Makalah Sintaksis [PDF]

Citation preview

MAKALAH PEMBELAJARAN BAHASA DAERAH SD “Sintaksis Bahasa Jawa / Titiukara”



Dosen Pengampu : Cerianing Putri P., M.Pd Dening Kelompok 7: N



NAMA



NIM



O 1. 2. 3



Aziza Fitria N. Melisa Diah P. Septyana Dwi K.



1902101057 1902101059 1902101071



PROGRAM STUDI PENDIDIKAN GURU SEKOLAH DASAR FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS PGRI MADIUN 2020/2021



1



KATA PENGANTAR Puji syukur inggil kehadirat tuhan ingkang maha esa, keagunganipun sampun nyukani nikmat iman lan rahmatipun. Kalih nikmat kasebat, makalah ingkang gadhah irah-irahan fonologis basa jawi puniki angsal dipunrampungaken leres wekdal, sanadyan kathah pambengan wanci ngerjakakenipun. Mboten kesupen dipuntumuti syukur, salam ugi dipunsanjangaken kalih baginda utusan tuhan ingkang maha esa, Muhammad SAW. saha sahabat-sahabat lan sadherek-sadherekipun. Gineman matur nuwun kalih dosen pengampu Cerianing Putri S.Pd., M.Pd dados dosen mata kuliah pasinaon basa laladan SD ingkang sampun nyukani bimbingan lebet ngrampungaken makalah puniki. Makalah puniki dipunsusun kangge ngebaki ayahan lan nggadhahi maksud saha tujuwan kangge nyajikaken informasi kalih pamaos bab Sintaksis mliginipun ing laladan jawi. Makalah puniki mungkin tebih saking tembung sempurna. Saking bab kasebat mila kritik lan saran kados puniku dipunbetahaken saking pamaos. Wonten sisi sanes, mugi-mugi kalih wontenipun makalah puniki pembacamemperoleh elmi lan kawruh enggal ingkang mungkin setunggaling wanci mangke ajeng gadhah gina.



Madiun, Desember 2021



(Kelompok 7)



2



Daftar Isi Cover Kata Pengantar……………………………………………………….2 Bab I Pambuka……………………………………………………….4 A. Latar Wingking……………………………………………….4 B. Rumusan masalah……………………………………………..4 C. Tujuan…………………………………………………………4 Bab II Pembahasan…………………………………………………...5 A. Pangerten Sintaksis …………………………………………...5 B. Jinis ukara ing basa Jawa……………………………………...5-8 C. Bageyan-bageyan ukara……………………………………….9 Bab III Penutup………………………………………………………10 A. Kesimpulan……………………………………………………10 B. Saran…………………………………………………………..10 Daftar Pustaka………………………………………………………..11



3



BAB I PAMBUKA A.



Latar Wingking



Taksih kathah tiyang ingkang dereng sumerep lan dereng mangertos bab makna lan hakikat sintaksis. Padahal, panganggenanipun kados puniku celak/caket kalih[kaliyan] masyarakat indonesia, inggih punika sawentawis bab ukanten basa indonesia ingkang dipunangge dados pirantos komunikasi sadinten-dinten. Kathah masalah ingkang wonten lebet nglebeti panguwaosan sintaksis lan hakikatipun. Betah pendalaman lan kathah mempraktekan lebeting donya kebahasaan. Amargi ilmusintaksis celak/caket sanget kalih[kaliyan] gesang sadinten-dinten. Lebeting wicanten bab sintaksis, bidang ingkang dados lahanipun inggih punika unit basa rupinipun ukanten, klausa lan frase. Manungsa lebeting wicanten sapa, berkisah, utawi sedaya punapa-punapa ingkang angsal dipunsanjangaken dados basan , tansah ngedalaken ukanten-ukanten ingkang dipunrangkai, dijalin sa-mekaten rupi, mila berfungsi optimal kangge si penutur lebet upaya ngembangaken akal budinipun lan ngingah kerjasamanipun kalih[kaliyan] tiyang sanes. Saleresipun punapa ingkang dipunmaksud kalih[kaliyan] sintaksis puniku? Sintaksis inggih punika elmi ingkang nyinaoni bab tatan basa. Sintaksis ugi angsal dipun sanjangaken tata basa ingkang mbahas sesambetan antarkata lebet tuturan. Sintaksis inggih punika cabang linguistik ingkang ngginemaken sesambetan antar tembung lebet tuturan . Unsur basa ingkang kelebet ing lebet lingkup sintaksis inggih punika frase, klausa lan ukanten.



B.



Rumusan Masalah 1. Punapa Pangerten Sintaksis ? 2. Kados pundi Jenis ukara ing basa Jawa? 3. Kados pundi Bageyan-bageyan ukara?



C.



Tujuan 1. Kangge sumerep Pangerten Sintaksis. 2. Kangge sumerep Jenis ukara ing basa Jawa. 3. Kangge sumerep Bageyan-bageyan ukara.



4



Bab II PEMBAHASAN



A. Pangerten Sintaksis Tegese sintaksis Tembung sintaksis asale saka basa Yunani “ sun ” sing artine “ karo ” lan ” tattein ” sing artine “ mapatake ”. Dadi , tembung sintaksis kanthi etimologis tegese mapatake bareng padha tembung - tembung dumadi kelompok tembung utawa ukara. Miturut Ramlan (1981:1) : “ Sintaksis yaiku cabang elmu kang ngrembug babagan wacana, ukara, angger-angger, lan tembung. Sintaksis sejatine nyinaoni bab tembung, angger-angger, lan ukara, nanging ing panyinaon basa Jawa ing Sekolah Dasar, kang diwulangake yaiku mung babagan ukara. Tegese ukara miturut Sasangka (2001: 140) yaiku tembung-tembung sing isine pikiran sing lengkap. Kejabi ukara bisa ditetepake sijen basa punika relatif bisa ngadeg dhewe, kasusun saka seri saka tembung sing nandhani pungkasaning intonasi lan kasusun saka angger-angger (Nurhayati & Mulyani, 2006: 122). Dadi bisa ditetepake, ngandika ukara ana seri biasa uga berisi pikiran lengkap ditandai dening sijen basa, tembung rerangkaian relatif bisa ngadeg dhewe uga intonasi final cacahe anggerangger.karakteristik saka ukara Ukara miturut tegese kang nduweni ciri sing nggawe supaya kudu duwe:



1.) bisa ngadeg dhewe 2.) kasusun saka siji



angger-angger utawa liyane, kang subyek (jejer) lan minangka predikat (Wasesa)



3.)



nulis awal ukara wiwit karo huruf ibukutha (aksara Murda) lan mburi tembung dening titik, koma, titik koma, konvensi lan pitakonan tandha tandha



4.) intonasi (laguning pocapan). B. Jinis ukara ing basa Jawa Jinis ukara ing basa Jawa Klasifikasi adhedhasar, ukara ing basa Jawa yaiku: 1) Adhedhasar nomer lan jinis klausa Kang menehi kritik saka nomer lan jinis klausa ukara sing dibagi dadi loro, yaiku: a. ukara siji (ukara lamba) punika ukara sing wis siji angger-angger bebas utawa paling subjek fungtor (jejer) lan minangka predikat (Wasesa). contone: 1) sri masak. 2) Rudi turu Kadang fungtor kang lengkap ing ngarsane saka obyek Lesan lan katrangankatrangan. contone: 1) Sri masak sayur gandul. 2) Rudi turu ana dipan. b. ukara cambor utawa ukara senyawa punika ukara sing wis luwih saka siji anggerangger bebas utawa kalebu siji angger-angger bebas lan kurang paling 5



siji anggerangger gumantung. Ukara camboran kasusun saka rong jinis, yaiku ukara camboran sejajar lan ukara camboran susun. 1) ukara camboran sejajar yaikuukara senyawa sing duweni hubungan angger angger pada karo utawa hubungane angger-annger ora duwe sing ngisori salah sijine. contone: a. Sartini garap PR dene adine gawe layangan. b. ibu goreng krupuk dene aku ngrajang brambang. 2) ukara camboran susun yaiku ukara seng duweni hubungan anggerannger ing mbawahi. Maksute yaiku Salah sijine saka angger-angger minangka katrangan liyane. Nalika di dilok ing ukara fungtor ing basa Jawa diarani gatra: jejer, Wasesa, Lesan lan keterangan. contone: a. Pancen dheweke sugih Nanging cethil tenan b. Montorku reget busine, tur asat bensine uga mati lampune. 2) Adhedhasar susunan internal angger-angger Adhedhasar susunan internal angger-angere, ukara bisa dipecah dadi loro kayata : a) ukara sampurna / ukuran sampurna punika ukara dumadi saka ing paling siji angger-angger bebas dening Mulane ukoro lengkap bisa dadi ukoro siji lan senyawa. contone: 1. Aku lagi gliwet 2. Bapakku nguras kolah,kangmasku sing nimba. b) ukara iku ora sampurna / ukuran gothang punika ukara dumadi saka siji anggerangger utawa ora ana angger-anggere lan mung dumadi siji ukara fungtor . ukara iki kasusun saka: ukoro urutan, sisih, elips fungtor tambahan, seruan jawaban lan ukara suntingan. Contone: 1. Nyang Bandung. 2. Sapa ? 3. Kanca. 4. Wah, pancen. 5. O, ya ? 6. Sapa maneh ? 3) Ukara adhedhasar tanggapan samesthine Miturut sawetara ahli tinjauan ukara adedasar isi utawa ing garis gedhe dibagi dadi 8 minangka ngisor.



a) Carita / ukara warta punika ukara sing fungsine kanggo maringi informasi utawa nyebarake tanpa ngarepake nanggepi tartamtu. Contone:



1. 2.



Aku ora munggah pangkat Dheweke tuku soto. 6



Dianggep saka cara penyampaian ukoro warta dibedakne dadi:



1. ukara warta langsung (lungguning guneman) punika ukara pemberitaane ing langsung saka omongan kanggo pamiyarsa utawa tindakake gaya nganggo maca. Contone:



a. Retno takon adhine: ‘’ rani apa ana ning omah ? b. Ibu ngendika: ‘’ aku masak sayur lodeh ‘’. 2. Ukara warta iku ora langsung yaiku ukara pemberitaane ora langsung disampekne omongan kesiji kanggo pamiyarsa nanging wis diomongi dening wong kapindho utawa kang krungu kanggo wong ketelu minangka pamiyarsa anyar utawa penyampaian warta, tiru ringkesan omongan. Contone: a. Retno takon adhine, apa rani ana ning omah.



b. Ibu ngendika yen piyambakipun masak sayur lodeh



b) Ukara



pitakon iku ukara sing dibentuk kanggo mancing respon kayata jawaban utawa ukara kang mbutuhake tanggepan saka parungon. contone :



a. b.



Kowe nggawa apa? apa gelem kowe melu aku?



c) ukara printah (pakon) punika ukara sing respon ing dibentuk saka tindak lan tumindak. Tembung iku wujude saka tembung kerja, contone:



a. nangisa b. nulisa c. ijolona d. sakpiturute Saliyane iku wujude tembung sifat : krasaa, semayaa, ngantuka, lan sak piturute. Saliyane ana seselan panambang -a ana panambang liyane, sing mbentuk tembung hagnya yaiku seselan -en hagnya Tembung contone: gawanen, wacanen, panganen, lan sak piturute. contone: 1) Endah ,masaka jangan dhisik ! 2) suk, miliha seng mbok tresnani ! 3) gawanen buku kuwi ! d) ukara pangajak yaiku ukara kang ngajak parungon kanggo njaluk barengan nglakoni tumindak. Tembung sing asring digunakake kanggo ngajak lan cirine



7



yaiku: ayo, mangga, Cobi, coba, sumangga, prayoginipun lan sak piturute. contone: 1) Ayo, Enggal disapuni latare ! 2) Cobi kula aturi maos sekedhap ! e)



ing ukara printah / ukara panjaluk yaiku ukara sing kang isi mrentah parungon kanggo nglakokaké tumindak, nanging nggawe cara alus, seolaholah njaluk ning sawa dine memerintah kang ora kedelok. Ning nek didelok kadimaksut panyampaian ide lan kemungkinan ukara kasebut klebu ukara warta contone: 1) kula aturi midhanget wedharan Menika. 2) kula aturi Rawuh dhateng griyo kulo.



f) Ukara panggarep (ukara pangarep-arep) punika ukara sing isine saka panyuwunan sing alus lan ora pati dikarepake. tembung karakteristik sing kerep dianggo yaiku: Muga-Muga lan Mugi-Mugi. contone: 1) Mugi-Mugi gusti allah Paring pangapunten. 2) Muga-Muga Enggal oleh bojo. g) ukara perjanjian (ukara prajanjen) punika wujude saka ide sing isine nyuwun pitakon wong sing padha diwenehi janji apa biasane bakal sarujuk minangka tatanan karakteristik nggunakake tembung: yen, menawa ,Angger, uger, Waton. contone: 1) Waton sing iya sinau sregep, luluse mesthi. 2) furnishe aku Sugih, aku arep shoes Rini nukokne. h) ukara parumpamaan (ukara umpama) punika ukara sing isine parumpamaan kejaba sing di pinginake mustahil dadi kasunyatan utawa dipun ginakaken.cirine tembung sing digunakake Kayata: umpama contone: 1) Umpama aku nduwe swiwi, bakal minder ingrate. 2) saupama negara iki duwekku, aku bakal ngratoni. 4) Ukara adhedhasar Sesambetan Aktor aksi ukara fungtore adhedhasar bisa dibagi dadi ukara verbal (langsung) lan nominal utawa kriyo lan bawa utawa sak liyane kriya. Kadi saka ukara yen dideleng saka hubungan bentuk aktor aksine utawa jejer lan wasesane bisa dibagi dadi: a. Ukara aktif (Ukara Tanduk) punika ukara sing peran jejer kang minangka pelaku aktor.Ukara iki duweni wasesa aktif rensitif utawa kriya tanduk sing transitif. supaya ukara mbutuhake lesan .Kanti nerusake arah menyang tembung kerja maju.contone tembung: 1) Bapak maos koran 8



2) Agni makani jaran b. Ukara Pasif (Ukara tanggap) punika ukara sing jejer-e duweni peran penderita. Ukara iki minangka owah-owahan saka aktif supaya nalika dhi dilok saking fungtorre,ngalamin owahan fungi. Jeje rmenyang lesan, lesan dadi jejer , kanti nerusake jejer ukara dikeneki tumindhak, ora paraga tumindhak. Owahan iki disebabake dening nggunakake tembung kerjane yaiku tembung kerja pasif transitif utawa kriya tanggapan transitif. Arahe tembung kerja ing ukara iki arahe mundhur, lesan saka tumindak marang jejer. contone: 1. Koran dipunwaos bapak 2. Layang ditulis adik C. Bageyan-bageyan ukara Ukara kabentuk jejer lan Wasésa, supaya luwih cetha ukara diwenehi Lesan, lan katrangan. Tuladhane kaya ing ngisor iki. Kucing



Iku



Mangan tikus



Jejer



Wasesa



Lesan



Simbok



Nukokake



Layangan



Adiku



Jejer



Wasesa



Lesan



Lesan tumindak



Suk emben



Bapak



Katrangan



Jejer



Arep



Mundhutake



Katerangan wasesa



Klambi



Aku



Lesan



kang



Menyang sala Lesan katerangan panggonan



Gunung iku



Dhuwur



Banget



Jejer



Wasesa



Katrangan kaahanan



Simin arep mulih, menwa aku wis bali saka sala. Simin:jejer Arep mulih: Wasésa Arep: katrangan mangsa menawa aku bali Sala: gatra ketrangan menawa: katrangan dimuat 9



Aku: jejer gatra katrangan Wis: katrangan Wektu (wekdal) gatra katrangan Bali: Wasésa saka Sala: katrangan Panggénan gatra katrangan



10



BAB III PANUTUP A. Kesimpulan Sintaksis sejatine nyinaoni bab tembung, angger-angger, lan ukara, nanging ing panyinaon basa Jawa ing Sekolah Dasar, kang diwulangake yaiku mung babagan ukara. Tegese ukara miturut Sasangka yaiku tembung-tembung sing isine pikiran sing lengkap. Kejabi ukara bisa ditetepake sijen basa punika relatif bisa ngadeg dhewe, kasusun saka seri saka tembung sing nandhani pungkasaning intonasi lan kasusun saka angger-angger .Jinis ukara ing basa Jawa Klasifikasi adhedhasar, ukara ing basa Jawa bisa dibagi dadi ukara Adhedhasar nomer lan jinis klausa Kang menehi kritik saka nomer lan jinis klausa ukara sing dibagi dadi loro, Adhedhasar susunan internal angger-angger, Ukara adhedhasar tanggapan samesthine, Ukara adhedhasar Sesambetan Aktor aksi. Bageyanbageyan ukara dijabarne dadi ukara kabentuk jejer lan Wasésa, supaya luwih cetha ukara diwenehi Lesan, lan katrangan. B. Saran Kula minangka panyerat mangertos bilih makalah punika kathah kekiranganipun, ingkang tebih saking kasampurnan. Mesthine, panulis bakal terus ningkatake makalah kanthi ngrujuk marang sumber sing bisa dipertanggungjawabake mengko. Pramila panyerat ngajeng-ajeng sanget kritik saha saran ngengingi pirembagan makalah ing nginggil.



11



DAFTAR PUSTAKA



Nurhayati Endang, siti mulyani 2006. Liguistik Bahasa Jawa. Yogyakarta Padmosoekotjo, S. 1960. Ngrengrengan Kasusastra Djawi. Jilid II. Cetakan ke IV. Y Kridalaksana, Harimurti. 2008. Kamus Linguistik. Yogyakarta: PT Rieneka Karya.



12