y > l & j>~p



)XJ$s



j.s j



jjS'



S - ^ j



^ - Ü J I J S M J



¿1*** l i j _ J



_jjl



o



27a - 37b)



«.îLiL



J_C



J U i Jj



J l y



,» 3*



Ob



_J?L>-



j > - . . . . (27



j



a)»



u-kji?



J ^ J



A C U



Jj>j\



» j



l y j



j



JİIÎ a yZ'iı



Î J J İ ( 2 7 b)



ı



\y*



iSjj^Jj^



AİUÎ J J Jl_/I



jLLÎı jjâüj I



AJ



(



çj



sJJ^jjjl



J^J^



eaSJio



İ3



»li- ^.«.Jî; A^Jİ j l i j l



* Eser h a k k ı n d a



O



(j^JİjJ



Ul



J* 3 '



J i



İİJbl j S " 4 ^ o l



jia



¿3.5 j jS'



jSİ



I jk^jjy



jS~



j



b a k . y u k a r ı d a s. 9.



'_)X>\



j*h_



A L J J İ T L O



s j*.S>



L çy



¿JL.-a.bl 4İy> j U * j U



jL"



j*»[>-



j^>-



oy



.5'



4JU>-



AUJl>- l i j J_j (—> j j f^



j A L I



j*lı



¿5 V



^IAJJI



^$C~P



188



FATİH



^Ojb



aj



A O J T



jS"jyj



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR STEFAN



j y jL*



A>AJ



jyLijlİ



^_fjj>



^JJ^J



j



ıjj^i



) Jjji



2



jiJ*



s- -'y*k.



ij>-2



A.ib



ja.ib



(^i'^jj



' - " ' t j ^ j -



J



'



A



c5*" ^



1



'— y.Jjy,J



jj *j*



j i j



aJSJo



J^y-i



Aj



AJ jy^i



t—) j J l



AXJ J l y l



j j « - b l -bıjj



j j j j S j i



y-



i-d'-to j j i j i



U l İİJ.IJI _ / J ( j j j S "



ai



1



UJJJ U



_/



s



OJJ l j



S*.~/3



A . b j ; ^¿.¿1



(ilyî



j



j



^



^



^



(iaüjl



AL



(iaJjl



L » - J J



C



:!



1



(_5 *'- j j ^ J ^



>



j\^.c- A$C>jUjl



U-j



O



j>y



^^vil>-



I



tJ^-Îr^ J



J^Jj'



^ *



^ i -



5



OUI J İ J İ J



ji« J



ı_^l~?-



J S A ^ L I



j j i j l



I



y-^U-



y



(il _ I O I ^ P



Aj j5"



«i



dLJjl



y



I^JUJJ



aJJ



^ j X İ



«)



jlJ y T l



^JŞMAÎS*-



^İJJ.1İ



j l j j U j



jJÂ'



A.CKXJ



O J I



i_Jjjjl jb



( l i y i AJ



|»^«İ-*SJI



l y j / , 1



eJüjj



( 2 8 a)



J T



O j l A > 0 U * j\h



^Jj>- joy



, i o



A; j T ^ ' T J J I j U »



ıjy\



j L * i i j j "



0



t^jJjl



(IVjl j - ^ U -



^ j j b



y ^ U - ^ioijj



¿5 J J >



i^.UÎ" ^



^-.i>-y



iijjJ



U l (_£ijjiS"(_£.u..i



J.JİS'Î



j.»jjji



»v



C O A ' J I



yb



abiib



abo



abi^b



(ilp



oVjl



aij^jlıjS"_/



A~J.S" A J U - J )



^jrj..»-^



^}SjJ



«j.ji~>



^>-JıJjl



b ) j S ı jy?



(28



A;



«^Ss^s



(_£ y j j l j l s



ı_JJJJI



J J U J



A^lî



ı_->jjjjll



/yjfj



I



yb'I



0J.I3-I



V



ji"jJ.:.S'^i,j s :



)yi-~i



J!)S~-



jii



I



Oy^y



4^,;



j . o £ja>j>-



yL'



j_4>u_! a y ^ i



y



5



cİ^ *-'



jjjl



A-LJU^!



(jl^ij



(Jlaj5^A.'l>J~*



yjj~*



1



•J^JJ



ji



J.ijJ,^Jlii



^ij\jj^>



jjc^*



,^JS~j~*



üjj) jU j



ii-vOİ



â-Üjl yo



V ^^jJ.")! ji



bib



(j-^ Ul



v



5^.i'ı5' ^



Ul



jjS'jj!



a_/



j j Z " d)s



I a j l > - l S " j j j;x*J^



jS'



Ua.4



üUyj



^SCı j b > - y y s



¿5^15"



bib



1



-



^ - ' i



!



e Ol;



J j l



a y5w=



OJJ' l j



jkx.l>-j



ji'ı j«U



J'Wf



yioi



Asl^"lj



^ ' i



Ul



(la JL.' S i\j\i~Jjj>



j



jl>\j



A$C J > J A , & J



S'/j^>-\



I—>jj



2



i i yiİiCij,;



A>-JS' A J J Î J



iijli»^ J



y.İi



I >— _»y j



jL,S'l>- jliS'



AJJ ^ » - i



AP^Ii



1



ybiy JJ



1—'J J j l



^L>JI



j b L j j J.LJJJJ.JJS'



j lJ J j jS'y



j*a>-



yb"



A l l p j l Alib



J j l J



C P L -



^>J.Jjl ( _ y l ^ j j T



A C



eJ.İ^jj-j



j O



j y S



A£ I



L_J j j j i s



Ul ^ J J J I ^ Â S -



A L I (_£y.«l



eU-^b



^Li>-



^>-i



ijyL'I



j ^ j l j



J ( 3 y > -



JJÜ



e J . S 3 y j ^->l j>-



j i i jlljl



u J y ^ ^ j l j



(_^-^



A ; U i b ^İJb>- ü V



jİJjb (_jbl



^ Ü P I J



dJj'-jjlz>ji J.«s



ajilUS^^yİb



w^ L İ b AJÎJ



^ J ^ I



^_r:*j Cj



ıj^lylsl



^jJuljJjji_w2



(J,IP



l J_« J j 1 ( J j J * / i



jOlbl



» J



j^Aİ;jl



J



j j j b



abj



(İIP



al^j^b a-OİLo JJ^Ü



J - ^ L — ^ J



^J*"* J



^



j—'j'



£_b^> a b i ^ ' b



Jy*> 5^



i_i^'y"^ J



'—•'J Jjl



jbwS-l AjUib (jAbi ^^1)1



» J J



O J ^ J I



J& Jjl



-



i^yii^-^sy>~~~£-



,r



aJ.SCj.S'



JjJjALl jl*v.?-l AjyLpy aj5luo



(J^jb



^..bl—>• I j ^Uj!



Ajl J J j ^ P j j



j^jCj,Ll



bib



^SJJ&I



jj>uI



3 U y



< J T



I



JJJ>JV A>*J



j



jj**



Ü ^ I J ' I



^$Cj.jl



OLvâÜ



ıj>-



^>S"



JbiUs (_-> j j jİ3



y!y



-U.^-^



I



ij[>-jjb ^PjİJy



j l



Al"^^ı>-



jls^-jji? dLJfl



°X> I a j



y



O J A ^ O



Ul



'



JJVjl



SJS".\I2



y i î I (J,y I (_JalSC«j ı 1 J J J I



jjill



£İ _/



^SNJJİJI



/yoİ



_ ~ W P



ji



' — ' A X I L L ^ 5



a^yi; I Iy j



C~^y«



A , y Î J 5 J . O



O j~^S~



b~j>



jl Aİ.«jb y>~~£-



I-ÜJI



yi~^>]



^r'j-^J-'



_ aJifjj.5



* _ ' j j j i



A L I JJSP



AJIPJI



JCJ t ı _ - > j J j l ( } u s i Aj'yuJJ jl



Alil



j



iJ~ jj^



5



18c



OSMANLI İMPARATORLUĞUNA



( J j ^ i i ihip ji



ön\yo



cobib



-J



^



^yb_J.ll yJLlb



A^y^



j' ""^'



yiyilS^j;



iSıjlfjjy



^



J j J 8y



i-JjiS'



Ojj;;



A>tXy \ ^ . L s



y



jiljj X İ j b J



J



^



Ş



A



^



S



jilyj J J J I



j'lij l



V Ij



öyf



Iy_j



«J.S%^ J^AJj S " ^ l ^ J i y*



y ^ i j



A.C'j



xjUaL«



Aj_u



AS'/ ^ )



ç»js>biob



ASÎ^isy



A5yJJjl



y



AİSliyJü y



(»jlSc>-



(_£-Uİ •



— i j ! jjS.



â^^Jj.^ ^ J A ^ I J I



y.»



A^>\ ij^lıl y



cJjJjl



1



jii



jl^*



AÎj.*.aJ.jl



C-f-y»



iS_tb ¿ 5 vc J I J U U



(J^i^J UTiiaLI



L5jb



j ^ . ^ j i y ^ l



jJbil:*-S'y



A?- . r



i^y AİJI



A



5



"fj-'-ih



^feU^b j jJ j l



eyjjl



Û j ^ J



Aİjl



«JU



yb'jl



jhy



J^-İjb



varak



noksan) (>jljb



j



Ü J . j j J J



C-~* j ^



• •y j \



ajjl-İ»



y>b>-y



a j£!k> j j . ~ a b i ^ b



j l yy



a j j l ^ j j



;



» J - ^ . J Î (v. Ul



5



^^AIS"^



J,XİJ>-



ö U yî



^ j j ^ j j jl



jlljl



u^jU;!



i 8y5s^.iü



a J , S j . O j S s ^ j y O J I y j J . " A; I . S ' J J



1



t_r~d' J ^ J >



AİJJ J;



C ^ - J ^ AİÎJ^-



JLİT'AÜİ



O U * 4 ~ J I j ^ J b l J ^ - y;yJjjyl j^S\Jl



i



aySw» jJJl



t^*-^jb



A>- J Î



jjjl



t > y b " y ^ > - a L ı J İ I P a b i ^ b a y y_



V jl



ı—>yj>



(jA^>b



A ^ j X y!y=rb"



yb_JJjlj>-b OUkSI



A ^ y J u j~A>-



JjVlS'



AJ



(jbUA



Iy j



J J > - syli j ;



İ



OSMANLI İMPARATORLUĞUNA



A L I *JJ,1«._U



O . * * ' ebîob



c i ^ y J j j d



^ b i o b



a3l»l



J



¿1;! Jl



^»*>L»I



^JJbl



J



DUŞAN'DAN



,^lb>- J^'JZ'



yi\SA;yA



< — J J j I • _a L _ J j y j J I İ



yİv«JL I



i—•>jJ A l i l y i a b İ o b ^ L > J I



l



A j



eJ.*;



^-b-i « y - b y ^ J



«yjyir s—'j.bT



«yibib



U-j _Jji;Jüjly



7



J



CJ~*j U - y v _ J j J j l



i L i o l j J ¿7



i _ j j l i " iS^jL*Ji



j j j ^L>JI



(^Jjlyl^.»!^ji'-r 3^ 1



y



joJ j i V ' i y



A ^ J ^ ^ İ j £ j l ? A L I ^İUP-^b» J j l



^ ^ İ S J . O



£



^ j j l j



e^S^



j a i , ^ l



Iy5"c~>*^



JJ.>-



j



4 ^ J İ j_gJ.:^S Aİ



J ~ ^ * " CıSı J I İ J İ I )



IS" T ( C j u - i



j



STEFAN



VESİKALAR



j - U İ j s ; i i ^ v _ J İ > ^ ; i JyS^j a J i C j j l



,)i>-yL^JI



J>



6



I AALİob



jj^-



AAbiJsb



AO^JI yJLib U l ybj.bj



^.o



AkC



jbj



/



—'y^V i j y



dJLj i



VE



^ y i j j J j l ^,^*>l>- A > < L J J



Aİİjj
j$\



JİIP a L i o b ^ J . İ S ' A Â ^ -



ı_L) ij^-



TETKİKLER



İJbl



^ ^ J ^ '



JJJJ>~"



(JA;^VS"AU



yŞ~s



j^L>-^ p j l



41« L i



J Î JJ



A : L «_J_JJI



^ L J A;LJJ



^ J * - - J



A^/JÜ. j l



^5V>-9J,Jİ



A ; ^ J yillyi



J.^



ı 2



FATİH DEVRİ



9



Jl JI« y



ojjj!



ÜZERİNDE



dLJ



TETKİKLER



AABIOB



jiljlj



_>



VE



ç»5^-Lo



STEFAN



VESİKALAR



ylLibj



db>-* j - b ' j T



A;:Î



ı-^j'jî



Jpjl



l



^S^A-bS'Jp j l «DB



4:JB j



jjS"y



yli-1



jiyU



?



ail j



j) j b



YJ4^B'



yO w j



ı_JjJjjl J;Âb"



4j y ^ A J,LI*l



i



bb



_>



Y A t _ J j J I 4Jİ t\JJ&\±< >j > J j i J \ y i l l ^ b b



w"l



AILYFTL



O(J



iLijjb



yîli'Jjl y^Vl



jjl!j l A" j j - J i '



y>-\J



jS'i



y



>



t_->j-İjjis



4A



w*jiT



«İİJAUIJ



^g^U-JJsj



^JyKıy



*»jy



4llpjl



CJI?-



^ U -



yicb^vaj j



yLyAİdjU



JJJ



yJ b i b



& — -



AİJUj C i j VI j



/_ Cl r



^Cr'Ojj



j J LJ



JJ>^



tLk\c* J '



yLyXİ J J ^ J J p J I



^^kClij



d i - J J J



—



J*»4J'l\>-



(



»y



4İJ^] ,sl5' j



Ul (y-Jy^ji



»I d U - a J j l



^Jpjl j \ ^ p ^ l ^ S j j i



C-Oi



Jbi



!Av3İ



JJS J



^jl-bi-»



j j \ j ]



(3-JJ*



O J > -



î j



jbjp



-4~JLS'



^JÎJI



^-4



^jy#



^_CLi J J J I



j Jül



jjTi



^ ^ - U ? ^iol t-Jjii» j r ^ J İ



y j



jjjb



J j I



O i j y



^-^}



4



jjJs> cSy>^



c> j b



I (_JJJI



^»JJIS' j.câp- jj>-i



Ja) J J j k v J »



i^iA^^



^ji-i



-Uji



J



^Cı^i



^ j y C i I ^JPjl



JJI



AJTJT j l j l J



fyjj~»



y



^yiS"



l



AİjiyL'j^



j j ^ s y i i '



dUİ;I



/^a-bi



^1«-bb Ul



(_^yJabi



±ij—1



4pbl



jJjCi



C*?y*



I^J



J-bJ!



U!



«u-jl » j V



4İ)j-i



j-Lİİ jj.;



IjA^b



~>-



y \ y r



(JAILJABİ



J l ejSTjiCbî J J I



VI?-



dİJİ



aJjl



4--Ü.jl



1—>ji j i 4Ü J-İ



j y v i j 4)1 jl



JylA



^pjl



^k>



aJİJjjl



t_J j j j l



J^>-b



^ J Ü



JjI



y^Vly^T



Jl



l_Jy] J İ



^Civ^ji



J j i j



ybJİJİ



AIL J A T İ J



JJ-ÜJ



j*i^-bjj y i



yLo!



y-yj_ 4 j 4 j y o l öjfj



AILYAİD



J'uâ;



jjz>-



A'J \ öf?j



^Jl>-Js\>-



4J4J'yii ' J-^i



—



tj



J fJ\



t



4İYIS



L ^ J S S



O b k J l A ^ J ayL' I



aJjj\S'j)S'y&ı



3



üjS"y



eJiyiSllo



-



abiib



J>"-



v_--j



(JAILJABİ



AMJJİİ



AJU! J i J



y Jlj5-I



y



J'j-'J:



L



tXjfxxf



ti_yf'jij\«



yy



o



L_J » J J I ^ T J ^ " O-ü'i^-jjLvSS



yaj\y>'J*-



yy*



.



^b^r^-Jjlâl



Î_Jjjji j l ^



4J'Jİİ



SZ i f?? ^



4l~! y



>



ii^LM j y ^ j J j l



y 4İ y f



j



(JyfJ*



dL'j;



j..a^i JAI-S-



y



- J t d ^ ö j ^



Jsjy'S'



J A \ az\ j * U



v



oy'VV



AİLi-^l



4bl



j



^ >



^ P U J J I



b ) (JJij



^



193



OSMANLI İMPARATORLUĞUNA



A-İJ I ^ ^ İ J N J U J ? -



4İJ J J * £ L > 4ALÎOU_



DUŞAN'DAN



J J J



y**



1



Jr;-"*



aySw?



joiJjl



db_-



«ySs^



* J J £



^ j j j i



Fatih Devri Araştırmaları



13



194



FATİH



j o l k j y



DEVRİ



ıjy^ÜJ



jL^f-



A ^ J y



jjylis



A ^ j i j j



ÜZERİNDE



JjJJİ



OİA'Jİ



cfjS



^Jjjjl



s



L / *



t_-> j l i " ^ A L ? -



0



TETKİKLER



O j ^ O j



^



'



VESİKALAR



j b j j i ü j



^••*bl



jVjl



_,LC



VE



Oy"



â-Uj'li



ü



Jlyİ



o



y



y5jyî



STEFAN



^ J y O l



l y j



Al*b*



/J^-Jİ ölc^-



e j«-bl



AJİJ?- A L I



A—»jjl J I j-baJ^



AIIJÎ-I J J S j"j> i_£yiC



dJdpjl



İİyîli'y yU.o



i_/ly



o U y



(»İO[lj



A\JJ>c>JJJ^*



j U y



UÎ



I * Jul»



^



^ O İ j )



jyjC'I



İ İ j L İ ' V



a



j U T J P j l



M



-



y ı j l jJb



j\S



i



Iy j



^>=..w2JjJ U J l i l l v - j i



Ö^SCdS'



jASİy»



AlJb



y* *^)



ji«a;..



>



~ z^-^



(jJ-Jjl



jbj^f+ı£-



pjü?



c^yijlj'j



1



^jiL^yJ^



A



j U *



1



J AJU) J J



I



lîs^j



^



'



AJİJJJ



y



J



^ j - ^



AJ j J - *



J J ^ O (Jlc-"-



y



J.CJ- j!y



IJ J



aXj.:S ¿0



J^Lİjl



IS" T



ybJ-l



J P J I



A:]L



AL_JI



1



Ul



cS- -^-



0



4İlyi



j j i T a jx j j j l



( 3 3 b ) yJİPjl



^ ^ j I _ J j ü j l CLSjp~



i—»Jyi"AİXİ



j ^ y ^ b -



il y j



AXİb A l j J S ^ * A J J I J



Asil



y



^ O b l J l ^ ü a^Sjj



yi



jy



jlijl



— J J / ' J



jjS'jiy^AhJ



a



ı>yC«p



yC^y\Â



y>-b" d" JJS\~Uji



ij*"-*



y



^ b i i b



A » ^ -



dUbiib



dJJJ~l



AlAbG: (33 a)



JjyjyS'



J l y



y j \ y*



^ b .



ijySs.;



j.v^^^dJjl j b J



j y > - j j j



^ - U J ^



A I J ^-



Adij



Ai*Lİib J



AIJ-UJ-1



j « . / « j j j l (»*>lpl



4



J\?-jl



JJJ^^iJ



ji'Jİ



V l j J j l Jİ



^ yP y



Jj-4»



AİİU-y



tj\



A > C J \



0



jbj(J



ı_JjjJbİjj



(_^ejJl^wı



(



J b o j l



J.)l



j j l j



d j i y



AXİb



i_Jjjl j



U l eJiCkiS"t^Jjljl



pJojJj»!



ahi ( l l p e L i i b



y



^ ^ J İ



^



U l AJJI



â _ U Iİ



^İ-«J



J,S"i!y>



c_JjjjJlâ AJİJJ



J S J ^



J ^ j ^ l ^ - i ^tiji



âj5j.JI



y ^ ^ i



ys-j\j



ly>-



J p j l



J l y



O^Abİib



^^JA«İS



AXİb



aj5lbi



y S ALI



j l ^ilP^UjJ



< J * J A



Aliyi? a b j i l p a b i i b



C-JIJ?-



A*>\j.*



jS"A^jJü\



ilj—



O Ji—'i



' J J j i



V I J j j j j l



ATjj^ıi^JjjJbİjJ



AIJI



AUy



AİJ



jfib j » ' y * " - ^ o - ^ ' ^ b i j l



A b l JjjjbîJ y b j



y5wp ^_'jjj!



-kşj j



j~"



J^ı J U *



JÜLSi//>dJUy j



i _ J j J j ! ^İ1WC J L İ P ^ > - i



A İ İ P j l AXJb -b>-



J P jl



Alİİ



;



y



A ^ J I ıiJb>-



LSs; a b i i b j a * » j l j İ J s j U y y



Jhı A„JI



Jkpyil



jj>\s~



DUŞAN'DAN



aJ.;' ^.d v



' j



A



4



^ ^



^o~J



jU,jl



A " a



1



y ^ \ V A J j ^ i J



J P j ! j U y i



J J J '



Aİjil ^ ^ L "



Jp^£J



STEFAN



196



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



(S //ijjjlî



J \ > Jpjl



1



^



>j-bly«l



A>>l!bi«j jJjl



yy



^



^_Jj-ijl j ^ i l j



ojj



i—JJÜJİJIjî



oJ^zÂ



eiljebi



(»JCJIJIJ



eldibj



yb JJ J Î



>



Ö-X\Â>-



diil



ylbibj



yiîC A L > « J j y l S j J İ ı l



i—> «Jjj



(



_gif j' ü U l y S



J j l



Al j



jSe,



^ j j l j



yîbib



i \ y



C-JJJJI



Al>ukİ



yiSC



J^JÜ



^S\JJJ;JI



AI.Uiii



^-Jji ÜJJI



jJİ



L S



^.JV"



t^jjjjj.S'



jwUjipjl



jS^Abİib



^ &j



V



IjjVjl d—Jj'



l



' ^JJ !



—'y%



1



(-i^J-



abiib



"^^bc*



1



1



y>- e y



jjjl



^'j-b^j j U y



üj5y



eJ.îJjjl



* y ^ j H



AÜİ



Aİ)I jy^s.



2



r Jİ"



y>jj~£'j



jb>-



ily,a



JJİp



^j^* "



(jJJlİol



-



Alil



>



^ J J I l



j ! J P J İ il) U y »



J P j !



f j 5 \ — ) J y i J l > - 4>>J



Ajjil



d i - j v j



j



i_JjJjl



y j J J A>ı~) J



^



yX>\~0



U!



aJjl



A\JJ>-



ybjJİ



;_£jjjl



JJPjl



o Uy»



j U y dil?-



^\L>-eJjl



A>«J ^



J



X



AİjlyA



£ ? - ey y



jyli\jj



J jl>-



Aşx^J



^



IjlPj



Aİ&bİib



ı_Jj~»y J



J J )



^ o * i > -



*>L^>1



Aiijl



JJVVJ



diftbiib



(_£jL



^ ^ H A S "



Al—b



^ j ^ ^ - J fT^b" 4 İ ^ /y



ly j



j^J-O



yl-bib A L > J



aL*" y ^ l j



iSy^fi



A~) 4 ? - S



A»XJI



AJy



ıy$\Jî



jj~~f-j



i_^jJli



eJj'jl



^I'LP



y.Üİ (_) j l j l j t i s L u A l y



(_^bb



e i l j abi j



yb Jİ j l J > - l i



ı »jbşsljjl



S ^ . Â « J J J J I i—Jj!jl



4 Ü jZi



~-



(Jji



w- J ; Jİ



cijb'jl



(jiJİj



y Ü Ç ç . j j j l t I ~ « . 4 LÎİAj"



i5s—(



j)



y$---l j l « ¿7



^9-



yLjİİPİ



( _ ^ J İ d p b ,1—>j J J I J İ P L - j ji



jj ji



ı_>yiUy.ıI»



ejjbiv*



Aİ-Uv«y



(_£yuP



ı—Jjjji



ı_Jjjjl,ey



jjJ



diabiib



J ^ J dJLİP j ! j U y â



a yji" T—JJ JJI C - S 4 , b



^ J i



yJjJj!



Aİj'Ub



^vL-j'



^ U C ^ j J



ebiib ybıijij



J J I j^Abİib



Ç^S\JJXJI



JJ5O



A d j l j J ¿7



A A b İ i b j l y 5 5 ISy)



Ü J JjJ



A*bİib



^ J J ^ J ^ ÖJJC».ÜJ C * * ? - l y



*)J j>-bT i l j j S " « f e - l l l j



j \ + » J



d i & b i i b y b l ^ J İ j l ajb>- U l ^Jb J J J J — J j y > -



dllU-jl j U y î



Li-^j'j



^jlisj



eylj'yjj



e b İ i b V U - j i j y j A.4JIPJI AJU^-I J



ATVJI



öiljjl



dlUıS"(_JjÜS abiib l_C



< J ; J J I (34 a) y J y J b /^pjjJjUj' ( j P İ y



«y^-İ



ı—< j  Ü



4J^5WP (_^J~« ^re j j S ^ _ J J ^ o l



ı_->jwbl



ı_J j i S ' A l ^ e j j l ^ J b
_JJJJI



A L I (»tjLul ^ 5 W P e b i i b j > _ j j y •



J\*>**~2j jj



ı Jyo yijijjy*



(35 a )



I_J^i>-



g^li y AI-^S"y



_5?--bl j l



L



yleJ)l



ebiib



1 JJJjS'J.U-jJ_ Oj>^J.:^"



t_jjJjjjT



^ j J j l



^jbo 4jyA



4 > ı J 4>tJ e j J S ' I S J ) ,y*-£



(_5Jjbl j l y î LJİÎ (j>JJ



j_iiy?~



4) j j " y 1



v— J A İ S



yy J



L5yiSJ. .-



aJl^llj



ISv—< (j-



ySsifl



y^



1



s



üj~Jjl



a.11



j V e l — b



4?S-J



j i



J j l



i—J j i i ' i l j J j l



^.¿1



>—JJJÎI'İ



1



t-- j J J I (Jİ y P İ



I S ' J ) t—Jjii' (Jİ?- ,j»S>JiJJJI



4.« j . j i (_>J^sijl O b k l l Al~^£~» ı _ J J J I > - V — ^ - U Ö



(JjS"i



yiubj



J i l j j l j



c5^Jjl



o L i j y



jjİ



A)A^IJJİ t£y!sl>-



ig8



FATİH



j\ji



DEVRİ



< >JJJI



üUsL«



>JJJ\



j



AAI—ib



jí¡



ü » l



c



^J>-İ



4_¿-ÜLJ i J a * * ?



AJL?-



j j —



1



AJ'



j - J J - * V



L$J y*j



» J J



Jjlp j j



.—'j J j l y l



j.'i ¿ÍAIÍÍI)



¿JV^O-



^ j ' ÓiyiíC



jl.*—



j jiJjp



ay5\^í



O



iiyjjbi



j V j l



A?sJ b



j—ajíj



ajjí J i



^jú"-



Oji



âjjS'; (JAÄSI j



jb



^il y



bib



( J A ^ j j i



üJİyisjJ



y



l i s - Al~J~



*>UÎ>'



bxj



ajS'Xii



^ . y jj j j



AÍ^JJJIJIj\JiíÚji



*jl5j



y*&jji'



jllijl



^S'j!JJ



y f i



j i l j j l j



^ljj/>4li



j



j y



U



j y



iiy^-«j



UT ( ^ J j i j i



4jAv»jji



yXjMÂÀ y - ù j l



J



¿ U ! X¡y>



^



Ü U * ) J J *



J l



Ab_J.^2.í



A J i j i



jji



,



j



y> i a j l i



(_$->>í



AJjJb— I



j^j-b J —



^ j ä



Abyijl



^ ù a P j J i 3—8y?r.S



yJ^f^h



AJJİİ



^



i _ j j j j J J i



J J İ y S j ;



A



oí y -



^_JJ—ji



jl



İj ? - b J ^ j T i l l j !



J^JJ



^



y ß y



L«! ^ J x i " < — J J — j i



u j i j y l



yjSCj



*>lvsl



^ - j J



3 **^3



A-JJ



C-«*>L—



ISs— i ¿ - 5 s l i f j J J !



AİJy



J



Alİb JU-



J P J I J J W ? -



(36 a)



Aİ;—J9JJ*



AJJI



pió^Jd



y J ¿ Ajbİb



(_>A^ 3 3^



y^'Sj



J T b



^ i b j



j j J l



- A)4J-bi



AS^IJI«^



jJiv*?ïi



(J^l^



'jxJif-



y y-



J ^ X L-JjiSs?-



^>-i Jljs-I



j j lj l j b c J l ? - y j ^ j j ^ - ^ y



İİJİJJ



j



j^SC~P



ASCJJ1>! j U y



AlJyli b j - ^ j



c^>\y



A ~ ¿ - aJj!



jJ^l¿^-T¿JJ! A ? î j " J j l i _ J j J İ j ? ^ 3



(*$c>J ( ^ J J J _ I J J J . J



AJ J J _ J Í S " < _ J j l S ^ A h y l j j s ^ ? - ^



i_>j Jjl ü U y



^



\S'i



^ L ^ J



£-jïj



İMPARATORLUĞUNA



¿[¿r «i-



^Tb A.ir^jiJj



^>-i bib



^*,4yM?-



—'jj!j



ü-bíyW j J



A¡



_Jajj:S"Ajl ( J A ^ J j j i



yJ¿j\



yjjîJi



J P j l



*_J J ¿ J J !



^ b j j j l



A5"AJJI



¿ j j ! JJ j )



^ ^ - i



I_JjJSÎJÇ"^i\j



J—AjjJf



J p j ! ^jt



i—'Jji ^



¿CMS~j



i l y



wJ¿1)



J J ! ^g>-i J



( ^ i j JJ j S "



;



ay J j l



JJ!



OSMANLI



a J j y 5 J b i y



JşS\l£j



Aİ5" j J j j i ? -



j J y ¿ J J O j j i



( 5 - l b l ix>c-va.i j



-



ajjb¿«



j>j j l /



W-JJJ^JÍ



ailjabi



(j^bİ



^ S ^ - J



j i j i l i " (_5Jb_i J l j —



¿Ul



¿b



AJSXJ



Í JjJ.15



y y k ü



^ > - i l—b



Ul j j i j — A J P I J



(jCJlS" ¿ r , ¿



J j j j h



I



£~£Jji j



Jù\



I >jh>-



Jj!



U!



Í



l



¿JJ I J



; j i " ( 3 5 b)



y



AJIİ b ¿AI—



JZÍ\y



¡j>¿\



¿b'A^>jji



DUŞAN'DAN



J JAIV— I ALJ ^ j y f o \ J



¡



^



ybJJjl



( ^ w i c j i ? *>lvf! y l i ^ y U Í y yS~i L _ J j — _j i



AL^S-WP



ö i j\j jS



¿ r ' b y j ! J i l l s ' >—^ j l S "



i y b j J J j S " J ¿ l — b i j ^ . ^ - *i AJA-İJJJİ



TETKİKLER VE VESİKALAR



jJSN



ySxİ



J



7



ailjel—j y L j J j !



yilj



J2>-



Jlşsbjl



I



v_JjJjâ



b»!



:



^jyiS\U j > -



AdJ I



j i Ajji



( jyS.



I yJ>-İJ



jj"y



O



J



• V l i ' w> j J J I



Ja^^s



t_jjj! j j J I



dJlbo»J



j J İ J AJJyİA^jb yİA^ÜJ^P ^-Jip j



< » j i - ö J d j l jytol



j».Sv)ijjS'jjxU



(j>-! jji> t _ j j J . j l



JJU



4



iSjLK^jA



J



jJii— I y



ji* J J-V"



^İbl y j



AÜP



jw J J S P y



AjjbCjb



jl



Ü ^ P



aJllJA^Sj



Î^JJÎ



O



i A.a b



y.«



!



Ablly» ^ j l yi



i_>-bl yLL«*>bmb A İ ^ I i



JI^P



jj>-i



y jİ



jjjb>-



j y



^-J



jj



Ab-bi!



ACJJSJJ ^ > - i ¿7



ji



jjjj J



^Jj -Lİ J I



JV?



J



J



jSCj



W>



j i ^



- ALp\Jk j l J J N ^ İ İ



U> J y j "



i_J y » ylm £



^bb-ipUa



jlySsj



(jljy— JJ A5\Η



0



JJJ



!>b



A—j j j J İ



J J J !



(_iyS' ı—J j — j i



i i J u A j i j ji?



^ * b j i



A.«U ¿3 J J 5 J



jttp J I



J, jlab' I * } £



JJj I j



JyîC I



SJİ



eOjS'i j l İİym U! ( _ £ i j b l j l ^İol O j j j l



dibU- j l j b ^ P y> y\xS~



jJU>"



yjA,.Xİ A;- j j



JLP



J , — J l y â



4*b



aijSsSjJ.15' Ab j j j l



^£>-



C-£J>-



Aİ! J —



A-VLa J b



(tJO—AİJjl (»jjbva A I Î J —



jbjj A^li y



t>yb'b Ab?"



d.ixipjl



1 o b i ı i l AI—A.«U j j



^4*>ı! jJ—b



jyt.A



\Ş. < _ J j l J İ



jL»j! J



< JjJ



ISTjj ^S'l



AbİL; yXJi



./ J



jj*l»



Jj I



a



Aİlyî A^Lij ^ J . L I



Ab



JjJjiyjAL?-jjJ A>-J (j>-^ (36 b) ^ j % - AİJİ A . « j j i (Ji j



j j i (İAİJ>^AİSJ—



jjjb^AJ j i



AİXİ



\z~J>



ı ••y>-'İ



> Jj i j j j J



j î ;



{j£xij



JJI



OSMANLI



4_jjiS' j x 2 > - dldpjl ul^p j>J I 4>b"jjlj



JJ.Jİ



A\L>-



V_Jj-iji



»Jj



J



jiiJjl J a j j j



(



^ L J



(JA*Ü



^S'ajJb».— a A S ^ P J İ İ İ J I



ySs^ily ^>-\^> i ! J İ J J _J yjy'J jij5\>cj! £>• y5wP



j*^j;jl yj>-b" C-pUvy j



(II y i j j i j i



(—J j j I AJİjl



v



ijly



^>y\ŞAbjjjl^JPjl ( J ^ T I — j U (_^J— A_~J j l



ajJ y p j



Avsb (_£J^I (y-^*.* jJ



yT/" J - b y y J j i A j j l J— y ~



yj"l j j J İ j î ^ * ç^Cb j d



jb>- *>LÎ5 I Aİ.i*)A»-İ;lî ^ y ^yi



4



Cjj]jl



t



jyjb



^ « j y ^ A



j b j jil)



j J j j j i y*l5' j;j— v



âJSjji



C-PI—



a yJjJ



ily



J



y



L J J İ



(llyi ^5\JJXJI



öbjp ¿11 J I (j- 4«ii (_£JJİ j S j J>=İ 1 > y



J I



iSyL'I jS" Jjl A ™ İ l i ^j>-i j j5"jji yu> (37 b)



/y



âil J J J



^£*L-5j j j A J j jjji J J J lî



Ajy i I Aj £ ç o k



¿5 yj\J.P



JJbİPjl



- J



LİJbip j l



yiy^i



^ J



> J j ^ l ı l O b i J l AJA^b' y i " l j



>lSj>-



AbyL'b a Jİ J J j i J l j5~lj> J U i Jj J l j % iib y y



JJJ'



r



jS"A— y O İ A«iT^Â>-



u4J



jyiCI e j j ! C-^yij>; j 5 " I (_^wUİ j j I S i ^ C î d j U . i



j S " A ^ J I J J İ 5 İ _ J _ J J J I cSy>~ ALJ—



15" I y



iS S i



¿ 1 ; . — y A5^x;^.b_! J k > ^ i b_^— < _ J J J J I J U V U



AÎj-wAJj



J^?l



i i y jbkl— ^ J . » - İ l y j jiaJjl O i l ^ P O j j j j b '



jUlyî



^.İ j İ



^İJjil



j j j l (» j i j t . 4 (_JJ^I j S j



AK)



S_JjJjl jjJJjS A J ^ g ^ P Cby^?- I > J v 3 İ y İ 5 \ ? - AbyLwl>- t_JjJjl ^y^J



APb?-jl



JJI



C_JJ



j j j j (37 a) l i j j j A 5 ' [ _ / J J S J J _ J A L «i j - Ü j d b J S J J — j b ı_-jji



yiS\>- Ab^bt«b>- < _ J J J ) I



Olwi» j



201



İMPARATORLUĞUNA



j U i ı r i j J T J J^»>5 ı—JjJj i ı_Jy^». Sy.S"ijl A^vJİ J . *



a j5"L.UÎ"~ j ~ i !



• - J J ~£ y i " İ 4 i " ı — J > - J ^ J J y



4jlj>-



Jj^so



30000 4^*1



(_ylj



1



4İji! j i



J



; 4bı



4 > î . i İ 4 â j i p d*^.^



4 - 4 S " 50



30000



1



AJi j



_r-^j J . »



AJÜ



r



AJİ



4



J



^«İJi



cSİyi"



ı^£-



.



L—I j



2



y



A J i j < 'L—I j j



C—b£I j i



i



A?-!yi



s



2



AJİ



»L.



P



JÎV—



;



A1«



}



(jr*"jji



J J-L» J ^ ' y * tİ-L^ O y i ö j l



jiAL> J J (^jJjl



^JjJ



¿5 J j Ü



¿1^ j j ) Ji" _jC'yi



*. B a k . F o t o 2. Orijinalinde b u rakamlar siyakatle y a z ı l m ı ş t ı r . D o ğ r u y e k û n 3285840 dır.



1



i Jiyİ j J - *



4 i " ^ i y — ' •}



L—b -U.:£ A ? x p b j



4>aS! ^yİdu J i y î j j ) jSs— dJLo j u J İ j h /«JL«



: Ala



0



O



_Jji



JI



«i^; A ^ T j j > ^ j i



A>J I ¿1^1 jyİo.) (»y.C j



¿11 j>-



4 ~ * f 40



4d^i! * l P



15 J



J



J



»lıp! «b,- P : A ! «



' 4b»



b—jy j ^ ' 41«



4 > J İ ¿1-0 j j J j i ^ f i j



l i b j j J>yS"y^J j «i



15C00



1



ÜjJİ



¿1;) O J İ j j !



bts"(J>"bj



204



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE



Jl



^ L J 4b-oylp



4>xîl



yiij y y



dilLf



J J.



jy_ * y



:



j5L»



l



TETKİKLER VE



4j\j>-



d L



iljj^lpl 1



d\



j U d



4?xll



d L



(_JJİ j j i



5



j j i J " j ^ - *p ^ i



J^'y



y j j ü



Mjl 4ÎUIXJ



CJjji^-



i L



4 _ J j ! AJJI



d L



O j j



dJJ»c?- 4 ? - U - L U P



j.«



STEFAN



VESİKALAR



y_yd*ilj



ei^^



Vcs^jd



Ojlj



¿Jj.il



^LJi j



ıı.



• jJijis



L'.^*"



tjily-l jl^i y ^



^ j j y



j il"y4



4S~4J J - J J j l 4



^Jü*J ^



L ^ U ; ^JİJJ



( )



J



üJL.



j ' U a ? - ^ t ü i (2) J U S J V I J J I



^ij j



(3) i j - b £ U d j L * î j • üijLaJij



pik*.. j U U j



JJ-b».. y P O İ j L s 4bU*?lj



d^y-Uy



j»IIPI j Ü a L



j U ;



C4~OJJJ



^ S y d i l j âJiSCSlJJlS > J . A ' b i l j â l j i l l â - a i > r



^jUÜji Aİlii



yyLl\j



«üll Jd>-



üU-



O Uf d J j l y J.S"" ^y>-V Jljj(J



N



J I Ü J P



- U J İ jUaLJI



i 4S"JJj~;



wVjl yJbwsl



i



(7) y



«Ls- ej*>UJ,UJj



4 İ U , - . - y>-



(»Jâ a J y r j



^Jİj JlyV J l



4JL» m jb*- 4 i r



^ -



(8) Vjl



(



ySj£?



. Jidi?-^J



(. ( i i ) J U ' j



j



\jr jj'ii'



4iJT d L ' î j J I j j



J>bJj



flyS"l j



J ^ / i l l J Jİy



4J1IJI



OÜabJI



4S^ ,-i; 0



4 J



p-^'j



(6)



o / U i l j



j ^ ' J y-' ' j b U L j«ioJİ



ü~b«ap



Jj»-



^ij)



dibi



'4j "



\i J



j^SsJl



yjaJJ J J



J



dlj'VU;



^ j j i i



AAjjİ,



4iivı 4 i ı v 4Î1İ



aOjl



c



yJ«J



*i_j



i l l i V l 4İI V aa/L^fd



j d y " 4bm___,^k«



;



aJİy^



(23) 4— y b



^/-b



Jijl



^ j l :



d L J Ç4— y İ !



Çj j ü jl 4 j j j j l



" ^ j j j



j j l - ı



(20) dL"yO>- y v i U j



.b>t—«j



4Ljd



t^jjii j j J



4bJ..«



^m-Ü O j j J y İ i J



j-w4Py>4 I I I



d L



4b">\î i y j f l j j



4-IP AİIJV?



4^ir



i 4SO_/JJ



A-JHS"" 4 j j j j ^ d j j d i İ K o



/



UJjjU



|



1 JJL



«JJjli



j j j ^iju (17) d b



j ^ İ İ _ laJ.Jjl j



^



t j J > T J C L>- j j ~ J j l



Afyjjii.



^sia>- 4İI



4jyÜİ



•Vjl



j-dU y



y.~*î



j; ; (21) y ' a J J J J 4>)lVl 4İIV a ^ d L



O j j İ (J«İ . J y J a j j J d l j ! 4b* *>li



y>o



e i l ^ ^ - i i aJ.lLI j l ^ - j j U s



4iC



bj>~"



(



dJL»-Jbl 0



(15) ti?ib?; a J J b l j 4LcLc j j j v ^



JjVl



4jjl



a.U—Ij!



y



» d — j



öli



A



M ıı r a d ' ı n V a s i y e t n â m e s i *



t->u>.->- ^ J . b J ö s . d S " 4 S ' 4 > : S ' J j l



js~



I d L J *rjJ&3



J



C~WÎ> j y



(14)



IV.



( B a ş v e k â l e t A r ş i v i , A l i E m î r î tasnifi,



A'U^-



İs*



^



aJ^jÎ" 4 İ J . 4 - ü £ No.



cj j j l j j l



J



OSMANLI İMPARATORLUĞUNA



4 ^ 4 1 ^ " j V j l Ö^L^ j ^ t l



AiıS^>JJ



4J' J J I ^ L J L C



^lip



t^jf^j



DUŞAN'DAN



ao6



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE



e y ^ d L Juı,j ¿R^JJ\i



¿11^1



TETKİKLER VE



STEFAN DUŞAN'DAN



VESİKALAR



' A U r y f d L Juii



J J O J J ^ Ü ^



4



d L ^ J u j i y A ^ d k ) A J A J I J I ^ a b i o b y l y k-jj-VJI_,S"i



jlji



^ b U



OİjUf



JJkî[>- e U d l



Aj'jjjl



djjib y J\J



(27) d L J b J d L L - ^ j



dJJNUJ ¿ 1 a J j j y v J J i j y



: A S J J J J J - L ^ d A;ly.>- J , U J A İ J İ J ^ İ J " ^ J i l d - ^ j



Jyb



aJbby



i «>JJM



üy"Lf



A ?J! dL



(J>-JJ -



(28) J~k>



;



AS"_,A



jjjiVji



A/IS ^ J U J İ



dJb'VUJ-AİI



ÎAJJJ y ^ J J < J y



AS^A



^ b



J T -Tjji



i j s j j ü



J d ü ^ a i y



(31) AİilVl AİIV



4 ylo jl i—JUÖ Aj'jjjl



d L V



y" i



«^.J



(



jJİbday



i A*» jA~>Vp



(32) d b ' V U J



Aİİİ



jf\ 4eJjl



A T ^ J J İ İ d L jJJU J j l



:



Î S ~ Ü \



dw> j



j i U j y



aJ..*jjjl



jji



-I V c yb"l^»



ijSJ:i ydJ



dUjd



Î j^AJLs-yjJbl S j L s i s l i - !



AJ



d L



dblU-



jjjb» J j l



* y _ j (34) d b ' V U î AİI



j J L C j ^ j JJC y ^



dii- I AS^rjS.



: ^ J J ; J Aİyİ



^»Jjl



ALİ-İ J



3 9



d_w-j



( )



4



( °)



jjS'A-.id^b



AS^,JajJI A b _ j d



I



"



>^Jj\



j - U y L l i _y_-JİjT ; " T i y y A b j d t _ j j j l d J w ? j



t j y jjjll



ylj'l A - J j l



A S ^ y l ! y ^dUS"" A L A L J J j x b l j l > - j j d ?



ajk-jb'jj AS^>J j y j



- X I



d-^'yJj^f» J J U J - J j i y ^ V j ^ . j j j y l ^ - j j l i j



j i y l ^ İ j l p (43) y 3 ^ J j i aJjflî



jl



^ / ^ J- V ^^JsJ^-J^J



AS^A



- V I I I



iyie-bl



jj



âJbjj



J L J dLb>-



(so)^-i j



y V O «OjjS'Jjl



"j A - J j l



: ^iy JJ



jb-Ü» AS"



AJJJjl d L



^ J J J u / j



a^S" d L i jilj»



SySw>



d b ' l Jd«J



:



(37) A ^ j j j l



i UJ jj**J



m



jjS'dl* yC



:jj~J_jl



«ySs^s (38) j J b



adCb



•Aij* £ ^ j



ojy>



» (Jj>npL*>jl



iSjf (Jij-^s ( 2 9 ) a y L i j l j T y « J - ^ j j j l d * * ' y ^ L f i j J â i b j



i ^iaJji A i j j l J i b



(25) jj.xL.Jlj



çj j j j i



207



OSMANLI İMPARATORLUĞUNA



pL\;i d w > j j (33) y b l



A—-JİJ



A L I A L - J aJjl J j y y oyb*y



y a - b b y ^ j (44) jJj'ylj'tAp I o T j py^î



(jyta



^ J j j J j l



jJİ



jj_L>.y



iijT jyS" J y



jiylAd^-j



A L İ - | J



j j j l I d,



jjy^dUis



jjjypj



j X r i



j



jiy j> dl . (



(45)



;



j



t



t



J



^g-oPj^jf



» jj«Jjl Jp



1^-jl



( » y - y * «•"»b»jy j j j iybUji



i_^İI



: ASby J J



AL_J—



(46) ^ j l y j j



jJjl



aOb:Sdif j l j p A S C T , *



Ab~Cİ



« İ J L A .



|ÎJJİ



j>-ij



C-JSÖJ



- X I I



^ J J J d--^J J>OJ - V ı



y£b_ y S C l L » l i y L j i i



aOb'U £ İ y i



^PeJdb



AJ'JJJI



«j^Tla



JaJİyİ



j L j l



y ^ j j -



(35) E



A - j ^



a-U >;



J j l j



(47)



4 Vjl ^



j



A-CJCİ



Jdij



e



rj.a



C v»jj



ASSİ^A



âil—jy



â J j



:



• y i " J ^ " * y-> A?>1»>-y« sJdLo A—yjji^yjj^ dL



u



«w



AS'VJI



y>-i



J j^l : « S O J J - O ^ " - ^ J (36) d w > j , j > - J j - V I I Jl j! . ( J - J I cybb A j y J j I y y j b » - y A ^ j j j l - J - U İ ^ji^jjü



A-Ck^S" a J ^ _ m j J » j



C A — y " j l ı__jb' j



(_yili



J-bL



J J ' J U J . i y i V j l JS>\J'



AL~£\



jjSj^. ^



J



ıjjk^aj



(48ı j U j i



yTiy



ao8



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE



A - J J



£İU



(49)



IJcJ



dLü">U



TETKİKLER VE



ısjsx+fij



d J j ^ U J ¿1



VESİKALAR



ObJjlyS^ijj A S C . S ^ A



A-Jjl



dUjjJyJJ



J j)



çö y j



VESİKALAR



Î



jijjS"!*



jl 4ijjjl



(50)



-kuly^J d L



U U I j



AjUjyi



ajljjll



OIAUIIJP



J U J



dili



d»



*_.il:!l



JİJI l ^ y > r



•">l^j



"jj^j



Jjljl J



illi



^ y r j



-XIII



. 4jy£ ^ I S İ I -U-l



dr



Σ-X~*



« j y > - ci^'p • (51)



4 i



JİN»j



ı_îUaJI



U j y ö a ^ J i ^ i r (66) U L ^ -



Jjljiîl



;



jljil^tll^.J



b/üj J^-JİJ



wVjj?m:ll (67) / j p 4bA:*vil d n l L i - l i l i i j j



(68)



o*dPj



LJJIJ



JJİ



AİJİ^jj



a^Pİ



«-jbS'J



AjU'lCj Cj\jf-



jj*adl ywtJb



SyCij



og



(j^tJ ljj.ij!?-j J A ^ İ I J



İ L —



2



(69)



JUJ



AITJ



(70) â l ^ l l ^ i d



bJ



dnbl



ÂdJ



AIIIJ^İ"



jjijil



(Jaîljll



aT,U
OLti



^l_jl(j



y y d l j



j L f i J l ^»j



d i l i J p j aUİI



AJU^IJ



. Âj_y£ A ' U L C Ui



JJU j



^ U l j



^JU^İ.! *



j, il



; j



AIT (52) J p j



* J



İ



- U Î £



Â>j J l



^1 j ' a ' l



dilli



AJII-UP^



^ALT J l obJ-l"«t>lpl y d J j



-t^dll a * J i



d-^Lİlj



;



ül>- *\y h



t



y



01 j ^ J l ÂjL-



Ö U î ^ ^ b



II. M u r a d ' ı n (Başv.



jlkUl



U*li-j S



Yı J P



U J J J J «Li*Jl V ' i ^ j - f



(59) L> yf" ^ L > - j j - ^ Î ( 6 0 ) ^ ^ /



4;» c s i i i



l-s-j'lS' J V J I J



4İjyJL!! J J l J P



J*:dJ



J^UH



'y->---b» e L ' j J ^ - J



Js\



A L L j



SydVljb



^ j - ^ '



J*>-J



4X^j



j j b p-y$s!l 4 İ İ İ j y



aJİy



J P



âji^aîlj



j b a J . V l J j l y L a J J^P



A+Jii



l—Ja* ^n_P



J 4Î - V P j



J-WS



J U J j



4 i U ^



(jdll d i d a d



4İ"y



^ L S C i l Ü A ^y.



4 İ ^la} d_>" J l 4 > - J l



AİiS j i j



A J (62)



LJi



o*.. U l



J L J . L . ' V I dru-lkll A J T J



JUsi



U-U-



V



y



J I iijL



^ I ^ U j



dilU



r



Ji*il OliUI



jlkLJI (3)



d^SJdilj



eyidsllj;li



(4)



yJj&İÂ]j



Sljiîl



Sy^J



^ j l U



OlkUl



y ^ l l j yJl0lkL.(5)



^-Vldbjp



yflA\j



^IjU^ljyP



,1Jl J - j y b 0HaL.ll X ^ d l l O l J a l J l ( 6 ) ^ Jw*it O l k L i l J U j l j U a O dr 0l>-



A s j ^1 y û i / y



J ^ j l >Ly£.



AJU



(64)



(65)



4»j a l j V l



*•>) j



edjj



« y - > - l J (63)



j)>&- - - u s t ( j - l j?Lo J a l J j j



¿rJj.il



!



OJP (54) 4 .



; i



4-;l^lj



* l yL\ !



A > - y i l j A>'LO- Ü



î - b l j AJ ^ j i l j



*\y



çy_ OÎj



Oyil ÂÂli



^



Ü > - ^ j (8)



Jû



u



(7) j r o l



İ P ^



AALİ—,j



A5CU



JUJ



OU



l dp



AJ)U.U-



j p fiyTyij



J ^ l j i



dLj



A=»-J



J ^ j



4



^



J3"



A^UJI * B a k . F o t o 4. Fatih Devri Araştırmaları



14



zıo



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE AJjÂ



J^s



Jiui



j j y J l djkSL



^'yo



A ^ > J j VI d*dj d-~JJ A İ



ylsClİAİU



c l t



AJICUJ



;



Jp



UÎJjÜI L i V l



dili



y.



^ jjiil



Vj



S- } 5 fi — p^Jyo V



bJjJI S j J - l



- y p «öl_/_?"- J U J 4 J I J J L "



i l j j a l l i-Li^»j İ J I



j



syİP AJL^İ-J



VESİKALAR



TETKİKLER VE VESİKALAR



y«



jjy*-



(12)



Lb« d n ' p j (13) t J V T i'Vu



Liy^j



Lîy^Jj ^JIJp



İ - J A İ P 411 (9) ( i o ) a-Up



^ ÂbJ J j V I c P ^ r



AIji



JUJ



^ U l



(ii) *l^l^jj



Ü U ^ J J U



y S İ j (^ail



Â-CLf



J-^iJI



Jr-Vji



J



(14) cSy?-! 4 ; W * ~ J L Î V T



Â'tAJj J U J 4 i l L g i y i ÂSC* #•!yii J l



£İİ!



Jl



t s i i l 4b> A J L V > -



i l " - j A~1P



UâJ'



4)lVi AİIV A"l y > -



ÂjıTdjydİİ



411 JJİJ



A !I ^ j l l J A I y»



jjS"ji.l



^ j i i



:



JÎ^-Ij



0j*^f



AJIy y*



d**--* 4 i l V i A J I V



y*



AJIyd



o>y^.j



UfdjjfjJ



(26)



AJU—.?-



(^jjlİl juib j l



Jl



JiVTÂ*^ÂlJj



411 J - 2 7 ^



*lyâi J l



jy^-,y



AJUİ



syd/o



jU



AJLJ-



J



cJül



Jl



AI



UjyJ



dj\LJİ:_*»*



«-bap



Lall i?*-* JJO



Âbd»



j jk*J j



j j * ^ . (23) //>



J;-^il AJP



JJ—JU



J J ;



S y Ijly»



JJ



Jl



C-JJ.



41İVI AİlV iUlT



^ j l



syİP



ç



üy^



1



*1 y ı î i (27)



( 3 2 ) Â-Uir ö ^ ^ j l



jjjH J —^jsi



Jl



^Ülj



j^S Ojîb



J . Î Î I jlyâll A J P



ü j j i



AS0*>AİIJ AISIÂ;*J



ijji



d ( 3 7 )



J



Ji



(38) « J U P



ijly



Jl



A«.^._—



AJUİ



(45)



Aİ J.J y i jl



U J * J (43)



——jyi(j



AJOJIJI



jî



JlS' J i



J



AbA A



AI



yiJj



(«jb^



U



Ajljol



(Jalî



JL«O



AİJJ



J U J (33)



(34)



p,Aji



ây



JUU



JaJI



aib j l J l jl j



jlj



JJJIj jn*^l



^jjl



JJ y i



(42)



0



(j-ÜI j



¿«^1



^İj U



^ıfjl j Ab= Jj«i



J ^ '



U



j j - b J ! j (40)



i_dû-İI ( 4 1 ) A b * ç£



y*



M \ j Â.O*>U.ij A Î I I Â ; * ]



UJL J l i l i l l i y » 1



d* -**.! < y l ^ l j yJ.ll t jlp



Jl



ry_ f y l U J i



j l p-" - (44)



A İ J x ^ V J Â Î j l y i l ÂbJl j A L $ " ı _ J İ y l l j p ^ j > J



jljJj»-



yAÂ~J\ iz^j



Alp



Jlil d)Jİ d"



jl



4j1y>- J U 7



A * ^ —



j



A)) I J V ?



41İVI AİÎV Â^İT j j y S j j j y



^ j l j



£ y S İ ÂÎMJ j l d î u



dnis'AÜI ylST"l



ujd.C



A) t£İSI /rU^I



_j



y^



(^^jll



a



( 3 0 ) *y



AJIJJ j j k x J J



A I P jjyS'Jü



jn«^l



AJİ Î^JİI



^^jil



yJT ^ İ Î J ' J J V I



dür A;L~S-



^ I P



l^J J Î (daJi—JJ AJO J I



Ü A J P J l i l dUİ jr-ij-i!



Jl



41İVI AİIV ( 3 1 )



ALS-^IJ



dfilJi J J İ V I (22)



9- J U J 4 i l J J ;



j&i



çJI J T aJıl jTyîl



Ajljj 2



A«^._- U AJ"I



Aj*U—411



V ' j * ^J- *^-?



^ » V l a > c J » I J



*3y^l)



^ W l olyîll



41IJ*?



^üxll O İ J J Î J I (24) O j - o - ^ . J



cSjj-^l L Î V T



^



J U J dilI J J J



AJIJJ j j k a j j



;



«JflJI (16)



Syg.ki.1 Â ^ > J J



J U J 4)1 J J 7 ^ j i l



(25) Â$\J*3Ü.IJ AJJİ Â U J uîy^l



(n)



AİP



7



SyiJUllÂJj



^ÜlJ



i—»J



Â^.li'jj S"ii



^JLİİICU



dAJj J b y . b f î j y >



Ijly



Sy>



4b> A J U - > J



^ü*Sl j l y l l j y ^ j



Ji^^-jj



AJL~İ-



SjLa.ll A J P



AbJ,« * l y » J l



Â5C J A I y « O y * ^ . (15) -



2



dflJyİ.İI



jjîCj



*iySJi



U*Jİy«



[^J-



Jj?-



y-».ı>«J



jl ^



JI J



(46)



j V i * .jiJ=LI



(47)



d*



213



VESİKALAR



2!2



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE



W >



L-lb J l



y*



^j-A-{3



4)1 4 > j



Ifci ^ j J



eJU;



JLS-I



TETKİKLER VE



V



jl'T y*



jl



^ j l j



lı* 4Iİ J *" y P a d i ş a h ' m vasiyeti o l d u ğ u için bunun, m a h a l l î k a d ı n ı n ö n ü n d e değil, Divan'da kadıasker ve vezirler ö n ü n d e tanzim o l u n d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . K a d ı a s k e r resmen bu gibi muamelelerin en son merciidir. K a d ı l a r t a r a f ı n d a n verilen karar ve hüccetler K a d ı a s k e r t a r a f ı n d a n tasdik olunmak l â z ı m d ı r . Şu halde bu v a s i y e t n â m e d e diğer şerî h ü c c e t l e r d e g ö r ü l e n k a d ı tescilini a r a m a ğ a hacet yoktur. 1



JiyJb



o /



j y < J



u



4)16Jh



JUJ



- i ^ l



jVi



J



jVl



CÎ-UP



jı»



J-^.



^



j l s " * l j - (53)



JIS j



i*j>_



^



j



p.* j



(55) J a j l j k S I ^



y



Uy



1



L J



J L * j r



l ^ ^ J Jİ



(54)



d^jb_



j



J



ÂJ^JI 4.CL.U J



4 * ^ 1 a) j L j l /



I



u



J 4'byİj



I y



üj5C



(51) L » j y



4byb>J



jji



4SCU1-J



y*



^ ^ l i i l



Â$d£ y * ^



«-U- a^p J S "



//Çl»



j / o l l



y



4Îbb~>- 4)1 J-Â"



Jl



siVjl



U



^-ll-bo cfA



jl>-jjU»



Jl



(50)



^jVi e /



Sj-^J J j



î y -



î y ^ l y . j j



(52)



^¿1



J



AJJJI



JJ



J



U J I 4;-



J ^ J SjyLdl 4



Â'-Jj^y-



j y y J



^'



Cij^-Vl L S İ U ^



7



P



1



(61)



(



6 0



(59) S



)



^ j î l j ^



J



JJ .J^



-k-ljlj



üMyVI JI4-VİJ



Elimizdeki ikinci T ü r k ç e kopya, Evkaf tescil defterindeki n ü s h a , şüphesiz y u k a r ı d a k i n d e n istinsah edilmiştir. O n u n şu h a t a l a r ı n ı tekrar eder : I . n ü s h a 42. satır :



:



jjS'jJ



ı ı . n ü s h a sondan ikinci satır: ojS"3J ı . n ü s h a 70. satır j&İJuP y



4 1 İ J - P ir



J>w-jjL?



AIP



J P



Lf_



U^IP



( doğrusu : J j l of^j



)•



: * l ı l i j -



(1)



N e ş r î ' y e g ö r e ( s. 203 ) H . 872 de K ü b l ü o ğ l u ( ¿¿^1 j b s " ) ' k a d ı a s k e r d i . M e v l â n a V i l d a n ( M u h i d d i n ) (bk. Ş a k a y ı k t e r c ü m e s i , s. 215^ ona h a l e f o l m u ş t u r . 3



jy^dlyC^lb ^till jylyî



y



.U*



K e n a r d a ek yerlerinde 4 defa



(3) ^ U J J 4 ^ j J l y i ü l l ' l j ;



l^ili*



:



J^Vl



ı_Jl5" e j y > -



J-^s «i! £ w »



•214-



FATİH DEVRİ



ÜZERİNDE



TETKİKLER



VE



VESİKALAR



VESİKALAR



I . n ü s h a 7. satır: 4t> I I . n ü s h a 7. satır : ^



( A r a p ç a s m d a _>




L j l k U l Ju^dli ü l k L J I y Ajİîy^J iSj^



J



İ



J AbîP O L j ( J



(7) Âİ1Iİ*~«



o* (J^-*



^



\ S \ i



w



J^fVl^L-



^ % * V l «Ja^- y l U !



J ı * # j l k U l J L j t J I j l k L J i (5)



J | (g) â j l j i l



yJ.iiiij;



^ ^ A U J



J



( j O j - o - d l j «bVkSf



Ji\ [sic] j l k ü J I



âjLaJİ



i_jL£-\y>j



_ ^ b £ İ I A Ü J U P dr J j i ' l y j P J İ I S - L P üt



J P jj>-yl?xj _ ^ b i l l 4 1 İ J - P y



yfbii! 4)1 J~P dr i j * _ £ j Î Ü İ ^ » J - ^ V l ^ j V



J ^ j



(8)J P ^^AbİJ



217



VESİKALAR £J\js.£-\(19)



jL^S



hj~\



IjjlJ



IgJ



Lîyi j~"^l



J



üli A'LCU



J



^ I j d V l j d d - l ^ i j dili



öj*M'



ü i ^ j l j i_r*^" ^ " t İ d j L - J - l j l i ı l /



« j j ^ c j I j o ^ İ J u - l ç^«a*)j



^ I J U J S J (20) J J S J . 1 I y î l l dr



S^l^dJI â ^ U ^ (21) L i I j j U i



4



¿^»1)1^jyjl



1



4 - J j~ı



4-J y f



AÎLCUJ



jL'Vf



^ . ¿ 1 1 4)1



A J L Î j î 4 l b l j j J 5 J . 1 I yâil ^ - A ^ . O ( j u J I ^



^ J



!



J üLc



dr.x^l



"V^J



I J



J ^ . ^ -



A*>j J P e jJLs ç * . A y J î ( 1 6 ) ç\i l i -bj-~> J . ^ J J U ^ J . ^ ^İ:L ^^JJCJ



V



4)I_L.P dr ç*\j\j



ijçS~[sicj«yJİörjUlci



AÎCJUÎJ üLi>-Vb



»J.~-P



( i s ) İ J J W T U Jbo ÂİLI^L~»



4)1«IjU- 0 L - 9 - V L



LS"^^uad A J ' I y > - 4 i l J J j * y i l ^ İ L



* B a k . foto 6.



No. 5584 )



(18)



ytPİj



^jb"



^Aİ j U -



Jİr



y^ L ^ d r ; - ^



«.L^-l (17) j j y 5



Jxil j A



tja^ji



ÂÜI i~v« J ^ V l c i ^ j U j l



y p 4 ) U > - j J tiila^ T j o J J ı_jlîlx!l I İ A



Ü I ÎVJA t Lpy



Arşivi



ÂİU^~.« J v V l



J İ I «-VjA



Upyj l ^ ; ^ Ijljil



JiJalİ



A£J$



ajiLp



j-jfâ y



J



^



A İ y



jJiUâ



O l i L ^ £j\gL3j



(_gj]jl j - U I A I jf j



^AS"



4;pj.Jjl o j j (^jJj!



(5) A S J J ıSj



3



İS \j



J j l AI'Lb^lp^jl



ASJJJJI



y j j S ' (3) L L ~ S Î » J » y



(4) *İJpl ÂJ^d ı _ ) j l -rjS j



1 J)l d->^L ^.Ss?- i l i J ^ > J P j



û U (1) (2)



5



LS- J^



ys^j*



4



d.^- j 4



^ { j s Oy.p j oLaiJ



«jSoj>-j



* B a k . foto 7 . B u v e s i k a n ı n l â t i n harfleriyle b i r neşri H . Â l i Y ü c e l t a r a f ı n d a n y a p ı l m ı ş t ı r (Cumhuriyet Gazetesi, 17 T e m m u z 1 9 5 3 ) .



2i8



FATİH



(jy>-



jj-b£



'j>



jJu-S"



J J*î }



DEVRİ



(



_£*oj



Jjljl



TETKİKLER



J S - y»jJSSıj



JŞMA



*LA2Î_»*Iİ



I_JJJI



^S'JjP



a-bI; ^ ^ i i j j i



iS_,!f 4.*.kp C J J İ P



j . U j J ı ] j k - j J P T « ü ı l j j j ' d w > (9) J L o



«Ll>si*«ıl »••AP



7



(22)



1



2



(21)



¿1)1 j : j U j t i j > -



S û r e I X , â y e t 74. S û r e I X , â y e t 69-



(17)



jpÂ* IİP



E y l ü l o r t a l a r ı , T o p k a p ı S a r a y ı M ü z e s i A r ş i v i , No. E . 5 4 8 8 )



-l j J j



«»UVl^Jl^



4İJJJ^ j



(3)



ijJLs-



{£y\~fs\>-



drjjl^iva.« U V y O^ljjJjT^l_;jb y



jdb



(5) j S ^ P j ^ - î i



4



jfl»b' 1



»lk*!l * l j j j ! l



j5" j J i l



4^y.l



t^-üjl a J b O İ j î 4^iâ



S l ^ i J l j l > c Ü 4 İ ^ ; b 5 j 5 ^ ^ j j > y j l^viSCU



4.C 4 ^ - i



* l y ^ J I L a ^ r (4)



v



i i ^ f 4^JJ.JJ5'^>jl



(_j>-b J j l



-j



Bjçf



J A J Î \



JjSdl»



DEVRİ



OPU?jfi



j V . I



ÜZERİNDE



j



(10)



j J b j . ^



A'jıjb



t_J P j J j l



J;*J^I j



Aİİ



j j l « (11)



VESİKALAR



^iJ?



dJjjî



ijy>l



eJb'b



£b_jj



(j^bil



j l



W



JJ



' A P j y



L_OJJJ



Jjl



dlİA/?-



j b l



j



ilyîVl



j j ; l



(13)



1



ı— j P



j j l j



Î J I J



j j l j



aJuijljl



_Jj)b>-«yi



J&



A ^ - j j yji>Jh



AİSJS



AL« J



jJ.Jl



(17)



AS"JJIJ JJU



A*J^U



aJ;xil



( 5 , J J > / I



j i A ^ ) J



^ J i *



AAJİ J L ^ Î



JJ^j'



^ J



JjJ



1



J ^ b j i y



J^-IJI



j



jyîjl



JJ2



j j l j



silik)



İİJ'A/S*-JIÎ J ;



Jjl



(j>-b



JfaXÂJ&



L -



j C l



LiJj»jl



A ^ r jJ.il



—- Ji



Jj>=J



Abj^p



^İJJİİ



AİİİJ-P d f l



Jjj-l^



^ J İ ^ j '



jlCo



(24)



j j l î j ^ > ^ l cî^>bb



^»J^il



(iki kelime



A ^ y i



LÎJ-İ



^$"(37)



£



j % -



^lls



(30)



Js'i



Aİyk



J J U -b



[(5]



J J J P



aJİJî*



jjlîjJ



_ / j j A;S^ j j . i l



ajÂib



(28)



J ^ L -



^SjjJ



Aİİyj



dJb'A>-jJjb



Jjl



cJfl.**"j)



jJby-L.,*



AJLİ



j y ^ j



jjj:Ji



c



jjjCJ.5



j j l j



jj^s^c-»I



j V j l



d r (31)



AXdjj)



y jŞ-



dİJİjUaj



j j lj



ö-X-ijte



j W



aJJ^Ijj^a.?-



(29)



y i



yjlî



5 j ^ j l



A^JSJJJ



ajjjjb



j O



yyj\>



a J b İ b ^Üs j b l



j b l



j \ ^ l



j U J j l ^ r i



J J L Aİ^JS



^7_y



A İ J A ' S



e^Jbi jLiUs



-C.S



Î J ^ J J İ ' j l e J J d J j-tS" jllşr



A;S" j J J l



2



A.C^jjl



j j l j



s-bl



^ j l j j V j i



Aj'J-fd* y i j j V j 9



JİXJ_İ



aJ.b>-jl



tsyj *



dLjj



^ji



^ b



< £ » j U r



A;İU-JiJb



dJLüL*«y



J ^ j ' j ji-^Üs>



jldl



JJL»



ıt\J&J&



tjiAjj



(16)



ay..^ O _ y



ö %



j L b



A ' £ jJjl



»jîbi



(12)



jjlîji



y'Ll» A J J J ; - « J J A ^ - I J > - J P



JS>



jJıJİ



bi



^ y t_Jjf-



j j l j



jJjl



j J - d " Aijiij'b



AİJb



^ I P I (2i)



4b'jjj



1



iSS'jjS'



y j j l



A I U ^ (14)



A A J A;:T j a i J j l ^ a s j j j i



4.JI



j j l j



j d j l i



jJojLS'Jjj



ıSj&jb



jl_/



jJiT



AiTjJJi



j y j l



J b r



j f I JJL»



A>{~~Af



ıd>



A>\JZ



bi



Aît>bb



(26)



(jljb*-j JJJJS'A^.C



j j î ^ e j i



jbî>-



«JAJİyj



^ a J J î J e



yipb



221



VESİKALAR



çfjJİJ



J>



diıA^j»



jJjCJİ



di-jjS'



Abdıpl



VE



. tS"J-*J



r



iSjj^



A J ^ J İ J M



A Â ^ J aXİjb



?J j i j j '



222



FATİH



DEVRİ



ÜZERİNDE



A İ - J > j C v v l J j l A£



j İ A ^ y i «XPJJIjl d-byP



TETKİKLER



jjiUjyjjl



bX>\



i S j ^ J,iTjidl



ıilb>-lpl - > j y > l



^ ^ j b



4)1



d b y ) ( 4 3 ) {S A



VE



VESİKALAR



SjJi



j>-[>-



(42) _ / w T y b l



A



J>.J



^ U - l



(> 41



j^



y



^



^ İ Ü I J^.si^ - U - l J » , y L |



( 5



^-1531



7 ) AIIİO^P y



ji£o



AdÜs



AİP J p



Jl 1



j l * A İ ^ U Jl^* A;S"ÜJJI



A;?-IPİ



O J - C -



APj>-jlSC (47)



^ J l ^ l



lyAUi



AJIİJLP



Kenardaki tasdikler :



J-ÎA^-J J J ' J



o^d



4



âjl*«



(44)



4 J ir



O U - J J U * A J LC_ a d



A^AS'JJVI



d*£



c



jU>w» o ? - L > V ! j J j U V l ^ i ^ j p



«:>l|d j



^ J ; P^d>j (l



yÂ2!l.



w



7



db'A^yii j j



ı__>jJjl ^ 1 j



Aİ_! ^_JyJ j t



y i jC- 4;>-b£-!jUp A S ^ J İ y j



j O



ajjyi



'a j o -



jJ.b^Jy



j l j j l



J P



y



( j k ^



•ib^l



tJiîid'I



b'lj



A^-^a)



C5\>-j



(^JCP 4J U



d l - ~ £ O^ül dta_Jjy,â>-



No. X . AJULC J



4



y ^ "



(»^ d>



j j a * l l



j i A ^ i ^ l j



o\j 4Jİ(_.. W



ajjl^SJ.A-i y ı i



j'jijj



j J j __,Pjl s i ^ J j J j j S j s i J İ A S ^ S "



;



jAı çJ>J



33^y*~



(SjyS\



4Ajy¿!l*



jLç-



j



jflj



y-ajJİ.



jy;*j



4İ>-jS"OijL'y (io) 4;^r" JVjl v



jjTjd.



a-Uâj



4^jj^ab>



7



J'^J



1



(¿jTdJll. j V j l



AS^OLI



( 9 ) d i ^ i p j l di> J J ^ ! > I P j y y i S ^ ^ t - ^ L J (io) A A y i



j



J



C P



' V . ^ '



yjb



^ « i b j



(ii) / v i j i ^ j



J - ^ U - (12) ^ J j y j



£



(7



S e r ez



civarında timar



(1472



îlkteşrin



3



o J j j u l y j ^ y ^ (4) yy



y^ajOL



IT^İJJJ



(8) U j l



ü i 4 > â T ¿JLj öj\ y¿\ J y i j j c . s ' a



4 _ ^ J j ¿,^íyj 4_4*i=.l¿«



a ^ T -



j ] T (13) ' ^ â T ¿ L ü j ! ^ J J J İ ^ 1 (14) y - e ^ J İ



)



i l ^ l 8 yyi ^



15"l U



¿ryt.*xj



y



Jpjl



y ^ , 4 l 4jLİ



4-j.y--yT ^



r ^ly!l



dLjy.Mp



AJLI



C~«jM.



4;*- J , j V l ( 5 İ L î ~



XI.



Glamovik



oğluna



ayrıldığına başları,



(



J 4>J! ¿ L j j l jlçj^-y



4^ll^ JJSJU



4JUUJ



No.



w



6



f'^l



b



d



( ) ü X L ^ b » ¿ K L j ^ S J U aJjl^Jj?



^ « J J I



j b J j l yS"i



jX;ilp



225



VESİKALAR



FATİH DEVRİ ÜZERİNDE TETKİKLER V E VESİKALAR



dair



mülk



hüküm



köyünden *



T o p k a p ı S a r a y ı M . A r ş i v i no. 5947).



( Tuğra ) jb*-



i\y



y



Xo£-



U C b yiÜll % ' l ' V y yJL-^ll3



« - ^ ^



3 ü ^ * « V j



Ö J j y ^ S i j l çykv« ( j l > t J j l J ^ s l j



Bak.



foto 10.



öjjL*



V j l d n ^ L i l S L i â (_g^*l ( 1 ) J~> A İ v i î ^ b ^xj>{»



(2) j j



—



Faii'/ı PeiTİ Araştırmaları



15



İ N D E K S



.ibdüllâtif Mirza,



22, 66.



Âlî, müverrih,



Abdullah,



k a d ı a s k e r i , 223.



Ali,



Ada



Rumeli



(Edirne'de),



100. .



 d e t - i h a r m a n , bak. A ğ a ç - d e n i z i , bak.



h a r m a n resmi.



Deli-Orman.



A ğ n a m , 203. 105,



Agriboz, Ağustos



169.



147. 149. 147,



Gürânî,



152.



128.



Akıncı



bak.



Anadolu



( Croia ) , 34,



109,



158,



175.



"9»



173.



Anadolu



62.



di



Ara­



161.



5»



!o6,



35»



!59> ' 7 2 ,



178»



196,



200.



117.



Akşehir,



15, 23, 3 6 , 114,



115,



116.



127,



131,



217-



Andriya,



Akşemseddin,



128,



A l i , 65. 157,



175,



Kruşevac),



176.



A l i Çelebi



Nauplia.



A n g i o l e l l o , J . M . 27, go, 118,



102,



112,



166.



Arad



(Macaristan'da),



(II. Murad'm



Araniti,



162.



Aristokratlar,



214. 116,



124.



Armatollar, Arnakis,



158.



Arnavut



Alfonso d i A r a g o n a , 6, 3 0 , 3 1 , Ali,



102,



147.



Ali,



bak.



Alâeddin



11.



A r a n i d , bak. A r a n i t i .



211,



158.



122.



152.



A r g i r i k a s r ı , bak.



113,



2,



184.



120,



o ğ l u ) , 16, 55-60, 103, 104, 206,



Alazar,



113, l 8



A n k a r a , m u h a r e b e s i , 2.



(Sırbistan'da



Alâiye,



I 0



sultanı, 80.



A n a p o l i , bak.



140.



Alacahisar



!



Anadolu hisarı,



Akritoi,



Aleksinac,



Alfonso 152,



(İbalea),



Anadolu beylikleri,



baştinası,



Alâeddin



102.



73» 79» 9°> 95»



hisarı.



52. (Bosna'da),



114,



162.



199.



A m a s y a , 55, 5 6 , 57, 6 4 , 96,



184,



Akkoyunlular,



Ahi



198,



gona.



163.



Akdeniz,



nâib,



50. 52, 53» 56, 6 2 , 6 3 , 7 1 , 72,



Akça-hisar,



Akhisar



Fakîh,



(Araniti torunu),



A n a d o l u , 12, 13, 14, 3 0 , 32, 35, 36,



203.



160,



222.



Ali



Şamlu,



135.



174.



kanunu,



Ali



Altun-ili



110.



Akçahisar



1.



71.



A l p h o n s e V . , bak.



A h m e d , K ü ç ü k , ( I I . M e h m e d ' i n kar­ Akça,



Çavuş



Ali Emirî,



167.



A h m e d bey ( S a n c a k - b e y i ) , 145,



deşi),



Cübbe,



A l i , K a r l i - o ğ l u , 160, 161.



195, 2 0 0 , 202.



A h m e d (timar-eri), Ahmed



Evrenuz oğlu,



A l i bey,



Ali,



(timar-eri),



Ahidnâme,



147.



A l i bey,



Ali



A g r a f a , 26, 145,



22, 6 1 , 88, 99.



102,



A l i Çelebi (Zağanos Paşa oğlu),



178.



Ağalar,



96,



119.



138,



Ergirikasrı.



16. 146.



G.,



143.



(Arnavud,



Arvanid),



141,



164,



146,



tunesi, 1 4 6 ; — s e n y ö r l e r i , A l i Çelebi.



i l i , 84, 8 6 ; — S a n c a ğ ı ,



16.



216;—ka148;—



159.



İNDEKS



İNDEKS



228 A r n a v u d l u k , 16, 27, 3 1 , 34, 5 » 8



8



4»



B a l k a n , 70, 168,



170,



182;—aristok­



9 5 , 107, 144, 148, 153, 158-164,



rasisi, 168; — d a ğ l a r ı 7 4 ; — g e ç i t ­



168,



leri



2, 5 7 ; — i ş l e r i 3 1 ; — m i l l e t ­



leri



137; —seferi



171,



181,



Arvanid-ili (bak. 148, 158,



182. 51,



Arnavudluk),



Arvanid - sancağı



( bak.



l u k ) 14. 6.



Ascoli,



2 0 , 22, 33, 6 1 , 6 6 ,



Âşık P a ş a z â d e , 73,



120,



141, Aştin



124,



126,



133,



146,



162,



176.



142,



(Arnavut



At



gemileri,



At



oğlanı,



Atina



134,



207.



Barça 32.



bak.



17.



o ğ l u , 222.



155'



34,



Avlonya,



!



7°»



161,



1



162,



163,



166,



2,52,



tanı,



58,



—sul­



(Ayasolug),



64, 9 6 ,



Aya



camii,



beg



Berat,



114.



73, 8 0 ; — i l i ,



Aydın



ibn



İskender,



Azadsız



219.



Beşiktaş,



köyü, kul,



138.



Bey,



220.



Bey-kulu,



207.



Biga



A z e b , 57. 77.



Bihor, Biti,



Balıkesir,



15,



(Palapanis), 135.



143.



21;



138. 176,



—voynukları,



135,



196,



120,



122,



126,



127,



Callimachus,



169. 7



2



8 1 , 8 2 , 8 6 , 108, 114,



115,



118



119,



120,



122,



124,



125



127,



129,



178.



123,



Cebeci, Cebelu Cem



Tâci



72,



128, 21,



66,



67. 118,



Çakırcı,



Sultan,



Çerge,



158, 159.



( T e s a l y ı ' d a Phersala), 155,



146.



156.



(serasker), 156,



176,



177.



86.



Çirmen,



114.



Çorlu,



Ç ö l m e k , k ö y , 203.



125,



Davud,



129,



130,



131.



Davud



49. 157. 72,



110.



82.



Çartalos (Arnavutluk'ta), Çatalca



119,



151. 56.



Savcı



127.



oğlu,



88,



106.



P a ş a ) , 74, 75, 8 4 , 98.



(bey,



D e b r e , bak.



Dibra.



Deli-Orman,



70,



Delvina,



148.



C e n e v i z l i l e r , 37,



216.



Çanakkale Boğazı,



zâde,



169,



voynuk,



207.



M ı s ı r S u l t a n ı , 22, 6 4 , 65,



Darphâne,



152.



17,



97.



mehteri,



Çakmak,



Dadya,



143. Cafer Ç e l e b i ,



131,



142.



175.



Buya, yamak,



114.



128,



Çiftlik, 154, 171, 173, 174, 176, 180.



2 0 1 , 203, 207, 209,



212;— tekvuru,



gulâm.



Çadır



Çeribaşı 29, 3 0 , 3 1 .



78, 9 6 , 97, 99, 103, 116.



61,



Çandarlılar.



B u r s a , 36, 56, 6 2 , 6 4 , 6 6 , 67, 70, 7 1 ,



23.



194. bak.



1, 20, 27, 34,



20, 26, 34,



—kıralhğı,3, 157Burgundya,



124,



133. 159C h i r m e n k i a , bak. H a r m a n k a y a . C o i a Z a c c a r i a , 144. C y r i a c u s ( C i r i a c o d ' A n c o n a , Pizzi-



44,



B u l g a r i s t a n ( Ş i ş m a n - i l i ) , 2 0 , 159,



75.



132,



118,



Yenice-kale.



12. 16,



116,



117,



ı g , 24, 25, 28, 35, 37, 38, 39,



175.



10,



92, gg, 100, ı o g , 110, 114,



c o l l i ) , 5, 6, 7, 8, g, 13, 14,



57' 5 9 ' " 2 , 144' 175» 3B u ç u k - d e p e , 92, 9 3 , 96. B u d a , 10, 28, 3 1 , 4 0 , 4 8 ; — d i e t i , 9,



187.



Bizans, 3 0 , 3 1 , 33, 49, 5 ° ' 53»



B â d î , A . , 135. B a h ş i ş , 110. Balaban



178,



°»



225.



(Pegae),



Bigados,



A z e b bey,



166,



I D



97.



139,



157.



152.



Bulgar,



Beşâretnâme,



149,



l 8



B e y ş e h r i , 15, 23, 36, 115,



A l i , 118,



Ayos-ilya



149.



159.



Beypazarı,



77.



Aynî,



oğlu,



170.



Bergama, 113.



151.



Aydino, Aynî



134.



180.



149.



Branoş, Brod,



155.



Bennâ, Bennak,



Stefanos,



Aydın,



105,



179,



Georg Brankoviç.



B r o q u i e r e , B . de L a ,



70.



163,



23.



216.



B r a t u ş e ş , bak.



167.



Ağustos



162,



108. Ayasofya



119,



159-



8



152.



il-yazıcısı,



Ayasoluk



144,



69,



B e l g r a d , 1, 9, 10, 27, 49, 1 5 »



160.



bey,



70, 74, 77, 8 1 , 8 4 , 85, 8 6 , 9 0 ,



15,



155:—teşkilâtı,



Branilo,



22, 6 2 , 6 5 , 66.



132,



B a y e z i d I I , 117, Bedestan,



26, 34, 56, 59» 6 0 , 6 1 , 67, 69,



Brankovic, bak.



B e h e i m , M . , 36.



go.



Ayas H a m z a A y as,



9 0 , 106;



C h a l k o k o n d y l e s , 2, 4, 10, 11, 15, 2 1 ,



Branislav, timar-eri,



130,



Beyezid,



152.



B r a n i ç e v a ( B r a n i ç e v o ) , 155, 156, 168.



114.



( Y ı l d ı r ı m ) , 58,



I



122,



74-



176. Avrupa,



123,



184.



Bayezid



147,



178.



Bölük



154.



Baysungur M i r z a ,



Havale.



151,



180.



76,



163.



Cizye,



Bosna ( K ı r a l - i l i ) , ı 6 6 ; — k i r a l ı , 27, 4 8 ,



B a t k o n , 220. Bayburd,



Atmaca, Abdullah



171-177,



vilâyeti,



Batı-Trakya,



152.



Atmaca,



163,



Sultan,



184.



Cihâd, 17.



155.



Bolvadin,



147.



Barak,



hi­



159.



Ripe,



Bolgar,



42.



47» 5°» 5 Cihanşâh, Karakoyunlu T



Rumeli



127.



Bogota, 201.



L e g a t , 3, 8,



Kardinal



18, 28, 30, 3 1 , 32, 4 1 , 4 2 , 43,



sarı.



Bogoslav,



124.



B a n l a r , 50, 187,



121.



Bogdan, Sırp şansölyesi,



26.



158.



Baştina,



148.



senyörü),



Athanasius Frashak,



Avarız,



karyesi,



Basel k o n s i l i ,



71.



dukalığı,



Avala,



159.



Baltaoğlu Bana,



119,



Bogaz-kesen h i s a r ı , bak. Bogdan



Balşa-ili, Balyoz,



207.



Aşçı,



115,



57.



Cerehor,



Cesarini, İ . ,



B o ğ a z l a r , 3, 3 0 , 32, 35, 39, 6 4 , 106,



52, ı o g , I 2 g , 138, 139, 140, 141.



Arnavud­



177.



147.



Boga,



31.



B a l k a n l a r ( b a k . B a l k a n ) , 2 , 12, 25, 3 4 ,



169.



Bizans-slav m ü e s s e s e l e r i ,



829



162,



Derbend,



169,



Demirci,



155.



197,



178. 224.



198.



231



İNDEKS İNDEKS E d i r n e , 5, 8, g, 10, 11, Despot,



6ı.



Dibra



8



137,



138,



140.



(Debre),



152,



164,



Divan,



184.



sistemi,



D l u g o s z , 3, 12, 2 0 , 2 1 , 28, 29, 3 0 , 4 6 , 4 » 5°» 5 » 52, 129. D i m e t o k a , 37, 5 6 , 75. D i m o Sopotino (timar-eri), 1



Ege 166.



D i m i t r i , 145, 146, 149, 169, 173,



174.



177.



Dimitri, voynuk,



Zorzo,



86,



130,



136.



124,



126,



128,



110,



112,



133,



ıgo,



Floransa, konsili,



192,



193,



195,



197,



199,



201,



204,



212.



D o m e k o s , bak. 118,



Doğancı,



Dömeke.



D o n a d o da



169,207;—baş-



179,



Vlad



I I . , 98.



Eşküncü



Dragoş,



151. bak.



97. Raguza.



15, 2 1 , 22, 26, 47, 53, 56,



6 0 , 67,



72, 73, 76, 77, 8 2 , 8 5 ,



106,



ı o g , 110,



ııı,



112,



113,



114,



115,



121,



125,



126,



131,



132.



120,



164.



Dursun



bey,



Duşan,



Stefan ( S ı r p ç a r ı ) ,



bak.



Tursun



146;



163.



kanu­



G ü m ü ş madenleri,



140.



Güzelce-hisar Gümlü



179,



198;



— boğazı,



Gerg



İstepan,



Germiyan,



15,



23,



hisarı),



72.



ı6g. 154,



155,



163. 12,



13,



1, 17,



18, 2 0 , 2 1 , 23, 24, 25, 26, 27, 1



9 0 , 9 5 , 113,



158;—oğulları,



145,



8



146,



57.



187, Ghin



E y n i s i , k ö y , 203.



8



191,



145,



(Tesalya'da), 137,



i3g,



Fetret devri,



106.



148.



182.



Gin,



bak.



Morava.



Gin, Andriya Gin,



147.



108,



127.



161. 174. 166.



147.



Giustiniani,



7»



144,



17,



24,



3 5 ' 36» 37» 5 - 7 ° , 71-135» 190, 219.



ı 9»



Halil



Paşa,



H a l i l P a ş a , Burgoslu, Flalil K o n e v î ,



147.



Hamid-eli,



G i u s t i n i a n i - B a n c a , 8.



134.



66.



15, 26. 51.



(timar-eri), oğlu,



158.



Hamza, K a r a R a h m a n oğlu, Hamza, K a r l i oğlu, Hamza, Haraç,



Şarabdâr, 155,



181, Harbende,



8



55.



169,



— lı b a ş t i n a , 131;



16,



Çandarlı, 8



Hamza 166.



oğlu,



K a r l i oğlu,



Gırgor,



8



128.



Haliç,



H a m z a , Balşa



Giorgi (timar-eri), 14, 15, 22, 50, 6 2 , 6 5 ,



57.



75.



H a k a n î defterler,



Halil, Şirvanşâh,



148.



Gin (Voynuk),



184. 76, 77,



195.



34.



Zenebissi,



Gilan, 1, 8 4 .



8



123, 124, 134,



194,



Gilibertes K a n ç i l a r y u s ,



(Fadlullah), vezir,



oğulları,



1



4 4 ' 4 9 ' 50. E v r e m i z (Evrenos)



bey,



(Kümüli)



30, 3 » 33» 34» 3 5 ' 37' 4 0 , 4 4 ' 47, 4 8 , 50, 62, 74, 8 1 , 8 5 , 8 8 , 9 0 , 9 8 , 109, 119, 124, 129, 144.



113.



2, 3, 8, 9, 10, 11, 153,



g5.



(Anadolu



H a ç l ı , 1, 2, 6, 12, 13, 14, 20, 2 1 , 27,



Georg Brankovic (Sırp despotu),



8



Filatrino,



20, 189,



—



150.



zaîm,



Geracice ( A r n a v u d l u k ' t a ) ,



156.



120;



143.



yarımadası,



3 5 ' 3 ' 4 0 ' 4 ' 4 3 ' 44» 4 5 ' 4 6 '



66,



19,



178,



G e l i b o l u , 3 0 , 3 1 , 7 1 , 72, 73, 8 7 , 110. 117,



75.



F e r i d u n bey,



155,



Morava.



1.



47» 4 ' 4 9 ' 5 i ' 57» 5 » 4 »



Fetvâ,



bey. 145,



— i m p e r a t o r l u ğ u , 1 73 ; — 172.



160,



83.



(eşkinci),



Feodal,



149.



10,



(Golubac),



24, 26, 27, 5 1 ,



E u g e n e I V , P a p a , 2, 3, 6, 3 0 , 4 3 ,



Fener



149.



Güğercinlik



128.



Galata,



(eşkin),



Fazlullah



175.



Gurko, yamak,



B u l g a r p r e n s i , 20.



G a r p kilisesi,



176. 7,



152.



Guro,



194.



F r e d e r i k I I I . , i m p e r a t o r , 29, 4 8 .



Gazi devleti,



Ergene i m a r e t i ,



Drakul,



nu,



131.



114.



Eşkün



Dulgoberda,



113,



ıog,



133.



E s â m i defteri,



Drapperio, F.,



124.



146;—sistemi,



168.



191.



E s k i - S ı r b i y e , 58.



180.



176.



150,—1 m î r ,



137,



Frenk gemileri, Fruzin,



176.



G ü l h a n , bak.



56, g 8 ,



Eski-hisar,



52.



Foscolo, A . , 80.



176.



(Günder),



Gulâm,



15g.



Elbasan,



I . , 34, 98.



Dukagin,



154.



171.



âdeti,



Vlad



Duka,



—



72.



Graboçka,



Filoridin.



Fransa kiralı,



ı g , 88.



146,



bak.



Gönder



144.



Drakul,



Ducas, 1,



216,



E r z i n c a n , 62.



Lezze,



Dubrovnik,



158,



Ergiri kasrı (Argyrokastron, Argirika-



146.



Dömeke,



157,



s ı ) , 8 4 , 158, I 5 g ,



158,



Doğu-Avrupa,



144,



ıog,



—voyvodası,



Ereğli,



173.



tinası,



gg,



E f l a k l a r , 154-156; — k â t i b i , 152;



Enez,



145.



Dominika,



Eflak,



152.



147.



Grabova,



97.



Foça,



129. '



1, 2 0 , 3 1 , 34, 4 4 ,



4 8 , 8 1 ; —-hlar, 48. Florentin,



105,



denizi,



71,



Göksu,



121,



224,



178.



Gospodarlık, Gön,



75.



109,



Enverî,



37, 88.



Dobruca,



147.



120,



108,



170,



Gonoma (Gonomaymo, Yonima),ı6o. G o r n e Obr?afce,



72, g 8 ,



(Frenk, F r e n g i y â n ) ,



115,



100,



Efrenc,



138.



D'Ohsson, M . ,



211.



bey,



169,



timar-eri,



225.



F i l o r i , 203, 204, 205, 206, 2 0 7 , 2 0 g , Firenk



Glamovik,



158.



(Filorentin),



114,



Eflâkiye



161.



D i m i t r i Presba,



Filoridin



Fîruz



kanunu,



174,



D i m i t r i , elçi,



F i l i b e , 124, 135, 194, 219, 2 2 1 , 222.



8 1 , 9 0 , 9 2 , 9 3 , 9 4 , 9 6 , 97, 9 8 , gg,



8



1



6 9 , 70, 7 1 , 73, 74, 75, 76, 79,



174.



26. Divâni-malikâne



129,



19,



4 8 , 4 9 , 5 1 , 57, 5 8 , 6 1 , 6 2 , 6 3 ,



103, 104, 1 1 7 , 2 1 4 ; — ç a v u ş u ,



Dolfin,



17,



35» 36, 37» 3 » 4 0 , 4 » 4 2 , 44»



D e v e c i , 207. Devşirme,



13,



22, 23, 2 4 , 25, 28, 3 0 , 3 1 , 33,



182. 207.



73.



161. 79,



150,



151.



173,



174,



224;



173; —



güzârlık,



Harmankaya, Hasan



178. 152.



(timar-eri),



H a s a n bey,



Zenebiş



148,



lu, Hasan



Fakîh, kadısı,



Hatice



hatun,



118.



Ahmed



222.



oğlu,



219. Zaganuz



Paşa



152,



kızı,



153,



156.



159,



171,



172.



H e r s e k l e r , 50, 187, 2 0 1 . H e k s a m i l i o n s u r u ( K e r m e ) , 32, 109. 78, 203, 204.



âmire,



4;—âlemi,



123; — b e y ­



l e r i , 142;—ordusu, 10;—devlet­ 16, —



leri;



147,



Hisse,



l ı k , ag, 53,



166,



108.



175.



166.



Hızır, Hızır



ağa,



Yeniçeri



ağası,



64.



Hızır



bey,



Vulkaşin



oğlu,



147.



Hızır,



Matranik



163.



oğlu,



65.



Hızırşah,



bey



Paşa,



161.



oğlu,



55,



nişancı,



87, 9 9 , 104, i n , 112,



İdrîs-i



26, 207,



211.



22,



Bidlîsî,



24.



İshak İshak



146,



150.



İpek,



156,



İran,



56.



İsa



Hümâ



hâtûn,



197.



157.



İ s a bey, İ s h a k bey o ğ l u , 57, 8 3 , 149, 150, 153İ s a bey, P a v l o K u r t i k o ğ l u , 160, 161. İ s a bey, O z g u r o ğ l u , 77, 8 3 , 8 4 , 93, 9 9 , 104, 106, 112. îskarapar (Skarapar), 158, 160, 162, 163. İ s k e n d e r bey, 3 1 , 34, 108, 109, 162, 164. İ s k e n d e r , k a d ı , 223. İ s l â m i y e t , 4 8 , 137. İ s l â m l a ş m a , 147, 161, 167, 168,



Orhan



Yanko.



110, 105.



İsmail



159,



İbn



152.



(Altun-ili),



İ b n Hacer, 52,



bey,



143.



İyas,



İ b n K e m a l bak.



Kemal Paşa



İbn



64,



Tagribirdî,



77,



zâde.



107.



İ b r a h i m , 222. İ b r a h i m bey, K a r a m a n - o ğ l u , 14, 15, 22, 33» 35» 3 6 ' 4 9 ' 5°> 5 6 , 6 1 , 6 2 , 6 3 , 64, 77, 8 9 , 9 0 , 95, 108, 112, 113, 114, 115, 123, 124, 129.



2;—seferi, 11,



derbendi,



oğlu,



219,



224.



73.



İznik,



142,



122,



123,



İstale,



71,



72.



Jdrel,



151.



İstoya,



181.



İstepan, İstefanye,



156. 148.



(vergi),



73.



Gazi, 176.



1 1 5 ; — o ğ l u , 23,



33, ı g 3 , ı g 4 , ı g 6 ,



200;—seferi,



2, 6 1 , 1 1 0 ; — l ı l a r ,



15.



123. 154,



i5g,



160,



162.



161.



203.



(Bizans



elçisi),



6,



33. 85,



151,



152,



174,



175.



146,



198,



214,



158,



160,



207;—asker, 207,



217.



77. 175.



Kale-eri,



155,



124,



126,



127,



Kalkandelen



158,



149,



(Tetovo)



Kaloyan



vilâyeti,



Kaloyan,



175.



Marul



160. 148,



oğlu,



K a n i n a , 3 4 , 158,



149.



175.



160,



162.



K a p ı c ı , 2 0 7 ; — b a ş ı , . 26, 73. 224, 225.



151.



156.



117. 35.



oğlu,



Kefalya,



161.



120,



Kapı,



146,



Kaymakam,



119,



31,



Katune,



Küblü



149,



Kakarua,



13.



Kayapa,



168, 171, Kadı,



142.



Katolik,



179.



193.



Kadîmi,



Kalo,



¡51.



voynuklar,



Katalaniar,



157.



109,



12,



Kara



8 9 , 189. K a s ı m P a ş a , T o d o r M u z a k o ğ l u , 162. K a s t o r y a (Kesriye) 148, 149.



115.



K a h i r e , 65,



129, 134, 1 4 3 ; — B o ğ a z ı , 36,



114.



Rahman



K a s ı m P a ş a , vezir, 10, 57, 75,



156.



ıgg.



23.



Kara



Karvansaray, 157.



77,



3



15,



Karystenos



145.



99, 121,



(Güyegü),



g .



K a r l i oğlu,



143.



İzvird (Zvird),



Kalabaka,



106,



8g.



Karesi,



149.



74, 78, 79, 8 0 , 8 2 , 9 0 , 9 2 , 9 6 , 101,



Karaca,



Karli-ili,



İzmit,



213, 155,



16,



34- 35. 57' 6 1 , 62, 87.



Kâbe,



İ s t a n b u l , 6, 37, 3 8 , 52, 5 3 , 70, 72,



107.



İzladi



Kabakulak



oğlu, 8g, 90,



bey



84,



219.



K a r a m a n , 23, 113, 146.



İglave,



83,



114, Güvey



K â ş i f i , 74, 85, 102, 107, 108. 173,



131.



Mihal



182.



166.



İzvecan,



bey,



Karahisar,



İzdin (Zeytuni),



Jupe,



İsfendiyar



123,



İspence,



75.



153.



Ilgm-eli,



222. İbalea



İvrace,



17'



Karaca



Karasu,



d e v l e t l e r i , 3 0 , 52,



İzvizde (Zvizde),



213.



bey,



İ s m a i l bey,



o ğ l u , 84.



Kıral



İtalyan İvradko,



153.



Bali, n e v - m ü s l ü m a n ,



İsmail



bey,



104, 113,



K a r a d e n i z , 3 1 , 52, 70, 7 1 , 121,



İ t a l y a , 30.



Gazi oğlu,



bak.



8 3 , 84.



Lala,



146.



İsmail,



70.



Paşa,



104,



D a y ı , 6 0 , 74, 78, g8,



K a r a c a bey,



79,



134.



İlandari,



163.



Yanoş,



112,



103,



İ s h a k P a ş a , S a r ı , 83, 84.



İlyas,



73,



bin Abdullah,



169.



Hoşkadem,



37,



Paşa



İhtiman,



141.



51.



İ s h a k bey, Ü s k ü p b e y i , 57, 8 3 , 153. İshak



m ,



İslâmlaştırma,



Hurûfî,



135,



64, 135, 200.



Kapı-kulu,



K a r a c a , k ö y , 203.



147.



İstir,



83, 89, 90, 93, 99,



149.



Hunyadi



74, 8 0 , 113,



Hodi-dede, Hundkâr,



133.



181.



H o c a F î r u z , 82.



146.



İstifa,



81,



Çandarlı,



İ n c ü ğ i z ( İ n c e ğ i z ) , 37, 72, 147,



216.



Hazîne-oğlanı,



Hıristiyan,



İbrahim



İçoğlanı,



135Havale (Avala, Bosna'da),



Hizâne-i



Paşa,



oğ­



225.



Hasköy



Hersek,



İsa



İbrahim



138.



Rumlû,



176,



Hâs,



(Zenebissi)



İbrahim,



162.



bey



Hasan



142.



(Chirmenkia)



H a r m a n resmi,



233



İNDEKS



İNDEKS



232



213.



Kadıasker,



i3g.



Kemal Paşazâde



(İbn



Kemal),



22,



24, 56, 6 0 , 7 1 , 72, 73, 75,



79,



8 1 , 85, 92, 9 3 , 94, 95, 103,



m ,



112,



114,



115,



116,



117,



121,



122,



123,



124,



125,



127,



132,



oğlu,



175.



133' 134» '35K e r m e bak. Heksamilion. Keremeddin,



Mihalkoç



K e s r i y e bak.



Kastorya.



Keşiş,



175.



K i r L u k a , bak. L u k a s N o t a r a s . Kirmasti, K i s e , 203.



142.



İNDEKS



İNDEKS



234 158.



Kılavuz, Kılmç



62, 6 6 ,



Arslan,



75.



K ı r a l , 98.



147.



Kumaş,



203.



Kurt



Bosna. 148,



(Krçevo),



150,



151.



8



160.



Klisura,



9 1 , 9 8 , 9 9 , 104, 109, 114, 120,



131.



Kostandin-ili



K ü s t e n d i l ) 223.



(bak.



Konstantinovic, Koca-eli,



72,



Kocacık



hisarı,



Koçi



bey,



Michael,



i7g,



oğlu,



70,



151,



198,



199.



Lârende, 160. bak.



Saray-



76;—harbi, 120,



32,



berzahı,



107,



148, 149, 151,



(Koze



K r ç e v o , bak. Kritzma



Michael),



219,



142.



120,



121,



122,



125,



132,



133,



134,



135.



K r u ş e v a c , bak. 193,



Kulavuzlu,



205. 220.



Kule-Burgos,



133.



198,



207.



bin



208,



213.



190,



Veli,



71,



130,



131.



Araniti



135,—



Kadıasker, 161.



oğlu,



169. 16, 27,



148, 171,



'173.



;—küresi,152.



57.



oğlu,



156.



reisi,



57,



156,



155,



168,



179-181.



106.



146.



A.,



118, 126,



Lucas



Medine 32,



41,



43,



44.



Notaras



166,



(Kir



Luka),



131.



169.



Medrese, Melik



166,



167.



143.



sultanı,



ıgo,



Q05.



(Metrepolid), 167,



151,



159,



77,



82, 98,



109,



114,



178;—



166.



35,



36,



37,



14,



55- 36,



16, 22, 26,



!



151,



154»



157,



171,



'79,



180,



183,



28,35;—kiralı,



50;—



184,



192,



ıgs,



ıg6,



ıg7,



ıg8,



38;—ordusu,



203.



magnatları,



29,



Midilli,



26.



Midrevfa



1, 85.



(Medrepolid),



Midye,



151.



ıgg.



Mihal,



145.



Mihal



oğlu,



57,



58.



36, 6 4 , 66, 67,



Mihahç,



7g,



147. 157,



(timar-eri),



158.



152. 145,



147,



148,



i4g;—ili,



146.



Miko,



i4g. (voynuk),



174.



d u k a s ı , 30. 175.



Miloş, yamak,



(timar-eri),



147,



167.



32.



—kaynakları, 164.



32, 9 1 , g 8 , 32,



potluğu, Molla



127;



77.



30.



Mois Dibra, Mora,



ıg6.



175.



Milan



Modon,



Mehmed I I , Fâtih, 155,



46,



70.



M ı s ı r , 6 6 ; — s u l t a n ı , 1, 6 2 , 66,



108.



bey,



d i e t i , 8, g, 2 8 , 2 9 ; — e l ç i s i , 2 0 , 11,



Midye,



Mistra,



207.



İlyas



159, 1, 6, 11, 13, 2 1 , 27, 58, 6 9 ,



bey,



Miraş



175.



113.



( ş a i r ) , 22.



Mezîd



Milano



M e h m e d L , Ç e l e b i , 26, 55, 58, 148, Macar,



Paşa, 84.



Mesîhî



145,



145.



Medrepolid



129.



(Tırhala'da),



Yusuf,



Mavrozoumis,



80,



2.



Mesih



Mikira,



166.



166.



(Menteşe),



vadisi,



Mihayil, (timar-eri),



147,



203.



Meriç



Mihayil



144.



Kralyevic,



Mazerak,



157.



Menteşe-ili



Miho,



157.



164.



Matranik



29, 4 2 ,



152.



Mihalkoç,



Matranik



Lefce.



222.



210.



Mekke,



ıg8.



37.



Seydî,



Malkara(Mağalkara),7i



Mat,



Alacahisar.



149.



189,



28.



Peskopos,



Loredano, G., Luşa



Mahmud



Marko



(Polonya)



Loredano,



115,



Paşa,



Marko,



L e h d i e t i , 2 1 , 29, 4 1 , 5 1 . Lehistan



71,



Martolos,



142.



Lomnica,



220.



119,



Kullar,



168.



Kırçeva.



köyü,



129,



Kudüs,



156.



(Levatz)



Lodorik, (Loidorikan),



K r i t o v u l o s , 69, 70, 8 1 , g ı , 104,



Kubrin,



Lefce,



82.



oğlu,



M a h m u d bey, K a s s â b z â d e , 37, 55, 70,



kadıasker,



Halil,



Paşa,



205.



M a r a ( I I . M u r a d ' m k a r ı s ı ) , 8 , 9, 11, 142.



Hacı



123.



Karabula



Mehmed



Malkoç



Livadya.



bin



Mehmed,



il-yazıcısı,



Maluga, Eflak



216.



Leonardo,



148.



Kravaldi,



119.



Sırbistan.



Leblebici-hisarı,



L e v a t z , bak.



Mihal



119;



217.



(timar eri),



Makedonya,



bak.



Lefke



104.



203.



K ö p r ü l ü (şehir), Köse



8 8 , 104,



130.



72.



Köke,



âlemi, 53;—hâkimiyeti,



Mehmed



213,



Mehmed



Majara,



Latin,



Lâzî,



K o y u n - â d e t i , 224.



Korucu,



56.



212,



75.



oğlu,



Mehmed bin Ferâmurz,



Mehmed,



112,



velâyetnâmeleri,



134.



ıog,



bey



M a h m u d Ç e l e b i , Ç a n d a r h , 10, 11, 58.



177.



Lârî,



Laz-ili,



o , 8 9 , 9 1 , 92, 93» 94»



111,



Mahmud,



L e b a d e a , bak.



ovası.



Korent



176,



8



97, 9 9 , 100, 103, 104, 105,



192.



—imperatorluğu,



153;—vilâyeti,



76, 79,



144.



156.



K o n a k , 224. 56.



Akçayhoğlu,



N i c o l a s , 30.



Komornitsa,



Kovac,



bey,



Mahmud



152,



158,



Lala, Las,



Konya,



Mehmed



175.



195, 200.



Lasocki,



159,



4 7 , 49» ! 3 9 ' M a g n a t , 12. M a ğ n i s a ( M a n i s a ) , 55, 56, 6 1 , 6 6 ,



r a l ı , 1-52, 57, 64, 187, 188, 191,



L . , 5.



Kondo Miho,



159,



152.



Lagator,



109.



169.



ıog,



118.



Ladislas, L e h i s t a n ve M a c a r i s t a n k i ­



180.



120. 107,



Fîruz



110,



Kolankovski,



Kosova,



117,



bey,



Gümlü.



157,



Küstendil,



Lab,



İstanbul.



Hüseyin



4 , 9 5 , 101,



Mehmed



115,



K o s t a n t i n i y y e , bak.



Koç



8



K ü m ü l i , bak.



K o n s t a n t i n X I . , Palaeologos, 6, 32, 118,



3,



153.



M e h m e d Ç e l e b i , İ s a bey o ğ l u ,



25, 26, 27, 29, 3 0 , 33» 4 2 , 43¬ i 8 t



K u r t i k M u s t a f a , 160, 167.



147.



Klazinos,



M a c a r i s t a n , 1, 3, 8 , 12, 14, 17, 23,



220.



köyü,



Mehmed Çelebi, Zağanos Paşa oğlu, 135-



153.



—taarruzu,



K u r t ç u D o ğ a n ( K u ş ç u , K a z a n c ı ) , 60,



115.



Kırşehir,



20, 3 3 ; — s a r a y ı , 18, 30, 3 1 , 35,



45.



Kupinovo,



K ı r a l - i l i , bak. Kırçeva



Kukra,



235



Hüsrev



murz),



78.



105,



113;—des­



33;—seferi,



(Mehmed



bin



109. Ferâ­



İNDEKS



236



N e ş r i , ı o , 11, 15, 2 1 , 23, 33, 58, 6 0 ,



179.



Monapolye,



6 1 , 70, 7 1 , 72, 74, 9 9 , ı°4»



M o r a v a , ( G i l a n , G i i l h a n ) 4 g , 151, 152. M u â f ve



163,



müsellem,



175,



168,



174,



180.



Muhiddin,



Mevlâna



154,



Vildan,



213. Muhtesib Murad



IL,



116,



117,



118,



120,



121,



123,



124,



131,



133,



134,



113,



114,



117,



Niko,



141,



144,



145,



148,



150,



152,



154,



155,



166,



174,



Nikola



(Papa),



179,



189,



190,



196,



198,



199,



Nikola,



Duşik



2 0 0 ; — vasiyetnamesi, 204, 215,



Nizâmüddin



216;—medresesi, 207.



Novak,



Murad



bey,



Muslihiddin,



219,



Mustafa



A l i , 223.



bin



İsmail



Mustafa,



145,



Mustafa,



Düzme,



Mustafa,



İ s h a k bey



146,



ağa,



Muzak, Karli



58,



106,



118.



oğlu, 83.



Kurak



oğlu,



160.



Yeniçeri



ağası,



118.



Mühtedi,



153.



174,



bin



Ahmed,



184,



57,



—martolos,



Nagy Nâib,



207,



Nartova,



222. 176;



158;—ulûfesi,



158.



212.



182,



105.



19,



183.



198,



191,



Paleologlar,



Okluk-hisarı,



152.



i7g.



23, 36. 7.



Gazi,



138,



142,



143,



114,



119,



120,



132,



17i37, 110, 198,



baştinası,



147.



Peskopos,



167,



161.



1, 2 1 , 22, 6 1 , 74, 8 0 , 8 1 , 8 4 , 104,



112,



118,



133,



134,



162. 122,



142;—oğlu,



189,



O s m a n l ı l a r , 6, g, 10, 11, 12, 13, 14,



P h e n a r i o n , bak.



Oxford,



23,



49, 167. 78.



115,



131.



Reguardatis,



122,



123,



128,



121,



129,



130,



Tekoszyn,



(Papa



A l i beg,



151.



6 2 , 63.



146.



175.



Polonya, bak. Poran u ,



223.



Pothom,



176.



Rum,



123,



Pie,



138,



i n ,



Rumeli,



113,



131. 141,



keşişi,



g,



179;—askeri, 11,



28.



1, 2, 3, 12, 14, 16, 2 0 , 34,



72, 73' 75' 76' 8 5 , 95, 97» 9 8 , 187.



gg,



100,



106,



109,



115,



117,



119,



122,



134,



137,



138,



141,



163,



168,



177,



178,



181,



182,



184;



— beyleri,



b e y l e r b e y i , 8 4 , 85, 113; Lehistan.



sarı, Rüsûm-i



149. 159,



128.



3 5 ' 4 9 ' 5 2 , 5 3 ' 56» 58, 6 2 , 69, 18.



34.



P i r l e p e ( P r i l i p ) , 150,



116,



ıg8;—



I I . ) 3 0 , 3 1 , 42.



Premedi,



114,



6



Pierre de



53.



R u h î , 6 1 , 8 6 , 8 g , go, 100, 112,



126,



1



3 0 , 43.



de,



Papa.



Romanus kapısı,



124.



I 3 ' '35' I 3 P i c c o l o m i n i , A . Sylvius



Prbo,



G.



R o m a , 3 1 , 4g,



Fener. Çatalca.



Phrantzes, 32, 59, 9 1 , 111,



Pojega,



147,



155,



164.



Phersala, b a k .



173,



ı6g.



216.



116, 1 1 9 ; — d e v l e t i , 1, 2, 14,



—ordusu,



176,



178, 180, 190; — r ü s u m u ,



Rikâbî,



Pir



130, 139, 140,



170,



163,



175,



156,



169,



Riyeka,



Platamon,



181,—elçisi, 25, 4 0 ,



¡ 3 7 , 138, 153,



R e â y â (raiyyet),



175.



181.



153.



145.



15, 22, 23, 25, 27, 3 2 , 33, 35,



4 5 , 55, 106, 119,



154.



137,



157.



Ravanica,



149.



Petros,



38, 4 5 , 47, 4 9 , 50, 5 1 , 70, 109, 16,



149,



101,



reâyâ.



R i m - P a p a , bak.



Pindus d a ğ l a r ı ,



Ostoya,



153,



Raiyyet, bak. Ras,



162.



Pera, 8.



85, 86, 87, 93, 94, 96, 97' 99'



152.



R a g u z a , 3 0 , 34, 158,



168,



Pelegrin,



Petko,



157.



21.



Radomir, 119.



157.



157.



Radoslav,



Biga.



Philelphus,



174.



198.



155,



R a d i v c y , 154.



138.



Pegae, b a k .



177.



ıg7,



(Palaeologos)



160,



Peçevî,



Orhan Çelebi (müddei, d ü z m e ) ,



100,



151,



Radice (timar-eri),



Radul,



ıgg.



k u r t i k , 160; — v i l â y e t i ,



Pavlo



18. 138.



145.



Paşa-Yiğit,



Pavli vilâyeti,



Oreos ( A g r i b o z ' d a ) , Orhan



Pirlepe.



Radohind,



159,



142;—fethi,



175. 155.



Paris, 23. Paşa defterdarı,



Anadolu kadıas-



(yaya),



Osman Gazi,



176;—çiftliği,



Nauplia (Anapoli) Neccâr,



174.



193-



28, 48.



Varad,



Oğulbeği



174



Pusculus, 86.



(Macaristan'da),



144.



223.



216.



141,



22.



153.



Müsellem,



kalesi



Paşalar,



Oda-oğlam,



Oruç,



Süleyman,



Mustahfaz,



oğlu, Şâmî,



191.



Ortakçı



— k ö y , 225. Mürseî



Papa



200.



1 7 5 ; — t i m a r , 172,



Müneccimbaşı



Balaban.



159,



156.



Priştina,



72, 129, 2 0 1 ; — lık, 13,



Papa,



91.



Ocak h a l k ı ,



m ,



149.



defteri, 207.



166.



3 8 , 6 9 , 70, 79, 8 2 , 85, 96,



161.



oğlu,



Müderris, Mülk,



147.



161.



Muzakiye, Mücmel



222.



150,



Presba-ili,



P r e z r i n , 152.



Pulaçine,



143.



G.,



Pavli Matranik,



162.



Muzakiler,



156,



151.



keri,



146.



142.



Pachymeres,



P a l a p a n i s , bak.



64, 8 4 , 9 5 , 152, ,



161.



P r i l i p , bak.



Palamas,



Nuh bin Ahmed,



beğ oğlu,



Pavlo



164.



222.



Mustafa,



Mustafa,



152,



N o v a b e r d a ( N o v o b r d o ) , 34, 4 4 ' 4 5 '



162.



149.



M u s a , Petko o ğ l u ,



Mustafa



161,



Ozgur oğlu,



İ s m a i l , 220.



Musa bin



77,



(Sguras, S k u r a s ) ,



Ö m e r bey, T u r a h a n o ğ l u , 145,



35,



149.



151,



120,



106.



Ozgur



P a l a t i o , 18, 4 0 , 4 1 , 4 8 .



150,



118,



(saltanat m ü d d e i s i ) ,



r



166.



Nikola,



Murad



3 ,



122,



75, 98.



Nigbolu,



I-IIO,



148,



n



Primikûr,



141, 142, 143, 146. N e v - m ü s l ü m a n , 148, 150, Nevrekop,



73.



zâde,



M u k a t a a , 225.



237



İNDEKS



71,



112,



örfiye,



121,



10;



—



—



hi­



122,



123.



163.



S â d â t , 205. 162,



169.



S a d e d d i n , H o c a , 10, 22, 55, 77, 8 6 ,



238



8



7 » 94, 99»



130,



105, m ,



I O I ,



121,



177.



Samsa



Samuel, Bulgar



178.



Çarı,



153.



(Kavac vilâyeti), 104,



106,



112,



114,



122,



158. Saruca



Paşa,



86.



Yayabaşı,



72.



S a r u h a n , 55, 8 0 , 192, 205,



144, Skoplje,



151,



İskender



bey.



Segedin, 3, 4 , g, 18, 2 0 , 25, 28, 3 0 , 3 1 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 6 , 47, 4 8 . S e k i d e l ü , 220.



Solak,



Stefan



31,



1,



45.



198.



( Z ü l k a d i r o ğ l u ) , 109. Kasım,



10, 2 0 , 24, 2 6 , 4 0 , 4 5 , 4 8 , 5 1 ,



Süleyman



bey,



87, i 3 » 200.



Süleyman



Paşa,



Senica



2,



9»



191»



r



95»



149,



153.



147.



Serasker, b a k .



çeribaşı.



Serez, 9 6 , 224. 15,



Seydişehri, Sguras, b a k .



115.



Ozgur. 106.



Silâhdar,



beyi),



S i n a n bey



(Rumeli



beylerbeyi), 84.



Sofu,



Sipahiler, 38, Hatun,



21.



Süleyman,



A l i oğlu,



222.



Timur,



(Solimambeg),



130, 199.



Şah-Mirza,



132,



145,



112,



116,



Todor



Bardid



134,



135,



Todor



Muzak,



Todoros,



108.



Şahin, Abdullah oğlu,



Tokat, 223.



145,



—yürükleri,



9 6 , g7, 103, 110, m , 198,



23.



26, 146.



128,



106;



— —



146,



169.



11,



37, 3 g , 4 3 ,



147,



161,



169,



148.



159,



160.



162.



16,



Timorince.



189;



114,



Os­



34.



58,



140,



184;



85; —



140.



34.



Ulu-vezîr,



207.



Ulug



66.



beg,



U l û f e , g 4 , 9 6 , 156, 203. 207.



Ulûfeci



Martolos,



Umur,



Şahin



Umur 58, 8 6 , 150,



(bak.



16, 57,



139,



158.



oğlu, 84.



U m u r , Todoros



149.



T o m o r i n c e , bak.



beyi,



kültürü,



Ulûfeci,



(timar-eri),



125



kiralı),



devleti,



Ulahlar,



177.



64.



Todor,



189,



183; —



160.



157.



8 0 , 8 4 , 8 5 , 8 6 , 8 8 , 8 9 , 93, 9 5 ,



156.



12, 3 2 ,



(Bosna



224.



(timar-eri),



122,



152;—lik, 3, 4 ,



Ulak,



bey,



146.



134.



Udol,



Timurtaş Tırhala,



130,



148.



Timurtaş



195.



ng,



127,



59, 65.



191,



159.



118,



125,



— vilâyetleri, manlı).



Uc,



8 2 , 144;—istilâsı,



lular,



116,



123,



Tvrtko



6.



( T o m o r i n c e ) , 159,



Timur-hisar,



222. 109.



15,



despotu,



25, 26, 28, 4 0 , 4 1 , 4 6 , 58, 169,



l a Ş a h i n ) , 1, 10, 37, 70, 74, 75, 152.



(Sancak



Sivrihisar,



Thuroczy, Timorince



Şahabeddin Paşa (Hadım, Lala, K u ­



bey



Sinan,



Mora



220.



194,



171.



158.



timar-eri,



192,



146,



Kalkandelen.



Theodore,



Tire,



175.



Sin,



bak.



Süleyman,



Sürgün,



216.



204.



T i m a r , 207.



114.



Silivri,



Sinan



178.



112.



171.



T e s a l y a , 5 8 , 9 1 , 9 5 , 145,



Emîr,



114,



122,



137, 159» 170; — « Ş i v i » 137; — d e v l e t l e r i , 139, 140; — k a y ­ n a k l a r ı , 1, 8 , 2 1 , 22, 4 0 , 4 1 , 4 5 ; — e l ç i l e r i , 28, 29, 3 8 , 4 5 , 46, 48, 4 9 ; — kuvvetleri, 30;



214.



Süleyman,



Süleyman, Baltaoğlu 23, 3 6 ,



2 0 , 27,



Sigismond,



155,



6g.



Abdullah,



145,



77, 8 0 , 8 1 , 9 0 , g 2 , g7,



47, 4 8 , 5 0 , 5 1 , 5 8 , 6 9 , 9 8 ,



bin



Tezkire,



143.



128, 130, 132,



106,



T ü r k , 2,



171;—nâme,



Tetovo,



20.



Süleyman, Kanunî,



(Senitsa),



Senyör,



l 8



222.



179.



104, Tüfenkçi,



53.



Tescil,



88,



189.



T u r s u n bey,



143.



Temessük,



148. bin



155»



203. 138.



130.



Tedaldi,



Temlik,



Süleyman



8



87,



bey ( P a ş a ) , 16, 23, 5 7 , 58,



146,



175.



Temirtaş



156. 156,



75, 69.



Turahan



115.



Tekvur, 17, 2 0 .



S ü l e y m a n bey



uç.



Semendere ( S e m e n d i r e ,



16,



Tahvil,



Tatar,



Smederevo),



Selânik,



70, Tunca,



Bulgaristan.



55, 5 6 , 6 1 .



Taronites, 58,



Lazarevic (Sırp despotu),



Suvalak,



53,



194.



142.



S u b a ş ı , 139,



118.



220.



Semendere.



Taşeli,



34,



Tristenik,



179.



vergisi,



Tameşvar,



27,



107.



151.



8 6 , g 8 , 116,



207.



26,



1.



Trıguşna,



T u n a , 4, 22, 27, 3 0 , 4 8 , 49, 5 2 , 57,



Ş i ş m a n - i l i , bak.



178.



Stefan D u ş a n ,



59,



1, 2 0 , 3 1 ,



J.,



144.



Transilvanya,



15.



Şükrullah,



(Torcello),



120,



1.



Bedreddin,



Şıra



139.



Srbrnica, 207.



Sekban,



172.



Iskarapar.



Stoyka Gisdanich,



59.



Seksuncu,



171,



Torzello



104.



Şikârî,



Üsküp.



bak.



Sorkun, bak.



158,



bak.



Şeyh



152.



Topolnica, Hamza.



97.



madenleri,



46, 8 4 . S ı r b i s t a n , 1, 8, 9, 14, 16, 4 4 , 4 5 , 4 9 ,



Sopote,



212.



Şap



178.



H a m z a , bak.



Ş a r k kilisesi,



Sofya, 2, 2 0 , 2 1 , 57, 8 8 , 178,



216.



Scanderbeg,



Georg B r a n k o v i ç ) ; —



Smederovo, bak.



o ğ l u , 223.



Saruhan, A b d u l l a h



Sitt



(bak.



Sarabdâr



Şehzade,



Slav,



220.



Saruca, t o p ç u k u m a n d a m ,



Sehî,



resmi,



Skrapar,



Saruca i b n A b d u l l a h ,



Sâsî,



Şahnegî



156.



T o p k a p ı s a r a y ı , 23, 55, 76, 8 3 .



22, 6 2 , 6 5 .



ğ u , 145; — k a l e l e r i , 2 6 , 4 0 , 4 1 ,



Saruca P a ş a , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 93, 99, 102, 103,



149;—askeri, 144, 173;—despo­ tu



142.



çavuş,



Sarayovası



14,



k u m a n d a n ı , 27 ; — i m p e r a t o r l u -



153.



Samabor



216.



Şahruh,



27, 138, 139,



Sırp,



S a k ı z a d a s ı , 7, 129.



T o p ç u , 72, 151, 156, 1 6 9 ; — l u k ,



Şahinci, 141 ; — d e v l e t i ,



S u h r e , 224.



59.



Sahavî,



239



İNDEKS



İNDEKS



beg,. 8 6 ,



oğlu,



149.



117.



U m u r bey, E f e n d r e o ğ l u , U m u r bey,



148.



Saruca P a ş a o ğ l u ,



158.



İNDEKS



240



Ungurus



(bak.



190,



Macar),



191, 1,



Union,



193,



—



kiralı,



Wawrin, J.



3g, 4 2 , 5 1 .



de,



VVladislav,



194.



Y u s u f , F a t i r o ğ l u , 222.



98.



Dan-oğlu,



Y u s u f , İ s a bey



ı g , 49.



U z u n H a s a n bey, 27, 118,



140, 146,



5.



Yagellonlar,



221.



Yahşi, timar-eri,



180.



Yahşi Ü s k ü p (Skoplje), 57, 149,



150,



151.



Y a h ş i F a k î h , 203. Y a k u b bey, bey,



14, 2 1 , 2 2 , 24, 3 6 , 4 5 , 4 8 , 4 9 ,



Yakub



bey,



73, 74» 75, 76, 77, 78, 7 9 ' " ' 8 2 , 83, 8 6 , 87, 9 1 , 9 2 , 9 5 , 99, 102, 104, 109, 120, 130; — f e t i h n a m e s i , 1, 62, 66. Veles, bak. K ö p r ü l ü .



159,



158.



Balşa oğlu



Yakub



Aştin



148,



oğlu,



Todor



162.



169,



174,



175,



176,



177.



8



V e n e d i k , 29, 3 0 , 3 1 , 4 3 , 4 4 , 47, 53, 7 2 , 8 0 , 101, 105, 123, 124, —



119,



l i l e r , go,



i2g.



19.



Vezirler,



158,



V i l d a n , bak. Vilagoş



168,



178,



179.



Muhiddin.



151;



151,



—



152;



oğlu,



— bak.



Brankovic.



Vladislav,



58, 173.



157.



2



Kute



195,



155.



oğlu,



183. 218.



Yasak m ü s l ü m a n ı , 57,



201.



156,



176;



ve m ü s e l l e m , 149,



(Yeleç),



kulesi,



— başı, 176, 152,



156;



177. 153.



133.



146, 157'



I



172,



173,



178,



180; — l a g a t o r u , 152;



mensûh,



154,



155,



164,



169,



174'



175'



176,



177'



176.



—



(Giurgiu),



Yoldaş,



146.



Yonima,



bak.



151.



8 8 , 98.



Bayezid I . Gonomaymo,



160.



Y ö r g ü ç b i n K u r t , 219, 2 2 1 . Y u a n n i s Palaeologos, 1, 6, 8, 9,



139. 28, 4 8 .



152.



12,



H ' 3 ' 32, 3 3 ' 3 9 ' 4 2 . 4 9 ' 50, 53> 6 9 , 70, 8 7 , 9 0 , ı g 2 , ı g 7 , 198,ı g g , 200. Y u n a n k a y n a k l a r ı , 2 1 , 42. 1



147. 151,



197.



(Tesalya'da),



Y ı l d ı r ı m , bak.



151, 163,



154.



101,



( A n a d o l u ' d a ) , 35, 36, 6 4 ,



Yergöğü



5 ,



(Vranos),



160.



1,10, 116, 1 3 5 ; — i s y a n ı , 94, 100;



137,



148, 8



(Bratuşeş),



72, 9 2 , 9 3 , 95, 96,



Yeniçeri,



196.



156'



Vukaşin,



Yaroslav,



Yenişehir



144,



Vulçitrin,



194,



75.



Yenişehir



( V o y i n i , V o y n i c i ) , 57,



Vukça,



191,



—ağası,



21.



Vlastelin,



Vrana



187, Yanbolu,



Yenice-kale



vilâyet,



Voyvoda,



5 '



1



Y e n i c e - k ö y , 220.



( V u k , V u l k ) , 3,



Voynuk



U



Yelli-Burgaz



17.



Georgi



1, 3, 4 , 7, 8, 10,



19, 2 1 , 23, 25, 2 6 ,



8



Yelec



176.



163.



Vladika,



17,



57, 58, 75, 8 5 , 8 8 , 9 8 , 109, 129,



— 163,



Visaçko (Visoçka), Vişani,



13,



29' 3 ' 4 ° ' 4 i ' 4 ' 47' 5 '



Yaya,



11.



şatosu,



Vitislaus,



12,



Yasaknâme,



157,



Vidin,



Vılk



129;



Yanko (Hunyadi Yanoş, Iancu, Yankul, Yankule),



Yusuf,



105,



148,



Karamanlı



Yusuf,



Matranik



oğlu, oğlu,



Yuvan,



yamak, 34,



148,



152.



121,



122,



126,



128



131,



132,



134,



135,



148



159,



162



220.



Zaîm, Zeâmet,



175.



146.



Zenebissi



175".



155,



163.



Zağarcı,



118.



Zağanos



(Zaganuz)



i5g.



Zenebissi, G i o n , 175.



Zeytuni,



bak.



Zubrvik,



T 50,



Z v e ç a n , bak. Paşa,



74,



103, 104, 10, 1,



80, 11



Zvornik,



155.



( Z e n e b i ş ) , 148,



—vilâyeti,



I5g.



155,



8 5 , 8 6 , go,



120,



130,



Z e n b e r e k c i , 152,



Olivir oğlu,



Yürük,



112,



163.



222.



Yuvan,



Yuvan-ili,



161.



M u z a k oğlu ,



162.



Yamak,



oğlu,



Yusuf,



Yusufhan,



102.



bey,



V a r n a , 36, 4 5 ; — m u h a r e b e s i , 2, 7, 50, 52, 53, 6 1 , 6 2 , 65, 67, 72,



241



İNDEKS



Z v i z d e , bak.



151. İzvecan.



bak.



Z v i r d , bak.



i5g. İzdin.



İzvornik.



İzvird. İzvizde.



D



Sahife



5



36 37 40 42 53 58 61



3 8 11 not



65



14 23 5 18 not 13 l



E



5



L



T



M



E



L



E



R



Yanlış '



ladislas Murat muselâha yukarıda olmadır katli-âm kabil izah sor' koz 149 kaimmakam



2



65 7i



Z



Satır



3 9 13 J



Ü



¿W*-



Doğru Ladislas Murad musâleha aşağıda olmalıdır katl-i â m kabil-i izah son dava 219 kaim-i makam



j)



not 8 alttan 4



140



dir bir k a i m m a k a m kaim-i makam 23 sondan 2 iyş u 'işretle iyş u 'işrete A n a d o l beylerbeyiliğine oraya 2 Cumâdâ not Cumâze â l e m (?) (?) â l e m 4 chalko. Chalkokondyles not 123 tasdik tescil 13 Çandarl Çandarlı not 193 217a b i r i n c i not 217 Hasan bey Hasan b e ğ not 227a iilen fiilen !9 not 258 ve 258a birleşecektir. ikri fikri not- 15



144



not 34



53 160 165



not 72b 24



74 76 79 84 89 93 96 102 112 116 118 121



J



c



yıgmamışlardır Mihov Hersek- l i v .



c



yıkmamışlardır M i h o v. Hersek l i v . H .



DÜZELTMELER



244



Sahife 174 180 188 188 188



Satır



not



DÜZELTMELER



Doğru



Yanlış



9 174 10



c



m i n ba ad Dursun



m i n ba'd Tursun



11 son satır



189



2



189



12



190



2



190



4



!>



206



10



208 208



13 16



208



20



208



22



209



7



i v illi İJUt



J - 'i -adi J



A



4 sondan 3



222



3 sondan 2



224



sondan 1



Doğru



dA ^A



•1 l



r



h



-



Sahife 100 b a ş ı n d a i k i satır sahife 101 b a ş ı n d a o l a c a k t ı r .



,c-



14 sondan 4



Yanlış



Sahife 88 de not 92 n i n d e v a m ı olan liste sahife 89 a gitmiştir.



9 son satır 11



Satır



210



220



9



7 16



191



Sahife



i0J3I



>£• 0°



Z . N o . 2 — H . 856 t a r i h i n e a i t



Takvîm-i Hümâyûn ( T o p k a p ı Saray! M ü z e s i A r ş i v i K ö ş k ü K i t . . N o . qoq).



Lev.



ı



F a t i h S u l t a n M e h m e d ' i n b o r ç senedi



(ıo.



Z . N o . 4 — I I . M u r a d ' m vasiyetnamesi, ( B a ş v . A r ş i v i , A l i E m i n



tasnıft,



III



1



LOT. ,ev.



III



7/i



2



• - ' S Î" ! ! f'l-'.- -



/ L



I i



^^^^^^ i .1!



••IIB



í



-*.sr->J.M-'^-



•IIB



illBililS



(



'•



•



'



•••



••'•.



3



Lev.



Ira.



III*



'•e



»



"



1



-



. »



1



'



'.'I



r • n „'. * i ;



- ;



i l i



1



T



7F



1



Lev.



m



Lev.



m



Lev.



lV



n



Lev,



VI



Lev.



VII



Z. No. 8 — Akşemseddin'in Fatih Sultan



Mehmed'e mektubu,



(Topkapı



Arşivi N o . E. 5584).



Sarayı Müzesi



(Nisan



1453).



Lev. IX



.



>:>V»V-.



^^m^m'M 1111'':=



l«llJİ!ݧl«^ p * i i i i i * ^ i î i i i i î ^



, . , „ Derbend bekhyen ^ ™ > £ (18 M a v ı s IÎ^O). (lookaoı r



N



o



.



1



0



_



=



a



n



â



v



â



v



a



verilmiş bir m u â f i y e t ^ ^



hükmü,



Lev.



X



Z. No.



1 1 — Serez c i v a r ı n d a G l a m o v i k o ğ l a n a M ü l k k ö y ü n d e n t i m a r a y r ı l d ı ğ ı n dair h ü k ü m ,



(1463 O c a k b a ş l a r ı ) , ( T o p k a p ı S. M . A r ş . N o .



5947).