Gagavuz türkçesi grameri [PDF]

Citation preview

ATATURK K.ULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU



TURK DIL KURTJMU YAYINLARI: 657



GAGAVUZTURKqESI GRAMERI ciRi$ - sES BiLGisi - $EKiLBiLGisi - CUMLE - sozLUK METiNORNPKI-ERI



Yard. Dog. Dr. Nevzat OZf nN



ANKARA, 1996



ATATURK T u de$igmesi y d0gmesiyle meydana gelen n Unliileri ayr > u detigmesi ii6 0nl0sii



a6>



irit degigmesi 16> 66 degigmesi



d6 0nl0s0



g d0gmesiyle meydana gelen 611 0nl0leri (e)aE(< k)a > u def,igmesi (e)a$(< k)i > aa degigmesi



III



5l 5l 5l 5l 5t



5t



5l 5l 5l 5l 5l 5l 5l 52 52 52



ig(< k)a > iiii de[igmesi Ug(< k)u > 66 de$igmesi



h diigmesiyle meydana gelen iiii 0nliileri ah > Aa def,igmesi



y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinl0leri 6yd> iiii de$igmesi iya > iiii de$igmesi oo untusu k d0gmesiyle meydana gelen 00 iinliileri eki > 66 def,igmesi y dUgmesiyle meydana gelen 06 iinliileri 6y > ri6 - ii0 - 6 - ii de[igmesi uu unlusu 0 > iiii de[iqmesi g diiqmesiyle meydana gelen iiU 0nliileri 6g > Uii de[igmesi



itgti > UU deSipmesi iige > iiii de[iqmesi >



52 52 52 52 52 52 52 52 52 52 53 53 53 -53 -53



53 53 53



de$igmesi



53



k diigmesiyle meydana gelen iiii tinliileri ok > uu defigmesi yiik > 00 defigmesi v diigmesiyle meydana gelen iiU iinliileri riv > Uii degigmesi y diiqmesiyle meydana gelen iiii iinltileri tiy > ii0 deSigmesi 6yii > ti0 defigmesi 0yii > Uii depigmesi



53



UgU



UU



uNr-u (voKAL) TABLOSU



iriz uNr-ulEn



UNI-U UYUMU uNr-u srRASrNrN DE6i$MESi Kahn srradan ince srraya gegig ince srradan kahn srraya geqig



UNr-u DEGI$MELERi KALrN UNI-UleniN iNCpLVeSi a> ti



a>i r>i u>ii iNcE uNr-uLER|N KALTNLA$MASI e>a



e>u



53 53



54 54 54 54 54 54 55 55 56 58 58 58 59 59 59 59 59 59



60 60 60 60 60



i>a i>r



IV



i>u 0>o GENI$ riNl-UleniN a>l e>i o>u



60



60 60



DARALMASI



60 60



6l 6t



6>U



6l 6l 6l 6l



DAR UNLULERIN GENi$LEMESI



r>a



i>e u>o DUZ UNLULERIN YUVARLAKLA$MASI



l>u i>u



YUVARLAK uNl-UlgniN DUZLE$MESI



o)a



62 62 62 62



62 62



o>e



u>l u>i



62 62 62 63 64



u>6 ii>e uNr-u DU$MESi



64 64 64



a iinliisii e [nliisii r



62



62



a>o e>6



Onliisii



64 65 65 65 65 65 65 65 65 65 65



i iinltisii u iinltisii ITNI-U TUREMESi On t0reme



i ttremesi u tiiremesi



ig tiireme a tiiremesi e tiiremesi t t0remesi



i tiiremesi u ttiremesi Son tiireme



66



t0remesi



66 66



a



66



e, 6 tiiremesi



tiiremesi



66



0 tiiremesi



66



t



V



uNsuzlrn



(KoNSoNANTLAR)



b 0ns0z0



66 67



v 0ns[20



67



d 0ns0ztl



67 67 67 68 68



g 0ns0ztl j 0ns0z0 c 0ns0z0 z 0ns0ztl y 0ns0z0 k 0nsuzil



68



68



I iins0zO m 0nstlzU n Uns0z0



68



69 69 69 69 69 69 69 69 70



p 0nrllz0



r 0nsllz0 s 0ns0ztl



t tlns0ztl f 0ns0z0 h 0ns0z0 ts 0ns0z0 g 0ns0z0 g Uns0z0



70



70



uNsuz (KONSoNANT) TABLOSU UNsuz DEdl$MELERI



7l 72 72 72 72 72 72 72 72



TONLULA$MA b > p deligmesi



k > g degigmesi g > c de$iqmesi h > y depigmesi



t > d detigmesi f > v deligmcsi k > v degigmesi s > z defigmesi



73 73



TONSUZLA$MA



73



> k deligmesi g > k deligmesi ! > h depipmesi c > 9 desigmesi d > t degigmesi v > f defigmesi z > s deligmesi b > p degigmesi y > h depigmesi



73 73



S



73 73



74 74 74 74 74 74 75



srzrcrLA$MA k > f degigrnesi



VI



g > $ degi$mesi



75



AKtCtLAgMA



75



b > m def,igmesi k > y defigmesi t > y detigmesi h > I def,igmesi k > n detigmesi



75 75



76 76 76



SUREKSIZLE$ME



76 76



f > p detigmesi j > c de$igmesi I > 9 deSigmesi



76 76 76



GENZELLE$ME r > n degigmesi I > n degigmesi



76 76 77



DUDAKSILASMA h > f degigmesi



77



> v de[igmesi y > v deSigmesi n > m degigmesi



t



77 77 77



GIRTLAKSILA$MA



7',|



f > h de$igmesi Dl$SILE$ME



77 77



m > n detigmesi



77



AVURTSULA$MA r > I degigmesi



78 78 78 78 79



n > I defiqmesi



UNsuz BENZE$MESi Tam Benzegme



ilerleyici benzegme



7.9



-ny- > -nn- benzegmesi -kl- > -ll- benzegmesi



79



Gerileyici benzegme -ln- > -nn- benzegmesi -yl- > -yn- > -nn- benzegmesi -zs- > -ss- benzegmesi



Yarr Benzegme -ml- > -mn- benzegmesi -md- > -nd- benzegmesi -nb- > -mb- benzegmesi -gg- > -$9- benzegmesi -hq- > -W- benzegmesi A- Kelime Sonunda Tonsuzlarrn Tonlulagmasr p > b tonlulagmasr t > d tonlulagmasl g > c tonlulagmasl



vil



79 79 79



79 80 80 80 80



80 80 80



8t 8t



8l 8l



k patlayrci tonsuzu ile ilgili durumlar l- k patlayrcr tonsuzunun korunmast 2- k UnsUziinUn erimesi 3- gok kelimesi B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz Uyumu



8l 8l 8l 8l



AYKIRILI$MA



82 82 82



-nn- > -nd- ayktrtlagmasr -ss- > -st- ayktrtlaqmast



UNsuz irizlegvEsi -ff- > -f- teklegmesi



81



83 83



-kk- > -k- tekleqmesi



83



-ll- > -l- teklegmesi



83



-mm- > -m- teklegmesi -rr- > -r- teklegmesi -ss- > -s- tekleqmesi -tt- > -t- teklegmesi -vv- > -v- teklegmesi -zz-> -z- teklegmesi



83 83 83 83



84 84 84 84 84 84



uNr-uleguE vE UNSUZLE$ME KORUNAN I.TNSUZ uNsuz DU$MESI S dUgmesi



85



h diigmesi ig seste -h- dtigmesi Son seste -h diigmesi



85 85



86 86 86 86 86 86 87 87 87 87 87 87 88 89 89 90



k diiqmesi ig seste -k- diigmesi Son seste -k diigmesi I dtigmesi n dUgmesi r diigmesi ig seste -r- diigmesi Son seste -r dUgmesi t diigmesi



ig seste -t- dUgmesi Son seste -t d0gmesi v dtiqmesi y diigmesi



Unsiiz Tiiremesi On seste Y-



ig seste -y- tUremesi Son seste -y t[remesi On seste hig seste -h- tiiremesi On seste v-



90 90



9l



9l



VIII



19



seste -v- tiiremesi



9l 9l



m tiiremesi n tUremesi



t tUremesi s tiiremesi



yER DEGi$TiRME (coQU$ME/METATHESE) Yakrn Yer DeSigtirme UnsUzle Unsi.iz arasrnda ml > lm yer degigtirmesi (r >) lh > hl yer degigtirmesi vr > rv yer deligtirmesi nh > hn yer degigtirmesi UnlUyle Unsiiz arasrnda rs > sr yer degigtirmesi ye (< a) > ey yer deligtirmesi ur > ru yer deligtirmesi lm > mr yer deligtirmesi Uzakyer degigtirme UnsUzle iinsiiz arastnda r-t > tr yer deligtirmesi l-n > n-l yer degigtirmesi Unltiler arasrnda yer degigtirme a-(r >) i > i-a yer deligtirmesi ii r.. .. UnlU-tinsUz ve iinsiiz-iinsiiz yer defigtirmesi



92 92 92 92 92 92 92 93 93 93 93 93 93



93 93 93 93 93



93 93 93 93



HECE KAYNA$MASI



94



BiRLE$IK KELIMELERDE GORULEN SES OLAYLARI



95 95 96 96 96 96 96 96 97 97



l.



2. 3. 4. 5.



Birlegik kelimelerde Unl0 diigmesi Birlegik kelimelerde UnlU deligmesi Birleqik kelimelerde UnlU benzegmesi Birlegik kelimelerde Unsiiz deligmesi Birlegik kelimelerde iinsiiz tUremesi



HECE YUTUMU -yi, -yu, -yii hece yutumu



-di hece yutumu -el- hece yutumu



VURGU



97 97 99



Kelime Vurgusu CUmle Vurgusu HECE



r00



$EKiL BiLGisi (MoRFoLoJi) KELiME YAPIMI



l0l



isimden isim Yapma Ekleri



t0r



+ag



l0r



IX



+ak



l0r



+Ar, +gAr



r0r



+(A)rAk



t02



+cA



102



+Ct



+clk, +cAk, +cA(A)z



t02 t02



+dal



r03



+en



103



+GA +kt +LA(yl,e)n, +yle(i)n, +cil6(6)n



r03 104



t04 t04



+ll +LtK



r05



+m



t06



+man +msl +nca



t06



+ncl +sl



106 106



+slz



r06



Jsul



107



r06 r06



'+tl



107



+Z Yabancr kaynakh isimden isim yapma ekleri



t07 t07



+dar



107



+istan



107



+ru +(y)ka +zdn isimden Fiil Yapma Ekleri



107 107



+(A)l+(A)r-



r08 t08 r08 r08 t08



+dA-



109



+t+irgen-



t09 r09



+k+krr-



t09



+LA.



109



+sA-



lr0



+A-



t09



lu ilr



*stFiilden lsim Yapma Ekleri



ill lil



-Ak -amak -bag, -mAg



ilr X



-9 -e -esi



ill llt



-gA



n2 n2 n2



tt2



-ga9



-GAn -GI -Glc -GIn



ll2 lt2 n2



-l -lcl -(t)k -(l)m -ln



r 13



-mal



il5 il5 il5 il5



I



t3



il3 l14



lr5



-man



-mlk



-tl



u5 Fiilden Fiil Yapma Ekleri



I 15



-AIA-



il5



-ar-9-



l16 l16



-Dlr-Gun-gut-



il6 il6 il6



-t-



n6



-(r)D-



l16



-(t)l-(l)n-(l)r-



lt7 n7 n7 tt7



-(l)*



-se-



il8 il8 il8 il8 il8



-tlz-



I t8



-mA-ms6-



-p-re-



KELIME TORLERI



isiv



lt9 lt9 lt9 il9



r) Basit (Yahn) isim 2) T0remig isim 3) Birlegik isimler



XI



l) Madde ismi(Somut isim) 2) Mdnd ismi(Soyut isim)



120 120 120



isve celeN QEKiM EKLERi qoKLUK EKi HAL EKLERI



121 121



t2t



Yahn Hdl (Nominatif Hdli) ilgi Hdli (Genetif Hdli) Yiikleme H6li (Aklcuzatif Hali) Ydnelme Hdli (Datif Hdli) Bulunma Hdli (Lokatif Hdli)



121 122



t22 r23 r23



Uzaklaqma Hdli (Ablatif Hdli) Vdsrta Hdli (instrumental Hdli)



123



Egitlik H6li (Ekvatif Hdli)



124



YOn Gdsterme Hdli(Direktif Hali)



125



HAL EKLERI RResmoeKi GOREV DEGi$iKLiGi Y0nelme hdli yerine yapma hdli (Datif yerine akkuzatif) Yapma hdli yerine ytinelme hdli (Akkuzatif yerine datif) Y0nelme hdli yerine bulunma hdli (Datif yerine lokatif) Uzaklagma hdli yerine bulunma hdli (ablatif yerine datif) Bulunma hdli yerine ilgi hdli (Lokatif yerine genetif) Bulunma hdli yerine uzaklagma hdli (Lokatif yerine ablatif) Yahn hdl yerine uzaklagma hdli (Nominal yerine ablatif) Yahn hdl yerine bulunma hdli (Nominal yerine lokatif; Yahn hdl yerine yOnelme hdli (Nominal yerine datif) Vdsrta hdli yerine uzaklagma hdli (instrumental yerine ablatif) Vasrta hali yerine ydnelme hdli (instrumental yerine datif)



Ydnelme hdli yerine vdsrta hdli (Datif yerine insffumental) ilgi h6li yerine ydnglme hdli (Genetif yerine datif) Vdsrta h6li yerine bulunma hili (instrumental yerine lokatif) Uzaklagma hdli yerine yiikleme h6li (Ablatif yerine akkuzatif) Hdl ekleri arasrndaki gOrev de[igikli$i tablosu



ivplir



eEKiMi



125 125



126 126 126 121 127 127 127 127 127 127



128 128 128 128 129 129



129



iyelik Eklerinde Yr!rlma



r30



SORU EKi



l3l l3l



AiTLiK EKi SIFATLAR



NITELEME SIFATLARI



132



BELiRTME SIFATLARI



t32 132 132



igdret Srfatlarr Sayr Srfatlarr



Astl sayt stfatlart



IJJ



Stra sayt stfatlart U legtirme sayt stfatlart Topluluk sayt stfatlarr Kesir sayt srfatlart



r33 133 IJJ



134



XII



134



Soru Srfatlarr Belirsizlik Srfatlan



134 134 r35



ZARFLAR YER-YON ZARFLARI ZAMAN ZARFLARI HAL ZARFLARI MiKTAR ZARFLARI



136 137



137



ZAMiRLER



137



$AHrS ZAMiRLERi $ahrs zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosu $ahrs zamirlerinde olumsuzluk ve soru $ahrs Zamirlerinin Edatlara Ballanmast



DONU$LULuK znuini i$ARET zAMiRLERi



138



r38 138



r38



t39



igdret zamirlerinin hdl ekleriyle gekim tablosu SORU ZAMiRLERI Ne soru zamiri Kim soru zamiri Kag soru zamiri



BELiRSiZLiK ZAMiRLERi FiiLLER Oznelerine Gdre Fiil Qafilan Nesne Alma Durumuna G0re Fiil Qahlan FiiL QEKiMi



140 140 141



l4t 141



142 142 142 143 143 143



144 144



$ahrs ekleri gekim tablosu



$EKIL VE ZAMAN EKLERI HABER KiPi QEKiMLERI



145 145 147 149



Genig Zaman Qekimi



$imdikiZaman Qekimi Gelecek Zaman Qekimi G6riilen Gegmiq Zaman Qekimi Ogrenilen Gegmiq Zaman Qekimi



l5t 153



TASARLAMA KiPi tEKiMLERi



154 154



Emir Qekimi istek Qekimi $art Qekimi Gereklik Qekimi



155



158 159



EK-FiiL Ek-fiilin geniq zaman gekimi Ek-fiilin gOr0len gegmig zaman gekimi Ek-fiilin 0srenilen gegmig zaman qekimi Ek-fiilin gart gekimi Ek-fiilin Katmerli Birlegik Qekimi pi illnniN BiRLE$iK QEK|MLERI



159



r60 160



l6r 162 r63 163



163



Hikdye Birlegik Qekimi



XIII



hikdyesi hikdyesi hikdyesi hikdyesi Ofrenilen gegmiq zamanrn hikdyesi istek kipinin hikdyesi Gereklik kipinin hikdyesi Rivdyet Birlegik Qekimi $imdiki zamanrn rivdyeti Genig zamanrn rivdyeti Gelecek zamanrn riv8yeti Ogrenilen gegmig zamanrn rivdyeti lstek kipinin riviyeti Gereklik kipinin riv0yeti $an Birlegik Qekimi $imdikizamsnrn garfi Genig zamanrn lartr Gelecek zamanrn gartr G0rUlen gbgmig zamanrn $artr Gereklik kipi qart gekimi Katmerli Birlegik Qekimi -DIr Ek-Fiili BiRLE$iK FiiLLER et- yardrmcr fiilinin kullanrhgr ol- yardrmcr fiilinin kullanrhgr et-, ol- yardrmcr fiillerinin fiille kullanrlmasr isimle kullanrlan diper yardrmcr fiiller Tasviri Fiiller ver- tezlik yardrmcr fiili $imdiki zamanrn



Genig zamanrn Gelecek zamanrn G0r0len gegmig zamantn



164 164 164 164 164 165 165 165 165 165



166 166 166 166 166 166 167 167 167



167 167 168 168 168



169 169 169 169



169



bil- yeterlilik fiili, olumsuzu, var nicd./nasrl, yok nicd//nasrl kahplarr 169 kal- s0reklilik yardrmcr fiili 170



fiili



yaz- yaklagma yardrmcr yabancr kOkenli isimlerle yardrmcr fiillerin



SIFAT.Fi|LLER -An (< -gan) -Ar -Drk -du -mAz -ml$ -(y)AcAk ZARF-FI|LLER -A



-drk srfat-fiilinden yaprlan



-DIk9A



kullanrlmasr



170 170



I7I 171



t7l l7l 172 172 172 172 172



zarf-fiiller



XIV



173 173 173



-dIktAn -DIynAn -dUcAAn(An)



t73 173 174 174 174



-6r -miiz



-l -lncA(n,A)



175 175



-lncAk



-lp-



t7s t75 t76



-kAnA -mAdAAn



-(y)ArAk iSIM.FIiLLER



176 176



-mAk/AmAA -mA



l't6



-lg



t77 r78



177



EDATLAR UNr-sil4r-pR



t7t



Duygu 0nlemleri Seslenme 0nlemleri Sorma iinlemleri G0sterme 0nlemleri Cevap iinlemleri



t78 179 179



r80 180



l8l



BAGLACLAR



r8r



Srralama Ba$laglan Denklegtirme Batlaglarr Kargrlagtrrma Baflaglan Ctmle Baglaglan



l8r 182 183



a9an al



183



lelem//allele//all6



184 184 184



ama



ancak ani



185



aniki baare/ lbaaril lbarikim (
oo defiigmesi toom (D.6.9) < Far. tolum.



iinltleri:



ova > oo defigmesi koo layca k (C.Y.8 I ) < kovalayacak.



y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen oo iinliileri: oyu > oo deligmesi koolaEdr



,-



(i.T.l2) < koyulagrYor.



Ol?d:Jy agrzlannda



I



iinsUziiniin erimesiyle ortaya grkan oo iinlUsii vardtr:



olum, cloru, olaK. uu iinliisii n4 Unliisiintin asli olarak giir[ldUgi.i bir tek Ornele rastlayabildik; uuhtmastnnan (i.T.194) < ulumasr + ile + n oo tinltisiine dontigen biltiln hece ve ses gruplarr hatta bazen oo 0nl0sUyle drnegi bulunan kelimelerdeki hece ve ses guruplan az Unliistine de ddnUgebilmektedir.



I



iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinliileri:



o[ > uu defigmesi duuradt (8.T.145)




uu defigmesi uuraytp (C.105) < ulrayrp, huura (C.129) < bugra, tuula (C.26) < tugla. ufu > uu defigmesi



yollad ,zun uurtna (i.T.202) < uguruna, uuhudan (i.T.247) < ulultudan, kuuyruum (i.T.169) < kuyrulum, boncuu (s.G.5) < boncugu, duuduuna (c.y.52) < dogduguna, bttulanrp (i.T.89) < bugulanrp, uunmae (p.53) < ugunmak.



v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen uu iinl0leri: ov > uu de[igmesi kuudum (8.1 06) < kovdum. uu; Balkanlar Turk agrzlarrnda da gok rastlanan dirr-, tilm (< Far. tofum) silk, dilru, rral (< ogul).43



42 xin.



4i



s.so. GBAA.



DTA, s.r9l.



nlu,



s. I



l. KyA.



s.24-43. DTA.



s.



t9l . RAtr. s.94



s.q.t



-s0



bir tinliidur:



ir,



bul-, yirrt



tt iinliisii veya d0qmesiyle ortaya gtkar' Asli rr iinliisii E, v, y iinsiizlerinin iinl0leqmesi bulunmamaktadtr.



iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen



I



aft > tr deligmesi (8.T. 20) < basaca!,r2, g rard r (c. ssi : qagr rr dr, b as u tz < yapacakttn' (G.F'2 l5) yapocu4m 1



r



t



alaca$rz,



tt iinliileri: ql



t



c



ilz (8.T .120)
rr deligmesi sumddr(G.F.244) 66 de[igmesi baslddr (i.T.75) < bagla doora



*



+



6r, aarddr (K.10)



< ara*



6r, doorddr



(i.T.l8l )
66 deligmesi acddr (i.T.170) < acr + 6r, t(tnddr(i.T.251) < tanr + 6r. gimdiki zamanrn birlegik gekiminde dd > aa olur:. yasaarsam (C.Y.73), tantmaardm (C.Y .97), yalabaordt (P.4 I ).



iiii iinliisii Genel Tiirkgedeki ee uzun i.inlusiine denktir. Asli aa unliisu, fia (C.228) nnleminde gtirulur. Bu iinlu 'g, h, y nnsnzlerinin erimesi sonucu diftonglagan 0nlulerin ben-



tu



KDBTA. s.2o R,q,ti. s.qt



5t



ze$mesiyle, Arapga kelimelerde ise d > cirj iinlii defigmesiyle ortaya gtkar: lcjtizm (c.l5l) < l6zrm, kiamil (G.F.22) < kdmil. ince srradan fiillerde mastar eki -mcic) olur. Kim isteer diisntiiii banditlerin b o I S ev i kler i n e I ine (C.228). $imdiki zamawn birlegik gekiminde ee > eiri olur: okieirscim (P. 198), istcitir(P.173), istcidrdim (C.Y. 60). scin p iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 6n iinliileri



(e)ii!( iiii deligmesi Eisd(i (S.G.l8) < 9igaS ( ?iii defigmesi bu giindcin



iitiiii dooru (i.T.158) kaynagrrrmay iinstizU kullanrlmamrg.



iya > iiii defigmesi ihrcidr (C.176) < Ar. iftiydr, ihtaarlaycdz



(C.l7j)



zcjtjnruk



(i.t.Zat) < par.



ziydn + Llk.



6ti iinliisii istikrarlr bir uzun iinlii depildir. Asli olarak kdr)r (C.Y.39), kddselerin (G.F.5) kelimelerinde g6riiliiyor. Bu kelimelerin k6r (G.F.226) ve kdse gekilleri de vardrr. k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen 06 iinliileri eki > 6ii defiqmesi 6td6gilnkii (P.247\ < oreki gunkii.



52



y iinsiiziiniin diiqmesiyle meydana gelen 66 iinliileri dy t 66 - iiii - ii - ii defigmesi {s



stiylii> s66l(i -silillci - sdl(i -silld, btiylii > bdald - biiiila - bdla - billa, 6ylii> d(ilci -ilil\d - dld -iilct.



iiil iinliisii Gagavuz Tiirkgesi'nde ilk hecede gok rastlanan bir 0nliidUr. ilk hece iinsUzleri kolayca eriyip Unlulegtigi igin uzun UnlUler genellikle baqta olmaktadtr. Asli olarak siiiulen (i.T.167)"bir bitki adr" orneginde goruliir. o genig Unlusii ve bu Unlunun iginde bulundugu heceler daralarak uzunlagmaktadr. iiil iinlUsU g, k, ,, y, 0nsiizlerinin erimesi ve iinlii benzegmesi yoluyla ortaya grkmaktadrr.



ii > iiii deliqmesi smna (D.6.35), siiiindiirsiinnar (i.T.224) < son-.



I



iinsiiziin0n diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri



6g >



iiii delipmesi iiitrendim (i.T.l4-5) < olrendim, dtiiimazdi iiiilen (S.G.l4) < dplen, iiilretti (C.Y.6) < 6gretti.



(i.T.l6l)



< do[mdzdi > dovmiizdi,



6gii > iiii defigmesi dililar (A.18) < d6g0liir > d0viiliir, ijilt (D.A.O.Z) < 6giit, siiiis (p.177) < s6$ii9, strz (i.T.137) < sogift, iii)nerdi(i.T.t56) < 6[0nerdi, grr;(H.0.5s) < gtiliis,



'iiilttiim (P.258) < 6gun0m, diiil$ (i.T.288) < d0su9 > d6vrig. Bu ses de$igmesinde, g iinsUzii erimekte, komgu iki iinlii arasrnda gerileyici iinli.i benzegmesi ortaya grkmaktadlr.



iifie > iiii deligmesi biiiirek (i.T.146) < biiletek.



iigii > iiti defigmesi ,.,,^,. ,._,. lutiiiinii Kugucugum.



(i.T.223) < bolugtinu, diii)n (i.T.64) < dugiin, krigr;cuun (K.2t < )



k iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri tik > iiii defigmesi iiiisilrcirdi (c. t25) < 6ks0rdrdi, iiiisiiz (c.y .t I < oksiiz. )



yiik > iiii de[igmesi iiiisefti (P. I I 7) < yUkselrti, iiiisek (i.T.156) < yuksek.



4-5



L. A Pokrovskaya.



G



ra nun



o t i ka



Ga ga uzkogo..., s.36



-53



v iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri iiv > iiii de$igmesi giiiide (i.T.153) < g6vde. y iinsiiziiniin diigmesiyle meydana gelen iiii iinliileri tiy > iiti defigmesi kiliilerdci (H.O.55) < k0Ylerdii. Oyii >



iiii deligmesi



ililk (8.65) < hOyiik.



iiyii > iiii defiiqmesi biiiitil (i.T.B2) < buyulu, biliilem(i(i @.0.65) biiyulemiiii, biiilnd (M.24) < biiyiigUnii. Bulgaristan'daki e- alrzlarr, gakgr a$rzlan ve Yugoslavya'daki Ttirk aprzlarnda aynr ve benzer ses de$igmelerinde ri normal iinlU olarak kalr: kii, sille, iiren, dti, ilsii:ls, biile, iisiirab Dinler (Makedonya) aSrnnda fi iinliisii uzundur: dili)s,giliis, siiiltl1 Kuzey-DoSu Bulgaristan TUrk a$rzlarrnda da gu drnekleri vardtr: sfit,dfrn, i1n, sfrmek v.b.a8



Gagavuz Tiirkgesi'nde uzun iinlUler eg sesli kelimelerdeki anlam aynh$rnr gOstermek gibi bir gdrev de 0stlenirler: aa7, ag- (doymamrp, a9-), kaar, kar- (kar, kar-), aart, aft- ( srrt, arka; fazlalag-), aaz, az (organ, miktar), baagla-, baqla- (affet-, bagla-),



buul-, bul- (bo[ul-, bul-), slrr. srr (sr$rr, srr), uur. Lll'- (u$ur, vur-),



iilik-, ilik (iyilik, ilik), been-, ben (begen-, ben), diiUn,diin (dilgUn. zaman zarfr),



stiiit, siit (s6giit, siit).ae Uzun tinliilerin. her zaman e$ veya yakrn okunuglu kelimeleri birbirinden ayrrdr!r sdylenemez. aag, aag- ( agag, a9), aan, aan (arr,agrr), dooru, dooru (at rengi, dogru).so



46 47 48



49 50



RAtr. s.92 DTA.



s.



l9l



KDBTA. s.59: Bulgaristan (iagavuz'fiirkqcsi uzun tinltiler bakrmlndan, Moldovya Gagavuz f iirkqesi ile



tam anlamryla u1'uqmaktadrr. Krg. igin bk. W. Zajaczkowski. age., N. D. Arabacr, [-. A. Pokrovskal,a. l). N. fanasoglu, age., s..53 Gerhard Doerfbr. age.. s.26.1



54



s. l4_ I 7



UxlU (voKAL) TABLosu Bo$umlanma siiresine gOre



Qrkaklarrna Dile gdre giire Alt geneye gdre



Unliiler Kaltn ince 6n slra arka srra Normal



Uzun Unl0ler Kaltn 6n srra



Geniq



Dit



Ince arka srra aa



Yarr Geniq



aa



Dar



ee



ii



Yan Genig



oo



Dar Yuvarlak



uu



Dudak



iriz UNT,ULER (DiFroNG) Aynr nefes baskrstyla boSumlanan iinliilerdir. Tiirkge'de asli ikiz iinlu yoktur. Ancak ses dtigmeleri ve ses de$igmeleri ile ortaya grkar. Bu tiir ses olaylan drgrnda rastlanan ikiz iinliiler, Arapga ve Farsga'dan ahnma kelimelerde gdriilur: muamele, tabiat, faiz v.b. Azeri, Ozbek,Tiirkmen,Yakut, Karagas Tiirkgeleri'nde bulunan ikiz iinliiler, Ana Ttirkge'deki asli uzun 0nltilerin zamanla ses de$igmelerine u$ramaslyla ortaya grkmrgtrr: Yenisey yaa.tlarnda iic)z < 6z "kendi", yakut suok < y6l, Ttirkmen duyz < tuz, Karagas ey$ < A$, Ozbek diy-< ti- v.b. drnekleri g0riiliir.5r Kelimelerin sdyleyig de$eri bakrmrndan TUrkgede tig tiirlii ikiz Unlii vardrr: Algalan ikiz iinlii; ikiz unli.inun birinci rigesi, ikinci ogesine g6re daha baskrlr, daha geniq ve s0rekliyse bunlara algalan ikiz iinl0 denir. Yiikselen ikiz



iinlii; ikiz



0nliin0n ikinci iigesi,birinci cigesinden



daha



baskrh,daha genig ve siirekli sdylenirse bunlara yiikselen ikiz iinlii denir. Eqit ikiz iinlii; ikiz iinl0niin iki Ogesi de aynr baskryla,aynr geniglik ve sUreklilik iginde bogumlanrrsa bunlara eqit ikiz tinlU denir.



t'



Z"yn"p Korknraz. Granter'l-erinrleri S(i:til|ti. TDK yay. 575, Ankara, 1992. s.g5 55



Gagavuz Tilrkgesi'nde algalan ve yiikselen ikiz iinli.iler; E, v,



y iinstizlerinin



diigmesi veya 0nliileqmesiyle ortaya grkar: kaet (G.F.l3l) < Ar.$dyet, yauz (G.F.72) < yavuz. Algalan ikiz UnlUlerin birinci 6gesi bazen bir uzun Unltiyle g0st€rilir: duuar-



kan (D.6.80) < dogarken, duuan usaan (i.T.142) < dogan uga[rn, kuuardt (P.127) < kovardr, saurdrlar (i.T. 143) < savurdrlar, buuaymr; (P.218) < bo$aymrg, g1reim (G.F.215) < gdreyim.



Yiikselen ikiz iinliilerin de bazr hallerde ikinci 6gesi bir ikiz unluyle goste rilmektedir: krcemet (G.F.32) Ar. krydmet.



Cagavuz Tiirkgesi'ndeki



bazr ikiz Unliiler, Krpgak Tiirkgesi'nin etkisiyle



meydana geldigi belirtilmek izere Ktpgak tipi ikiz iinlil olarak ifrde edilmektedir.5z T0rkiye Tiirkgesiyazr dilindeki TUrkge kelimelerde ikiz Unlii kullanrlmamaktadrr. Ancak Anadolu ve Rumeli aSrzlarmda iins0z de$igmelerine ba$h olarak pek 9ok



algalan ve yiikselen ikiz iinlu ortaya grkmaktadtr: koiin, yourd, niayet, ciara, cierimiz,



tuof



buria.s3



IJNI,U UYUMU Tiirkge kelimelerde. kelimenin ilk hecesinde kahn bir 0nlti varsa, takip eden hecelerde de kalln iinlii; ilk hecede ince bir iinlii varsa sonraki hecelerde de ince UnlU bulunmasrna biiyilk iinlii uyumu denir. Buna gtire Ti.irkge kelimeler kallnhk-incelik



sralt kelimeler ve ince sralt kelimeler olarak iki grupta toplantr. Turkge kelimelerde kelimenin ilk hecesinde yuvarlak bir iinlii bulunursa sonraki hecelerde de duz-genig veya yuvarlak-dar iinlti bulunur. ilk hecede diiz bir iinlii bulunursa sonraki hecelerde de diiz iinlU bulunur. Bu uyuma da yuvarlakltk-diizlilk veya kilgilk iinlil uyumu denir. Buna g0re de Tiirkge kelimelerde ilk hecenin drgrnda genigyuvarlak iinlti bulunmaz. bakrmrndan kalm



Tiirkge'nin en 6nemli ses kanunu olan



bu iki iinlU uyumu,



Gagavuz



Tiirkgesi'nin tinliilerine gdre gdyledir:



itk hece



sonraki heceler



a



ar6,t erdri e, il, i a,6, u ikinci a,5, u ikinci



e



i o u



heceden sonra heceden sonra



r



r



6 (Gagavuz TUrkgesi'ne has olan bu iinlii T0rkge kelimelerde bagta bulunmaz. Rusga'dan altnma veya Fransrzca'dan bu iki dile gegmig kelimelerdeki 6- yerine kullanrlrr.)



L. A. Pokrovskaya. "Gagau:cu ve Tarihi celisimi". (gev. Nikolay Vasilyev), biyatr Dergisi , S. I , Haziran I 995, s.37



Kl'A.



s.29-30



NYA. s.43



56



Tiirk Lehgeteri ve Ede-



I bulunur.)



ti ii



(Bu 0nlU de bagta bulunmaz, nadiren orta hecede genellikle son e,ii, ti e, f,, ii



hecede



ikinci heceden sonra i ikinci heceden sonra i



Uzun tinliiler de benzedikleri normal tinliin0n tdbi oldupu kurallara uyar. Gagavuz Tiirkgesi'nde TUrkge kelimelerin b0yiik ve ktigtik tinlii uyumuna



bUy0k Olgiide uyduklarr g0rUltir. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde ses deliqiklipine uSrayarak Unlii uyumu drgrnda kalan alma (K.16), kardas (M.68) gibi kelimeler, Gagavuz Tiirkgesi'nde asli ses Ozelliklerini korurlar.



Eski Tiirkge'deki -g iins0zleri dtigerken,Tarihi Tiirkiye TUrkgesi'nde bu Unstizlerin d0ltiigu hecelerin iinliilerinin yuvarlaklagtrgr gOriiliir: kapu (D.6.74) kelimesi bdyle bir ses Ozelligi ta$rr ve k0giik iinlti uyumuna uymazi karpuz (P.194) kelimesi ikinci hecedeki yuvarlak 0nliiyii korurken, Ar. bdrOd > baril (C.270) geklini alarak ktigUk



iinlii uyumuna uyar. o Unl0siintin etkisiyle, fr UnsUz0nUn erimesi sonucu komgu olan ei UnlUleri yuvarlaklagtr ve iiteki kelimesi, (itdd (C.106) geklini alrr; bOylece iinlU uyumu bozulur. biitiirlil (P.208) < bu tiirlii birlegik kelimesinde ise ikinci unsurun iinliileri birinci unsurun iinlUs0nii kendilerine benzeterek 0nlii uyumunu sa[lar. daba$lau genellikle kahn Unliiltidi.ir ve iinlii uyumunun drgrnda kafu. Scin da mt giilersin beni be? (P.214). +kl eki ise kalrn srralr kelimelere kahn 0nliilii olarak gelir: yukardoh (C.Y.



90),7oktanh (A.6). Arapga ve Farsga'dan altnan bazr 0dting kelimeler, ilerleyici ve gerileyici gnlg benzegmesiyle iinlU uyumuna uyar: nryan (i.T.160) < Far.ni96n, barabar (i.T.265) < Far. berdber, teneleri (p.22) < Far. d6re, dusman (i.T. ls) < Far. diiqm6n, di.igmen, kazal (p.l9l) < Ar. $azel, rcrannanmry (i.T.106) < Ar. hicran + lan-. Tiirkge kelimelerde meydana gelen bazr iinlU de[igmeleri de tinlti uyumunu bozar: giirmtslar (8.T.45) < gagrrmrglar, gikardm (B.T.97) < grkardrm, irote 1o.6.ey < rrak.



T0rkqe kelimelerde iinl0 uyumunu bozan en dnemli sebep; ince srradan kelimelere kalln unlul0, kahn srradan kelimelere ince iinliilii eklerin gelmesi, yani ek-k



i...i... )



u...a...r... gurladt (P.210) < g0rledi. crtt (8.60) < cirit.



r...r....



Stra defiiqikli$i iinliiler kadar iinstizlerle de ilgili bir olaydrr. Orneklerde de g0rUldiigii gibi iinsiizlerin art damak Unsiiz0 hdline gelmesi i.inliileri de art unliisii, yani kahn iinlii hdline getirmekte, i.insiizlerin 0n damaksrlagmasr da iinltileri 0n Unlti yani ince iinlU hdline getirmektedir. Bu ses olayrnda k, k, t, C, y, b, p, c, g insfizlerinin birbirinin yerini almasr veya bolumlanma noktasrnr degigtirmesinin biiyiik etkisi vardrr.



UNI,U DEGi$MELERi Gagavuz T0rkgesi, iinlii deSigmeleri bakrmrndan oldukga renkli bir gdriintU arz etmektedir. Unlti deSigmeleri iki sebebe ba[h olarak ortaya grkar. Birincisi Unliilerin 0nlUlere etkisi, ikincisi iinsi.izlerin Unliilere etkisidir.5T



KALIN a>e:



UxIUuniN



iNCELMESi



Bu iinl0 degigmesi komgu hecedeki ince iinlUniin etkisiyle ortaya grkmaktadrr.



kirez (K.14) < Yun. kiraz tabiet (D.O.123) < Ar. tabi"at, eki (C.Y77) < yaki, tezge (i.T.223) < T.T. tezgdh < Far. dest-gdh, $efteli (i.T.109) < T.T. $eftali < Far. peft-dl0, tenti (D.o.72) < Far. d6ne.



a>e; Genel likle alrnma kelimelerde gtiriilUr:



sefta



1i.t.lsl



et-, ycir (i.T.277)



< T.T.siftah < Ar. istiftdh, ziinetnrislcir (i.T.243) < Ar. ziy6n +



< Far. y6r.s8



a>i: drnegi azdr'.



asis



(P.289) < Ar. l3A9!6q.



r>i: Pek fazla yaygrn degildir. gikarmaa (B.T.l -50), irak (O.6.9).se



u>ii: Yaygrn depildir.



iirtlukta (D.A.O.5) < yurtlukta, miiniis (T.



9-5)
u: iki ornekte vari cuvap (C.YJ) < Ar.



cevdb, dadu (C.176)



< Tiirk. dede >



Rom. dedu, Bul. dedo, Rus. ded.



i>a: Arapgadan 0dUng ahnan bir kelimede gOriiliir. daqrci (2.8.76) < Ar. d6"ire.



i>I: Benzegmeyle ortaya gtkmlg bir 0rne$i var.



yabam (G.F.162) < yabdni.



i >u: Az rastlanrr.Arapga iidiing bir kelimede tespit edildi. musaafir (i.T.4l) < Ar. mis6fir.6o



6>o: Farsgadan Odiing ahnan bir kelimede var. Colda (2.8.76) < Far. qdl + de.



cENi$ UxlUlnniN DARALMAST



a>t: y iinlilsUniin bulundu$u



veya komgu oldugu hecelerdeki a iinluleri ve I iinliisiine yakrn olup benzeqmeye ugrayan a iinliilerinde gOriiliir. arabryt (8.T.143) kaygm bakry (P.98), parryt (8.T.99),portryt bana agasm (8.T.80) < Rus. porta, "kapr", qanlh (K.17), yar$a kuSu (8.16),orryr (8.T.152), konttrma (P.243) < kantarma, "bir gegit at gemi".6r



e>i:



,



leri vardrr.



Bu Unlii de$igmesinde de ytins0ztiniin ve iinlii benzeqmesinin gok agrk etki



bidz (i.T.t7) < Ar. beyaz, kirpig (D.O.l0t) < kerpig, sijpiirgiyi (8.T.6l) < s0piirgeyi, $irit (K.44) < 9erit, qlif (i.T.64), alev, tenekiylcin sartlt (D.o.]03), qekmeci



uo



6r



ARA, s.3; Musa.fir (Trabzon). ARA, s.7; almrya. yaptcanr (Giresun). sacryak \Bafra.Razgrrat) 60



(C.156), meci (P.240) < imece, iye (P.112) < e|e, diydim (i.T.44) < de[dim, karqnani (P.82), siyrek (M.45),mindir (D.A.O.l6) < minder.62



o>u: v, r iinsiizleri yanrnda darlaqlr. Komgu !, v iins[zleri de bazr hdllerde diiger veya deSigir: bugacft (C.231), buva (H.O.2.5), buvazmda (C.65),



ilk hece



Unli.isii o;



f,



kuvaladr (C.l l9), suvan (P.163), kuvancft (K.13), uasmda (l'T.241), kara urman (8.T. 126), buynuz (T.30).61 o > u ye o > n de$igmesinin Rumeli aprzlarrnda yaygln olmast iizerinde Bulgarcada'ki o > z degigmesinin bir etkisi olup olmadrsr aragtrnlmaktadtr.6a



6>ii:



hece Unlijsii d; f, t, y, l, n iinstizleri yantnda darlaprr: dd billd (M.90) (C.293), driymtistiilar siindiirmiisldr (M.10), kiiysiinci (M.107), i)/kesindd (D.6.104).e'



ilk



DAR UNLULERiN GENi$LEMESi



t>a: Fazlayaygn ddgildir. krlangaglar 0.f .292) < E.T. karhgag, tamazluruz (P.176) < tamrzhgrnrz, patlacan (i.T.206) < Ar. bddinc6n, Far. bddingdn,fiskan (M.8 I) < frqkrn.66



i>e: Komqu hecedeki iinliiniin genigletici etkisiyle ortaya grkar. sefta (.f .351< T.T.siftah < Ar. istiftdh, tabeet (i.T.95) < Ar.tabicat, kenever (p.152) yun. kenevir, baane.-(C.Y.59) Far. b6ri. zeftlenmdd (C.25) < Ar. zift+le+n-, Vedin (8.T.126) < Vidin67, kelemeyi (C.56) < Ar. kelime + yi, giceyez (8.T.152) < gidece[iz.



u>o: Yaygrn degildir: kolag olmuS (B.T.28) < kulag "sa'lmrg", bostan (H.O.SS) hazvoncular (j.T.239) < Ar. hd2ir0n + cular ,'haztr yiyiciler".



u2



< Far.



b0stdn,



ARA,s.l0; genellikle ilk hecede g6rijlur),ingd(Ciresun),yirli (Bahkesir),yrdr. yirindrin,/rrr,,{ (CUney Batr Anadolu).



ARA. s.l4-l 5l ava (Qankrrr). 6uga: ((oruh), guvala (Ankara),szvar (Uzunk0prti). Rumeli Atrzlarrndaki drnekleri igin bk. RAil. s. I I l; ava. buva. kuvalanak. iuos. buynu, kuva, qinku. ulak (< oplakl, DTA. s. I 9 I : buv. duv. kuv . suvan. suuk. G. Hazai' "Rumeli Apalanntn Tarihi O:erine". TDAY Beileten r960, Ir. bs.TDK yay. 183, Ankara. 1988, s.207-210



65



66 61



ARA. s' I 5 Anadolu Agrzlarrnda s.eyrek goriilmesine rasmen Rumeri alrzlarrnda yaygrndrr. KDBTA. s.'19., kii. siir. tilen. Rn(1. s.92t hiile, iisii:, iisi)r. ki), siile-, tiren_, dt _. Anadolu a8rzlarrnda seyrcktir. ARA.



s. l2: garlangus (Batia) < ktrlangq, ahar (Denizli\ < ahr. Rumeli atrzlarrnda yaygrndrr. RA[]. s.r 12. sefte (a: Bir Ornegi vardrr: kila (P.220) < Yun. kilo.



o>e: Kaybetmek birlegik fiiline benzeyerek ortaya grkan bir 0rne$i var: kaybelmeyincd (C.20) < kaybolmayrnca.



u>t: Dudak Unsi,izleri yanrnda 0nlii-tinsiiz uyugmazh$ryla olugur: bizaaya (K.18) < buzagrya, brda (C.137), mmdar (D.O.100) < Far. murddr, Mrsa (C.18) < Ar. M0sd.



u >i: Bir drnekte gdr0liir: mqqmile (P.296) < Ar, ma"mfil.



u >:i: y etkisiyle



olugmug tek



drneli vardrr.



uydyor (8.T.84).



ut



ARA,



s. I 3- I 4: Karadeniz alrzlarrnda yaygrndrr: baluk, ya:uk (Trabzon), kasuk, .fundugum, fursrit, aklum. ahrnri, kucagunru (Rize1. yayylur. pundr (Bafra). yTS, s. 40; buftar, bfiar.



62



ti>e:



l08l



(1.T. komgu hecedeki iinlunon etkisiyle ortaya grkmrq bir d,r'ncgi vardr' ene: < Far. hen0z.



Unlti degigmelerini roplu olarak deg,erlendirdi$imizde Cagavuz Ttirkgcsi'nin



Unlii de$igim tablosu r;OYledir':



a)



e, ci, t, t, tt



h>u e-> a. i, u, ti



d>



e



l>a,i.tt i> ct, e, t, tt o>u,e, ll o



-'rl,



i]



u>a,tii.o .. t'9 u>e UxlU DU9MESi (iagavuz Tiirkgesi'nde iinlii dtiqmeleri ilk, orta ve son hecede gOr0lmektedir. S6yleyig kolaylrgr sa!,lama yanrnda. hece tekrarlarrndan kaqrnma, iinsi.izlerin iinliiler iizerindeki etkisi iinliilerin baglrca dtigme sebepleridir. Genel T0rkge'ye gOre iinl0 dUgmelerinde gdriilen en orjinal durum, iins0zle baglayan kelimelerde ilk hece iinIiisilniin diigerek kelirnenin gifl iinstizle baglamasrdrr: braul'tp (i.T. I I ) < brrakrp, krau (D.O.65) < krralr. h tezik (p.21 3) < hi lezik. Gagavuz Tiirkqesi'nde gcirii len bag hca iilr ti dtigrneleri 9un lard r: I



'r)



r



W-Zajaczkouski'nin (agc..s.8-l0l llulgaristan (iagavuz Tiirkgesi'ndc tespit etrigi unlti Jcgifnlcieri $unlardrr'.



o



>



e. u)'ile. ttne. haSe. burnte, hurme. ),urc. wtve, yunturle, kore. orte. peree. dimtS, gitirDot.. ihali, iS < e; bn'enntis. hiyoz. Jiyil, pil,nir. yinez..t itlt.



e' t'



o>l.btn:.bu1tru:,trurar< do$ar.srr',rr. ii!itk.uttt.lr,rrrt



e,



u



c>i t>e,tr,i i)rr



o > r/



lannxla untpgik. qikrr.



f iirkgesi



kortnus -koynrt$, karSt, baStn,



ahyim..vil r?



u>t.i



63



otu,nur -ournrry. kupt - iupu.



),tltlr



v.b.



a iinliisii Ortada ve sonda diigmektedir. Orta hece Unlusunun diigmesi



iinlii tekrannr 6nlemek igindir:



r etkisiyle ve srk



inancaam (i.T.252), ordan, burdar (K.36), nezmqn (D.O.ZS). e



iinliisii



Ortada ve bagta diigmektedir. e tinlusti de bagta, unlti tekrarrndan ve y Unstiziin0n etkisinden dolayr diigmektedin meklermiq erdd (D.A.o.l I ) < emeklermiq yerde, zeetlenmeklcirldn (i.T.g2) < .



eziyetlenmelerle. Ortada e iinlfisil r iinsUzU etkisiyle diiger: nerdd (C.Y .45), nerdt)n (C.y. I 02). r



iinliisii



Bagta,ortada ve sonda dUgebilmektedir. Bagta .r ve



siyle diigmektedir:



f



dig tinsiizlerinin etki



qrlr (K.43) < rgrkh, Silak (i.T.82) < rgrlak, srgaanntk(C.2S0) < rsrrganlrk. Qokluk ekinden sonra 3.1.9.+ l eki erimektedir:



insannarna (i.T.269) < insanlarrna,yukarsma (i.T. 126). Orta hecede I diigmesi drnekleri qunlardrr: den



ardrmry (M.52) < agrrdtrmrg, ayktladrk (i.T.25l) < aykrnladlk, "kestirmegittik", sayleer (P. 173) < sayrhyor, kwrak (i.T.266) < krvrr + ak. Sonda r, y ve z tinsiizii yanlnda diiger: AIla raz olsun (G.F.44), dryar kapusu (P.249), Kalmqr bir tekerlek Ordy burdy gezer tek (8.40). 6 ve r iinsiizleri yanrnda d0ger ve kelime gift Unsiizle baglar. braadtlar (C. I l4) < brraktrlar.



i iinliisii Ba$ta,ortada ve sonda diiger. Bagta ra ve s 0nsiizleri yanrnda dti$mektedir: l- yardrmcr fiiliyle yaprlan Sart gekiminde diiger: tobonnar sa kalsm pak (K.25). Yabancr sdyleyiglerin etkisiyle d09er: Stanbol(B.T 47) < istanbul. rz Unsiizii yanrnda dUger: meci (P.240) < imece. Kelime kaynagmalarrnda diiger: ne iS'7in laf olmaz(M.54). Ortada, orta hece Unliisii olarak diiger: Desll (M.5) < besili, naafle (C.174) < Ar. ndfile, benzin (D.O.99) < beniz+in. ilk hecedeki i dtigmeleri sebebiyle, gift iinsiizle baqlayan kelimeler vardrr. blezik (P.213), Brin da braz diizeneyim (i.T.210) "ben de biraz siisleneyim". Sonda y etkisiyle diiger: nerey (C.Y 83) < nereyi.



64



u iinliisii Bagta ve ortada dU;er. Ba$ta tek



drneli var:



< fala (D.6.lot).falad* (i.T.248) ufala-'



Ortada orta hece iinliisti olarak diiger: (A' l8)' ustraylan (C.182) < Far'usture, kobza (l'T '85) -/ olur. imdat (C.Y59) < Ar. irndAd, mahet (P.164) < Ar. ma"bed.



g tinsiizii Tonlu. patlamalr bir damak iins0zUd0r. iki ayrr qekilde bolumlanrr. Kalrn yanrnda, aga (D.A.O.40), gaarga (C. 169), damga (D.A.O.40) iirneklerinde oldugu iinlti gibi art damakta; ince Unlti yanrnda ge('a (i.T.36), glt (P.36), giirgenci (G.F.146) 6rneklerinde oldugu gibi dn damakta bogumlanmaktadrr. Batr Tiirkgesi'nde en eski zamanlardan beri ig ve orta seste 6n ve art damak iinsiizleri yava$ yava$ diiqmiig ve tasfiye edilmigtir; kurug > kuru, sartg > sart, gerig > qeri, emgek > emek, ilgeril > ileri, tanglag > tarla, yazrylrg > yazil\ yatgurmak >



yatrmakv.b.



g



arasrnda ise bunlarrn gatrfmasr ve biiztilmesi ile hece yivni, sc)giinmek > si)nmek, bagtr.sak > barsakla. T0rkiye T0rkgesi'nde yaztda korunan fakat sdyleyigte biiy0k iilgiide yutulan tonlu, siirekli, damak Unsiizii f; Gagavuz Tiirkgesi'nde kaybolmugtur. Bu 0ns0z. siiyleyige uyularak yazr dilinden tasfiye edihnigtir: diiiin (C.156), cerlerim (P.228) < Far. ci[er, aactndan (G.F. l05) < a!,acrndan Kelime ortasrnda bazen ! > y olur; diydim (i.T.44), iye (P.172) < ege.



iinsiiz0



iki tinlti



diigmesi meydana gelebiliryegl rmi >



j



iinsiizii Tonlu, srztcr bir dig darnak tinsiiziidiir. T0rkiye T0rkgesi gibi Gagavuz



TUrkgesi'nde de7 0nsiiz0 yoktur. Odung kelimelerde kullanrlrr:



Jena (C.58) "6zel isim", Jandarlar (D.O.20) < Rus. jandar "iandarma",.s/u7< ba (C.58) Rus. slujba "memuriyet", de.iurnq, (C.173) < Rus. dejurney "eczane".



t' to



Ahnl.t Cafbroflu. "|'iirkgede ",-" morfemi".'Iiirkiyat Mecmunsr, c.XVl. 1971. s.27-38 Tuhrin Banguollu. age.. s.58-59



67



c iinsiizii Tonlu, kapanmah bir dig-damak tinsiiziidUr. 30 Temmuz 1957'de kril kOkenli Gagavuz Turkgesi aifabesi tespit eiildiginde bu iinsuz dj(Jtx) iinsiizuyle giisterilmiqti,Ts *imaii gibi. Daha sonra Moldovan alfabesindeki c ('X') harfi ahnarak bu 0nsiiz tek bir igaretle g0steri lmeye baglanmt gtrr.7 z iinsiizii



Tonlu, srzrcr bir dig iinsiiziid0r. Bazr hallerde z >



kumr (C.Y.l2)



s



olur:



< krmrz, sincir (D.6.62).



y iinsiizii Tonlu, srzrcr bir dil ortasr-damak iinsiiz0dUr. Konugmada e- Unliisiinden 0nce yan iinli.i olarak sdylenir: fakat kril kdkenli Gagavuz Tiirkgesi yaztstnda gOsterilmez genig iinlUler yanrnda daraltrct bir etkisi vardtr: orry (8.T.152) < orayr, arabryr (8.T.143) < arabayt, siyrek(M.45) < seyrek. k iinsiizii Tonsuz patlamah bir dil arkasr-damak Unsiiziidiir. Sonda, iinsiizle baglayan bazr eklerin yanrnda diiger: kiiEiicilk (C.294). ufuctk (C.175), qocuum (C.175). Kalrn ve ince iinli.iler yanrnda bogumlanma noktasr deSisir:Krlara, orak, bakarak (T.35) 6rneklelinde art-damakta; diiSktin, kim qemrek (C.175) orneklerinde 0ndamakta bo$umlanrr.



I iinsiizti Tonlu, akrcr, bir avun-dig eti i,insUz0diir. Tiirkge kelimelerde bagta bulunmaz. Ancak yansrmalarda ve Odiing kelimelerde bagta bulunur: le$ (i.T.233) < Far.l69e. laf (i.T.98) < Far. ldf leh (C.2tS) < Rom. left',attrn veya giimiig para". lampa (C.2 l8) < Yun. lampas. / iinsUzii de kalrn ve ince Unliiler yanrnda iki ayn noktada bolumlanrr: nasrl ayrilmry (G.F.125), lobut (T.32) gibi kahn iinlUlU kelimelerde dilin art-damakta gukurlagmasryla; Ieen (A.56) < Far.legen, islek (G.F.125), gdzdl (c.156) gibi ince unliilu kelimelerde dilin On-damakta gukurlagmasryla bofumlanrr. / iinsiizii; ister 0n, ister ar1 damakta boSumlansrn akci$erlerden gelen hava avurtlara garpar. Bu sebeple bu Unsiize avurt veyayar Unsiizu de denir. / tinsiiz0; ig seste genizsi-digeti r iinsiiz0 dntinde gerileyici benzegmeye ulrar samanruklar (D.O.6S), annamddrtm (K.16)t diySitsinncir (G.F.160), oino, (G. F.r64). ig seste genizsi-dudak iinsuzu m



y,



h > f olur.



toom (D.0.9), Ar. kehle (bit) > kiile (P.219) Ar.sabdtr > sabaylen (C.12) Ar. zeytin > zihtin(C.15),y$tm (i.T.195) < htstm, Ar. r0h > ruf (C.227), Fan ser[oq > sarfo$ (C.Y.70). h unsuzunun korundu[u ijrnekler: h6yUk



> iiiik (8.65), Far. tofum >



hayti(C.13),htzh(K.ll), horoz(K.|})^foroz(D.A.O.23),herkezi(i.T.163). ts iinsiizii (u) Tonsuz, kapanmah bir dig 0nsUziidUr. Genel Tiirkgede bu iinsiiz iki ayrr 0nsiizle, /s geklinde gdsterilir. Gagavuz TUrkgesi'ne Rus asrlh kelimeler yoluyla girmig, yanslma kelimelerde ve Rusga'dan ahnma kelimelerde kullanrlmtgtrr. gru vts(M.43), htsrdarak (C.130), tsink (C.135) < Rus.tsink "ginko", /srgara(C95) < Rus tsigara "sigara", tsement (D.O.l0l) < Rus tsement, "gimento", mototsikla (D.O.88) < Rus mototsikla "motosiklet". g



iinstzii



Tonsuz, kapanmah, dig-damak iinsiiziidiir. Bagta ortada ve sonda bulunur. Sonda, iinltiyle baglayan bir ek geldiginde tonlulagrr. orug > orucuna (C.94), ug> ucunq (C.95).



I iinsiizii Tonsuz, stzrcr bir dig-damak iinsiiz0diir. Baqta, ortada ve sonda bulunur.



Gagavuz Tiirkgesi'ndeki gruplandrrrlabilir:



2l



iinsiiz gdsterdikleri geqitli ozelliklere g6re g6yle



I) Bo$umlonma noktnlarrno gAre: t) Dudak iinsiizleri a) Qift dudak iinsiizleri: b, m, p b) DiS-dudak iinsi.izleri: v,f



2) Di; iinsiizleri a) DiS: d, z, l, n, s, t, ts b) DiS-damak:



j,



3) Damak a) Dil ortasr:



lanrr.



7?



c, r, 9,



q



y,h



b) Dil arkasr: g,k, 4) Grrtlak: h 5) Geniz: cift dudak 0nstizti m; dig 0nsuzii n aynl zamanda genizde bo$um_



N"uinSelen.So-1'1ef i{ Scshilinti ,!krr.stik SeshilinrveTiirkiyeTiirkgesi,TDK yay.,Ankara, 1979.s. 104



70



6) Avurt: Dig tinsiizii olan l; aynr zamanda avurtta bo$umlanrr Ses yolunun durumuna gdre: A) Ses tellerinin durumuna gdre: l) Tonlu iinsi,tzler: b, v, d, g, i, c, z, y, l, m, n, r; b, d, g, c tinstizlerinin tonsuz kargrhklan vardrr: p,t,k,g 2) Tonsuz ilnsiizler: k, p, s, t, f, h, ts, g, g B) Ses yolundan havanrn grkrglna gtire l) Patlayrcr iinsiizler: b, d, g, k, p, t 2) Kapanntalt iinsiizler: c, ts, g 3) Akrcr iinsilzler: y, l, m, n, r 4) Surct iinsiizler: v, j, z, s, i h, I



II)



III)



Temas derecesine gdrel



v, j, z, y, l, m, n, r, s, I h, 2) Siireksiz iinsiizler: b, d, g, c, k, p, t, ts. g I



) Silrekli iinsiizler:



I



UNSUZ (KONSONANT) TABLOSU



llo!umlanma



Tenras



ticlecclerirrc g0re



Dudak



noktalarrna Scs



lrrlunun



durunrrrna gdrc I



lavannr -{drc



Ses tellerine



oSilu



gdre



glklflna



Dit



Damak



gofe



;3ih Dir o"?i;* "o*,



'l onsuzu olan



tonlu Patlatrrr Tonsuz Tonsuzu olan



Tonlu Kapannralr



Srzcr



'l onsuz



c



'l onlu



J



'l onsuz



I



.



Aklu:



th



onlu



lonlu Tonl,,



v genlz



o*fl



Tonlu



7t



".11,,



Grrtlak



i;xsUz DEGi$MELERi:



78



TONLULA$MA



gelmeTonlulagma, tonsuz UnsUzlerin kendi kargrhklan olan tonlular haline



sidir.



p'



b'



k>



gunlardtr: Gagavuz Ti.irkqesi'nde gdrillen tonsuzlagma olaylartntn bagltcalan > v,slz. v, k> > d,.f> g, Q c, h> Y, t p > b defigmesi



bit h""" bitltgmesinde gdriiliir:



ncibacam (i.T.80) < ne+ yapacagrm'



k > g deligmesi



es*ifUrtge'Aen beri tarihi bir geligme iginde suregelen bir ses olaydtr.Te Gagavuz Tiirkgesi'nde kelime bagrnda ve oftasrnda 0n-damak iinsiizleri arastnda g0rUliir:



-



genger (P.205)




d defiqmesi Bagta



giiriiliir. Ornegi fazladr. Tarihi Ttirkiye TUrkgesi'nde gdriilen d- pek



gok kelimede korunmugtur. Tiirkiye Tiirkgesi yazr dilinde tonlulagan bazr d- 0nsiizleri Anadolu ve Rumeli a$rzlarrnda devam etmektedir. Farsga'dan 6dUng bir kelimede l0nsiizii tonlulaqarak d- olmugtur. dad (i.T.24), dadasrn (M.61 ), dakmry (H.O.54), dembel(P. 199) < Far tenbel, dan (8.18), dansu (B.18) "rgrkslz".8l



f



> v defiqmesi Kelime oftasrnda gOriilen bir tinsiiz depigmesidir:



"19



80



Cagavuz Tiirkqesi'nde gOriilen tinstiz deligmelerini Anadolu ve Rumeli Alrzlarr ve Balkan Turk Alrzlarr ilc karqrlaEtrrmayt bazt scs denkliklerinin tespiti ve Cagavuz Ttirkgesi'nin diler Turk qive ve agrzlanyla ilgisini ortaya koymak bakrnrrndan t'aydalr buluyoruz. Muharrenr Ergin, age.. s.95



AAKD. s.t14'.



8l



s. l3: gogli (Aydrn). g(t,? (Odcmi$). g4t (Ordu, Ciresun, Trabzon), geqi (Marag, Elaag). RiA. gendi, giSi. galahalrk. garsilanta. gemuk < kemik, goyun < koyun (Rize), GKAI'A, s.143.. gendi,



gerrii (Gtimilghanc). Krg. AAKD. s.8. datlt (Bor. Arnasya). dutnalt (Kutamonu, Qorum, Amasya). RAij. s.llJ. (Elezanova. Llarima).



tlatldan (Rozino).



72



clara



Kqvkaz (i.T.269) < Kafkas, kava (8.T.84) < Ar. kufr.tt



k > v defigmesi



Kelime ortasrnda gOriilen bir drneli vardr: avSamnein (G.F.219) < akqamleyin. s



> z deligmesi



Bagta ve sonda g0rUlen bir iinsiiz depigmesidir. Kelime bagrnda, Far. sunbul >



TT. siinbiil > zilnbiil (D.A.O.42) drne$inde gdrUliir. Kelime sonunda -t UnsiizU dtigtince, kelime sonu iinsiizti olan -s tonlulagtr: serbez (M.22) < Far. serbest, raz geldi (i.T. 200) < Far. + Ttirk. birlegik fiil rdst gelKelime sonunda giirUlen diler -s > -z drnekleri de qunlardrr: makaz (i.T.225), herkezi (i.T. 163) < Far. herkes , kavkaz (1.T.269) < Kafkas, haliz (C.Y .76) < Ar. [61is.83



TONSUZLA$MA Tonsuzlagma, tonlu Uns0zlerin tonsuz kargrhklan ile de$igmesidir. Gagavuz Iiirkgesi'ndegdr0lenbaghcatonsuzlagmaolaylart gunlardtr: E> lt, S> k, g> h, c> Q,



d>t,v>f, z>s,b>p,y>h. g > k defigmesi



Arapga'dan 6dUng ahnan kelimelerde bulunan tonlu art-damak iinsUzii gayrn



(f), tonsuz art damak UnsUzU ,t'ya gevrilir. Bu ses olayr kelime bagrnda gOriiliir. karez (M.24) < Ar. !are2, kayrit (C.259) < Ar. $dyet, kaard (i.T.105) < Ar.gayri, kurbet (C.Y.S) < Ar. gurbet, kazal(P.96)> Ar. gazel.sa g



g



> k defiqmesi



>



kkadar yaygrn deSildir.



kez (2.E.104) < gez, kedik (M.71) < gedik.



[ > h defigmesi



Ortada bir Orne$i vardrr. kihad (8.T.106) T.T. < kagrd < Far. k6gi7. c > 9 defiqmesi



Baqta ve ortada drnegi vardrr. Fazla yalgrn de$ildir. Pengere (i.T.103), gezalddrsmu (P.l 33), oga!,rmut (P.24q.8s



Krg. AAKD, s. l9r 0rneSi azdr'. vagat (Balrkesir, Tokat) Ortada daha yaygrndrr: Qivfi (Mu$la), havta, navaka (Balrkesir), pvak (Giresun), Sevtrili (Afyon) v.b. Rumeli'deki G aBzrnda kelime bagrnda yaygtndrr: RAtl, s.l l8: vr:/r < hrzh, yes > f'es, vrrsz < hrrsrz, vayda < fayda, vilcan < tllcan, vatma < Falma, vare < fare v.b.



84 85



Krp. AAKD, s.20-21', kelime bagrnda yaygrndrr. ztilvi < selvi, zdbah zopa < sopa (Caziantep. istanbul), zcikzrin < seksen (Qorum) v.b.




s de[igmesi Kelime sonunda gririiltir. Orneli azdrr. gezeris (D.0. I l7), kumrc (C.Y.l2) < krmrz. b > p defigmesi Bagta ve ortada gdriiliir. Sonda D > p de[igikli$i riirkge'nin ayrr bir ses 6zelli$i oldu[u igin ayrrca deserlendirilecektir. Gagavuz Tiirkgesi sonda tonsuz patlayrcr 0nsiizlerin bulunrnasr kuralrna da btiyiik dlgiide uymaktadrr. Bagta 6 > p Tiirkge kelimelerde gciriilen bir Unstiz degigmesidir: pud yaa (D.A.O.30) < but ya$r, pazlama (i.T. t78), pinmis (M.B), debeStirer (P.93), qepiE (.T.l3l) < gebig "kegiyavrusu", pel (U.K.4t) < bet.88



y > h deligmesi zihtin (c.l-5) < Ar. zeytin.



SIZICILA$MA Patlayrcr ve akrcr 0nsUzlerin gegitli sebeplerle slzrcr iinsUz haline gelmesine stzrcrlagma denir. Ornekleri gunlardrr:



k,k>g>@,k>.fQ>s. Gagavuz Tiilkgesi'nde stzrctlagma olayr gok az rastlanan bir 1nsiiz de$igme-



sidir. Anadolu ve Rumeli alrzlarnda gok rastlanan k > h stzrcilagmasr g6riilm"r. yin" yaygrn bir srzrcrlagma drnegi olan k, t >g de$igmesi ise g 0nsuz0nun iinli.ilegerek kaybolmasr sebebiyle devrini tamamlamrg gririinmektedir. Ozellikle mastar eki -mAk ydnelme eki -A ahnca -mAA Sekillerini alrr. 86 87



Krg. iginbk. tiA.s.23l riken. rik-,



Krq. AAKD.



/ol-.GKAl.A, s.l4g.,tiken,tiiken pormaam (G.F.69), ayak + rm > ayalrm ) ayaam (G.F.69), hatrr ekmiik + i > hatrr ekmii$i > hatr ekmcici (D.6.72), Bucak + rn > Bucalrn > Bucaan (D.O.68), gdlmiik + e > g6lmiiEa > golmcid (K. l2), kaymak + r > kaymagr > kaymaa(K.12), mamucuk * um > mamucu$um > mamucuum (C. l0l ), yatacak + t zaman > yatacagl zaman> yatacaa zaman (C.217), iipsft + imi > tiregimi > iireemi (C.100), ddeyecek + im > ddeyecegim > odeycdm (C.5). Gagavuz Tiirkgesi'nde g6rUlen az sayrdaki srzrcrlagma drnekleri qunlardrr: k > f defigmesi doftorlara (C.41 ) < Fr. doktor. g



>



9



defigmesi



ge{/i (B.T.l l0) < gegti.



AKICILA$MA Patlayrcr tnsi.izlerin akrcr iinsiizlere dOniigmesine aktctlagma denir. Gagavuz Tiirkgesi akrcrlaqma bakrmrndan da fazla bir gegitlilik gdstermez. En yaygrn olanr kaybolmaya yiiz tutan f iinsiiziiniin yerini y akrcr tinsiiziine brrakmastdrr. Ozellikle dikkat geken husus fr > f degigmesi yerine t > y degigmesinin olmasrdrr. Ornekleri gunlardrr: b



>m,k>!,8ry,h>l,k>n.



b > m defiqmesi bana nruuno bulan (D.O.l -5) < Far. bahdne.



k > y de[iqmesi Degigme aslrnda; k > g > y geklindedir. ig seste g6riilUr. Bu 0nsUz deSigmesi, uzun iinliiler konusundaki pek gok drnekte giiriildiigii gibi, daha ileri bir agamaday yarr UnlUsUniin komgu Unliiy0 uzunlagtrrmasryla ikiz iinlUlerin ortaya grkmasrna yol aqar: iysitdrdi (C.61) < eksilirdi. alacdydm (i.T.157) < alaciiktrm, kemiciynrin (C.l2l ) < kemicik+i + ile+n, brayrp (C.68) < brrakrp, pinecey: (i.T. 249) < binece!,iz.8e



8e



Anarlolu afrzlarrnda onreli lazladrr. Krq. AAKD, s.13dysik (Atyon), ri;1,q/ (Ordu-Kastanronu), oyslir(Bolu). KiA, s. ll6: seFerr. ga)i. gotilreceyseni: (Kars). Rumeli agrzlarrnda az rastlanrr: DTA, s.195: e1,sik. eysi(Makcdonya). R.{tl. s. I l9', a1'sam (Lonrec, Plevne. Beglez).



75



> y defigmesi k > E > y i.insuz degigmesinde de anlatrldrgr gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde iins s0zii ya iinltilegmig veya y unsiiziine dOnugmtigtur. ilk hece 0ns0zti yumuiama e$ilimindedir. Ozellikle g iinsUzii biiyiik 6lgUde komqu iinliiyii uzatmaktadrr. Uzunlulun ortaya glkmadr$r durumlarda ise yerini yarr Unlii y UnsiizUne brrakrr. Bu Unsiiz degitik-



!



lipinde hece iginde bulunan r,i iinli.isUniin de etkisi vardrr: srymazdt (P.208) < sr$mazdr, iyrenerdi (C.llS) < igrenirdi, giydem (S.G.g) < gipdem, srydramadtm, iyri (C.39) < epri, ayleyrcie (G.F.23) < aglayarak.tu h > I defigmesi salpet (i.T.23)




n deliqmesi ansrdtm (i.T. 193) < aksrrdrm.



SUREKSiZLE$ME Akrcr veya srzrcr olarak gtkan, yani sUrekli s6ylenebilen bir iinsiiziin, pat-



layrcr ve kapanmah, yani sUreksiz sdylenen bir 0nsUze ddnUgmesidir. Ornekleri gun-



lardrr:/> p,j>c,$>E.



f > p de[iqmesi Bagta gdriiliir: ptnd* (8.56) < fndrk, prildat (8.56) < finldak.er



j > c defigmesi candarlar (i.T.I86) < g



>



9



Rus. -iandar.



defigmesi



Mukdem kilisesi qimgir direkli (B.T.l3 I ) < gimqir.



GENZELLE$ME



A$tz. akrcrsr r ve I iinsiizlerinin genizde bo$umlanan ddntigmesidir. Ornekleri gunlardrr: r > n, l> n.



m veya



r



tinsiiztine



r > n defigmesi



mmdarlodtk(D.O.l0l) < Far. murdar+ ladrk. I > n defigmesi sensele (D.O.g) < Ar. silsile, nezetli



(i.T.207) < Ar. lezzet + li.



AAKD, s.l2:aycig (Bolu) < alag.kayr (Edirne). kryat(Antalya) h' dir. f > h deligmesi Bagta g0rUlen bir ses deligm esidir: holluk (P.258) < Bul. pologe3



luk,



ho I lu kl anmak " bagr bog



gezmek".



-



yun. fol +



Di$siLE$ME



-.



Farkh bo[umlanma noktalarrndan grkan Unsilzlerin dig iins0zilne donugme-



sidir.Orne[i m>n'dir.



m > n deligmesi Ortada ve son seste g0rtll0r, Yeterince Ome$i vardrr.



yalm (Z.E.l 13) < yahm, balgan (D.0.t04) < balgam, knilcm (C.143) < krvrlcrm, biiriinciik (P.156) < burtimc0k, "ipek kumag", Sindi (1.T.75) < gimdi.



nt "



AAKD, s.15; foruz - forus (Bolu), cufu (Ordu),sar/ag (Ciresun) Balkan Ttirk a1tzlarndalazla g6rulmez. RAt''. 120. niifiir (C alzr). miifto,g 1l'rfu.renl. Hasan Eren."Tiirkge Folluk Kelinesi I'izerine", 'IDAY Bclleten 195E. ll. bs.. Ankara, t9E8. s.l3- l5 77



AVURTSULA$MA Farklr bo$umlanma noktalarrndan grkan iinsUzlerin avurtlardaki soluk temasryla / Uns0ziine dOniigmesidir. Ornekleri:



r > l, n> / degigmesidir.



r > I defigmesi



6n



seste g0rUlUr. tiizgdr (H.O.108) < Far.



rizgdr.



n > I defigmesi Orta ve son seste gOrUlen bir iinsiiz de[iqmesidir: sanst (C.45) ( sanstn < santrsrn, Samdal (P.216) Ar. gem'+ Far. dan > T.T. pamdan, filcan (C.67) < Ar. fincan. Gagavuz TUrkgesi tinsiiz degigim tablosu:ea



brp,m c>Q



9>c,t



d>l f'h'P''



g>k E>h,v,v h > v,I,J



j>c k>fg,n,v,v l>n m>n n>l,m p>



b



r> l,n,s S>: f>q t>d v>f y>h,v zls UNsUz BENZE$MESi Bo$umlanma noktalarr birbirinden farklr veya yan yana s0ylenmesi zorluk yaratan sesler kelimenin sdyleniqini kolaylagtrrmak igin, bazen yazr dilinde de, fakat 6zel I ikl e alrzlar da bi rbiri ne yakl agtrrr I rr veya benzegtiri I ir.



e'l



Bulgaristan Ciagavuz'l'iirkgesi'ndeki iins0z degigrneleri iqin bk. W. Zajaczkowski. age.. s.l4-17: b > p. ptn:rJ>l:td,tefil.tefter,rcsrc,tiikrin: c>g:penQera: p>b:ne),abacan:f>vzkavasrnda:m>n: kntlcm < krvrk;rnt: n > l: 1.2;sl/: n > mi karnrca, kurSun: k> h: tohtur, mehtebe.



78



Gagavuz Tiirkgesi i.ins0z benzegmesi bakrmrndan oldukga zengindir. Bazr [ins0z benzegmeleri kural lagmrgtrr.



UnsUz benzegmesini tam benzegme ve yakrn benzegme olarak



iki



grupta



incelemek miimkiindtir.



Tam Benzegme Benzegen iinsiizlerden daha ilerde olan, geride olan linsiize benzerse ilerleyici tam benzeSme,geride olan 0nsUz ileride olan 0nsiize benzerse buna da gerileyici tam benzesme denir.



ilerleyici benzegme -nl- > -nn- benzegmesi:



Gagavuz Tiirkgesi'nde kurallagmrg bir iins0z benzeqmesidir. -r iins0ziiyle biten kelime ktik ve grivdesine gelen +lAr gokluk; +llk, +ll isimden isim; -/l isimden fiil yapma ekleri kelime kdk ve gdvdesinde bulunan -r iinsi.iziiyle benzegir: karannaa (H.O.l4), dannar (i.T.3), aydtnnrk (K.33), kanru (M.33), annadilmaz (C.Y32), innemcici(i.T.126),ekinnc)ci(S.G.l7), annadrydt(i.T.156), aarastnnar(i.T.153), keskinniinci, derinniind (S.G.9) yannattt (C.185), yannry (D.O.75), bunnar (M.66), onnardan (P.244), seninnen (C.Y.88), sizinnen bile (P.234).e5



-ny- > -nn- benzegmesi: dmna (D.6.36) < Ar. drinyd.



-kl- > -ll- benzegmesi: silh (P.216) < rqrkh.



Gerileyici benzegme -ln- >- nn - benzegmesi: 6rne$i azdr'. ctnnt.srnda (C.Y.10) < alnrnda. -yl- > -yn- > -nn- benzegmesi: Vasrta bildiren ile + r tinlii ile biten birkelimeye geldiginde, r- iinlUsiil,yan 0nli.isiine ddnUqerek, -1,/e $eklini alr. -nl- > -nn- benzeSmesinin etkisiye de yl- > -);n- > -



rre-i



benzegmesi ortaya grkar:



Bulgaristan Tiirk aSrzlarr iqin bk. tJnril lloev. Ilulgaristan Tilrk.4lrlarmcla igses Konson Benzesnesi. Bilimsel Bildiriler 1972. TDK 1'ay.. Ankara. I 975, s.2 I 5-228 . t erannik. unnart < otlan^ yonn ts. kagannar' deligannt sogonnor. annanruk v.b. Bulgaristan Gagavuz 1'0rkgesi igin bk. W. Zajaczkowiki. ige..



s.16, annatna:, tlortntt. )'uns!nnur. kannar, sanunntk, roplannnar, unnon, gelinnen- nnadolu



A$rzlarrnda da yaygrndrr. Ornckler iqin bk. Ahmet Caf'crollu. "Anadolu A{t:larmdi iq ses Ilnsii: BenzeSmesi", '[DAY Belleten l95tt. Il. bs.. Ankara. 1988. s.5l tlumannarda (Sivas). ganna (Divrili), yorgunnuktan (Uzun koprt'r). ikindtnne (Dcnizli) < ikindinle. serinnet (Karamanlr). Diger 'liirk 5ive ve altzlarr igin bk. PKt'. s.11 . onnun. bunnur. uiinatltii nr etli; lPolath Kn'rm 1'tirkgcsi). D'l A. s.95: btrnnar, onnar. dehkanni. unnu ([)itlcr a$zr). RAti. s.|30 gannr. giinniik. onnar. ko1,unnu. ornann*. tt1. gunnuk. virannrk (Gakgr alzr).



79



o sevindirdi bizi kicimil peetleilnnen



hem tilrklilerinnen (i.T.163), iki elin-



nen tutarak (c. I 83), Dcidu gizdi erda kamgr ssptnnan tombarlak bir gizi (i.T. I 90)' -zs- > -ss- benzegmesi: lsssm < kazsrn, gessin < gezsin, tussuz < tuTlitJz, denissiz < denizsiz, Gagaussun < Gagauzsun. (Bu tiir benzegme Omekleri bizim tespitlerimiz araslnda yok, dmekler L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo Yaz*a...s.73'ten ahndr.)



Yarl Benzegme bulunan seslerden birinin Otekini yani ktsmen kendisine benzetikisi bakrmrndan, veya bopumlanma iizelliklerinden bir mesi olayrdrr



Bir kelimede yanyana ve arallkh olarak



-ml- > -mn- benzegmesi: lla unsuzu kendisinden sonra gelen / 0ns0z0n0 kendisi gibi bir geniz 0ns0z0 olan n 0ns0z0ne dontigtiirmektedir. Gagavuz T0rkgesi'nde Orne$i gok gdr0len bir yarr benzegme ttlrOdtir. m 0nzliziiyle biten kelime k0k ve g0vdelerine / lins0z0yle baglayan bir ek geldi$inde ortaya grkmaktadrr. Bu ekler -nl-> -nn- benzegmesinde bahsi gegen eklerdir. Bu benzegme tiirU de neredeyse kurallaqmrg gdriinmektedir: emneyccim (8.T. 129) < yemleyece$im, kimncir gezdi (H.O.55), dilimnerni (H.O.75), damna (i.T.l6), giimni (M.26), kumnukta (C.Y.72), selcimnemesi (i.T.223), dliimnak ruba (i.T.166), lciztmnr (D.O.122) < Ar. l6zrm+lr, gamnr (C.Y.56) < Ar. gam+h, kurSumnar (C.260), benimncin (C.65) < benim+ilean.eo



-md- >-nd- benzegmesi: Dig iinstizii d, dudak tinstizti m'yi kendi gibi dig iinstizii olan mektedir. Ornegi tektir: sinden sorq (i.T.141) < gimdiden sonra.



nle



benzet-



-nb- > -mb- benzegmesi Dudak 0nsiizti b, di9 iinsiiz0 n'yi kendi gibi dudak unsuzU n'ye benzetmektedir: Stambol (B.T.47) < istanbul, cambaz (K.41) < Far. can + baz, bombonilerci (P.237) < bonboni "geker", hambarlar (H.O.27). -E ->-sg-benzegmesi: Dip 0nstlzii g, damak 0nsUzU f'yi dig iins0zii (i.T.292) < Far. bag+ge.



ple



benzetmektedir: basgalar



Anadolu ve Rumeli alrzlannda Omekleri gok fazladrr. Krg. igin bk. Ahmet Caferollu. "Anadolu A$rzlarmda igses Ursrlz Benzeqmesi", s.7; namnu (Ordu), ciinne, memneket (Karamanl), damna (Balrkesir).



KDBT, s.8l; aw1,amnayn < akgamleyin, damna. Emil Boev, agm., s.217; kumnuk, kanmna, AySamnan < Aygemle+n, Bulgaristan Cagavuz Ttlrkgesi igin bk. W.Zajaczkowski, age., s.6; skemne < (i)skemle, adamnar. memneket.



80



-hg- > -tC- benzegmesi:



Digunsuzilq,,gtnlaklins0ziii'yikendigibidil0nstlz0olang'yebenzetmektedir.



< AllaEsum (P.90) < Allah + gt$rm, bogqa (P'52) bohga' Kelime sonundaki patlaytcr tonsuzlarla ilgili uyumlar:



A- Kelime Sonunda Tonsuzlerln Tonlulagmast



iinTurkiye Tiirkgesi gibi, Gagavuz T0rkgesi'nd"e,de kelime sonundaki tonsuz tonlulagtrlar'"' geldi$inde siizler, iinlUyle baglayan bir ek P



> b tonlulatmasl: > > 1ro6-r, dip' dtb-i,"tap > esab-t, kulp > kulb'u' dolap dolab'a' cep



kup,



ceb-i.



t > d tonlula$masl:



git> gid-er, dat> dad-ar, girit > sirid-i, silt> sild'il, ddrt> dord'ri' kiat >



kiadt, et> ed-er. g



> c tonlulatmlsl:



geng > genc-i,aa7>



aac-a,krlry> kiltc-t,a9> ac-tkmaa'



k patlaylcr tonsuzu ile ilgili durumlar: ,t patlayrcr tonsuzlan iinluyle baglayan



ek



aldrklarrnda



09 durum



soz



konusudur:



l-



k patlaytcl tonsuzunun korunmasl:



Tek heceli kelimelerde korunur. ek> ek-i, gbk> gdk'ri, tank> tqnk-r, bank >



bank-a,tk> ilk-d,tek> tek -i v.b. 2- k 0ns0zliniln erimesi: Bu unsuzle biten birden gok heceli kelimelerde t patlayrcr tonsuzlart erir ve komgu ilnlUyii uzatr i ugak> uSa-am, kartk > ,tan-t, s0l0k > sillil-il, trek> iirri-tim, v.b. 3- cok kelimesi: Bu kelime 3.t.9. iyelik eki aldrlrnda * > y olur: gok> goy-u (D.O.60).



B- Kelime Sonunda Tonlu Tonsuz Uyumu Patlayrcr tonsuzla biten bir kelimeye Uns0zle baqlayan bir ek geldiginde, ekin tonlu-tonsuz iki ayrr gekli varsa, tonsuzla baglayan gekli getirilir. Ekin ilk iinsiizii tonsuz kargrlrpr olmayan bir tonluysa, ilnsiizlerde bir de$igiklik olmaz. -p patlayu tonsuz 0ns0zUyle biten; dip, esap, dolap kelimeleri tonsuz kargrlrfr olmayan -i- ile baglayan +lAr gokluk eki aldrsrnda esaplar, dipler, dolaplar



e7



Mecdut Mansuroflu, 'Tiirkiye Tilrkgesi'nde



Ses IJ7amu",



s.85



8l



TDAY Belleten 1957, ll.bs..Ankara,



1988,



;eklinde; tonsuz ijnsUz s ile baglayan *s/.: olumsuzluk eki aldrgrnda esapsE, ciipsiz geklinde setirilir ve ek-k6k tinsiizlerinde bir degigiklik olmaz. Aynr kelimelere bulunnra hali +DA gibi tonlu-tonsuz gekilleri olan bil ek getilildiginde, ekin patlayrcr tonsuzla baglayanr tercih edilir: esap+ta, dolap+ta gibi. Aynr durunr 9', t, k pallayrcr tonsuz iinsiizleriyle biten kelimeler igin de sdz konusudur. q'patlayrcr tonsuz iinsiizii ile biten kelimelere gelen ekler:



geng hodttq+



> genQ+lik, genQ+ten.



aaQ



> aa9'+lar. euQ+ta, bodug > botluq+sl1l.



161.



t patlayrcr tonsuz iinsilzii ile biten kelimelere gelen ekler: git ), giFsin, git4i, dat > dut+sr:, tlat-ttk. armut > ttrnull'lur. urntul I'(u. k patlal.'rcr torrsuz tlnsiiziivle biten kelinrelere gelen ekler: bank >- hunk+lur, bunk-tu.renk> rcnk+li. renk+tan.tank> tenk+lur. tank-r tnn.e8



Tonlu iinsiizle biten kelirrelere de bu gok gekilli eklelin tonlu i.instizle bag(G.F.221).



(lnsiiz benzc;rnesi kulalrtrrn drgrnda kalan 0rnekler de vardrr: go:+gcc:lan (C.Y.70), :uvtd+ !u (H.O. l 06l. krlrksr. r,'La,,lt (P.204), .sekund+ tu (C.l l9) v.b. AYKTRTLAIiMA



bil ses olayrdrr. Bo$urnlanrna noktalar-r bilbirine yakrn tinslizden birinin bogurnlanma noktasrnr degigtirerek di$erine gcire farkhlaErnasrdrr'. Farklrlagan iinsiizler yan yana olabileceEi gibi aralrklr da olabilir; Benze;rrtenin taur zlttr



veya aynr olan



iki



-nn- >- nd- aykrrrlagmasr: cL'ntlcnt (l-1.0.62) "i Ar. cehennent. -ss- > -st- avkrnlagmasr:



huktt 1'astrcak hontbonilt'r'c (P.217) < T.T. 1,assr. Tar-ihi Tiirkiye T0rkgesi. vasl.



-dd- > t-d avkrrrlasmasr: N'ttstru Fr. simetrique > Rus. simetrik kelimesinde de iinsilz ikizlegmesi olayr vardtr.oe ikizlegme Eski Tiirkge'den beri hemen her give ve a$rzda drneklerine rastlanan bir iinst.iz tureme geklidir. Ara;trrmacrlar Brahmi metinlerinde, Codex Comenicus'ta, Harezm ve Tarihi Ttirkiye Tiirkqeleri'nde k, l, n, r, f, / Unsiizlerinin ikizleEti$ine dair cirnekler sunmaktadrr. Gagavuz Tiirkgesi gibi yeni qivelerde gdr0len rr. y, iinstizleri de ro0 bunlara kattlabilir.



UNsUz rEKLE$MESi Arapga'dan 6dting alrnan geddeli kelimelerin, asli ikiz 0nsiizlerinin tekleqmesi olayrdrr. Gagavuz Turkgesi iinsi)z ikizleqmesinden gok, i.insiiz teklegmesine eEilimli gorulmektedir.



-ff- > -f- teklegmesi: afet !i.t .14) < T.T. affet < Ar. 'afv+et-. -kk- > -k- tekleqmesi: oka (i.T.248) < Ar. 'ukka, hahndan (M.61) < Ar. hakk+tndan, aktnada ba



e1,



gdrer (C.45) "gergekten" Tiirkiye Tiirkgesi'nde ikizlegen takke kelimesi, Gagavuz Tiirkqesi'nde Arapga aslrndakigibitek iinsilzliidiir: take (P.230) < Ar. !6kiye'



-ll- > I teklegmesi: biiliir (8.65) < Ar.bill0r, maalci (H.O.7) < Ar. mahalle, heclerlc: (i.T.162) < T.T. hrdrrellez. Almanca pflug kelimesi, Tiirkiye Tiirkgesi'ndeki gibi pulluk geklinde 9ift tinstizli,i olarak degil, tek 0nstizle puluk (H.O.l4) leklinde kullanrltr. -mm- > -m- tekleqmesi: tnul,ama (C.Y S8) < Ar. mugamma, amazlamr;fr (C.2 | 8) < Ar. $ammdz+la-.



-rr- > -r-



tekleqmesi:



siret (K.44) < qirret. keret (i.T.22) < Ar. kendt. -ss- > -s- teklegmesi:



Ttirkiye Tiilkgesi'nde ikizlegerek ya.ssr gekline giren yasr sOzU. Gagavuz fiil olarak Tarihi Ttirkiye Tilrkgesi'nde oldugu gibi tek iinsiizl0d0r. ( P.253 ). )'as I ryd r (P.21 3). vas ila tt r I p (i.T . I 7 3). ,vasr



Tiirkgesi'nde isim ve



t



t



t



-tt- >-t- teklegmesi: batal(i.T.238) < Ar. battdl.



Arradolu vc Runreli agrzlarrndaki (irneklcri igin bk. GllAA. 230 nuntaralr rJipnot. t!qsurt. gdmmerler. 1r1nn,fo, aq.prl. r/r)ppek. yetldi. sekki:. ga::ah. pekki, sabhanan v b. A-vnntrlr bilgi igin bk. N\',\. s. 102- 10.1



83



t'ttllart.



origagt



-w- >-v- tckle,lmcrl: arcl (1.T.68) < Ar. ewel. -iE



->



-z- tekleqmesi:



azetmrizmiS



(i.'i.f Zf )




yiirii) fiilinin genig zaman eki -r ile birlegmesiyle oftaya grktr[r gdriigudtir.se Gagavuz Ttirkgesi'nde gdriilen qimdiki zaman ekletini bu geligmeler tgr$rnda ele aldrSrmrzda; Eski Tiirkge'de gOrtilen ve 14. yiizyrla kadar devam eden geniq zarnan ekinin gimdiki zaman fonksiyonunu da iistlenmesi durumunun -Ar ekinde mevcut oldu-Eunu gdrtiyoruz. -6r ekinin ortaya grktgr; -ryor > -tor, bu ekin -Ar ekine benzegnresi sonucu -rnr qeklinde olmahdrr. Unltiler bdliimiinde agrkladr$rrnrz gibi -6, r - a arasr bir iinliid0r. Bu sebeple "m" ikiz iinlUsti tek bir Unliiyle kargrlanrnca bu ek geklinde yazrlmrgtrr. Bu sebeple "la" ikiz Unlusii tek bir i.inliiyle kargrlanrnca bu ek -rir geklinde yazrlmrgtrr. -yo, -ye gekilleri Anadolu alrzlannda6o ve Deliorman a$zrnda da gOriiliir.6l -mAktA gekli, mastar ekine bulunma hali eki getirilerek yaprlan bir gimdiki zaman ekidir. gimdiki zamanrn olumsuz gekimi -m66r (< m6+6r). -meer (< me+er) ekleriyle yaptlrr. gimdikizaman gekimi: -6r, -er ekleriyle gimdiki zaman gekimi: U nltiy le b iten fi il lerde U nsiiz le b iten fi il lerde oynaanm kazrdr-rm al-dr-rm gel-er-im gelersin oyndarstn ka:tdrsm aldrsrn maktaydr.5T



s7



i8 i') t'" t'r



A.von Gabain, age.. s.80 Faruk Kadri Timurta5, age. s.122.126 Mecdut Mansuroglu. "Ttirkiye Tiirkgesi'nde ses rtyumu". TDAY Belleten 1959, ll.bs. Ankara. 1988. s.89 l'uncer Gulensoy. ",4nadolu Afuzlannda simdiki zanmn elr". TKA Prof, Dr. ibrahim Kafesoflu'nun Hstrrasrnfl Arma[an, yrl: XXlll / l-2. Ankara. 198]. s.286-287 Tadeusz Kowalski. agrn.. s.497



147



aldr altirtz qldrsrnE aldrlar



oynddr oynddru oynddrsmtz oynddrlar



geler geleriz gelersiniz



gelerltir



kazfir kaztdru kazrdrsmtz



kazdrlar



-6r, -er ekleriyle gekilen fiillerde gimdiki zamanrn olumsuzu: gelmri-er-im > gelmeerim alma- dr-tm > almddrm almddrsm almddr almddrtz almddrsmu



gelmeersin gelmeer



almddrlar



gelmeerldr



gelmecri: gelmeer.tini=



Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi'nde gimdiki zaman gekimi:62



|linica (-yo, -yu)



Kamanowo (-e,-ye) biliyom biliyosun



alryont



altyosun alryo



biliyo biliyuz biliyusunuz



alryuz alryusunuz alryo



biliyo



gidem gideye // (gideyesin) gideye gideyez gideyesiniz gideye



geliyem geliyen



sortyom sortyosun



verry)om



sortyo



veriyo



sorryuz sortyusunuz



veriyoz



geliye geliyez geliyesiniz geliye



Biilgarevo (-yo) geliyom geliyon



gdrilyom gdriiyosun gdruyo gdrilyoz



EeliYo



geliyoz geliyonuz geliyo



gcirilyonuz



gcirilyo



Breslsk (-ye, -yo)



gdriyen



gidiyem gidiyesin gidiye gidiyez gidiyesiniz gideyele



gdriyesin



goriye gdriyez gdriyesiniz gc)ri1,ola



sortyola



veriyosun



veriyorsun veriyola



-mAktA ekiyle qimdiki zaman gekimi: gitmektii (P.295) drneginde oldulu gibi 3. teklik gahrs gekiminde gdr0lmektedir



"1



W .7,a.iaczkowski, age., s. I 8-



l9 148



Metinlerden tespit ettiSimiz gimdiki zaman gekimi: I. teklik Sahr.sz sabolddnm (D.6.38), yasadnm (C.Y.7); ekleerim (C.Y.6l), isteerim (i.T.l 84); gideyorum (8.T.67). II. teklik Sahrc: aaladrs,r? (i.T.l0l), acilddrsm (P.146), yaqdtirsm (i.T.175); ekleersin (C.Y.6l ), iSleersin (C.Y.23); gezeJorsun (8.T.49).



IlI. teklik



Sahs: baslddr (i.T.75), kaptddr (i.T.221), ymsddr (i.T.100);



vereyi (8.T.52); g*ayor (8.T.76), duuroyor (8.T.55), diiiineyor (8.T.79). I. gokluk Sahs: alatlddru (M.87), deeriz (C.Y .23), isteeriz (M.94), evereeriz (8.T. r 53).



lI.



gokluk Sahrc: yalabddrsmtz (P.2aO; isteersiniz (i.T.205), isleersiniz



(P.73).



llI. gokluk Sahrs: ktglddrlar (i.f.t83), yasddrlar (i.T.75); bekleerlar (C.Y.30), deerlcir (i.T. I 69), scjleerkir (P.146). $imdiki zamanrn olumsuz gekimi: I. teklik Sahs; kurtulamddnm (i.T.74), korkntddnm (K.18); azetmeerim (i.T.170), etistiremeerim (i.T.229), gelmeerim (C.Y.89); tarumayotum (8.T.45). ll. teklik Sahs: koymddrsm (M.30) ytrtmddrsm 1i.f.leOy bilmeersin (C.Y.48), gelmeersin (C.Y.89), istcimeersin (i.T. I 69).



III. teklik



qahrs: saymddr (C.Y.78), yalobmtddr



(i.T.t4l);



gelmeer



(i.r.130). I. gokluk Sahts: durmddnz (i.T.168), duymttdru (C.Y.71); etmeeriz (M.4). II. gokluk Sahts: buyurmddrsmu (M.92), bilmeersiniz (i.T.I68), igmeersiniz (c. r0e).



III. gokluk



Sahs: tanrmddrlar (i.t.251); gdstermeerldr (i.T.212), kesmeer-



kir (C.Y.48). Gelecek Zaman Qekimi Gelecek zaman da gekil ve zaman ifrde eden bir gekimdir. Fiilin gosterdigi igin gelecek bir zaman iginde olacaprnr bildirir. Geniq zaman qekiminde gegmigten gelen ve gimdi de devam eden hareketin gelecekte de devam edecegi bildirilir. Aynr gekilde qimdiki zaman gekiminde gimdi olan hareketin gelecete do[ru devam edecegi, yani hareketin ydn0niin gelecege y0neldipi ifrde edilir. Gelecek zaman gekiminde ise gimdiki zamandan sonraki bUttin zamanr kaplayan kesin bir gelecek zaman kast edilir. Gagavuz T0rkgesi'nde gelcek zaman ekleri, -(y)AcAk'trr. Bu ekler gahrs gekinrleri iginde -ac, -aca, -ecd, -ca, -ga, -cii, -ce, -c6k, -cdy, -96, -c66, -ec, -ciy qek-



i alabilmektedir. Gefecek zaman gekiminde iinsUzle biten fiillerden sonra -AcA(k) ekleri gelir. Kahn Unliilii fiillerin 3. teklik ve gokluk gahrs gekimine ince iinlulu gekim ekleri il lerin



gelebilir ve bdylece Unlii uyumu bozulur. bul-aca-m >



al-aca-m



alacan alacek



bulacqm



bulacqn hulacek



149



koy-aca-m



>



alqcez



bulacez



alacenu alacekldr



httlacenu .bttlacekler



koyacam koyacan koyacek koyacez



iste-y-(e)-cci-m > istey(e)ccim istey(e)cdn istey(e)cek isteyecez



koyacenu koyaceklar



al-aca-m



isteyeceniz isteyeceklc)r



Unli.i uyumunun korundu$u gekimler de vardrr: alacam ver-ecri-m



>



)



alacan alacdk



vereccim vereccin



verecek



alacdz



verecez



alacdnE



vereceniz vereceklcir



alacdklar



Unliiyle biten fiillerden sonra araya -y- koruyucu iinsiiz gelir. ince srradan fiillere gelen gelecek zaman eki -y(A)cA(k) 'trr. Parantez iginde gdsterilen UnlUler diiqebilmektedir: bagla-y-(a)-ca-m



>



ver-ece-m >



baslay(a)cam



baslay(a)can baslay(a)cdk baslay(a)cdz baslay(a)cdruz



verecem verecen verecek verecez



vereceniz verecekler



baslay(a)cdklar Gelesek zamantn olumsuz gekimi: al-ma-y-(a)-ca-m > almay(a)cam almay(a)can almay(a)cdk almay(a)cdz almay(a)cdnu almay(a)cdklar



ver-me-y(e)-cci-m >



Bulgaristan GagavuzTiirkgesi gelecek zaman gekim i : yapacam ver-ece-m > yqpacan yapacak yapacu // yapacayiz yqpacanE yapacaklar



yap-aca-m >



150



vermey(e)ccim



vermey(e)ccin vermey(e)cek vermey(e)cez vermey(e)ceniz vermey(e)ceklcir



verecem verecen verecek verecez



vereceniz verecekler



Metinlerden derledifimiz gelecek zaman gekimi: l. teklik Sahrcz dur'com (C.Y.95); ilistirectim (l.f.tO+); ilrki)tgiim (H.O.a3); bc)n gidecttn (C.Y.67), soleyctin te bdn (i.T.78). Il. teklik gahsz olcan (C.Y.123), ya$dycan (C.Y.109); dileclln (M.73) gelecltn (C.Y .74), isleycdn (i.T.154), seslectin (C.126). lll. teklik qahts: annaycak (i.T.113\, duacdk (C.Y.63), olacoktr (M.82) dcyecek (i.T. I 06), gelecektir (i:T.2 I 8) l. gokluk Sahsz atlayctiz (i.T.102); bulusacu (8.T.74), uqnctz (i.7.1041; bulusacuyz (C.Y.42), sanactiyrz (i.T.26); butusgtiz (C.Y.6); deycez (i.T.225); gideciz (i.T. 107), gideciyiz (8.T.98). II. gokluk qahrc; alacanrz (M,5), aldaducanz (M.38); bakucddnz (P.82); danryacaynu (1.T.95), soracdynu (C.254); isteyceniz (M.36), sdleyceniz (i.T.182).



lll.



gokluk



Sahrc: qrkaracaklar (C.51), koolaycaklar



(i.T.102); edeyceklcir



(M. 106), aldilreceklcir (C.30), susscekler (G.F.216). Gelecek zaman olumsuz gekimiyle ilgili 0rnekler:



I. teklik qahtpz doymaycam (C.Y.32), susmsycom (i.T.154); gitmeyclim (i.T. I 29), kab letmqtcii m (C.Y.94). Il. teklik Sahts: brakmacan (i.T.190), yasamaycon (C.Y.64); beklemeyciin (i.T.l8 l), c)lmeyctin (C.39).



lll. teklik Sahtsz aldatmaycak (i.T.184); enseyc)meycek (C.Y.102),



kese-



meyciik (i:T. 102).



I. gokluk Sahts: kurtulamaycdz (M.94), saklanmaycdz (C.Y.64); durmaycc (C.81); hecercimqtcez ( M.4), gitmeycez (i.T.190). ll. gokluk gahrs: koSamaycantz (M.4), kurtulmaycanu (M.40): bekI eydmey c iy n



iz (C.



83



), ge lmey cen iz



III. gokluk qahrs:



cw



il damay



ac e h I ar (G.F .21



6)



et



m



i



(C.1 6 I ).



brafunaycaklar (C.64), olmaycaklar (i.T.



167):



i S limey ce k/r?r (C. Y. 8 I ).



Gdrlilen Geqmig Zaman Qekimi Bizzat g6rtilmiig ve gegmigte olup bitmiq bir hareketi veya igi bildirir. Gegmiqte oldufunu gdrdiigiimiiz bir hareketi anlatmak igin g0rtilen gegmig zaman gekimini kullanrrrz. Gagavuz T0rkgesi'nde g6rtilen gegmig zaman gekimi igin -Dl ekleri kullanrlrr. fiil kdk veya gdvdesine geligi, trpkr TUrkiye T0rkgesi'nde oldugu gibi, biiyi.ik iinlii uyumu ve 0nsiizler benzegmesine gdre olur. Gijrtilen gegmig zaman gekimi:



Bu eklerin



b0iit-tU-m



>



bi.ii.ittiln bililttiln biiilttii bililttilk biiiittiiniiz batinalar



al-dr-m



>



aldm aldm aldt aldtk



aldmu aldrlar



l



-51



ver-di-m >



oku-du-m >



verdim verdin



okudum okudun okudu



verdi verdik verdiniz verdilcir



sat-tl-m >



okuduk okudunuz



okudular kog-tu-m



satttm



>



ktStum



satlm sattt sattmE



koStun koStu koStuk koStunuz



sattilar



koStular



satt*



kes-ti-m >



kestim kestin kesti kestik kestiniz kestilcir



gdr-dii-m >



gdrdilm gdrdiin gdrdii gdrdiik gdrdiinilz gardalar



sesle-di-m



>



Giiriilen gegmig zamantn olumsuz gekimi: al-ma-dr-m



>



almadtm almadrn almadt



ver-me-di-m



sesledim sesledin sesledi sesledik seseslediniz sesledilcir



>



vermedim vermedin



vermedi



almadft almadmE



vermedik vermediniz



almadilqr



vermedilcir



Metinlerden derledifimiz gdriilen gegmig zaman gekimi: l. teklik qahrs: annadtm (C.Y.39); dedim (M.77); doydum (C.Y. O); gcirdiim (i.T.77); isiilim (i.T.80): korkuttum (c.65), tuttum (C.34). II. teklik Sahrs: annadtn ru (i.t.l l); gelintlin (M.6), verdin (M.43); uyutlun mu (C.Y.93). III. teklik gahrs: qltu (M.82): oldu (M.9); ytsttfi (i.T.200)t kesti (i.T.77): oturttu (c.43); diistii (M.27).



152



l. gokluk sahts: baasladtk (i.T.75)t isledik (i.T.129); bozduk (M.82): isirtik (M. l2), bulustuk (C.Y.59); kdpilrttiik(K.38). Il. qokluk Sahs: attldrnrz (C.Y.l l9); idiniz (M.21); kopuSturdunuz (M.5); gdrdiini)z (M.10); taru$trnE (i.T.l l5); etiStini: (P.63); soktunuz (i.T.l0S).



lll. gokluk Sahts: kaldrlar (C.Y.9); geldiltir (i.T.193), getirdilc)r (i.T.65), dolturdu lar (C.Y. I 20); d iiS iirdii lcir (M.8 I ). Olumsuz gekim 0rnekleri:



l. teklik gahs



yalvarmadm (i.T.253); bilmedim



(i.T.ll5);



demedim mi



(M.6s).



II.



teklik-gahrs2 acrtmadrn



m



(C.Y.103); bakmodtn (C.Y.64); gelmedin



(M.26).



(c.Y.r r9).



IIl. teklik sahtsz uslulanmotu (i.T.253),yazmatu (i.T.108), isldmedi (M.96). l. gokluk sahs: duymadtk (i.f.227), uyorulmadrk (i.T.193); istemeclik II. qokluk



IIL gokluk



Sahsz yapamadtruz (M.67); gdrmediniz (C.287). Sahsz audamodilar (C.67); vermedilcir (M.45).



Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde gOr0len gegmig zaman gekimi tirneklerinde farkh bir 6zellik gdriilmez.



bulamadtm, gdrmedim, sevdim, durdum, silrdilm,



mi, iisi)medin mi, oldu, urdu, piSti,. ktrdrlar,



attm, isittim, dilsiinmedin



v.b.63



Ofrenilen Gegmig Zaman Qekimi



Bizzat girljrlmeyen, bagkasrndan d$renilen veya sonradan fark edilen;



gegmigte ohnug bitmiq bir hareketi veya iqi bildirir. Ogrenilen gegmig zaman ekleri, Ttirkiye Tiirkgesi'nde oldupu gibi



Ogrenilen gegmig zaman gekimi: af-mrg-tm > olmrytm bul-mug-um



>



almrsm almry



bulmuS



alm6*



bulmusuk bulmuqunuz



almrymu almrylar ver-mig-im



>



bulmuslar



>



vermis



gdrmilSilm gc)rmilSiin gdrmilS



vermisik



gdrmiisiik



vermiSiniz vermiSlcir



gc)rmiisltir



vermisim



gdr-miig-Um



vermisin



61



bulmusum bulmusun



gormfi$Uniiz



w. Zajaczkowski, age., s.43-67



r53



-mlg'trr.



Osrenilen gegmig zamanln olumsuz gekimi: > almamqtm gel-me-mig-im



al-ma-mrg-rm



almamrym almamq almamry* almamqmtz almamtslar



>



gelmemisim gelmemisin



gelmemi; gelmemiSik gelmemisiniz



gelmemisltir



Metinlerden derledi[imiz dgrenilen gegmig zaman gekimi: l. teklik Sahtsz yazmqm (C.l3l); diistirmiSim (i.T.164), gelmigim (C.y.60), unutmu$u m (C. I 08), uyumu;um (M.72). II. teklik qahsz yasamt7th (C.Y.49); diisitmigin (i.T.122), getmtsin (i.T.S0); duumasun (C.Y.a8); dilSilnmilgiln (C.27 4).



III. teklik tah$:



c;lmitg



(C.ll0).



,t,nrrrt (i.T.204), seslenmg (C.y.78), onmut (1.T.79),



l. gokluk qahis: tmlgik (U.26).



Il. gokluk Sahsz toplanmttmz



(C.157); etiSmisiniz (M.102), hoS gelmgsiniz



(i.T.89); koyulmuSunuz (P .260); dilzi)nmitssilniiz (i.T .252). III. gokluk qahts: kagmqlar (i.f .102); girtsmtE onnar (C.y.82), verilmistc)r (D.O.23); doyurmaslar (C.Y.85). Oprenilen gegmig zamantn olumsuz gekimi: Il. teklik Sahlnz Arfi)nmemisin (C.137); annamomrgm (P.ll4). III. teklik Sah$i dqtmanrq (S.G.l0); imemis (S.G.t9). IIL gokluk Sahts: q*armomqlar (i.T.233); gitmemislcir (i.T.234). Bulgaristan Gagavuz Tiirkgesi iisrenilen gegmig zaman gekiminde herhangi bir farklrlrk gtir0lmez. a I m q, y emem iS, bu I muSu nuz, dilSilnmilS le r v .b.64



TASARLAMA KiPi QEKiM LERi Bu kipte yaprlan gekimler sddece gekil ifrde eder, zaman bildirmez.Tasarlama



kipi gekimlerini srrayla inceleyelim:



Emir Qekimi



balh olmayan bir iqi veya hareketi emir geklinde ifade eder. Emii gekiminin eki yoktur. Ancak Gagavuz TUrkgesi'nde 3. teklik ve 3. gokluk gahrs gekimler inin Oniirte ko fiili getirilmektcdir. Emir gekimi: l. teklik gahrs ve l. gokluk gahrs emir gekimi yoktur. Zamana



al 6a



w.Zaiaczkowski, age., s.ll7,



u", 133



154



ioqto



(ko)alsm



(ko)versin



(ko)baslasrn



alm(u)



verin(iz) (ko)versinnar



baslaym(u)



alma (ko)almasm



verma (ko)vermesin



$lama ko)istdmdsin



almaym(u)



vermeyin(iz) (ko)vermesinna



istdmeyin(iz) ko)istcimdsinndr



(ko)alsmnar



(ho)baslasmnar



Emir olumsuz gekimi Ornekleri:



(ko)almasmnar



.-



Metinlerden derledipimiz emir gekimi: II. teklik $ahN: gel (i.T.979, konus (i.T.81), oku (P.65). llt. tektik qahrsi sevinsin (i.f 3q; ko olsun (1.T.253); ka galsitn (i.T.7l), dpsiin (C.Y .42).



II. qokluk



getiriniz nar



(C .Y



sahsz bahnrz (H.O.5), kaqmu (i.T.142); tanryn



(i.T'll6)r



tYii.t]"u,"u



qahrs: ko annastnnar(i.T.2s6), bral6mnar(i.T.88), ko kazsm.100): versinndr (i.T. I l3 ).



Emir Olumsuz gekimi: lI. teklik Sahs: korkmc (i.T.102), sakmmu (i.T.110); diisilnmti (C.Y.123)' Ill. teklik Sahs: daadamaw 1i.T'286);, gdrmesin (i.T.233). Il. qokluk Sahrc: kaybetmeyin (M.10), r)ldilrmeyin (C.284)' III. gokluk Sahs almasmnar (M.86), gdtilrmesiuazir (C.Y.100)'



3. teklik gahts emir gekimi, isim yerine kullantltr.



fiil -mA ve mastar eki -mAk ( > -mAA)



Babasr i)ilredrirmis olsun ii (P. l6),"Babasr iyi olmayr Olretirmig"' Bulgaristan Gagavuz T0rkgesi'nde de aynt dzellikler gdrtilUr. i s t eyo r I ar g o cuun is m i n i'koy s u nnar. " Qocugun ism in i koymak istiyorlar." Gagavuz Tiirkgesi'nde ve di$er bazr Bulgaristan Tiirk a$rzlanndaki istek -emir gekiminin bu tur kullantmlan, Bulgarca'da hatta biitiin Balkan dillerinde g0r0len fi i I geki I lerinin Turkge'ye bir yansrmas r oiarak delerlendiri lmekted ir.6s



istek Cekimi



Zamana baglr olmayan bir igi, hareketi istek veya dilek geklinde ifade eder. Genel Tgrkge'de oldulu gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de istek, emir gekimlerinin fonksi-



yonlan birbirine karrgmtg durumdadtr. Gagavuz TUrkgesi'nde istek ekleri : -(y)A'dtr.



n'



[.. A. lrokrovskaya. "Cagauz Dilinin ve Balkan Tilrk Adtzlannm Ban Sentaks Ozellikleri"' s.233



155



UnlUyle biten fiillerden sonra istek gekimi iirnekleri: baqla-(y-a)-y-rm > basla(ya)ym oku(>r)-(y-a)-y-(r)m > oktym



baslayasm l/baslasm baSlay(a)lm baslayasmu baslayalar//baslasmnar baslaya



igle-(y-e)-y-im



>



okuyasm okuya // okusun



okuyaltm okuyasmu okuyalar//okusunlar



isle(ye)yin gleyrisin isleycil/glci isley(e)lim gleycisiniz iS leye I cir// i S I es i n nd



r



Unsiizle biten fiillerden sonra



al-a-y-rm>



alaym alqstn ala //alsm



qlqlm alusmu alalar//alsmnar istek kipinin olumsuz 0"U,.,, al-ma-(y-a)-y-rm > alma(ya)ym iste-me-(y-e)-y-im> isleme(ye)yim



almayasm almaya //almasm alma(y)alm almayasmu altnayalar//almasmnar



iSlemeyc)sin



islemeyci//islemesin iSleme(y)etim islemeyr.isiniz



islemeyekir// iSlemesinner



Orneklerde de gOriildu[u gibi istek 3. teklik ve 3. goklukSahrs gekimi yerine emir 3. teklik ve 3. gokluk gekimi kullanrlabilir. Metinlerden tespit ettisimiz istek gekimi: . ..1. teklik gahls: basaym (C.y.45), emeyim (i.T.l5 t), gideym 1i.r.tZZ), isem 1i.T .269166, gd r ii



et is iis i n



m (i.T.66).



.ll. teklik



(i.T. I 69),



Sahrc.: bulasm



(.f.tS+y, qtkasm (C.23S), kayastn (i.T.122),



(i.T i62), i s t citis i n (G. F.66). tektik qahrs: bulana (D.O.70), kala (H.O.56), yata (H.O.40), sevinsin ge I ds i n



.



III.



.



l. goktuk sah.sz alortm (i.T.62), toplayarm (i.T.66),



(r.T.76).



(i.r.82).



66



annayabilerim, dperim



"iqem" gekimi 'Iarihi Tiirkiye Tfirkgesi'nin qekil ozelliklerini tagrmakradrr. Bk. Faruk Kadri Timurtag



age., s. I 27



t56



II. gokluk



Sahts: agasmtz (C.78), arayosmu (M.5), sorcsmu (i.T.182);



sekisiniz (M.67). diyiisiniz (i.T. 182). IIl. gokluk Sahs: dlekir (i.T.246). istek kipinin olumsuz gekimi:



I. teklik (i.r. rs4).



gahrs: bulamaym (C.Y.77); girmeyim (i.T.175), gormeyim



II. teklik Sahs: yalamayastn



(M.35); kesmtiysin (i.T.272), kiismeyiisin



(P. r r 7).



IIl. teklik



qahn: gonres in (i.T .233), ki)stiirmlisin (H.O.6l ). siindilrmeylim (i.T.7S). gokluk Sahs: sanmayasmrz (M.38), uzanmayasmrz (M.5); gitmeydsiniz



I. gokluk



II. (M.r0).



Sahtsz



III. gokluk



Sahts: olmasmnar (M.86), gdtilrmesinntir (C.Y.102).



$art Qekimi



Zamana bagh olmayan bir hareketi veya i9i gart geklinde ifade eder. gart gekimi baprmstz bir hiikiim bildirmez; bu sebeple de bir ciimlenin hiiktim ogesi olarak ctimle kuramaz; ancak ba$tmsrz bir hiik0m bildiren temel ciimlenin yargr bildirmeyen yan ciimlesi olan c0mleler kurar. Gagavuz Ttirkgesi'nde gart gekim ekleri; -sA'drr. $art gekimi: al-sa-m



>



alsam



ver-sii-m



alsan alsa qlsak



) .



alsaruz



versciniz verselcir



alsalar gart kipinin olumsuz gekimi; al-ma-sa-m > almasam almasan



verscim verscin versci verscik



ver-me-sii-m>



vermesrim vermescin



almasa



vermesti



almasak almasqruz



vermescik vermesciniz



almqsalqr



vermeselcir



Metinlerden derledipimiz gart gekimi : I. tekil Sahrsz bulsam (C.Y.95), kalsam (i.T.27S); etistirsdm (O.6.40), gorsitm (i.T.82).



II. teklik gah's: Dalsana 1i.f .ZOl1, krpvdasan (i.T.225); gdrsdn (i.T.l7S),



bilsiin (C.Y.92).



tII. teklik pahls: bafrrc (M.33); qalabilirsd (C.129), gelsri (i.T.103).



157



I. gokluk Sahs: koysak, sarsak (K.9).



II. gokluk Sahts: alsantz (C.173), annatsaruz (C.256); bilseniz (P.38)'



iqseniz



(i.T.22e).



lIl.



gokluk



Sahtsz



baksalar (M.21), sarsular (P.220); isteselcir (1.T.167).



$art kipinin olumsuz gekimi:



l. teklik gahts: o/rzasum (P.192); gegirmdsiim (C.150). II. teklik Sahsz aalamasona (C.188), adamasan (C.Y.20). lll. teklik sahsz bitmesd (i.T.9l). l. gokluk gahrs: sapraasok, yarulmasa& (C.Y.l3). II. gokluk Sahs: inanmasaruz (M.78). III. cokluk sahs: atmasalar (G.F.192). Gereklik Qekimi



Zamana ba$lr olmayan bir igi veya hareketi gereklik geklinde ifade eder. Ga-



gavuz Turkgesi'nde gereklik eki -mAll'drr. Ayrtca istek gekiminin 0niine lcicizm kelimesi getirilerek gereklik gekimi yaprlrr. Gereklik kipinin olumsuz gekimi fiil gekiminin iinUne diil olumsuzluk ifddesi getirilerek yaprlrr.



fiilin gibi.



Gereklik gekimi : -mAlI ekiyle yaprlan gereklik gekimi gahrs eki almaz, fiilin ba$h olduSu gahts bagrna veya sonuna getirilen gahrs zamiriyle belirtilir: bilmeli brjn // bcin bilmeli



almah almalr o almah biz almah siz almah onnar almah



bcin vermeli scin vermeli



bcin scin



o vermeli biz vermeli siz vermeli



onnar vermeli



istek kipiyle gekilen gereklik kipi: istek gekiminin Oniine kirinm kelimesi getirilerek yaprhr. lciAztm



gidriim



lcirizm gidcisin ldcizm gitsin kicizm gidelim kiriztm gidcisiniz lcic)zm gitsinndr



Gereklik kipinin olumsuzu: Gerekli$in olumsuzunun 3. teklik gahsr kullanrlmaktadrr. Di$er gahrslar kullanrlmamaktadrr. Gereklik kipinin olumsuz gekiminde fiil -mAA mastar eki veya -mAlI gereklik eki almaktadrr.



158



diil ldcizrm gitmdd, diil olmah v.b. Fiil gekimlerinden de anlagrlabileceli gibi Gagavuz Ttirkgesi'nde ba[rmsrz bir gereklik kipi yerlegmemigtir. Gereklik eki sadece 3. teklik gahrs gekliyle kullanrlmakta, mastar ekinden ve istek kipiden faydalantlarak diper gahrslar ve gekimler yaprlmaktadrr.



Metinlerden tespit ettiSimiz gereklik gekimi: l. teklik Sahts: Ititium alrym (P.167), bcin ldtiam othym (p.69), Iiiiium braktym (P.89); ban liiiium dil$ilneyim (C.120), tiiiiam ilerleyim (p.223). II. teklik Sahs: liidam raat olusm (A.24), scin liidum ya$qyosm (p.125), siin liidum yazasm (P.122); liiiium beceresin (A.24), lddum gegdsin (C.290). III. teklik Sahs: olmah (S.G.2a); ftidum kesmiiii (C.Y.S0); ltitium geqsin (M.58), liiiium gitsin (C.132), lddum olsun (C.Y .22).



l. gokluk Sahs: Ilidum olahm bir sofra (M.46), Iiiiium aynlalrm (C.l5l); liiiium cuvap edelim (P.45), geqelim (C.237). II. gokluk Sahtsz liiiium karSilasasmu (P.62), llilium koruyasmu (p.l3l); Idiium biliisiniz (P.243), siz llitium iSleyttsiniz (P.248). IIl. gokluk Sahts: onnar liiiium diissiin (C.Y.l9). biz



Gereklik gekiminin olumsuzu:



diil saqmah (i.T.2l t); diit ftiiium hig kabartmaa (D.O.SS), rliit liidum beklemiiii (P .108), diil ldiium giicendirmtid (C. I 54).



EK.FiiL Eski Tiirkge'de yaygln olarak kullanrlan er- ve tur- yardrmcr fiilleri67 zaman iginde ekle.gerek ek fiili meydana getirmigtir. Tarih? Ttirkiye Tiirkgesi'nde kullanrlan ek fiil gekim-i68 bu giink0 Batr Tiirkgesi givelerinde birbirine yakrn 6zelliklerle devam etmektedir.("' Ek fiilin kullanrlrgrnda Turkiye Turkgesi ve Gagavuz Turkgesi arasrnda bir fark yoktur.



Ek-fiilin genig zaman gekimi: l.t.g. er-iir ben> -1m,2. t.g.er-iir sen > slz, 3.t.s. Eski riirkge'de yaygrn olarak gOrulen tur- yardrmcr fiilinin genig zaman gekiminden gelmektedir: f_rlrur > -dlrlAr,2.9.g. er-iir biz> 12,2.g.9 er-iir siz> siz,3.9.g.tur-ur lar > -tllrlAr. v.b.to Ek-fiilin gdr0len gegmig zaman gekimi: -DI dprenilen gegmig zaman gekimi, -mlq, qart gekimi -sA ekiyle yaprlmaktadrr.Bazr Orneklerde, idi, imig, ise eklerinde i-



fiili



korunur.



Cabain. age.. s.88 "7 ('8 A.vorr. Fartrk Kadri rinrurtag, age-, s. ll0-ll l; l6.yy.a kadar 1.t.9. -Am, -ven, 2.t.g. -stn, 3.t.q -drJr(ur). l. g.;;.-{ i:. 2. 9.9. -s/: o" KTLS Gramerler brililmil: Tiirkmen Turkqesi'nde ek fiil gekimi; Ti)rkmen+diri-in, Tilrkmen+(dir)+sift. 'ftirknten (+(lir), Tilrkmen+dir+.iz, Tiirknen+(dir)+sifiiz, Tiirkmen (dirler), s.ll02 Azeri'fiirkgesi'nde .,, lor$un-am. yor4un-san. yor{un-dur, yor{un-trz, yorfiun-suftuz, yorpun-durlar, s.1029 "' Tahsin Banguoglu. a5e..s.474



159



Ek-fiilin geniq zaman gekimi:



l. teklik



qahrs: -1m



2. teklik gahrs: -s/n 3. teklik gahrs: -Dlr 1. gokluk qahrc: -/z 2. gokluk gahs: - s1n1z



3. gokluk Sahtsz -DIrlAr



l. teklik



gahrs



gekimi:



l3);



kayil+m (i.T.l



iste+y+iry (i.f.t tf



yolcu*y*um (i.T.103).



);



oyuncu+y+um (2.E.69),



2. teklik gahrs gekimi:



hasta*ytsm (i.T.144); gdzel+sin (i.T.193), kim+sin (i.T.l l8); dooru*y*sun (C.Y.48). 3. teklik gahrs gekimi: lrjcjz



m+



d



r



(C.Y.S4), ytldult+y+ drr (i.T.75); Bucak*



tr (D.O.6);



g



igek+



t



ir



(i.r.80).



l. gokluk uzak+



gahrs



gekimi:



u (C.Y.33),



yab anc



* y* tz (D.O.s9); dedu+ y+ v7 (D.6. I 32).



2. gokluk gahrs gekimi:



srnagtk+smu (i.T.179); $alvir+siniz (M.105); yorgun*sunuz (C.Y.272): ktiq ii k+



s



iinilz



(



D. O.23



).



3. gokluk gahrs gekimi: usta(ddar) ; uSak(nrlar). 3.9.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A.Pokrovskaya, Grammatika Gagauzkogo



Yaztka...,



s.l5l) Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekimi: l.teklik gahs: -Dln 2. teklik gahn: -D1n 3. teklik pahrs: - D1



l.



gokluk gahn: -D1&



2. gokluk Sahs: -DInIz



3.gokluk



Sahtsz



-DIlAr



Ek-fiilin g0riilen gegmig zaman gekiminin Eski Tiirkge'den itibaren gegirdigi ilegiqiklikleri gOyle izah edebiliriz:



erdi>irdi>idi>-di



160



L1.9. gekimi:



hqsta+y+d*m (C.66); bAn+di+m (Gagauz dili X-X klasslar iqin, s.l7). 2.t.q gekimi: Sasktn+dt+n (D.O.56); yo k+tu+n (D.O.48), sarfoE+tu+n (C.41). 3.t.9 gekimi:



akilt+y+dt (H.O.43), yasm+dt (D.O.7S); diri i+di (D.O.ll5); kusursuz+du (c.Y.36). l.9.p.gekimi:



az+dt+k (C.190); kim+di+k (D.O.88), musafirliktd+y+di+k (P.2ail; yorgun+ du*t (i.T. I 05). 2.9.9.gekimi: fuas1a+y+



d*



ruz; $en+ di+ niz ; geng+ ti+ niz.



3.9.q.gekimi: hasta+y+ / ilqr ; geng+ ti+ lar.



(2. ve 3.g.g. gekimi Ornekleri igin bk. L. A. Pokrovskaya, Grammatika Gagauz ko go yaz rka..., s.l 5



l)



Ek-fiilin o[renilen gegmig zaman gekimi: 1. teklik gahs: -rnlq/z 2. teklik gahn: -n1q1n



3. teklik gahn: -rzlq



l. gokluk gahrs: -nlq/,t 2. gokluk Sahts: -mISInlz 3. gokluk Sahs: -mlslAr Ek-fiilin O$renilen gegmig zaman gekimi, ermig linde geligmig olmaltdrr. l.



> irmig > imig > -mi;



gek-



t.9. gekimi:



bd lci+ y+ m



i;+ im (P.l 96).



2. t.q.gekimi: s



qqr*



m ry



* m (D.0.56); isldd+ m is + in (P. I 07); kir



+ miry +



iln @.0.56).



3.t.9.gekimi:



baska+y+mt{ (D.O.56), aaz+mry (D.O.62); yok+mus C.T.80), bos+mus (M.60).



l6t



1.9.q.



gekimi:



diil+miS+ik



eq



(C.Y.6l) olumsuz gekim.



2.9.9. gekimi; o



rd ay *



m



7S



*



1n



p



;



i + m i$



+ i n iz



:



ktig



(2.9.9. gekimi drnekleri igin bk. L.



ilk+ miiS + ilnilZ. A. Pokrovskaya, age., s.I 58).



3.9.9. gekimi: a h I I t+ y+ m r$ I ar



Elcfiilin l. teklik 2. teklik 3. teklik



l.



(M.4) ;



z a ko



nu



* y t ryu s I ar (M.33) : btiyti k+ mtis I ar (M. 82).



Eart gekimi: pahrs: -slz qahrs: -sln gahrs: -sl



gokluk gahu: -slft



2. gokluk Sahrs: -sAnlz



3. gokluk Sahtsz -sAlAr Ek-fiilin gart gekimi; ersii>irsii>isil>sil llsa geklinde ortaya grkmlg olmahdrr. Lt.g. qekimi:



dooru* y* sa* m, kayil + sa+ ( I .t.9.



m.



gekimi drnekleri igin bk. L .A, Pokrovskaya, age.,



s. I



59- 160).



2.t.9. qekimi: QrPlak+sa+n. 3.t.9. gekimi:



ktzgm*sa (C.Y.63), nasey sa(C.Y.20), giln+sa (i.T.90X neredci sri (C.Y.4-5).



l. 9.E. gekimi: diisman+ sa+t (C.Y. I 6). 2. 9.9. gekimi:



dooru*y*



sa+ ntz, kayil+ sa* nrz. (2.9.q. gekimiOrnekleriigin bk. L.



A. Pokrovskaya,



age., s.I59-160).



3.9.9. qekimi:



var*salar (M'32)' Ek-fiil gekiminin olumsuzluk hdli



gahrs



eki almts diilkelimesi, ismin



bagrna



getiri lerek yaprlmaktadrr:



diilim korkak (M.67), diilim kilciik (M.92), diil mi kardassm (M.105) v.b.



162



Ek-Fiilin Katmerli Birleqik Qeki4i



Gagavuz Turkgesi'nde ek-fiilinin katmerli birlegik gekimi hikaye ve gart birlegik gekim eklerinin 0st iiste getirilmesiyle meydana gelen -sAydl kahbr ile yaprlmaktadrr. Bu birleqik ek, i- ek fiilinin lart ve hikaye gekimlerinin kaynagmasryla ortaya grkmaktadrr: zeedci+ y+ se+y+ d i+ m (P. I 5 I ), qzq* 5q*y* fl 1* m s ize koruyun hen i (Z'E.1 3), susuz+ sa+y+ d * m llJ.D.l87), diil+ se+y+ di+ n dooru (C.Y.46).



niilnnin ninLB$ix CEKiMLERi



Fiillerin birlegik gekimi, haber veya tasarlama kipinde gOsterilen hareketin gdrfilen gegmig zamanda $[renilen gegmig zamanda veya Sart qeklinde ortaya grkrgrnr bildirir. Ek-fiilin birlegik gekiminde de gdriildiilti gibi birlegik gekim normal fiil gekimi Uzerine i- ek-fiiliyle gekilmig bir bagka fiilin gelmesinden ibarettir. B0ylece iki ayrt gekil, bazen iki ayrr zaman bir arada kullantltr. Birlegik gekimin gdr0lon gegmig zamantna hikdye, O$renilen gegmig zamanlna rivayet, gart gekline ise yine gart birlegik gekimi denilmektedir. Genel



Tiirkge'de oldugu gibi, Gagavuz Tiirkgesi'nde de fiil kOk veya gOvdesine 0nce asrl fiil qekim eki, sonra birlegik gekimi oluqturan i- ek-fiiline gelen yardtmcr gekim eki gelir. Turkiye Tiirkgesi'nde oldu[u gibi Gagavuz Tiirkgesi'nde de i- ek-fiili diigelek iki gekim eki kaynaqrr. Eski Turkge'de birlegik gekimler birlegik fiil gekimi geklindedir. er- fiilinin gekimli hdli basit gekimdeki bir fiille kullanrlrr: ozgur-ur erlim, sciwit-miS er din. Tarihi Ti1rkiye Tiirkgesi'nde birlegik fiilden birlegik gekime gegig baqlamrgtrr: dc;Sediim, dutmqdt, iCiimiS idi, umardum, sizer idi)m yazdunsa v.b.1l Gagavuz Tiirkgesi'nde birlegik fiil, birlegik gekim olma siirecini tamamlamrg gOri.inmektedir.



Birleqik gekim hakkrndaki bu genel bilgi ve delerlendirmelerden sonra Gagavuz T0rkgesi'ndeki birlegik gekimlere gegel im.



Hikiye Birlegik Qekimi



fiil



Asrl fiil gekimi uzerine -DI gdr0len gegmig zaman eki getirilerek yaprlrr. Asrl kipinin gdsterdi$i hareketin gOri.ilen gegmi; zamanda meydana geldi$ini gdsterir. Metinlerden tespit edebildilimiz hikdye birlegik qekimi Ornekleri gunlardrr:



$imdiki zamanrn hikiyesi: l. teklik Sahts: dddrdim (P.82), istcilirdim (C.Y.60), istrimriiirdim (C.Y.90).



ll. teklik Sahsz tanrmaardm (C.Y.97); sdldiirdin (C.Y.60). III. teklik Sahtsz yalabaartu (P.41): deiirdi (C.153), mekleertli



itjlcitirdi (i.T.52). l. gokluk Sahts: istcilirdik (P.27 4). ll. gokluk Sahtsz alatloordtnu (P.233); dcidrdiniz (P.202).



7r



Eski Turkge igin bk. A.von Gabain, age., s.88



'tarihi T0rkiye Turkqesi igin bk. Faruk Kadri TimurtaS, age.,



163



s. I



33-l 34



(i.T..s2),



II



I. 9o



klu



k



qahtsz uur ao r dr I ar (P .286); dcidrdil -a-, -e-, -ii-) ile yap



r



lr r'.75



etistiririimedik (i.T.229), duyomadtk (i.T.229), bakamadrrm hem scvinmcjci (H.O.20). Gagavuz TUrkgesi'nde yeterlilik ifadesi daha gok istek gekim eki almrg veya mastar ekiyle kullanrlan fiillerin dniine olumlu yeterlilik igin var nasrl // nicii, olumsuz yeterlilik igin yok nasrl // nicii ilhde gruplarr getirilerek saglanmaktadrr: Bcin var nicii deyim onnara (P. 183), vur nasil annamaa diil onun yctnnry Itklartnr (C. 107), var nasil ginesinncir (C.17 5) "giSneyebilirler". sdn yok nssil ddncisin geeri, zerd goban seni c;ldtirecek (D.A.O.7), nasil yok tricii qftmaa c)nilnd aygrrlarm bayvdan asaa dooru, ant onnart yok naal durgutmaa (C.129), ama o kiipii erinden dciyokmuS naal ktprdarsrn 1M.81).



Yeterlilik ifddesinin var nasrl /l nicii, yok nasll ll niciit sdz kalrplarryla sallanmasr Gagavuz T0rkgesi'ne has bir anlatrm bigimidir. -abilmek, -ebilmek, -AmA gekilleri giderek azalmakta yerini var nasrl, yok nasll s6z grubuna brrakmaktadrr. kal- silreklilik yardrmcr fiili:



arasrna -A zarf-fiili girmekte ve bu birlegik genellikle ayn yazrlmaktadrr: kala kaldr (C.l6l), baka kuldt (C.160), uyuya katmry (.T.234).



Astl fiille kal- yardrmcr fiili



yaz- yaklagma yardlmcl fiili: Tilrkiye Ttirkgesi'nde istanbul apnnda kullanrlan yaz- yaklagma vuz'I0rkgesi'nde de bir manide gOrUlmektedir:



fiili,



fiil



Caga-



Basqada kuyu kazdtm Hem okudum hem yazdtm Nazh yarim gelnedi Az kaldt Ak yozdrm.76



Yabancr kiikenli isimlerle yardrmcr fiillerin kullanllmasl: Gagavuz Tiirkgesi'ni 6deta istila eden Slav dillerinden giren kelimeler Tiirkge yardrrncr fi i I lerle birlegik fi il ler yapmaktadrr: harakterizat eder (P.179) < Rus. harakterizat + et- "incele", prost et- (P.226) < Bul. prost+et "affet", Slucba yapardr (i.T.108) < Rus. slujba + yap- "gdrev yap:, dumaya yapt* (B.T.l l4) < Rus. duma + yap- "d0gtin-".



7'i -. 76



r- fiilinin kullanrltqr igin rariigin kem arladt udaqr



bk. Talat Tekin,Orhon Yazulart,Ankara, 1988, s.42;Tiiriik bodun ititiin erti "Turk milleti senin devletini ve yasalarrnr kirn bozabilir."



Maninintespitedildili yeriqinbk.GulltiYologlu ,',llut:agdangs5ler,,, l\duz,s. l.s.5g



t70



SIFAT.FiiLLER $ahsa ve zamana baSh olmayan hareket niteligi bildirirler. isiinlerin onunde ismin hareketle ilgili bir niteligini bildirmek iizere kullanrlrrlar. Bazen kalrcr isim h6line gelerek tek baglanna, bir isim gibi kullanrldrklan da olur. Bu durumda isme gelen biitiin gekim eklerini alrrlar. G agav uz Ttirkgesi'nde ku llan r lan srfat-fi i I ekleri gun lard r r:



-An ( < -gan) Genig zaman ifdde eder, yaygrn olarak kullanrlrr: aaq-krran (M.58), elimdci duron (C.Y .105), krzgtn kalun Bucaa



/ Paasu olun boncaa (S.G.l4), Giirgen-kwradan (M.60), korkan tav$an (S.G.29), solumayan kart (C.139), srcak tutun QorapQu (S.G.28), uqon bulutlara (C.79), uyuklayan insannar Q.laT; bekleniin vaktt (i.T.74), geliin ginnr)r (D.O.120), beni kaybediin, gidiin bobacttm (M.99), kapanda iSleyiin adamnar (C.281), piSiriin yaz (H.O.103), sarfoS ediin ot kokulan (i.T. 193), gegennerdc) (C.40). -An srfat-fiili Eski Tiirkge'de -gAn geklindeydi, Batr Tiirkgesi qivelerinde -g diigm0g olmasrna ra$men Bagkurt, Kazak, Ktrgtz, Ozbek, Kazan, Uygur gibi Kuzey ve DoSu TUrkgesi givelerinde -GAn gekilleriyle devam etmektedir.TT GagavuzTirrkgesi'nde -ga n s rfat-fi i I inin yagad rgr bazr Ornekler gorfilmekted i r: acrygsn (P.228) "merhametli, acryan", baargon (K.36) "bafrrrcr, ba[rran". srrgannrk (C.280) "lsrrganllk".



-Ar Genig zaman ifide eder. Genig zaman ifAde eden diler srfat-fiil eki -An kadar yaygrn degildir: evdci o agar gigektir (i.T.S0), akar suyun ilziindci (C.242), gdrdil yolun ortastnda, toz iginde duror kartyt (P.a5); Bekim da bcin biliniir adam (P.172), olacatn



biiiik is seviir (A.47). -DIK Gdr0len gegmig zaman srfat-fiilidir; -ma, olumsuzluk eki almrg -mAdlk gek-DIk +I+ ile +n > -DIlynAn geklinde vasrta edatryla birlikte zarf-fiil olarak kullanilr: cenkten geldiyniin sakatlor (i.T.26). Bu srfat-fiil eki genellikle qahrs ekleriyle birlikte kullanrlrr:



illeri



de yaygrndrr. Aynca,



yolda kaltlrynu gecci (C.76); tutanqrdt annatmaa kendi bildiint (P.86), iiiirenmeyi bitirdii zqmannarda (P.2 l5), sdledii lafim (P.245): silndiik hayvannar (C.Y.52); gc)rdiiiimiiz kurSum (i.T. 124), kart yoktur taa gdrdiiil kocasmt bdlci benizsiz (P.50), sansm yok gdrdiiiin beni (M.84); Ne aalem yok iqtii hem yok idii (P.149), geqtii pazar (M.5).



-mA olumsuzluk ekiyle kullanllqt:



qaarilmad* musaaJir (M.6-5), krhlmud* drnaklar (C.304), tas olmad*, saqlarr taranmadtk (i.T. 158), yrkanmad* getkalar (P.76) Rom. getka "gatal", yonul'71



Bu ekin kullanrldrfr piveler ve krsa bilgi igin bk. KTLS Gramerler bcjl.. s.1027-1122



l7l



msd*tm, hayvarum prost edin (P.209), yudulmad* can (A.5); bitirilmedik kiyad (P.241).



-dii



Bir Ornekte gdriilen gegmig zaman kahplalmasr vardr: gilnddnrlii (s.G.24). Bu kelimede gdrtilen -dii ekini ihtiyatla srfat-fiiller igine ahyoruz. -mAz olumsuz geniq zaman srfat-fiil ekidir. oldukga yaygrndrr: isim olarak



da



kullanrlrr.



annadilmaz gdzcil duygu (C.Y.72), susun dedim sizci annamazlar (M.4g), bozulmaz saat kalannar (H.O.78), dayarulmax, kugtnruk (p.45), Su doymau denedim (B 56)' dilitsiln bu doymazlan 1i.t.zw1, duran su kokdr, ktprdamuz kol kuruydr (P.236), bir tarunmaz sesleyci (P.179), unudulmaz yortu (p.98), gekin utanmaz dcidu (M.53); bitmdz rt (D.o.120), bitmtiz kahr (M.15), Alaza bakar olna glrmtiz baktslan (P.280), d lmez otu (C.Y .27), Yasa susmaz daayrnnan, YaSa dinmdzyardtmnan, YaSa



b



itmdz oyunnan (S.G.22).



-mI$ Gegmig zaman stfat-fiilidir. Kullanrlma alanr oldukga genigtir. isim olarak da



kullanrlrr. en arulmq Sarap diismaru (C.191), bir yalnu katmry cevga (i.T.134), kut_



lanilmamts



kilit



(P.100),



yslanmq yanak (P.2tt);



bigitmis



ot kokusu (c.ltg),



bitismemis rcranrmdan (i.T. 123), dinmemis insan (H.o.78), gegmislcir (i.T.195), sekretar sordu gelmgri (P.28), islenilmis biyaz tastan (i.T.105), zor bulmaq kaybedilmis yotu (c.Y.l3), kesilmis dua (c.29), korda pisirilmis biber (i.T.20s); selcimneerim sizi kurtulmus Bessarabiya topraan da (c.229), unudulmus giinner (c.l8a); zordan dlmiis



fakir gibi (i.T.t48).



-(y)AcAk



pilra$m



Gelecek zaman ifdde eden bu stfat-fiil eki yaygrndtr: bu SaSilacak ,t (P.288), bu unudulmaycak yazilor (C.70), yakacak (i.T.l 7l ), isci yaraycdk eri yokmus (M.81); Gelecek giln da Rus buroyt da gerecek



(c.277), gidecekleri grbt (M.88); yatacaa zaman



(c.l9l);



kolverectid zaman (c.26),



koruyun onu hem geleceemizci gc)tilriin (8.3).



ZARF-FiiLLER Zarf-fiiller, gahsa ve zaman ballr olmayan bir soyut hareket hdli bildirirler.



Bu tizellikleriyle gekil ve zaman ifbde eden gekimli fiillerden ve nesneye baSIr olmamak bakrmtndan da slfat-fiillerden aynlrrlar. Hdl ve zaman ifrde ettikleri ve fiil ktikenli olduklanndan fiillerin zarf gekilleridir denilebilir. Qekimli bir fiilin anlamrnr hareket hdli



t72



oluf slrast baktmrndan tamamlarlar. Asrl hareketi bildiren gekimli fiile yardrmcr



hare-



ketleri bildirirler.



Zarf-fiil ekleri gekim eki almaya elverigli delildir. Gagavuz Tiirkgesi'nde kuIlanrlan baghca zarf-fiiI ekleri gunlardrr:



-A Qok kullanrlan ve oldukga eski olan bir zarf-fiil ekidir. iki ayn gekilde ve fonksiyonla kullanrlrr. Tekrar gruplarr olugturarak esas fiilin anlamrnr devamlrlrk hdli bakrmrndan tamamlar:



Aazrmde tilii bitti qnnada annada ona (P.196), yildulara bakn baka, seni Qaaranm genci: gel (C.Y.56), diiilsmilskir onnar baaro baara (C.Y.83). korkn korlut yalamry (M.35), gocucak, oynayo oynaya ymryadr (P.56), soru$turs sorustura buldr kardaslarrnr (D.A.O.3l), sdn hiq mi taa dinmedin, gdktci u7a kagma (H.O.l0S), Adamnar utano utans bastilar biaz taslt kapuc)niine(i.T.207)i gidtl gidd etismislilr bir bordev yqplnq (M.60). Birlegik fiillerin kurulugunda asrl fiille yardrmcr fiil arasrnda bulunarak fiilleri kaynaqtrrrr: kalo kaldL (c.l6l), oynayobildim (i.T.168): deyttbitdim (p.37), iEiibilirst)



(i.r.e7).



Zarf fiiller, bir sapo sokak (C.291) Orneginde oldugu gibi kalrplagmrg olarak isim veya srfat olarak kulanrlabilmektedir. -d I k srfat-fi ilinden yaprlan zarf-fi



iller: -DIkgA -DIk stfat-fiil ekine -9A egitlik eki getirilerek yan bir zarf-fiil ekidir. Yiiklern olan



fiilin gdsterdili hareketi zaman baklmrndan tamamlar. Gittikqe zarf -fiili, zaman gegtikge anlamrnda kullanrlmaktadrr. G



ittikge qok sevdim (D.O.



I -5),



gittikgtt taa pek yamanardr ona (p.84), o git-



tikgii uzandr (8.105). Diger Ornekler:



Duymddr kendini yalne Aklma geldikgd



ku (A.20), eSerdikgii eSerer (i.T.284); tutmu$ onun elini da ukttkgo sftarmry (P.19); av;am yaklasfikqa, hep taa pek serinner (P.98); liizgcir estikge aaglardan diiStirdi dak san yapraklar (.f .'221, ,lni o isittikgfr lafr "antabuz" gozleri karardr (C. l9l ). -dlktAn -mAdAn zarf-fiilinin olumlusudur; sora zaman zarfryla birlikte kullanrlrr. Biraz dinnendiktiirt sora Giirgen-Kwradan gend yola varmrs (M.76): Krdurdu da kusku okudakton sora, sordu (P.99).



-DIynAn Ek, -DIk+l+ ile+n geklinde ortaya grkarken, -Dlk srfat fiiline 3.t.g. eki -l getirilmekte ile ba$lacrnrn iinliistiyle gahrs eki tinltisu kaynagarak iinsuzlegmekte. baElacrn sonuna gelen -n vdsrta ekiyle, baglag iins0zii I benzegmekte ve bu arada -[r-



173



hecesi yutulmaktadrr. Bu



zarf-fiil Anadolu ve Rumeli afirzlannda da kullanrlmaktadrr.is



Ekin biinyesindeki 3.t.1. eki unutuldu[undan diSer gahrslarla da



kullanrlmaya



baqlanmrgtrr. Fonksiyonu -IncA ekiyle aynrdrr.



sabaalen uyandrynan, Mariya gdrdil, ani Kesimci giinmis (C.150), uyantlrynu,, siit istemeizmiS iqndci (C.191); Ttirklyii taa bitiremediyniin grcrdayry aEildt maaza kapusu (C.82), Babam istcin geldiyndn evci, aldr beni tez ellerind (H.O.aD; Biiiin yat-



ll2); Biraz gittiyniin, o baktt geeri (P.46), Biraz gittiyndn, o bakn geeri (P.46); Giln kau$tq)nan, onner girdrdildr rlrcactk suya yrkanmaa (C.234). trynan arkarna gecenin vaktdmda, hem bakttnnan gdki (D.O.



-dUcAAn(An) Ekin fonksiyonu -Ar, -mAz genig zaman ve -lncA zarf-fiilinin fonksiyonuyla aynrdrr. L. A. Pokrovskaya ekin biinyesinde gak ll ga! zaman zarfinrn bulundu$unu d0qiinmekte ve; dl (Yiill IIcrlpAd. 6y titt;.nap,ta 3oopr{ytu aitttpuaa 6aurxa xprtcrr.raHHapAar, aI{rbt,rapbt}IHari 6o;ei riail]apllbnrr,rap [o6pyii. Ey fiasri,rop 6en,ru eg,e.p,rAp, aHlI orJIaHHa.p rarapxapJraH acxep,a,d rt3\ler e,xepvtllru"rtdp, iuaKaj) KII O|J'IaHHap xaHblH ilaxus xblcbIMHa-psrfir-



trrbulrrap, oHllapbt xofiaptvtuur,rap 6tts6auur Ea yz'6anbl Aa, 6yryHapvrblu apaAa ou6aurut



ra. Ana xencu



ornaHHapa BapIlbllu npHBIIfl€lr{ff, zHfbI;'I&pbI ll}-udpN{llu natisttta caaAe uapb AavlapblHAaH qbIKIv{a llHcaHHapa. oriyrqraH ol\{a.rybt qaflbtHep ripxyaii 6yiix cai'tf bI.IbIK",12



'.



HI



Orrta'u, Ouan,



t.



fiala6lrx'{o6aH...'.'



Teopltnitu, aHlt rala-V3.IIap qblKMa noii' pa3AaKbI T"VpK CeHCe":IepIlHAaH KaaBH"'Ieep 3T' ugrpaSnn cpaxr,rapel. Ei,'Hy tloK _llcrldi nocrepep iiii. Ao,laurttx raray3J'rapbrH lrcropHficbr. r{ox 3oop Bar(brr.,'lap oHHap revlrpnauurndp 6up BaKbrr. Ey 3ooprap AaarMbrur,lap xai'rr{bl. aMa raa KaaBnJieMuutndp, yyperunu,rdp fiap.ur'ru errvrdd 6upu-6upuua xa6nerudd r?o";r-



>i!- cenrrrr;1lr [lrIl a ltrt\'. - l>iirr r;.r;rraiia",- a lril arrbl ii a (ralt;iit't. iiatt



6ylilait



e.



Aa Aor;11i o rixaKb HypxHa xaKKxHAa rlexaAerr erMeKb HqyHb HAH.



9 .[,ronsq reneHb xepr 6upt aAeMr{ reHBHPA CACHb XAKHKI{ }IYPb O HAI,!.



l0 [roHr4a uAH, Aronq AaxH auxub BacHracxiiae ByAXyAe renAtl Hce Ae, Arcun 'anx TanxMaAx.



l1



Ken.qunxnKr{He. reJrAH,



Be



KeHAur{}lH-



Knnepb anx ra6ynr erMeAnnepb. 12 Ar'.t',ra xepb KHMI anx xa6yl6 erAH lrce, aHnepe, sHH oHyrrb HcMr.rHe HnaHJrapa, eBnff,l1b



Vrraxr oauaKJrxra cenaxuerb



BepAH.



13 Eynlapxnb reBeJrJrro4y \axw He xauAAHb BC ITC TCII6 HPAACTHHACHb, BC ITC



AC



HHcaHt npaAerHHAeHb, aHxaK'b AnaaxAanr H,.x,.



14 Be KenaMb



renr oay6t, unaiierr



ne



xaKlrKaTb Hne MeMny oJrapaKb, apaMXSAa caKHHb olgy, 6Hsr Aaxr.r anxnl AxenanHHH



lleaepxnr V6nH



saxnAnHr{H'b Axenann Aerc rfiopAroxr. 15 Hoanucr anxnb xaKKXHAa rlexaAerr e,q,n6r Er{Aa eAepeK6, AeA}r xl.l, 6enAeur



coHpa reln6r, 6ana rexa,l1roMb eAepb. AeAnuM'b sam 6y AXp!, qynKn 6enlesL r'ryKa,u,AeMb I{AH.



342



Wlodzrmrerz Zajaczkowski, Jezyk t FolHor Gagauzow z Bulgartt, Krakowre, 1966, s.oz, 28,



il: 7. ALISIMIN KASLERI KABE



'Alilimin kalleri kare o'an a[tilr sineme jare. bulamadim dertlime



Cqre.



Giirmeilin mi ol {ivan AIiBimi Tuna bojintla (Baldik iolunata) g0rmeclin



mi ol |ivan Ali[imi merqr tl6nila.



Dvlerim var hane hane bengilerim var tane tane saramadim jene jene. Gdrmedin mi ol {ivan Alitrimi Tuna bojinrla (Baldik jofuntla) gOrmedin



mi ol {ivan AliKimi mdtrBr tl6ntla.



Xivlerim var dd babinda benglerim var sol ka3imtla sa,ramadiim genC ja[imda. Giirmedin mi ol {ivan Ali[imi Tuna bojinda gdrmetlin mi ol {ivan AliBimi m6fur d.6nda.



Evlerim var sundurmafi



benlerim va,r kondurmah



bir tipiilte



soldurmali.



AI[imi Tuna bojinda (Bafdik iotuntta) giirmedin mi ol {ivan Ali[imi md{ur tl6nda. Giirmedin mi ol {ivan



Esvrd$ bnluf nt4ir bp illimtu bir gulii din€nffr ksb,ml4 p_niinde ln[jor eesi, .etip tohda,iiir.ejim sizbn. onn jemendir bir gtilti Clmenilir bir gidoi gpluiiqr .4el'-n;ibnilir. .onu-jeinendir



rnbmfn



Daiinile,gelijor



seei



elim' koltrms itireitm sizla,r va,rIn ba,kiu d*ntlrsbtta afeb nesi var



bb dilt kunilurasile bir feri vgr onu emendir bit Son Cimeqtlir bfu giilGi gelniior a{eb neilenilir.



343



K^rt rrzt\tr\NI Cg4gK '1o{ir karisini ist,:lrrmi! ku^sun (bmksh). Bu 'bri:u. jebe .,IS bdledir ko{eur bcni kuma i.stejor .lnnrttJijor: kari ennati:'ijor bir i5 buleiajiz". Bir Iz vakib klrbinri 'babu diresiui dejor: n'a1lalirn". J'ebe ,,liol:ri parcrl kojsun gorrinsiin ii3 ki doiu!: jlpailk". Bir grin lb:rbu geUjor. llir kl'z kesejorier onu samjorltr kizln gibi. Padi5i heber rerijorler: ,,Diiuj:rjrr ioiuk gelii:'. Pcdilah ta sevinnesintlen lbirbuja b*3i3 renjor. ,,Evde durniu" dejor' ,kizani izmet japa{cn". 3ir rrltl geCejor. lBrrbu dejor: .,Llzimdir gidelim olrlrrlit



Rir tra,li5ah bir vakit jok:ui6



jikelim {o{!r anasini'(. lBrrtru rlijol ioiu xDirsi (13 bar:rblr gidejolrr. Alnmin jauinti:r, diik'an vlrrnis. lRrbu brtkljor io{lr lmasuin iistii:rc. A:-'lsi:nrrn ba' nrber geljoltrr dijk'rua przlilik llslnnar. Ouur rltk'co iliode ilcn bir !:rvii ge&:jormi!. Ktipek k:trr.rjor do3ir girlejor. Bun-nrr diktijnu di5ari b;rhijorlar ki ioiuk jok. Ratrlijr:rllr bfu-rni iihrnii. ,,Ltgi.lk jok p:rd.i55 ue irvrp verciiz". Rir kari ikj tenc doqir snrmi$ ordu.nrnlrrntll. Krui dejor:,Ifldcn: btt ktrtllr korkajorsuuriz ptrdihll sizi tlak etruesio b'ln beuiru bir dglumri veririm sizcrt. Onnar