Trabalho Individual Konflitu Sosial Iha Timor Leste [PDF]

Citation preview

KONFLITU SOSIAL IHA TIMOR LESTE CAPITULU I



1.1. Introdusaun Timor-Leste nudár nasaun foun no ki’ik liu iha kontinente aziátiku, ne’ebé foin hetan ninia proklamasaun unilateral iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975. No hafoin restaura hikas fali ninia independensia iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002, ne’ebe hetan rekonhesimentu husi mundo internasional. Portantu ho previleziu ne’ebé boot husi povu Timorense ninia esforsu no korazem hodi sakrifika sira nia aan, hodi atinzi ita nia metalidade ba independensia, liu husi dalan ne’ebé difisil tebes no prosesu ne’ebe naruk. Timor-Leste foin mak hasees-an husi konflitu, liu-liu iha tempu okupasaun governu indonezia nian, ne’ebé mak halo sosiedade Timorense hetan sofrimentu boot no torturasaun husi ema okupasaun illegal, no balun lakon sira nia vida tamba deit rai ida ne’e. No wainhira indonezia foti ain husi Tmor, ita komesa kaer rasik ona ita nia kuda talin no ita komesa hari ita nia estadu, I hodi forma ita nia governu hodi la’o mesak. Maibe ikus mai mosu tan fali krizi ida iha tinan 2006, no krizi ne’e hanaran krizi military. Alen de ida ne’e mos iha tan krizi seluk mak hanesan, krizi ekonomiku, sosial no politiku. Tamba ida ne’e maka ita klassifika krizi 2006 ne’e, sai hanesan konflitu sosial ka problema sosial, tamba konflitu ne’e halo trauma ka ta’uk no fo ameasa boot ba povu Timor hotu. No konflitu sosial ne’e mosu tamba, iha diferensia ideias husi ukun na’in (governantes), tamba deit hadau malu kadeira. No iha momentu ne’e kedas, mundu internasional konsidera ita hanesan estadu ne’ebe falladu ona. 1.2. Konflitu sosial Eziste sosiedade ne’ebe mak la hanesan (oi-oin). Inklui hanesan reliziaun, kultura, Lingua, rasa, Etnia no mos ho sel-seluk tan ne’ebe kauza husi efeitus ne’ebe mak la hanesan. Depende mos husi situasaun no kondisaun husi ema ida-idak.I nune’e mos aspeitu manifestasaun, protestu, no integrasaun bele iha impaktu mos ba iha konflitu. Iha sosiedade ninia moris, iha aspeitu bara-barak. Bele konflitu entre aspeitu ida ho aspeitu ida seluk. Problema ne’ebe mak sensivel liu iha vida sosial povu nian mak, kestaun kona ba rikusoin mak hanesan, hadau malu rai hanesan(natar, to’os/kintal, bee moos no selu-seluk tan. Nune’e mos konflitu mosu tamba frekuenta tebes entre individu ida no ida seluk, individu ida no grupu, organizasaun Non-governamentais ho grupu sira. Kada sira ida-idak, sira iha interese ne’ebe mak la hanesan, mak ekonomia, sosial, no politika. Dala barak iha individu ida ho grupu ida, sira viola normas no valores ne’ebe estabelese ona. No kada membru ida-idak iha sosiadade, sira menus tebes para atu halo kontrola ba malun, no la iha



seguransa ne’ebe di’ak atu garante seguransa ne’ebe seguru ba sira.I buat hirak ne’e hotu bele nakfilak ba instabilidade.



1.3. Formulasaun problema



1.



Saida mak konflitu sosial?



2.



Tamba sá sempre iha konflitu sosial?



1.4. Dezvantazens Wainhira iha ona konflitu, sempre hamosu ona ninia obstakulu no dezafiu sira mak hanesan: 1.



Lakon vida ka mate.



2.



Lakon riku-soin.



3.



Refuziadu (penggunsi).



4.



No karik iha konflitu kona ba riku-soin ruma, entaun sira komesa ona la fiar tan ba malu no la liga malu ona.



1.5. Limitasaun problema Atu limita ka atu minimize konflitu ka problema ne’ebé mak akontese ona, ba hakerek na’in nudar estudante universitariu ida, primeiru mak tenke hato’o ba iha ita nia autoriddade local sira liu-liu ita nia xefe du suku ka xefi Aldeia sira, buka dalan oinsa hodi bolu no fo atensaun ba sira, hodi nune’e bele solusiona problema ne’ebe akontese iha ita nia sosiedade laran. Nune’e mos atu konflitu la bele mosu tan, ita tenke kria mekanizmu ida ke di’ak, hodi resolve konflitus tuir dalan dame no kria estabilidade entre grupu ho ema ne’ebe envolve iha konflitu, atu la bele monu tan iha tentasaun konflitu nia laran.



Kapitulu 2:



2.1. Peritu sira nia hanoin kona ba konflitu sosial Tuir Van de berghe afirma katak, konflitu sosial ne’e kauza husi elementus oi-oin(diversidade dos elementos), ne’ebe mak eziste iha sosiedade ida nia laran, no hala’o sira nia moris sai núdar fonte ida ba iha konflitu. 2.2. Rezolve problema 1.



konflitu sosial:



Molok ita atu koalia kona ba topiku refere ne’e, ba dahuluk ita tenke hatene define uluk lai katak saida mak konflitu no saida mak sosial. Tuir hakerek na’in nian konhesementu, kona ba konflitu katak: problema, kauza, konfrontasaun, akontesementu. No sosial tuir siénsia katak, etimolózia hosi lian Grego, no lia-fuan ne’e rasik mai husi lia-fuan rua mak, Socius katak Homem/ema, sosiedade, ho Logos katak, Siensia, estudu ka koñesimentu. Nune’e konflitu sosial katak, problema ka akontesementu ida ne’ebe akontese iha sosiedade nia laran.



2.



Sempre iha konflitu sosial tamba:



Ema resolve konflitu liu husi dalan oioin. Ema balun wainhira enfrenta konflitu buka atu dada-an ka hasees-an husi konflitu. Ema balun lakohi enfrenta problema no sira nonok deit, I rai deit iha laran hanesan hirus no odiu. Ida ne’e bele halo ema stress, i depois bele mosu moras oi-ion ne’ebe bele estraga ita nia saude. Bainhira ita la rezolve problema hirak ne’ebe mosu tiha ona, maka iha possibilidade, katak iha loron ida sei mosu tan konflitu ne’ebe maka’as liu tan. Atu rezolve konflitu, ema bele mós uza sira nia poder ho sira nia autoridade.Ema boot sira bele ameasa no fó kastigu atu bele rezolve problema ho labarik sira.Iha servisu fatin wainhira ema halo greve, maka manejer sira bele hasai ninia staf sira husi servisu. Ne’e hanesan ezemplu ida oinsá



ema uza poder atu kontrola, halo ta’uk no obriga ema seluk atu simu saida mak ita hakarak. Buat sira ne’e sei aumenta deit problema ba aban-bain rua.



Konflitu bele mosu tamba ita nia egoismu. Ita buka deit solusaun ida ne’ebe la fo atensaun ba ema seluk, maibe hare liu ba ita nia-an. Konflitu sei mosu situasaun ida ne’ebe “ema ida deit mak manan”, I halo ema seluk lakon. Ita manan hodi hamonu ema seluk. Tamba situasaun ida ne’e halo ema ida deit mak manan, maka sei mosu tan konflitu seluk tan. Ema sira ne’ebe lakon sei la kontenti, i sei buka atu kontra ka hasoru ema sira ne’ebé mak manan. Ne’e duni, ita bele dehan katak konflitu ne’e mosu tamba, iha diferensia ideias ba malu, ne’ebé halo ema barak trumatiza ho situasaun sira ne’ebe hanesan mensiona iha leten.



2.3. Seguransa mak fó seguru ba ema nia moris iha konflitu nia laran. Seguransa mós sai hanesan parte ba nesesidade baziku iha nasaun ida nia laran, iha moris komunidade, tamba seguransa mak xave ba ema nia moris, iha oras (24) rua-nulu-resin-haat nia laran, Oinsá ema ka komunidade moris seguru. Ne’e duni seguransa mak sei fó seguru ka xave ba ema nia vida. Maibe ita mós tenke hadook-an no hakru’uk ba konflitu no violensia atu nune’e, ita nia vida ne’e bele livre ka seguru iha ambiente ida nia laran. Diferente ideias no ideolózia sempre mosu iha sosiedade ida nia laran, no sempre hamosu konflitu no violensia, diferente ideias tamba diferente objetivu, ne’ebé ida-idak hamosu tuir nia planu ne'ebé iha. Diferente ideolózia tamba ideolózia ne’ebé la hanesan, ezemplu konkretu mak hanesan kazu Maukmoruk (CPD-RDTL) no governu Timor- Leste ne’ebé ideolózia la hanesan, maibe sira nia objetivu hanesan ka ida deit, mak atu halakon kiak no dezenvolve nasaun ne’e.



2.4. Dalan atu hakotu konflitu. Konflitu sempre mosu iha grupu nia laran.Konflitu mosu tamba diferensia nesesidade, persepsaun, objetivu, ho esperiensia. Konflitu mosu entre individu ida ho individu ida ka sub-grupu ho subgrupu iha grupu nia laran. Maibe dala barak konflitu mós mosu tamba komunikasaun la’o ladun di’ak. Atu hamenus konflitu ema sira tenke buka atu hatene nesesidade, persepsaun ho aspeitu seluk tan kona ba ema ida-idak ne’ebé moris hamutuk iha sosiedade ida laran. Hanesan ne’e, sira bele hatene ho simu malu di’ak iha sosiedade ida nia laran. Karik konflitu ruma mosu iha komunidade ida nia laran, buka atu resolve ho didi’ak. Labele husik konflitu ba bebeik, tamba seluk bele aproveita problema internal ne’e, atu sobu grupu familia ruma ka komunidade ida nian.



Iha tekniku atu minimiza ho resolve konflitu iha grupu laran, mak hanesan: 1.



Identifika hun konflitu, katak kauza husi saida. Túr hamutuk ho tau hamutuk hanoin atu oinsá bele resolve konflitu ne’e.



2.



Iha grupu ka komunidade ruma karik iha hanoin la hanesan, ne’e la’os sai hún atu hare malu la di’ak. Ita tenke simu hanoin la hanesan,i mós la bele hirus ema tamba deit nia hanoin la hanesan.



3.



Rezólve kedan problema ne’ebé foin mosu. Labele husik hela, tamba bele halo grupu seluk tama tan, atu sobu grupu ne’e.



4.



Lider bele uza ninian autóridade atu hakotu standar ne’ebé uza iha grupu laran. Ida ne’e hala’o iha situasaun ne’ebé la’o la lós(problematiku). Ne’e duni kada individu ida-idak ne’ebe moris iha sosiedade ida hanesan nasaun RDTL, tenke troka ita nia hahalok-at sira. Se lae konflitu bele boot tan, no halo sosiedade balu la hetan ninia objetivu, ka dala barak bele halososiedade ida naksobu.



Kapitulu 3: 3.1. Rezumu 1.



Konflitu katak ita ema ida-idak nian hanoin no mentalidade ne’ebe la hanesan mak hamosu konflitu.



2.



Konflitus katak problema boot ne’ebe mosu, maibe la iha ema ida atu rezolve entre grupu rua.



3.



Konflitu katak situasaun ne’ebe mak halo ema la iha harmoniza, hahalok no lia-fuan la hanesan, la iha relasaun atu hametin dame iha rai laran, no konflitu mosu tamba, husi ita nia hahalok konfrontasaun sira.



4.



Diferensia ideia entre ema ida hi ema seluk, ka grupu ida ho ida seluk ba interese ho objetivu ida.



5.



Konflitu katak problema mosu iha ita nia komunidade, bairru, I nasaun.



6.



Konflitu katak iha bairru ida-idak nian la iha unidade mak mosu konflitu ne’e.



7.



Lia-fuan konflitu mosu husi ita ema nia hahalok no hada’et ba publiku.



Tamba ne’e konflitu mosu la’os deit relasaun ho situasaun, maibe mosu mos iha sapeitu oi-oin.



3.2. Konkluzaun Konflitu katak lala’ok ema ida nian ka grupu ne’ebe, bele hamosu oho grupu ida seluk no odiu malu no hamosu konflitu iha vitima nia laran. Tamba ne’e dalan ida atu elimina konflitu mak,” Dezenvolvimentu ho balansu social”. Dezenvolvimentu tenke sai hanesan metodu ida, atu bele resolve no hamenus konflitu iha rai laran. Tamba ne’e nudar estudante universitariu ida, hakarak sujere ba dosente katak, atu rekomenda ba ita nia estadu no governu, katak tenke kria balansu sosial no hamosu dezenvolvimentu. Ne’e tenke sai hanesan ideias baziku no prinsipiu ida iha prosesu dezenvolvimentu Timor-Leste. Ideias ne’e bazeia ba realidade no esperiensia iha nasaun barak ne’ebe, prosesu dezenvolvimentu bele kria hela konflitu iha rai laran.



3.3 REFERENSIA. 1.



HTTP//.GOOGLE.COM



2.



LIVRU KONFLITU SOSIAL



SERVISU INDIVIDU



KONFLITU SOSIAL IHA TIMOR LESTE FAKULDADE SIENSIAS SOSIAIS NO POLITIKA DEPARTAMENTU POLITIKAS PUBLIKAS MATERIA METODU TRABALHO CIENTIFICO



HUSI NARAN



: DEONISIO SOARES MARTINS



PROFESOR



: VITOR SOARES MPA



UNIVERSIDADE NASIONAL TIMOR LOROSA’E (UNTL) 2015