Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi 9753591578 [PDF]

Citation preview

KüR'AN'IN ANLAŞILMASINDA



DİL PROBLEMİ



Mehmet Murat KARAKAYA



(SI



MARİFET YAYINLARI Yerebatan Caddesi Çatalçeşme Sokak Defne Han No: 27 Kat: 3 Cağaloğlıı - İstanbul Tel.: (0^212) 5 2 6 22 7 0 - 5 İ 3 9 2 25 Fax: (Û-212) 513 9 2 25



KUR'AN'IN ANLAŞILMASINDA



DİL PROBLEMİ



Marifet Yayınlan



: 176



İslâmî Araştırmalar Dizisi: 56



ISBN 975-359457-8



Dizgi



: M e h m e t Murat K A R A K A Y A



Baskı



: Kahraman Ofset İstanbul (Nisan) - 2003



Mehmet Murat KARAKAYA:



1971 yılında Kayseri'nin Develi



ilçesinde doğdu. 1995 yılında Marmara Üniversitesi İlahiyat fakültesinden mezun olan Karakaya, 2002 yılında Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Bilim dalında yüksek lisansını tamamladı, Halen Kayseri'de öğretmenlik yapmaktadır.



İÇİNDEKİLER



ÖNSÖZ



vn



KİSALTMALAR



X



GİRİŞ....



1



BİRİNCİ BÖLÜM K U R A N ve DİL



I- Lisan ve Kelam Ayınnu Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti



n- Kur'an Dilinin Niteliği



13



....28



A- Kur'an'm Bir Kitap Olarak Niteliği



28



B- Kur'an'm Üslup Özelliği



36



lü-Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi



58



A-Kelime-Cümle İlişkisi Problemi



58



B-Çok Anlamlılık - Tek Anlamlılık Problemi



64



C-Temel Anlam - Yan Anlam Problemi....;.



70



D-Mecazî Dil Problemi



77



E- Anlama ve Yorumlama Faaliyeti Problemi



85



F- Anlama ve Yorumlama Faaliyetine İki Uç Öme;k



93



1- Zahirî (Lafzı) Yorum Örneği 2- Baünî Yorum Örneği



94 103



İKİNCİ BÖLÜM K U R ' A N ' I N DİL-DIŞI ve D İ L S E L B A Ğ L A M I



I- Kur'an İfadelerinin Kültürle İlişkisi



119



II- Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması



126



III- Kavramların Kur'an'da Kullanımı



148



A- Kavramın Tanımı



148



B-Kavramların Somutluğu ve Soyutluğu Problemi



153



C- Kavramların Açıklığı (Vazıh) ve Seçikliği (Sarih) Problemi



158



D- Kavramların Kur'an'daki Kullanımına Örnekler SONUÇ BİBLİYOGRAFYA



,



162 185 191



ÖNSÖZ



A l l a h T e a l a , tarihin akışı içerisinde farklı z a m a n l a r d a toplumları



kendi içlerinden elçiler g ö n d e r m e k suretiyle y i n e



k e n d i dilleriyle u y a r m a k i s t e m i ş , r a h m e t ve h i d a y e t y o l u n u göstermiştir. İlahî mesajların s o n u n c u s u olan Kur'an'ı K e r i m , V I I . y ü z y ı l d a ö z e l d e Hicaz b ö l g e s i n d e y a ş a y a n A r a p t o p l u m u n a , genelde ise bütün insanlığa yönelik bir mesaj i ç e r m e k t e o l u p , ilk e t a p t a A r a p t o p l u m u n a i n m i ş ve bu d u r u m



Kur'an'ın



A r a p ç a olarak inzal o l m a s ı n a sebeb olmuştur. Allah T e a l a , k e n d i s i n e ait olan k e l a m ı i n s a n a ait olan bir lisan v a s ı t a s ı y l a iletmiştir. Z i r a Yaratıcı olan A l l a h ile y a r a t ı l m ı ş o l a n insan a r a s ı n d a v a r o l a n o n t o l o j i k



farklılık,



iletişimin niteliğinin beşere ait olan dil s e v i y e s i n d e olmasını gerekli kılmıştır. Nitekim iletişim, insan zihninin ötesinde bir vasıtayla g e r ç e k l e ş s e y d i , insan açısından herhangi bir algıla­ m a ve anlama



gerçekleşmeyeceği



için v a r o l a n



iletişim



i m k a n s ı z hale gelebilirdi. O halde iletişimin niteliğinin, insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a



olması



gerekir. Bu d u r u m d a K u r ' a n , bir lisanullah değil, bir k e l a m u l lah'tır ve A r a p ç a , mahiyetleri farklı olan v e i n s a n ) iletişim k u r m a s ı için



iki varlık'm (Allah



z o r u n l u bir araçtır. A l l a h



T e a l a mesajını dil v a s ı t a s ı y l a ilettiğine göre o h a l d e b i z i m K u r ' a n ' l a i r t i b a t ı m ı z dil s e v i y e s i n d e v e dilin içerisinde olacaktır.



uzanımları



V I I I / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi



K u r ' a n b ü t ü n i n s a n l ı ğ a r e h b e r olan ve onları d o ğ r u y o l a ileten bir k i t a p o l d u ğ u n a g ö r e m u h a t a p l a r ı n a düşeri görev



onu okumak, anlamak



Kur'an'm



ve ü z e r i n d e



a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a ilk d ö n e m



düşünmektir. muhatapları



tarafından p e y g a m b e r i m i z i n de içlerinde olması m ü n a s e b e ­ tiyle bir p r o b l e m y a ş a n m a m ı ş t ı r . Zira onlar a n l a y a m a d ı k l a r ı konuları p e y g a m b e r i m i z e s o r m u ş l a r , kendi zihinlerinde sorun teşkil eden meselelere c e v a p b u l m a y a çalışmışlardır. A n c a k d a h a s o n r a gelen dolaylı m u h a t a p l a r tarafından K u r ' a n ' m a n l a ş ı l m a s ı k o n u s u n d a bir ç o k p r o b l e m



ortaya



ç ı k m ı ş , bu d u r u m a n l a m a k o n u s u n d a belirli i l i m l e r i n



ve



t e k n i k k o n u l a r ı n b i l i n m e s i n i gerekli k ı l m ı ş t ı r . Bu n e d e n l e dolaylı



muhatapların



bilmeden



belirli



ve K u r ' a n ' m



ilimleri



ve teknik



genel a n l a m d a



konuları



bir k i t a p



olarak



niteliğini k a v r a m a d a n , d o ğ r u d a n meal va;sıtasıyla K u r ' a n ' l a i l e t i ş i m k u r m a l a r ı , o n l a r ı n ilahî k e l a m ı a n l a m a d a



birçok



zoriukla karşılaşmalarına ve K u r ' a n ifadelerinden



yanlış



a n l a m ç ı k a r m a l a r ı n a s e b e p o l a c a k t ı r . Z i r a nasıl d i ğ e r ilmî d i s i p l i n l e r d e n istifade e t m e k için belirli bir b i r i k i m e s a h i p o l m a k , o ilmî disiplinlerin k e l i m e ve k a v r a m l a r ı n ı n a n l a m s i s t e m l e r i n e vakıf o l m a k g e r e k i y o r s a K u r ' a n ' d a n



istifade



e t m e k için d e belirii d ü z e y d e bir ön bilgi gereklidir. N i t e k i m bu bilgiler ve teknik k o n u l a r tefsir usulü k i t a p l a r ı n d a y e r a l m ı ş t ı r . F a k a t , K u r ' a n ' m bir k i t a p o l a r a k genel n i t e l i ğ i n e y ö n e l i k o l a r a k ü s u l - ü tefsir k i t a p l a r ı n d a g e n i ş



kapsamlı



bilgiler v a r o l m a k l a biriikte bu bilgiler sistematik bir ş e k i l d e ele alınmamıştır. İ ş t e b i z bu a l a n d a K u r ' a n ' m



n i t e l i ğ i n e yani



ilahî



hitabın m a h i y e t i n e , K u r ' a n ' m hangi dil ç e r ç e v e s i n d e indiril­ d i ğ i n e (yazı dili v e y a k o n u ş m a dili a ç ı s ı n d a n )



üslubuna,



kültürel a r k a p l a n m a ve kavramlarının anlam sistemine y ö n e ­ lik o l a r a k



bütünsel



ve sistematik



bir t e z



çalışmasının



olmadığını gördük ve çalışmamızı bu e k s e n d e y a p m a y a k a r a r verdik.



ö n s ö z / IX



Ç a l ı ş m a m ı z giriş ve iki b ö l ü m d e n o l u ş m a k t a d ı r . Giriş­ te p r o b l e m l e r genel olarak ortaya k o n m u ş t u r . Birinci b ö l ü m ­ d e , Kur'an dilinin mahiyeti



ve önemi üzerinde d u r u l m u ş , bu



b a ğ l a m d a Kur'an'ın bir kitap olarak niteliği, üslup özelliği ve Kur'an'ı a n l a m a d a d i l - a n l a m ilişkisi problemi ele alınmış ve a n l a m a ve y o r u m l a m a faaliyetinde iki uç ö r n e k olan zahirî ve batını y o r u m örnekleri değerlendirilmiştir. İkinci b ö l ü m d e ise, K u r ' a n ifadelerinin kültürle ilişkisi ele alınmış ve A r a p ­ ç a n ı n yapısal v e e d e b î özellikleri ü z e r i n d e



durulmSştur.



A y r ı c a k a v r a m l a r ı n a n l a m özellikleri ve Kur'an'daki kulla­ nımları k o n u s u n d a d e ğ e r l e n d i r m e yapılmıştır. Tezin h a z ı r l a n m a s ı n d a k a y n a k o l a r a k . Tefsir kitapları a ç ı s ı n d a n T a b e r i ' n i n Camiu'l B e y a n an Te'vili'l K u r ' a n , Z e mahşeri'nin Keşşaf ve Fahrettin-i Razi'nin



Mefatihu'l G a y b



adlı e s e r l e r i n d e n ; Usul-ü Tefsir a ç ı s m d a n ise, Zerkeşi'nin el B u r h a n ve Suyuti'nin el İtkan adlı e s e r l e r i n d e n y a r a r l a n ı l ­ mıştır. A y r ı c a R a g ı b el İsfahani'nin el Müfredat, T o s h i h i k o Izutsu'nun Kur'an'da A l l a h ve İnsan, Hüseyin K ü ç ü k k a l a y ' m Kur'an Dili A r a p ç a adlı eserlerinden b ü y ü k ö l ç ü d e istifade edilmiştir. T e z i m i n h a z ı r l a n m a s ı n d a d a n ı ş m a n l ı ğ ı m ı y a p a n , sıcak v e s a m i m i alakalarıyla ç a l ı ş m a m ı y ö n l e n d i r e n h o c a m Prof. D r . Celal K ı r c a ' y a , ayrıca Prof. Dr. T u r a n K o ç ' a D o ç . D r . Erdoğan Pazarbaşı'na,yardımlanm esirgemeyen Yrd. Doç. İ b r a h i m G ö r e n e r ' e ve Salim G ü l t e n ' e t e ş e k k ü r e t m e y i bir borç bilirim.



Mehmet Murat KARAKAYA Kayseri 2003



KISALTMALAR



a.g.e.



A d ı G e ç e n Eser



a.g.m.



Adı Geçen Makale



a.g.md.



Adı Geçen Madde



bkz.



Bakınız



c.



Cilt



Çev.



Çeviren



s.



Sayfa



sy.



Sayı



Tah.



Tahkik eden



T.D.V.İ.A.



T ü r k i y e D i y a n e t Vakfı İ s l a m Ansiklopedisi



Tsz.



Tarihsiz



GİRİŞ



Kur'an-ı Kerim Aiialı'm kelamı olmakla birlikte, o n u n i n s a n l a r a u l a ş t ı r ı l m a s ı bir b e ş e r lisanı o l a n A r a p ç a vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Çünkü Allah Teala, K u r ' a n ' d a "Biz her peygamberi kendi kavminin lisanıyla gönderdik ki onlara kendi dilleriyle beyan etsin (açıklasın)"^ buyurmak­ tadır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n muradının d a h a kolay anlaşılması ve iletişiminin d a h a sağlıklı gerçekleşmesi için, Allah insana i n s a n ı n k o n u ş t u ğ u dille h i t a p e t m i ş t i r . A n c a k s o r u n b u r a d a b i l m e m e k t e d i r . İnsana Allah tarafından gönderilen bir k i t a p / h i t a p ve ilahî bir k e l a m olan K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel yapısını v e özelliğini k a v r a m a d a n , ve bu konudaki problemli k o n u l a r ı a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r m a d a n yani K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak niteliğini, ü s l u b u n u b i l m e d e n , A r a p ç a n ı n m a h i y e t i n e , k ü l t ü r e v r e n i n e v e dilsel ö z e l l i k l e r i n e vakıf o l m a d a n v e K u r ' a n ' d a yer alan kavramların anlam alanlarının çerçevesini t a m o l a r a k b e l i r l e m e d e n gerçekleştirilen a n l a m a faaliyetleri içerisinde b i r ç o k eksikliği barındıracaktır. N i t e k i m g ü n ü m ü z d e insanlar meal o k u m a y a y ö n l e n ­ d i r i l m e k t e ve bu s a y e d e K u r ' a n ' ı n k e n d i s i n e özel k i t a p özelliğini b i l m e y e n insanlar K u r ' a n ' d a n istifade edecekleri y e r d e , kendi z i h i n l e r i n d e cevaplandırılması zor olan bir ç o k p r o b l e m l e k a r ş ı l a ş a b i l m e k t e , h a t t a hayal k ı r ı k l ı ğ ı n a b i l e u ğ r a y a b i l m e k t e d i r l e r . D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n ' ı o k u m a ve anla­ m a y a ç a l ı ş m a öncesi y u k a r ı d a belirtilen p r o b l e m l e r i n ortaya



' 14. İbrahim,4



2 / Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi



k o n m a s ı n d a ve a ç ı k l ı ğ a k a v u ş t u r u l m a s ı n d a b ü y ü k vardır.



yarar



Mesajda aslolan onun anlaşılır olmasıdır. A n l a ş ı l a m a ­ yan bir mesajın iletilmesi veya gönderilmesi a n l a m s ı z d ı r ve amacından yoksundur. Dolayısıyla Allah Teala, vahyini, t o p l u m u n diline u y g u n olarak g ö n d e r m i ş ; hitabın anlaşılır bir d ü z e y d e o l m a s ı n ı g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r m u ş t u r . ^ A n c a k ilk m u h a t a p l a r açısından g e n e l d e anlaşılır bir "söz" olan Kur'an'ı K e r i m , d a h a sonraki m u h a t a b l a r için anlaşılması zor olan bir "metin" halini almıştır. Bu husus üzerinde c i d d i y e d e d u r u l m a s ı g e r e k l i g ö r ü l e n bir k o n u d u r . B u b a ğ l a m d a K ı : ' ' ' a n ' ı n bir k i t a p o l a r a k niteliğinin o r t a y a k o n m a s ı n d a yarar vardır. Zira K u r ' a n ' d a konuların dağınık bir şekilde yer a l m a s ı , konu b ü t ü n l ü ğ ü n ü n o l m a m a s ı ve bol tekrarların yer a l m a s ı gibi h u s u s l a r ilk bakışta K u r ' a n ' m bir k i t a p olarak eksikliği ve kusuru olarak görülebilir. A n c a k K u r ' a n , yazılı kültürün e g e m e n olmadığı yani sözlü kültürün hakim olduğu v e bu k ü l t ü r ü n a n l a m a l a n l a r ı n ı b e l i r l e d i ğ i bir o r t a m içerisinde nazil o l m u ş t u r . Bu b a k ı m d a n yazılı dilin e g e m e n o l d u ğ u g i r i ş - g e l i ş m e - s o n u ç s i s t e m i n i K u r ' a n ' d a bulnsak z o r d u r . Hatta i m k a n s ı z d ı r . K u r ' a n ' m bu a n l a m d a ö n c e d e n k u r g u l a n m ı ş , başı ve sonu beiSi olan bir " m e t i n " o l m a özelliği y o k t u r . K u r ' a n , o l a y ö r g ü l e r i n i n çjzgisel bir d ü z l e m d e i ş l e n m e d i ğ i , kaotik k o n u anlatım yapısının b u l u n d u ğ u , bol tekrarla süslü hitapların yapıkiiğı sözlü kültür içerisinde ve konulma dili ç e r ç e v e s i n d e iletilmiştir. D o l a y ı s ı y l a yazılı k ü l t ü r i ç e r i s i n d e y a ş a y a n insanlar a ç ı s ı n d a n K u r ' a n ' m bu yapısı bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r ve bu d u r u m , problemin sözlü kültür-yazılı kültür v e y a yazı dili-konıışma dili çerçevesinde ele alınmasını gerekli kılmaktadır. K u r ' a n ' m ü s l u p özelliği d e o n u n ilahî bir k e l a m olması m ü n a s e b e t i y l e farklılık arzetmektedir. Nitekim K u r ' a n ' m ü s l u p özelliğinin tesbit e d i l e m e m e s i g e ç m i ş t e ve g ü n ü m ü z d e farklı y a n l ı ş o k u m a l a r a ve a n l a m a l a r a s e b e p o l m u ş ve bir çok görüş ortaya çıkmıştır. İtikadî m e z h e p l e r i n



2 54. Kamer . 1 7 , 2 2 . 4 0 ; 47. Mulıammed. 24.



Giriş/



3



varlığı bunun göstergesidir. K u r ' a n dilinin en önemli özelliği o n u n Allah merkezli bir y a p ı d a olmasıdır. B u n a göre m i k r o v e m a k r o a l e m d e k i b ü t ü n o l a y l a r ve h a d i s e l e r A l l a h ' ı n gözetimi ve ontolojik hakimiyeti altında cereyan e t m e k t e d i r . B u d u r u m ö y l e v u r g u l a n m a k t a d ı r ki k o n u y a d i k k a t s i z ve y ü z e y s e l b a k a n bir i n s a n , i n s a n ı n f i i l l e r i , t o p l u m l a n n ilerlemesi ve g e r i l e m e s i , tabiat olaylarının m e y d a n a gelmesi gibi k o n u l a r d a bir nedenselliğin yokluğu kanaatine'ulaşabilir; hidayeti ve dalaleti A l l a h ' a havale e d e n , çalışkanlığı, t e m b e l l i ğ i , s o n r a d a n e l d e e d i l m i ş z e n g i n l i ğ i ve İ n s a n î f a k t ö r l e r y ü z ü n d e n karşılaşılan fakirliği ve d a h a bir ç o k k o n u y u " k a d e r " anlayışıyla değerlendiren çeşitli anlayışlara sahip olabilir. Halbuki Allah Teala insanı y e r y ü z ü n ü n halifesi kıldığına ve insanları " i m t i h a n " vesilesi için yarttığına g ö r e , g ü c ü n ü n yettiği ve karar v e r m e imkanının olduğu h e r y e r d e i n s a n , y a p t ı k l a r ı n d a n s o r u m l u d u r . Y a p t ı k l a r ı n ı n karşılığını g ö r m e y e d e razı o l m a s ı g e r e k i r . N i t e k i m A l l a h T e a l a ' n ı n insanın güç ve kudı-et alanına giren hadiseleri aktarırken faili kendisi gibi g ö s t e r m e s i , bu a l a n d a c e r e y a n e d e n olayların kendi kontrol ve ontolojik hakimiyeti altında olduğunu v u r g u l a m a k içindir. Y o k s a insana ait sorumlulukları kendi üzerine alması değildir. Tabiat olaylarında da d u r u m aynıdır. H e r şey s ü n n e t u l l a h d e n i l e n kanun ve kurallar ç e r ç e v e s i n d e hareket etmektedir. Y i n e K u r ' a n ü s l u b u n d a kıssaların a n l a t ı m ı n d a farklı bir tarz kullanılmıştır. Zira K u r ' a n ' ı n amacı olayların tarihsel gerçekliğini tarihsel unsurlar olan yer, z a m a n , tarih, coğrafya eşliğinde -tarih kitaplarında olduğu gibi- v e r m e k değildir. O , tarihsel olayları ve darb-ı meselleri tevhid inancını y e r l e ş t i r m e d e etkili birer yan unsur olarak k u l l a n m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a k ı s s a l a r a v e d a r b - ı m e s e l l e r e bu ç e r ç e v e d e n b a k m a k gerekir. K u r ' a n ' ı a n l a m a d a ö n e m l i p r o b l e m l e r d e n bir tanesi d e dil-anlam ilişkisinin sınırlarının tesbit edilmesidir. Z i r a her lafız s ö z l ü k t e bir m a n a y a v e y a m a n a l a r a (çok a n l a m l ı l ı k ) işaret e d e b i l i r . A m a bir k o n u ş m a v e y a m e t i n d e o lafız konuşmacı veya yazar tarafından sözlük manasının/



4



/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi



m a n a l a r ı n ı n d ı ş ı n d a bir a n l a m d a kullanılabilir. Şayet her bir kelime, konuşma veya metin bağlamı dikkate alınmaksızın sözlük m a n a s ı n d a n hareketle anlamlandırılırsa çoğu z a m a n o k o n u ş m a v e y a metnin ne d e m e k istediğininin tesbit edilmesi m ü m k ü n o l m a y a b i l i r . D o l a y ı s ı y l a bir k e l i m e n i n a n l a m ı n ı n tesbitinde konuşmacı veya yazarın konuşma veya metin i ç e r i s i n d e o k e l i m e y l e hangi anlamı kastettiği v e y a k e l i m e ç o k a n l a m l ı ise hangi a n l a m ı n ı v u r g u l a m a k istediği c ü m l e içerisinde geçen diğer k e l i m e l e r l e birlikte değerlendirildiği z a m a n ortaya çıkar. A y r ı c a bir k e l i m e n i n bir temel anlamı (hakikî) bir d e yan a n l a m ı ( m e c a z î ) o l a b i l i r . D o k u n m a k k e l i m e s i n i n elle hissetmek manası olduğu gibi, "balık bana d o k u n d u " c ü m l e s i n d e geçtiği ü z e r e herhangi bir şeyin hastalığa veya rahatsızlığa sebep olması a n l a m ı d a vardır. Y i n e k o n u ş m a c ı v e y a y a z a r l a r k o n u ş m a n ı n v e y a m e t n i n estetik güzelliğini a r t ı r m a k , m u h a t a p l a r ı n a nüfuz e t m e k ve onları etkilemek için söz sanatlarına başvurabilirler. Söz sanatlarında a m a ç , genelde kelimenin y a n - a n l a m m a / a n l a m l a r ı n a vurgu y a p m a k ­ tır. D o l a y ı s ı y l a bir c ü m l e i ç e r i s i n d e geçen k e l i m e n i n temel a n l a m ı n a mı y o k s a yan a n l a m ı n a mı vurgu yapıldığını tebsit e t m e k anlamanın gerçekleşmesi açısından elzemdir. K u r ' a n ' ı K e r i m ilahî bir kelam olması m ü n a s e b e t i y l e h e m bu d ü n y a h e m d e g a y b a l e m i y l e ilgili b i l g i l e r v e r m e k t e d i r . D ü n y a hayatıyla ilgili konuların a k t a r ı l m a s ı n d a h e r h a n g i bir p r o b l e m y a ş a n m a m a k t a d ı r . Z i r a bu alanla ilgili k o n u l a r ı n -yetersiz d e olsa- anlaşılabilir k e l i m e v e k a v r a m karşılıkları vardır. A n c a k insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a y e r alan g a y b a l e m i y l e ilgili bilgilerin a k t a r ı l m a s ı n d a ise bir ç o k z o r l u k v a r d ı r . Z i r a g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u v e k a v r a m l a r ı n d o ğ r u d a n k e l i m e ve k a v r a m karşılığı o l m a d ı ğ ı için z o r u n l u o l a r a k m e c a z î d i l e b a ş v u r u l m a k t a , bu y o l l a insanın algısı dışındaki variıklar insanın algılayabileceği bir üslupla anlatılabilmektedir. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen g a y b a l e m i y l e ilgili k o n u l a r ı n m e c a z î dil a ç ı s ı n d a n e l e alınması d a h a sağlıklı bir yaklaşım olacaktır.



—



.



.



Giriş/ 5



B u n u n y a n ı s ı r a h e r dil ifadesinin yapısı gereği bir a m a c ı v a r d ı r ve bu a m a ç , ifadenin m u h a t a p l a r ı tarafından gerektiği ş e k i l d e a n l a ş ı l m a s ı d ı r . K u r ' a n ' ı K e r i m d e insanla i l e t i ş i m e geçilen dil d ü z e y i n d e bir m e s a j o l d u ğ u n a g ö r e , muhatapları tarafından anlaşılması ve ilkeleri ışığında hareket e d i l m e s i için g ö n d e r i l m i ş t i r . D o l a y ı s ı y l a a n l a m a v e y o r u m l a m a f a a l i y e t i n i n d o ğ a l o l a r a k ilk e t a p t a dil s e v i y e s i n d e ve dilin izin verdiği alan i ç e r i s i n d e ( m a n t u k mefhum) olması gerekir. N i t e k t i m zahirî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ( M ü ş e b b i h e , M ü c e s s i m e , Zahirîlik m e z h e b i ) ve batınî yorumu b e n i m s e y e n l e r (Gulat-ı Ş i a , Şia ve tasavvuf ehli) a n l a m a ve y o r u m l a d a aşırı u ç t a y e r a l m ı ş l a r d ı r . B u n l a r d a n z a h i r î y o r u m u b e n i m s e y e n l e r l a f ı z - m a n a m ü n a s e b e t i n i literal a n l a m d a ele almışlar ve ifadenin m e f h u m u n u dikkate almaksızın sadece mantukuna önem vermişlerdir. Bu d u r u m d a bir ifadenin s a d e c e m a n t u k u n a bağlı k a l m a k ise o ifadenin v e r m e k istediği mesajı a s k ı y a a l m a k v e y a a n l a m alanını s ı n ı r l a n d ı r m a k o l u r . Z i r a bir m e t i n d e h e r h a n g i bir k o n u y l a ilgili b ü t ü n m e s e l e l e r i en i n c e n o k t a s ı n a k a d a r a y r ı n t ı l a r ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n s e d e , m e t n i n y e r aldığı kitabın hacmi ve insanların istifadesi açısindan bu m ü m k ü n değildir. Bu b a ğ l a m d a , m u h a t a p olarak bütün insanlığı hedef a l m ı ş , evrensel ilkeleri içerisinde barındıran ve d ü n y a d e v a m ettikçe h ü k m ü d e d e v a m e d e c e k olan K u r ' a n ' ı n olaylara ve meselelere yaklaşımı ilkeler ve kriterler seviyesindedir. M e s e l e l e r kısa ve öz o l a r a k belirtilir. O m e s e l e l e r l e igili a ç ı k l a n m a y a n ve telaffuz e d i l m e y e n k o n u l a r ise o ilkeler düzeyinde belirtilen açıklamalar ışığında değerlendirilir, d e ğ e r l e n d i r i l m e s i de gereklidir. Z i r a insanlığın k a r ş ı l a ş m ı ş o l d u ğ u s o r u n l a r bu k r i t e r l e r ç e r ç e v e s i i s t i k a m e t i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e z ise metin sınıriandırılmış veya d o n d u r u l m u ş olur. Batınî y o r u m u b e n i m s e y e n l e r ise, K u r ' a n ifadelerini bir a n l a m d a lafızlarla örülü s e m b o l l e r d e n ( g a y b a l e m i y l e ilgili m e c a z î anlatımın dışında) o l u ş t u ğ u n u ve o r t a l a m a her lafzın bir s e m b o l k a r ş ı l ı ğ ı n ı n o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş l e r v e



6 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



lafızlara yüklenilmesi m ü m k ü n o l m a y a n m a n a l a r verebilmiş­ lerdir. Halbuki Allah T e a l a , iradesini ve maksadını insanlara A r a p dili v a s ı t a s ı y l a g ö n d e r m i ş , yani A l l a h ' ı n iradesi ve m a k s a d ı bu dilin l a f ı z - m a n a ilişkisi sınırları i ç e r i s i n d e a k t a r ı l m ı ş t ı r . Ş a y e t A l l a h T e a l a i n s a n l a r ı bu lafızların sembolik anlamlarından sorumlu tutsaydı bu insanın gücünün ve k a b i l i y e t i n i n d ı ş ı n d a bir istek o l u r d u . A y r ı c a s e m b o l a n l a m l a r ı n l a f ı z - m a n a ilişkisi d ı ş ı n d a bir a n l a m karşılığı o l d u ğ u için ve hangi k e l i m e y e hangi a n l a m ı n v e r i l e c e ğ i k o n u s u n d a bir u z l a ş ı m olmadığı için iletişim i m k a n s ı z h a l e gelir, K u r ' a n ' ı n d ü n y a ve ahiret h a y a t ı y l a ilgili ilkeler ve prensipler ışığında v e r m e k istediği esas ve temel mesajlar d a anlamını yitirmiş olurdu. Dolayısıyla K u r ' a n ifadelerinin dilin mantığı ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e ve d i l - a n l a m ilişkisi sınırları içerisinde değerlendirilmesi gerekir. Yani ne lafızlara literal a n l a m d a bağlı k a l ı n m a l ı n e d e d ı ş a r ı d a n anlam yüklenilmelidir. Kur'an'ı Kerim A r a p ç a olarak indiğine göre A r a p ç a , Kur'an'm mahiyetinin bir parçası d u r u m u n d a d ı r . Yani Kur'an m e s a j ı n ı A r a p ç a n ı n dil ç e r ç e v e s i ve dil alanı i ç e r i s i n d e iletmiş, kullandığı evren Arapların d ü n y a tasavvurları dairesi i ç e r i s i n d e o l m u ş t u r . H e r dil belli bir m u h i t i n , belli bir coğrafyanın ve belli bir kültürün izlerini taşıdığına g ö r e , A r a p dili, özellikle K u r ' a n ' m nazil olduğu d ö n e m d e k i A r a p dili d e o d ö n e m i n ve o bölgenin k e n d i s i n e özgü şartlarım içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Yani K u r ' a n mesajını Arapların kültür evreni içerisinde yer alan malzemeleri kullanarak ifade etmiştir. K u r ' a n ' ı n şiire genelde o l u m s u z bakışı v e y a cinlerle ilgili K u r ' a n ' d a y o ğ u n bilginin y e r a l m a s ı bu b a ğ l a m d a değerlendirilebilir. Kur'an'ın A r a p ç a lisanıyla i n m e s i , aynı z a m a n d a o n u n A r a p ç a n ı n dilsel özelliklerini taşıdığı m a n a s ı n a g e l d i ğ i n e g ö r e y a p ı l m a s ı g e r e k e n ş e y , A r a p ç a n ı n yapısal ve e d e b î özelliklerinin bilinmesidir. A n c a k , insana ait bir lisan olan A r a p ç a , diğer dillerde o l d u ğ u gibi kendisine özgü özellikleri ve p r o b l e m l e r i içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a ve bu d u r u m aynı şekilde Kur'an'a y a n s ı m a k t a d ı r . Nitekim A r a p ç a d a v a r o l a n .



Giriş /



7



usul-ü tefsii- ve usul-ü fıkıh gibi ilimler içerisinde yer alan a m m - h a s s , m u t l a k - m u k a y y e d , ç o k - a n l a m l ı l ı k - t e k anlamlılık ( m ü ş t e r e k lafızlar) gibi dilsel p r o b l e m l e r A r a p ç a d a m ü n d e ­ m i ç olan problemlerdir. Dolayısıyla Kur'an'ı a n l a m a d a karşı­ m ı z a çıkan dilsel problemler, Kur'an'ın bir kusuru değil, bir lisan o l a r a k A r a p ç a n ı n k u s u r u d u r . O h a l d e , bir dil olarak A r a p ç a n ı n eksiklik ve zenginliklerinin ortaya konması ve bu özellikler ç e r ç e v e s i n d e h a r e k e t edilmesi a n l a m a n ı n gerçek­ leşmesi için gereklidir. Y i n e K u r ' a n ' d a A r a p dili g r a m e r k a i d e l e r i n e aykırı gibi g ö r ü n e n ifadeler vardır. A n c a k bu ifadeler, K u r ' a n ' ı n inzal e d i l m e s i n d e n çok d a h a sonraları ilmî disiplin h a l i n e gelmiş olan Arapçanın gramer kaidelerine göre değerlendirilm e m e l i d i r . N i t e k i m K u r ' a n ' ı n indiği d ö n e m i ç e r i s i n d e A r a p ç a n ı n belirli a n o n i m kuralları vardı b e l k i , a m a bu k u r a l l a r sistematik bir s e k i d e b e l i r l e n m e m i ş t i . D o l a y ı s ı y l a d a h a s o n r a k i d ö n e m l e r d e s i s t e m a t i z e e d i l e n k u r a l l a r ve k a i d e l e r ç e r ç e v e s i n d e n h a r e k e t l e K u r ' a n ' d a g e ç e n bazı i f a d e l e r i n , A r a p ç a n ı n g r a m e r y a p ı s ı n a aykırı o l d u ğ u n u s ö y l e m e k yanlış bir yaklaşım olur. K u r ' a n A r a p dili içerisinde indiğine göre doğal olarak o dil i ç e r i s i n d e yer alan k a v r a m l a r ı d a k u l l a n m ı ş , a n c a k K u r ' a n bu k a v r a m l a r ı kullanırken onların a n l a m alanlarını d e ğ i ş t i r m i ş t i r . M e s e l a küfr lafzının tenzil öncesi c a h i l i y y e s i s t e m i n d e k e l i m e karşılığı t e ş e k k ü r e t m e n i n zıddı n a r k ö r l ü k t ü . A n c a k küfr lafzı K u r ' a n ' ı n a n l a m s i s t e m i n d e tenzil öncesi k e l i m e v e k a v r a m anlamlarıyla kullanıldığı gibi yeni ve özel bir anlam alanına da k a v u ş m u ş , artık " i m a n ı n z ı d d ı " v e hakikati inkar" anlamında kullanılmıştır. K u r ' a n ' d a c a h i l l i y e k ü l t ü r ü n d e yer alan ve a n l a m d e ğ i ş i k l i ğ i n e u ğ r a y a r a k kullanılan k a v r a m l a r o l d u ğ u g i b i , c a h i l i y e s i s t e m i n d e k a v r a m karşılığı o l m a y a n a m a K u r ' a n sistemi içerisinde önemli ve merkezi yer tutan k a v r a m l a r da vardır. T a k v a , zekat ve nifak kavramları b u n a ö r n e k olarak verilebilir. N i t e k i m bu k a v r a m l a r ı n cahiliyye kültürü içinde yaşayan insanlar için bir anlam değeri yoktu. A m a mesela bir nifak kavramını K u r ' a n ' ı n anlam sisteminden soyutladığımız



^ .' Kur'an'ın Anlatılmasında Dii Probiemi



z a m a n K u r ' a n ' ı n inanç sistemini alt-üst etmiş oluruz. Dolayısıyla kelime ve kavramların cahiliyye sistemindeki kullaıiımlarıyla K u r ' a n ı n anlam sistemindeki kullanımlarının ayrıştırılması her iki sistemin d ü ş ü n c e ve anlayış farklılık­ larının ortaya k o n m a s ı açısından gereklidir. B u n u n y a n ı s ı r a p e y g a m b e r i m i z i n vefatına m ü t e a k i p asırlarda farklı alanlarda ilmî disiplinler ortaya çıkmış ve bu ilmî disiplinler k a v r a m l a r ı n ı A r a p - İ s l a m kültürü içerisinden a l m ı ş l a r , sistemlerini ortaya k o y m u ş l a r d ı r . M e s e l a , hadis ve sünnet k e l i m e l e r i b u n a ö r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r . N i t e k i m "Allah sözün (hadis) en güzelini indirdi..."^ ayetinde hadis kelimesi Kur'an m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a kullanılırken, "Allah'ın sünnetinde bir değişme bulamazsın'"^ ayetinde s ü n n e t kelimesi kanun (nizam ve kural) m a n a s ı n d a k a v r a m a n l a m ı n d a k u l a n ı l m ı ş t ı r . A n c a k h a d i s ilmi i ç e r i s i n d e bu k a v r a m l a r ı n a n l a m içerikleri d e ğ i ş m i ş , bu k a v r a m l a r h a d i s i l m i n i n önemli terimleri h a l i n e g e l m i ş l e r d i r . Bu b a ğ l a m d a h a d i s k e l i m e s i artık " p e y g a m b e r i m i z i n s ö y l e d i ğ i s ö z l e r " a n l a m ı n d a terimleşmiş i k e n , sünnet kelimesi d e " p e y g a m b e ­ r i m i z i n mUslümanlara ö r n e k o l m a k a m a c ı y l a yaptığı d a v r a nışlai'i" ifade eder olmuştur. Dolayısıyla K u r ' a n ' d a geçen kavramları y i n e K u r ' a n ­ ın a n l a m s i s t e m i n d e n hareketle ele a l m a k gerekir. Bir b a ş k a d e y i ş l e K u r ' a n kavramlarını cahiliyye sistemindeki a n l a m l a ­ rıyla d e ğ e r l e n d i r m e k y a n l ı ş bir y a k l a ş ı m o l d u ğ u g i b i , b u kavramları d a h a sonraki d ö n e m l e r d e ortaya çıkan farklı ilmî disiplinler içerisinde değişik anlamlar yüklenerek anlam alanları değişmiş olan terimlerle değerlendirmek de yanlış bir y a k l a ş ı m olacaktır. N e t i c e d e K u r ' a n ' ı a n l a m a d a d ö r t temel p r o b l e m vardır. B u n l a r , K u r ' a n ' ı n bir kitap olarak niteliği, K u r ' a n ' ı n Arapçayı kullanma biçimi ve üslubu, dil-anlam ilişkisi, A r a p l a r ı n kültürel e v r e n i v e b u n u n K u r ' a n i f a d e l e r i n e yansıması ve bir dil olai'ak A r a p ç a n ı n m a h i y e t i , yapısı dil ve



•'^39.ZUmer,23. 'l35.Fat1r.43.



Giriş /



9



k a v r a m ö z e l l i k l e r i gibi h u s u s l a r d ı r . D o l a y ı s ı y l a b u problemleri açıklığa kavuşturmadan yapılan anlama ve y o r u m l a m a faaliyetleri birçok eksikliği içerisinde barındıra­ caktır.



BİRİNCİ BÖLÜM KUR'AN VE DİL



I- L İ S A N V E K E L A M A Y I R I M I A Ç I S I N D A N İLAHÎ HİTABIN M A H İ Y E T İ



Kur'an'ı K e r i m Aiialı'm s ö z ü o l d u ğ u n a g ö r e , evvel e m i r d e dille alakalıdır, dilsel bir olgudur. İşte bu n e d e n l e dil belki K u r ' a n ' ı n a m a c ı d e ğ i l d i r a m a , a m a c ı n ı n ifadesidir.^ D o l a y ı s ı y l a Kur'an'ı a n l a m a k ö n c e o n u n s u n u l d u ğ u v e kabı niteliğindeki dilini a n l a m a y a bağlı b u l u n m a k t a d ı r . O h a l d e lisan v e k e l a m a y ı r ı m ı a ç ı s ı n d a n dilin m a h i y e t i n i n o r t a y a k o n m a s ı gerekir. A r a p ç a d a dil terimine karşılık lisan ve lügat kelimeleri birbirlerinin y e r i n e k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Bu k e l i m e l e r " t o p l u m ­ ların k o n u ş t u k l a r ı ortak ses v e işaretler s i s t e m i " a n l a m ı n d a m ü ş t e r e k bir a n l a m h ü v i y e t i n e s a h i p o l d u k l a r ı gibi; lügat k e l i m e s i n i n " l e h ç e " lisan k e l i m e s i n i n ise " b ü t ü n dil siste­ m i n i " k a p s a d ı ğ ı n a y ö n e l i k a y ı r ı m l a r d a vardır.^ K u r ' a n ' ı K e r i m ' d e lügat k e l i m e s i g e ç m e m e k t e a n c a k b u n u n y e r i n e lisan k e l i m e s i farklı t ü r e v l e r i y l e birlikte k u l l a n ı l m a k t a d ı r . ' ' M e s e l a lisan k e l i m e s i "Biz bu (ilahî kelamı} senin kendi dilinde kolay anlaşılır kıldık ki insanlar düşiiniip ondan ders alabilsinler"^ a y e t i n d e iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i n e araç olan d i l , y a n i Arapça m a n a s ı n d a i k e n ; "...renklerinizin ve dillerinizin farklılaştırılması da O'nıın ayetlerindendir..."'^ a y e t i n d e ise lisan kelimesi insanların konuştuğu simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a kullanılmıştır.



-''Dlicane Cün(i\oğ\u , Kıır'aıı'ı Anlamanın



Afi/c»»;, İstanbul, 1995, s. 11.



^ Muhammed Murtaza Zebidı. Tacıı'l Ans,



Beyrut, 1966, c.9, s.333; c.lO, s.328



I4.1brahim.4; lö.Nalıl. 103; 33. Ahzab, 19; 48. Feth. 11. S44.Duhan.58. ^ 3 0 . Rum, 22.



Kur an ın Anlaşılniiisında Dil Problemi



A n c a k biz burada " d i l " kavramını lügat ve lisan ayrımı y a p m a d a n insanların anlaştıkları simgeler ve işaretler sistemi a n l a m ı n d a genel bir b a ğ l a m d a değerlendireceğiz. Dil alimleri, dil için içeriği aynı olan çeşidi tarifler yapmışlardır. Bunlardan bazıları şunlardır: Ibn C i n n i ' y e g ö r e d i l , " H e r milletin gayelerini arz et­ m e k için kullandıkları seslerdir.""' İsnevi'ye göre dil, "Belli m e v z u l a r için kullanılan fızlardan ibarettir." "



la­



İbnü'l Hacip'e göre d e d i l , "Manalar için kullanılan la­ fızlardır."'2 İnsanların karşılıklı iletişime girmeleri y e r y ü z ü n d e k i varlıkları kadar eski tarihlere d a y a n m a k t a d ı r . Bu iletişimin g e r ç e k l e ş m e s i v e d e v a m ı için insanın s a h i b o l d u ğ u kendi cinsine ö z g ü birtakım hususiyetleri vardır. Bu hususiyetlerin b a ş ı n d a dil gelmektedir.'^ Dil insanın duygularını d ü ş ü n c e ­ lerini, isteklerini bütün incelikleriyle açığa v u r m a s ı n a , yaşa­ mını s ü r d ü r e b i l m e s i n e olanak sağlamakta'"* böylece insanın d ü n y a y ı a n l a m a k , ondaki görüntüleri y o r u m l a m a k için ö n ü n e b ü y ü k bir ufuk açmaktadır.'-'' İnsanın z i h n i n d e varolan d ü ş ü n c e l e r i n k e l i m e l e r o l m a d a n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a aktarıl­ ması m ü m k ü n değildir. Düşüncelerden kelimelere geçiş ise m a n a y o l u y l a o l u r . İfade e t m e k istenilen d ü ş ü n c e ö n c e m a n a y a , sonra da sözlü veya yazılı olarak kelimelere bürünür ve neticede iletişim sağlanmış olur.'^ Bu nedenle dil, insanlar arasındaki iletişimi sağlayan vasıta, kendisine ait kanunları olan ve a n c a k bu kanunlar ç e r ç e v e s i n d e gelişen v e d a i m a bir oluş halinde bulunan canlı bir varlık ve seslerden ö r ü l m ü ş



ibn Cinni. e/ Hosais (tali. Muhammed Ali Necear), Beyrut. 1983. c. i. s3-. Mulıammed .Sıddık el Kınnevci, el BÛIÜIUHJÎ Usııl-i'l Uif;a (tali. Nezir Mulıammed Mektebi). Beyrut, 1988. s.67 ' ' Nurettin Turgay . Arap Dili Bekifiatı ve Kur'an. Diyarbakır, 1999, s. I. '2 el Kınnevci. a.g.e.. s. 66. Muştala Ünver. Kur'an'ı Anlamada Siyaknı Rolü, Ankara, 1996, s. 43. '"* Doğan Aksan . Her Yönüyle Dil. Ankara, 1995, s. 12. '-'' Walter Porzıg . Dil Denen Mncize. (Çev. Vural Ülkü), Ankara, 1995, s. 8 Yusuf Alan . Lisan ve İnsan, İzmir. 1994, s. 12.



Lisan ve Kelam Ayınım Açısından İlahî Hitabjn Mahiyeti /



15



içtimaî bir müessesedir.'"' H e r dilin k e n d i n e özgü k ü l t ü r ü , k e n d i n e ö z g ü bir a l g ı l a m a v e kullanış biçimi v a r d ı r . Dil elbette kelimelerden oluşur; a n c a k o kelimeleri v a r e d e n , on­ ları a n l a m l a n d ı r a n d i n , g e l e n e k , coğrafya, iklim, tarihsel ve bölgesel etkenlerdir. Bunlar yok sayıldığında o kelimeler anlaşılmış olmazlar. Dolayısıyla her dil kendi kültürü ve özel arkaplanı çerçevesi içerisinde a n l a ş ı l ı r . A y r ı c a dil bir eser değil bir faaliyettir. Yani dil h a z ı r l a n m ı ş , son şeklini a l m ı ş , pasif bir e s e r , bir o l g u d e ğ i l , tam a k s i n e d a i m a bir oluş h a l i n d e bulunan bir faaliyet v e canlı bir varlıktır.'*^ İnsanın insanla, iletişim k u r m a s ı , insanın eşyayı tanı­ m a s ı ve t a n ı m l a m a s ı dil v a s ı t a s ı y l a o l d u ğ u gibi A l l a h ' ı n insanla iletişimi de dil vasıtasıyla o l m u ş t u r . Kutsal kitaplar aracılığı ile Allah T e a l a insanlara kendi iradesini a k t a r m ı ş , onların şehadet ve g a y b alemini nasıl anlamlandıracakları ve değerlendirecekleri k o n u s u n d a ilke ve kuralları belirtmiş­ tir. A l l a h ' ı n insanla b ö y l e bir iletişime girmesinin sebebi ise insanın sorumlu bir varlık olmasıdır. Zira Kur'an'a göre Allah e v r e n i n ve insanın y a r a t ı c ı s ı , insan ise Allah'ın kulu ve y e r y ü z ü n ü n halifesidir. İnsanın h e m kul (cüz'î iradeye sahip olması) h e m d e halife (sorumlu bir varlık) olması Allah ile sürekli ve devamlı bir ilişkide b u l u n m a s ı n ı gerekli kılmaktadır. Ç ü n k ü Allah insanı bu y a p ı d a yaratmıştır. Bu n e d e n l e s o r u m l u bir varlık olarak insan s a ğ l a m bir itikada sahib o l m a k , bunun gereği olarak bir takım mükellefiyetler ve yükümlülükleri yerine g e t i r m e k , i b a d e t l e r l e nefsi t e z k i y e e t m e k , kamil ahlakın sahibi o l m a k d u r u m u n d a d ı r . Allah'a giden yolda mükellefi­ yetlerin neler o l d u ğ u n u akılla b u l m a k v e b i l m e k m ü m k ü n g ö r ü n m e m e k t e d i r . İnsan, aklıyla tekliflerin neler o l d u ğ u n u , mükafat ve ceza gerektiren arflelleri, hayrı ve şerri , marufu ve m ü n k e r i , emirleri ve y a s a k l a n o r t a y a k o y u p b u n l a r ı n



''^ Muharrem Ergin , Türk Dil Bilgisi. İstanbul, 1983, s. 3. 'S Mehmet Yaşar Soyalan . Kur'an Meali Okmna Kılavuzu. Ankara, 1999, s. 10. '^Hikmet Dizdaroğlu, ••Dili Yanlış Değerlendirme" D/7 Yazıları I (Derleme), Ankara. 1988. s. 181.



1 6 / Kur an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



h e r k e s tarafından itibar görmesini sağlayamaz.^o O h a l d e A l l a h ile insan a r a s ı n d a A l l a h ' ı n emirlerini b i l d i r e n bir vasıta gereklidir. Bu vasıta da p e y g a m b e r l e r ve o p e y g a m b e r ­ lerle gönderilen ilahî kitaplardır. Dolayısıyla Allah T e a l a , vahyinin insanlar tarafından anlaşılması için, o n l a r a yine onların dili ve anlayışları ölçü­ s ü n d e mesajını iletmiştir. A l l a h T e a l a , k e n d i n e ait k e l a m ı insana ait bir lisan vasıtasıyla beşer seviyesinde indirmiştir. B u r a d a kelam Allah'a, lisan ise insana aittir. O halde Allah'ın kelamı ile insanın lisanı arasındaki m a h i y e t farklılığının orta­ ya k o n m a s ı ve bu mahiyetin belirlenmesi Allah-insan ilişki­ sinin doğru bir z e m i n e oturması açısından gereklidir. Kelam, "kelm" kökünden gelmekte olup m a n a s ı n d a d ı r . Kısa veya uzun her türlü söz m a n a s ı n a gelen bir cins ismi ifade e t m e k t e d i r . A y n ı z a m a n d a faydalı ve d ü ­ zenli cümleye/ct'/a/», denir.2' İbn C i n n i ' y e g ö r e , müstakil o l a r a k bir m a n a ifade eden her lafza kelam denilir ki, nahivciler buna C / Z / H / ^ ismi­ ni vermişlerdi r.2Hattabi'ye göre kelam kelimesi, muhteva yönüyle z e n g i n bir lafız, bu lafızla k a i m olan a n l a m ve lafız ile anlamı birbirine bağlayan üç temel unsur üzerine kaimdir.^^ K e l a m c ı l a r a g ö r e ise, k e l a m kelimesi lafzî ve nefsî o l m a k üzere iki m a n a y a gelmektedir. B u n l a r d a n lafzî, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a a ğ ı z , dil ve d u d a k t a n çıkan s ö z d ü r . Bu d e m e k t i r ki lafız ağızdan çıkarılan sözdür. Nefsî ise, ses ve harflerin y a r d ı m ı y l a söylenen söz cinsinden o l m a y ı p insanın nefsinde bulduğu bir şeydir. Bu t ü r k e l a m nefiste (zihinde) bulunan s ö z d ü r . A y r ı c a lisan ile k e l a m a r a s ı n d a ş ö y l e bir fark vardır.



20 ŞerafeddinGölciik . Süleyman Toprak, Kekiııu Konya, 1991, s.269., 2 ' İbn Manzur.av^m//'/Ara/;, Beyrut, 1990, c. 12, s. 523-524. 22 İbn Cinni,a.g.e. o. ! , s . 13. 2^ Abdulgaffar Aslan . Kur'an'da V(//ı(v, Ankara, 2000, s. 229. 24 Aslan, a.g.e.. s. 228.



Lisan ve Kelam Ayırımı Açısından İlahî Hitabın Mahiyeti /



17



L i s a n t o p l u m s a l bir o l g u , t o p l u m s a l bir f a a l i y e t t i r . Lisanın toplumsal bir olgu olması o dili konuşanların ö n ü n d e verili ve hazır b u l u n m a s ı d ı r . Yani dilin kendisi bir şey bildir­ m e z . Ç ü n k ü dil, istemde b u l u n a m a z . O sadece iradeye aracı­ lık eder. K e l a m ise lisandan d a h a sınırlı ve dolayısıyla d a h a özel bir m a n a t a ş ı m a k t a d ı r . Yani kelam, anlamı olan bir sözdür. Dil ise toplumsal bir uzlaşımın bir ürünü olması h a s e b i y l e başlı b a ş ı n a , bir maksat ve m u r a d a sahib. o l m a d ı ğ ı h a l d e , her k o n u ş m a v e y a sözün ardında m u h a k k a k bir irade ve tabiatıyla bir m u r a d o l m a k zorundadır. Bu tayin ve tesbit, lisanın gayri şahsî bir nitelik t a ş ı m a s ı n a mukabil k e l a m ı n şahsî o l d u ğ u n u göstermektedir.^-'' Dolayısıyla lisan kelimesi A r a p ç a ve d i ğ e r diller için kullanılırken bu k e l i m e hiçbir k u l l a n ı m d a A l l a h ' a izafe e d i l m e m i ş t i r . Bu n e d e n l e k e l a m u l lah kavramı yerine lisaiıullalı ifadesi kullanılmamıştır. İbn C i n n i , " k a v i " kelimesinin t a m bir cümleyi v e y a anlamlı bir sözü ifade e t m e s i n i n y a n ı n d a , bazen a n l a m s ı z s e s l e r için kullanıldığını b a z e n bir m a n a ifade e t m e m e s i s e b e b i y l e kelam kelimesinden d a h a dar bir anlamı o l d u ğ u n u , ayrıca tek bir kelimenin kavi a m a kelam olmadığını belirtmiş; bu n e d e n l e Kur'an için kavlullalı ifadesinin kul a n ı l m a y a c a ­ ğım söylemiştir. Ç ü n k ü k e l a m her z a m a n tam ve etkili bir cümleyi ifade eder.^^ Kur'an'ı K e r i m ' d e "kale" fiili Allah için kullanılmakla birlikte İslam geleneğinde lisanullah ifadesi gi­ bi kavlullah ifadesi d e kavramsal a n l a m d a kullanılmamıştır. K e l a m kelimesi A l l a h ' a izafe edilerek k e l a m u l l a h şek­ linde Kur'an'da üç yerde geçmektedir: Ayet-1caklarııu



"Şimdi,



bekliyor



mını .a.g.m.,s.264. ""^ Aksan, a.g.e.. s. 85. ''''Ong..a.a.e.,s.5.5-.56.



taptan oluşan k o n u ş m a dilinin özelliklerini y a n s ı t m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a ilk d ö n e m m u h a t a p l a r a ç ı s ı n d a n " m ü t e k e l l i m m u h a t a p " merkezli gerçekleşen iletişimin y ö n ü , dolaylı m u ­ hataplar açısından "yazar-okuyucu" merkezli bir iletişim şek­ line d ö n ü ş m ü ş ve bu d u r u m bir ç o k problemi b e r a b e r i n d e getirmiştir. N i t e k i m M e v d u d i d e K u r ' a n ' ı n yazı d i l i n d e n ç o k k o n u ş m a d i l i n e y a k ı n o l d u ğ u n u a ç ı k bir ş e k i l d e b e y a n etmektedir: "...Kur'an'ın başlangıçta bir risale şeklinde yayın­ lanmadığı herkesin m a l u m u d u r . Kur'an İslam davetinin geli­ şim süreci içerisinde muhtelif z a m a n l a r d a H z . P e y g a m b e r ' e hitabet parçaları şeklinde tedricen nazil o l m u ş , H z . P e y g a m ­ ber de bunları m u h a t a p l a r ı n a o k u m u ş t u r . Yazı dili ile k o n u ş ­ m a dili a r a s ı n d a ç o k önemli bir fark vardır. S ö z g e l i m i bir meseleyi yazarak izah e d e c e k s e k ö n c e sorunu ortaya k o y a r , s o n r a onları izah e t m e y e g e ç e r i z . O y s a hitabette zaten söz k o n u s u meseleyi ortaya atanlar hazır b u l u n d u ğ u n d a n , m u h a ­ liflerin her dediğini beyan e t m e y e h e r z a m a n gerek d u y u l ­ m a z . A n c a k k o n u ş m a c ı , sözün gelişi içerisinde bir c ü m l e y l e onların dediklerine değinir. Y a z a r k e n başka bir h u s u s a deği­ n i l m e k istenildiğinde sözün akışının b o z u l m a m a s ı için bu husus bir a r a c ü m l e y l e ele alınır. Fakat konuşmacı ses tonunu kullanarak bir ç o k a r a c ü m l e l e r k u l l a n a b i l i r ve b u n a rağmen sözün akışında bir k o p u k l u k m e y d a n a g e l m e z . Y i n e bir konu yazılarak ifade e d i l e c e k s e , k o n u n u n geçtiği ortamı hiç değilse bir iki c ü m l e y l e ayrıca a k t a r m a y a gerek d u y u l u r . O y s a k o n u ş m a e s n a s ı n d a , ortam ile k o n u ş m a doğal olarak b a ğ l a n t ı l ı d ı r ve k o n u ş m a c ı ç e v r e y e işaret etmeye gerek d u y m a k s ı z ı n konuşsa d a h i , k o n u ş m a d a bir kopukluk ortaya çıkmaz. K o n u ş m a c ı m ü t e k e l l i m ve m u h a t a p kalıplarını sürekli değiştirerek kullanabilir. K o n u ş m a yeteneğine göre k o n u ş m a ­ cı y e r ve z a m a n unsurlarını d i k k a t e alarak karşısında hazır d u r a n t o p l u l u ğ a b a z e n ü ç ü n c ü ş a h ı s , b a z e n ikinci ş a h ı s , bazen tekil, bazen ç o ğ u l , bazen kendi a d ı n a , bazen ilahî bir k u v v e t a d ı n a , b a z e n ilahî k u v v e t i n k e n d i s i n d e n n a k l e n konuşabilir ve tüm bunlar bir k o n u ş m a n ı n en güzel yönleri



34



. Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



o l a r a k t a k d i r t o p l a r . F a k a t a y n ı ü s l u p yazı y a z ı l ı r k e n kullanılırsa bir irtibatsızlık, bir kopukluk m e y d a n a gelir. Bu n e d e n l e bir k o n u ş m a y a z ı y a d ö k ü l d ü ğ ü n d e o k u y u c u n u n o yazıda bir kopukluk hissetmesi d o ğ a l d ı r . O k u y u c u n u n , k o n u ş ­ m a n ı n yapıldığı y e r d e n v e k o n u ş m a n ı n z a m a n ı n d a n uzak o l d u ğ u ö l ç ü d e bu kopukluğu d a h a çok hissedeceği ortadadır. Bu y ü z d e n A r a p ç a bildiği halde bir çok k i m s e , sırf Kur'an'ın ü s l u b u n u k a v r a m a d ı ğ ı için, Kur'an üslubtfndaki irtibatsızlık ve k o p u k l u k t a n şikayet etmektedir..."''^ Bu n e d e n l e , Kur'an ifadelerine k o n u ş m a dilinin özellikleri açısından bakıldığın­ d a , k o p u k l u k ve irtibatsızlık gibi görünen h u s u s l a r ı n doğal oldu^iU görülür. N e t i c e d e ilahî mesajlar o k u y u c u için k a l e m e a l ı n m ı ş yazılı metinler değildir. İla'nî mesajlar sözlü hitapların pasaj­ lar h a l i n d e y a z ı y a a k t a r ı l ı p d e r l e n m e s i n d e n o l u ş a n vahiy muhtevalarıdır. Bu açıdan bakıldığında ilahî mesajlara metin denmesi yazıya aktarılmış olmalarından dolayı m ü m k ü n olsa d a , terimin tam a n l a m ı y l a metin oldukları s ö y l e n e m e z . Bir z a m a n l a r k a y d a g e ç i r i l m i ş olmaları ve e l i m i z d e yazılı bir k i t a p o l a r a k t u t u y o r o l m a m ı z onları tam a n l a m ı y l a metin s a y m a m ı z için yeterli değildir.^^ Y i n e sözlü k ü l t ü r l e r d e hir ifadenin v e y a k e l i m e n i n farklı yerlerde farklı b i ç i m d e ifsde edilmesi normal karşıla­ nan bir d u r u m d u r ve bir çelişki ifeğUdir.^'^ A n l a t ı l m a k iste­ nen m u h t e v a aynı olduğu süre:;' raddeler kelimesi kelimesine s ö y l e n m e y e b i l i r . O h a l d e , Kur'an'da yer alan k o n u y l a ilgili farklı ifade biçimleri bu eksende değerlendirilebilir. M e s e l a , K u r ' a n ' d a insanın y a r a t d ı ş ı ilgili a y e d e r d e , insanın h a m m a d d e s i olarak su,^' toprak,^^ çamur,^^ yapışkan



Mevdudi. a.g.e.. c. l . s . 9 . Vehbi Başer. "Sosyal Bilimler açısından Kutsal metinlerin Anlaşılması" A'ur'ciH Sempozyumu 11.(4-5 Kusun 1995) Ankara, 1996, s.36. Ong.. a.g.e. s.3.5. ^' 21.Enbiya, 30. S2 5 3 . N e c m . 3 2 : 2 0 . T a h a . 5 5 . 8^ 6.En'am,2;7.A'raf. I2'. 41 .Secde,7; .38.Sad,71. 76; 17.jsra,6l.



Kur'an Dilinin Niteliği /



35



ç a m u r ( T î n i n lâzib),^"* d e ğ i ş m i ş cıvıla baiçıi



d U U "Din g ü n ü n ü n maliki " ' S '



a y e t i n d e k i y e v m k e l i m e s i n i n k a z a n d ı ğ ı bu yeni m a n a izafî m a n a d ı r . Bu m a n a d a " g ü n " , artık b a s i t bir gün o l m a k t a n çıkmış



u h r e v î bir renge b ü r ü n m ü ş t ü r . ' ^ 2



Artık



g ü n (el



y e v m ) bir d ü n y a günü d e ğ i l , ahiret g ü n ü d ü r . A y n ı şey "saat"



" 8 ismail Karagöz . "Kur'an'ın Anlaşılmasında Kavramların Önemr', Diyanet Dergisi. Temnuız-Ağuslos-Eylül İ995,c. 3 1 , sayı; 3 , s. 4 1 . ' ™ Aksan, a.g.e.. s. 483. '80izutsu,a.g.e.s.26. '81 1.Fatiha, 4. '^2 Karagöz, a.g.m.. s. 4 1 .



60



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



kelimesi için d e söz k o n u s u d u r . Kur'an s i s t e m i n d e saat bir günün herhangi bir saati değil, "kıyamet saati" vaktidir.'^^ Bu b a ğ l a m d a , K u r ' a n ' d a bir çok yerde geçen "küfr" kelimesini ele alıp değerlendirebiliriz. Küfr kelimesi, sözlük a n l a m ı n a en yakın ifade ile Hadid suresinin 2 0 . ayetinde kullanılmıştır. D ü n y a hayatının geçiciliğini anlatan ayette: "Bu dünya/un durumu, (hayat getiren) yağmurun hikayesine benzer; yağmurun yeşerttiği bitki, toprağı ekenlere (küffar) sevinç verir; ama sonra kurur ve onun sarardığını görürsün, sonunda toprak haline gelir." buyrulmaktadır. Bu ayette kullanılan kafir (çoğulu küffar) isim fiilinin Kur'an'da orijinal a n l a m ı y l a geçtiği tek yerdir.'^^ Y a n i , küf­ far k e l i m e s i bu a y e t t e çiftçiler a n l a m ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . K e l i m e n i n c ü m l e içerisinde kullanımı da bunu g e r e k t i r m e k ­ tedir. Ç ü n k ü , c ü m l e içerisindeki diğer anlam birimlere bakıl­ dığı z a m a n " y a ğ m u r " , "bitki", "bitkinin s a r a r m a s ı " , "hutam (toprak o l m a s ı ) " gibi a n l a m b i r i m l e r "hakikati inkar e d e n " a n l a m ı n d a kullanılan kavramsal "küfr" kelimesiyle bir b ü t ü n ­ lük a r z e t m e m e k t e d i r . A k s i n e , yukarıda verilen anlam birim­ lerin "çiftçi" kelimesiyle yakından ilgili olduğu görülür. A y n ı surenin 19. a y e d n d e geçen "küfr" kelimesine ba­ kıldığı z a m a n ise d u r u m d a h a farklıdır. Bu ayet-i k e r i m e d e , Allah T e a l a meal en şöyle b u y u r u y o r : "Allah'a ve elçisine inananlar, işte onlardır, hakikate sahip çıkan ve Allah'ın huzurunda (ona) tanıklık edenler. (Böylece) onlar ödüllerini ve nurlarını elde edecekler. Hakikati inkara (keferCı) ve mesaj lan nıızı yalanlamaya şartlanmış olanlara gelince, on­ lar yakıcı ateşe mahkum olanlardır." '^^ B u r a d a geçen "keferû" fiili, "inanç b a ğ l a m ı n d a haki­ kati inkar e d e n , H z . M u h a m m e d ' e (sav) gönderilen vahyi ka­ bul e t m e y i p r e d d e d e n , o n a karşı ç ı k a n " a n l a m ı n d a kullanıl-



'^3 15.Hicr.85: 20.Taha , 15 ; 31 .Lokman , 34 ; 40.GafJr , 5 9 . Ragıb el İsfehani, Müfredat ü El/azı 'l Kur'an. Dimeşk, 1996, s. 447. Muhammed Esed, Kur'an Me.mjı, Meal-Tefsir, (Çev. Cahit Koytak - Ahmet ErtUrk), İstanbul. 1997, s.l I 15-1116. (31. dipnot) "^6 57,Hadid, 19-. Esed. a.g.e., s. 1115.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



61



mıştır. Ç ü n k ü , ayet inançla ilgili bir k o n u y u i ş l e m e k t e , b u n u n y a n ı n d a A l l a h ' a ve r a s u l ü n e inananların bu inançları karşı­ sında mükafaat elde edeceklerini v u r g u l a m a k t a d ı r . Ardı sıra gelen "keferû" ifadesi ise iman etmenin ve inanmanın zıddı olarak kullanılmakta ve küfredenlerin cezasının yakıcı ateş olduğu beliıtilmektedir. A y e t içerisinde geçen diğer anlam birimler, bu anlamı k u v v e d e n d i r m e k t e d i r . Ç ü n k ü , "iman e t m e " , "Allah", "rasul", "sıddîkûn", "ayederi y a l a n l a m a " , "yakıcı a z a p " ifadeleri keli­ m e n i n "hakikati inkar" m a n a s ı n d a terim a n l a m ı y l a kullanıl­ dığını g ö s t e r m e k t e , "keferû" fiili, c ü m l e bütünlüğü içerisinde diğer anlam birimlerie uygunluk arzetmektedir. Ş u a r a suresinin 19. ayetinde geçen Firavun'un M u s a p e y g a m b e r için k u l l a n m ı ş o l d u ğ u "sen kafirlerdensin" ^jjLUi 0-» i f a d e s i n d e g e ç e n "küfr" k e l i m e s i ise n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a d ı r . Z i r a , bir ö n c e k i a y e t e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n b u r a d a k i küfr k e l i m e s i n i n n a n k ö r l ü k m a n a s ı n d a o l d u ğ u açıktır. Ç ü n k ü bir önceki ayette Firavun Hz.' M u s a ' y a şöyle seslenmektedir. "Seni çocukken biz büyütmedik mi? Ve sen ömrünün pek çok yıhnı bizim aramızda geçirmemiş miydin?" 18Bu ifadelere bakıldığı zaman H z . Musa'nın le itham edildiği ortadadır.



nankörlük­



Y i n e T e v b e suresinin 112., T a h r i m suresinin 5 . a y e d e rinde yer alan "seyahat edenler" sözlük anlamındaki saihun / saihat k e l i m e l e r i , d ü z a n l a m l a r ı y l a a y e t l e r d e geçen d i ğ e r anlam birimlerle bir uygunluk içerisinde değildir. Zira, T e v b e suresi 112. ayet açısından diğer a n l a m birimlere bakıldığı z a m a n : '88 a) " T e v b e edenler, ibadet edenler, h a m d e d e n l e r , rüku edenler ve secde edenler" kelimeleri dinin ibadet b o y u t u n u .



'87 26.Şuara: 18. "Tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rüku edenler, secde edenler, iyiliği emredip kötülükten men edenler ve Allah'ın sınırlarını koruyanlar. İşte bu mü'minleri müjdele." 9.Tevbe; 112.



62



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



b) "İyiliği e m r e d e n v e k ö t ü l ü k t e n ifadesi dinin ahlakî b o y u t u n u ,



nehyedenler"



c) "Allah'ın h u d u d u n u muhafaza edenler" ifadesi dinin h u k u k î boyutunu içermektedir. Y a n i , ayet "dinî fiillere" yönelik bir m u h t e v a y a sahipd r . D a h a çok " d ü n y e v î " bir içeriği olan " s a i h u n " kelimesi ise sözlük a n l a m ı y l a kullanıldığı z a m a n ayetin m a n a bütün­ lüğünü b o z m a k t a d ı r . Dolayısıyla ilk d ö n e m d e n itibaren m ü f e s s i d e r , "saihun" k e l i m e s i n e diğer a n l a m birimlerle a n l a m bütünlüğünü bozmayacak manalar vermişlerdir. "Ümmetimin seyahati savmdır""Benim ümmetimin seyahati Allah yolunda cihaddır"^^^ gibi hadisi şeriflerden yola çıkarak bu kelimeyi "oruç tutanlar, Allah yolunda cihad edenler" gibi dinî içeriği olan bir düzlemde değeriendirilmişlerdir. D o l a y ı s ı y l a , s a i h u n ifadesi d i ğ e r kelimelerle mana açısından uygun, ayetin muhteva b ü t ü n l ü ğ ü n ü b o z m a y a n bir y a p ı d a a n l a m l a n d ı r ı l m ı ş t ı r . ' ^ ' T a h r i m suresi 5. ayette aynı şekilde değeriendirilebilir. Bu örnek a y e d e r d e n yola çıkarak k e l i m e - c ü m l e ilişki­ sinin, bir metni veya sözü a n l a m a d a önemli bir unsur oldu­ ğunu söyleyebiliriz. Zira "lisan-kelam" ayırımı yapılmaz ise metin söz hiçbir şey ifade e t m e z . Ç ü n k ü , lisanın malzemesi ile k e l a m ı n m a l z e m e s i a y n ı d ı r , a m a kullanımları farklıdır. H e r ş e y d e n ö n c e lisanın bir istemi yoktur. İstemi olmadığı gibi muhatabı d a yoktur, hiçbir şey anlatmaz ve hiçbir şey h a k k ı n d a d e ğ i l d i r . K e l a m ise b ö y l e d e ğ i l d i r . O , bir lisan içerisinde gerçekleşir g e r ç e k l e ş m e s i n e a m a , irade sahibi bir variık tarafından kullanılır, .seçilir, ayıklanır. O lisanı k o n u ­ şanlar, her defasında onu yeniden fakat kendilerine özgü bir b i ç i m d e sürekli varederier. Bu nedenle lisan, onu konuşanın m u r a d ı n d a a n l a m ı n ı ifade e d e r . Birilerinin iradesine aracı k ı l ı n m a d ı ğ ı n d a ( k o n u ş u l m a d ı ğ ı n d a ) ise y o k o l u r . V e en



' ^ 9 l b n K e s i r . a . g . e . , c . 7 , s . 3 6 7 0 , Razi,a.g.e.,c. 12,s. 19.5-196 '^0 Ebu Davut es Sicistani. Siiııen-i Ehi Davul ve Tenemesi. İstanbul. 198.3, c. 3 , s.409.



(Çev. İsmail Kocaşlı),



' 9 ' Bkz. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dun Kur'an Dili. İstanbul, tsz., c. 4., s. 2625, Derveze. a.g.e, e. 7. s. 413.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



63



n i h a y e t ö l ü r . Lisanı c a n l a n d ı r a n o n a h a y a t k a z a n d ı r a n iradedir, irade sahibidir. '^2 BJ^ b a ş k a deyişle dilde yalnız m a n a söz k o n u s u d u r . Bir m e t n i n v e y a k e l a m ı n a n l a m ı n ı n t e s b i t i n d e d a h a z i y a d e k e l i m e n i n s ö y l e m içinde k a z a n d ı ğ ı anlamlar üzerinde durnıak gerekir. '^3 Bu d u r u m satranç o y u n u n a benzetilebilir: S a n t r a n ç t a , o y u n b a ş l a m a d a n ö n c e taşların hangi kare üzerinde b u l u n a ­ cağı bellidir a m a , h a m l e n i n hangi y ö n e d o ğ r u y a p ı l a c a ğ ı belirsizdir. Oyun e s n a s ı n d a ise değişik hamleler hatta o ana kadar g ö r ü l m e m i ş oyun ve hamleler yapılabilir.'^^ Lafza yüklenen irade ve niyet aşağıdaki ayette açık bir şekilde beyan edilmektedir. B a k a r a suresinin Luii j demeyin,



104. a y e t i n d e : "Ey iman deyin ki kafirler



edenler,



için elim bir



azap



vardır" b u y r u l m a k t a d ı r . Bu ayette geçen L ı ^ l j ifadesinin " m u r a a t " ve "riayet" k ö k ü n d e n "bizi g ö z e t , teenni b u y u r , m ü s a a d e et ki anlayalım"'^^ m a n a s ı n d a o l u m l u , n o r m a l , çir­ kin o l m a y a n bir karşılığı v a r k e n , müminleri böyle s ö y l e m e k ­ ten m e n eden s e b e b nedir? Nitekim kaynaklara baktığımız z a m a n b u ifadenin ( m u r a a t v c riayet k ö k ü n d e n gelen L l t l j ifadesinin) A r a p l a r ı n k u l l a n ı m ı n d a o l u m s u z , çirkin bir ş e y e g ö n d e r m e d e b u l u n m a s ı d a y o k t u r . O y s a , k ö k i t i b a r i y l e İbrani v e y a S ü r y a n i d i l i n d e , yani Y a h u d i l e r i n k u l l a n ı m ı n d a "dinle d i n l e m e y c s i , dinle sözü d i n l e n m e z herif" ş e k l i n d e tahkir ve a ş a ğ ı l a m a anlamı vardır.'^^ D o l a y ı s ı y l a Y a h u d i l e r , m ü s l ü m a n l a r ı n n o r m a l bir h i t a b ş e k l i y l e bu kelimeyi kullanarak Hz. Peygamberle konuştuklarını g ö r d ü k l e r i n d e b u n u alay k o n u s u y a p ı y o r l a r d ı . ' ^ ^ A l a y k o n u s u y a p ı l m a s ı s o n u ç t a bu ifadeyi k u l l a n m a k t a n m e n '92 Cündioğiu ,Anhiiınn Bııluırkı^ıııası ve Kur'an.s.



68.



'93 Aktaş .a.g.e.. s. 18. ' 9 4 Aktaş . a.g.e.. s. 16. '9-''Elmalılı . a.g.e.. c. 1.8.4.52. '96Elınalılı , a.g.e.. c. I. s. 452; Ibıı-i Kesir, a.g.e.. c.l, s.149 '97 İbn Kesir, a.g.e., e . l . s . 149, Elmalıh , a.g.e., c.l, s.4.52. ' 9 8 Derveze . Tefsiru'l Hadis. c.5. s.l 10.



64



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



e t m e y e sevketmiştir. Yani y ü k l e n e n çirkin bir a n l a m d a n d o l a y ı lafzm LijJiJil



değiştirilip



denmesi bir gereklilik olmuştur.



A n l a m lafzın k e n d i n d e değil k u l l a n ı m ı n d a d i ğ e r bir d e y i ş l e k u l l a n a n l a r ı n m u r a d ı n d a s a k l ı y d ı . D o l a y ı s ı y l a bu n i y e t i n a n l a ş ı l m a s ı n e t i c e s i n d e m ü ' m i n l e r d e n bu tabiri kullanmamaları istenmiştir.'^^ S o n u ç olarak bir cümle içerisinde geçen bir kelimenin anlamı ancak cümle içerisinde geçen diğer kelimelerle b e r a b e r d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e ortaya çıkar. Y o k s a , bir keli­ menin anlamı sadece bilinen anlamlardan sadece biri ele alı­ narak değeriendirildiği z a m a n c ü m l e y e v e r m e k istediği m a ­ nanın d ı ş ı n d a bir a n l a m y ü k l e n m i ş olur ki bu da mesajın maksadını d e ğ i ş d r m e k olur ve sonuçta iletişim imkansız hale gelir. B- Ç o k Anlamlılık - Tek Anlamlılık P r o b l e m i K u r ' a n ' ı a n l a m a k en g e n i ş m a n a s ı y l a g e r e k l i ö n bilgilerini edindikten sonra Kur'an metninin ne dediğini ve n e d e m e k istediğini a n l a m a faaliyeddir.^oo Kur'an'ın i n s a n ­ ların kullandığı bir dil ile ifade edilmesi d e m e k bir beşer dili olan A r a p ç a n ı n zenginliklerini v e y a eksikliklerini ö z ü n d e taşıması d e m e k ü r . Dil, insana ait bir f e n o m e n d i r ve içerisinde eksiklikleri ve zenginlikleri barındıran bir niteliğe sahipUr. Eksiklikten kasıt, sayısız nesneler için sayısız adlandırmaların o l m a m a ­ sıdır. Ş a y e t , sayısız nesneler için sayısız a d l a n d ı r m a l a r ol­ s a y d ı , s ö z c ü k l e r ç o k ç e ş i d i türleri bir a r a d a b u l u n d u r m a ö z e l l i ğ i n i , işlev ve değerini k a y b e d e r d i . Bu d u r u m d a , söz­ cükler ö ğ r e n i l c m e z ve bellekte t u t u l a m a z hale gelirdi. D o l a ­ yısıyla, iletişim ve bildirişim imkanı olmazdı.^O' Dilin işleCUndioğlu .a.g.e.. s, 69. Halis .a,ıbayrak. •Kur'an'ı Anlamak, Kur'an'ın Ne Olduğunu Anlamak", Kur'an Sempozyumu I. Ankara, s.16.5. 2 0 ' Uvve Japp. '^Hermeneutik. Filoloji ve Edebiyat", Hermeneutik (Yorum bilf^isi) üzerine Yazılar (Derleyen: Doğan Özlem), Ankara, 1995, s. 256.



Kur'an'ı Anlamada Dii-Anlam İlişkisi Problemi /



65



vini y i t i r m e m e s i , iletişim özelliğini k a y b e t m e m e s i , s ö z c ü k yığınları h a l i n e g e l m e m e s i a n c a k , -bu bir eksiklik o l m a s ı n a r a ğ m e n - sözcüklerin sınırlı olmasıyla m ü m k ü n d ü r . S ö z c ü k l e r i n sınırlı o l m a s ı ise bir b a ş k a p r o b l e m i beraberinde getirmektedir; o da çok-anlamlılık problemidir. T e k i l s ö z c ü k l e r i n s ı n ı r s ı z c a ç o ğ a l t ı l a b i l m e l e r i , iletişimi i m k a n s ı z hale g e ü r e b i l i r . B u n a karşılık, genel terimler ise, iletişimi s a ğ l a m a l a r ı n a r a ğ m e n ç o k - a n l a m l ı l ı k tehlikesini içlerinde barındırırlar. 202 Ç o k - a n l a m l ı l ı k dilin k e n d i s i n d e n k a y n a k l a n a n bir o l g u d u r . Zira s ö z c ü ğ ü n ç o k - a n l a m l ı o l u ş u , dilin bir k u s u r u , eksikliği o l m a k l a birlikte aynı z a m a n d a o n d a bulunan a n l a t ı m g ü c ü n ü n ö z l ü v e o l u m l u bir y ö n ü d ü r . Ç ü n k ü , s ö z c ü ğ ü n d e sınırları, varlığın kendisi gibi d e ğ i ş m e z bir şey değildir, akıcıdır.203 Dolayısıyla yazılan her eser, d a i m a çokanlamlılık olgusu içerisinde b u l u n u r . Ç ü n k ü dil, çok sayıda nesneyi (şeyi) soyut genel bir terim altında topladığı g i b i , s o m u t bir t e r i m , ç o k s a y ı d a n e s n e y e ( ş e y e ) i ş a r e t e d e b i l m e k t e d i r . Böyle olunca dil metaforlar ve simgeler alanı o l a r a k g ö r ü l e b i l i r . M e t a f o r l a r ı n g e n e l i ş l e v i d e dili g e n i ş l e t m e s i n d e , sadece sözcüklerin işaretiyle söylenemeyeni s ö y l e m e imkanı s a ğ l a m a s ı n d a d ı r . Dilin kendisi bir metaforik k u l l a n ı m a izin v e r d i ğ i n d e n çifte bir işleve s a h i h t i r . Y a n i , işaret eden h e m tek-anlamlı bir terim işlevini, h e m de ikame - e d i c i bir y a n a n l a m i ş l e v i n i b i r l i k t e y ü k l e n m i ş t i r . ^ o s S ö z c ü k l e r i n n e s n e l e r karşısındaki yetersizliği ve y o k s u l l u ğ u sorunu olarak değerlendirilen bu sorunun ç ö z ü m ü , c ü m l e l e r alanındaki zenginlikle dengelenir. Çünkü dil, sözcükleri c ü m l e yapısı i ç i n d e k u l l a n a r a k , sınırsız s a y ı d a ç o k olan şeylere işaret edebilir. Artık sözcük kendini çevreleyen c ü m l e



90? Japp, a.g.m., s. 256. Bedia Akarsu. Dil-KiHtUr Bağlantısı, İstanbul, 1998,s.29. 204 Japp, a.g.m.,s.259. 205 .lapp. a.g.m., S.258



66



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



tarafından b e l i r l e n m i ş t i r . B u n u n gibi c ü m l e d e kendisini çevreleyen cümleler tarafından belirlenir. ^06 N i t e k i m usul-ü t e f s i r ' d e " v ü c u h " , usul-ü f ı k ı h ' d a ise " m ü ş t e r e k " başlığı altında incelenen çok-anlamlılığı analiz e t m e y e ç a l ı ş ı r s a k , ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e n i n birden ç o k m a n a y a işaret etmesi a n c a k tek başına kullanıldığı yani bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l m a d ı ğ ı z a m a n geçerlidir. M e s e l a , "yüz" kelimesi herhangi bir c ü m l e içerisinde kullanılmadığı m ü d d e t ç e çok-anlamlı bir yapı içerisindedir. Y ü z kelimesi bu haliyle (münferid olarak kullanıldığı zaiuan) içerisinde "suda y ü z m e y i , h a y v a n derisini y ü z m e y i " , "insanın çehresini ( s i m a s ı n ı ) " , "belli bir sayıyı" ifade e d e b i ­ lecek anlam kapasitesine sahip çok-anlamlı bir kelimedir. A n c a k ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e , bir c ü m l e içerisinde k u l l a n ı l d ı ğ ı z a m a n y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı a ç ı s ı n d a n bu özelliğini k a y b e t m e k t e d i r . Yani çok-anlamlı bir k e l i m e her ne kadar bir çok m a n a y a işaret etse de onu kullanan k o n u ş ­ macı v e y a y a z a r o k e l i m e y l e kelimenin kapsadığı m a n a l a r ­ dan sadece birini kastetmektedir. Bunun aksi m ü m k ü n değil­ dir. Hitap eden kişi bu ma-nalardan bir kaçını rnurad e d i p , "Hangisini tercih ederseniz onu alınız", d i y e m e z . M u d a k a o m a n a l a r d a n s a d e c e birine işaret etmesi gerekir.* M e s e l a "yüz" kelimesi bir h a v u z k e n a r m d a suda y ü z m e k k a s d e d i lerek s ö y l e n m i ş ise, bu emii'-:';i;;den, muhatabın hayvan d e ­ risini yüzmeyi anlaması uzak bir ihtimaldir. Dolayısıyla çok-anlamlı bir kelime kullanıldığı c ü m l e içerisinde sadece bir şeye (nesne v e y a konu) işaret eder. K o ­ nuşan açısından bir k e l i m e ile sadece bir m a n a kastedilmişdr. Bir a n l a m d a ç o k - a n l a m l ı bir k e l i m e k o n u ş a n a ç ı s ı n d a n o c ü m l e içerisinde tek-anlamlıdır. Bir c ü m l e d e geçen bir kelimenin çok-anlamlı bir m a h i ­ yet k a z a n m a s ı m u h a t a p a ç ı s ı n d a n g e ç e r l i d i r . Y a z a r v e y a k o n u ş m a c ı n ı n bir mana kastettiği kelime m u h a t a p a ç ı s m d a n Japp, a.g.m.. S.2.S7. Ancak, bazen yazar veya konuşmacı, kasıllı olarak veya bağlam gerektirdiği lakdirde çok-anlamlı bir kelimenin her iki veya daha fazla anlamlarını da kullanabilir.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



67



çok mana i ç e r m e k t e d i r . Bu n e d e n l e sorunun ç ö z ü m ü m u h a ­ taba d ü ş m e k t e d i r . N i t e k i m , m u h a t a p , o lafzın c ü m l e içerisinde ihtimal d a h i l i n d e olan m a n a l a r ı n d a n birini tercih e d i n c e y e k a d a r a r a ş t ı r m a y a p a r . C ü m l e n i n siyak ve sibakına b a k a r a k , ç o k ­ anlamlı kelimenin diğer kelimelerle olan m a n a bütünlüğünü inceleyerek anlamlardan bir anlam b u l m a y a çalışır. Şayet bir m a n a üzerinde karar kılarsa, başka bir ifadeyle yazarın veya k o n u ş m a c ı n ı n kastettiği man ay ı tesbit ederse, o z a m a n o k e l i m e m u h a t a p açısından d a çok anlamlılık özelliğini k a y b e d e r ve müevvel'" bir k e l i m e olur. Yani kelime ihtimal dahilinde olan manalardan birini tercih edinceye kadar .çok­ a n l a m l ı idi. B u n d a n s o n r a ise tek-anlamlı bir k e l i m e olur. Fakat bu tercih ve tesbit rey-i galip ve del il-i zannî ile olduğu için tam ve kamil m a n a d a tek-anlamiılık değildir. Dolayısıyla ç o k - a n l a m l ı l ı k olgusu her dilde var olan bir d u r u m o l d u ğ u n a g ö r e , çok-anlamlı kelimenin tek-anlamlı hale gelmesi kelimenin cümle içerisindeki kullanımına bağlıdır. Bu a ç ı k l a m a l a r d a n yola ç ı k a r a k Kur'an ifadelerine b a k t ı ğ ı m ı z zaman söyleyebiliriz ki, Kur'an, Allah'ın k e l a m ı ­ dır ve A r a p ç a olarak inmiştir. A r a p ç a da herhangi bir dil gibi t o p l u m tarafından kuralları ve kaideleri k o n u l a n yeni yeni kelimelerin türetildiği vc bazı kelimelerin kullanılmadığı bir dildir. Lisan olarak diğer lisanlardan üstün bir d e ğ e r e de sahib değildir.^'" Her dilde olduğu gibi birtakım problemleri (tek a n l a m l ı l ı k - ç o k a n l a m l ı l ı k vb.) içerisinde b a r ı n d ı r m a k ­ tadır. N i t e k i m , A r a p ç a d a ç o k - a n l a m l ı lafızların b u l u n m a s ı ­ nın çeşitli sebebleri vardır ki bunlardan bazıları şunlardır:



Müevvel: Delalet elliği çeşitli manalardan ile ağır bastığı müşterek lafızdır. Mesela arasında müşterektir. Bundan temirzlik veya kelime artık müevvel lafız olur.•(Mehmet Sözliiön. İstanbul, I 9 9 8 , s . 3 l 7 ) Kırca, a.g.m.. S..35.



bazılarının zann-î delil ve rey-i galip Kur' lafzı, hayız ve temizlik süresi hayız manası tercih edildiği zaman, bu Erdoğan , Fıkıh ve Hukuk Terimleri



6.8



/ Kur'an'm Anlaşılmasında Dil Problemi



1. Lafızların m a n a l a r ı n ı n k o n u l m a s ı n d a (vad') A r a p kabilelerin farklı hareket etmeleridir. M e s e l a , bir kabile bir lafzı bir m a n a d a kullanırken başka bir kabile aynı lafzı b a ş k a b i r m a n a d a k u l l a n m ı ş , ü ç ü n c ü b i r k a b i l e o lafzı b a ş k a b i r m a n a ile anlamlandırmıştır. 2. Lafız bir m a n a d a kullanılır; sonra bir b a ş k a m a n a d a m e c a z olarak isd'mal edilir; sonra m e c a z î kullanışı m e ş h u r olur ve şöhret bulan bu kullanışın o lafzın m e c a z î m a n a s ı o l d u ğ u unutulur. B ö y l e c e lafız bize hakikî ve m e c a z î m a n a ­ larda kulanılmış olarak naklolunur. 3 . Lafzın aslî m a n a s ı n d a n ıstılahî m a n a s ı n a yer d e ğ i ş t i r m e s i d i r . B a ş l a n g ı ç t a lafzın dilde bir hakikî m a n a s ı vardır. D a h a sonra lafız bize iki hakikî manalı olarak n a k l o lur. B ö y l e c e her ikisi a r a s ı n d a ç o k - a n l a m l ı l ı k g e r ç e k l e ş m i ş olur. 208 D o l a y ı s ı y l a K u r ' a n , A r a p ç a olarak indiğine göre ç o k a n l a m l ı kelimeleri içerisinde b a r ı n d ı r m a k t a d ı r . Bu n e d e n l e Kur'an'ın t a m a m ı tek-anlamlıdır d e m e k yanlış bir d e ğ e r i e n d i r m e olur. Nitekim T u r a n Koç'a göre: "Kur'an'ın bazı ayet ve bağlamlarının tek-anlamla ele alınabileceğine h o ş g ö r ü ile bakılabilir. A m a , Kur'an'ın tamamını tek-anlamı olarak o k u m a k onu felsefî bir düzyazı şeklinde o k u m a k olabilir. T e k anlamlı m e t n e u l a ş m a k iyi bir şey; a m a Kur'an'ın bütün a n l a m ı n ı tek a n l a m a i n d i r g e m e k , Kur'an'ı m a h d u t bir a l a n a k i l i d e m e k olur." 209 S o n u ç olarak s ö z c ü k l e r kullanıldıkça, onların gösteri­ lenlerinin, yansıttıkları kavramların b a ş k a nesnelere benzeriik y a d a ilişkilerine d a y a n ı l a r a k a k t a r m a l a r a b a ş v u r u l m a k t a , bunlar yavaş yavaş çok-anlamlı duruma gelmekte, yan-anlamlar kazanmaktadır.2'0 Çok-anlamlılığın zararı yoktur. Ç ü n k ü her d e f a s ı n d a söz k o n u s u olan k e l i m e y i belirieyen



208 Abdülkerim Zeydan, Fıkıh Usulü, (Çev. Ruhi Özcan), İstanbul, 1993, s. 30.S306. 209 Turan Koç . "Müzakereler bölümü", Â^i/r'a» Sempozyumu I, Ankara 1995, s. 240. 210 Aksan, a.g.e., s. 504.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



69



s a d e c e k e l i m e n i n sözlük anlamları d e ğ i l , sözün ve d u r u m u n bağlantısıdır.2" Ç o k - a n l a m l ı l ı k l a ilgili K u r ' a n ' d a n bir çok örnek lebilir.



veri­



H û d a kelimesi ve ondan türeyen kelimelerin, K u r ' a n ' d a o n y e d i farklı m a n a d a k u l l a n ı l d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e dir.212



B u r u c s u r e s i n i n birinci a y e t i n d e y e r alan " b u r û c " k e l i m e s i , d ü z a n l a m ı n d a yıldızlar m a n a s ı n d a i k e n (ve's s e m a i zat'i-1 b u r û c ) ; N i s a s u r e s i n i n 7 8 . a y e t i n d e ( v e l e v k ü n t ü m fî b u r û c i n m ü ş e y y e d e h ) geniş surlarla çevrilmiş saraylar m a n a s ı n d a kullanılmıştır. 2 ' 3 K u r ' a n ' d a geçen " s a v m " k e l i m e s i n i n m a n a s ı , t e r i m a n l a m ı y l a oruç tutmaktır. A n c a k , M e r y e m suresinin 2 6 . a y e ­ tinde (innî nezertü lirrahmâni s a v m e n ) dilini tutmak, susmak manası udadır .2'4 Kur'an'da yer alan her " z u l u m a t ve n u r " lafızları, bir­ likte k u l l a n ı l d ı k l a r ı n d a küfr v e i m a n m a n a s ı n a g e l i r k e n ; E n ' a m suresinin birinci a y e t i n d e (ve ceale'z-zulumâti ve'nnûr) z u l u m a t ' t a n kasıt gecenin karanlığı; nur'dan kasıt ise gündüzün aydınlığıdır. 2 ' 5 K u r ' a n ' d a yer alan her n i k a h ifadesi tezevvüc anla­ m ı n d a iken; N i s a suresinin 6. a y e d n d e (hatta izâ beleğu'nnikâha) ergenlik ve buluğ çağı manasındadır. 2 i 6 K u r ' a n ' d a geçen her " ş e y t a n " kelimesi iblis ve taraf­ tarları m a n a s ı n d a iken; B a k a r a suresinin 14. ayetinde (ve izâ halev ilâ ş e y â t î n i h i m ) yandaş ve arkadaş m a n a s ı n d a kulla­ nılmıştır. 217



2 " Porzıg, a.g.e.. s. 8.Î. Ayrıca bkz. Aktaş, a.g.e., s. .Î5. 2 ' 2 Zerkeşi, a.g.e.. e. l . s . 194. 2 ' 3 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 1%. 2 ' 4 Zerkeşi,a.g.e., c. l . s . 200. 2 ' 5 Zerkeşi, a.g.e., c. l . s . 200. 2>6 Zerkeşi. a.g.e., c,I, s. 197. 21'^ Zerkeşi. a.g.e., c. l . s . 197.



70



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



Y i n e , " d u a " k e l i m e s i , ibadet ^'^^ istemek ^'^^ söz. nida. seslenme 2 2 ' ve ad verme 222 gjbj farklı m a n a l a r d a kullanılmıştır. 22^ İbn-ü Paris'e göre K u r ' a n ' d a geçen her "esef" lafzı hü­ zün m a n a s ı n d a kullanılmakta iken; Zuhruf suresinin 55. a y e ­ tinde (Fe l e m m â âsefûna) öfke ve kızguüık m a n a s ı n d a kullandmıştır. 224 C-Temei Anlam - Yan Anlam Problemi İnsanın dış d ü n y a d a n algıladığı nesneler ö n c e şuur ve z i h i n d e t a s a v v u r o l u n m a k t a s o n r a da lafızlarla s i m g e l e n i p ifade e d i l m e k t e d i r . Bu sebeple lafızlar maksadı ifade e t m e d e aracı/alet d u r u m u n d a o l u p aslolan m a n a d ı r . Lafızlar d i l d e belli m a k s a t ve anlamları ifade etmek için v a z o l u n d u ğ u n d a n lafzın m a n a ile bağını ve m a n a y a delaletini dil kurallarının o sözün kullanım alanı ve y ö n ü n ü n belirleyeceği açıktır.22-5 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet denir. S ö z l ü k t e "yol g ö s t e r m e , k ı l a v u z l u k e t m e " a n l a m ı n a gelen d e l a l e t kelimesi dil ve e d e b i y a t , m a n t ı k , fıkıh usulü gibi ilimleri yakından ilgilendiren ve söz, d a v r a n ı ş , yazı, hareket, d u r u m gibi h e r h a n g i bir şeyi belli bir b i l g i , a n l a m ve h ü k ü m l e bağlantısını ifade e t m e k üzere m ü ş t e r e k e n kullanılan bir kavramdır.226 Lafız ile m a n a arasındaki m ü n a s e b e t e delalet d e n i r . D e l a l e t ise üç k ı s m a ayrılır. B u n l a r ; delaletimi nmtabaka, delalet-i tazanumm ve delalet-i iltizamdır.



218 Ki.Yıınns . 106. 219 40.G a fi r. 60. 22f lO.Yunus . 1 0 . 221 IV.İsra ,.52. 222 24.Nur . 6 3 . 223 S u y u l i . a . g . e . . c . l . s . 3 8 7 224 Zerkcşı. a-g.c.. c. 1. s. 195. Suyuti, a.g.e.. c. I. s. 315. 22^ T.D.V.İA. "Delalet maddesi" Ali Bardakoğlu. M.Naci Bolay, İstanbul, 1994, c . 9 . s. 120 22Ö Bardakoğlu. Bolay. a.g.md..c.9 s.l 19



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



71



1- Delalet-i M u t a b a k a , lafzın i s i m l e n d i r d i ğ i şeyin b i z z a t k e n d i s i n e d e l a l e t e t m e s i n e d e n i r . İnsan ve a s l a n kelimelerinin bizzat bu varlıkların "kendilerine delalet etmesi gibi. 2- Delalet-i T a z a m m u n , bir lafzın isimlendirdiği şeyin k e n d i s i y l e birlikte kısımlarına da delalet etmesidir. Ev keli­ mesinin aynı z a m a n d a duvar ve çatıya delaleti gibi. 3- Delalet-i İltizam, bir lafzın d o ğ r u d a n d o ğ r u y a isim­ lendirdiği şeyin y a n ı n d a bir de zihnin bu k o n u y l a bağlantılı gördüğü b a ş k a bir varlık veya a n l a m a delalet e t m e s i n e ilti­ z a m d e n i r . M e s e l a " m a h l u k " lafzının b ü t ü n y a r a t ı l m ı ş l a r a delaleti m u t a b a k a ; insana delaled t a z a m m u n ; h a l i k a (yara­ t ı c ı y a ) delaleti ise i l t i z a m d ı r . Ç ü n k ü m a h l u k lafzı hâlık fikrini i ç e r m e m e k l e birlikte, zihin m a h l u k lafzından dolaylı ve zorunlu olarak (bi'l iltizam) hâlık fikrine varmaktadır.^^^ Delaletin bir b a ş k a ayırımı da delalet-i vaz'î ve dela­ let-i aklî şeklindedir. Vaz'î delalet, lafızların v a z ' o l u n d u k l a n şeylere delalet etmeleridir. A k l î delalet ise, lafızların isim­ lendirdikleri şeylerin b ö l ü m l e r i n e de delalet etmeleridir. Bu ayırım Razi'ye aittir.^^^ Bir lafzın başlangıçta v a z ' o l u n d u ğ u manayı yansıttığı ilk ve asıl a n l a m a h a k i k î a n l a m v e y a temel a n l a m adı v e r i l i r . " 9 M e s e l a gözün temel anlamı g ö r m e o r g a n ı ; k ı z m a k e y l e m i n i n t e m e l a n l a m ı i s e , ısı v e r e c e k k a d a r s ı c a k l ı ğ ı artmaktır. Bir b a ş k a deyişle temel a n l a m ı , belli bir bildirinin d i n l e y e n y a d a o k u y a n a aktardığı kesin ve dolaysız a n l a m , diye de niteleyebiliriz.230 Y a n anlam ( m e c a z î a n l a m ) ise, bir kelimenin / lafzın temel anlamının yanısıra edindiği bir b a ş k a a n l a m , yansıttığı yeni bir k a v r a m d ı r . Her dilde kelimelerin ç o ğ u n u n birden çok anlamı yansıttığı, yani çok anlamlı o l d u ğ u d ü ş ü n ü l ü r s e .



Bardakoğlu. Bolay. a.g.md.. c. 9, s. 119. 228 Ahmet Coşkun. Bc'/a,ı;o; İlınmin Tefsire Tutbiki. basılmamış ders notları, s.21, 229 Mustafa Meragi, UİHiıııTl Bekı^a el Beyan el Meani ve'l Bedi', Kahire, 2000., s, 299, 230 Aksan, a.g.e.. S.506.



72



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



dil adını verdiğimiz d ü z e n içinde kelimelerin tek bir görev (tek bir a n l a m ) y ü k l e n m e d i k l e r i n i s ö y l e y e b i l i r i z . N i t e k i m sözcükler kullanıldıkça, onların gösterilenlerinin yansıttıkları anlamların başka nesnelerle benzerlik, yakınlık ya da ilişkilerine dayanılarak aktarmalara başvurulmakta, kelimeler yan a n l a m l a r k a z a n m a k t a d ı r . M e s e l a " o k u m a k " fiili temel a n l a m ı d ı ş ı n d a " ö ğ r e n i m g ö r m e k " y a d a "bir e z g i y i y o r u m l a m a k " gibi yan a n l a m k a z a n m ı ş t ı r . Y i n e m e s e l a , " d o k u n m a k " fiili " t e m a s e t m e k " a n l a m ı d ı ş ı n d a "sağlığı b o z u l m a k " , "insanın d u y g u l a n m a s ı n a yol a ç m a k " gibi yan anlamlar kazanmıştır.^^' A b d ü l k a h ı r C ü r c a n i d e k e l a m ı iki k ı s m a a y ı r a r a k lafzın zahirinden anlaşılana mana; mefhumundan çıkarılan anlama da mananın manası (anlamın anlamı) demektedir. B u n l a r d a n birincisi hakikati (temel a n l a m ı ) , ikincisi i s e k i n a y e , istiare ve m e c a z k o n u l a r ı n ı (yan a n l a m ı ) ifade eder.232 D o l a y ı s ı y l a bir i f a d e d e , ifadenin bir d ü z ( t e m e l ) manası olabileceği gibi o ifadenin işaret ettiği yan a n l a m l a r d a olabilir. B u d u r u m d a k e l i m e l e r v e ç e ş i d i dil unsuriarı y a l n ı z c a s ö z l ü k l e r d e k i a n l a m l a r ı ve g r a m e r k i t a p l a r ı n d a belirtilen değerieriyle biriikte ele a l ı n a m a z . Her ibarenin iletişim esnasında yüklendiği görevler ve kazandığı değerier vardır233 ve bir cümleyi k u r m a k v e a n l a m a k için dilbilgisi v e sözlük y e t e d i değildir. Beyan için dil ötesi o dile ilişkin olan unsuriara ihtiyaç vardır. M e f h u m l a r z i h n i m i z d e lugatlarda o l d u ğ u gibi bire-bir k e l i m e l e r ş e k l i n d e tarif ve tasnif edilemez.234 Bu n e d e n l e dile ait m a l z e m e n i n kullanılma­ sında edebî türün, çevrenin, dilin kazandığı zenginliklerin ve söz s a n a U a n n m d i k k a t e alınması ve değeriendirilmesi göz­ den uzak tutulamaz .23-''



231 Aksan,a.g.e,.s.506. 232 Abdülkahır Cürcani , Dekiilii'l İ'caz. (tah. Muhammed Rıdvan , Refayiz ed Daye),Dımeşk. 1987,s.258. 233 Aktaş,a.g.e.,s.4.5. 234Alan.a.g.e.,s.L5. 235 Aktaş, a.g.e.. s.60.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



73



N i t e k i m söz sanatları normal dilden d a h a canlı biçim­ d e ifade e t m e y i , bir i m a j , bir m u k a y e s e vasıtasıyla fikri d a h a duyarlı kılmayı hedef alır. A s l ı n d a ifadeyi güzelleşUrme ve s ü s l e m e açısından yapılan söz sanatları doğal dilden s a p m a y ı gerektirir^^ö ve doğal dilden s a p m a d ı r da. Yani d ü z ve doğal bir ş e k i l d e s ö y l e n m e k istenen ş e y , dolaylı bir şekilde ifade e d i l m e k t e d i r . Bir insanın belirli d u r u m l a r d a d ü z ve d o ğ a l dili k u l l a n m a s ı n d a n bilerek s a p m a s ı n a yol açan bir t a k ı m s e b e b l e r vardır. H e r ş e y d e n ö n c e hitap edilen kişide istenen etkiyi s a ğ l a y a b i l m e k i ç i n , v u r g u l a y a r a k v e nüfuz edici bir ş e k i l d e k o n u ş a r a k n o r m a l d i l d e n s a p m a l a r olabilir.^^^ B u s a p m a l a r d a n a m a ç , k o n u n u n k a r m a ş ı k bir y a p ı d a a n l a t ı l ı p , a ç ı k ve net o l a n bir o l a y ı n k a p a l ı ve a n l a ş ı l m a z h a l e getirilmesi değildir. B u n d a n a m a ç , s ö y l e n m e k istenen şeyle­ rin m u h a t a b ı n zihin ve d ü ş ü n c e d ü n y a s ı n d a d a h a etkili o l m a ­ sını s a ğ l a m a k t ı r . B u n e d e n l e söz s a n a d a r ı n ı n , yani varolan s a p m a n ı n halin gereğine u y g u n tarzda gerçekleştirilmesi ve ifadenin anlaşılırlığını b o z m a m a s ı gerekir.* Bir başka deyişle söz sanatının gerçekleşmesi için doğal dilde kullanılan keli­ m e v e y a k e l i m e grubu ile onun yerine kullanılanlar arasında bir ilişkinin olması gerekir.^s^ O halde söz sanatları verilmek istenen manayı k a r m a ­ şık hale getirmediği ve ifadenin anlaşılabilir o l m a d u r u m u n u b o z m a d ı ğ ı s ü r e c e yazılı v e sözlü i l e t i ş i m d e m u h a t a p l a r ı e t k i l e m e , o n l a r ı n d ü ş ü n c e l e r i n e nüfuz e t m e ve m a k s a d ı n iledlmesi k o n u s u n d a önemli bir işlev g ö r m e k t e d i r . Kur'an-ı K e r i m ' d e d e t e ş b i h , i s t i a r e , k i n a y e ve m e c a z gibi e d e b î sanatlar k u l l a n ı l m ı ş ve bu söz sanatları -istisnalar d ı ş ı n d a m u h a t a p l a r ı n ı n anlayış ve kavrayış düzeylerini a ş m a m ı ş t ı r . N i t e k i m K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (istiare ve k i n a y e y i d e i ç i n e



Aktaş. a.g.e.. s.67; Coşkun, a.g.e.. s.24. 2 - " Porzıg, a.g.e., s. 221. Şayet bir edebi eser, edebiyata ilgi duyan özel bir kesime lıitap ediyorsa, o eserde daha ağır söz sanatları yer alabilir. Ancak bizim burada kastımız "genele'' hitap eden eserler için geçerlidir. Aktaş. a.g.e.. S.68.



74



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



a l a c a k ş e k i l d e ) ö n e m l i bir yeri v a r d ı r . H a t t a , güzelliğinin yarısı mecazdır diyenler vardır.



Kur'an'ın



Diğer k o n u l a r d a o l d u ğ u gibi, tefsir alimleri m e c a z ı n K u r ' a n ' d a o l u p o l m a d ı ğ ı k o n u s u n d a farklı g ö r ü ş l e r ileri s ü r m ü ş l e r d i r . Kur'an'ın t a m a m ı m e c a z d ı r , d i y e n l e r o l d u ğ u gibi m e c a z ı , hakikati ifade e t m e k t e yetersiz g ö r ü p , bunu m e c a z a yönelen mütekellimin acziyeti olarak d e ğ e r l e n d i r e n , dolayısıyla mecazı kullanmasının Allah için muhal o l d u ğ u n u ileri süren alimler de vardır. Mecazı kabul etmeyen a l i m l e r . Safilerden İbn-u'l K a s s , Malikilerden H ü v e y z M e n d a z , H a n belilerden Ebu'l Hasan el C e z e n , Hasan et T e m i m i ve Z a h i ­ rîye m e z h e b i n e bağlı alimlerdir.24i A n c a k belirtmek gerekir k i , mecazı kabul edenler ve etmeyenler ayırımı, Kur'an'ın b ü t ü n ü n ü , hakikî m a n a d a o k u y a n l a r ve Kur'an'ın m e c a z î a n l a m d a o k u n m a s ı gereken a y e d e r i n i m e c a z î m a n a d a o k u y a n l a r , ş e k l i n d e bir a y ı r ı m değildir. Nitekim mecazın Kur'an'da olmadığını savunan a l i m l e r , Kur'an'ın t a m a m ı hakikî m a n a d a o k u n m a l ı d ı r , şek­ linde bir görüşe s a h i p değillerdir. Zira onlar d a m e s e l a , "şehre sor" ^42 dendiği z a m a n , sorulması gerekenin " m e k a n " o l a r a k şehir o l m a d ı ğ ı n ı , şehrin içinde y a ş a y a n insanlar o l d u ğ u n u kabul e t m e k t e v e y a "Allah size gökten rızık indiriyor"^'^'^ ayetini gerçek (hakikî) m a n a d a y i y e c e k ve içeceklerin gökten düştüğü (verildiği) şeklinde a n l a m a m a k t a , bu ifadeden kastın " y a ğ m u r " o l d u ğ u n u s ö y l e m e k t e d i r l e r . 2 4 4 D o l a y ı s ı y l a " K u r ' a n ' d a m e c a z ı n varlığım kabul e t m e y e n alimler" ifadesi, "bir kelimenin temel anlamının dışında yan anlamını kabul e t m e y e n " şeklinde anlaşılmamalıdır. Nitekim onlar, kelimelerin anlamlarını hakikî anlam ve m e c a z î a n l a m



239 Zerkeşi. n.o.e..c.2.s.-377. 240 iiın Kuievbe. '/"e'n/-;/ Miiiikil-ii'l Kufim, (Tah, Scyyid Ahmet Saki) Bcvrut, 1981 s, 106. 241 Zerkesi. a.g.e., c.2. s.377; Suyuti, a.g.e., c.2, s.9,5; Ccmaleddin Kasımi, Tefsir ilmuıi'n •/'(.w/Afevr/tim,(Çev,Sezai Özel).İslanbul, 1 9 9 0 s , l 9 8 . 242 36.Yasin. 13. 243 40.Gafir. 13. 244 Kasımi. a.g.e.. S.21Ü.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



75



ş e k l i n d e k a t e g o r i k bir a y ı r ı m a tabi t u t m a m a k t a , m e c a z î a n l a m ı da h a k i k î a n l a m kategorisi i ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r ­ mektedirler. Yani onlar, d i ğ e d e r i n i n m e c a z adı altında değer­ lendirdiği ifadeleri hakikat adı altında i n c e l e m e k t e d i r . Dola­ yısıyla mecazî anlam kategorisi hakikî anlam içerisinde değerlendirildiği z a m a n , h a k i k a t - m e c a z ayırımı da ortadan k a l d ı r ı l m a k t a ve doğal o l a r a k m e c a z , K u r ' a n ' d a b u l u n m a ­ maktadır. Z a t e n h a k i k a t - m e c a z ayırımı İslam'ın ilk d ö n e m l e r i n e ait bir sınıflandırma değildir. Bu ayırımın kategorik olarak o r t a y a ç ı k m a s ı hicrî ü ç ü n c ü a s r a d a y a n m a k t a d ı r . N i t e k i m m e c a z kelimesini ilk kullanan Ebu U b e y d e M a ' m e r el M ü s e n n a (ö. 210/825) bile mecazı bu a y ı r ı m a dayalı olarak, yani "hakikatin karşıtı olan m e c a z " m a n a s ı n d a k u l l a n m a m ı ş t ı r . E b u U b e y d e m e c a z k e l i m e s i n i d a h a geniş bir m a n a d a ele a l m ı ş ve o n u A r a p d i l i n i n ü s l u p m e k a n i z m a l a r ı n ı v e tekniklerini içine alan bir y a p ı d a kullanmıştır.245 Zira onu M e c a z ü ' l K u r ' a n adlı eseri y a z m a y a iten s e b e p Saffat s u r e s i n d e g e ç e n "sanki (zaJckunı ağacının tomurcııklan) şeytanların başları gibidir" ^"^^ ayetidir. Bu ifade d e geçen v e bilinen bir nesne olan "ağacın t o m u r c u k l a n " bilinmeyen v e s o m u t olarak g ö r ü n m e y e n "şeytanların başlarına" b e n z e ­ t i l m i ş t i r . A r a p l a r ı n alışkın o l m a d ı ğ ı i d d i a s ı y l a bu ü s l u b u g a r i p s e y e n bazı kişiler, b u n u n anlamını Ebu U b e y d e ' y e sor­ m u ş l a r , o da s o r u y a "Kur'an'ın A r a p l a r ı n a n l a y a c a k l a r ı bir dilde hitap ettiğini ve bilinenin b i l i n m e y e n e b e n z e d l m e s i n i n A r a p d i l i n d e garip bir şey o l m a d ı ğ ı m " belirterek c e v a p vermiştir.247 G ö r ü l d ü ğ ü gibi Ebu Ubeyde'yi eserini y a z m a y a iten s e b e p kategorik olarak h a k i k a t - m e c a z a y ı n m ı n ı ortaya k o y m a k değildir. M e c a z ı kabul e t m e y e n a l i m l e r i n b u n a karşı çıkış sebeblerinden biri de bu kavramın ilk defa mu'tezilî alimler



24-''Kasımi.a.g.c,..5. 197. 37.SatTat. 64-65. Cabiri. a.g.e.. s,28.



76



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



tarafından kullanılmasıdır.^^s Dolayısıyla m e z h e b î t a r t ı ş m a ­ ların y o ğ u n o l d u ğ u bir d ö n e m d e yapılan bir h a k i k a t - m e c a z a y ı r ı m ı bazı Ehl-i S ü n n e t alimleri tarafından hoş k a r ş ı l a n ­ mamıştır. O h a l d e , mecazın varlığını kabul edenler ve e t m e y e n l e r a y n ı m ı alimlerin Kur'an'a yaklaşımlarını "nitelik" o l a r a k g ö s t e r e n bir a y ı r ı m d e ğ i l d i r . Yani m e c a z ı kabul edenler d e kabul e t m e y e n l e r de -yukarıda verilen ö r n e k l e r d e o l d u ğ u gibi- bir K u r ' a n ' î ifadeyi aynı şekilde a n l a m a k t a ve y o r u m l a m a k t a d ı r l a r . S a d e c e bir g r u p , ifadenin a n l a m ı n a m e c a z adı v e r m e k t e , diğeri ise bunu h a k i k a t adı a l t ı n d a değerlendirmektedir. Zaten hukukî konularda Zahiriye m e z h e b i n i n ; A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a d a r ı y l a ilgili k o n u l a r d a M ü ş e b b i h e ve M ü c e s s i m e n i n d ı ş ı n d a Kur'an'ın t a m a m ı m hakikî a n l a m ı n d a ele alan bir anlayış (fırka) da yoktur. S o n u ç olarak, Kur'an-ı K e r i m , A r a p ç a olarak indiril­ miştir. A r a p ç a da diğer diller gibi bir dildir. Bir dil ne kadar zengin olursa olsun m a n a l a r kadar zengin değildir. Yani her m a n a y ı k a r ş ı l a y a c a k bir k e l i m e n i n o l m a s ı dil a ç ı s ı n d a n m ü m k ü n d e ğ i l d i r . D o l a y ı s ı y l a Kur'an'daki edebî s a n a d a r ı n ö z e l l i k l e d e m e c a z ı n b u l u n m a s ı , ilahî ifadenin meseleleri a n l a t m a d a k i a c z i y e t i n d e n d e ğ i l , dilin a c z i y e d n d e n yani A r a p dilinin d o ğ a l ş e k l i n d e n kaynaklanmaktadır.^^-^ B u n e d e n l e söz sanatlarının görevi -bir yerde- dildeki boşlukları doldurmaktır. D o l a y ı s ı y l a , Kur'an'ın her ifade, c ü m l e ve ibaresini zahirî (literal) a n l a m ı y l a ele a l m a k m ü m k ü n olmadığı gibi, Kur'an ifadelerinde bir m e c a z , bir istiare, bir teşbih ve temsil o l a b i l e c e ğ i ihtimalini gözardı e t m e k ilahî vahyin g e r ç e k r u h u n a aykırı bir davranış olur.



Kasımi. a.g.e., S. 198. 249 Hüseyin Yaşar. Kur'un'da Anlamı Kapalı Ayetler, İstanbul 1997, s. 180. 2-50 Koc.a.2.e.,,s. 1 16.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



77



D - M e c a z î Dil P r o b l e m i Bir e d e b î sanat oiaral< K u r ' a n ' d a m e c a z ı n (isUare, k i n a y e gibi) varhğını tespit etdkten sonra, şimdi d e " g a y b î " k o n u l a r l a ilgili ifadelerin a n l a m l a r ı n ı n t e s b i d n d e kullanılan m e c a z î dili ele alalım. A l l a h ' ı n zatı v e s ı f a t l a n , ahiret a h v a l i , c e n n e t v e c e h e n n e m gibi konuları m e c a z î dil adı altında i n c e l e m e m i z , mecazın hiçbir şekilde hakikî manada kullanılmaması sebebiyledir. Zira bu ifadelerin m e c a z î dil adı altında i n c e l e n m e s i , A l l a h ' ı n fiillerinin kulların fiilleriyle ifade edilmiş o l m a s ı v e y a ahiret h a y a t ı y l a ilgili k o n u l a r ı n d ü n y a d a k i o l g u ve olaylarla anlatılması sebebiyledir. Dolayısıyla teknik a n l a m d a bu konu m e c a z î dil adı a h ı n d a incelenmelidir. M e c a z s a d e c e edebiyatta değil, aynı z a m a n d a felsefede de kullanılmaktadır. Şu farkla ki edebiyatta m e c a z ı n gayesi g e n e l d e ü s l u p ve ifade güzelliği i k e n , felsefede m e c a z ı n amacı soyut konuların anlaşılmasını kolaylaştırmaktır.^-'" Bir ilahî k e l a m olan K u r ' a n a ç ı s ı n d a n d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e i s e , m e c a z î dilin kullanılabilmesi için; a ) Gaybın varolması, b) Gaybı bilen Allah'ın i n s a n l a d a diyalogunun olması c) İnsanlara bu gaybî k o n u l a n n iletilmesinin m u r a d edilmesi gerekir.^-''^ Bu açıdan b a k ı l d ı ğ ı n d a A l l a h , ahiret a h v a l i , c e n n e t , c e h e n n e m gibi varlıklar insanın algı d ü n y a s ı n ı n ı n d ı ş ı n d a vaıiıklardır. Dolayısıyla " g a y b ı n " insanlara en genel şekliyle k a v r a t ı l m a s ı ö n e m l i bir p r o b l e m o l m a k t a d ı r . Ç ü n k ü insan gerçeğin bir kısmını ihata e d e b i l m e k t e d i r . B u n u n d ı ş ı n d a kalan gerçeğin en b ü y ü k kısmı insan kavrayışının büsbütün d ı ş ı n d a k a l m a k t a d ı r . N i t e k i m insan dimağı (irade d ü ş ü n c e , hayal gücü ve sezgiyi kapsayan anlamıyla) t ü m ü y l e ö n c e d e n



2-''' Nihat Keklik, Felsefede MeUıfor. İstanbul, 1990, s.l Hikmet Zeybeli, a.g.m.s.93



78



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



e l d e e d i l m i ş t e c r ü b e l e r i n t a m a m e n d ı ş ı n d a kalan bir şeyi tasavvur e d e m e z ve onun h a k k ı n d a bir fikir oluşturaınaz.2-''3 İnsan zihninin ancak tümüyle önceden tecrübe edebildiği algılara d a y a n a r a k faaliyet göstermesi ve ö n c e d e n g e r ç e k l e ş t i r i l m i ş t e c r ü b e l e r a l e m i n i n d ı ş ı n d a kalan şeyleri tasavvur edemeyişi sebebiyle, hem dünya hem de gayb a l e m i n d e n b a h s e t m e s i z o r u n l u olan dinin d ü n y a d a n bahset­ mesi insan zihninin algılaması açısından bir p r o b l e m çıkar­ m a z k e n ; g a y b a l e m i n d e n b a h s e t m e s i insan zihninin algıla­ m a s ı a ç ı s ı n d a n bir p r o b l e m o l u ş t u r m a k t a d ı r . D o l a y ı s ı y l a o r t a d a , insan zihninin gaybı algılaması ve anlaması sorunu v a r d ı r . G a y b ı n a l g ı l a n m a s ı ve a n l a ş ı l m a s ı ise bir iletişim gerekli k ı l d ı ğ ı n a g ö r e bu iletişimin niteliği d e bir b a ş k a problemi m e y d a n a getirmektedir. Şayet iletişimin niteliği gaybın insan zihninin ötesinde bir anlatım biçimine sahip olursa insan açısından herhangi bir a l g ı l a m a ve a n l a m a g e r ç e k l e ş m e y e c e ğ i için varolan iletişim i m k a n s ı z hale gelebilir. O h a l d e i l e d ş i m i n niteliğinin insan z i h n i n i n algısı i ç i n d e v e i n s a n a ö z g ü bir y a p ı d a o l m a s ı g e r e k i r ki insan k e n d i s i n e a n l a t ı l m a k istenen şeyi k a v r a y a ­ bilsin. N i t e k i m , bilinen ve görülen şekillerle ifade e d i l m e ­ d i k ç e insan zihninin soyut manaları anlaması z o r d u r . D o l a y ı ­ sıyla s o y u t k a v r a m l a r ve m e t a f i z i k u n s u r l a r söz k o n u s u o l d u ğ u n d a m e c a z î dilden kaçış yolu y o k t u r . Zihinsel sorun­ ların tartışılmasında kullanılan terimler sembolik olduğu gibi, m e t a f i z i k o l g u l a r ı n a n l a t ı l m a s ı n d a k u l l a n ı l a n ifadeler d e semboliktir.25'4 Zira A l l a h ' ı tanımladığımız kelimeleri kulla­ nıyor o l u ş u m u z ve K u r ' a n ' ı n bu kelimeleri kullanıyor oluşu a ş k ı n bir varlığı t a n ı m l a y a c a k bir k e l i m e n i n b u l u n a m a z o l u ş u n d a n d ı r . İnsanın beşerî terimler k u l l a n m a k s ı z ı n Allah T e a l a ' d a n söz etmesi m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H e m fizik h e m d e d u y u m ifade eden s ı f a d a n n ve isimlerin A l l a h ' a atfedilmesi O ' n u n c i s m a n î varlık o l m a s ı n d a n dolayı değildir.^''-'' Ç ü n k ü



Zeyveli, a.g.m.. S.94 254 Montgomery Watt. Modem Diiımıda İslam Vahyi, (çev.Mehmet Aydın), Ankara. I982.S.48. 255 Nadim Macit, Kur'an'm İnsan Biçimci Dili. İstanbul 1996, s.126



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



79



bu k e l i m e l e r i n anlattığı ş e y l e r A l l a h ' ı n a ş k ı n l ı ğ ı n ı h i ç b i r şekilde ifade e d e m e z l e r . D ü n y a alanındaki en yüce d e ğ e d e r i n bile onu anlatacak gücü yoktur.256 N i t e k i m dinsel s i m g e l e r v a r o l a n bilgilerin b a ş k a l a r ı n a iletilmesi için kullanılan bir araçtır. A n c a k varolan bilgilerin dile aktarılması olan bu s i m g e l e ş t i r m e d e her z a m a n kesinlikten bir şey " f e d a " edilir.^-''^ Y a n i anlatılan şeyin tam ve m ü k e m m e l yapısı net bir ş e k i l d e ortaya k o n a m a z . O halde yapılması gereken şey, bu tür dilsel s i m g e l e r i n " e k s i k " bir t a n ı m l a m a o l d u ğ u n u n b i l i n c i n d e o l ­ m a k t ı r . M e s e l a , m e c a z î a n l a t ı m tarzı bilim a d a m l a r ı tara­ fından d a çeşidi şekillerde k u l l a n ı l m a k t a d ı r . "Keşif v e icadı kolaylaştırıcı u s u l " adı altında m e c a z , anlaşılması güç olan k o n u l a n ilim a d a m ı o l m a y a n l a r a (genele) a n l a t m a k için bir araç o l a r a k k u l l a n ı l m a k t a d ı r . Işığın bir b a k ı m a d a l g a l a r a y a da zerreciklere (parçacıklara) benzediği söylenir. Fakat, a s l ı n d a ışık, ilim a d a m ı için n e d a l g a d ı r ne d e zerreciklerden oluşan birşeydir.^^s O h a l d e m e c a z , bir şeyi b a ş k a bir şeyi h a t ı r l a t a c a k v e y a telkin e d e c e k şekilde dile getirmek o l d u ğ u n d a n m e c a z î dil bir y e r d e kelimelerin sıradan bilgisine d a y a n s a bile, bunu salt sözlük anlamının bir fonksiyonu olarak g ö r m e k m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Z i r a atıf ve isnaUar yani dilsel s i m g e l e r tek tek sözcüklerle yapılmış bir şey değil, konuşanın belirli bir vesile ile bir şey dile g e t i r m e k için yaptığı bir faaliyettir. M e c a z î k u l l a n ı m d a d a y a n a ğ ı , sözcüklerin bütün s e m a n t i k ö z e l l i k l e n ile k o n u ş a n ı n sahip olduğu birleştirici güç sağlar. Y a n i , h e m kullanılan kelimelerin a n l a m alanlarının h e m d e konuşanın o k e l i m e l e r e yüklediği y ü k l e m l e r i n birarada değerlendirilmesi gerekir. Bu b a k ı m d a n b a ş k a alanlarda olduğu gibi dinî alanda da b a ş k a türlü s ö y l e n e m e y e c e k olanı s ö y l e m e sanatı olarak m e c a z önemli bir işlev üstlenmektedir. O halde dinî ifadeleri



-''^ Koç, a.g.e..s.53. 2-57 Ömer Naci Soykan. Silici vc Betimleme. İstanbul, 1998.S.37. 2-58 Watt.a.o.c..s.l 18



80



/' Kuı"an'ıa Anlaşılmasında Dil Problemi



İzah ederlcen m e c a z î s ö y l e m şekillerini d e h e s a b a k a t m a k gerekmektedir.259 M e c a z î di!, gaybî konuların a ç ı k l a n m a s m d a önemli bir aracı olmuştur. G a y b alanın insanlara aktarımı Z e m a h ş e r i ' n i n ö n e m l e b e l i r t d ğ i gibi m ü ş a h a d e e d e b i l d i ğ i m i z a l e m d e k i u n s u r l a r d a n temsil etmek suretiyle s e m b o l i k tasvirle a n l a ­ tılmıştır.200 A l l a h ' ı n zatı ve ş i f a d a n , melekler, cennet, cehen­ nem gibi varlık alanları, algılayan ve anlayan insan açısından hiçbir yolla yeterli bir b i ç i m d e algılanmadığı için m e c a z î dil kullanılmıştır. Mesela K u r ' a n ' d a "altlarından ırmaklar akan cennetlerden"'^^^ v e y a "kaynar suların bulunduğu cehen­ nemden''^-'^'^ bahsedilir. Cennetin veya c e h e n n e m i n nasıl ola­ cağı k o n u s u n d a bu a y e d e r tam bir tasvir s u n m a z . Bu ifadeler bildiğimiz nesneler kullanılarak b i l e m e d i ğ i m i z bir alem hak­ k ı n d a z i h n i m i z d e b i r t a k ı m çağrışımların u y a n m a s ı n a n e d e n o l u r . Y o k s a b u , söylenen şeylerin tıpkısının olacağı d e m e k değildir. İnsanın ihata etmesinin m ü m k ü n olmadığı bir a l e m d e n i n s a n a bilgi a n c a k i n s a n ı n k u l l a n ı l a b i l e c e ğ i b i r takım v a s ı t a l a d a gelebilir.^^^ Y i n e E n ' a m suresinde geçen,



"O yarattıkları üzerinde (fevk) otorite sahibidir.""^^ Ayeti A l l a h T e a l a ' n ı n kudret v e hikmetinin m ü k e m m e l o l d u ğ u n a delalet eden bir delildir. Nitekim buradaki üstünlük mekan ve cihet b a k ı m ı n d a n üstünlük değildir. Asıl üstünlük hakimiyet ve kudret b a k ı m m a n ü s t ü n l ü k t ü r . T ı p k ı "efendi k ö l e n i n ü s t ü n d e d i r " s ö z ü n d e olduğu gibi. Dolayısıyla " k a h r " sıfatını ifade e d e n " f e v k ı y y e t " ( ü s t ü n l ü k ) cihet b a k ı m ı n d a n d e ğ i l , h a k i m i y e t b a k ı m ı n d a n d ı r . Zira m e k a n b a k ı m ı n d a n y ü k s e k t e olan kimselerin m a k h u r (yönetilen, h ü k m e d i l e n ) k o n u m u n d a o l m a s ı v e y a m e k a n b a k ı m ı n d a n a ş a ğ ı d a olan k i m s e l e r i n



25'->Koç.a.g.c.,s.ll.') Zemahşeri. a.g.e.,c.2,s.273 261 2.Bakara, 15: 47 Muhammed, 15. 262 44.Duhan, 45-46. 263 Esed a.g.e.s.l330 (Ek. I); Kırca, a.g.m., s.47 264 6.En-am. 18.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



81



yönetici k o n u m u n d a o l m a s ı doğal ve normaldir.265 D o l a y ı ­ sıyla ayetteki " f e v k " kelimesi m e k a n b a k ı m ı n d a n ü s t ü n l ü ğ e işaret e t m e m e k t e d i r . Y i n e K u r ' a n - ı K e r i m ' d e Allah'ın eli, Allah'ın yüzü gibi i f a d e l e r d e n b a h s e d e n a y e t l e r e b a k ı l d ı ğ ı z a m a n , bu ayetlerde geçen kelimelerden kastın sözlük anlamları olmadığı açıktır. Nitekim " e l " kelimesi bir uzvun ismi olduğu gibi, m e c a z î olarak farklı m a n a l a r a gelebilmektedir. N i t e k i m , K u r ' a n ' d a A l l a h ' a izafe edilen el k e l i m e s i ( A l l a h ' ı n eli) i f a d e s i s a d e c e g ü ç v e kuvvet^^^ m a n a s ı n d a o l m a y ı p , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a g ö r e farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . "Muhakkak ki fazi (lıituf ve ihsan) Allah'ın elindedir. O dilediğini bağışlar"-^'^ i f a d e s i n d e el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , m a l i k i y e t v e a i d i y e t ; "Herşeyin melekutu elinde bulunan (Allah) ne yücedir"^^^ ifadesinde cl kelimesinden maksat güç ve kuvvet; "Aksine O'nun iki eli de açıktır, dilediğine infak eder"'^^^ ifadesinde geçen el kelimesinden m a k s a t , cömertlik, güç ve kudret; "Sana biat edenler aynı zamanda Allah 'a da biat etmiş olurlar. Allah'ın eli onların elinin üstündedir."-''^ i f a d e s i n d e ise el k e l i m e s i n d e n m a k s a t , b i a t e d e n l e r i n yaptıklarını tasdik e t m e ve o n a y l a m a d ı r . "Ey İblis seıd iki elimle yaratmış iken secde etmene engel olan şey nedir?"'^''^ a y e t i n d e ise el kelimesi h e m ş e y t a n a bir y a r a t ı l m ı ş olarak k i b i r l e n m e m e s i gerektiğini v u r g u l a m a k , h e m de y a r a t m a n ı n A l l a h ' a ait olduğunu k u v v e d e n d i r m e k için kullanılmıştır. A y n ı ş e k i l d e "Allah'ın yüzü" k e l i m e s i , k u l l a n ı l d ı ğ ı b ü t ü n a y e d e r d e s a d e c e A l l a h ' ı n zatını ifade e t m e m e k t e , b u l u n d u ğ u b a ğ l a m a göre farklı a n l a m l a r i ç e r m e k t e d i r . Nite­ k i m , "Doğu da batı da Allah'ındır. Nereye yönelirseniz yöne-



Razi a.g.e.. C.9.S.472 266 Bahaeddin Sağlam. Kıır'aıı'ııı Evrenselliği ve Kur'an Semboller'unn İstanbul. I997,s.324 267 3.AI-İ İmran.73; 57.Hadid. 29. 268 36.Yasin.83. 269 5.Maide, 64. 270 48.Fetih, 10. 271 38.Sad.73.



Dili,



82



/ K.ııı'an'ııı Anlaşılmasında Dil Problemi



Un Allah'ın vechi orasıdır...."^"^^ i f a d e s i n d e g e ç e n veclı Jcelimesi, " A i i a l ı ' m m e k a n d a n m ü n e z z e h l i ğ i n i " v u r g u l a m a k için kullanılmış; "Ve onlar ki Rablerinin teveccühünü (vechi rabbihim) umarak güçlüklere göğüs gerip namazda kararlılık gösterirler..."'^''^ ifadesinde geçen vech kelimesi d e " r ı z a " m a n a s ı n d a k u l l a n ı l m ı ş t ı r . "Allah'tan başka ilah yoktur, lierşey yok olacak sadece O'nun vechi baki kalacak"-'''^ i f a d e s i i l e "Her şey yok olup gitmeye mahkumdur ama kudret ve ihtişam sahibi olan Rabbinizin vechi sonsuza dek bakidir."'^''^ i f a d e s i n d e g e ç e n v e c h kelimesi ise, " A l l a h ' ı n zatı" manasında kullanılmıştır. Y i n e A l l a h ' a izafe edilen göz kelimesi d e aşağıdaki ayetlerde görüldüğü gibi kontrol e t m e ve gözetim altında tut­ m a manasındadır. "Bizim gözlerimiz önünde (gözetimimiz altında) ve vahyettiğimiz biçimde (seni ve seninle beraber olanları kurta-racak olan) gemiyi inşa et..."'^''^ "O halde Rabbinüı hükmiüıü sabırla bekle, çünkü gözümüzün önündesin (korumamız altındasın)..."'^''''



sen



B a k a r a s u r e s i n d e geçen "Onlar, Allah'ın bulutların gölgeleri arasından meleklerle birlikte kendilerine gelmesini ve işin bitirilmesini mi bekliyorlar?..."'^'''^ a y e d n d e yer alan Allah'ın gelmesi ifadesi, bazı tefsir a l i m l e r i n c e A l l a h ' ı n azabının gelmesi şeklinde a n l a ş ı l m ı ş t ı r . " ? Nitekim K u r ' a n ' ı n kendisi de bu anlamı desteklemektedir. "Onlardan önce gelip geçenler de birtakım hile ve düzen kurmuşlardı. Allah da onların yaptıkları binalara temelleruiden geldi de (o evlerin) tavanları başlarına yıkıldı



2.Bakara. 115. 2'^3 13. Ra-d.12. " 4 28.Kasas.88. "•^ 55, Rahman.26-27. " 6 11.Hud. 37. 2 " .52.Tur. 48. "^2.Bakara.2IO. " 9 Razi .a.g.e.. C.5.S.36; Derzeve, t'/ Tefsirn'I Hcıclis. c.5. s.220; Elmalılı, a.g.e., c.2.s.73''7.



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



ve nereden



geldiğini



daha anlamadan



azap



onları



83



ansızın



yakaladı."-^^ K u r ' a n insanları b a ş k a varlıklara kul o l m a k t a n kurtar­ m a k için "insanların meliki Allah'tır"^^^ d i y o r s a , bir a n l a m ­ da i n s a n l a r a nasıl her y e r i n , her m e m l e k e t i n bir yöneticisi v a r s a , d ü n y a n ı n d a kainatın d a bir yöneticisi vardır. O ' d a A l l a h ' t ı r , d e m e k istiyor.^^2 Y i n e K u r ' a n .Allah'ın semada olduğunuarşa istiva ettiğinP-^^ b i z e s ö y l ü y o r s a , b u ifadelerle bizzat s ö z c ü k anlamları kastedilmiş o l m a y ı p , b u n ­ lardan b a h s e d i l e r e k b a ş k a bir alan olan aşkınlık d a h a d o ğ r u bir deyişle Mutlak Kudretin bilinmesi istenmektedir. K o n u y u N a d i m M a c i t ' i n şu sözleriyle ö z e d e r s e k , " A l ­ l a h t a n ı m l a n a m a y a n z a m a n ve m e k a n d a n m ü n e z z e h ve beşer kavrayışının t a m a m e n ötesinde bir v a d ı k o l d u ğ u n a göre O ' n u t a s a v v u r e t m e n i n i m k a n s ı z l ı ğ ı k a r ş ı s ı n d a O ' n u n varlığı ve fiilleri - ç o k y e t e r s i z o l m a k l a b i r l i k t e - a n c a k o l d u k ç a genelliştirilmiş mecazlaria bize aktarılabilir. Nitekim K u r ' a n , A l l a h ' t a n b a h s e d e r k e n s e m a l a r d a o l d u ğ u n u , arş ü z e r i n e istivasını bize bildiriyorsa, biz bu ifadeleri zahirî anlamlarıyla a l a m a y ı z . B ü t ü n b u n l a r A l l a h ' ı n h e r ş e y e kadir o l d u ğ u n u n bütün varlıkların m u t l a k h ü k ü m r a n ı olduğu k a v r a m ı n ı n lisanî vasıtalarıdır. Aya, yemin, kabz, cenb, nüzul, ineci, ityan, kurb, gadab vb. gibi i n s a n î f i z y o n o m i ve d u y u m l a r l a k e s i ş e n K u r ' a n ' î dil, m ü ş a h e d e m i z i n dışında olan g a y b ı , insan zihni­ nin sınırlarına i n d i r m e y e , bir b a ş k a deyişle insan tarafından bilineni b i l i n m e y e n e bir temel y a p m a y a m a t u f bir b i ç i m d e aktarmıştır. Y i n e A l l a h ' ı n g a z a b e t m e s i , salih a m e l l e r d e n hoşlan­ m a s ı , yarattıklarını s e v m e s i , insanların günahlarından dolayı h e s a b a ç e k i l m e s i , amellerinin tartılması gibi insan biçimci t a s v i r l e r i n , v a h y o l u n a n ilkelerin beşer dili yoluyla aktarıl-



280 l6.Nahl.26. 281 l l 4 . N a s . l . 282 Sağlam. a.g.e.,s.322 28-3 4l.Fussilet,l 1. 284 20,Taha.5.



84 / Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



ması ve gerçekleştirilmesi varolduğu m ü d d e t ç e , k a ç ı n ı l m a z t a s v i d e r olduğu bilinmelidir.^^s Bu b a k ı m d a n özellikle h e m Allah h e m d e insan için kullanılan, A l l a h ' a atfedilen anlamıyla insana atfedilen a n l a m a r a s ı n d a bir b e n z e r l i k a n l a m ı v e r e n , b u n u n l a birlikte aynı anlamda kullanılmaması gereken terimler, geçtikleri m e t n i n b a ğ l a m ı n d a n ve K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü n d e n s o y u d a n m a m a l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a bu tür ifa'deler A l l a h ' ı insana tanıt­ m a d a özel bir a n l a m t a ş ı m a k t a d ı r . Ö y l e y s e ilahî zat v e sıfadar h a k k ı n d a gelen kelimelerin yalnızca sözlük a n l a m ı y l a dejiil, bir d i n î h a k i k a t o l a r a k K u r ' a n ' ı n a n l a m b ü t ü n l ü ğ ü içerisinde değerlendirilmesi gerekmektedir. A l l a h ' ı n zatı ve sıfaUarı ile ilgili ifadeler v e aşkın bir a n l a m a g ö n d e r m e d e b u l u n a n b e n z e t m e l e r bir b e n z e t m e b a ğ l a m ı n d a a m a ç l a n a n anlamı değil d e , bu b e n z e t m e A l l a h ' ı insanla ö z d e ş l e ş t i r m e b a ğ l a m ı n d a ele alınırsa, bu h e m dinî kavramların anlamlarının b o z u l m a s ı n a h e m d e mesajın a m a ç ­ ladığı anlam bütünlüğünün parçalanmasına yol açabilir.^^^ Kur'an-ı K e r i m ' d e metafizik unsurların ve gaybî konuların m e c a z î dilde anlatımının y a n ı n d a , d ü n y e v î alanla ilgili k o n u l a r d a d a h a doğrusu Allah T e a l a ' n m canlı ve cansız varlıklarla blre-bir konuşma^: şeklinde ifade edilen konularda d a m e c a z î dil k u U a n ı l m ı ş t î r . M'-'-sela, K u r ' a n ' d a A l l a h ' ı n "ateşe ibrahim için serin o!" d e m e s i " a r z a ve semavata ikisine de isteyerek ya da istemeyerek gelin"'^^^ demesi onla­ rın d a "isteyerek geldik" demeleri veya bir şeyin o l m a s ı n ı dilediğinde ona sadece "o/"289 demesi gibi ifadeler salt keli­ m e l e r aracılığı ile yapılan karşılıklı k o n u ş m a n ı n basitçe bir tasvirinden ibaret değildir. Dolayısıyla bu ifadeleri s e m b o l i k ifadeler olarak g ö r m e k gerekir.^^o



Macit. a.g.e., S.91-92. 2S6M-,cit.a.g.c..s.!26 287 21.Enbiya.69 288 4i.Fı,ssilet,ll 289 36.Yasin,82 290 Cündioğlu, Sözün Özü, s.67



Kur'an'ı Anlamada Dil-Anlam İlişkisi Problemi /



85



Z i r a bu ifadeleri ayetlerin zahirine g ö r e y o r u m l a m a k , y e r e v e g ö ğ e , a t e ş e ve d i ğ e r v a d ı k l a r a akıl t a k d i r e t m e y e götürür, yani bu varlıkların A l l a h ' ı n hitabını anladıklarını ve o h i t a b ı n , ateşin yer v e göğün dinleyebileceği ses vc harfler­ den müteşekkil olduğunu ve onların da bu hitaba mesela yerin ve g ö ğ ü n "isteyerek geldik" demeleri gibi o l u m l u yanıt v e r d i k l e r i n i , k ı s a c a cansız variıklar için h a y a t ı , a k ı l , ses v e harfler k o n u ş m a y ı takdir etmiş oluruz. A n c a k bilinmelidir ki, b u r a d a karşılıklı k o n u ş m a şeklinde geçen ifadelerden ses ve harflerden oluşan dille ifade murad e d i l m e m i ş ü r . N i t e k i m bu tarz ifadeler, kainatta varolan bütün varlıkların A l l a h ' ı n e m r i n e m u s a h h a r olduklarını, O ' n a b o y u n eğdiklerini d o l a y ı ­ sıyla insanın d a d i ğ e r variıklar gibi A l l a h ' a b o y u n e ğ m e s i , e m i r l e r i n e itaat etmesi v e y a s a k l a r ı n d a n k a ç ı n m a s ı gerekti­ ğini vurgulayan sembolik ifadelerdir.^^ı S o n u ç o l a r a k K u r ' a n vahyin en son ve en m ü k e m m e l ürünlerini içerisinde barındıran bir kitaptır. İnsanlara m a k r o ve m i k r o a l e m d e k i sıriarı ve b i l i n m e y e n hususları a n l a t m a k için s e m b o l l e r k u l l a n m ı ş , insanın m ü ş a h e d e alanının d ı ş ı n d a kalan konuları ve M u t l a k G e r ç e k ' i , anlatım tarzında cn iyi ve tek yol olan mecazî dille anlatmıştır. Dolayısıyla A l l a h ' ı n zati v e sıfatları, ahiret a h v a l i , c e n ­ net ve c e h e n n e m l e ilgili K u r ' a n ' d a yer alan ifadeleri m e c a z î dil g^dı altında i n c e l e m e k ve bu b a ğ l a m d a k o n u l a n a n l a m a y a ç a l ı ş m a k K u r ' a n ' ı n a m a c ı n a d a h a uygun bir y a k l a ş ı m olur.



E- A n l a m a ve Y o r u m l a m a Faaliyeti P r o b l e m i A n l a m , bir s ö z ü n bir ö n e r m e n i n bir t a s a r ı m ı n b i r d ü ­ şüncenin ya d a bir eserin anlatmak istediği şeydir,292 A n l a m a ise, en kapsamlı karşılığı ile bir ifadenin (bir s ö z ü n , bir d a v r a n ı ş ı n y a da bir o l g u n u n ) m e s a j ı n ı , v e r m e k istediğini veya v e r m e k i s t e d i ğ i n d e n d a h a fazlasını a l m a k -



Ebu Haniid Muhammed b. Muhammed, Gazali,//;vU " kelimesi şiiphe Ş ü p h e ise a z l ı ğ a , az o l u ş a y ö n e l i k d r dokunmak



" , _ j . u j - a "



içindir.



lafzı



azıcık



demektir. Bu da azlığı ifade eder. " 5 J ^



k e l i m e s i , bir



kokiıcıık,



o l u p , sığası, bir



bir esinti



"



a n l a m ı n d a mastarı m e r r e



tekliğe delalet eder v e yine azlık



belirdr.



A y r ı c a k e l i m e n i n s o n u n d a k i tenvin tenkir içindir ki bu da azlık belirdr. "O kadar küçük ki bilinemiyor" d e m e k d r . harf-i cerri teb'iz için o l u p biraz



d e m e k d r ve yine azlık



e d e r . " < _ ı H c " k e l i m e s i , i k a b k e l i m e s i n e nisbeten cezadır. "ciLj



Dolayısıyla



azlığa



işaret etmektedir.



hafif



ifade bir



Nihayet



" lafzı Cenab-ı H a k k ı n K a h h â r , C e b b a r ve M u n t a k î m



gibi isimleri y a n ı n d a y i n e J e / ^ ( 2 r / h i s s e t t i r m e k t e d o l a y ı s ı y l a azlık belirtmektedir. ^09



n.İsra.84. -'^^ Coşkun, a.g.e.. s. 60; Zemahşeri, a.g.e., e. 3, s. 568.



140



/ Kur'an'ın Anlaşılmasında Dil Problemi



Kur'an-ı K e r i m , A r a p diliyle nazil o l m u ş ve bu sebeble de A r a p dilinin dil özellikleri içerisinde kendini ifade e t m e i m k a n ı b u l m u ş t u r . A n c a k , K u r ' a n ' d a Arap dili kurallarına aykırı gibi görünen bazı ifade biçimleri vardır ki dil alimleri, b u n l a r ı dil kaideleri i ç e r i s i n e dahil e t m e y e ' u ğ r a ş m ı ş l a r , farklı tevil yollarına giderek bunları açıklamaya çalışmışlardır. Bunlardan bazıları şunlardır; a)



v e La e d a t l a r ı n ı n



kullanımı: Daha önce



geçtiği üzere A r a p ç a d a variıklar, aklı olan varlıklar v e aklı o l m a y a n varlıklar diye ikiye ayrılır. Genellikle ^



edatı aklı



o l a n varlıklara L a edatı ise aklı o l m a y a n varlıklara işaret e d e r . Kur'an'a bakıldığı z a m a n bu k a i d e y e u y g u n k u l l a n ı m b i ç i m l e r i n i n o l d u ğ u g ö r ü l ü r . A n c a k bazı a y e d e r d e akıl v e idrak sahibi o l m a y a n variıklar akıllılara m a h s u s bir üslubla; a k ı l v e i d r a k s a h i b i o l a n l a r d a akıl v e i d r a k s a h i b i o l m a y a n l a r a ait bir üslubla ifade edilmiştir. Nitekim N u r suresinde geçen, ^L=



"Ve bütün



canlıları



kimi karnı üzerine



sürünür,



J £ ^JLL



sudan



«ÜJI j



yaratan



kimi ayağı,



Allah'tır.



Öyle ki,



kimi de dört



ayağı



üzerinde yürür..."^^^ ifadesinde



ibaresinden anlaşılan m a n a , dört ayaklı hayvanlardır. D o l a y ı s ı y l a men edatı yalnız akıl sahipleri için kullanılan bir e d a t i k e n , b u r a d a gayrı akil olan h a y v a n l a r için d e kullanılmıştır. Razi v e K u r t u b i , b u r a d a k i k u l l a n ı m ı n d o ğ r u l u ğ u n u tağlib u y g u l a m a s ı y l a açıklamışlar ve bu kullanımı dil kural­ ları içerisinde var olan bir u y g u l a m a olarak d e ğ e r i e n d i r m i ş l e r d i r . Z i r a bu a y e t t e A l l a h T e a l a , h a y v a n a t ı akıllı olan insanlarla birlikte zikretmişür.



5'Ö24.Nur.4.5.



Arapçanın Mahiyeti ve Kur'an'a Yansıması /



141



Asıl muhatabın insan olması ve onun ibadet eden bir varlık o l m a s ı ; ayrıca kıymetsiz olması



kıymetli



olana



(tağlib) kaidesinden h a r e k e d e " L a " edatı



olamıı



yerine



tâbi



edatı k u l l a m l m ı ş d r ? ' ' N i t e k i m A r a p ç a d a h e m insan h e m d e bir h a y v a n aynı c ü m l e d e z i k r e d i l e c e k o l u r s a , k u l l a n ı l a n ifade biçimi insanı önceleyen bir kalıp içerisinde olur. Devesiyle birlikte y a k l a ş a n bir a d a m i ç i n , "bu g e l e n l e r k i m ? (^j-^)" ifadesi kullanılmaktadır. Y i n e Nisa suresinde geçen, . . . . I ,,,',11



"...hoşunuza Lo



giden



^



^ L L



kadınlardan



L a ij;^