Hakas Türkçesi Grameri [PDF]

Citation preview

İÇİNDEKİLER SÖZ BAŞI ..................................................................................................................7 GİRİŞ .........................................................................................................................8 HAKASLAR ..........................................................................................................8



Coğrafi Konum ve Nüfus .......................................................................................... 8 Kimlik ....................................................................................................................... 9 Tarih .......................................................................................................................... 9 Din ........................................................................................................................... 15 Dil............................................................................................................................ 18



HAKAS ALFABESİ ...............................................................................................21 HAKASÇA YAZIM KURALLARI.......................................................................22 SES BİLGİSİ ...........................................................................................................23 ÜNLÜLER ..............................................................................................................23 Kalınlık Ġncelik Uyumu ........................................................................................... 25 Düzlük Yuvarlaklık Uyumu .................................................................................... 25 Ünlü DeğiĢmeleri .................................................................................................... 26 Ünlü BenzeĢmeleri .................................................................................................. 27 Ünlü Türemesi ......................................................................................................... 27



ÜNSÜZLER ............................................................................................................28 Ünsüz DeğiĢmeleri .................................................................................................. 31 Ünsüz DüĢmesi ........................................................................................................ 33



ŞEKİL BİLGİSİ ......................................................................................................33 YAPIM EKLERĠ ..................................................................................................33 İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ (İİYE) .........................................................33 -cı, -cĭ, -çı, -çĭ .......................................................................................................... 33 -cax, -cek, -ıcax, -ĭcek ............................................................................................. 34 -lığ, -lĭg, -nığ, -nĭg, -tığ, -tĭg .................................................................................... 34 -das, -des, -tas, -tes .................................................................................................. 34 -ax, -ek..................................................................................................................... 34 -tıx, -tĭk.................................................................................................................... 34 -ar, -er, -lar, -ler ....................................................................................................... 35 -olaŋ, -öleŋ .............................................................................................................. 35



-xı, -kĭ, -ğı, -gĭ ............................................................................................35 FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ (FİYE) ........................................................35 -xı, -kĭ, -ğı, -gĭ ......................................................................................................... 35 -x, -k, -ıx, -ĭk ........................................................................................................... 35 -s, -ıs, -ĭs .................................................................................................................. 36 -m, -ım, -ĭm ............................................................................................................. 36 -ğ, -g, -ığ, -ĭg ........................................................................................................... 36 -cı, -cĭ, -çı, -çĭ .......................................................................................................... 36 -xıs, -kĭs, -ğıs, -gĭs ................................................................................................... 36 -xın, -kĭn, -ğın, -gĭn ................................................................................................. 37 -cax, -cek, -çax, -çek ............................................................................................... 37 -ba, -be, -ma, -me, -pa, -pe ...................................................................................... 37 -ndı, -ndĭ, -ındı, -ĭndĭ ............................................................................................... 37 -ın, -ĭn ...................................................................................................................... 37



Ekrem AR)KOĞLU



-an, -en..................................................................................................................... 38 -cıx .......................................................................................................................... 38 -bıx, -bĭk .................................................................................................................. 38 -xax, -kek................................................................................................................. 38 -aaçı, -eeçĭ, -açı, -eçĭ ............................................................................................... 38



İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ (İFYE) ..............................................................38 -a-, -e- ...................................................................................................................... 38 -al-, -el-, -l- .............................................................................................................. 39 -ar-, -er-, -r- ............................................................................................................. 39 -ay-, -ey-, -y- ........................................................................................................... 39 -ğar-, -ger-, -xar-, -ker- ............................................................................................ 40 -ğır-, -gĭr-, -ğur-, -gür-, -xır-, -kĭr-, -xur-, -kür- ....................................................... 40 -ı-, -i-, ...................................................................................................................... 41 -ıra-, -ire-, -ura-, -üre-, -ra-, -re- .............................................................................. 41 -ırxa-, -ĭrke-, -ürke- ................................................................................................. 41 -la-, -le-, -na-, -ne-, -ta-, -te- .................................................................................... 42 -lan-, -len-, -nan-, -nen-, -tan-, -ten- ........................................................................ 43 -las-, -les-, -nas-, -nes-, -tas-, -tes- ........................................................................... 43 -sa-, -se- ................................................................................................................... 44 -zı-, -zĭ -, -sı-, -sĭ - ................................................................................................... 44 -zın-, zĭn-, -sın-, -sĭn-............................................................................................... 44 -sıra-, -zıra- .............................................................................................................. 44



FİİLDEN FİİL YAPMA EKLERİ (FFYE) ........................................................45



MüĢareket (ĠĢteĢlik) Eki (Polızığlığ zaloğ) -s-, -ıs-, -ĭs- .......................................... 45 DönüĢlülük Eki (Aylanıstığ zalog) -n-, -ın-, -ĭn- ..................................................... 45 Pasiflik / Meçhullük Eki (Ġledĭstĭg zalog) -l-, -ıl-, -ĭl-.............................................. 45 GeçiĢli-Ettirgen Fiil Yapım Ekleri........................................................................... 46 -dır-, -dĭr-, -tır-, -tĭr- ........................................................................................... 46 -ğıs-, -gĭs- ........................................................................................................... 46 -xır-, -kĭr- ........................................................................................................... 46 -ır, -ĭr .................................................................................................................. 46 -ıs-, -ĭs- ............................................................................................................... 47 -t-........................................................................................................................ 47 Olumsuzluk Eki ....................................................................................................... 47 -ma-, -me-, -ba-, -be-, -pa-, -pe- ......................................................................... 47 Diğer Fiilden Fiil Yapma Ekleri .............................................................................. 47 -a-, -e-................................................................................................................. 47 -ı-........................................................................................................................ 48 -ga-, -ge-, -xa- .................................................................................................... 48 -ğla-, -gle-, -xla-, -kle-, - la-, -le- ........................................................................ 48 -k-, -x-, -ıx-, -ux-, -ĭk-, -ük- ................................................................................ 48 -mzıra-, -mzĭre- .................................................................................................. 48 -y- ....................................................................................................................... 49 -ıbıs- ................................................................................................................... 49



KELİME BİLGİSİ ..................................................................................................49 ĠSĠM .....................................................................................................................50 İSİMLERDE ÇOKLUK ....................................................................................50 İSİMLERDE İYELİK .......................................................................................50 İSMİN HÂLLERİ .............................................................................................51 Ġsmin Yalın Hâli (Adalğı padej) .............................................................................. 51 Ġsmin Ġlgi Hâli (Tartılğı padej) ................................................................................ 52 Ġsmin Yükleme Hâli (Körĭmgĭ padej) ...................................................................... 52



2



(akas T“rkçesi Grameri Ġsmin Yönelme Hâli (Pĭrĭlgĭ padej) ......................................................................... 52 Ġsmin Bulunma Hâli (Orınğı padej) ......................................................................... 53 Ġsmin Çıkma Hâli (Sığınğı padej) ............................................................................ 53 Ġsmin Gönderme Hâli (Izılğı padej) ......................................................................... 53 Ġsmin Vasıta Hâli (Püdĭrgĭ padej) ............................................................................ 54 Ġsmin EĢitlik Hâli..................................................................................................... 54



SORU EKİ .......................................................................................................55 İSİMLERDE BİLDİRME (EK FİİL) ................................................................56 SIFATLAR...........................................................................................................56 Niteleme Sıfatları .................................................................................................... 56 Sıfatlarda PekiĢtirme ve KarĢılaĢtırma .................................................................... 57 Belirtme Sıfatları ..................................................................................................... 57 ĠĢaret Sıfatları ..................................................................................................... 57 Sayı Sıfatları (Çislitelnay) .................................................................................. 57 AЖдl ЖaМдlar SaБ ЮiЖliЗelБaМlarд .................................................................. 57 Sдra ЖaМд ЖдfaЗlarд İНerЗвЖ ЮiЖliЗelБaМlar ..................................................... 58 ÜleşЗirАe ЖaМд ЖдfaЗlarд PчlвЖ ЮiЖliЗelБaМlar ............................................. 58 Kesir sayд ЖдfaЗlarд ........................................................................................ 59 Soru Sıfatları ...................................................................................................... 59 Belirsizlik Sıfatları ............................................................................................. 59



ZAMĠRLER ....................................................................................................60 ġahıs zamirleri (Sıray mestoimenieler).................................................................... 60 ĠĢaret zamirleri (Közĭdĭğ mestoimenieler) ............................................................... 60 DönüĢlülük Zamiri (Aylanıs mestoimenie) ............................................................. 61 Soru Zamirleri ......................................................................................................... 61 Belirsizlik zamirleri ................................................................................................. 61



ZARFLAR .......................................................................................................61



Yer Zarfları .............................................................................................................. 61 Zaman Zarfları ......................................................................................................... 62 Hâl Zarfları .............................................................................................................. 62 Miktar Zarfları ......................................................................................................... 62



FİİL ..........................................................................................................................63 ġAHIS EKLERĠ ...................................................................................................63 Zamir Kökenli Şahıs Ekleri .............................................................................63 İyelik Kökenli Şahıs Ekleri ..............................................................................64 HABER KĠPLERĠ ................................................................................................64 GEÇMİŞ ZAMAN KİPLERİ ............................................................................64 1. Tip GeçmiĢ Zaman Kipi (Naada irtken tus) -dı, -dĭ, -tı, -tĭ .................................. 64 2. Tip GeçmiĢ Zaman Kipi ( Ġrtken tus) -ğan, -gen, -xan, -ken, -an, -en ................. 65 3. Tip GeçmiĢ Zaman Kipi fiil + (-p )+ -tır, -tĭr....................................................... 66 4. Tip GeçmiĢ Zaman Kipi fiil+ -çıx, -çĭk, -cıx, -cĭk ............................................... 67 5. Tip GeçmiĢ Zaman Kipi fiil+ -caŋ, -ceŋ, -çaŋ, -çeŋ ............................................ 68



ŞİMDİKİ ZAMAN KİPLERİ ............................................................................69 1. Tip ġimdiki Zaman Kipi (Polçatxan tus) Fiil +(p) + -ça, -çe, -çadır, -çedĭr, tur, odır, çör ................................................................................................................... 69 2. Tip ġimdiki Zaman Kipi Fiil +-adır, -edĭr, -dır, -dĭr ............................................ 70 3. Tip ġimdiki Zaman Kipi -ir ................................................................................. 71



GELECEK ZAMAN KİPLERİ .........................................................................71 1. Tip Gelecek Zaman Kipi (Polar tus) Fiil + -r, -ar, -er ........................................ 71 2. Tip Gelecek Zaman Kipi (Polğadağ naklonenie) ................................................. 72 Fiil + -ğadağ, -kedeg, -xadağ, -gedeg, -adağ, -edeg................................................. 72



3



Ekrem AR)KOĞLU



3. Tip Gelecek Zaman Kipi ..................................................................................... 73 Fiil + -ğalax, -gelek, -xalax, -kelek, -alax, -elek ...................................................... 73



TASARLAMA KİPLERİ ...................................................................................74 ġART KĠPĠ ( Molcastığ naklonenie) Fiil + -za, -ze, -sa, -se .................................. 74 ĠSTEK KĠPĠ (Xınıstıg naklonenie) Fiil +-ğay, -gey, -xay, -key, -ay, -ey ................ 75 GEREKLĠLĠK KĠPĠ ................................................................................................ 76 EMĠR KĠPĠ (Küsteceŋ naklonenie) ......................................................................... 76



BİRLEŞİK ÇEKİM ...........................................................................................77 Hikâye BirleĢik Çekimleri ....................................................................................... 78 Rivayet BirleĢik Çekimleri ...................................................................................... 78



BİRLEŞİK FİİLLER .........................................................................................79 İSİM-FİİL (Mastar) .........................................................................................81 SIFAT-FİİLLER (Priçastie) .............................................................................81 GeçmiĢ zaman sıfat-fiilleri ...................................................................................... 81 -ğan, -gen, -xan, -ken, -an, -en ........................................................................... 81 GeniĢ zam an sıfat-fiilleri ........................................................................................ 82 -çatxan, -çetken .................................................................................................. 82 -iğan, -igen ......................................................................................................... 82 Gelecek zaman sıfat-fiilleri ..................................................................................... 82 -r, -ar, -er: olumlu; -bas, -bes, -mas, -mes, -pas, -pes: olumsuz .......................... 82 -ğadağ, -gedeg, -xadağ, -kedeg, -adağ, -edeg ..................................................... 82 -ğalax, -gelek, -xalax, -kelek, -alax, -elek ............................................................... 82 -caŋ, -ceŋ, -çaŋ, -çeŋ .......................................................................................... 82



ZARF-FİİLLER ( Deepriçastie) .......................................................................83 Asıl zarf-fiil ekleriyle yapılan zarf-fiiller ................................................................ 83 -p, -ıp, -ĭp ........................................................................................................... 83 -a, -e, -i ............................................................................................................... 83 -bin, -min, -pin ................................................................................................... 84 -ğas, -ges, -xas, -kes, -as, -es .............................................................................. 84 -ğali, -geli, -xali, -keli, -ali, -eli .......................................................................... 84 BirleĢik zarf-fiil ekleriyle yapılan zarf-fiiller .......................................................... 85 -rda, -rde, -arda, -erde ........................................................................................ 85 -rğa, -rge, -arğa, -erge ........................................................................................ 85 -ğanda, -gende, -xanda, -kende, -anda, -ende ..................................................... 86 -ğanca, -gence, -xanca, -kence, -anca, -ence ...................................................... 86 -gelekke .............................................................................................................. 87 -gedegde ............................................................................................................. 87



EDATLAR (Polızığlığ çoox çardıxtarı) ...........................................................87 ÇEKĠM EDATLARI .............................................................................................. 88 Yön ve sınırlama ................................................................................................ 88 Zaman ................................................................................................................ 88 Sebep .................................................................................................................. 88 Benzerlik ............................................................................................................ 89 Vasıta ve beraberlik............................................................................................ 89 BaĢkalık.............................................................................................................. 89 Tekrar ................................................................................................................. 89 Soru .................................................................................................................... 89 BAĞLAMA EDATLARI (Soyuztar) ...................................................................... 89 Sıralama (pĭrĭgĭs)................................................................................................ 89 DenkleĢtirme ...................................................................................................... 90 KarĢılaĢtırma ...................................................................................................... 90 Cümle baĢı ......................................................................................................... 90 Sona gelen edatlar .............................................................................................. 91



4



(akas T“rkçesi Grameri ÜNLEM EDATLARI (Mejdometie) ....................................................................... 91 Ünlemler ............................................................................................................ 91 Seslenme edatları ............................................................................................... 91 Sorma edatları .................................................................................................... 91 Gösterme edatları ............................................................................................... 92 Cevap edatları .................................................................................................... 92



METİNLER VE AKTARMALARI ......................................................................93 GÜNLÜK KONUġMALAR ................................................................................93 KARġILAġMA, KARġILAMA ............................................................................. 93 TANIġMA............................................................................................................... 93 HAL HATIR SORMA ............................................................................................ 94 ÖZÜR DĠLEME ...................................................................................................... 95 KUTLAMA ............................................................................................................. 95 ĠSTEME, DĠLEME ................................................................................................. 96 ÇEġĠTLĠ KONULAR .............................................................................................. 96



EDEBĠ METĠNLERDEN ÖRNEKLER ...............................................................98 METĠN ALINAN KAYNAKLAR .....................................................................122 KAYNAKLAR ..................................................................................................123



5



Ekrem AR)KOĞLU



6



(akas T“rkçesi Grameri



SÖZ BAŞ) G“Б“А“Нde МaНд dili ВlaБ Йe kВБИşИr ЖaМдЖд eБ aНa d“şА“ş T“rk



lehЮeleriБdeБ biri (akaЖ T“rkЮeЖidir. G“БeМ SibirМa da (akaЖМa CИАhuriМeЗiБde МaşaМaБ (akaЖ T“rkleri ЗarafдБdaБ kВБИşИlaБ bИ T“rk lehЮeЖi



Гek ЮВk МчБ“Мle kдМАeЗlidir. BИ lehЮe T“rklerin bilinen en eski yurtlarдБda kВБИşИlАakЗadдr.



(ИnlardaБ чБceki НaАaБlardaБ, (ИБlardaБ,



KдrgдНlardaБ, KчkЗ“rk Йe UМgИr T“rkleriБdeБ kalАa biБlerce Зarihî eЖer Hakasya topraklarд “НeriБdedir.



(akaЖЮa, T“rk lehЮeleri iЮeriЖiБde azax lehЮe grИbИБa girАekte-



dir. EЖki T“rkЮe adak



aМak keliАeЖiБdeki d ЖeЖiБiБ aldдğд dИrИАa



gчre МaГдlaБ ЗasБiflerde (akaЖЮa z sesini temsil eder. EЖki T“rkЮede ilk hecede bИlИБaБ e ЖeЖi (akaЖЮada d“НeБli Вlarak i ЖeЖiБe, b“З“Б i



ЖeЖleri iЖe daha kдЖa bir в ЖeЖiБe dчБ“ş“r. EЖki T“rkЮeБiБ kalдБ ЖдradaБ



b“З“Б k ЖeЖleri (akaЖЮada gдrЗlakЖд Л ЖeЖiБe dчБ“ş“r. BИБlara benzer Гek ЮВk чrБek EЖki T“rkЮedeki şekilleriБ БaЖдl ВlАaЖд gerekЗiği kВБuЖИБda biНe fikir Йerir. (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ ЖчН Йarlдğд EЖki T“rkЮeБiБ ЖчН



varlдğдБdaki ГrВbleАli keliАeleriБ БaЖдl ВlАaЖд gerekЗiği konusunda da biНe МВl gчЖЗerici ВlАakЗadдr.



ÜlkeАiНde (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ graАeriМle ilgili А“ЖЗakil bir eЖeriБ



bulunАaАaЖд beБi bчМle bir ЮalдşАa МaГАaМa ЖeЙkeЗЗi. EЖere (akaЖlarla



ilgili genel bilgiler ihЗiЙa edeБ bчl“Аler kВМАaБдБ da Мararlд ВlacağдБд d“ş“Бd“А.



EЖeri haНдrlarkeБ МardдАlarдБд gчrd“ğ“А чğreБciА (“ЖeМiБ Yдl-



dдН a, baЖдАд iЮiБ kВlaМlдk gчЖЗereБ AЙraЖМa YaНarlar Birliği başkaБд arkadaşдА YakИГ ÖАerВğlИ Бa Зeşekk“r ediyorum.



EkreА AR)KOĞLU 7



Ekrem AR)KOĞLU



GİRİŞ HAKASLAR Coğrafi Konum ve N“fus Y“НчlЮ“А“



biБ kА2 ВlaБ (akaЖ CИАhИriМeЗi; KИНeМ Йe DВğu-



ЖИБda RИЖМa FederaЖМВБИБ KraЖБВМark, BaЗдЖдБda KeАerВЙa Bчlgeleri, G“БeМiБde Dağlдk AlЗaМ CИmhИriМeЗi Йe TИЙa CИАhИriМeЗiМle ЖдБдrlдdдr.



ÜlkeБiБ g“БeМi SaМaБ SВМВБ, SВМaБ dağlarдМla ЮeЙrilidir. BИ dağlarдБ



adд eЖki T“rk abideleriБde KчgАeБ Вlarak geЮiМВrdИ ve Hakaslar bu



dağlarдБ g“БeМiБde МaşaМaБ TuЙalдlara SВМaБ diМВrlardд BИЗaБaМeЙ



1995: 6).



(akaЖМa da чНellikle ikliА diğer RИЖ bчlgeleriБdeБ farklдdдr. Ben-



НerЖiН flВra Йe faИБaЖд bИraМд ЗИriЖЗler iЮiБ bir caНibe АerkeНi hРliБe getirir. Ülkede g“Бeşli g“Б ЖaМдЖд kВАşИ bчlgelere gчre ВldИkЮa faНladдr. Sдcaklдk ВrЗalama, Ocak -



, TeААИН +



, ° C dir.



TВГraklarдБдБ “ЮЗe ikiЖi, М“kЖeklikleri Мer Мer iki bin АeЗreМi aşaБ



dağlarla kaГlдdдr.



EБ b“М“k Бehirleri; YeБiЖeМ, AbakaБ, ÇИlдА Йe



TВА dИr. CИАhИriМeЗ, beş М“НdeБ faНla gчl, Бehir Йe k“Ю“k dereМe Жahiptir. NehirleriБ ЗВГlaА ИНИБlИğИ biБ kА dir. .



kişilik CИАhИriМeЗ Б“fИЖИБИБ



AbakaБ da Мaşar.



.



kişiЖi başkeБЗ



Hakasya molibden, beБЗВБiЗ, kчА“r, bariЗ, alЗдБ Йe demir madenle-



ri aЮдЖдndaБ НeБgiБ bir “lkedir. (akaЖlarдБ Б“fИЖИ



1917 yдlдБda ,



,



'de



, biБ,



'da



МдlдБda



biБ Мaklaşдk , , biБ,



biБ,



biБ kişidir. G“Б“А“Нde (akaЖlarдБ Б“fИЖИ



biraН “НeriБdedir. KeБdi “lkeleriБde Мaklaşдk % 8



'da



МдlдБda



biБ,



'da



biБiБ



ile aНдБlдk dИrИАИn-



(akas T“rkçesi Grameri



dadдrlar. (akaЖ CИАhИriМeЗiБde Мaklaşдk %



ВraБдБda RИЖ ВlАak “Нe-



re kдrka МakдБ АilleЗЗeБ iБЖaБlar МaşaАakЗadдr (KдНlaЖВЙ



:



Kimlik



.



ÇiБ kaМБaklarд eЖki KдrgдНlardaБ bahЖederkeБ Hyagas, Hagas,



SМaЗЖНМaЖi, SМageЖi, (egeЖi, (ehe, (МakМa Йb. şekilleriБde ЗraБЖkribe edileБ keliАeler kИllaБАдşЗдr KдНlaЖВЙ



: -6).



'li МдllarдБ ba-



şдБda SВЙМeЗ ideВlВjiЖinin bir ЖВБИcИ Вlarak bИ ЗeriА МeБideБ dirilЗilАiş



Йe MiБЖИ OЙaЖдБda, YeБiЖeМ'iБ AbakaБ kВlИ ЮeЙreЖiБde МaşaМaБ T“rk bВМlarдБд birleşЗirАek aАacдМla geБel bir ad Вlarak ЙerilАişЗir.



Ne ЗarihiБ herhaБgi bir deЙriБde, Бe de g“Б“А“Нde, keБdileriБe



"(akaЖ" adд ЙerileБ T“rk bВМlarд, bИ adд keБdi kiАlikleriБi aЮдklaМaБ bir



keliАe Вlarak kИllaБАдşЗдr. SВЙМeЗler Birliği НaАaБдБda bИrada bir kimlik ВlИşЗИrАaМa ЮalдşaБ ideВlВjik Юabalarд bИБИБ dдşдБda ЗИЗАak gerekir.



BИg“Б "(akaЖ" Вlarak adlaБdдrдlaБ T“rk bВМlarд kendilerini "Ta-



dar" keliАeЖiМle ЗaБдЗдМВrlar ki, bИ keliАe de ВБlara RИЖlar ЗarafдБdaБ ЗakдlaБ bir addдr Йe geБel kabИl gчrА“şЗ“r.



G“Б“А“Нde "(akaЖ" geБel adдМla ЗaБдdдğдАдН birlik ЮeşiЗli bВМlar-



daБ А“Зeşekkildir: KaЮiБ (aaş, (aaЖ , SagaМ, KдНдl, Koybal, BelЗir, ŞВr



vb. bВМlarдБ başЗa geleБleridir. B“З“Б ЗarihЮileriБ “НeriБde heАfikir Вl-



dИğИ bir gчr“ş Йardдr. BИg“Бk“ (akaЖlarдБ aЗalarд eЖki KдrgдНlardдr. Bug“Бk“ KдrgдНiЖЗaБ'da МaşaМaБ KдrgдНlarдБ bИ ЗВГraklara gчЮleri kВБuЖИБda, ЮeşiЗli gчr“şler ВlАakla beraber, МВğИБ Вlarak X. aЖдrda ВldИğИ kabul edilmektedir. Tarih



M. Ö.



ArkeВlВji araşЗдrАalarд bИg“Бk“ (akaЖlarдБ Мaşadдğд bчlgelerde, biБ МдlдБdaБ чБce iБЖaБlarдБ МaşadдğдБд ВrЗaМa kВМАИşЗИr. YiБe



9



Ekrem AR)KOĞLU



bИ araşЗдrАalardaБ M. Ö. - biБ МдllarдБda bчlgede haМЙaБcдlдk Йe Нira-



aЗla Иğraşдldдğд aБlaşдlАдşЗдr. M. Ö. , - biБ МдllarдБda "AfaБaЖМeЙ" Вlarak adlaБdдrдlaБ k“lЗ“rdeБ g“Б“А“Нe ЮeşiЗli Ж“Ж eşМalarд Йe kaГ kacak ulaşАдşЗдr.



BiliБeБ ЗarihiБdeБ X)X. aЖrдБ ЖВБИБa kadar bИg“Бk“ (akaЖМa ЗВp-



raklarдБda ВlaБlarд krВБВlВjik ЖдraМla "İЖЗВriМa (akaЖii" ÇebВdaМeЙ 1992) deБ alarak ЙeriМВrИН. ArkeВlВji araşЗдrдcдlarд bИ bчlgedeki k“lЗ“rleri ЗarihiБ ЮeşiЗli dчБeАleriБe gчre adlaБdдrАдşlardдr. BчlgeМe M. Ö.



biБ МдlдБдБ başдБda TazАiБ, ВrЗaЖдБa AfaБaЖМeЙ, ЖВБИБda OkИБeЙ k“lЗ“r“



adд ЙerilmişЗir. M. Ö.



biБ МдlдБдБ başlarд Йe ВrЗaЖд AБdrВБВЙ, M. Ö. X)))-



V))). aЖдrlar KaraЖИk, V))-III. aЖдrlar Tagar k“lЗ“rleri Вlarak adlaБdдrдl-



АakЗadдr. M. Ö. ))). aЖдrdaБ iЗibareБ bИ bчlgeБiБ (ИБlarдБ idareЖiБe gir-



diğiБi gчr“МВruz. V. asrдБ ЖВБИ V). aЖrдБ başlarдБda KдrgдН deЙleЗi kИrulur. VII. aЖдrda YeБiЖeМ ciЙarдБda МaНд kИllaБдlдr. )X-XII. aЖдrlarda KдrgдН h“k“АraБlдğд g“ЮleБir. З“rkleriБ eliБe geЮer.



МдlдБda KдrgдНlarдБ Мaşadдğд bчlgeler Kчk-



МдlдБda T“rk kağaБlдğд Мдkдlдr Йe 58-



rдБda KдrgдНlarдБ UМgИrlara karşд А“cadeleleri gчr“l“r.



MВğВllar, KдrgдН МИrdИБa girerler.



,



,



,



KдrgдНlar MВğВlllara karşд aМaklaБАalarda bИlИБИrlar.



Мдlla-



МдlдБda



МдllarдБda



МдlдБda Ku-



bilaМ чБderliğiБdeki MВğВl ВrdИlarд KдrgдН deЙleЗiБi b“З“Б“yle ortadan kaldдrдr.



МдlдБda MВğВl iАГaraЗВrlИğИ Мдkдlдr. XV-XVI. aЖдrlarda



KдrgдН МИrdИБda AlЗдşar, AlЗдr, TИbiБ, EНer beМlikleri dчБeАi gчr“l“r. XVI. aЖrдБ ЖВБИБda YeБiЖeМ bВМИБdaki KдrgдН ВМАaklarд MВğВllarдБ egeАeБliğiБe girer. lИr.



de KraЖБВМarЖk kaleЖi RИЖlar ЗarafдБdaБ kИru-



МдlдБda KдrgдН ЗВГraklarд CИБgarlarдБ egeАeБliğiБe girer.



Зe CИБgarlar KдrgдНlarд (akaЖlarд Ж“rg“Бe gчЗ“r“r.



de ).



PeЗrВ SibirМa bчlgeЖiБde refВrАlar МaГАa kararд alдr. XV))). aЖrдБ başдnda (akaЖlar RИЖlar ЗarafдБdaБ (дriЖЗiМaБlaşЗдrдlАaМa başlaБдr. 1722-



10



МдllarдБda D. G. MeЖЖerşiАid (akaЖМa'Мa araşЗдrАa geНiЖi d“zenler.



(akas T“rkçesi Grameri



1733-



Зe ikiБci grИbИБ G. F. Miller, İ. G. GАeliБ Йe İ. E. Fişer'iБ



araşЗдrАa geНiЖi МaГдlдr. 738-1



Зa ilk АadeБ Вcaklarд kurulur. 1772-



P. S. PallaЖ Йe İ. G. GeВrgi'БiБ araşЗдrАa geНileri d“НeБleБir. M. M.



SГeraБЖk'дБ bчlgedeki МчБeЗiА refВrАИ МaГдlдr. Мa'da alЗдБ ЮдkarдlАaМa başlaБдr. okИl aЮдlдr.



O'lИ Мдllarda (akas-



Зe ÜЖЗ AbakaБ'da (akaЖМa'da ilk



da AbakaБ'da ilk deАir işleАe fabrikaЖд kurulur.



1877 de MiБИЖiБЖk'Зe Bчlge А“НeЖi kИrИlИr. BИ А“Нe g“Б“А“Нde T“rk Зarihi aЮдЖдБdaБ d“БМadaki eБ чБeАli АerkeНlerdeБ biridir.



"ÇiБ ЗarihleriБe aiЗ Мдllдklarda KдrgдНlar, M. Ö. . М“НМдlda (Иnlar



НaАaБдБdaki ВlaМlar aБlaЗдlдrkeБ karşдАдНa ЮдkАakЗa Йe KдrgдН T“rklerinin bilinen ilk devletlerini M. Ö. . М“НМдlda kИrdИklarд ЖчМleБАekЗedir." (Budak 1997: 1254)



F. BИdak'дБ bahЖeЗЗiği bИ KдrgдН h“k“АraБlдğд hakkдБda faНla Аa-



lИАaЗдАдН ВlАaАakla beraber, KдrgдНlarдБ SaМaБlarдБ KИНeМiБde, AbakaБ дrАağд YeБiЖeМ'iБ bir kВlИ bВМИБda Йe BiБЖИ ВЙaЖдБda АilaЗЗaБ чБceki МдllardaБ beri Мaşadдklarд ЖчМleБebilir.



"KчgАeБi aşarak KдrgдН “lkesine kadar ordu sevk ettik... Kчg-



АeБ iБ Мeri ЖИМИ ЖahiГЖiН kalАaЖдБ diМe AН, KдrgдН kaЙАiБi d“НeБe Жokup geldik. SavaşЗдk... İlini geri verdik... K“l TigiБ МirАi alЗд МaşдБda ikeБ KдrgдНa dВğrИ ВrdИ ЖeЙk eЗЗik. MдНrak baЗдАд karд Жчk“Г, KчgАeБ ВrАa-



БдБд aşarak М“r“М“Г KдrgдН kaЙАiБi ИМkИda baЖЗдk. KağaБд ile SВБga Вr-



АaБдБda ЖaЙaşЗдk. K“l TigiБ, BaМдrkИ БИБ ak aМgдrдБa biБiГ aЗдlarak h“cИА eЗЗi. Bir eri Вk ile ЙИrdИ, iki eri kВЙalaМдГ ЗakiГ ederek АдНrakladд. O



h“cИА eЗЗiğiБde, BaМдrkИ БИБ ak aМgдrдБд, ИМlИğИБИ kдrarak, vurdular. KдrgдН kağaБдБд чld“rd“k, iliБi aldдk..." (Ergin 1999: 17-23).



KчkЗ“rk АeЗiБleriБde hakaБlarдБ KчgАeБ SaМaБ 'i aşarak KдrgдН



“lkeЖiБi baЖАalarдБdaБ, hakaБlarдБд чld“rАeleriБdeБ, aЮдk bir şekilde bчlgedeki KдrgдН ЙarlдğдБд Йe bИ ЙarlдğдБ g“Юl“ ВldИğИnu anlдyoruz.



11



Ekrem AR)KOĞLU



KчkЗ“rk hРkiАiМeЗiБdeБ ЖВБra da bИ KдrgдН Йarlдğд g“ЮleБerek de-



ЙaА eЗАişЗir. rilАişЗir.



'Зe KчkЗ“rk hРkiАiМeЗiБe UМgИrlar ЗarafдБdaБ ЖВБ Йe-



Мдllarд araЖдБda h“k“А Ж“reБ UМgИrlar da, KчkЗ“rkler



-



gibi kИНeМleriБdeki KдrgдН ЙarlдğдМla А“cadele eЗАişЗir. "



МдlдБda Kдr-



gдНlar, UМgИrlara galiГ geldiler. UМgИrlar DВğИ T“rkiЖЗaБ'a Йe ÇiБ'e kaЮЗдlar. KдrgдНlar, UМgИrlarдБ ГeşiБdeБ AАИr'a kadar giЗЗiler KдНlaЖВЙ



:



47).



)X. aЖдrda KдrgдН DeЙleЗiБiБ ЖдБдrlarд baЗдda İrЗiş, kИНeМ Йe dВğИda



AБgara Йe SeleБga дrАaklarдБa, g“БeМde GВbi Ючl“Бe kadar ИlaşАдşЗдr KдНlaЖВЙ



:



.



X-X)). aЖдrlarda KдrgдН (“k“Аdarlдğд З“А g“БeМ SibirМa'Мд iЮiБe alд-



yordu. XIII. aЖrдБ başдБdaБ iЗibareБ MВğВllar KдrgдН (“k“АraБlдğдБдБ iЮleriБe kadar girdiler.



de MВğВl h“k“АraБlдğдБд kabИl eЗАeМeБ



KдrgдНlar, ВБlarla МaГЗдklarд ЖaЙaşЗa МeБildiler. başarдlд ВldИlar Йe



'Зeki aМaklaБАada



Мдl kadar keБdi keБdileriБi idare eЗЗiler.



'Зeki



ЖВБ МeБilgileriБde şehirleri Мдkдldд, “lkedeki iБЖaБlar Ж“rg“Б edildi. S“rg“Б edileБleriБ МerleriБe MВğВl bВМlarд МerleşЗirildi KдНlaЖВЙ



:



.



X)V. aЖrдБ ЖВБlarдБda MВğВl İАГaraЗВrlИğИ ЮчkЗ“ğ“Бde, bчlgedeki



halklar МeБideБ keБdi keБdileriБi МчБeЗАeМe başladдlar. FakaЗ XV)).



aЖдrda bile Мerli halkla MВğВlllarдБ birbirleriБe ЖaldдrdдklarдБд gчr“МorИН. BИ aЖдrda RИslar da arЗдk (akaЖ ЖдБдrlarдБa ИlaşАдşЗд. RИЖlar МдlдБda TВА,



МдlдБda KИНБeЗЖ,



МдlдБda KraЖБВМarЖk kaleleriБi



kИrdИlar Йe bчlgedeki Мerli halkЗaБ Йergi ЗВГlaАaМa başladдlar.



МдlдБda AbakaБ kaleЖi bчlgedeki RИЖlarдБ АerkeНi hРliБe geЗirildi. 1



'de RИЖlar SaМaБ dağlarдБda АerkeН kИrdИlar.



AlЗaМ BчlgeЖi RИЖМa'Мa bağlandд KдНlaЖВЙ



:



-53).



МдlдБda dağlдk



XV-XV)). М“НМдllarda KдrgдНlar, МeБideБ g“ЮleБiГ, KeА kдМдЖдБdaki



oymaklarд МeБideБ birleşЗirАişler Йe ВБlarдБ МчБeЗiАiМle (ВБgВray-



12



(akas T“rkçesi Grameri



(ВВraМ adдБda МeБi bir deЙleЗ ВlИşАИşЗИr. BИБa XV))-XV))). М“НМдllarda-



ki belgeler ЗaБдklдk eЗАekЗeler. F. İ. SЗraleБberg'iБ МaГЗдğд SibirМa hariЗa-



ЖдБda YeБiЖeМ ciЙarд "(ВБ-gВraМ" Мeri diМe adlaБdдrдlдМВr. BИradaki Mo-



ğВl hРkiАiМeЗi biЗЗikЗeБ ЖВБra XV-XV). AЖдrlarda, (ВБgВraМ-Hooray b“З“Бl“ğ“ МeБideБ kИrИlАИşЗИr. BИ birleşeБ halkд KдrgдН ЖВМИБdaБ beМle-



riБ МчБeЗЗiği aЮдkЗдr. O НaАaБki belgelerde biНiА МИrdИАИН baНeБ "KдrgдН Мeri" baНeБ "(ВВraМ Мeri" diМe adlaБdдrдlдМВr. XV)). aЖдrda ilk RИЖ



elЮileri KдrgдН МeriБiБ başдБд ""KдrgдН (aБд" diМe adlaБdдrдМВr. AbakaБ



şehriБiБ kИrИlАaЖд hakkдБda şчМle МaНдМВrlar: "(ВБ-goray yerinin orta-



ЖдБda RИЖ kişiler şehir kИrАИşlar." X)X. aЖrдБ başдБda b“М“k FiБ biliА



adaАд A. KaЖЗreБ "(дНдlЮarНar KraЖБВМarЖk 'Зa Йergi чdeМeБ Tatarlar



Hon-gВraМ keliАeЖiМle aБlaЗдlдМВr." şekliБde МaНдyor (Butanayev 1996: 3-11).



XX. aЖrдБ başдБa geliБdiğiБde b“З“Б RИЖМa'da ВldИğИ gibi, (akaЖ



topraklarдБda da iЮ ЖiМaЖi ЮekişАeler başlaАдşЗд.



МдlдБda BВlşeЙikler "Barдş, ЗВГrak, ekАek!", "B“З“Б halklar



birleşiБ!" ЖlВgaБlarдМla, ЮeşiЗli bчlgelerde heМeЗler, АecliЖler Зeşkil eЗАeМe başlaАдşlardд.



haНдrlaБdд.



МдlдБдБ



NiЖaБдБda MiБИЖiБЖk MecliЖiБde З“Н“k



МдlдБda (akaЖМa'БдБ bчlgeБiБ kaНaЖд,



bчlge OkrИg ВlАaЖnaд kararд Йerildi. Мдlд başдБda (akaЖМa'БдБ



МдlдБda iЖe



, biБ kА2 ЗВГrağд Йardд. Bчlge



AЖkiН, BВgrad, TaşЗдГ, ÇarkВЙ, ÇebakВЙ ВlАak “Нere beş kaНaМa raМВБ aМrдlАдşЗд. Bчlgedeki



.



iБЖaБдБ %



“ Hakas idi. 20 Ekim 1930



ЗarihiБde (akaЖ BчlgeЖiБiБ "(akaЖ OЗВБВА BчlgeЖi" ВlАaЖдБa karar Йerildi (Tugujekova 1993: 29).



МдlдБda ЮдkarдlАaМa başlaБaБ "(дНдl aal" KдНдl kчМ gaНeЗeЖi



sonradan "LeБiБ ÇВlд



LeБiБ YВlИ adдМla ЮдkАaМa başladд.



ЗarihiБde ÜЖЗ-Abakan, ВЗВБВА bчlgeБiБ АerkeНi ilaБ edildi.



Ocak 13



Ekrem AR)KOĞLU



ÖНellikle ВЗИНlИ Мдllarda ВlАak “Нere (akaЖМa, SЗaliБ ЖВМkдrдАдn-



dan da fazlaЖдМla БaЖibiБi aldд. "



МдlдБda ВrЗaМa ЮдkarдlaБ TИraБcд



TeşkilaЗдБ ЖВrИşЗИrАalarд ВБdaБ ЖВБraki Мдllarda da Ж“rd“r“lА“ş, 1937 МдlдБa geliБdiğiБde ВБ binlerce (akaЖ МargдlaБАдşЗд. ÜЮ Мдl bВМИБca Ж“reБ



operasyonlarda, АilliМeЗЮileriБ kВА“БiЖЗ ГarЗinin Йe deЙleЗ “ЖЗ d“НeМ gчreЙlileriБin de araЖдБa girdikleri ВrЗaМa ЮдkАдşЗдr.!



KoА“БiЖЗ ParЗiЖi KВБgreЖiБde ilЮe ГarЗi başkaБд,



ЙilaМeЗ başkaБд,



fabrika А“d“r“,



gaНeЗeci,



Мдlд (akaЖМa



icra kВАiЗeЖi “МeЖi,



hРkiАiБ de iЮiБde



Мer aldдğд biБdeБ faНla kişi АilliМeЗЮi ВldИklarд gerekЮeЖiМle ЗИЗИklaБАдş-



Зд. TИЗИklaБaБlara ЮВk ağдr ceНalar ЙeriliМВrdИ. ÖrБeğiБ (akaЖМa'da МalБдНca



bИБlarдБ



KaЖдА



g“Б“, МaБi bir g“Б iЮiБde



kişi МargдlaБАдş Йe



'Жi idaА edilАiş, kalaБlarд ВБ Мдl ağдr haГiЖle ceНalaБdдrдl-



Адşlardд DeliчАerВğlИ



:



-1580).



(akaЖМa'da ЗВГlaА kaЮ kişi МargдlaБdд? BИБИБ keЖiБ bir ceЙabд



hРlР МВkЗИr. FakaЗ (akaЖМa'da SВЙМeЗ baЖkдlarдБdaБ Нarar gчrАeyen aile yok gibidir.



'daБ



'e kadar daha чБce h“k“А giМАiş “Ю biБ kişi,



Moskova mahkeАeleri ЗarafдБdaБ hakЖдН Мere h“k“А giМdikleri kabul edilerek tazmiБaЗ aldд. KВlhВНlaşЗдrАa Ж“reЖiБde (akaЖМa'da ЗВГlaА iki biБ aile Ж“rg“Бe gчБderildi. BИ Мaklaşдk ВБ biБ kişi demektir.



S“rg“Б edileБ (akaЖlarдБ МeriБe Ж“rg“Б edileБ AlАaБlar, KalАИk-



lar, ÇeЮeБler, İБgИşlar, PВlВБМalдlar Йe RИЖ KaНaklar geliГ Мerleştiler. Bu baЖkд Йe МВk ediş Зarihi T“rk МИrdИ (akaЖМa'da (akaЖlarд bИg“Б % ВraБдБa iБdirdi.



"HakaЖМa'da АВderБ Аillî harekeЗ ЮalдşАalarд



МдlдБda (akaЖ



siyasi ВrgaБiНaЖМВБИ "TИБ"ИБ ÖБc“ kИrИlАaЖдМla başladд.



-



AğИs-



tos 1990 tarihiБde TИБ'ИБ Зeşebb“Ж“Мle (akaЖ (alk kВБgreЖi ЗВГlaБdд.



(akaЖlarдБ haМaЗдБд Ж“rd“rАeleri НВra girdiğiБdeБ kВБgre МaГдlАдşЗдr. KВБgrede (akaЖ ÖНerk BчlgeЖiБiБ (akaЖ ÖНerk CИАhИriМeЗi МaГдlАaЖд



14



(akas T“rkçesi Grameri



kararд alдБdд. Bir Мдl ЖВБra TeААИН



ЗarihiБde RИЖМa FederaЖМВБИ



CИАhИrbaşkaБд (akaЖМa'БдБ CИАhИriМeЗ ЖЗaЗ“Ж“Б“ ВБaМladд.



EkiА deЙriАiБdeБ чБce (akaЖМa'da Жadece dВkИН kчМde "МabaБcд"



okullarд Йardд. BИ ВkИllarda eğiЗiА RИЖЮa Йerilirdi... BИg“Б Йar ВlaБ ВkИlИБ



'ИБda (akaЖЮa derЖleri Жadece ВrЗaВkИla kadar ЙerilАektedir



(Butanayev 1995: 35). Din



(akaЖlar Зabii Вlarak diğer T“rk bВМlarд gibi "GчkЗaБrд" iБaБcдБa



sahip idiler.



(akaЖ iБaБдşlarдБa gчre kaiБaЗ “Ю bчl“АdeБ ВlИşАakЗadдr. ÜЖЗЗe



"ЮağaБ Юiri" TaБrд Мeri deБileБ dВkИН kaЗlд gчk bИlИБАakЗadдr. EБ “ЖЗЗe



"AkЮağaБ" ЙeМa (akaЖlarдБ diğer ifadeleriМle "(ИdaМ ÇağaБ" ВЗИrАakЗa-



dдr. "AkЮağaБ" b“З“Б ÇağaБ Çiri'БiБ Зek hРkiАidir. Diğer kaЗlarda iЖe



iМiliği ЗeАЖil edeБ Йe her biri değişik gчreЙler “ЖЗleБАiş AkЮağaБ'дБ МardдАcдlarд bИlИБАakЗadдr. BИБlar ЗВГrak, biЗkiler, haМЙaБlar Йe diğer ЗabiaЗ ВlaМlarдМla АeşgИl ВlАakЗadдrlar. BИ МardдmcдlarдБ eБ АeşhИrlarд



Umay, verimlilik ve ЮВcИk rИhlarдМla; AМНдk, БaАИЖlИ kadдБ Йe ЗeАiН



erkekleriБ МardдАlarдМla; ÇalЗдrah ÇaМдЮд, şiАşek ЮakЗдrarak kчЗ“l“klerin



МerМ“Н“БdeБ ЗeАiНleБАeЖi ile АeşgИld“rler. ŞaАaБ iЖe alЗдБcд katta ВЗИrАakЗa Йe МerМ“Н“Бdeki şaАaБlara МardдАcд ВlАakЗadдr. Dağlarla il-



gileБeБ dağ iМeЖi (ИbaМ (aБ, Бehir iМeЖi SИgdaМ (aБ, r“НgРr iМeЖi ÇildeМ



(aБ, ЖВğИk iМeЖi (ИАdИНak, aЗeş iМeЖi OЗ İБeМ Йb. AkЮağaБ'дБ diğer Мar-



dдАcдlarдdдr DeliчАerВğlИ



:



-1580).



BИ iБaБЮlarд RИЖlarla karşдlaşАalarдБa kadar deЙaА eЗАişЗir. RИs-



larla karşдlaşЗдkЗaБ ЖВБra (дriЖЗiМaБlaşЗдrАa ЮabalarдБдБ МВğИБ bir şekil-



de МaГдldдğдБд gчr“МВrИН. BИ ЮabalarдБ БaЖдl ВldИğИБИ bir (akaЖ ЗarihЮi15



Ekrem AR)KOĞLU



БiБ kaleАiБdeБ, МaşaБАдş bir ВlaМд Йererek akЗarАak daha dВğrИ ВlacakЗдr:



"



Bu tarihЗe



МдlдБдБ



TeААИНИБda (akaЖМa'Мa b“М“k bir haber МaМдldд.



kişiМi AЖkiН дrАağдБda НВrla (дriЖЗiМaБlaşЗдrdдlar. BИ



ВlaМд b“З“Б gerЮekliğiМle aБlaЗaМдА. (alkд (дriЖЗiМaБlaşЗдrАa Юabalarд



ЮВk ВlАИş. BИБИБ başlдca Жebebi halkд, kiliЖeБiБ baЖkдЖдМla TaБrдМa iБan-



dдrдГ, haБдБ ГВliЗikaЖдБa ИМgИБ hРle geЗirАek iАiş. (alkд (дriЖЗiМaБlaşЗдrАak iЮiБ KдНдlМar'da МaşaМaБ KiА ЙilaМeЗiБiБ başГaГaНд gelecek ВlАИş.



OБИБ bir adд da "arhiМereЙ" iАiş. PaГaНдБ gelАeЖi iЮiБ AЖkiН dИАaЖдБдБ АecliЖiБiБ МчБeЗicileri БaЖдl haНдrlaБАдşlar: Askiz mecliЖiБde



МчБeЗiciЖi bИ



bВМdaБ “Мeler bИlИБИМВrАИş. MecliЖiБ baş



bВМИБ ЗeАЖilciЖi de ВlИМВrАИş. BИ kişi bВМlarдБ başд



Вlarak adlaБdдrдlдМВrАИş. BИ АecliЖiБ başkaБд eБ bilgili kişi kabИl edi-



lirАiş. BИ kişilere KБeН ГreБЖ, bВМ beМi adд da ЙeriliМВrАИş. ObalarдБ



МчБeЗicileri bИ kБeНleriБ МardдАcдlдğдБa geЗirilirАiş. Vergi ЗВГlaМaБ АeАИrlara iЖe "TaНВl" EЖaИl deБirАiş.



bВМИБ Вbalarд, bИg“Бk“ AЖkiН,



TaşЗдГ, Pii, AlЗaМ Bчlgeleri iЮiБde kalaБ Мerlerde iАiş.



MecliЖ МчБeЗicileri, bВМ başlarдБд ЗВГlaМдГ, kВБИşarak, halkдБ



TeААИНda AЖkiН'de ЗВГlaБАaЖдБд iЖЗeАişler. MecliЖiБ eАriМle, bВМ bey-



leri geБЮ Мaşlд, ЮВlИk ЮВcИk kiА ЙarЖa ЗВГlaМдГ AЖkiН'e geЗirАişler. TВplanan bu insanlar AЖkiН дrАağдБдБ iki МakaЖдБda başГaГaНд bekleАeМe başlaАдş. BaşГaГaН AЖkiН'e НaАaБдБda ИlaşaАaАдş, aБcak da gelebilАiş.



TeААИН



TeААИz-



'da da halkд ЙafЗiН eЗАişler. O - g“Б



iЮiБde bИ geБiş halk МдğдБд bВМlarдБ МчБeЗicileri ЗarafдБdaБ kaЮАaЖдБlar



diМe bekleБАiş. TВГlaБaБ halkд E. S. KaЗaБВЙ keБdi Аal Йarlдğд Йe МiМe-



cekleriМle beЖleАiş. OБa АecliЖiБ başkaБ МardдАcдЖд ВlaБ A. M. KдНlaЖВЙ



Йe BelЗirler bВМИБИБ ЗeАЖilciЖi İ. A. AЖaЮakВЙ МardдА eЗАişler. OБlarдБ



ГaraЖдМla şeriЗli haЮlar ЖaЗдБ alдБАдş. YiБe E. S. KaЗaБВЙ'ИБ МчБeЗiАiБde



16



(akas T“rkçesi Grameri



AЖkiН Бehri “НeriБde kчГr“ МaГдlАдş. )rАağдБ kдМдЖдБda ГaГaНlarдБ ВЗuracaklarд ГlatfВrАlar iБşa edilАiş.



(alkд ЙafЗiН eЗАeМe (дriЖЗiМaБlaşЗдrАaМa başГaГaН AБЗВБiМ, ВБИБ



yardдАcдЖд A. UgrМИАВЙ gelАiş. MiБЖИ, Pii, AЖkiН, TaşЗдГ Йe AbakaБ'daki



kiliЖeleriБ ГaГaНlarд ВБlara МardдАcд ВlАИşlar. BaşГaГaz Antoniy'i ve kВБИk ГaГaНlarд MecliЖ МчБeЗicileriМle birlikЗe, alЗдБ АadeБleriБi işleten З“ccar P. İ. KИНБeЗЖВЙ karşдlaАдş. KИНБeЗЖov misafirleri kendi evinde ağдrlaАдş.



VafЗiН g“Б“, halkд Жabah erkeБdeБ ЗВГlaМдГ, erkekleri Йe kadдБlarд



ЮВcИklarla birlikЗe aМдrАдşlar. YiБe ВБlarд М“Нerli grИГlara aМдrАдşlar.



KarşдlarдБda dИraБ ГlaЗfВrАa AБЗВБiМ ЮдkдГ dИa ВkИАИş, dИalarд E. S. KaЗaБВЙ (akaЖ diliБe akЗarАдş. DИa biЗЗikЗeБ ЖВБra halka ЖИМa girАeleri



eАredilАiş. (er kişiБiБ “Ю keН ЖИМa dalАaЖд gerekiМВrАИş. BИБИ gчreБ



halk, ИğИldaМдГ bağдrдşАдş. BirbirleriМle kВБИşАИМВr, bağrдşдМВrlarАдş. SИdaБ ЮдkaБlarдБ bВМИnlarдБa şeriЗli haЮlar ЗakдlАдş. BИ şekilde Жadece



bir g“Бde



kişiМi ЙafЗiН eЗАişler. BИ



kişiБiБ



'Жi KaА iАiş.



BИ kadar ЮВk iБЖaБa БeredeБ ad bИlИБacak. BИ М“НdeБ erkekleriБ hep-



ЖiБe VladiАir, kadдБlarдБ heГЖiБe de MariМa adдБд ЙerАişler. (alkд ЙafЗiН eЗАeМe МardдА eЗЗikleri iЮiБ АecliЖiБ чБde geleБleri чd“lleБdirilАiş PaЗaЮakВЙ



:



.



ÜЮ М“Н Мдllдk (дriЖЗiМaБlaşЗдrАa ЮabalarдБdaБ ЖВБra Ekim devrimi



gelАiş Йe aЗeiЖЗleşЗirАe Юabalarд başlaАдşЗдr. MВderБ (akaЖ МaНarlarдБдБ



edebî eЖerleriБde; "KaА'larдБ halkд БaЖдl dВlaБdдrdдğд, haЖЗalarд Аal karşдlдğдБda ЗedaЙi ederek НeБgiБ ВldИğИ; halkдБ АalдБд, МiМeceğiБi eliБdeБ



aldдğд ЗeАalarдБдБ işleБdiğiБe ЖдkЮa raЖЗlдМВrИН. BИ diБЖiНleşЗirАe ЮabalarдБdaБ Жadece kaАlarдБ БaЖibiБi aldдğдБд ЖчМleАek dВğrИ ВlАaН. Papazlar da bu kampanyadaБ, kaАlar kadar ВlАaЖa da, БaЖibiБi alАдşЗдr.



G“Б“А“Нde (akaЖlarдБ ЮВğИБlИğИ (дriЖЗiМaБ Вlarak biliБЖe de, es-



ki inaБЮlarд KaАlдk hakkдnda МВğИБ bir ilgiМe ЖahiГler.



17



Ekrem AR)KOĞLU



Dil (akaЖЮa T“rkЮeБiБ OğИН-UМgИr grИbИБa daМaБАakЗadдr. (akas-



ЮaМa eБ МakдБ dil ÇiБ'deki Sarд UМgИrlarдБ Йe FИМ“ KдrgдНlarдБдБ kВБИşЗu-



ğИ dildir. Y“НМдllardдr kВАşИ ВlАalarдБdaБ dВlaМд AlЗaМ Йe TИЙa T“rklerinin dilleriyle de HakasЮaБдБ beБНerlikleri Йardдr. KeliАelerdeki “Бl“



daralАaЖдБdaБ daha ЮВk e>i değişikliği dВlaМд da TaЗar Йe BaşkИrЗ



T“rkЮeleriМle beБНerlikler gчsterir. "20. aЖrдБ başlarдБda (akaЖlarдБ %



'iБdeБ faНlaЖд keБdi dilleriБi kВБИşИМВrdИ. Ekim devriminden sonra



kВА“БiЖЗ rejiАiБ RИЖlaşЗдrАa Ж“reci БeЗiceЖiБde



'da %



'Мa d“ş-



А“şЗ“r" (Butanayev 1995: 6). BИЗaБeМeЙ, her Бe kadar (akaЖlarдБ %



'ЖдБдБ (akaЖЮaМд kВБИşЗИğИБИ МaНЖa da, чНellikle şehirlerde, Hakas



Б“fИЖИБИБ RИЖ Б“fИЖa gчre aНlдğд, Юarşд ГaНarda keБdi dilleriБi kВБИşАa iАkРБlarдБдБ ВlАaАaЖд, (akaЖЮaБдБ МВk ВlАak “Нere ВlaБ diller grИbИБa girАeЖiБe МВl aЮАдşЗдr.



M“Жl“АaБ ВlaБ T“rk bВМlarдБa gчre AraГЮa Йe FarЖЮaБдБ eЗkiЖi



(akaЖ T“rkЮeЖiБde МВk deБecek kadar aНdдr. BИБa karşдlдk uzun bir za-



mana dayaБaБ dчrЗ aЖдr RИЖlarla birlikЗe МaşaАa Йe чНellikle МaНд diliБi



kИllaБaБlarдБ RИЖЮaМд ЮВk iМi bilАeleri Йe ВБdaБ eЗkileБАeleriБdeБ kayБaklaБaБ RИЖЮa eЗkiЖi diğer T“rk lehЮeleriБe gчre daha МВğИБdИr. BИ



МВğИБlИk В dereceМe ЙarАдşЗдr ki, eБ ЖВБ eЗkileБАeЖi gerekeБ c“Аle



МaГдlarд bile RИЖЮadaБ baНд eЗkiler gчЖЗerir.



(akaЖlarдБ aЗalarд KдrgдНlar МaНдlд dile T“rkЮe ЖahiГ eБ eЖki



T“rk bВМlarдБdaБdдr. ÇeşiЗli araşЗдrАalar gчЖЗerАişЗir ki, YeБiЖeМ haЙНa-



ЖдБda bИlИБaБ МaНдlar, Orhun'da buluБaБ МaНдlardaБ daha eЖki bir Зarihe



daМaБАakЗadдr. BИ bчlgede bИlИБaБ МaНдБдБ, OrhИБ bчlgeЖiБde bИlИБanlara gчre daha iГЗidai ВlИşИ araşЗдrдcдlarд bИ fikre gчЗ“rА“şЗ“r. AБcak baНд araşЗдrдcдlarдБ bИ bчlgede bИlИБaБ МaНдlarдБ T“rklere aiЗ ВldИğИ, dВlaМдЖдМla KдrgдНlarдБ (akaЖlarдБ bИ МaНдМд T“rk diliБi ЖВБradaБ 18



(akas T“rkçesi Grameri



чğreБdiği şekliБdeki fikirleriБe biН kaЗдlАдМorИН. BИg“Бk“ (akaЖ ЙeМa



TИЙa biliА adaАlarдБдБ ЮВğИ da OrhИБ-YeБiЖeМ МaНдlд ЗaşlarдБд keБdile-



rinin kabul etmektedirler ki, biНce bИ dВğrИdИr.



BИg“Бk“ Hakasya ЗВГraklarдБda VII-X)). AЖдrlarda eЖki (akaЖ Kдr-



gдН deЙleЗi Йardд. BИ bчlgelerde bИlИБaБ МaНдlarдБ ЮВklИğИБdaБ, В НaАaБlar Жadece haБlarдБ, beМleriБ değil, ЖдradaБ halk araЖдnda da МaНдМд



bilenleriБ ЮВk ВlduğИ aБlaşдlАakЗadдr. AlЗд aЖдrdaБ faНla МaНдМд kИllaБaБ bir halkдБ ş“ГheЖiН, bИ МaНдМд чğreЗecek ВkИllarд, чğretmenleri ve de edebî geleБekleri de Йardд.



Mesela Haya-PaНд adlд kaМada )X. М“НМдl ВrЗalarдБda МaНдlaБ "(eГi-



niz dinleМiБ, iБЖaБlar, Kara SeБgir'iБ elЮiЖiБi" şekliБdeki hiЗaГ, bir kişiБin değil, Гek ЮВk iБЖaБдБ ВkИАaЖд iЮiБ МaНдlАдş ВldИğИБИ gчЖЗeriМВr. YaНдМд okuyanlar, kendi damgalarдБд kaМaМa ЙИrАИşlar KдНlaЖВЙ



:



-36).



. aЖra geliБdiğiБde (akaЖМa'da ВkИАa МaНАa ВraБдБ МВk deБe-



cek kadar aН ВldИğИБИ, ЮeşiЗli araşЗдrАa ekiГleriБin haberlerinden anlд-



МВrИН. OkИrМaНarlдk aБcak ЮeşiЗli ГaГaН ВkИllarдБda Йe RИЖЮaМд чğrenmek yoluyla oluМВrdИ. NiЗekiА (akaЖlarдБ МeЗişЗirdiği eБ b“М“k biliА adaАд N. F. KaЗaБВЙ da чğreБiАiБe bчМle bir ВkИlda başlaАдşЗдr.



BИg“Б (akaЖ Вlarak adlaБdдrдlaБ ЮeşiЗli T“rk bВМlarдБdaБ fВlklВr



derleАeleri KaЖЗerБ, RadlВЙ Йe KaЗaБВЙ ЗarafдБdaБ МaГдlАдşЗдr. BИ derlemeler Radlov Probenlerinin II. ve IX. CiltleriБde МaМдАlaБАдşЗдr.



'li МдllardaБ iЗibareБ (akaЖМa'da alfabe МaГАa ЮalдşАalarдБдБ



başladдğдБд gчr“МВrИz. Hakaslar 1924alfabe kИllaБдМВrlar. 1929geЮiМВrlar.



МдllarдБda Kiril ЗeАelli bir



МдllarдБda iЖe LaЗiБ ЗeАelli bir alfabeМe



МдlдБda МeБideБ Kiril kчkeБli alfabeМe dчБ“МВrlar.



МдlдБda alfabeМe iki harf c, ğ , de bu alfabe kullanдlдМВr.



МдlдБda "ŋ" harfleri ekleБiМВr. BИg“Б



19



Ekrem AR)KOĞLU



(akaЖ T“rkЮeЖi biliАЖel araşЗдrАalarda "aНax" şiЙeЖi ЙeМa dili,



lehЮeЖi Вlarak adlaБdдrдlАдşЗдr. BИradaki azax keliАeЖi EЖki T“rkЮede



"adak" aМak ВlaБ keliАeБiБ ЮeşiЗli T“rk lehЮeleriБde aldдğд şekildeБ hareketle verilen bir adlaБdдrАadдr.



(akaЖ T“rkЮeЖiБiБ SagaМ AЖkiН, TaşЗдГ bчlgeЖiБiБ kuzeyi), Beltir



ÜЖЗ-KiБdдrla, ÜЖЗ-SВЖ, ArbaЗ kчМ“ , KaЮiБ ÜЖЗ-AbakaБ, AlЗaМ, ŞiriБ bчl-



geleriБde , KВМbal, KдНдl ŞiriБ BчlgeЖi, Ak Йe Kara Ü“Ж дrАaklarд bВМИ ,



ŞВr (akaЖМa'БдБ TaşЗдГ BчlgeЖiБde ağдНlarд Йardдr. BИ ağдНlardaБ BelЗir,



SağaМ ağНд iЮinde, KВМbal ağНд ise KaЮiБ keБdileriБce (aaЖ ağНд iЮiБde eriАişЗir (Baskakov 1975: 3-8).



ŞВrlarдБ ЮВğИБlИğИ B“З“Б ŞВrlarдБ Б“fИЖИ



biБ kadardдr. (akaЖ



CumhИriМeЗi dдşдБdaki bчlgelerde Мaşadдğд iЮiБ, g“Б“А“Н (akaЖ МaНд



diliБiБ "ŞВrca"БдБ чНellikleriБi МaБЖдЗАadдğд Йe "ŞВrca"БдБ farklд bir dil



ВldИğИ iddiaЖдБdadдr. SВЙМeЗ T“rkВlВjiЖiБde de ЮВğИБlИkla "ŞВrca" (a-



kaЖЮadaБ aМrд А“Зalaa edilАektedir. BчМlece g“Б“А“Н (akaЖ МaНд dilini ВlИşЗИraБ dчrЗ ağдН kalАakЗadдr. BИ ağдНlardaБ ikiЖi SağaМ, KaЮiБ ЗeАel



alдБarak g“Б“А“Н (akaЖ МaНд dili ВlИşЗurИlАИşЗИr. Dille ilgili МaГЗдğдАдН



ЮalдşАalarda (akaЖ МaНд diliБde ЗeАel alдБАaМaБ diğer ağдНlarдБ da ge-



Бel T“rkЮeБiБ Гek ЮВk чНelliğiБi iЮiБde barдБdдrdдğдБд gчrd“k. BИ М“НdeБ



bИg“Бk“ (akaЖ МaНд diliБe bakarak, (akaЖlarдБ b“З“Б“Б“Б koБИşЗИğИ



diliБ geБel T“rkЮedeБ ЮВk farklд ВldИğИ şekliБde bir МargдМa ЙarАak dВğrИ ВlАaМacakЗдr. AЖlдБda bИ h“km“Б diğer T“rk lehЮeleri iЮiБ de



geЮerli ВlАaЖд gerekir. OМЖa b“З“Б ağдНlar gчН чБ“Бe alдБдrЖa (akaЖ



T“rkЮeЖiБiБ EЖki T“rkЮeМe eБ МakдБ T“rk lehЮeleriБdeБ biri ВldИğИ kolaМca gчr“lecektir.



20



(akas T“rkçesi Grameri



(AKAS ALFABESİ Hak.



Trk.



Hak.



Aa



Rr



Bb



Ss



Vv



Tt М



Gg -F-, -F



 



-ğ-, -ğ Dd



Ee



Ts, ts



Zz -Ҷ-, -Ҷ



Ĭв



Nn



-c-, -c



-



ŞЮ, şЮ



-



)д



Ll Mm



ÇЮ Şş



Yy Kk



Ü“ Xx GдrЗlakЖд h)



Ee



İi



Uu



Ff



Jj



İi



Trk.



SerЗleşЗirАe işareti YИАИşaЗАa işareti Ee



21



Ekrem AR)KOĞLU



-Ң-, -Ң



-ŋ-, -ŋ



Yu, yu



Oo



Oo



Ya, ya



Öч



Öч



ё



Pp



Yo, yo



(AKASÇA YAZ)M KURALLAR) 19



li МдllarдБ sonundan iЗibareБ (akaЖЮaБдБ МaНдАд ile ilgili Юa-



lдşАalar başlaАдşЗдr. Kiril alfabeЖi ЗeАel alдБarak ВlИşЗИrИlaБ (akaЖ alfabeЖiБde RИЖЮada bИlИБaБ b“З“Б harfler alfabeМe alдБАдş, (akaЖЮaМa



чНel ЖeЖler iЮiБ harfler ilaЙe edilАişЗir. G“Б“А“Н (akaЖ alfabeЖiБde RИЖ



alfabeЖiБdeБ farklд Вlarak İ (i), Ӧ ч , Ӳ “ , Ң ŋ , Ғ ğ , Ҷ (c) harfleri



bИlИБАakЗadдr. BИ harfler (akaЖЮada



lИ МдllardaБ iЗibareБ kИlla-



БдlАaМa başlaБАдş, eБ ЖВБ değişiklik



МдlдБda



şekliБde МaНдlaБ



ŋ ЖeЖiБiБ Ң şekliБde МaНдlАaЖдМla alfabe ЖВБ şekliБi alАдşЗдr. (akaЖЮada ИНИБ “Бl“ler



maya başlaБАдşЗдr.



МдlдБdaБ iЗibareБ iki harfle МaНдl-



МдlдБda МaГдlaБ ЗeriА kВАiЖМВБИ ЗВГlaБЗдЖдБda



slovar’ kelimesi yerine söstĭk, zvuk kelimesi yerine tapsağ, pis’mo yerine pazığ vb. keliАeleriБ kИllaБдlАaЖд kararд alдБдr. МдlдБda МaГдlaБ ЗВГlaБЗдda



Birleşik ЖчНleriБ МaНдАд, 2.



TВБЖИНla biЗeБ keliАeleriБ ЗВБlИlaşЗдrдcд ek aldдğдБda, kelimenin sonundaki ЖeЖiБ ЗВБlИlaşacağд



pas> pazı, kip >kibi, at >adı vb. ), 3. pörĭk



>pörĭgĭ=pörii, xamax> xamağı=xamaa, könek>könegĭ=könee vb. kelimeleriБ iki şekilli МaНдАдБдБ kabИl“ gibi kВБИlarda kararlar alдБАдşЗдr. T“rkЮe kчkeБli keliАeler МaНдlдrkeБ е (ye), ё (yo),



(ya),



(yu)



harfleri МeriБe ЮВğИБlИkla йe, йo, йa, йy tercih edilir. AБcak alдБАa ke-



liАelerde keliАeБiБ aЖlдБa Жadдk kalдБдr.



22



(akas T“rkçesi Grameri



SES BİLGİSİ Ünl“ler (akaЖ T“rkЮeЖiБde dВkИН БВrАal, ЖekiН ИНИБ ВlАak “Нere ВБ



Мedi “Бl“ bИlИБИr. T“rkiМe T“rkЮeЖiБdeБ farklд Вlarak БВrАal i “Бl“-



Ж“БdeБ kдЖa Йe dar bir ĭ “Бl“Ж“ daha Йardдr. Diğer “Бl“leriБ ИНИБ şekille-



riБiБ bИlИБАaЖдБa karşдlдk ĭ “Бl“Ж“Б“Б ИНИБ ЙarМaБЗд МВkЗИr. Hakas



T“rkЮeЖiБde ı, ĭ “Бl“leri diğer kдЖa “Бl“lere gчre daha kдЖa Йe dar telaf-



fuz edilir. (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ ИНИБ “Бl“leri “БЖ“Н d“şАeЖi ЖВБИcИ ВrЗaМa ЮдkАдş aЖli olmayan, ikiБcil “Бl“lerdir Йe МaНдda БВrАal “Бl“Б“Б iki



kere МaНдlАaЖдМla gчЖЗerlir. Eski T“rkЮeБiБ ИНИБ “Бl“leri (akaЖ T“rkЮe-



ЖiБde БВrАal ИНИБlИkЗadдr. ÇeşiЗli kaynaklarda sadece ööt чd keliАesinin asli ИНИБlИğИБИБ bИlИБdИğИ МaНдlАakЗadдr .



a “nl“s“ KalдБ, d“Н, geБiş “Бl“. KeliАeleriБ başдБda, ВrЗaЖдБda



ve sonunda bulunur. UАИА T“rkЮedeki a “Бl“leri (akaЖ T“rkЮeЖiБde



korunur. at aЗ , ağas ağaЮ , mallarğa Аallara , çazıdağılar ВЙadakiler , parçalar gidiМВrlar , pasça МaНдМВr .



e “nl“s“ İБce, d“Н, geБiş “Бl“. KeliАeleriБ ВrЗaЖдБda Йe ЖВБИБda



gчr“l“r. kime geАi , kilçe geliМВr , sösterde ЖчНlerde , Kelimelerin ilk heceЖiБde e “Бl“Ж“ МaМgдБ değildir. Alдnma kelimelerdeki Йe baНд ağдН kelimeleriБdeki keliАe başд e “Бl“leri rincek erincek , lement, kran.



harfiМle МaНдlдr.



m ilaЮ ,



ı “nl“s“ KalдБ, d“Н, dar “Бl“. KeliАeleriБ başдБda, ВrЗaЖдБda, so-



nunda bulunabilir. UАИА T“rkЮedeki ı “Бl“leri (akaЖ T“rkЮeЖiБde korunur: çıl Мдl , attığ aЗlд , parıbıstı gidiЙerdi .



23



Ekrem AR)KOĞLU



i “nl“s“ İБce, d“Н, dar “Бl“. Kelimenin ilk hecesinde umum



T“rkЮedeki e “Бl“Ж“Бe karşдlдk gelir: kil- gel- , kindĭr keБdir . BИ “Бl“



ilk hecede değilЖe, b“Н“lАe ЖВБИБda ВrЗaМa Юдkan uzun i “Бl“Ж“Б“ ЗemЖil eder Йe kalдБ “Бl“lerle birlikЗe de kИllaБдlдr: oynirğa ВМБaАak , kör-



bin gчrАeМiГ , sini ЖeБiБki , ani ВБИБki , kiligende geldiğinde .



ĭ “nl“s“ İБce, d“Н, dar “Бl“. UАИА T“rkЮedeki i karşдlдğдdдr. Di-



ğer “Бl“leriБ ИНИБ şekilleriБiБ ВlАaЖдБa karşдlдk bИ “Бl“Б“Б ИНИБИ МВktur: kĭzĭ kişi , ĭnek iБek , tĭs diş .



o ve ö “nl“leri GeБiş, МИЙarlak “Бl“ler. T“rkЮe kчkeБli keliАe-



lerin sadece ilk hecesinde bulunurlar. o kalдБ, ö iБce “Бl“d“r: on ВБ , otıs ВЗИН , xozan ЗaЙşaБ , pora bВН .



köl gчl , sös ЖчН , mökey- eğil- , sögĭl- Жчk“l- .



u ve “ “nl“leri Yuvarlak, dar “Бl“ler. u “Бl“Ж“ kalдБ, “ “Бl“Ж“



incedir:



uzun ИНИБ , xuzurux kИМrИk , purun bИrИБ . k“l“k МiğiЗ , k“m“s g“А“ş , p“rge- чrЗ- . (akaЖ T“rkЮeЖiБde bИlИБaБ



leБ ЗablВda gчr“lАektedir.



“Бl“Б“Б чНellikleri aşağдda Йeri-



d“z irвББi БiАeЖ



yuvarlak irвБ



normal uzun normal uzun normal uzun normal uzun geniş Юalbax) dar



БвЖke



a



Aa



e



ee



o



oo



ч



чч



д



Iд



i, в



ii



u



uu



“



““



kalın/art Звl ЖВВБdağд)



24



ince/ön



kalın/art



ince/ön



Звl alБдБdağд



Звl ЖВВБdağд



Звl alБдndağд



(akas T“rkçesi Grameri Kalınlık İncelik Uyumu (akaЖ T“rkЮeЖiБde b“З“Б ekleriБ kalдБ Йe iБce şekilleri Йardдr.



Bu sebeple kelimelerde kalдБlдk-incelik ИМИАИ ЖağlaАdдr. ÜБl“ ile biЗeБ



baНд fiil şekilleriБde, fiiliБ ЖВБ “Бl“Ж“ i’Мe dчБ“ş“r. BИ З“r fiillerdeki “nl“ uzun da olsa tek i harfi ile МaНдlдr. KeliАeБiБ bИ “Бl“deБ ЖВБraki şekliБiБ kalдБ ЙeМa iБce ВlАaЖдБд bИ “Бl“ belirlemez. BИ “Бl“deБ чБceki kдЖдА



kalдБ iЖe keliАe kalдБ “Бl“ler, iБce iЖe iБce “Бl“lerle devam eder. BИ З“r



МaГдlardaБ baНдlarд şИБlardдr:



Gelecek zaman eki: oyna- > oynirbın ВМБaМacağдА , uzu- > uzir-



bıs ИМИМacağдН, tazı- > tazirzar ЗaşдМacakЖдБдН , tĭ- > tirbĭn diМeceğiА ,



tĭ- > tirge deАek .



Mastar eki: oyna- > oynirğa ВМБaАak , çılı- > çılirğa дlдАak ,



uzu- > uzirğa ИМuАak .



-U zarf-fiil eki: oyna- > oyni (* kögli şarkд ЖчМleМerek , uzu- > uzi ИМИМarak . D“zl“k Yuvarlaklık Uyumu



(akaЖ T“rkЮeЖiБde, ekleriБ МИЙarlak “Бl“l“ ЙarМaБЗlarд МВktur.



Dar-МИЙarlak “Бl“ler МeriБe ЮВğИБlИkla dar-d“Н “Бl“leriБ gelАeЖi Hakas



T“rkЮeЖinde d“Нl“k МИЙarlaklдk ИМИАИnu bozan bir durumdur: sögĭncĭk k“f“rbaН , sözĭr- Ж“r“kleАek , töktĭr- dчkЗ“rАek , törtĭncĭ dчrd“n-



c“ .



EЖkideБ kalдГlaşАдş baНд eklerde МИЙarlak “Бl“ bИlИБabilir: k“s-



k“ g“Н , t“d“n З“З“Б, dИАaБ , “st“ “ЖЗ“ , k“nd“s g“nd“Н .



İlk hecedeБ ЖВБra o ve ö “Бl“leri bИlИБАaН. sigĭzon < sekiz on



ЖekЖeБ , çitĭon < yedi on МeЗАiş , alton < altı on alЗАдş gibi biЗişik



kelimelerde bИ kИral gчr“lmez, aМrдca xıro < kırağı, pızo < buzağı gibi 25



Ekrem AR)KOĞLU



ЖaМдlarд aН ВlaБ Йe b“Н“lАe ЖВБИБda ИМИА dдşд kalАдş keliАeler de bИ



kurala uymazlar.



(akaЖ T“rkЮeЖiБde bИlИБaБ -ox, -чk eki ET'БiБ Вk, чk kИЙЙet-



leБdirАe edaЗд Жadece bИ ЙarМaБЗlarдМla bИlИБИr Йe ИМИАa girАez. Bu ekiБ geldiği keliАe kдЖa “Бl“Мle biЗiМВrЖa bИ kдЖa “Бl“ d“şer kĭzĭ > kĭzĭ-



ök > kĭzök iБЖaБ gibi, iБЖaБ da , pala > pala-ox > palox Юocuk gibi, ЮВcИk da



Ancak kelime -в, -ч, -o, veya uНИБ “Бl“lerden biriyle bitiyorsa



ЖВБdaki “Бl“ d“şАeН: kĭzeeök kişiМe de , xıroox kдrağд gibi , minĭök beБi de . BИ ek geldiği keliАeМe "da" , "gibi" aБlaАlarдБд kaЗar: parğa-



noxtar ВБlar da giЗАiş , çörerök gerekЖiБ .



В da М“r“Мecek , kiregöksiŋ



ЖeБ de



Ünl“ Değişmeleri G“Б“А“Н (akaЖ T“rkЮeЖiБde, ET Мe gчre, iki “Бl“de kИrallд de-



ğişАe gчr“l“r. Bunlardan biri kelimelerin ilk hecesinde ET e ЖeЖiБiБ



(akaЖ T“rkЮeЖiБde i Мe dчБ“şАeЖidir: eb > ib eЙ , sen > sin ЖeБ , beg >



pig beМ , keç- > kis- geЮ- , kel- > kil- gel- , semiz > simĭs ЖeАiН , temir > timĭr deАir .



(akaЖ T“rkЮeЖiБde gчr“leБ bИ “Бl“ değişikliği d“НeБli ВlАaЖдБa



karşдlдk ЮВk aН keliАe heА i- hem de e-'li şekilleriМle kИllaБдlabilir. Bu daha ЮВk SagaМ ağНдБдБ bir чНelliğidir: im- ~ em- em- ig- ~ eg-, eğ-



irincek ~ erincek eriБcek, “şeБeБ . . . AlдБАa keliАelerde bИ değişiklik



gчr“lАeН. KeliАeler keБdi “Бl“leriБi kВrИrlar: ekran, element, eskiz, epos. . .



ET kelimelerin ilk hecesinde bulunan e “Бl“Ж“ i olurken; ET'nin



b“З“Б i “Бl“leri de БВrАal i “Бl“Ж“БdeБ daha kдЖa Йe dar в “Бl“Ж“Бe 26



(akas T“rkçesi Grameri dчБ“ş“r: iki > ĭkĭ, tişlig > tĭstĭg dişli , inek > ĭnek, iç- > ĭs- iЮ- , etlig > ittĭg eЗli , kişi > kĭzĭ kişi .



(akaЖ T“rkЮeЖiБde gчr“leБ bИ “Бl“ değişikliği d“НeБlidir. Alдn-



Аa keliАeler keБdi “Бl“leriБi kВrИrlar: iyul ЗeААИН , kapitalizm, meta-



fizika АetafiНik . . .



(akaЖ T“rkЮeЖiБde ekleriБ МИЙarlak “Бl“l“ ЙarМaБЗlarд МВkЗИr.



Bu sebepЗeБ ET'БiБ МИЙarlak “Бl“l“ b“З“Б ekleri, (akaЖ T“rkЮeЖiБde



d“Н ЙarМaБЗlдdдr. KalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre; -“- > -в-, -u- > -д- deği-



şiklikleri ВlИr: köp“k > köbĭk, k“n“ > k“nĭ g“Б“ , k“ld“r- > k“ldĭr- g“l-



d“r- , açuk > azıx aЮдk , kolum > xolım kВlИА , yağmur > naŋmır МağАИr .



Eklerde gчr“leБ bИ “Бl“ değişАeЖi iki heceli ЗabaБlarдБ ikiБci



heceЖiБiБ d“НleşАeЖi şekliБde de gчr“l“r: otuz > otıs ВЗИН , boyun >



moyın bВМИБ , orun > orın ВrИБ , bed“k > pözĭk М“kЖek . Ünl“ Benzeşmeleri



(akaЖ T“rkЮeЖiБde k, x, g, ğ, ŋ gibi “БЖ“НleriБ iki “Бl“ araЖдБda



kalarak d“şАeЖi ЖВБИБda МaБ МaБa geleБ ikiНleşeБ iki “Бl“ beБНeşir.



BИ beБНeşАe ЮoğИБlИkla ilerleyicidir: ağıl > aal kчy , agır > aar ağдr , yangı > naa МeБi , sağıp > saap ЖağдГ , yaylağı > çaylaa МaМlaЖд .



GerileМici “Бl“ beБНeşАeЖi geniş “nl“n“n dar “nl“y“ kendisine



benzeştirmesi şekliБde gчr“l“r: yazıga > çazaa МaНдМa, ВЙaМa , kişige > kĭzee kişiМe , tilk“ge > t“lgee ЗilkiМe . Ünl“ T“remesi



SВБИ iki “БЖ“Нle biЗeБ baНд keliАelerde bИ iki “БЖ“Н araЖдБa “Бl“



girer: alp > alıp alГ , kork- > xorıx- kork- , kırk- > xırıx- kдrk- , bars >



parıs ГarЖ , kırk > xırıx kдrk .



27



Ekrem AR)KOĞLU



Üns“zler (akaЖ T“rkЮeЖiБde



“БЖ“Н bИlИБur. BИ “БЖ“Нler (akaЖ alfabe-



ЖiБdeki ЖдraЖдМla; b, v, g, ğ, d, j, z, y, k, l, m, n, ŋ, p, r, s, t, f, x, ts, ç, c, ş, şç şek-



lindedir. Bunlardan v, j, f, ts, ş, şç ЖeЖleri alдБАa keliАelerde ЮВğИБlИkla RИЖЮadaБ gчr“l“r.



rдlдrlar.



ÜБЖ“Нler keБdi iЮleriБde Юдkдş БВkЗalarдБa gчre baНд grИГlara ayDИdak “БЖ“Нleri



: b, p, m ЮifЗ dИdak ; v, f diş dИdak



Dil ВrЗaЖд “БЖ“Н“



: y



Dil ИcИ “БЖ“Нleri



: d, t, n, s, ş, ts, ç, c z, j, şç, l, r



Dil arkaЖд “БЖ“Нleri : g, ğ, k, x, ŋ ÜБЖ“Нler ЗВБlИ ЗВБЖИН ВlИşlarдБa gчre de iki grИba aМrдlдr.



TВБlИ “БЖ“Нler



TВБЖИН “БЖ“Нler



: b, v, g, ğ, d, j, z, l, m, n, ŋ, r, y, c : k , p, s, t, f, x, ts, ç, ş, şç



p-b, k-g, s-z, t-d, x-ğ “БЖ“Нleri birbirleriБiБ ЗВБlИ ЗВБЖИН şekilleri-



dir. BИ “БЖ“НlerdeБ biriМle biЗeБ keliАe ЗВБlИ ek aldдğдБda, ЗВБlИlaşАay-



la ЗВБlИ şekliБe dчБ“ş“r: sap > sabı, könek > könegĭ kВЙaЖд .



(akaЖ T“rkЮeЖiБde “БЖ“НleriБ kИllaБдАдМla ilgili baНд kИrallar



mevcuttur. Bu kurallarдБ başlдcalarдБд şИ şekilde ЖдralaМabiliriН:



b, d, z, c “БЖ“Нleri keliАeБiБ başдБda Йe ЖВБИnda bulunmaz.



g “БЖ“Н“ iБce ЖдradaБ keliАelerde, ğ “БЖ“Н“ kalдБ ЖдradaБ keli-



melerde bulunur. (er iki “БЖ“Н de keliАe başдБda bИlИБАaН.



(akaЖ T“rkЮeЖiБde k “БЖ“Н“ iБce ЖдradaБ keliАelerde, x “БЖ“Н“



iЖe kalдБ ЖдradaБ keliАelerde bИlunur. 28



(akas T“rkçesi Grameri ç “БЖ“Н“ ağдНlarda bИlИБАaЖдБa karşдlдk, МaНд diliБde, kelime



sonunda bulunmaz.



g, ğ, ñ sesleri kelime sonundayken, keliАe “Бl“Мle başlaМaБ bir



ek alдrЖa, iki “Бl“ araЖдБda kalaБ bИ “БЖ“Нler d“şer Йe keliАede “Бl“



uzaАaЖд gчr“l“r.



Kelime sonunda bulunan -k (ince), -x ЖeЖleri iki “Бl“ araЖдБda -g-



, -ğ- “БЖ“НleriБe dчБ“şЗ“kЗeБ ЖВБra baНeБ d“şer.



v, j, f, ts, şç, ş “БЖ“Нleri T“rkЮe kчkeБli keliАelerde bИlИБАaН.



ÇВk eЖkideБ RИЖЮadaБ (akaЖЮaМa girАiş keliАelerde bИ “БЖ“НlerdeБ



biri varsa HakaЖ T“rkЮeЖi eБ aНдБdaБ kВБИşАa dilinde, bu sesleri kendi ЖeЖleriБe dчБ“şЗ“rА“şЗ“r: vagon > pagon, fabrika > pabrika.



y “БЖ“Н“ diğerleriБdeБ farklд Вlarak Мarд “Бl“d“r. YaНдlдşдБda da



diğer “БЖ“НlerdeБ farklдlдk gчЖЗerir.



29



Ekrem AR)KOĞLU



(akaЖ T“rkЮeЖiБdeki “БЖ“НleriБ geБel чНellikleriБi şчyle bir tab-



lВМla gчЖЗerebiliriz:



çıkış yeri



sızıcı



c



g



tonsuz



p



t



Ю



k



tonlu



v



z



tonsuz



f



s



geniz akıcı



30



yan titrek



m



n



j



ş



l r



y



dilin arkası



d



yan



b



diş dudak



tonlu



çift dudak



ön damak



s“reksiz



dil arkası



diş



çıkış şekli



dil ortası



dilin en arkası



dil ucu



ğ x



п



Üns“z Değişmeleri b- > p- . ET' БiБ keliАe başд b- “БЖ“Нleri (akaЖ T“rkЮeЖiБde Юo-



ğИБlИkla p-’dir. BaНд чrБekler А-li BИ dИrИА keliАe başдБda “БЖ“Н



ЗВБЖИНlaşАaЖд Вlarak karşдАдНa ЮдkАakЗadдr : başka > pasxa, biz > pis, beş > pĭs, bir > pĭr, bay > pay, bağır > paar, bala > pala, bağla- > palğa-.



b- > m- . b- > p- değişАeЖiБe gчre daha aН karşдАдНa ЮдkaБ b- >



m- değişikliğiБe gerileМici “БЖ“Н beБНeşАeЖiБiБ ЖebeГ ВldИğИ aБlaşдlАakЗadдr : ben/men > min, boyun > moyın, boynuz > m““s, bunu > munı,



bin- > m“n-, bolat > molat, bunca > mınca, bayıl- > mayıl- Мorul- .



k- > x- . Hak. kalдБ ЖдradaБ keliАelerde k- (ka) sesi bulunmaz.



ET'БiБ bИ kalдБ k ЖeЖiМle başlaМaБ keliАeleri (akaЖ T“rkЮeЖiБde x- seЖiМle başlar : kak- > xax-, kal- > xal-, kaburga > xabırğa, karak > xarax,



kar > xar, kaz- > xas-, kayna- > xayna-, kulak > xulax, kapış- > xabıs-, kız > xıs, kır- > xır-, kuş > xus. AlдБАa keliАelerde k ka kВrИБИr: kaban, kakao, karavan, ka-



mera, kanton.



-k- > -x- : başka > pasxa, akça > axça, aksak > axsax, okşaş > osxas -k > -x : artık > artıx, ak > ax, açuk > açıx, balık > palıx, ok > ux, tabak > tabax. -k- > (-x- > ) -ğ- : uyku > uyğu, sakal > sağal, arka > arğa. y- > ç- . ET'nin keliАe başд М- “БЖ“Нleri (ak. T“rkЮeЖiБde ЮВğИn-



lИkla Ю- ВlАИşЗИr baНaБ Б-'dir) yağ- > çağ-, yar > çar, yar- > çar-, yargı >



çarğı, yarış > çarış, yorıga > çorğa, yurt > çurt, yığ- > çığ-, yıl > çıl.



y- > n- . ET'БiБ keliАe başд М- “БЖ“Нleri aНдАЖaБАaМacak oranda



n-'Мe dчБ“şА“şЗ“r. ÖrБeklerdeБ aБlaşдldдğд kadarдМla bИ dИrИА gerile-



Ekrem AR)KOĞLU



Мici “БЖ“Н beБНeşАeЖiМle ВrЗaМa ЮдkАakЗadдr: yangı > naa, yangak >



naax, yagmur > naŋmır, yen > nin, yumşat- > nımzat-, yumurtka > nımırxa, yumuş > nımıs.



ç- > s- : çak- > sax-, çap- > sap-, çöz- > sis-, çöm- > som-, çın > sın, çöp > söp. -ç > -s : aç- > as-, agaç > ağas, aç > as. -ş > -s . Hak. T“rkЮeЖiБde alдБАa keliАeler Йe birkaЮ Зaklidî ke-



lime dдşдБda ş “БЖ“Н“ bИlИБАaН. ET'БiБ ş “БЖ“Нleri (ak. T“rkЮeЖiБde



keliАe başд Йe sonunda s, keliАe iЮiБde ЗВБlИlar МaБдБda Н, tonsuzlar



МaБдБda МiБe Ж “nЖ“Н“Мle karşдlaБдr: kuş > xus, adaş > adas, alkış > alğıs, aldanış > aldanıs, baş > pas, şiş- > sis-, böl“ş- > pölis-.



ş > s > z : koşul- > xos- > xozıl-, t“ş > t“s > t“zi, t“ş- > t“s- > t“zerge. -z > -s . Hak. T“rkЮeЖiБde keliАe ЖВБИБda -Н ЖeЖi bИlИБАadдğдn-



dan ET'nin kelime sonu -Н “БЖ“Нleri (ak. T“rkЮeЖiБde -Ж ВlАИşЗИr: söz > sös, kımız > xımıs, semiz > semis, kaz > xas, kız > xıs, biz > pis, otuz > otıs, kaz- > xas-. AЖlд Ю ВlaБ fakaЗ (akaЖ T“rkЮeЖiБde Ж'Мe dчБ“şА“ş şekiller iki



“Бl“ araЖдБda ЗВБlИlaşarak Н ВlИr.



ç > s > z : “ç > “s > “zölen “Ю“ birlikЗe , uç- > us- > uzur- ИЮИr- .



-d- > -z- . T“rk lehЮeleriБi ЖдБдflaБdдrАada чlЮ“ЗlerdeБ biri Вla-



rak gчr“len ET'nin -d- sesleri Hak. T“rkЮeЖiБde -z- ВlАИşЗИr. BИ М“НdeБ



ЖдБдflaАalarda (akaЖ T“rkЮeЖiБe "Н" dili lehЮeЖi, şiЙeЖi deБАekЗedir:



adak > azax aМak , adır > azır aМrдА , adırıl- > azırıl- aМrдl- , bed“k > pözik М“kЖek .



Bu z sesleri Hak. T“rkЮeЖiБde keliАe ЖВБИБda Йe ЗВБЖИН “БЖ“Н



МaБдБda Н bИlИБАadдğдБdaБ Ж ВlАИşЗИr. ked- > kis- giМ- , tod- > tos-



32



(akas T“rkçesi Grameri dВМ- , adgır > asxır aМgдr . Ancak bu kelimeler de tonluyla başlayan ek



aldдğдБda Ж > Н olur.



-l- > -n- . Sonu -n, -m, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ keliАeler l ile başla-



МaБ ek aldдklarдБda l “БЖ“Н“ ilerleyici “БЖ“Н beБНeşАeЖiМle Б “БЖ“Н“ne dчБ“ş“r: aŋ-la- > aŋ-na- aЙlaАak , akın-lığ > ağın-nığ, alım-la- > alım-



na-, ayran-lıg > ayran-nığ.



-l- > -t- . SВБИ ЗВБЖИН “БЖ“Нle biЗeБ keliАeler l “БЖ“Н“Мle başla-



yan bir ek aldдklarдБda bИ l “БЖ“Н“ ilerleyici “БЖ“Н beБНeşАeЖiМle t “nЖ“Н“Бe dчБ“ş“r: s“t-l“g > s“t-tig, artık-la- > artık-ta-, adak-lan- > azaxtan- М“r“АeМe başlaАak , kap-la- > xap-ta- ЮИЙala kВyАak , ak-la- > ax-ta-, soguk-lan- > soox-tan-.



Üns“z D“şmesi -ng- > ø : yangı > naa МeБi , yangak > naax МaБak .



-g- > ø : ağıl > aal, ağır > aar, oğul > ool, sağıp > saap, yuğıp >



çuup, yaylağı > çaylaa, bug“n > p““n.



ŞEKİL BİLGİSİ YAP)M EKLERİ İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ İİYE -cı, -cĭ, -çı, -çĭ 33



Ekrem AR)KOĞLU



MeЖlek Йe ИğraşАa iЖiАleri МaГar. İşlek МaГдА ekleriБdeБ biri-



dir: çaa-cı ЖaЙaşЮд , xığırığ-cı ВkИМИcИ , mal-cı, sadığ-cı ЖaЗдcд , im-cĭ



dokЗВr , terben-cĭ değirАeБci , palıx-çı balдkЮд , us-çı ИЖЗa, mahir , ip-



çĭ kadдБ .



-cax, -cek, -ıcax, -ĭcek İşlek МaГдА ekleriБdeБ biridir. EkiБ “БЖ“Нle başlaМaБ şekilleri



“Бl“Мle biЗeБ iЖiА ЗabaБlarдБa, “Бl“Мle başlaМaБ şekilleri iЖe “БЖ“Нle



biten tabanlara gelir. Ek, k“Ю“lЗАe iЖiАleri МaГar: kniga-cax kiЗaГЮдk , tura-cax eЙcik , pala-cax ЮВcИkcağдН , kĭzĭ-cek iБЖaБcдk , xar-ıcax karcдk , çĭl-ĭcek r“НgРrcдk .



-lığ, -lĭg, -nığ, -nĭg, -tığ, -tĭg İşlek eklerdeБ biridir. Ekin, kalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre l li



ЙarМaБЗlarд ğ, l, r, М “БЖ“Нlerinden Йe “Бl“lerdeБ ЖВБra; Б li ЙarМaБЗlarд m, n, ŋ “БЖ“Нlerinden sonra; З li ЙarМaБЗlarд ise ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВn-



ra gelir. Ek iЖiАlerdeБ ЖдfaЗ МaГar: nanmır-lığ МağАИrlИ , xar-lığ karlд ,



çil-lĭg Мelli, r“НgРrlд , k“s-tĭg g“Юl“ , at-tığ aЗlд , s“t-tĭg Ж“Зl“ , ton-nığ ГalЗolИ , “n-nĭg ЖeЖli , öŋ-nĭg reБkli , şkola-lığ ВkИllИ , maşina-lığ



arabalд .



-das, -des, -tas, -tes



İşlek değildir: xarın-das kardeş , arğıs-tas arkadaş , pĭlek-tes



bileklik, bileНik . -ax, -ek



K“Ю“lЗАe iЖiАleri МaГar: aday-ax kчГekЮik , saray-ax



Юik , Andrey-ek AБdreМcik .



k“Аes-



-tıx, -tĭk



İşlek ВlАaМaБ eklerdeБ biridir: pas-tıx А“d“r , tıs-tıx ЖakiБ,



xИНИrlИ , tös-tĭk kчk , kös-tĭk ayБa .



34



(akas T“rkçesi Grameri



-ar, -er, -lar, -ler ÜleşЗirАe ЖaМд ЖдfaЗlarд МaГar. KalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre



ekin -ar, -er ЙarМaБЗlarд “БЖ“Нle biЗeБ ЗabaБlara; -lar, -ler ЙarМaБЗlarд



“Бl“Мle biЗeБ ЗabaБlara gelir. pĭr-er birer , toğız-ar dВkИНar , on-ar ВБar , ilĭg-er ellişer , altı-lar alЗдşar , çitĭ-ler Мedişer . -olaŋ, -öleŋ



SaМдlara gelerek birlikte, В ЖaМдca aБlaАlarдБд Йerir: ĭköleŋ ikisi



birlikte , törtöleŋ dчrd“ birlikЗe , sigĭzöleŋ ЖekiНi birlikЗe , pĭs törtöleŋ



kildĭbĭs biН dчrЗ kişi birlikЗe geldik , pĭs “zöleŋmĭs biН “Ю kişiМiН, “Ю“А“Н birlikЗeМiН . ÖrБeklerdeБ de aБlaşдldдğд gibi ek “Бl“Мle biЗeБ bir keliАeМe geldiğiБde keliАeБiБ ЖВБ “Бl“Ж“ d“şАekЗedir: ĭköleŋ, altolaŋ.



-xı, -kĭ, -ğı, -gĭ



BağlaБdдğд iЖАe aiЗ ВlАaМд gчЖЗerir. Aitlik ekidir: purun-ğı чn-



ceki, eЖki , p““l-gĭ bИ Мдlki , p““ngĭ bИ g“Бk“ , pıltır-ğı geЮeБ Мдlki ,



kicee-gĭ d“Бk“ , sağam-ğı şiАdiki . Ek АeЙЖiА adlarдБda kalдГlaşАдşЗдr: ças-xı ilkbahar , çay-ğı МaН , xıs-xı kдş .



FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ FİYE -xı, -kĭ, -ğı, -gĭ Daha ЮВk aleЗ adд МaГarlar: çarıt-xı aМdдБlдk, дşдk , sap-xı ЗдrГaБ,



Вrak , kis-kĭ keЖki , s“rt-kĭ АerheА, АacИБ , is-kĭ k“rek , çar-ğı Мargд , sĭbĭr-gĭ Ж“Г“rge . -x, -k, -ıx, -ĭk



ÜБЖ“Нle biЗeБ iЖiА ЗabaБlarд МardдАcд “Бl“l“ ЙarМaБЗlarд alдrlar.



(akaЖ T“rkЮeЖiБiБ işlek ВlaБ FİYE leriБdeБ biridir: xara-x gчН , çarı-x



Гarlak , ıra-x ИНak , töze-k dчşek , izĭrĭ-k eЖrik , art-ıx arЗдk , xon-ıx 35



Ekrem AR)KOĞLU



haМaЗ, МaşaА , azır-ıx ЖИ aМrдАд, dere , çar-ıx Мarдk , aç-ıx aЮдk , tiz-ĭk deşik, delik .



-s, -ıs, -ĭs



Ekin -Ж ЙarМaБЗд “Бl“Мle biЗeБ fiil ЗabaБlarдБa, diğer ЙarМaБЗlarд



iЖe “БЖ“zle biten tabanlara kalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre gelir. Hakas T“rkЮeЖiБiБ fiil iЖiАleriБdeБdir Йe işlekЗir: çurta-s МaşaМдş, haМaЗ , ılğa-s



ağlaМдş , sağın-ıs ЖakдБдş, d“ş“Б“ş , xısxır-ıs Юağдrдş, ЮağдrАa , at-ıs aЗдş, aЗeş eЗАe , soğ-ıs ЙИrИş , k“lĭn-ĭs g“l“Б“ş , pĭl-ĭs biliş , pĭrĭg-ĭs birikiş .



-m, -ım, -ĭm Ekin -А ЙarМaБЗд “Бl“Мle biЗeБ ЗabaБlara, diğer ЙarМaБЗlar kalдn-



lдk-incelik ИМИАИБa gчre “БЖ“Нle biЗeБ ЗabaБlara gelir. (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ işlek ekleriБdeБ biridir: alta-m adдА , oorta-m bir aЙИrЗ, bir yu-



dИА , çar-ım МarдА , poom < poğ-ım bВğИА , tĭl-ĭm diliА , öl-ĭm чl“А , t“r-ĭm d“r“А . -ğ, -g, -ığ, -ĭg



ÜБl“Мle biЗeБ ЗabaБlara ek МardдАcд “Бl“ alАadaБ gelir. İşlek ek-



lerden biridir: açı-ğ acд , arı-ğ ЗeАiН , huru-ğ kИrИ , çılı-ğ дlдk , sad-ığ



ЖaЗд, saЗдş , çad-ığ МaЗд, МaЗдş , tab-ığ ЖeЮАe, ЖeЮiş , ĭd-ĭg МaГАa, eЗАe ,



ĭskĭr-ĭg dИМurИ .



-cı, -cĭ, -çı, -çĭ



İşlek eklerdeБ biridir: malğat-çı kaГriЖli , aralas-çı kaЗдlдАcд, iş-



Зirak edeБ , ĭstes-çĭ ЖВrgИ hakiАi , “gret-çĭ чğreЗАeБ , “gren-cĭ чğrenci , isten-cĭ ЮalдşkaБ , t“gen-cĭ ЖoБИБcИ . -xıs, -kĭs, -ğıs, -gĭs



Daha ЮВk aleЗ iЖiАleri МaГar: çap-xıs чrЗ“, kaГak , pas-xıs Аer-



diЙeБ , öt-kĭs delik, geЮecek Мer , kis-kĭs keЖki , xır-ğıs keЖАe aleЗi , ĭl-



36



(akas T“rkçesi Grameri gĭs aЖkд . EkiБ baНд keliАelerde -g, -ğ “БЖ“Н“ d“şer Йe “Бl“ benНeşАeЖi olur: köze-g-ĭs > közöös Аaşa , k“lĭksĭre-g- ĭs > k“lĭksĭröös чЙ“БgeБ . -xın, -kĭn, -ğın, -gĭn



Ekler kalдБlдk-incelik Йe ЗВБlИlИk ЗВБЖИНlИk ИМИАlarдБa gчre ge-



lir: tas-xın ЗaşkдБ , s“s-kĭn ЖerЖeri, aЙare , çay-ğın МaМдlАдş, МaМАa , s“r-gĭn Ж“rek, takiГ .



-cax, -cek, -çax, -çek



Ek kalдБlдk-incelik Йe ЗВБlИlИk ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчЖЗerir:



poon-cax d“ğ“А , tarın-cax ЖiБirli , k“r-cek k“rek , undut-çax ИБИtkaБ , tut-çax БчbeЗ .



-ba, -be, -ma, -me, -pa, -pe Ekin, kalдБlдk-incelik ИМИАlarдБa gчre -ba, -be ЙarМaБЗlarд “Бl“-



ler Йe ğ, g, r, l “БЖ“НleriБdeБ ЖВБra; -ma, -Аe ЙarМaБЗlarд А, n, ŋ “БЖ“Нle-



rinden sonra; -pa, -Гe ЙarМaБЗlarд ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra gelir: çar-ba МarАa bИğdaМdaБ , sözĭr-be Ж“r“ЗАe, ЖeЗ , xıy-ma kдМАa , ağıs-



pa balдk ağд , kirt-pe kerЗАe .



-max, -mek, -pax, -pek Ek kalдБlдk-incelik Йe ЗВБlИlИk ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчЖЗerir. İşlek



değildir: sıda-max ЖebaЗ eЗАe, keБdiБe hРkiА ВlАa , oy-max ВМИk, Юukur, kИМИ , as-pax aşдЗ, geЮiЗ . -ndı, -ndĭ, -ındı, -ĭndĭ



KalдБlдk-incelik uyumuna gчre, “Бl“Мle biЗeБ ЗabaБlara “БЖ“Нle



başlaМaБ şekiller gelir: azıra-ndı beЖleАe, beЖleБeБ , tasta-ndı aЗдk, ЮчГ , xıpla-ndı keЖiБЗi , kiskile-ndĭ keЖiБЗi, kдrГдБЗд , çıır-ındı b“Нg“ ,



kir-ĭndĭ giriБЗi, ГarЮa , kiz-ĭndĭ keЖinЗi . -ın, -ĭn



37



Ekrem AR)KOĞLU



Ek kalдБlдk-incelik ИМИАИ gчЖЗerir: çad-ın МaЗАa , çıın çuul МдkaБАak , t“g-ĭl- > t““l- d“ğ“lАek . Geçişli-Ettirgen Fiil Yapım Ekleri



-dır-, -dĭr-, -tır-, -tĭrEkler kalдБlдk-incelik, tonluluk-ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчЖЗerir. Da-



ha ЮВk “БЖ“Нlerle biЗeБ Зek heceli fiillerle kИllaБдlдr. EklerdeБ de aБlaşдlacağд gibi (akaЖ T“rkЮeЖiБde bИ ekleriБ МИЙarlak “Бl“l“ şekilleri МВk-



tur: azındır- acдБdдrАak , aylandır- dчБd“rАek , ayıldır- aМдlЗАak ,



alıstır- değişЗirАek , aralastır- karдşЗдrАak , indĭr- iБdirАek , ĭzendĭrg“ЙeБdirАek , k“ldĭr- g“ld“rАek , kirdĭr- girdirАek , nandır- dчn-



d“rАek .



-ğıs-, -gĭs-



Sonu -r ile biЗeБ Зek heceli fiillere geЗirileБ bИ ek işlek değildir:



çör-gĭs- gчБderАek , tir-gĭs- dirilЗАek , kör-gĭs- gчЖЗerАek , tur-ğıs1. dikiБe kВМАak; МerleşЗirАek . iБşa eЗАek , köy-gĭs- МakАak . -xır-, -kĭr-



Sonu -Ж ile biЗeБ birkaЮ чrБekЗe bИlИБИr: os-xır- kИrЗarАak , ös-



kĭr- b“М“ЗАek, МeЗişЗirАek , tos-xır- dВМИrАak . -ır, -ĭr



-s (-Ю, -ş Йe -З ile biЗeБ Зek heceli fiillerdeБ ЖВБra kИllaБдlдr. : az-



ır- aşдrАak , paz-ır- baЖЗдrАak , pız-ır- ГişirАek , t“z-ĭr- d“ş“rАek,



iБdirАek , kiz-ĭr- giМdirАek , köz-ĭr- gчЮ“rАek , uç-ır- ЖчБd“rАek , uz-ur- uç-ır-) ИЮИrАak, deЙirАek az-ır- aМдrАak ĭz-ĭr- iЮirАek .



46



(akas T“rkçesi Grameri



NВrАalde iki “Бl“ araЖдБda gчr“leБ “БЖ“Н ЗВБlИlaşАaЖд (akaЖ



T“rkЮeЖinin -З ile biЗeБ bИ fiilleriБde gчr“lАeН çat-ır- МaЗдrАak , irt-ĭrgeЮirАek ; ut-ır- ИЗЗИrАak, kaybeЗАek . -ıs-, -ĭs-



Аek .



art-ıs- arЗдrАak, bдrakАak , al-ıs- ele geЮirАek , em-ĭs- eАНir-t-



Ek işlekЗir. ÜБl“Мle biЗeБ birdeБ ЮВk heceli fiillere Йe ЮВk heceli -



r, -y, -l ile biten fiillere getirilir: azıra-t- beЖleЗАek , amıra-t- ЖakiБleş-



ЗirАek , arda-t- Ю“r“ЗАek , arı-t- ЗeАiНleАek , asta-t- acдkЗдrАak , nımza-t- МИАşaЗАak , uza-t- ИНaЗАak , una-t- ИfalaАak . Olumsuzluk Eki



-ma-, -me-, -ba-, -be-, -pa-, -pe-



B“З“Б fiillere geЗirilebileБ bИ ekler, olumsuz fiiller yapar. -ma-, -



me- varМaБЗlarд -m, -n, -ŋ “БЖ“НleriБdeБ ЖВnra; -ba-, -be- ЙarМaБЗlarд



diğer ЗВБlular (-r, -l, -y, -g



Йe “Бl“lerdeБ ЖВБra; -pa-, -pe- ЙarМaБЗlarд



tonsuzlardan sonra gelir. Ek kalдБlдk-iБcelik ИМИАИ gчЖЗerir: al-ba- al-



АaАak , ar-ba- НaМдflaАaАak , at-pa- aЗeş eЗАeАek , eg-be- eğАeАek , em-me- eААeАek , çĭ-be- МeАeАek , tĭ-be- deАeАek , it-peeЗАeАek, МaГАaАak , ut-pa- ИЗАaАak, kaНaБАaАak , “s-pe- kВГar-



АaАak , çar-ba- МarАaАak , kör-be- gчrАeАek, bakАaАak , sal-baЖalАaАak , sat-pa- ЖaЗАaАak , sun-ma- ЖИБАaАak . Diğer Fiilden Fiil Yapma Ekleri -a-, -e-



AН ЖaМдda чrБeğiБe raЖЗladдğдАдН ek, kalдБlдk-iБcelik ИМИАИ gчs-



Зerir Йe fiiliБ aБlaАдБд ГekişЗirir: tar-a- dağдlАak, aМrдlАak .



47



Ekrem AR)KOĞLU



-ı-



İşlek değildir. Anlama, Ж“reklilik, ГekişЗirАe kaНaБdдrдr.



sar-ı- ЖarАak , tar-ı- ekiБ ekАek .



-ga-, -ge-, -xa-



BirkaЮ arkaik чrБekЗe bИlИБИr.



p“r-ge- ЮeЙreleАek, чrЗАek, kaГaЗАak , çay-xa- ЖallaАak .



-ğla-, -gle-, -xla-, -kle-, - la-, -le-



Fiile Ждklдkla Йe deЙaАlд МaГдlАa aБlaАд kaЗar.



-la-, -le- ЙarМaБЗlarд ЖВБИ -g, -ğ ile biЗeБ fiilllere gelir. ÖrБekleri-



АiН (D



deБ alдБАдşЗдr: at-xla- Зekrar Зekrar aЗeş eЗАek , çığ-la-



МдğдБlaАak , çuğ-la- deЙaАlд МдkaАak , eg-le- deЙaАlд eğАek , kis-kledeЙaАlд keЖАek , oyna-ğla- dИrАadaБ ВМБaАak , pas-xla- deЙaАlд



МaНАak , söle-gle- deЙaАlд ЖчyleАek . -k-, -x-, -ıx-, -ux-, -ĭk-, -“k-



İşlek ВlАaМaБ bИ ek; “Бl“Мle biЗeБ fiillere dВğrИdaБ, “БЖ“Нl“ fiil-



lere yardдАcд “Бl“Мle gelir. BИ “Бl“ler keБdiЖiБdeБ чБceki “Бl“Мle ИМИА



gчЖЗerir. AЖдl işleЙi ГekişЗirАe ВlaБ ekiБ, baНд чrБekleri dчБ“şl“l“k ifa-



desi de verir: at-ıx- hВГlaМдГ НдГlaАak , çaz-ıx- rahaЗдБa bakАak, sakinleşАek , ir-ĭk-



ИЖaБАak , xın-ıx-



alдşАak, ЗirМakiЖi ВlАak , xır-ıx-



kдrkАak, kesАek , xız-ıx- НarИreЗ iЮiБde ВlАak , öt-ĭk- дЖlaБАak , puz-



ux- bВНИlАak, dağдlАak , s“rn-“k- Ж“rЮАek , tart-ıx- gчБl“ akАak, gчБl“ ЮekАek , uç-ux- ИЮИşАak, uЮar gibi giЗАek . -mzıra-, -mzĭre-



FİYE - д А- Йe İFYE -Ндra- şekilleriБiБ birleşАeЖiБdeБ ВrЗaМa Юдk-



Здğд anlaşдlaБ bИ ekleriБ - д А- ekiМle МaГдlАдş iЖiА şekilleri Зek başlarдБa



kullaБдlАaН: k“l-ĭmzĭre- g“l“АЖeАek , ılğa-mzıra- ağlaАaklд ВlАak ,



48



(akas T“rkçesi Grameri uyğu-mzıra- ИМИklaАak



( Бde uzu-mzıra- şekliБde ВlАaЖд bekleБeБ



ek gчr“ld“ğ“ gibi ИМğИ iЖiА kчk“Бe gelАekЗedir. ) -y-



BИ ekle МaГдlaБ fiilleriБ -y- deБ чБceki МaГдЖдБдБ eЗiАВlВjiЖi be-



lirgiБ değildir. Ancak -y- deБ ЖВБra bir FİYE alarak kИrИlАИş iЖiА şekil-



leri mevcuttur. Bu da bize -y- БiБ bir FFYE ВldИğИБИ gчЖЗerir. Bu fiiller, bir şekle girАek, bir tarafa meyletmek aБlaАдБdadдr Йe geЮişsizdir.



bay-



arsay-, ırsay- ИcИ ЖiЙrice МИkarд ЮдkАak , (arsax ЮдkдБЗд , xal-



elbiЖe geБiş ВlАak, bВl gelАek



torspay-, toxpay- şişАek, kabarАak -ıbıs-



xalbax geБiş elbiЖe , toşpay-,



toşpax şiş, БaЖдr



YaМgдБ bir kИllaБдАд ВlaБ bИ ek, iki fiiliБ birleşАeЖiМle ВrЗaМa



ЮдkАдşЗдr. Zarf-fiil eki -Г Мi alaБ fiildeБ ЖВБra дd-(-дЖ МardдАcд fiiliБiБ gelmesiyle zarf-fiil eki (-Г ЗВБlИlaşАдş Йe iki fiil kaМБaşarak -ıp ıd- ıs-) >



-ıbıs- şekliБde ekleşАe ВlАИşЗИr: ağıbısxan akдЙerАiş , pastırıbısxan



МaНdдrдЙerАiş , tartıbısxan ЮekiЙerАiş. BИ şekilde kИllaБдlaБ fiiller



ЖчНl“klerde alдБАaАдşЗдr. (bkz. fiil+МardдАcд fiildeБ ВlИşaБ birleşik fiil-



ler. )



KELİME BİLGİSİ



49



Ekrem AR)KOĞLU



İSİM İSİMLERDE ÇOKLUK HakaЖ T“rkЮeЖiБiБ ЮВklИk eki, -LAr ekiБiБ ЙarМaБЗlarдdдr. Ek m,



n, ŋ seslerinin dдşдБdaki ЗВБlИ “БЖ“НlerdeБ Йe “Бl“lerdeБ ЖВБra, kalдnlдk-incelik ИМИАИБa gчre -lar, -ler; m, n, ŋ “БЖ“НleriБdeБ ЖВБra -nar, ner



Йe ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra -tar, -Зer şekliБde gelir: mallar, köller gчller , “gretçĭler чğreЗАeБler , aŋnar aЙlar , imner ilaЮlar , attar aЗlar ,



çiitter geБЮler .



İSİMLERDE İYELİK 1. tk. şh.



-m, -дА, -вА



3. tk. şh.



-д, -в, -Нд, -Нв



2. Юk. şh.



-ŋar, -ŋer, -дŋar, -вŋer



2. tk. şh.



-ŋ, -дŋ, -вŋ



1. Юk. şh.



-bдЖ, -bвЖ, -дbдЖ, -вbвЖ



3. Юk. şh.



-larд, -lerв, -Бarд, -Бerв, -Зarд, -Зerв



EkiБ МardдАcд “Бl“ alАaМaБ ЙarМaБЗlarд “Бl“Мle biЗeБ ЗabaБlara



gelir. YardдАcд “Бl“leriБ Жadece d“Н şekilleri Йardдr. BИ “Бl“ler kalдБlдk-



incelik uyuАИБa gчre gelirler. 3. Юk. şh. larda aЖдl iМelik eki -д, -в dir. Bu ekler keБdi “НeriБe ЮВklИk ekleri alАakЗadдr. Bu eklerin hangi kurala



gчre haБgi ЙarМaБЗдБдБ geldiği ЮВklИk ekleri bahЖiБde aЮдklanАдşЗдr.



50



1. tk. şhЖ.



“ğreЗЮв



“ğreЗЮвА



чğretmen



чğretmenim



pas ГaНдА



baş



başдА



(akas T“rkçesi Grameri



2. tk. şhЖ.



“ğreЗЮвŋ



чğretmenin



ГaНдŋ



başдБ



1. Юkl. şhЖ.



“ğreЗЮвbвЖ



чğreЗАeБimiz



ГaНдbдЖ



başдАдН



ГaЖЗarд



başlarд



3. tk. şhЖ



2. Юkl. şhЖ. 3. Юkl. şhЖ.



“ğreЗЮвНв



чğretmeni



“ğreЗЮвŋer “ğreЗЮвlerв



чğretmeniniz чğretmenleri



ГaНд



ГaНдŋar



başд



başдБдН



-g, -ğ, - ŋ ile biЗeБ keliАeler “Бl“Мle başlaМaБ bir ek aldдklarдБda



kelimenin soБ “БЖ“Н“ d“şerek, “Бl“ ИНaАaЖд Йe beБНeşАeЖi gчr“l“r: tağ > tağ-ım > taam dağдА , taaŋ dağдБ , taa dağд , taabıs dağдАдН ,



taaŋar dağдБдН , suğ > suğ-ım > suum ЖИМИА , suuŋ ЖИМИБ , suu ЖИМИ ,



öŋ-ĭm > ööm reБgiА , öŋĭ > öö reБgi , çaylağ-ım > çaylaam МaylaА , çaylaabıs МaМlaАдН , surığ > surığ-ım > suriim ЖВrИА , suriibıs ЖВruАИН , sĭlĭg > sĭlĭg-ĭm > sĭliim g“НelliğiА , sĭlii g“Нelliği .



Sonu -k ve -x “БЖ“НleriМle biЗeБ keliАeler “Бl“Мle başlaМaБ bir



iМelik eki aldдklarдБda bИ “БЖ“Нler ya tВБlИlaşдr Мa da b“З“Б“Мle d“şer.



(er iki şekil de МaНд diliБde kИllaБдlдr: könek > könegĭm = köneem ko-



ЙaА , pörĭk > pörĭgĭm = pöriim bчrk“А , ĭzĭk > ĭzĭgĭm = ĭziim kaГдА ,



xızıcax > xızıcağım = xızıcaam kдНcağдНдА , tamax > tamağım = tamaam МiМeceğiА .



İSMİN (ÂLLERİ İsmin Yalın (âli Adalğı padej Kim, ne? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. İЖiАleriБ hРl eki alАaАдş, ya-



lдБ şekilleridir: xas kaН , çil Мel , tağ dağ , tas Зaş , toy ЗВМ .



51



Ekrem AR)KOĞLU



İsmin İlgi (âli Tartılğı padej Kimin, neyin? ЖВrИlarдБa ceЙaГ verir. İЖАe -nıŋ, -nĭŋ, -tıŋ, -tĭŋ



ekleri getirilerek МaГдlдr. KalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre; Б li ЙarМaБЗlar



tonlu, З li Йaryantlar tonsuz seslerden sonra gelir. KalдБlдk-incelik uyumu



bИlИБАaМaБ alдnЗд keliАeler ЖВБ heceleriБe ИМgИБ ek alдrlar: pioner-nĭŋ, kongress-tĭŋ. EkiБ başlдca işleЙi ismin kendisinden sonra gelen isimle



ilgisini kurmakЗдr: Şkolanıŋ turazı ВkИlИБ biБaЖд , közenektĭŋ s“leykezĭ ГeБcereБiБ caАд , aŋcınıŋ ĭzĭ aЙcдБдБ iНi , örtektĭŋ ç“gĭ чrdeğiБ З“М“ ,



ittĭŋ paazı eЗiБ fiМaЗд , xaptıŋ axsı ЗВrbaБдБ ağНд . İsmin Y“kleme (âli Körĭmgĭ padej



Kimi, neyi? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. İЖАe -nı/nĭ, -tı/-tĭ, -ı/-ĭ, -n



ekleriБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr. Б li ЙarМaБЗlar ЗВБlИ, З li ЙarМaБЗlar ЗВn-



suz seslerden sonra, kalдБlдk-incelik ИМИАlarдБa gчre gelir. GeЮişli fiillerle bağlaБдr. gчl“ .



Ügretçĭnĭ чğreЗАeБi , atığcını aЙcдМд , p“rnĭ МaГrağд , kölnĭ Ek Зeklik şahдЖ НaАirleriБe -д/-в Вlarak gelir: minĭ beБi , sinĭ Жe-



Бi , anı ВБИ .



İМelik eki alАдş “Ю“Бc“ şahдЖЗaБ ЖВБra -n eki gelir: knigazı-n ki-



ЗabдБд , pal’tozı-n ГalЗВЖИБИ , surığ soru > surii sorusu > suriin ЖorИЖИБИ , körĭmĭn gчr“Б“А“Б“ .



İsmin Yönelme (âli Pĭrĭlgĭ padej Kime, neye? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. İЖАe -ğa/-ge, -xa/-ke -a/-e



ekleriБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr. Ekler kalдБlдk-incelik ИМИАИ eЖaЖдБda; ğa/-ge b, l, r, y, n, А “БЖ“Нleri Йe ИНИБ “Бl“lerdeБ ЖВБra; -a/-e normal



“Бl“ler ve g, ğ, ŋ “БЖ“НleriБdeБ ЖВБra; -xa/-ke ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra



52



(akas T“rkçesi Grameri



gelir: xırooğa kдrağдМa , xanaağa aЗlд arabaМa , xuuğa kИğИМa , miige beМБe , malğa Аala , ibge eЙe , p““rge kИrda , tonğa elbiЖeМe , pa-



laa ЮВcИğa , uyğaa ИМkuМa , t“lgee ЗilkiМe , çazaa ВЙaМa , kĭzee kişiМe , aŋa aЙa , tağa dağa , suğa ЖИМa , ç“ge З“Мe , atxa aЗa , kipke elbiЖeМe , sağısxa d“ş“БceМe , xaraxxa gчНe , ĭpekke ekАeğe . İsmin Bulunma (âli Orınğı padej



Kimde, nede? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. İЖАe -da/-de, -ta/-te ekle-



rinin getirilАeЖiМle МaГдlдr. Ekin, kalдБlдk-incelik uyumuna uygun olarak,



d li ЙarМaБЗlarд ЗВБlИ, З li ЙarМaБЗlarд ЗВБЖИН iЖiА ЗabaБlarдБdaБ ЖВБra



gelir: çazıda ВЙada , arığda ВrАaБda , kölde gчlde , oyında ВМИБda , ibde eЙde , sasta ЖaЮЗa , tabaxta ЗabakЗa , çarda Мarda, kдМдda .



BИ ek baНд keliАelerde kalдГlaşarak НaАaБ ifade edeБ aБlaАlar



kazandдrдr: İirde akşaА, akşaАleМiБ , taŋda МarдБ , çayğıda МaНдБ , xısxıda kдşдБ .



İsmin Çıkma (âli Sığınğı padej Kimden, neden? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. Ekin -naŋ, -neŋ var-



МaБЗlarд А, n, ŋ ЖeЖleriМle biЗeБ keliАelere, -daŋ, -deŋ ЙarМaБЗlarд “Бl“ler



Йe diğer ЗВБlИ “БЖ“Нlerle; -taŋ, -teŋ ЙarМaБЗlarд ЗВБЖИН “БЖ“Нlerle biЗeБ



kelimelere kalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre gelir. (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ diğer



T“rk lehЮeleriБdeБ aМrдlaБ БВkЗalarдБdaБ biri ЮдkАa hРli ekiБiБ ЖВБ “nЖ“Н“Б“Б daАak Б Жi ŋ i ВlАaЖдdдr: surığdaŋ ЖВrИdaБ , naŋmırdaŋ



МağАИrdaБ , xırodaŋ kдrağдdaБ , vagonnaŋ ЙagВБdaБ , suumnaŋ Жu-



yumdaБ .



İsmin Gönderme (âli )zılğı padej KiАe dВğrИ, БeМe dВğrИ? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. KalдБlдk iБce-



lik ИМИАlarдБa gчre ЗВБlИlardaБ ЖВБra ekiБ -zar, -zer; tonsuzlardan son53



Ekrem AR)KOĞLU



ra -sar, -ser şekilleri gelir. İЖАiБ bir şeМe dВğrИ МчБeldiğiБi gчЖЗereБ bИ



ek T“rkiМe T“rkЮeЖiБe -e dВğrИ şekliБde akЗarдlabilir: ibzer eЙe dВğrИ , arığzar ВrАaБa dВğrИ , talayzar deБiНe dВğrИ , kimezer geАiМe doğrИ , t“lg“zer ЗilkiМe dВğrИ , çazızar ВЙaМa dВğrИ , sanazar kдНağa dВğrИ , atsar aЗa dВğrИ , könekser koЙaМa dВğrИ . İsmin Vasıta (âli P“dĭrgĭ padej



Kiminle, neyle? ЖВrИlarдБa ceЙaГ Йerir. KalдБlдk-incelik uyumla-



rдБa gчre -naŋ, -neŋ ekleriМle МaГдlдr. ÇдkАa hРli ekiБiБ başka ЙarМaБЗlarдБдБ da olАaЖд bir Мere kadar iki ekiБ karдşАaЖдБд чБler. Sonu -m, -n, -ŋ ile biЗeБ keliАelerde ekiБ ЮдkАa hРli Аi МВkЖa ЙaЖдЗa hРli Аi ВldИğИ an-



laАdaБ aБlaşдlдr: sala-naŋ ГarАakla , xıro-naŋ kдrağдМla , surığ-naŋ ЖВrИМla, ЖВrИБla , xurçu-naŋ dikiş М“kЖ“ğ“Мle , kime-neŋ geАiyle . İsmin Eşitlik (âli EşiЗlik hРli eki -ca, -ce, -Юa, -Юe graАer kiЗaГlarдБda ЮekiАli şek-



liyle hРl eki Вlarak alдБАaЖa da, bИ şekil g“Б“А“Н (akaЖ T“rkЮeЖiБde bulunur: mince, since, anca, pĭsçe, sĭlerce, olarca.



BИ ekleriБ dдşдБda (akaЖ T“rkЮeЖiБde -taŋar -teŋer, -daŋar, -



deŋer, -naŋar, -neŋer eki de hРl ekleri gibi kИllaБдlдr; hakkдБda aБlaАд



verir: minneŋer beБiА hakkдАda , sinneŋer ЖeБiБ hakkдБda , annaŋar



ВБИБ hakkдБda , pĭsteŋer biНiА hakkдАдНda , sĭrerdeŋer ЖiНiБ hakkд-



БдНda , olardaŋar ВБlarдБ hakkдБda .



-ki aiЗlik eki kaМБaşarak kaМbВlАИş Йe М“kleАe hРli ekiМle ben-



zer durИАa gelАişЗir. İki şekil i БiБ kдЖa ЙeМa БВrАal ВlИşИБdaБ aМдrЗ



edilir minĭ beБi , mini beБimki . 54



(akas T“rkçesi Grameri Mini beБiАki , sini ЖeБiБki , ani ВБИБki , pĭsti biНiАki , sĭrerni



ЖiНiБki , olarni ВБlarдБki . BИ şekiller aМrдca b“З“Б hРl ekleriМle Юekim-



lenir: mininĭŋ beБiАkiБiБ , minine beБiАkiБe , minin beБiАkiБi vb. (Рl ekleriМle baНд iЖiАleriБ ЮekiАi: könek



kova



kime



gemi



at



at



İlgi



könektĭŋ



kimenĭŋ



geminin



attıŋ



kimenĭ



gemiyi



attı



aЗдБ ata



YalдБ



Y“kleАe



könektĭ



kВЙaБдБ



YчБelАe



könekke



kВЙaМд



kovaya



kimee



gemiye



atxa



aЗд



Bulunma



könekte



kovada



kimede



gemide



atta



atta



ÇдkАa



könekteŋ



kovadan kimedeŋ



gemiden



attaŋ



attan



könekser



kovaya



gemiye



atsar



ata



YчБ gчЖЗr. VaЖдЗa



kimezer



doğru könekneŋ



doğru



kovayla



kimeneŋ



gemiyle



doğru atnaŋ



atla



SORU EKİ (akaЖ T“rkЮeЖiБde ЖВrИ ekiБiБ alЗд ЙarМaБЗд bИlИБИr: ba/be,



pa/pe, ma/me



BИ ЙarМaБЗlar keБdiЖiБdeБ чБceki keliАedeБ aМrд МaНдlдr. Kendi-



sindeБ чБceki keliАeМle kalдБlдk-incelik ИМИАИ gчЖЗerir. Ekin pa/pe varМaБЗlarд ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra; ma/me ЙarМaБЗlarд А, n, ŋ “БЖ“Нle-



rinden sonra; ba/be ЙarМaБЗlarд “Бl“ler Йe А, n, ŋ dдşдБdaki ЗВБlИ “БЖ“zlerden sonra gelir.



am daa çoğıllar ba? hРlР МВklar Ад? , sidĭk pe? НВr АИ? , par ba?



Йar Ад? , sın ma? dВğrИ АИ? , ol çaxsı kĭzĭ be? В iМi iБЖaБ Ад? , min dee



xomay oolbın ma? beБ de kчЗ“ ЮВcИk АИМИА? Marik pasça ba? Marik yazдМВr АИ?



55



Ekrem AR)KOĞLU



İSİMLERDE BİLDİRME EK FİİL (akaЖ T“rkЮeЖiБde iЖiА fiili d“НeБli Вlarak geБiş НaАaБda bИlu-



nur. BИ ЮekiАlerdeБ чБce şahдЖ НaАirleri kИllaБдlдr. İЖАiБ ЖВБИБda Нa-



Аir kчkeБli şahдЖ ekleri iЖiАlere biЗişik МaНдlдr. ÜЮ“Бc“ Зeklik şahдЖ ekЖiН, ЮВklИk şahдЖ ЮВklИk eki alдr: min “gretçĭbĭn чğreЗАeБiА , sin “gretçĭzĭŋ



чğreЗАeБЖiБ , ol “ğretçĭ чğreЗАeБ , pĭs “gretçĭbĭs чğreЗАeБiН , sĭrer



“gretçĭzer чğreЗАeБЖiБiН , olar “gretçĭler ВБlar чğreЗАeБ .



İЖiА fiiliБiБ geЮАiş НaАaБ ЮekiАleri pol- fiiliБe geЮАiş НaАaБ ek-



leri geЗirilerek МaГдlдr: min pay polğam НeБgiБdiА , sin “grencĭ poldıŋ чğrenciМdiБ .



SIFATLAR Niteleme Sıfatları Temel renkler: Ax ak , xara kara , kök АaЙi , xızıl kдrАдНд ,



sarığ Жarд , noğan Мeşil .



NiЗeleАe ЖдfaЗlarдБdaБ baНдlarд: Uluğ b“М“k , kĭçĭg k“Ю“k , çoon



kalдБ , nĭske iБce , xalbax geБiş , tar dar , sĭlĭg g“Нel , sĭlĭg nimes ЮirkiБ , çiben ЮirkiБ , çaxsı iМi , xomay kчЗ“ , pik, xatığ ЖerЗ , nımzax



МuАИşak , xısxa kдЖa , uzun ИНИБ , açığ acд , tadılığ ЗaЗlд , sidĭk НВr ,



niik xafif , aar ağдr , as aН , köp ЮВk , naa МeБi , irgĭ eЖki , sın dВğ-



rИ , sın nimes yanlдş , mike МalaБ , tayma МalaБ , pözĭk М“kЖek , çabıs eБgiБ, alЮak , pos bВş , toldıra dolИ .



56



(akas T“rkçesi Grameri Sıfatlarda Pekiştirme ve Karşılaştırma (akaЖ T“rkЮeЖiБde -rak karşдlaşЗдrАa eki arax şekliБde edaЗЗдr



ve -ımtırak, -rak ekleriБiБ aБlaАlarдБд Йerir. kök arax АaЙiАЖi , xızıl



arax kдrАдНдАЖд , uluğ arax b“М“krek . Arax edaЗдМla МaГдlaБ karşдlaş-



ЗдАaМa beБНer işlevde -amdıx, -emdĭk, -amzıx, -emzĭk ekleriyle de pekişЗirАe МaГдlдr: kögemdĭk АaЙiАЖi , xızamdıx kдrАдНдАЖд , kögemzĭk maЙiАЖi .



İlgi hРli ekiМle karşдlaşЗдrАa: çaxsınıŋ çaxsızı g“НeliБ g“Нeli ,



xomaynıŋ xomayı kчЗ“Б“Б kчЗ“Ж“ .



AМrдlАa hРli ekiМle karşдlaşЗдrАa: xardaŋ ax kardaБ beМaН ,



axtaŋ ax beМaНdaБ beМaН , xannañ xızıl kaБdaБ kдrАдНд .



(ece ЗekrarдМla ГekişЗirАe: xap-xarasxı kaГkaraБlдk , xıp-xızıl



kдГkдrАдНд , sap-sarığ ЖaГЖarд .



PekişЗirАe uğaa, tıŋ, nay ЮВk keliАeleriМle de МaГдlдr: uğaa



çaxsı ЮВk iМi , tıŋ uzun suğ ЮВk ИНИБ Бehir , nay uluğ ЮВk b“М“k .



SдfaЗlarda eБ “ЖЗ“Бl“k dereceЖi iŋ keliАeЖiМle МaГдlдr: iŋ çaxsı eБ



iМi , iŋ pözĭk eБ М“kЖek , iŋ tireŋ eБ deriБ . Belirtme Sıfatları İşaret Sıfatları



В kişi .



Pu bИ , tĭgĭ şИ , ol В . pu kĭzĭ bИ kişi , tĭgĭ kĭzĭ şИ kişi , ol kĭzĭ



Sayı Sıfatları Çislitelnay Asıl sayılar San çislitelnayları



Pĭr bir , ĭkĭ iki , “s “Ю , tört dчrЗ , pis beş , altı alЗд , çitĭ Мe-



di , sigĭs ЖekiН , toğıs dВkИН , on ВБ , çibĭrgĭ МirАi , otıs ВЗИН , xırıx



kдrk , ilĭg elli , alton alЗАдş , çiton МeЗАiş , sigĭzon ЖekЖeБ , toğızon 57



Ekrem AR)KOĞLU



dВkЖaБ , ç“s pĭr ç“s



М“Н , muŋ pĭr muŋ



biБ , on muŋ ВБ biБ , mil-



lion (pĭr million bir АilМВБ , milliard pĭr milliard bir АilМar .



t“ben keliАeЖi g“Б“А“Н (akaЖ T“rkЮeЖiБde ЮВk , biБlerce



anlamдna gelir. on pĭr ВБ bir , otıs pis ВЗИН beş , xırıx çitĭ kдrk Мedi , sigĭzon pĭr ЖekЖeБ bir , toğızon toğıs dВkЖaБ dВkИН , pĭr ç“s pĭr М“Н



bir , pĭr ç“s alton altı М“Н alЗАдş alЗд , ĭkĭ ç“s sigĭzon toğıs iki М“Н ЖekЖeБ



dokИН , ĭkĭ muŋ altı ç“s çiton tört iki biБ alЗд М“Н МeЗАiş dчrЗ , ĭkĭ ç“s iki М“Н , altı ç“s alЗд М“Н , “s muŋ “Ю biБ , çitĭ muŋ Мedi biБ , tört million dчrЗ АilМВБ , toğıs milliard dВkИН АilМar .



Sıra sayı sıfatları İzertĭs çislitelnaylar



Sдra ЖaМд ЖдfaЗlarд “Бl“Мle biЗeБ ЖaМдlara -ncı, -ncĭ; “БЖ“Нle biЗeБ



ЖaМдlara -ıncı, -ĭncĭ ekleriБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr: pastağı biriБci , ĭkĭncĭ ikiБci , “zĭncĭ “Ю“Бc“ , törtĭncĭ dчrd“Бc“ , pizĭncĭ beşiБci , altıncı



alЗдБcд , çitĭncĭ Мedinci , sigĭzĭncĭ ЖekiНiБci , toğızıncı dВkИНИБcИ ,



onıncı ВБИБcИ , on altıncı ВБ alЗдБcд , ç“zĭncĭ М“Н“Бc“ , pĭr muŋ toğıs ç“s toğızon törtĭncĭ biБ dВkИН М“Н dВkЖaБ dчrd“nc“ . Üleştirme sayı sıfatları Pölĭs çislitelnaylar



ÜБl“Мle biЗeБ ЖaМдlara -lar, -ler; “БЖ“Нle biЗeБlere -ar, -er veya -



arlap, -erlep ekleriБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr: pĭrer birer , ĭkĭler ikişer ,



“zer “Юer , törter dчrder , pizer, pizerlep beşer , altılar alЗдşar , çitĭler Мedişer , sigĭzer, sigĭzerlep ЖekiНer , toğızar dВkИНar , onar ВБar , on



pĭrer ВБ birer , otızar ВЗИНar , xırığar kдrkar .



SaМд keliАeleriБe -ça, -çe, -ca, -ce ekleri geЗirilerek kadar aБla-



АдБda kИllaБдlдr: onca ВБ kadar , ilĭgce elli kadar . Hakas gramerlerinde bИ ЖдfaЗ З“r“ çağınnas çislitelnaylar olarak adlaБdдrдlдr.



-olaŋ, -öleŋ ekleri geЗirilerek birlikЗe aБlaАд Йerilir: pizöleŋ



beşi birlikЗe , ĭköleŋ ikiЖi birlikЗe , altolaŋ alЗдЖд birlikЗe . 58



(akas T“rkçesi Grameri Kesir sayı sıfatları



pistĭg



Çarım МarдА , ĭkĭnĭŋ pĭrĭ pĭr ĭkĭlĭg



ikide bir , pistĭŋ “zĭ “s



beşЗe “Ю , pĭr p“dĭn pistĭŋ “zĭ pĭr p“dĭn “s pistĭg



bir ЗaА beşЗe



“Ю , ĭkĭ p“dĭn toğıstıŋ törtĭ ĭkĭ p“dĭn tört toğıztığ iki ЗaА dokИНda dчrЗ , onnıŋ törtĭ ,



,



, pĭr p“dĭn onnıŋ çitĭzĭ



,



; altı p“dĭn ç“stĭŋ alton törtĭ



, çitĭ çarım Мedi bИЮИk , otıs ĭkĭ protsent М“Нde ВЗИН iki .



Soru Sıfatları



(akaЖ T“rkЮeЖiБi kВБИ alaБ dilbilgiЖi kiЗaГlarдБda ЖВrИ ЖдfaЗlarд



Вlarak bir kВБИ bИlИБАaАakЗadдr. BИrada ЖВrИ ЖдfaЗд Вlarak aldдğдАдН



şekiller ЖВrИ НaАirleri konusunda incelenmektedir: nince kaЮ? , nince ĭnek kaЮ iБek , nince kniga kaЮ kiЗaГ , nince pala kaЮ ЮВcИk , xaydağ БaЖдl? xaydağ kĭzĭ БaЖдl iБЖaБ , xay / xayzı hangi? xayzı çir haБgi



Мer , xayca БaЖдl? , nime Бe? Belirsizlik Sıfatları



pĭr bir , tiksĭ b“З“Б , tooza heГ Жi , b“З“Б , pasxa başka



pasxa kĭzĭ başka kişi , xayzı baНд Жд , kimi xayzı ağastar baНд ağaЮlar , pray b“З“Б , anıŋ pray idĭ ВБИБ b“З“Б Й“cИdИ , parçan b“З“Б , parçan



çon b“З“Б halk , polğan-na her polğan-na nimenĭ her şeМi , say her , köp ЮВk , köp çon ЮВğИ halk , köp çıllar ЮВk Мдllar , köp artıx ЮВk fazla , artıx faНla , pĭr dee hiЮ , pĭr dee arğızı çoğıl hiЮ arkadaşд МВk ,



asxınax aН , kömes, köp nimes aН, biraН , kömes sös aН ЖчН , kömes suğ



biraН ЖИ , nince-de birkaЮ , nince-de çıl birkaЮ Мдl , p“d“n b“З“Б , tol-



dıra b“З“Б .



59



Ekrem AR)KOĞLU



ZAMİRLER Şahıs zamirleri Sıray mestoimenieler min beБ , sin ЖeБ , ol В , pĭs biН , sĭrer ЖiН , olar ВБlar .



NeНakeЗ şekli Вlarak kişi Зeklik de ВlЖa Жirer şekli kИllaБдlдr. ŞahдЖ НaАirleriБiБ hРl ekleriМle ЮekiАi:



МalдБ



min



sin



ol



pĭs



sĭrer



olar



ilgi



minĭŋ



sinĭŋ



anıŋ



pĭstĭŋ



sĭrernĭŋ



olarnıŋ



М“kleme



minĭ



sini



anı



pĭstĭ



sĭrernĭ



olarnı



МчБelme



mağaa



sağaa



ağaa



pĭske



sĭrerge



olarğa



bulunma



minde



sinde



anda



pĭste



sĭrerde



olarda



Юдkma



minneŋ



sinneŋ



annaŋ



pĭsteŋ



sĭrerdeŋ



olardaŋ



minzer



sinzer



anıŋzar



pĭsser



sĭrerzer



olarzar



vasдta



minneŋ



sinneŋ



annaŋ



pĭsneŋ



sĭrerneŋ



olarnaŋ



МчБ gчЖЗr.



(akaЖ T“rkЮeЖiБde -zar, -Нer ekli hal БaГraЙiЗelБдМ МчБelАe,



МчБ gчЖЗerАe Вlarak adlaБdдrдlдr. 1. -e dВğrИ Йardдr.



. ЙaЖдЗaЖдМla aБlaАlarд



İşaret zamirleri Közĭdĭğ mestoimenieler pu-



yalın



pu (bu)



ol (o)



lar(bunlar)



mınıŋ



tĭğĭ şИ



ilgi



tĭgĭnĭŋ



anıŋ



y“kleme



mını



tĭgĭnĭ



yönelme



puğa



bulunma



tĭgĭler



olar (onlar)



pularnıŋ



şИnlar)



tĭgĭlernĭŋ



olarnıŋ



anı



pularnı



tĭgĭlernĭ



olarnı



tĭgee



ağaa



pularğa



tĭgĭlerge



olarğa



mında



tĭgĭde



anda



pularda



tĭgĭlerde



olarda



ayrılma



mınnaŋ



tĭgĭdeŋ



annaŋ



pulardaŋ



tĭgĭlerdeŋ



olardaŋ



yön



puzar



tĭgĭzer



anıŋzar*



pularzar



tĭgĭlerzer



olarzar



vasıta



*mınınaŋ



tĭgĭneŋ



annaŋ



pularnaŋ



tĭgĭlerneŋ



olarnaŋ



60



* BИ şekiller ilgi hРli ekiБdeБ ЖВБra gelАekЗedir.



(akas T“rkçesi Grameri



AМrдlАa ve ЙaЖдЗa hРli şekilleri birbirleriМle aМБд gibi gчr“lЖe de;



ayrдlАa hРli eki Жadece -m, -n, -ŋ “БЖ“НleriБdeБ ЖВБra -Б li şekilleri alдr. OМЖa ЙaЖдЗa hРliБde ekleriБ Жadece -Б li ЙarМaБtlarд Йardдr. Dön“şl“l“k Zamiri Aylanıs mestoimenie)



(akaЖ T“rkЮeЖiБiБ dчБ“şl“l“k НaАiri pos (kendi) kelimesidir.



ZaАir şahдЖlara gчre ЮekiАleБirkeБ keliАe ЖВБИБdaki Ж ЖeЖi ЗВБlИlaşarak Н Мe dчБ“ş“r.



pozım keБdiА , pozıŋ keБdiБ , pozı keБdi Жi , pozıbıs kendi-



АiН , pozıŋar kendiБiН , postarı keБdileri Soru Zamirleri



kem kiА , kemner kiАler , nime Бe , nimeler Бeler , xayzı



haБgi Жi , xayzıları haБgileri , nince kaЮ . Belirsizlik zamirleri



pray b“З“Б, heГ , pray çon b“З“Б halk , prayzı hepsi , polğan



na b“З“Б, heГ , polğan na kĭzĭ herkeЖ , parçan hep, b“З“Б , parçan çon b“З“Б halk , xay piree baНдЖд, biri , tiksĭ heГЖi , tooza hep, b“З“Б ,



xayzı baНд, baНдЖд . xayzı çirler baНд Мerler , xayzı sın haБgiЖi dВğrИ , xay pĭrsĭ/ xay pĭreezĭ baНдЖд , kem-de herkeЖ, hiЮ kiАЖe Мa da ВlИАЖИН ВlИşИБa gчre , pĭr kĭzĭ biri .



fiiliБ ВlИАlИ



ZARFLAR Yer Zarfları Çoğar МИkarд , töbĭn aşağд , indĭre ileri, dВğИМa , kider baЗдМa ,



tasxar dдşarд , andar oraya, mındar bИraМa , peer beri , aar ВraМa , 61



Ekrem AR)KOĞLU



pĭrger beri anda Вrada , mında bИrada , alnında чБ“nde , kistĭinde arkaЖдБda , çağında Мakдnda . Zaman Zarfları



irte erkeБ , irten Жabah , kicee d“Б , xooram akşaАleМiБ , pa-



ya deАiБ , piye deАiБ , p““l bИ Мдl , pıltır geЮeБ Мдl , soŋar gelecek



Мдl , amize şИ aБa kadar , taŋda МarдБ , pĭrsĭnde bir g“Б , naada МakдБ



НaАaБda , iir akşaА , “r ИНИБ НaАaБ , puruŋçul чБceki Мдl , k“n“/k“nd“s g“nd“Н , soonaŋ ЖВБra , p“rn“k“n чБceki g“Б , k“nörte g“Бd“Н , p““n bИg“Б , xısxızın kдşдБ . (âl Zarfları



sala-sula şчМle bчМle , ileede ЮВk , tiksi b“З“Б, heГ , çadap



g“Юl“kle, Нar НВr , tikke bВşИБa , tiŋe aМБд aБda , kinetĭn aБЖдНдБ ,



ındırtın ЖeНgiyle .



Miktar Zarfları uğaa ЮВk , tööle Ж“rekli , çitkĭce yeterince , köölce МaЙaşЮa



62



(akas T“rkçesi Grameri



FİİL ŞA()S EKLERİ Zamir Kökenli Şahıs Ekleri



Teklik 1. ŞahдЖ



-bın, -bĭn, -mın, -mĭn, -pın, -pĭn, -m



Teklik 3. ŞahдЖ



------



ÇВklИk . ŞahдЖ



-zar, -zer, -sar, -ser



Teklik 2. ŞahдЖ



-zıŋ, -zĭŋ, -sıŋ, -sĭŋ



ÇВklИk . ŞahдЖ



-bıs, -bĭs, -mıs, -mĭs, -pıs, -pĭs



ÇВklИk . ŞahдЖ



(-lar, -ler, -nar, -ner, -tar, -ter)



ZaАir kчkeБli şahдЖ ekleri gчr“leБ geЮАiş НaАaБ -dд Йe şarЗ -



Жa kiГleri dдşдndaki b“З“Б kiГlerde kИllaБдlдr.



Ekin 1. Teklik Йe ЮВklИk şahдЖЗa, -b li ЙarМaБЗlarд “Бl“ ve tonlu



“БЖ“zlerden sonra; -m li ЙarМaБЗlarд -m, -n, -ŋ “БЖ“НleriБdeБ ЖВБra; -p li



varМaБЗlarд ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra kИllaБдlдr. 2. Teklik Йe ЮВklИk



şahдЖlarda -z li ЙarМaБЗlar “Бl“ Йe ЗВБlИ “БЖ“НlerdeБ ЖВБra, -s li ЙarМaБt-



lar ЗВБЖИН “БЖ“zlerden sonra kИllaБдlдr. 1. Teklik şahдЖЗa -m ЙarМaБЗд



baНд kiГleriБ ЖВБ “БЖ“Н“ d“şЗ“ğ“Бde gчr“l“r: alğanmın > alğam aldдА , alcaŋmın > alca-m alдrдА . YaНдda her iki şekil de dВğrИ kabИl



edilir.



3. ЮВklИk şahдЖ ekleri, eЖaЖ iЗibariМle şahдЖ eki değil, ЮВklИk



ekidir. Bu ekin; -l li ЙarМaБЗlarд “Бl“ Йe ЗВБlИlar, -n li ЙarМaБЗlarд -m, -n, -ŋ



“БЖ“Нleri, -t li ЙarМaБЗlarд ЗВБЖИНlardaБ ЖВБra kИllaБдlдr. (akaЖ T“rkЮeЖiБiБ b“З“Б şahдЖlarдБda ek kalдБlдk-incelik uyumuna girer.



63



Ekrem AR)KOĞLU



İyelik Kökenli Şahıs Ekleri Teklik 1. ŞahдЖ



-m



Teklik 3. ŞahдЖ



----------



ÇВklИk . ŞahдЖ



-ŋar, -ŋer



Teklik 2. ŞahдЖ



-ŋ



ÇВklИk . ŞahдЖ



-bıs, bĭs



ÇВklИk . ŞahдЖ



( -lar, -ler)



BИ ЗiГ şahдЖ ekleri Жadece gчr“leБ geЮАiş НaАaБ -dı Йe şarЗ -



sa) kipleriБde kИllaБдlдr. 1. ve 2. ЮВklИk şahдЖlarda kalдБlдk-incelik uyumu



gчr“l“r. Bu ekleri alaБ kiГler “Бl“Мle biЗЗiğiБdeБ -dı, -sa ), ЮВklИk . şahдЖlarda ekiБ “Бl“lerle kИllaБдlaБ şekilleri ВlaБ -lar, -ler varМaБЗlarд



getirilmektedir.



Emir kiplerinde, şahдЖ ekleri Йe kiГ ekleri birbirleriБdeБ aМrдl-



АadдğдБdaБ burada aМrдca alдБАaАдş, eАir kiГi bahЖiБde gчЖЗerilАişЗir.



(ABER KİPLERİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPLERİ 1. Tip Geçmiş Zaman Kipi Naada irtken tus -dı, -dĭ, -tı, -tĭ KalдБlдk-incelik, tonluluk-ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд Йardдr. Ekin sade-



ce d“Н “Бl“l“ şekilleri gчr“lАekЗedir. KiГiБ ЮekiАiБde iМelik kчkeБli



şahдЖ ekleri kИllaБдlдr Йe bИ ekler biЗişik МaНдlдr. 64



(akas T“rkçesi Grameri



aldım



kördĭm



xastım



ĭstĭm



(aldдА



(gчrd“А



(kazdдА



(iЮtim)



aldıŋ



kördĭŋ



xastıŋ



ĭstĭŋ



aldı



kördĭ



xastı



ĭstĭ



aldıbıs



kördĭbĭs



xastıbıs



ĭstĭbĭs



aldıŋar



kördĭŋer



xastıŋar



ĭstĭŋer



aldı lar



kördĭ ler



xastılar



ĭstĭler



BИ kiГiБ ВlИАЖИНlИk şekli fiille НaАaБ eki araЖдБa ВlИАЖИНlИk



ekleriБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr. Olumsuzluk ekleri; -ma-, -me- ( -m, -n, -



ŋ deБ ЖВБra ; -pa-, -pe- ( tonsuzlardan sonra); -ba-, -be- ( -l, -r, -y, -g, “nЖ“Нleri Йe “Бl“lerdeБ ЖВБra



şekliБde kИllaБдlдr: albadım alАadдА ,



körbedĭm bakАadдА, gчrАediА , sunmadım ЖИБАadдА , emmedĭm eААediА , pastabadım başlaАadдА , satpadım ЖaЗАadдА , ĭspedĭm



iЮАediА , çĭbedĭm МemediА .



Bu kip, МakдБ НaАaБda gerЮekleşeБ ЙeМa gerЮekleşЗiği gчr“leБ



ВlИş ЙeМa kдlдşlarд ifadede kИllaБдlдr. AМrдca, eЙЙeldeБ gerЮekleşАiş ВlИş



ЙeМa kдlдş hikРМe edilirkeБ kИllaБдldдğд da ВlИr.



2. Tip Geçmiş Zaman Kipi İrtken tus -ğan, -gen, -xan, -ken, -



an, -en KalдБlдk-incelik Йe ЗВБlИlИk ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчr“l“r. ÜБl“Мle



biten fiillerde kiГ ekiБiБ biriБci “БЖ“Н“ d“şer; ek -an, -en şekliБi alдr. -g, ğ, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ fiillerde de ekiБ ЖВБ “БЖ“Н“Б“Б d“şЗ“ğ“ gчr“l“r:



toŋ-ğan > toŋ-an dВБАИş , sağ-ğan > sağ-an ЖağАдş . Kip ekinin son



“Бl“Ж“ de . ve 2. şahдЖlarda ЮВğИБlИkla d“şer. ZaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. BИ ekler biЗişik МaНдlдr. 1. Зeklik şahдЖlarda şahдЖ eki -bın yerine -m olarak da gelebilir.



65



Ekrem AR)KOĞLU



körgebĭn/körgem gчrd“А/



pastaabın/pastam başladдА/



tartxam



kiksem



Юektim/



(giydim/



gчrm“ş“А



pastaazıŋ



ЮekАişiА



giymişiА



körgezĭŋ



başlaАдşдА



tartxazıŋ



kiskezĭŋ



körgen



pastaan



tartxan



kisken



körgebĭs



pastaabıs



tartxabıs



kiskebĭs



körgezer



pastaazar



tartxazar



kiskezer



körgen(ner)



pastaan(nar)



tartxannar



kiskenner



OlИАЖИНlИk şekli ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr.



Albaam alАadдА/alАaАдşдА , sunmam ЖИБАadдА/ ЖИБАaАд-



şдА , emmeem eААediА / eААeАişiА .



EБ Ждk kИllaБдlaБ geЮАiş НaАaБ kiГidir. UНak geЮАişЗe ВrЗaМa Юд-



kaБ ВlИş ЙeМa kдlдş, kişi ЗarafдБdaБ gчr“lЖe ЙeМa keБdiЖi ЗarafдБdaБ МaГдlsa da bu kiple anlaЗдlдr. Bu sebepten, ЮВğИ НaАaБ T“rkiМe T“rkЮeЖiБdeki



gчr“leБ geЮАiş НaАaБ kiГiБi de karşдlar. İşleЙiБi, uzak geçmiş zamanı



karşılayan kip Вlarak чНeЗleМebiliriz.



3. Tip Geçmiş Zaman Kipi fiil + -p )+ -tır, -tĭr KalдБlдk-iБcelik ИМИАИ Йardдr. ÜБЖ“Нle biЗeБ fiillerde -p zarf-fiil



eki ЮoğИБlИkla d“şer. ZaАir kчkkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. Bu ekler biЗişik МaНдlдr.



66



altırbın



uzuptırbın



körtĭrbĭn



(alАдşдА



(uyuАИşИА



altırzıŋ



uzuptırzıŋ



körtĭrzĭŋ



çurtaptırzıŋ



altır



uzuptır



körtĭr



çurtaptır



gчrА“ş“А



çurtaptırbın МaşaАдşдА



(akas T“rkçesi Grameri altırbıs



uzuptırbıs



körtĭrbĭs



çurtaptırbıs



altırzar



uzuptırzar



körtĭrzer



çurtaptırzar



altır lar



uzuptır lar



körtĭr ler



çurtaptır lar



OlИАЖИНlИk şekli, -p zarf-fiil eki yerine, olumsuz zarf-fiil ekleri-



nin getirilАeЖiМle МaГдlдr. (bkz. olumsuz zarf-fiil eki -bayn). Olumsuz



şekillerde ekleriБ -dдr, -dвr ЙarМaБЗlarд kИllaБдlдr. albindırbın



alАaАдşдА ,



körbindĭrbĭn



gчrАeАi-



şiА/bakАaАдşдА , sunmindırbın ЖИБАaАдşдА , emmindĭrbĭn eААeАişiА .



Daha ЮВk hikРМe, АaЖal aБlaЗдАlarдБda kИllaБдlдr. OlИş ЙeМa kдlдş



gчr“lАeАiş; dИМИlАИş, dinlenmiştir.



4. Tip Geçmiş Zaman Kipi fiil+ -çıx, -çĭk, -cıx, -cĭk Ek; kalдБlдk-incelik uyumuna girer. ÜБl“ Йe ЗВБlИ “БЖ“НlerdeБ



sonra -c li; ЗВБЖИН “БЖ“Нlerden sonra -Ю li ЙarМaБЗlar gelir.



(RS da ekiБ MВğВlca geЮАiş НaАaБ eki -çee, -jee deБ geldiği ileri



Ж“r“lmektedir(HRS 429). BИБa karşдlдk GTY da iyik edaЗдБdaБ geldiği



savunulmakЗadдr. İyik keliАeЖi iЖe er-(ol- fiiliБdeБ edaЗlaşАдş eryik > iyik bir МaГд Вlarak iНah edilАekЗedir. (GTY 379).



BiНce bИ МaГд eЗiАВlВjiЖi Бe ВlИrЖa ВlЖИБ ET deki -yuk geЮАiş



НaАaБ ekiМle birlikЗe d“ş“Б“lАelidir. Ндlдr.



BИ kiГЗe НaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. BИ ekler biЗişik ya-



alcıxpın



oynacıxpın



satçıxpın



(aldдА/alАдşдА



(oynadдА /ВМБaАдşдА



(satЗдА /ЖaЗАдşдА



alcıxsıŋ



oynacıxsıŋ



satçıxsıŋ



67



Ekrem AR)KOĞLU



alcıx



oynacıx



satçıx



alcıxpıs



oynacıxpıs



satçıxpıs



alcıxsar



oynacıxsar



satçıxsar



alcıx(tar)



oynacıx(tar)



satçıx(tar)



Kipin olumsuzu, ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr.



albacıxpın alАadдА , körbecĭkpĭn gчrАediА, bakАadдА , sun-



macıxpın ЖИnАadдА , emmecĭkpĭn eААediА .



AБlaАд gчr“leБ geЮАiş НaАaБa МakдБdдr Йe şaşkдБlдk, soru yapд-



larдБda daha ЮВk kИllaБдlдr.



5. Tip Geçmiş Zaman Kipi fiil+ -caŋ, -ceŋ, -çaŋ, -çeŋ KalдБlдk-incelik ve tonluluk-ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчЖЗerir. Ekin



etimolВjiЖi hakkдБda KarГВЙ Diğer T“rk lehЮeleriБdeki gelecek НaАaБд gчЖЗereБ -acak ekinden gelmekЗe İN(Y



-163) diyor. GerЮekЗeБ de



ek, kiГ Вlarak geЮАişЗe deЙaАlдlдğд ifade ederkeБ, ЖдfaЗ-fiil olarak gelecek НaАaБa karşдlдk gelАekЗedir. AМrдca ekiБ ЖВБ “БЖ“Н“Б“Б daАak ŋ Жi



ВlАaЖд bИ gчr“ş“ deЖЗekler.



ZaАir kчkeБli şahдЖ ekleri alдr. BИ ekler biЗişik МaНдlдr. 1. ve 2. şa-



hдЖlarda kiГiБ ЖВБ “БЖ“Н“ baНeБ d“şer. BИ dИrИАda şahдЖ ekleriБde de



değişiklikler gчr“l“r.



68



alcaŋmın /alcam



satçaŋmın/satçam



(aldдА/alдrdдА



(satЗдА/ЖaЗardдА



alcaŋzıŋ /alcazıŋ



satçaŋzıŋ /satçazıŋ



alcaŋ



satçaŋ



(akas T“rkçesi Grameri alcaŋmıs /alcabıs



satçaŋmıs /satçabıs



alcaŋzar /alcazar



satçaŋzar /satçazar



alcaŋ nar



satçaŋ nar



Kipin olumsuzu, ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr.



albacaŋmın / albacam alАaАдşдА , emmeceŋmin / emmecem



eААeАişiА , satpacaŋmın / satpacam ЖaЗАaАдşдА , sunmacaŋmın /



sunmacam ЖИБАaАдşдА .



KИllaБдА Ждklдğд ВlaБ geЮАiş zaman kiplerinden biridir. GeЮАişЗe



Ж“rekliliği ifade eder. T“rkiМe T“rkЮeЖiБdeki -ardд birleşik МaГдЖдБдБ aБlaАдБa МakдБ bir karşдlдğд Йardдr.



ŞİMDİKİ ZAMAN KİPLERİ



1. Tip Şimdiki Zaman Kipi Polçatxan tus) Fiil +(p) + -ça, -çe, -çadır, -çedĭr, tur, odır, çör G“Б“А“Н (akaЖ T“rkЮeЖiБde ЮaЗ- (yat- fiiliБdeБ ВrЗaМa ЮдkaБ -



Юa, -Юe ekleri aЖдl şiАdiki НaАaБ kiГi Вlarak kИllaБдlАakЗadдr. AМБд şekil-



de -Юadдr, -Юedвr şekilleri de, -Юa, -Юe kadar МaМgдБ ВlАaАakla beraber, kИllaБдlдr. Tur, odır, çör МardдАcд fiilleri şiАdiki НaАaБ kiГi Вlarak daha ЮВk Зarihi АeЗiБlerde gчr“l“r. BИ “Ю МardдАcд fiil keБdiЖiБdeБ чБceki



fiildeБ aМrд МaНдlАakЗadдr. Buradan; tur, odır, çör МardдАcд fiilleriБiБ he-



Б“Н ekleşАe ЖafhaЖдБa girАediğiБi aБlдМВrИН. (akaЖ T“rkЮeЖiБde “БЖ“zle biten fiillerde -p zarf-fiili d“şАektedir.



ZaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. BИ ekler biЗişik МaНдlдr.



pastapçam/pastapçadırbın başlдМВrИА pastapçazıŋ/pastapçadırzıŋ



69



Ekrem AR)KOĞLU



pastapça/pastapçadır pastapçabıs/pastapçadırbıs pastapçazar/pastapçadırzar pastapça lar /pastapçadır lar KiГiБ ВlИАЖИН şekli Нarf-fiil eki -p yerine olumsuz zarf-fiil ekinin



( bkz. zarf-fiil eki -baМБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr : albinçam /albinçadırbın



alАдМВrИА , emminçem/ emminçedirbin emmiyorum), pĭlbinçem/ pĭl-



binçedĭrbĭn bilmiyorum), satpinçam/ satpinçadırbın ЖaЗАдМВrИА . DeЙaА eЗАekЗe ВlaБ ВlИş ЙeМa kдlдşlarд ifadede kИllaБдlдr.



2. Tip Şimdiki Zaman Kipi Fiil +-adır, -edĭr, -dır, -dĭr



Ekler kalдБlдk-incelik uyumuna uyar. Dar “Бl“l“ şekiller daha



ЮВk ВrЗa hece “Бl“Ж“Б“ d“ş“rА“ş fiillerdeБ ЖВБra kИllaБдlдr. ÜБl“Мle



biЗeБ fiilleriБ ЖВБ “Бl“Ж“Мle ek araЖдБda -М БiБ ЗeЖiriМle iБcelАe Йe kay-



БaşАa gчr“l“r: sana-y-ı-dır > sanidır ЖaМдМВr , pasta-y-ı-dır > pastidır başlдМВr G(Y



.



aladırbın alдyorum)



pĭledĭrbĭn biliyorum)



aladırzıŋ



pĭledĭrzĭŋ



aladır



pĭledĭr



aladırbıs



pĭledĭrbĭs



aladırzar



pĭledĭrzer



aladır lar



pĭledĭr ler



KiГiБ ВlИАЖИНИ МaГдlдrkeБ МardдАcд fiil МeriБe çoğıl



* sanir ЖaМacak , uzu-r > uzir ИМИМacak G(Y



. ÜБЖ“Нle



biЗeБ filler iЖe kalдnlдk-iБcelik ИМИАИБa gчre ekiБ -ar, -er ЙarМaБЗlarдБд



alдrlar. 1. teklik ve 2. Зeklik şahдЖlarda НaАaБ ekiБiБiБ “БЖ“Н“ baНeБ d“şer: alarbın/alam, sadarbın/sadam, alarzıŋ/alazıŋ, sadarzıŋ/sadazıŋ.



YaНд diliБde her iki şekil de kИllaБдlдr. Tonsuzla biЗeБ fiilleriБ ЖВБ “БЖ“Н“



ek “Бl“Мle başladдğдБdaБ ЗВБlИlaşдr. BИ dИrИА; “Бl“+-t şekliБdeki fiil-



lerde gчr“lАeН: at- > atar aЗeş edecek , ut- > utar kaНaБacak , öt- > öter geЮecek . -g, -ğ, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ fiillerde bИ “БЖ“Нler d“şer Йe



71



Ekrem AR)KOĞLU



“Бl“ ikiНleşАeЖi gчr“l“r çığ- > çıır Мдğacak), çağ- > çaar Мağacak , toŋ-



> toor dВБacak , eg- > eer eğecek .



BИ kiГЗe НaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. BИ ekler biЗişik Мa-



Ндlдr.



azarbın /azam



payirbın/payim



uzirbın/uzim



çĭrbĭn/çĭm



(kaybolacağдА



(zengin olacağдА



(uyuyacağдА



(yiyeceğiА



azarzıŋ/azazıŋ



payirzıŋ/payizıŋ



uzirzıŋ/uzizıŋ



çĭrzĭŋ/çĭzĭŋ



azar



payir



uzir



çĭr



azarbıs



payirbıs



uzirbıs



çĭrbĭs



azarzar



payirzar



uzirzar



çĭrzer



azar(lar)



payir(lar)



uzir(lar)



çĭr ler



OlИАЖИН şekil :-bas, -bes, -mas, -mes, -pas, -pes



Ekin; -m, -n, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ fiillere -mas, -mes; tonsuzlarla



bitenlere -pas, -pes; -g, -ğ, -y, -l, -r “БЖ“Нleri Йe “Бl“lere biЗeБ fiillere bas,



-bes ЙarМaБЗlarд, kalдБlдk-incelik ИМИАИБa gчre gelir: albaspın almaya-



cağдА , pĭlbespĭn bilАeМeceğiА , m“nmespĭn biБАeМeceğiА , çĭbespĭn МeАeМeceğiА , aspaspın aНАaМacağдА , ĭspespĭn iЮАeМeceğiА .



AЖдl işleЙ ВlИş ЙeМa kдlдşдБ gelecekte gerçekleşeceğini ifade etmektir. 2. Tip Gelecek Zaman Kipi Polğadağ naklonenie)



Fiil + -ğadağ, -kedeg, -xadağ, -gedeg, -adağ, -edeg BИ kiГ gelecek НaАaБ ЖдfaЗ-fiili -gu ve Зeg gibi edaЗдБdaБ ВrЗa-



Мa ЮдkАдşЗдr.



ATLD



. EkiБ ЙarМaБЗlarдБdaБ da aБlaşдlacağд gibi



(akaЖ T“rkЮeЖiБde bИ МaГд kalдГlaşarak ek ВlАИşЗИr. Ekler; tonluluk-



tonsuzluk, kalдБlдk-iБcelik ИМИАlarдБa ИМar. ÜБl“Мle biЗeБ fiillerdeБ ЖВnra ekiБ biriБci “БЖ“Н“ d“şer Йe “Бl“ ikiНleşАeЖi gчr“l“r. -g, -ğ, -ŋ “БЖ“-



72



(akas T“rkçesi Grameri Н“Мle biЗeБ fiiller -adağ, -edeg ЙarМaБЗlarдБд alдrlar: çağ-adağ Мağacak



gibi , toŋ-adağ dВБacak gibi , “g-edeg Мдğacak gibi . BИ kiГЗe НaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr.



alğadağbın (alacak gibiyim)



pirgedegbĭn (verecek gibiyim)



alğadağzıŋ



pirgedegzĭŋ



alğadağ



pirgedeg



alğadağbıs



pirgedegbĭs



alğadağzar



pirgedegzer



alğadağ lar



pirgedeg(ler)



KiГiБ ВlИАЖИНИ ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr:



albaadağbın alАaМacak gibiМiА , pirbeedegbĭn ЙerАeМecek gibiМiА , kilbeedegbĭn gelАeМecek gibiМiА .



KiГ; gelecekЗe birşeМiБ gerЮekleşebileceğiБi, gerЮekleşeceğe



beБНediğiБi, gerЮekleşecek gibi ВldИğunu ifade eder. BИ kiГiБ kИllaБдА Ждklдğд aНdдr.



3. Tip Gelecek Zaman Kipi Fiil + -ğalax, -gelek, -xalax, -kelek, -alax, -elek Ekler; kalдБlдk-incelik, tonluluk-ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд gчЖЗerir. Ün-



l“Мle biЗeБ fiillerdeБ ЖВБra ekiБ ilk “БЖ“Н“ d“şer Йe -alax, -elek varyant-



larд gelir. BИ kИrallardaБ farklд Вlarak -ŋ ile biЗeБ fiillerde de bИ “БЖ“Н“Б



d“şЗ“ğ“ gчr“l“r: toŋ-alax heБ“Н dВБАadд, biraНdaБ dВБacak . Bu kip heБ“Н ВlАaАдş geЮАiş НaАaБ kiГi G(Y



Вlarak adlaБdдrдlдr. Kip



işleЙ aЮдЖдndaБ bИ ЗaБдАlaМa ИМgИБdИr. KiГiБ iki işleЙiБdeБ biri ВlИş



ЙeМa kдlдşдБ heБ“Н gerЮekleşАediğiБi , ikiБciЖi iЖe gerЮekleşАek “Нe-



re ВldИğИБИ gчЖЗerir. EkiБ eЗiАВlВjiЖi -gu ЖдfaЗ-fiili+ elek heБ“Н değil



73



Ekrem AR)KOĞLU



GTY



şekliБde МaГдlАakЗadдr. BИ kiГЗe НaАir kчkeБli şahдЖ ekleri



kullanдlдr. BИ ekler biЗişik МaНдlдr. alğalaxpın



heБ“Н alАadдА;



fakaЗ alАak “Нereyim)



pastaalaxpın (heБ“Н başlaАadдА;



alğalaxsıŋ



fakaЗ başlaАak “Нereyim)



alğalax



pastaalax



alğalaxpıs



pastaalaxpıs



alğalaxsar



pastaalaxsar



alğalax(tar)



pastaalax(tar)



pastaalaxsıŋ



Bu kip, keБdi iЮeriЖiБde bir ВlИАЖИНlИğИ НaЗeБ ЗaşдdдğдБdaБ, ay-



rдca ВlИАЖИН şekiller МВktur.



İşleЙi ВlИş ЙeМa kдlдşдБ hen“z gerçekleşmediğini, birazdan gerçek-



leşmek “zere olduğunu, bir delile dayalı olarak bildirir. İşlek değildir.



TASARLAMA KİPLERİ



ŞART KİPİ Molcastığ naklonenie) Fiil + -za, -ze, -sa, -se Ekler kalдБlдk-incelik ve tonlulИk ЗВБЖИНlИk ИМИАlarдБa ИМgИБ



olarak gelir. İМelik kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr Йe bИ ekler biЗişik МaНд-



lдr.



74



alzam (alsam)



kissem (giysem)



alzaŋ



kisseŋ



alza



kisse



alzabıs



kissebĭs



alzaŋar



kisseŋer



alza(lar)



kisse(ler)



Kipin olumsuzu, ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr.



(akas T“rkçesi Grameri albazam alАaЖaА , albazaŋ alАaЖaБ , albaza alАaЖa , alba-



zabıs alАaЖak , albazaŋar alАaЖaБдН albaza(lar) alАaЖalar .



AЖдl c“Аledeki ВlИş ЙeМa kдlдşд МaБ c“АleМle bir şarЗa bağlar.



İSTEK KİPİ Xınıstıg naklonenie) Fiil +-ğay, -gey, -xay, -key, ay, -ey KalдБlдk-incelik, tonluluk-ЗВБЖИНlИk ИМИАlarд Йardдr. ÜБl“lerdeБ



ЖВБra ekiБ ilk “БЖ“Н“ d“şЗ“ğ“БdeБ, kalдБlдk-iБcelik ИМИАИБa gчre, -ay, -



eМ ЙarМaБЗlarд gelir. AМrдca fiiliБ ЖВБИБda bИlИБaБ -g, -ğ, -ŋ “БЖ“Н“ d“şЗ“ğ“Бden yine bu varyantlar gelir: çağay Мağa , egey eğe , toŋay do-



Бa .



ZaАir kчkeБli şahдЖ ekleri kИllaБдlдr. BИ ekler biЗişik МaНдlдr. alğaybın alayım



pastaaybın başlayayım



alğayzıŋ



pastaayzıŋ



alğay



pastaay



alğaybıs



pastaaybıs



alğayzar



pastaayzar



alğay lar



pastaay(lar)



Kipin olumsuzu, ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr. Olumsuzluk ekleri



“Бl“Мle biЗЗiğiБdeБ eklerin -ay, -eМ ЙarМaБЗlarд gelir.



albaaМbдБ alАaМaМдА), pĭlbeeybĭn (bilmeyeyim)



sunmaaybın ЖИБАaМaМдА , emmeeybĭn (emmeyeyim)



KiГiБ başЗa iЖЗek ВlАak “Нere “АiЗ, rica, tavsiye, БiМeЗ gibi işlev-



leri vardдr.



75



Ekrem AR)KOĞLU



GEREKLİLİK KİPİ Yönelme hâli eki almış zamir +Fiil+mastar eki (-arğa) +kirek. Kip, МчБelАe hРli eki alАдş bir НaАir ЙeМa iЖiАle kИllaБдlдr. Ki-



rek keliАeЖiБdeБ ЖВБra şahдЖ ekleri gelАez. mağaa alarğa kirek almalıyım sağaa alarğa kirek ağaa alarğa kirek piske alarğa kirek sirerge alarğa kirek olarğa alarğa kirek EMİR KİPİ K“steceŋ naklonenie) EАir kiГi ekleri şИБlardдr:



1. teklik şahıs -m, -im 2. teklik şahıs -Ø



3. teklik şahıs -zın, -zĭn, -sın, -sĭn 1. çokluk şahıs -bıs, -bĭs, -ibıs, ibĭs / -aŋar, -eŋer İki kişi için -an, -en 2. çokluk şahıs -ŋar, -ŋer, -ıŋar, -ĭŋer 3. çokluk şahıs -zın nar , -zĭn ner , -sın nar , -sĭn ner



76



alim alayım



sadim (satayım



al (al)



sat (sat)



alzın alsın



satsın satsın



alaŋar/alibıs alalım



sadaŋar/sadibıs satalım



alaŋ iki kişi alalım



sadaŋ iki kişi satalım



alıŋar alınız



sadıŋar satınız



alzın nar alsınlar



satsın nar satsınlar



(akas T“rkçesi Grameri



KiГiБ ВlИАЖИН şekli ВlИАЖИНlИk ekleriМle МaГдlдr. (akaЖ T“rkЮe-



sinde 1. Зeklik şahдЖ Йe . ЮВklИk şahЖдБ -bıs ЙarМaБЗдБda, olumsuzluk ekiБiБ “Бl“Ж“ daralдr.



albim alАaМaМдА , alba(alma), albazın alАaЖдБ , albaaŋ



iki kişi alАaМalдА , albaaŋar/albibıs alАaМalдА , albaŋar (almayд-



БдН albazın nar alАaЖдБlar .



Bu kipin; emir, istek, dilek, rica, raНдlдk, izin, чБeri gibi ЮeşiЗli iş-



leЙleri Йardдr. BИ işleЙler şahдЖlara gчre değişiklik gчЖЗerebilir. 1. şahдslarda daha ЮВk bir şarЗa bağlд Вlarak raНдlдk ifadeЖi Зaşдr Йe diğer şahдЖlara gчre eАir işleЙi daha НaМдfЗдr.



BİRLEŞİK ÇEKİM



(akaЖ T“rkЮeЖiБde er- fiiliМle МaГдlaБ d“НeБli birleşik ЮekiАler



yoktur. AБcak bИ fiille kalдГlaşАдş birkaЮ чНel МaГд Йardдr ki bИБlardaБ ilerde geБiş Вlarak bahЖedilecektir.



ŞarЗ kiГiБiБ birleşik ЮekiАleri d“НeБli Вlarak pol- (olmak) fiiline



şarЗ ekiБiБ geЗirilАeЖiМle МaГдlдr. (ikРМe Йe riЙaМeЗ şekilleri d“НeБlidir.



(ikРМe şekli; pol- МardдАcд fiiliБe -ğan geЮАiş НaАaБ eki, riЙaМeЗ şekli iЖe



-ptır geЮАiş НaАaБ eki geЗirilerek МaГдlдr. V. G. Karpov (akaЖЮa fiilleriБ geЮАiş НaАaБ birleşik ЮekiАleri SFPV



pдlarд iБceler.



-



adlд АakaleЖiБde bИ Мa-



(akaЖ T“rkЮeЖiБde “Ю birleşik ЮekiА dдşдБda, dчrd“Бc“ bir bir-



leşik ЮekiА şekli Вlarak kabИl edilebilecek bir МaГд daha Йardдr. BИ МaГд, basit kip eki almдş eЖaЖ fiildeБ ЖВБra pol- fiiline -ar gelecek zaman eki geЗirilerek МaГдlдr. T“rkiМe T“rkЮeЖiБde gelАiş Вlacak, geliМВr Вlacak чrБekleriБe beБНeМeБ bИ şekliБ de МaМgдБ bir kИllaБдАд Йardдr.



Birleşik ЮekiАlere şahдЖ ekleriБiБ gelişi baЖiЗ ЮekiАlerdeki gibi-



dir. ŞahдЖ ekleri birleşik ЮekiА işleЙi gчreБ МardдАcд fiildeБ ЖВБra gelir.



77



Ekrem AR)KOĞLU



(ikâye Birleşik Çekimleri I. Tip ve II. ЗiГ geЮАiş НaАaБ kiГleriБiБ hikРМeЖi



-GAN geЮАiş НaАaБ eki alАдş fiildeБ ЖВБra; pol- МardдАcд fiiliБe -



ĞAN geЮАiş НaАaБ eki geЗirilАeЖiМle МaГдlдr: alğan polğam/ alğan polğabın aldıydım /almıştım , alğan polğazıŋ, alğan polğan, alğan polğabıs, alğan polğazar, alğan polğan nar .



Gelecek НaАaБ kiГiБiБ hikРМeЖi



(akaЖ T“rkЮeЖiБiБ bИ ЮekiА ЗiГi ekleşАiş -arcдx МaГдЖд ile МaГд-



lдr. Burada iki НaАaБ eki “ЖЗ “ЖЗe geliМВr gibi gчr“lЖe de G(Y de bИ МaГд dilek kiГi



G(Y



Вlarak iБceleБАişЗir. BiНce bИ dИrИА -ardдА



birleşik МaГдЖдБda şarЗlд birleşik c“Аlelerde НaЗeБ Йar ВlaБ dilek, istek işleЙiБdeБ kaМБaklanАakЗadдr. BИ şekil (akaЖ T“rkЮesinde, istek kipinin hikРМeЖi Вlarak da kabИl edilebilir: oynarcıxpın oynardım / oynayacaktım , oynarcıxsıŋ, oynarcıx, oynarcıxpıs, oynarcıxsar, oynarcıx(tar) Gereklilik kiГiБiБ hikРМeЖi



Gereklilik kiplerinden sonra; pol-, МardдАcд fiiliБe -ğan geЮАiş



zaАaБ eki geЗirilerek МaГдlдr. ÇekiАli kiГ Вlarak НaЗeБ kИllaБдАд ЖдБдrlд



ВlaБ gereklilik kiГiБiБ birleşik ЮekiА şekilleriБe de ЮВk aН raЖЗlaБдr:



alarğa kirek polğam almalıydım , alarğa kirek polğazıŋ, alarğa kirek polğan, alarğa kirek polğabıs, alarğa kirek polğazar, alarğa kirek polğan nar Rivayet Birleşik Çekimleri 2. TiГ geЮАiş НaАaБ kiГiБiБ riЙaМeЗi



(akaЖ T“rkЮeЖiБde -ğan geЮАiş НaАaБ eki alАдş fiildeБ ЖВБra



pol- fiiline -ptır geЮАiş НaАaБ eki geЗirilerek МaГдlдr: alğan poltırbın al78



(akas T“rkçesi Grameri АдşАдşдА , alğan poltırzıŋ, alğan poltır, alğan poltırbıs, alğan poltırzar, alğan poltır lar .



ŞiАdiki НaАaБ kiГiБiБ riЙaМeЗi



-caŋ ve -catxan ekli fiillerden sonra pol- МardдАcд fiiliБe -ptır



geЮАiş НaАaБ eki geЗirilerek МaГдlдr.



AЖlдБda geЮАiş НaАaБ МaГдlarд ВlaБ (akaЖ T“rkЮeЖiБdeki -caŋ ve



-catxan, ЖдfaЗ fiil Вlarak geБiş-şiАdiki НaАaБд ifade eder. Bu sebepten



şiАdiki НaАaБдБ riЙaМeЗi Вlarak aldдğдАдН bИ МaГд, geБiş НaАaБдБ riЙaМeЗiБi de karşдlar: alcaŋ/alcatxan poltırbın alдМВrАИşИА , alcaŋ/alcatxan



poltırzıŋ, alcaŋ/alcatxan poltır, alcaŋ/alcatxan poltırbıs, alcaŋ/alcatxan poltırzar, alcaŋ/alcatxan poltır lar .



Gelecek zaman kipinin rivayeti -caŋ ekli esas fiilden sonra -ptır ekli pol- fiiliМle МaГдlдr : alcaŋ



poltırbın alırmışım/alacakmışım , alcaŋ poltırzıŋ, alcaŋ poltır, alcaŋ poltırbıs, alcaŋ poltırzar, alcaŋ poltır lar Gereklilik kipinin rivayeti BИ ЮekiА iЮiБ bkН. Gereklilik kiГiБiБ hikРМeЖi birleşik ЮekiАiБe.



BİRLEŞİK FİİLLER Bir zarf-fiil eki alАдş, bИ ekler baНeБ d“şer eЖaЖ fiildeБ ЖВБra



getirilen, МardдАcд fiille МaГдlдr. AЖдl aБlaА, birleşik fiiliБ eЖaЖ fiiliБde



М“kl“d“r. YardдАcд fiil eЖaЖ fiili tarz, s“re, başlama, bitme gibi işleЙleriyle etkiler.



-p al-, ВlИş ЙeМa kдlдşд keБdiЖi iЮiБ, -p pir- başkaЖд iЮiБ МaГАak an-



laАдБa gelir. tınanıp al- diБleБАek , “grenĭp al- чğreБАek , idĭp al79



Ekrem AR)KOĞLU



keБdiЖi iЮiБ МaГАak , pas pir-



başkaЖд iЮiБ şarkд ЖчМleАek .



başkaЖд iЮiБ МaНАak , ırlap pir-



MИkЗedirlik şekli –ıp olumsuzluk –bin) xal- birleşik fiiliМle МaГд-



lдr: kör xal- gчrebilАek, bakabilАek , pĭlbin xal- bileАeАek , çĭp xalМiМebilАek .



-a/-i pir- OlИş ЙeМa kдlдşдБ ЗeНliğiБi, МaГдldдğдБд ifade eder: oyni pirgen ВМБaМдЙerАiş , odıra pir- ВЗИrИЙerАek .



odır-/ tur-/ çör- ВlИş ЙeМa kдlдşдБ Ж“rekliliğiБi ifade eder.



çör tur М“r“МВr , idĭp tur МaГдМВr , kil çör geliМВr . çat- Мat-



Аak fiili çadır > çat- > -ça- şekliБdeki değişiАiБi b“М“k чlЮ“de ЗaАam-



laАдş Йe dВğrИdaБ şiАdiki НaАaБ eki dИrИАИБa gelАişЗir. Çadır şekli



de şiАdiki НaАaБ kiГiБde kИllaБдlдr; fakaЗ fiile biЗişik МaНдlдr: alçadır alд-



МВr , kilçedĭr geliМВr .



-p ıs- МaГдЖдБдБ bИ lehЮede чНel bir dИrИАИ Йardдr. ıs- tudarğa ЗИЗАak , kis- > kizerge giМАek , “gren- > “grenerge чğreБАek . Ancak fiil ЗabaБд “nl“Мle biЗiМВrsa, fiiliБ ЖВБ “Бl“Ж“ -i olur oyna- > oynirğa ВМБaАak , söle-



> sölirge ЖчМleАek , imne- > imnirge eАleАek, ilaЮlaАak , çılı- > çılirğa дlдАak .



SIFAT-FİİLLER Priçastie SдfaЗ-fiil Вlarak kИllaБдlaБ ekler, basit kipler bчl“А“Бde geЮЗiği



iЮiБ fВБeЗik чНellikleri aМrдca belirЗilАeАişЗir. (aБgi ek ЙarМaБЗдБдБ,



haБgi ЖeЖlerdeБ ЖВБra geldiğiБi gчrАek iЮiБ baЖiЗ kiГler bчl“А“Бe bakдlАalдdдr.



Geçmiş zaman sıfat-fiilleri



-ğan, -gen, -xan, -ken, -an, -en



pargan kĭzĭ giЗАiş kişi , sağınğan sağıs d“ş“Б“lА“ş fikir , ızıl-



baan pismo gчБderilАeАiş АekЗИГ , pirgen söz ЙerilАiş ЖчН , “grengen “grencĭ чğreБАiş чğreБci .



81



Ekrem AR)KOĞLU



Geniş zam an sıfat-fiilleri -çatxan, -çetken



palıxtapçatxan olğannar “grencĭ чğreБeБ чğrenci



balдk aЙlaМaБ ЮВcИklar , “grençetken



-iğan, -igen



parigan maşina gideБ araba , kiligen kĭzĭ geleБ kişi .



Gelecek zaman sıfat-fiilleri



-r, -ar, -er: olumlu; -bas, -bes, -mas, -mes, -pas, -pes: olumsuz



kiler aalçı gelecek АiЖafir , kilbes alçı gelАeМecek АiЖafir , pa-



zar pismo МaНдlacak АekЗИГ , paspas pismo МaНдlАaМacak АekЗИГ , azıranar pala beЖleБecek ЮВcИk , aŋnir xus aЙlaБacak kИş . -ğadağ, -gedeg, -xadağ, -kedeg, -adağ, -edeg



parğadağ maşina gidecek araba , parbaadağ maşina giЗАeМe-



cek araba , kelgedeg apsax gelecek ihЗiМar/kВca , kelbeedeg apsax gelАeМecek ihЗiМar/kВca , “gretkedeg “gretçĭ



“gretpeedeg “gretçĭ чğreЗАeМecek чğreЗАeБ .



чğreЗecek чğreЗАeБ ,



-ğalax, -gelek, -xalax, -kelek, -alax, -elek BИ МaГд geЮАiş НaАaБ ЖдfaЗ-fiili Вlarak alдБдr G(Y 233, (T



-



. BИ dИrИА baЖiЗ kiГlerde de karşдАдНa ЮдkАakЗaМdд bkН. gelecek



zaman kipi -ğalax). YaГд iki aБlaАд ifade eЗАekЗedir. BiriБciЖi heБ“Н



ВlАadд , ikinciЖi iЖe biraНdaБ ВlАak “Нere dir: parğalax kĭzĭ giЗАeАiş



aБcak giЗАek “Нere ВlaБ kişi , kilgelek maşina heБ“Н gelАeАiş fakaЗ gelАek “Нere ВlaБ araba .



-caŋ, -ceŋ, -çaŋ, -çeŋ



BaЖiЗ kiГ Вlarak geЮАiş НaАaБ kiГleri araЖдБda gчrd“ğ“А“Н



şekil, ЖдfaЗ-fiil Вlarak geБiş, gelecek НaАaБ д (T



82



-



ifade eder:



(akas T“rkçesi Grameri çurtacaŋ kĭzĭ Мaşar/МaşaМacak kişi , toğıncaŋ oollar Юalдşдr/Юalдşacak



ВğИllar , xonmacaŋ aalcı geceleАeМecek АiЖafir , kilbeceŋ maşina gel-



meyecek araba .



ZARF-FİİLLER Deepriçastie Asıl zarf-fiil ekleriyle yapılan zarf-fiiller -p, -ıp, -ĭp



ÜБl“Мle biЗeБ fiillere dВğrИdaБ geleБ ek, kalдБlдk-incelik uyumu



gчsterir. YardдАcд “Бl“leriБ Жadece d“Н şekilleri Йardдr. ÜБЖ“Нle biЗeБ



fiillerde ek baНeБ d“şer. AМБд şekilde -p, -g, -ğ, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ



fiiller bИ eki aldдklarдБda bИ “БЖ“Нler d“şer Йe “Бl“ ikiНleşАeЖi gчr“l“r: xapıp > xaap kaГдГ , tepĭp > teep ЗeГiГ , çığıp > çııp МдğдГ , toŋıp > toop doБИГ G(Y



.



Bu zarf-fiil, eБ ЮВk birleşik fiiller МaГдАдБda kИllaБдlдr. Bunun dд-



şдБda Зekrar fiilleriБde, fiilleriБ harekeЗleriБi birbiriБe bağlaАada ЖдkЮa



kullaБдldдğд gчr“l“r. -a, -e, -i



ÜБЖ“Нle biЗeБ kalдБ “Бl“l“ fiillerdeБ ЖВБra -a, iБce “Бl“l“ fiiller-



den sonra -e ЙarМaБЗlarд gelir. –i ЙarМaБЗд bin, -payın > pin. Bu М“НdeБ ekleriБ Жadece -i- “Бl“Ж“Мle kИllaБдlaБ iБce şekilleri Йardдr.



Bu zarf-fiil, işleЙ aЮдЖдБdaБ -p, -A zarf-fiillerinin olumsuzudur.



Antip, pĭrdeezĭneŋ çooxtaspin, azıranmin daa tınanarğa parı-



bısxan. Ç, TМИkГiМekВЙ



AБЗiГ hiЮbiriМle kВБИşАaМдГ, yemek de ye-



АedeБ diБleБАeМe ЮekilАiş .



Ür dee parbin, xayalar “st“ne sıx kilgenner. MN, Kostakov 65, 66



ÇВk giЗАedeБ, kayalarдБ “ЖЗ“Бe ЮдkдГ gelАişler . -ğas, -ges, -xas, -kes, -as, -es



Ek kalдБlдk-iБcelik ИМИАИ gчЖЗerir. -g li ЙarМaБЗlar ЗВБlИ “БЖ“z-



ler, -x Йe k li ЙarМaБЗlar ЗВБЖИН “БЖ“НlerdeБ ЖВБra kИllaБдlдr. İki “Бl“



araЖдБda -g “БЖ“Н“ d“şЗ“ğ“БdeБ, “Бl“lerdeБ ЖВБra ekiБ -as, -es varyantlarд gelir Йe “Бl“ ikiНleşАeЖi gчr“l“r. -ğali, -geli, -xali, -keli, -ali, -eli



-g (-ğ li ЙarМaБЗlar ЗВБlИ “БЖ“Нler, -k, x li ЙarМaБЗlar ЗВБЖИН “n-



Ж“Нlerle kИllaБдlдr. Bu ekЗe de iki “Бl“ araЖдБda -g- ler d“şЗ“ğ“БdeБ ekler, “Бl“lerdeБ ЖВnra -ale, -ele, -ali, -eli şekliБde gelir Йe “Бl“ ikiНleşАeЖi



gчr“l“r. (akaЖ T“rkЮeЖiБde -ğ, -ŋ “БЖ“НleriМle biЗeБ fiilleriБ bИ “БЖ“Нleri d“şЗ“ğ“БdeБ ekler -ali, -eli şekliБde gelir: sağali Жağalд , toŋali dВБa-



lд . 84



(akas T“rkçesi Grameri



İşleЙ Вlarak T“rkiМe T“rkЮeЖiБdeki -alд, -eli zarf-fiiliБe karşдlдk



gelir. -daБ beri ifadeЖiМle fiiliБ anlaАдБд ЖдБдrlaБdдrдr.



Min mında “grengeli, ibge nanmadım. BeБ bИrada ВkИla başla-



Мalд eЙe dчnАediА . Tayğaa çörgeli, “r poldı. OrАaБa gideli ЮВk НaАaБ



ВldИ . Olar, tanısxali, xada toğısxannar. OБlar ЗaБдşalд beri birlikЗe Юa-



lдşАдşlar .



Birleşik zarf-fiil ekleriyle yapılan zarf-fiiller Bu tip zarf-fiiller bir ЖдfaЗ-fiil eki Йe bir hРl ekiБiБ birleşАeЖiМle



meydana gelen birleşik Нarf-fiil ekleridir. BИrada ekleriБ biriБci bчl“-



А“Б“ ВlИşЗИraБ ЖдfaЗ-fiiller, aМБд НaАaБda kiГ eki Вlarak da kИllaБдldдğдБdaБ, fВБeЗik чНellikleri МeБideБ ЙerilАeАişЗir. Diğer zarf-fiil ekleri gibi, bu zarf-fiilleriБ de Ждklдkla kИllaБдldдğд gчr“l“r. -rda, -rde, -arda, -erde



-r ЖдfaЗ-fiil eki Йe bИlИБАa hРli ekiБiБ birleşАeЖiМle ВrЗaМa ЮдkaБ



МaГд -dığında, -dığı zaman, -ınca aБlaАlarдБa gelir. BИ МaГдda, ЖдfaЗ-fiil ekleriМle hРl eki araЖдБa iМelik ekleri girebilir.



Tasxıl “st“ne sığarda, ol tayğanı tobır pararğa kirek. MN, Kosta-



kВЙ Dağ НirЙeЖiБe ЮдkarkeБ, orАaБdaБ dВğrИ giЗАek gerek . -rğa, -rge, -arğa, -erge



-r ЖдfaЗ-fiil Йe МчБelАe hРli ekiБiБ birleşАeЖiМle ВrЗaМa ЮдkАдş



bir ektir. -Аak iЮiБ, -АaМa aБlaАд Йerir. Bu eklerde, ЖдfaЗ-fiil ekiyle, hРl eki araЖдБa iМelik ekleri gelebilir: Ooldar parıp ĭkĭ xazın kis kilgenner.



Çoon pastarın çaba palğap alıp, nĭske pastarın çara tartarğa, arğamcı



palğabısxannar. Atcaŋ kĭzĭler mıltıx tudına, paza ĭkĭ kĭzĭ, ol ĭkĭ ağastı çara tartarğa, arğamcılar alıp alğannar. MN, KВЖЗakВЙ



ÇВcИklar gidiГ



iki ak ağaЮ keЖiГ gelАişler. KalдБ МaБlarдБд kaГaЗarak, iБce МaБlarдБд Мa85



Ekrem AR)KOĞLU



rдГ ЮekАeМe, ИrgaБ bağlaАдşlar. AЗeş edecek kişiler ЖilahlarдБд ЗИЗИГ,



diğer iki kişi, ağacд ЮekАek iЮiБ iГleri ЗИЗАИşlar .



-ğanda, -gende, -xanda, -kende, -anda, -ende



-gaБ geЮАiş НaАaБ ЖдfaЗ-fiili Йe bИlИБАa hРli ekiБdeБ ВrЗaМa Юд-



kan bu zarf-fiiller; -dдğдБda, -dдğд НaАaБ aБlaАlarдБa gelir. SдfaЗ-fiil ekiyle, hРl eki araЖдБa iМelik ekleri gelebilir: S“t xomay saalçatxanda, sĭrernĭ maxtirğa kirek pe? Ç. TМИkГiМekВЙ



S“З kчЗ“ ЖağдldдğдБda ЖiНleri



чЙАek Аi gerek? , Antip, ças çitkende, ĭnekterĭn irtengĭ saasxa s“rglep kilgen. Ç, TМИkГiМekВЙ Аak iЮiБ Ж“r“Г gelАiş.



AБЗiГ, Мağдş başladдğдБda, iБekleriБi Жağdдr-



BИ МaГд Гar- ve kil- fiillerine -iğanda şekliБde gelir



Xıstar irtengĭzĭn azıranarğa pariğanda, kögerisçetken ağastar



arazınca çaylağzar inçetken çolda tarantas körĭne t“sken. Ç, TyukpiyekВЙ



KдНlar ЖabahleМiБ МeАeğe giЗЗikleriБde, gчЙereБ ağaЮlar araЖдn-



dan, yaylaya dВğrИ iБeБ МВlda, “ЖЗ“ aЮдk araba gчr“БА“ş . -ğanca, -gence, -xanca, -kence, -anca, -ence



-ğaБca eki -GAn geЮАiş НaАaБ eki Йe -ÇA ekiБiБ birleşАeЖiМle Вr-



ЗaМa ЮдkАдşЗдr. Bu zarf-fiiller, diğer fiiliБ harekeЗiБi ЖдБдrlaБdдrдr Йe ıncaya kadar aБlaАд Йerir.



Pĭstĭ le ökĭsĭrebezĭn tĭp, xaraa-k“nörte toğıncaŋ. Apsağım ölgence



arağa tadiin sınabaan, olğannarın na “grederge k“stengen. Andrey dee, pray tuŋmalarına, “gredig toosxanca, polıs polarcıx pa?. . . Olarnıŋ axçaları çoğıl ba aŋdarılğanca arağa ĭzerge. Ç, Tyukpiyekov 79,



BiН de



чkЖ“Нl“k ЮekАeМeliА diМe, gece g“Бd“Н ЮalдşЗд. KВcaА чl“БceМe kadar



iЮki ЗadдБa bakАadaБ, sadece ЮВcИklarдБд ВkИЗАak iЮiБ Юabaladд. Andrey



de b“З“Б kardeşleriБe ВkИllarдБд biЗireБe kadar МardдА eder АiМdi? . . . OБlarдБ Гaralarд МВk АИ deЙriliБceМe kadar iЮki iЮАeМe .



86



(akas T“rkçesi Grameri Pastux, “nĭ xarılğanca, xısxırıp-xısxırıp sarnap ala, çaylağa çitken, adın irten mal çıırğa pilen polzın tĭp, saray altında palğap salğan. Ç. TykГiМekВЙ



ÇВbaБ, ЖeЖi kдЖдlдБcaМa kadar, bağдra bağдra şarkд ЖчМleye-



rek, МaМlaМa ИlaşАдş. AЗдБд, ЖabahleМiБ Аallarд ЗВГlaАak kВlaМ ВlЖИБ diye, ahдrдБ alЗдБa bağlaМдЙerАiş .



Çe pĭree nimee xatxır sığar polza, xaraxtarı suğlanğanca, ĭstĭ



ağırğanca, paarı köskence xatxırcaŋ. MN, KВЖЗakВЙ



FakaЗ bir şeМe



g“l“Бecek ВlЖa, gчНleri sulanana, iЮi ağrдМдБcaМa, iЮi dдşдБa ЮдkдБcaМa kadar g“lerdi .



-gelekke



-gelek gelecek НaАaБ ЖдfaЗ-fiil eki ve –KA МчБelАe hРli ekiБiБ



birleşАeЖiМle ВrЗaМa ЮдkАдşЗдr: Ügrenerge xınmin, toğınmin, anda-mında



sabıl çörgen. Pastuxxa kirgem, mal oŋdayın daa pĭlgelekke, çazın sıxtı Ç,



TМkГiМekВЙ Öğrenmeyi sevmeyip, ЮalдşАaМдГ, orada burada gezindi. ÇВbaБlдğa ЙerdiА, Аal bakАaЖдБд da чğreБАedeБ, baharda işi bдrakЗд . -gedegde



-gedeg ЖдfaЗ-fiil eki Йe bИlИБАa hРli ekiБiБ birleşАeЖiБdeБ Вr-



ЗaМa ЮдkАдşЗдr: Lyuda “rgen pörĭk prayzına çitpeedegde, pasxa xızıcaxtar porço “zerge ç“g“rĭskleenner. MN, KВЖЗakВЙ



LИМИda БдБ чrd“ğ“ ЗaЮ-



lar heГЖiБe МeЗАediğiБdeБ, diğer kдНlar ЮiЮek ЗВГlaАaМa kВşИşАИşlar.



EDATLAR (Polızığlığ çoox çardıxtarı) (akaЖ T“rkЮeЖiБde edatlar polızığlığ çoox çardıxtarı



МardдАcд



dil ИБЖИrlarд Вlarak adlaБdдrдlдr. AЖдl edaЗlar ЖВБ ЮekiА edaЗlarд



ças-



titsa, poslelog , bağlaЮlar soyus Йe “БleАler mejdometia olarak adlandдrдlдr.



87



Ekrem AR)KOĞLU



ÇEKİM EDATLAR) 1 Yön ve sınırlama



kizĭre karşд çol kizĭre şkola sadı kögeçe МВlИБ karşдЖдБda ВkИl



bahЮeЖi МeşilleБiМВr ,



ibĭre ЮeЙre . Aal ibĭire köp ağas KчМ ЮeЙreЖi ЮВk ağaЮlдk ,



ötĭre araЖд . Samolet tağ azıra, tasxıl ibĭre, pulıt ötĭre uçuxça



ИЮak dağд aşarak, zirveyi dolanarak, buluЗИ geЮerek ИЮИМВr



çitĭre kadar . Xosti aalğa çitĭre çazağ parğabıs kВАşИ kчМe ka-



dar yaya gitЗik .



pastıra aşağд . Şuşenskser Ağban pastıra parçalar ŞИşeБЖk e



AbakaБ daБ gidiМВrlar .



udur karşд . Olarzar udur turna uçığıp odır ВБlara dВğrИ ЗИrБa



ИЮuМВr .



çoğar МИkarд . T“lg“cek çol çoğar oyli xalğan Зilkicik МВl МИkarд



kВşИМВrdИ .



“st“nde “ЖЗ“Бde . Çir “st“nde Мer “ЖЗ“Бde .



kistĭnde ardдБda . Kibrĭ tağnıŋ kistĭnde Kibri dağдБдБ ardдБda .



Zaman



say her . Pĭs çılnıŋ say polısçabıs biН her Мдl МardдАlaşдrдН . peer beri . Xacan purunnaŋ peer ЮВk eЖkideБ beri.



sığara ЖВБra . Uluğ “gredĭge çiderĭ şkoladan sığara pastalça



b“М“k чğreБiА ВkИldaБ Юдkдnca/ЖВБra başlдМВr . Sebep



“ç“n iЮiБ Sĭnĭŋ “ç“n kildĭm ЖeБiБ iЮiБ geldiА . Bu bölümdeki örnekler “Hakas Tili 6-7” ve GHY adlı eserlerden alınmıĢtır. 88 1



(akas T“rkçesi Grameri



Benzerlik



çĭli gibi Pabam çĭli toğınçam babaА gibi ЮalдşдМВrИА . osxas gibi . Xanattığ xus osxas kaБatlд kИş gibi .



Vasıta ve beraberlik



xada birlikЗe . Çilneŋ xada naŋmır çitken. r“НgРrla birlikЗe



МağАИr gelАiş.



xosti birlikЗe . Fotokartoçkada Kamatnaŋ xosti pĭr çiit ool tur-



çatxan. fВЗВğrafЗa KaАaЗ la birlikЗe bir geБЮ ВğlaБ dИrИМВrdИ. Başkalık



pasxa başka Klassta pĭsteŋ pasxa kĭzĭ çoğıl ЖдБдfЗa biНdeБ başka



kimse yok.



Tekrar



daa. . . daa da…da Pĭstîŋ çirde xoy daa, ĭnek tee, at taa çaxsı ösçe



biНiА МИrdumuzda koyun da, inek de, aЗ da iМi МeЗişir. Soru



pa, pe, ma, me, ba, be, çi. Sin p““n odıŋa pararzaŋ ma? ЖeБ bИg“Б



oduna gidecek miЖiБ? , tĭgĭ t“lg“ be? şИ Зilki Аi , ol xoy ba? В kВМИБ АИ? toğısxa çi ol xaydağdır? В işЗe БaЖдl?



BAĞLAMA EDATLAR) Soyuztar)



Sıralama pĭrĭgĭs



paza Йe . Pola pola gorod paza aal tiŋnes parar НaАaБ geЮЗikЮe



şehir Йe kчМ eşiЗ Вlacak .



daa/dee, taa/tee da/de . Çaxsı çabannıŋ xoyı çayğıda daa, k“s-



k“de dee, xısxıda daa, çasxıda daa simĭs İМi ЮВbaБдБ kВМИБИ МaНдБ da, g“Н“Б de, kдşдБ da, baharda da seАiНdir .



89



Ekrem AR)KOĞLU



Denkleştirme



alay ЙeМa, МВkЖa . Kemdĭr ol, çiit pe, alay uluğ çastığ kĭzĭ be?



KiА В, geБЮ Аi МВkЖa Мaşlд biri Аi? . alay ba ЙeМa .



pĭrde baНeБ .



pĭrede baНeБ . Pĭrede ağas arazında “g“ tabızı istĭl parça, pĭrede



p““r ulup sıxça. BaНeБ ağaЮ araЖдБdaБ ГИhИ ЖeЖi işiЗiliМВr, bazen kurt ИlИАaМa başlдyor.



nimeze МВkЖa, ЙeМa .



tañ belki . Ügrenerge sin taŋ çörçezĭŋ, taŋ çox min pĭl polbinçam



ÖğreБiА МaГАaМa giЗЗiБ Аi gitmedin mi ben bilemiyorum. arsa belki .



Karşılaştırma



tĭzeñ iЖe . Kicee naŋmır çağan, p““n, tĭzen, ayas polça d“Б Мağ-



АИr Мağdд, bИg“Б iЖe haЙa aЮдk . МВr .



çe fakaЗ . Ay çarıtça, çe çılıtpinça aМ aМdдБlaЗдМВr, fakaЗ дЖдЗАдa fakaЗ . A min ol tutsa ölĭg be, tĭrĭg be polçam, pĭlbinçem FakaЗ



beБ В Ждrada чl“ А“М“А diri АiМiА bilАiМВrИА .



dee. . . dee, daa. . . daa, taa. . . taa, tee. . . tee. Çılığ polğan, ındığ daa



pozla ol taarın suurbaan. Sдcak ВlАИş, чМle de ВlЖa В ГalЗВЖИБИ ЮдkarАaАдş .



C“mle başı



anaŋ, annaŋar bИ М“НdeБ annaŋar olar ax pulıtxa tööy körînçe-



ler bИ М“НdeБ ВБlar ak bИlИЗa benНer gчr“Б“МВrlar . 90



(akas T“rkçesi Grameri anıŋ “ç“n bИ М“НdeБ . Olar pîsteŋ tıŋ ıraxtar, anıŋ “ç“n ĭdi



körĭnçeler OБlar biНdeБ ЮВk ИНakЗalar, bИ М“НdeБ чМle gчr“Б“МВrlar . Sona gelen edatlar



ni, pa ni, pe ni, ba ni, be ni, ma ni, me ni, pa ni za, ma ni za, ba ni za, be ni ze. BИ edaЗlar c“Аle ЖВБИБda ş“Гhe, Зeredd“З bildirir: pabam go-



rodtaŋ aylandı ba ni za babaА şehirdeБ geldi Аi acaba , minĭŋ çooğımnı pilgen me ni ze kВБИşАaАд aБladд Ад ki acaba? ÜNLEM EDATLAR) Mejdometie) Ünlemler



İБЖaБдБ ЮeşiЗli dИМgИlarдБд, heМecaБlarдБд dдşarд ЙИrИrkeБ Юдkar-



dдğд Жeslerdir:



aa!, ay!, ax! ak-kay! u-u!, yoo!, o!, pok!, poy!, tpuk/tfu!, e-e-e!, ex!,



pot!, xayran/xayraxan!, xudayım!, tatay! xura-xura!, alas-alas!, xosxanax!, ködek!, ş-ş-ş!, kış! çe!, adır!, iik!, sıyt!, Noo! kıs-kıs! vb. kelimeler Hakas T“rkЮeЖiБde eБ Ждk kИllaБдlaБ “БleА edaЗlarдdдr. Seslenme edatları



çe haМdi! . Çe! Arğıstar marığda pĭs alındabıs. (aМdi arkadaşlar,



МarдşЗa biН чБdeМiН.



xaya haМdi! . Xaya, min dee sağa polıs pirimdek. (aМdi, ben de



ЖaБa МardдА edeyim. Sorma edatları



noğa БiЮiБ? Noğa tappacañ, tabar, — teen Tireek. NiЮiБ bИlАa-



ЖдБ, bulur, deАiş Tireek.



91



Ekrem AR)KOĞLU



xaydi БaЖдl! Am xaydi, mınnañ pray toozılça ba, — möñĭs



çooxtanğan Payusa. ŞiАdi БaЖдl Вlacak, b“З“Б“Мle biЗiМВr АИ, “Нg“Бce koБИşАИş PaМИЖa



Gösterme edatları



mına işЗe! . Xolın tayağına sal salğan, mına kildĭm teen çĭli. EliБi



aЖaЖдБa ИНaЗАдş, işЗe geldim der gibi. Cevap edatları



ya eЙeЗ! . ya min pĭlçem eЙeЗ beБ biliМВrИА ,



taŋ bilАeА! . taŋ, ol mında ba ni bilАeА, o burada Ад ki çox hayır! . çox parbaspın haМдr, giЗАeА



92



(akas T“rkçesi Grameri



METİNLER VE AKTARMALAR) GÜNLÜK KONUŞMALAR* KARŞ)LAŞMA, KARŞ)LAMA Aalcı polıŋar! (Вş geldiБiН!



Kĭrĭŋer! Giriniz!, İrtĭŋer! GeЮiБiН! Odırıŋar! Oturunuz!



Kibĭŋer suuruŋar! PalЗВБИНИ ЮдkarдБ! Çalaxay irtenneŋ! G“БaМdдБ!



Çalaxay k“nneŋ! İМi g“Бler!



Çalaxay iirneŋ! İМi akşaАlar!



Çaxsı çittĭŋer be? YВlcИlИk БaЖдldд?



Xaziiŋar xaydağdır? SağlдğдБдН БaЖдl?



Alğıstapçam, çaxsı! Teşekk“r ederiА, iyi! Xaydi çurtapçazar? NaЖдlЖдБдН? Amır-xazıx!



Sağlдk, ЖдhhaЗ!



Xaydağ xabarlar? Haberlerde ne var ne yok? Andağ-mındağ xabar çoğıl. KaМda değer bir şeМ МВk.



TAN)ŞMA



Çaradıŋar sĭrerneŋ tanızıp alarğa? SiНiБle ЗaБдşabilir АiМiА? Adıŋar kemdĭr? AdдБдН Бedir?



Min Olga Subrakovabın. Ben Olga Subrakova.







Tanızıŋar, pu minĭŋ sem’yam. TaБдşдБдН, bu benim ailem. Bu bölüm hazırlanırken; Anjiganova, O.P., Subrakova, O.V., Topoeva, L. S. “Orıs Hakas Çoohtazığ” Abakan, 1989 adlı konuĢma kılavuzundan faydalanılmıĢtır. 93



Ekrem AR)KOĞLU



KдНдА.



İpçĭm EşiА KarдА . İrĭm EşiА KВcaА . Oolğım OğlИА. Xızım Sĭrernĭ arğıstarımnaŋ tanıstır salarğa sağınçam. Sizi arka-



daşlarдАla ЗaБдşЗдrАak iЖЗiМorum.



Pu minĭŋ iŋ çaxsı nancım BИ beБiА eБ iМi arkadaşдА.



Kemnĭŋ palazızıŋ oolğızıŋ, xızızıŋ ? KiАiБ ЮВcИğИЖИБ Вğlu-



sun, kдНдЖдБ ?



S“ttĭg çay urim ma? S“Зl“ ЮaМ iЖЗer АiЖiБiН?



Alğıstapçam. Maŋzırapçabıs. Teşekk“r ederiА. Acelemiz var. Minĭŋ adrezĭm pazıp alıŋar. AdreЖiАi МaНдБдН.



Sĭrerneŋ tanızıp alğanıma örĭnçem. SiНiБle ЗaБдşЗдğдАa Аem-



nun oldum. “Нere!



Anımcoxtar. Paza körĭskençe! (ВşЮa kalдБ! YeБideБ gчr“şАek



HAL HATIR SORMA İzenner! Merhaba! Anımcox! (ВşЮa kal!



Ya, çox. Evet, haМдr.



Alğıstapçam Teşekk“r ederiА.



Xaziiŋar xaydağdır? SağlдğдБдН БaЖдl?



İzen pirerge izennezerge SelРАlaşАak. Çarir, çarabas Olur, olmaz. Tın çaxsı ÇВk g“Нel.



Kirerge çarir ba? Girebilir miyim? Oraylat saldım, pırom tastaŋar Geciktirdim, affedersiniz.



rum.



94



Sĭrernĭŋ kilgenĭŋerge tıŋ örĭnçem GeldiğiБiНe ЮВk ЖeЙiБiМoÇaradıŋar sĭrerdeŋ surıp alarğa? SiНe bir şeМ ЖВrabilir АiМiА?



(akas T“rkçesi Grameri Nime pol pardı? Ne oldu? Tikke le ökpelençezĭn. BВşИБa ЖiБirleБiМВrЖИБ.



Çol közĭt pirĭŋer! YВlИ gчЖЗerir АiЖiБiН? Min pĭlbinçem. Bilmiyorum.



Min astıx pardım. Yolumu kaybettim.



Polıs pirĭŋer mağaa. BaБa МardдА eder АiЖiБiН?



ÖZÜR DİLEME



Pırom tastaŋardax! Affedersiniz!



yum).



Sĭrernĭŋ alnıŋarda pırolığbın! SiНe karşд АahcИbИА ЖИЮluTarınmaŋar KдНАaМдБ.



Pırosınçam, çe min pasxa sağınçam. Affedersiniz, fakat ben



farklд d“ş“Б“МВrИА.



Pırosınçam, çe mağaa pararğa kirek. Affedersiniz, ben gitme-



liyim. Pırosınçam, sĭrernĭŋ çooğınarğa ara kĭrĭsçetken “ç“n. KoБИşАaБдНд bчld“ğ“А iЮiБ чН“r dilerim. rim.



Xarığ polğan “ç“n pırolabaŋar RahaЗЖдН eЗЗiğiА iЮiБ чН“r dile-



KUTLAMA Pray ç“reemneŋ alğapçam! B“З“Б М“reğiАle kИЗlИМorum! İzĭg çolabit ısçam! Sдcak ЖelРАlarдАд gчБderiМВrИА!



Sĭrernĭ “l“k“nneŋ alğapçam! BaМraАдБдНд kИЗlИМВrИА! Naa çılnaŋ! Yeni МдlдБдН kИЗlИ ВlЖИБ!



Töreen k“nĭneŋ! DВğИА g“Б“Б“Н kИЗlИ ВlЖИБ!



Ç“reemneŋ sıxxan alğazımnı alıŋar! Y“rekЗeБ geleБ kИЗla-



АaАд kabul ediniz!



95



Ekrem AR)KOĞLU



İSTEME, DİLEME Nime kirektĭr? Ne istediniz? Min . . . pararğa sağınçam? Ben . . . gitmeyi istiyorum. Sĭrer mağaa. . . közĭt pirercĭkser be? Bana . . . . . gчЖЗerebilir



misiniz?



Minĭŋ azıranarım kilçe. Yemek yemek istiyorum. Mağaa alıp alarğa . . . . kirek. Ben. . . alАalдМдА.



Min . . körĭp alarğa xınğam. Ben. . . gчrАek iЖЗiМВrИА. ONAYLAMA, REDDETME Çe, çarir Peki, tamam.



Min çaratçam BeБ raНдМдА АИЗabдkдА Çarir TaАaА g“Нel Çarabas Olmaz



Ya, xaydi daa Evet, elbette. Çox (aМдr.



Min toğırbın BeБ karşдМдА. (kabul etmiyorum)



İdi kilĭspes BИ ИМgИБ değil. M“Аk“Б değil



ÇEŞİTLİ KONULAR



yorum.



Min Xakas tĭlĭn “grenerge sağınçam (akaЖЮa чğreБАek iЖЗiMin sĭrernĭ pĭl polbinçam BeБ ЖiНi aБlaМaАдМВrИА. Nime tĭdĭŋer? Ne dediniz?



Xakastap pu xaydi adalça? (akaЖЮa bИ БaЖдl ЖчМleБir? Sĭrer minĭ oŋardar ba? SiН beБi aБladдБдН Ад?



Minneŋ Xakastap çooxtazıŋardax. BeБiАle (akaЖЮa koБИşИБ. Arğıstar, çıılığ pastalça. Arkadaşlar ЗВГlaБЗд başlдМВr. Çıılığ çabılça. TВГlaБЗд kaГaБдМВr.



96



Pu gorodtı pĭr dee pĭlbĭnçem. BИ şehri hiЮ bilАiМВrИА.



(akas T“rkçesi Grameri Sĭrernĭŋ gorodta xaydağ muzeyler par? ŞehriБiНde haБgi А“-



zeler var?



Gostinitsazar xaydi pararğa çarir? OЗele БaЖдl gidilir? Pasportıŋarnı közĭdĭŋer. PaЖaГВrЗИБИНИ gчЖЗeriБiН.



Sĭrer pĭzĭncĭ xadılda çurtirzar BeşiБci kaЗЗa kalacakЖдБдН. Xomer kl“zĭn pirĭŋerdek Oda aБahЗarдБд ЙeriБ l“ЗfeБ. İzĭg suğ par ba? Sдcak ЖИ Йar Ад?



97



Ekrem AR)KOĞLU



EDEBİ METİNLERDEN ÖRNEKLER Bu sayfada iyelik ekleri koyu, hâl ekleri koyu ve yatık yazılmıştır. Vaska xaraxtarın Жala aНдbдЖxan, anı вcezĭnĭñ ЗeebвЖkeБĭ dee



usxИrbaadağ ГВlğaБ, вcezĭneñ xada, вНвkteñ ax ЗИbaББaБдГ, kвre ЖalğaБ soox kii ГaНa ЮaЖ Ж“Зtĭñ Зadдlдğ Юдzı usxИrдbдЖxan. Vaska, xaraxtarın pazox



БИИbдНabaЖ, ЖağдБ ЖдxxaБ: «Зaр ЗИrcaр Аa alaМ ЗИrbacaр Аa» ЗвГ. Tura sal



kilerĭ, xarağaЖЗarnı soox ЖИğnañ ЮaМдbдНarı - Гвr le АiБИЗa ider БiАe, Юe aБa Зadдlдğ ЮдЖЗдğ ЮaЖ Ж“З, ax, Зadдlдğ ГИğdaМ вpektĭñ ИlИğ ЗвlвАĭ. . . Anı sa-



ğдБa ЗarЗa la, Vaska sala la tura xonmaan, ГaНдБ Жala kчdвre З“ЖkeБ, Юe



ГВlca kчleckeli ЗaraГЮaЗxan soox kii oolaxtı tonnañ pazox iГЗi ЮabдБarğa



k“ЖЗeeБ, xaraxtarı postarı Юabдl ГarğaББar. . .



-Ey, sin, iren!. . ŞkВlaa Юi ВraМlaЗ ЖalarНдр. . .



VaЖka kчrbeeБ, ЖaБğa albaaБ Гabazı pes xдriБda Жвreede, Вdдрa



pararğa ЗiАБeБвГ, З“gĭn tastınzar ЗвkkeБ adaМ Зeerвzĭ meleylerĭn Зağдra-



БдГ ЗВВНдГ, olarnı xдМa Жal ЖalдГ, Vaskanıñ tonın ЗarЗдbдЖxanın. Çe Гaba la usxurarğa ara kвrвЖkeБde - ЖarдНarğa kilвЖГiБЮe.



Vaska, З“rЮe le kaЗaБkaların kiНe ЗarЗдГ, pozınıñ purnın xaАдЖta-



ğд ЖВВx ЖИğnañ ЮaМдГ alabaЖ, kвrge xara-ГВra ГВl ГarğaБ xВlдЖnañ ЮдНдnabas, aБaр вcezĭ ЗИrğдЖ ЖalğaБ Ж“ЗЗвg aМaxtı kчrвГ, stol kistĭne kвrЮe.



Vaskanıñ, ЗчНekteñ naada la turabas, kчрБĭnĭñ ЮaxЖд ЗВlbaaБın



Ж“Зtĭñ tadi Зabдrax ЮВx itken. (A. Kuzugaşev



98



(akas T“rkçesi Grameri



VaЖka gчНleriБi biraН aralaАдş, onu, aББeЖiБiБ dВkИБИşИ ИМan-



dдrАaАдş, fakat annesiyle birlikte, kaГдdaБ ak dИАaБ gibi gireБ ЖВğИk



haЙa Йe Ж“З“Б g“Нel kВkИЖИ ИМaБdдrАдş. Vaska, gчНleriБi МeБideБ ka-



ГaЗАдş, d“ş“БА“ş: «ЗaБ aЗЗд Ад МВkЖa aЗАadд Ад» diМe. KalkдЙerАeЖi, gчНleriБi ЖВğИk ЖИМla МдkaАaЖд bir dakikaЖдБд alдr, fakaЗ g“Нel kВkИlИ



ЗaНe Ж“З, ЗaЗlд bИğdaМ ekАeğiБiБ b“М“kЮe bir diliАi. . . BИБИ d“ş“БАekle



birlikte, VaЖka heАeБ kalkАaАдş, başдБд МaЙaşЮa kaldдrАдş, fakat halka



halka dağдlaБ ЖВğИk haЙa ВğlaБдБ МeБideБ ГalЗВМla ЖarдlАaЖдБa Йe gчНlerinin yeniden kaГaБАaЖдБa ЖebeГ ВlАИş. . .



— Hey, sen, erkek!. . OkИla БiЮiБ geЮ kalдМВrЖИБ. . .



VaЖka gчrАeАiş, anlayaАaАдş babaЖдБдБ ЖВbaБдБ МaБдdaki di-



vanda, ВdИБa giЗАek iЮiБ haНдrlaБдГ, З“Мl“ МaБд dдşarд dikilАiş kчГek



derisinden eldivenlerini giymesini, VaЖka БдБ “НeriБdeki ГalЗВМИ ЮekАe-



sini. Baba ИМaБdдrАaМa ЮalдşдБca, karşд gelmek olmuyor.



Vaska, heАeБ ЗakИБМalarдБд? giМiГ, bИrБИБИ ЗaЖЗaki ЖВğИk ЖИМla



МдkaМдГ, kirdeБ kararАдş keЗeБ beНiМle kИrИlaМдГ, oradan annesinin koy-



dИğИ kaЖedeki Ж“З“ gчr“Г АaЖaБдБ başдБa geliМВr.



VaЖka БдБ dчşekЗeБ kalkАaАa iЖЗeğiБi, Ж“З“Б leННeЗi heАeБcecik



yok etАiş.



99



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfadaki iyelik ve hâl eklerini de siz bulunuz Vaska, З“geБcв ГarЗaБдр alБдБdağд ГarЗada ВdдrЮadдГ, ЖağдБa



tartxaБ: «OlğaББar, Г““Б ГвЖke ЮidelbeЖ», — Юardдğд aБдБaр Гвr ЮчГke



kilgenner. Kirek aБdağ ГВlğaБda, erвБвГ Вdдrar ba Нa Гвr ЮaЖ irЗkeБce.



VaЖka ВrЗдНдБda ВdдrЮadдr, KВlkaБд ГarЗaБдр iБ xдriБa xдЖ ЖalğaБ ГВНдБaр



KeşkeБвр araНдБda ЖkaАeМkede aЮдx Юir idвГ alдГ, KeşkeБeр ГerВ ВМБaГ Ждxxan. Oр ГВlbadд, . . . З“rЮe le “Ж irgв ГerВlarдБ ИЗдr Жaldд, aБaр rИЮkaНд-



Бaр Бaa ГerВНдБ ЖИИrдГ aldд. . .



XдБдğ ВМдББд VaЖkaБдр iрБвБ aНдra kчrЮedвГ, KВlka aрdar ЖaБaМ



ЖabдlдbдЖxan, ВМдББд ЮaxЖдlaaБ kчrceрАвБ ЗвГ, VaЖkaНar ЮдlЮadдГ, pero ЖaaГЮaЗxaБ arğдНдБ ЮaЮдbдЖxan.



VaЖka ЗarдБдbдНabaЖ, чЖ alдГ, KВlkaБдр xabдrğaНдБa ЮaЮдbдЖxan,



aББaрar KВlkaБд АИБНИrИxБaр ЮчrgвНвbвЖkeБ, aБНд БaБdдra sappaan.



KВlkaБдр БaБdдrдğ ГirbeeБвБ ЗaрБibaЖ, VaЖka Keşkedeр ЖИrдБЮa-



da ГarğaБ З“geБcв ГerВНдБa ВМБirğa. KВlkaБд ИБdИbдЖxan. Kolkaa ol la



kirek ГВlğaБ. ĬНвkЗeр kчНeБekЖer aar-Зчdвr ГaЖЗдr ЮчrgeБ abдЖЗдр ВlarНar



ЖдrЗдБaр aМlaБ ГararдБ ЖağдГ alдГ, Вр xolдБaр ЖalaalarдБдр araНдБa karan-



daş xдЖЗдrдГ alдГ, sol xВlдБaр karaБdaş



БвЗkeНвБe ГВНдdдbдЖxan.



ГaНдГ ЗarЗa ГirвГ, VaЖkaБдр



TeрeБ Юirв kiБeЗвБ Здр ağдr ГarğaБ, VaЖka ЖiНвБerвБ ИБdИbдЖxan.



Aylanabas, KВlkaБд АИБНИrИxБaр xИlağдБa ЖabдЖxan, Гвr dee ЗabдЖ Юox, ЗИdдЖ ГaЖЗalдbдЖxan. TИdдЖЗд kчrвГ ВdдrğaБ ВlğaББar ЮчГ Гirerge xдБдГ Вdдradдrlar, Юe ЖiНвБerge kirek, ЗaГЖirğa ЮarabaЖ. (A. KИНИgaşeЙ



100



(akas T“rkçesi Grameri



Vaska, ЖВБ ЖдraБдБ чБ“Бdeki Ждrada ВЗИrИГ d“ş“Б“МВr: «ÇВcИk-



lar, bug“Б biНe Ждra gelАeН», — МarдЖд ВБИБla aМБд fikirdeler. İş bчМle olunca, Ждkдlarak ВЗuracaklar Ад bir ЖaaЗ geЮeБe kadar. VaЖka ЖдraБдБ



ВrЗaЖдБda ВЗИrИМВr, KВlkaБдЖдraБдБ eБ ИcИБa ЖдkдşЗдrАдş, kendisiyle Keş-



ke БiБ araЖдБda Ждrada aЮдklдk bдrakдГ, Keşke Мle kИş З“М“ ВМБИМВr. Başa-



rдlд ВlaАadд, . . . ЮabИcak “Ю eЖki З“М“Б“ ИЗЗИrdИ, asonra kaleminden yeni З“М“Б“ ЮekiГ Юдkard. . .



EБЗeraЖaБ ВМИБИ VaЖka БдБ ВАНИБdaБ ЖeМrediГ, Kolka oraya bi-



raz yчБelАiş, ВМИБИ daha iМi gчreМiА diМe, VaЖka Мa dВğrИ eğiliГ, З“М



ЮekeБ arkadaşдБa eБgel ВlАИş.



VaЖka darдlarak, чЮ alдГ, KВlka БдБ kabИrgaЖдБa ЙИrАИş, sonra



KВlka Мд МИАrИkla iЗeleАeş, В ceЙaГ ЙerАeАiş.



KВlka БдБ karşдlдk ЙerАeАeЖiБe şaşдraБ VaЖka, Keşke Мe ЖВБ З“-



М“ iЮiБ ВМБaМдГ ВМБaАaМacağдБд ЖВrИМВr. KВlka Мд ИБИЗИМВr. KВlka alдБд-



yor. KaГдdaБ ГeБcereМe dВğrИ М“r“МeБ ГaГaНдБ ВБlara dВğrИ ЖдrЗдБдБ gelmesini hesap ederek, Жağ eliМle ГarАaklarдБдБ araЖдБa kИrşИБ kaleА



kдЖЗдrдГЖВl eliМle kИrşИБ kaleАi Юekerek, VaЖka БдБ bВМБuБa iБdirАiş.



Değdiği Мer aБЖдНдБ ЮВk ağrдАдş, VaЖka keБdiБi kaМeЗАiş. DчБer



dчБАeН, KВlkaБдБ kИlağдБa МИАrИğ МaГдşЗдrАдş ЖeЖ ЮдkarАadaБ kaГдş-



Адlar. KaГдşАaМд gчreБ ЮВcИklar aМдrАaМд d“ş“Б“Г ВЗИrИМВrlar, fakat



ЖeЖ ЮдkarАaАak gerekЗiğiБi de ИБИЗАaАalд.



101



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada isim yapım ekleri koyu, fiil yapım ekleri koyu ve yatık yazılmıştır ÇaМğı xarasxıНд ГВl ГarğaБ ЗИЖЗa, ГчНвk Юar “ЖЗ“Бdegв aalda k“-



g“rЗtĭg БaрАдr ЮaabдЖxan. SağдБ Жağдl xalza, aБдр ЮariiБda ЮВğarЗдБ ИrılЮaЗxaБ БaрАдr ЗВbдra Вl ibвre Юirdegв БiАeler kчrĭnglep xalЮaЗxannar. Ĭkв xadıl ЗaЖ ГaНa Гвr xadıl ağaЖ ЗИralar ЖВrayızдbдЖЮaЗxannar, БaрАдr ЖИИ



З“Ж Юirde ЮaМıla tepklenвbвЖЮeЗkeБ, вdчk Вl, ЮвkвА ЮarБд xaЖЗi iБ ГarдbдЖxan



ЮalğдЖ aНax ЮВlБдр “ЖЗ“-alЗдБdağд ГВğдr-Гağдr xaya-ЗaЖЗarğa Иrungli, sal-



ğaxtala axxlabдЖЮaЗxan. Çar alЗдБdağд ЗдЗЗar ГaНa xaНдрБar aНдrayızıbдs-



ЮaЗxannar anaxЗarдБaр, Г“rlerвБeр ЖИğ ЗaАЮдlatxlabдНarğa Аaрnanдbдs-



ЮaЗxannar. SağдБ ЮВx pol parza, ay-ЮдГlaАa ГВl ГarЮaЗxan, БaрАдrБдр ЮВğarЗдБ З“ЖЮeЗkeБв le, ЖИğБдр xorlap axЮaЗxaБд, k“g“rЗ ЗaГsaГЮaЗxaБд la



istĭlЮeЗkeБ. SağдБ xaНдrdaр xaНдr ГaНa ГaЖxadaр ГaЖxa ЖağılдГ ВdдrğaБ, вdчk k“g“rЗ k“Н“reГЮeЗkeБ. . .



Ol вkв kвНв, xчl ЗИdдБдЖ ЖalğaБ Ювli, xosti pastırısЮaЗxannar. Pastap



ВlarБдр iГçĭ be, iren Аe ГВlЮaЗxaББarдБ Гвlcee ЮВx ГВlğaБ: вkвНв dee Гчrвktĭg, чЗвkpeceр Зaar kiЖ ЖalЗдrlar, ГaЖЗarдБ ЗчbвБ ЗИЗЮalar, aБдр “Ю“Б ГчrвkЗerв alЗдБaр ЖдraМlarд daa kчrĭnАiБЮeЗkeБ.



AБaр ВlarБдр ГвrЖв iren, ГaНa ГвrЖв iГçĭ ГВlЮaЗxaБдБ АaМАaxЗarдБ



Бa kчre Гвlerge ЮarabдЖxaБ: ГвrЖвБвр ЗИИГ чdвgв ИНИБ З“reМlĭg ГВlğaБ,



ГвrЖвБi — xдЖxacax З“reМlĭg ipçĭler ЖaГВğд. OlarБдр вkвНвБвр dee ЖВl xollarдБda — tudınЮaxtar.



İreБ KaraАaşeЙ AğbaМБдр ВВlğд ÇВrБaГ ЗвГ arbдБ kвНв ГВlğaБ.



AБдр ЗдrısxlabдЖxaБ k“reр ЖдraМдБda xдrдx ЖalğaБ xara noxЗa Жağalд ГaНВx



ЗВbдrдГ ВdдrğaБ. İ. KВЗМИşeЙ



102



(akas T“rkçesi Grameri



YaН akşaАд ВldИğИ НaАaБ, М“kЖek Мar “ЖЗ“Бdeki Вbada gчk g“-



r“lЗ“Ж“Мle МağАИr МağАдş. ŞiАşek ЮakЗдğдБda, ВБИБ дşдğдБdaБ baЗдМa



МчБelir gibi ВlaБ ВlaБ МağАИrdaБ eЗrafЗaki b“З“Б МaГдlar gчr“Б“МВrАИş.



İki kaЗlд Зaş Йe bir kaЗlд ağaЮ eЙler dik dИrИМВr, МağАИr ЖИМИ d“şЗ“ğ“



Мerde dağдlдГ МaМдlдМВr, bчМlece, dik МarдБ kдМдЖдБdaБ iБeБ ГaЗika yolun



alЗ “ЖЗ ЗaraflarдБdaki Г“r“Нl“ Зaşlara ЙИrarak, dalğalaБдГ akдМВr. Yar



kдМдЖдБdaki АeleН ağaЮlarдБдБ Йe kaМдБlarдБ aМrдlaБ iğБe МaГraklarдБдn-



dan, geБiş МaГraklarдБdaБ ЖИlar hдНla daАlдМВr. YдldдrдА geЮiБce, ay b“З“БМle ВrЗaМa ЮдkдМВr, МağАИrИБ baЗдМa dВğrИ d“şmesi, ЖИМИБ ЮağlaМarak akАaЖд, gчk g“r“lЗ“Ж“ işiЗiliМВr. YдldдrдА şiddeЗli d“şА“ş, şiАşek



ЖerЗ ЮakАдş, gчk g“rleАiş. BiraН geЮЗikЗeБ ЖВБra, МeБideБ şiАşek ЮakЗд-



ğдБda, Вba МaБдБdaki ЗeГede iki kişi gчr“Б“ЙerАiş. Onlar sarp yardan inen patika yВldaБ gelАişler.



O iki kişi, birbiriБe kВşИlАИş gibi, birlikЗe М“r“МВrlar. ÖБce ВБla-



rдБ erkek Аi kadдБ Ад ВldИklarд aБlaşдlАдМВr: İkiЖi de bчrkl“, ЖИ geЮirmeyen pelerin giyАişler, başlarдБд aşağд iБdirАişler, bИ М“НdeБ bчrkleri alЗдБdaБ М“Нleri de gчr“БА“yor.



SВБra ВБlardaБ biriБiБ erkek diğeriБiБ kadдБ ВldИğИ ЮiНАeleri



gчr“Б“Бce aБlaşдlАдş. BiriБiБ deri ЮiНАeЖi ИНИБ kВБЮlИ iАiş, diğeriБiБ



kВБЮИ daha kдЖa bir kadдБ ЮiНАeЖiМАiş. OБlarдБ ikiЖiБiБ de ЖВl elleriБde el ЮaБЗalarд.



Erkek KaraАaşeЙ AğbaМ дБ ВğlИ ÇВrБaГ adдБda iri Мarд kişi iАiş. .



OБИБ kдrдşАдş МağдН М“Н“Бde ЗдraşlaБАдş ЗВГ Жakalд bir ИЮЗaБ diğeriБe ИlaşдМВr.



103



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada kip ekleri veya kelimeleri koyu yazılmıştır AМlaБğaБca, oolax ЖдdaГ Зaa ГВlbiБ Жalar. ÇaНağ, xВl ИНдБda al ki-



lerge ЖidвkЖвБвГ Зee Зura parğannar, ВрdaМ daa ЗaaГ ГВlbiБ Ждxxannar. Ĭdi ağдlНa, ÇВrБaГxa iГЮвНвБeр xada kilerge kirek polarcıx, xaНaadağд xВМlarд



kчrceр kвНв ЮВx xalarcıx. PвreeНв le aГarНa, oolaxЗд вkв xВlБaр kчdвrвГ alНa,



ЗвНeр, xarax saspa xarasxдda, ulamox ЮИЗ-xasta, ЮвkвА Юardağд ЮalğдЖ aНax ЮВl ВЖxaЖ Юirde Гararğa Иğaa Жidвk ГВlarcıx.



. . . ÇВrБaГ İliЖkecekЗв Гвlceñ. AБдр вce-ГabaНд KaraАaşeЙЗerБeр



Гвr aalda ГВlğannar. Olar ВВlБaр xдЖ Гala чЖkвrgenner. ÇВrБaГ aА daa



undubaan: ЮalaaНax, kвЮicek Ж“rАeНekЗвg, olarБдр ИНдБa ГalğalğaБ ax ЗВrğд ЗaЖГalдğ xдНдcax Ю“g“r Ючrceñ. AБa Вl İliЖkecek ГВlğan. İliЖkecek



ВrЗдАax “gredвgiв ЗВВЖ ЖalğaБda, xarдБdaНдБ ЗiАвrlвg ЗaЖ xaЖЮaр Юirde ЗВğдБarğa дНдbдЖxaББarдБda, kвНвlerв aБdar kчЖ ГarдbдЖxan. XдЖ Вl ЗИЖЗağд-



daр БaМ daa Здр xubulbindır: БвЖkecek ЖдБ-ГВЖЗдğ ГВНд aБca-АдБca la Зu-



ИЖЗaБarğa xдБ Гartır. Ür БiАeЖЗe raМВБ kвБвБe kirekБeр ГarğaБдБda, ÇВrБaГ Гвr aaldağд xдЖxa urun parğan. XдЖ, k“БчrЗkвНвГ aНдraБarğa ГarЮadдГ, aБд ibвБe xдğдr ГarдbдЖxan. Çir БiАe idвbвНвГ, aalcдНдБ Ждylaan. SдБaГ ГвreeНв xaНдx ЮВxЗaБдbдЖЖa, İliЖkecek ВlarБдр iАБeg ЗИraНдБНar kil ЗИrarğa



Жчleen. AБдр ЖВВБaр aldдrВx xдЖ, ГдrВЖдБ ГarğaБ Ювli, ağдrarğa kirek ЮВğдl



ЗвГ, ЮВВğдБ БaБdдra alдbдЖxan, aБдр ВrБдБa, Аağaa aallaГ kil ЮчrвБer Зeen.



İАcвБвр xaМda ЮИrЗaГЮaЗxaБдБ ГвlЮedвГ, ÇВrБaГ aрdar kчБв Гar-



ğan. Ol ibвБde ЮВx pol parğan: вНвgв ГikЗeglвg ЗИrçatxan. AБdada ÇВrnapxa iАБeg ЗИraНдБНar Гararğa kirek pol parğan. (7. İ. KВЗМИşeЙ



104



(akas T“rkçesi Grameri



DчБeБe kadar ЮВcИk daМaБaАaМabilirdi. Yaya, М“r“Мerek geЗir-



АeМi de НВr GчrА“şler, bir Юare bИlaАaАдşlar. ÖМle geЗirirlerЖe, ÇВrБaГ



karдЖдМla birlikЗe gelАeliМdi. Ahдrdaki kВМИБlara bakacak kiАЖe kalАa-



yacak. Sadece biriЖi alдГ gчЗ“rЖe, ЮВcИğИ kИcağдБa alдГ gчЗ“recek ВlЖa, gÖН gчН“ gчrАeМeБ karaБlдkЗa, sarp yardaki ГaЗika Мдlda М“r“АeЖi ЮВk zor olur idi.



ÇВrБaГ, İliЖkecek i ЗaБдМВrdИ. OБИБ aББe babaЖд KaraАaşeЙlerle



aМБд kчМde idiler. OБlar ВğlaБ Йe kдН ЮВcИğИ b“М“ЗЗ“ler. ÇВrБaГ şiАdi



bile ИБИЗАadд: ЮдГlak, k“Ю“k belikli, ВБlarдБ ИcИБa bağlaБaБ ak iГek kИrdeleli kдН bИlИБИМВrdИ. İşЗe В İliЖkecek idi. İliЖkecek ВrЗaВkИlИ biЗiridiği



Ждrada, kardeşiБi Зaş kчА“r“ АadeБiБde ЮalдşАaМa gчБderdiler, ailesi de



ВraМa gчЮЗ“. KдН В НaАaБdakiБdeБ Гek de değişАeАiş. İБce bВМlИ bВМИ



biraНcдk ИНaМдГ ЗдkБaНlaşАдş YakдБ НaАanda bчlge haЖЗaБeЖiБe bir iş iЮiБ



giЗЗiğiБde, ÇВrБaГ kчМ“Бdeki kдНla karşдlaşАдş. KдН, чğle ЙakЗi МeАeğe ЮдkЗдğдБda, ВБИ da eЙiБe daЙeЗ eЗАiş. YiМecekler haНдrlaМдГ, misafirini



ağдrlaАдş. BiriЖi gerЮekЗeБ haЖЗalaБдrЖa, İliЖkecek ВБlarдБ haЖЗahaБeЖiБe



gelАeЖiБi ЖчМleАiş. Ondan sВБra kдН, ЖИЮlИlИk dИМar gibi, ЖчН“Б“ geri alarak, hasta olmaya gerek yok, bana misafir olarak geliБiН deАiş.



DВkЗВrИБ Бerede МaşadдğдБд bildiğiБdeБ ÇВrБaГ dВğrИca ВraМa



giЗАiş. O, eЙiБde МВk iАiş: kaГдЖд kiliЗli iАiş. BИ М“НdeБ ÇВrБaГ дБ has-



tahane binasдБa giЗАeЖi gerekАiş.



105



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfadaki kip ekleri veya kelimelerini de siz bulunuz ÇВrБaГБaр İliЖkecek arдğБд ЗВbдr kilgeББer. Olar, sax olox, tee-



deg, БaрАдr ЗВbдra Г“leЖ Вdдcax ЮдlЗдraГЮaЗxaБдБ kчr ЖalğaББar, чl ЗiНek



ЮдНд ЗarЗдla З“ЖkeБ. AБдр ЖВВБ aldдrВx aБdarЗдБ adaМlar “rвНвГ, Ю“g“rgleГ



kilgenner. EelerвБ ЗaБдГ ЖalдГ, ГraМНд ağaa ЮдlbдрБaГ Ючre xalğaББar, pasxa kвНee, İliЖkecekke dee, xaМbiБдbдЖЮaЗxannar. Turacaxxa ЮiЗ ГarğanБarдБda, adaМlar БaБdдra ЖВГlada xalğaББar. AБdada ГИdИrğдlar вkвНв dee ibde БВВ БiАe ГВlЮaЗxaБдБ Ючre ЗдрБabдЖxannar: oolaxЗдр ağдrii ЗИЗxaБд



irЗkelek ГВlarğa kirek, Юe Гвr dee БiАe iЖЗвГ ГВlbiБ ЖalğaББar,



xВrдxЮaЗxaБ БiАelerв ЖдБğa ЗИr Гarğadağ ГВlğaБ. ÇВrБaГ ЗдБАiБдbдЖxandağ daa. İliЖkecek Зee Здр ГИНИxxan. AБaр Вlar вkв-“s le xaalağ ЖВВБ aldдra



ib вЖЗвБНerЗвБ ВВlaxЗдр чЖЗebвЖkeБвБ iЖЗвГ ЖalğaББar. ÇВrБaГ чl ГarirдГ



ЗвrвlgeБdeg ГВla З“sken, İliЖkecek, ЗвНeБ, pasxa kвНвБвр “Ю“Б Здр ЮВbalğaБдБ irЗвrвbвЖkeБ. «XarдБ daa, xarдБ daa. . . , - ВlarБдр вkвНвБвр de¸ вЖЗвБeр



sala la Ждxpin xalğaББar Вl ЖчЖЗer. AБaр Жax olox ЗИЖЗa Вlarğa ЖдБдБda



xaМdağ ağдrдğ ГВl ГarдГ, aБд xaydi ЮaНardaрar ЖağдЖЖдraЖ xarдlbiБ ГВlba-



anox.



ÇВrБaГ İliЖkecekЗв ibge kir ГarдbдЖxan. SЗВl “ЖЗ“Бde kerВЖiББвg le



laАГa kчМЮe, Юe ib вЖЗвБde Здр daa Г“leЖ ГВlbaaБ. NaрАдr aА daa kчНe-



БekЗв ЗВxЗağ ЮВx toxlaЗЮaЗxan, aБд iБdвre БaрАдr ЖИИ ağдГ АaрБaБАinЮaЗxan. ÇВrБaГЗдр iГЮвНв, xara xarдЖ ГlaЗ ЗarЗдБ ЖalğaБ З“kГek БaaxЗдğ ГaНa



xдralдbдЖxaБ ЗИlИрБдğ Marğa ЗвГ aЗЗдğ iГЮв, Зчrdegв ЗчНek alБдБda ЗИr-



ЮaЗxan. Ol is-ЖağдЖЗaр aЖЮa, дlğaГЗдr, ВВlaaБ Звgdeр-АдББaр ЖдМbaЖЗдrğlapЮa, kччlce aldi ЮВВxЗaБğlaГЮa. . .



106



İ. KВЗМИşeЙ



(akas T“rkçesi Grameri



ÇВrБaГ la İliЖkecek ВrАaБдБ iЮiБdeБ geЮАişler. Onlar, tam o sд-



rada, ilerde, МağАИrИБ araЖдБdaБ ЖчБАek “Нere ВlaБ aЗeşiБ ГдrдlЗдЖдБд



gчrА“şler, дЖlak ЗeНek kВkИЖИ gelАiş. Daha ЖВБra aБideБ kчГekler “r“ş“Г, kВşarak gelАişler. SahiГleriБi ЗaБдМarak, heГЖi kИМrИklarдБд ЖallaМдГ dИrАИşlar. İiЖkecek e de, МчБelАeАişler. K“Ю“k eЙe ИlaşЗдklarдБda, kч-



Гekler dчБ“Г giЗАişler. Orada biНiАkiler birlikЗe eЙde Бe ВldИğИБu din-



leАişler: OğlaБдБ haЖЗalдğд heБ“Н geЮАeАiş ВlАalд, fakaЗ bir şeМ dИМa-



АaАдşlar, kВrkЗИklarд şeМ gerЮek ВlАИş gibi. ÇВrБaГ БefeЖ de alАдМВr. İliЖkecek de ЮВk bИБalАдş. SВБra ВБlar iki “Ю adдА aЗдБca eЙiБ iЮiБde



ВğlaБдБ чkЖ“rАeЖiБi işiЗАişler. ÇВrБaГ чl“Г МeБideБ diriМАiş gibi Вl-



АИş, İliЖkecek, ise, başka bir iБЖaБ iЮiБ ЮВk “Н“lАeЖiБi aЗlaЗАдş. «EЙeЗ



geldik, geldik. . . », — ВБlarдБ ikiЖiБiБ de¸ iЮiБdeБ ЮдkАaАдş В ЖчНler. Sonra ЗaА В Ждrada, БaЖдl haЖЗallдk ВldИğИ, БaЖдl iМileşЗirecekleri d“ş“БceЖi gelmeАiş.



ÇВrБaГ İliЖkecek i eЙe ЖВkАИş. MaЖa “ЖЗ“Бde gaН Мağд laАbaЖд



МaБдМВr, fakaЗ eЙ iЮi ЮВ karaБlдk değil. YağАИr hala ГeБcereleri ЗВkaЗlд-



yor, ВradaБ akАaМa МağАИr ЖИlarд acele eЗАiМВr. ÇВrБaГ дБ karдЖд, kara kИАaşЗaБ elbiЖe giМАiş, ЗВАbИl МaБaklд Йe kдrlaşАдş ЖaЮlд. Marğa adдБda kadдБ, başkчşedeki dчşeğiБ чБ“Бde dИrИМВr. O, keБdiБi kaМbeЗАiş, ağlд-



yor, ВğlИБИ ВraЖдБdaБ bИraЖдБdaБ ЖдЙaНlдМВr, МaЙaşЮa ЗeЖelli eЗАeМe ЮalдşдМВr.



107



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada sıfat fiil ekleri koyu, zarf-fiil ekleri koyu ve yatık yazılmıştır Ol ГВlğaБ irЗe ЮaЖxдda. ÇaНдБдр, ЗağБдр xarlarд xaМдlıp, чНeБ-



ЮвleрБerge, oymax-osxдlğa Юддl ЗИrğan tusta. ÇaНдБдр вЖЗвБde З“d“ББвg kii



kчgerĭp, k“Жke чrЗвБeр ВМБap ЗИrğaБ. ÇaЖxд k“ББвр xarağд, Юдlдğ ЗдБдНдБ ЮaМıp, k“lвАНвrep ЗИrЮa. Naa kilgen tВrğaМaxЗar ЮaНд “ЖЗ“Б kчgleБdвrĭp ЖarБaЖЮalar.



Ax чleр ВЗЗдğ ax ЮaНд, ala kibвЖ ЗarЗxan Ювli БaМrap ЗИrЮa. Ax ЮaНд-



Бдр Ждxxan Вdд Ювbek ЖaЖxan osxas poladдr, Юe aАdд, irЗe ЮaЖxдda, aБдр Вdд,



xдЖxд ЖВВxЗд ЗВbдrğanda, xuurta tartıp Жarğal ГarğaБ. Anda-АдБda kizek kчАek xarlarБдр alЗдБaр, Юirdeр kчk ВdдcaxЗar kчrвБglep ВdдrЮalar ГaНa, ağbax ЖaЖЗдğ kвНвБвр ЖaЖЗarд Ювli, ЮдlaрВЗЗar ağbaМдНıp ВdдrЮalar.



Ol ЮaНдБдр ВrЗдНдБda kiНek ЮИrЗдcax xaralıp Вdдr. Pвr НaГlВЗБaр it-



ken turacax ГaНa aБдр xдriБda ЗдЗ xaxГaНдБaр ЮaГxan aрАarax tur. AnБaр ГaЖxa Вl arada ИlИğ aЮдx xazaa. Ol ЮaНд ВrЗдНдБdağд kiНek ЮИrЗдcax YakдБ ГaМБдр xВМд ЗИrcañ НaiАkaНд – ÇaНд kчl ГВlЮa. YakдБ ЮдlБдр xВМдБ irЗe ЮaЖxдda xadarЮдlarдБa Гeer ağдldдradдr. . .



Aydo, ВБ ЮaЖЗдğ ВВlax, ax чleр ВЗЗдğ ax ЮaНдca, ЮaМa tastaan xaНдx



Ювli, вЖkerkв ЗağНar Зari Ждx parğan ИlИğ ччrlвg xВМБдр ЖВВБaр, Гвr alЗap



turıp, вkв alЗap turıp, ГaЖЗдr ГarЮa. AБдр БвЖkecek АВМБдcağд, xalbax



ГчrвkЗвg ГaНдБ Звrep Ждdabin, xВМralarğa xдБЮaЗxan Ювli kчrвБЮe. AБдр iрБвБde Юabal ЮдrЗдx ЗВБдcax. AБНд daa, БaрАдr ЖИИБa БiБce-nince xati Ждğibas aБдр ЖВВрda Ждğdдri xaЗдp ГarğaБ. TВБдБдБ alБд-kiЖЗв ГвldвЖ ЮВh



pola iНel ГarğaБ. (V. Kobyakov)



108



(akas T“rkçesi Grameri



Bu ilk yazda oldu. OЙaБдБ, dağдБ karlarд, eriМiГ; ЮaМlara, derelere,



ЮИkИrlara ЗВГlaБdдğд Нamanda. YaНдБдБ iЮiБde dИАaБlд gчk gчЙeriГ, Ждcak



g“Бler gelАeМe başlaАдş. Bahar g“БeşiБiБ дşдklarд, дlдk БefeЖiБi МaМдГ g“l“АЖ“МВr. YeБi geleБ ЮaМдr kИşlarд, ВЙaМд şeБleБdiriГ şarkд ЖчМl“МВr-



lar.



Ak otlu ak ova, ala kiliА чrЗ“lА“ş gibi дrgalaБдМВr. Ak yazдБдБ



b“М“МeБ ВЗlarд iГek ЖerilАiş gibi gчr“Б“МВr. FakaЗ şiАdi, ilk yazda, onun



ВЗlarд, kдş ЖВğИğИБИ geЮiriБce, kИrИМИГ ЖararАдş. ŞИrada bИrada k“АeleБАiş karlarдБ alЗдБdaБ, МerdeБ gчk ВЗlar gчr“Б“Г МeБideБ ЮдkдМВrlar Йe kдr ЖaЮlд iБЖaБдБ ЖaЮlarд gibi, ağarдГ dИrИМВrlar.



O МaНдБдБ ВrЗaЖдБda bir ağдl kararдГ dИrИМВr. . . ÜНeri kИrşИБla



kaГlaБАдş k“Ю“k bir eЙ Йe ВБИБ МaБдБda АeleН ağacдМla МaГдlАдş k“Ю“k



ambar duruyor. BИБlarдБ dдşдБda, Вrada b“М“k aЮдk ahдr. O ВЙa ВrЗaЖдБda



k“Ю“k МИrЗ, YakдБ ağaБдБ kВМИБИБ ВldИğИ ЮifЗlik, YaНд Gчl dИrИМВr.



YakдБ, ЮВbaБlarдБa kВМИБlarдБд, ilk yazda, buraya getirtiyor.



ÇifЗliğiБ чБ“, МaБд Йe “ЖЗ Зarafд ЮaАИrlИ, ЖaНlдk Мer. AlЗ ЗarafдБda



k“Ю“k gчlc“k. O gчl, Вrada МaşaМaБ АalдБ ЖИlağд ВlИМВr, bИ М“НdeБ bИ



ЮifЗliğe YaНд Gчl deniyor.



Aydo, ВБ МaşдБda ВğlaБ. Ak ВЗlИ ak ВЙaМa ЖerГişЗirilАiş aşдk ke-



Аiği gibi, dВğИdaki dağa dВğrИ dağдlaБ, b“М“k kВМИБ Ж“r“Ж“Б“Б ardдndan, bir aЗlaМдГ, bir НдГlaМдГ gidiМВr. Onun incecik boynu, geБiş bчrkl“



başдБд ЗaşдМaАaМдГ, eğilАeМe АeМilli gibi gчr“Б“МВr. SдrЗдБda kчЗ“, МдrЗдk elbise. O da, МağАИr ЖИМИБda Зekrar Зekrar kalАaМa daМaБaАaМдГ, katдlaşдГ kalАдş. ElbiЖeЖiБiБ ЗerЖi d“Н“ arkaЖд biliБАeН hРle gelАiş.



109



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfadaki sıfat fiil ve zarf-fiil eklerini de siz bulunuz. Aydo, БдАНax ВЗЗдğ Юirвcek ЗallaГ ЗaaГ, Юabal ЗВБдcağдБ ЗчНeБвГ,



З“рdere З“НвГ, ВМБaГ ЮaЗЮa. ÇВxдrax aБдр xдriБda вdчk З“рdere ЖИБa З“НвГ, ЮadдbдЖxan. ÇaЖxд k“ББвр Юдlдğ ЗegeБв ГaНa ЗВrğaМaxЗarБдр ЮВğar дrlaЖxla-



aБд AМdВБд ИНИdarğa abдЗЮaЗxaБ Ювli, iЖЗвlgeБ. AМdВБдр xaraxЗarд ГВЖЗarд



БИИlдГ, ЖabдxЖi ЗalaНдГ, xara ЮirНer Жaba ГaЖЗдrдbдЖxan. AББaр aБdar AМdВ, xalдБ З“Ж З“НeГ, ИНИГ ЖalдbдЖxan. T“НвБde AМdВ вceНвБ kчr ЖalğaБ. AБдр



вceНв, nap-Бaa ЗВrğд kчgeБek kiНвГ, ЗВrğд ГlaЗ ЗarЗдБдГ, ibвБde Юir aЖ-tamax ЗiА БeГ ЮчrЮe.



SЗВl “ЖЗ“Бde чр-ГaНд aЖ-tamax ЖalдГ, AМdВБд aНдrirğa вceНв АaрНд-



raГ ЮчrЮe.



AМdВ ГВНд aБdağВx Бaa kчgeБek kiНвbвЖkeБ ГВlЮa, paza ol stol



kiЖЗвБde ИlИğ aalcд Ювli, ВdдrдГ, aНдraБдГ, ЗВНдБдГ ВdдrЮaЗxaБ ГВlЮa.



AМdВ вЖЗвБde ЖağдБЮa: «YakдБ Аağaa, aБдр АalдБ xadarğaБ “Ю“Б,



axЮaБд Ж“reelвg ГirвbвЖЗв, aАdд ГвЖ вceАБeр xada Гвdi ЮдrğaГ ЮИrЗaГЮabдЖ». İdi ЖağдБabaЖ, Ж“reelвg чrвБЮe.



İdi “r be, aЖ Гa ГВlğaБda, xayda-da дrax Юirde ÇВxдraxЗдр Г“rkek



ЗabдНд iЖЗвle З“ЖkeБ. AМdВ kiБeЗвБ ИЖxИБa ЮaЮдraГ ГarğaБ. Anan ol, ГВНдБдр З“НвБe АikeledвГ, aar-Гeer kчrgleГ ВdдrЮa. AБda Гвr dee БiАe: вceНв dee



ЮВğдl, ГВНдБдр Бaa kчgeБegв dee ГaНa чБ-ГaНд Ювceр ЗaАax Зaa ЮВğдl. Po-



НдБдр kiЖkeБ kчgeБegвБ kчredвr. İrgвlвГ, ЮдrЗдlдГ, kвrge Юaba xatxan xВlдЖ kчgeБegв le aБдр iрБвБde. (V. Kobyakov)



110



(akas T“rkçesi Grameri



Aydo, МИАИşak ВЗlИ Мer ЖeЮiГ, kчЗ“ elbiЖeЖiБi Мere ЖeriГ, dчБerek



yatдyor. ÇВhдrah ВБИБ МaБдБda ИНaБarak МaЗдМВr. G“Нel g“Б“Б Ждcaklдğд



Йe ЮaМдr kИşlarдБдБ чЗ“şleri AМdВ МИ ИМИЗacak БiББi gibi geliМВr. AydВ БИБ gчНleri keБdiliğiБdeБ kaГaБдГ, uyuklayarak, kara yere kaplanд-



yor. Ondan sonra Aydo, deriБ r“Мa gчr“Г, ИМИМИЙerАiş. D“ş“Бde AМdВ



aББeЖiБi gчrА“ş. Onun annesi yepyeni ipek elbise giyip, ЖдrЗдБa iГek ГalЗВ alдГ, eЙiБde heГ МeАek haНдrlдМВr.



MaЖa başдБda, g“Нel МeАekler kВМИГ, AМdВ МИ beЖleАek iЮiБ an-



nesi acele ediyor.



Aydo, keБdiЖi de МeБi elbiЖe giМАiş ВlИМВr Йe В АaЖa başдБda



ЖaМgдБ bir АiЖafir gibi, oturup yemek yiyerek, doyup oturuyor.



AМdВ iЮiБdeБ d“ş“Б“МВr: «YakдБ baБa, ВБИБ АalдБд ВЗlaЗЗдğдА



iЮiБ, ГaraМд deЙaАlд Йerdi, şiАdi biН aББeАle birlikЗe АИЗlИlИk iЮiБde МaşдМВrИН. ». BчМle d“ş“Б“Г, deЙaАlд ЖeЙiniyor.



BчМle aН Ад ЮВk АИ НaАaБ geЮЗikЗeБ ЖВБra, ЮВk ИНaklardaБ ÇВhд-



rah дБ kдЖдk ЖeЖi işiЗiliМВr. AМdВ aБideБ ИМaБдЙeriМВr. Sonra o, kendi r“-



МaЖдБa aldaБдГ, ВraМa bИraМa bakдБдМВr. Orada hiЮbir şeМ; aББeЖi de, yeni elbiЖeЖi Йe g“Нel МiМecekler de yok. KeБdi giМdiği elbiЖeЖiБe bakдМВr. EЖkiМiГ МдrЗдlaБ, kirle kaГlaБАдş keЗeБ gчАleği “Нerinde duruyor.



111



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada sıfat tamlamaları koyu, isim tamlamaları yatık yazılmıştır Sarığ tay, pĭs xulaxtığ, nınmax sağırlığ, tört çastığ mal, xuzurux altıБaр ЮвkЖeeБ ГВlğaБ. TВМчр - SabiЖ ГabaНдБaр xadarçatxan on asxır çılğınıñ eezĭ Xapıñnıñ oolğı - sarığ taynıñ ol oñdayıБ АaБaЗ Гвlceр.



Atxan ux Ювli Жegвre З“НвГ, sarığ tay, nince-de xИlaЖ ЗВğдr ЮaЮдraГ,



aБaр, Гвrde ВМda ЗИrдГ, Гвrde ЗiЖker ЗebвБвГ, tigey xabırğazında tarap ГarğaБ ЮдlğдlarНar “k“Ж ЖalğaБ.



Sabis, on çitĭ çastığ oolax, adдБda pĭr nime xabдБАiБ, oynap-



ЮaЗxan xИlИББarНar ЗarЗдlдГ ВdдrЮaЗxan. Adд, ЗвНeр, çayğı kün ĭziine sabдxЖдГ, sarnaxsar aylandдra ЗИrğaБ. Ĭzĭg k“nde sarnax abдЗЮa БВНa.



AdдБaр ГВlar, SabiЖ ГВНд daa ЮВЮдГ ГarğaБ. Pos sal salğan tuyux



xos tĭnБв xaap, xВlğa daa Жari ЗarЗarğa АaрБaБАaaБ, kiБeЗвБ izer oyıБaр



aНдrдl ГarğaБдБ Бa ЖiНвБgeБ. Paza pĭr sağıs arazında Sabis oñ azaa izer xamağıБa ЗeрeБ ВЖxaЖ Ювli ГвlвБgeБ, aБaр ГaНдБa xaМdağ-da xatığ nime



ЗeрeБвБ iЖkeБ, xaraxЗarдБda çarıx ottar ЖağдlдЖxan - Sabis paza nime ГвlвБАeeБ. sıx



TВМчр, sarığ taynıñ sooБaр «xuux» ЗвГ aaxЗabдНдГ, SabiЖЗвр sar-



ĭzeñede ЖчrЗel ГariğaБдБ kчre ЗИra, adдБНar



ГarдГ, alЗaБдГ, чНen-



zer tuda xaАcд ЖaaГ, ĭkĭ tabanдБ ЗabaрБaГ, «xддМЗi» xalğaБ. ÇдНд daa xalbaaБ TВМчрБдр pu çağında.



SabiЖЗв sarsıx ĭzeñede ЖчrЗeБe, ИlaА Бa ЮвkЖвНвБ xВНдГ, çabal



“nБeр xoxдrдГ, sarığ tay uluğ ala xabıs ç“g“rĭsЗe ЮдlğдlarНar ЮidвНвГ ВdдrğaБ. (N. Domojakov)



112



(akas T“rkçesi Grameri



Sarд ЗaМ, ЖiЙri kИlaklд, МИЙarlak Жağrдlд, dчrЗ МaşдБda haМЙaБ, kuy-



rИk alЗдndaБ hИМlaБдr iАiş. TВМчр — SabiЖ babaЖдБдБ ВЗlaЗЗдğд ВБ aМgдrlдk МдlkдБдБ Жahibi (aГдБ дБ ВğlИ — Жarд ЗaМдБ bИ hИМИБИ iМi biliyor.



AЗдlaБ Вk gibi ЖeğiriЙeriГ, Жarд ЗaМ, birkaЮ kИlaЮ МИkarд fдrlaМдГ,



sonra, bir şaha kalkдГ, bir arkaМa ЮifЗe aЗдГ, ЗeГe МaАacдБa dağдlАдş aЗlara dВğrИ dчrЗБala kalkАдş.



Sabis, ВБ Мedi МaşдБda geБЮ, aЗдБдБ “ЖЗ“Бde bir şeМdaБ ЗИЗАadaБ,



kВşИşaБ kИlИБlara dВğrИ МчБelАiş ВЗИrИМВr. AЗд, ise, МaНдБ g“Бeş Ждca-



ğдБdaБ ИМИklaМдГ, ЖeriБ АelЗeАe dВğrИ dчБА“ş. Sдcak g“Бde АelЗeА biraН rahaЗlaЗдМВr Бe de ВlЖa.



AЗдМla birlikЗe, SabiЖ iБ keБdiЖi de şaşдrАдş. SerbeЖЗ bдrakдlАдş



kaГalд iki diНgiБi kaГдГ, eliБi ЖarАaМд da akдl edeАeАiş, aБideБ eМer Юu-



kИrИБdaБ aМrдldдğдБд ЖeНАiş. YiБe aБideБ SabiЖ Жağ aМağдБдБ eМeriБ kaşд-



Бa değdiğiБi hiЖЖeЗАiş, ЖВБra başдБa ЖerЗ bir şeМiБ ЮarГЗдğдБд dИМАИş, gчНleriБde şiАşekler ЮakАдş, SabiЖ başka bir şeМ haЗдrlaАдyor.



TВМчр, Жarд ЗaМдБ ardдБdaБ «hИИh» diМe bağдrАдş, SabiЖ iБ bir



“НeБgide Ж“r“kleБdiğiБi gчrerek, aЗдБa gidiГ, aЗlaМдГ, ЮИkИrlИğa dВğrИ



kaАЮд ЙИrИГ iki ЗabaБдМla ЗeГiГ «hддМЗi» deАiş.



KВkИЖИ da kalАaАдş TВМчБ ИБ bИ МakдБlarda.



SabiЖ i bir “НeБgide Ж“r“kleМerek, “rkАeЖi daha da arЗarak, kчЗ“



ЖeЖle bağдrдГ, Жarд ЗaМ hдНlд koşИМla Мдlkдlara dВğrИ kaМbВlАИş.



113



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada c“mlenin zarfı koyu, yer tamlayıcısı koyu ve yatık, nesne yatık yazılmıştır Asxırlar xaydağ kirekte xaydağ “n piredĭrgennerĭn Юдlğдlar ГвlЮe-



ler. (1. ) Annañar olarğa, sağıs sarınıp, aybınarğa kirek ЮВx ГВlğaБ. OБ kiНek Юдlğд, on kizek xoos is çĭli, ЮilbeрБeНe З“ЖkeБ, (3) anañ



sarnaxxa udurli, köp öñnĭg çuruxtarnañ sırıp tĭkken çorğan çĭli



вdвlвНe xalğaББar. (4) Xulunnar sırlazı, piiler kĭstezĭ k“b“r çirnĭñ



köksĭ t“kleenĭneñ pĭrĭgĭp, postıñ daa tabızın isçee çox ГВl ГarğaБ.



(5)



Xaraağızın Аal k“НeЗkeБ kвНв, SağdaМ, oy adın “s azaxtañ tu-



zap salıp, töñde “ç“rg“zĭn kiçĭmge salıp, izer poduşkazın çastanıp, k“n xaraana sĭstenĭp, sarnaxnañ söröçĭlene ИНИГЮaЗxaБ ГВlğaБ. (6) T“zĭnde ol k“g“rt tabızı iЖЮeЗkeБ. (7) Çılğılar amır çörçetkende paza



çĭtĭg Sabizĭ sarığ taynıñ “st“pde polğanda, Sağdayğa ЖağдЖдracaр



БiАe ЮВx ГВlğaБ. (8) Sağısıras çox nanğa çatxanda, ИМğИ daa Зadдlдğ, anıñ xabızı daa xalдБ. (9)



KeА Гвledвr, “r be, aЖ Гa ИНircдx sarnax ЗaБğa ГaНa k“Б ЮдliiБa



abдЗЗдrЗ ЖalğaБ Юдlğд xadarЮдНд, sınap xulax “st“nde uzun xamcınıñ suux xaazı mıltıx çĭli tarsılabaan polza. (10)



SağdaМ, ВrЗдlaГ ГarğaБ, xara kвrbe Жağallдğ ireБ, çoçıbinañ tura



xВБğaБ. Ol, xarax azıp, sarıs taa çaxsı xabınarğa mañnanmaanda, pazox tazılas iЖЗвlgeБ. Anzında SağdaМ on altı çastığ Toyöñnıñ köksenĭzĭn tanaan:



-Çдlğд xaya. . . Uzup, ЖвЖ ЮadдrНдр, ГrekleЗ! SağdaМ, oñarılıp, körer



polza, çılğılar çörgen çirde k“reр ГИlИЗ la дЖЗalЮa. (N. Domojakov) 114



(akas T“rkçesi Grameri



AМgдrlarдБ haБgi dИrИАlarda haБgi ЖeЖleri ЮдkardдğдБд Мдlkдlar bi-



lirler. BИ М“НdeБ ВБlara, akдl МВrИГ, ИНИБ Ж“re bekleАeМe gerek МВk. On bчl“k Мдlkд, ВБ ГarЮa reЖiА gibi, savrulup, ЖВБra АelЗeАe karşд, ЮВk reБk-



li reЖiАlerle dikilАiş МВrgaБ gibi ВlАИşlar. KИlИБlar ЖдНlaşдГ, aМgдrlar



kişБeşiГ МИАИşak МeriБ gчğЖ“Б“Б g“Аb“rЗ“Ж“Мle birleşiГ, kendi sesle-



riБi de işiЗАeН ВlАИşlar.



GeceleМiБ АalдБд чrkleМeБ kişi, SağdaМ, kИla aЗдБд “Ю aМağдБdaБ



bağlaМдГ bдrakarak, ЗeГede eМer alЗlдğдБд Мere kВМИГ, eМerdeБ МaЖЗдğдБa



МaЖlaБдГ, g“Б дşдğдБda дЖдБдГ, АelЗeАdeБ ЖeriБleМerek МaЗдГ ИМИАИş iАiş. D“ş“Бde В gчk g“r“lЗ“Ж“ işiЗАiş. Yдlkдlar ЖakiБce ВЗlaБдrkeБ Йe Нeki Sa-



biЖ i Жarд ЗaМдБ “ЖЗ“Бde ВlИБca, SağdaМ a d“ş“Бecek bir şeМ МВk. Sorun edecek bir şeМ ВlАadan yaБ “ЖЗ“ МaЗдБca ИМkИ da ЗaЗlд, onun uykusu da derin.



Kim bilirdi, aН Ад ЮВk АИ ИМИМacağдБд ЖeriБ ЗaБa Йe g“БeşiБ Жд-



caklдğдБa kaГдlдГ Мдlkд ЮВbaБдБдБ, gerЮekЗe kИlağдБдБ “ЖЗ“Бde ИНИБ kam-



ЮдБдБ З“fek gibi ГaЗlaАaЖд ВlАaЖaydд.



SağdaМ, keБdiБe gelАiş, kara kдr Жakallд er kişi, “rkerek kalkд-



ЙerАiş. O, gчН“Б“ aЮдГ, kaЙgaМa ЗИЗИşАak iЮiБ acele eЗАeМiБce, yeniden şaklaАa işiЗilАiş. O НaАaБ SağdaМ ВБ alЗд МaşдБdaki TВМчБ дБ k“f“rlerini ЗaБдАдş:



—Yдlkд Бerede. . . Uyuyup, şişiМВrЖИБ, АВrИk! SağdaМ, dВğrИlИГ



bakЗдğдnda, МдlkдlarдБ giЗЗiği Мerde koМИ bИlИЗ М“kЖeliМВr.



115



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfadaki t“mleçleri de siz bulunuz AlcдbaМ Юaadaр aМlaБ kilgeБde, ЗИraНд eeБ ЗИrЮaЗxan. KчНeБek-



ЗerвБвр Ж“leМkelerв ВdдlğlaГ ГarЗдr, ГВlдБдр ГИlИрБarд вrвgleГ, xaМНд Юirde чЗвre kчrвБgleГЮe, AlcдbaМ Юaağa ГarдbдЖxanda, ibвБde вceНв le xalğaБ ГВl-



ğaБ. Çaa ГВlдГ Гвr Юдl irЗerвБeр, вceНв “reГ ГarğaБ. Ol ЖддБaр ibвБde kвНв ЮИrЗabaaБ.



XВБcдğдБda xВБдГ alдГ, irЗeБgвНвБde AlcдbaМ ЗИraНдБдр вЖЗвБe kвrвГ,



ibвre xдriБ kчrgleГ alдГ, Гвr dee БiАee ЗeрАiБ, Ждx ГarдbдЖxan.



— MдБda ЮИrЗirğa xдБar ba Нa, — ЮВВxЗaЖЮaрБar xВБcдxЗarд. —



Ügredвglвg ВВl, kчkЖвБde ВrdeББer ЗВldдra, ГarдbдНar ГaЖxa ЮirНer. Olox k“Б AlcдbaМ şaxЗa ИЖЗağcдНдБНar kilgeБ.



— TИraА ЗдxЗaГ alarğa ГВlдЖ Гirврer, — ЖИrдБğaБ Вl.



—MдБda xalarğa ЖağдБЮaНдр Аa? — ЖИrğaБ VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ, Alcд-



baМНar kirЗвkЖвbiБ arax kчrвГ. — MiБ ЖiБв ГaЖxa ЮirНer Гararğa iЗЮe ЗвГ



iskem.



— Min, VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ, АдБda ЗчreeА, — ЮВВxЗaБ Ждxxan Alcд-



bay, — АдБdВx “greБgeА, ЗВğдБğaА. MдББaр Ждğara Юaağa ГarğaА. MiБвр pabam, Жвrer aБд ГвlЮeНer, ГИ ГriiЖkЗe



Юдl ЗВğдБğaБ, АдБdВx “reeБ, вceА



dee АдББaр ГarbaaБ. Min xaМdar ГaraА Нa? ÇВx, VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ, min Гвr dee ЮirНer ГarbaЖГдБ.



— ÇaxЖд, — ЗeeБ ИЖЗağcд, — aБНд Здр ЮaxЖд. ÇИrЗaГЮaЗxaБдbдЖЗд Гo-



Ндр daa kчrЮeНвр: klИb par, kчglвg, ГraМ БiАe ЮiЗkвl. TВğдЖЗд, xдБğaББi ГoНдр “Н“rвГ al, ЗИraрБд ЗдxЗirbдЖ, ЗaрdВx ЖiБНer ГВlдНarğa kвНв дНarbдБ.



Taрdağд k“Бdчk AlcдbaМ ЗИraНдБ ЗдxЗaГ Ждxxan. VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ



ГВНдБдр ЖчНвБ ЗВldдrğaБ: (S. Çarkov



116



(akas T“rkçesi Grameri



AlcдbaМ ЖaЙaşЗaБ dчБd“ğ“Бde, eЙi ЖahiГЖiН dИrИМВrАИş. Pence-



releriБiБ caАlarд kдrдlАдş, ЖalВБИБИБ kчşeleri Ю“r“А“ş, baНд МerlerdeБ



delikler gчr“Б“МВr. AlcдbaМ ЖaЙaşa giderkeБ, evinde sadece annesi kal-



Адş iАiş. SaЙaş başladдkЗaБ bir Мдl ЖВБra aББeЖi ЙefaЗ eЗАiş. BИ М“НdeБ



evinde kimЖe kalАaАдş.



KВАşИЖИБda geceleМiГ, ЖabahleМiБ AlcдbaМ eЙiБ iЮiБe giriГ, etra-



fa bakдБдГ hiЮbir şeМe dВkИnАadaБ ЮдkдГ giЗАiş.



—BИrada МaşaАak iЖЗer Аi acaba, — deАişler kВАşИlarд. — Eği-



timli oğlan, gчğЖ“Бde АadallМalar dВlИ, gider başka Мere. O g“Б AlcдbaМ АadeБ Вcağд МчБeЗiciЖiБe giЗАiş.



—EЙiАi ЗaАir eЗАeАe МardдА ediБ — deАiş В.



—BИrada kalАaМд Ад d“ş“Б“МВrЖИБ? — ЖВrАИş VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ,



AlcдbaМНar iБaБАдМВrАИş gibi bakarak. —BeБ ЖeБiБ başka Мere gidece-



ğiБi işittim.



—Ben, VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ, bИrada dВğdum, — deАiş AlcдbaМ, —



burada okudum, ЮalдşЗдА. BИradaБ Юдkarak ЖaЙaşa giЗЗiА. Benim babam, siz onu biliyorsunuz, bИ АadeБ ВcağдБda



Мдl ЮalдşЗд, bИrada чld“, an-



БeА de bИradaБ başka Мere giЗАedi. BeБ БereМe gideceğiА? (aМдr, Vasi-



liМ İЙaБВЙiЮ, hiЮbir Мere gitmeМeceğiА.



—G“Нel, — deАiş МчБeЗici, — bИ ЮВk g“Нel. (aМaЗдАдНд keБdiБ



de gчr“МВrЖИБ: kИl“Г Йar, neşeli, her şeМ МeЗerli. İşi, ЖeЙdiğБi keБdiБ ЖeЮiГ al, evini tamir ederiz, МarдБ ЖaБa МardдА edecek kişi gчБdeririА.



Öb“r g“Б AlcдbaМ eЙiБi ЗaАire başlaАдş. VaЖiliМ İЙaБВЙiЮ keБdi



ЖчН“Б“ МeriБe geЗirАiş:



117



Ekrem AR)KOĞLU



Bu sayfada özneler yatık, t“mleçler koyu ve yatık, y“klemler koyu yazılmıştır ve her c“mle sonunda numaralandırılmıştır. Aaldağı



Pĭr kün kolxozxa örĭnĭstĭg xabar kilgen(1), — traktor kilçe!(2) çon, xalın uyğudañ usxunçatxandağı çĭli, xan-xarığ



t“zĭbĭsken, (3) ibdeñ sıxpacañ axsax-p“ksekter, kirĭ-xurular çiitternĭñ



soonca çolca subalızıbısxannar. (4) Olğan-uzax siden üstüne, ib xırında çoçayısxlabısxan. (5) Çalğıs Pacax la, piktenĭp alıp, obıras alnında tĭstenekti: [«ÇaМaaБдА, xИdaМдА, ЮaНдxЗaБ araЮдladax! Pĭstĭñ aalğa ayna p“dĭrgen nime kilçe». . . (6)] — tĭp sıbıranğanı tasxar pos



istĭlgen. (7)



Türçe polarınañ, Tarğı çul pilĭn traktor aza t“sken. (8) Oollar



çabıdaxxa, xıstar, kirĭler xañaalığ udur ç“g“rtkenner. (9) Attar, xorığıp, pura tastap, ĭkĭ azaxxa turçalar. (10) Xayzı kĭzĭler at azağında, xanaa teerpegĭnde xal turlar, (11) xayzın attar tağa sığara, xas altına kire apar turlar. (12) Traktor kilçe, (13) çağdaannañ çağdapça. (14) Kĭzĭler, püürdeñ ürükkenĭ xoy çĭli, oñar-tisker k“relĭs tur, (15) attarnıñ is-xut çoğıl. (16) Traktor toxtabısxan. (17) İbĭre sarinda çon tayğa çĭli turça. (18) Olğannar ib üstüneñ, sidenneñ ГчrвkЗerвБ tastağlap turlar, Юe çağın kilerge xorğıstığ. (19)



Paçaxtı kirĭ ç“regĭ tıstandırbadı. (20) Ĭzĭkke xıstırılıp körze



apsağı traktor “st“nde. (21) Ĭdĭrgektengenĭneñ, kürcegĭn tudına sığara sal parğan. (22) Traktorist traktorın serey altına çörgĭzerge xısxırtıbısxanda, çon oñar-tisker atıxxan. (23) Olarnıñ arazında Pacax iney, orxañnabinañ, ibĭne kire sabısxan. (24) «Çox, tügencĭ çıl poldı polar», — tĭp, ĭkĭ tĭzekke t“sken. (25) (M. Kokov)



118



(akas T“rkçesi Grameri



Bir g“Б kВlhВНa А“jdeli bir haber gelАiş, — ЗrakЗчr geliМВr!



KчМdeki iБЖaБlar, deriБ ИМkИdБ ИМaБдr gibi, ИğИldaşАдşlar, aksak topal-



lar evdeБ ЮдkАaАдş, Мaşlдlar geБЮleriБ ГeşiБdeБ МВla kВМИlАИşlar. ÇВlИk



ЮВcИk ЮiЗleriБ “НeriБe, eЙleriБ ЮaЗдlarдБa МдğдlАдşlar Sadece Pacah, sağ-



lamca durup, ikВБ чБ“Бde diН Ючk“Г: «TaБrдА, İlahi, МaБlдşЗaБ kВrИ! BiНiА kчМe şeМЗaБ işi geliМВr». . . — diye dua etmeЖi dдşarдМa kadar dИМuluyor.



Biraz sonra, Tarğд dereЖiБiБ МaЗağдБdaБ ЗrakЗчr Юдkarak gelАiş.



OğlaБlar ЮдГlak aЗla, kдНlar Мaşlдlar aЗlд arabaМla karдlaАдşlar. Atlar kor-



kup, “rkerek, şaha kaalkдМВrlar. BaНд kişiler aЗдБ alЗдБa, baНдlarд arabaБдБ tekerleklerie d“ş“МВrl“r, baНдlarдБд aЗlar dağa dВğrИ, baНдlarдБд kдМдМa gчЗ“r“МВr. TrakЗчr geliМВr, giЗЗikЮe МaklaşдМВr. İБЖaБlar, kurttan korkan koyun gibi, ВraМa bИraМa kaЮдşдМВr, aЗlarдБ iНi de МВk.



TrakЗчr dИrАИş. EЗrafдБda iБЖaБlar ВrАaБ gibi МдğдlдМВr. ÇВcИk-



lar eЙleriБ “НeriБdeБ, ЮiЗlerdeБ kafalarдБд ИНaЗдГ bakдМВrlar, fakat yaklaşАakЗaБ kВrkuyorlar.



PaЮah д Мaşlд М“reği rahaЗ bдrakАaАдş. KaГд aralдğдБdaБ bakЗд-



ğдБda, kВcaЖд ЗrakЗчr“Б “НeriБde iАiş. Sinirlenerek, k“reğiБi ЗИЗИГ dдşa-



rдМa fдrlaЗАдş. TrakЗчrc“ ЗrakЗчr“Б“ aАbar alЗдБa dВğrИ М“r“З“rkeБ, halk Жağa ЖВla kaЮдşАдş. OnlarдБ iЮiБde Pacah БiБe, eğilerek eЙiБe girАiş.



«YВk, ЖВБ Мдl gelАiş ВlАalд», — diМe iki diНi “ЖЗ“Бe d“şА“ş.



119



Ekrem AR)KOĞLU



Bu Sayfadaki Özne, Y“klem ve T“mleçleri siz bulunuz. AБдр ЖВВБaр, вdi ЮooxЗaБдbдЖГiБaр, Payan, xara xaraxЗarдБ Alcд-



baМНar ВМБada kчrвbвНвГ, ВМlabдЖxan. AlcдbaМ kicegeНвБвр ЮaЮaxЗarдБ Бa



kчr xalğaБ, «XaМdağ kideМdвr, — ЖağдБ ЖalğaБ AlcдbaМ, — kвНвБeр dee



ЮВВxЗaНarğa xдБАiБЮa».



AlcдbaМ, ibвБНer БaБАiБ, tasxar “r ЮчrgeБ. Pray la БiАe ЖağдНдБa



ЗВlЮa. NiАe iЗЮeр? ÇИrЗЗд xaМdi ГaЖЗacaр? İbв aАdд ЗдxЗağlдğ daa ГВlНa, ibвБвр вЖЗвБde Гвr БiАe ЮВğдl. İdвЖ-xaАдЖЗaр ГaЖЗaaББaр ЗчНek-ЮaЖЗдxxa



ЮiЗвre, ГraМ БiАeБв aБirğa kirek. T“rger le xaМdaр aБдbдНarНдр aБca БiАeБв!



«TaрdВx ЗВğдБдГ ГaЖЗabдНarbдБ, — ЖağдБЮa AlcдbaМ, — axЮa ЖИrдГ



alarbдБ, pirerler, aБdada ГraМ БiАeБв ЖadдГ alarbдБ».



Ol ЖağдЖ kвrerвБeр, Ю“reeБe iЖЗвg ГВlдbдЖxan. Çe aБdağ daa ГВlНa,



БiАeНв ЮiЗkвl, par daa polza, ЮalğдЖxaБ ЮИrЗirğa Жidвk ГВlar Ювli ГвldвrЮe.



«. . . SiБ aБд al, Вl Жablдğ xдЖ. . . », — Sanpir apsaxЗдр Ючbв ЖağдНдБa



kвr ГarğaБ. Ç“reeБe ИlaАВx iЖЗвg, Юдlдğ ГВlдbдЖxan, aББaрar, ibвБНer dee



nanmin, вdi le ВraАca ЮчrЮederв kilЮe. OrЗд xaraa irЗkeБce ЮчrвГ, ibвБНer aМlaБ kilвГ, ИНirğa ЮadдbдЖxan.



Ol iirdeр Ждğara, AlcдbaМБдр PaМaБğa ЗВğaНдГ, “r-“r ЮВВxЗaНarğa



kчрБв ГВlдbдЖxan, Юe aБdağ ВрdaМ kilвЖГiБЮeЗkeБ. . . TВğдБarдБ AlcдbaМ ГabaНд



Юдlğa ЮiЗвre ЗВğдБğaБ şaxtada zaboy-



şЮik ГВlдГ ГaЖЗaaБ. AlcдbaМ Вl kччleБвЖЗв Юaada, ВkВГ вЖЗвБde, ВdдrЮadдГ Зaa ЖağдНдБda ЗИЗЮaр. AАdд, Юaadaр aМlaБ kilвГ, ГabaНдБдр şaxЗaНдБda Зo-



ğдБЮaЗxaБд ИlИğ чrвБвЖ. AББaрar Вl, k“НвБ aМabiБ, ЗВğдБЮaЗxaБ ЗВğдНдБda ИlИğ Юidвglerge ЮidвГ alarğa xдБЮa. (S. ЮarkВЙ



120



(akas T“rkçesi Grameri



Ondan sonra, bчМle kВБИşИБca, Payan, kara gчНleriБi AlcдbaМ a



dВğrИ kaldдrдГ, koşАИş. AlcдbaМ Жadece belikleriБiБ ЮiЮekleriБi gчrА“ş, «Ne ИЗaБgaЮ, — diМe d“ş“БА“ş AlcдbaМ, — iБЖaБla kВБИşАakЗaБ da



hВşlaБАдМВr».



AlcдbaМ, eЙiБe dчБАeМerek, dдşarda ИНИБca М“r“А“ş. (er şeМ



aklдБdaБ geЮiМВr. Ne МaГАalд? (aМaЗa БaЖдl başlaАalд? EЙi şiАdiВБarдlАдş ВlЖa da, eЙiБiБ iЮiБde hiЮbir eşМa МВk KaГ kacakЗaБ başlayarak dч-



şek МaЖЗдğa kadar, her şeМi alАak gerek. Hemen nereden elde edecek bu kadar eşМaМд!



«YarдБ işe başlarдА, — diМe d“ş“Б“МВr AlcдbaМ, — para isteyip



alдrдА, verirler, В НaАaБ her şeyi ЖaЗдБ alдrдА».



BИ d“ş“БceМle birlikЗe, М“reği rahaЗlaАдş. FakaЗ чМle de ВlЖa, her



şeМi МeЗeriБce bИlИБЖa da, yalБдН МaşaАak g“Ю Вlacak gibi geliМВr.



«. . . Sen onu al, В АeşhИr kдН. . . », — SaБГir ihЗiМarдБ ЗaЙЖiМeЖi



aklдБa geliyor. Y“reğiБde daha ЮВk huzur, Ждcaklдk hiЖЖediМВr, bИ М“НdeБ, eЙiБe de dчБАeМerek, bчМle geЮ ЙakЗe kadar М“r“Аek iЖЗiМВr. Gece yarд-



Жд geЮeБe kadar М“r“М“Г, eЙiБe dчБ“Г, uykИМa МaЗАдş.



O akşaАdaБ ЖВБra, AlcдbaМ дБ PaМaБ la karşдlaşдГ, uzun uzun ko-



БИşАa iЖЗeği ВlАИş, fakat bunun iЮiБ bir fдrЖaЗ ЮдkАaАдş . . . AlcдbaМ işe, babaЖдБдБ



Мдl kadar ЮalдşЗдğд АadeБ ВcağдБda Аa-



deБci Вlarak başlaАдş. AlcдbaМ bИ ЗИЗkИМИ ЖaЙaşЗa, ЖiГer iЮiБde ВЗИrИrkeБ de aklдБda ЗИЗИАИş. ŞiАdi, ЖaЙaşЗaБ dчБ“Г, babaЖдБдБ ВcağдБda ЮalдşАaЖд b“М“k АИЗlИlИk. BИ М“НdeБ В, g“c“Б“ ЖakдБАadaБ, ЮalдşЗдğд işЗe



b“М“k başдrlar elde eЗАek iЖЗiМВr.



121



Ekrem AR)KOĞLU



METİN AL)NAN KAYNAKLAR AğbaБ



Ç.Aytmatov (Aktaran: S. E. KaraЮakВЙ



Camila (Povestter)



V. İ. Domojakov, (1986) Xakas Çonınıŋ Nımaxtarı (ÇN AğbaБ A. Hallarov (1984) Akay povest baza çooxtar) AğbaБ



M. KilЮiЮakВЙ, V. ŞИlbaМeЙa, M. Turan, G. Kotojekov, (1991) Pye-



salar AğbaБ



U. N. Kirbijekov (1960) Xakas Çonnıŋ Söspekterĭ, çoox çaaxtarı,



sispekterĭ Abakan İ. Kostakov (1971) Miniŋ Nancılarım Çooxtar) Abakan



A. Y. Medvedoyskoy (1992) Altın Xıs Xakasskiye Skazki) Abakan B. Tatarovna (1991) Aat Tabızı PВЙeЖЗЗer AğbaБ



İ. Topoyev (1991) Köytik Mĭrgenek Olğannarğa çooxtar) AğbaБ N. Tyukpiyekov (1972) Çaylağda (Povest) Abakan Ax Tasxıl (1991) S. Klasta Nimes Xığırıx (



AğbaБ



Xan Mirgen Alıptıx Nımax)



122



AğbaБ, KNH



AğbaБ



(akas T“rkçesi Grameri



KAYNAKLAR Arat, R. R. (1994) G“ney Sibirya T“rçesi Metinleri (Haz. O. F. Sertkaya), TKAE Ankara AraЗ, R. R.



(aН. K. EraЖlaБ, O. F. SerЗkaМa, N. Y“ce



(1979)Kutadgu Bilig II) İndeks İstanbul



Arat, R. R. (Haz. O. F. Sertkaya) (1987) T“rk Şivelerinin Tasnifi



Makaleler I, TKAE Ankara, s. 69-149 BaБgИВğlИ, T.



T“rkçenin Grameri, TDK Ankara



BaЖkakВЙ, N. A. RedakЗчr



Grammatika Hakasskogo



Yazıka, Akademiya Nauk SSSR Moskova GHY BaЖkakВЙ, N. A. İБkijekВЙa-grekИl, A. İ.



Hakassko-



Russkiy Slovar, MiБiЖЗerЖЗЙВ KИl ЗИrд SSSR MВЖkВЙa HRS



Budak, Feyzullah. (1997) Kırgızistan D“n“. Bug“n“, Yarını Yeni



T“rkiМe



, T“rk D“БМaЖд ÖНel SaМдЖд. TeААИН-AğИЖЗВЖ



Йa İnЖaБ



Butanayev, V. Y. (1995) (akası EЗБВgrafiЮekiМ OЮerk , MВЖkoBИЗaБaМeЙ, VikЗВr.Y. BИЗaБeМeЙa, T.İ. (1996) (ooray Çonnıŋ



Törelderi, AbдğaБ



Clauson, S. G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-



Thirteenth-Century Turkish, Oxford ÇebВdaМeЙ, PМВЗr, İ. 1992) İstoriya (akasii, Abakan Мe, S.



DeliчАerВğlИ, YakИГ.



Hakaslar ve Hakasya, YeБi T“rki-



, T“rk D“БМaЖд ÖНel SaМдЖд )) , TeААИН AğИЖЗВЖ



Divan“ L“gat-it-T“rk Dizini Endeks , (1986) IV TDK Ankara Ercilasun, A. B. (1984) Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-, Ankara 123



Ekrem AR)KOĞLU



Ercilasun, A. B. (1993) T“rk D“nyası Üzerine İncelemeler, AkЮağ



yay. Ankara



Ercilasun, A. B. (1995) Kaşgarlı Mahmmud’da -sa, -se Eki, T“rk



Dili Dil ve Edebiyat Dergisi S.



MaМдЖ



, AБkara, Ж.



-455



ErcilaЖИБ, A. B. KВАiЖМВБ başkaБд



Karşılaştırmalı



Ergin, M. (1985)T“rk Dil Bilgisi, BВğaНiЮi МaМ.



. baЖ. İЖЗanbul



T“rk Lehçeleri Sözl“ğ“ ), K“lЗ“r Bakanlдğд, AБkara



Ergin, Muharrem. (1999) Orhun Abideleri.



. baЖkд, İЖЗaБbИl



GabaiБ, A. V. ÇeЙ. M. AkalдБ) (1995) Eski T“rkçenin Grameri,



TDK Ankara



Hakas Tili (6-7 Klastarga Uçebnik , (1991), AğbaБ HT



(akas Tilinin Orfografiyazı Orfografiya Söstigi , (1988), AğbaБ



Hakasskoy Avtonomnoy Oblasti 50 Let, (1980), TSSU RSFSR,



Abakan İЖhakВЙ, F. G. , Pal Аbah A. A.



Grammatika Tuvinskogo



Yazıka Fonetika ) Morfologiya , Akademiya Nauk SSSR, Moskova GTY Karpov, V. G. (1955) İzyavvitel’noye Naklonehiye v (akasskom Yazıke, DiЖЖerЗaЗЖiМa Бa ЖВiЖkaБiМe ИЮeБВМ ЖЗeГeБi kaБdidaЗa filВlВgiЮeЖkih БaИk, MВskova İNY(



Karpov, V. G. (1966) Slojnie Formı Proşedşego Vremeni Glagolov



(akasskogo Yazıka, UZH VII, Abakan SFPV Katanov, N. F, (1903) Opıt İssledovaniya Uryanhaskogo Yazıka c ukazaniem glavneyşih rodsvennih otnoşeniy yego k drugim yazıkam Tyurkskogo kornya, UZKU, Kazan



124



(akas T“rkçesi Grameri KдНlaЖВЙ, Leonid R. (1969) Vzaimootnoşeniye Terminov "(a-



kas" i "Kırgız" v Plemennıh İstoçnikah V)-XII vekov. UЮeБiМe ZaГiЖki, X))), Novosibirk



KдНlaЖВЙ, LeВБid , R. (1985) Ortın Ç“s Çıllardağı (akastarnıŋ



Literaturazınaŋar paza Folklorınaŋar, AЛ TaЖhдl, AğbaБ Moskva



KдНlaЖВЙ, LeВБid .R . RedakЗчr ( 1993) İstoriya (akasii,



KдНlaЖВЙ, LeВБid. R. (1991) Drevnyaya i Srednevekovaya İstori-



ya Yujniy Sibiri. Abakan



Korkmaz, Z. (1995) T“rk Dili Üzerine Araştırmalar 1. c, TDK Ankara TDÜA Mongol-Oros Tol (Mongolsko-Ruskiy Slovar’ , (1957) Moskva MИЖЗafaМeЙ, E. M, ŞЮerbiБiБ B. G,



Sözl“k, İЖЗaБbИl



ÖНЗ“rk, R.



Uygur ve Özbek T“rkçelerinde Fiil, BaЖдlАa-



ÖНЗ“rk, R.



Yeni Uygur T“rkçesi Grameri, TDK Ankara



Адş dВkЗВra ЗeНi , Ankara



Abakan



B“y“k Rusça-T“rkçe



PaЗaЮakВЙ, K. M. (1983) Sablığ Kizilernin Çurtazi, Ah TaЖhдl,



Russko-(akasskiy Slovar’ Orıs-(akas Slovar’ , (1961) Moskova Russko-Tuvinskiy Slovar’ (Orus-Tıva Slovar’ , (1980) Moskova Tekin, T. (1982) On The Structure of Altaic Echoic Verbs in ( kıra , Acta Orient. Hung. XXXVI (1-3) , s. 503-513 Tekin, T. (1990) T“rk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi, ErdeА AЗaЗ“rk K“lЗ“r MerkeНi DergiЖi c. , S. 13, Ocak 1989, TTK, Ankara, s. 141-169



125



Ekrem AR)KOĞLU



TeБişeЙ, E. R.



TDLTEŞİ, MВЖkВЙa



RedakЖiМa



Tuvinsko-Ruskiy Slovar’,



Tugujekova.V. N. (1993) İstorii (akasii Sovetskiy Period 1917-



1991 gg. Abakan YИdahiБ K. K. ÇeЙ. A. TaМАaЖ



bas. TDK, Ankara



126



Kırgız Sözl“ğ“, c. I, II, 2.