Us ve Devrim: Hegel ve Toplumsal Kuramın Doğuşu (1954'te yazılan Ek ile) 975397003X [PDF]

Citation preview

.ı



, Herbert M areuse '



Us V



E



Devrim lt



Hegel ve Toplumbilimin Doğuşu



lı



li



'



'



1



1, '



.idea ı



US VE DEVRIM



•



US VE DEVRIM Hegel ve Toplumsal Kuramın Doğuşu '1954'te yazılan Ek ile'



HEREERT MARCUSE



Çeviren Aziz Yardımlı



IDEA YAYINLARI .



ISTANBUL .



i DEA YAY l NLARI



Ankara CaJ. No: 41, Kat



.5



34410- Cağaloğlu, İstanbul



Bu çeviri için © AZİZ YARDIMLI, 1989 Reason and Revolution, İlk yayım 1941, Oxford University Press ©Copyright Herbert Marcuse, 1941 Us ve Devrim olarak ilk yayım İDEA, 1989 Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın hiçbir bölümü İdea Yayınlarının ön izni olmadan yeniden üretilemez. Filmdizgi ve Baskı: Marmara Yayımcılık Printed in Türkiye ISBN 975 - 397 003 X -



-



MAX HORKHEIMER VE



TOPLUMSAL ARAŞTIRMA KURUMU İÇİN



On söz



bir felsefi çalışmanın içeriği zamanla değişmeksizin kalmaz . Eğer kavramları insanların amaç ve çıkarları ile özsel olarak ilgili iseler, tarihsel durumda temel bir değişim insanlara onun öğretilerini yeni bir ışıkta gösterecektir. Zamanımızda, Fa­ şizmin doğuşu Hegel'in felsefesinin yeni bir yorumunu gerektir­ mektedir. Umuyoruz ki burada sunulan çözümleme Hegel'in te­ mel kavramlarının Faşist kurarn ve kılgıya götürmüş olan eğilimiere düşman olduklarını gösterecektir. Kitabın ilk bölümünü Hegel'in dizgesinin yapısını gözden ge­ çirmeye ayırdık. Aynı zamanda salt bir yeniden-bildirimden öte­ ye geçmeye ve Hegel'in düşüncelerinin onları Avrupa düşünce­ sindeki son gelişimlerle, özellikle Marxist kurarola yakından özdeşleştiren imiemierini aydınlatmaya çalıştık. Hegel'in eleştirel ve ussal ölçünlerinin, ve özellikle eytişimi­ nin, yürürlükteki toplumsal olgusallık ile çatışmaya girmesi gere­ kiyordu . Bu nedenle dizgesi pekala olumsuz felsefe adıyla, onu çağdaş karşıtlarının nitelendirmesiyle adlandırılabilir. Yokedici eğilimlerini dengelemek için, Hegel'in ölümünü izleyen ilk on­ yılda bir olumlu felsefe ortaya çıkmış ve usu yerleşik olgunun yet­ kesi altına getirme işini üstlenmişti. Olumlu ve olumsuz felsefe­ ler arasında gelişen savaşım, bu kitabın ikinci bölümünde göstermeye çalıştığımız gibi, Avrupa'da çağdaş toplumsal kura­ mın doğuşunun anlaşılması için pek çok ipucu sunmaktadır. Hegel'de ilerici düşünce ve devimierin yerlerini saptamak için keskin bir içgörü vardır. Amerikan'ın ussal tinine yeterli bir ya­ şam düzeni için savaşımda belirleyici bir rol yüklüyor ve 'bir ge­ leceğin utkusundan ve Amerikan ulusunun yeğin bir dirimsellik­ le dolu ussallığı'ndan söz ediyordu . Özgürlüğe ve usa gözdağı veren güçleri eleştirmenlerinden daha iyi tanıyarak ve bu güçle­ rin Avrupa'nın kazanmış olduğu toplumsal dizge ile sıkı sıkıya bağlanmış olduklarını anlayarak , bi r zam;ın l ar oradan öteye bu yeni kıtaya 'geleceğin ülkesi' olarak bakıyord u . GERÇEK



VII



ı



VIII



ıN S< ız



taşımakta olduğu ya­ yardım olmasayd ı, olaıı:ıksız olac:ıkı ı. 1 kgd'in öğretisini Amerikan ve İngiliz ok u r l a nı suıııııada sorgusuzca alınabilecek ya da alınama­ yacak noktaları scçın cdc bir kılavuz olarak yine onun Amerikan ve İngiliz felsefi geleneği üzerine bilgisinden yararlandım . Bu \alı�ııı:ıyı



zınsa l



sııııııı;ıııı,



ı·ı·.n kiıah:ı �imdi



biçiıııi vneıı Mr. l·:dwanl M. David'den gördüğüm



Nasyonel Sosyalizm üzerine yakında çıkacak kitabı için gereç toplamakta olan dostum Franz L. Neumann özellikle politik fel­ sefe üzerinde olmak üzere sürekli öğütlerde bulundu. Profesör George H . Sabine Hegel'in Tıize Felsefesi üzerine bölümü okuma ve değerli telkinlerde bulunma gibi bir inceliği gösterdi. Beni bu kitabı yazmaya yüreklendiren ve böyle bir zamanda yayımianmasını üstlenen Oxford University Press'e (New York) özellikle minnettarım. HERBERT MARCUSE Toplumsal Araştınna Kurumu Columbia University New York, N. Y. Mt�rl /'N 1.



İçindekiler ANABÖLÜM I



HEGEL'İN FELSEFESİNİN TEMELLERİ GiRiŞ



1. Toplumsal-Tarihsel Ortam 2. Felsefi Ortam 1. HEGEL'İN ERKEN TANRIBİLİMSEL YAZILARI



3 14 25



Il. FELSEFE DiZGESİNE DOGRU



1. İlk Felsefi Yazılar 2. İlk Politik Yazılar 3. Türe Dizgesi



36 41 46



III. HEGEL'İN İ LK DiZGESi



1. Mantık 2. Tin Felsefesi



51 60



IV. TiNİN GÖRÜNGÜBİLİMİ



74



V. MANTIK BiLİMİ



98



VI. POLİTİK FELSEFE



136



VII. TARİH FELSEFE Sİ



180



ANABÖLÜM II



TOPLUMSAL KURAMIN DOGUŞU GİRİŞ: FELSEFEDEN TOPLUMSAL KURAMA



1. EYTİŞİMSEL TOPLUM KURAMININ TEMELLERİ 1. Felsefenin Olumsuzlanması 2. Kierkegaard 3. Feuerbach 4. Marx : Yabancılaşmış Emek 5. E meğin Ortadan Kaldırılması E mek Sürecinin Çözümlemesi 6. 7.



Marx ist Eytişim IX



203 209 212 216 221 233 239 252



İÇİNDEKİLER



X



ll.



0I.Cl1CULUGUN TEMELLERİ VE TOPLUMBİLİMİN J)ı ı(;IJ�lJ 1. Ohııııhı ve Olumsuz Felsefe •1.



S:ıiııt-Siınoıı



\. < >lıııııhı 'l{ıplıı m Fe l s e fes i: Auguste Comte ·1. 'ı.



< >lııııılu Devlet Felsefe s i: Friedrich Julius Stahl



261 266 275 291



1-:vıi�iıniıı 'J(.ıplumbilime Dönüşümü: Lorenz voıı Steiıı



302



VARGI I-IEGELCİLİGİN SONU 1. ingiliz Ycni-İdealizmi



/. E yt işi m in Düzeltilmesi \. Faşist 'Hegelcilik'



·1. llcgel'e Karşıt Olarak Ulusal Toplumculuk



KAYNAKÇA DiziN



315 322 325 331 341 350



ANABÖLÜ M I



Hegel'in Felsefesinin Temelleri



Giriş



1. TOPLUMSAL-TARİHSEL ORTAM ALMAN İ DEALİZMİ Fransız Devriminin kuramı olarak adlandı­ rılmıştır. Bunun anlamı Kant, Fichte, Schelling ve Hegel'in Fran­ sız Devriminin kuramsal bir yorumunu sunmuş olmaları değil, ama felsefelerini büyük ölçüde Fransa'dan gelen meydan okuma­ ya, devletin ve toplumun ussal bir temelde yeniden örgütlenmesi yoluyla toplumsal ve politik kurumların bireyin özgürlük ve çıka­ rıyla uyumlu kılınmaları istemine bir karşılık olarak yazmış ol­ duklarıdır. Terörü sert bir biçimde eleştirmelerine karşın, Alman idealistlerinin tümü de devrimi coşkuyla karşılıyor ve onu yeni bir evrenin şafağı olarak adlandırıyorlardı. Ve tümü de temel fel­ sefi ilkelerini devrimin ileri sürdüğü ülkülere bağlıyorlardı. Fransız Devriminin düşünceleri böylece idealist dizgelerin tam özeklerinde görünmekte ve önemli bir ölçüde kavramsal ya­ pılarını belirlemektedir. Alman idealistlerinin gördükleri gibi, Fransız Devrimi yalnızca feodal saltıkçılığı ortadan kaldırıp yeri­ ne orta sınıfın ekonomik ve politik dizgesini geçirmekle kalmı­ yor, ama Alman Reformasyonunun başlatmış olduğu çabayı, bi­ reyin kendi yaşamının kendi öz gücüne güvenen efendisi olarak kurtarılmasını da tamamlıyordu . İnsanın dünyadaki konumu, emek ve sonuçlarından yararlanma yolu bundan böyle dışsal bir yetke üzerine değil ama kendi özgür ussal etkinliği üzerine ba­ ğımlı olacaktı. İnsan ezici doğal ve toplumsal güçlerin acımasızlı­ ğını yaşadığı uzun bir olgunlaşma döneminden geçmiş ve kendi öz gelişiminin özerk öznesi olmuştu . Bundan böyle, doğa ile ve toplumsal örgütleniş ile savaşım onun bilgideki öz iledeyişi tara­ fından güdülecekti. Dünya bir us düzeni olacaktı. Fransız Devriminin ülküleri işleyimci anamakdık sürecinde dinginlik noktalarına ulaşıyorlardı . N apoleon'un imparatorluğu köktenci eğilimleri sona erdiriyor ve aynı z am anda devrimin 3



4



HEGEL'İN PELSEFESİNİN TEMELLERİ



ekonomik sonuçlarını sağlamlaştırıyordu. Dönemin Fransız filo­ zofları usun olgusaliaşmasını işleyimin erkinleşmesi olarak yo­ rumluyorlardı. Genişiernekte olan işleyimsel üretim insan gerek­ sinimlerini doyuracak zorunlu araçların tümünü sağlamaya yete­ nekli görünüyordu. Böylece, Hegel'in dizgesini geliştirmesiyle aynı zamanda, Fransa'da Saint-Simon işleyimi insanlığı özgür ve ussal bir topluma götürebilecek biricik güç olarak yüceltiyordu . Ekonomik süreç usun temeli olarak görünüyordu. Almanya'da ekonomik gelişim Fransa ve İngiltere'deki gelişi­ min oldukça gerilerinde kalmıştı. Bağdaşmaz çıkadarıyla sayısız toprak parçası üzerine saçılmış zayıf Alman orta sınıfı bir devri­ mi düşünebilmekten çok uzaktı. Varolan birkaç işleyimci girişim ancak uzatmalı bir feodal dizge içersindeki küçük adacıklar ola­ rak duruyorlardı . Birey toplumsal varoluşunda ya köleleştirilmiş ya da kendisi gibi bireylerin köleleştiricisi olmuştu. Ama gene de, düşünen bir varlık olarak, en azından her yerde varolan sefil yaşam ile yeni dönemin özgürleştirmiş olduğu insan gizillikleri arasındaki zıtlığı kavrayabiliyordu; ve ahlaksal bir kişi olarak, en azından özel yaşamında, insan değer ve özerkliğini koruyabili­ yordu . Böylece, Fransız Devrimi daha şimdiden özgürlüğün ol­ gusallığını ileri sürmeye başlamışken, Alman idealizmi yalnızca onun düşüncesiyle uğraşıyordu . Ussal bir toplum biçimi kurmak için somut tarihsel çabalar burada felsefi düzleme aktarılıyor ve us kavramını geliştirme çabalarında ortaya çıkıyorlardı. Us kavramı Hegel'in felsefesine özekseldir. Hegel felsefi dü­ şüncenin usun ötesinde hiçbir varsayımı olmadığını, tarihin us ile ve yalnızca us ile ilgili olduğunu, ve devletin usun olgusallaşması olduğunu ileri sürüyordu . Ama bu bildirimler us arı bir metafi­ z iksel kav ram olarak yorumlandığı sürece anlaşılır olmayacaklar­ dır, çiinki.i I Iegel'in us düşüncesi idealistik bir biçimde de olsa (izgiir ve ussal bir yaşam düzeni için özdeksel çabaları barındır­ ıııı�tır. Rohesp ic rre'in usu Etre supreme olarak tanrısallaştırması ıısıııı 1 kgel'i n di z g c s i n d e ki yüceltilmesine karşılık düşmektedir. 1 kgcl'iıı felsefesinin odağı öyle bir yapıdır ki kavramları,-özgür­ liik, iizııl', t iıı, kavra m--, us düşü ncesinden türemektedirler. Bu 'lii�.:iiıın·lniıı i�Trikkriııi ve aralarındaki özünlü bağıntıları sergi­ f,·ııwvi lı:ı:�araıııadıı�ıınız sürece, Ilcgel'in dizgesi anlaşılmaz bir ı ı ı··Lıl i1.ik ı·.il ı i ı·.iiriiııt·n·k ı i r, ki gerçekte hiçbir zaman öyle değildi.



TOPLUMSAL-TARİ I IS EL< llfi'AM



5



Hegel'in kendisi kendi us kavramını Fransız Devrimine bağlı­ yor, ve üstelik bunu büyük bir vurguyla yapıyordu. Devrimin is­ temi 'bir anayasada usun hakkına göre tanınması gerekenler dı­ şında hiçbir şeyin geçerli olarak tanınmaması' 1 idi. Hegel bu yorumu Tarih Felsefesi üzerine derslerinde daha öte geliştiriyor­ du : 'Güneş gökkürede durmaya ve çevresinde gezegenler dön­ meye başladıktan bu yana hiçbir zaman anlaşılmamıştı ki insan kendisini Kafasında, e.d . Düşüncede varetmekte ve Edimselliği ona göre kurmaktadır. İlk kez Anaxagoras demişti, Noüç, Us dünyayı yönetiyor; ama ilkin şimdi insan Düşüncenin tinsel edimselliği yönetmesi gerektiğini anlama noktasına ulaşmıştır. Bu yüzden o görkemli bir şafaktı. Tüm düşünen varlıklar bu evre­ yi kutlamaya katıldılar.' 2 Hegel'in görüşünde tarihin Fransız Devrimiyle aldığı belirle­ yici dönüş insanın kendi kafasına güvenıneye başlaması ve verili olgusallığı usun ölçünleri altına almayı göze alabilmiş olması ol­ gusunda yatıyordu. Hegel yeni gelişimi usun kullanımı ve yürür­ lükteki yaşam koşulları ile eleştirel-olmayan bir uyuşum arasın­ daki zıtlık yoluyla açımlamaktadır. 'Düşünmenin sonucu olmayan hiçbir şey us değildir.' İnsan yalnızca düşüncelerini varolan düze­ ne ve yürürlükteki değerlere uyumlu kılmak yerine, olgusallığı özgür ussal düşüncesinin istemlerine göre örgütlerneye başlamış­ tır. İnsan düşünen bir varlıktır. U su onu kendi öz gizilliklerini ve dünyasınınkileri kavramaya yetenekli kılar. Böylece onu kuşatan olguların elinde kalmak yerin:e, tersine onları daha yüksek bir öl­ çün olarak us ölçünü altına alma yeteneğindedir. Eğer onun yol göstericiliğini izlerse, usun şeylerin varolan durumları ile karşıt­ laşma içinde olduğunu sergiteyecek belli düşüncelere ulaşacaktır. Görebilecektir ki tarih özgürlük için sürekli bir savaşımdır, insa­ nın bireyselliği onun kendini edimselleştirme ortamı olarak mül­ kiyete iye olmasını gerektirmektedir, ve tüm insanların insan ye­ tilerini geliştirmek için eşit hakları vardır. Gerçekte, bununla birlikte, kölelik ve eşitsizlik yürürlüktedir; insanların çoğunun hiçbir özgürlüğü yoktur ve son mülkiyet kırıntılarından da yok­ sun bırakılmışlardır. Buna göre 'ussal-olmayan' olgusallığın us ile 1Über die Verhandlung der Württembergischen Landstiinde: Schriften zur Poli­ tik und Rechtsphilosophie'de, yay. haz. Lasson, Lcipzig 1913, s. 197 vs 2Philosophie des Geschichte, Werke, yay. haz. Glockrıcr, Bd. ll, s. 557 vs. .



6



lll t ;ll'iN ITI.SEFESİNİN



TEMELLERİ



uyuma girineeye dek dcj:i�ıiri lmcsi gerekmektedir. Verili durum­ da, varo l a n toplıııııs:ı l di'ı zcıı in yeniden örgütlenmesi, saltıkçı ve feodal kalıntıl arııı kaldırı l mas ı , özgür yarışmacılığın kurulması ve herkesin yasa öni'ındc eşi t kılınması vb. gerekmektedir. Hegel 'e göre, Frans ız Dev ri m i usun olgusallık üzerindeki be­



lirleyici gücünü bildiriyordu . Bunu Fransız Devriminin ilkesi düşüncenin olgusallığı yönetmesi gerektiğini ileri sürüyordu di­ yerek özetlemektedir. Bu bildirimde kapsanan imlemler onun felsefesinin özeğinin kendisine götürmektedirler. Düşüncenin olgusallığı yönetmesi gerekir. İnsanların gerçek, doğru ve iyi ola­ rak düşündükleri şeylerin onların toplumsal ve bireysel yaşamla­ rının edimsel örgüdenişinde olgusallaşmaları gerekir. Düşünce, bununla birlikte, bireyler arasında değişmekte, ve bunun sonu­ cunda ortaya çıkan bireysel görüşler türlülüğü yaşamın ortak ör­ gütlenişi için yol gösterici bir ilke sağlayamamaktadır. İnsan ev­ rensel olarak geçerli koşulları ve düzgüleri belirten kavram ve düşünce ilkelerinden yoksun olduğu sürece, düşüncesi olgusallığı yönetme hakkını ileri süremez . Batı felsefesinin geleneğiyle aynı çizgide, Hegel inanmaktadır ki böyle nesnel kavram ve ilkeler vardır. Bunların bütünlüklerine us demektedir. Fransız Aydınlanmasının ve devrimci ardıllarının felsefeleri­ nin tümü de usu nesnel bir tarihsel güç olarak koyuyarlardı ki, bir kez despotizmin zincirlerinden kurtulduğu zaman, dünyayı bir ilerleme ve mutluluk alanı yapacaktı. İleri sürüyariardı ki 'si­ lahların gücü değil ama usun gücü görkemli devrimimizin ilkele­ rini yayacaktır.'ı Kendi öz gücü nedeniyle, us toplumsal usdışı ü zerinde utku kazanacak ve insanlığı ezenleri devirecektir. 'Tı..im uyd urmal a r gerçek li k önünde yiterler, ve tüm budalalıklar usun ön iindc yıkılırlar. ' ' Bununla birlikte, usun kendisini dolaysızca kı lgıda giistcrccck olduğu biçimindeki imlem tarihin gidişi tara­ fından tksıekkıııncmiş b i r inaktır. Hegel usun yenilmez gücüne 1\olıcsp inrc' i ı ı i ı ı a ı ı ınış olduğu denli inanıyordu. 'İnsanın kendi 'lwı ı'i d i yclıi ld ii:i ve iil ii ıniin ve çürümenin üzerine yükselen o vı·ı i ... kcı ıdi ı ıi yiiı ıkııdi rchi l me gücündedir. Kendini us olarak 'H .. I, .. . I',,.,,,., .ılııııı < ;,·mg!'s Midıon tarafından, Robespierre et la guerre revolu­ l'.ıı i·. ı• J \ /, ••. 1 �·1. ' 'ı: .. ı .. ·.ıoı•·ı ıı. ııı /·tw '"{"c'mc· hı lı ii ii zerine yazanağından alınulayan Albert Mat­ ı,,,.· .\.,,,,.,, ,/,· /i .. l••"·l'icrır, l';ıris 1')36, S. 1 12. u� '""·'"' · .



TOPLUMSAL-TARi! ISLI.< )H'I'AM



7



ileri sürmektedir ki yasa-koyması b a ş k a lıiı.;h i rşcyc bağımlı değil­ dir, ne yerdeki ne de gökteki başka herhangi bir yetke ona ona yönünün ölçünlerini veremez .' 5 Ama I lcgel 'e göre olgusallık kendinde ussallaşmış olmadıkça us olgusallığı yönetemez . Bu us­ sallık öznenin doğa ve tarihin içeriğinin kendisine girmesi yoluy­ la olanaklı kılınmaktadır. Nesnel olgusallık böylece o denli de öz­ nenin olgusallaşmasıdır. Bu kavrayışıdır ki Hegel önermelerinin en temel olanında özetliyordu : Varlık, tözünde, bir 'özne'dir. 6 Bu önermenin anlamı ancak Hegel'in Mantık dizgesinin bir yo­ rumu yoluyla anlaşılabilecektir, ama burada daha sonra genişleti­ lecek geçici bir açıklama vermeye çalışacağız. 7 'Özne olarak töz' düşüncesi olgusallığı bir süreç olarak kavra­ maktadır ki orada tüm varlık çelişkili güçlerin birleşmesidir. 'Özne' yalnızca bilgikuramsal 'ben'i ya da bilinci değil, ama bir varoluş kipini, e.d. karşıtlaşmalı bir süreçte öz-gelişimli bir birli­ ğin varoluşunu belirtmektedir. Varolan herşey ancak varoluşunu oluşturan tüm çelişkili ilişkiler yoluyla bir 'kendi' olarak işliyor olduğu sürece olgusaldır. Böylece özünlü çelişkilerini açındıratak ileriye doğru devinen bir tür 'özne' olarak düşünülmelidir. Örne­ ğin, bir taş ancak onunla etkileşen şeyler ve süreçler üzerindeki etki ve tepkileri boyunca aynı şey olarak, bir taş olarak kaldığı sürece bir taştır. Yağınurda ıslanır; baltaya direnir; ezilmeden önce belli bir ağırlığa dayanabilir. Bir-taş-olmak taş üzerinde et­ kiyen herşeye karşı sürekli bir direniştir; sürekli bir oluş ve bir taş olma sürecidir. Hiç kuşkusuz, 'oluş' taş tarafından bilinçli bir özne olarak yerine getirilmemektedir. Taş yağmur, balta ve ağır­ lık ile etkileşimlerinde değiştirilmektedir; ama kendini değiştire­ memektedir. Bir bitki, öte yandan, kendini açındırır ve geliştirir. Şimdi bir tomurcuk ve daha sonra bir çiçek değil, ama dahaçok tomurcuktan çiçek yoluyla kurumaya dek süren bütün bir devim­ dir. Bitki kendini bu devirnde oluşturur ve saklar. Edimsel bir 'özne' olmaya taştan daha çok yaklaşmakta, çünkü gelişiminin çeşitli evreleri onun kendisinden doğmaktadırlar; bunlar onun 'yaşamı'dırlar ve ona dışardan dayatılmamışlardır. 5Hegel, Theologische]ugendschriften , yay. haz. H . Nohl, Ttibingen 1907, s. 89. 6Bkz. Hegel, Tinin Görüngübilimi, çev. A. Yardımlı, İ dea Yayınları, İ stanbul 1986, s. 3(. 7Bkz. yukarıCıa s. 52 vs. , s. 100 vs.



ll H



;ı·ı:iN ı:ı·:I.SEFESİNİN



TEMELLERİ



Ama h i ıki lııı ge l i � i ı ı ı i 'kav ramamaktadır.' Onun kendi öz geli­ ş imi olarak 'hi l i ı ıc i ı ıL'' varınamakta ve bu yüzden kendi öz gizil­ l ik l e rin i b i lerek varlığa geçi rcmemektedir. Böyle bir 'bilinçlenme' gerçek öznenin s ürecid ir ve ona ancak insanın varoluşu ile ulaşıl­ maktadır. Yalnızca ins a n ı n kendini-olgusaliaştırma gücü, tüm oluş sürecinde bir öz-belirlenimli özne olma gücü vardır, çünkü yalnızca onun gizillikleri anlama ve 'kavramları' bilme yeteneği vardır. Varoluşunun kendisi gizilliklerini edimselleştirme, yaşa­ mını usun kavramiarına göre yağurma sürecidir. Burada en önemli us ulaını ile, özgürlük ile karşılaşıyoruz. Us özgürlüğü ön­ gerektirir,-gerçeğin bilgisi ile uyum içinde davranma ve olgusal­ lığı gizillikleri ile bir çizgide şekillendirme gücünü. Bu ereklerio yerine getirilmesi yalnızca kendi öz gelişiminin efendisi olan ve kendi öz gizilliklerini olduğu gibi çevresindeki şeylerin gizillikle­ rini de anlayan özneye düşer. Özgürlük de, kendi payına, usu ön­ gerektirir, çünkü yalnızca kavrayan bilgidir ki özneyi bu gücü ka­ zanmaya ve kullanmaya yetenekli kılmaktadır. Taş bunu taşıma­ maktadır; ne de bitki. İkisi de kavrayıcı bilgiden ve bu yüzden gerçek öznellikten yoksundurlar. 'İnsan, bununla birlikte, ne ol­ duğunu bilir,-salt böylelikle olgusaldır. Bu bilgi olmaksızın us ve özgürlük hiçbirşeydir.' 8 Us özgürlükte sonlanır, ve özgürlük öznenin varoluşunun ken­ disidir. Öte yandan, usun kendisi ancak olgusaliaşması yoluyla, onu olgusal kılan süreç yoluyla varolur. Us nesnel bir güç ve nes­ nel bir olgusallıktır, ama ancak tüm varlık kipleri az ya da çok öz­ nellik kipleri, olgusaliaşma kipleri oldukları için. Ö zne ve nesne aşılmaz bir uçurumla ayrılmış değildirler, çünkü nesne kendinde bir tür öznedir ve çünkü tüm varlık tipleri usu olgusaliaştırma yeteneğinde olan özgür 'kavrayıcı' öznede doruklanmaktadırlar. Doğa böylece özgürlüğün gelişimi için bir ortam olmaktadır. U sun yaşamı kendini insanın varolanı kavramak ve onu kavra­ nan gerçeklik ile uyum içinde dönüştürmek için sürekli savaşı­ mında göstermektedir. Us o denli de özsel olarak tarihsel bir güç­ tür. Edimselleşmesi bir süreç olarak uzaysal-zamansal dünyada yer alır, ve, son çözümlemede, bütün insanlık tarihidir. Usu tarih olarak belirten terim Tindir ( Geist). Tin insanlığın ussal ilerlemesi 8 Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, y ay. haz. Hoffmeister, Leip·



zig 1938, s.



104.



TOPLUMSAL-TARİI ISI·:L < mTAM



9



ilc ilişki içinde görülen tarihsel dü nyay ı anlat maktadır-bir ed imler ve olaylar zinciri olarak değil ama d ü nyay ı insanlığın ge­ lişmekte olan gizilliklerine uyarlamak için sonu gelmez bir sava­ şını olarak tarihsel dünyayı. Tarih değişik dönemler içersine örgütlenmekte, ve bunlardan lıcr biri usun olgusallaşmasında ayrı bir gelişim düzeyini belirt­ mekte, belli bir evreyi temsil etmektedir. Her bir evre ona özgü olan yürürlükteki düşünme ve yaşama biçimleri yoluyla, politik ve toplumsal kurumları, bilimi, dini ve felsefesi yoluyla bir bü­ tün olarak alınacak ve anlaşılacaktır. U sun olgusallaşmasında de­ ğ işik evreler yer almaktadır, ama salt bir us vardır, tıpkı tek bir bütünün ve tek bir gerçeğin olması gibi: özgürlüğün olgusallığı. 'Bu son ereğe doğrudur ki dünya tarihi sürekli olarak çabalamış­ tır, ve onadır ki çağlar boyunca yeryüzünün engin sunutaşına ya­ t ı rılan adaklar sunulmuştur. Salt bu erektir ki kendini edimsel­ lcştirmekte ve yerine getirmektedir, tüm olaylar ve koşullar akışındaki biricik dinginlik öğesi ve o denli de onlardaki gerçek­ ten etkin yandır.'9 Us ve olgusallığın dolaysız bir birliği hiçbir zaman varolmaz . Bu birlik ancak en alt doğa düzeyinde başlayarak en yüksek varo­ luş biçimine, gizilliklerinin öz-bilinci ile yaşayan ve davranan öz­ gür ve ussal bir öznenin varoluşuna dek ulaşan uzun bir süreçten sonra gelmektedir. Olgusal ve gizil arasında bir uçurum olduğu sürece, birincisi us ile bir çizgiye getirilinceye dek üzerinde etki­ de bulunuimalı ve değiştirilmelidir. Olgusallık us tarafından şe­ killendirilmediği sürece, sözcüğün vurgulu anlamında bir olgu­ sallık bile değildir. Böylece olgusallık Hegel'in dizgesinin kav­ ramsal yapısı içersinde anlamını değiştirmektedir. 'Olgusal' edimsel olarak varolan herşey değil (ki bunlar dahaçok görüngü­ ler olarak adlandırılmalıdırlar) ama usun ölçünleriyle uyumlu bir biçimde varolan şeyler anlamını kazanmaktadır. 'Olgusal' usauy­ gun olandır (ussal) , ve salt odur. Örneğin, devlet ancak insanla­ rın verili gizilliklerine karşılık düştüğü ve onların tam gelişimle­ rine izin verdiği zaman bir olgusallık olmaktadır. Başlangıç aşamasında bulunan bir devlet biçimi henüz usauygun değildir, ve öyleyse henüz olgusal değildir. Hegel'in us kavramı böylece açık bir eleştirel ve tartışmacı ıra 9Philosophie der Gcsclıiclıtc,



s.



47.



10



l l l
H



7 0 S. 329.



O LC UC ULUK VE TOPLUMBiLiMiN DOGUŞU



292



en azından sözü edilen ilk ülkede olduğu gibi bir kaç önemsiz dış biçi­ me indirgemişken, Almanya'da feodal soyluluk eski ayrıcalıklarının bü­ yük bir bölümünü koruyabiliyordu. Feodal toprak-iyeliği dizgesi henüz aşağı yukarı her yerde egemendi. Toprak ağaları giderek ortakçıları üze­ rindeki yargı yetkisini bile ellerinde tutuyorlardı . . . . Zamanının bu aşı­ rı kalabalık ve bir bölümü oldukça varsıl feodal soyluluğu ülkedeki ilk 'Katman' olarak geçerliydi . Yüksek Hükümet memurluklarını dolduru­ yor ve neredeyse salt kendi başına ordudaki tüm subay gereksinimlerini karşılıyordu . 1



Restorasyon saltıkçılığı öyle bir düzeyde güçlendiriyordu k i bur­ juvazi kendini her adımda engellenir buluyordu .2 Bu saltıkçılığa karşı savaşım, kurtuluş savaşından bu yana tüm Alman saltıkçılı­ ğına karşı olduğu gibi, tekerkten temsil edici bir anayasa biçimini onaylaması istemiyle sınırlanmıştı. Sonunda, Frederick William Ili 'den bir tür halk egemenliğini tanıyacağı konusunda söz kopa­ rılıyordu . Söz, bununla birlikte, İl Yurtluklarının gülünç koşulla­ rında yerine getiriliyordu. Bunlar. konusunda bir tarihçinin göz­ lemleri şunlardı : � . . yeniden yaşama döndürülecek olan şey çıkar çevrelerini temsil etmenin modası geçmiş bir yoluydu, öyle ki şo­ valyeler tam üstünlük konumlarını sürdüreceklerdi, özellikle doğu İllerinde. Yurtluklar Meclisine üyelik koşulu Grundeigen­ tum idi ! Rhine illerinde bile [işleyimin en gelişmiş olduğu alan­ lar] kentlerin 25 temsilcisi karşısında 55 toprak temsilcisi duru­ yordu.' 3 Orta sınıf baştan sona umutsuz bir azınlıktı. Bu İl Yurtluklarının çıkarları güçsüzlükleri ile koşutluk göste­ riyordu, ve tartışmalarının düzeyinde bütün açıkça görünmekte­ dir. Johann J acobi, demokratik karşıtçılığın önderlerinden biri, bunlara ilişkin olarak şöyle konuşuyordu : İl Yurtluklarından daha az benimsenen, halkın sağ duyusu tarafın­ dan daha yararsız bir yük olarak görülen bir başka kurum daha bulmak güçtür. Şimdiye kadarki yazanaklardan orada ele alınan konular arasın­ da genel çıkarla ilgili tek bir konunun bile bulunarnıyacak olduğunu, oldukça ağır yolsuzlukların hiçbirinin ortadan kaldırılmadığını, hiçbir 1 Revolution und Konterrevolution in Deutschland, Marx-Engels, Werke, Bd. 8, Berlin 1960, s. 7. 2Karl Lamprecht, Deutsche Geschichte, Bd. X, Berlin 1922, s. 395 vs. ; s. 402 vs. 3Veit Valentin, Gescichte der Deutschen Revolution 1848-49, Berlin 1930, Band



I,



s.



27.



F J ST/\ 1 l l .



293



bürokratik keyfiliğe karşı ç ı k ı l ıııad ıi� ı ı ı ı t ;m ı t la ıııa sıkıntısından seve seve bağışlanacağımızı umabi l i r i z . S ay ı s ı z o t u nı miarın bütün etkinliği iyileştirme evlerinin, sağır



ve



d i l s izh:r



gın sigorta şirketlerinin kurulmasına



ve ve



dr.:lilr.:r için kurumların, yan­ yeni bulvarlar, araba yolları ,



köpek vergileri vb. konusunda yasalar hazırlamaya sınıriamyord u . 4



Frederick William IV'ün hükümeti sahneye geldiği zaman, devlette erkinlikçi bir reform için duyulan tüm özlemler de ken­ dilerini gösteriyorlardı . 5 Saltıkçılık utku kazanıyor ve buna eki­ nin tam bir dönüşümü eşlik ediyordu . 'Von Stein'ın reformları­ nın, kurtuluş savaşlarının ve Humbolt ve Hardenberg'in bir anayasa için çabalarının Prusya'sı romantik krallığın, ussalığa ay­ kırı bir tanrıcı felsefenin ve Hıristiyan Devlet düşüncesinin Prusya'sı oluyordu. Berlin Hegel'in ve Hegelcilerin üniversitesi olmaya son veriyor ve 'tanrısal bildiriş filozofları' Schelling ve Stahl'ın üniversitesi oluyordu .' 6 Devleti ve toplumu birer 'olumsuz' bütünlük olarak görmüş ve ikisini de tarihsel us süreci altına getirmiş olan Hegelci dizge bundan böyle resmi felsefe olarak onaylanamıyordu. Şimdi ipuç­ larını Rus Ç arından ve Prens Metternich'den alan yeni hükümet için hiçbir şey us ve özgürlükten daha kuşkulu değildi. 7 Devleti başkaldıran güçlerden koruyacak ve onu toplumun saldırısına karşı Hegel'in yapmış olduğundan daha kararlı olarak savunacak olumlu bir haklılık ilkesine gereksinimi vardı. Almanya'da yer­ leşmiş olan olgucu tepki sözcüğün sağın anlamında bir devlet fel­ sefesiydi, toplum felsefesi değil. Lorenz von Stein Hegelci gele­ neği Fransız devimiyle kaynaştırarak vurguyu toplumun yapısına kaydırdığı zaman, bu gelişirnde küçük bir gedik açılıyordu . Gene de, bunun Almanya'da toplumsal kuramın gelişimi üzerine etkisi göz ardı edilebilecek bir düzeydeydi. Olumlu devlet felsefesi Al­ man politik kurarn ve kılgısı üzerindeki egemenliğini onyıllar bo­ yunca sürdürecekti. Stahl'ın felsefesi kişisel saltıkçılığı öğütleyeniere ve Alman orta 4Franz Mehring, Zur Preussichen Geschichte von Tilsit biz zur Reichsgrün­ dung'da (Berlin 1930) alıntılanmıştır, s. 241. 5Friedrich Schnabel, Deutsche Geschichtc im ncıınzclıntcn]ahrhundert, Bd. II, Freiburg 1933 , s . 31. 6Erich Kaufmann, Studien zur Staillslclırc ı le., motıarclı i.,chcn Prinzİps : Gesam­ melte Schriften'de, Bd. III, Göt t i ngcn 1%0 , s. 2 . 7Valentin, a. g.y. , s . 3 7 vs.



294



OLG U C U LUK VE TOPLUMB İ L İ M İ N DO G U Ş U



sınıfının zayıf istemlerine yanıt veren bir uzlaşma zemini sunu­ yordu. Bir anayasal temsil dizgesini (ki gene de bir bütün olarak halkın değil ama yalnızca yurtlukların temsili idi) , yurttaş özgür­ lüklerinin yasal olarak güvence altına alınmasını, vazgeçilmez ki­ şisel özgürlüğü, yasa önünde eşitliği ve bir ussal yasalar dizgesini savunuyordu . Stahl tekerkçi tutuculuğunu keyfi saltıkçılığın ge­ nel bir savunusundan ayırmak için büyük çabalara giriyordu .8 Stahl'ın felsefesinin önemi kesinlikle karşı-ussalcı yetkeciliği orta sınıfın toplumsal gelişimine uyarlamasında yatmaktadır. Örneğin, emek temelinde mülkiyet kuramını tüm mülkiyetİn son çözümlemede yetkeyi simgeleyen güçlerin bağışkanlığı ile korunmakta olduğu biçimindeki feodal öğreti ile birleştirmekte­ dir. 9 Rechtsstaatı savunmakta, ama bunun yurttaş özgürlüğünü güvenceye almasını tekerkin yetkeci egemenliğine altgüdümlü kılmaktadır. 10 Karşı-erkinlikçiydi, gene de yalnızca feodal geç­ miş adına değil, ama tarihsel gelecekte orta sınıfın kendisinin karşı-erkinlikçi eğilimini yaratacak olan dönem adına da konuşu­ yordu. Baş düşmanı orta sınıf değil ama soyluluğun ve tekerkçi devletin yanısıra bu sınıfa da gözdağı veren devrimdi. Karşı­ ussalcılığı ussal ilerlemenin yolunda duran bir egemen aristokra­ sinin amacına hizmet ediyordu; ayrıca ussal bir zeminde aklana­ mayacak olan tüm yönetimin çıkarına da hizmet ediyordu. Devrim, diyordu Stahl, 'çağımızın dünya-tarihsel simgesidir.' 'Bütün bir Devleti [öffentlichen Zustand] Tanrının buyruğu ve düzeni üzerine değil ama insan istenci üzerine' kuracak tır. 11 Ye­ terince anlamlıdır ki, devletin insanların istençleri üzerine daya­ nıyor olması ilkesi sözcüğün tam anlamıyla doğmakta olan orta sınıfın feodal saltıkçılığa karşı kavgasını sürdürmekte olduğu za­ man ileri sürmüş olduğu ilkeydi. Stahl'ın öğretisi Batı ussalcılığı­ nın bu savaşıma eşlik etmiş olan bütün felsefesini yadsıyordu. 12 8Bkz. Das monarchische Prinzip, Heidelberg 1845 ; ve Die gegenwiirtigen Partei­ en in Staat und Kirche, 2. Basım, Berlin 1868. 9Philosophie des Rechts, 3 . ve 4 . Basımlar, Heidelberg 1 8 5 4 , Bd. II, 1. Abtei­ lung, s.



356, 360.



10A. g.y . , Bd. II, 2. Abteilung, Heidelberg 1 8 5 6 , s . 1 3 7 vs. 11 Was ist die Revolution?: Siebzehn parlamentarische Reden de, '



Berlin



1862 ,



s.



234.



12Yadsıma Stahl ve Haller'i öneeleyen Alman politik kuramında başlamıştı, Bur­ ke'ün etkisi (F. Gentz) , romantik ler, ve Histarisehe Schule sürece katkıda bulunuyor-



E



.J . ST /\ I I L



295



Çağdaş ussalcılığı devrimin kaynağı olarak kınıyordu ; bu felsefe, diyordu, 'dışsal, politik alanda devrim olanın içsel, dinsel alan­ daki görüngüsüdür,' eş deyişle, 'insanın Tanrıdan kurtuluşudur [Emanzipation] .' n Alman ussalcılığı en temsil edici anlatımını Hegel yoluyla ka­ zanmış olduğu için, Stahl saldırısını onun üzerinde yoğunlaştırı­ yordu . Almanya'nın egemen çevrelerinin Hegelci felsefeye resmi yanıtını eklemliyordu . Bu çevrelerin Hegel'in felsefesinin gerçek ırasına ilişkin içgörüleri onu varolan düzeni koşulsuzca yücelti­ yor olarak gören akademik yorumculardan çok daha derindi. He­ gel'in öğretisi bir 'düşman kuvveti'dir, özsel olarak 'yokedici'­ dir. 14 Eytişimi verili olgusallığı ortadan kaldırmaktadır, ve kuramı 'daha baştan devrimle aynı zeminde' durmaktadır. 15 Politik fel­ sefesi, uyruklar ve 'biricik en-yüksek kişilik [Tanrı-kral-yetke] ' arasındaki 'örgensel birliği' belgiderneye yeteneksiz olarak, 1 6 yü­ rürlükteki toplumsal ve politik dizgenin temellerini zayıflatmak­ tadır. Stahl'ın Hegelciliğin devirici niteliklerine kanıtlar sunmak için ürettiği sayısız pasajı aktarmak yerine, karşı çıktığı ve üzer­ lerine kınamalar yağdırmayı uygun görçlüğü düşünceleri ortaya koymaya çalışacağız . Stahl Hegel'i Descartes'tan bu yana Avrupa ussalcılığının en önde gelen temsilcilerinin yanısıra suçlamaktadır-bir kümeleme ki Ulusal Toplumculuğun ideolojik saldırılarında yeniden görün­ mektedir. 17 Ussalcılık devleti ve toplumu us kalıbı üzerinde yo­ rumlamakta, ve bunu yapmakla kaçınılmaz olarak onu 'tüm verili gerçekliğe' ve 'tüm verili saygınlığa' karşı çıkmaya götüren ölçün­ leri ortaya koymaktadır. Ussalcılık, Stahl'a göre, 'yanlış özgürlük' ilkesini kapsamaktadır ve 'enson tümfenişleri devrim olan bütün bir düşünceler çemberi ondan doğmuştur.' 18 Us hiçbir zaman 've­ rili' gerçeklikte doyum bulamaz; 'ona sunulan besini geri iter.' 19 !ardı. Bununla birlikte, ancak Stahl'ın çalışmasındaydı ki bu okul ve devimierde başlayan eğilimler dizgesel bir gelişim ve politik bir onay kazanıyorlardı. 13 Was ist die Revolution? s. 2 4 0 . 14Stahl, Philosophie des Rechts, Bd. I , s. xıv ve 4 5 5 . 1 6A.g.y . , B d . II, 2 . Abteilung , s. 6 . 15A.g.y . , s. 4 7 3 . 17Bkz. özellikle H . Heyse, Idee und Existenz, I lamburg 19 3 5 , ve F. Böhm, Antİ­ Cartesianismus, Leipzig 1 9 3 8 . 18Die gegenwartige Parteien in Stwıt ı ırıd Kirsclıc, s. l l . 19Philosophie des Rechts, Bd. I , s. 2 6 � .



296



OLG UC U LUK VE TOPLUMB i L i M i N DO G UŞU



Stahl ussalcılığın en tehlikeli somutlaşmasını Doğal Yasa kura­ mında görüyordu. Bu kuramı 'yasa ve devleti [bireysel] insanın doğasından ya da usundan türeten' öğreti olarak özetliyordu.2 0 Stahl bunun karşısına bireyin doğa ve usunun toplumsal örgütle­ niş için bir düzgü olarak işe yaramıyacağı, çünkü bir devrim için ileri sürülen köktenci istemierin her zaman bireyin usu adına ileri sürüldüğü savını çıkarmaktadır. Doğal hakkın verili olumlu hak ile çakıştırılması olanaksızdır, tıpkı Hegel'in ussal devletinin ve­ rili devlet biçimi ile çakıştırılabilmesinin olanaksız olması gibi . Stahl doğal yasa düşüncesini eleştirel anlamı içinde alıyordu; onun bireye olumlu hakkın verdiklerinden daha çok ve daha yüksek haklar vereceğini düşünüyordu . Bu yüzden doğal yasa sa­ vının karşısına 'hak ve olumlu hak eşimlemli [gleichbedeutende] kavramlardır' görüşünü, ve Hegel'in 'olumsuz' eytişiminin karşı­ sına ise 'olumlu ' bir yetkecilik felsefesini çıkarıyordu. Olumlu felsefede usun nasıl değersi z leştirildiğini göstermeye çalışmış ve belirtmiş t ik ki bu felsefenin yöntemi varolan güçlerin önceden kabulünü imliyordu. Stahl'ın çalışması bu önesürümü doğ r ulamaktadır. O bilinçli bir olgucudur, 21 'olumlunun, somu­ tun, bireyselin değerini, olguların değerini kurtarma' isteği tara­ fından güdülmektedir.22 Olgusallık düzenini oluşturan tikel ol­ guları açıklamadaki sözde yetersizliği nedeniyle Hegel'in felsefe­ sini kınamaktadır. n Her zaman evrensel ile uğraşmakla, Hegel hiçbir zaman verili olanın gerçek içeriği olan bireysel içeriğe ine­ memektedir. Stahl'ın ileri sürdüğü 'bilimin evrilmesi'24 olguculuğa bir dö­ nüş demektir-hiç kuşkusuz onun Stahl'ın görüşünde Schel­ ling'in 'olumlu felsefesi' tarafından temsil edilen tuhaf bir mar­ kasına.25 Schelling 'tarihsel'in 'zamansız ve eylemden yoksun ola n mantıksal'a karşı hakkını ileri sürmüş olmakla övülmekte­ dir 26 Tarihte ulusun bengi yaşamından doğan herşey, gelenek .



20A .g.y. , s. 252. 2 1 Bkz. Karl Mannheim, 'Das konservative Denken,' Arehiv/ür So.ıia!wissenschaft



tmd.'io:da!po!itik, Bd. LVII, 1927, s. 84 vs. ; ve 22Philosophie des Rechts, Bd. Il, s. 3 8 . 2 1A .g.y . , s . 3 7. 2 '1 S. V 1 l . 25 Bkz . II Cild'in 2 . Bas1mına önsöz.



21'Bd.



I , s. xvıı.



ayrıca



E. Kaufmann, a.g.y . , s.



58



vs.



F }. STJ\ 1 1 1 .



297



tarafından kutsanan herşey k c ı ı d i ı ı c iizgii bir gerçekliğe iyedir ve usa yanıt vermek zorunda d eğ i l d i r. S ta l ı l Schelling'i varolan olumlu tüzeyi aklamak için veri l i o l a n ı n özel yetkesinden yarar­ lanmış olan Historische Schulc nin teri mlerinde yorumlamaktadır. Bu Historische Schulenin izlencesini ortaya koyan yazıda Fried­ rich Karl von Savigny şunları bildiriyordu (1814) : 'İyi ve kötü arasında seçim diye birşey söz konusu değildir, sanki verili olanın kabul edilmesi iyi oysa yadsınması kötü ve aynı zamanda olanak­ lıymış gibi. Verili olanın bu yadsınması, tersine, kesinlikle ola­ naksızdır. O kaçınılmaz olarak bize egemendir; kendimizi onun üzerine ancak aldatabiliriz, ama onu değiştiremeyiz .'27 Yürür­ lükteki yasa ve bütün bir haklar kütlesi ' Volkun genel yaşamı'nın parçasıydılar, öyle ki o doğal olarak bütün bir tarih boyunca bun­ larla büyüyordu; yasa ve hak usun eleştirel ölçünlerine konu ya­ pılamazlardı. Savigny 'nin tarihsel kuramı, geç olguculuğun yap­ mış olduğu gibi, ussalcılığın 'olumsuz felsefesi'ni (ve özellikle Doğal Yasa öğretisini) yadsıyor, felsefenin yerleşik düzene düş­ man olduğunu ileri sürüyordu . Yine, geç olgucu toplumbilim ile toplumsal süreçleri doğal süreçlerin terimlerinde yorumlama eği­ limini paylaşıyordu . Toplum yaşamında herşey bir örgenlikti ve her örgenlik kendinde iyi ve haklıydı. Schelling yasal düzeni de­ yim yerindeyse bir 'doğal düzen' olarak, bir 'ikinci doğa' olarak betimliyor ve bu yüzden onu özgürlüğün çıkarı ile uyum içinde dönüştürmeye yönelik tüm girişimleri yadsıyordu . 'Tüzel düzen ahlaksal değil ama salt doğal bir düzendir ki üzerinde özgürlü­ ğün gücü ve yetkesi tıpkı duyusal doğa üzerinde olduğu denli az­ dır. Bu yüzden tüzel düzeni ahlaksal bir düzene dönüştürmeye yönelik tüm girişimlerin kendilerini kendi öz sapıklıkları ve onu dolaysızca izleyen en korkunç despotizm şekli yoluyla . . . sunma­ ları şaşırtıcı değildir.'28 Doğanın toplumdan önde geldiği savı 'ussal istencin' verili biçimleri özgür bireylerin çıkarları ile uyum içinde değiştirme savına karşı bir panzehir olarak amaçlanıyordu. Stahl'ın 'doğalcı' okuJların ilkelerini kendi olumlu felsefesin­ de somutlaştırmasının belirgin amacı bunları aklama ilkeleri ola2 7Ernst Landsberg, Geschichte dcr dcutsclıctı Ucclıbwisscnschaft, Bd. III, Mü­ nih 1910, s. 2 0 1 . 2 8Schelling, System der transzcndctıufctı /,/cı li.' ' " " ' : .'iiimt lidıe Werke, Stutt­ gart 185 8 , Bd. III, s. 5 8 3 vs.



298



OLGUCULUK VE TOPLUMB İ L İ M İ N DO G UŞU



rak kullanmaktı. Çalışmasının başlangıcında felsefesinin koru­ yucu bir işlevi olduğunu vurgulama konusunda hiçbir duraksa­ ma göstermiyordu : 'Felsefe bir buçuk yüzyıl boyunca yetke, evlilik ve mülkiyeti Tanrının buyruk ve düzeni üzerine değil ama insanın istenç ve onayı üzerine kurmuştur. Halklar yöneticilerine ve tarihsel düze­ ne karşı gelerek ve en sonunda haklı mülkiyet kurumuna karşı ayaklanarak bu buyruğu izlemişlerdir.'29 'Doğal ve törel evreni insan usundan, düşüncenin yasa ve belirlenimlerinden türeten'3 0 bir felsefe verili düzeni zayıflatmakta ve yok edilmeyi hak et­ mektedir. Bunun yerini alan olumlu felsefe 'Tanrının insanlara getirdiği tüm düzen ve yetkeye ve onun kararı altında geçerli kı­ lınmış olan tüm koşullar ve haklara saygıyı güçlendirecektir.' 3 1 Düzen ve yetke, Comte'un olguculuğunun iki eksen terimi, Stahl 'ın politik felsefesinde yeniden ortaya çıkmaktadırlar. O da diretmesinde Comte'dan aşağı kalmamak üzere yönetici güçlere ideolojik hizmetlerini sunmaktadır. Stahl mülkiyeti aklama konusunda özellikle duyarlık göster­ mektedir. 'Mülkiyet nedir sorusu Proudhonlara mı bırakılacak­ tır? ' '2 Eğer, us s alcılığın görmüş olduğu gibi, mülkiyet kendi hakkını yalnızca insan istencinden türetecekse, bunu izieyecek olan şey şudur ki 'ortaklaşacılık Grotius'dan Hegel'e dek ortaya koyolmuş tüze felsefesine karşı' haklıdır, ve ayrıca 'günümüz toplumuna karşı da haklı olacaktır.' 33 Mülkiyet ve bütün bir top­ lumsal ve politik ilişkiler dizgesi tüm ussalcı irdeleme bağlamın­ dan kurtarıimalı ve daha sağlam bir zemin üzerinde aklanmalı­ dır. Stahl'ın politik felsefesi yürürlükteki toplumsal şemanın tüm verilerini doğru ve haklı bir olgusallığın verileri olarak orta­ ya koymaya çalışmaktadır; yöntemi insan istencine ve usuna bu verilerin yetkesi önünde boyun eğdirmektir. Yöntem üzerinde uzunlamasına durmayacağız . Özsel olarak, yöntem bütün bir toplumsal ve politik düzeni doğrudan ve do­ laylı araçlarla Tanrının buyruğuna indirgemekten oluşmaktadır. Söz konusu sorun ne denli dirimsel ise, türetme de o denli doğru­ dan olmaktadır. 'Varsıllığın dağılımı' 'Tanrının buyruğunun işi­ dir.' 14 Toplumun kurumları 'Tanrının insanlık dünyasını düzen29Philosophie des Rechts, Bd. Il, ıo



A.g.y . , s .



xvııı .



3 1 S.



xx n .



s . x.



32S.



xvıı.



33S. 3 7 5 .



34S. 376.



F J ST / l l l 1 .



299



lemesi' üzerine temellend i r i l ıııi�lerd i r. " Toplumsal eşitsizlik Tanrının istencidir: 'Erkeğin h ak k ı k ad ı ıı ve çocuğunkinden ayrı olmalı, aşağı düşmüş eğitimsiz emekçi ve emekten özgür toprak efendisi ayrı ayrı haklar taşımalıdırlar-eşey, yaş, katman ya da sınıfa bağlı mesleklere göre.' 36 Devlet ve yetkilileri 'tanrısal bir kurum' oluşturmaktadırlar, ve gerçi insanlar şu ya da bu anayasa altında yaşamaya özgür olsalar da, 'yalnızca devlet olarak devlet Tanrının buyruğu olmakla kalmamakta, ama belirli anayasalar ve belirli yetkili kişiler de her yerde tanrısal onay taşımaktadırlar.' 37 Yônteme kişiseki bir felsefe eşlik etmektedir38 ki orta sınıf ussalcılığının ilerici düşüncelerini dile getirdiği ve bunları usdışı bir bağlamda yorumladığı için daha da sinsidir. 'Kişisellik' bir 'ilk-varlığa' ve bir 'ilk-kavrama' yüceltilmektedir. 39 Yaratılan dünya kişiliğin varoluşunda doruğuna ulaşmaktadır; kişilik bir 'saltık erek'tir, 'ilk-hakkın' taşıyıcısıdır. 4 0 Bu ilke Stahl'a onun insancılık anlayışını vermektedir: 'her bir birey, giderek en de­ ğersiz olan bile-iyiliği, hakkı, onuru ile-topluluğun kaygısıdır, ve soy, ırk, tabaka, yetenek . . . ayrımı yapılmaksızın herkes birey­ selliği açısından göz önüne alınmalı, korunmalı, onurlandırılmalı, ve esirgenmelidir. 4 1 Ama Stahl'ın felsefesi olan karşı-ussalcı do­ kuda bu ilerici düşünceler kökensel anlamlarının karşıtlarını üst­ lenmektedirler. 'Kişiliğin' ışıması toplumsal dizgenin karanlık olgusallıklarını gözden gizlemekte ve onları yalnızca Tanrının Kişisinden yayılan ve yeryüzünde egemen tekerkin kişisinde sonianan bir kişisel ilişkiler bütünlüğü olarak göstermektedir. Gerçekte güç ilişkileri tarafından denetlenmekte ve ekonomik yasalar tarafından yönetilmekte olan Devlet ve toplum törel ya­ salar, haklar ve ödevler tarafından yönetilen bir ahlaksal Reich olarak ortaya çıkmaktadırlar. Restorasyon kişiliğin gelişimi için üretilmiş bir dünya olarak görünmektedir. Stahl'ın erken-doğmuş kişiciliği çağdaş felsefe konusunda be­ lirleyici bir gerçeği örneklendirmektedir: somutun bakış açısı çoğu kez gerçeklikten soyutun bakış açısının olduğundan daha uzaktır. Alman idealizmine karşı tepki felsefeyi edimsel yaşamın somutluğu ile kaynaştırma yönündeki anlıksal bir eğilimin ivme­ tendiğini görüyordu . Ortaya sürülen istem insanın varoluştak\ 35S. 191. 38Bd. II,



1.



Abtlg.



36Bd. I, s . 2 7 7 . 39S. 14 .



1 1 1 \d. ı ı , 2 . '111S \ 1 2 .



Ahteilung,



s.



177.



"11 S. 346.



wo



< l l.< ; ı ı t : ı ı r .ı J K



VE TOPLUMBiLiMiN DOGUŞU



so ı m ı ı yni ı ı i ı ı k l s d� d cki soyut kavramların yerini alması ve dii­ � i i ı ıcl' ı ı i ı ı i i l ,· ii ı ı ii o l m a s ıydı. Ama onun somut varoluşu usdışı b i r d ii z� ı ı i ı ı k a ı ı ı t ı olduğu zaman, soyut düşünceyi karalama ve 'so­ m u t 'a tes l i m o l m a g i b i tutumlar felsefenin eleştirel güdülerinin , o n u n usd ı ş ı b i r ol g u s a l lığa karşıtçılığının teslimiyetine varmakta­



dırlar. Stahl kendi 'somut kişilik ' kuramını Hegel'in soyut evrensel­ ciliğine karşı bir seçenek olarak öneriyordu . Dünyanın tözü so­ mut varoluşu içindeki kişilik olacaktı, us değil. Ama Hegel'in­ kinden çok daha tehlikeli olan bir evrensekilik ortaya çıkıyordu . Verili toplumsal ve politik olgusallıkta varolan eşitsizlik ve ay­ rımların bütünlüğü kişilikte dolaysızca ortaya sürülüyor ve doğ­ rulanıyordu . Kişilik somut varoluşunu toplumsal olgusallıkta iş­ lemekte olan belirli altgüdüm ve egemenlik ilişkilerinde buluyor, ama toplumsal iş bölümünde ise yönetilmesi gereken bir nesne oluyordu . Tıim bu eşitsizlikler, Stahl için, kişiliğin doğasına ait­ tirler ve sorgulanmayabilirler. İnsanların eşitliği 'ayrımları ve dü­ zeyleri, edimsel hakların eşitsizliğini, ve giderek tüzel konum eşitsizliğini bile dışlamamaktadır.'42 Şimdi Stahl'ın devlet üzerine olumlu felsefesinin yalnızca te­ mel eğilimlerini belirteceğiz . Evrende kişiseki ilke tüm egemen­ liğin 'kişisel bir ıra' taşıdığını, eş deyişle, bilinçli kişisel yetke ıra­ sında olduğunu imlemektedir. Yurttaşlık düzeninde egemenlik tckerkin 'doğal kişiliğinden' yayılan ve onun çevresinde özekle­ neo devlet örgenliğinin dokunaçlarında toplanmıştırY Devlet özscl olarak bir tekerkliktir. Temsilci bir hükümet biçimini alabi­ lir, ama her ne olursa olsun tekerkin egemenliği çeşitli katmanla­ rın üzerinde durmalıdır. 44 Stahl Hegel'in devleti toplumdan ayırışını kabul etmekte, ama tüm toplumsal ilişkileri 'ahlaksal' ilişkiler olarak yorumlamakla onu daha az sağın kılmaktadır. Devletin ekonomide geniş kap­ samlı bir düzenleme uygulamasını savunmakta, iş ve tecim dün­ yasında sınırsız özgürlüğüne karşı çıkmaktadır. 45 Devlet . 'halkın bir yetke [Obrigkeit] altında birliğidir [Verband] .'4 6 Ahlaksal bir 42A.g.y . ,



s.



331.



43 A.g.y . , Bd. II, 2 . Abteilung,



44Das monarchische Prinzip, s . 12 , 14 , 16. 4 5Philosophie des Rechts, Bd. II, 2 . Abteilung, s. 61, 70.



s.



43.



46A.g.y., s.



131.



F. ]. STAHL



301



alan olarak, devletin şu ikili amacı vardır : 'bir yandan, egemen­ lik olarak egemenlik, ya da, yetkenin insanlar arasında yürürlük­ te olması . . . ve öte yandan . . . : insanların korunmaları ve gözetil­ meleri, ulusun durumunun geliştirilmesi, Tanrının buyruğunun yerine getirilmesi.'47 Devlet bundan böyle bireylerin çıkarları ile bağlı değildir, ama 'onların önlerinde ve üzerlerinde bir güç ve bir öznedir.'48 Yetke son çözümlemede toplumsal ve politik ilişkileri bütüne bağlayan zordur. Bütün bir dizge boyun eğiş, ödev ve kabulleniş yoluyla iş­ lev görmektedir. 'Tüm egemenlik gerçekte yönetilenlerin varlık­ larına egemenin düşünce ve istencinin alınmasıdır.' 4 9 Bu çağdaş yetkeci devlet tarafından salık verilen ve biçimlendirilen karakter­ tipinin çarpıcı bir ön bildirimidir. Hegel böyle bir bildirimi kor­ ku verici bulacaktı. Bireysel düşünce ve istencin belli bir dışsal yetkenin düşünce ve istencine teslim edilişi onun idealist ussalcı­ lığının tüm ilkelerinin karşısında durmaktadır. Stahl devleti bireylerinin özerkliği ile herhangi bir ilişkiden bütünüyle koparmaktadır. Devlet ve toplum 'onlardan kaynakla­ namaz ve onlara bağımlı olamaz' ; saklanmaları ve sürdürülmele­ ri yalnızca buyruk üzerine dayanan bir gücü gerektirir, bireylerin istencinden bağımsız, 'üstelik ona karşıttır, öyleyse onu dışsal olarak zorlamaktadır.'5 0 Us boyun eğme tarafından yerinden edilmiştir, ve boyun eğiş 'birinci} ve kaçınılmaz törel güdü, törel herşeyin güdüsü' olmaktadır. 5 1 Erkinlikçi felsefeden vaz geçil­ mektedir-üstelik erkinlikçiliğin toplumsal ve ekonomik zemini henüz bir olgu bile olmadan. Fransız toplumsal ekonomistleri işleyimci anamalcılığın ilerle­ mesine varolan toplumsal ve politik ilişkilerin bireysel gizillikleri geliştirebilecek bir düzene dönüştürülmesini isteyen bir meydan okuma olarak bakabiliyorlarken, Stahl gibileri ise geçmişe ve bengi ve değişmez bir hiyerarşiye yönelmiş bir dizgenin esenliği için kaygılanmak zorunda kalıyorlardı. Öyleyse, Stahl yürürlük­ teki emek sürecini eleştirdiği-örneğin, 'fabrikasyonun ve maki­ ne üretiminin dehşeti' 52 karşısında sarsılmış göründüğü-ve Sismondi'ye iletmede bulunduğu zaman,5J gene de herhangi b i r sonuç çıkarmaktan çok uzaktır. Devlet ve toplum tanrısal buyruğa 47A.g.y . , s. 144. 5 1 S. 106.



48A.g.y . , s. 141. 49A.g.y . s. II, 2. Abteilung, s. 7 3 .



52Bd.



,



9.



5 0Bd. Il , 5JS. 59.



s.



14 3 .



ı o .ı



( ll ( ; ı ! ( : ı ı Ll l K



VE TOPLUMB İ L İ M İ N DO G UŞU



ı a r i l ı sl· l gl' k t ıl'ğe bağlı kalmaktadırlar. Olmaları gerektiği gi­ h i d i rl n. l l a l k ı ii ın sın ı fsal tabakalaşmadan daha güçlü bir toplu­ l ı ıkı ıır . \lrJ!!�s.�cmcimcha/t bir olgudur; birey değil ama topluluk hakkın son tiz nesid i r. 'Ancak Volktur ki Lebensanschauungunbir­ l i ğ i n i ve ya raııcı şekillendirme tohumunu taşımaktadır.' s4 Halkın Vl'



içers i nde gel işmiş gelenek ve töre hakkın kaynağıdır. Bireyin öz­ gürlük ve mutluluk arayışı her zaman haklı olan usdışı topluluğa gönderilerek saptırılmaktadır. Tarihin 'doğal' gelişiminde filiz­ lenmiş ve saklanmış olan kendinde gerçektir. 'İnsan saltık olarak özgür bir varlık değildir. Yaratılmış ve sınırlı bir varlık tır, bu yüz­ den ona varoluşunu vermiş olan güce bağımlıdır, verili yaşam dü­ zenine ve bu gücün onu varoluşa salıvermesini sağlayan verili yetkelere altgüdümlüdür. Yetkelerin, öyleyse, onun üzerinde tam güçleri vardır, üstelik onun onayı olmasa bile_' ss Tum yanlarında, Stahl'ın felsefesi ilerici düşünceleri bir yana atmış görünmektedir-düşünceler ki Hegel'in dizgesi onları kurtarmaya çalışıyordu, onlara köken vermiş ve sonra onları çiğ­ nemiş olan toplum adına. Us yetke tarafından ortadan kaldırıl­ mıştır, özgürlük boyun eğiş tarafından, hak ödev tarafından; ve birey ise tözselleşmiş bir bütünün sorgulanamaz istemlerinin eli­ ne bırakılmıştır. Stahl'ın tüze felsefesi daha sonra Nasyonal Sos­ yalist ideolojinin hazırlanmasını gütmüş olan kimi temel anlayış­ ları bir araya getirmektedir. Hegel'in olumsuz felsefesinin yerini alma istemindeki 'olumlu felsefe'nin imiemleri bunlardır.



5.



E YT İ Ş İ M İ N T OPLUMB İ L İ ME DÖ N Ü Ş Ü M Ü : L ORENZ VON S TEIN



Hegelci felsefe tarafından Larenz von Stein'ın toplumsal kuramı üzerinde yaratılmış olan önemli etkiyi inceleme işi henüz önü­ müzde duruyor. Stein'ın çalışmaları Marx ve Engels tarafından çok iyi biliniyordu ve Kom ünist Manifesto öncesi yazılarında eleştirilmişlerdir. Stein'ın düşüncelerini kuramiarına alıp alma­ dıkları ve aldıysalar ne ölçüde aldıkları konusunda bir tartışma doğmuştur; bununla birlikte, bu sorun bizi burada ilgilendi-� mi­ yor, çünkü soru Marxİst kuramın yapı ve amaçlarının Stein'ın s4Bd. II,



s.



19 3 .



s sDie gegenwartigen



Parteien



.



.



. , s.



22.



LORENZ VON STEIN



303



ideolojisininkilerden bütünüyle ayrı olmaları olgusu tarafından ilgisiz kılınmaktadır. Stein'ın çalışmasının toplumsal kuramın gelişimi üzerindeki etkisi önemsizdi; bir kurarncı olmaktan çok Fransız Devriminin ve Fransız toplumsal kuramlarının bir tarihçisi olarak görülüyor­ du . Der Socialismus und Communismus des heutigen Frankre­ ichs başlıklı çalışmasının 1842 'deki ilk yayımı onun toplumbi­ limsel kavramları konusunda pek ipucu vermemektedir. Bununla birlikte, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich von 1 789 his auf unsere Tage1 başlığı altında üç ciltlik 1850 yayımı bu kavramların işlenip geliştirilmiş biçimlerini vermektedir. Uzun giriş bölümü 'toplum kavramlarını ve toplumsal devim yasalarını' irdelemektedir. Bu ilk Alman toplumbilimini temsil etmektedir. Burada toplumbilim terimini sağın anlamında kullanıyoru z­ toplumsal kuramın bir konu, kavramsal çerçeve ve kendine özgii yöntemi ile özel bir bilim olarak ele alınışını belirtmek i.izen:. Toplumsal kurarn insanlar arasındaki tikel toplumsal ilişk ileri ve bunlarda işleyen yasa ve eğilimleri inceleyen 'toplum bilim i ' ola­ rak alınmaktadır.2 Bu imiernektedir ki böyle 'toplumsal' ilişk iler ruhsal, ekonomik, politik ya da dinsel ilişkilerden ayırdedilebi­ lirdirler, gerçi gerçekte hiçbir zaman bunlar olmaksızın yer ala­ mıyacak olsalar da. Özel bir bilim olarak toplumbilim hiç kuşku­ suz 'toplumun genel olarak incelenişiyle ilgileniyor olsa da,' büyük bir sayıda toplumsal sorunu irdelenmek üzere başka özel­ leşmiş bilimiere bırakmaktadır. 'Böylece varsıllığın üretim ve da­ ğılımı, gümrükler ve uluslararası tecim ve yatırım gibi sorunlar ekonomi bilimi tarafından ele alınmaktadırlar.'3 Başka toplum­ sal sorun kümeleri başka özel bilimlere, örneğin politik bilimiere ve eğitbilime verilmekte, ve, her şeyden önce, toplumbilimfelsefe ile tüm bağından koparılmaktadır. Toplumbilimin felsefeden kurtuluşu Marxİst toplumsal ku­ ramda görülen 'felsefenin olumsuzlanması' ve 'olgusallaşması' 1 G . Salomon tarafından yayıma hazırlanmıştır, Münih 1922. Alıntılar bu yeni ya­ yımdan. 2 Bkz. Robert M . Maclver, Society, New York 1937, s. vıı vs. ve s. 4-8; The Fields anda Methods of Sociology, yay. haz. L. L. Bernard, New York 1934, s. 3 vs. ; C. M. Case, Outlines of Introductory Sociology, New York 1934, s. xvıı ve s. 25 vs. 3William F. Ogburn ve Meyer F. Nimkoff, Sociology, Cambridge 1940, s. 14.



io 1



< H < , ı ı ı . ı l i .I I K V E



TOPLUMBiLiMiN DOGUŞU



ik k : ı r ı � ı ı r ı l ı ı ı : ı ı ı ı :ı l ı d ı r. ' l üplumbilim felsefeyi onun gizli içeriğini i i s t k ı ı ı ı w w ı ı ıp l t ı ı ı ı s a l k u rarn ve kılgıya taşıma anlamında 'olum­ s u z la ı ıı a ı ı ı : ı k ı a ,' a ı ı ı a k�.: ıH.Iisini kendine özgü bir konu ve gerçek­ l i k k fc l s�.: b k ı ı ay ı ra n bir alan olarak kurmaktadır. Comte haklı o l a ra k fd sd�.: ve toplu mbilim arasındaki bu ayrılışın başlatıcısı o l arak gi.irü l ın c: k ted ir. Doğrudur ki Comte ve aynı gelenekteki başka d ü ş ü n ü rlc:r kendi toplumsal kurarnları ve felsefe arasında



biçimsel bir eşitleme yapıyorlardı : böylece, John Stuart Mill ken­ di toplumsal bilim mantığının anaçizgilerini kapsamlı bir genel mantık içersi nde veriyor, ve Spencer toplumbilim ilkelerini ken­ di Bireşimli Felsefe Dizgesinin bir parçası yapıyordu. Ama bu düşünürler felsefenin anlamını değiştiriyorlar, onu başlangıçta toplumbilimi doğurmuş olan felsefeden oldukça ayrı bir şeye çe­ viriyorlardı. Bu düşünürler için felsefe yalnızca özel bilimlerde kullanılan temel kavram ve ilkelerin bir özetiemi oluyordu (Com­ te için: matematik, gökbilim, fizik, kimya, yaşambilim, ve top­ lumbilim; Spencer için : yaşambilim, ruhbilim, toplumbilim, ah­ lakbilim) . Bu bilimler üzerine özetierne düzeyinde bir inceleme genel olgucu ırasından, tüm aşkınsal düşünceleri çürütmesinden dolayı 'felsefi' idi . Bu tür bir felsefe böylece felsefenin çürütül­ mesine varıyordu. Toplumbilimin karşı-felsefi eğiliminin büyük bir önemi vardır. Görmüştük ki, Comte ile, toplum bağımsız bir inceleme alanının konusu oluyordu. Toplumsal ilişkiler ve onları yöneten yasalar bundan böyle-Hegel'in dizgesinde olmuş olduğu gibi-bireyin özünden türetilmiyorlardı; ve us, özgürlük, ve hak gibi ölçünlere göre çözümlenmekten bütünüyle uzaklaşmışlardı. Bu sonuncu­ lar şimdi bilimdışı görünüyorlardı; toplumbilimsel yöntem gözle­ nebilir olguları berimlerneye ve onlar üzerine görgül genelleme­ lerde bulunmaya yönelmişti. Dünyayı bir 'olumsuz bütünlük' olarak görmüş ve bu yüzden özünlü olarak eleştirel olmuş eyti­ şimsel kavrayışa karşıt olarak, toplumbilimsel yöntem özünlü olarak yansızdı, toplumu fiziğin doğayı gördüğü yolda görüyordu . Comte'dan bu yana, toplumbilim doğal bilimler üzerine kalıp­ landırılmıştır. Ancak nesnesi sağın bilimlerin yansız irdelemeleri ile aynı yansız irdeleme altına alınabiliyor olduğu sürece bir bi­ lim olarak görülmüştür. John Stuart Mill'in toplum bilimini nite­ lendirmesi bu bilimin daha sonraki gelişimini temsil etmektedir.



LO R E N Z VON STEIN



305



Mill diyordu ki, Bu bilim toplumsal beden karşısında anatomi ve fizyolojinin fiziksel beden ile ilişkisine benzer bir ilişki içinde durmaktadır. İ nsanın doğası­ nın hangi ilkeleri yoluyla bir toplum durumuna girmeye itildiğini gös­ termektedir; konumunun bu özelliğinin ilgileri ve duyguları üzerinde, ve bunlar yoluyla davranışı üzerinde nasıl etkili olduğunu ; birleşmenin nasıl giderek daha da yakınlaşma eğiliminde olduğunu ve işbirliğinin nasıl kendisini giderek daha da çok amaca genişlettiğini ; bu amaçların ve onlara ulaşmak için en genel olarak benimsenen araç türlerinin neler olduklarını; kendilerine insanlar arasında toplumsal birleşmenin ola­ ğan sonuçları olarak yerleşiklik kazandıran ilişkilerin neler oldukl arını ; değişik toplum durumlarında değişen ilişkilerin neler olduklarını; ve her birinin insanın davranış ve karakteri üzerindeki etkilerinin neler olduklarını göstermektedir. 4



Bu betimlemeye göre, toplum bilimi, ilkede, doğal bilimden ayırdedilmeyecektir. Toplumsal fenomenler doğal fenomenlcrc göre daha düşük bir düzeyde 'sağın'dırlar ve sınıflandırılmaları daha güçtür, ama sağınlık ölçünleri ve genelierne ve sınıflama il­ keleri altına alınabilirler; bu nedenle toplum kuramı gerçek bir bilimdir. 5 Toplumbilim, dahası, bunu başka sağın bilimlerle or­ taklaşa taşımaktadır: olguları toplamaktan onları başarılı olarak sınıflamaya ilerlemektedir. Yönteminin ilkesi budur. 'Bu ilkeye göre dizgeselieştirilmiş olmayan tüm bilgi toplum biliminden çı­ kartılmalıdır.'6 Toplumbilimi özel bir bilim yapan ilkelerin kendileri, bununla birlikte, onu eytişimsel toplum kuramı ile geçimsiz kılmaktadır­ lar. Eytişimsel toplum kuramında, olguları genelierne ve sınıfla­ ma sorunu en iyisinden ilgisiz bir iştir. Böyle bir yöntemin ger­ çeklik ile nasıl bir ilgisi olabilir, eğer tüm olgulara içinde insan kılgısının değişen yönlerinin tarih boyunca özsel bir rol oynadığı toplumsal bütünün benzersiz yapısı ve devimi tarafından oluştu­ ruluyor olarak bakılıyorsa? Eytişimsel toplum kuramı bu top­ lumsal bütün içersindeki özsel gizillikleri ve çelişkileri vurgulu­ yor, böylelikle toplum için ne yapılabileceğini gösteriyor, ve 4John Stuart Mill, Essays on Same Unsettled Questions of Political Economy, Londra 1844, s . 135. 5Herbert Spencer, The Study of Sociologv , N .:w York 1912 , s . 40. 6 Les te r F. Ward , Outlines of Sociolngy , N.:w York I R '> R , s . 163 .



306



o u ; u c : U LU K VE TOPLUMB i L i M i N DO G UŞU



ayrıca onun edimsel biçiminin yetersizliğini sergiliyordu. Bilim­ sel yansızlık konunun doğasıyla ve insan kılgısı için onun bir çö­ zümlemesinden türetilmiş yönlendirmelerle bağdaşmıyordu . Dahası, eytişimsel toplumsal kurarn başka bilimler arasında özel bir bilim olamazdı, çünkü toplumsal ilişkileri tüm düşünce ve va­ roluş alanlarını kapsıyor ve koşullandınyar olarak görüyordu. Toplum tüm verili insan ilişkilerinin olumsuz bütünlüğüdür (doğa ile ilişkileri de kapsamak üzere) , bunların herhangi bir parçası değil . Bu nedenlerle, eytişim toplumbilimsel değil ama felsefi bir yöntemdi, bir yöntem ki içinde her tekil eytişimsel kavram olum­ suz bütünlüğün tümünü kapsıyor ve böylece herhangi bir özel toplumsal ilişkiler alanının soyutlanması ile çatışıyordu. Toplumbilirnde herhangi bir girişimin ilkin, Stahl'ın yapmış olduğu gibi, eytişimsel savı çürütmesi ya da, eytişimsel yasa ve kavramları toplumbilimsel yasa ve kavrarnlara dönüştürmüş olan von Stein'ın yapmış olduğu gibi, ondan felsefi zeminini kopar­ ması gerekiyordu . Von Stein çalışmasını 'toplum kavramını ba­ ğımsız bir kavram olarak kurmak ve içeriğini geliştirmek için ilk girişim' olarak adlandırıyordu. 7 Hegel'in Tıize Felsefesi yurttaş toplumunun içersindeki yokedici karşıtıaşmaları (§ 2 4 3 -46) bu toplumsal düzenin kaçınılmaz ürünleri olarak sergiliyordu . Hiç kuşkusuz, Hegelci vurgu toplumsal çelişkilerin gücünü zayıflatı­ yor çünkü onları varlıkbilimsel çelişkiler olarak yorumluyordu . Gene de, Hegel'in eytişimi hiçbir katı tarihsel 'doğal' yasa kur­ mamıştı; tersine bütünüyle açık olarak insanın tarihsel kılgısının yolunun özgürlük yönünde uzandığını belirtiyordu . Yurttaş top­ lumunun eytişimsel devimi von Stein'ın çalışmasında insanların devimi olmaktan daha çok şeylerin (anamal, mülkiyet , emek) de­ vimi olarak görünmektedir. Toplumsal gelişim insan kılgısından çok doğal yasalar tarafından yönetilmektedir. Von Stein işlerin bu durumunu anamalcı şeyleşmenin ürünü olarak değil ama çağ­ daş toplumun 'doğal' durumu olarak görmektedir. Şeyleşme ev­ rensel bir yasa olarak anlaşılmakta ve toplumsal kurarn ve kılgı­ nın zorunlu olarak onunla uyuşmaları gerekmektedir. Eytişim nesnel ve yansız bir toplum incelemesinin parçası olmaktadır. Bununla birlikte, içinde von Stein'ın çalışmasının doğduğu koşullardan ötürü, bu yansızlaştırıcı eğilimler önemli ölçüde 7Geschichte der sozialen Bewegung



. . .



, s.



6.



I .O I U ·: N /. V< >N ST ! ·: ! N



307



dengeleniyorlardı. S te i n , ht.T �ey bir ya n a , devrim sonrası Fran­ sa'daki toplumsal savaşımiarı i nce lemesi tarafından güdülüyor ve dönemin Fransız toplumsal eleştirmen ve kurarncıları ile yakından ilgileniyordu . Bu somut tarihsel yaklaşım onu ekonomik sürecin toplumsal ve politik süreçlere temel olduğunu ve sınıf savaşımla­ rının toplumun gerçek belirleyici içeriği olduklarını söylemeye yöneltiyordu . Belli bir süre için çağdaş toplumun uzlaşmaz çeliş­ kilerinin onun gelişiminin motoru olduklarını görüp kabul edi­ yor ve böylece kendisini Hegel'in eytişimsel toplum çözümleme­ si ile bağdaştırıyordu. Ama eğer toplumbilim nesnel bir bilim olarak güvenilir alacaksa ekonomik süreçteki karşıtiaşmalar üze­ rinde bu odaklaşmanın bir yana bırakılması gerekiyordu. Böyle­ ce, von Stein'ın kendisi kendi erken konumunu yadsıyordu . 1852 yılı gibi erken bir zamanda, toplumsal kuramı politik ekonomi üzerine dayandırma girişimini kınıyordu: Bütün bir toplum bilimi çok iyi bilindiği gibi başlangıç noktasını özellikle sömürünün ve yarışmacılığın dördüncü katman ya da anamal­ SIZ emek ile anamal iyeleri arasında yaratmış olduğu ekonomik karşıtlı­ ğın incelemesinden almıştır. Bundan öyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır ki, ne denli doğal olsa da, gene de bu bilimin derin temelleri açısından oldukça kaygı verici görülmelidir. Bu satırların yazarı kendisinin de bu sonucun geçerlik kazanmasını bir ölçüde yüreklendirmiş olduğunu giz­ leyemeyecektir. Çünkü, varsayıyordu ki şimdiki [toplumsal] şekil özsel olarak ekonomik ilişkiler tarafından koşullandırıldığı için, genelde top­ lumsal düzen bir bakıma ekonomik . . . düzenin bir izdüşümünden [Abdruck] başka birşey olamazdı . . . . Bu görüşün arkasından gelen ikincisi bütün toplum deviminin de yalnızca ekonomik yaşam üzerinde karar veren bu yasalara altgüdümlü olduğu idi, öyle bir yolda ki, temel­ de bütün bir toplum bilimin kendisini ekonomik yasaların ve gelişme­ lerin salt bir yansısına indirgernesi gerekiyordu. 8



Bu bildirim kabul etmektedir ki toplumbilimi gerçek bir bilim olarak kurabilmek için ekonomik temelini ortadan kaldırmak ge­ rekir. Stein'in toplumbilimi bundan böyle ekonomik çelişkilerin karşısında toplumsal uyumu ve toplumsal savaşırnlar karşısında ahlakı desteklemeye başlıyordu. 1865 'de Stein Gesellschaftslehre başlıklı çalışmasını yayımladı. 8Deutsche Vierteljahrsschrift, S t u t t g a n I H '5 2 , s. 1 4 '5 ; a l ı nı ıl ayan H . Nitzschke, Die Geschichtsphilosophie Lorenz von Sıci11s , M ii ı ı i l ı l '> l 2 , s . 1 3 2 vs.



308



O LC ; t JC l J Ll J K VE TOPLUMB İ Lİ M İ N DO G UŞU



İlk kitap bir 'toplu msal törebilim'in kuruluşunu başlatıyor ve so­ nun cusu 'toplumsal uyum ilkeleri' ile vargılanıyor ve gösteriyordu ki 'çeşitli toplum düzenleri ve sınıfları birbirlerini tamamlayacak ve geliştirecek bir yolda birbirleri ile bağlıdırlar.'9 Von Stein'ın son toplumbilim dizgesi 1 0 ile ilgilenmek yerine, kendimizi G esc­ hichte der sozialen Bewegung in Fran kreich 'e 1 1 girişte açıınian­ dığı biçimiyle onun toplumbiliminin temellerinin kısa bir özeti­ ne sınırlayacağız . 185 0 basımına önsöz yeni toplum bilimi için temel sayıltıyı, toplumsal devimselin zorunlu bir yasa tarafından yönetildiğini ileri sürmektedir-bir yasa ki ortaya çıkarılması toplumbilimin görevidir. Bu yasa, demektedir Stein, en genel bi­ çiminde egemen sınıfın devlet erkinin tam iyeliğini ele geçirmek ve öteki sınıfı bu iyelikten dışlamak için savaşımı olarak anlatıla­ bilir. Toplumsal süreç kökte devlet denetimi için anamal ve emek arasındaki sınıf savaşından oluşmaktadır. 12 Devlet ve toplum arasındaki karşıtiaşma Stein'ın toplumbili­ minin temel düşüncesidir. Bu ikisi bütünüyle ayrı iki ilkeyi öz­ dekselleştirmektedirler. Toplum 'varsıllığın dağılımı tarafından koşullandırıldığı, emek örgenliği tarafından düzenlendiği, istek­ ler dizgesi tarafından devindirildiği ve aile ve onun hakkı tara­ fından belirlenen kuşaklara sürekli olarak bağlandığı biçimiyle insan yaşamının örgensel birliğidir.' 13 Bu tanımda Hegel'i ve eşit ölçüde erken Fransız toplumcularını tanıyabiliriz . Stein Hegel'­ den aldığı kavramsal iskelete çağdaş toplumun Fransız eleştirel çözümlemesinden alınan gereci giydirmcktedir. Ö zde, toplum sı­ nıf toplumudur. 'Toplumda her zaman onun en genel ve değişti­ rilemez ilişkisinin bir egemen ve bir bağımlı sınıf arasındaki iliş­ ki olduğunu görüyoruz .' 14 Sınıfların varoluşu emek sürecinde köken alan 'kaçınılmaz olarak verili bir olgudur.' 15 'Emeğin ge­ recine mülkiyet olarak iye olanlar bununla hiçbir mülkiyetleri ol­ mayan herkes için onu kazanabilmenin genel öngereğine iye ol­ maktadırlar. Bu sonuncular işgüçlerinin kullanımında bu öngerek üzerine, [emeğin] gereci üzerine bağımlı oldukları için, ve bu ge­ reç ona iye olanların istenci olmaksızın üzerinde çalışılması ola9Gesellschaftslehre, Stuttgart 1856, s. 430. 10Bkz. Nitzschke'nin çalışmasındaki kaynakça. ıı ceschichte der sozialen Bewegung . . . , B d I , s. ll vs.



13S. 29.



14S. 47.



.



15S. 71.



I .O I U : N /. V< ) 0J ST I ·: I N



309



naksız mülkiyet olduğu i ç i n bu ı ı d a ı ı � u c; ı ka r k i işgüçlerinden başka hiçbir şeyleri olmay a n l a r /Jir wiil/..: iyt 'lc iye olanlara bağımlı­ dırlar.' 16 Toplumsal düzen böylece zorunlu o la rak bir sınıf düze­ nidir; birincil özelliği bir öz-çıkar olgusudur, herkesin 'kendi öz bağımsızlığı için araçları ve başkaları n ı bağımlı kılan araçları' 1 7 kazanması yönünde genel bir eğilimdir. Topluma karşıt olarak, devlet 'tüm bireysel istençlerin kişisel bir birliğe yükseltilmiş topluluğudur.' Devletin ilkesi 'ayrım ol­ maksızın' tüm bireylerin gelişim, ilerleme, gönenç, güç ve anlık­ larıdır; o tüm bireyleri özgür ve eşit olarak görmektedir. 18 Devlet ortak çıkarı, usu ve özgürlüğü toplumun çatışan özel çıkarların­ dan korur. 1 9 Stein'ın devlet ve toplumu ayırma yolunun çağdaş toplumsal kuramın edimsel sorununu bir yana atıyor olması toplumbilimin evrimi açısından olağanüstü önemdedir. İlk olarak, sınıf karşıt­ laşması toplumun 'genel ve değişmez' yasası olarak bildirilmekte ve 'kaçınılmaz bir olgu' olarak kabul edilmektedir. Hegelci ter­ minolojinin korunmasına karşın, Stein erken toplumbilimin ol­ gucu, olumlu eğilimlerine yenik düşmektedir. İkinci olarak, çağ­ daş toplumun temel çelişkilerini iki ayrı alan arasında, devlet ve toplum alanları arasında dağıtarak yüksüzleştirmektedir. Özgür­ lük ve eşitlik devlete ayrılırken sömürü ve eşitsizlik 'toplum'a gönderilmekte ve böylece toplumun özünlü çelişkisi devlet ve toplum arasındaki bir karşıtiaşmaya döndürülmektedir. Ç ağdaş toplum insan özgürlüğünü yerine getirme yükümlülüğünden bağışlanmaktadır-sorumluluk devl.ete aittir. Devlet, öte yan­ dan, yalnızca savaşırndaki sınıfların ödülü olarak varolmaktadır ve 'toplumun güç ve istemleri karşısında direnmeye' yeteneksiz­ dir. 20 Toplumsal zıtlıkların çözümü böylece yine topluma geri dönüyor görünmektedir. Stein bildirmektcdir ki koleleştirme ve erkinleştirme süreci, bütünlüğü içinde, toplumsal bir süreçtir, ve kölelik ve özgürlük toplumbilimsel kavramlardır. 2 1 Erkinlik toplumsal bağımsızlık demektir, ya da birine bir başkasının emeğinin koşullarını sapta­ ma olanağını veren elverişli araçlara iyel ik demektir. Erkinlik zo­ runlu olarak kölelikle bağıntılıd ır; topl um bir sınıf düzenidir ve bu yüzden özgürlükle bağdaşmazd ı r. S t '> . The Jllı ilosoplıy o( Finc J\ rts , çev. F. P. R. Osmaston, 4 cilt, George B e l i and Soııs, Londra 192 0 . Leelll res on t lıc Plıi!osophy of Religion , çev. E. B. Speirs ve J. B. S a ndcrso n , 3 cilt , K . Paul, Trench, Trubner and Co. , Londra 189 5 .



E. S . Haldane ve F. H . Simson, 3 cilt , K . Paul, Trench, Trubner and Co. , Londra 1892 vs.



Lectures on the History of Philosophy, çev.



İ KİNCİL ÇALIŞMALAR 1. Genel Rosenkranz, Haym, Stirling, Caird ve Fischer'ın eski ölçün çalışmaları yanısıra yalnızca şunları belirtiyoruz : Croce, B. , What is Alive and What is Dead in Hegel 's Philosophy, İng . çev. D. Ainslie, Londra 1915 . Hartmann, N . , Hegel, Berlin 192 9 . Heimann, B . , System und Methode İn Hegels Philosophie, Berlin 192 7.



Kroner, R . , Von Kant zu Hegel, 2 cilt , Ttibingen 1921-2 4 . Moog , W. , Hegel und die Hegelsche Sch ule, Münih 1930 . Mure, G . R. G. , A n In troduction to Hegel, Londra 1940. Stace, W. T. , The Philosophy of Hegel, Londra 192 4 . S teinbüchel, Th . , Das Grundproblem der Hegelschen Philosophie, Bon 193 3 . The Philosophical Review, 1931, no. 3 . Commemorative Issue, with articles by R. M. Cohen, S. Hook, ve G. H. Sabine. 2. Hegel'in Erken Yazıları



Dilthey, W. , Die]ugendgeschich te Hegels (Gesammelte Schriften , ci! t . IV) , Leipzig 1921 . H acring , Th . , Hegel. Sein Wollen und Werk. 2 cilt, Leipzig 1929 - 3 8 .



KAYNAKÇA



34 3



Maier, ]. , On Hegel 's Critique of Kan t, New York 193 9 . Schwarz, ]. , Hegels Philosophische Entwicklung, Frankfurt M . 193 8 . Wacker, H . , Das Verhiiltnis des jungen Hegel z u Kant, Berlin 193 2 .



3 . Tinin Görüngübilimi Üzerine Busse, M . , Hegels Phaenomenologie des Geistes und der Staat, Berlin 1931. Loewenberg, ]. , 'The Exoteric Approach to Hegel's Phenomeno­ logy of Mind,' 'The Comedy of Immediacy in Hegel's Pheno­ menology of Mind,' Mind'da, cilt XLII ve XLIV, 1934-3 5 . Purpus, W. , Zur Dialektik Bewussteins nach Hegel, Berlin 1908 .



4 . Mantık Bilimi Üzerine Baillie, J. B. , The Origin and Significance of Hegel 's Logic, Londra 1901. Günther, G. , Grundzüge einer neuen Theorie des Denkens İn He­ gels Logik, Leipzig 193 3 . MacTaggert , ]. E . Studies in the Hegelian Dialectics , C ambridge 1896. A Commentary on Hegel 's Logic, C ambridge 1931 . Marcuse, H . , Hegels Ontologie und die Grundzüge einer Theorie der Geschich tlichkeit, Frankfurt M . 193 2 . Noel, G. , L a logique de Hegel, Paris 193 3 . Wallace, W. , Prolegomena to the Study of Hegel 's Philosophy and Especially of his Logic, 2 . yay. Oxford 1984.



5. Politik Felsefe ve Tarih Felsefesi Üzerine Heller, H . , Hegel und der nationale Machtstaatsgedanke, Berlin 1921. Löwenstein, ]. , Hegels Staatsidee; ihr Doppelgesicht und ihr Ein ­ fluss im neunzehnten jahrh undert, Berlin 1927.



KAYNAKÇA



344



Rosc.: ıızwl' i g , F , / /q;d und der Staat, 2 cilt, Münih 1920. I l c.:gc.:l iizn i ı ı c.: hiilii mlcr: Sabine, G. H . , History of Political The­ ory , N ew York 193 7, ve Vaughan, C. A . , Studies in the His­ tory of Hılit ic;ı/ Philosophy Before and Alter Roussea u , 2 cilt, M a nchester 193 9 .



'La Revolution d e 1789 e t l a pensee moderne.' Revue philosophique de la France et de l 'etranger özel sayısı, Paris 193 9 . 6 . Hegel'den Marx 'a Hess, M . , Sozialistische Aufsiitze, yay. haz . Th. Zlocisti , Berlin 1921. Hook, S. , From Hegel to Marx, New York 193 5 . Löwhit , K . , Von Hegel z u Nietzsche, Zürih 1940. Lukacs, G. , Geschichte und Klassenbewusstsein , Berlin 1923 . Plenge, ]. , Marx und Hegel, Tübingen 1911. Vogel , P., Hegels Gesellschaftsbegriff und seine geschichtliche Fortbildung durch Lorenz Stein, Marx, Engels und Lassalle,



Berlin 1925 .



BÖLÜM İKİ Schelling , F. , W. ]. v. , Siimmtliche Werke, 14 cilt, Stuttgart 1856 vs. Kierkegaard, S. , Gesammelte Werke, yay. haz . H . Gottsched ve Ch. Schrempf, 12 cilt , Jena 1913 vs. Feuerbach , L . , Siimm tliche Werke, 10 cilt, Leipzig 1846 vs. Marx-Engels, Gesam ta usgabe, yay. haz . Moskova Marx-Engels Ku­



rumu, Frankfurt M . 192 7 vs. Marx-Engels, Selected Works , 2 cilt, yay. haz . Marx-Engels Kuru­ mu, Moskova 193 5 . Marx , K . , Capital, çev. S . Moore, E . Aveling, ve E . Untermann, 3 cilt, Charles H . Kerr and Co. , Şikago 1906-09 . A Contribu tion to the Critique of Political Economy, çev. N . I . Stone, Charles H . Kerr and Co. , Şikago 1904 . Letters to Dr. Kugelmann , International Publishers, New York 193 4 .



KAYNAKÇA



345



The Poverty of Philosophy, çev. H . Quelch, Charles H . Kerr and



Co. , Şikago 1910 . Theorien über den Mehrwert, yay. haz . K. Kautsky, 3 cilt , Stutt­



gart 1905 vs. Marx ve Engels, F., Critique of the Gotha Program , Internatio­ nal Publishers, New York 193 3 . The German Ideology, yay. haz. R. Pascal, International Publis­ hers, New York 193 3 . Germany: Revolution and Counter-Revolution , International Publishers, New York 193 3 . Lenin, Selected Works , 12 cilt, International Publishers, New York 1934 vs. Saint-Simon, Oeuvres , yay. haz . Enfantin, ll cilt, Paris 1868-76 . Doctrine Saint-Simonienne. Exposition . Paris 185 4 . Sismondi, S . , Nouveaux principes d 'economie politique, 2 cil t , 2 . yay. , Paris 1827. Proudhon, P.-J. , Systeme des contradictions economiques , yay. h a z . C . Bougle ve H . Moysset , 2 cilt, Paris 1844. D e la creation de l 'ordre dans l 'h umanite, yay. haz . C . Bougle ve A . Cuvillier, Paris 1927. Comte, A . , Discours sur ] 'esprit positif, Paris 1844 . Cours de philosophie positive, 4 yay. , yay. haz . , E . Littre, 6 cilt, Paris 1877. Systeme de politique positive, 4 cilt , Paris 1890 (İng . çev. Londra 1870-75 ) . The Positive Philosophy of Auguste Comte, kısaltarak çev. H . Martineau, 3 . yay. , 2 cilt, Londra 1893 . Mill, J. S t . , A System of Logic, Ratiocinative and Inductive, 8 . yay. , New York 1884 . Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy,



Londra 1844 . Auguste Comte and Positivism , 3 . yay. , Londra 1882 .



Spencer, H . , The Study of Sociology, New York 1912 . The Principles of Sociology, 3 cilt, New York 1884-97. S tahl, F. ]. , Philosophie des Rechts , 3 . ve 4. yay. , 3 cilt , Heidelberg 185 4 .



KAYNAKÇA



3 4 (ı



Das morıardı isdıc Prinzip, Heidelberg 1845 . Die ,;c,;cmviirt it:cn Parteien in Staat und Kirche, 1868. Sicbzdın p:ırlamcntarische Reden , Berlin



Stein, L.



2.



yay. , Berlin



1862 .



v. , Gcschichte der sozİalen Bewegung İn Frankreİch von



1 789 bis auf unsere Tage, yay. haz . G. S alomon,



192 3 .



Gesellschaftslehre, S tuttgart



3



cilt, Münih



1856.



Green, L. T. , Lectures on the Prİnciples of Politİcal Obligatİon , Longmans, Green and Co. , Londra 1895 . Bosanquet, B. , The Phİlosophical Theory of the State, Londra (The Macınillan Co. , New York) 1899. Hobhouse, L . T. , The Metaphysical Theory of the State, Londra (The Macınill an Co. , New York) 1918 . Gentile, G. , The Theory of Mind as Pure Act, İng . çev. H . Wildon C arr, The Macınillan Co. , Londra-New York Grundlagen des Fascismus , Stuttgart



1936.



1922 .



Panuncio, S . , Allgemeine Theorİe des faschİstischen Staates, Berlin



1934.



Mussolini, B. , Fascism: Doctrine and Instİtu tİons, Roma 193 5 . Hitler, A . , Meİn Kamp{, Reynal and Hitchcock, New York 1939. Rosenberg, A . , Der Mythos des 20. ]abrhunderts, 7. basım, Münih



1933 .



Gestaltung der Idee, Münih



1936.



İ KİNCİL ÇALIŞMALAR



1. Eytişimsel Toplum Kuramı Üzerine Adams, H . P. , Karl Marx İn his Earlier Wrİtİngs, Londra 1940. Adoratsky, V. , Dİalectical Materialism , New York 1934. Bukharin, N. I . , Hİstorical Materialism , New York 1925 . Cornu, A . , Karl Marx. De L'hegelianİsme au materialisme histori­ que, Paris



1934 .



Croce, B. , Historical Materİalİsm and the Economics of Karl Marx,



347



KAYNAKÇA çev. C . M . Meredith, New York



1914.



Hook, S. , Towards the Understanding of Karl Marx, New York



193 3 .



Jackson, T. H . , Dialectics. The Logic of Marxism and its Critics ,



1936.



Londra



Korsch, K . , Marxismus und Philosophie, Karl Marx, Londra



1938 .



2.



yay. , Leipzig



1930.



Lenin, Aus dem philosophischen Nachlass, yay. haz . V. Adoratski, Viyana-Berlin



1932.



1923. E . , Allgemeine Rechtslehre und Marxismus, Viyana­ 1929.



Lukacs, G. , Geschichte und Klassenbewusstsein , Berlin Paschukanis, Berlin



Plekhanov, G. V. , Fundamental Problems o f Marxism , yay. haz . D. Ryazanov, New York Troeltsch,



E.,



1929.



'Die marxistische Dialektik; Gesammelte Schrif­



ten 'de, cilt III, Tubingen



1922.



Düıeltmecilik Bernstein,



E.,



Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Auf­



gaben der Sozialdemokratie, Stuttgart



1899.



Zur Theorie und Geschichte des Sozialismus, Berlin



1904 .



Kautsky, K . , 'Bernstein und die materialistische Geschichtsauffas­ sung; Die Neue Zeit'te,



1998-99,



cilt IL



2. 0/guculuğun Temelleri Üzerine Artz, F. B . , Reaction and Revolution , thers, New York ve Londra



1934 .



1814-32,



Harper and Bro­



Booth, A . , Saint-Simon and Saint-Simonism , Londra C aird,



2.



E.,



1871.



The Social Philosophy and Religion of Auguste Comte,



yay. , Glasgow



1893 .



Grosmann, H . , Sismondi et ses theories economiques , Varşova



1925.



Levy-Bruhl, L . , La philosophie diluguste Comte, Paris çev. New York



1903) .



1900



(İng .



KAYNAKÇA



.H X



S�c, l l . , h·;ll l/.iisisclıc Wirtschaftsgeschich te, cilt II, Jena 193 6 . L ı vic ı;conomiqııc de la France sous la monarchie censitaire, Pa­



ris



l H , 2 '5 H Özgürlük, 8, 77s. , %s. , 1 2 4 s . ( ka v r a m olarak) , 131, 1 4 8 s . , 1 5 1 ss. , l 'i 'Js . , 174, 184, 188s. , 2 4 9 s . , 2 5 (ı Özne, 7, 21, 31s. ( yaş a m ) , 'i 2 , '> (ıs. , 77, 90, 115 (öz olarak) , 1 2 4 s . ( !ta v ­ ram olarak) , 191, 195 (tarilıtd �



Panuncio, S. , 326 Plekhanov, G. , 324 Proleterya, 211, 235ss. , 288s. , 313 Proudhon, P. J. , 265, 272s. Reformasyon, Alman, 12, 196s. Ricardo, D. , 271ss. Robespierre, M., 4 Rosenberg, A., 333s. Rousseau, J. J. , 149 Saint-Simon, 4, 265ss. , 268 Saltık, 40, 132s. Savaş, 177ss. Savigny, F. K. v. , 297 Schelling, F. W. J. v. , 261s. , 296s. Schmitt, Cari, 334, 339 Schnabel, F. , 293 See, H . , 271 Sismondi, S. de, 265, 270, 272ss. Sokrates, 194s. Sonluluk, 109ss.



DiZiN



352



237s., 257ss. , 260



Sonsı ı z l ı ı k , ) (ı , l l l Soy u t l a m a , E y t i � i nısd , 126s. ,



253



Siiz lqnı p l u ­ mun bireyin enson kurtuluşuna karşı bütünsel seferberliği, ki şimdiki dönemin tarihsel içeriğini oluşturmaktadır, bu kurtuluş olanağının ne denli gerçek olduğunu belirtmektedir.



KAYNAKÇAYA EK l l EGEL Hegel'in felsefesinin tarihindeki biricik gerçek olay savaş sonrası Fransasında Hegel­ incelemelerinin yeniden dirilişidir. "Görüngübilim" ve eytişiminin edimsel içeriği üzerinde yoğunlaşarak, yeni Fransız Hegel-yorumu idealistik ve materyalisıik diyalektiğin iç bağıntısını tüm önceki yorumlardan çok daha açık olarak göstermektedir. Hyppolite, Jean, Genese et Structure de la PMnomenologie de l'Esprir de Hege/, Aubier, Paris 1946. Hyppolite, Jean , "Situation de l'Homme dans la Phenomenologie Hegelienne," bkz. Les Temps Modernes, I I , 19, 1947. Kojeve, Alexandre, Introduction a la Lecture de Hegel, Lecons sur la Phenomenologie de



!'Esprit, yay. haz. R . Queneau . Gallimard, Paris 1947. Tran-Duc Thao, "La 'Phenomenologie de !'Esprit' et son contenu reel," bkz. Les Temps Modernes , III, 3 6 , 194 8 . Hegel'iıı politik reıseresi üzerine:



Popper, Karl, The Open Society and Its Enemies. 2 cilt . G. Routledge, Londra, 194 5 ; Princeton 1950 . Weil, Eric, Hege/ e r /'Erar. J. Vrin. Paris 195 0 . Hegel 'iıı relseresi Sartre'ııı ··aroluşçuluğu n u n temelinde belirleyici b i r rol oynamaktadır:



Sartre, Jean-Paul, L'Etre et /e Neant, Gallimard, Paris 194 3 . Heidegger'in Hegel Yorumu:



Heidegger, Martin, "Hegels Begriff der Erfahrung," bkz. Holzwage, Klostermann , Frank­ furt/Main 1950. Lukacs, George, Der junge Hegel. Über die Beziehungen von Dialektik und Ökonomie. Europa Verlag, Zürih 194 8 .



MARX Marx'ın 1857- 5 8 'de yazılan "Grundrisse d e r Kritik d e r politische Ökonomie" elyaz­ malarının ilk yayımı çok önemlidir. Bu gerçekten de Das Kapital'in daha önce bilinmeyen ilk biçimidir. Son biçimden çok daha felsefidir ve Marx 'ın olgun ekonomik kuramının onun felse­ fi kavramlarından nasıl geliştiğini göstermektedir. Marx , Karl, Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie. Moskova Marx-Engels-Lenin Kurumu, 2 cilt . 1939 ve 194 1 . Dietz Verlag tarafından tek cilt olarak yeniden çıkarılmıştır, Berlin 195 3 . (Bkz . : Rosdolsky, R . , "Das 'Kapital im allgemeinen und die vielen Kapitalien,' " Kyklos'da, cilt VI, rio 2 . ) Aşağıdaki başlıklar Marxisı kuramın bu kitapta tartışılan sorunları ile ilgilidirler. Marxisı kuramın Marxizm-sonrası gelişimi üzerine yazın buraya alınmamıştır. Bekker, Konrad, Marx ' philosophische Entwicklung, sein Verhaltnis zu Hegel, Zürih ve New York 1940 . Cornu, Auguste, Karl Marx e t l a Pensee Moderne. Paris 194 8 . Cornu, Auguste, Essai d e Critique Marxiste. Paris 195 1. Mo rf, Otto, Das Verhaltnis von Wirtschaftstheorie und Wirtschaftsgeschichte bei und Karl Marx. Bern 195 1. Popitz, Heinrich , Der entfremde Mensch . Basel 195 3 . Schlesinger, Rudolph, Marx, His Time and Ours. Londra 1950 . Somerhausen, Luc, L'Humanisme Agissant d e Karl Marx. Paris 1946. Thier, Erich, "Die Anthropologie des jungen Marx ,'' Marx'a giriş, Nationalekonomie und Philosophie, Köln-Berlin 1950 . Venablc, Vcrnon, Human Nature: the Marxian View. New York 1946. (Bkz. ayrıca Karl Popper'ın yukarıda değinilen iki ciltlik çalışması, The Open Society.)



arxizm ve fe lsefe arası nda kurulduğu ileri sürülen i l i şki gizi hiçbir zaman aniaş ı lmayan bir paradoks olarak kal­ mıştır-fe l se feyi ancak yadsıma koşuluyla kabul etmek . Batı özdekç i l iği felsefeyi ancak



kurgu/



boyutundan soyut­



l ayarak sind i reb i l m i ş , böy lece kavramsal doğasını yitiren fel sefeyi her zaman o lmadığı bi rşey olarak anlamıştı r . ­ Us



ve



D e vrim 'de Marcuse ' n i n Hege l ' i n fel sefesi nin ' temelleri n i ' vermesi



de herşeyde n önce bu fe l sefenin gerçek eytişimsel temellerinin çekilmesi anlamına gel mekted i r . Bu durumda çal ışmada dizge ve yöntem b i l inci konusunda Hegel ' in Platon ve Ari stoteles ' ten ödünç aldığı



kurgu/ geleneğin



hiç ol mazsa bir sezgisini bekleyen okura Marcuse bir düşkırıkl ığından daha çoğunu sunmamaktad ı r . Özgür Felsefenin ' temel lerin i n ' baskıc ı egemenl i k man t ı ğ ı ndan nasıl türediğini anl atmakta , koşulsuz usu kendini s o n çözüm­ lemede her nas ı l sa yel deği rmenleri ya da buhar makinesi gibi özdeksel şey ler tarafı ndan be l i rleyen bir



tarih



anlay ı ş ı üzerine bağ ıml ı kılan bir



sayıltının gölgesinde Hegel ' i n dizgesinin pragmatik/politik bir başkalaşımını üretmektedi r . Bu bakımdan Us ve De vrim kurgu! felsefeyi bir kom p lo



olarak , tarihsel egemenlik usuna anlatım veren filozofların egemen sınıflara bir hizmetleri olarak gören geleneksel Marxİst anlay ı ş ı n , ve , daha da genel olarak , çağın düşünceni n değ i l ama düşüncenin çağın ürünü olduğunu düşünen A v rupa özdekç i l iğ i n i n felsefeden ne yaptığını gösteren özlü b i r belgesel d i r . A . Yardırnit



iDEA 1 3



FELSEFE/TOPLUMBiLiM ISBN 975 397 003 X