Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemleri 9786059443203 [PDF]

Citation preview

ULUSLARARASI DEVLETİ OLMAYAN TÜRK TOPLULUKLARI BİLGİ ŞÖLENİ



1



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI ve İNANÇ SİSTEMLERİ



ULUSLARARASI DEVLETİ OLMAYAN TÜRK TOPLULUKLARI BİLGİ ŞÖLENİ



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI ve İNANÇ SİSTEMLERİ



1



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ULUSLARARASI DEVLETİ OLMAYAN TÜRK TOPLULUKLARI BİLGİ ŞÖLENİ



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI ve İNANÇ SİSTEMLERİ



EDİTÖRLER



Prof. Dr. Selçuk Kırlı







Prof. Dr. Alev Sınar Uğurlu



I



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



1. ULUSLARARASI DEVLETİ OLMAYAN TÜRK TOPLULUKLARI BİLGİ ŞÖLENİ GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI ve İNANÇ SİSTEMLERİ (15 ŞUBAT 2018 / BURSA) Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları: 14 Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şölenleri Serisi: 1 ISBN: ISBN: 978-605-9443-20-3 © Türk Ocakları Derneği Bursa Şubesi, TEMMUZ 2018 Kapak Tasarımı : Ercüment KARTAL Sayfa Düzeni ve Baskıya Hazırlık : Ercüment KARTAL [email protected] Baskı: STÜDYO STAR AJANS TİC. SAN. LTD. ŞTİ. Alattinbey Mh. 634 Sk. Ayaz Plaza Nilüfer - BURSA Sertifika No: 15366



II



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



1.Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemleri 15. 02. 2018 Bursa



ONUR KURULU Uludağ Üniversitesi Rektörü: Prof. Dr. Yusuf Ulcay Türk Ocakları Derneği Genel Başkanı: Prof. Dr. Mehmet Öz



DÜZENLEME KURULU Başkan: Prof. Dr. Selçuk Kırlı Prof. Dr. Alev Sınar Uğurlu Prof. Dr. Hatice Şahin Prof. Dr. Kerime Üstünova Prof. Dr. Nesrin Karaca Prof. Dr. Cengiz Alyılmaz Doç. Dr. Esmira Fuad Şükürova (Azerbaycan) Doç. Dr. Olga Radova (Moldova) Dr. Ali Aziz Pour Shıfroosh (İran) Kojogeldi Kultegin (Kırgızistan)



BİLİM KURULU Prof. Dr. Salim Çonoğlu (Balıkesir Üniversitesi) Prof. Dr. İsmail Kerimov (Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi) Prof. Dr. Layli Ükübayeva (Kırgızistan Manas Üniversitesi) Prof. Dr. Elman Guliev (Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi) Doç. Dr. Hülya Taş (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Özlem Ercan (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Gülay Durmaz (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Kelime Erdal (Uludağ Üniversitesi) Doç. Dr. Mümtaz Sarıçiçek (Erciyes Üniversitesi) Doç. Dr. Liubovi Çimpoeş (Moldova İlimler Akademisi) Dr. Öğrt Üyesi Sadettin Eğri (Uludağ Üniversitesi) Dr. Öğrt. Üyesi Mustafa Üstünova (Uludağ Üniversitesi) Dr. Öğrt. Üyesi Minara Aliyeva Çınar (Uludağ Üniversitesi)



III



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KONUŞMACI LİSTESİ Prof. Dr. Alev Sınar Uğurlu (Türkiye) Prof. Dr. Alper Başer (Türkiye) Prof. Dr. Harun Güngör (Türkiye) Prof. Dr. Hatice Şahin (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa Argunşah (Türkiye) Prof. Dr. Mustafa Öztürk (Türkiye) Prof. Dr. Nevzat Özkan (Türkiye) Prof. Dr. Nuri Kavak (Türkiye) Prof. Dr. Nuri Yavuz (Türkiye) Prof. Dr. Orhan Kılıç (Türkiye) Prof. Dr. Yonca Anzerlioğlu (Türkiye) Prof. Dr. Yusuf Oğuzoğlu (Türkiye) Prof. Dr. Yücel Öztürk (Türkiye) Doç. Dr. Esmira Fuad Şükürova (Azerbaycan) Doç. Dr. Liubovi Çimpoeş (Moldova) Doç. Dr. Mümtaz Sarıçiçek (Türkiye) Doç. Dr. Olga Radova (Moldova) Dr. Öğrt. Üyesi Ali Ahmetbeyoğlu (Türkiye) Dr. Öğrt Üyesi Emine Atmaca (Türkiye) Dr. Öğrt Üyesi Reshide Gözdaş (Türkiye) Dr. Öğrt Üyesi Selcen Özyurt Ulutaş (Türkiye) Dr. Ali Aziz Pour Shıfroosh (İran) Dr. Emel Kılıç (Türkiye) Kojogeldi Kultegin (Kırgızistan) Mehmet Kerim (Türkiye) Şamil Kucur (Türkiye)



IV



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



İÇERİKLER ÖNSÖZ................................................................................................................................ VII TÜRKİYE CUMHURİYETİ VATANDAŞI BİR GAGAUZ TÜRKÜNÜN ANILARI: DR. ÖZDEMİR ÇOBANOĞLU Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU.............................................................................................1 OSMANLI DEVLETİ VE GAGAUZLARİLİŞKİLERİN İLK DEVRESİNE DAİR BAZI GÖZLEMLER Doç. Dr. Alper BAŞER............................................................................................................9 GAGAUZ TARİH ÇALIŞMALARINA GENEL BİR BAKIŞ Dr. Emel KILIÇ.....................................................................................................................23 GAGAUZ TÜRKÇESİ KONULU ÇALIŞMALAR ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ Dr. Öğrt. Üyesi Emel ATMACA / Dr. Öğrt. Üyesi Reshide GÖZDAŞ.................................55 GAGAUZ İNANIŞLARINDA ŞAMANİZM VE BOGOMİLİZMİN İZLERİ Prof. Dr. Harun GÜNGÖR...................................................................................................119 GENÇ ŞAİRDEN YAZIYA GEÇMİŞ BİR MASAL: “SARI YILAN” Prof. Dr. Hatice ŞAHİN.......................................................................................................125 1812 YILINDA DÜZENLENEN TARİHSEL BÜKREŞ ANTLAŞMASININ GAGAUZ KADERİNDE ETKİSİ Doç. Dr. Liubovi ÇİMPOEŞ................................................................................................133 OĞUZ GÖÇLERİNİN GAGAVUZLAR ÜZERİNDE YARATTIĞI DEĞİŞİMLER Mehmet KERİM..................................................................................................................141 GAGAUZ TÜRKÇESİN GELECEĞİ ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH...........................................................................................149 GAGAUZ KÜLTÜRÜNÜN TÜRK KÜLTÜRÜ İLE MUKAYESESİ Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK................................................................................................161 TARİHSEL ROMAN VE GAGAUZ DİLİNİN İLK ROMANI: UZUN KERVAN Doç. Dr. Mümtaz SARIÇİÇEK............................................................................................171 GAGAVUZ TÜRKÇESİNDE YABANCI UNSURLUR Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN....................................................................................................181 BALKANLARDAKİ HETERODOX İNANÇ SİSTEMİ İÇİNDE GAGAVUZLAR Prof. Dr. Nuri KAVAK.........................................................................................................191 V



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



HAMDULLAH SUPHİ TANRIÖVER’İN GAGAUZLAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELERİ Prof. Dr. Nuri YAVUZ.........................................................................................................199 T.C. BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVLERİ VE DİĞER BELGELERE GÖRE, BALKAN YARIMADASI GÖÇMENLERİN VE YERLİ BUCAK GAGAUZLARININ ETNİK TARİHİ VE KÜLTÜR MİRASI (M.Ö. VII-VI. – XXI. YÜZYILLAR) Doç. Dr. Olga RADOVA......................................................................................................213 25’Cİ YILINDA MOLDOVA - TÜRKİYE BİLİMSEL İLİŞKİLERİ VE T.C. OSMANLI ARŞİV BELGELERİNDE XVI-XVII YÜZYILLARDA GAGAUZ TÜRKLERİNİN YERLEŞİM YERLERİ Doç. Dr. Olga RADOVA.....................................................................................................243 GAGAUZ COĞRAFYASININ OSMANLI İDARÎ TAKSİMATINDAKİ YERİ Prof. Dr. Orhan KILIÇ.........................................................................................................261 GAGAUZLARIN DİNİNDE ESKİ TÜRK İNANÇLARINDAN İZLER Dr. Öğretim Üyesi Selcen ÖZYURT ULUTAŞ...................................................................279 TÜRKİYE TÜRKLERİ VE GAGAUZ TÜRKLERİNDE YAŞAYAN ORTAK KÜLTÜREL İZLER Şamil KUCUR.....................................................................................................................289 TÜRK DÜNYASININ İKİ HIRİSTİYAN VARLIĞI: GAGAUZLAR VE URUMLAR Prof. Dr. Yonca İldeş ANZERLİOĞLU...............................................................................299 GAGAUZ TÜRKLERİ’NİN DİLLERİNİ VE KÜLTÜRLERİNİ YAŞATMASINA OSMANLI DÜZENİNİN KATKISI Prof. Dr. Yusuf OĞUZOĞLU..............................................................................................307 EVRENOS AİLESİ VE GAGAUZLARLA İLİŞKİSİ HAKKINDA BAZI TESPİTLER Prof. Dr. Yücel ÖZTÜRK....................................................................................................323



VI



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ÖNSÖZ Biz koskoca bir ormandık. Bölündük, parçalandık. Bir taraftan birbirimizi yerken her yönden saldırıya uğradık. Büyük kısmımız batıya göçtü bir kısmımız güneye, geri kalanlar doğuda kaldı. Gittiğimiz her yerde devletlerimiz oldu. Büyük coğrafyalara hâkim olduk. Birçok milletin oluşmasını sağladık. Hatta cihana nizam verme iddiamız oldu. Başkalarından gelen saldırılar neyse ama birbirimizle uğraşmaktan bıkmadık. Bazen ittifak yapıp dışardan gelenlere karşı savaştık bazen karşı cephelerde kaldık. Kimiz yabancı kalabalıkların içinde kendine yabancılaştı ve onlara karıştı. Kimimiz kısa veya çok uzun süreler başkalarının egemenliği altında kaldı. Kimimizin kültürü ayrıntıda farklılaştı ama büyük çoğunlukla her zaman Türk kaldık. İsmimizi unuttuğumuz zamanlar olsa da ilk fırsatta hatırladık. Kendi coğrafyalarında kalanlar çoğalırken biz savaşlarla azaldık. Aramıza tampon devletler soktular birbirimizden uzaklaştık. Yine de dünya tarihi bağımsız bir Türk devletinin olmadığı bir zamana şahit olmadı. Son dönemde birçok bağımsız devlete ulaştık, birbirimizle tekrar tanışıp barıştık. Ancak geride devlet sahibi olmayan soydaşlarımız da kaldı. İşte başlangıcını yaptığımız bu bilgi şölenleri dizisinin amacı bu kardeşlerimizin de Türk kimlikleri, tarihleri, kültürleri, edebiyatları ve inançlarıyla içinde farklılıklar barındıran bir bütün olan Türk dünyasında yer almaya devam etmelerine küçük de olsa katkı sağlamak. İlk şölenimizi tamamladık sonrakilere sağlık. Biz tarihten önce vardık, halen varız ve umudum sonsuza dek var olacağımızdır. Saygılarımla. Prof. Dr. Selçuk KIRLI Türk Ocakları Derneği Bursa Şubesi Başkanı Uludağ Üniversitesi Öğretim Üyesi



VII



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



VIII



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



TÜRKİYE CUMHURİYETİ VATANDAŞI BİR GAGAUZ TÜRKÜNÜN ANILARI: DR. ÖZDEMİR ÇOBANOĞLU Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU* Gagauzlar (Gökoğuzlar) Asya’dan Batı’ya yapılan Türk akınları sırasında Tuna nehrini geçip Dobruca’nın güney ve doğu bölgelerine yerleşmişler, XI. yüzyılda Bizans papazlarının telkinleriyle Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. 18. yüzyıl sonlarına kadar Varna, Silistre, Rusçuk civarında kalabalık topluluklar olarak yaşayan Gagauzlar 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşından sonra Rusların teşviki ile Besarabya (Moldova) topraklarına göç etmişlerdir. 1931-1944 yılları arasında birinci sınıf elçi ve büyükelçi sıfatlarıyla Türkiye Cumhuriyeti’ni Bükreş’te temsil eden Hamdullah Suphi Tanrıöver, bu görevi sırasında Gagauz Türkleri ile özel olarak ilgilenmiştir. Besarabya ve Dobruca’daki kasaba ve köylerde dolaşarak, evlerde konaklayarak buradaki Gagauzlara Türk olduklarını anlatmış, birçok Gagauz gencini Türkiye’ye tahsil için göndermiştir1. Dr. Özdemir Çobanoğlu da Hamdullah Suphi Tanrıöver’in öğrenim görmek amacıyla Türkiye’ye gönderdiği -Özdemir Çobanoğlu’nun verdiği sayıya göre 70 kişi (Akar-Sevim, 1996: 25)- Gagauz Türklerinden biridir2. Doğduğu topraklardaki adıyla Vasiliy Çobanov, Müslüman olduktan sonraki adıyla Özdemir Çobanoğlu, 1999 depremini Çınarcık’ta yaşayıp ölümle burun buruna geldikten sonra kendi ifadesiyle “moral kazanmak” amacıyla anılarını yazmaya karar vermiş, bu anı kitabı Anavatandan Anavatana Bir Gagauz adıyla 2003 yılında Hoca Ahmet Yesevi Vakfı tarafından basılmıştır. 144 sayfalık bu kitapta anlatılanlar Özdemir Çobanoğlu ile 1996 yılında yapılan bir mülâkatın genişletilmiş halidir. Yesevi Sevgi Dergisi’nin Mart 1996 tarihinde çıkan 27. sayısında Prof. Dr. Metin Akar ve Prof. Dr. Acar Sevim’in “Gagauz Yurdundan Anayurda” başlığı altında yaptıkları bu mülâkatta Özdemir Çobanoğlu “ünlü Gagauz bilim adamı” ve “ünlü Gagauz tarihçisi” olarak takdim edilmekte, ilerlemiş yaşına rağmen hafızasının tazeliğini koruduğu vurgulanmaktadır. Özdemir Çobanoğlu Sevgi dergisindeki mülâkatın yanı sıra 2000 yılında Sabaa Yıldızı dergisinde “Bir Gagauz Öğretmenin Başına Gelenler” başlıklı yazıda da anılarından söz etmektedir (Çobanoğlu, 2000: 51-59). Bu çalışmada Dr. Özdemir Çobanoğlu’nun anıları değerlendirilerek Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmuş bir Gagauz Türkü’nün soydaşları, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk kimliği ile ilgili düşünceleri tespit edilecektir. * Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 1 Hamdullah Suphi’nin Gagauz Türkleri konusunda yaptığı çalışmalar konusunda geniş bilgi için bkz. Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, Menteş Kitabevi, İstanbul, 1968, s. 153-161; Necip Hablemitoğlu, “Kemal’in Öğretmenleri”, Yeni Hayat, Kasım 1999, http://tekadamdevrimi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=292&Itemid=52; Hamdullah Suphi ve Gagauzlar, Ed. Mehmet Şahingöz-Alper Alp, Türk Yurdu Yayınları, Ankara, 2016 2 Necip Hablemitoğlu, “Kemal’in Öğretmenleri” adlı yazısında bu sayının ilk etapta 40 olduğunu, daha sonra da 200’ü aştığını belirtmektedir.



1



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ÖZDEMİR ÇOBANOĞLU’NUN HAYATI Özdemir Çobanoğlu (Vasiliy Çobanov), 27 Temmuz 1915’te o tarihte Romanya’nın Besarabya eyaletine, şimdiki Moldova’ya, bağlı Kongaz köyünde doğmuştur. Çiftçilikle uğraşan bir ailenin dört çocuğundan biridir. Altı yaşında babasını kaybeder, çocukluğu kendisinden on sekiz yaş büyük olan ağabeyinin himayesinde geçer. Kongaz köyünde ilkokulu bitirdikten sonra Balgad’a giderek orta öğrenimini yatılı olarak 1927-1934 yılları arasında Kral Karol Gimnasiumu’nda tamamlar. Anadili Gagauz Türkçesi olan Özdemir Çobanoğlu bu okulda Fransızca, Almanca, Latince ve Yunanca öğrenir. Romanya’nın resmi dili olan Romenceyi ise zaten bilmektedir. 9 Şubat 1934’te Balkan Antantı’nın imzalanması üzerine Mustafa Kemal Atatürk’ün yönlendirmesi ve Türkiye’nin Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi’nin desteğiyle Türkiye’ye eğitim için gelen Gagauz Türklerinden biri olur, 1937 yılının Aralık ayında Türkiye’ye gelir. Önce Kadıköy Acıbadem Muallim Mektebi’ni bitirir. Öğretmen diplomasını alır almaz memleketine hizmet etme arzusuyla “Gagauzların diyarı” olan doğduğu topraklara geri döner. Ancak savaşın çok yakın olduğunu fark ederek Köstence limanından yola çıkar, 25 Ağustos 1939 günü, II. Dünya Savaşı’nın başlamasından altı gün önce Türkiye’ye ulaşır. Bir süre İstanbul’da Hukuk Fakültesi’ne devam eder ardından Hamdullah Suphi’nin isteğiyle Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’ne gider. Klasik Filoloji ve Tarih bölümlerini birlikte okur. Öğrenciliği sırasında Gagauz Türkü olması nedeniyle kendisiyle yakından ilgilenen Prof. Dr. Fuat Köprülü’nün asistanlığını yürütür. Bildiği yabancı dillere üniversite tahsili sırasında İngilizce ve Rusça da eklenir. Ord. Prof. Dr. Fuat Köprülü’nün dışında Ord. Prof. Hikmet Bayur, Ord. Prof. Şemsettin Günaltay, Prof. Dr. Osman Turan, Prof. Dr. Neşet Çağatay, Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat gibi büyük bilim adamlarından ders alır. 1943 yılında Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nin Klasik Filoloji ve Tarih bölümlerinden mezun olur. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ve Müslüman olur. Aynı yıl evlenir. Tarih bölümünden aldığı lisans eğitimi ile yetinmeyerek bu alanda doktora yapar. “Osmanlı Türkleriyle Romenler Arasındaki İlk İlişkiler” başlıklı doktora tezini Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat yönetiminde tamamlar. Üniversitede çalışmak yerine “mesleklerin en azizi” (Çobanoğlu, 2003: 70) olarak nitelediği öğretmenliği seçip tarih öğretmeni olarak emekli olduğu 1976 yılına kadar Türkiye’nin farklı yerlerinde görev yapar. 1999 depremi sonrasında anılarını yazmaya karar verir. Bu anı kitabı 2003 yılında basıldığında hayattadır. ANAVATANDAN ANAVATANA BİR GAGAUZ Özdemir Çobanoğlu, Anavatandan Anavatana Bir Gagauz adını verdiği anı kitabını “Gagauzya’da kalan, zulümle mücadele içinde yitirilen, birçoğu sadece anılarda yaşayan Türk milletinin öz soyu Gagauz kardeşlerime ithaf ediyorum…” cümlesiyle soydaşlarına ithaf etmiştir. Doğduğu Besarabya toprakları Özdemir Çobanoğlu’nun gözünü açar açmaz gördüğü ve hayatının ilk yirmi yılına şekil veren anavatanıdır. Özdemir Çobanoğlu’nun aklı ermeye, etrafını idrak etmeye başlar başlamaz ise bir başka anavatanı, Türkiye Cumhuriyetini fark etmeye başladığı 2



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



anlaşılmaktadır. Prof. Dr. Metin Akar ve Prof. Dr. Acar Sevim’in kendisiyle yaptığı röportajda ona Türkiye’den ilk bahsedenin annesi olduğunu söyler. Hac amacıyla Kudüs’e giderken Osmanlı topraklarından geçen annesi bu toprakların güzelliğinden bahsederek Türkiye sevdasının ilk ateşini yüreğine düşürmüştür. Ardından ilkokulda Dobrucalı öğretmenlerin Osmanlı topraklarının, Türkiye’nin anavatanları olduğunu anlatmasıyla diğer anavatanı görme arzusuna kapılır (Akar-Sevim, 1996: 23). Doğduğu topraklarda yükseköğrenim yapma imkânı varken 1935 yılında Türkiye’de okuma arzusuyla başvuruda bulunması, başvurusuna cevap alamayınca askerlik yaptığı İzmail (İsmail) şehrinden üç yüz elli kilometreye yakın bir yol kat ederek Bükreş’e gidip Türkiye’nin Bükreş büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver ile görüşmesi Özdemir Çobanoğlu’nun genç yaşta sahip olduğu farkındalığı göstermektedir. Çocuklukta tohumları atılan ikinci anavatan düşüncesiyle Türk büyükelçisinin karşısına çıkan Çobanoğlu özellikle Türkçeyi düzgün telaffuz edişiyle Hamdullah Suphi’yi etkileyerek onun kendisiyle özel olarak ilgilenmesini sağlar. Bilinçli bir şekilde Türkiye’de okumayı tercih etmesi, 1943 yılında kendi isteğiyle Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olması, özellikle de adını ve dinini değiştirmesi, Türkiye Cumhuriyeti topraklarında otuz yılı aşkın öğretmen olarak hizmet vermesi Özdemir Çobanoğlu’nun doğduğu anavatanın yanı sıra Türkiye Cumhuriyetini de anavatan olarak gördüğünü somutlaştırmaktadır. 84 yaşını idrak ettikten sonra kendi ifadesiyle “henüz dimdik ayakta ve hafıza”sı “yerindeyken” (Çobanoğlu, 2003: 11) kaleme aldığı ve yaşadıklarını kronolojik olarak anlatmak yerine bilinç akışı yöntemiyle3 anlatmayı tercih ettiği anılarında Özdemir Çobanoğlu zamanın kendi zihnindeki akışına uymuştur. Bu anılar her ne kadar dağınık ve yer yer tekrara düşülerek yazılmış olsa da Türkiye’ye göç etmiş bir Gagauz Türkünün soydaşları ve genç Türkiye Cumhuriyeti ile ilgili dikkat çekici değerlendirmelerini içermesi nedeniyle üzerinde durulmaya değer bir kitaptır. Kitabın her sayfasında Özdemir Çobanoğlu’nun Türklüğü ile gurur duyduğu, okuyucusunun da bu gururu hissetmesini arzuladığı, Mustafa Kemal Atatürk’e duyduğu şükranı dile getirmek için hiçbir fırsatı kaçırmadığı görülmektedir. Kitapta Özdemir Çobanoğlu’nun çocukluk yılları, Besarabya’daki okul dönemi, Türkiye’deki tahsil hayatı ve meslek hayatı anlatılmaktadır. Babasız geçen çocukluğunu kendisini iş gücü olarak gören bir ağabeyin denetiminde yaşayan Çobanoğlu’nun önce Besarabya’da ardından Türkiye’de disiplinli ve sağlam bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. İçindeki büyük öğrenme isteğiyle, yabancı dil öğrenmeye yatkınlığının farkında olarak Hamdullah Suphi’nin tavsiyelerini de göz ardı etmeden tahsil hayatını kendisi yönlendirmiş, bilginin güç olduğunun bilinciyle daima idealizmini koruyarak çalışmıştır. Özdemir Çobanoğlu’nun Türkiye’de okumasını sağlayan Hamdullah Suphi’nin tahsil hayatı sırasında onu takip ettiği anlaşılmaktadır. Özdemir Çobanoğlu’nun 1937 yılında Türkiye’ye intikalinden beş ay sonra iznini geçirmek üzere İstanbul’a gelen Hamdullah Suphi onu Moda’daki evine davet eder. 3 Bilinç akışı yöntemi için bkz. William James, The Principles of Psychology, Dover Publications, New York, 1950; Lawrence E. Bowling, “Bilinç Akımı Tekniği Nedir?”, Çev. Murat Belge, Yeni Dergi, İstanbul, Mayıs 1965; Yıldız Ecevit, Türk Romanında Modernist Açılımlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001



3



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Çobanoğlu’nun kısa sürede Türkiye Türkçesine hâkim oluşunu memnuniyetle karşılayan Hamdullah Suphi, Gagauz Türklerine anavatana en yakın coğrafyada ikamet eden Türk boyu oldukları için çok önem verdiğini ve Mustafa Kemal Atatürk’ün de aynı düşüncede olduğunu belirtir4: “Seni niçin çağırdığımı bildirmek istedim. Bak oğlum, sen uyanık bir gençsin, çok kısa bir zamanda gereken uyumu göstermişsin. Bak sana bir itirafta bulunacağım, doğal olarak Misak-ı Milli sınırları dışında kalan bütün Türkler aklımızda, ama mensup bulundukları Sovyetler Birliği’nin baskısı altındalar. Ama size, yani Gagauz Türklerine gelince anavatana en yakın olan sizlersiniz. Ama Atatürk’ün düşüncesi bambaşkadır. Sizler sayıca da çok azsınız, tahminen 150.000. Bu yüzden Gagauz Türklerini kiliseleriyle birlikte Bursa dolaylarına veya Trakya bölgesine yerleştirmek istiyor.” (Çobanoğlu, 2003: 28) Mustafa Kemal Atatürk’ün soydaşlarını Türkiye’ye getirmek düşüncesi Özdemir Çobanoğlu’nu çok sevindirir. Dillerini koruyarak asimilasyona, başka bir kültürün içinde kaybolmaya direnen soydaşlarının Türkiye’ye getirilmesi projesinin sayıca az bir Türk boyunun yok olup gitmesini engellemek adına ne kadar önemli olduğunu idrak eder. Hamdullah Suphi’den duyduğu bu projeyi soydaşları için büyük bir şans ve fırsat olarak görür. Ancak Mustafa Kemal Atatürk’ün ölümü ve 1 Eylül 1939 tarihinde II. Dünya Savaşı’nın patlak vermesi Gagauz Türklerinin Türkiye’de iskânı projesinin hayata geçirilmesini engeller. Önce büyük bir fırsatın kaçırılmasından dolayı soydaşları adına fevkalade üzülen Çobanoğlu ardından kendi kendisine “Türk ulusunu yok olmaktan kurtaran Atamız bizim Gagauz Türklerine de misal teşkil edemez mi?” (Çobanoğlu, 2003: 30) sorusunu yönelterek bundan sonraki yaşamında Mustafa Kemal Atatürk’ü yegâne rehber edinir. Muallim mektebini bitirir bitirmez 1939 yılında memleketine dönmesinin sebebi öğretmenlik yaparak doğduğu yerin gençlerine “Atatürk zihniyetiyle Türkiye Cumhuriyeti’nin eğitim sistemini” (Çobanoğlu, 2003: 31) uygulamaktır. Fakat doğduğu topraklarda beklediği ilgiyi görememek onu hayal kırıklığına uğratır. Bunun yanı sıra Avrupa’daki siyasî durumun karışıklığını, Romanya’daki seferberlik hazırlıklarını, akranlarının orduya çağrılmasını kapıda olan savaşın sinyalleri olarak algılar, Türkiye’de gördüğü ilgiyi özleyerek büyük ümitlerle gittiği ilk anavatanından ikinci anavatanı olan Türkiye’ye geri döner. Kendisini Hamdullah Suphi’nin kaydettirdiği Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde okur. Üniversiteyi Hamdullah Suphi, okuyacağı bölümleri ise kendisi seçmiştir. Dil öğrenmeye olan yatkınlığı ve antik döneme olan merakı Klasik Filoloji bölümünü, hem kendi soyunun/ Gagauzların hem de Türklerin tarihini öğrenme isteği Tarih bölümünü seçmesine sebep olmuştur. Gagauz Türklerinin menşeini, kendi ifadesiyle “Türkoğlu Türk” olduklarını vesikalarla ortaya koyma isteği Özdemir Çobanoğlu’nu tarih sahasında doktora yapmaya iter. Türklüğü ile gurur duyan, anılarında sık sık “Ne mutlu Türküm diyene” sözünü tekrarlayan Özdemir Çobanoğlu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olunca özgüven 4 Mustafa Kemal Atatürk’ün dış Türkler ve Gagauz Türklerine bakışı için bkz. Necip Hablemitoğlu, a.g.m.



4



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



kazandığını ifade eder ve Gagauz Türklerine Türkiye’nin kapılarını açan Mustafa Kemal Atatürk’e borcunu öğretmenlik hayatı boyunca ikinci anavatanındaki genç nesillere Türk milletinin kökenlerini öğreterek, milli bilince/ tarih bilincine sahip öğrenciler yetiştirerek ödemeye çalışır. GAGAUZ YURDUNDAKİ GAGAUZLAR Özdemir Çobanoğlu Yesevi Aylık Sevgi Dergisi’ndeki röportajda “Gagauzya”, “Gagauzistan” kullanımlarını doğru bulmadığını5, doğduğu topraklar için “Gagauz Yurdu” veya “Gagauz Vatanı” denmesinin çok daha doğru olduğunu ifade etmektedir (Akar-Acar, 1996: 22). Özdemir Çobanoğlu tarih öğretmeni olarak ikinci anavatanına hizmet ederken hem Türkiye’deki, hem de ilk anavatanı olan Gagauz Yurdu’ndaki soydaşlarıyla da bağlantısını sürdürür. Doğduğu topraklarda bıraktığı ailesinin II. Dünya Savaşı sırasında ve hemen sonrasında, Stalin döneminde, başına gelen felâketleri savaş bittikten çok sonra öğrenir. Rusların 1941’de işgal ettiği Besarabya bölgesindeki pek çok Gagauz ailesi gibi Özdemir Çobanoğlu’nun ailesi de bu işgal ile felâkete uğramıştır. Ağabeyi eşi ve çocuklarıyla birlikte 1946 yılında hayvan vagonuna tıkılarak Kazakistan’a, bazı Gagauzlar da Sibirya’ya sürülmüşlerdir. Çobanoğlu’nun 1949 yılında sürgün cezasına çarptırılan küçük kardeşi ailesiyle birlikte Sibirya’ya gönderilen Gagauz Türklerindendir. Geride kalanlar açlıkla, kıtlıkla, yoksullukla, Rusların yıpratma ve yıldırma politikalarıyla mücadele etmişler, Çobanoğlu’nun annesi-teyzesi-ablasının kocası bu mücadelede telef olup ruhlarını teslim etmişlerdir. Özdemir Çobanoğlu bu kıtlık yıllarında açlığın Gagauz Türklerini “kedi köpek” dahi yemek zorunda bıraktığını kaydetmektedir. Türkiye’ye gelme fırsatını yakaladığı için cephede inanmadığı zalim bir devlet adına savaşmaktan da, açlıktan telef olmaktan da, hayvan vagonlarında insanlık dışı şartlarda bilmediği yerlere doğru yol almaktan da, sürgünden de kurtulmuştur Özdemir Çobanoğlu. Özdemir Çobanoğlu’nun hayatta kalan aile bireylerini savaştan sonra ilk kez görüşü Stalin’in ölümünden on beş yıl sonra 1968 yılında gerçekleşir. Sibirya’ya sürülen kardeşi Stalin’den sonra iktidara geçen Kruşçev’in izlediği nispeten ılımlı politika sayesinde Besarabya’ya geri dönünce iki kardeş birbirleriyle irtibat kurup haberleşmeye başlarlar. 1968 yılında Özdemir Çobanoğlu kardeşinden bir davet mektubu alır. Tren ile Moldova’ya gider6. Çobanoğlu’nun Moldova’ya ikinci gidişi 1974’te vapur ile olur. Üçüncü gidişi ise 1985’tedir. Özdemir Çobanoğlu’nun 1968 ve 1974 yıllarında yaptığı ziyaretleri sırasındaki gözlemleri son derece olumsuzdur. Gümrükte asık suratlı ve özellikle zorluk çıkartmaya çalışan memurların sıkı denetiminden 5 Doğru bulmadığı bu ifadeyi zaman zaman anı kitabında kendisinin de kullandığı görülmektedir. 6 Özdemir Çobanoğlu akrabalarına takdim etmek üzere alınmış hediyelerin bulunduğu kalabalık bir bagajla Moldova’ya gider. Ancak gümrükte bagajlar problem olur. Özdemir Çobanoğlu bir belagat ustalığı örneği göstererek hediyeleri gümrükten geçirmeyi başarır. Benzer bir gümrük savaşını da Kafkasya Türkü Musa Ramazan 1989 yılında doğduğu topraklar olan Dağıstan’a giderken yaşamış, o da aynı şekilde belagat ustalığı ile hediyeleri gümrükten geçirerek gümrük savaşını kazanmıştır. (bkz. Musa Ramazan, Bir Kafkas Göçmeninin Anıları, Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı, İstanbul, 1997)



5



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



geçer. Gider gitmez emniyete kaydını yaptırır, orada bulunduğu müddetçe emniyet tarafından takip edilir7. Komünist rejim her fırsatta bunaltıcı varlığını hissettirir. Çobanoğlu’nu ata topraklarında en çok rahatsız eden verimli toprakların işlenememesi, kolhoz sistemi ve içkiye düşkünlüktür. Bu içki düşkünlüğünü komünist rejimin bunalttığı bireyin rahatlama yöntemi ve sığınağı olarak yorumlar. Kuvvetli bir kişiliğe sahip olduğunu hatırladığı kardeşinin sessizliği, pısırıklığı, ürkekliği onu şaşırtır ve benzer uyuşukluğu diğer soydaşlarında da görür. Gagauz Türklerinin bu mutsuzluk ve pasiflikleri S.S.C.B.nin uyguladığı totoliter siyasi idarenin bireydeki yansımasıdır. Ekonomik sıkıntı çok fazladır. Rus steplerinin devamı olan Moldova topraklarının verimliliği komünist rejim tarafından ortadan kaldırılmıştır. Çobanoğlu’nun 1985 yılındaki gidişinde ise durum biraz farklılaşmıştır. 1985 yılı devlet başkanı Mihail Gorbaçov’un iktidardaki ilk yılıdır. Gorbaçov’un açılım (Glasnost) ve yeniden yapılanma (Perestrokya) hamlesiyle yumuşatmaya çalıştığı sistemin8 getirilerini Çobanoğlu’nun bu tarihte tam olarak gördüğünü söylemek mümkün olmasa da gözlemleri olumludur. Gümrüklerdeki işlem ve davranışlar korkutucu ve sindirici olmaktan çıkmış, görevlilerin çehreleri biraz olsun yumuşamıştır. Ancak ekonomik perişanlık devam etmektedir. Özdemir Çobanoğlu’nun anılarını kaleme almasının gerçek sebebi kitabın sonunda anlaşılmaktadır. Zira son sayfalar Türkiye Cumhuriyeti hükümetine çağrı niteliğindedir. Çobanoğlu, 1991 yılında Sovyetler Birliğinden ayrılıp bağımsız bir ülke olan Moldova Cumhuriyeti’nin vatandaşı olarak yaşayan ve 1994’te iç işlerinde özerklik kazanan Gagauz Türkleri ile ilgilenilmesini istemektedir. Gagauz Türklerinin serbest ekonomiye geçebilmeleri en büyük arzusudur. Son sayfalarda bağcılık, tütüncülük yapmaya; mısır, buğday, ayçiçeği yetiştirmeye elverişli ata topraklarının komünist rejimle karşılaşmadan önceki, 20. yüzyılın başındaki verimliliğine kavuşabilmesi için “samimi bir ağabey” (Çobanoğlu, 2003: 126) olarak nitelediği anavatan Türkiye’nin yardımının, Gagauz vatanına yatırım yapmanın ne denli önemli olduğunu ısrarla vurgular. SONUÇ 1915 doğumlu Özdemir Çobanoğlu şanslı bir Gagauz Türküdür. Kendi neslinin hayata gözlerini ilk dünya savaşının dumanları arasında açıp gençliklerinin baharında ateş çemberi içinde cepheden esarete, ata toprağından sürgüne savrulan aileden, dosttan ve en acısı vatandan koparılan nice talihsiz Türk gencinin trajedisini birey olarak yaşamamıştır. Sadece Türk dünyasına mal olmuş ünlü yazar Kırım Türklerinden 1919 doğumlu Cengiz Dağcı’nın Hatıralarda Cengiz Dağcı veya Kafkasya Türklerinden folklor 7 Doğduğu topraklara ziyaret amaçlı giden Musa Ramazan da Dağıstan’da ilk olarak gittiği 1989 yılında emniyete kaydını yaptırmış ve orada olduğu müddetçe emniyet tarafından takip edilmiştir. 8 Rusya’da demokratikleşme maksadıyla atılan adımlarla ilgili geniş bilgi için bkz. Cem Akaş, -Sevin Oktay, Gorbaçov’un Rusya’sı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1995; Abdülkadir Baharçiçek- Osman Ağır, “Rusya’nın Başarısız Demokratikleşme Tarihi”, Birey ve Toplum, Güz 2014, Cilt 4, Sayı 8, s. 5-27.



6



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



eğitmeni 1921 doğumlu Musa Ramazan’ın Bir Kafkas Göçmeninin Anıları adlı belge niteliği taşıyan kitapları okunduğunda bile Özdemir Çobanoğlu’na kaderin farklı hayat çizdiği anlaşılmaktadır. Gagauz yurdunda kalan ailesinin başına gelenler düşünüldüğünde sadece kendi nesline mensup Türkiye dışındaki Türklerden değil nüfusça kalabalık olmayan pek çok Gagauz Türkünden de daha şanslı olduğu ortadır. Özdemir Çobanoğlu’nun kaderini değiştiren, Mustafa Kemal Atatürk’ün Gagauz Türklerine eğitim için Türkiye’nin kapılarını açması ve Bükreş büyükelçisi Hamdullah Suphi’nin Gagauz Türklerine karşı özel ilgisidir. Özdemir Çobanoğlu, İspanya’yı fetheden Arap komutanı Tarık bin Ziyad’ın gemilerini yaktırması gibi geri dönüş düşüncesini kafasından silmiş, kendisine sunulan “altın fırsatı” en iyi şekilde değerlendirebilmek için çabalamıştır. İkinci anavatanı olan Türkiye Cumhuriyeti’ne milli bilinç sahibi gençler yetiştirerek hizmet etmiş, ilk anavatanı olan Gagauz yurduna borcunu ödemek içinse hayatının son yıllarında kaleme aldığı anı kitabı aracılığıyla Gagauzların varlığını kamuoyuna hatırlatma girişiminde bulunmuştur. Gagauz yurdundaki soydaşları ile Türkiye arasındaki bağlantıyı sağlamak gibi önemli bir görev yüklenmiş olan Özdemir Çobanoğlu, Gagauz Türklerine karşı Mustafa Kemal Atatürk’ün ve onun Gagauz Türkleri ile ilgili fikirlerini uygulayan ve Türkler hakkında savunduğu fikirleri Bükreş büyükelçiliği sırasında hayata geçirme imkânı bulan Hamdullah Suphi’nin ilgisinin yeniden dirilmesi en büyük dileğidir.



KAYNAKLAR AKAR, Metin- SEVİM, Acar (1996) “Gagauz Yurdundan Anayurda”, Haz. Yesevi Aylık Sevgi Dergisi, Yıl 3, No 27, Mart 1996 AKAŞ, Cem –OKTAY Sevin (1995) Gorbaçov’un Rusya’sı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. BAHARÇİÇEK, Abdülkadir – AĞIR, Osman (2014) “Rusya’nın Başarısız Demokratikleşme Tarihi”, Birey ve Toplum, Cilt 4, Sayı 8, s. 5-27. BAYDAR, Mustafa (1968) Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, Menteş Kitabevi, İstanbul. BOWLİNG, Lawrence E. (1965) “Bilinç Akımı Tekniği Nedir?”, Çev. Murat Belge, Yeni Dergi, İstanbul. ÇOBANOĞLU, Özdemir (2000) “Bir Gagauz Öğretmenin Başına Gelenler”, Sabaa Yıldızı, Komrat, № 13, s. 51-59. ÇOBANOĞLU, Özdemir (2003) Anavatandan Anavatana Bir Gagauz, Yesevi Yayıncılık, İstanbul. DAĞCI, Cengiz (1998) Hatıralarda Cengiz Dağcı, Ötüken Yayınları, İstanbul. ECEVİT, Yıldız (2001) Türk Romanında Modernist Açılımlar, İletişim Yayınları, İstanbul, . HABLEMİTOĞLU, Necip (1999) “Kemal’in Öğretmenleri”, Yeni Hayat, Kasım 1999, http:// tekadamdevrimi.com/index.php?option=com_content&view=article&id=292&Itemid=52;



7



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Hamdullah Suphi ve Gagauzlar (2016) Ed. Mehmet Şahingöz-Alper Alp, Türk Yurdu Yayınları, Ankara. JAMES, William (1950) The Principles of Psychology, Dover Publications, New York. RAMAZAN, Musa (1997) Bir Kafkas Göçmeninin Anıları, Şamil Eğitim ve Kültür Vakfı, İstanbul.



8



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



OSMANLI DEVLETİ VE GAGAUZLAR: İLİŞKİLERİN İLK DEVRESİNE DAİR BAZI GÖZLEMLER Doç. Dr. Alper BAŞER* GAGAUZLARIN ORTAYA ÇIKIŞI Tarihi süreç içerisinde Asya’dan Avrupa’ya uzanan coğrafyada yayılan Türk toplulukları içinde Gagauzların kendine özgü bir yeri vardır. Hristiyan olmalarına rağmen Türk kimliğini koruyan Gagauzlar günümüzde büyük çoğunluğu Moldovya’da olmak üzere Ukrayna, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Türkiye gibi farklı ülkelerde hayatlarını sürdürmektedirler (Karpat, 1996: 288; Güngör-Argunşah 1998: 11-16; Manov 2001:3; Zajaczkowski, 1991:971). Gagauzlar’ın tarihî coğrafyası ise güneydoğu ve orta Dobruca; Varna ve Kaliakra’dan Tuna üzerindeki Silistre’ye kadar uzanır. Bu temel bölgenin yanı sıra Gagauzlar, Doğu Trakya, Havsa çevresinde, Edirne’nin güneydoğusunda, Makedonya’da, Selanik’in doğu ve batısında, Serez yakınlarındaki Zihne, Selvi ve Karaferye’de yaşamışlar ve Balkanlar’da daha ziyade Sorguç/Surkuç adı altında tanınmışlardır (Wittek 1952: 639; Menzel 1964: 706). Tahrir Defterlerinden hareket eden Ahmet Cebeci ise Osmanlı klasik çağında Gagauzların yaşadığı yerleri Silistre, Varna, Pravadi, Hırsova, Aydos, Ahyolu, Karinabad, Ruskasrı, Babadağı, Akkirman, Kili, Bender, Şumnı, Eskicuma, Edirne, Ada, Kızılağaç, Üsküdar, Dimetoka, Gümülcine, Zihne, Drama, Çirmen, Hasköy, Cisr-i Ergene, Vize, Kırkkilise, Çorlu, Bergos, Babaeski, Havza, Biga ve Lapseki olarak tarif etmiştir (Cebeci 2008: 39-40). Gagauzların kökeni meselesi doğal olarak Türkolog ve Balkan tarihçilerinin ilgisini çekmiş, konu hakkında farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Milliyetçi tarih yazımının etkisinin yanı sıra Ortodoks Hristiyan olmaları sebebi ile Bulgar ve Yunan tarihçilerinin Gagauzları kendilerinden bir parça olarak gösterme çabaları ilim âleminde kabul görmemiş, genel kanaat onların Türklükleri yönünde olmuştur (Ciachir 1998: 8-12; Karpat 1976: 166-172; Argunşah 2002: 228-244). Gagauzların ortaya çıkışı ve Türklükle bağlantılarını kuran görüşler iki temel noktada düğümlenmektedir. Bunlardan ilki Gagauzları Anadolu Türklüğü ile birleştiren Selçuklu bağlantısı, diğeri ise Karadeniz’in kuzeyinden gerçekleşen Türk göçleriyle bağlantılı görüştür. Bu görüşe göre Gagauz toplumunun etnik temelinde Uz, Peçenek ya da Kıpçaklar bulunmaktadır (Argunşah 2002: 229-230; Zajaczkowski 1991:971). Gagauzları, Türkiye Selçuklularına bağlayan görüşlerin kökeni Hammer’e kadar uzanmakla birlikte bu görüşün en büyük temsilcisi Paul Wittek’tir1. Wittek, YazıAfyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 1 Erken Osmanlı dönemi Balkan coğrafyasına yönelik çalışmaları ile tanınan Machiel Kiel’in, Wittek hakkındaki değerlendirmesi şu şekildedir, “The proplem of the background and origin of Gagauz was solved by Paul Wittek in ∗



9



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



cıoğlu’nun Selçukname çevirisini, İbn Bibi’nin orijinal versiyonu, başta Pachymeres ve Gregoras olmak üzere dönemin Bizans kaynaklarına dayanarak Gagauzların, Selçuklu bağlantısını ortaya koymuştur. Wittek’e göre Gagauzların ortaya çıkış sürecini başlatan temel olay Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus’un Moğollar karşısında tutunamayarak Bizans’a sığınmasıdır. Bizans’a sığınan bu Selçuklular Bizans İmparatoru VIII. Michael’e ailelerine yakın olmak ve şehir hayatından uzaklaşmak istediklerini belirtince İmparator onları Bulgarlar ve Altınorda’ya karşı tampon bölge oluşturmaları için Dobruca’ya yerleştirmiştir. Bu gruba daha sonra İzzeddin Keykavus’un çağrısı üzerine Sarı Saltuk ve beraberindekiler de katılmıştır. Bir müddet sonra Bizans için de tehlikeli olan gruptan bazıları öldürülmüş, bazıları ise Hristiyanlığı kabule zorlanmıştır. II. İzzeddin Keykavus da Enez’e hapsedilmesine rağmen Altınorda Devleti’ne bağlı kuvvetler tarafından kurtarılmıştır. İzzeddin Keykavus ile birlikte bu grubun bir bölümü bu olaydan sonra Altınorda Devleti’ne göç etmiş iseler de onun ölümünden sonra Berke Han’dan(?) izin alan Sarı Saltuk’un liderliğinde Dobruca’ya geri dönmüşlerdir. Bizans imparatoru, II. İzzeddin Keykavus’un büyük oğluna Karaferye’yi bağışlamıştır. Sarı Saltuk’un ölümünden sonra Dobruca ve Karaferye’de bulunan Müslümanların bir bölümü Anadolu’ya geri dönmüşler, geride kalanlar ise Hristiyanlaşarak Gagauz toplumunu oluşturmuşlardır (Wittek 1952: 648-653)2. Mustafa Argunşah ise daha eklektik bir görüş takip etmiş ve Gagauzların Karadeniz’in kuzeyini takiben gelen Peçenek, Uz, Kıpçak gruplarının bakiyeleri ile Türkiye Selçuklu Devleti’nden göç edenlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan fakat Oğuz unsurunun ağır bastığı bir Türk topluluğu olduğunu ifade etmiştir (Argunşah 2002: 230). Açıktır ki Gagauzların ortaya çıkışı problemi birbiri ile iç içe geçen iki olgu ile birlikte ele alınmalıdır. Bunlardan ilki Balkanlara hem Karadeniz’in kuzeyinden hem de Anadolu’dan göç eden Türkler, ikincisi ise Bizans İmparatorluğu bünyesine dahil olarak Hristiyanlaşan Türkler problemidir. Tarihî süreç içerisinde önce Dest-i Kıpçak’ın yani büyük bozkır hattının Balkanlar’daki uzantısı olan Bucak bölgesinde, Bucak bölgesinden Tuna’ya doğru Dobruca bölgesinde yoğun bir Türk yerleşiminin görüldüğü sabittir. Bozkır halklarının öncülü olan İskitler’den hareketle Dobruca’ya Küçük İskitya denilmesi bu ilişkinin M.Ö. 6. yüzyıla kadar uzandığını orta koyar (Iorga, 1925:15). Dobruca ve çevresindeki bölgede 12. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar varlıkları tespit edebilen başlıca Türk toplulukları ise Peçenek, Uz ve Kumanlardır3. Bizce Ahmet Cebeci’nin tahrir defterlerine dayanarak yaptığı tespitler Gagauzlar’ın kökenini belirlemede temel bir veri olabilir. Tahrir defterlerinde Türkçe isimler taşıyan Hristiyan nüfusun bulunduğu yerlere ait veriler; Bizans, Bulgar egemenliği two studies which in Bulgaria are completely ignored…”, (Kiel, 2013:168, dp.5) 2 İzzeddin Keykavus’un öyküsü hakkında yakın tarihli ve ayrıntılı bir çalışma için bkz, (Shukurov, 2016: 98-131). 3 Bu üç topluluğun Balkanlar’daki tarihine genel bir bakış için bkz. (Yücel 2006: 185-215); (Kurat 1937); (Vasary, 2008). Peçenek ve Kumanlar üzerine yeterli çalışma varken ne yazık ki Karadeniz’in kuzeyinden gelen Oğuz/Uz toplulukları yeterince araştırılmamış gözükmektedir, Peçenekler hakkında hala en iyi çalışma Akdes Nimet Kurat’a ait iken, Balkanlar’daki Kuman/Kıpçak toplulukları için İstvan Vasary’a aittir.



10



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



döneminde yani Osmanlı fethi öncesinde bulunan Peçenek, Oğuz, Kuman ya da Anadolu’dan göçen Türklere ait kayıtlar ile birlikte değerlendirilirse bu problematik kısmen de olsa aydınlanabilir kanaatindeyiz. Cebeci’ye benzer fakat daha kısa şekilde M. Kiel de başta Gagauzlar olmak üzere bölgedeki etnik değişimi tespit etmek için tahrir defterlerinin nasıl kullanabileceğine dair güzel örnekler sunmuştur (Kiel, 2013:168-186). Cebeci’nin tahrir defterlerinden yola çıkarak Gagauz yerleşimin bulunduğunu ifade ettiği yerleri Anadolu’dan hareketle belirtirsek karşımıza ilk olarak Çanakkale ve çevresi çıkmaktadır. Burada Biga ve Lapseki, Gagauzların yaşadığı yerler olarak belirtilmektedir (Cebeci 2008: iii, 10, 40). Cebeci, Biga’da yaşayan Gagauzların sayısının ise 2000 civarında olduğunu yazmıştır. Burada Cebeci’nin kullandığı tahrir defteri II. Selim dönemine aittir. 1516 yılına ait tahrir kayıtlarını baz alan bir çalışmaya göre ise Biga ve Lapseki şehir merkezlerinde gayr-i müslim nüfus bulunmazken Lapseki köylerinde 110 hane ve 60 mücerred gayr-i müslim bulunmaktadır. Dikkat çekici şekilde Biga’ya bağlı Çınarlı köyünde 45 hane ve 11 mücerred bulunmakta iken Biga’ya bağlı Dimetoka köyünde ise beş gayr-i müslim hane bulunmaktadır (Dündar 2013:1131-1167). Cebeci, Biga’daki Gagauzların, Hristiyan Oğuzların aradaki akrabalık nedeniyle Sarı Saltuk’un Müslüman Türkleriyle birlikte Karasi Beyliği’ne göç etmesi sonucunda oluştuğunu yazmaktadır (Cebeci 2008: 11). 1516 tarihli defterde geçen ve Çatal-Bergos’ta yerleşimin olmadığı Peçenek köyü (Dündar 2013:1154) Çanakkale çevresindeki Gagauzların kökeninde Sarı Saltuk Türklerinin yanı sıra küçük de olsa bir Peçenek katkısı olabileceğini düşündürtmektedir. Cebeci’nin Gagauz varlığının bulunduğunu ifade ettiği merkezlerden Zihne, Gaguzların kökenindeki Selçuklu bağlantısını gösteren diğer bir örnektir. İzzeddin Keykavus’un Karaferye’de kalan oğlunun soyundan gelenler Hıristiyanlaşarak burada hayatlarını devam ettirmişler, Yıldırım Bayezid, Karaferye’yi ele geçirdiğinde buranın yöneticisi olarak yine Selçuklu soyundan gelen Lyzakos ile karşılaşmıştır. Bayezid, onu soyuna hürmeten Zihne’ya subaşı olarak atamıştır. II. Murad döneminde yine aynı aileden gelen Demetres Sultan ve Mikhos Sultan muafiyetlerini devam ettirmek için sultanın yanına gelmişlerdir. Selçukname’de yer alan bu bilgileri (Yazıcızâde Ali 2017:701), Elizabeth Zachariadou, Vatopedi Manastırı’na ait kayıtlardan hareketle doğrulamayı başarmıştır (Zachariadou 2007: 245-257). Rustam Shukurov, Grekçe kaynaklara dayanarak yaptığı araştırmasında kuzeydoğu ve batı Makedonya’da Kuman kökenli isimlerin yoğunlukta bulunduğunu, Anadolu Türklerine ait isimlerin ise Makedonya’nın güneydoğusunda yoğunlaştığını; bunun dışında Serez, Zihne ve Drama’da şehir merkezlerinden uzaktaki köylerde Anadolu Türklerinin Kıpçaklara oranla daha baskın bulunduğunu, ayrıca Vardar çevresinde, Selanik’te Türk kökenlilere ait yerleşimlerin görüldüğünü yazmaktadır. (Shukurov 2016:159-161, 168-175). En önemli Gagauz yerleşim yeri olan Dobruca bölgesine gelince bu bölgede tarihî süreçte Peçenek, Kuman ve Oğuzlar gibi Türk topluluklarının yerleşimi 11



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



görülmüştür (İnalcık 1991:610)4. Örneğin Köstence ve Tulça çevresinde Peçenek isimli yer adları belirgindir. Buraya temel Türk yerleşimi İzzeddin Keykavus ve beraberindekilerin iskânı ile gerçekleşmiştir. Shukurov bu bölgeye gelen Türklerin liderliğini İzzeddin Keykavus’un Altınorda’ya kaçırılmasından sonra Sultanın dayısı Kyr Khaya’nın yaptığını ve bunun yanı sıra bir bölümünün de Melik ve Salik isimli iki liderin komutası altında olduklarını belirtmiştir. Dobruca ve Makedonya’ya dağılmış Keykavus’a bağlı Türklerin sayısına gelince bunların en azından 40 bin kişi olması gerektiğini ifade etmiştir. (Shukurov 2016:125-131). Farklı yazarlar tarafından ortaya atılan bu iddialar Bizans toplumu içerisinde ciddi bir Hristiyan Türk topluluğunun ortaya çıktığını, İzzeddin Keykavus ile birlikte gelenlerin çoğunluğu oluşturmasına rağmen, onun dışında da Anadolu’dan esir ya da yardımcı kuvvet olarak gelip Hristiyanlaşanların olduğunu açıkça orta koymaktadır. Bu gruplara Peçenek ve Kuman bakiyelerinin de iltihakı ile Balkanlar’da Hristiyan bir Türk toplumunun ortaya çıktığı ve bu gruplardan da günümüz Gagauz toplumunun evrildiği açıktır. OSMANLILAR VE GAGAUZLAR Osmanlı Devleti’nin Gagauzlarla ilişkisini iki ayrı boyut üzerinden değerlendirmek gerekir. Bunlardan ilki Gagauz toplumunun temellerini oluşturan Türk gruplarını kendi bünyesine dahil etmesi, ikincisi ise Dobruca’da bulunan Gagauz Devleti’nin Osmanlılar tarafından yutulma sürecidir. Selçukname’nin ortaya koyduğu üzere Gagauzlar’ın içinden çıktığı toplumsal gruptan kopan parçalar Karasioğulları Beyliğine iltihak etmiştir. Selçukname’de bu olay şu şekilde izah edilir: “…Çün Gâzân Han vefâtından sonra Çoban Beğ oğlı Temürtaş Beğ’i ve Hoca Sad’ed-dīn Müstevfī’yi Rum memâliki zabtına ve yağıları kahr iymeğe gönderdiler. Gelüp Rum’da Konya’da ve Akşehir’de Selçuk aslından bulduğı oğlanları boğdurup helâk itdi… gördü ki Aydın ve Saruhân ve Menteşe ve Teke ili beğleri Hamidoğlu Dündâr Beği beğ idinmişler ve mecmū mâl ve çeri virmeğe râzı olmuşlar… Pes Dündâr Beğ’i ele getürmek ardınca oldı. Dündâr Beğ Eğirdür’deydi., gelüp Eğirdür üzerine düşdü ve hisâr itdi. Ve zikr olunan beğleri itâata da’vet idüp ilçiler gönderdi ve mal ve pişkeş istedi. Ol tarihde Rumilinde Dobruca vilâyetinde duran Müslimânlar Halil Ece-y-ile göçüp gemi-y—ile Karasi iline geçdiler. Zîrâ Anadolı’da fetret olup ahbâr munkatı oldıydı ve Rûmili’nde Ulgar beğleri hurûc idüp Fasilyûs üzerine müstevlî olup Rûmili’nün ekserin almışlardı. Ol sebebden anlardan üşenüp göçüp Anadolı’ya geçdiler. Rûmili’nde kalanlarun soyı Saru Saltuk fevt olduğından sonra mürted ve ahriyan oldılar…” (Yazıcızâde Ali 2017: 741). Eserin bir diğer yerinde ise Yazıcızade Ali, “ … Ve Rûmili’nde Dobruca ilinde turân müslimânlar dahı gavurdan üşenüp göçüp Karasi iline geçdiler…” ifadeleriyle yukarıda belirtilen bağlantıyı kurar. (Yazıcızâde Ali 2017: 714). 4 Ayrıca bkz, Dobruca’da Peçenek ve Kuman isimlerini taşıyan yerler ve ırmaklar için bkz. (Spinei, 2009: 316-317).



12



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Saltukname’de ise Halil Ece şu şekilde anlatılmaktadır: “… Ya server! Senden sonra bu yiğit geldi. Erlikle bu ili fethetti. Kıyamete kadar müminleri bu diyarda topladı. Bu yiğide Ece Bey Sultan gazi derler. Gaziler başıdır dedi. Server ona bakıp dua ederken Ece Bey, yeşil kanatlarla göğe uçtu. Havada semalar eyledi. Kanadından nurlar saçıldı. Bütün Rum mülkü nura boğuldu. Ondan süzülüp indi, Edirne yanında yere kondu….Server uyanıp kalktı, gazileri bir araya topladı. O gördüğü rüyayı anlattı: Bilmiş olunuz! Bizden sonra Ece Bey Gazi gelecek. Hak veli olacak bu diyar onun eliyle fetholacak… buyurdu, ona bir vasiyetname yazdılar, bıraktılar. Gazilerden her kim yetişirse ona teslim edecek. Seyyid ona “Oğul Ece Bey diye buyurdu”. Rivayettir sonra o vasiyetname geldi. Ece Bey Sultana ulaştı. Okudu, kalktı, Rumeli’ne geçti. Kırık gazi ile fethetti. Bu olay Gazi Umur şehit oldukdan sonra idi… Seyyid’den sonra nice zaman Rumeli’nde kalıp gazalar etmişti. Bu iki server; velayet ile gelmişlerdir, gazilerdir. Rumeli’nin fethine sebep olmuşlardır. Revanları şad olsun.” (Ebu’l Hayr-ı Rûmî 2013: 426). Halil Ece ve beraberindekilerin Rumeli’ye göçüşünden çok sonra kaleme alınan Saltukname’deki bu ifadeler, Dobruca’daki Sarı Saltuk Türklerinin bir bölümünün Bulgar baskısı nedeniyle Anadolu’ya dönüşleri sırasında bu grubun başına Halil Ece’in geçtiğini açıkça ortaya koymaktadır. Bu olayların tarihine gelince Yazıcızade’nin anlattığı ilk olay olan Gazan Han’ın vefatı 1303 yılında gerçekleşmiştir. Emir Çoban’ın Olcaytu Han’ın görevlendirmesi ile Anadolu’ya gelmesi ise 1314 yılına tarihlendirilmektedir. Emir Temürtaş’ın Anadolu’da valiliği ve Selçuklu soyundan gelenleri boğdurtması hadisesi ise 1318 yılında gerçekleşmiştir (Turan, 1998:639, 644; Sümer 1969: 71-87). Bizans kaynaklarından hareket eden Z. G. Öden, Halil Ece ve Türkmenlerinin Karasi’ye geçişinin 1312, Wittek ve Oikonomidis ise 1311 yılında gerçekleştiğini iddia etmektedirler (Öden, 1999: 28-30; Wittek 1952:664; Oikonomidis, 2000:177 ). Selçukname’nin verdiği bilgilere göre, Sarı Saltuk tevabiinden olan Türkmenlerin, Karasi Beyliği’ne iltihakı 1314, Bizans kaynaklarına göre ise 1312 yılında gerçekleşmiştir. İki farklı kaynak grubunun 1310’lu yıllara işaret etmesi bu olayın doğruluğunu göstermektedir. Z. G. Öden eserinde Halil Ece’nin Anadolu’ya geçiş sırasında ölmüş olabileceğini, bu nedenle Süleyman Çelebi’nin yanında bulunanın Yakub Ece olması gerektiğini ifade etmektedir. Yakub Ece’nin ise Halil Ece’nin oğlu olduğu iddiasında bulunur. Bununla birlikte Göden, eserinde Halil Ece’nin ölümü konusunda dönemin Bizans kaynaklarında bilgi bulunmadığını yazmaktadır (Öden, 1999: 29-30 ve dp. 120)5. Yazıcızade ve sonraki yazarların Halil Ece ile beraberindeki Türkmenlerin Anadolu’ya geçişi hakkında verdiği bilgileri reddetmek için bir sebep yoktur. Bizans kaynakları ile Selçukname’nin verdiği bilgilerin kronolojisinin yaklaşık olarak birbirini teyit etmesi bunun temel sebebidir. Yine Bizans yazarlarının kendilerine 5 Z. G. Öden, doğrudan Halil Ece’yi konu alan çalışmasında ise Halil Ece’nin 1312 yılında hayatını kaybetmiş olduğunu net şekilde vurgular, “…Ancak Ece Halil 1312 yılında hayatını kaybetmiş olduğundan önce Karesi Bey’in, daha sonra Süleyman hizmetine giren ve Gelibolu’nun fethinde görev alan Ece Bey’in Ece Halil değil, Aşıkpaşazade’nin zikrettiği Yakub Ece olması ihtimali daha kuvvetli görünmektedir…”. (Öden, 1994:380)



13



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



büyük problemler çıkaran Halil Ece’nin ölümü gibi bir hadiseyi kaydetmemeleri olası değildir. Halil Ece’nin Gelibolu’ya geçiş sırasında hayatta olduğunun en kesin kanıtı ise onun Gelibolu’da kurduğu vakfıdır. Bu vakıfla ilgili bilgi ise H. 925/ M. 1519 yılıyla tarihlenen 75 Numaralı Gelibolu Livası Mufassal Tahrir Defteri’nde yer almaktadır. Buradaki “…Hâne ki Ece Halîl nâm kimesne vakf-ı evlâd idüp dururmuş. Evlâd inkırâzından sonra mescid-i mezkûr mesâlihine ta’yîn itmiş. Evler harâb olup yeri mukâta’aya virülür…” ifadeleri Ece Halil’in Gelibolu’ya geçiş sırasında hayatta olduğunu ve rol oynadığını kanıtlamaktadır. Bu bilgi aynı zamanda Osmanlı kroniklerinde yer alan bilgilere kısmî de olsa bir doğrulama getirmektedir. Muhtemelen buradaki haneler Gelibolu’ya geçiş sırasındaki hizmetleri karşılığında ona mülk olarak verilmiştir. Daha sonra da Ece Halil bunları vakfa dönüştürmüş olmalıdır. Sonuç olarak Halil Ece, Gelibolu’ya geçişten önce vefat etmiş olsa idi Gelibolu’da bu vakfı tesis etmiş olamazdı (Gelibolu Mufassal, 2009:162/defterde 428). Osmanlı Beyliği’nin yöneticileri ile Gagauz toplumunun içinden çıktığı yapının temsilcilerinin ilişkilerinin ilk safhasında belirleyici olan karakter Rumeli coğrafyasını yakından tanıyan, Gelibolu’da Bizans kuvvetleri ile birçok çatışmada karşı karşıya gelen, hem Saltukname’de hem de Selçukname’de zikredilen Halil Ece’dir. İlk Osmanlı kroniklerinde Halil Ece karşımıza Karasioğulları Beyliğinin ilhakından sonra çıkar ve Gelibolu’ya geçiş sürecinin temel aktörüdür. İlk Osmanlı kroniklerinin neredeyse tamamında bu nokta vurgulanmıştır. Bu kroniklere göre o, Gazi Fazıl ile birlikte Gelibolu’ya geçişi ve Çimbi kalesinin fethini organize eden isimdir. (Mevlana Mehmed Neşri 2013:75-76; Aşıkpaşazade, 1992: 46-47; Anonim, 1992:18; Oruç Beğ, 2008: 18-20). Bu noktada, Halil Ece üzerinden Gagauz toplumunun öncüllerinin Osmanlı kuvvetlerinin önce Gelibolu’ya, arkasından da Edirne ve Balkanlara ilerleyişlerinde liderlik/kılavuzluk yaptıklarını söylemek mümkündür. Bölgeyi yakından tanımaları, belki de bölge ile devam eden ilişkileri Osmanlı kuvvetlerinin işini kolaylaştırmıştır. Bu noktada dikkat çekici bir diğer karakter ise Evrenos Bey’dir. Evrenos Bey’in de Halil Ece gibi Gagauz toplumunun öncülleri içinden çıkan bir birey olabileceğine yönelik iddiayı da ilk defa dile getiren kişi Paul Wittek’dir (Wittek 1952: 666). Wittek’ten sonra bu iddiayı yakın tarihlerde Levent Kayapınar da kaleme almıştır. Kayapınar, Evrenos Bey’in Gagauz Türklerinin yaşadığı Yenice-i Vardar’ı kendisine merkez olarak seçmesi, oğlunun ismi olan Barak’ın Sarı Saltuk’un haleflerinden olan Barak Baba ile aynı ismi taşıması bu konudaki temel delilleridir (Kayapınar 2004:137). Evrenos Bey’in menşei hakkında farklı görüşler bulunmakla birlikte (Öztürk 2015: 325-342) Evrenos Bey’den önce babasının Osmanlı öncesi Balkanlar’da faaliyette bulunduğu ve yolunun, Gagauz toplumunun da içinden çıktığı Hristiyan Türk toplulukları ile kesiştiği konusunda bir tereddüt yoktur (Öztürk 2016: 330-331).



14



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



DOBRUCA GAGAUZ DEVLETİ’NİN6 OSMANLILAR TARAFINDAN FETHİ Osmanlı Gagauz ilişkilerinin ikinci boyutu ise Dobruca merkezli olarak İzzeddin Keykavus bakiyesi Türkler tarafından kurulan Dobruca Gagauz Devleti’nin Osmanlılar tarafından fethidir. Fakat bölgede Dobruca despotluğunun ilk başkenti olan Karvuna’nı7 (Balçık) yanı sıra Kaliakara,Varna gibi merkezler Bulgar Çarı Kaloyan (1197-1207)’den sonra ve Çar II. İvan Asen’den (1218-1241) önce İkinci Bulgar Çarlığı içinde ayrı bir idarî birim olarak teşkilatlandırılmıştır. (Atanasov 2009: 53)8. Bölgenin en azından bir bölümü 1262-1263’te VIII. Mihail tarafından yeniden Bizans kontrolü altına alınmıştır (Decei 1964:632). Bölgenin yeniden Bizans kontrolüne alınmasında II. İzzeddin Keykavus’a bağlı Türkler de rol oynamış gözükmektedir. İfade edildiği üzere II. İzzeddin Keykavus’un Bizans’a sığınmasından sonra onu desteklemek için isyan eden Ali Bahadur yenilmiş ve beraberindekiler ile birlikte Bizans’a sığınmıştır. Arkasından İzzeddin Keykavus kendisini Anadolu’da destekleyenlere haber vermiş, içlerinde Sarı Saltuk’un da bulunduğu çok sayıda Türk, İznik sonra da Üsküdar üzerinden Bizans’a sığınmışlardır. Bu olaylar Selçukname’de şu şekilde geçer: “…Çün Ali Bahâdur Konya havâlīsinde Altūn-aba Kârbânsarayı’nda Emīr-i Âhūr Uğurlu ittifakıyla cem’iyyet idüb Konya’ya Sultân Rükne’d-dīn’i muhâsarat itmeğe vardıkda yolda münhezim olup… havâşī ve nökeriyle ol dahı İstanbul’a Sultân ‘İzze’ddīn hizmetine müteveccih oldı…Fasilyus Dobruca ilini, ki eyü tavar yücerek tendürüst ve âb u hevâsı hūb av yirleridür, anlara yir yurt virdi. Anadolı’dagı kendülere ta’alluk Türk obalarına el altından haber itdiler, kışlâk bahânesine İznik’e inüp az müddetde Üsküdar’dan çok Türk evi göçdi. Ve merhūm Saru Saltuk anlarun-ıla bile geçdi. Çokluk zamân Dobruca ilinde iki üç pâre müsülmân şehri ve otuz kırk bölük Türk obaları vardı…” (Yazıcızâde Ali 2017: 631). Ali Bahadur ve II. İzzeddin Keykavus bir müddet sonra Bizans’ta bir komplo iddiasıyla tutuklanmıştır. Ali Bahadur ve adamlarından Hristiyanlığı kabul etmeyenler öldürülmüştür Hristiyanlığı kabul edenler serbest bırakılmıştır. İlerleyen süreçte II. İzzeddin Keykavus Altınorda Devleti’ne tâbi Tatarlar’ın müdahalesi ile kurtarılarak 1263/1264 yılında Kırım’a götürülmüştür. 1279 yılındaki ölümüne kadar da Altınorda himayesinde yaşamıştır (Yazıcızâde Ali 2017: 631-632, Vasary 2008:86-89). Bu olaylar meydana geldiği sırada II. İzzeddin Keykavus ile birlikte gitmeyen Türkler ise başlarında Sultanın dayısı Kir Khaya olmak üzere Dobruca’da ikamete devam etmişlerdir. 1265 yılında ise Dobruca’da bulunan bu grubun başında Melik ve Salik isminde iki kişiyi görürüz (Shukurov, 2016: 125). Bunlardan en az birinin Khr Khaya ile aynı kişi olduğunu düşünmekteyiz. Büyük ihtimalle Melik olarak anılan kişi sultanın dayısı olması hasebiyle bu şekilde adlandırılmış olmalıdır. İlerleyen süreçte İzzeddin Keykavus’un ölümünden sonra Sarı Saltuk ve beraberindekiler 6 Etnik süreçler yüzyıllar boyunca devam eden gelişmelerdir. Genel kullanım bu şekilde olduğu için Dobruca Gagauz Devleti ifadesi kullanılmıştır. Gagauz kimliğinin oluşması Osmanlı egemenliği döneminde gerçeklemiş görünmektedir. 7 Karvuna’nın Balçık kazasına bağlı bir köy olarak 18. Yüzyıl ortalarına kadar varlığını sürdürdüğü görülmektedir, BOA; ADVNSAHK, ÖZSİ defter 4, s.151, hüküm: 403; BOA; ADVNSAHK, ÖZSİ defter 8, s.289, hüküm: belirtilmemiş. 8 Georgi Atanasov’un Dobruca Despotluğunu konu alan bu kıymetli fakat ideolojik çalışması Bulgarcadır. Bu yüzden sadece her bölümün sonunda yer alan uzun İngilizce özetlerinden faydalanılarak kullanılmıştır.



15



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Altınorda desteği ile Dobruca’ya geri dönmüşlerdir (Yazıcızâde Ali 2017: 699). Bu olay İzzeddin Keykavus’un ölümünden sonra vuku bulduysa 1279-80 yılları içinde gerçekleşmiş olmalıdır. Bu sırada Saltuknameye göre Dobruca bölgesinde kalan Türklerin başında İshak bulunmaktadır (Ebu’l Hayr-ı Rûmî 2013:310) ki bu kişinin diğer kaynaklarda da karşımıza çıkan İshak Melik olması ihtimal dahilindedir. Dobruca’daki Türklerin kaderinde bundan sonra belirleyici olan kişi Altınorda Devleti’nin tarihindeki en önemli isimlerden olan Emir Nogay’dır (İnalcık 1991: 610). Emir Nogay, 1280’de Altınorda hükümdarı Mengü Timur’un 1282 de de Bizans hükümdarı VIII. Mihail’in ölümünden sonra Balkanlar’ın, özellikle Bulgaristan’ın kaderinde belirleyici olmuştur. Dobruca’da Bizans’a bağlı olarak oluşan Gagauz despotluğu da 1285 sonrasında (Atanasov 2009: 55) Emir Nogay ve oğlu Çeke’ya tâbi olmuşlardır. Hâkimiyetin en temel sembolü olan para basımı İsakçı‘da Tatar hhükümdarları adına 1351 yılına kadar devam etmiştir (Vasary 2008:102). Her ne kadar buradaki siyasî yapı Rum despotluğu olarak kabul edilse de bizce bu Sarı Saltuk ve beraberindekilerin de gelmesiyle etkisi ve gücü artan toplumsal tabanı ve lider kadrosunu Türk unsurların oluşturduğu bir örgütlenmedir. Saltukname’deki kayıtlar Sarı Saltuk’un dönüşünden sonra bölgede Kırım’dan dönenler ile Bizans hizmetinde kalanlar arasında yaşanan çatışmaların izini de taşımaktadır (Ebu’l Hayr-ı Rûmî 2013:310). Buradaki Türklerin sayısına gelince daha önce de ifade ettiğimiz üzere en kalabalık oldukları zaman Yazıcızâde Ali’ye göre “…Çokluk zamana Dobruca ilinde iki üç pare müsülman şehri ve otuz kırk bölük Türk obalar vardı” (Yazıcızâde Ali 2017: 631). Shukurov bu ifadeden hareketle sayıların en az kırk bin civarında olması gerektiğini ifade etmiştir ki (Shukurov 2016:131) mantıklı bir sayıdır. Bunların bir bölümü anlatıldığı üzere 1311-1312 de Halil Ece ile birlikte maceralı ve kanlı bir yolculuktan sonra Karasi Beyliği’ne iltihak etmişlerdir9. Emir Nogay’ın ölümünden sonra da bölgede Tatar hakimiyeti para basımından anlaşıldığı kadarıyla en azından 1350’lilere kadar devam etmiştir. İsakçı’da bulunan diğer malzemeler de İsakçı çevresindeki Tatar hâkimiyetine de delalet etmektedir10 (Stanica 2009: 411-420). Bu yıllar arasında Hristiyanlaşmanın iki aşamalı olarak gerçekleştiği anlaşılmaktadır. İlk olarak Ali Bahadur’un ölümünden sonra biraz daha üst düzey olarak adlandırabileceğimiz grup Bizans baskısıyla 1264’te Hristiyanlaşırken, geride kalan nüfusun çoğunluğu ise Bulgar baskısıyla 1312’ten sonra Hristiyanlaşmıştır (Yazıcızâde Ali 2017: 632;700-701;741). Altınorda Devleti’nin etkinliğinin azaldığı süreçte Dobruca havalisinde 14. yüzyılın başında önce Balık’ı, arkasından kardeşi Dobrotiç’i görürüz. Türk kökenli Hristiyan oldukları kabul edilen bu kişiler Dobruca ve çevresinin yerel beyleri olarak karşımıza çıkarlar. (Manov 2001: 22; Güngör-Argunşah 1998: 33; Spinei, 2009: 352-353). Atanasov ise kesin bir şekilde Balık’ın ailesinin 1240 yılında Bulgaristan’a 9 Halil Ece’nin Rumeli’ndeki faaliyetleri ve geri dönüş süreci için bkz, (Ayönü, 2006: 20-27); (Öden, 1999: 25-29). 10 Atanasov, Dobruca bölgesinin Theodore Svetoslav tarafından 1302-1304 yılları arasında yeniden Bulgar Çarlığı’nın kontrolüne girdiğini ifade eder. (Atanasov 2009: 56). Bununla birlikte iddia edilen dönemin Emir Nogay’ın ölümünden sonra geldiği dikkate alınmalıdır.



16



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



yerleşen Kuman kökenli Terteroba ailesinden olduğunu ve Balık’ın başkentinin Karvuna olduğunu belirtmektedir (Atanasov 2009: 54, 123). Balık, Bizans iç savaşında Kantakuzen’e karşı Savoy’lu Anna’nın yanında yer almıştır. 1346 yılında kardeşleri Teodor ve Dobrotiç’i 1000 kişilik bir kuvvetle İmparatoriçe Anna’yı desteklemek ile görevlendirmiştir11. İmparatoriçe Anna bu işbirliğini sağlamlaştırmak için Dobrotiç’i, Megadük Apoukaukus’un kızıyla evlendirmiştir. Bu kuvvetler 1346 yılında Kantakuzen’e bağlı kuvvetler tarafından Selimvria/Silivri’de ’yenilgiye uğratılmıştır (Atanasov 2009: 123). Bu aşamada Osmanlı Devleti ile Dobruca Gagauz Devleti’nin birbirlerinin karşısında yer aldıklarını söylemek mümkündür çünkü Orhan Bey, Bizans’taki taht kavgasında Kantakuzen’i desteklemektedir. Orhan Gazi’nin 1346 yılında Kantakuzen’in kızı ile evlendiği dikkate alınırsa (Zinkeisen, 2011: 152-153) bu çatışmada ilk defa Dobruca Gagauz Devleti’nin askerleri ile Osmanlı askerleri karşı karşıya gelmiş olmalıdırlar. 1348 yılında Kantakuzen, İstanbul’da kontrolü tamamen ele aldıktan sonra Dobrotiç’e karşı hareket geçmiştir. Hem denizden hem de karadan kuvvetler gönderilmiş, Dobrotiç Media’yı Bizans’a teslim etmek zorunda kalmıştır (Miller, 1975:197-198). 1360 yılından önce Balık’ın öldüğü ve Dobrotiç’in Gagauz Devleti’nin başına geçtiği ve merkezi Kaliakra’ya taşıdığı anlaşılmaktadır.1360 tarihinde Dobrotiç, Cenevizliler ile savaşa tutuşmuş aynı zamanda Tatar nüfuzunun çöküşünden de faydalanarak etkinliğini Kili’ye kadar yaymıştır. İsakçı ve Tulça gibi önemli yerleşim yerlerini denetim altına almıştır. Gelişen gücüne paralel olarak monogramını taşıyan paralar bastırmıştır. Cenevizlilerle olan mücadelesi, özellikle 1373-1382 arasında, her iki taraf için de yıpratıcı olmuştur (Atanasov 2009:124-127). Dobrotiç’in bağımsız hareket etmesini sağlayan diğer olaylar ise Osmanlı Devleti’nin Bizans’a karşı Trakya’da ve Bulgarlara karşı kazandığı zaferler (İnalcık 1991: 611) ile son olarak kuvvetli Bulgar Çarı Aleksandr’ın 1365 yılındaki ölümü olmuştur (Jorga 2005: 212). 1385 ya da 1386 yılında Dobruca Gagauz Devleti’nin başına babası Dobrotiç’in ölümü üzerine İvanko geçmiştir. İvanko, Bulgar Çarı İvan Şişman ile olan mücadelesinden dolayı 1387 yılında Cenevizlilerle barış yapmak zorunda kalmıştır. Bu barış sayesinde Cenevizlilerin Varna üzerindeki kuşatmasının kalkmasını fırsat bilerek başkenti Kaliakra’dan Varna’ya taşımıştır. İvanko dönemi Dobruca Gagauz Devleti’nin Osmanlı Devleti ile doğrudan karşı karşıya geldiği dönemdir. (Atanasov 2009:215; Jorga 2005: 239-241). Olayların seyrine baktığımızda Osmanlıların Balkanlar’da ilerleyişi özellikle 1371 yılında gerçekleşen Çirmen Savaşı’ndan sonra bölgenin kaderini belirleyen bir realiteye dönüşmüştür. Devam eden Osmanlı ilerleyişi sonunda Bulgar Çarı Şişman 1372-1373’te I. Murad’ın yanına gelerek itaatini ifade etmiştir (İnalcık 2010: 88-93). Osmanlı Devleti’nin Dobruca Gagauz Devleti ile ilişkisi İvanko döneminde meydana gelmiştir. Neşri tarihine göre Lala Şahin Paşa’nın Bosna’da 1388 yılında uğradığı yenilgiden sonra Osmanlı’ya itaatten çıkanlar Bulgar Çarı Şişman ile İvanko’dur 11 Kimi kaynaklarda Dobrotiç, Balık’ın oğlu olarak gösterilmektedir (Miller 1975: 324).



17



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



(Mevlana Mehmed Neşri 2013:102). Bu da İvanko’nun Şişman ile birlikte 1372-73’te ilk defa Osmanlıların vassalı haline geldiğini düşündürtmektedir12. Bundan sonra Osmanlıları bölgeye çeken Dobruca Gagauz Devleti içinde yaşanan iç çatışmalardır. Bu olay eserde şu şekilde zikredilir, “Dobrıcaoğlu’nın Varna nam bir muhkem hisarı vardı ki, anı taht idinmiş idi. Birgün nâgâh iki kâfir Ali Paşa’ya gelip eyitdiler: “Varna uluları ittifak edip and içdiler ki, tekfurunu tutup hisarı paşaya vereler”. Bunun üzerine Ali Paşa, Timurtaş oğlu Yahşi bey’i Varna üzerine göndermiştir. Beklenen işbirliğinin gerçekleşmemesi üzerine Yahşi Bey geri dönmek zorunda kalmıştır (Mevlana Mehmed Neşri 2013:105-106). Kemalpaşazâde de ise olay biraz daha farklı şekilde zikredilmekle birlikte temel noktalarda aynıdır. O, şehrin teslim edilmemesinden sonra Varna çevresinin akıncılar tarafından vurulduğunu ifade etmektedir. (Kemalpaşazâde 2014: 83). Bu olay 1388 yılı içinde gerçekleşmiş gözükmektedir. 1389 Kosova Savaşı sonrasında meydana gelen süreçte Eflak Voyvodası I. Mircea’nın Dobruca arazisini kontrol altına almıştır. Mircea’nun bölgedeki kontrolü 1390 yılının Ocak ayından 1391 yılının Haziran ayına kadar devam etmiş görünmektedir (Atanasov 2009:216). Mircea’nın bu şekilde rahat hareket etmesini sağlayan olgu I. Bayezid’in Anadolu’da kendisine karşı ayaklanan beyliklere karşı seferde olmasıdır. Bu askerî harekât 1389-1392 arasında devam etmiştir (İnalcık 2010: 111-113). 1393 yılındaki Osmanlı askerî harekâtı neticesinde I. Mircea, Dobruca havalisinden çekilmek zorunda kalmış ve Dobruca ile Silistre Osmanlı kontrolüne girmiştir (İnalcık, 1991:611). Eflaklıların çekilmesinden sonra bölgede İvanko’nun Osmanlılar’a bağlı olarak yeniden kontrolü sağladığı düşünülmektedir. Hatta 1396 Niğbolu Savaşı’ndan önce Macar Kralı Sigismund Kaliakra’ya geldiğinde onu adı zikredilmeyen bir yerel Hristiyan lider karşılamıştır ki İvanko olması muhtemeldir (Atanasov 2009: 216). Schiltberger’in 1394 yılı ve sonrasını ait bilgileri içeren hatıratında buna işaret eden şu ifadeler bulunmaktadır. “Evvela hepsine de Bulgaristan denilen üç memlekette bulundum. Birinci Bulgaristan’a, Macaristan’dan Demirkapı’ya geçilince varılır, başkenti Pudem (Vidin) ismini taşır. İkinci Bulgaristan, başkenti Ternau (Tırnova) olup, Eflâk’ın karşısındadır. Üçüncüsü, Tuna’nın denize döküldüğü yerdedir, başkenti Kallaterka’dır”, (Schiltberger, 1997: 100). Son ifade ile Dobruca Gagauz Devleti’nin merkezlerinden Kaliakra’nın kastedildiği açıktır. Dobruca Gagauz Devleti’nin varlığına 1399 yılında Aktav Tatarları’nın son verdiği ifade edilmiştir (Atanasov 2009: 216). Aktav Tatarları, Timur’un 1395 yılında Altınorda’ya karşı gerçekleştirdiği seferden sonra kaçarak Balkanlara gelmiş ve I. Bayezid tarafından Osmanlı hizmetine alınmışlardır (İnalcık 1991: 612). Bu da Dobruca Gagauz Devleti’nin Osmanlı-Tatar işbirliği ile ortadan kaldırıldığını gösterir. Ankara Savaşı’nda I. Bayezid’in yenilgisinden faydalan Cenevizliler de Kaliakra’yı ele geçirmişler ve bölge üzerindeki hâkimiyet için Eflak ve Macarlarla çatışmışlardır. (Atanasov 2009: 216-217). Evliya Çelebi’de hem Tatar unsurunun bölgenin fethi ve iskânında kullanılması hem de Ankara Savaşı’ndan sonra bölgeye 12 İnalcık diğer bir çalışmasında bu vassallık statüsünün 1371 yılında gerçekleştiğini ifade etmiştir (İnalcık 1991: 611).



18



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



yönelik Boğdan ve Eflak yayılması hakkında bilgiler bulunmaktadır (Evliya Çelebi, 1999: v.112a/180; v.125A/200-202). Sonuçta Dobruca Gagauz Devleti bu şekilde ortadan kaybolmuştur. Fetret devrini bitiren I. Mehmed 1417 yılında Eflak Voyvodası Mircea’ya karşı gerçekleştirdiği seferle Dobruca’yı Osmanlı Devleti’nin bir parçası haline getirmiş ve bölgeyi yeniden imar ederek canlandırmıştır (Aşıkpaşazade, 1992: 76; Decei 1964: 634; Jorga 2005: 332). Mehmed Neşri, Dobruca’nın Osmanlı kontrolü altına alınması ve imarını, “ Andan hicretin sekiz yüz on dokuzunda Sultan etrafın leşkerin cem’ edip Karamanoğlu dahi leşker gönderip İsfendiyar oğlı Kasım’ı gönderdi. Andan devletile yürüyüp Tuna’yı geçip kenarında durup, Yirgöğü yaptırdı. Sakçı ve Yeni-Sala’yı ma’mur edip…” cümlesiyle ifade eder (Mevlana Mehmed Neşri 2013:228). İdris-i Bitlisi ise bu son seferin sebebi olarak Eflak Voyvodası Mircea’nın Musa Çelebi’ye verdiği desteği gösterir. Neşrinin ifade ettiği üç kalenin yanı sıra Nurgün (?) adı verilen bir kalenin de bu seferde ele geçirildiğini yazar (İdris-i Bitlisi, 2008:282). SONUÇ Balkan coğrafyası tarih boyunca çok sayıda Türk yerleşimine sahne olmuş bir bölgedir. Balkan coğrafyasında varlıklarını sürdüren Türk toplulukları arasında Hristiyan olmalarına rağmen Türk kimliğini korumayı başaran Gagauzlar özel bir yere sahiptirler. Gagauzların oluşumunda temel etnik unsuru II. İzzeddin Keykavus ve Sarı Saltuk ile birlikte 1263-1264 yılında Dobruca bölgesine yerleştirilen Anadolu Türklüğü oluşturmuştur. Büyük çoğunluğu Oğuz olan bu kitleye Bizans içindeki Türk kökenli Hristiyanlar ve Karadeniz’in kuzeyinden gelen Türk unsurların dahil olmasıyla Gagauz toplumunun etnik altyapısı teşekkül etmiştir. Gagauzlar ile Osmanlıların yolu iki şekilde kesişmiştir. Bunlardan ilki Dobruca bölgesinden ayrılmak zorunda kalan Halil Ece gibi isimlerin önce Karasioğulları’nın bir parçası olmaları daha sonra ise Osmanlılara iltihak etmeleridir. Halil Ece ve Evrenos Bey gibi kişiler Balkan coğrafyasını yakından tanımaları ve bölgeyle belki de devam eden bağlantıları sayesinde Osmanlıların Rumeli’de ilerleyişine kılavuz etmişlerdir. Siyasî bir yapı olan Dobruca Gagauz Devleti ile Osmanlılar I. Murad döneminde karşı karşıya gelmişlerdir. İvanko döneminde Osmanlılara tâbi olmuşlardır. Varlığını 1399’a kadar sürdüren bu siyasî yapıya Aktav Tatarları tarafından son verilmiştir. Bölge 1417 yılında kesin bir şekilde Osmanlı kontrolüne alınmıştır.



KAYNAKLAR Anonim Tevarih-i Al-i Osman (1992) Haz. Nihat Azamat, İstanbul. ARGUNŞAH, Mustafa (2002) “Gagauzların Tarihi”, Türkler, C. 20, ed. Hasan Celal Güzel, Ankara, s. 228-244. 19



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Aşıkpaşazade (1992) Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Haz. Atsız, İstanbul. ATANASOY, Georgi (2009) Dobrucanskoto Despotsvo, Veliki T’rnovo. AYÖNÜ, Yusuf (2006) “Osmanlılardan Önce Rumeli’de Türkler (1305-1313), Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXI, Aralık 2006, s. 17-33. BOA; ADVNSAHK, ÖZSİ defter 4, s.151, hüküm: 403. BOA; ADVNSAHK, ÖZSİ defter 8, s.289, hüküm: belirtilmemiş. CEBECI, Ahmet (2008) XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagauzlar, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. CIACHIR, Mihail (1998) Basarabyalı Gaguzların Tarihi, Haz. Harun Güngör, Niğde. DECEI, Aurel (1964) “Dobruca”, MEB İA, İstanbul, s.628 -643. DÜNDAR, Receb (2013) “59 Nolu Tahrir Defterine Göre Biga Sancağı’nda Yerleşim ve Nüfus”, The Journal of Academic Social Science Studies, Vol. 6, İssue 2, Şubat 2013, p. 1131-1167. Ebu’l Hayr Rûmî,(2013) Saltıknâme (Saltık Gazi Destanı), Haz. Necati Demir, M. Dursun Erdem, İstanbul. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî, (1999) Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, III. Kitap, Haz. Robert Dankoff- Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul. GÜNGÖR, Harun-ARGUNŞAH, Mustafa (1998) Gagauzlar, İstanbul. IORGA, N. (1925) A History of Roumania. Land, People and Civilisation, İng.ye Çev. Joseph McCabe, London. ———— (2005) Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 3, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul. İNALCIK, Halil (2010) Kuruluş Devri Osmanlı Sultanları, İstanbul. ___________(1991) “Gagauz, The Encylopedia of Islam, Second Edition, Leiden-Brill. İdris-i Bitlisi (2008) Heşt Bihişt, Haz. Mehmet Karataş- Selim Kaya- Yaşar Baş, C.2, Ankara. KARPAT, Kemal (1976) “Gagauzların Tarihi Menşei Üzerine ve Folklorundan Parçalar”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I, Ankara, s.166-172. ______________(1996) “Gaguzlar”, TDVİA, C. 13, İstanbul, s. 288-291. KAYAPINAR, Levent (2004) “Osmanlı Uç Beyi Evrenos Bey Ailesinin Menşei, Yunanistan Coğrafyasındaki Faaliyetleri ve Eseleri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 8, 2004-1, s.133-142. Kemalpaşazâde (İbn Kemal) (2014), Tevârih-i Âl-i Osman, III. Defter, Haz. Abdullah Satun, İstanbul. KIEL, Machiel (2013) “The Dobrudja, A Bridge and Meeting Point Between Balkans, Anotolia and the Ukraine, The Ottoman Turkish Sources For The History and the Historical Demography and Settlement History of The Dobrudja and how they can be used”, in Turco-Bulgarica, Studies On The History, Settlement and Historical Demography of Ottoman Bulgaria, İstanbul, s. 167-186. KURAT, Akdes Nimet (1937) Peçenekler, İstanbul. MANOV, Atanas (2001) Gagauzlar (Hrıstiyan Türkler), Çev. M. Türker Acaroğlu, Ankara MENZEL, Th. (1964) “Gagauzlar” MEB İA, C. IV, s. 706-707, İstanbul. Mevlânâ Mehmed Neşrî (2013) Cihânnümâ (Osmanlı Tarihi 1288-1485), Haz. Necdet Öztürk, İstanbul. 20



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MILLER, Timothy S. (1975) The History Of John Cantacuzenus (Book IV): Text, Translation, And Commentary, The Catholic University Of America, Washington. ÖDEN, Zerrin Günal (1999) Karası Beyliği, Ankara. _________________(1994) “Halil Ece”, TDVİA, C. 10, İstanbul, s. 379-380. OIKONOMIDIS, Nikolas (2000) “Avrupa’da Türkler (1305-1313) ve Küçük Asya’da Sırplar (1313)”, Osmanlı Beyliği, ed. Elizabeth A. Zachariadou, Çev. Gül Çağlalı Güven- İsmail YergüzTülin Altınova, İstanbul. Oruç Beğ (2008) Oruç Beğ Tarihi, Haz. Necdet Öztürk, İstanbul. ÖZTÜRK, Yücel (2016) “Evrenosoğullarının Menşei Hakkında Oluşmuş Bilmecenin Yeni Bir Analizi, Uluslarası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, C. 1, Nşr. Haluk Selvi- Ali Yeşildal, Kocaeli, s. 325-342. SPINEI, Victor (2009) The Romanians and The Turkic Nomads North of The Danube Delta From the Tenth to The Mid-Thirteenth Century, Leiden. SHUKUROV, Rustam (2016) The Byzantine Turks 1204-1461, Leiden-Brill. STANICA, Aurel (2009) “Golden Horde Pottery Discovered At İsaccea, Tulcea County”, PEUCE, S.N. VII,, p. 411 – 420. SÜMER, Faruk (1969) “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, Ankara, s.1-147. SCHILTBERGER, Johannes (1997) Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), Çev. Turgut Akpınar, İstanbul. TURAN, Osman (1998) Selçuklular Zamanında Türkiye Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1328), İstanbul. VASARY, İstvan (2008) Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), Çev. Ali Cevat Akkoyunlu, İstanbul. WITTEK, Paul (1952) “Yazi̊ ji̊ og̱ẖlu ‘Alī on the Christian Turks of the Dobruja”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 14, No. 3, Studies Presented to Vladimir Minorsky by His Colleagues and Friends, pp. 639-668. Yazıcızâde Ali, (2017) Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Tarihi) Haz. Abdullah Bakır, İstanbul. YÜCEL, Mualla Uydu (2006) “Balkanlarda Peçenek, Oğuz ve Kumanlar”, Balkanlar El Kitabı, C. I, Derleyen: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökdağ, Ankara, s. 185-215. ZACHARIADOU, Elizabeth (2007) “II. İzzeddin Keykavus’un Veroia’daki Hristıyan Torunları”, Çev. Şahin Kılıç, OTAM 21, s. 245-257. ZAJACZKOWSKI, Wlodzimierz (1991) “Gagauz, The Encylopedia of Islam, Second Edition, Leiden-Brill. ZINKEISEN, Johann Wilhelm (2011) Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1299-1453), C. 1, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul. 75 Numaralı Gelibolu Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri (925/1519) (2009) Haz. Abdullah SivridağAhmet Özkılınç- Ali Çoşkun- Murat Yüzbaşıoğlu, Ankara.



21



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



22



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GAGAUZ TARİH ÇALIŞMALARINA GENEL BİR BAKIŞ Dr. Emel KILIÇ* GİRİŞ Bu makalede, Gagauz tarihi ile ilgili akademik çalışmaların kapsam, yöntem, yaklaşım nitelikleri genel bir değerlendirmeye tâbi tutularak; eserlerin hangi gelişim çizgisini takip ettikleri, ne gibi yöntem ve yaklaşımlar sergiledikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın hemen başında belirtmekte yarar vardır ki Gagauz tarih çalışmalarına dair değerlendirme denemesi,”Gagauz tarihçiliğinin tarihi”ni yazma çabası niteliğindeki bu tarz araştırmalar ne denli gerekli ise bir o kadar da eksik kalmaya mahkûmdur. Mevcut tarih araştırmaları belli konular üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunları sınıflamayı denersek: “Gagauz”Adı Hakkında Görüşler ve Tezler İçeren Tarih Araştırmaları: Tarih araştırmacıların eserlerinde Gagauz adının kökeni konusunda görüşlere yer verilmiştir. O. Nekrasova’nın, 1940 tarihli Le probléme de l’originine des Gagaouzes et la structure anthropologiquede ce group ementethnique” isimli antropolojik çalışması ve K. Bayev’in, 1953 yılında Varna’da yayınladığı “Po Vıproca za Etnogenezisana Gagauzite” isimli makalesi Gagauz köken bilim araştırmalarına öncülük etmiştir. Gagauz adının “Gök-Oğuz”(Gök-Uz)’dan geldiği görüşü, Cami (Baykurt), Hüseyin Namık Orkun, St. Mladenov, Ömer Lütfi Barkan, Yaşar Nabi Nayır, Mustafa Kafalı gibi tarihçiler tarafından savunulduğu gibi, Güllü Yoloğlu tarafındanAzerbaycan Dövlet Neşriyatı bünyesinde Bakü’de 1996 yılında hazırlanan Qaqouzlar isimli eserde de benimsenmiştir. Gagauz adının kökenine dair bir diğer görüş ise II. İzzeddin Keykavus ile bağlantıdır. Söz konusu görüşü ilk olarak dile getiren Bizantinolog Bulgar tarihçisi Georgi Balasçev’dir. Tarihçi, 1917’de yayınladığı Dırjavata na Oguzite v Dobrudja “Oğuzların Dobruca Devleti” adlı makalesinde, Seyyid Lokman Oğuznâmesi’ne dayanarak Gagauzların Türkiye Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus (1261–1278) ile Dobruca’ya gelen Selçuklu Oğuzlarının torunları olduklarını ve Gagauz adının da Keykâvus’tan geldiğini savunmuştur. G. Balasçev, Sofya’da 1930’da yayınladığı“Ό *Ankara Üniversitesi-Ortaçağ Tarihi, Yazma Eser Uzmanı; [email protected]



23



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Αύτοϰράτωρ Ϻιχαήλ ή ό Παλαιολόγος ϰαί τό ίδρνϑέν τή συνδρομή αύτοϋ ϰράτος τώυ Όγούζωυ παρά τήυ δντιϰήν άϰτήν τοϋ Εύξείυον” adlı Yunanca makalesinde Oğuzlardan söz ederken Gagauzlara da değinmektedir (Balasçev,1930). Balasçev Bizans İmparatoru Mihail Paleologos hakkındaki bir başka tarih eserinde şunları yazıyor: “Gagauzların Türk olduklarına ve Oğuz veya Uzsoyundan Kara-kalpak denilenlerin bakiyesi bulunduklarına şüphe yoktur. Adlarının Gagauz olması da bunu destekler. “Auz” Oğuz’un kısaltılmış şeklidir. “Gag”, herhalde “Gök”e eşittir, kabilenin seçkin vasfını ifade etmektedir.” Gagauz’un “Gök-Oğuz’dan geldiği fikrini de ilk defa ortaya atan da Balasçev’dir (Balasçev,1917: 33-36). Paul Wittek, Halil İnalcık, Osman Turan (İslam Ansiklopedisi- “II. İzzeddin Keykavûs maddesi”), Faruk Sümer, Kemal Karpat, Polonyalı Türkolog W. Zajaczkowski ve Ahmet Cebeci gibi tarihçiler de Gagauzlar’ın Selçuklular ile irtibatına dair Balasçev’in görüşünü savunmaktadır. Faruk Sümer, “Gagauzlar’ın Aslı” isimli makalesinde, “Gagauzlar Türkiye Türkleri’ne mensup bir topluluktur, Gagauz  kelimesi de Selçuklu Hükümdarı Keykâvus’un adından gelmektedir” der (Sümer, 1991, s:152). Kemal Karpat, 1976 yılında, “Gagauzların Tarihi Menşei Üzerine ve Folklorundan Parçalar” ismi ile I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi’nde sunduğu bildiride Gagauzlar’ın kökenine dair görüşlere yer vermiştir. Kemal H. Karpat’ın, “The Seljukid Origin of the Gagauzes,” isimli makalesine göre, II. İzzeddin Keykâvus ile birlikte Bizans’a sığınan ve Dobruca bölgesinde yerleşen bu Türkmenler ve Keykâvus’un adamlarından bir kısmı Hıristiyanlığı kabul etmiş olmalıdır. İstanbul’da kalan İzzeddin Keykâvus’un oğlunun (Melik Konstantin) ve kızının Hıristiyan oldukları bilinmektedir. Karpat’a göre Bizans idaresi altındaki bu topraklarda yaşayanların da çeşitli baskılar karşısında Hıristiyanlığı kabul etmek zorunda kaldıkları düşünülebilir. Bunların bir kısmının Dobruca’dan ayrılıp Balıkesir yöresine yerleşmeleri bu dinî baskının bir sonucudur (Karpat, 1994: 36-39). Paul Wittek, 1952 tarihli “Yazi̊ ji̊ og̱ẖlu ‘Alīon the Christian Turks of the Dobruja” ve “Les Gagaouzes=Lesgens de Kaykāūs” adlı makaleleri Gagauz tarihi çalışmalarında önemlidir. Wittek, Yazıcıoğlu’nun Selçukname çevirisini, İbn Bibi’nin orijinal versiyonu, başta Pachymeres ve Gregoras olmak üzere dönemin Bizans kaynaklarına dayanarak Gagauzların, Selçuklu bağlantısını ortaya koymuştur. Paul Wittek ayrıca Evrenos Bey’in de Halil Ece gibi Gagauz toplumunun öncülleri içinden çıkan bir birey olabileceğine yönelik iddiayı da ilk defa dile getiren kişi olmuştur. Etimolojik açıklamalarla farklı bir görüş ileri süren P. Wittek‟e göre, Evrenos Bey‟in II. İzzeddin Keykavus‟la birlikte Bizans‟a sığınan ve Dobruca bölgesine yerleştirilen Gagavuz Türklerinden olma ihtimali yüksektir. Necati Demir, “Saltuknâme ve Selçuk-nâme Işığında Gagauz Türkleri” isimli makalesinde Gagauzların kök tarihi ile ilgili önemli bir eser hazırlamıştır. Bu çalışmada 24



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



XV. yüzyılda kaleme alınan Tevârih-i Âl-i Selçuk, Târih-i Âl-i Selçuk, Saltık-nâme ve diğer kaynakların ışığında Gagauz Türklerinin tarihi, kültürü ve dilini ele almıştır. Gagauz ve Selçuklu irtibatı konusunda tarih araştırmalarından en dikkate değerlerinden biri Paul Wittek’in öğrencisi Elizabeth Zachariadou tarafından hazırlanmıştır. Söz konusu bu makale “II. İzzeddin Keykâvus’un Veroia’daki Hıristıyan Torunları” ismi ile Şahin Kılıç tarafından Türkçeye kazandırılmıştır. Zahariadou, Yazıcıoğlu Ali’ye dayanarak verdiği bilgilere göre, II. Keykâvus’un iki oğlu Veroia’ya subaşı (aslında timar) tevcih edilerek gönderildiler. II. Keykâvus’un oğulları Hıristiyan oldular ve pek çok diğer yabancı gibi Pronoiaros olarak Bizans hizmetine geçtiler. Veroia’ya sultanın soyundan kişiler olarak gittiklerinde yanlarında her biri ailesini, maiyetini ve liderleri gibi Hıristiyan olmuş Türklerden oluşan adamlarını getirmişlerdi. Ancak, bu Türkler Hıristiyan oldukları için yerli Veroialılar tarafından asimile edildiler ve bu nedenle çabucak unutuldular. Zeki Velidi Togan, Akdes Nimet Kurat, İbrahim Kafesoğlu, Hüseyin Namık Orkun, Mihail Çakır, Müstecip Ülküsal gibi tarihçiler ise Gagauzların Oğuzların Balkanlar'daki bakiyeleri olduğu görüşünü savunmuşlardır. Akdes Nimet Kurat, Peçenek Tarihi ve IV-XVIII. yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri adlı kitabında, Gagauzlar’ın tarihine Oğuz kökenli olduklarını belirterek değinmiştir. Gagauzların kökenlerine ilişkin görüşünü etimolojik bir temele dayandıran meşhur Türk tarihçisi Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş isimli eserinde 1946 yılında Gagauz kelimesindeki “Gaga”nın Eski Türkçede “kaka”nın “aga” (büyük kardeş) anlamına geldiğini, dolayısıyla bu sözün Oğuzların büyüğü, ağabeyi anlamına geldiğini belirtmiştir (Togan, 1946: 159). A. Manov, “Diğer bir kısmı da “Aga-Uz”, “Uz Ağabey” der”, diyerek, 1930’lu yıllarda da bu görüşün var olduğuna işaret eder (Manov,1939: 34). Müstecip Ülküsal Dobruca ve Türkler isimli eserinde Oğuz(Uz)lara Hıristiyanlığı kabul ettikleri için Gagavuz dendiği düşüncesindedir (Ülküsal, 1996: 16). Mustafa Argunşah, Gagauzların Karadenizin kuzeyini takiben gelen Peçenek, Uz, Kıpçak gruplarının bakiyeleri ile Türkiye Selçuklu Devleti’nden göç edenlerin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan fakat Oğuz unsurunun ağır bastığı bir Türk topluluğu olduğu görüşünü savunmuştur. Gagauz adının kökenine dair, Manov’un “Kalavuz” (Kılavuz) görüşü, Radloff ve Moşkov’un “Gag-Uz”daki “Gag”kabile adı görüşü, V. Hatiboğlu’nun “Gara-guz”=Kara yağız görüşü, Gagauz dilbilimcisi Lüdmila Pokrovskaya’nın “Kanga-guz” (ırmakgöl-kanal-delta Oğuzu) varsayımı, A. Mecit Doğru’nun “Kaga-Uz” (Türkmence “Ata”anlamından “Ata-Oğuz, Baş Oğuz) görüşü, Dionis Tanasoğlu’nun “Hak-Oğuz” (Hakiki Oğuz) veya Hakk'a inanan Oğuz gibi görüşler, zayıf ve kabul görmemiş varsayımlardır. Bunlar içinde Z. V. Togan’ın “Kaga-Aga Oğuz” (büyük kardeş, ağabey Oğuz, Uz ağabey) görüşsi ile Türkolog A. B. Ercilâsun’un “Gaga”=kuru, 25



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



gag=kuru yemiş, “gagavan”=Kıpçak gibi Türkçenin çeşitli ağızlarındaki anlamlarını sağlam delillere dayandırarak ortaya koyduğu görüş, ciddi ve tutarlı görüşlerdir. Ahmet Hasan Cebeci’ye göre, Gagauzların kökenine ilişkin en ağırlıklı ve en inanılır görüş, son arşiv araştırmalarıyla destek kazanan Balasçev ve Wittek’in Kaykavus-Gagavuz tezidir. Kuzey Dobruca bölgesindeki Baba (Sarı Saltık Baba kasabası, bügünkü adı Babadağ’dır) kasabasında Sultan II. Bayezid Han’ın yaptırdığı külliyede çalışan reayanın kayıtlarında da Gagavuz adlı kişiler tespit edilmiştir. E.M. Hoppe, 1934 yılında Oriente Moderno isimli dergide yayınladığı “I Gagauzi Popolazione Turco-Cristiana della Bulgaria” adlı İtalyanca çalışmasında Gagauzların tarihinden de söz etmiştir. J. Çankov, 1936 tarihli İzvest. Na Bılg. Geogr. Drujestvo isimli derginin IV. sayısında “Gagauzite v Bılgariya” adlı makalesinde Gagauzlardan bahsetmiştir. Ebu’l Hayr-ı Rûmî’nin Saltuk-nâme isimli eseri Ortaçağ Gagauz tarihinin aydınlatılmasında en önemli kaynaklardan biri olduğu için pek çok tarih araştırmasında kullanılmıştır. Ancak bu eserde tarihî, dinî ve efsanevî unsurlar iç içe geçmiş olduğu için kaynak değeri oldukça tartışılmıştır. Eserde anlatılan olaylardan Amasya dolaylarından geçen kuzey-güney doğrultusundaki çizginin batısında kalan Anadolu toprakları, Trakya, Bulgaristan, Romanya, Kuzey ve Doğu Karadeniz sahilleri (Deşt-i Kıpçak’ı içine alan) grupta yer alan konular Sarı Saltık’ın gerçek yaşantısı ile ilgili tarihsel olayları da içerir. Bizans kaynaklarından Pachymeres, II. İzzeddin Keykâvus’un Berke Han’ın girişimleri ile kurtarılması ve Dobruca göçü için önemli bilgiler verir. Aurel Decei, 1964 yılında MEB İslam Ansiklopedisi’nde yayınladığı “Dobruca” maddesi ve “Le Probleme de la Colonisation des Turcs Seljoukides dans le Dobrogea au XIII-e Siecle” isimli makalesinde Selçuklu Türklerinin XIII. yy.da Dobruca’ya yerleşmesi meselesini ele alır. Müneccimbaşı Camiü’d-Düvel isimli eseri XVI. yüzyıl Osmanlı vekayınâmesidir. Sarı Saltık hakkındaki bilgileri Yazıcızâde’ye dayanmaktadır. Yazıcızade’ye göre II. İzzeddin Keykâvus Anadolu’da kendisine tâbi bir Türk aşiretine gizlice haber vermiş onlar da vakit kaybetmeden Üsküdar yoluyla Rumeli’ye geçip Dobruca’ya gelmişlerdi. Seyyid Lokman da bu bilgiyi doğrular ve Dobruca göçünün 662/126364 yıllarında gerçekleştiğini kaydeder. Yusuf Ayönü, gerek Gagauz Selçuklu irtibatı ve gerekse 1305-1313 arasındaki devrede Gagauz tarihini aydınlatan çalışmaları ile dikkati çekmektedir. Ayönü’nün, “Osmanlılardan Önce Rumeli’de Türkler” ve “Osmanlı Fetihleri Öncesinde Balkanlarda Türk Varlığı” isimli makaleleri, Selçuklular ve Bizans isimli kitabı Gagauz tarihi ve Selçuklu-Gagauz irtibatı bakımından önemlidir. Rustam Shukurov’un 2016 yılında The Byzantine Turks 1204-1461 isimi ile Leiden’de yayınlanan eserinde Grekçe kaynaklara dayanarak yaptığı araştırmasında 26



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



kuzeydoğu ve batı Makedonya’da Kuman kökenli isimlerin yoğunlukta bulunduğunu, Anadolu Türklerine ait isimlerin ise Makedonya’nın güneydoğusunda yoğunlaştığını; bunun dışında Serez, Zihne ve Drama’da şehir merkezlerinden uzaktaki köylerde Anadolu Türkleri’nin Kıpçaklara oranla daha baskın bulunduğunu, ayrıca Vardar çevresinde, Selanik’te Türk kökenlilere ait yerleşimlerin görüldüğünü yazmaktadır. Shukurov, Dobruca ve Makedonya’ya dağılmış Keykavus’a bağlı Türklerin en azından 40.000 kişi olacağı sonucuna ulaşmıştır. Bu eser, Bizanslılar ile başta Türk kökenli olan insanlar arasında, XI. yüzyıldan itibaren Bizans İmparatorluğu’na nüfuz eden kişilerle olan ilişkilerini ilk kez tam olarak sunan bir çalışmadır. Georgi Atanasov, 2009 yılında, Tırnova’da Dobrucanskoto Despotsvo ismi ile Bulgarca bir kitap yayınlamış ve Dobruca’da Bizans’a bağlı olarak oluşan Gagauz despotluğu hakkında görüşler ileri sürmüştür. Atanasov, Dobruca Despotluğu’nun 1387 yılında I. Murad’ın vassalı haline geldiğini savunmuştur. Gagauzlar günümüzde bu devleti ilk Gagauz devleti olarak tanıtmaktadırlar. Bu ilk Gagauz Devleti, Osmanlı Devleti ile ilk defa karşılaşmış; Osmanlı Gagauzların bulunduğu yere “Uzi Eyaleti” adını vermiştir. Dobruca Gagauz Devleti’nin başında bulunan İvanko, Bulgar Çarı İvan Şişman ile olan mücadelesinden dolayı 1387 yılında Cenevizliler ile barış yapmak zorunda kalmıştır. Bu barış ile Cenevizlilerin Varna üzerindeki kuşatması kalkmış; başkent Kaliakra’dan Varna’ya taşınmıştır. Bu tarihte I. Murad ile Ceneviz Konümü arasında bir anlaşma yapılmıştır. Söz konusu bu anlaşma Kate Fleet tarafından “The Treaty of 1387 Between Murād I and the Genoese” isimli makalede incelenmiştir. Gagauzlar, XV-XX. yüzyıllar arasında Osmanlı Devleti sınırları içerisinde yaşamışlardır. Gagauzların yoğun olarak yaşadığı bölge, Varna, Prevadi, Şumnu, Hısrsova, Kili, Ak-kirman’dır. Bu yerleşim birimleri Silistre sancağına bağlıdır. Bununla birlikte Osmanlılar tarafından düzenlenen resmî kayıtlarda Gagavuz etnik adı kullanılmamıştır. Bununla birlikte Gagauzların Osmanlılarla ilişkisi pek çok tarih araştırmacısının eserlerine konu olmuştur. Gagauzların Osmanlılar ile irtibatı henüz beylik aşamasında gerçekleşmiş ve Karesioğulları Beyliği’nin Osmanlı hâkimiyetine girmesinin ardından, Osmanlılar Balkan topraklarında ilerlemeye başladıkça Gagauzları tedricen egemenlikleri altına almışlardır. Dobruca bölgesinde kurulan Gagauz Devleti de bu süreçte Osmanlı bünyesine dahil edilmiştir. Gagauz Osmanlı irtibatı çeşitli tarih araştırmalarına konu olmuştur. Evrenos Bey’in Gagauz toplumunun öncülleri içinden çıkan bir birey olabileceğine yönelik iddiayı da ilk defa dile getiren kişi Paul Wittek’dir (Wittek 1952: 666). Levent Kayapınar da Evrenos Bey’in kökenini Gagauz Türkleri’ne dayandırmıştır. Tarihçinin bu konudaki temel delilleri ise Gagauzların yaşadıkları Yenice-i Vardar’ı kendisine merkez olarak seçmesi, oğlunun ismi olan Barak’ın Sarı Saltuk’un haleflerinden olan Barak Baba ile aynı ismi taşımasıdır (Kayapınar, 2004, s: 133-42). Yücel Öztürk, “Evrenosoğullarının Menşei Hakkında Oluşmuş Bilmecenin Yeni Bir Analizi” isimli bildiriside Osmanlı-Gagauz bağlantısı bakımından da dikkate değer bir çalışmadır. 27



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Gagauz tarihi konusunda ilk yayınını 1985 yılında “Gagauzların Tarihi Dili Folkloru Hakkında” ismi ile Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi’nde yapan Ahmet Cebeci, 1988 yılında Silistre Sancağı Vakıfları ve H. 1006(1597) Tarihli Silistre Livası Vakıf Defteri’ni tanıtmış, 1992 yılında Türk Kültürü Dergisi’nde, “Osmanlı Devleti’nde Gagauzlar” konusunu ele almıştır. Cebeci 2008 yılında hazırladığı doktora tezinde XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerini inceleyerek Biga’daki Gagauzların, Hıristiyan Oğuzların aradaki akrabalık nedeniyle Sarı Saltuk’un Müslüman Türkleriyle birlikte Karasi Beyliği’ne göç etmesi sonucunda oluştuğu görüşünü savunmuştur. Cebeci, XVI. yüzyıl tahrir defterlerine dayanarak Gagauzların bu dönemde yaşadığı yerleri Silistre, Varna, Pravadi, Hırsova, Aydos, Ahyolu, Karinabad, Ruskasrı, Babadağı, Akkirman, Kili, Bender, Şumnı, Eskicuma, Edirne, Ada, Kızılağaç, Üsküdar, Dimetoka, Gümülcine, Zihne, Drama, Çirmen, Hasköy, Cisr-i Ergene, Vize, Kırkkilise, Çorlu, Bergos, Babaeski, Havza, Biga ve Lapseki şeklinde tespit etmiştir. XVIII. yüzyıl sonrasında Gagauz tarihi çalışmaları tarihî kaynakların da artmasının önemli etkisi ile yoğunlaşmıştır. “Pervoye Maccovoye Pereseleniye Bolgar i Gagauzov v Bessarabiyu v Naçale XIX.v” isimli makalesini 1953 yılında İzvestiya Moldavskogo Filiala AN SSSR›da yayınlamıştır. Ardından Kşinev’de 1957 tarihinde Antikrepostniçeskaya Borba Gagauzov i Bulgar Bessarabii v 1812- 1820 gg adlı çalışmalarını basan İ.İ.Meşçeruk, XIX. yüzyıldaki Gagauzların tarihi ile ilgilenmektedir. V. Marinov, “Prinos kım İzuçavaheto na bita i Kulturatana Turtsite i Gagauzite v Severoiztoçna Bılgariya” isimli makalesini Sofya’da 1955 yılında yayınlamıştır. Gagauz tarihi araştırmalarında Gazi Üniversitesi bünyesinde hazırlanan yüksek lisans ve doktora tezlerinin önemli bir yeri vardır. Gazi Üniversitesi’nin genç tarih araştırmacıları, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde bulunan mufassal tahrir defterleri üzerine çalışmalar yapmışlardır. Gagauzların Kökeni Hakkındaki Görüşlere Yer Veren Tarih Araştırmaları: P. Draganov Zapiski İmp. Russk. Geogr. Obşç. Po Otd. Etnografii XXII onların Ortaçağ Kuman-Kıpçakların muhtemel torunları ve dil olarak da bilindiği üzerekesin bir biçimde Osmanlı Türkçesi olduğunu iddia etmiştir (Draganov, 1983: 284). A. İ. Manov Varna’da 1938 yılında, “Poteklotona Gagauzite i Tehnite Obiçai i Nravi” isimli makalenin yazarıdır. Bu monografi çalışması iki bölümden oluşmaktadır: Birinci bölüm Gagauzların kökenlerini anlatır, ikinci bölüm dini inançlar, âdetler, yaşam tarzı, bayramlar, tedavi yöntemleri, bilmeceler, halk yaratmaları, atasözleri ve şarkılara ait bilgiler vardır. A.İ.Manov Obiçaina Gagauzite v Varna adlı eserinde Gagauzların âdetlerini ele almıştır. Manov; Gagauzları, Ortaçağda Balkanlarda ortaya çıkmış olan Oğuzlarla ilişkilendirmeye çalışmıştır (Manov, 1910: 108-111). Atanas Manof “Oğuz devletinin Osmanlılar eline geçmesinden sonra Gagauzların ve İlk Bulgarların bir kısmı İslamiyeti kabul etmiştir. Diğer bir kısmı ise Türklere 28



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



karşı Müslüman görünerek uzun müddet Hıristiyanlıklarını korumuşlar ve zahiren, gerek elbise ve gerek dil hususlarında Türklerden ayrılıkları olmadığı için dinlerini gizlemekte zorluk çekmemişlerdir”. Manov’un eseri Gagauzlar adı altında Türk Tarih Kurumu tarafından Türker Acaroğlu’nun Türkçe tercümesiyle yayınlandı. K. Jireçek, çalışmalarında Gagauzlardan bahsederken onları Kumanların-Kıpçakların torunları saymıştır (Jireçek, 1980: 3-30). K. Jireçek, XI.-XIII. yüzyıllar arasında Balkanlar ve Orta Avrupa’da derin izler bırakan Kumanların Gagavuzların atası olduğunu düşünmektedir. T. Mentsel, İslam Ansiklopedisi’nde kısa olarak Gagauz yerleşim yerlerini, kökenini, tarihini; aynı şekilde mizacını ve dilini bu zengin bibliyografyaya ekleyerek takdim etti. V. Marinov, Sofya’da 1956 yılında "Prinos kım İzuçavaheto na bita i Kulturatana Turtsite i Gagauzite v Severoiztoçna Bılgariya" adlı önemli bir monografi yayınlamıştır. Makale, Gagauz yerleşimleri, nüfusun uğraşları, teknik ve ekonomi, evler, yemekler, ulaşım araçları ile ilgili ayrıntılı bilgileri içermektedir. Gagauzların kökeni konusunda görüş bildiren bir diğer araştırmacı, Mihail Guboğlu’dur . “Gagauzların Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim” ismi ile IX. Milletlerarası Türk Tarih Kongresi’nde sunulan 1981 tarihli bildirisi özet halinde yayınlanmıştır. Vasil Nikolov Zlatarski İstoriya na Bılgarska Dırjava Prez Srednite Vekove isimli kitabında Orta çağlarda Bulgar Devleti tarihini anlatırken Gagauzlardan da söz eder. Gagauz tarih araştırmaları arasında ideolojik köken dayandırma iddiası ile kaleme alınmış bazı çalışmalar da bulunmaktadır. Bu tarih araştırmaları bilimsel gerçeklikten uzak Gagavuz adı ve Gagavuzların kimliği konusunda bazı Yunan, Romen ve Bulgar iddialarına hizmet amacıyla yazılmışlardır. Bu iddiaların birleştiği temel nokta Gagavuzların Hıristiyan Yunan/ Bulgar/ Romen oldukları ve Osmanlı döneminde bu dil veya dilleri konuşmaları yasak edildiği için Türkçe konuşmaya mecbur kaldıklarıdır. İdeolojik maksatlarla yazdırılan bu sözde tarih araştırmaları uzun yıllar kendine taraftar bulamamıştır ancak son yıllarda Bulgaristan’da bazı Gagavuz aydınlarının da kullanılması suretiyle bu iddianın yeniden seslendirilmeye başlandığı görülmektedir. Bu ideolojik tarih çalışmalarının arka planı Harun Güngör’ün “Yunan-Bulgar Kilise Mücadeleleri ve Gagauzlar” makalesinde ele alınmıştır. (Güngör, 1991: 732-733). Gagauzların Rum (Yunan) Soyundan Geldiği Görüşünü Savunan Tarih Çalışmaları: Gagauzların Hıristiyanlığı dolayısıyla Yunan tarihçiler onları kendi tarihlerine dâhil etmek amacıyla bir takım tezler ileri sürmüşlerse de bu görüşleri destek bulmamıştır. 29



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Yunanlı yazarlardan Lissof ve Amantos, Gagauzların aslının Rum olduğunu iddia etmişlerdir. Gagauzların Rum asıllı olduğu görüşünü, Avusturyalı araştırmacı Kanits, Romen Georgescu ve tarihçi N. İorga (Yorga) da savunmuşlardır. Georgescu, Gagauzların Karaman’dan geldiklerini ve Rum (Grek) dilini unutup Türkçeyi benimsediklerini iddia etmiştir. Athanasíou I. Mánof “Ποιοι Εινεοι Γκαγκαουζοι” Poıoı Eıne oı Kankaouzoı?” (Gagauzlar Kimdir)? makalesi, Anastasios Iordanoğlou “οι γκαγκαουζοι και η καταγωγη τουσ” isimli makalesinde 1263 yılında, Karamanoğullarının kuruluşundan yıllar sonra yerlerinden edilen nüfusun, Karamanlı ismiyle bilinen Hıristiyanlar ve hatta Türkçe konuşan azınlıklar olduğunu düşündüğünü belirtmiştir. Lozan Antlaşması sonucuna göre, ülkemizdeki mübadeleye tâbi tutulan Rumlar arasında, Edirne ve civarında yaşayan Gagauzlar da yer almıştır. Bu Hıristiyan Gagauzların bir kısmı Yunanistan’da Atina ve civarında, bir kısmı Serez ve Drama sancaklarının köylerine, diğer bir kısmı da Batı Trakya’nın Meriç boylarına Dimetoka ve Kumçiftliği (Orestiad) arasına iskân edilmişlerdir Stephan Bulgar’ın da “Yunanistan Gagauzları” isimli bir tarih çalışması vardır: “Gretsiy (Yunanistan) Gagauzları”, Sabaa Yıldızı. S. 34, Komrat 2006, s.2-39. Gagauzların Yunan soyundan geldiklerine dair tezlerin en büyük cevabı Yonca Anzerlioğlu’nun çalışmaları ile verilmiştir. Araştırmacının Karamanlı Ortodoks Türkler ismi ile yayınladığı eseri bir doktora tezdir. Anzerlioğlu bu eserde, Anadolu’dan tehcir edilen Karamanlı Hıristiyan Türklerle Yunanistan’da röportajlar yaparak ve arşiv belgeleri kullanarak orijinal bir belgesel araştırma ortaya konulmuştur. Anzerlioğlu’na ait bir diğer Gagauz tarihi çalışması, “Geçmişten Günümüze Türk Dünyasında Hıristiyan Türkler” isimli makaledir. Anzerlioğlu’na göre Gagauzların, konuştukları duru Türkçe, sürdürdükleri adet gelenek ve görenekleri Anadolu Türklüğü ile bağlantılı olduklarını açıkça ortaya koymaktadır. Gagauzların Bulgar Kökenli Olduğunu Savunan Tarih Çalışmaları: Gagauzların Bulgar kökenli oldukları görüşünü savunan Bulgarların sayısı daha fazladır. Bu tezi savunanlara göre Gagauzlar Bulgar kökenlidir. Osmanlı Türklerinin baskı ve zulmü altında dillerini değiştirmek zorunda kalmışlardır. Bulgar tarihçi G. Zanetov Bılgarskite kolonii v Rusiya. Periodiçeskı Spisaniye isimli bir dergide 1895 gibi oldukça erken bir tarihte Gagauzları Bulgar kökenine dayandırma çabasına girmişti. Ramenskoye Dil Okulu’nda sunduğu rapora K. Şkorpil’in “Otçetah Varnenskoy Gimhazii” ismi ile 1898 yılında ortaya attığı teorisine göre Gagauzlar Balkanlardaki Slav nüfusuyla karışmamış Asparuh Bulgarlarından (Ön-Bulgarlar) gelmekteydi. Athanasíou I. Mánof da “Ποιοι Εινεοι Γκαγκαουζοι“ isimli makalesinde “Gagauzyalılar, dilsel olarak Aspra Bulgarlarının ve Ouanlar’ın (Ougus) doğrudan torunları olarak görülebilir ancak Gagauzlar ile Asagal Gagauzlar” arasındaki fark, onların çeşitli köklerine dayalıdır, diğer bir deyişle, Bulgar 30



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Gagauzyalılar Aspruuk’un ilk Bulgarlarının soyundan gelmişlerdir ve bu nedenle Bulgarlara yakın olan Katolik Halkı ve “Bhagai” ve “Asal Gaguzyanlar” olarak anılmaktadırlar” demiştir. İ.İvanov da ondan kısa bir süre sonra 1900 tarihinde Kşinevıde yayınladığı Sbornik Statey. İzd. 2. sayısında Gagauzların Hıristiyanlığını korumuş; fakat Türklerin baskısı sonucunda anadili olan Bulgarcayı kaybetmiş, Türkleşmiş Bulgar olduğunu ispatlamaya çalışmıştır (İvanov, 1864). Basarabya’daki Bulgarlar hakkında ilk tarih araştırmalarından biri 1903 yılında Sofya’da Bılgarite v Besarabiya adı ile İ. Titorov tarafından hazırlanmıştır. İyoan S. İvanov Kratkiy Ocherk Bolgarskikh Koloniy v Bessarabiiyani Basarabya’daki Bulgar Kolonilerinin Kısa Tasviri adlı kitabında 1864 yılında yazdığına göre, Bulgaristan’da Basarabya’ya göçeden “Bulgar Gagauzları” olarak adlandırılan göçmenlerin aslında Bulgar soyundanmışlar ve ana dilleri Bulgarca imiş, ama göç hareketi neticesinde Bulgarca’nın yerini Türkçe almıştır. Bulgar tarihçilerinden P. Mutafçiev, Die Angebliche Einwanderung von Seldschuktürken in die Dobrudscha im XIII jahrhundert ismi ile Sofya’da 1943 yılında yayınladığı kitabında Gagauzların aslen Bulgar kökenli olduğunu savunur (Mutafçiev, 1943). Atanas Manov ise Gagauzların Geçmişi adlı kitabında ne Peter Mutafçiev’i, ne de 1930 ve 1940’larda Gagauzlarla Pomakların “Bulgar asıllı” olduklarını iddia eden Vasil Marinov’un yazı ve kitaplarını ciddiye alıp bir tek yerde bile kaynak olarak göstermemiş, V. Zlatarski, G. Dimitrov, G. Balasçev, S. Mladenov, P. Nikov, S. Bobçev gibi Nazi yanlısı hükümetin emriyle tarih yazmayan gerçek bilim adamlarının eserlerinden yararlanmıştır. Gagauzların, Bulgar soyundan olduğunu iddia edenlerden biri de 1993’te Bulgaristan’da Gagauzlar adıyla bir kitap yayınlayan İvan Gradeşliev’dir. Gradeşliev’e göre Gagavuzların Bulgar halkının bir parçası olduğu, Türkler sebebi ile dillerini unutarak Türkçe konuşmak mecburiyetinde kaldıkları vurgulamıştır. Vasil Marinov ise bugün Kuzeydoğu Bulgaristan’da yaşayan Türklerin ve Gagavuzların Türk olmadıklarını, Osmanlı Türklerinin Kuzeydoğu Bulgaristan’ı kendi egemenlikleri altına aldıktan sonra yerli Bulgar nüfusun bir kısmını yok ettiklerini, bir kısmını sürdüklerini, geri kalanları da zorla Türkleştirdiklerini iddia etmiştir (Marinov, 1956). Gagauzlar hakkındaki araştırmalar, özellikle XIX. y.y.ın sonlarında ve XX y.y.ın başlarında yoğunluk kazanmıştır. Mihail Çakır’ın, Besarabyalı Gagauzların İstoriası adlı kitabında mevcut görüşleri incelemiştir (Ciachir, M. 1934). Konstantin Jireček 1876 yılında Bulgarların Tarihi (Geschichte der Bulgaren) adlı kitabında Gagauzların, Kumanyani Uz-OğuzTürklerinin torunları olduğunu yazmıştır (Jireček,1876: 6). Kendi halkının tarihini yazan ilk Gagauz olan Mihail Çakır, sonraki araştırmalara büyük ölçüde ışık tutmuştur. Mihail Çakır, tarih eserinde, kökeni ile ilgili tüm görüşleri değerlendirmiştir. Onların, Anadolu Selçuklularının veya Kumanların soyundan değil eski Oğuz Türklerinin soyundan olduklarını ileri sürmüştür. Gagauzların Bulgarca’yı 31



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



unutmuş Türkleşmiş Bulgarlar veya Rumcayı unutarak Türkleşmiş Rumlar olduğunu yazarak gerçek dışı iddialarda bulunan yazarları sıralamış ve eleştirmiştir. Mikail Çakır’ın Gagauz tarihine yönelik çalışmalarından birkaçı:  Besarabiyalı Gagauzların İstoriyası (tarihi), “Prut ve Nistru arası Moldova’daki kasaba ve köylerin Türk-Tatar adlarının açıklamaları ve bu adlarla ilgili bazı hikâyeler”,  Basarabiyalı Gagauzlar için Gagauzca-Rumence Sözlük ve Gagauz düün adetleri’dir. Kşinev’de 1934 yılında Romence yayınladığı Origina Gâgâuzilor başlığı altında yazılanBasrabialâ Gagauzlarân İstorieasâ adlı eserinde Gagauzların tarihini popüler bir biçimde ele almaktadır. Eser 1934 yılında Kişinev şehrinde üç dilde Gagauzca, Romence ve Rusça basılmıştır. Bu araştırmada Gagauzların kökeni, Gagauz etnonimi, insanların yaşam koşulları, gündelik çalışmaları, gelenekleri, örf-âdetleri ve aynı zamanda giyimleri hakkında kapsamlı bilgiler verilir. Çakır’ın bu eseri Atatürk’ün de Anıtkabir müzesindeki kitaplığında yer almaktadır. Atatürk bu kitabı okumuş ve satır arasında çeşitli notlar almıştır. Eser, Harun Güngör tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. Varnalı tarihçi Atanas Manov, Gagauz tarihi araştırmalarına öncülük eden bir isimdir. Manov’un dikkati çektiği bir konu, karışık yaşayan Gagauzların bir kısmının Rumlaştığını veya Bulgarlaştığı ve Romenleştiği gerçeğidir. Gagauzların Hıristiyanlık dolayısı ile adı geçen Balkan kavimleriyle evlilik yoluyla karışarak azınlıkta kaldığı mahalle ve köylerde kolayca eriyip gittikleri, bu konu üzerinde çalışan hemen bütün tarihçi ve araştırmacıların üzerinde ittifak ettikleri bir tespitdir. Gagauz araştırmaları alanında en önemli hizmetlerde bulunan araştırmacılarından biri olan Valentin Moşkov; Gagauz halkının uğraşlarına, âdetlerine, yaşam tarzına dayanan etnografik malzemeleri ve -tarihi giriş hariç- ayrıntılı anlatımları içeren Gagauzı Benderskogo Uyezda (Bender ilçesi Gagauzları) başlığı verilen büyükmonografiya hazırlamıştır. V.A.Moşkov’un “Turetskiye Plemenana Balkanskom Poluostrove” makalesi de Gagauzların kendi köklerini, Monomah tarafından Kiev Rusya’sının güney sınırlarının yerleştirilen Orta Asyalı Oğuzlara götürdüğünü düşünüyordu. 1930 yılında Bulgar tarihçisi Bizantolog Georgi Balasçev, Gagauzların, 1261 yılında Anadolu Selçuklu Sultanı iken, İlhanlı Moğolları tarafından tahtından uzaklaştırılınca, Antalya’dan deniz filosunu alarak Bizans’a sığınan II. İzzeddin Keykavus ve ona bağlı Anadolulu konar-göçer aşiretlerden 12.000 çadır halkının Dobruca’ya yerleşmesiyle kurulan Oğuz Devleti’nden bahisle, Gagauzların, daha sonra Bizans tarafından zorla Hıristiyanlaştırılan bu Türklerin torunları olabileceği teorisini ortaya atması, yeni bir görüş açısı getirmiştir. Bu görüş, 1952 yılında Avusturyalı ünlü Türkolog Paul Wittek tarafından Yazıcıoğlu Ali’nin Oğuzname’si ile Bizans kaynaklarına dayanarak ve çok esaslı bir şekilde delillendirilerek savunulmuştur. Gagauzlar, Selçuklu Türklerinin torunlarıdır tezini savunan diğer isimler P. Wittek, A. Decei, F. Sümer gibi tarihçilerdir. Tadeusz Kovvalski, Gagavuzların üst üste üç tabakadan meydana geldiği görüşünü savunur. Kovalski’ye göre en eski tabaka, kuzeyden gelen bir Türk topluluğunun 32



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



kalıntısıdır. İkinci tabaka Osmanlıların gelişlerinden daha önceki bir devre uzanan güneyden gelen kuvvetli bir gruptur. İkinci tabakayı teşkil eden güneyden gelen grup, Balaşçev’in Seyyid Lokman Oğuznâmesi’ne dayanarak ileri sürdüğü ve Paul Wittek’in Yazıcıoğlu Ali’nin Selçuknâmesi’ne dayanarak geliştirdiği Il. İzeddin Keykâvus ve Sarı Saltuk ile Balkanlar’a geçen Selçuklu Türklerinin Hıristiyanlaştırıldığı düşüncesine bağlanmaktadır. Üçüncü tabaka Osmanlı devrinin Türk kolonilerinden ve Türkleşmiş unsurlarından teşekkül eder. Anadolu’ya Müslüman Türklerden daha önce gelen ve değişik dönemlerde birbirinden farklı sebeplerle Hıristiyanlaştırılıp özellikle Orta Anadolu’ya yerleştirilen Karamanlılardan bazı grupların Osmanlı döneminde Balkanlar’a geçerek Gagavuz Türkleri ile kaynaşmaları ile meydana gelmişlerdir. Gagauzların Kuzey Karadeniz toprakları üzerinde batıya doğru göç etmiş Uzlardan geldiğini ilk defa Gagauz lehçesi ve folkloru üzerinde ilmî araştırmalar yapan V. A. Moskof ileri sürmüştür. Zeki Velidi Togan, Gagauzlar hakkında 1946 yılında yayınlanan Umumî Türk Tarihine Giriş isimli eserinde kısaca söz eder. Gagauzların kökenleri ve “Gagauz” adının nereden geldiği tartışmalı bir konu olsa da ilk kez Balascef’in Seyyid Lokman Oğuznamesi’ne dayanarak ileri sürdüğü ve Paul Wittek’in Yazıcıoğlu Ali’nin Oğuznamesi ile desteklediği görüşe göre; Gagauzlar, Selçukluların, özelde ise II. İzzeddin Keykâvus’un soyundan gelmekte ve adlarını da Keykâvus’tan almaktalar. Harun Güngör’ün aktarımına göre, Osmanlı ülkesinde ilk defa Gagauzlardan bahseden, 1867 yılında III. Napolyon’un milliyetçi hareketleri dağıtması üzerine İtalya’dan kaçarak İstanbul’a gelen ve burada Fransızca Courrier d’Orient Gazetesi’ni çıkaran Jean Pietri’dir. Pietri bu yıllarda Moldova taraflarına bir gezi yapmış ve keşfettiği Gagauzlar hakkında gazetesinde resimli bir tanıtma yazısına yer vermiştir. Bu yazı Hayâl isimli bir gazete çıkarmakta olan Teodor Kasap’ın ilgisini çekmiş ve gazetesinde imzasız olarak “Gagauz” isimli bir makale yazmıştır. Teodor Kasap, bu yazısında Gagauzları, Pietri’nin uydurduğunu iddia etmektedir. İstoyan Cansızof’un Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası’daki makalesi “Balkan şib-i ceziresinde Türkler” 1912 yılında hazırlanmış, Türkiye’de Gagauz tarihine yönelik en erken tarihli çalışmalardan biridir. Cansızof’un makalesinde “Selçuk Türkleri” başlığı altında Rusça olarak 1878’de basılan bir Bulgar Tarihi’nden verdiği referansta “müellif, Karadeniz sevahilinde bulunan Gagavuz Hıristiyanlarını Kumanların bakiyesi itibar etmekde ise de zannımca onlar Selçuk Türklerinin hafidleridir.” şeklinde dile getirilmektedir. Bu görüşü daha sonraları Halil İnalcık, Kemal Karpat ve Faruk Sümer’in de paylaştığı görülmektedir. Cansızov’un makalesinden kısa süre sonra Cami Baykurt, İzmir’de Osmanlı Ülkesinde Hıristiyan Türkler isimli eserini kaleme aldı. Söz konusu bu eser 1918 yılında ikinci baskısını yaptığına göre o yıllarda Gagauzlara dair tarih araştırmaları oldukça yoğun bir ilgi görmüş olmalıdır. Aynı müellifin, 1932 yılında Osmanlı Ülkesinde Hıristiyan Türkler ve Bizans İmparatorluğuna Dahil Olan Turani Akvam ismi 33



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ile Gagauz tarihi araştırma eserinin Sanayi-i Nefise Matbaası’nda 3. kez basıldığını görürüz. S. M.’nin “Gagauzlar” ismi ile Hayat Ansiklopedisi’nde 1933 tarihinde yayınlanan makalesi kısa olsa da Gagauzlar üzerine ilk kez önemli bilgileri içerir. Meşhur Osmanlı tarihçisi Halil İnalcık Leiden’de 1965 yılında çıkan Encydopedie İslam’ın II. cildinde “Dobrudja” maddesinde Gagauz-Selçuklu irtibatını ele almıştır. Halil İnalcık, 1993 yılında Türkler ve Balkanlar isimli eserinde Gagauz tarihini de ele almıştır. İnalcık’ın eserinde belirttiğine göre II. İzzeddin Keykâvus ve Sarı Saltık ile birlikte gelen 12.000 Türkmen, Bizans İmparatoru tarafından Kuzey Dobruca'ya yerleştirilmiştir. Osmanlı Sultanı II. Bayezid 1484’te Bogdan seferinde Dobruca›ya geldiğinde, onun kabri üzerinde bir türbe yaptırmış; vakıflar adamış, böylece Rumeli gazilerinin gönlünü almak istemiştir. Baba-Dağı kasabası, kuzeye karşı yüzyıllarca, gazi, yörük ve akıncıların hareket üssü olmuştur. Gagauzlar XV. yüzyıldan itibaren Osmanlı hâkimiyeti altına girdi. Bu yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar Osmanlı kaynakları, Gagauzlar hakkında pek fazla bilgi vermese de bu topluluk korundu ve Tahrir defterlerine “gayr-i Müslim” olarak kaydedildiler. Sonradan Bulgar, Rum, hatta Rus olarak isimlendirilen ve bölge ülkelerinin asimile etme veya kendi varlıklarının bir unsuru olarak gösterme gayretlerine maruz kalan Gagauzların Tuna’yı geçerek Bucak’a (Baserabya) göç etmesi 1765-1812 yılları arasında gerçekleşti ve bu dönem içerisinde yaşanan üç büyük Osmanlı-Rus Savaşı neticesinde önemli miktarda nüfus yer değiştirdi. İ.İ.Meşçeruk 1953 yılında İzvestiya Moldavskogo Filiala AN SSSR isimli dergide “Pervoye Maccovoye Pereseleniye Bolgar i Gagauzov v Bessarabiyu v Naçale XIX.v” ve Kişinev’de 1957 yılında yayınladığı “Antikrepostniçeskaya Borba Gagauzov i Bulgar Bessarabii v 1812- 1820 gg” adlı çalışmalar ile 19. asırdaki Gagauzların tarihini aydınlatmıştır. Ülkemizde Gagauzların yakın dönem tarihinin aydınlatılmasında 1931’de Romanya’nın başkenti Bükreş’e elçi olarak atanan ve 5 Aralık 1944’e kadar bu görevini sürdüren Hamdullah Suphi Tanrıöver’in gayretleri zikredilmelidir. Yonca Anzerlioğlu, 2002 yılında Romanya-Moldova ve Ukrayna’da TİKA destekli Gagauzlar, Karamanlılar ve Urumlar Arasındaki Tarihi ve Sosyokültürel Bağlar konusunda saha çalışması yapmıştır. Yaşar Nabi Nayır, 1936 yılında yayınladığı Balkanlar ve Türklük isimli eserinde, Gagavuzlar hakkında, Türkiye’de ilk önemli bilgileri vermiştir. Türk Gagauzlar olarak kaydettiği Gagauz adının, Gök kelimesinden gelen “Gaga” sözüyle Oğuz adının birleşmesinden meydana geldiğini, bunun için de bu Türklere Gök-Oğuz denilebileceğini söyleyen Nayır’ın öne sürdüğü Gök-Oğuz tezi ve bu adlandırma, yakın dönemlere kadar popüler bir adlandırma olarak kullanılmıştır. 34



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Cumhuriyetimizin ilk büyük ansiklopedi çalışması olan Türk Ansiklopedisi’nde bir “Gagavuz Türkçesi” ve “Gagavuzlar” maddesi bulunmaktadır. Bu iki maddeyi Hasan Eren kaleme almış ve bu Türk topluluğunun adını Gagavuz olarak kaydetmiştir. Gagauz tarih çalışmaları konusunda Gagauz kökenli araştırmacıların katkıları büyüktür. Özellikle dünyada ikinci en kalabalık Gagauz topluluğunun bulunduğu Ukrayna›da Gagauz tarihine yönelik araştırmalara önem verilmektedir. Bu bakımdan Liubovi Çimpoeş ve Emilia Bankova tarafından hazırlanan bir projeden mutlaka bahsetmemiz gerekir. Söz konusu proje sorumlusu Tudora Arnaut’dur. Proje sonrasında hazırlanan kitap Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Filoloji Enstitüsü Türkoloji Bölümü Ukrayna Gagauzlar Birliği Derneği tarafından düzenlenmiş; TC. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı’nın maddi yardımı ile 2015 yılında Ankara’da basılmıştır. Söz konusu iki kitap “Bucak’ın Ukrayna Kısmındaki Gagauzlar ve Ukrayna Zaporojye İlindeki Azak Denizi Civarı Gagauzları” hakkında kapsamlı alan araştırmalarına dayanmaktadır. TİKA ilk olarak  Folklor Araştırma Kurumu ile birlikte 16-20 Ekim 2000 tarihleri arasında Tekirdağ’da V. Uluslararası Gagavuz Kültürü Sempozyumu düzenlenmiştir. 2005’te yine Odesa bölgesinde faaliyet gösteren Gagavuz Halkı Kültür Derneği’nin, düzenlediği “Gagavuz Kültürü, Dili ve Edebiyat” konulu konferansa maddi destek verilmiştir. 25-30 Haziran 2009 tarihleri arasında Ukrayna’nın başkenti Kiev’de Milli Taras Şevşenko Üniversitesi, Folklor Araştırmaları Kurumu ve Ukrayna Gagavuzlar Birliği’nin ortaklaşa düzenledikleri Ukrayna-Türkiye Kültür İlişkileri ve 7. Uluslararası Gagavuz Sempozyumu, Kültür- Sanat Etkinlikleri Sempozyumu’nda sunulan bildirilerin basımına destek verildi. Gagauz tarih araştırmalarının XVIII. yüzyıl sonları ve XIX. yüzyıl dönemleri için en meşhur isimlerden biri Olga Radova Karanastas’tır. Araştırmacının “Bucak’taki Transtuna Göçmenlerinin ve Gagoğuzların Etnik Kimliği (18.yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı)” adlı makalesi Avrasya Etüdleri dergisinin 1998 ilkbaharında çıkan 13. sayısında yer almıştır. Araştırmacının ayrıca Uluslararası Türk Arşivleri Sempozyumu’nda sunduğu 2006 tarihli “Ethnic History and Demographic Development of Gagauz Nation of Bessarabia at the End of the 18th Century and at the Beginning of the 19th Century According to the Sources of Moldovian National Archives” “ adlı  isimli bildirisi Baserabyalı Gagauzların Moldova Milli Arşivi›ndeki tarih kaynaklarını ele alması bakımından önemlidir. Karanastas’ın Tuna Ötesi Göçmenleri ve Gagavuzlar XIX, yüzyıl sonları XX. yüzyıl başları1 ismi eseri Rusçadan Türkçeye Mehman Musağılu tarafından çevrilmiştir. Gagauz tarihinin yakın dönem araştırmacılarından bir diğeri Stepan Bulgar, 1996 yılında “Basarabya Gagauzlarının Milli Otonomi Mücadelesi Tarihi” ismi ile II. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu’nda bir bildiri sunmuştur. Bulgar’ın, Gagauzların Tarih ve Edebiyat Sayfaları adı ile Kişinev’de Rusça yayınladığı eseri ise 2005 tarihlidir. Stephan Bulgar’ın, TİKA desteği ile 2017 yılında Ukrayna-Kiev’de 1 Karanastas’ın daha sonraki çalışmalarında önemle vurguladığı bir husus vardır. Bu kitabın kapağında büyük bir hata yapılmış: XVIII. yüzyıl sonları XIX. yüzyıl başları yerine, XIX. yüzyıl sonları XX. yüzyıl başları yazılmıştır.



35



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



yayınladığı bir diğer Rusça eseri Ukrayna Gagauzlarının Tarihi adını taşımaktadır. Gagauzlar, Ukrayna’da ağırlıklı olarak Odessa ve Zaporjye illerinde yoğunlaşmışlardır. Gagauz tarihçisi Stepan Bulgar ve Odesa Bölge Şurası Başkan Yardımcısı Yuriy Dimçoglo tarafından hazırlanan eserde XVIII. yüzyıldan günümüze kadar Ukrayna’da yaşayan Gagauzların tarihi ve kültürünü ele alan Ukrayna Gagauzlarının Tarihi isimli kitapta Hem Ukrayna’da hem de dünyada ilk kez, Gagauzlar hakkında bu kadar geniş bilgilere yer verilmiştir. Söz konusu kitap Gagauzların tarihinin incelenmesi konusunda atılan çok önemli bir adımdır. Tarihçiler Odesa ve Zaporijya bölgelerinde bulunan Gagauz köylerini tek tek ziyaret ettiklerini, Odesa, Zaporijya, İzmail arşivlerinde, ayrıca Moldova Cumhuriyeti Ulusal Arşivi’nde günlerce Gagauzlarla ilgili belgeleri incelediklerini belirtmiştir. Kitapta Besarabya’da yerleşen Gagauzların farklı tarihî dönemlerdeki hayatları, Ukrayna kültürüne yaptıkları katkılar ve Gagauz asıllı ünlü Ukraynalılar anlatılmıştır. Gagauz tarihi araştırmalarının Gagauz Yeri Bağımsızlık tarihinden sonraki süreci ele alanları için örnekler: Günden Peker, “Gagoğuz Özerklik Süreci: Dün ve Bugün”, Avrasya Etüdleri, S.2, Yaz 1995. Ayten Kılıç, “Türkiye ve Gagoğuzlar”, Avrasya Etüdleri, S.13, İlkbahar 1998, s.45-53. Harun Güngör, Türkiye’de Gagauz edebiyatı yanı sıra Gagauz tarihi araştırmalarına da en fazla hizmet etmiş isimlerden biridir. Güngör, “Seyyid Lokman Oğuznâmesi”, “Gagavuz (Gökoğuz)”, “Le Probleme de l’origine des Gagaouzes d’aprcs les chroniqııes Scldjoukides et Ottomans” isimli makaleleri önemli eserlerdir. Harun Güngör-Mustafa Argunşah ile birlikte, Dünden Bugüne Gagauzlar isimli kitabı da hazırlamıştır. Güngör, Gagauzların Ortodoks Hıristiyan olmalarına rağmen niçin Hıristiyanlığın dini terminolojisini değil de İslamî terminolojiyi kullandıkları meselesine açıklama getirmiştir. Gagauzların Türk olmaları ve uzun süre Osmanlı idaresinde yaşamaları, Selçuklular döneminde Müslüman oldukları halde sonradan Hıristiyanlığı tercih etmeleri sebebiyle İslamî terminolojiyi daha iyi bilmeleri ve daha sonra da bunu kullanmalarıdır. Diğer yandan Gagauzların Karaman alfabesiyle yazılmış Türkçe dinî kitapları okuyarak onların da kullandıktan İslamî terminolojiyi unutmadıklannı belirtilir. Bucak bölgesindeki Gagauzların tarihi konusunda İvan Grek'in “Bucaklı Gagauzların Tarihi” adı ile sunduğu bildiri önemli bir araştırmadır. Bucak bölgesi hakkında bilgi edinebileceğimiz bir diğer tarih araştırması Alper Başer tarafından hazırlanan Bucak Tatarları (1550-1700) isimli doktora çalışmasıdır. Güllü Yoloğlu Qaqauzlar isimli kitabında Gagauz Türklerinin kökeni, tarihsel geçmişi, dili, dini, siyasal ve ekonomik yaşamı, uygarlığı, edebiyatı, halkbilimi, el sanatları konularında bilgiler vermektedir. Gagauz iktisadî tarihi, mevcut tarih araştırmaları arasında en az incelenen konu grubunu oluşturmaktadır. Mikail Çakır, Gagauzların İstoriaası adlı eserinde “Gagauzların Zanaatları” (meslekleri) bölümünde çiftçiliğin öneminin büyük olduğundan  bahsetmiştir. Çakır, Gagauzlar arasında her türlü usta olduğunu ancak onların baş 36



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ustalığının çiftçilik olduğunu kaydetmiştir. V. Marinov, 1956 yılında Sofya’da yayınladığı “Prinos kım İzuçavaheto na bita i Kulturatana Turtsite i Gagauzite v Severoiztoçna Bılgariya” adlı makalesinde Gagauz yerleşimleri, nüfusun uğraşları, teknik ve ekonomi, evler, yemekler, ulaşım araçları ile ilgili ayrıntılı bilgileri içermektedir. P. Zevrak Gagauz folklor metinlerini: şarkı, halk tababeti, bilmeceleri yayınlamıştır. N.S. Derjavin’in O Naimenovanii i Etniçeskoy Prinadlejnosti Gagauzov” adlı makalesi basılmıştır. N.S. Derjavin’in 1937 yılında, Sovetskaya Etnografiya isimli dergide “O Naimenovanii i Etniçeskoy Prinadlejnosti Gagauzov” adlı makalesi basılmıştır. Gagauz tarihi çalışmalarında Polonya İlimler Akademisi-Oryantalist Çalışmalar Komisyonu’nun önemli bir yeri bulunmaktadır. Wlodzimierz Zajaczkowski, K etnogenezu Gagauzow, Folia Orientalia, C. XV, Krakow 1974. VVlodzimierz Zajaczkovvski, “Gagauz”, Encyclopedie İslam C.II, Leiden 1965. Polonyalı Türkolog V. Zayonçkovskiy, “Z badan nad językiem i folklorem Gagauzόw w Bulgarii” adlı bildirisinde Bulgaristan’daki Gagauzların bazı dil ve folklor özelliklerini incelemiştir. Polonyalı araştırmacılar, Gagavuz bölgelerini ziyaret ederek dil ve folklor ağırlıklı çalışmalar yapmışlardır. V. Zayonçkovskiy Bulgaristan’a yaptığı bilimsel gezi sırasında topladığı bilmeceler, atasözüler, deyimler, manilerden oluşan Gagauz folkloru malzemelerini “Gagauskie teksty folklorystzezne” ismiyle 1960 yılında Sofya’da Ezikovedsko-etnografski İzsledvaniya v nametna akademik Stoyan Romanski dergisinde yayınlamıştır. Gagauz tarih araştırmalarının yeterli düzeyde olmamasında Gagauz dilinin oldukça geç şekillenmesinin de önemli bir rolü vardır. Besarabya, Sovyetler Birliği ile birleşmeden önce Gagauzların yazı dili yoktu. Gagauz tarih araştırmalarında İlk Gagauz gazetesi  olan  Hakikatın Sesi ilk baskısını 1907’de yapmıştır. Basarabiya’da ilk Gagauz yazılı edebiyatı bu gazete ile başlamış olur. Türkiye’de Gagauz tarihi araştırmalarında “Gagauz” adının imlâsında bir karışıklık yaşanmıştır. Eskiden beri süregelen “Gagauz” ve “Gagavuz” yazılışını bir süre popüler bir “Gök-Oğuz” kelimesi izlemiş, bunların yanında son yıllarda Gagavuz yazar ve şairi Dionis Tanasoglu başta olmak üzere Türkiye’deki ve Gagauz Yeri’ndeki bazı yazarlar ve yayın organları Gagoğuz/ Gagouz yazılışını kullanmaya başlamıştır. Gagauz kökenli şair, yazar ve Türkolog olan Dionis Tanasoğlu’nun, “Gagoğuzların Istoriyası” isimli çalışması Ana Sözü Dergisi’nin 10 Ağustos 1991 tarihli sayısında yer almıştır. Mariya Maruneviç. “Gagauz Halkının Başlıca Tarih Dönemleri” ismiyle II. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu’nda sunduğu bildiride genel bir değerlendirme yapmıştır. Gagauz Halkının Millet İstoriyası, hem kiymeti için düşünmeklâr (Maruneviç, 1996: 1).



37



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SONUÇ 1. Gagauzların XX. yüzyılın başlarına kadar yazılı bir edebiyatları oluşmamıştır. Mevcut bilgilerimize göre eski zamanlardan kalan edebî ve tarihleri ile ilgili bir eserleri yoktur. İlk yazılı eserlerini 1957’de kendi alfabelerini kullanmaya başladıktan sonra görürüz. Gagavuzlar hakkında XIX. yüzyılın sonlarında V.A. Moşkov ile başlayan araştırmalar, XX. yüzyılda çok büyük yol kat ederek yüzlerce makale ve kitap birikimine ulaşmıştır. Ancak Gagauz tarihi ile ilgili eserler çok dağınık biçimdedir. Bu nedenle, belli aralıklarla bu naciz çalışma benzeri bibliyoğrafik başvuru kaynakların hazırlanması yararlı olacaktır. 2-Gagauz tarih araştırmalarının yeterli düzeyde olmamasında Gagauz dilinin oldukça geç şekillenmesinin de önemli bir rolü vardır. 3.Mevcut tarih çalışmalarının önemli bir bölümü etnik ve dinî yapı, dil ve edebiyat ağırlıklı eserlerdir. Gagauz tarihçilerinin eserlerinin özellikle üzerinde yoğunlaştığı konu Gagauz adının etimolojisi ve Gagauzların kökeni meselesidir. Çünkü mevcut tarih kaynakları tarihçilere en çok bu konularda malzemeler sunmaktadır. En erken tarihli Gagauz arşiv vesikaları XVIII. yüzyıl gibi oldukça geç tarihlerde aittir. İktisadî tarih araştırmaları yok denecek kadar az, sosyo-kültürel tarih araştırmaları da son derece sınırlı kalmıştır. 4.Gagauz tarihi araştırmalarında temel zorluklardan biri mevcut kaynak ve tedkik eserlerin çok çeşitli dillerde yazılmış olmasıdır. Araştırmacıların sahaya uzak durmasındaki en temel nedenlerden biri olan çok çeşitli yabancı dillere gereksinim zorluğunu ekip çalışmaları ile aşmak mümkündür. 5.Gagauz tarihi üzerine yapılmış araştırmaların büyük bir kısmı etnik kimlik ve dil meseleleri üzerine odaklanmıştır. 6.Gagauz tarihçiliği çeşitli dönemlerde siyasetin malzemesi olarak kullanılmaya çalışılmış; özellikle Bulgar ve Yunan politikaları uğruna tarih araştırmacıları yönlendirilmeye çalışılmıştır. 7.Gagauz tarihi araştırmalarının interdisipliner yürütülmesinde büyük bir yarar vardır. Gagauz dil ve edebiyatı, halk kültürü alanında yürütülen çalışmaların tarih araştırmacılarının eserlerinde kaynak olarak kullanılması konuyu ele alış, yöntem ve sonuçlar açısından ufuk açacaktır. Gagauzların tarihinin sistematik bir biçimde araştırılması amacıyla tarihçiler, etnograflar, dilbilimciler, antropologlar ve bilimin diğer temsilcileri interdisipliner çalışmalar yapmalıdır. İlk olarak Romen, Bulgar, Rus, Türk, Bizans kaynaklarının bu açıdan araştırılmasının gerekliliği öne çıkar. Yerleşim tarihine dair materyallerin bulunduğu arşivlerin tekrar değerlendirilmesi ve alan araştırmalarının arttırılması yararlı olacaktır. 8-Gagauz tarihi araştırmaları Türkiye’den önemli oranda destekler görmüştür. Bu bakımdan Türk Tarih Kurumu, TİKA, Türk Ocakları önemli çalışmalar yapmıştır. 38



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



9.Gagauz tarih araştırmalarının geliştirilmesinde Gagauzların yaşadıkları coğrafyadaki ülkelerin bilimsel kuruluşlarının uluslararası işbirliği yapması ve hepsinden önce Gagauzların kendi tarihlerinin aydınlatılması konusunda araştırmacılara daha etkin destek vermesi gerekmektedir. Gagauz Tarihi Araştırmalarına Dair Seçilmiş Bibliyoğrafya2 ACAROĞLU, M. Türker (1992) “Gagauzçada Takma Adlar-Soyadlar-Yer Adları”, Bildiriler, ayrı basım, Ankara. ACAROĞLU, M. T. (1999) “Gagauzların Kökeni”, Belleten, c. LXIII/237, s. 457. AGACANOV, S.G. (1969) Ocherki İstorii Oguzov i Turkmen Sredney Azii v IX-XIII vv. Ashkhabad, (9-13. Yüzyıllarda Oğuzların Tarihi ve Orta Asya Türkmenleri Üzerine Yazılar). AGACANOV, S.G. (1971) “Oguzskiye Plemena Sredney Azii IX-XIII vv. (Istoriko-Etnograficheskiy Ocherk)”, Strany i Narody Mira, Vyp. KH. M., S. 179-193. (Oğuz kabileleri Orta Asya IX - XIII yüzyıllar boyunca. (Tarihsel ve Etnografik makale). AGULNIKOV, S. (1996) Necropola culturii Belozerka de la Cazaclia, Bucureşti,. AMANZHOLOV, A. S. O (1964) “Gagauzakh v Kazakhstane i ikh Yazyke”, Problemy Tyurkologii i İstorii Vostokove-Deniya, Kazan, S. 258–265. (Kazakistan’da Gagauzlar ve Dilleri). ANDREEV, M., Angelov D. (1972) Istoriya na Bŭlgarskata Feodalna Dŭrzhava i Pravo. Izd. IV. Sofiya: Nauka i Izkustvo, 417 c. (Bulgar Feodal Kuralı ve Yasanın Tarihi). ARADZHIONI, M. A. (1999) Greki Kryma i Priazov’ya: istoriya izucheniya i istoriografiya étnicheskoĭ istorii i kul’tury (80-eg XVIII-90-egg XX. Simferopol’: ID «Amena», 132 s. (Kırım ve Azov Denizi’ndeki Yunanlılar: Araştırmanın Tarihi ve Etnik Tarih ve Kültür Tarihçiliği (18. Yüzyılın 80’inci - XX. Yüzyılın 90’ları). ARBORE, Al. P. (1929) “Informaţiuni Etnografi ce şi Mişcări de Populaţiune in Basarabia sudicăşi Dobrogea inveacurile al XVIII-lea şi al XIX-lea cu specială privire la Coloniile Bulgăreşti din aceste Regiuni”, Analele Dobrogei. An. X. Cernauţi, p. 1-66. ARBORE, Al. P. (1930) “Noi informaţii Ethnografi ce, istorice şi Statistice Asupra Dobrogei şi a Regiunilor Basarabene invecinate Dunarii”, Analele Dobrogei. An XI. Cernauţi, p. 1-12, 65-94. ARBORE, Al. P. (1938) “Caracterul Etnografi c al Dobrogei Sudice” (din epoca turcească pană la 1913), Analele Dobrogei, N 3. Cernauţi (Güney Dobruca’nın Etnografik Karakteri). ARBORE, Z. K. (1899) Besarabia in secolul al XIX-lea. Bucureşti, p. 197-199. 2 Çalışmanın bu kısmında bizden sonra Gagauz tarihi alanında çalışacak araştırmacılara seçilmiş bir bibliyoğrafya sunmanın yararlı olacağını düşündüğüm için bir liste hazırlamaya çalıştım. Bu konuda özellikle Ahmet Cebeci›nin XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagauzlar adlı doktora tez kaynakçası, Ye. N. Kvilinkova tarafından hazırlanmış olan “Bılıografıcheskıy Ukazatel’ Lıteratury Dlya Izuchenıya Etnegeneza, Istorıı, Yazyka I Kul’tury Gagauzov” isimli makalesi ve M.Guboglu’nun “Gagauzların Türkçe Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar. Bibliografya Kaynakça Denemesi” adlı çalışmaları ve V. Zayonçkovskiy “Gagauz Araştırmalarının Durumu ve Öncelikli Hedefleri” isimli makalesi gerek kapsamlı listeleri ve gerekse tematik sınıflandırma denemeleri sayesinde son derece yardımcı olmuştur. Bahsettiğimiz bu eserlerde kültür, sanat, halk bilim, edebiyat vs. pek çok alanda eserlerin bibliyografik künyesini bulmak mümkündür. Bu makalenin konusu tarih araştırmaları ile sınırlı tutulmuş, diğer sahalardaki eserler listemize dahil edilmemiştir. Eser künyeleri APA sistemine göre düzenlenmiştir. Yabancı dillerdeki bazı çalışmaların (özellikle Rusça-Bulgarca ve Yunanca eserlerin) Türkçe karşılıkları-veya çalışmanın konusu-, okuyuculara yardımcı olması ve ön fikir vermesi amacıyla parantez içinde verilmiştir.



39



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ARNAUT, T. (2004) “Gagauz Edebiyatının Gelişme Süreci ve Ukrayna Gagauz Yazar ve Şairlerinin EdebiAçısından Katkıları”, TİKA I. Uluslararası Turkoloji Sempozyumu 31 Mayıs–6 Haziran (Simferopol- Kırım). ANZERLIOĞLU, Y. (2004) “Geçmişten Günümüze Türk Dünyasında Hıristiyan Türkler”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 2. ANZERLIOĞLU, Y. (2006) “Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Subhi Tanrıöver ve Gagauz Türkleri”, Bilik. ANZERLIOĞLU Y. (2018) “Türk Dünyasının İki Hristiyan Varlığı Gagauzlar ve Urumlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri ARGUNŞAH, M. (2002a) “Gagauzların Tarihi”, Türkler, C. 20, ed. Hasan Celal Güzel, Ankara, s. 228-244. ARGUNŞAH, M. (2002b) “Gagauz Türkleri”, Tarih Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı, Ankara. ARGUNŞAH, M. (1994) “Gagavuz Türklerinin Kullandığı Alfabetler”, Türk Dili, Eylül, S. 513. ALLARD, C. (1864) La Bulgarie Orientale. Paris. ANTSUPOV, I. A. (2006) “Budzhak kak Prirodno-Geograficheskaya Zona”, Istoriya i Kul’tura Gagauzov. Ocherki. Komrat-Kishineu: Pontos, s. 127-133 (Doğal Coğrafi Bölge Olarak Bucak, Gagauzların Tarihi ve Kültürü. Denemeler). ATASANOV, G. (2009) “Dobrudzhanskoto Despot·stvo”, İzdatelstvo “Faber”, Veliko Tŭrnovo. ANGELI, F. Ocherki (2007) Istorii Gagauzov Potomkov Oguzov (Seredina VIII – Nachalo XXI vv.) Kishinev: Tip, Centrală, 640 s. Gagavuzların Tarihi Hakkında Makaleler - Oğuzların Torunları (VIII. Ortalar - XXI. Yüzyılın Başları). ANDREEV, M., Angelov D. (1972) Istoriya na Bŭlgarskata Feodalna Dŭrzhava i Pravo, Izd. IV, Sofiya: Naukai izkustvo, 417 c. AGADZHANOV, S. G. (1969) Ocherki Istorii Oguzov i Turkmen Sredneĭ Azii v IX—XIII vv. Ashkhabad (IX-XIII. Yüzyıllarda Oğuz ve Türkmen Devletlerinin Tarihine Dair Denemeler). AGADZHANOV, S. G. (1971) Oguzskie Plemena Sredneĭ Azii IX.-XIII vv. (Istoriko-Étnograficheskiĭ ocherk) , Strany i Narody Mira, Vyp. KH. M.. s. 179-193. (IX.-XIII. Yüzyıllarda Oğuzlar ve Orta Asya Türkmenleri Tarihi Üzerine Yazılar). AGADZHANOV, S. G. (1991) Gosudarstvo Seldzhukidov i Srednyaya Aziya v XI – XII vv. M.: Nauka, 304 s. (XI - XII. Yüzyıllarda Selçuklu ve Orta Asya Devleti). AKHINZHANOV, S. M. “Kipchakiv X-XIII vv. Istoriograficheskiĭobzor”, http: www.kyrgyz.ru/ ALEKSANDROV, V. A. (1976) Selskaya Obshtina v Rossii (XVII- Nachalo XIX v.), M.: Nauka, 324 s. (Rusya’da Kırsal topluluk (XVII - erken XIX yüzyıl). ALEKSANDROV, V. A. (1984) Obychnoe Pravo Krepostnoĭ Derevni Rossii XVIII- Nachalo XIX v. M.: Nauka. ANTSUPOV, I. A. (2006) Budzhak kak Prirodno-Geograficheskaya Zona, Istoriya i Kultura Gagauzov. Ocherki. Komrat-Kishinéu: Pontos, s. 127-133. (Doğal Coğrafi Bölge Olarak BucakGagauz Tarih ve Kültürü). ALEKSANDROV, V. A. (1984) “Obsuzhdeniye Stat’i M. M. Gromyko”, Mesto Sel’skoy (Territorial’noy, Sosedskoy) Obshchiny v Sotsial’nom Mekhanizme Formirovaniya, Khraneniya i İzmeneniya Traditsiy, SE,. № 6, s. 52–53. ALEKSANDRENKOV, E. G. (1996) “Etnograficheskoye Samosoznaniye ili Etnicheskaya identichnost’? “, EO, № 3, s. 14–20. 40



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ALEKSEYEV, V. P. (1989) Istoricheskaya Antropologiya i Etnogenez. M.: Nauka, s.444. ALEKSEYEV, V. P. BROMLEY YU. V. (1968) “K İzucheniyu Roli Pereseleniy Narodov v Formirovanii Novykh Etnicheskikh Obshchnostey”, SE, № 2, s. 35-45 (Yeni Etnik Toplulukların Oluşumunda Halkların Göçlerinin Rolünün İncelenmesi). ALEKSEYEV, N. A. (1980) Ranniye Formy Religii Tyurkoyazychnykh Narodov Sibiri. Novosibirsk: Nauka, 317 c. (Sibirya’nın Türkçe Konuşan Halklarının Erken Biçimleri). AMANZHOLOV, A. S. O (1960) “yazyke Kazakhstanskikh Gagauzov”, Voprosy yazykoznaniya, № 3, M. s. 156-157. AMANZHOLOV, A. S. O (1964) “Gagauzakh v Kazakhstane i ikh Yazyke”, Problemy Tyurkologii i istorii vostokove-deniya. Kazan, s. 258–265. ANGELI, F. (2006) Gagauzskaya Avtonomiya. Lyudi i Fakty (1989-2005 gg.), Kishinev: Universul: s.260. ANGELI, F. (2007) Ocherki İstorii Gagauzov -Potomkov Oguzov (Seredina VIII- nachalo XXI vv.), Kishinev: Tip. Centrală, s.640 (Gagauz’un Tarihine İlişkin Denemeler - Oğuzların Torunları (VIII Ortaları - XXI. Yüzyıllar Başları)). ANGELOV, D. (1981) Obrazuvanie na Bŭlgarskata Narodnost, Sofiya (Bulgar Topluluğunun Oluşumu). ANDREEV, M. (1955) Kŭm Vŭprosa za Obichaĭnoto Pravo v Bŭlgariya Prez Vremeto na Turskiya Feodalizm, Spisanie na Sofiĭski Universitet, Yuridicheski Fakultet, T. 47, Sofiya (Türk Feodalizmi Döneminde Bulgaristan’da Ortak Hukuk Meselesi). ANDREEV, M. Angelov D. (1972) Istoriya na Bŭlgarskata Feodalna Dŭrzhava i Pravo, Izd. IV. Sofiya: Nauka i İzkustvo, 417 c. (Bulgar Feodal Devlet ve Hukuk Tarihi). ANDREEV, M. (1976) Izsledvaniya Vŭrkhu Obichaĭno Pravo v Srednevekovna Bŭlgarska Dŭrzhava, Spisanie na Sofiĭski Universitet, Yuridicheski Fakultet, T. 65-66, Sofiya (Ortaçağ Bulgar Devletlerinde Geleneksel Hukuk Araştırmaları). ANDREEV, M. (1979) Bŭlgarskoto Obichaĭno Pravo, Sofiya: Nauka i İzkustvo, 324 s. (Bulgar Geleneksel Hukuku). ANDREEV, M. (1980) “Bŭlgarskoto Obichaĭno Pravo”, Etnografiya na Bŭlgariya, T. I. Sofiya. ANDRIESH, E. N. (1999) “Étapy Formirovaniya Kommunikativnykh Umeniĭ i Navykov Uchashtikhsya-Gagauzov”, Sbornik Nauchnykh Trudov, T. 2, Istoriya Étnografiya, Obrazovanie. Kultura. Komrat: Izd-vo Komratskogo Gos. Univ-ta, s. 56-60. ANICHKOV, Ye. V. (1903) “Vesennyaya Obryadovaya Pesnya na Zapade i u Slavyan”, Otdeleniye russkogo Yazyka i Sloves-nosti Imperatorskoy Akademii Nauk, T. 74, SPb., s. 795. ANTSUPOV, A. I. (1966) Gosudarstvennaya Derevnya Bessarabii v XIX veke, Kishinev: Kartya Moldovenyaske, 262 s. (XIX. Yüzyılda Baserabya Devlet Köylerinin Durumu) ANTSUPOV, A. I. (1978) Agrarnyye Otnosheniya na yuge Bessarabii (1812–1870), Kishinev: Shtiintsa, 235 s. ANTSUPOV, A. I. Rol’ I. A. (2002) Kapodistrii v Formirovanii Administrativnoy Avtonomii Bessarabskoy Oblasti , YEIMI, T. III, s. 35-43. ANTSUPOV, I. A. (2006) Budzhak kak Prirodno-Geograficheskaya Zona, Istoriya i Kultura Gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 127-133. ANTSUPOV, I. A. (2006) Zemlepolzovaniye. Selskaya Obshchina, Istoriya i kul’tura Gagauzov, Ocherki, Komrat- Kishineu: Pontos, s. 134-145.



41



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ANTSUPOV, I. A. (2006) “Krymskaya Voyna, Ottorzheniye Podunavya”, Istoriya i Kul’tura Gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 153-169 (Kırım Savaşı). ANTSUPOV, I. A. (2006) “Imushchestvennoye i Sotsialnoye Rassloyeniye”, Istoriya i Kultura gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 170-184. ANTSUPOV, I. A. (2006) “Reformy 70-kh godov”, Istoriya i Kultura Gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 185-191. ANTSUPOV, I. A. (2006) “Pereselencheskoye Dvizheniye i Ustroystvo Kolonistov”, Istoriya i Kultura Gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, 2006. s. 89-99. ANTONOV, G. (1909) “Izvazhdane na kostite na umreliya (sled 7 god.), umivaneto im s vino i novoto im pogreb-vane v s. Kestrich (Varnensko); Probozhdane na m”rtvetsa s nozh v s. Kestrich”, IVAD, № 2, s. 73-74. ANTONOV, G. (1910) Naseleniyeto na Kestrich, Varnensko, s”obshchava G. Antonov, I Godishen Otchet na Varnensko Arkheologichesko Druzhestvo za 1906-1907 g. Varna,. s. 36-38. ANTONOV, G. (1914) “Gagauzka Pesen za Obsadata na Varna v 1928 g”, IVAD, № 6, s. 72-74. ARADZHIONI, M. A. (1999) Greki Kryma i Priazov’ya: İstoriya İzucheniya i İstoriografiya Etnicheskoy İistorii i Kul’tury (80-ye gg. XVIII v. – 90-ye gg. XX v.), Simferopol: ID Amena, 132 s. ARNAUDOV, M. (1972).”Studii Vŭrkhu Bŭlgarskite Obredi i Legendi”, T. I. Sofiya: BAN, 1971, 351 s.; T. II. Sofiya: BAN, 468 s. ARTAMONOV, M. I. (1962) Istoriya Khazar, L.: Izd-voGos., Érmitazha, 523 s. ATANASOV, G. (1996) Oshtevednŭzhza Etnogenezisana Gagauzite, BSP, T. 5. Veliko Tŭrnovo. ATANASOV, Georgi (2009) Dobrucanskoto Despotsvo, Veliki T’rnovo. AYÖNÜ, Y. (2006) “Osmanlılardan Önce Rumeli’de Türkler (1305-1313)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXI, Aralık 2006, s. 17-33. AYÖNÜ, Y. (2014) Selçuklular ve Bizans, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. AYÖNÜ, Y. (2015) “Osmanlı Fetihleri Öncesinde Balkanlarda Türk Varlığı”, Yeni Türkiye, C 3, S.66, s.473-482. BALASCHEV, G. (1917) “Dŭrzhavata na Oguzite v Dobrudzha na Sultan Izzeddin Keĭkavus”Voenni Izvestiya, s:33-36. BALASCHEV, G. D. (1940) L’empereur Michel VIII Paleologue et l’etet des Oguzes aux bords de la Mer Noire, Iassy. BALASCHEV, G. (1930) Ό Αύτοϰράτωρ Ϻιχαήλ ή ό Παλαιολόγος ϰαί τό ίδρνϑέν τή συνδρομή αύτοϋ ϰράτος τώυ Όγούζωυ παρά τήυ δντιϰήν άϰτήν τοϋ Εύξείυον: Sofya (Mihael Paleologos’un Oğuz Devleti’ne Desteği). BAURCULU, L. Maanilar (1999) “Folklor Baalantıları Hem Türk Halkların Poeziya Yaratmalarında”, Sbornik Nauchnykhtrudov, T. 2. Istoriya, Etnografiya, Obrazovaniye, Kul’tura, Komrat: Komratskiy Gos. un-t,.s. 66-69. BABUŞCA, M. (1993) “Consideraţii Privind Originea şi Evoluţia Istorică Găgăuzilor”, Caietele Laboratorului de Studii Otomane, Bucureşti, Nr. 2. BARKAN, Ömer Lütfi (1983) Caractere Religieux et Caractere Seculier des Institutions Ottomanes. Contributions a l’histoire Economique et Sociale de l’Empire Ottoman, Louvain. BAŞTAV, Şerif (1989) Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261-1461), Ankara.



42



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



BAŞER, A. (2010) Bucak Tatarları (1550-1700), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyon. BAŞER, A. (2015) “Projivanie Tatar ve Areale Budjaka v Osmanskiy Period”, Avdarma 450 Let İstorii 1563-2013; Avdarma, s. 66-71. BAŞER, A. (2018) “Osmanlı Devleti’nin Gagauzlarla İlişkileri ve Dobruca’nın Fetih Süreci Üzerine Bazı Gözlemler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. BAZIN, L. (1997) Les Gagaouzes: leur Langue”, Cahiers Balkaniques. N 25, Les Oublies des Balkans”, INALKO, P. 197-201. BATZARIA, N. (1940) Originea Găgăuzilor (Traducere după originea bulgăresc. Autor: A. Manov), Bucureşti, 51 p. BERCU, O. (2006) “Invăţămantul an Mediul Populaţiei Găgăuze din Basarabia 1918-1940”, Anuarul Institutului de Cercetări İnteretnice. Vol. VI. Chişinău, P. 70-73. BERNSHTEYN, S. V. (1949) Bolgarskaya Emigratsiyav Rossiyuv 1828-1829 gg., Uchenyyezapiski Institutasla-vyanovedeniya, M. (1828-1829’da Rusya’ya Bulgar Göçü). BOLDUR, A. V. (1992) Istoria Basarabiei, Ed. a II-a, Bucureşti: Victor Frunză. BRĂTESCU, C. (1928) “Populaţia Dobrogei”, Analele Dobrogei, Vol. IX. Cernauţi. BIGAEV, R. I., DANILOV, P. A., UMAROV, M. U. (1960-1961) “Aspects du Folklore des gagaouzes de l’Asie Centrale”, Studia and Acta Orientalia, III. p. 31-45. BOEV, E. (1995) “The Scientifi c Problem Gagausians. Facts, Presumptions, Inventions and Psevdo Science”, South East European Monitor, Vol II. № 5. Vienna, p. 60-73. BUTURĂ, V. (1992) Cultura Spirituală Romanească, Bucureşti. BULGAR, S. S. (2003) Gagauzskiyesud’by. Deyateli Kul’turyi Nauki: 200 letİstorii, Kishinev: Tsentr. tipogr, 192 s. BULGAR, S. S. (2003) “K Voprosuo Istorii Gagauzov v Pervoy Polovine KHKhv”, Materialy Mezhdunar Nauchno-prakt. konf., Posvyashchennoy 7-oygodovshchine Gagauz Eri (Gagauzii), T. I. Komrat: Komrat, Gos. un-t,. s. 33-37. BULGAR, S. S. (2005) Protoiyerey Mikhail Chakir, Stranitsy İstoriii Literatury Gagauzov XIXnach. XX vv. Chişinău: Pontos, s. 57-74. BULGAR, S. S. (2005) Literaturnoyenaslediye Mikhaila Mikhaylovicha Chakira, Stranitsy istoriiili teratury Gagauzov XIX -nach. XX vv. Chişinău: Pontos. BULGAR, S. S. (2006) Narodnoyedvizheniye “Gagauz Khalky” (1989-1994), Rusin. Mezhdunarodnyy İstoricheskiy Zhurnal, № 4 (6) Kishinev: ELENA-V.I.”, s. 163-173. (“Gagauz Halkı” Halk Hareketi). BULGAR, S. S. (2006) Gosudarstvov Dobrudzhe XIV –nach. XV vv., Istoriyai Kul’tura Gagauzov, Ocherki. Komrat-Kishineu: Pontos, s. 54-60. (XIV-XV. Yüzyıllarda Dobruca Devleti). BULGAR, S. S. (2006) “Dobrudzhavsostave Osmanskogo Gosudarstvav XV –Nachale XVII vv.”, Istoriyai Kultura Gagauzov Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 61-70. (XV. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Dobruca). BULGAR, S. S. (2006) “Vgody Krymskoyvoyny 1853-1856 gg”, Istoriyai Kultura Gagauzov, Ocherki, Komrat- Kishineu: Pontos, s. 146-152. BULGAR, S. S. (2006) “Bessarabskiye Opolchentsy, Uchastniki Russko-Turetskoyvoyny 18771878 gg.”, Istoriyai Kultura Gagauzov. Ocherki. Komrat-Kishineu: Pontos, s. 238-239 (1877-1878 Türk-Rus Savaşı’na Katılan Baserabyalı Askerler). 43



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



BULGAR, S. S. (2006) “Komratskoye Vosstaniye 1906 Goda”, Istoriyai Kultura Gagauzov. Ocherki, Komrat-Kishi-neu: Pontos, S. 273-285 (1906 Komrat İsyanı). BULGAR, S.S. (2006) “Gretsiy (Yunanistan) Gagauzları”, Sabaa Yıldızı, S. 34, Komrat, s.2-39. BABIY, A. I. (1988) Pravoslaviye v İstorii Moldavii: İstoriya i Sovremennost’, Kishinev: Kartya Moldovenyaske (Moldova Ortodoksluğu Tarih ve Modernlik). Bŭlgaritev Rumŭniya XVII-XX v. Dokumentii Materiali (1994) Sŭst. M. Mladenov, N. Zhechev, B. Nyagulov, Sofiya: IK , 420 s. (Bulgar Romanya-Belgeler ve XVII-XX yüzyıll Malzemeleri). BAEV, Kr. (1953) “Povŭprosaza Etnogenezisana Gagauzite”, IVAD, Kn. IX, s. 89-93. BAEV, Kr. (1953) “Istoricheski Narodnipesniu Gagauzite”, IVAD, Kn. XV. 1964. s. 61–74. BABIĬ, A. I. (1988) Pravoslaviev İstorii Moldavii: İstoriyai Sovremennost’, Kishinev: Kartyamoldovenyaské. BAKURSKIĬ, S. V. (1984) Sotsial’no-ékonomicheskie Problemy Demograficheskogo Razvitiya Moldavskoĭ, SSR. Kishinev: Sh·tiintsa. BALASCHEV, G. (1915) Oguzname toi Izeddin, Spisaniena BAN. Kn. IX. Sredets. BALASCHEV, G. (1917) Dŭrzhavata na Oguzite v Dobrudzha na Sultan Izeddin Geĭkavuz ipr., Voenni izvestiya. God. XXVI. Br. 33-36. (Dobruca Oğuz Devleti ve İzzeddin Keykavus). BALASCHEV, G. (1917) “Dŭrzhavata na Oguzite v Dobrudzha na Sultan Izzeddin Keĭkavus”, Voenni Izvestiya, s. 33-36. BALASCHEV, G.D. (1940) L’empereur Michel VIII Paleologue et l’etet des Oguzes aux Bords de la Mer Noire, Iassy. BALKANSKI, T. (2006) “Aspar Eri: Aspazeri–starinno Khazarsko, Pechenezhkoi Kumanskoimena Bŭlgariyai Besarabiya”, BSP. T. 9. Odesa: Druk, s. 397-403. BANKOVA, I. D. (2005) “Dvuyazychiyevetno Kul’tur Nomoblike Gagauzov”, VI kongress Etnografovi AntropologovRossii, Tezisy, 28 iyunya– 2 iyulya, SPb., s. 92. BASILOV, V. N. (1970) Kul’tsvyatykhv İslame, M.: Mysl’,144 s. BASILOV, V. N. (1992) Shamanstvounarodov Sredney Aziii Kazakhstana, M.: Nauka. BACHINSKAYA, Ye. (1996) Bolgarskoye i Moldavskoye Naseleniye v Dunayskom Kazach’yem Voyske (1828-1869), Moldavsko-Bolgarskiye Otnosheniya v Sredniyevekai Novoyevremya. Doklady Mezhdunarodnoy Nauchnoy konferentsii. Kishinev, 21-23 Oktyabrya, s. 104. BAURCHULU, L. A. (1994) Pogledvŭrkhu İstoriyata na Sŭbiraneto i Publikuvaneto na Gagauzkiya Pesenen Folklor, BSP. T. 3. Veliko-Tŭrnovo,. s. 351–356. BAURCHULU, L. A. (1995) “Nyakoi Osobe Nostinafunktsio ni ranetona Gagauzkite Pripevki”, Maane, BSP. T. 4.Veliko-Tŭrnovo. s. 423–432. BENOVSKA, M. (1994) “Etnicheski Obrazi v Bŭlgarskoto Folklor”, Vrŭzki za Sŭvmestimost i Nesŭvmestimost, Sofiya. s. 245-247. BERG, L. S. (1918) Bessarabiya, Strana, lyudi, Khozyaĭstvo. Prg.: Ogni. 241 s. BERG, L. S. (1923) Naselenie Bessarabii. Étnograficheskiĭ Sostavi Chislennost’. Pg., (Baserabya’nın Nüfusu Etnografyası). Calatorii Pentru Cercetarea Documentelor Turceşti afl ate in Arhţvele din R. P. Bulgaria, Revista Arhivelor (1970) Anul XLVII. Vol. XXII. N. 1. Bucureşti, p. 275-284. Calatorii Străini despre Ţările Romane (1976) Bucureşti. Vol. VI. p. 311-775. 44



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



CEBECI, A. (1985) “Gagauzların Tarihi Dili Folkloru Hakkında”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C.l, S.l, Ankara, s. 209-221. CEBECI, A. (1992) “Osmanlı Devletinde Gaguzlar”, Türk Kültürü, s. 354. CEBECI, A. (2008) XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagauzlar, Doktora Tezi, Ankara. CIACHIR, M. (1934) “Dreptatea Găgăuzii din Basarabia”, Viaţa Basarabiei, Chişinău, Nr. p. 11–14. CIACHIR, M. (1934) Basarabieala Gagauzlaran istorieasa, Chişinău. CIACHIR, M. (1934) “Religiozitatea Găgăuzilor», Viaţa Basarabiei, Chişinău, Nr. 3. P. 21–28. CIACHIR, M. (1934) “Obiceiurile Religioase ale Găgăuzilor din Basarabia”, Viaţa Basarabiei, Chişinău, Nr. 6, p. 4–8. CIACHIR, M. (1936) “Obiceiurile Găgăuzilor la nunţi”,Viaţa Basarabiei, Chişinău, Nr. 3–4. CIACHIR, M. (1938) Dicţionar gagauzo (Tiurco)-Roman, Chişinău. CIACHIR, Mihail (1998) Basarabyalı Gaguzların Tarihi, Haz. Harun Güngör, Niğde. CAKIR, Mikail (2007) Gagauzlar: Istoria, Adetlar, dil hem din, Chişinău: Pontos, 218 p. ÇAVUŞ, G. (2005) “XVI. yy’da Gümülcine Sancağı Gagauzları”, GÜ GEF Tarih Abd., Ankara, s.57. ÇIMPOEŞ, L. (2001) Istoria şi Cultura Bulgarilir şi Găgăuzilordin Moldova şi Ucraina, (Moldova ve Ukrayna’da İkamet Eden Bulgar ve Gagauz Topluluklarının Tarihi ve Kültürü) (Chişinâu, 1999, 277 p), Lecturifilologice, Chişinău, s. 78-82. ÇIMPOEŞ, L. (2006) “XVIII-XIX. Asırları Güney Basarabya Gagauzları Hakkında Gezginlerin Gezi Notları”, KİBATEK Gezi Edebiyat Sempozyumu (Nevşehir-Türkiye, 23-29 Mart 2006), s. 95-98. ÇIMPOEŞ, L. Emilia B. (2015) Gagauzy Ukrainy, Kniga 1-2, Taras Şevçenko Kiev Milli Üniversitesi Filoloji Enstitüsü Türkoloji Bölümü Ukrayna Gagauzlar Birliği Derneği Yayınları, Ankara. ÇIMPOEŞ, L. (2018) “1818 Yılın Tarisel Bükreş Anlaşmasının Gagavuz Kaderinde Etkisi”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri CIOBANU, St. (1922) Basarabia: Populaţia, İstoria, Cultura, Chişinău. COSTĂCHESCU, M. (1969) “Folclor din Moldova”, Texte alese din Colecţii Inedite, Inedile Editura Pentru Literatură, Vol. I–II. Bucureşti. COJOCARU, N. (1984) “Folclor din Moldova”, Cintece Obiceiuri şi Tradiţii Populare Romaneşti, Vol. V, Bucureşti. CANTEMIR, Dimitri (1956) “Descrierea Moldovei (Descripţio Moldaviae) 1716”, OPERE, Edit, Academiei, Vol. I, Bucureşti. CONEA, I., DONAT I. (1958) Contribution a Letude de la Toponimie Petcheneque Comane de la Plaine Roumaine du Bas-Danube, Contributions Onomastiques, Bucarest. CIN, Turgay (2010) “Milletlerarası İlişkilerde Yunanlaştırma Faaliyetlerine (Asimilasyona) İlişkin İki Örnek: Kalaşlar ve Gagauzlar”, Karadeniz Araştırmaları, Bahar, S. 25, s. 11-50. DECEİ, Aurel (1964) “Dobruca”, MEB İA, İstanbul 1964, s. 628 -643. DECEI, Aurel (1945) “Dobrudca”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, Istanbul, s. 628-643. DECEI, Aurel (1949) “Bucak “, İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, Istanbul, s. 742. DECEI, Aurel (1968) “Le Probleme de la Colonisation des Turos Seljoukides dans la Dobrodgea au XIII-e Siekle”,Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt IV, Ankara, s. 81-111. 45



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



DECEI, Aurel (1978) “Problema Colonizării Turcilor Seldgiukizi in Dobrogea Secolului al XIIIlea”, RelaţiiRomano-Orientale, Bucureşti, p. 169-192. DENIZ, Serpil (2006) XVI. YY. Tahrir Defterlerine Göre Silistre Sancağında Gagauz Şahıs Adları, GÜ GEF Tarih Abd. (Basılmamış bitirme tezi), Ankara, s. 148-149 v.d. DENSUŞIANU, O. (1915) Graiul din Ţara Haţegului, Bucureşti. DENSUŞIANU, O. (1929) Historie de la labque Roumanie, Bucureşti. DIACONU, P. (1970) Les Petchenegues au Bas-Danube, Bucarest,158 p. DIACONU, P. (1978) Les Coumans au Bas-Danube au XI-e XIII-e Siecles, Bucureşti, 158 p. DOERFER, G. (1959)“Das Gagauzische, PhilologiaeTurcicae”, Fundamenta I., Wiesbaden, p. 260-271. DOERFER, G. (1963) “Die gagauzische literatur, Philologiae Turcicae Fundama”, T. I. Wiesbaden, 1959. p. 260-272, Orientalisticzny, XXVI, zeszyt 2. Warszawa. DRAGANOV, P. D. (1993) Bessarabiana. Uchenaya, literaturnaya ikhudozhestvennaya Bessarabiya, Alfavitnyy Bibliograficheski yukazatel’, Kishinev: Tipo-Litografiya F. P. Kashevskogo, 1911, Pereizdano: Kishinev: Universitas. DRIMBA, Vl. (1964) “Etudes Gagaouzes (I). L’origine des mots Paroxymons Termines par –u, -u et –i”, Revuede Linguistique, T. IX, № 2, p. 203-211. DRIMBA, Vl. (1964) “Etudes Gagaouzes (II), Les Derives en -ka”, Revue de Linguistique. T. IX, № 3, p. 325-331. DRIMBA, Vl. (1960) “Aspecte din Fonetică Găgăuză”, Foneticăşi Dialectologie, Vol. II, Bucureşti, p. 121-129. DRIMBA, Vl. (1961) “Cercetări Asupra Foneticii Găgăuze (I-II)”, Studii şi cercetări lingvistice. Anul XII.. Nr. 3, p. 399-419; Nr. 4. p. 555-575. DRIMBA, Vl. (1970) “La Reparation des Parles Turcs de Dobrudja”, Acta Orientalia Hungarica, Budapest. DRIMBA, Vl. (1972) “Le Gagaouze-Dialecte de la Lanque la Lanque Tuque”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler Bilimsel Bildiriler, Ankara, 1975. DRON, I. (2001) “Tiraşpol- mărturie Toponimică a Continuităţii Populaţiei Băştinaşe in sudul Basarabiei”, Studii şi cercetări (Articole selecte),Chişinău: Pontos, s. 134-137. DRON, I. (2001) “Provenienţa numelui topic Vulcăneşti din sudul Basarabiei”, Anuarul Institutului decercetări interetnice, Vol. II, Кишинэу, p. 155-157. DRON, I. (2001) “Despre provenienţa etnonimului găgăuz”, Studii şi cercetări (Articole selecte), Chişinău: Pontos, p. 317-320. DRON, I. (2001) “A Ezistat Oare un Stat Numit “Ţara Uzilor”?, Studii şi Cercetări. (Articole selecte), Chişinău: Pontos, p. 339-342. DOBROGEA (1928) Cincizeci de ani de viaţa Romanească, Bucureşti. DÜNDAR, Receb (2013) “59 Nolu Tahrir Defterine Göre Biga Sancağı’nda Yerleşim ve Nüfus”, The Journal of Academic Social Science Studies, Vol. 6, İssue 2, Şubat 2013, p. 1131-1167. EKREM, M. A. (1994) Din İstoria Turcilor Dobrogeni, Bucureşti: Kreterion, 225 p. ERCILASUN, A. B. “Gagauzlardan Yeni Haberler”, Türk Kültürü, XXVI, № 316, s. 28-83. EREN, Hasan, “Gagavuz Türkçesi”, Türk Ansiklopedisi, C.XVI, s.109. 46



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



EREN, Hasan, “Gagavuzlar”, Türk Ansiklopedisi, C.XVI, s.110. FEHIM, H. (1930) “Dobrodcadakı Uzlar-Gagauzlar”, Emel, Bazargic, Sayı 26. FLEET, K. (1993) “The Treaty of 1387 Between Murād I and the Genoese”, Bulletin of the Schoolof Oriental and African Studies, University of London 56, pp. 13–33. FRIPRU, Iu. “Din trecutul oraşului Comrat”, Viaţa Basarabiei, Chişinău, An. XI, Nr.10-11, s. 35-44. GANGLOFF, S. (1998) “Les Gagaouzes: etat des Recherches et Bibliographie”, Turcica, C. 30, p.17. GANGLOFF, S. (1998) “Les Gagaouzes: etat des Recherches at Bibliographie”, Turcica, T. 30. Strasbourg, p. 13-61. GAYDARJİ, G. A. (1992) “Minorităţiile Naţionale prin prisma ştiinţei”, Business Globe, Nr. 28-29, p. 8. GEÇKIN, S. (2000) Akkerman Sancağı Mufassal Defterine göre XVI. yy.da Gagauz Adları, GEF Tarih Abd. Bitirme Tezi, Ankara. GENNEP, A. van. (1909) Les Rites de Passage, Paris. GHINOIU, I. (1994) Virstele Timpului, Chişinău. GLAZER, N., MOYNIHAN, D. (1975) Ethnicity. Theory and Experience, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. GRADIŞLIEV, İvan (1993) Gagauzite, Biblioteka Dobrudja, Sofya-Dobriç, 5-7. GREK, İvan (1996) “Bucaklı Gagauzların Tarihi” adı ile II. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu’na Sunulan Bildiri, Edirne. GUBOGLU, M. P. (1939) Gagauzii in lumina İstoriei, Nr. 2, Constanţa. GUBOGLU, M. P. (1971) “Une version. Turque du reglement organique la premiere constitution Roumaine(1831-1858)”, Studia et acta Orientalia, Bucаrest, Nr. VIII, p. 209-219. GUBOGLU, M. P. (1976) “Turcii Selgiuci şi Statele lor”, Studii şi Articole de Istorie, Bucureşti, XXXII, p. 33-34. GUBOGLU, M. P. (1981) “Gagauz Folklorunun Özellikleri, Önemi ve Canavar (Kurt) Kultu”, II Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Programı ve Bildiri Özetleri (Bursa, VI. 1981), Ankara, s. 13. GUBOGLO, G. E. M. (1981) “Membru Corespondent al Societăţii Turce de Istorie”, Revista Arhivelor, Nr. 3, p. 377-382. GUBOGLU, M. P. (1987) “Gagauzların “Türkçe” Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar. Bibliografya Kaynakça Denemesi”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul, 23-28 Eylul, 1985, Türk Dili, Cilt 2, İstanbul, s. 63-72. GUBOGLU, M. P. (1981) “Gagauzların Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim”, IX Milletlerarası TürkTarih Kongresine Sunulan Bildiri Özetleri (21-26 Eylül), s. 54-55. GUBOGLU, M. P. (1981) “Romen Ulusunun Eski Türk Kavimleri ile İlişkileri Hakkinda”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt 2, Ankara, s. 755-780. GUBOGLU, M. P. (1989) “Mihail Çakırın Ölümünün 50 Yılı Münasebetiyle», Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 6, İstanbul, s. 59-84. GUBOGLU, M. P. (1990) “Gagauz Halk Edebiyatı-Folklorundan İki Tarihi Efsane ve Bir Demet Tarihsel Türkü”, I.Milletlerarası Turk Halk Edebiyatı ve Folklor Kongresi, 11-12 Ekim, 1988, Konya, s. 137-153. GUBOGLU, M. P. (1990) “Romanya’da Türkoloji Çalışmalarının Meseleleri Sonuçları ve 47



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Gelişmeleri (1948-1988)”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul, Nr. 64. s. 91-147. GURULKAN, Kemal. “Cumhuriyet Dönemi Türk Diplomatik Yazışmalarında Gagauzlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri GÜNGÖR, H. (1983) “Gagauzların Hıristiyanlığı Kabulu ve İnanışlarındaki İslamî Unsurlar Meselesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, № 27, s. 248-254. GÜNGÖR, H., ARGUNŞAH, M. (1991) Gagauz Turkleri (Tarih-Dil-Folklor ve Halk Edebiyatı), Ankara, 377 s. GÜNGÖR, H., (1991) “Yunan-Bulgar Kilise Mücadeleleri ve Gagauzlar”,Türk Kültürü, S. 344, Aralık, s.732-733. GÜNGÖR, H., ARGUNŞAH, M. (1993) Dünden Bugüne Gagauzlar, Ankara. GÜNGÖR, H., ARGUNŞAH, M. (1998) Gagauzlar, İstanbul. GÜNGÖR, H., (1997) “Gagavuz (Gökoğuz)”, Yeni Türkiye, Yıl 3, S.16, Temmuz-Ağustos 1997, s.1599. GÜNGÖR, H. (2018) “Gagauz İnançlarında Şamanizm ve Bogomilizm’in İzleri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. HATLAS, J. (2009) Gagauzia i Gagauzi, Poznan: Historia Oraz wspołczesność, 214 s. HANCU-Tentiuc А. (2000) “Confluenţe interetnice in Cadrul Obiceiurilor Populare Tradiţionale din sudul Basarabiei”, Tiragetia, Anuar IX. Chişinău, 1999,Tiragetia, p. 355–361. HOPPE, E. M. (1957) Die Turkischen Gagauzen Christen, Orients Christianus. Bd. 41. Wiesbaden. HOPPE, E. M. (1934) Das Alttürkische Gagauz Volk, Der Orient. Heft 6. Postdam. HOPPE, E.M. (1934) I Gagauzi popolazione turco-cristiana della Bulgaria, Oriente Moderno, XIV, No:3, s. 132-143. IORGA, N. (1899) Studii istorice asupra Chiliei şi Cetăţii Albe. Bucureşti. IORGA, N. (1912) Basarabia Noastra, Vălenii de Munte. IORGA, N. (1925) A History of Roumania Land, People and Civilisation, Çev. Joseph McCabe, London. IORGA, N. (2005) Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. 3, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul IORDANOGLOU, A. (1985) «Οί Γκαγκαοϋζοι καί ή καταγωγή τους» (The Gagauz and their origins), Δελτίο ΚέντρουΜικρασιατικών Σπουδών 5, p. 407 IOSIPESCU, S. B. (1985) Dobrotiţa, Ioancu. Bucureşti. IVANOV, I. S. (1864) “Kratkiy Ocherk Bolgarskikh Koloniy v Bessarabii.-V: Zapiski”, Bessarabskogo ob- Lastnogo Statisticheskogo Komiteta, T. 3, Kishinov. İNALCIK, H. (1965) “Dobrudja”, Encyclopedie de Islam, N. E. II, 1960, p. 625-629; ed. II. Leyde-Paris, p. 625-626. İNALCIK, Halil (2010) Kuruluş Devri Osmanlı Sultanları, İstanbul. İslam Ansiklopedisi (1945) İslam Âlemi Tarih, Geografya, Etnografi a ve Biyografya Lugatı, İstanbul, C. 4, Milli Eğitim Basımevi, s. 706-707. JIRECEK, C. (1881) Das Furstentum Bulgarien, Praga, Wien, Leipzig. JIRECEK, C. (1889) Einige Bemerkungen uber die Uberreste der Petschenegen und Kumanen sowie uberdie Volkerschaften der sogenannten Gagauzi und Surguči in heutigen Bulgarien (Seperatabdruck ausden Sizungsberichten der konigl, Bohm, Gesellschaft der Wissenschaften), Prag. 48



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



JULA, N. V., MĂNĂSTIREANU, V. (1968) Tradiţii şi obiceiuri Romăneşti. Editura pentru literatura (Anul nou inMoldova şi Bucovina) Bucureşti. KAFESOĞLU, İ., (1977) Türk Millî Kültürü, 46, Ankara, s. 176, TKAE Yay. KARANASTAS, O. R. (1995) “The Problem of the Gagauz Ethno-Demographic Development in the 19th Century”, Südost-Forschungen 54: 263-70. KARANASTAS, O. R., (1998) “Bucak’taki Transtuna Göçmenlerının ve Gagoğuzların Etnik Kimliği(18. Yüzyılın sonu ve 19. Yüzyılın başı)”, Avrasya Etüdleri, S. 13 (İlkbahar), s. 55-68. KARANASTAS, O. R. (2004)“Tunaötesi Göçmenleri ve Gagauzlar-18. Yüzyıl Sonları ve 19. Yüzyıl Başları”, Çev. Mehman Musaoğlu, Ankara: TÜRKSAV. KARANASTAS, O. R. (2017) “Geçmişten Bugüne Vize ve Gagauzlar”, Bozkırdan Batıya, Prof. Dr. Hüseyin Salman’a Armağan, Ed. Güler Yarcı, İstanbul: Epsilon Yayınları, s. 315-330. KARPAT, K. (1976) “Gagauzların Tarihi Menşei Üzerine ve Folklorundan Parçalar”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt I, Ankara: s. 162-177. KARPAT, K. (1994) “The Seljukid Origin of the Gagauzes,” Etnograficheskoe obozrenie 4 (July–August), pp. 36–43. 39. KARPAT, K. (1996) “Gagauzlar”, DİA, c. 13, s. 288-291. KAVAK, N. (2018) “Balkanlardaki Heterodox İnanç Sistemi İçinde Gagauzlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. KAYAPINAR, L. (2004) “Osmanlı Uç Beyi Evrenos Bey Ailesinin Menşei, Yunanistan Coğrafyasındaki Faaliyetleri ve Eserleri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 8, 1, s.133-142. KERİM, M. (2018) “Oğuz Göçlerinin Gagauzlar Üzerinde Yarattığı Değişimler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. KILIÇ, O. (2018) “Gagauz Coğrafyasının Osmanlı İdari Sistemi İçindeki Yeri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. KOEPPEN, P. (1854) “Die Bolgaren in Bessarabien”, Bulletin de la Classe Historico-Philologique deL’academie İmperiale des Sciences de St.-Petersbourg, St.-Petersbourg-Leipzig, Bd. XI, Nr. 13-14. s. 194-218. KORSI, A. (1997) “Les Normes Socio-culturelles des Gagaouzes Entre Changements et Acculturation”, Cahiers Balkaniques, Nr. 25, “Les Oublies des Balkans”, INALKO, s. 205-219. KOWALSKI, T. (1942) Dobrucada Turk Ethik Unzurlari, Ankara. KOWALSKI, T. (1933) Les Turcs et la Langue Turgue de la Bulgarie du Nord-Est, Krakowie. KROEBER, A. L., KLUCKHOHN, C. (1952) “Culture: a Critical Review of Concept and Definitions” , Papes of the Peabody Museum, Harvard, V. LXVI, № 1, p. 43–72. KURAT, A. N. (1937) Peçenek Tarihi, İstanbul. KURAT, A. N. (1972) IV.-XVIII. yy. Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları. KURAT, A. N. (1992) “5. Peçenekler, Uz (Oğuzlar) ve Kumanlar”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 182 s. KVILINKOVA, E. N. (2002) “Pipiruda Obiceiul Găgăuz de Invocare a Ploilor”, Lecturi Filologice, II, Bucureşti, Chişinău, p. 126-133. KVILINKOVA, E. N., NIKOGLO, D. E. (2001) “Bulgariya Gagauzları”, Sabaa Yıldızı, Komrat, № 17, C. 2–8. 49



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KVILINKOVA, Ye. N. (2010) “Bılıografıcheskıy Ukazatel’ Lıteratury Dlya Izuchenıya Etnegeneza, Istorıı, Yazyka I Kul’tury Gagauzov”, Kursom razvivayushcheysya Moldovy. T. 9. Istoriya v Kul’ture i Kul’tura v İstorii.,Sostaviteli: M.N. Guboglo, I.A. Subbotina, L.V. Fedotova - Obshchaya Redaktsiya M.N. Guboglo. M.: Staryy sad., p: 395-461. L’historiografi e Ottomane des XV-XVIII Siecles, Revue des Eitudes Sud-est Euroreennes, (1965) T.III, Nr. 1-2, p. 81-93. MĂCRIŞ, A. (1990) “Găgăuzii”, Ţara Noastră, An. II, Nr. 3, Noembrie, p. 8. MĂCRIŞ, A. (1990) “Cine Sunt Găgăuzii?”, Naţiunea, An. I. Nr. 17, Septembrie, p. 5. MĂCRIŞ, A. (1991) “Găgăuzii”, Naţiunea, An. 2. Nr. 30 (57), August, p. 6. MĂCRIŞ, A. (1995) “Comratul poate şi trebue să devină o zonă a inţelegerii interetnice”, Glasul Naţiunii, An.VII, Nr. 7, Aprilie, p. 14. MĂCRIŞ, A. (1999) Găgăuzii (ediţie bilingvă romano-francază), Bucureşti: 97 p. MĂCRIŞ, A. (2000) Găgăuzii şi Romanii, Insemnări. Bucureşti: Agerpress Typo. 48 p. MĂCRIŞ, A. (2001) Fragmente de Istorie şi nu Numai, Bucureşti: 91 p. MĂCRIŞ, A. (2001) “Găgăuzii”, Note despre limba Găgăuză şi alte İnsemnării, Bucureşti: p. 59. MĂCRIŞ, A. (2001) Note de Călătorie şi Insemnări, Bucureşti:131 p. MĂCRIŞ, A. (2001) Găgăuzii, Opinii şi insemnări, Bucureşti: 53 p. MĂCRIŞ, A. (2003) “Unele Aspecte din İstoria mai veche a Găgăuzilor”, Anuarul Institutului de cercetăriinteretnice, Vol. IV, Chişinău, p. 60-70. MĂCRIŞ, A. (2003) Găgăuzii din Basarabia in trecut şi in prezent, Bucureşti. MĂCRIŞ, A. (2004) Găgăuzii cred in ziua de măine (Istorya yapraklar),Bucureşti. MĂCRIŞ, A. (2005) Găgăuzii an Diasporăşi la ei acasă, Bucureşti: Agerpress, 160 p. MĂCRIŞ, A. (2007) Găgăuzii in Literatura şi Publicistica Romană, Bucureşti: Paco. 128 p. MĂCRIŞ, A. (2007) Găgăuzii, Bucureşti: Paco, 204 p. MAHMUT, E. (1962) “Gagauz Turkleri”, Türk Kültürü, Kasım, Ankara: 147-155. MAHMUT, E. (1991) “Gagauz Turkleri”, Türk Kültürü Araştırmaları. Sayı 335, Ankara: s.147-154. MANOV, A. İ. (1910) “Obiçaina Gagauzite v Varna”, İzvestiyana Varnenskoto Arheologiçesko Drujectvo III. MANOV, A. (2001) Gagauzlar (Hrıstiyan Türkler), Çev. M. Türker Acaroğlu, Ankara Menzel, Th. (1964). “Gagauzlar” MEB İA, C. IV, s. 706-707, İstanbul. MANOF, Atanas (1940) Gagauzlar, Çev. M. T. Acaroğlu, Ankara. MARIAN, S. (1904) “Legendele Maicii Domnului”, Studiu folcloric, Bucureşti. MARIAN, S.v(1898) Sărbătorile la Romani, Vol. I, Bucureşti, 1898; Vol. II. Bucureşti, 1899; Vol. III. Bucureşti, 1901. MARIAN, S. (1904)”Legendele Maicii Domnului”, Studiu Folcloric, Bucureşti: Ed. Academiei Romane, p. 107. MARINOv, V. (1956) Prinos kŭm Izuchavaneto na Bita i Kulturata na Turtsite i Gagauzite v Severoiztochna Bŭlgariya, Sofiya.



50



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MARUNEVIÇ, Mariya (1996) “Gagauz Halkının Başlıca Tarih Dönemleri”, II. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu’nda Sunulan Bildiri, Edirne. MARUNEVIÇ, M. (1996) “Gagauz Halkının Millet İstoriyası, Hem Kıymeti İçin Düşünmeklâr», Sabaa Yıldızı, Komrat, Sayı 1, s. 4-7. MARUNEVIÇ, M. (1988) V. Materialnaya kultura Gagauzov, V XIX- naçale XX. v.- Kişinev, (XIX-XX yy. Başlarına Kadar Gagauzların Maddi Kültürü). MEHMET, M. A. (1965) Aspecte din Istoria Dobrogei sub Dominaţia Onomană in Veacurile XIV- XVII (Mărturiile călătorului Evliya Celebi), Studii Revista de istorie, Bucureşti: Nr. 6. MENSEL, T. “Gagauzes”, Encyclopedie de l’Islam, II, s.134-135. METIN, Ö. (2012) “Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Romanya Türklerinin Göçüne Dair Faaliyetleri (1931-1938)”, Karadeniz Araştırmaları, S.35, s.125-143. MINCEV, D. N. (1938) “Bulgarii din Basarabia de sud”, Din Trecul Nostru, Ianuarie, Sofia: p. 9. MOŞKOV, V. (1901-2) “Gagauzı Benderskogo uezda”, Etnografiçeskoe Obozrenie, I/1900, 1901, 1902. MOŞKOV, V. (1904) Nareçiya Bessarabskih Gagauzov (Predisloviya), Petersburg. MUTAFCIEV, P. (1927) “Dobrotic-Dobrotica et la Dobrudja”, Retsi VII, Revue des Etudes Slave, 1-2. p. 27-41. MUTAFCIEV, P. (1943) Die Angebliche Ein Wanderung van Seldchuc Türken indie Dobrudcha im XIII, Sofia. MUTAFÇİEV-V.Mutafçieva (1995) İstoriya na Bılgarskiya Narod ot naçenkite na Çoveşkiya jivot po naşite zemi do Bılgarskoto Vızrajdane, Sofya, s. 226-227. NAYIR, Y.N. (1936) Balkanlar ve Türklük, Ankara, Ulus Basımevi. NECRASOVOVA, O. C. (1940) “Le probleme de l’origine des Gagaouzes et la structure Antropologique”, Institutulde arte grafi ce “Bravo”. Iasi. NEŞCULESCU, C. (1939) “Năvălirea uzilor prin Ţările Romane in Imperiul Vizantin”, Revistă Istorică Romană, Bucureşti, Vol. IX. (Extras - 140) p. 185-207. NIKOGLO, D. (1998) Aspectele simbolice ale mesei nupţiale Găgăuzeşti din sec. de XIX-lea – inceputul sec.al XX-lea, Tiragetia, Chişinău, p. 189-192. NISTOR, I. (1991) Istoria Basarabiei, Cernauţi, 1923 (Ed II. Humanitas). NISTOR, I. I. (1944) “Localizarea numelui Basarabia in Moldova Transpruteana”, Anal. Acad. Rom. Mem. Secţ.Istorice, Seria III. T. XXVI, p. 1-27. NISTOR, I. I. (1944) “Aşezarile bulgare şi găgăuze din Basarabia”, Anal. Acad. Rom. Mem. Secţ. Istorice, SeriaIII. T. XXVI, p. 355-393. OIŞTEANU, A. (1990) “Găgăuzii, Origine, Etnogeneză”, Istorie, Revista 22. An. 1. Nr. 50. 28 Decembrie, p. 14-15. OIKONOMIDIS, N. (2000) Avrupa’da Türkler (1305-1313) ve Küçük Asya’da Sırplar (1313), Osmanlı Beyliği, Ed. Elizabeth A. Zachariadou, Çev. Gül Çağlalı Güven, İsmail Yergüz, Tülin Altınova, İstanbul. ONAL, M. N. (1997) Din folclorul Turcilor Dobrogeni, Bucureşti. OĞUZOĞLU, Y. (2018) “Gagauz Türkleri’nin Dillerini ve Kültürlerini Yaşatmasına Osmanlı Düzenin Katkısı (1396-1774)”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. 51



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ÖDEN, Zerrin Günal (1999) Karası Beyliği, Ankara: TTK Yayınları. ÖZKAN, N. (1996) Gagavuz Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları. ÖZTÜRK, Y. (2016) “Evrenosoğullarının Menşei Hakkında Oluşmuş Bilmecenin Yeni Bir Analizi, Uluslarası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, C. 1, Nşr. Haluk Selvi, Ali Yeşildal, Kocaeli: s. 325-342. ÖZTÜRK, Y. (2018) “Evrenos Ailesi ve Gagauzlarla İlişkisi Hakkında Bazı Tespitler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. PĂCURARIU,  M.  (1996) “Basarabia:  Aspecte  din  Istoriam Bisericii  şi a  Neamului Românesc», Iaşi: Editura Mitroploiei Moldovei  şi  Bucovinei, 1993. Pals, D. Seven Theories of Religion, New York and Oxford: Oxford University Press. PEEZ, C. (1894) “Christliche Turken Oder Turkische Christen?”, Studien aus Ostbulgarien. OestterreichischeMonatsschrift fur den Orient, Wien, Bd. 20, № 6-7. PITTARD, Eugene (1912) “Les Peoples des Balkan”. Recherches Antropologiques dars la Peninsula des Balkansspecialementdars la Dobrudja. s. 407-408. POPA, V. G. (1983) Folclor din Moldova, Ţară de sus, Bucureşti: Vol. IV. POUTOURIDOU (1997) “Η κοιλάδα του Όφι και η έλευση του Ισλάμ: Η περίπτωση των ελληνόφωνων μουσουλμάνων”, Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 12, p. 47-70 (Ophi Vadisi ve İslam’ın Doğuşu: Yunanca Konuşan Müslümanlar Örneği). RADOVA, O. (2018) “25’ci Yılında Moldova Türkiye Bilimsel İlişkileri ve TC. Osmanlı Arşiv Belgelerinde XVI-XVII. Yüzyıllarda Gagauz Türklerinin Yerleşim Yerleri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. RADOVA, O. (2018) “TC. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Diğer Belgelere Göre Balkan Yarımadası Göçmenlerinin ve Yerli Bucak Gagauzların Etnik Tarihi ve Kültür Mirası (M.Ö.VII-VI. YüzyıllardaXXI.Asırlarda”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. RADLOV, V. V. (1846) Çteniya v İmn. Obşç. İst. İ Drevn. Rossii, No:1. RÂSONYI, L. (1940) “Tuna Havzasında Kumanlar”, İstanbul, Maarif Basımevi, 8°, ayrıbasım: s. 401-422, Rezachevici C. (1997) Găgăuzii, Magazin Istoric, Bucureşti, Nr. 5-6. REZACHEVICI C. (2001) Găgăuzii- Originealor, Cugetul, Revistă de Istorie şi Cultură. Chişinău, Nr. 1. RUSTAM, S. (2016) The Byzantine Turks 1204-1461, Leiden. SARF, V. (2001) Povestea Fantastică Găgăuză, Autoref, Tezei de Doctor in filologie. Chişinău. SĂMOETRU, M. (1991) Uzii şi Găgăuzii, Cugetul. Revistă de Istorie şi Cultură. Chişinău, Nr. 3. SCHILTBERGER, Johannes (1997) Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), Çev. Turgut Akpınar, İstanbul Turan, Osman (1998), Selçuklular Zamanında Türkiye Siyasi Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1328), İstanbul. SOKALSKIY, A. A. (1848) Bolgarskiya Kolonii v Bessarabii i Novorossiykom Krae. Jurnal Ministerstva Vnutrennih Del bölüm.21. SOROCANU, E. (2001) “Gagavuzların Ilkbahar Bayramı”, Ankara 21-23 Mart, Türk Dünyasında Nevruz, Dördüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Sivas, s.131-139. SOROCANU, E. (2002) “Gagauzların Yıllık Törenlerinde Kadının Yeri ve Rolü”, Türk Dünyası Kadınları Dostluk ve Dayanışma Kurultayı Konuşmalar Bildiriler, Ankara, s. 115-120. SOROCANU, E. (2004) “Gagavuzların Halk Takvimi”, Prof. Dr. Abdurrahman Güzel”e Armağan, Ankara: s. 357-370. 52



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SPINEI, V (1982) Moldova in Secolele XI- XIV, Bucureşti. SPINEI, V. (1987) “Populaţiile Nomade Turce in Regiunile Romaneşti in Secolele X – XIV. Suceava, 1986-1987”, (Extras din Anuarul Muzeului Judeţean Suceava, XIII – XIV. 1986-1987), 128 p. SPINEI, V. (1985) Realităţii Etnice şi Politice in Moldova Meridinală in Secolele X – XIII: Roman şi Turanici, Iaşi, 238 p. SPINEI, V. (1999) Marile Migraţii in Estul şi Sud-estul Europei in sec. IX–XIII, Institutul European, Iaşi. SIRF, V. (1996) Mitologismul Poveştii Magice Găgăuze, Şţiinţa, Nr. 12. P. 11. SÜMER, F. (1991) “Gagavuzların Aslı I”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı 52, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, s. 9-12. SÜMER, F. (1991) “Gagavuzların Aslı II”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı 53, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, s. 3-5. SÜMER, Faruk (1969) “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, I, Ankara: s.1-147. ŞIKORPIL, K. (1898) Doklad v “Otçetah Varnenskoy Gimhazii”. ŞIMŞIR, B. N. (1968) Rumeliden Türk Göçleri, Cilt I (1877-1878), Ankara, 1968, 819 s., Cilt II (1879), Ankara (1970), 832 s. TANASOGLU D .(1994) Gagauz İstoriasi, Curs universitar, Comrat. TIPKOVA, V. (1973) “Vizantiya i Naseleniyeto v Kraydunavskite zemi prez XI vek”, Vekove, Sayı 3, s. 31 -32. (Bizans ve XI Yüzyılda Tuna Topraklardaki Nüfus). TITOROV, İ. (1903) Bılgarite v Besarabiya, Sofya (Basarabya’daki Bulgarlar). TOGAN Z. V. (1946) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul. TOPRAK, Serap (2016) “Balkanlarda Hıristiyan Türkler: Gagauzlar», Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, Yıl 39, Sayı 465, Eylül, Kayseri: s.15-19. TURAN, R. (2006) “Tarih İçinde Gagauz Selçuklu İrtibatı”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaşi Velî Dergisi, Sayı 39, s. 43-49. ULUTAŞ, Ö. S. (2018) “Gagauzların Dininde Eski Türk İnançlarından İzler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni’nde Sunulan Bildiri. ÜLKÜSAL, M. (1966. ve 1987) Dobruca ve Türkler, Ankara. VARZARI, A. M., SPITSYN, V. A., SPITSYNA N. KH. (2006) “Issledovaniya Geneticheskoys Truktury Populyatsii Gagauzov Moldavii: Predvaritel’nayaotsenka”, Istoriyai Kultura Gagauzov, Ocherki, Komrat-Kishineu: Pontos, s. 49-53. (Moldova’nın Gagauz Nüfusunun Genetik Yapısı Üzerine Araştırmalar). VAN DEN BERGHE P. L. (1981) The Ethnic Phenomenon, New York, Oxford: Elsevier. VAKARELSKI, KH. (1964) Dobrudzha, Sofiya: BAN (Dobruca). VESELA-PRENOAILCVA Z. (1969) A Propos de la Protection Exercee par le Gouvernement Ottoman sur le Monastere de Ste Catherine au Sinai, Arcniv Orientalm, T. 37, s. 336. VULCĂNESCU, R. (1987) Mitologie Romană, Bucureşti. VULPE, R., BANEA I. (1928) Din istoria Dobrogei , An. Dobrogei. YEĞIN, Ş. (2006) XVI. YY.da Biga Sancağında Yaşayan Gagauzlar (II. Selim Dönemi: 15661574),GÜ GEF Tarih Abd., Ankara (Basılmamış bitirme tezi). 53



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ZACHARIADOU, Elizabeth (2007) “II. İzzeddin Keykavus’un Veroia’daki Hıristiyan Torunları”, Çev. Şahin Kılıç, OTAM, 21, s. 245-257. ZINKEISEN, Johann Wilhelm (2011) Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1299-1453), C. 1, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul. ZAYONÇKOVSKIY, V. (1958) “Z badan nad językiem i Folklorem Gagauzόw w Bulgarii”Sprawozdania z Posiedzen Komisji Oddzialu PAN w Krakowie, Styczen-czerwiec, s. 34-37. ZAYONÇKOVSKIY, V. (1961) “Sostoyaniye i Blijayşiye Zadaçi İzuçeniya Gagauzov/ Состояние и ближайшие задачи изучения гагаузов”, Polonya Bilimler Akademisi/Polska Akademia Nauk, Folia Orientalia, Cilt II (1960), Krakow, s. 43-51. ZAJACZKOWSKI, W. (1965) “Gagauz”, Encyclopedie de I’lslam, Nouvelle Edition, C. II, Leiden. ZAJACZKOWSKI, Wl. (1966) “Język i Folklor Gagauzow z Bulgarii”. Polska Akademia Nauk, Nr. 5, Krakowie, С. 65-91. ZAJACZKOWSKI, W.(1974) “K  Etnogenezu Gagauzov», Folia Orientalia, C. XV, Krakow, s. 77-86. ZAJACZKOWSKI, Wl. (1976) “Gagavuz Folkloru (Gagauze Folklore)”, Proceedings of the First Internatonal Congress for Turkish Folklore, Ankara. ZAYONÇKOVSKIY, V. (2017) “Gagauz Araştırmalarının Durumu ve Öncelikli Hedefleri” Çev. Bülent Hünerli, Dil Araştırmaları, Bahar 2017/20, s. 237-243. ZLATARSKI, V.N. (1971) İstoriya na Bılgarska Dırjava Prez Srednite Vekove-. 3 cilt, Sofya: 1918-40, 3.baskı (Ortaçağ’da Bulgar Devleti Tarihi). ŻYROMSKI, M., HATLAS, J. (2008) Power Administration and Ethnic Minorities. The case study of Gagauzian Autonomy, Poznan: Adam Mickiewicz University, 114 s. WITTEK, Paul (1952) “Yazi̊ ji̊ og̱ẖlu ‘Alī on the Christian Turks of the Dobruja”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 14, No. 3, Studies Presented to Vladimir Minorsky by His Colleagues and Friends, pp. 639-668. WITTEK, P. (1953) “Les Gagaouzes: Les gens de Kaykaus”, Rocznik Orientalisticzny, XVII (1951-1952), Krakowie, p. 12-24. WOLFF, R. (1949) “The ‘Second Bulgarian Empire Its Origin and History to 1204”, Speculum, XXIV/2, s. 179-180. XENOPOL, A. D. (1997) Războaile Dintre Ruşi şi Turce. Iaşi, 1880 (şi Bucureşti, ed. de Apastol Stan) (Ruslar ve Türkler Arasındaki Savaşlar).



54



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GAGAUZ TÜRKÇESİ KONULU ÇALIŞMALAR ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ Dr. Öğrt. Üyesi Emel ATMACA* Dr. Öğrt. Üyesi Reshide GÖZDAŞ** GİRİŞ Bibliyografya, belli bir konuyla ya da dönemle ilgili eserlerin bütününü kapsayan ya da yapılan çalışmaların en iyilerini seçerek sıralayan, o eserlerin yazarlarını, yayın tarihlerini, hangi kitaplıklarda / kütüphanalerde bulunduklarını ve türlerini de belirten kılavuzdur. Gerek sosyal bilimciler gerekse fen bilimciler herhangi bir konu üzerinde araştırma ve incelemeye başlamadan evvel konuyla ilgili bir anahtar vazifesi üstlenen bibliyografyayı tespit etmeleri gerekir. Çünkü çalışılan konunun ilmi bir zemine oturtulması için daha evvelki çalışmaların belli bir mütalaadan geçirilmesi gerekir. Ayrıca yapılan / yapılacak olan çalışmalarda tekrara düşmemek için de bibliyografik çalışmalara çok ihtiyacımız vardır. Bibliyografik çalışmalar, gelecekte yapılması hedeflenen çalışmalar için de son derece önemlidir. Bu bağlamda ülkemizde çağdaş lehçelerle ilgili bibliyografya konulu çalışmaların sayısının her geçen gün arttığı görülür1. Polonyalı Türkolog Zayonçkovskiy, 1961 yılında yazdığı “Sostoyaniye i Blijayşiye Zadaçi İzuçeniya Gagauzov / Gagavuz Araştırmalarının Durumu ve Öncelikli Hedefleri” adlı (Zayonçkovskiy, 2017: 243) çalışmasında Gagauz Türklerine ait bibliyografya çalışmalarının çok dağınık olduğundan söz etmiş ve bütün bu çalışmaları içeren tam bir bibliyografik başvuru kitabının ya da makalenin yayımlanması gerektiğini söylemiştir. Gagauz Türklerinin konu edildiği bibliyografya çalışması ilk defa Gagauz Türkü Mihail Guboğlu tarafından yapılmıştır. Guboğlu, “Gagauzların “Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar Bibliyografya / Kaynakça Denemesi” çalışmasını 23-28 Eylül 1985’te Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi’nde bildiri olarak sunmuştur. Bu konuda yapılmış bir diğer çalışma da Nail Tan’ın Türk Kültürü dergisinde yayımladığı “Türkiye’de Gagauz Halk Kültürü, Tarihi, Dili ve Edebiyatı * Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü ([email protected]; [email protected]). ** Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü ([email protected]). 1 Mustafa Toker, “Tatar Türkçesi Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 11, 2002, s. 59-113; Emine Atmaca, “Vilnius Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’ndeki Karaim Türkleri Koleksiyonu”, Dil Araştırmaları, Güz 2016/19, s. 153-175; Selami Fedakâr-Cabbar İşankul, Özbek Halk Edebiyatı Bibliyografyası (1920-2000), Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir 2009; Uğur Gürsu, “Kazak Türkçesindeki Atasözleriyle İlgili Çalışmalar Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, C. 41, 2009, s. 1-11; Ş. Ş. Sarıbayev, Kazak Türkçesi Bibliyografyası, (edit. Kenan Koç), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009.



55



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Üzerine Yapılan Yayınlara Toplu Bir Bakış” adlı yazıdır (Tan, 2000: 761-768). Ancak bu çalışmalar, o günün şartlarında bazı eksiklikleri de içerisinde barındırmaktadır. Tabii ki tarafımızdan yapılan bu çalışma da bir bibliyografya denemesi olduğu için içerisinde birtakım eksikliklerinin olacağı muhakkaktır. Çünkü Gagauz Türklerinin tarihi, dili, kültürü ve edebiyatı konulu çalışmalar hâlâ devam etmektedir. Ulaşabildiğimiz bütün kaynakları tarayarak ortaya çıkardığımız bu bibliyografya çalışmasının alanla ilgilenen araştırmacılara faydalı olması temenni ediyoruz. GAGAUZ TÜRKLERİ VE TÜRKÇESİ HAKKINDA GENEL BİLGİ Gagauz, Kuzeydoğu Bulgaristan’da, Romanya’da, Moldova ve Ukrayna’da yaşayan Hristiyan Ortodoks Türklere verilen addır2. Bu Türkler, Türkiye Türkçesine çok yakın Türk lehçelerinin kendine özgü özelliklerine sahip “Gagauz Türkçesini” konuşurlar. Gagauz Türkçesinde, Slav dillerinden giren pek çok alıntı kelime, sadece sözlüğe değil; aynı zamanda cümle yapısına da sirayet etmiştir (Zayonçkovskiy, 2017: 237). Gagauz adına ilk defa Rus kaynaklarında “1817 tarihli Rus nüfus sayımında” rastlanmıştır. Gagauz Türklerinden bir ulus olarak 1837 yılında bahseden ilk kişi Rus çarının içişleri memuru İ. Tolstoy’dur (Kurt, 2017: 3). Çarlık müsteşarı Tolstoy, Tuna ötesindeki göçmenlerin kimliklerini kaydederken Gagauz etnonimini ilkin 1837 yılında “Besarabya ili kolonilerine istatistik bakış” belgesinde şöyle kullanmıştır: “Bolgarlar şöyle ayrılmaktadır: Makedonya çıkışlı Kara Bolgarlar, Konstantiniye civarında yaşayan ve o dönemde yeniçerilerle karışan Gagauzlar, Arnavutluk çıkışlı Arnavutlar ve Rumeli göçmenleri”. Buradan anlaşılıyor ki “Bolgarlar” etnonimi tek bir halkın adlandırılması değildir, yani etnik özellikler birleştirilip dış görünüş ve coğrafi özelliklerle karıştırılmıştır. Tolstoy, “Bolgarlar” etnonimini “genel ad” olarak kullanmıştır. Tolstoy, kavimleri karşılaştırarak inceleyen, kültür oluşumlarını araştıran, kültür bilimi etnografyadan uzak biridir ve “Gagauz” kelimesini Bucak’ta, “Besarabya Bolgarları” arasında duymuştur ve öyle kaydetmiştir. Bu önemli bir husustur. Çünkü Tolstoy, ilk kez Tuna ötesindeki göçmenlerin birinci kuşağıyla temasta bulunmuştur. Buna göre duyduğu “Gagauz” etnonimi, Bucak’ta ortaya çıkmamıştır, Bulgaristanın kuzey-doğusu veya güney-doğusundan getirilmiştir. Yani Bulgaristan’ın Karadeniz bölgesinden getirilmiştir. İ. F. Grek’e göre Konstantiniye’ye işaret burada yanlıştır. Muhtemelen, söz konusu bölge Edirne’dir (Grek, 2007: 261-261). Gagauzların etnik kökeni konusunda 1954 yılında ilk çalışmayı yapan P. Keppen’dir (Köksal, 214: 55; Kurt, 2017: 4). Ünlü etnolog ve istatistikçi Keppen, XIX. yüzyılın 50’li yıllarında Rusya’nın Avrupa bölgesinin etnografik haritası hakkında (Petersburg 1852) adlı 40 sayfalık çalışmasında Gagauzlar için Tuna ötesi kolonistler ifadesini



2 Gagauz Türklernin yaşadıkları yerler ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Turgay Cin, “Milletlerarası İlişkilerde Yunanlılaştırma Faaliyetlerine (Asimilasyona) İlişkin İki Örnek: Kalaşlar ve Gagavuzlar”, Karadeniz Araştırmaları, Bahar 2010, S. 25, s. 35-36.



56



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



kullanmış (Arnaut, 2016: 73), Bucak’taki Gagauz nüfusun sayısını kaydetmiş ve onları Besarabya Bolgarlarından ayırmıştır. Ancak sadece dil faktörü üzerinden de Bolgar etnosundan tamamen ayrı tutmaya da cesaret edememiştir. Ayrıca Keppen ve V. Grigoroviç çalışmalarında Gagauz konuşma dilinden bahsederken “Türk dili” glottonimini3 kullanmakta herhangi bir şüphe duymamışlardır (Grek 2007: 252-253). Osmanlı sahasında da Rum kökenli Osmanlı gazeteci, yazar ve çevirmen Teodor Kasap (~Yunanca Theodoros Kasapis), ilk defa 1876 tarihinde Hayal gazetesindeki makalesinde Gagauz Türklerinden bahsetmiştir. Türkiye’de ilk olarak İstoyan Cansızov’un “Balkan Şib-i Ceziresinde Türkler I (Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası)”4 adlı makalesinde Gagauz Türklerinden bahsedilmiştir. Gagauzlar hakkında ilk önemli bilgileri veren “Yedi Meşale” şiir topluluğunun önemli isimlerinden biri olan Yaşar Nabi Nayır, Balkanlar ve Türklük adlı çalışmasında “Türk Gagauzlar” olarak kaydettiği Gagauz adının, Gök kelimesinden gelen Gaga sözüyle Oğuz adının birleşmesinden meydana geldiğini, bunun için de bu Türklere Gök-Oğuz denilebileceğini söyler. Atanas Manof’un Bulgarca olarak Potekloto na Gagauzite i tahnite obıçay i mav i “Gagauz menşei, âdetleri ve huyları” (Varna 1938) adıyla kaleme aldığı ve Romenceye de çevrilen önemli eseri, Bulgaristan Türklerinden Mehmet Türker Acaroğlu tarafından Gagauzlar (Hıristiyan Türkler) adıyla Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve bu eser Gagauz Türklerinin Türkiye’de tanınmasında büyük bir katkısı olmuştur5. Gagauz Türklerinin kökeni konusunda iki temel görüş vardır: a) Gagauzların Türk olmadığına dair görüşler ve b) Gagauzların Türk olduğuna dair görüşler (Kurt 2017: 3). a) Gagazuların Türk olmadığına dair görüşler: Gagauz Türklerinin Bulgar kökenli olduğuna dair görüşler Bulgar tarihçiler, İvanov, Zanetov, Zaçuk ve Titorov tarafından savunulmuştur. Bu tarihçilerin bu Türklerin Bulgar kökenli olduğu konusunda haklı çıkmalarına vesile olan bir durum vardır. O da Osmanlı topraklarından Rusya’ya göç eden Hristiyan Türkler, “Bulgar” olarak adlandırılmıştır. Bu göç edenlerin büyük bir çoğunluğu da Gagauz Türkleridir (Karpat, 1996: 289; Ercan, 2001: 86; Kurt, 2017: 4). Yunan araştırmacılardan Amantos, Lissof, St. Georgescu, Kanitz ve Romen tarihçi İorga’ya göre de Gagauzlar “Rum” kökenlidir. Bu araştırmacılar, gagavüs kelimesinden hareketle görüşlerini ispatlamaya çalışmışlardır. Şöyle ki; “gaga” Arnavut soyadlarından biridir. Arnavutlar da Yunanlıların çok yakın akrabalarından biridir. “vüs” de inek demektir (Argunşah, 2002: 229; Kurt, 2017: 4). Yunanistan Dışişleri Bakanlığı da hazırladığı bir raporda Gagauzların Rum kökenli olduğunu iddia etmiştir (Yaşın, 2007: 7; Kurt, 2017: 4). b) Gagauzların Türk olduğuna dair görüşler: Türkologlara ve tarihçilere göre Gagauzlar, Balkan yarımadasının Kuman (~Koman), Oğuz, Peçenek gibi 3 Glottonim, Latince lingua “dil” ve nima “isim”. Dil adları, dil ailesi adları, lehçe adı, şive adı, ağız adı demektir. Glottonimin diğer adları, lingvonim ve glossonim’dir. 4 Ayrıntılı bilgi için bk. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, C. 17, İstanbul 1328. 5 Bu bilgi, https://media.turuz.com/users/bey-2016-1/126-Qaqavuz_Turkleri.pdf sitesinden alınmıştır (Erişim tarihi: 1.12.2017).



57



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



göçmen kabilelerinden gelirler. Gagauzlar, Oğuz Han’ın “Gök Han” adlı oğlundan türeyen boy olduğunu; onların etnik adının da “Gök Han” adından geldiğini söylemektedir. Türk tarihinin önemli tarihçilerinden İbrahim Kafesoğlu, Gagauzların VI. yy. Altay dağlarının doğusunda, Yarkent ve Kaşgâr’da Bumin Kağan’ın liderliğinde büyük bir devlet kuran Göktürklerin torunları olduklarını ifade etmektedir. Akademik nauk V. V. Radloff’a göre Gagauz adı, Ağuz veya Oğuz-Uz kelimelerine Uzlar’da bir kabile anlamı ifade eden “Ga” veya “Gaga” kelimesinden geldiğini düşünmektedir. Gagauz Türkü Mihail Çakır da Radloff’un bu görüşüne katılır. Türkolog A. Moşkov, “Uz” veya “Oguz” kelimesinin başına getirilen “Gaga” kelimesinin Uzlar’a mensup bir kabile anlamına geldiğini düşünmektedir. Dimitrov, bu kelimenin Sanskritçede “nesil” anlamına gelen “Ga” veya kuvvetlendirilmiş şekliyle “Gaga” kelimesinden geldiğini söylemektedir. Mladenov ise son zamanlarda Türkiye’de de ilgi gören “Gök-uz” birleşik kelimesinden geldiğini iddia etmektedir. Atanas Manof’a göre Gagavuz kelimesindeki “Ga” yahut “Gaga” eski muhtelif Oğuz boylarından birine mensup kabile ifade eden bir ek delil, sadece bir “unvan”dır. Bu unvan, Gagavuzlar’a Karakalpak Türkleri’nin Hristiyanlaştırıldıkları zaman verilmiştir. Bunlar, Rus steplerinin sınır bekçiliğini yaparlar ve “Kalauz” sınır bekçisi adını taşırlardı. Daha sonraları Oğuzlar’dan veya Türklerden Hristiyanlığı kabul edenlere de bu ad verilmiştir. Abbas Abdullahoğlu, Gagavuz adında Oğuz kökünün bulunduğunu ifade etmiştir. Gagavuz Türkleri’nden D. N. Tanasoğlu da Gagavuz adını iki bölümde ele alarak; “Gag” eski Oğuz dilinde hak yani asil, öz demektir. “Auz” ise Oğuz anlamındadır demiştir. “Gag” kelimesinin “Hak” sözüyle ilgili olduğunu düşünenlerden biri de A. Mecit Doğru’dur. Doğru’ya göre, Müslüman Oğuzlar, batıl dinli kabul ettikleri için Hristiyan Oğuzlar kendilerine hak dininde olan Oğuz anlamında “Hak Oğuz” demişlerdir. Rusların sızıcı /h/ ünsüzü yerine ötümlü-patlayıcı /g/ ünsüzünü kullanmaları sebebiyle bu kelime, “Gagavuz / Gagauz” şeklinde söylenegelmiştir. Türkolog-tarihçi Paul Wittek, Gagauz adının Keykavus’la birlikte Balkanlar’a göç eden Türkler’e dayandırır. Bu görüşe ünlü tarihçi Halil İnalcık da katılır. Kemal H. Karpat bu konuya Gagavuz isminin telaffuzu bakımından yaklaşmış, bu ismin kaynağı olan Keykavus’a yakın olarak “Gagauz” şeklinde telaffuz edildiğini belirtmiştir. Faruk Sümer de Gagavuzlar’ın Keykavus’un tebaasından geldiğini kabul etmekte ve Oğuzlar’ın Batı Göktürkler’in baş temsilcisi olduğunu iddia etmektedir. Yaşar Nabi Nayır, yukarıda da bahsedildiği gibi halk etimolojisinden hareketle Gök kelimesinin “Gog” şeklinde telaffuz edildiğini ve bu sebeple Gagavuz Türkleri’nin adının “Gök Oğuz’dan” geldiğini söylemiştir. Zeki Velidi Togan, Kaka Uz veya Aga Uğuz kelimeleri üzerinde durmuştur. Vecihe Hatiboğlu, Gagavuz kelimesini, Karauz / GaraGuz kelimelerine bağlamaktadır. Ahmet Bican Ercilasun, Gagavuz adının Kıpçaklarla Uzlar’ın kaynaşmasından Gaga-uz şeklinde ortaya çıkabileceğini söylemektedir. Gagavuz adının, “Kıpçak ülkesinden gelen Oğuz” anlamında kullanılmış olduğunu söylemiştir. Nevzat Özkan, çalışmasında “Gagauz” adının kökeni konusunda yukarıdaki açıklamaları verdikten sonra Gagavuz adıyla ilgili iki görüşün ortaya çıktığını ifade etmektedir: Birincisi bu adın 58



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



genellikle boy-kavim veya kişi adından getirilmesi, ikincisi de adın iki kısma ayrılarak incelenmesidir. Kavim adı olarak oğuz/uz, boy adı olarak ne olduğu tam tespit edilemeyen Gag veya Gaga üzerinde durulduğu görülmektedir (Özkan, 1996: 7-9). Gagauz Türkleri, Harun Güngör, Mustafa Argunşah ve Kuzey-Doğu Bulgaristan’da uzun süren araştırmalar yapan Polonyalı Türkolog Tadeusz Kowalski’ye göre “Peçenek, (Uz (~Tork) ve Kumanlar’la (~Koman) Anadolu Selçuklu Türklerinden meydana gelmiş ve onların sentezi olan bir Türk topluluğudur” (Özkan, 1996: 12). Gagauz Türkleri, Ortodoks-Hristiyan oldukları için Ruslar diğer Türk boylarına göre onlara daha çok sempati duymuş ve onlarla bizatihi yakından ilgilenmişlerdir. Çünkü Rusları ve Gagauz Türklerini birleştiren bir faktör vardır o da dindir. Kırım-Tatar ve Nogay Türkleri, 1783’te Altın Orda’nın mirasçısı olan  Kırım Hanlığı’nın Rusya tarafından ilhak edilmesiyle birlikte Osmanlı Devleti’ne zorunlu göçe tabii tutulmuşlar ve maalesef kendi vatanlarında azınlığa düşmüşlerdir. Ruslar, Kırım Tatar ve Nogay Türklerini, Kırım hanlığından uzaklaştırdıktan sonra yani onları zorunlu göçe mecbur bıraktıktan sonra boşalan Ukrayna’nın güney topraklarına Eski İsmail Bey / Hacı Bey6 günümüzdeki adı “Odessa” yerleşkesine dindaşları Gagauz Türklerini yerleştirmişlerdir. Gagauz Türkü Tudora Arnaut, “Ukrayna Gagauzları” adlı çalışmasında Gagauz Türklerinin göçünü şöyle açıklamıştır: “Balkan Gagauz Türklerinin göçünü, Bulgarların göçü gibi değerlendirmemeliyiz. Sovyet tarihçiliğinde “Tuna ötesi kolonistler” (Gagauzlar öyle adlandırılıyorlardı) Güney Besarabya ve Çarlık Rusya’sının diğer bölgelerine göç etmeleri şöyle açıklanıyordu: “Balkan ülkelerini işgal eden Osmanlı İmparatorluğu’nun Hristiyan nüfusuna baskısı ve dinlerinden ötürü onlara dayanılmaz hayat şartlarının oluşturulması.” Gagauzların göç etmelerinin sebepleri aslında çoktu. Ama Gagauz ve Bulgar göçmenlerinin yabancı topraklara iten temel sebepler hayvanları için otlağın ve işlenecek toprakların yetersizliği idi. Bucak toprakları da bu anlamda ümitvar topraklardı (Arnaut, 2016: 13). Gagauz Türklerinin konuştuğu Gagauz Türkçesine bakacak olursak, Gagauz Türkçesi yönlere göre tasnif edildiğinde “Güney” veya “Güney-Batı” grubuna, tarihi Türk kavimlerine göre gruplandırıldığında ise “Oğuz grubuna” dâhil edilir (Arat, 2002: 224-247). Bu Türkçe, kendi içinde iki ağza ayrılır: a) Merkez ağzı: ÇadırLunga ve Komrat bölgelerinde konuşulur. Yazı dili, bu “merkez ağzına” dayanır. b) Güney ağzı: Valkaneş (~ Vulkaneşti ~ Volkaneş) bölgesinde konuşulur. BİBLİYOGRAFYA7 Savaştan sonra Gagauzların dili, folkloru, tarih ve etnografyası alanındaki çalışmalara hız verilmiştir. Moldovya ve Ukrayna’nın ilçelerine gerekli malzemenin toplanması için heyetler gönderilmiş, elde edilen sonuçlar yayınlanmış ve bunlar 6 1794 yılında Ruslar tarafından adı değiştirilmiştir. 7 Bibliyografyada bazı yazarların isimlerinde farklı yazımlar söz konusu olabilir. Bibliyografyada, yazarların yayımladıkları kitaplarında ve makalelerinde yer alan isimleri esas alınmıştır.



59



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



tebliğler hâlinde sunulmuştur. Mesela; B. G. Gafarov, 1951’de Gagauz Dilinin Çekim Sistemi, L. A. Pokrovskaya, 1953’te Gagauzların Şiir Sanatı, T. A. Kalyakina-Kaledina, 1955’te Gagauz Dialetindeki Basit Cümlelerdeki Söz Dizimi, F. A. Angeli 1964’te Türk Azerbaycan ve Gagauz lehçelerindeki malzemeden hareketle Türk Lehçelerinde Modalite Kategorisi Meseleleri ve Bunu İfade İçin Kullanılan Sözlük Araçları Üzerine, B. P. Tukan 1969’da Gagauzcanın Vulkaneş Ağzı Dialekti, D. N. Tanasoğlu, 1965’te Bugünkü Gagauzcadaki Bileşik Cümle, L. A. Pokrovskaya, 1964’te Gagauz Dilinin Garameri, Fonetik ve Morfoloji, M. N. Guboğlu, 1967’de Gagauzların menşei konusunu işlediği Balkan Yarımadasında Türkçe Konuşan Azınlık Hakları eserlerini kaleme almışlardır. Ayrıca L. A. Pokrovskaya ve G. A. Gaydarji, Gagauz Türkçesinin cümle bilgisi üzerine araştırmalar yapmıştır (Baskakov, 1991: VIII-IX). Gagauz Türkçesinin söz varlığı üzerinde de çalışmalar yapılmıştır. Mesela; Rus Türkolog N. K. Dmitriev, bu Türkçeye çeşitli dillerden geçen kelimeler üzerine incelemeler yapmıştır. Mesela; Gagauz Türkçesindeki “Yunanca kelimeleri” derlemiştir. YE. K. Koltsa, Gagauz Türkçesinde “Slavca ve Romence” asıllı kelimeler üzerinde çalışmıştır. V. A. Sıçeva da Gagauz Türkçesinde “Arapça ve Farsça kelimeleri” araştırmıştır. Sıçeva, 1972 yılında da Pokrovskaya danışmanlığında Gagauz Dilinde Arapça ve Farsça Alıntılar doktora tezini savunmuştur. Ayrıca Sıçeva, 1960 yılında Gagauz okulları için Rusça ders kitapları yazmıştır. Çarlık Rusyası döneminde istihbarat subayı olarak görev yapmış olan V. A. Moşkov, Gagauz Türkleri hakkında araştırma yapan ilk Türkologlardan biridir. Gagauz Türkçesiyle ilgili gerçek anlamda ilk sözlük çalışması XX. yüzyılın başında Moşkov tarafından Gagauz folklor malzemesine ek olarak derlenen yaklaşık 3 bin kelimenin Radloff’un Türk Kavimlerinin Halk Edebiyatından Örnekler isimli serisi ile arasında Besarabya Gaguzlarının Sözlüğü adı altında derlenen metinlerdir. Bu metinler, Moşkov tarafından 1904 yılında Rusçaya çevrilerek yayımlanmıştır. Moşkov’un Gagauz Türklerinin âdetleri, yaşam tarzları hakkında ayrıntılı 24 bölümden oluşan “Gagauzı Benderskogo Uyezda” (“Bender İli Gagauzları”) çalışması da vardır. Moşkov’un “Turetskiye Plemena na Balkanskom Poluostrove” / “Balkan Yarımadasında Türk Kavimleri” S. Peterburg l904 çalışması da Gagauz Türkleri hakkında bilgilendirici bir çalışmadır. Moşkov, bu kitabında Gagauz Türkleri dışında Balkan yarımadasında yaşayan Müslüman Türkler; Osmanlılar, Gacallar, Tozluk Türkleri, Gerlova Türkleri, Kızılbaşlar, Yörükler, Hristiyan Türkler: Karamanlılar ve Surguçlara da yer vermiştir. Bu güzel çalışma, Çuvaş Türkolog Elena İvanova tarafından “Balkan Yarımadasında Türk Kavimleri” adı altında Türkçeye çevrilmiş ve 2006 yılında yayımlanmıştır. 1930 yılında Gagauz patriği Mihail Çakır, Besarabya’daki okullarda Romence ders gören Gagauz Türkü öğrenciler için küçük bir Gagauzca-Romence sözlük yazmıştır (Baskakov, 1991: IX). Yukarıda da belirtildiği gibi G. A. Gaydarji de Gagauz Türkçesinde cümleyi çalışmıştır. 1972 yılında Gagauz Dilinde Yan Cümle Çeşitleri başlıklı doktora tezini savunmuştur. Gaydarji’nin bu çalışmaları sayesinden 1998 yılında Moldova Bilimler 60



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Akademisinde Gagauz Türkçesi doktora programı açılmıştır. Gaydarji, 1993 yılında “Gagauz Latin alfabesi” projesinin önemli isimlerinden biridir. Ayrıca 1995 yılında “Gagauz yazı dili (~imla) kuralları”nın da yazarıdır. Dikkat çeken isimlerden biri de halkiyatçı V. İ. Sırf’tır. Sırf, Gagauzkaya Folkloristika İstoriografiçeskiy Obzor / Gagauz Halk Bilimi Tarihsel Bakış çalışmasında, Gagauz Türklerinin folklor konulu çalışmalarını tarihi yönden incelemiştir. Sırf, Gagauz folklor çalışmalarını şu dönemlere ayırmıştır: İlk dönem: 19. yüzyılın sonu1917; ikinci dönem: 1920-1940-yılları; üçüncü dönem: 1950-1980 yılları; dördüncü dönem: XX. yüzyılın sonu-XXI. yüzyılın başlangıcı’dır8. İlk dönem (19. yy. sonu-1917): Rusya’da XIX. yüzyılın ortalarından itibaren folkloru derleme-toplama, yazma ve yayınlama faaliyeti geniş bir kapsam kazanmıştır. Bu konuda Rus bilim adamı, etnograf, yazar halkiyatçı Valentin Moşkov başta gelir. Moşkov, bir askeri subay ve aynı zamanda Rus Coğrafya Derneği üyesi olarak, o zamanlar az araştırılmış halklara ilgi duymuş ve Gagauz folklor araştırmalarını bilimsel bir disiplin olarak çalışmaya başlamıştır. Moşkov, 1894-1895 yıllarında Rusya İmparatorluğu Bessarabya eyaletinin Bender ve Izmail ilçelerindeki Gagauz köylerinden birçoğunu ziyaret etmiş ve oralarda geniş etnografik ve folklor malzemesi toplamıştır (Sırf, 2012: 127-128). Burada Moşkov’un ünlü Rus Türkolog V. V. Radloff’a yazdığı mektuplar ilgi çekmektedir. Bu mektuplardan birinde Moşkov, ünlü Alman kökenli Rus Türkolog Radloff’a şöyle yazmıştır: “Derlediğim masal sayısı o kadar çok ki, Akademinin hepsini bastırmayı kabul etmesi pek mümkün görünmüyor. Bu yüzden aralarından kendiniz seçiniz. Benim görüşüme göre yayımlanmaya değer masalların başlıklarını kırmızı mürekkeple altını çizdim. Onlarda etnografik açıdan ilgi uyandıran pek çok malzeme var.” Moşkov tarafından Radloff’a gönderilen bütün metinlerin yayımladığını tahmin ediyoruz. Maalesef, Rusya Bilimler Akademisinin Petersburg şubesi akademik arşivinde bütün elyazmalar saklanamamıştır. Bu yüzden bu sadece bir tahmindir (Sırf, 2012: 129). İkinci dönem (1920-1940): Gagauz folklor çalışmalarının bu gelişme döneminde nispeten daha az sayıda yayın vardır. 1920’lerde, ünlü Gagauz Türkü aydını başrahip Mihail Chakir, Gagauz Türkleri arasında anlatılan ve Prut-Dinyester nehirleri havzasındaki yer adlarıyla ilgili olan birçok efsane ve rivayetleri Romence olarak yayımlamıştır. 1930’ların sonlarında Bulgar Gagauzologlarından A. İ. Manov’un Bulgaristan Gagauz Türkleri hakkında bir kitabı yayımlanmıştır. Bu kitapta birçok folklorik türün yanı sıra, fıkralar, mit-masal ve eskatolojik yani; felsefi ve teolojik özellikli nasihat tarzında masallar yer almaktadır (Sırf, 2012: 130). Üçüncü dönem (1950-1980): XX. yüzyılın neredeyse ikinci yarısına yakın bir bölümünü kapsayan üçüncü dönem boyunca Gagauz folklorunun yoğun 8 Bu bilgi, V. İ. Sırf’ın Гагаузская Фольклористика / Gagauz Halk Bilimi, 2012, s. 127-146 makalesi, ib. knigi-x. ru/23istoriya/797078-1- sirf - gagauzskaya- folkloristika- istoriograficheskiy - obzor - gagauzskaya-folkloristika - kak - samostoyat. php sitesinden alınmıştır (Erişim tarihi: 7.12.2017).



61



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ve verimli bir bilimsel araştırılması yapılmıştır. 1940’ların sonu-1950’lerin başında Gagauz folkloru çalışmaları tarihinde L. A. Pokrovskaya’nın bilimsel çalışmaları ile yeni bir sayfa açılmıştır. Moldova ve Ukrayna Gagauz Türklerinin folkloru kendisi tarafından derlenmiş ve incelenmiştir (Sırf, 2012: 131). Orta Asya Gagauz Türklerinin folkloru ile Taşkentli filologlar R. I. Bigayev, P. A. Danilov ve M. U. Umarov ilgilenmişlerdir. Polonyalı Türkolog Vl. Zajonchkovsky (~Wł. Zajączkowski), Bulgaristan Gagauz Türklerinin dili ve folklorunu incelenmiştir (Sırf, 2012: 132). 1955-1956 yıllarında Gagauz Türklerinin yerleşim yerlerine gerçekleştirilen bilimsel seferlerden sonra Kazakistanlı bilim adamı A. S. Amanjolov, 30 masal, pek çok türkü, bilmece, atasözü toplamış ve bunların bir kısmını yayımlamıştır (Sırf, 2012: 132). Dördüncü dönem (XX. yy. sonu-XXI. yy. başlangıcı): Bu döneme ilişkin incelemeye geçmeden, Gagauz okullarında ana dilinde eğitimin yeniden canlanmasıyla birlikte folklorun da ders ve okuma kitaplarına dâhil edildiğini söyleyelim. Bu dönemde, folklorcu ve yerel tarihçi M. A. Durbaylo, L. S. Çimpoeş, S. S. Kuroglo ve L. P. Vorobyova ve L. A. Bauçurlu’nun çalışmalarını görmekteyiz (Sırf, 2012: 134-137). Bibliyografya, Gagauz Türkçesi konulu kitap, makale, tez ve bildiriler, Rusça yazılanlar, Gagauz Türkçesiyle yazılanlar, diğer Türk lehçeleriyle yazılanlar, Türkiye Türkçesiyle yazılanlar diğer dillerde yazılanlar ve sözlükler olmak üzere altı ana başlıkta şöyle verilmiştir: 2.1. RUSÇA YAZILANLAR 2.1.1. RUSÇA YAZILAN KİTAPLAR ARNAUT, Tudora (2016) Gagauzı Ukrainı / Ukrayna Gagauzları, Kiyev. BASKAKOV, N. A. (1960) Tyurskiye Yazıki / Türk Dilleri, Moskva. ÇEBOTAR, P. (1998) Gagauzskiye narodnıye skazki / Gagauz Halk Masalları / Sost. i per s gag., Kişinev. ÇIMPOEŞ, Lübov S. (1997) Dastannıy Epos Gagauzov / Gagauz Destanı, Kişinev. DMITRIYEV, N. K. (1955) Dolgiye glasnıye v gagauzskom yazıke / Gagauzcada Uzun Ünlüler, İssledovaniya po sravnitelnoy grammatike türkskih yazıkov, т. I. М. 1955. DMITRIYEV, N. K. (1961) Detali prostogo predlojeniya / Basit Cümlenin Unsurları, İssledovaniya po sravnitelnoy grammatike türkskih yazıkov, Ç. Ş. Sintaksis M. 1961 DIMITRIEV, N. K. (1962) Gagauzkiie etudy / Gagavuz Denemeleri, Stroi turkskikh yazıkov / Türk Dillerinin Yapısı, Moskva. 62



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



DRON, İ. V. – KUROGLO, S. S. (1989) Sovremennaya gagauzskaya toponimiya i antroponimiya / Çağdaş Gagavuzcada Yer Adları ve Kişi Adları, Kişinev. DRON, İ. V. (1992) Gagauzskiye geografiçeskiye nazvaniya / Gagauz Coğrafi Adları, Kişinev. GAYDARJI, G. A. (1973) Gagauzskiy sintaksis / Otnositelnoye i bessoyuznoye podçineniye pridatoçnıh / Gagavuz Söz Dizimi. Bağlaçsız Yan Cümle, Kişinev. GAYDARJI, G. A. (1981) Gagauzskiy sintaksis / Pridatoçnıye predlojeniya soyuznogo podçineniya / Gagavuz Söz Dizimi. Bağlaçlı Yan Cümle, Kişinev. GOLUBOVSKIY, H. (1884) Peçenegi, Torki, Polovtsı do naşestviya Tatar IX-XIII v. / IX-XIII yüzyıl Tatar İstilası Öncesi Peçenekler, Torklar ve Kumanlar, Kiev. KARANASTAS – RADOVA, O. K. (2001) Gagauzı v sostave zadunayskih pereselentsev i ih poseleniya v Bucake / Tuna Ötesi Göçmenler Arasındaki Gagauzlar ve Onların Bucak’taki Yerleşkeleri, Kişinev. KARANFIL, Güllü9 (2009) Gagauz Leksikologiyası / Gagauz Söz Varlığı, Komrat. KENDIGELÂN, M. V. (2009) Gagauzskaya Respublika. Borba gagauzov za natsionalnoye samoopredeleniye Vospominanaiya Dokumentı 1989-1995/Gagauz Cumhuriyeti Gagauzların Milli Özgürlük Mücadelesi Anılar Evraklar 1989-1995, Komrat. KOVALEVSKI (1956) Kniga Ahmeda İbn Fadlana…’, Harkov; Z. V. Togan, İbn Fadlan Yayınları. KVILINKOVA, E. N. (2002) Gagauzskiy narodnıy kalendar / Gagauz Halk Takvimi, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2005) Gagauzı Moldovı i Bolgarii (sravnitelnoye issledovaniye kalendarnoy obrâdnosti, terminov rodstva i folklora) / Moldova ve Bulgaristan Gagauzları (Gelenekler, Akraba Terimleri ve Halk Biliminin Karşılaştırmalı Araştırılması), Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2007) Traditsionnaya duhovnaya kultura gagauzov: etnoregionalnıye osobennosti / Gagauzların Geleneksel Manevi Kültürü: Etnik ve Bölgesel Özellikler, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2010) Zagovorı, magiya i oberegi v narodnoy meditsine gagauzov / Gagauz Halk Tıbbında Dua, Sihir ve Muskalar, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2011) Gagauzskiy pesennıy folklor-Grammatika jizni / Gagauz Türkü Folkloru-Hayat Grameri, Kişinev. 9 Gagauz Türkü Güllü Karanfil’in edebî yayınları da vardır. Yayınlanmış şiir kitapları: Sanki Yıldızlar Aucumdaydı, Bakü, 2005; Selam getirdim Komrat 2012. Yılda 4 defa yayınlanan Ayna Gagauz Edebiyat Dergisi sahibi ve Redaktörü Şiir Toplumları: Tükenmez Umut Kaynaa, Komrat 2009 (haz. Güllü Karanfil); Akar Sel Gücü Ankara 2013 (haz. Güllü Karanfıl), Gagauz Şiir Antolojisi, Bursa 2014 (haz. Güllü Karanfil).



63



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KVILINKOVA, E. N. (2012) Apokrifı v zerkale narodnoy külturı gagauzov / Gagauz Halk Kültürünün Aynasında Apokrifler, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2013) Pravoslaviye-sterjen gagauzsköy etniçnosti / Ortodoksluk-Gagauz Milli Özgünlüğünün Belkemiği, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2014) Kult volka u gagauzov skvoz prizmu etnokulturnıh simvolov / Etnokültür Semboller Işığında Gagauzların Kurt Kültü, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2015) Kurban u Gagauzov / Gagauzlarda Kurban, Kişinev. KVILINKOVA, E. N. (2016) Gagauzı v etnokulturnom prostranstve Moldovı (Narodnaya kultura i etniçeskoye samosoznaniye gagauzov skvoz prizmu svâzi vremen) / Moldovanın Etnik ve Kültür Alanında Gagauzlar (Zaman Ekseninde Gagauzların Milli Kültür ve Milli Kimliği), Kişinev. LOPATKOV, Yu.,- A. Tukan (1958) Gagauzskiye skazki / Gagauz Masalları, Sobr. i obrab, Kişinev. MARUNEVIÇ, Mariya V. (1988) Materialnaya kultura Gagauzov, XIX. naçala XX. v / Gagauzların Malzeme Kültürü, XIX. Yüzyılın Ortalarından XX. Yüzyılın Başlarına, Kişinev Ştinitsa. MARUNEVIC, M. V. (1964) K voprosy o formakh zaklyuçeniya braka u Gagauzov / Gagauzlarda Evlilik Yapma Biçimleri Konusu Hakkında / Kisinau. MEŞÇERUK, lvan I. (1956) K voprosu o nekotorih osobennostyah Sotsialno-ekonomicheskogo razvitiia Gagauzkikh i Bolgarskikh poseleniy Bucaku v pervoi polovine XIX veka / XIX Yüzyılın İlk Yarısında Bucakta Gagavuz ve Bulgar Yerleşkelerinin Sosyal ve İktisadi Gelişimi Meselesine Dair, Kisinau. MEŞÇERUK, İ. İ. (1957) Antikrepostniçeskaya Borba Gagauzov i Bulgar Bessarabii v 1812-1820 / 1812-1820 yıllarında Besarabya Gagavuz ve Bulgarlarının Serfliğe Karşı Mücadelesi (Köylü Özgürlüğü Mücadelesi), Kişinev. MEŞÇERUK, İ. İ. (1965) Pereseleniye bolgar v yujnuyu Bessarabiyu 1828-1834 (İz istorii razvitiya russko-bolgarskih drujeskih svâzey) / Bulgarların Güney Besarabya’ya Göçü 1828-1834 (Rus-Bulgar İyi İlişkilerin Gelişimi Tarihinden) Kişinev. MOŞKOV, V. A. (1895) Gagauzskiye tekstı / Gagauz Metinleri, İzv. obşçestva arheol., istorii i etnografii pri İmp. Kazanskom un-te, T. XIII. Vıp. 2. MOŞKOV, V. A. (1900) Gagauzı Benderskogo uyezda. Etnografiçeskiye oçerki i materialı / Bender İli Gagauzları. Etnografik Yazı ve Materyaller / Etnografiçeskoye obozreniye, т. 44, № 1, 1900, т. 48, № 1, т. 49, № 2, т. 51, № 4, 1901, т. 54, № 3, т. 55, № 4, 1902. MOŞKOV, V. A. (2004) Gagauzı Benderskogo uyezda (Etnografiçeskiye öçerki i materialı) / Bender İli Gagauzları. Etnografik Yazı ve Materyaller, Kişinev. 64



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



NIKOGLO, D. (2004) Sistema pitaniya gagauzov v XIX-naçale XX vv / XIX yy. - XX. yy. Başlarında Gagaguzların Beslenme Sistemi, 211s. Chişinău. Obraztsı narodnoy literaturı türkskih plemen (1904) Türk kavimleri halk edebiyatı örnekleri, izd. V. Radlovım. Ç. H. Nareçiya bessarabskih gagauzov Besarabya Gagauzlarının Şiveleri / Tekstı sobranı i perevedenı V. Moşkovım (s dvumâ pribavleniyami), SPb. Pravila orfografii gagauzskogo yazıka (1958) Gagavuz Dilinin Yazım Kuralları (L. A. Pokrovskaya-D. N. Tanasoglu), Kişinev. Pravila orfografii i punktuatsii gagauzskogo yazıka (1995) Gagavuz Dilinin Yazım Kuralları ve Noktalama İşaretleri (G. A. Gaydarji-YE. K. Koltsa-V. İ. Kötenko-L. A. Pokrovskaya) Kişinev. POKROVSKAYA, L. A. (1964) Grammatika gagauzskogo yazıka Fonetika i morfologiya / Gagavuz Dili Grameri Ses ve Şekil Bilgisi, М. 1964. POKROVSKAYA, L. A. (1974) Otrajeniye fonetiçeskih i grammatiçeskih shojdeniy balkanskih yazıkov v turetskih i gagauzskih dialektah / Türk ve Gagauz Ağızlarında Balkan Dillerinin Fonetik ve Gramer Yakınlığının Yansıması, Dokladı i soobşçeniya sovetskoy delegatsii, III Mejdunarodnıy syezd po izuçeniyu stran Yugo-Vostoçnoy Yevropı (Buharest, 4-10 sentâbrâ 1974), М. 1974. POKROVSKAYA, L. A. (1978) Sintaksis gagauzskogo yazıka v sravnitelnom osveşçenii / Gagavuz Dilinin Karşılaştırmalı Sözdizimi, М. 1978. POKROVSKAYA L. A., ÇERNIŞEVA M. B. (1989) Narodnıye pesni gagauzov / Gagauz Halk Türküleri, Moskva. POKROVSKAYA, L. A. (1997) Sovremennıy gagauzskiy yazık (kurs lektsiy) / Çağdaş Gagavuz Dili (Ders notları), Komrat. POKROVSKAYA, L. A. (1999) Sintaksis sovremennogo gagauzskogo yazıka (predlojeniye) / Çağdaş Gagavuz Dili Sözdizimi (Cümle), SPb. - Komrat. 2.1.2. RUSÇA YAZILAN MAKALELER AMANJOLOV, A. S. (1960) “O Yazıke Kazahstanskih Gagauzov” / Kazakistan Gagauzlarının Dili Hakkında, Voprosı Yazıkoznaniye, No: 3, s. 156-157. ARNAUT, Tudora (2011) “Motivı lübvi i smerti v gagauzskih liriçeskih pesnâh (k postanovke problemı)” / Gagauz Lirik Türkülerindeki Sevgi ve Ölüm Motifleri (meselenin (ortaya) konulması), The Journal of Ethnology And Culturology, Chisinau, Volume IX-X, s. 48-51. BANKOVA, E. S. (2010) “Obşee i osobennoye v detskoy odejde bolgar i gagauzov Moldovı” / Moldova’nın Gagauz ve Bulgar Çocukları Giyiminde Ortak ve Özel Unsurlar, The Journal of Ethnology And Culturology, Chisinau, Volume V, s. 89-93. 65



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



BERG, L. S. (1915) “Heseleniye Bessarabii. Etnografiçeskiy Sostav i Çislennost” / Besarabya’nın Nüfusu. Etnik Yapı ve Sayı / Trudı Komissiipo İzuçeniyu Plemennoro Sostava Rossii VI, Sofiya, s. 33-112. BIGAEV, R. I.- DANILOV, P.A.- UMAROV, M. U. (1960) “O Gagauzakh Serednei Azii” / Orta Asya Gagauzları Hakkında / Izoestüa Akademii Nauk üzbekskoi SSR; Seriia Obshchestuennykh Nauk, S. 6, Tashkent. BIGAEV, R. I.- DANİLOV, P.A.- UMAROV, M. U. (1960) “O Gagauzakh v Kazahstane i ih Yazıke” / Kazakistan’da Gagauzlar ve Dilleri Hakkında / Tezisı Soobşçeniy Napeçatanı v İzdanii “Problemı Tyurkologii i İstorii Russkogo Vostokovedeniya”, Kazan, s. 18-25. ÇIMPOYEŞ, L. S. (1992) “K voprosu ob epiçeskih traditsiyah v ustnom narodnom tvorçestve gagauzov” / Gagauz Halk Biliminde Epik Gelenekler Meselesine Dair / Materialı i issledovaniya po arheologii i etnografii Moldovı, Kişinev. ÇIMPOYEŞ, L. S. (1995) “Ustnoye narodnoye tvorçestvo gagauzov (80-ye gg. XIX–XX vv.)” / Gagauzların Halk Bilimi (XIX. yy. 80’li yılları -XX yy.) / Ştiinţa, Chişinău, № 8. ÇIMPOYEŞ, L. S. (1996) “Mifiçeskiy obraz Tepâgeza v folklore gagauzov” / Gagauz Folklorunda Mitolojik Tepegöz Karakteri / Ştiinţa, Chişinău, № 2. DEMÇENKO, N. A. (2003) “Zemledelçeskiye orudiya gagauzov i bolgar yuga Bessarabii i Ukrainı v XIX pervoy polovine XX veka” / XIX yy. - XX yy. İlk Yarısında Besarabya ve Ukrayna’nın Güneyinde Gagauz ve Bulgarların Tarımsal Aletleri / İstoriya i etnografiya, T. 1. Komrat, s. 111-114 (Rusça ve Gagauzca). DERJAVIN, N. S. (1937) “O Naimenovanii i Etniçeskoy Prinadlejnosti Gagauzov” / Gagauzların Adı ve Etnik Kökeni Hakkında / Sovetskaya Etnografiya, No: 1, s. 80-87. DMITRIYEV, N. K. (1962) “Fonetika gagauzskogo yazıka” / Gagavuzcanın Ses Bilgisi / Dmitriyev N. K. Stroy türkskih yazıkov, M. 1962, s. 202-250. DMITRIYEV, N. K. (1962) “Gagauzskiye etüdı” / Gagauz Eskizleri10 / Dmitriyev N. K. Stroy türkskih yazıkov, M. 1962, s. 251-270. DMITRIYEV, N. K. (1962) “K voprosu o slovarnom sostave gagauzskogo yazıka” / Gagavuzcanın Sözvarlığı Meselesine Dair / Dmitriyev N. K. Stroy türkskih yazıkov, M., 1962, s. 271-293. DMITROV, G. (1909) “Gagauzı Potekloto İm i Proishojdeniye na Dumata”, İzvestiyana Varnenskoto Arheologiçesko Drujestvo II. Varna, s. 15-32. DRIMBA, V. (1961) “İssledovaniya po fonetike gagauzskogo yazıka (I-II)” / Gagavuz Dilinin Ses Bilgisi Araştırmaları (I-II), Revue de linguistique 1961, T. VI, № 2, p. 239-258; 1962, Т. VII, № 1, p. 141-160. 10 Ön çalışma, taslak.



66



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



DURBAYLO, M. A. (1990) “Gagauzskiye narodnıye balladı s obrazom jeltoy zmei” / Sarı Yılan Karakterli Gagauz Halk Türküleri, Sovetskaya türkologiya, № 2. DURBAYLO, M. A. (1992) “Obraz rasteniy i ih funktsii v gagauzskih narodnıh balladah” / Gagauz Halk Türkülerinde Bitki Motifi ve Onun Görevi / Ştiinţa, Chişinău, № 4. DURBAYLO, M. A. (1992) “Poetiçeskiye osobennosti gagauzskih traditsionnıh küpletov-pozdravleniy” / Geleneksel Gagauz Tebrik Dörtlüklerinin Poetik Özellikleri/ Ştiinţa, Chişinău, № 10. DYAÇENKO, V. D. (1952) “Antropologiçeskoe İssledovaniye Gagauzov Moldovskoy SSR” / Moldova SSC’de Gagavuzların Antropolojik Araştırılması / Kratkiye Soobşçeniya Instituta Etnografii Akademii Nauk SSSR XV, s. 86-89. GAGAUZ, D. F. (2008) “Proşloye i nastoyaşçeye muzıkalnogo iskusstva gagauzov” / Gagauz Müzik Sanatının Geçmişi ve Şimdiki Durumu, The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 220-226. GAGAUZ, D. F- SIRF V. (2014) ““Yevreyskaya Tema” v Folklornom Nasledii Gagauzov. Bessarabii (Könets XIX- naçalo XX vv.)” / “XIX yy. Sonu - XX yy. Başlarında Besarabya Gagavuzlarının Halk Biliminde “Yahudi Konusu”, The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XV, s. 30-34ç. GAYDARJI, G. A. (1993) “Gagauzskiy yazık” / Gagavuz Dili, Rossiyskiy etnograf, M., 1993. № 17. Gagauzı: İssledovaniya i materialı, s. 184-198. GRADEŞLIEV, İvan (1993) “Gagauzite”, Dobriç, s. 17-19, 55-75. GREK, İ. F. (2007) “Etnonim “Gagauz” i Glottonim “Gagauzskiy Yazık” (Etnogenezis Gagauzov v XIX - naçale XX veka v Usloviyah Bessarabii)” / “Gagavuz” Etnonimi ve “Gagavuz Dili” Glottonimi (XIX yy. - XX yy. Başlarında Besarabya Şartlarında Gagavuzların Milli Kimliği), The Journal of Ethnology And Culturology, Chisinau, Volume 2, s. 260-264. GUBOGLO, Mihail (1967) “Etnicheskoye Proishojdeniye (prinadlejnost) Gagauzov” / Gagauzların Etnik Kökeni / Sovietskaia Ethnografia, S. 3, Moskva, s. 159-167. GUBOGLO, M. N. (1968) “Etnokulturnıye dannıye o koçevom proşlom gagauzov” / Gagauzların Göçebe Geçmişine Dair Etnokültür Veriler / Arheologiya, etnografiya i iskusstvovedeniye Moldavii: (Materialı i issledovaniya), Kişinev. GUBOGLO, M. N. (1969) “Gagauzı” / Gagauzlar / Nauka i jizn, № 10. GUBOGLO, M. N. (1971) “Bucak, Bucak - step i gagauzı” / Bucak, Bozkırı ve Gagauzlar / Kodrı. Kişinev, № 11. GUBOGLO, M. N. (1971) “Gagauzskaya terminologiya po skotovodstvu” / Gagavuzca Hayvancılık Terimleri / Türkskaya leksikologiya i leksikografiya, M., 1971, s. 217-236. 67



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GUBOGLO, M. N. (2005) “Kult volka u gagauzov. Etnokulturnıye paralleli v türkskom mire” / Gagauzlarda Kurt Kültü. Türk Dünyasından Etnokültür Paraleller / Russkiy yazık v türko-slavânskih etnokulturnıh vzaimodeystviyah (Etnologiçeskiye öçerki), Moskva. İVANOV, İ. (1900) “Sbornik Statey” / Makaleler Toplamı, İzd., 2. Kişinev, s. 43. KARANFIL, Güllü (2004) “Bitovaya leksika gagauzskogo yazika” / Türk Dillerinin Tarihi-Müqayisəli Gramatikası / I tom, Bakı, s. 272-290. KARPAT, Kemal H. (1994) “Seldjuksko-Anatoliiskoe Proiskhozhdenie Gagauzov” / Gagavuzların Anadolu Selçuklu Kökenleri / Etnograficheskoe Obozrenie, S. 4, Moskva, s. 36-43. KOLSA, M. M. (1981) “Muzıkalnıy folklor gagauzov” / Gagauzların Müzikal Folkloru / Sovetskaya muzıka, № 1. KOLTSA, YE. K. (1966) “Morfologiçeskaya adaptatsiya slavânskih i moldavskih zaimstvovaniy v gagauzskoy yazıkovoy srede” / Slav ve Moldovan Alıntıların Gagavuz Dili İçerisinde Morfolojik Adaptasyonu / Limba şi literatura moldovenâske, № 3, s. 36-43. KOLTSA, YE. K. – TUKAN, B. P. (1967) “Nablüdeniya nad leksiçeskimi zaimstvovaniyami gagauzskogo yazıka iz slavânskih i moldavskogo yazıkov” / Gagavuz Dilinin Slav ve Moldovan Dillerinden Aldığı Kelimeler Üzerinde Gözlemler / Vostoçnoslavâno-moldavskiye yazıkovıye vzaimootnoşeniya, Kişinev, s. 148-155. KOLTSA, YE. K. (1973) “Obrazovaniye slojnıh slov v gagauzskom yazıke” / Gagavuz Dilinde Birleşik Sözcüklerin Oluşumu / İssledovaniya po leksikografii i leksikologii, К., 1973, s. 173-183. KOLTSA, YE. K. (1980) “Nekotorıye voprosı vzaimodeystviya yazıkov yuga Moldavii” / Moldova’nın Güneyindeki Diller Arasındaki Etkileşim Meseleleri / Etüdı po moldavskoy filologii, Şişmarevskiye çteniya, Kişinev, s. 94-108. KOLTSA, YE. K. (1973) “Orfografiya gagauzskogo yazıka” / Gagavuz Dilinin İmlası / Orfografii türkskih literaturnıh yazıkov SSSR. М., 1973, s. 91-102. KOLTSA, YE. K. (1981) “İz predvaritelnıh nablüdeniy nad frazeologiyey gagauzskogo yazıka” / Gagavuz Dilinin Deyim ve Kalıplaşmış Sözleriyle İlgili Ön Gözlemler / Leksika i frazeologiya sovremennogo moldavskogo yazıka, Kişinev, s. 307-317. KUROGLO, S. S. (1972) “Svadba i svadebnıy folklor gagauzov” / Gagauzlarda Düğün ve Düğün Folkloru / Җenur şi speçiy folkloriçe, Kişineu. KUROGLO, S. S. (1984) “Otrajeniye osvoboditelnoy missii Rossii na Balkanah v gagauzskom folklore” / Rusya’nın Balkanlardaki Kurtarıcı Misyonunun Gagauz Folkloruna Yansıması / Rossiya i Yugo-Vostoçnaya Yevropa, Kişinev. 68



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KUROGLO, S. S.- NIKOGLO, D. E. (2008) “Traditsionnoye gagauzskoye blüdo “manca”: etnokulturnıye paralleli i eksklüzivı” / Gagauzların Geleneksel Yemeği “Manca”: Etnokültürel Paralellikler / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IV, s. 112-114. KUROGLU, S. S. (1969) “İspolzovaniye gagauzskogo narodnogo tvorçestva na urokah istorii” / Tarih Derslerinde Gagauz Halk Biliminin Kullanımı / Ünele probleme privind predarâ istoriyey ın şkoala mediye, Kişineu. KUROGLO, S. S. (1977) “Liçnıye imena gagauzov” / Gagavuz Şahıs Adları / İstoriçeskaya onomastika, М., 1977. KUROGLO, S. S.- VOROBYEVA, L. P. (1996) “Detskiy pesenno-obrâdovıy folklor gagauzov” / Gagazuzlarda Çocuk Türküleri Folkloru / Ştiinţa, Chişinău, № 6. KVILINKOVA, E. N. (2006) “O yazıkovoy i etniçeskoy identifikatsii gagauzov Gretsii” / Yunanistan Gagauzlarının Dili ve Etnik Kimlikleri Hakkında / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume I, s. 279-290. KVILINKOVA, E. N. (2007) “Primetı i gadaniya v gagauzskom narodnom kalendare” / Gagauz Halk Takviminde Fal ve İşaretler / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume II, s. 100-104. KVILINKOVA, E. N. (2008) “Gagauzskiye religioznıye pesni kak odna iz raznovidnostey narodnıh molitv” / Bir Milli Dua Çeşidi Olarak Gagauz Dinî Türküleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 122-128. KVILNIKOVA, E. İ. (2010) “Narodnıye sposobı leçeniya detskih bolezney u gagauzov” / Gagauzlarda Çocuk Hastalıklarının Halk Arasında Tedavi Usulleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume V, s. 65-70. KVILINKOVA, E. N. (2011) “O znaçimosti izuçeniya folklora v svâzi s problemoy etnogeneza gagauzov” / Gagauz Etnogenezisi Meselesine Bağlı Olarak Folklor Araştırılmasının Önemi Hakkında / Materіali 6 Mіjnarrodnoї naukovoї konferentsії “Kayndlіvskіçitannâ”. prisvâçenoї 145-rіççü vіd dnâ naocennâ R. F. Kayndlâ, Çernіvtsі, s. 213-216. KVILINKOVA, E. N. (2011) “Svâtıye pisma” v gagauzskoy religioznoy rukopisnoy traditsii / Gagauz Dinî El Yazmaları Geleneğinde “Kutsal Mektuplar” / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IX-X, s. 43-47. KVILINKOVA, E. N. (2014) “Raznovidnosti obrâda “kurban” u gagauzov i sposobı yego prigotovleniya” / Gagauzlar Arasında “Kurban” Geleneğinin Çeşitleri ve Onu Hazırlama Yolları / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVI, s. 64-70. LAVRENTYEVA, L. S. “Govorit po-arabski” İz gagauzskih kollektsiy polkovnika V. A. Moşkova Elektronnaya biblioteka Müzeya antropologii i etnografii im. Petra Velikogo “Arapça Konuşmak” / Albay V. A. Moşkov’un Gagauz Koleksiyonların69



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



dan. Büyük Petro Antropoloji ve Etnografya Müzesi’nin Elektronik Kütüphanesi (Kunstkamera) / Rusya Bilimler Akademisi, s. 216-22711. LININ, Yu. (1926) “K voprosam formalnogo izuçeniya poezii turetskih narodov” / Türk Halkları Şiiriyetinin Resmî Öğrenilmesi Meselesine Dair / İzv. Vost. f-ta AzGU, Baku, T. I. MEŞÇERUK, İ. İ. (1953) “Pervoye Massovoye Pereseleniye Bolgar i Gagauzov i Bulgar Bessarabiyu v Naçale XIXI v.”/ Bulgar ve Gagauzların Besarabya’ya İlk Göçü / İzvestiya Moldavskogo Filiala AN SSSR, no: 3-4. MOŞKOV, V. A. (1904) “Turetskiye plemena na Balkanskom poluostrove” / Balkan Yarımadasına Türk Kavimleri / İzvestiya Russkogo Geografiçeskogo Obşçestva, SPb., Т. 40. Vyp. 3. s. 399-436. MOŞKOF, V. A. (1904) “Nareçiya Bessarabskih Gagauzov” / Besarabya Gagavuzlarının Ağızları / Radloff, “Proben”, bd.10, St. Petersburg, s. 302. NIKOGLO, D. E. (2006) “Evolutsiya traditsiy v sisteme pitaniya gagauzov XIX-naçala XX vv” / XIX. yy. - XX. yy. Başında Gagauz Yemek Kültüründe Geleneklerin Evrimi / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume I, s. 126-137. NIKOGLO, D. E. (2007) “Etniçeskaya spetsifika traditsionnoy külturı gagauzov (po materialam issledovaniy vtoroy polovinı XIX-naçala XXI vv. İstoriografiçeskiy obzor” / Gagauz Geleneksel Kültürünün Etnik Özellikleri (XIX. yy. İkinci Yarısı XXI. yy. Başı Araştırmaları Esasında) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume II, s. 92-99. NIKOGLO, D. E. (2008) “Nekotorıye elementı yazıçesko-hristianskogo sinkretizma i reliktı arhaiçnıh mifologiçeskih predstavleniy v traditsiyah pitaniya gagauzov (na primere mâsnıh vidov pişçi)” / Gagauz Beslenme Geleneklerindeki Pagan-Hıristiyan Senkretizminin Bazı Unsurları ve Eski Mitolojik İzler (Et Yemeği Çeşitleri Örneği Üzerine) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 129-134. NIKOGLO, D. E. (2008) “Oçerki protoiyereya Mihaila Çakira v kontekste sovremennıh issledovaniy po gagauzovedeniyu” / Gagavuz Tarihiyle İlgili Modern Çalışmalar Bağlamında Mikhail Çakır’ın Denemeleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IV, s. 88-94. NIKOGLO, D. E. - SIRF, V. (2010) “Gagauzskaya kolıbelnaya pesnya, Folklornaya i literaturnaya traditsiya” / Gagauz Ninnisi, Folklorik ve Edebî Gelenek / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume V, s. 40-50. NIKOGLO, D. (2010) “Osnovnıye vidı hleba v kalendarnoy obryadnosti gagauzov / Gagauz Geleneklerinde Ekmeğin Esas Çeşitleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume VI, s. 37-42. 11 Bu bilgi, http://www.kunstkamera.ru/lib/rubrikator/08/08_03/978-5-02-038267-1/ sitesinden alınmıştır (Erişim tarihi: 10.10.2017).



70



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



NIKOGLO, D. (2010) “Folklornıye motivı, mifologiçeskiye predstavleniya i etnografiçeskiye elementı v poezii S. S. Kuroglo” / S. S. Kuroglo’nun Şiirlerinde Folklor Motifleri, Mitolojik ve Etnografik Unsurlar / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume VII, s. 73-75. NIKOGLO, D.- STEPANOV, V. (2010) “Pohoronno-pominalnaya obrâdnost gagauzov (iz opıta polevıh izıskaniy)” / Gagauların Cenaze ve Anma Törenleri (Saha Araştırmalarının Deneyimlerinden) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume VIII, s. 81-90. NIKOGLO, D.- ÇIMPOYEŞ, L. (2011) “Otnoşeniye k trudu v gagauzskom folklore i poezii” / Gagauz Folkloru ve Şiirinde Emeğe Dair Tutum / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IX-X, s. 196-200. NIKOGLO, D. (2014) “Etnokulturnıye Vzaimovliyaniya v Traditsiyah Pitaniya Naseleniya Yuga Respubliki Moldova (leksiko-etnografiçeskiye realii)” / Moldova Cumhuriyeti Güneyindeki Nüfusun Beslenme Geleneklerinde Etnokültürel Etkileşimler (Leksik-Etnografik Gerçekler) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVI, s. 13-20. ÖZAKDAĞ, N. (2012) “Grafiçeskiye i orfografiçeskiye izmeneniya v gagauzskom yazıke (na osnove perevoda knigi M. Çakira “Kısa Dua Kitabı”)”, / Gagauz Dilinde Grafik ve Yazım Değişiklikleri (M. Çakır’ın “Kısa Dua Kitabı” Adlı Kitabının Çevirisine Dayanarak / Rossiyskaya türkologiya, № 2/7, Moskva-Kazan, s. 30-40. POKROVSKAYA, L. A. (1966) “Narodnıye pesni gagauzov Moldavii i Ukrainı” / Moldova ve Ukrayna Gagauzlarının Halk Türküleri / Pervıy kongress balkanskih issledovaniy (Sofiya, 26 avg. - 1 sent. 1966 g.): Soobşçeniya sov. delegatsii. Moskva. POKROVSKAYA, L. A. (1960) “Pervıye İtogi Razvitiya Gagauzskogo Literaturnogo Yazıka” / Gagavuz Edebî Dili Gelişiminin İlk Sonuçları / Voprosı Yazıkoznaniya, No: 3. s. 154-156. POKROVSKAYA, L. A. (1961) “O primenenii ponâtiy “yazık” i “dialekt” k gagauzskomu yazıku” / Gagavuz Diline “Dil” ve “Ağız” Kavramlarının Uygulanması / Limba şi literatura moldovenâske, № 3. s. 34-40. POKROVSKAYA, L. A. (1966) “Gagauzkiy Yazık” / Gagauz Dili / Yazıki Naradov SSSRII, Tyurskie Yazıki, Moskva. POKROVSKAYA, L. A. (1974) “Musulmanskiye elementı v sisteme hristianskoy religioznoy terminologii gagauzov” / Gagavuzların Hıristiyan Dinî Terminolojisinde İslamî Unsurlar / Sovetskaya etnografiya, № 1, s. 139-144. POKROVSKAYA, L. A. (1966) “O proishojdenii dialektov gagauzskogo yazıka” / Gagavuz Dilindeki Ağızların Ortaya Çıkışı Hakkında / Voprosı dialektologii türkskih yazıkov, Baku, Т. IV, s. 54-58. 71



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



POKROVSKAYA, L. A. (1968) “Obşçaya harakteristika dialektnoy sistemı gagauzskogo yazıka” / Gagavuz Dili Ağız Sisteminin Genel Özellikleri / Voprosı dialektologii türkskih yazıkov, Frunze, s. 105-110. POKROVSKAYA, L. A. (1971) “Osobennosti strukturı slojnopodçinönnogo bessoyuznogo predlojeniya v gagauzskom yazıke i balkano-turetskih dialektah” / Gagavuz Dili ve Balkan-Türk Lehçelerinde Bağlaçsız Birleşik Cümle Yapısının Özellikleri / Sovetskaya türkologiya, № 4, s. 37-42. POKROVSKAYA, L. A. (1972) “Ob odnom “balkanizme” v gagauzskom yazıke i balkano-turetskih dialektah” / Gagauz Dili ve Balkan-Türk Lehçelerinde Bir “Balkanizm” Hakkında / Voprosı yazıkoznaniya, № 3. s. 67-75. POKROVSKAYA, L. A. (1971) “Lingvistiçeskiye kriterii periodizatsii istorii gagauzskogo yazıka” / Gagauz Dili Tarihçesinin Dönemselleştirilmesi için Dilsel Ölçütler / Tezisı dokladov i soobşçeniy soveşçaniya po voprosam dialektologii i istorii yazıka, Kişinev 10-12, М., 1971, s. 135-139. POKROVSKAYA, L. A. (1976) “Spetsifika razvitiya gagauzskogo yazıka v inoyazıçnoy srede” / Gagauz Dilinin Yabancı Dil Ortamında Gelişme Özgünlüğü / Lingvistiçeskaya geografiya, dialektologiya i istoriya yazıka, Yerevan, s. 233-243. POKROVSKAYA, L. A. (1983) “Ob istoriko-etniçeskih faktorah formirovaniya dialektnıh razliçiy gagauzskogo yazıka” / Gagauz Dilinde Ağız Ffarklılıkları Oluşumunun Tarihsel ve Etnik Faktörleri Üzerine / Arealnıye issledovaniya v yazıkoznanii i etnografii (yazık i etnos), L., 1983, s. 147-150. POKROVSKAYA, L. A. (1995) “Gagauzskiye terminı rodstva”/ Gagauz Akrabalık Terimleri / Algebra rodstva, Rodstvo, sistemı rodstva, sistemı terminov rodstva, SPb., Vıp. 1, s. 260-267. POKROVSKAYA, L. A. (1997) “Gagauzskiy yazık” / Gagauz Dili / “Yazıki mira: Türkskiye yazıka” Dünya Dilleri: Türk Dilleri / Red. kollegiya toma: E. R. Tenişev (otv. red.) i dr. Bişkek, s. 224-235. POKROVSKAYA, L. A. (2008) “O gagauzskih familiyah s istoriçeskim komponentom -óglo” / -oglo Son Ekli Gagauz Soyadları Hakkında / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 289-290. POKROVSKAYA, L. A. (2008) “Janrovaya klassifikatsiya gagauzskih narodnıh pesen” / Gagauz Halk Türkülerinin Türlere Göre Tasnifi / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IV, s. 124-127. SIÇEVA, V. A. (1973) “Arabskiye i persidskiye zaimstvovaniya v leksiçeskom sostave gagauzskogo yazıka” / Gagauz Dili Söz Varlığında Arapça ve Farsça Alıntılar / Sovetskaya Türkologiya, № 4, s. 24-30. SIRF, V. İ. (1996) Strukturno-funktsionalnıy analiz gagauzskoy volşebnoy skazki / Gagauz Olağanüstü Masalının Yapısal-İşlevsel Tahlili / Ştiinţa, Chişinău, № 5. 72



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SIRF, V. İ. (2000) Nekotorıye moldavsko-gagauzskiye folklornıye vzaimosvâzi i paralleli (na materiale volşebnoy skazki) / Bazı Moldovan-Gagauz Folklor İlişkileri ve Paralellikleri (Olağanüstü Masallar Malzemesi Üzerine) / Unitatea poporului Republicii Moldova şi problema identităţii etnice: Materialele conferinţei din 4-5 mai 1999, raporturi şi comunicări, Chişinău 2000. SIRF, V. İ. (2006) “Nekotorıye poetiko-stilevıye slagayemıye i ih funktsii v gagauzskih narodnıh skazkah” / Gagauz Milli Masallarında Bazı Poetik Unsurlar ve Onların İşlevleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume I, s. 204-207. SIRF, V. İ. (2007) “Sovremennaya antroponimiya gagauzov sela Tomay (na materiale familnıh imen i üliçnıh prozvişç)” / Tomay Köyü Gagauzlarının Çağdaş Kişi Adları (Soyadları ve Lakaplar Esasında) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume II, s. 141-144. SIRF, V. İ. (2008) “Elementı traditsionnıh verovaniy v pravoslavnom hristianstve (na materiale narodnoy prozı gagauzov Bucaka)” / Ortodoks Hristiyanlıkta Geleneksel İnanç Unsurları (Bucak Gagauzlarının halk masalları malzemesi üzerinde) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 135-141. SIRF, V. İ. (2010) “Problema vidovoy nominatsii komiçeskih miniatür v gagauzskoy narodnoy proze” / Gagauz Halk Hikâyesinde Komik Minyatürlerin Tür Adlandırılması Problemi / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume VIII, s. 59-63. SIRF, V. İ. (2011) “Obraz narodnogo geroya v narrativno-kulturnoy traditsii gagauzov Bessarabii” / Besarabya Gagauzlarının Kültür Geleneğinde Halk Kahramanı İmajı / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IX-X, s. 186-190. SIRF, V. İ. (2012) “Gagauzskaya folkloristika (istoriografiçeskiy obzor)” / Gagauz Halk Bilimi (Tarihçesine Bakış) / Shodoznavstvo, № 57-58. - s. 127-14612. SOROÇYANU, Е. S. (2001) “K voprosu o proishojdenii gagauzsköy kalendarnoy obrâdovoy terminologii” / Gagavuz Takvimsel Gelenekleri Terminolojisinin Kökenleri Hakkında / Yejegodnik İMİ AN RM, t. II, Kişinev, s. 139-143. SOROÇYANU, Е. S. (2002) “Bılgarski zayemki v gagauzki yezik” / Gagavuzcadaki Bulgarca Alıntılar / Blgarskiyat yezik v Moldova, Materili ot Prvata mejdunarodna nauçna konferentsii na tema “Funktsioniraneto na blgarskiya i drugi yezitsi i literaturi v könteksta na yezikovata situatsiya v Republika Moldova”, 18-19 maya 2002g, Komrat, s. 13-18. SOROÇYANU, Е. S. (2004) “Glagolnıye vremena v bolgarskom i gagauzskom yazıkah” / Bulgar ve Gagauz Dillerinde Fiil Zamanları / Slavânskiye çteniya (Materialı nauçno-teoretiçeskoy konferentsii, 15-16 oktâbrâ 2003 g.), Vıp. 2, Kişinev, s. 218-224. 12 Bu bilgi, http://nbuv.gov.ua/UJRN/Skhodoz_2012_57-58_13 sitesinden alınmıştır (Erişim tarihi: 7.12.2017).



73



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SOROÇYANU, Е. S. (2005) “Terminologiya gagauzskoy kalendarnoy obrâdnosti” / Gagavuz Takvim Geleneklerinin Terminolojisi / Russkiy yazık v türko-slavânskih etnokulturnıh vzaimodeystviyah (Etnologiçeskiye öçerki), М., 2005, s. 366-378. SOROÇYANU, Е. S. (2007) “Leksika i simvolika gagauzsköy kalendarnoy obrâdnosti” / Gagauz Takvim Geleneklerinin Sözvarlığı ve Sembolleri / Kursom izmenâyüşçeysâ Moldovı. Materialı II Moldavsko-Rossiyskogo simpoziuma “Kultura adaptatsii i adaptatsiya külturı”, Komrat 20-21 aprelâ 2007 g. М., с. 278-295. SOROÇYANU, Е. S. (2007) “Sposobı nominatsii gagauzsköy kalendarnoy obrâdnosti” / Gagauz Takvim Geleneklerinin Adlandırma Yöntemleri / Revista de etnologie şi culturologie, Ch., Vol, 2. p. 104-108. SOROÇYANU, Е. S. (2008) “Naimenovaniya tserkovnıh prazdnikov i hrononimov v gagauzskom narodnom kalendare” / Gagauz Halk Takviminde Kilise Bayramlarının Adları ve Krononimler / Revista de etnologie şi culturologie, Ch., 2008, Vol. 3, s. 115-122 (1,0 а.л.). SOROÇYANU, E. S. (2008) “Naimenovaniya tserkovnıh prazdnikov i hrononimov v gagauzskom narodnom kalendare” / Gagauz Halk Takviminde Kilise Bayramlarının ve Krononimlerinin Adları / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume III, s. 115-121. SOROÇYANU, Е. S. (2009) “Gagauzskaya obrâdovaya terminologiya (Narodnıy kalendar)” / Gagauz Gelenekleri Terminolojisi (Halk Takvimi) / Vestnik KazNU, Seriya Filologiçeskaya, № 4 (120), Almatı, s. 139-143. SOROÇYANU, Е. S. (2009) “Nazvaniya prazdnika Rojdestva v bolgarskoy i gagauzskoy kalendarnoy obrâdnosti” / Bulgar ve Gagauz Takvimsel Geleneklerinde Noel Bayramı Adlandırmaları / Revista de etnologie şi culturologie, Ch., Vol. 6. SOROÇYANU, E. S. (2011) “İstoki formirovaniya i osnovnıye etapı razvitiya lingvistiçeskoy terminosistemı gagauzskogo yazıka” / Gagauz Dilinin Dilbilimsel Terim Sisteminin Teşekkül Kaynakları ve Başlıca Gelişim Dönemleri / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IX-X, s. 191-195. SOROÇYANU, E. S. (2012) “Stanovleniye i Razvitiye Lingvistiçeskoy Terminologii Gagauzskogo Yazıka” / Gagauz Dilinde Dilbilimsel Terminolojisinin Oluşumu ve Gelişimi / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XI- XII, s. 74-78. SOROÇYANU, E. S. (2014) “Hleb v svadebnoy obrâdnosti gagauzov” / Gagauz Düğün Adetlerinde Ekmek / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVI, s. 36-42. SUBBOTINA, İrina (2015) “Obraz idealnoy jenı (muja) v gagauzskom folklore i predstavleniyah sovremennoy gagauzskoy molodejı” / Gagauz Halk Biliminde ve Çağdaş Gagauzlarda İdeal Eş Kavramı / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVIII, s. 63-69. 74



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ŞABAŞOV, Andrey (2015) “K voprosu ob etniçeskoy preyemstvennosti srednevekovıh çitakov Bolgarii i Gagavuzov” / Orta Çağ Bulgaristanın Çitakları ve Gagauzların Etnik Sürekliliği Meselesine Dair / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVIII, s. 70-75. ŞABAŞOV, Andrey (2016) “Elementı dvoystvennoy sistemı terminov rodstva u gagauzov i drugih türkskih narodov”/ Gagauzlarda ve Diğer Türk Halklarında Akraba Adları Terminolojisindeki İkili Sistem Unsurları / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XX, s. 22-26. TREFILOVA, O. V. (2007) Legendı, predaniya i mifologiçeskiye rasskazı iz gagauzskogo sela Bolgarevo / Bolgarevo Gagauz Köyünün Efsane, Rivayet ve Mitolojik Hkâyeleri / Jivaya starina, Moskva, № 4. TUKAN, B. P. (1968) “Sostav leksiki vulkaneştskogo dialekta gagauzskogo yazıka” / Gagauz Dili Vulkaneşti Ağzı Sözvarlığı / Voprosı leksikologii i leksikografii, Kişinev, s. 147-177. TUKAN, B. P. (1972) “Pismennıy gagauzskiy yazık” / Gagavuz Yazı Dili / Problemı obogaşçeniya alfavitov türkskih yazıkov, M., 1972, s. 59-75. VARZAR, А. M. (2008) “Etnogenez gagauzov po dannım autosomnıh DNK markerov” / Otozomal DNA Belirteçlerinin Verilerine Göre Gagauzların Etnogenezi / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume IV, s. 105-111. 2.1.3. RUSÇA YAZILAN TEZLER ANIKIN, Nikita (2009) Problemi etniçeskoy identifikatsii gagauzov Moldavii / Gagauzların Etnik Kimlik Kazanma Meseleleri, Moskova. BABOGLO, Ignat (1994) Svyaz’ slov v slovosochetaniyakh i predlozheniyakh gagauzskogo yazyka i metodika prepodavaniya / Gagauz Dilindeki Tamlama ve Cümlelerdeki Sözcük Bağlantıları ve Ders Verme Yöntemleri, Moskova. BANKOVA, İ. D. (2004) Substantivnıye opredelitelnıye slovosoçetaniya v sovremennom gagauzskom yazıke / Çağdaş Gagavuzcada İsim Tamlamaları, Kişinev. BANKOVA, İvanna. Gagauzskiy yazik: Etapi stanovleniya i perspektivi razvitiya / Gagauz Dili: Tarihi Dönemleri ve Gelişme Olanakları / Serin Su (Rus Dilinde Yayınlanan Elektronik Dergi). BULGAR, Stepan (2017) Uçastiye Gagauzov v Velikoy Oteçestvennoy Voyne 1941-1945 gg. / Gagauzların 2. Dünya Savaşı’na (1941-1945 yy. Dönemi) Katılımı, Bryansk (Rusya). KOROĞLI, Halil (1968) Oguzskiy geroiçeskiy epos, (Doktora tezi), Moskova. KUROGLO, S. S. (1980) Semeynaya obrâdnost gagauzov v XIX - naçale XX vv / XIX. yy. - XX. yy. Başında Gagauz Aile Gelenekleri, Kişinev. 75



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MARUNEVIÇ, M. V. (1988) Materialnaya kultura gagauzov v XIX-naçale XX vv / XIX. yy. - XX. yy. Başında Gagauzların Maddi Kültürü, Kişinev. NIKOGLO, D. YE. (2002) Traditsionnaya pişça gagauzov XIX-naçala XX vv / XIX yy. - XX yy. Başında Gagauzların Geleneksel Yemekleri, Moskova. POKROVSKAYA, L. A. (1953) Pesennoye tvorçestvo gagauzov / Gagauzların Türkü İcatı: Avtoref. diss. … kand. filol. nauk. Leningrad. RADOVA, O. K. (2002) Etnodemografiçeskoye razvitiye gagauzov Bessarabii v kontse XVIII-XIX vv / XVIII. yy. Sonu - XIX. yy. Besarabya Gagauzlarının Etnodemografik Gelişimi, Kişinev. 2.2. GAGAUZ TÜRKÇESİYLE YAZILANLAR 2.2.1. GAGAUZ TÜRKÇESİYLE YAZILAN KİTAPLAR BABOĞLU, N. İ. (1969) Gagauz Folkloru, Kişinev. BABOGLU, N. - Baboglu, İ. (1988) Literatura okumakları 9-10 klasslar için (9-10 Sınıflar için Edebî Okumalar), Kişinev. BOŞKOV, V. M. (1996) Mır-Mır Kotoban: Gagauz Halk Masallar, Odesa. BULGAR, Stefan (1990) “Kırk Gün”, Canavar Yortuları, Kişinev. BULGAR, Stefan (1990) Dev adamın oolu: Masallar, Kişinev. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (1934) Besarabiealâ Gagauzlarân Istorieasâ, Chişinău. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (1934) Bizim Saaabımız lısuz Ai (aiozlu) Evanghelieasâ, Chişinău. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (1935) Dua chitabâ Gagauzlar için, ıchındjı tıpar, Chişinău. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (1936) Psaltirea. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (1938) Dicţionar gâgâuz (Tıurco)-român, Chişinău. CIACHIR (~ Çakır), Mihail (2007) Gagauzlar: İstiriya, Adetlär, Dil hem Din, Pontus Chişinău. CHIURCCIU, V. (2014) Gagauziya (Gagauz Yeri) Avtonom Bölgesi Atlası, Proart, Kişinev. DURBAYLO, M. A. (1991) Ballada Türküleri, Kişinev. DURBAYLO, M. (2001) Gagauz Halk Türküleri, (havaları seçän, notalara geçirän hem muzıka redaktörü P. Stoyanov), Chişinău. 76



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



FILOĞLU, Vasi (1990) Aydınnık, Kişinev. Gagauz halk tÿrkÿleri hor için a cappella = Gagauzskiye narodnıye pesni dlâ hora a cappella (1982) Obrabotka i sost. M. Koltsa, Kişinev. GAYDARJI, G. A.- KOLTSA, YE. K. (1986) Gagauz dilindä okumak kiyadı yedinci klass için, Kişinev. Gagauz Korafları / Gagauz Desenleri (2015) (P. M. Paşalı editörlüğünde) Komrat. ION, Dron (2001) Gagauz Geografiya Terminnerinin Laflıı, Chisinău. KARAÇOBAN, Dimitriy (1986) Proza, Kişinev. KARANFIL, Güllü (2012) Seläm getirdim şiirlär, mektuplar, Komrat. KARANFIL, Güllü (2012) Dionis aga Tanasoglu-90, Komrat. KARANFIL, Güllü (2013) Gagauz Leksikologiyası, (Gagauzça, Türkçe, Azerbaycanca, Rusça), Bengü Yayınları. KARANFIL, Güllü (2013) (çev.) Çağdaş Gagauz Öyküsü (edit. Hüseyin Su), Hece Yayınları, Ankara. KELAR, S. (1990) Öglan hem Mari-kız = Öglan i Mari-kiz: Gagauzka narodna kazka, Per. z gag, Kiïv. KELAR, S. (1992) Jarti Balakira: Gag. nar. Kazki / Balakir’in şakaları: Gagauz Halk Masalı Uporâd. ta per. Kiïv. KELAR, S. (2003) Gÿn-Kız hem Uç Ok: Gagauz Halk Masallar = Doçka Sontsâ ta їï nevmiruşçe kohannâ: Gagauzki narodni kazki, Uporâd. ta perekl. Per. ukr. Kiïv. KVILINKOVA, E. N. (2003) Moldova Gagauzların Halk Türküleri, Kişinev. KOLSA, Mihail (1989) Türkülär, Kişinev. KÖSA, Mina (1988) Umutlar, Kişinev. KÖSA, Mina (1990) Sabansaarsın Gün, Kişinev. KÖSA, Mina (1990) Dattım Ömürdän, Kişinev. KÖSA, Mina (1986) Hazır Ol, Kişinev. KUROĞLU, Stefan (1989) İlkyaz Türküsü (Antoloji), Kişinev. KUROGLO, S. S. (1998) Maanelär (Maniler), Uklad. Odesa. Masallar (1991) Kişinev. MARINOĞLU, Fedor (1990) Ürek Dalgası, Kişinev. PETRI, Çebotar (1992) Bizim Dost Nastradin, Kişinev. 77



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SOROÇANU, E. (2006) Gagauzların Kalendar Âdetleri (Etnolingvistik Araştırması), Gagauzskaya kalendarnaya obryadnost’ (étnolynhvystycheskoe yssledovanye), Kyshynev, 256 с. TANASOGLU, Dionis (1959) Bucaktan seslär: Literatura yazıları (Rets.: Guboglu M. / Studia et Acta Orientalia. Bucarest, 1960/1961). (V perevode na moldavskiy yazık: Glasur din Bujâk / Alk. D. Tanasoglu. Trad. din limba geg. (dupe yeditsiya din 1959 - Bucaktan seslär) de A. Çibotaru, İ. Kretsu, G. Georgiu. Kişineu 1962). TANASOĞLU, Dionis (1985) Uzun Kervan, Kişinev. TOPUZLU, G. Nikolayeviç (1990) Ana sözü, 19 Mayıs 1990. TOPUZLU, G. Nikoloyeviç, (1990) Ana sözü, 21 Nisan 1990. ZANET, Todur (1989) Karımcalık, Kişinev. ZANET, Todur (1989) Zatmanayársın Evim, Kişinev. ZANET, Todur (1991) Böcecik, Kişinev. ZANET, Todur (2010) Gagauzluk: Kultura, Ruh, Âdetlär, Gagauz Folkloru, Moldova Bilimler Akademisi Filoloji Enstitüsü- Azerbaycan Millî Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü Yayını, Kişinev13. 2.2.2. GAGAUZ TÜRKÇESİYLE YAZILAN MAKALELER BABAOĞLU, N. (2000) “Publitistika Yazılarıdan”, Kişineu. BABINGER, Franz. “Sarı Saltık Dede”, İslam Ansiklopedisi, C. X, s. 220-221. BANKOVA, İ. D. (2005) “Gagauz dilindä aktual orfografiya problemaları”, Sabaa Yıldızı, (31), s. 22-29. BULGAR, S. “Türk Dili üüredicileri Gagauz küülerindä Besarabyada 1937-1946 yıllarda” Sabaa Yıldızı, (49), s. 38-47. ÇOBANOĞLU, Ö. (2008) “Gagauz Yurdundan Anayurda”, Sabaa Yıldızı, (42), s. 11-19. KARANFIL, Güllü (2009) “Gagauzologiyanın İlerlemesi: Dil, Kultura, İstoriya, Literatura”, Halklararası Sempozyum Materyalları, Komrat. KARANFIL, Güllü (2016) “Hamdullah Suphi Tanrıoverin Gagauz Milli Kimliin Üüselmesindeki Rolü”, Hamdullah Suphi ve Gagauzlar, Ankara, s. 109-115. KAZMALI, İ. (2007) “Ortodoks Hristiyannık Gagauz Etnosun İstiryasında”, Sabaa Yıldızı, (38), s. 26-30. 13 Nail Tan, Todur Zanet’in bu eseriyle ilgili Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi’nde bir tanıtım yazısı yazmıştır (bk. http: // dergipark. gov. tr/ download / article-file/135878 Erişim tarihi: 5.12.2017).



78



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KÖSE, M. (2010) “Fena Lüzgerlär”, Sabaa Yıldızı (49), s. 38-47. POKROVSKAYA, L. A. (1993) “Neredân “Gagauz” Adı Geldi”, Sabaa Yıldızı, S. l, 1996, s. 60. 23 İvan Gradeşliev, Gagauzite, Dobriç, s. 17-19, 55-75. TANASOGLU, Dionis (1991) “Gagauzların İstoriyası”, Ana Sözü, 10 Ağustos 1991. UZUN, D. F. (2005) “Gagauz Dialektlerinä Bakış”, Sabaa Yıldızı, (31) s. 30-34. VASILIOĞLU, K. (2010) “Gagauz Dilinin Yaarınkı Günü”, Gagauz Dili Hem Literaturası, (1), s. 3-10. YOLOĞLU, Güllü. “Bucagdan Sesler”, Ulduz S. I. YOLOĞLU, Güllü (1991) “Gagauz-Hakas Folklor Baalantıları”, Ana Sözü, 27 Nisan 1991. ZANET, T. (1991) “Gagauz Halk Türkülerinde Oğuzluk Ruhu”, 23-25 Ekim 1991, Türk Dünyası Kurultayı’nda okunan tebliğ. ZANET, T. (2013) “Gagauz İstoryasında Mustafa Kemal Atatürk”, Ana Sözü (590-591), s. 3-6. 2.3. DİĞER TÜRK LEHÇELERİYLE YAZILANLAR AZERBAYCAN TÜRKÇESİYLE YAZILAN KİTAPLAR ARNAUT F. İ. (1999) Gagauz Folklorunda Maani Nevi (Türkiye ve Azerbaycan Mani-Bayatı Örnekleriyle Karşılaştırma), Filoloji İlimleri Adayı (Sunulmuş Tez Çalışmasının Özeti), Bakı. İSEN, M. (2012) Təzkirədən Bioqrafiyaya və Seçilmiş Məqalələr, Oskar Bakı. YOLOĞLU, Güllü (1996) Qaqouzlar, Azerbaycan Dövlet Neşriyatı, Bakı. ZEYNALOV, F. R. (1980) Türkologiyanın Esasları, Bakı 1980. AZERBAYCAN TÜRKÇESİYLE YAZILAN MAKALELER KARANFIL, Güllü (2008) “Qarluq qrupu türk dillerinin məişət leksikası” Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, Bakı, s. 147-177. KAZAK TÜRKÇESİYLE YAZILANLAR KAZAK TÜRKÇESİYLE YAZILAN MAKALELER AMANJOLOV, A. S. (1965) “Semey oblısında tүratın gagauzdardan jazılıp 79



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



alıngan folklor teksteri” / Semey Eyaletinde Yaşayan Gagauzlardan Kaydedilmiş Folklor  Metinleri / Kazak dialektologiyası, Alma-Ata, Vıp. I. ÖZBEK TÜRKÇESİYLE YAZILANLAR ÖZBEK TÜRKÇESİYLE YAZILAN MAKALELER BIGAYEV, R. İ.- DANILOV P. A.- UMAROV M. U. (1960) “Gagauzlar folkloridan”, Ўzbek tili va adabiyoti masalalari, Toşkent, № 4. 2.4. TÜRKİYE TÜRKÇESİYLE YAZILANLAR 2.4.1. TÜRKİYE TÜRKÇESİYLE YAZILAN KİTAPLAR ACAROĞLU, M. Türker (1990) Dünya Atasözleri, Grup Basımı, İstanbul [Gagavuz Atasözleri: s. 312-340]. ALTINKAYNAK, Erdoğan (2003) Gagavuz Masalları, Karadeniz Teknik Üniversitesi Karadeniz, Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, Trabzon. ARGUNŞAH, Mustafa- ARGUNŞAH Hülya (2007) Gagauz Yazıları, Türk Ocakları Kayseri Şubesi Yayınları, Kayseri. ARNAUT, Tudorka (1994) Gagauz’um Bucak’tır Yerim, Ocak Yayınları. AYGIL, Yakup (1995) Hristiyan Türklerin Kısa Tarihi, İstanbul. BABAOĞLU (1995) Nikolay, Bir Öykümüz Var (akt. Tayyar Tahiroğlu), İzmir. BAŞTAV, Şerif (1989) Bizans İmparatorluğu Tarihi (1261-1461), Ankara. BAYDAR, Mustafa (1968) Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Anıları, İstanbul, s. 154-158 Gagavuzlar. BAYKUT, Cami (1932) Osmanlı Ülkesinde Hristiyan Türkler, Şafak K. İstanbul. Bulgar Hikâyeleri Antolojisi (1967) Red House Yayınları, İstanbul, s. 6-10. Bulgaristan Türkleri Üzerine Araştırmalar (1999) Ankara, 655 s. “Kültür Bakanlığı Yayınları: 2328” [Gagavuz Atasözleri ve Deyimleri: 252-282, Gagavuz Takma Adları Soyadları, Yer Adları: ss. 479-501]. ÇAY, Abdulhalûk M. (1999) Nevruz-Türk Ergenekon Bayramı, Sistem Ofset, Ankara, 579 s., Gagavuzlarda Ergenekon-Nevruz Bayramı: ss. 225-226. DALLI, Hüseyin (1991) Kuzeydoğu Bulgaristan Türk Ağızları Üzerine Araştırmalar, TDK Yayınları, Ankara. DEVLET, Nadir (1989) Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul. 80



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



DILAÇAR, Agop (1964) Türk Diline Genel Bir Bakış, TDK Yayınları, Ankara. DINÇ, Abdulkerim (2014) Gagauzlar, Gece Kitaplığı Yayınları, Erzurum. DOĞRU, Abdülmecit- KAYNAK, İsmail (1991) Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ERCILASUN, A. Bican. (1993) Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ERCILASUN, A. B. - ALIYEV, A. M. - ŞAYHULOV, A. - KAJIBEK, H. Z. – KONKOBAYUULU, Y. B. - GÖKLENOV, C. - MAHPIR, V. U. - ÇEÇENOV, A. (1993) Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlügü I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ERDEN, A.- ÖZHAN, M.- ER, P. - ÇEVIK, D. (1999) Gagauz Halk Kültürü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ERÖZ, Mehmet (1983) Hıristiyanlaşan Türkler, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara. EVLIYA ÇELEBI (1984) Seyahatname, Rumeli-solkol ve Edirne (haz. İsmet Parmaksızoğlu), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni (2007) 27-29 Aralık 2007, TDK Yayınları, Ankara. Gagauz Avtonom Bölgesi, Population of Gagauzia14 Gagler Uz’um Bucak’tır Yerim (Şiirler) (1955) Ocak Yayınları, Ankara. GAZIMIHÂL MAHMUT RAGIP (1991) Türk Halk Oyunları Kataloğu, (haz. Nail Tan), Rep-romat, Ankara, C. I, s. 213-218 ve 290-291 “Gagavuzlarda Oyun” maddesi. “KB HAGEM Yayınları: 161”. GAYDARCI, G. A.- KOLTSA, YE. K.- POKROVSKAYA, L. A. - TUKAN, B. P. (1991) Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, (çev. İ. Kaynak ve A. Doğru), Kültür Bakanlığı, Ankara. GRÖNBECH, K. (1992) Kuman Lehçesi Sözlüğü Codex Comanicus’un Türkçe Sözlük Dizini, (çev. Kemal Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. GÜNGÖR, Harun- ARGUNŞAH, Mustafa (1991) Gagauz Türkleri Tarih-DilFolklor ve Halk Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. GÜNGÖR, Harun- ARGUNŞAH, Mustafa (1998) Gagauzlar, Ötüken Yayınları, İstanbul. GÜNGÖR, Harun (1998) Gagavuz Türkleri, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.  Hıristian Mezhebinin Tarif ve Talimi (1900) İstanbul. 14 Bu bilgi, http://gagauzia.md/pageview sayfasından erişilmiştir sitesinden alınmıştır (Erişim tarihi: 25.11.2017).



81



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KAFESOĞLU, İbrahim (1977) Türk Millî Kültürü, TKAE Yayınları, 46, Ankara. KALAFAT, Yaşar (1998) Kuzey Azerbaycan Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta Eski Türk Dini İzleri, “Gagavuzlarda Dinî Hayat”, ss. 29-32, Ankara, 280 s. KARANFIL, Güllü, Gagauzca Eşanlamlı Kelimeler Sözlüğü (Ortak çalışma), Ankara 2012. KARANFİL, Güllü (2014) Gagauzlar’ın Ulusal Kimliği ve Tarihine Dair Yazılar, Türkiye Âlim Kitaplar, Almanya. KARANFİL, Güllü (2014) Gagauz Şiir Antolojisi, Bursa. KARANFİL, Güllü (2016) Gagauzlar için Yazılarım, Bursa. KARLSSON, İ. (2006) Avrupa’nın Üvey Evlatları (çev. T. Kayaoğlu) Homer Kitabevi, Ankara. KAYA, Doğan (1999) Anonim Halk Şiiri, Başer Basımı, Ankara, 672 s. “Akçağ Yayınları: 294” [Gagavuz Mânileri: s. 112-114, Gagavuz Türküleri: s. 223-224, Gagavuz Ağıtları: s. 328-329, Gagavuz Ninnileri: s. 392, Gagavuz Atasözleri: s. 455, Gagavuz Tekerlemeleri: s. 636-638.]. KURAT, Akdes Nimet (1987) Peçenek Tarihi, İstanbul. KURAT, Akdes Nimet (1972) IV-VIII. Yüzyıl Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu Basımı, DTCF Yayınları, Ankara, 511 s. KURT, Berker (2017) Gagauz Yeri Özerk Bölgesinde Türkiye Türkçesi Öğretimi, Sonçağ Yayınları, Ankara. MANOF, Atanas (1939) Gagauzlar (Hıristiyan Türkler), Çev. Türker Acaroğlu, Ankara. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1992) Gagavuz Şiir Antolojisi, Kültür Ofset, Ankara. NAYIR, Yaşar Nabi (1936) Balkanlar ve Türklük, Ankara. OCAK, A. Y. (2002) Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü, Türk Tarih Kurumu, Ankara. ÖZAKDAĞ, Nadejda (2013) Gagauz Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış ve Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, Kocatepe Akademi Yayınları, Afyon. ÖZKAN, Nevzat (1996) Gagavuz Türkçesi Grameri Giriş-Ses Bilgisi-Şekil Bilgisi-Cümle-Sözlük Metin Örnekleri, TDK Yayınları, Ankara. ÖZKAN, Nevzat (1999) Gagavuz Türk Edebiyatı, Başlangıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 12, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. ÖZKAN, Nevzat (2007) Gagavuz Destanları, TDK Yayınları, Ankara. 82



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ÖZKAN, Nevzat (2017) Gagavuz Edebiyatı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul. ÖZKAN, Nevzat (2007) Gagavuz Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, (ed. A. B. Ercilasun), Akçağ Yayınları, Ankara. PEREMECI, Osman Nuri (1952) Tuna Boyu Tarihi, İstanbul. SÜLEYMANOĞLU YENISOY, Hayriye (1998) Tarih Boyunca Slav-Türk Dil İlişkileri, Türkçede ve Öteki Türk Lehçelerinde Slav Leksik Unsurlar, TDK Yayınları, Ankara. TACEMEN, Ahmet (1991) Bulgaristan Türkleri 1878-1990, Adana. TACEMEN, Ahmet (1995) Bulgaristan Türkleri İnanışları veya Türk Kimliği, Üçbilek Matbaası, Ankara. TEVETOĞLU, Fethi (1986) Hamdullah Suphi Tanrıöver, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 28, 206-210. TİKA (1995) Moldova Mevzuatı, Desen Ofset, Ankara. TİKA (1999) Moldova Ülke Raporu, 2 Bsl. Ankara 1995 Sevinç matbaası, Ankara. TİKA (2013) Moldova Proje ve Faaliyetler, TİKA-Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı Moldova Program Koordinasyon Ofisi. TOGAN, Zeki Velidi (1946) Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul. Türk Lehçeleri Grameri (2012) (ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınları, Ankara. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi / Romanya ve Gagavuz Türk Edebiyatı (1999) (haz. Nevzat Özkan, Mariya Durbaylo Angelova), Ankara, C. 12, s. 183-448, Kültür Bakanlığı Yayınları: 2336. ÜLKÜSAL, Müstecip (1987) Dobruca ve Türkler, TKAE Yayınları, II. bs. Ankara. 2.4.2. TÜRKİYE TÜRKÇESİYLE YAZILAN MAKALELER ABDULLAHOĞLU, Abbas (1990) “Gagauz Türk Edebiyatı Üzerinde Bir Nece Söz”, Türkistan, S. 10, Yıl: 3, s. 29-30. ACAROĞLU, M. Türker (1967) “Tanrıöver ve Gagavuzlar”, Türk Yurdu, C. 6, S. 232, 2, s. 80-82. ACAROĞLU, M. Türker (1985) “Rumeli Türk Ağızları Üzerine Türkçe ve Yabancı Dillerdeki Başlıca Araştırmaların Açıklamalı Kaynakçası (1904-l981)” I. Türk Dili ve Ağızları Üzerine Bulgar Araştırmaları (1907- l971), Halk Kültürü, 1984/14, İstanbul. ACAROĞLU, M. Türker (1986) “Gagauz Atasözleri ve Deyimleri”, TFA, XXV, s. 25-54. 83



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ACAROĞLU, M. Türker (1992) “Gugauzca’da Takma Adlar Soy, Adları Yer Adları”, V. Milletlerarası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri Halk Edebiyatı, ayrı basım, Ankara. ACAROĞLU, M. Türker (1999) “Gagauzların Kökeni”, Belleten 63 (237), Ankara, s. 453-487. AHMETBEYOĞLU, Ali (2018) “Gagauzların Menşei Meselesi”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. AKALIN, Ş. Halûk (1995) “Gagavuz Türklerinin Yeni Bir Gazetesi: Gagavuz Sesi”, Türk Kültürü, S. 385, 5Ü1995, s. 300-303. AKALIN, Ş. Halûk (1996) “Gagavuzların Tarih ve Etnografya Müzesi”, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, S. 10, s. 27-29. AKAR, Metin- SEVIM Acar (1996) “Gagavuz Yurdundan Anayurda”, Yesevî, S. 27, 3, s. 22-25. AMANJOLOV, Altay Serenuli (1995) “Kazakistan’da Yaşayan Gagavuzlardan Derlenen Metinler”, Akt. Hayri Ataş, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 95, 4, s. 58-75. AMANJOLOV, Altay Serenuli (1994) “Kazakistandaki Gagavuzlar veya Hakiki Bulgarlar Üzerinde”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 92, 8, s. 45-48. AMANJOLOV, Altay Serenuli (2015) “Semey Eyaletinde Yaşayan Gagauzlardan Kaydedilmiş Folklor  Metinleri” (çev. Bülent Hünerli), Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/8 Spring 2015, p. 1383-1394, Ankara/Turkey. ANGELOVA, M. Durbaylo (1995) “Etnolojik Açıdan Gagavuz Baladları”, İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 133-156, KB HAGEM Yayınları: 207. ANON (1995) “Gökoğuzlar Bağımsızlık Kazandı”; Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 97, 1, s. 38-40. ANON (2000) “Gagavuz Yeri Belediye Halk Meclisi Başkanı Mihail Kendigelen”; “Biz Gagavuzlar Büyük Türk Dünyası Ağacının Küçük Bir Dalıyız”, Ahmet Yesevi Ü. Haber Bülteni, S. 12, 2, 24. ANON (1989) “Halkın Aydın Gücü”; Türk Kültürü, S. 316, 8, s. 484-485. ANZERLIOĞLU, Yonca (2006) “Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi ve Gagauz Türkleri”, Bilig, Güz, S. 39, s. 31-51. ANZERLİOĞLU, Yonca (2018) “Türk Dünyasının İki Hristiyan Varlığı: Gagauzlar ve Urumlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. 84



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



APOSTOLOVA, Anna (2010) “Gagauz Dilinin Botanik Terimlerinin Kimi Yapı ve Anlam Özellikleri”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ARABADJI, Liliya Nikolavna (2010) “Gagauz Dilinin Yardımcıları Derstä, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ARAT, Reşit Rahmeti (1987) “Türk Şivelerini Tasnifi”, Makaleler I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. ARAT, Reşit Rahmeti (2002) “Türk Dünyası El Kitabı”, Dil-Kültür-San’at, C. II, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara. ARGUNŞAH, Mustafa (1991) “Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün İzleri”, Türk Kültürü, Ankara, S. 341. ARGUNŞAH, Mustafa (1990) Gagavuz Türklerinin Mânileri”, Türk Kültürü, S. 332, 12, s. 752-758. ARGUNŞAH, Mustafa (1992) “Tahrif Edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü”, Millî Folklor, S. 13, Bahar, s. 18-21. ARGUNŞAH, Mustafa (1994) “Gagauz Türklerinin Kullandığı Alfabeler”, Türk Dili, S. 513, Ankara, s. 218-222. ARGUNŞAH, Mustafa (1996) “Çağdaş Gagauz Şiiri”, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı V (Türkiye Dışı Çağdaş Türk Şiiri), S. 531, Mart 1996, s. 679. ARGUNŞAH, Mustafa (2001) “Gagauz Türkçesinde Soru Cümleleri”, IV. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 1-12. ARGUNŞAH, Mustafa (2002) “Gagauzların Tarihi”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye C. 20, Ankara, s. 228-244. ARGUNŞAH, Mustafa, (2007) “Türkiye Türkçesinin Gagauz Türkçesine Etkileri”, Gagauz Yazıları, Türk Ocakları Kayseri Şubesi Yayınları, Kayseri, s. 241-250. ARGUNŞAH, Mustafa (2007) “Moldovanca ve Rusça Karşısında Gagauz Türkçesinin Geleceği”, Gagauz Yazıları, Türk Ocakları Kayseri Şubesi Yayınları, Kayseri, s. 281‐289. ARGUNŞAH, Mustafa (2010) “Gagavuz Türkçesinin Tarihî Gelişimi ve Bugünkü durumu Üzerine”, Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, s. 41-50. ARGUNŞAH, Mustafa (2013) “Gagauzlar”, Yeni Türkiye Dergisi Türk Dünyası Özel Sayısı, II, Eylül-Ekim 2013, S. 54. ARGUNŞAH, Mustafa (2017) “Gagaguz Türkçesi Tehlike Altında mı?”, 4th International Symposium on Asian Languages and Literatures (ADES IV), Aurangabad INDIA, s. 263-285. 85



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ARGUNŞAH, Mustafa (2017) “Küreselleşme ve Gagauz Türkçesinin Geleceği”, Türk Dili Konuşan Ülkeler Kurultayı, 13-16 Kasım 2017, Ankara. ARGUNŞAH, Mustafa (2018) “Gaguz Türkçesinin Geleceği Üzerine Düşünceler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. ARGUNŞAH, Hülya (1993) “Gagavuz Türküleriyle Anadolu Halk Türkülerinin Ortak Motifleri”, Millî Folklor, S. 18, 8, s. 33-37. ARGUNŞAH, Hülya (2001) “İlk Gagauz Romanı “Akıcılar Köyü”nde Türkiye ve Atatürk Sevgisi, IV. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 141-148. ARGUNŞAH, Hülya (2002) “Gagauz Edebiyatı”, Türkler Ansiklopedisi, C 20, Yeni Türkiye, Ankara, s. 262-275. ARGUNŞAH, Hülya (2010) “Çağdaş Gagauz Edebiyatında Hikâye”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ARMAĞAN, Sebahat (2016) “Gagavuz Türkçesinde Kullanılan Aile ve Akrabalık Adlarının Deyim ve Atasözlerine Yansıma”, International Journal of Social Science / JASSS, p. 425-431, Summer II 2016. ARNAUT, Tudorka (1995) “Şiirler (Biz Türküz, Sesini Duydur, Ne Vakit, Kısmet)”, Türk Kültürü, S. 382, 2, s. 98-102. ARNAUT, Tudorka (1996) “Gagavuzlarda Efsane ve Halk Hikâyeleri Üzerine”, 1995 Hoşgörü, Manas, Abay Yılı VII. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Yesevî Yayıncılık, İstanbul, s. 17-19. ARNAUT, Tudorka (1996) “Gagauzlarda Nasreddin Hoca”, Nasreddin Hoca’nın Dünyası, Ankara, s. l05-110. ARNAUT, Tudorka (1996)“Gagavuzlarda Nasreddin Hoca”, Nasreddin Hoca’nın Dünyası, Tisamat, T. İş Bankası Yayınları, Ankara, s. 105-112. ARNAUT, Tudorka (1997) “Gagauzlar’da Halk Hekimliği”, Anayurttan Atayurda Türk Dünyası, Yıl: 5, C. 4, S. 13, s. 70-77. ARNAUT, Tudorka (1998) “Gagauzlarda ilk Yaz Bayramı”, Nevruz, Ankara, s. 49-64. ARNAUT, Tudorka (2009) “Gagauz Türkülerinde Aşk ve Ölüm Motifleri”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz (11), s. 5-20. ARNAUT, Tudorka (2009) “Gagauz Yazılı Edebiyatı ve Milli Kültüründe Üç Zirve D. Tanasoğlu, N. Baboğlu ve D. Karaçoban”, Uluslararası Ahmet Yesevi’den Günümüze İnsanlıga Yön Veren Türk Büyükleri, Sempozyumu Bildirileri Romanya-Köstence 03-07 Eylül 2008, Ankara, s. 112-124. 86



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ARNAUT, Tudorka (2010) “Ukrayna Gagavuzları Arasında Ana Dilinin Gelişmesi”, Gagavuz Türkçesi Bilgi Şöleni, TDK Yayınları, Ankara, s. 51-59. ARNAUT, Tudorka (2017) “Polietnik Kültürlerin Arasında Ukrayna Gagauzlarının Dil ve Kimliklerinin Korunması”, Türk Dili Konuşan Ülkeler Kurultayı, 13-16 Kasım 2017, Ankara. ARSEVEN, Veysel (1947) “Gagauz Halk Türküleri”, Musiki Ansiklopedisi, İstanbul, S. 16; 1947, S. 18; 1947, S.19; 1947, S. 20; 1948, S. 22. ARSEVEN, Veysel (1952) “Gagavuz Halk Müziği ile Anadolu Halk Müziği Hakkında Mukayeseli Bir İnceleme”, TFA, S. 38, 9, s. 594-596. ASLAN, Haver (1982) “Gagavuzlar”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 17, 4, s. 221-227. ASLIYÜCE, Erdoğan (2000) “Türk Gagavuzlar”, Ayyıldız Gazetesi, 28 Ocak-5 Şubat 2000. AYAN, Gönül (2009) “Atatürk’ün hizmetlerinde dolayı ödüllendirildiği büyük Gagauz kimliği Mihail Çakır”, Lyteratura, Folklor problemi poetiki, vipusk 33, chas. 1 Kyev 2009. BABINGER, Franz. “Sarı Saltık Dede”, İslam Ansiklopedisi, C. X, s. 220-221. BABAOĞLU, N. “Gagauz Türklerinin Kiril Alfabesinden Lâtin Alfabesine Geçmesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (7), s. 56-59. BABAOĞLU, N. (1995) Gagoğuz Türklerinin Halk Edebiyatı”, V. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri ve Sevgi Yılı Kongresi Bildirileri, Etam A.Ş. matbaası, Eskişehir 1995, s. 31-36. BABAOĞLU, N. (1991) “Moldovya’da-Basarebya’da Türkçe Coğrafî Adlar”, 23-25 Ekim 1991, Kayseri, Türk Dünyası Kurultayı’nda okunan tebliğ. BAL, Mehmet Suat (2005) “Türkiye Selçuklu Devleti Tarihinde Bir Dönüm Noktası: II. İzzeddin Keykavus Dönemi”,  Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 24, No: 38. BALKANLI, Oğuzhan (1997) “Gagavuz Yeri”, Yeni Türkiye, S. 16, 7-8, s. 1616-1618. BAYDAR, Mustafa (1967) “Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Romanya’daki Çalışmaları”, Türk Yurdu, C. 6, S. 336, 6, 10-12 ve 19. BANKOVA, Emilia (2010) “Gagauz Bilim Adamı ve Şairi Gavril A. Gaydarcı”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. BAŞDOĞAN, F. (2002) “Orta Asya’dan Türk Göçleri ve Gagauzlar”, Silahlı Kuvvetler Dergisi, (331) s. 68-71. 87



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



BAŞER, Alper (2018) “Osmanlı Devleti’nin Gagauzlarla İlişkileri ve Dobruca’nın Fetih Süreci Üzerine Bazı Gözlemler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. BENNIGSEN, A. D. (1992) “Çarlık ve Sovyet Hâkimiyeti Altındaki Türkler”, (çev. Kemal Aykaç), Türk Lehçeleri ve Edebiyatları, Ankara, s. 41-64. BIGAEV, R. L. - DANILOV, P. A.- UMAROV, M. U. (1983) “Orta Asya’da Yaşayan Gagauzların Folklorları Üzerine Bir Araştırma”, Çev. Harun Güngör, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 22, Şubat 1983, s. 183-195. BILICI, Abdülhamit (1995) “Gagavuzlar Kiliselerini Değiştiriyor”, Aksiyon, S. 34, 29 Temmuz-4 Ağustos 1995, s. 10-11. BOLAT, Cenan (2001) “Romanya Gagauzları, Dünü, Bugünü, Yarını”, IV. Uluslararası Gagauz Kulturu Sempozyumu,17-18 Kasım 1999, DAÜ, Kıbrıs Araştırmaları Merkezi Yayınları, Gazimağusa, s. 161‐163. BOZTUNA, Zahit (1937) “Gagavuz Halk Edebiyatından Örnekler”; 1. Varlık, S. 99, 15 Ağustos 1937, 429; 2. Varlık, S. 102, 1 Ekim 1937, 472. BULGAR, Stefan (1993) “Gagavuz Masalları”, Akt. Necdet Çetinok, Erciyes, S. 189, 9, s. 28-33. BULGAR, Stepan Stepanoviç (2016) “Besarabya ve Yunanistan Gagauzları: Tarihi-Kültürel Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Çev. Bülent Hünerli, Tehlikedeki Türk Dilleri II A,Ornek Calışmalar / Endangered Turkic Languages II A, Case Studies, C. II (ed. Süer Eker-Ülkü Çelik Şavk) Uluslararası Türk Akademisi-Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi, Ankara-Astana, s. 245-257. BÜKE, Himmet (2014) “Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eşdeğerler”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 6 S. 10, 2014-Haziran, s. 215-229. CAMBAZOV, İ. (2001) “Dobruca’da Oğuz Devleti”, IV. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 155-159. CANSIZ, Himmet (1995) “Orda Bir Halk Var Uzakta”, Gök, S. 4, 3, 15. CANSIZOV, Stoyan (1928) “Balkan Şib-i Ceziresinde Türkler”, Tarih-i Osmani Encumeni Mecmuası, İstanbul. CEBECI, Ahmet (1985) “Gagauzların Tarihi Dili Folkloru Hakkında”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. l, S. l, Ankara, s. 209-221. CEBECİ, Ahmet (1992) “Osmanlı Devleti’nde Gagauzlar”, Türk Kültürü, S. 354, Ekim 1992. CEBECİ, İsa (1996) “Bir Gagavuz Şairi Todur Zanet”, Kardaş Edebiyatlar, S. 35, 46, s. 26-28. 88



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



CIACHIR, M. (1982) “Basarabyalı Gagauzların Tarihi”, Çev. Harun Güngör, TOA, XX, s. 208-242. CHIRLI, Nadejda (2008) “Gagauz Edebiyatında Dionis Tanasoğlu’nun Yeri”, Turkish Studies Dergisi “Türkiye Dışındaki Türkler Dosyası”, 3/7 Cüz, ss. 271-291. CHIRLI, Nadejda (2005) “Gagauz Türkçesinde Yeterlik Yapıları Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 19, Güz/ 2005, TDK Yayınları, Ankara 2009, ss. 55- 61. CHİRLİ, Nadejda (2009) “Gagauz Türkçesinde açan Edatı ile Kurulmuş Cümleler”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 21, Konya, ss. 233-248. CHİRLİ, Nadejda (2010) “Geçmişten Bugüne Gagauz Türkçesi” 27-29 Aralık 2007, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, TDK, Ankara, ss. 71-78. CHİRLİ, Nadejda (2012) “Gagauz Dilinde Tek Bir Ad Durum Ekinin Farklı Bir Kullanımı” (“Upotrebleniye odnogo padezha v znachenii drugogo v gagauzskom yazyke”), Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 30, Güz/ 2010, TDK Yayınları, Ankara, ss. 7-21. CIN, Turgay (2010) “Milletlerarası İlişkilerde Yunanlılaştırma Faaliyetlerine (Asimilasyona) İlişkin İki Örnek: Kalaşlar ve Gagavuzlar”, Karadeniz Araştırmaları, Bahar 2010, S. 25: s. 11-50. COTENKO (Kotenko), VALENTINO (1999) “Gagavuz Kavurması”, V. Milletlerarası Yemek Kongresi, Gün Ofset, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 181, Ankara, s. 56-59. COTENKO, V.-GAYDARCI G. (1993) “Gagavuz Aşçılığının Terimleri”, IV. Milletlerarası Mutfak Kongresi Bildirileri, Konya Kültür ve Turizm Vakfı Yayını, Ankara, s. 171-176. ÇALIŞKAN, Kerem (1991) “Moldovya’da Oğuz Soyundan Gelen Hristiyan Türkleri Gök Mavisi Kurt Başlı Bayrakla Kimlik Savaşında; Gagavuzlarla Kurt Sohbeti”, Cumhuriyet, 27 Mart 1991. ÇAVUŞ, Mehmet (1987) “Bulgaristan’daki Millî Azınlıklar”, Türk Kültürü, Yıl: XXV, S. 290, Haziran 1987, s. 343. ÇEBAN, Ludmila (2010) “Zamandaş Gagavuz Dilinde Zenginneşmä Yolları”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ÇEBANOV, Dimitri (1997) “Gagavuzların Çağdaş Şairi Todur Zanet”, Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, S. 12, 4, s. 55-56. ÇELİK, Ali (1996) “Trabzon, Bakü, Merv, Kızıl Orda, Jambil, Gagavuz Düğünlerinde Gelin Güvey Motifi”, III. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirileri, Kılıçaslan matbaası, KB HAGEM Yayınları: 243, Ankara, s. 104-117. 89



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



CHIRLI, Günden Peker (1997) “Gagoğuzlar”, Yeni Türkiye, Yıl: 3, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1611-1612. ÇIACHIR (Çakır), Mihail (1989) “Basarabyalı Gagavuzların Tarihi”, (akt. Harun Güngör), Türk Dünyası Araştırmaları, S. 20, 10, s. 208-243. ÇINAR, Günden Peker (1995) “Gagavuz Özerklik Süreci”, TİKA Avrasya Etüdleri, S. 2, Yaz 1995, 36-46. ÇINAR, Günden Peker (1997) “Gagoğuzlar”, Yeni Türkiye, S. 16, 7/8, s. 1603-1615. ÇIMPOEŞ, Lübov (1998) “Gagavuz Halk Fıkraları ve Nükteleri”, II. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folkloru Kongresi Bildirisi, 19-21 Ekim 1992 Konya-Erciyes, S. 245, 5, s. 16-18. ÇİMPOEŞ, Lübov (2000) “Gagavuzlarda İlkyaz Yortuları ile Çocuk ve Gençlik Oyunları İlişkisi”, Türk Dünyası Nevruz III. Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Gün Ofset, Ankara, s. 101-104. ÇİMPOEŞ, Lubov (2010) “Gagavuz Romansal Destanlarının Şiirsel Dili”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara 2010. ÇİMPOEŞ, Lübov (2018) “1818 yılın Tarihsel Bükreş Antlaşmasının Gagavuz Kaderinde Etkisi”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. DAĞDEVIREN, Gülin (2013) “Gagauz Gençlerin Gagauzca ve Rusçaya Karşı Dil Tutumları”, Tehlikedeki Diller Dergisi, Winter, s. 15-28. DARADUR, Natalya - KUSTRYABOVA, S. (2010) “Moldovalı Gagavuzların Demografiya Proteslerin Gelişmesi ve Hayata Etkisi”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara 2010. DEMIR, Necati (2002) “Karadeniz’in kuzeyinde Peçenekler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye C. 2, Ankara, s. 709-713. DEMİR, Necati (2005) “Türkiye’nin Bekçisi Türkçedir”, Türk Yurdu, 25 (210), s. 133-134. DEMİR, Necati (2010) “Türkiye’de Bulunan Grek Harfli Türkçe Kitabeler ve Karaman Türklerinin Dili,” Zeitschrift für die Welt der Türken (Journal of World of Turks) ZfWT, 2(1) s. 3-23. DEMİR, Necati (2011) “Saltık-nâme ve Selçuk-nâme Işığında Gagauz Türkleri”, Zeitschrift für die Welt der Türken (Journal of World of Turks) ZfWT, 3(2) s. 5-19. DEMİR, Necati (2015) “Saltık Gazi, Boşnaklar ve Bosna Hersek”, 2. Uluslararası Sarı Saltık Gazi Sempozyumu 06-09 Mayıs 2015, Saraybosna-Bosna Hersek Bildiriler, Trakya Üniversitesi, Edirne. DOĞRU, Abdülmecit (1992) “Gagauzların Folklor ve Antropomik Özellikleri”, 90



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, C. I, Genel Konular, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, s. 17-19. DRYGA, Iryna (2010) “Gagavuz Karamanlı Dini Kitaplarının Dili ve Türk Dil Tarihine Neler Kazandıracaktır?”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. DUMAN, Önder (2008) “Atatürk Döneminde Romanya’dan Türk Göçleri”, Bilig, s. 23-44. DUYMAZ, Ali (1999) “Türkiye, Kıbrıs ve Balkanlar Türk Halk Edebiyatında Sihir/ Büyü Şiirleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Folklor/Edebiyat, S. 20, 4, s. 31-44. ERCILASUN, Ahmet Bican (1989) “Gagauzlardan Yeni Haberler”, Türk Kültürü, C. XXVII, S. 316, Ağustos 1989, s. 476-483. EREN, A. Cevat (1988) “Pazvandoğlu Osman”, İslam Ansiklopedisi C. IX, MEGSB Yayınları, İstanbul. EREN, Hasan (1968) “Gagauz Türkçesi”, Türk Ansiklopedisi, C. XVI, MEB Yayınları, İstanbul. EREN, Hasan (1968) “Gagauzlar”, Türk Ansiklopedisi, C. XVI, MEB Yayınları, İstanbul. EROĞLU, Türker (1991) “Gagauz Türkleri Hakkında Deniz Tanasoglu ile Röportaj”, Milli Folklor, Eylül 1991, s. 39-40. ERTEM, Sadri Etem (1996) “Bir Gagavuz Oyunu”, Güzel Yazılar Oğuz’dan Bugüne, Alıç Ofset, TDK Yayınları: 640, Ankara, s. 316-319. FORMUZAL, Mihail (2010) ‘‘Gagauzya’da Yatırım İmkânları’’ 9. Türk Dünyası Ekonomi, Bilişim ve Kültür Forumu (İstanbul 11-13 Aralık 2009) Küresel Krizde Türk Dünyası Ekonomileri ve Destekler Bildiriler Kitabı, Ankara, s. 75-76. GAGAVUZ, Ludmila (1995) “Gagavuzlar Hakkında, Balkan Öğrenci Mektubu”, 1995 Yaz Özel Sayısı, s. 19-20. GAGAVUZ, Ludmila (1995) “Gagavuz Edebiyatçılarından”, Balkan Öğrenci Mektubu, Sadık Ahmet Özel Sayısı 1995, S. 14. GAYDARCI, Gavril A. (1996) “Gagavuzlarda Tepegöz Efsanesi”, 1995 Hoşgörü Manas-Abay Yılı VII. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri ve I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildirileri, Yesevî Yayıncılık, İstanbul, s. 67-72. GAZIMIHAL, Mahmut Ragıp (1940) Gagavuz Folkloru, Varlık, S. 164, 5, s. 516-518. GÖKDAĞ, B. A. (2012) “Balkanlar: Etnik Karmaşanın Dilsel Boyutları”, Karadeniz Araştırmaları, (32) s. 1-27. 91



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GÖKDAĞ, B. A. (2014) “Moldova’nın AB Üyeliği Sürecinde Gagauz Özerk Bölgesi Bağımsızlığa mı Yürüyor?”, Karadeniz Araştırmaları, (43) s. 17-42. GRADEŞLIEV, İ. (1997) “Gagavuzlar”, Çev. N. Eyüboğlu, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, (1) s. 50-55. GUBOĞLU, Mihail (1980) “Gagauzların Aslına Ait Faraziyeler ve Kendi Fikirlerim”, Xl. Milletlerarası Türk Tarih Kongresinde Sunulmuş Bildiri Özetleri, 21-26 Eylül 1980. GUBOĞLU, Mihail (1981) “Gagauz Folklorunun Özellikleri, Önemi ve Canavar (Kurt) Kültü”, VI. Uluslararası Folklor Kongresi, Bursa. GUBOĞLU, Mihail (1982) “Romen Folklorunda Türkler ve Türk Unsurları Hakkında”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I, G. Ü. Basımı, KB MIFAD Yayınları 39, Ankara, s. 105-118. GUBOĞLU, Mihail (1987) “Gagauzların “Türkçe” Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar Bibliyografya/Kaynakça Denemesi”, V. Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül 1985, Tebliğler I. Türk Dili, C. 2, İstanbul, s. 63-72.15 GUBOĞLU, Mihail (1989) “Prof, Protoiren (Başpapaz) Mihail Cıachır (M. Çakır 1861-1938)’ın ölümünü 50. yıl münasebetiyle”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 60, Haziran 1989. GUBOĞLU, Mihail (1990) “Gagauz Halk Edebiyatı-Folklorundan İki Tarihî Efsane ve Bir Demet Tarihsel Türkü”, I. Milletlerarası Türk Halk Edebiyatı ve Folklor Kongresi, Konya, 11–12 Ekim 1988, Konya. GURULKAN, Kemal (2018) “Cumhuriyet Dönemi Türk Diplomatik Yazışmalarında Gagauzlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. GÜLENSOY, Tuncer (1979) “Gagauzlar”, Türk Dili Edebiyatı Ansiklopedisi C. III, İstanbul, s. 270. GÜLENSOY, Tuncer (1992) “Gagauz Türkleri”, Ortadoğu, 3l Mart 1992. GÜLENSOY, Tuncer (1993) “Kırım ve Gagavuz Türklerinin Kültürel Meseleleri I-II”, Ortadoğu Gazetesi, 16 Aralık 1993 ve 21 Aralık 1993. GÜLENSOY, Tuncer (1995) “Gagoğuz Türkleri, Avustalya Türkleri ve Manovlar I-II”, Ortadoğu Gazetesi, 9-10 Şubat 1995. GÜLENSOY, Tuncer. “Gagavuz Türkçesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. III, s. 269-270. GÜLENSOY, Tuncer (1991) “Gagavuz Türk Yurduna Gezi I, II, III”, Yeni Düşünce, 8 Kasım 1991, 15 Kasım 1991, 22 Kasım 1991. 15 Bu eser, İslam Ansiklopedisi’nde “Mihail Guboğlu, “Gagauzların Türkçe Dili, Edebiyatı ve Tarihi Hakkında Araştırmalar”, V. Türkoloji Kongresi, İstanbul 1985, II, s. 63-76” olarak kayıtlıdır.



92



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GÜLMEMEDOVA, Güllü (1989) “Çağdaş Gagavuz Edebiyatı”, Akt. S. Çağın, Kardaş Edebiyatlar, S. 18, Nisan-Mayıs-Haziran 1989, s. 21-23. GÜNGÖR, Harun (1983) “Gagauzların Hıristiyanlığı Kabulü ve İnanışlarındaki İslâmî Unsurlar Meselesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, XXVII, s. 248-254. GÜNGÖR, Harun (1983) “Orta Asya’da Yaşayan Gagavuzların Folklorları Üzerine Bir Araştırma”, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: S. 186-198, S. 22, 2, s. 183-195. GÜNGÖR, Harun (1986) “Gagavuzlarda Tepegöz Efsanesi”, Türk Kültürü Araştırmaları, C. 24/2, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: s. 199-201, Ankara, s. 140-142. GÜNGÖR, Harun (1994) “Gagavuzlar” (İvan Gradeşliev), Bilge, S. 1, 7, 51-52, Kitap Tanıtma. Türk Bodun Bilim Araştırmaları: s. 149-152. GÜNGÖR, Harun (1986)“Seyyid Lokman Oğuznâmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 44, 10, s. 91-103. GÜNGÖR, Harun (1990) “Gagavuzlar (Balçık’tan Komrat’a)”, Doğu Türkistan’ın Sesi, C. 7, S. 28, 12, s. 25-26. GÜNGÖR, Harun (1991) “Gökoğuz (Gagavuz) - Türkiye İlişkileri Üzerine Bazı Düşünceler”, Yeni Forum, S. 264, 5, s. 24-26. GÜNGÖR, Harun (2000) “Gagavuzlarda Mezar Taşları”, Tarih, S. 157, 1, s. 44-45. GÜNGÖR, Harun (1986) “Seyyid Lokman Oğuznamesi”, Türk Dünyası Araştırmaları S. 44, Ekim 1986. GÜNGÖR, Harun (1991) “Yunan-Bulgar Kilise Mücadeleleri ve Gagauzlar”, Türk Kültürü, S. 344, Aralık 1991, s. 730-734. GÜNGÖR, Harun (1994) “Gagavuz İnanışlarında Orta Asya Türk Kültürünün İzleri”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: S. 167-171, S. 87, s. 21-26. GÜNGÖR, Harun (1991) “Gagavuzlarda Kurban Kültürü”, I. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, C. III, Türk Tarih Kurumu Basımı, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: S. 173-179, Ankara, s. 743-774. GÜNGÖR, Harun (1994) “Gagavuz İnanış ve Âdetleri ile İlgili Bazı Notlar”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: S. 180-185, S. 87, 3, s. 21-26. GÜNGÖR, Harun (1991) “Gagavuz Bilmeceleri”, Millî Folklor, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: s. 202-208, S. 2, 9, s. 56-58. GÜNGÖR, Harun - Argunşah, Mustafa (1993) “Dünden Bugüne Gagauzlar”, Elektronik İletişim Ajansı, Ankara, s. 51-53. 93



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GÜNGÖR, Harun (1993) “Gagavuzların Hristiyanlığı Kabulü ve İnanışlarındaki İslamî Unsurlar Meselesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Bodun Bilim Araştırmaları: s. 153-160, S. 27, s. 248-254. GÜNGÖR, Harun (1997) “Gagavuz (Gökoğuz)”, Yeni Türkiye, Yıl: 3, S. 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1599. GÜNGÖR, Harun (2010) “Gagauzlarda Din ve Dinî Terminoloji Üzerine Birkaç Söz”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. GÜNGÖR, Harun (2018) “Gagauz İnançlarında Şamanizm ve Bogomolizm’in İzleri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. GÜRSES, Reşide (1998) “Sabaa Yıldızı’nın Altıncı Sayısı”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 6, Güz, s. 937-942. Hariciye Vekâleti (1932) “Bükreş Elçiliğinden alınan 24 ilk kanun 934 tarih ve 1044/54 numaralı tahrirat suretidir”, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (Arşiv No: B.C.A. 030.10.247.668.14), Ankara. HATIBOĞLU, Vecihe (1980) “Türk Tarihinin Başlangıcı”, A.Ü. DTCF Türkoloji Dergisi, C. 8, Ankara, s. 5. HATLAS, J, - Zyromski, M. (2011) “Bucak’taki Gagauzların Hayatında Din”, TÜBAR, no. XXIX, s. 533-549. HAZAI, Georges (1992) “Türk Dilleri, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları” (çev. Kemal Aytaç) Yıldız Matbaası, Ankara, s. 71-80. HÜNERLI, Bülent (2013) “Gagavuz Türkçesinde Korunan Eski Oğuzca Sözcükler Üzerine”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi 17-19 Mayıs 2013, Saraybosna/Bosna Hersek, s. 141-152. HÜNERLİ, Bülent (2015) “Ukrayna Zaporojye Gagavuzları Saha Çalışması Raporu”, Tehlikedeki Diller Dergisi, Winter 2015, S. 6-7, C. 4, s. 35-38. HÜNERLİ, Bülent (2016) Tudora Arnaut, “The Gagauz in Ukraine”, Tehlikedeki Türk Dilleri II A, Ornek Calışmalar / Endangered Turkic Languages II A, Case Studies, C. II, Ed. Süer Eker‐Ülkü Çelik Şavk, Uluslararası Türk Akademisi Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi, Ankara-Astana, s. 227-243. HÜNERLİ, Bülent (2016) “Gagauzcada Kullanılan -(I)(N)Tı/-(U)(N)Tı Eki Üzerine”, Komrat Devlet Üniversitesinin 25.yılı Adına Düzenlenen Uluslararası Bilim Konferansı 4 Şubat 2016, Komrat / Moldova, s. 412-417. HÜNERLİ, Bülent (2017) “Ukrayna Gagauzlarının Dili ve Kültürü”, IV. Dünya Gagauzları Kongresi 5-7 Mayıs, Komrat / Moldova. HÜSEYINOĞLU, Ali Şamil (2010) “Kafkasya’da Hristiyan Türkler ve Gagavuz İzleri”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007 Ankara. 94



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



IUSIUMBELI, İrina (2013) “Bir Gagauz Annenin İzlenimleri ‘Ana Dilimiz ve Biz’”, Tehlikedeki Diller Dergisi, 3(3), s. 103-108. İNALCIK, Halil (2005) “Türkler ve Balkanlar”, Balkan-Türklük Bilgisi, (3) s. 36-45. İVGIN, Hayrettin (2000) “IV. Uluslararası Gagavuz Kültürü Sempozyumu”, Aktüel Size, S. 515, 1, s. 8-9. KABAKLI, Ahmet (1990) “Anılaar Anılaaar”, Tercüman, 29 Ekim 1990. KALAFAT, Yaşar (1999) “III. Halklararası Gagavuz Kültür Sempozyumu ve Gagavuzeli Notları”, TİKA Avrasya Dosyası, Yaz, S. 254, s. 296-313. KALAFAT, Yaşar (1998) “Gagavuzlarda Dinî Hayat”, Kuzey Azerbaycan Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’ta Eski Türk Dini İzleri, Ankara, s. 29-32. KAPAKLI, Mariya (2010) “Gagavuz Edebiyatının Hem İncä Zanaatın İlerlemesindä Dmitri Karaçoban’ın Önemi”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007 Ankara. KARABULUT, Ferhat - ARI ÖZDEMİR Tuba (2017) “İstem istem Analizi: Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Bir Çalışma”, Dil Araştırmaları, Güz 2017, S. 21, s. 91-112. KARACA, İbrahim Veysel (2017) “Birincil Uzun Ünlülerin Gagavuz Türkçesindeki Görünümü”, International Journal of Social Science /JASSS4858, Number: 55, Spring II 2017, p. 171-180. KARAKARTAL, Oğuz (1997) “Osmanlı Basınında Gagauz Türklerine Dair Bir Yazı: Teodor Kasap- “Gagauz” (1876), Türk Dili, s. 542, s. 165-169. KARANFIL, Güllü (1995) “Gagavuz (Gökoğuz) Çocuklarına Türk Adı Koyunuz”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 108, 12, s. 56-57. KARANFİL, Güllü. “Gagauzlar: Dün, Bugün, Yarın”, Ötüken Dergisi, (https: // otukendergi.com/gagauzlar-dun-bugun-yarin-yrd-doc-dr-gullu-karanfil/ sitesinden alınmıştır) (Erişim tarihi: 22.12.2017). KARANFİL, Güllü (2011) “Gagavuzların Milli Lideri Mihail Çakır”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi 3, No: 12, s. 37-41. KARANFİL, Güllü (2013) “Yakından Tarihten Bugüne Gagauzların Dili: Genel Bir Bakış”, Tehlikedeki Diller Dergisi, 3 (3) s. 109-114. KARATAY, O. (2004) “Doğu Avrupa Türk Tarihinin Ana Hatları Altın Orda Öncesi Dönem”, Karadeniz Araştırmaları, (3), s. 1-70. KARATAY, Zafer (1990) “Gagavuz Türklerinin Bağımsızlık Mücadeleleri ve Ana Sözü Gazetesi”, Emel, S. 181, C. 11-12, s. 20-22. 95



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KARPAT, Kemal (1945) “Gagavuzlar”, Karabük, S. 10-11, Ekim-Kasım 1945, 18. KARPAT, Kemal H. (1976) “Gagauzların Tarihi Menşei”, I. Uluslararası Türk Folklor Bildirileri, C. I., Genel Konular, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 197616. KARPAT, Kemal. “Gagauzlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, s. 291. KARPAT, Kemal, “Dobruca, Bugün Romanya ve Bulgaristan sınırları içinde bulunan bir bölge”, İslam Ansiklopedisi, C. 9, Türk Diyanet Vakfı, Ankara s. 288-291. Kavak, Nuri (2018) “Balkanlardaki Heterodox İnanç Sistemi İçinde Gagauzlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. KAYAKÖKÜ, Handan (2010) “Tudor Zanet’in “Açlık Kurbanları” Adlı Eseri Üzerine”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. KAYMAK, Mansur (1989) “Veysel Arseven”, Türk Halk Müziği ve Oyunları, S. 5, 13, s. 199-200. KAZANÇ, Nejat (1993) “Moldova Cumhuriyeti Devlet Bakanı Dimitri Ilie Cimpoieş ile Türk Standartları Enstitüsünde Görüşme”, Standart, S. 374, 2, s. 7-13. KERIM, Mehmet (2018) “Oğuz Göçlerinin Gaguzlar Üzerinde Yarattığı Değişimler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. KILIÇ, Ayten (1998) “Türkiye ve Gagoğuzlar”, Avrasya Etüdleri, S. 13, İlkbahar, s. 45-53. KILIÇ, Emel (2018) “Gagauz Tarihi Araştırmalarına Genel Bir Bakış”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. KILIÇ, Orhan (2018) “Gagauz Coğrafyasının Osmanlı İdari Sistemi İçindeki Yeri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. KIRCA, Coşkun (1990) “Gagavuzların Mücadelesi”, Milliyet, 7 Kasım 1990. KIRIMLI, Abdullahoğlu, “Gagavuzlar” (1934) Azerbaycan Yurt Bilgisi, S. 26, s. 46-49. KOÇ, Zübeyir (1994) “Gagavuz Türkleri 1-16”, Ortadoğu Gazetesi, 27 Ağustos-11 Eylül 1994. KOHEN, Sami (1990) “SSCB’nin Haritası Değişiyor mu?” Milliyet, 3 Kasım 1990. 16 Bu eser, İslam Ansiklopedisi’nde “Kemal H. Karpat, “Gagauzların Tarihi Menşei Üzerine ve Folklorundan Parçalar”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976” olarak kayıtlıdır.



96



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KOLSA, Mihail (1997) “Gagavuz Ezgileri ve Bazı Tonal Özellikleri”, Çev. Sinemis Sun, Foklor-Edebiyat, S. 10, s. 46-58. KORAŞ, H. (2010) “Gagavuz Türkçesinin Yazımı Üzerine”, Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, s. 147- 155. KOWALSKI, Tadeusz (1949) “Kuzey-Doğu Bulgaristan Türkleri ve Türk Dili”, Çev. Ömer Faruk Akün, Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 3-4, 31 Mart 1949, s. 499-500. KÖKSAL, R. “Gagavuzlar”, Türk Yurdu, (318), s. 55-60. KUCUR, Şamil (2018) “Türkiye ve Gagauz Türklerinde Yaşayan Ortak Kültürel İzler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. KURAT, Akdes Nimet (1976) “Doğu Avrupa Türk Devletleri”, Türk Dünyası Elkitabı, Ayyıldız matbaası, TKAE Yayını, Ankara, s. 739-751. KURAT, Akdes Nimet (1972) “IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadenizin Kuzeyinde Türk Kavimleri ve Devletleri”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. KURAT, Akdes Nimet (1992) “5. Peçenekler, Uz (Oğuzlar) ve Kumanlar”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 182 s. KURAT, Akdes Nimet (1988) “Peçenekler”, İslam Ansiklopedisi, C. lX, MEGSB Yayınları, Ankara. KUROĞLU, Stepan (1996) “Gagauzlarda îlk Yaz Bayramı”, Nevruz ve Renkler, Ankara, s. 260-267. KURT, Berker - DEMIR, Necati (2016) “Gagauz Öğrencilerin Türkiye Türkçesi Konuşma Becerisinin Değerlendirilmesi”, Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, C. 14, S. 2, s. 69-88. KURT, Berker (2016) “Türkiye Türkçesi Öğrenen Gagavuz Öğrencilerin Yazılı Anlatım Becerilerinin Değerlendirilmesi”, V. International Turkic Art, History and Folklore Congress, Art Activities, Komrat Devler Üniversitesi Moldova. KURT, Berker (2017) “Türk Soylu Öğrencilerin Türkiye Türkçesi Sözlü Anlatım Çalışmalarının “Konuşma Becerisi Değerlendirme Ölçeği”ne Göre Analizi: Gagauz Örneği”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi / Journal of History Culture and Art Research, s. 358-384. MAHMUT, E. (1991) “Gagauz Türkleri”, Türk Kültürü, (335), Yıl: XXIX, Mart 1991, s. 147-154. MAHMUDOV, Nizameddin (1991) “Gagavuz Türkleri”, Türk Kültürü, S. 335, 3, s. 147-154. MAKAL, Tahir Kutsi (1994) “Gagaoğuzistan”, Yesevî, S. 9, 9, s. 46-49. 97



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MAKAL, Tahir Kutsi (1994) “Gagoğuzistan”, Ortadoğu, 16-23 Eylül 1994. MAKAL, Tahir Kutsi, “Gagavuzların Dünyası”, Ortadoğu, 18-25 Kasım 1998. MANOF, I. Atanas (1939/1940) “Gagavuzlar”, Çev. Türker Acaroğlu, Varlık, S. 145-162, 15 Temmuz 1939- 1 Nisan 1940 [Türker Acaroğlu’nun kitap hâlinde yayımlanan çevirisinin on altı sayılık tefrikasıdır]. MARIN, I. (2010) “2007’de Ana Dili Çalışmaları”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. MARUNEVIÇ, Maria (1993) “Gagavuz Halk Kültüründe Evvelki Türk Kültürünün Bulunması ve Gagavuzların Şimdiki Etnik Durumları”, Türk Dünyası, Çev. Fahrettin Öztoprak, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 74, 28 Şubat 1993, s. 36-50. MARUNEVIÇ, Maria (2000) “Gagavuz Kadınlarının Bugünkü Sosyal Durumu”, Türk Dünyası Tarih, S. 160, 4, s. 37-38. MEHMEDLI, Allahverdi (1983) “Gagavuz Şairi Stephan Kuroğlu ile Mülakat: Nerdesin Gök Oğuz?”, Akt. İbrahim Bozyel, Kardaş Edebiyatlar, S. 6, s. 10-16. MEHMEDOVA, (Gülmehmedova) Güllü (1990) “Azerbaycan-Gagavuz Folklor İlgileri”, I. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bildirileri, Adana, s. 595-613. MEHMEDOVA, (Gülmehmedova) Güllü (1989) “Çağdaş Gagavuz Edebiyatı”, Kardaş Edebiyatlar, S. 18, 4-6, s. 21-23. MENZ, Astrid (2003) “Slav Dillerinin Gagauzcaya Etkisi”, Bilig-Journal of Social Siciences of the Turkish World, S. 24, Kış, s. 23-44. MENZ, Astrid (2010) “Gagauzcanın Söz Sizimi ve Dil İlişkisi”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, s. 161-168. MENZ, Astrid (2013) “Tehlikedeki Türk Dilleri: Gagauzca Örneği”, Tehlikedeki Diller Dergisi, Çev. Gülin Dağdeviren, 2 (2), s. 145-156. MENZEL, Th., “Gagauzlar”, İslâm Ansiklopedisi, Ankara 1941. KVILINKOVA, E. (2003) Moldova Gagauzların Halk Türküleri, Kişinöv 2003. MOLLA, Afanasiy (2010) “Ukraina Gagavuzlarında Kulturanın İlerlemesi”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. MOLLAVA, Mefkûre (1979/1980) Sur le terme “Karaman et les Recherches sur les Karamans de S. Eckmann”, İ. Ü. Ed. Fak. Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 8-9, s. 201-257. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1993) “Gagavuz Türkleri”, Karınca, S. 677, 5, s. 56-60. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1994) “I. Uluslararası Gagoğuz Kültürü 98



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Sempozyumu Yapıldı”, Türk Kültürü, S. 379, 11/1994, 699-701; Aktüel Size, S. 253, 11/1994, s. 9-11. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (2000) “Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi”, Türksoy, S. 1, 6, s. 25-29. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1989) “Gagavuz Türklerinde Gazeteci”, Şair Todur Zanet, Beldemiz Çankaya, S. 35, 7/1989, 2; Gülpınar, S. 171, 7/1990, s. 6-7. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1989) “Moldova ve Gagavuz Türkleri”, Beldemiz Çankaya, S. 30, 2. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1989) “Gagavuz Kültürü İçin Moldova’daydık”, Aktüel Size, S. 302, 12, 911. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1997) “Uluslararası Gagavuz Kültürü Sempozyumu”, Aktüel Size, S. 281, 3, s. 9-11. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1988) “Şair, Yazar, Müzisyen Bir Gagavuz Türkü: Dionis Tanasoğlu”, Aktüel Size, S. 281, 11, s. 10-12. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1995) “İki Gagavuz Şair ve Türkiye’de Yayımlanan Eserleri”, Aktüel Size, S. 257, 3, s. 9-11. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1995) “Tudorka Arnaut’un Şiiri”, Tarla, S. 95/8, 8, s. 19-20. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1995) “Romanya-Moldova-Ukrayna”, Aktüel Size, S. 258, 4, s. 9-11. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1999) “Gagavuz Şair Andrey Koçancı”, Yeni Defne, S. 210, 9, s. 21-23. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (2000) “IV. Uluslararası Gagavuz Kültürü Sempozyumu ve Muhteşem Şölenler”, Aktülel Size, S. 315, 1, s. 10-12. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1999) “Gagavuz Şairi Mina Köse Öldü”, Ayyıldız Gazetesi, 29 Aralık 1999. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (2000) “Gagavuzların Ana Sözü Gazetesi”, Ayyıldız Gazetesi, 2 Ocak 2000. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1999) “Gagavuz Hükümetinde Değişiklikler Yapıldı”, Ayyıldız Gazetesi, 18 Aralık 1999. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1994) “Gagavuz Ana Dil Bayramı ve Şiiri”, Tarla, S. 94/1, 1/1994, 6-7; Yeni Batı Tarakya, S. 125, 3-4/1994, s. 20-21. NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1989) “Prof. Dr. Mihail Guboğlu’nu Kaybettik”, Türk Kültürü, S. 316, 8, s. 486-490. 99



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



NASRATTINOĞLU, Irfan Ünver (1990) “Prof. Dr. Mihail Guboğlu”; Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1990/1, Öztek matbaası, KB. HAKAD Yayınları: 141, Ankara, s. 187-191. NAYIR, Yaşar Nabi (1936) “Balkanlar ve Türklük-Türk Gagavuzlar”, Varlık, S. 64, 3, s. 258-259. NAYIR, Yaşar Nabi (1937) “Gagavuz Halk Edebiyatı”, Varlık, S. 99, 8, 429. OĞUZOĞLU, Yusuf (2018) “Gagauz Türkleri’nin Dillerini ve Kültürlerini Yaşatmasına Osmanlı Düzeninin Katkısı (1396-1774)”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. ONOFREY, A. Z (2008) “Tarihsel Süreçte Gagauz Türkleri”, Hikmet Dergisi, Gostivaria-Makedoniya. ÖLMEZ, Mehmet (1998) “Ç. Radloff’tan Gagavuzca İki Nasreddin Hoca Fıkrası”, Pertev Naili Boratav’a Armağan, haz. Metin Turan, Başak Matbaası, KB HAGEM Yayınları: 271, Ankara, s. 197-204. ÖNCÜ, Ali Servet (2014) “1991-1995 Yılları Arası Türkiye-Moldova İlişkileri ve Gagauzlar (87-104)”, Gazi Türkiyat, Güz, S. 15, s. 87-104. ÖNDER, Ali Rıza (1968) “Veysel Arseven”, Türk Folklor Araştırmaları, S. 232, 11, 5Ü20-22. ÖZAKDAĞ, Nadejda (2012) “Gagauz Şairlerinin Şiirlerinde Vatan Kavramı”, Türkoloji Üzerine Araştırmalar (Türkologiçeskiye İsledovaniya) Dergisi, S. 4, Aralık 2012, Kazan, ss. 32-49. ÖZAKDAĞ, Nadejda (2013) “Gagauzcanın Söz Diziminde Komşu Dillerin Etkisi”, Tehlikedeki Diller Dergisi, C. 3, S. 1, ss. 73-84. ÖZAKDAĞ, Nadejda (2013) “Gagauz Türkçesinde Şartlı Birleşik Cümlelerde Rusçanın Etkisi Üzerine”, Harid Fedai Armağanı, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, Rize, ss. 67-82. ÖZFATURA, N. Nejat (1990) “Gagavuz (Gökoğuz) Türkleri”, Türkiye Gazetesi, 26 Kasım 1990. ÖZFATURA, N. Nejat (1990) “Moldovya ve Gagavuz Türkleri”, Türkiye Gazetesi, 27 Kasım 1990. ÖZHAN, Mevlüt (2000) “Türkiye ve Gagavuz Yerinde Yeni Yıl Karşılama Bereket ve Bollukla İlgili Uygulamalar ile İnançlardaki Ortak Motifler”, Folklor/ Edebiyat, S. 21, 1, s. 171-174. ÖZKAN, Nevzat (1994) “Gagavuz Türkçesinin Dünü Bugünü ve Geleceği”, S. 514, s. 296-301. 100



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ÖZKAN, Nevzat (1996) “-DIk Sıfat-Fiil Ekinden Yapılmış Zarf-Fiil Ekleri ve Gagavuz Türkçesinde Bir Zarf-Fiil Eki: -DıcAAn”, 3. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 23-27 Eylül 1996, TDK Yayınları, 678, Ankara 1999, s. 891-900. ÖZKAN, Nevzat (2000) “Gagavuz Türkçesinde “nasıl” ve “nice” Sözlerinin Kullanılışı”, 4. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 24 Eylül-1 Ekim 2000, İzmir. ÖZKAN, Nevzat (2001) “Gagavuz Türkçesinin Sözlükleri Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 12, TDK Yayınları, Ankara, s. 749-760. ÖZKAN, Nevzat. “Gagavuz Türkçesi”, Türkler Ansiklopedisi, C. 20, Yeni Türkiye Ankara, s. 250-261. ÖZKAN, Nevzat (2002) “Doğu Avrupa’da Bir Türk Bölgesi Gagavuz Yeri”, Türk Edebiyatı Dergisi, (339) s. 65-69. ÖZKAN, Nevzat (2010) “Gagavuz Türkçesinin Yazılı Kültürle Tanışması”, Gagavuz Türkçesi Bilgi Şöleni, TDK Yayınları, Ankara. ÖZKAN, Nevzat (2010) “Gagauz Türkçesini Yazı ve Eğitim Dili Haline Getirme Çalışmalarına Bir Bakış”, Turkish Studies, 5 (1), s. 77-89. ÖZKAN, Nevzat (2013) “Ağız Alanından Yazı Diline Geçiş: Gagauz Türkçesi Örneği”, Turkish Studies, 8 (9), s. 85-94. ÖZKAN, Nevzat (2018) “Gagauz Türkçesinde Yabancı Unsurlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. ÖZTÜRK, R. (2001) “Gagauzca’da Emir-İstek Çekimi”, IV. Uluslararası Gagauz Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 23-32. ÖZTÜRK, Mustafa (2018) “Gagauz Kültürünün Anadolu Kültürü ile Mukayesesi”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. ÖZTÜRK, Yücel (2018) “Evrenos Ailesi ve Gagauz’larla İlişkisi Hakkında Bazı Tespitler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. PAŞALI, Petri (1997) “Gagavuz Bayrağı”, Mahtumkulu Dîvânı, S. 5, s. 12-13. POKROVSKAYA, L. A. (1995) “Gagauzca ve Tarihi Gelişimi” (çev. Nikolay Vasilyus), Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi, S. 1. Haziran 1995. POKROVSKAYA, L. A, (1975) “Gagavuz Dilinin ve Balkan Türk Ağızlarının Bazı Sentaks Özellikleri”, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Yayınları: 413, Ankara, s. 231-235. POKROVSKAYA, L. A. (1997) “Gagauz Kelimesinin Kökeni Üzerine Yeni Bir Görüş”, Türkoloji Araştırmaları, Fuat Özdemir Anısı, s. 173-175. 101



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



POKROVSKAYA, L. A. (2016) “Moldova ve Ukrayna Gagauzlarının Halk Türküleri”, Çev. Bülent Hünerli, TÜRÜK  Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 4, S. 8 s. 14-28. POKROVSKAYA, L. A. (2017) “Gagauzların Hristiyan Dinî Terminoloji Sistemindeki Müslümanlıkla İlgili Unsurlar”, Çev. Bülent Hünerli, Kesit Akademi Dergisi, Mart 2017, Yıl: 3, S. 7, s. 421-427. POKROVSKAYA, L. A. (2017) “Gagauz Edebî Dili Gelişiminin İlk Sonuçları”,  Çev. Bülent Hünerli, TÜRÜK  Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 5, S. 9, s. 100-103. PEKER, Günden (1995) “Gagauz Özerklik Süreci: Dün ve Bugün”, Avrasya Etüdleri, S. 2, Yaz, s. 36-45. RADOVA, Olga (1995) “19. Yüzyılda Gagavuzların Etno-Demografik Gelişmeleri Problemine Dair”, Türk Kültürü, S. 389, 8, s. 556-565. RADOVA, Olga (1997) “Gagavuz Edebiyatının Gelişmesi”, Kardaş Edebiyatlar, S. 41, Ekim-Kasım-Aralık 1997, s. 18-22. RADOVA, Olga (1998) “Bucak’taki Transtuna Göçmenlerinin ve Gagoğuzların Etnik Kimliği (18. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılı başı)”, Avrasya Etüdleri, S. 13, İlkbahar. RADOVA, Olga (2004) “Tuna Ötesi Göçmenleri ve Gagauzlar”, Çev. Mehman Musaoğlu, Türksav, Ankara. RADOVA, Olga – Karanastas (2012) “Osmanlı-Rusya-Moldavya Davranışları Çerçevesi İçerisinde Güney-Doğu Avrupa Gagauzların Etnik Tarihi”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi 4, no. 15, s. 142-149. RADOVA, Olga (2018) “T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Diğer Belgelere Göre Balkan Yarımadası Göçmenlerinin ve Yerli Bucak Gagauz’ların Etnik Tarihi ve Kültür Mirası (MÖ VI-VII-XXI. yüzyılda)”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. RADOVA, Olga (2018) “25’ci Yılında Moldova Türkiye Bilimsel İlişkileri ve T.C. Osmanlı Arşiv Belgelerinde XVI-XVII Yüzyıllarda Gagauz Türklerinin Yerleşim Yerleri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. SAĞLAM, Feyyaz (1991) “Gagauz Yazarlar Birliği Baskanı Stephan Bulgar: Kültür Merkezimiz Türkiye ile Daha Sıkı Bir İşbirliği İstiyor”, Milli Kültür, S. 90, Kasım l99l. SAĞLIK, G. Selcan (2010) “Gagavuz Türkçesinde Basım-Yayın Faaliyetleri ve Gagavuz Türklerinde Gelişen Dilbilinci”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. SAKAOĞLU, Saim (1992) “Romanya ve Polonyadaki Türklerle İlgili Olarak Yapılan Çalışmalar”, S. Ü. Eğitim Fak. Dergisi, S. 6, s. 5-11. 102



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



SALMAN, Ramazan (1997) “Gagavuz Türkçesi”, Türk Lehçeleri ve Edebiyatı, S. 15, 10, s. 73-85. SARIÇIÇEK, Mümtaz (2018) “Gagauz Dilinin İlk Romanı: Uzun Kervan”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. SAVASTIN, Fedor (1993) “Gagavuz Halıları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 75, 3, 53. SB. Moldova Cumhuriyeti Gökoğuz Yeri Özerk Bölgesi, Sağlık Bakanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanlığı, Ankara (http//saglik.gov.tr/TR/belge/1-10699/Moldova-cumhuriyeti-gokoguz-yeri-ozerk-bolgesi-kitabi.html sayfasından erişilmiştir.) (Erişim tarihi: 15.9.2017) SHPORT, Kateryana (2010) “Gagavzu, Kıbrıs ve Ukrayna Destanları Arasında Tematik Bir İnceleme”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. SINAR UĞURLU, Alev (2018) “Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşı Bir Gagauz Türkü: Dr. Özdemir Çobanoğlu”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. STAMOVA, Maria (1999) “Gagavuz Türklerinin 19-20. Yüzyıl Tarihine Ait Malzemeler”, Kök, Sayı 1, Bahar, s. 133-150. STAMOVA, Stefanida (2010) “Gagavuz Türkülerinin Estetik Görünümleri”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. STEPAN, S. (2016) “Bulgar, Besarabya ve Yunanistan Gagauzları: Tarihî-Kültürel Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Tehlikedeki Türk Dilleri II A: Örnek Çalışmalar C. 2, Uluslararası Türk Akademisi / International Turkic Academy, Ankara-Astana, s. 245-257. STRAŞIMIROF, Anton (1938) “Gagauz Hayatı”, Çev. Türker Acaroğlu, Varlık, S. 117, 15 Mayıs 1938. SÜMER, Faruk (1991) “Gagavuzların Aslı II”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, (53), s. 3-5. SÜMER, Faruk (1991) “Gagavuzların Aslı”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, (52), s. 9-12. SÜMER, Faruk (2007) “Peçenekler IX-XII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Steplerde Yaşayan Bir Türk Boyu”, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, C. 34, Ankara, s. 213-214. ŞAHİN, Hatice (2018) “Genç Şairden Yazıya Geçmiş Bir Masal: Sarı Yılan”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. 103



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ŞAHİN, Haşim (2018) “Sarı Saltuk ve Gagauzlar”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. TACEMEN, Ahmet (1991) Bulgaristan Türkleri 1878-1990, Adana Türk Ocağı Yayınları, Adana. TAN, Nail (1999) “Türkiye Türkleriyle Gagauz Türklerinin Çocukluk ve Gençlik Dönemi Oyunları Arasındaki Benzerlikler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 3, İzmir, s. 199-207. TAN, Nail (1999) “IV. Uluslararası Gagavuz Kültürü Bilgi Şöleni Komrat’ta Yapıldı”, Türk Dili, S. 565, 1, s. 76-78. TAN, Nail (2000) “Türkiye’de Gagauz Halk Kültürü, Tarihi, Dili ve Edebiyatı Üzerine Yapılan Yayınlara Toplu Bir Bakış”, Türk Kültürü, S. 452, Aralık 2000, s. 761-768. TANASOĞLU, Dionis (1993) “Yunus Emre ve Gagauzlar”, Ortadoğu, 22 Mays 1993. TANASOĞLU, Dionis (2002) “Gagauzlar”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye C. 20, Ankara, s. 245-249. TAVŞANOĞLU, Leyla (1997) “Gagavuzca Unutuluyor”, Cumhuriyet Gazetesi, 3 Ekim 1997. TEZEL, İsa Yaşar (1990) “Moldova Notları, Azerbaycan”, S. 274, 7-8, s. 33-34. TİKA (2000) “Moldova’da Gagavuz Radyosu Kuruldu”. TİKA Avrasya Dosyası, 1, 5, S. 130. TORAGANLI, Hasan (1977) “Veysel Arseven’i de Yitirdik”, Türk Halkbilim Araştırmaları Yıllığı / 1977, A.Ü. Basımı, KB MIFAD Yayınları: 28, Ankara, s. 385-378. TUFAR, Stamova M. (2007) “Gagauz Türkçesinin Ses Düzeni”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 3, s. 91-104. TURAN, Metin (1997) “Gagavuz Folkloru ile Türkiye Folkloru Arasındaki Paralellikler”, Yesevî, S. 45, 36. TURAN, R. (2006) “Tarih İçinde Gagauz Selçuklu İrtibatı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Velî Dergisi, 39, s. 43-49. Türk Folklor Araştırmaları (1977) “Veysel Arseven’in Halk Müziği Anketine Cevapları”, TFA, S. 339, 10, s. 8119-8122. UÇKUN, Rabia (1996) “Gagauzlarda Üç “Tepegöz” Versiyonu”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi I, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, s. 59-73. 104



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



UÇKUN, Rabia (1997) “Gagauz Halk Edebiyatında İskender Efsanesi”, Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, 30-31 Mayıs-1 Haziran 1997. UÇKUN, Rabia (1998) “Gagavuz Halk Edebiyatında Makedonyalı İskender Hikâyesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 6, Güz, s. 753-768. UÇKUN, Rabia (2010) “Gagauz Halk Kültüründe Geleneksel Kadın ve Erkek Giyimi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt 10, S. 2 İzmir, s. 165-172. UÇKUN, Rabia (2010) “Gagavuz Türkçesinde Akrabalık Adları”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ULUTAŞ, İsmail (2010) “Gagavuz Türkçesi Söz Diziminde Yabancı Dillerden Etkilenmeler”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ULUTAŞ, Selcen Özyurt (2018) “Gagauzların Dininde Eski Türk İnançlarından İzler”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. UYGUNER, Muzaffer (1986) “Gagavuz Türkleri ve İki Türkünün Değişik Biçimi”, Türk Folkloru, S. 84, 7, s. 12-14. VARBAN, Stephan (1999) “Gagavuziye’nin Ekonomik Kalkınmasında Kooperatifin Yeri”, XVI. Milletlerarası Türk Kooperatifçilik Kongresi-Tebliğler, Ekip Grafik, Türk Kooperatifi Kurumu Yayınları 89, Ankara, s. 101-104. VENEDIK, Hasan (1997) “Türkiye-Gagavuz Dostluğu”, Mahtumkulu Dîvanı, S. 4, s. 24-25. VERO, Katane (1995) “Gagavuzlar Türk Dünyasının Bir Parçasıdır”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 99, 3Ü1995, s. 41-42. YALMAN, Sergey (1995) “Gagavuzlar”, Mahtumkulu Dîvanı, S. 11, s. 20-22. YARKIN, İbrahim (1978) “Sovyet İstatistiklerine Göre Rusya’da Türkler”, Türk Kültürü, S. 185, 3, s. 280-281. YAŞIN, G. K. (2007) Yeni Yunan Tragedyası: Gagauzlar 2023, (73), s. 6-8. YAVUZ, N. (2010) “Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Gagauzlar”, Akademik Bakış, 4, (7), s. 177-184. YAVUZ, Nuri (2018) “Hamdullah Suphi Tanrıöver’in Gagauzlar Hakkındaki Görüş ve Düşünceleri”, Uluslararası Gagauz Dili, Tarihi, Coğrafyası ve İnanç Sistemi Bilgi Şöleni, Bursa 15 Şubat 2018. YENISOY, H. S. (1995) “Gagavuz Türklerinin Dili ve Folkloru ile İlgili Araştırmalara Dair”, Balkanlarda Türk Kültürü, S. 15, 4-6, 15/19. YENİSOY, H. S. (1998) Tarih Boyunca Slav-Türk Dil İlişkileri, Türkçede ve Öteki Türk Lehçelerinde Slav Leksik Unsurları, TDK Yayınları, Ankara. 105



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



YENİSOY, H. S. (2008) “Bulgaristan Gagauzları Dil ve Kültür Araştırmalarının Durumu”, Bal-Tam Türklük Bilgisi, (8), s. 73-8617. YOLOĞLU, Güllü. “Qaqouz Dastanlannda “Kitabi-Dede Qorqud” Motivleri”, Millî Folklor, Yıl: 10, S. 39, s. 82-83. YOLOĞLU, Güllü (2010) “Gagavuz Masallarının Dili ve Şamanizm (Ayı Kullaklı Miti)”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. YORGANCIOĞLU, O. M. (2001) “Kıbrıs Türk Ağzı ile Gagauz Ağzı Arasındaki Dil (Fonetik) Benzerlikler”, IV. Uluslararası Gagasuz Kültürü Sempozyumu Bildirileri, s. 13-22. YÜCEL, M. U. (2002) “Balkanlarda Peçenekler”, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye C. 2, Ankara, s. 714-726. YÜCEL, M. U. (2002) “Kıpçaklar, Batı Göktürkler Topluluklarından bir Türk Kavmi”, İslam Ansiklopedisi, Türk Diyanet Vakfı, C. 25, Ankara, s. 420-421. ZACHARIADOU, E. “II. İzzeddin Keykavus’un Veroia’daki Hristiyan Torunları” / “The Christian grandsons of II. Keykavus in the Veroia”, Çev. Ş. Kılıç, OTAM-Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (21), s. 245-257. ZANET, Todur (1994) “Anamızın Sütü ile Anadilimizi Koruduk”, TİKA Avrasya Etüdleri, S. 1, İlkbahar, s. 127-128. ZANET, Todur (2010) “Gagavuz Dilinin Latin Alfabesine Geçirilmesinde “Ana Sözü” Gazetesinin Önemi ve Rolü”, Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, 27-29 Aralık 2007, Ankara. ZAJACKOWSKI, Wlodzimierz (1976) “Gagavuz Folkloru”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri C. I., KB MİFAD Yayınları, Ankara, s. 233-242. ZAYONÇKOVSKIY, Vlodzimej (1982) “Türk Folkloru Üzerine Polonya’daki Çalışmalar”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C. I., G.Ü. Basımı, KB MİFAD Yayınları: 39, Ankara, s. 329-334. Zayonçkovskiy, Vlodzimej (2017) “Gagauz Araştırmalarının Durumu ve Öncelikli Hedefleri”, Çev. Bülent Hünerli, Dil Araştırmaları, S. 20, Bahar, s. 237-243. ZEVRAK, P. (1938) “Gagauz Manileri” / Halkbilgisi Haberleri, İstanbul 1938, S. 9; 1938, S. 10. ZEVRAK, P. (1939) “Gagauz Türküleri” / Halkbilgisi Haberleri, İstanbul 1939, S. 1., См. также: İdem / Varlık, İstanbul 1939, S. 139; 1939, S. 140. ZEVRAK, P. (1939) “Gagauz Bilmeceleri” / Halkbilgisi Haberleri, İstanbul 1939, S. 3-4. 17 Bu makale, ayrıca Gagauz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni’nde (27-29 Aralık 2007 / Ankara 2010) bildiri olarak sunulmuş ve yayınlanmıştır.



106



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ZEVRAK, P. (1939) “Gagavuzlar Arasında Kullanılan Halk İlaçları”, Halk Bilgisi Haberleri, S. 89-90, 3-4, s. 111-112. ZEVRAK, P. Halk Bilgisi Haberleri, VII, s. 260-264, 278-285; VIII, s. 71, 111, 113. 2.5.3. TEZLER AKGÜL, S. (2015) Gagauz Destanlarına Göre Gagauz Türkçesinde Ekler, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. ARI, Özdemir T. (2012) Gagauz Türkçesinde İstem, Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa. ARNAUT, Fedora (1997) Gagauz Manilerinin İncelenmesi ve Türkiye ile Azerbaycan Örnekleriyle Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. CEBECI, Ahmet Hasan (2008) XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagauzlar, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. EKINCIKLI, Mustafa (1990) Türk Ortodokslar (Başlangıçtan Milli Mücadele sonuna kadar), Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri. GÜRSES, R. (2000) Azerbaycan Türkçesini, Türkmen Türkçesini ve Gagavuz Türkçesini Konuşanlara Türkiye Türkçesi Öğretimi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. IUSIUMBELI, İrina (2008) Gagauz Yeri’nde Kadın, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. KARA, Alper (2011) Uzun Kervan Romanı (Dionis Tanasoğlu) Metin-Tercüme ve Gagavuz Türkçesinde Fiil İstemleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. KAYALIOĞLU, F. (2006) II. İzzeddin Keykavus ve Zamanı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. KILIÇ, Ayten (1997) The Gagauz: Past and present Gagauzlar: Geçmiş ve Bugün, Yüksek Lisans Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. KIRMIZI, Gülin Dağdeviren (2015) Emotional and functional attitudes of nativ speakers towards Gagauz as an endangered language / Tehlike Altında Bir Dil Olan Gagauzcaya Karşı Anadil Konuşucularının Duygusal ve İşlevsel Tutumları, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. KOLEV, Ivan Nikolaev (2016) Gagauz Türklerinde Türkçe Dinî metinler, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 107



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KURT, Berker (2017) Moldova Cumhuriyeti Gagauz Yeri Özerk Bölgesinde Türkiye Türkçesi Öğretimi, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ankara. MUTAF, Serghei (2013) Gagavzuların Tanınma Mücadelesi ve Gagavuz Yeri Özerk Bölgesinin Oluşum Süreci, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniveristesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. NEDEVA, Aliona (2008) Gagavuzca ve Türkiye Türkçesinde isim ve fiil çekimi karşılaştırması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. ÖZDEMIR, T. A. (2012) Gagauz Türkçesinde İstem, Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa. PERÇEMLI, Valentina (2002) Gagauz Yeri’nde Çocuk Oyunlarının Halk Bilimsel Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, A.Ü. DTCF Halkbilim / Etnoloji Lisansüstü Tez Çalışmaları, Ankara. PERÇEMLI, Valientina (2011) Gaguz Türklerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm Adetleri, Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. PETROVIÇ, Nina (2002) Gagauz Yeri’nde Özel Günler ve Bayramlar ile İlgili Uygulamların Halk Bilimsel Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. POLAT, Mirza (2017) Gagauz Fıkraları ve Fkra Tipleri, Yüksek Lisans Tezi, Ardahan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ardahan. STAMOVA, Maria (2001) Gagauz Türkçesi ve Ağızlarının Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. TAŞTEKIN, Aynur (1993) Gagauz Türkçesinden Dokuz Hikâyenin Dil İncelemesi: Metin-Dil Özellikleri-Sözlük, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. TOZ, Elif (2016) Gagauz Balladaları/Türküleri (M. A. Durbaylo’nun Metinleri) metin aktarma ve inceleme, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. UÇKUN, Rabia Kocaaslan (2003) Gagauz Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İncelenmesi, Doktora Tezi, Ege Üniveritesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. VELEV, Roman (2007) Moldova’da Ulusal Azınlıklar ve Agit’in Rolü: Gagauz Örneği, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.



108



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



2.6. DİĞER DİLLERDE YAPILAN ÇALIŞMALAR 2.6.1. DİĞER DİLLERDE YAZILAN KİTAPLAR ANTONOV, G. (1914) Gagauzka pesen za obsadata na Varna v 1828 g. / 1828’de Varna Kuşatması Hakkında Gagauz Türküsü, İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo, Kn. VI. AVRAM, Andrei (2010) Territorial Autonomy of the Gagauz in the Republic of Moldova: A Case Study, Academos, Leipzig Moldova-Institut. BALASÇEV, G. (1930) O Avtoxpátωp Mıƛańƛ ń ó Πaƛaıoƛóyoς paí ó Íðpvuεv tŋovvðpouŋ avtov xpátoς tωv ‘Oyovζwv πará tŋv ƛvtıxŋv áxtŋv áxtŋv tov Evςεivov, Sofiya. BRUCHIS, M. (1984) Nations-Nationalities People: A Study of the Nationalities Policy of the Communist Party in Souiet Moldoua, New York. CAHEN, C. C. (1982), Points de doute sur les Gagauzes, Napoli. EKREM, Mehmet Ali (1994) Din istoria turçilor Dobrocen, Bükreş. ENDLER, Dietmar-WALTER, Hilmer (1987) Wönterbuch Bulgarisch Deutsch, Leipzig. GARDESHLIEV, I. (1993) Gagauzite, Sofia-Dobric. İREÇEK (1890) Neakolko belejki vârhu ostatotitse ot peçenezi, kuman, kato i vârhu tây nareçenite narodi Gagauzi i Surguçi v dneşna Bâlgariya, Sredets. KARANFIL, Güllü (2010) Parlons Gagaouze, Paris. KELAR, S. P. (1993) Skarbi Bucatskogo krayu: Deşç opro gagauzki narodni kazki / Bucak Bölgesi Hazinesi: Gagauz Halk Masalları Hakkında, Vidrocennâ, Kiïv, № 10. KOLSA, M. M. (1983) Müziçniy folklor gagauziv i deyaki yogo ladovi risi / Gagauzların Müzik Folkloru ve Onun Bazı Düzen Çizgileri, Ukraїnske müzikoznavstvo, Kiïv, № 18. KOWALSKI, Tadeusz (1933) Lesturcs et la Langue Turque de la Bulgarie du Nord-Est, Krakow. KURIBAYASHI, Yuu. Existential Sentence and Word Order in Gagauz, Shogai To and Fujishiro, Turkic Langua. g.e.,s, Discription and Langu a.g.e., Contact, Kyoto. MANOV, A. İ. (1938) Potekloto na Gagauzite i Tehnite Obiçai i Nravi, Varna. MARINOV, V. (1956) Prinos k’m isuchauaneto na Bita i kultura na Trisite i Gagauzite v Ceoeroiztechna Bulgariia, Sofia. MENZ, Astrid (1999) Gagausische Syntax Eine Studie zum kontaktinduzierten Sprachwandel, Wiesbaden. 109



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MILIŞ, N. (2001) Gagauzite. Gagauzkata problematika v blgarskata istoriografiya / Bulgar Tarihçiliğinde Gagauz Meselesi, Sofiya. MLADENOVDA, St. (1931) Gagauzki Vıpros / Gagavuz Meselesi, Bılgarska İstoriçeska Biblioteka I., Sofiya. MUTACIEF, Peter (1945) Die Angebliche Ein Wanderung von Seldchuc Türken in die Dobrucha İm XIII. Jahrhundert, Sofia. NEKRASOVA, O. (1940) Le probléma de I’originine des Gagaouzes et la structure anthropologique de ce group ementethnique, Lnerările Soc. Geografice “Dimitrie Cantemir” III. NEKRASOVROM, Olga (1940) Le problem de l’origin de gagaouzs e la struktür e la struktür antropolojik, yaş. NISTOR, lon (1994) Aşezârile bulgare şi gagaut (z) e din Basarabia, Bükreş. PITTARD, Ejen (1916) Konstribusyon a l’etüd antropolojik des Gagaouz, Paris. WÖBER, Siegfried (2013) “Making or Breaking the Republic of Moldova The Autonomy of Gagauzia”, European Diversity and Autonomy Papers, 2. ZAJACZKOWSKI, Wlodzımıerz (1960) Gagauskie Teksty Folklorystyczne, Sofia. ZAJACZKOWSKİ, Wlodzımıerz (1966) Jezykı Folklor Gagauzow z Bulganı, Krakovvıe. 2.6.2. DİĞER DİLLERDE YAZILAN MAKALELER BALASCEV, G. (1917) “Dirzhavata na oguzite v dobrudzha”, Voenny Izuestiia, XXVI, Sofia. BALASÇEV, G. (1940) “L’empereur Mişel VIII Paleolog e l’ta de ogüz c Bordde la Ner Nuar”, Yaş. BAURÇULU, L. A. (1995) “Nâkoi osobennosti na fuktsioniraneto na gagauzkite pripevki “maane”” / Gagauz “Mani”lerinin İşlevsel Özellikleri, Blgarite v Severnoto Priçernomoriye, İzsledvaniya i materiali, Veliko Trnovo, Tom çetvrti. BAYEV, Kr. (1953) “Po Vıproca za Etnogezisana Gagauzite”, İzvestiya na Varnenskoto Arheol Drujestvo IX, Varna, s. 89-104. BAYEV, Kr. (1964) “İstoriçeski narodni pesni u gagauzite” / Gagauzlarda Tarihi Halk Türküleri, İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo, Kn. HV. СIACHIR, M. (1921/1922/1924) Explicaţia numirilor turco-tătare ale oraşelor, comunelor, cătunelor şi fermelor din Moldova dintre Prut şi Nistru şi unele tradiţiuni păstrate în legătură cu aceste numiri, Revista societăţii istorico-arheologice bisericeşti din Chişinău 1921, Vol. XIII; 1922. Vol. XIV; 1924. Vol. XV. 110



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



CHINN, Jeffrey (1993) “The Politics of Language in Moldova”, Demokratizatsiya, Spring b.: 309-315. CROWTHER, William (1991) “The Politics of Ethno-National Mobilization: Nationalism and Reform in Soviet Moldavia”, Russian Review, 4, s. 183-202. ÇAKIR, Mihail (1934) “Origina Gâgâuzilor”, Viaţa Basarabiei, No: 9, s. 259-276. ÇANKOV, J. (1936) “Gagauzite v Bılgariya”, İzvest. Na Bılg. Geogr. Drujestvo IV, s. 132-143. DIMITRIYEV, N. K. (1932/1933) “Gagausische Lautlehre”, Archiv Orientalni IV, 1932, s. 208-224. V. 1933, s. 20-26. DİMİTRİYEV, N. K. (1929) “Skizze der Südtürkischen Mimologie”, “Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlanges”, XXXVI, s. 20-26. DIMITROVA, D. (1999) Yetnolingvistiçni izsledvaniya i terennata rabota (po materiali ot kv. Vinitsa - gr. Varna), Etnik Lingvistik Araştırma ve Saha Çalışması, Ukrayna i Blgariya. Yetnokulturni i yetnolingvistiçni aspekti. Sofiya. DRIMBA, V. (1960) “Aspecte din fonetică găgăuză”, Foneticăşi Dialectologie II, s. 121-129. DOERFER, Gerhard (1959) “Das Gagausische”, Philologiae Turcicae Fundamenta, I. Wiesbaden, s. 260-271. FEDORA, İvanovna Arnaut (2011) “Vidomi ukpaïnsʹki Klasiki Taras Shevchenko ta Lesya Ukraïnka Gagauzkoyu movoyu” / Gagauz Dili ile Ünlü Ukrayna Klasikleri Taras Şevçenko ve Lesya Ukrainka, Vidavniçiy Dim Dmitra Burago, Kiyiv (~Kiev), 165+II s. GEORGIYEVA-KOLAROVA, Y. (1982) “İz gagauzkiya folklor na selo Olpaşa, Ödrinsko (materiali)” / Odrinsko, Olpaşa Köyü Gagauz Folklorundan (Materyaller), Philologia / Filologiya, Sofiya, № 10-11. GRADEŞLIYEV, İ. (1991) “Krayat na yedin mit i naçaloto na yedna legenda”, İstoriçeski pregled, Sofiya, № 1. HOPPE, E. M. (1934) “I Gagauzi popolazione turco-cristiana della Bulgaria”, Orienta Moderno, XIV. No: 3, s. 132-143. İNALCIK, Halil (1965) “Dobrudja”, Encydopedie İslam, C. II, Leiden, s. 610. KARANFIL, Güllü (2016) “Actualization of the Traditional Culture of Gagauz People as a Way of Self-Preservation, Aktualizatsiya traditsionnoy kul’turi gagauzov kak put’ k samosokhraneniyu”, Türkologiya Dergisi, No: 4, s/73-78. KARANFİL, Güllü - MAHMUDOVLA, M. (2004) Azerbaycanca-Rumınca Sözlük (10000 kelime), Bükreş. 111



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



KOLAROVA, Y. (1999) “Ödrinskite gagauzi i tehniyat blgaroyeziçen folklor” / Odrinsk Gagauzları ve Onların Bulgar Dilindeki Folkloru, Ukrayna i Blgariya, Yetnokulturni i yetnolingvistiçni aspekti, Sofiya. KOLSTØ, Pål – EDEMSKY, Andrei - KALASHNIKOVA, Natalya (1993) “The Dniester Conflict: Between Irredentism and Separatism”,  Europa-Asia Studies, s. 973-1000. KOWALSKI, Tadeusz (1933) “Les Turcs et la Langue de la Bulgarie du Nordesl”, Rocznik Orientalistyczny’den Ayrı Basım, Krakow. KOWALSKİ, Tadeusz (1938) “Les élémennts ethniques turcs de la Dobroudja”, Rocznik Orientalistyezny, XIV, s. 66-80. KOWALSKİ, Tadeusz. “Osmanisch-türkische Dialekte”, Enzyklopaedie des İslam IV., s. 991-1011. KVILINKOVA, E. N. (2017) “Gagauz Relıgıous Manuscrıpt Tradıtıon in the Context of Moldavıan Ethnıc and Cultural Influence (On The Example of The Orıgın of The Gagauz Versıon of The Epıstle on Sunday)”, The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XXII, s. 29-35. KYUCHUKOV, Hristo (2016) “Gagauz and Tatar Endangared Languages of Bulgaria: Sociolinguistis Aspect”, Tehlikedeki Türk Dilleri II A, Ornek Calışmalar / Endangered Turkic Languages II A, Case Studies, C. II, Ed. Süer Eker‐Ülkü Çelik Şavk, Uluslararası Türk Akademisi Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi, Ankara-Astana, s. 219-225. MANOV, A. İ. (1910/1911) “Obiçaina Gagauzite v Varna”, İzvestiyana Varnenskoto Arheologiçesko Drujectvo III 1910, s. 24-30 i IV 1911, s. 108-111. MATEYEVA, V. (1999) Pogled vrhu yetnolojkite izsledvaniya za folklora na gagauzite / Blgarski folklor, Sofiya, Kn. 1-2 MENTSEL, T. “Gagauzes”, Encyclopedie de I’Islam II, s. 134-135. MENZ, Astrid (2003) “Endangered Turkic Languages: The Case of Gagauz”, (edit. Mark Janse, Sijmen Tol, Vincent Hendriks), Language Death and Language Maintenance, John Benjamins Publishing Company, Amsterdams, s. 143-155. MENZ, Astrid (2016) “The Gagauz: People and Language”, Tehlikedeki Türk Dilleri II A, Ornek Calışmalar / Endangered Turkic Languages II A, Case Studies, C. II, Ed. Süer Eker‐Ülkü Çelik Şavk, Uluslararası Türk Akademisi - Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ankara-Astana, s. 203-216. MILETIÇ, L. (1905) “Naynovi İzsledvaniya po Etnografiyatana Gagauzite”, Periodiçesko Spisaniye LXVI. Sofiya 1905/3-4, s. 256-275. MOLLOVA, Mefkâre (1980) “Sur le terme “Karaman” et les recherches sur les “Karamans”, Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 8-9 (1978-1980), İstanbul I980. 112



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



MUTAVÇIYEV, P. (1947) “Dobrudja”, Sbornik ot Studii, Sofiya, IV, s. 213-214. MUTAFÇIEF, Peter (1943) “Die Angebliche Ein Wanderung van Seldchuc Türken indie Dobrudcha im XIII.”, Sofia. POPESKY - ÇIOKANEL, G. (1906) “Populations musulmanes de a Rounanie”, “Revuedu Monde Musulmane”, I, Paris, s. 196. POPPE, Nikolauss (1960) “Vergleichende Grammatik der altaichen sparachen”, Teil: Vergleichende Lautlehre, Wiesbaden. REZAKEVIÇ (1997) “Gagauziy” Magazin istorik, Bükreş. ROMANSKI, St. (1915) “Harodopisna Karta na nova Romınska Dobrudja”, Spisaniyena Bılgarskata Akademiyana Haukite XI”, Sofiya, s. 33-112. RÄSÄNEN, Martti (1949) “Materialien Zur Lautgeschicte der Türkischen Sprachen”, Studia Orientalia, edidit Societas Orientalis Fennica, XV., Helsinki, s. 26-31. SÂRF, V. (1996) Mitologismul poveştii magiçe găgăuze, Ştiinţa, Chişinău, № 12. SÂRF V. (2001) Povestea fantastică găgăuză: Autoreferatul tezei de doctor în filologie, Chişinău. SCHULZE, Wolfgang (2002) “Gagausisch”, Europaishen Ostens Lexikon der Sprachen. Enzyklopadie des Europaischen Ostens 10, Wieser, s. 781-786. SÎRF, Vitalii (2013) “Sistemul de imagini şi personaje al poveştii magice găgăuze (imagini şi personaje feminine)” / Gagauzy masaldaki imgeler ve karakter sistemleri (kadın imgeler ve karakterler) The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XIII-XIV, s. 46-50. SÎRF, Vitalii (2013) “Ajutorii de provenienţă religioasă ai eroului din povestea magică şi legendară Găgăuză” / Gagauzların olağanüstü ve efsanevi masallarındaki kahramanın dini yardımcısı / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XIII-XIV, s. 138-141. SÎRF, Vitaly (2015) “On Some Mythological Characters In The Traditional Worldview of Bessarabıan Bulgarians And Gagauz” / Bessarabiya Bulgarları ve Gagauzların Geleneksel Dünyasında Bazı Mitolojik Karakterler Üzerine / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVII, s. 49-54. SÎRF, Vitali (2016) “Legăturile reciproce și paralelele folclorice moldo-găgăuze (în baza materialului basmului)” / Moldovan-Gagavuz folklorik ilişkiler (olağanüstü masal malzemesi örneğinde) / The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XX, s. 106-110. SOROCEANU, Evdochia - RIŞILEAN Irina (2015) “Dıcţıonar-Îndrumar De Termenı Lıngvıstıcı Găgăuz-Rus-Român Ca Formă De Unıfıcare Şı Standardızare A Termınologıeı Lıngvıstıce În Lımba Găgăuză” / Modern Gagavuz Dilinin Dilbilimsel 113



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Terimleri Sözlüğü Bir Sistematize ve Standartize Denemesi Olarak, The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XVIII, s.100-104. SOROCEANU, Evdochia (2017) “Pâinea În Ritualurile De Naştere Ale Găgăuzilor” / Gagauz Aile Ritüellerinde Ekmek, The Journal of Ethnology and Culturology, Chisinau, Volume XXI, s. 22-27. ŞKORPIL, K. (1898) Doklad v “Otçetah Varnenskoy Gimhazii”. TODOROVA, D. (1987) Kalendarni praznitsi i öbiçai na gagauzite vv Varnensko, İzv. na Varnenskoto arheologiçesko drujestvo, Kn. XXIII. TUDORA, Arnaut- HÜNERLI, Bülent (2017) “Tendentsiyi Movnoho Rozvytku Gagauziv Ukrayiny” / Ukrayna Gagauzların Dilindeki Gelişim Eğilimi / Movni i Kontseptual’ni Kartyny Svitu, Kyyivs’kyy natsional’nyy universytet imeni Tarasa Shevchenka, Vydavnycho-polihrafichnyy tsentr “Kyyivsʹkyy universytet”, 2017 Vypusk (56) chastyna 1, s. 24-34. WITTEK, Paul (1951/1952) “Les Gagauzes = Les Gens de Keykaus” / Rocznik Orientalistyczny, XVII, 1951-1952, s. 12-24. WITTEK, Paul (1952) “Yazıjıoghlu ‘Alī on the Christian Turks of the Dobruja” / Bullerin of the School of Oriental and African Studies, C. IV, London, s. 639-668. WİTTEK, Paul (1953) “Les Gagaouzes = Lesgens de Kaykāūs” / Rocznik Orientalistyczny, XVII, Krakow, s. 12-24. ZAJACZKOVVSKI, Wlodzimierz (1953) “Terminologia zwierząt domowych u Gagauzov” / Rocznik Orientalistyczny, Tom: XII, Warszawa, s. 386-392. ZAJACZKOVVSKİ, Wlodzimierz (1956) “Przyezynki do etnografii Gagauzovv” / Rocznik Orientalistyczny, Tom: XX, Warszawa, s. 353-360. ZAYONÇKOVSKIY, V. (1958) “Z. Badan nad językiem i folklorem Gagauzów w Bulgarii” / Sprawozdania z posiedzen Komisji Oddzialu PAN w Krakowie, Styczen-czerwiec, s. 34-37. ZAYONÇKOVSKIY, V. (1960) “Gagauzkie teksty folkloryztzezne” / Ezikovedsko-etnografski İzsledvaniya v nametna akademik Stoyan Romanski, Sofiya, s. 855-886. ZAJACZKOWSKI, Wlodzimierz (1965) “Gagauz”, Encyclopedie de islam / Nouvelle Edition, C. II, Leiden, s. 971. ZAJACZKOWSKI, Wlodzimierz. “Gagauz”, El2 (Fr.), II, s. 993-994. ZANETOV, G. (1895) “Bılgarskite kolonii v Rusiya” / Periodiçeskı Spisaniye 1895 XXXIX, s. 10-11. ZANETOV, G. (1902) “Bılgarskoto Naseleniye v Srednite Vekove” / Ruse, s. 70-71. 114



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



2.6.3. DİĞER DİLLERDE YAZILAN TEZLER GUBOĞLU, Mihail (1940) Gagauzi in Lumina İstoriei, Doktora Tezi, Bucureşti 1938, 1940. WEBSTER, A. J. (2007) Parliamentary majorities and national minorities: Moldova’s accommodation of the Gagauz, department of politics and ınternational relations, Master’s Thesis, University of Oxford. 2.7. SÖZLÜKLER BABOGLU, N. İ.- BABOGLU, İ. İ. (1993) Gagauzsko-russkiy i russko-gagauzskiy şkolnıy slovar / Gagauzca-Rusça ve Rusça-Gagauzca Okul Sözlüğü, Kişinev (14000 kelime). BABOGLU, N. İ.- BABOGLU, İ. İ. (1998) Gagauzsko-rumınskiy i rumınsko-gagauzskiy şkolnıy slovar / Gagauzca-Romence ve Romence Gagauzca Okul Sözlüğü, Kişinev (15000 kelime). ÇAKIR, M. (1938) Gagauzsko-rumınskiy slovar / Gagauzca-Romence Sözlük, Kişinev (4000 kelime). ÇEBOTAR, P. (1990) Kratkiy gagauzsko-russkiy slovar / Kısa Gagauzca-Rusça Sözlük, Kişinev (5000 kelime). MOŞKOV, V. A. (1904) Slovar yazıka bessarabskih gagauzov / Besarabya Gagauz Dilinin Sözlüğü, S-P-b. 1904 (3000 kelime). POKROVSKAYA, L. A.- TUKAN, B. P. - GAYDARJI, G. A. - KOLTSA, YE. K. (1973) Gagauzsko-russko- moldavskiy slovar / Gagauzca-Rusça-Moldovanca Sözlük, Moskva (11500 kelime). POKROVSKAYA, L. A. ve diğerleri (1995) Orfografiçeskiy slovar gagauzskogo yazıka / Gagauz Dili Orfografik Sözlüğü, Komrat (5000 kelime). ZAYONÇKOVSKIY, V. (1966) Gagauzsko-frantsuzskiy slovar / Gagauzca-Fransızca Sözlük, Krakov (3000 kelime). SONUÇ a) Gagauz Türkçesi konulu yapılan çalışmaları genel bir değerlendirmeye tâbi tuttuğumuzda bu konuda en çok yayım yapanın “Türkiye Türkleri” olduğu görülür. İkinci sırada “Ruslar” gelir. Diğer dillerde yapılan çalışmalar da azımsanmayacak ölçüdedir. Rusların bu kadar çok çalışmasının temel sebeplerinden belki en başta geleni Gagauz Türkleriyle “dindaş” olmalarıdır. Ruslar, Gagauz konulu çalışmalarında Gagauzlar için “Turkoyazıçnıy narod” yani Türk dilli millet, Türkçe konuşan millet demekteler ve Gagauzların “Türk” 115



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



olduklarını kesinlikle reddetmemekteler. Ancak çalışmalarında Gagauzların “Türk” soylu bir halk olduklarına da pek vurgu yapmamaktalar. Öyle ki çalışmalarında Gagauz Türklerine, “biz, sizi Osmanlı’dan kurtardık. Bizim sayemizde Müslüman olmadınız, dininizi korudunuz” gibi ifadeleri sıklıkla kullanmaktalar. b) Rusların ve Gagauz Türklerinin yaptığı çalışmalar, bu alanda yapılan ilk çalışmalar olması hasebiyle önemlidir ve bu çalışmalar, Türkiye Türklerinin yaptığı çalışmalara ilham kaynağı olmuştur. Özellikle Rus bilim adamı, etnograf ve yazar Valentin Moşkov’un, Gagauz aydını başrahip Mihail Chakir’in, Bulgar Gagauzologlarından A. İ. Manov’un, L. A. Pokrovskaya’nın bilimsel çalışmaları, Nadejda Chirli’nin, Türk tarihi ve kültürü konulu dikkate değer çalışmalarıyla tanınan Mihail Guboğlu’nun bilimsel çalışmaları, Bulgaristan Gagauz Türklerinin dili ve folklorunu inceleyen Polonyalı Türkolog Vl. Zajonchkovsky (~Wł. Zajączkowski)’nin, folklorcu ve yerel tarihçi M. A. Durbaylo’nun bilimsel makaleleri, folklorcu V. I. Sırf, L. S. Çimpoeş, Е. Soroçyanu, L. A. Bauçurlu ve F. İ. Arnaut’un bu alandaki çalışmaları çok değerlidir. Ayrıca Kazak asıllı Türkolog A. S., Amanjolov’ın Semey oblısında tүratın gagauzdardan jazılıp alıngan folklor teksteri (Semey Eyaletinde Yaşayan Gagauzlardan Kaydedilmiş Folklor  Metinleri) (Kazak dialektologiyası) “Gagauz diyalektolojisi” alanında yapılan ilk çalışmalardan biridir. c) Türkiye Türklerinin çalışmalarına baktığımızda Nevzat Özkan, Mustafa Argunşah, Hülya Argunşah, Harun Güngör, Necati Demir ve Bülent Hünerli gibi Türkologların Gagauz Türkçesi, edebiyatı ve folkloru ile ilgili çalışmalar yaptığı görülmektedir. Ayrıca son zamanlarda Gagauz Türk gençleri için de Necati Demir ve Berker Kurt tarafından Gagauz Yeri Özerk Bölgesinde Türkiye Türkçesi Öğretimi konulu çalışmalar yapılmaktadır. Gagauz Türkçesi konulu yapılan çalışmaların istatistiğini şöyle verebiliriz:







Rusça Kitap: 45 Makale: 116 Tez: 11 Türkiye Türkçesi Kitap: 49 Makale: 225 Tez: 26



Gagauz Türkçesi Kitap: 46 Makale: 17 Tez: Yok18



Diğer Türk Lehçeleri Kitap: 4 Makale: 3 Tez: Yok



Diğer Dillerde Yapılan Sözlükler Çalışmalar 8 Kitap: 27 Makale: 66 Tez: 2



18 Gagauz Türklerinin Gagauz Türkleri konulu Komrat Devlet Universiteti’nde yaptığı tez çalışmaları muhakkak vardır. Ancak netten üniversitenin kataloğuna ulaşılamadığı için istatistiki veride “yok” denmiştir.



116



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



İSTATİSTİKİ VERİLER



117



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



118



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GAGAUZ İNANIŞLARINDA ŞAMANİZM VE BOGOMİLİZMİN İZLERİ Prof. Dr. Harun GÜNGÖR* Günümüzde Moldova Cumhuriyeti” Gagauz Yeri” başta olmak üzere Ukrayna, Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Brezilya, Türkiye ve Orta Asya Türk devletlerinde yaşayan Gagauzlar ırk/soy olarak Türk, din olarak Hıristiyandırlar. Gagauz din adamı ve tarihçi Mihail Çakır (Ciachir) Gagauzlardan bahsederken “…. Hepsi Gagauzlar hakikat eyi Hıristiyandır (Ciachir, 1934: 6). Tutarmışlar Ortodoks religiyeyi” (Ciachir, 1934: 14) ifadesini kullanmakta ve onları “ Religiyalıklı, deanetli,aydınlı, inanmaklı, Kurbanlı, uzluklu, şairli hem duygulu” (Ciachir, 1934: 19) insanlar olarak nitelemekte ve “Gagauzlar severler her türlü kurban yapma” (Ciachir, 1934: 20) demektedir. Çakır›ın bu şekilde tanımladığı insanlar da kendi soydaşları olan diğer Türk kavimleri gibi, evrensel dinlerle karşılaşmadan önce temel inanç esaslarını Orhun Kitabelerinde gördüğümüz Gök Tanrı dini veya Batılı araştırmacıların adlandırması ile Tengrizm= tanrıcılık dinine inanıyorlardı. Oğuz Yabgu Devletinin dağılması üzerine batıya yönelen Türk toplulukları; Peçenek, Uz (Oğuz) ve Kıpçaklar yaşadıkları coğrafyada Budizm, Mazdaizm, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet ile karşılaştılar. Ancak Hazar Denizi’nin güneyinden Anadolu istikametinde ilerleyen Türk kitleleri Fars ülkesinde karşılaştıkları Müslümanlığı kabul ederken, Karadeniz’in kuzeyinden Balkan yarımadasına inen Türkler burada öncelikleOrtodoks Hıristiyanlık ve onun sapkın/heretik olarak nitelediği ve dinler tarihçilerince de Mani dini, Pavlikan mezhebi, Marsiyonizm Messalianizmle (euchites) ve diğer gnostik dinlerin bir uzantısı olarak kabul edilen Bogomilizmle karşılaştılar. Türklerin Gök Tanrı temelinde yazılı bir kaynağa dayanmaksızın kendi iç kültürel dinamiklerinden doğan ve kuşaklar boyu aktarılarak günümüze kadar ulaşan, gelenek ve göreneklerle şekillenmiş olan tanrıcılığın inanç ve pratikler bütününün yatay boyutunda yer alan Şamanizm başta olmak üzere karşılaşılan diğer din ve kültürlerden birtakım unsurlar mevcuttu. İşte biz bu bildirimizde Gagauz inanışları içinde yer alan bu unsurlar üzerinde duracağız. Gagauz Hıristiyanlığı içinde yer alan Şamanî inanışlardan ilk defa söz eden Şamanizmi “en eski esrime / vecd tekniği” olarak tanımlayan Romen Dinler tarihçisi Mircea Eliade olmuştur. Araştırmacı C. Fillingham Coxwell’in çalışmalarından hareket eden Eliade, Gagauzlar arasındaki bir rivayete dayanarak Hz. Âdem’in çocuklarına birer eş bulmak için kurban edilen hayvanların kemiklerini toplayıp, bir *



Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Emekli Öğretim Üyesi.



119



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



araya getirip bunların canlandırılması için tanrıya dua ettiğini, yapılan bu pratiğin de Şamanî bir uygulama olduğunu belirtmektedir. Temelini ruhlara inanış ve onlarla ilişkinin oluşturduğu Şamanî pratikler arasında yer alan Kurban olarak kesilen hayvanların tekrar diriltilmeleri için kemiklerinin kırılmaması inanışını ve bunlarla ilgili uygulamayı Gagauzlar başta olmak üzere dinleri ne olursa olsun bütün Türk topluluklarının yanında diğer toplumlarda da görmek mümkündür. Daha önce de ifade edildiği üzere, M. Çakır tarafından “kurbanlı” halk olarak nitelenen Gagauzlar, Hıristiyanlığın temel esprisine aykırı olarak yılda iki defa biri Hererlez/ hıdırellez ayında, diğeri de Kasım ayının yedisinde olmak üzere kurban keserler. Bu kesilen kurbanların mensup oldukları Ortodoks Hıristiyanlıkla doğrudan bir ilgisi yoktur. Zira İncil’de ifade edildiği üzere “ Çünkü Tanrı dünyayı o kadar çok sevdi ki, biricik oğlunu verdi. Öyle ki, O’na iman edenlerin hiçbiri mahvolmasın, hepsi sosuz yaşama kavuşsun” (Yuhanna, 3;16.). Burada da görüldüğü üzere İsa Mesih insanların günahlarından kurtularak aklanması için çarmıhta acı çekip ölmek suretiyle kendisini kefaret olarak sunmuştur. Bu ayete dayanarak Hıristiyanların ibadet amacı ile tanrı onuruna kurban kesmeleri mümkün değildir1. Gagauzlar Aya Görgi/ Saint Georges Hederlez( 6 Mayıs )gününde kurban keserler. Aslında bu kurban sadece Gagauzlara özgü de değildir. “Kurban, kurbancı” kavramları da dahil bu uygulama diğer Balkan toplumlarında da vardır.2 Bu kurbanın koç veya kuzu olması gerekir. Kurbanlık hayvan otlağa bırakılır, herkes ona saygı gösterir. Kurbanlık kuzunun başına çeşitli çiçeklerden yapılmış bir taç takılır. Kuzunun üzeri çeşitli renkteki boyalarla boyanıp süslenir. Kurbanlık hayvan kurban edilmeden önce köy içerisinde dolaştırılır. Kesilmeden önce köyün papazı tarafından takdis edilir. Kuzuya su içirilip tuz yedirilir ve kurban kurbancı adı verilen kişi tarafından kesilir. Kesilen kurbanın kanı kötü ruhları kovmak onların her türlü zararlarından korumak amacı ile insanların alınlarına, eşyaların üzerlerine sürülür, kan kutsallığından dolayı tanrıların hakkıdır ve kesinlikle yenilerek tüketilmez. Tevrat ve Kur’an’da bu yasağın delilleri mevcuttur. Kemikleri kırılmaz3 temiz bir torbaya konularak insan ayağının basmayacağı bir yere gömülür (Givre, 2006: s.75-76). Gerçekleştirilen bu uygulama bir sonraki yılın verimli ve bereketli olması amacına yönelik olarak yapılmaktadır. Söz konusu kurbanın kökeni hangi din ve inanca dayandırılırsa dayandırılsın buradaki uygulama Şamanî esasa dayalı bir uygulamadır. Zira kesilen hayvanların kemiklerinin kırılmadan tüketilmesi uygulamalarına bugün başta Yakutlar olmak üzere Orta Asya Türk topluluklarında da rastlamaktayız. Özellikle belirtmek gerekir ki, Anadolu Aleviliğinde Tercüman Kurbanı uygulaması da aynı özelliği göstermektedir. Aslında bu inancın temeli/esası ölüm vasıtası ile insan, tabiat veya hayvanların yeniden dirilmesi, canlanmasıdır 1 Hıristiyan müellifler kaleme aldıkları kitaplarda Hıristiyan Rum ve Ermenilerin kurban kesmelerini hayretle karşılamışlardır. Bak: Michel Baudıer, Histoire Generale de la Religion des Turcs avec la naissance la vie et la mort de leur Prophet Mahomet et les actions des quatre premiers Caliphes, Paris 1625.s.94 2 Olivier Givre. Un rituel “ Balkanique” ou un rituel dans les Balkans. Approche anthropologique du kourban en Bılgarie et en Grece du Nord, Paris 2006, s.75-76; Alfred Loisy, Essai historique sur le sacrifice, Paris, 1920, s.371. 3 Kurbanın kemiklerinin kırılmaması inanışı semitik kültür ve bundan beslenen dinlerde de yer alır .Bu uygulamanın en tipik örneğini “Aqiqa” kurbanında görürüz.



120



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Gagauzlarda gördüğümüz ikinci kurban uygulaması Kasım ayının 8.gününde kesilen “Allahlık” kurbanıdır. Daha önceleri 7 Kasımda kesilen bu kurban kilisenin baskısı ile 8 Kasım Aziz Dimitri günü ile birleştirilmiştir Bu kurban Divan-ü Lügatit-Türk’ te yer alan ve günümüz Yakutlarının da “Itık/ Iyık” adını verdiği kurbandır (Maj, 2006: 360-366)4. Dinler tarihçilerince “ kansız kurban” olarak nitelenen bu kurban uygulamasında kurbanlık hayvan kesilmeden kırlara salıverilir. Buna benzer bir uygulama Yahudilikte “Kefaret Tekesi/Günah keçisi” uygulamasın da görülürse Iduk kurbanının amacı ile Kefaret kurbanın amaçları bir birinden farklıdır. Iduk’ta amaç kırlardaki hayvanları doyurmaya yönelikken. Kefaret kurbanındaki amaç çölde yaşadığına inanılan büyük şeytan Azazel’i teskin etmek onun vereceği zararlardan toplumu korumaktır. Allahlık kurbanı olmak üzere seçilen hayvan köylülerce beslenir. Sağlıklarında onlara dokunulmaz ve zamanı gelince de kesilip etleri topluca tüketilir5. Yukarıda kısaca “en eski esrime tekniği” olarak tanımlanan ve neolitik dönemden bugüne varlığına şahit olduğumuz Şamanizm, aslında bir din olmaktan ziyade amacı insanlar âlemine paralel, ancak görünmez ruhlar âlemi ile ilişki ve beşeri işlerin yönetiminde ruhların desteğini sağlamaktan ibaret ekstazik ve terapötik metotlar toplamıdır (Eliade, 1990: 99). Her ne kadar başta Eliade olmak üzere bazı araştırmacılar onu dinle ilişkilendirse de R.N. Hamayon ve takipçilerince dünyanın birçok bölgesinde varlığına şahit olduğumuz Şamanizm asla bir din değildir. Temelini ruhlara inanışın oluşturduğu Şamanizm ve Şamanî unsurlar birçok din ve kültür içerisinde varlığını sürdürmüş ve sürdürmektedir. Gagauzlar ölen kimselerin ölümünü takip eden günlerde “Can Pidesi” adı ile ekmek yapıp çevredeki insanlara dağıtırlar. Aslında bu uygulamanın daha farklı bir versiyonunu Türkiye ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde “ölü / can aşı” adı ile görmekteyiz. İlk bakışta ölen kimseye “hayır” olsun diye verildiği düşünülse de bu uygulamanın aslı ölünün sevap kazanması değil, ölen kişinin ruhunu teskin etmektir: her ülkede kabul edilen makul bir ölüm yaşı vardır. Bu tür ölümler de ruh bir tür kaderine rıza gösterir. Bir de hiç beklenmedik yaş ve olaylarda ölen kimseler vardır ki, işte onların ruhunu teskin etmek gerekir yoksa o ruhlar başta ölen kişinin yakınları olmak üzere yaşayan insanlara zarar verebilir. Bu nedenle ölen kişinin hayatta iken sevdiği yemekler yapılır ve bunlar taziyeye gelenlere ikram edilir. Burada ilginç bir duruma işaret etmek gerekir, ölülerin ruhunu teskinle ilgili bu inanışın ilginç bir uygulaması “Rusali” inanışında da gözükür. Rusaliler kendi eceli ile ölmemiş olan kimselerdir, insanlara benzer ve su içinde yaşarlar. Hemen her cins ve şekilde bulunur, kırmızı ya da beyaz gömlek giyerler. Tatlıyı severler. Onlarla karşılaşıldığında onlara tatlı ikram etmek gerekir (Zanet, 2010: 67). Burada bir inanç bölünmesi ya 4 Emilie Maj,Le Cheval Chez Les Iakoutes Chasseurs et Eleveurs - de la monture a l’embleme culturel-,Paris, 2006, s.360-366; Yakutlarda Itık kurbanı dışında Kerex adı verilen bir kurban daha vardır. Bu kurban her türlü dileklerin gerçekleşmesi için yapılır. Kerex adlı kurbanın derisi yüzülüp bir ağaca asılır. Itıkkurbanı için seçilen atlara binilme, kuyruğu kesilir ve başka bir atın kuyruğuna bağlanır. Kerex ve Itık kurbanı Hıristiyanlığın Yakutlar arasında yayılmasına paralel olarak gerilemiştir. s. 364. 5 Nikolay Babaoglu,Publitistika Yazılarından,Kişineu, 2000, s.142-144;Todur Zanet,Gagauzluk; Kultura Ruh, Adetlar, Gagauz Folkloru,Pontos,.Chşinau. 2010,s.496;Nina Petroviç, Gagauz Yeri’nde Özel Günler ve Bayramlar, İlgili Uygulamaların Halk Bilimsel Değerlendirmesi (Yüksek Lisans Tezi),Ankara,2002. s.17, 19, 20.



121



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



da bir inanç adaptasyonunu görmekteyiz. Ölen kişilerin ruhlarını teskin etmenin başka bir yol ve yöntemi ise “töz / ongun” uygulamasıdır. Ancak bu uygulamalar günümüzde yapılmamaktadır. Şamanî inanışlara mensup toplumlarda hastalıkların nedeni insanlara kötü/ zararlı ruhların musallat olmasıdır. Hastalıkların tedavisi ise bu hastalığa neden olan ruhların insan bedeninden kovulması/ çıkarılması ile mümkün olmaktadır. Hastalıklara neden olan kötü ruhları ise ancak Kam, Şaman, Baksı, Oyun, Babı adı ile anılan kişiler çıkarabilir. Türk Şamanizminde bu kişiler Psikopompt / ruh güdücülerdir. Yani hastalığa neden olan ruhları çeşitli tekniklerle yönlendirerek vücuttan çıkarır ve insanları iyileştirirler. Tam olmasa da bu kişilerin karşılığı Gagauzlarda “Babı”lardır. Kendini hasta/ kötü hisseden kişiler Babılara giderek okunup efsunlanır. Müslüman toplumlarda efsunlama esnasında Kur’an’dan ayetler okunurken Gagauzlarda da İncil’den cümleler okunur. Ama yapılan uygulamalar mahiyetleri itibarı ile aynıdır. Amaç hastalığa neden olan kötü ruhları vücuttan kovmaktır. Dualarda İncil’den ayetler okunması ise olayın meşrulaştırılıp halk tarafından kabulünü sağlamaya yöneliktir. Bu yapılan uygulamayı Hıristıyanlaştırılmış Şamanizm olarak ta adlandırmak mümkündür.“Albastı/ Luşnita” (Zanet, 2010: 368; Güngör ve Argunşah, 2002: 114) adı verilen kötü ruhlardan korunmak için yapılan pratikleri de Şamani inanışların bir uzantısı olarak görmek mümkündür. Bogomilizme gelince X. Yüzyılda Bulgaristan’da ortaya çıkan ve Bogomil (=Theophile=tanrı seven) adlı bir papaz tarafından kurulan Bogomilizm, kısa zamanda Bosna’ya kadar Balkan yarımadasının hemen her tarafına yayıldı. Peçenekler de bu tarihlerde Balkanlara indiler. Batılı birçok araştırmacı bu hareketin Bulgaristan’da ortaya çıkması ve kısa zamanda büyük kitleler tarafından benimsenmesinde Bulgar halkının klasik Hıristiyanlığı anlayamamaları ve kendi dip kültürlerinden getirdikleri pagan(?) inanışları sürdürme istekleri yanında Bulgar/ Bizans politik çatışmasının da etkisi olduğunu ifade etmektedirler. .Bu çatışmalarda Bulgar Çarları hep Bogomillerin yanlarında yer aldığı gibi Peçenekler de Bulgarların müttefiki olarak Bogomil hareketini desteklediler ve Bizans’a karşı her zaman onlarla ittifak yaptılar (Kurat, 1937: 81, 122, 158-160,167; Albayrak, 2005: 224-225). Bogomilizm ilk doğduğu zaman daha radikal bir dualistik görüşe sahipti. Zamanla bu dualistik anlayışta yumuşamalar oldu. Dinler tarihçilerince Pers dualizminin Balkan versiyonu olarak kabul edilen bu dualizm kozmik bir düalizmdi. Zira Bogomiller héliocentrique bir kozmoloji kabul ediyorlardı.6 Başta Tanrı (Baba) vardı. Tanrı iki evlilik yaptı. Onların her birinden birer erkek çocuk dünyaya geldi. Bu çocuklardan biri İsa/ logos Yuhanna’ 3;16’da zikredilen tanrının biricik oğlu değil, öteki oğlu idi, diğeri de Satanel’de gözüken maddi âlemi yarattı. Bogomiller başta kilise hiyerarşisi olmak üzere Vaftizci Yahya ve su ile vaftizi, evharistiya ve evlilikle ilgili sakramentleri ve şeytanın icadı olarak kabul ettikleri haçı, ikonları reddediyorlardı. Evlilik kurumuna karşı olan Bogomiller, hayvansal 6 André Wautier, “ Les Bogomils”Dictionnaire des Gnostıques et des Principeaux İnitiés.?



122



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



gıdaları da yemiyorlardı. Tevrat’ı reddeden Bogomiller kutsal kitap/ metin olarak da İncillerle havarilerin işleri ve Mezmurları kabul ediyorlardı. Bogomiller mezar taşlarında hilal şeklinde ay ve yıldız sembollerini kullanıyor, insan, kuş, geyik vs. resimlerine yer veriyorlardı. Özellikle geyik, Bogomillerce erdemli ruhun sembolü sayılıyordu (Albayrak, 2005: 216-217). Ayrıca çoğu Yahudi mezar taşlarında gördüğümüz elleri yukarıya doğru açılmış dua eder halde figürler de yer alıyordu. Bir tür kamalı haç resimleri de mevcuttu. Ancak günümüz Basarabya bölgesi Gagauz mezar taşlarında bu tür sembollerin var olup olmadığı araştırma konusudur. V. Moşkov tarafından Gagauzlar arasında derlenmiş hikaye ve masallara bakıldığı zaman söz konusu rivayetlerde en göze batan unsur, tanrının yeryüzüne inip Sveti Petri (Petros) ile dolaşması (Radloff, 2015: 52), Allah’ın veba (Çuma)’dan korkması (Radloff, 2015: 57), Meryem Ana’nın şeytanla anlaşması (Radloff, 2015: 55), papazların ahlâksızlıkları (Radloff, 2015: 56) anlatılmaktadır. Rahmetli Mihail Çakır Basarabyalı Gagauzların Tarihi adlı eserinde, Bolboka köyünde kiliseye giden Rus Generali İnzov, Pazar günü kilisenin boş olduğunu görmüş, bu olay karşısında oldukça şaşırmış ve papaza Gagauzların neden kiliseye gelmediklerini sormuş, ondan aldığı cevap Generali pek tatmin etmemiş olacak ki, General bu defa köyün muhtarına aynı soruyu sormuş o da “General kumandan efendi Bolboka Gagauzları yok lazımlık biz işçiler gezelim kiliseyi, zira bizim için gezer kiliseyi bizim papazımız, hem de o bizim için dua eder yalvarır Allah’a.” (Ciachir, 1934: 29) demektedir. Bu anlatı bize Gagauzların da kilise ve kilise görevlilerine pek de sıcak bakmadıklarını göstermektedir. Sonuç olarak; Gagauzların tarafından gerçekleştirilen kurban uygulamaları, ölen kimselerin arkasından onun adına hayr/ sevap olsun diye can pidesi dağıtmalarını, Babılara okunma ve Rusalilerle ilgili uygulamaları Şamani inanışlarla açıklamak mümkün olduğu gibi, gerek Moşkov tarafından derlenmiş hikâyelerin içerikleri, gerekse Ciachir’in Bolboka Gagauzları hakkındaki verdiği bilgileri de Gagauz inanışlarında Bogomilizmin izleri olarak değerlendirmek uygun gibi gözükmektedir.



KAYNAKLAR ALBAYRAK Kadir (2005) Bogomilizm ve Bosna Kilisesi, İstanbul. BABAOGLU Nikolay (2000) Publitistika Yazılarından, Kişineu. BAUDIER Michel (1625) Histoire Generale de la Religion des Turcs avec la naissance la vie et la mort de leur Prophet Mahomet et les actionsdes quatre premiers Caliphes, Paris. CİACHİR Mihail (1934) Besarabieala Gagauzlaran İstorieasa, ( İstoria Gagauzılor din Basarabia), Chişinau. 123



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



ELİADE Mircea - COULİANO Ioan P. (1990) Dictionnaire des religions, Paris. GİVRE Olivier (2006) Un rituel “ Balkanique” ou un rituel dans les Balkans. Approche anthropologique du kourban en Bılgarie et en Grece du Nord, Paris. GÜNGÖR Harun, ARGUNŞAH Mustafa (2002) Gagauz Türkleri, Tarih- Dil-Folklor ve HalkEdebiyatı, Ankara. KAPALO, James Alexander (2011) Texte, Contexte and Performances, Gagauz Folk Religion in Dıscourse and Practice, Leiden-Boston. KURAT Akdes Nimet (1937) Peçenek Tarihi, İstanbul. LOİSY Alfred (1920) Essai historique sur le sacrifice, Paris. MAJ Emilie (2006) Le Cheval Chez Les Iakoutes Chasseurs et Eleveurs - de la monture a l’embleme culturel- , Paris. PETROVİÇ Nina (2002) Gagauz Yeri’nde Özel Günler ve Bayramlar, İlgili Uygulamaların Halk Bilimsel Değerlendirmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ankara. RADLOFF W. (2015) Türk Boylarının Halk Edebiyatından Örnekler, Haz. Tülay Çulha, Muvaffak Duranlı, Ankara. WAUTİER André. “Les Bogomils”Dictionnairedes Gnostıques et des Principeaux İnitiés, ? ZANET Todur (2010) Gagauzluk; Kultura Ruh, Adetlar, Gagauz Folkloru, Pontos, Chşinau.



124



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



GENÇ ŞAİRDEN YAZIYA GEÇMİŞ BİR MASAL: “SARI YILAN” Prof. Dr. Hatice ŞAHİN* Gagavuz Türkleri; nüfus, tarih, köken, kültür, dil neredeyse her konuda farklı bakış açılarıyla izah edilmeye çalışılan bir Türk topluluğudur. Hangi tarihten beri varlıklarını ortaya koyabildikleri, bugün dünyanın hangi ülkelerinde yaşadıkları, Gagavuz Yeri’ndeki nüfusları, kökenlerinin nereye dayandığı, sahip oldukları kültürün Orta Asya, Osmanlı, Slav vs. hangi unsurlardan oluştuğu ya da beslendiği, dillerinin bir Batı Rumeli ağzı olarak mı yoksa bir Oğuz şivesi olarak mı adlandırılacağıyla ilgili tartışmalar devam etmektedir (Özkan, 1996; Güngör ve Argunşah, 2002; Demir, 2011: 5-19). Gagavuz Türkçesi gelişmiş bir yazı diline sahip değildir. Gagavuz Türkçesiyle hazırlanmış ilk gazete, 1908 yılında Basarabya’da din adamı Mihail Çakır’ın çabaları sayesinde yayımlanmıştır. Gagavuzlar Hakikatin Sesi adlı bu dinî gazete ile ilk defa konuştukları dilin yazılı halini görmüşlerdir (Karanfil, 2013). Bu topluluğun 19. yüzyıldan sonra yazıya geçen dilleri, günümüze kadar bazı eserler kazandırmış olsa da henüz gelişmiş bir yazı diline ve yazılı edebiyata sahip olmadıkları son derece açıktır. Bu sebeple Gagavuz Türkçesiyle yazılmış her şiirin, her hikâyenin kısacası her eserin hem dilin korunması ve gelişmesi hem de sahanın incelenmesine fırsat verecek malzemeler yaratması açısından önemi büyüktür. Yazılı edebiyatın gecikmesine bağlı olarak, çok zengin bir halk edebiyatına sahip olan Gagavuzların türkü, mani, masal, bilmece, atasözü gibi ürünleri sözlü olarak günümüze kadar taşıdıkları görülmektedir. Ayrıca bu ürünler, Gagavuz edebiyatının ilk eserlerinde ağırlıklı olarak kendini göstermiş, özellikle Gagavuz şairleri aynı zamanda folklor araştırmacısı olarak da öne çıkmışlardır. “Her edebiyat geleneğinin başlangıçta halk kültürüne bağlı olduğu bilinmektedir. Gagauz şairleri, bu sebeple bir taraftan folklorcudurlar. Hatta Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Baboğlu, Stepan Kuroğlu gibi isimler, bir taraftan folklor derlemeleri de yapmış ve yayınlamışlardır. Yine zengin sözlü halk edebiyatı ve folklor arşivleri de Gagauz edebiyatının şairlerine aittir: Dimitri Karaçoban, Stepan Kuroğlu, Gavril Gaydarcı, Elena Kolsa, Mina Köse, Nikolay Baboğlu gibi. Bu derleme, arşivleme ve beslenilen kaynağın öncelikle halk edebiyatı olması sebebiyle yeni Gagauz şiirinin ilk örnekleri şekil ve muhteva bakımından halk şiiriyle benzerlikler göstermesi tabii bir sonuçtur.” (Argunşah, https://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=358387) * Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.



125



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Gagavuz edebiyatında öne çıkan bir nokta daha bu saha edebiyatının şiir konusunda daha verimli olması, bu sahada çok eser verilmiş olmasıdır. Yazılı edebiyatın geç başlaması, Gagavuz Türkçesinin edebî dil konumuna gelebilmesi için belli bir olgunlaşma sürecinin gerekli olması, okuyucuların bu edebi ürünlere hazırlıklı olabilmeleri gibi birçok etken, hikâye, roman gibi türlerin örneklerinin daha fazla olmasını geciktirmiştir. Bu sebeplerle Gagavuz edebiyatının en çok eser verilen sahası şiirdir. Yazılı edebiyatın gecikmesinin de etkisiyle gelişen halk edebiyatı ürünlerini Gagavuzlar, sözlü olarak günümüze kadar taşımışlardır. Bunun yanında söz konusu folklor ürünleri ve bu ürünlerin varyantları, çağdaş yazılı edebiyat ürünlerinde de zaman zaman yer almıştır. Bu tutum, aslında şimdiye kadar derlenememiş, yazıya geçirilme fırsatı yakalayamamış halk edebiyatı ürünleri için de önemli bir avantaj sağlamaktadır. Alöna Ergoglo, Gagavuz Türkçesiyle şiir yazan genç şairlerden biridir. Kendi kitabından edinilen kısıtlı bilgilere göre 1971 doğumlu, Komrat Devlet Üniversitesi’nde Tarih eğitimi almış, doğduğu ve büyüdüğü yer olan Baarçu’da Çadır rayonunda öğretmen olarak hayatına devam etmektedir. Önce, kendisi gibi şair olan annesi Vasilisa Tukan’ın şiirlerini bir araya getirmiştir. “Bu laflar yazıldı benim paalı anacıımın anılması için. Bütün canın sıcaklıınnan kızı Ergoglo Alöna” (Tukan, 2010: 10) ifadesiyle biten kitabın önsözünde Alöna, annesinin hayatını, şiirlerini, annesinin şiirlerinde vermek istediklerini okuyucuya aktarmaya çalışmıştır. 2013 yılında ise Ergoglo kendi şiir kitabı Okuyacam Seni Gözlerindän’i yayımlamıştır. Bu kitabın önsözünde annesinin kendisine örnek olduğunu belirtmiş, bu şiirlerde çocukluğundan beri yaşadığı bazı duyguların, hayatta kendi yerini bulma mücadelesindeki arayışların, yaşamla ölüm hakkındaki düşüncelerin anlatıldığını, kimi zaman romantik kimi zaman gerçekçi şiirlerin yer aldığını, ayrıntılı bir biçimde izah etmiştir (Ergoglo, 2013). Açıklamalarının arasında en dikkat çeken ve bu bildirinin de ana malzemesini oluşturan bir ifadede genç yazar, şunları söylemektedir: “Benim kiyadımda var masal da, angıları baalı eveldän gelän annatmalarlan- Üüsüz, hem Sarı Yılan. Ama var masal formasında başka annatmalar da nicä Aalamak Türküsü, ГРустная пeсня angısında açılêr bizim insanın ruh dünnesi, onun davranması bu yaşamaya, rituallar, ani var bizim halkta.” Kitabın Latin harfli Gagavuz Türkçesiyle yer alan bölümünde “Üüsüz” (Öksüz- anasız babasız) ve “Sarı Yılan” adlı metinler yer almaktadır. Bunlardan “Üüsüz” şiir, “Sarı Yılan” ise düz yazı formatındadır. Zengin Gagavuz halk edebiyatı ürünlerinin çeşitli araştırmalar sonucunda derlendiği, bir araya getirildiği, Gagavuz Türkçesinin dil özelliklerinin bu derlenmiş malzemeler üzerinden ortaya çıkarıldığı bilinmektedir. Bu çalışmada aynı inceleme yöntemi, çağdaş Gagavuz edebiyatı örneklerinden birinin içinde yer alan düz yazıyla kaleme alınmış Sarı Yılan masalı üzerinde uygulanmaya çalışılacaktır. Amaç, masalda öne çıkan ve şimdiye kadar hazırlanan gramerlerde gösterilenlerden farklı bazı özellikleri belirtmek olacaktır. 126



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Alöna Ergoglo’nun kitabında yer alan masalın şimdiye kadar derlenen masallar içinde yer alıp almadığıyla ilgili genel taramamız sonuçsuz kalmış, “Sarı Yılan”a gerek isim olarak gerekse içerik olarak benzer bir masal tarafımızdan tespit edilememiştir. Bu konuda yanlış bilgi vermemek için sadece ulaşılabilen masallar içinde genç şairin masalı bulunamamıştır demekle yetinmek gerekmektedir. Ancak “Sarı Yılan” isimli bir masalın Nogay Halk edebiyatı ürünleri içinde yer aldığı Ayten Atay tarafından dile getirilmiştir (Atay, 2005: 8-21). Farklı masallarda sarı yılan geçse de, sarı yılanla ilgili başka masallar var olsa da Gagavuz şairin anlattığı masala rastlanmamıştır. Eserde masal, genel olarak şu şekilde dile getirilmiştir: “Karadeniz boyunda bir meyve ağacının kökünde sarı bir yılan yaşarmış. Bu yılanın kendisi de gözleri de dili de sapsarıymış. Yıllardan beri ağaç köklerinin suyunu emerek yaşar, ama sürekli “Anacığım, neden bana beddua ettin? Senin duan beni yaktı, Karadeniz boyuna attı. Neden kardeşlerimden ayırdın beni? Neden Karadeniz’in tuzlu suyunu içmek zorunda kaldım? İçimi bu denizin tuzlu suyu yaktı, sarı yaptı” diyerek ağlarmış. Sarı yılan, aradan çok uzun yıllar geçmesine rağmen neden ana bedduasını üzerine çektiğini öğrenememiş, hep öğrenmek istemiş. Sarı yılanın yaşadığı ağacın dibine artık insanlar pek yanaşmıyormuş. Çünkü ağacın altına dinlenmek üzere oturanların çoğu evine geri dönememiş, çok sayıda genç kız başlarına geleceği bilmeden ağacın dibinde dinlenmek istediklerinde sarı yılan, güzel, duygulu sesiyle türkü söylemeye başlar, genç kızların uykuya dalmalarını sağlarmış. Kızlar uykuya daldıktan sonra ağacın kökünden çıkar, kendi garip türküsünü söyler, ardından kızlara sarılıp onların canını, kanını emer, onları öldürürmüş. Ama bunu yaparken ana bedduasıyla bu işi yaptığını bilir ve ağlarmış. Kız, öldükten sonra türkü söylemeyi bırakır, ulumaya başlarmış. İnsanlar bu uluma sesini duyunca bir genç kızın daha öldüğünü anlarlarmış. Sarı yılan, artık bedduanın süresinin biteceği ve normal hayata döneceği için sevinmekteymiş. Ancak, bunun için on beşinci kızın kanını emmesi gerekiyormuş. Bahar geldiğinde kızlar, arkadaşlarıyla birlikte gezmeye gitmek istemişler. Sarı yılanın bulunduğu ağacı ve meyvelerini, kuşlarını merak etmişler. Kızlardan birinin annesi, kızını göndermek istemezmiş, çünkü o anne beddua ederek oğlunun Sarı yılana dönüşmesine neden olmuş. Kızının ısrarıyla bu gerçeği ona itiraf etmiş ve kızına o ağacın altına gitmemesini tekrar söylemiş. Ancak kızı arkadaşlarının ısrarına dayanamayarak gidip ağacın altına uzanmış. Bu sırada Sarı Yılan, “Gel güzel kız, sen on beşinci kızsın, senin kanın bana faydalı olacak, senden sonra tekrar delikanlı olacağım” diyerek türkü söylemeye başlayınca kızın arkadaşları koşarak ağacın altında yatan kızın annesine haber vermişler. Anne ağacın yanına diz çöküp oğluna “O senin kız kardeşin, bırak onu” diye yalvarmış. Yılan da “Bırakamam, senin ahından kurtulmak için buna ihtiyacım var” deyince kadın, bedduasını geri almak için Allah’a yalvarmış. Allah kadının duasını kabul edince yılan, gerçek haline dönmüş, kız kardeşini bırakmış, anne ve evlatları birbirine sarılmışlar. Alöna masalın sonunda kendisinin de bu masalı yazabilmek için Allaha dua ettiğini ve Allah’ın kendisini duyduğu için şükrettiğini belirterek masalını bitirir. 127



1. Uluslararası Devleti Olmayan Türk Toplulukları Bilgi Şöleni



GAGAUZ DİLİ, TARİHİ, COĞRAFYASI VE İNANÇ SİSTEMLERİ



Genel karakteristiği Oğuz Türkçesine uygun, ama Slav dillerinden de bazı noktalarda etkilenen (Menz, http://dergi.tehlikedekidiller.com/index.php/TDD/ article/view/166/78), Gagavuz Türkçesiyle yazılmış bu masaldan hareketle Gagavuz Türkçesiyle ilgili dikkat çekici unsurlar, şu şekilde belirlenebilmiştir. Sözvarlığı açısından: Ortodoks Hristiyan olan Gagavuz Türklerinin kendi dillerinde dinî eser yayımlamalarına izin verilmediği için bu sahada edebiyatları gelişmemiştir. Ancak 1908’den sonra çeşitli dinî eserler basılabilmiştir. Hristiyanlığı değişik zamanlarda kabul etmeleri, başka kültürlerle bir arada yaşamaları gibi sebeplerle dinî terminolojileri konusunda bazı karışıklıklar görülebilmektedir. Ancak, Gagavuzların günlük konuşmalarında, dinî ve edebî metinlerinde İslamî terminoloji örnekleri kendini kolaylıkla, sıklıkla gösterebilmektedir (Güngör ve Argunşah, 2002: 78). Bu durum, Gagavuzlarla Osmanlı Türklerinin ilişkisiyle açıklanabilir (Süleymanoğlu Yenisoy, http://www. turkcuturanci.com/turkcu/turkcu%27nun-gunceli/bulgaristan-gagavuzlari/?imode). “Sarı Yılan” masalında da İslamiyet’e ait dinî terminoloji örnekleri yer almaktadır. Beddua>betva, Allah>Allaa, ecel, dua gibi. Masalda ayrıca Osmanlı Türkçesi aracılığıyla Gagavuzcaya giren Arapça ve Farsça leksik unsurlar da yer almaktadır. Kuvvet>kuved, kavi>kaavi, saat, kabahat>kabaatsız, lÊÊzım