Homo Deus: Болашақтың қысқаша тарихы [1 ed.] 9786017943776 [PDF]

Table of contents :
Мазмұны
1-ТАРАУ. Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер
Кедейліктің биологиялық шегі
Көрінбейтін нөпір
Джунгли заңынан бас тарту
Өлімнің ақыры
Бақытты болу құқы
Жер шарының құдайлары
Тоқтататын біреу бар ма?
Білім парадоксі
Газондардың қысқаша тарихы
Пьеса басындағы мылтық
БІРІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens-тің әлемді жаулауы
2-ТАРАУ. Антропоцен
Жыланның балалары
Ата-бабадан қалған қажеттіліктер
Ағза дегеніміз – алгоритмдер
Аграрлық келісім
Бес жүз жылдық жалғыздық
3-ТАРАУ. Адамның ерекше қасиеті
Чарльз Дарвиннен кім қорқады?
Неге қор биржасының санасы жоқ?
Өмір теңдігі
Зертханадағы егеуқұйрықтардың азапты өмірі
Өз санасы бар шимпанзе
Ақылды ат
Жасасын революция!
Секс пен төбелестен де артық
Мағыналар өрмегі
Қиялдау сәті
ЕКІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens әлемге мағына дарытады
4-ТАРАУ. Миф тудырушылар
Қағаздағы өмір
Бірақ пайдасы бар ғой !
5-ТАРАУ. Оғаш жұп
Микробтар мен жындар
Егер алдыңыздан Будда шықса…
Қасиетті догма
Мыстандарды аулау
6-ТАРАУ. Модерн ковенант
Банкирдің вампирден айырмашылығы неде?
Ғажайып бәліш
Нұх кемесі синдромы
Алашапқын
7-ТАРАУ. Гуманистік революция
Жақыннан үңілу
Гуманизмнің бес бейнесі
Сары кірпіш жол
Соғыс туралы шындық
Гуманизмнің бөлінуі
Бетховен Чак Берриден артық па?
Гуманизмнің діни соғыстары
Электр қуаты, генетика және радикал ислам
ҮШІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens биліктен айырылатын кез
8-ТАРАУ. Зертханадағы уақыт бомбасы
«Мен» кімбіз?
Өмірдің мағынасы
9-ТАРАУ. Үлкен жолайрық
Пайдасы жоқ тап
87 пайыз ықтималдық
Бүгін сәуегей , ертең билеуші
Теңсіздікті жетілдіру
10-ТАРАУ. Сана мұхиты
Ақыл құрдымдары
Қорқыныштың иісін сеземін
Ғалам ілініп тұрған шеге
11-ТАРАУ. Датаизм
Билік қайда кетті?
Қысқа да нұсқа тарих
Ақпарат еркіндікке ұмтылады
Жаз, жүкте және бөліс!
Өзіңді таны
Ақпарат ағыны бетіндегі көпіршік
Алғыстар
Сілтемелер
1-тарау. Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер
2-тарау. Антропоцен
3-тарау. Адамның ерекше қасиеті
4-тарау. Миф тудырушылар
5-тарау. Оғаш жұп
6-тарау. Модерн ковенант
7-тарау. Гуманистік революция
8-тарау. Зертханадағы уақыт бомбасы
9-тарау. Үлкен жолайрық
10-тарау. Сана мұхиты
11-тарау. Датаизм
Иллюстрациялар

Citation preview

пuvғl-гoғh-Hғrғri Homo Deus



A Brief History of Tomorrow



Юв а л-Ноаһ-Харари Homo Deus



Болашақтың қысқаша тарихы



ӘОЖ 94



КБЖ 63.3 Х-23



Кітапты баспаға әзірлеген: Ұлттық аударма бюросы Жоба жетекшісі 6 Кенжеханұлы Р. Аудармашы – Әбдраман Е.. Редакторлар 6 Аманжол Қ. Сеңгірбай М. Муминов Н. Жауапты шығарушы 6 Омарбек Н. Пікір жазғандар – Әбжанов Х., т.ғ.д., профессор Матыжанов К., ф.ғ.д., профессор Харари Ювал Ноаһ. Х-23 Homo Deus: Болашақтың қысқаша тарихы. – Алматы: «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2019. – 436 бет. ISBN 978-601-7943-77-6



Бұл еңбек Ювал Ноаһ Хараридің дүниежүзіндегі барша оқырманның таңданысын тудырған «Sapiens: Адамзаттың қысқаша тарихы» деп аталатын алғашқы кітабының жалғасы іспеттес. Жақын болашақта Google мен Facebook талғамымыз жаилы өзімізден де артық біліп, компьютерлер еңбек нарығынан миллиардтаған адамды ығыстырып шығарса не істеиміз? Технологияларды меңгерген адамзаттың жоиқын күшінен Жерді қалаи сақтап қаламыз? Гендік инженерияны дін қалаи қабылдаиды? Мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болуға деген ұмтылысымыз XXI ғасырда іске аса ма? Осы тақылеттес өзекті сұрақтарға жауап беруге тырысқан бұл еңбекте бүгінгі күннің



дилеммалары талқыланып, жан-жақты қарастырылған. Автор 300 жыл боиы үстемдік құрған гуманистік идеялардан туындаитын болашаққа болжам жасаиды. ӘОЖ 94 КБЖ 63.3 © Yuval Noah Harari, 2018 © «Ұлттық аударма бюросы» ҚҚ, 2019 ISBN 978-601-7943-77-6



Маңызды жайттарды ыждағатпен үйреткен ұстазым С.Н. Гоенкаға (1924–2013) арнаймын



Мазмұны 1-Т А Р А У .-Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер 8



БІРІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens-тің әлемді жаулауы 75 2 -Т А Р А У .-Антропоцен 76



3-Т А Р А У .-Адамның ерекше қасиеті 105



ЕКІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens әлемге мағына дарытады 155 4-Т А Р А У .-Миф тудырушылар 156



5-Т А Р А У .-Оғаш жұп 179



6-Т А Р А У .Модерн ковенант 200



7-Т А Р А У .Гуманистік революция 221



ҮШІНШІ БӨЛІМ. Homo Sapiens биліктен аиырылатын кез 278 8 -Т А Р А У .-Зертханадағы уақыт бомбасы 279



9-Т А Р А У .-Үлкен жолаирық 302



10-Т А Р А У .-Сана мұхиты 349



11-Т А Р А У .-Датаизм 365



Сілтемелер 395



Алғыстар 431



Иллюстрациялар 433



1. In vitro ұрықтандыру. Қолдан жарату.



----



1-ТАРАУ Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер Үшінші мыңжылдыққа аяқ басқан адамзат баласы ұиқысынан көзін тырнап ашып, керіліп-созылып оянуда. Өткеннің сұрапыл сұмдықтары әлі есінде секілді. «Тікен сымдар ма, саңырауқұлақ пішінді үлкен атом бұлттары ма, әитеуір, бірдеңе болған сияқты еді, не болды? Жараиды, түнде бір жаман түс көрген болармын». Ваннаға келіп жуынып-шаиынып, аинаға қарап әжімдерін көрді. Сосын асүиге кіріп кофесін даиындап, күнделігіне көз жүгіртті. «Қане, бүгін күн тәртібінде қандаи мәселе тұр екен?» Мыңдаған жыл боиы бұл сұрақтың жауабы еш өзгермеи келеді. Аштық, індет және соғыс. ХХ ғасырдағы Қытаи халқының, Орта ғасырлардағы Үндістан тұрғындары мен Ежелгі Мысыр жұртының алдында дәл осы үш проблема тұрды. Әр заманда адамдар құдаиларға, әулиелерге және періштелерге сыиынып, қарудың, институттар мен әлеуметтік жүиелердің сан түрін оилап тапқанымен, бәрібір ашаршылық, жұқпалы аурулар мен зорлықзомбылықтың салдарынан жаппаи қырғынға ұшырады. Осыдан келіп, көптеген оишыл мен паиғамбар аштық, індет және соғыс – Жаратушының ғаламдық жоспарының ажырамас бөлігі немесе адам баласының туабітті кемшілігі, сондықтан бұл нәубеттен бізді тек ақырзаман құтқарады деп түиді.



Енді, міне, үшінші мыңжылдықтың басында ұиқысынан оянған адамзат қатты таңданып отыр. Бұл жаит туралы көп жұрт оилана бермеиді, бірақ соңғы бірнеше онжылдық ішінде бізге аштық, індет және соғысты ауыздықтаудың сәті түсті. Әрине, үш кесапаттың көзі мүлдем жоиылып кеткен жоқ. Дегенмен бұрындары түсініп болмаитын, тізгінде ұстауға көнбеитін сол құбылыстар бүгінде бақылауға болатын қиындықтарға аиналды. Енді олардан құтқаруды сұрап, құдаиларға немесе әулиелерге жалбарынудың еш қажеті жоқ. Аштық, індет және соғыстың бетін қаитару әдістерін меңгердік әрі оларды тәуір қолданып келеміз. Рас, үлкен сәтсіздіктер әлі де болып тұрады. Бірақ ондаида біз бұрынғыша иығымызды қиқаң еткізіп, «Енді қаитеміз? Әлем мінсіз жаралмағандықтан ондаи-ондаи болып тұратыны заңды» немесе «Бәрі бір Құдаидың қолында» деп қол қусырып қарап отырмаимыз. Бүгінде аштық, індет және соғыс шектен шықса, біреуден олқылық кеткенін білеміз. Сөитіп, мән-жаиды тексеретін комиссия құрып, ендігіде сақ болуға бекінеміз. Бұл өз жемісін беріп келеді. Аталған үш нәубеттің салдарынан туындаитын апаттар күн санап азаюда. Бүгінде мешкеиліктен өлгендер саны аштан өлгендер санынан асып түсіп, адамдар көбіне инфекциялық аурулардан емес, кәріліктен қаитыс болып жатыр, ал өз-өзіне қол салғандар әскерилер, террористер мен қылмыскерлер қолынан өлгендердің жалпы санынан да асып, тарихта бұрын-соңды болмаған жаиттар тіркелуде. ХХІ ғасыр басында жер шарының қатардағы тұрғынының суықтан, эболадан немесе «Әл-Қаида» жасаған терактіден гөрі «Макдональдста» шектен тыс тамақтанудан өлу қаупі жоғарырақ. Рас, президенттер, генералдар мен корпорация басшылары экономикалық дағдарысқа немесе әскери қақтығыстарға



ұшыратуы мүмкін стратегияларды әлі де іске асырып жүргенімен, адамзат басын көтеріп, жаңа көкжиектерге көз жіберетін жағдаиға жетті. Біз аштық, індет және соғысты толықтаи тізгіндеи алсақ, бұлардың орнын басатын күн тәртібіндегі мәселе қандаи болмақ? Мүлдем өрт болмаитын әлемге тап болған өрт сөндірушілер сияқты, ХХІ ғасырдың адамдары да бұрын-соңды оиларына келмеген «біз енді не істеиміз?» деген сауалға жауап іздеуге мәжбүр. Қазіргідеи жетіліп гүлденген және керемет үилесім тапқан әлемде немен аиналысуымыз керек? Ақпараттық технологиялар мен биотехнологиялар беріп отырған орасан зор мүмкіндіктерді ескерсек, бұл сұрақтың өзектілігі арта түспек. Біз мұндаи көл-көсір артықшылықтарды қалаи паидаланамыз? Бұл сұрақтарға жауап бермес бұрын аштық, індет және соғыс тақырыбына аз-кем тоқталып өтсек. Оларды тізгіндеуді үирендік деген паиым кеибіреуге тым үстірт, ағат тіпті арсыз ои болып көрінуі мүмкін. Сонда күніне екі долларға жан бағып отырған миллиардтаған адамды, Африкада ЖИТС-тен туған апатты, Сирия мен Ирактағы қантөгісті қаида қоямыз? Осы сияқты түсініспеушіліктер болмас үшін алдымен ХХІ ғасыр басындағы адамзат өміріне тереңірек үңіліп, содан кеиін ғана алдағы онжылдықтардың жоспарына ден қоисақ деиміз.



Кедеиліктің биологиялық шегі Әңгімені мыңдаған жыл боиы адамзаттың қас дұшпаны болып келген аштықтан бастаиық. Бертінге деиін жұрт кедеиліктің биологиялық шегінде өмір сүріп келді. Бұл шек қауіпті еді, өиткені оның ар жағына өтсе, адам әлсіреп өлуі мүмкін. Бір жаңсақ қадам немесе болмашы сәтсіздік салдарынан бүкіл отбасы, я болмаса тұтас ауыл қырылып қалатын. Егініңізді нөсер шаиып яки қои-



ешкіңізді ұры аидап әкетсе, жақындарыңызбен бірге аштан өлуіңіз кәдік. Үлкен апат не кішігірім қателік салдарынан тұтас ауыл жаппаи аштыққа ұшыраитын. Қатты құрғақшылық болғанда Ежелгі Мысыр немесе Орта ғасырлардағы Үндістан халқының бестен он паиызға деиінгі бөлігі өлім құшатын. Көліктердің жүрісі баяу әрі олар тым қымбат болғандықтан, апат аимағына азықтүлік уақытылы жеткізілмеитін және жағдаиды реттеуге сол тұстағы биліктің шамасы да келмеитін еді. Кез келген тарихи кітапты ақтарсаңыз, аштықтан есі ауысқан тобырды сипаттаитын жантүршігерлік деректерге тап боласыз. 1694 жылдың сәуірінде Францияның Бове қаласы әкімшілігінің бір шенеунігі құрғақшылықтың және азық-түліктің тез қымбаттауының зардабын: «Аштық пен мұқтаждықтан құр сүлдері қалып, қалжырап өлуге шақ қалған кедеилер бүкіл округте өріп жүр. Жұмыс жоқ болғандықтан, олардың нан сатып алатын ақшасы да жоқ. Тіршілік үшін жанталасып, қарнын не болса сонымен тоидыруға тырысқан жұрт мысық сияқты мақұлықтарды немесе еті сылынып тасталған, бір жерге үиіліп шіріп жатқан жылқы сүиектеріндегі еттің қалдықтарын жеп жатыр. Ал енді бірі сиыр соиған жерден ағып шыққан қанды және аспазшы әиелдер көшеге шығарып тастаған жуындыны қорек қылса, кеибір беишаралар қалақаи мен арамшөпті немесе өсімдік тамырларын суға қаинатып талғажау етуде», – деп сипаттаған1. Осыған ұқсас көрініс Францияның жер-жерінде болып жатты. Мұның алдындағы екі жыл қатарынан болған құрғақшылық салдарынан бүкіл корольдікте егін шықпаи, 1694 жылдың көктемінде қамбаларда бір түиір дән қалмаған. Баилар қоималарындағы жеуге жараитын нәрсе атаулының бағасын шарықтатып жіберіп, кедеилер жаппаи қырылды. 1692–



1694 жылдар аралығында шамамен 2,8 миллион француз, яғни халықтың он бес паиызы жер жастанды. Бұл уақытта «күнкороль» ХІV Людовик Версальда көңілдестерімен сауық құрып жатқан еді. 1695 жылы аштықтан Эстония тұрғындарының бестен бірі қырылса, 1696 жылы кезек Финляндияға келіп, мұндағы халықтың төрттен бірі, бәлкім, тіпті үштен бірі аштан өлді. Шотландияда 1695–1698 жылдар аралығында егіннің шықпаи қалуынан елдің кеи аимақтарындағы тұрғындардың жиырма паиызға жуығы опат болды2. Шіркеу бекіткен оразаны ұстаимын деп түскі ас ішуден қалған не бірнеше күн боиы танымал жаңа дақыл диетасын ұстанған кездегі сезінетін күи оқырмандардың көбіне таныс болар деп оилаимын. Ал енді бірнеше күн боиы тамақ таппаи, талғажау боларлық нәрсе ауызға қашан түсерін білмеи дал болуды оилаңызшы? Біздің замандастарымыздың ешқаисысы мұндаиды көрмегені анық. Бабаларымыз бұл күиді басынан өткерген, сондықтан да Құдаиға «Аштықтан сақтаи гөр» деп сыиынғанда, осыны меңзесе керек. Соңғы жүз жыл ішінде технологиялық, экономикалық және саяси дамудың арқасында адамзат баласын биологиялық аштықтан құтқаратын сенімді әрі қауіпсіз жүие қалыптасты. Дегенмен кеи аимақта адамдардың жаппаи аштыққа ұшырауы әлі де болып тұрады. Бірақ қазір аштық – тым сирек құбылыс және оған көбіне табиғи апаттардан гөрі саясаткерлердің теріс әрекеттері себеп болуда. Қазіргі кезде жер бетінде табиғи себептерден болған аштық жоқтың қасы, бәрі тек саяси оиындардан туындап отыр. Сирия, Судан немесе Сомалиде адамдар аштан қырылып жатса, бұл кеибір саясаткерлердің қалауы деген сөз. Бүгін әлемнің кез келген бұрышындағы адам жұмысынан не



бүкіл дүние-мүлкінен аиырылған күннің өзінде аштан өле қоимас. Сақтандырудың жеке схемалары, үкіметтік ұиымдар мен халықаралық үкіметтік емес ұиымдар кедеиліктен құтқармаған күннің өзінде де, өлмеуге жетерлік күндік азық тауып береді. Жаһандық сауда желісі құрғақшылық пен су тасқындарын бизнесмүмкіндіктерге аиналдырады. Сөитіп, азық-түлік дағдарысынан тез әрі көп шығынсыз еңсеруге жағдаи жасаиды. Соғыс, зілзала мен цунами тұтас елдерді күиреткеннің өзінде бірлесе күш жұмылдыру арқасында аштыққа жол бермеиді. Рас, әлемде қарны тоя тамақтануға мүмкіндігі жоқ жүздеген миллион адам бар. Дегенмен көп елде тамақ тапшылығынан өлетін адамдардың саны аз. Әлбетте аурудың көбі кедеиліктен туындаиды әрі тамақ сапасының төмен болуы өмірді қысқартады. Бұл баи елдерге де қатысты нәрсе. Мысалы, Францияда алты миллион адам (халқының шамамен 10 паиызы) дұрыс тамақтанбаудан зардап шегеді. Олар таңертең ұиқыдан тұрған кезде түсте тамақ ішуге мүмкіндік болар-болмасын білмеиді және көбіне кешкі асты ішерішпестен ұиқыға кетеді. Мұндаи диетада крахмал, қант пен тұздың үлесі тым көп болып, ақуыз бен витаминдер аз болады, сондықтан оны дұрыс және толыққанды тамақтану деи алмаимыз3. Бірақ бәрібір тоиып тамақ ішпеу мен дұрыс тамақтанбау аштық болып саналмаиды, ал ХХІ ғасыр басындағы Франция 1694 жылғы Франция емес. Бүгінде Бове мен Париж маңындағы ең кедеи аудандардың өзінде жұрт апталап тамақ ішпеуден қаитыс болған жағдаилар тіркелмеиді. Осындаи түбегеилі өзгерістер көп елде баиқалады. Осы ретте Қытаиды аирықша атап өту керек. Сары император мен қызыл коммунистерге деиінгі аралықтағы әр билеушінің тұсында Қытаи



халқы аштықтан зардап шегіп келді. Бірнеше ондаған жыл бұрын ғана Қытаи азық-түлік жұтаңдығының нағыз орталығындаи көрінген. Үлкен секіріс кезеңінің өзінде он миллионға жуық қытаи қаитыс болып, эксперттер жағдаи қиындаи түседі деген болжам жасаған. 1974 жылы өткен алғашқы Азық-түлік конференциясында зәрені алатын ақырзаман сценариилері аитылды. Баяндамашылар «Қытаи миллиард адамды асыраи алмаиды, ендеше, әлемдегі ең халқы көп ел құрдым алдында тұр» деген болжам жасады. Шынтуаитында, Қытаи экономикалық кереметтер алдында тұрған еді. 1974 жылдан бері жүздеген миллион қытаи кедеиліктен құтылды. Рас, мұқтаждық көріп, тамаққа жарымаи отырған әлі жүздеген миллион қытаи бар десек те, бұл ел – аштықты жеңе білген алғашқы мемлекет. Қазіргі уақытта көптеген елде тоя тамақтанбаудан гөрі шамадан тыс артық тамақтану үлкен проблемаға аиналып отыр. XVIII ғасырда Мария-Антуанетта ашығып отырған жандарға «нандарың таусылса, тәтті торт жеңдер» деп ақыл аитқан көрінеді. Бүгінгінің кедеилері оның сөзін жерге тастамаи, орындап жатқан тәрізді. Беверли-Хиллз ауданында тұратын баилар салат-латук, киноа, буға піскен тофу жесе, лашықтар мен геттоларда тұратын кедеилер асқазанды «Twinkie» бисквитімен, «Cheetos» чипсімен, гамбургер және пиццамен алдауға мәжбүр. 2014 жылы әлемде 2,1 миллиардтан аса адам артық салмақтан зардап шексе, тоя тамақтана алмағандар саны 850 миллионға жетті. 2030 жылға қараи жер шары тұрғындарының тең жартысы артық салмақтан зардап шегетін болады4. 2010 жылы аштық пен тамаққа жарымаудың салдарынан бір миллион адам көз жұмса, семіздіктен үш миллиондаи адам қаитыс болған5.



Көрінбеитін нөпір



Адамзаттың аштықтан кеиінгі дұшпаны – індет, яғни түрлі эпидемиялар мен инфекциялық аурулар болды. Тұрғындар саны көп, саудагерлер, шенеуніктер мен тәу етушілер тоқтаусыз шектен тыс ағылып жатқан қарбаласқа толы қалалар адамзат өркениетінің ошағы ғана болып қоимаи, сонымен қатар сан түрлі індет ошағы саналды. Ежелгі Афина немесе ортағасырлық Флоренция тұрғыны кез келген сәтте індет кесірінен төсек тартып, сосын жантәсілім етіп, тіпті тұтастаи отбасынан демде аиырылып қалуы мүмкін екенін оида ұстап өмір сүретін. Қара өлім деп аталатын оба індеті аирықша қасіретті болып есте қалды. Ол 1330 жылдары Орталық Азияның шөл далаларында бүргенің денесінде өмір сүретін Yersinia pestis бактериясының адамдарға ауру таратуынан басталды. Егеуқұирықтар мен бүргелер обаны Азияға тез таратып, жиырма жылға жетпеитін уақыт ішінде Атлантика жағалауларына деиін жеткізді. Ауру салдарынан 75-тен 200 миллионға деиін адам – Еуразия құрлығының төрттен біріне жуығы көз жұмды. Англияда тұрғындардың оннан төрті ажал құшып, оба жаиылған



2. Орта ғасырлардағы жұрт Қара өлімді адам баласы түсініп болмайтын не тұсаулауға келмейтін тылсым ретінде елестеткен.



жылдардан кеиін 3,7 миллион адамның 2,2 миллионы ғана қалды. Флоренция жүз мың тұрғынының жартысынан аиырылды6.



Билік бұл апатпен күресуге мүлдем дәрменсіз болып шықты. Ол індеттің тоқтауын сұрап, жаппаи дұға оқытудан басқа ештеңе істеи алмады. Ауруды емдемек тұрмақ, тоқтатудың жолын табу мұңға аиналды. Бертінге деиін адамзат аурудың таралуын ауаның бұзылуынан, жын-шаитаннан және құдаилардың қаһарынан көрді, ал мұның бәріне себепті бактериялар мен вирустар екенінен мүлдем беихабар еді. Олар періштелер мен перілерге қалтқысыз сенгенімен, титімдеи ғана бүргеде немесе бір тамшы суда құжынаған қатерлі микробтар бар екенін көз алдарына елестете де алмаитын. Қара өлім бір реттік қана құбылыс не тарихтағы ең үлкен індет емес. Еуропалықтар алғаш Америка, Австралия және Тынық мұхит аралдарына келген соң, бұдан да зор сұрапыл эпидемиялар шарпыды. Алғаш келушілер мен қоныс аударушылар өздерімен бірге аборигендердің иммунитеті төтеп бере алмаитын инфекцияларды алып келгенін білмеді. Нәтижесінде баиырғы тұрғындардың 90 паиызға жуығы қырылып қалды7.



3. Қара өлімге себепші титімдей ғана бактерия Yersinia pestis8 еді.



1520 жылдың 5 наурызында шағын испан флотилиясы Кубадан шығып, Мексикаға қараи бет алды. Кемелерге аттарымен қоса, 900 испан солдаты, зеңбіректер мен мылтықтар және біраз қаранәсілді құлдар мінді. Ең қатерлі «жүкті» құлдардың бірі Франсиско Эгиия өзімен бірге алып шықты. Ол, әрине, триллиондаған жасушаларының арасында баяу жарылатын



биологиялық бомба – қара шешектің қоныс тепкенін білмеді. Франсиско Мексикаға түскен кезде вирус оның денесінде жоиқын жылдамдықпен өрістеп, ақырында, жантүршігерлік бөртпе болып тері сыртына шыға келді. Сандырақтаған Франсисконы Семпоаладағы үндіс отбасы қамқорлыққа алды. Ол ауруды үидегілердің бәріне, ал бұлар бүкіл көршілеріне жұқтырды. Он күннен соң Семпоала қаласы қу мазарға аиналды. Қашып шыққандар ауруды аиналадағы елді мекендерге таратты. Қара шешек ауылдардың бірінен соң бірін жалмады. Есі шыға безген адамдар көбеиген саиын ауру Мексикаға және одан тысқарыға жаиыла берді. Юкатан түбегіндегі маия үндістері ауруды адамдарға таратушылар түнде ауылдан ауылға ұшып жүретін Экпец, Усанкак және Сохалкак деген жауыз құдаилар деп сенді. Ацтектер болса Тецкатлипока мен Шипеден немесе жақында келген ақнәсілді адамдардың қара магиясынан көріп, бақсылар мен емшілерден ақыл сұрады. Олар дұға оқу, суық ваннаға түсу, денеге шаиыр жағу, қара қоңыздарды езіп, езбені жараға жағу сияқты паидасы жоқ емдом жасауға кеңес берді. Көшелерде ондаған мың өлі дене шіріп жатты, жұрт өліктерді жерлемек түгілі, жанына жақындауға батылы бармады. Өкімет кеибір отбасыларды түгелдеи өртеп, өртенген үилерімен бірге көмгізді. Тіпті кеи елді мекендер жартылаи бос қалды. 1520 жылы қыркүиекте эпидемия Мексика алқабына деиін жетті, ал қазанда ацтектер астанасы Теночтитланға да келді. Бұл 250 мың адам тұратын ғаламат мегаполис болатын. Ауру екі аи ішінде тұрғындардың үштен бірін жалмады, оның ішінде ацтектер императоры Куитлауака да бар еді. 1520 жылы наурыз аиында Мексика жағалауына испан флоты келіп тоқтағанда,



мұнда 22 миллионға жуық адам өмір сүрген болса, желтоқсан аиына қараи тек 14 миллионы ғана аман қалды. Алаида бұл қара шешектің алғашқы толқыны ғана болатын. Испаниядан келген жаңа қожаиындар үндістерді тонап-қанаумен аиналысып, баиып жатқанда, Мексикаға тұмау, қызылша және басқа да өлім құштыратын инфекциялар бірінен соң бірі келіп отырды. Сөитіп, 1580 жылға қараи баиырғы тұрғындардың екі миллионы ғана аман қалды9. Арада екі ғасыр өткен соң, 1778 жылдың 18 қаңтарында ағылшын зерттеушісі капитан Джеимс Кук Гаваи аралдарын ашты. Жарты миллион тұрғыны тығыз қоныстанған бұл аралдар бұған деиін Еуропадан да, Америкадан да оқшау еді. Сондықтан да мұндағылар жаппаи жалмаған індет жаиында білмеген-ді. Капитан Кук пен оның командасы Гаваи аралдарына тұмау, туберкулез және мерез қоздырғыштарын ала келді. Олардан кеиінгі қонақтар сүзек пен шешекті «сыиға тартты». 1853 жылы Гаваи аралдарының баиырғы тұрғындарынан небәрі 70 мың адам ғана қалды10. Індет ХХ ғасырдың өзінде де ондаған миллион адамның түбіне жетті. 1918 жылдың қаңтарында Солтүстік Франция окоптарындағы солдаттар «испан тұмауы» деп аталған қатерлі тұмау штаммынан жаппаи қырыла бастады. Маиданның бұл шебі адамзат тарихындағы ең тиімді әрі ауқымды жеткізу желісінің ең соңғы пункті болатын. Адамдар мен жабдықтар Англиядан, АҚШтан, Үндістан мен Австралиядан келіп жатты. Жанармаи – Таяу Шығыстан, астық пен ет – Аргентинадан, резина – Малаиядан, мыс Конгодан жеткізілетін. Есесіне олардың бәрі де испан тұмауын алды. Бар-жоғы бірнеше аи ішінде қатерлі вирустан жарты миллиард адам – шамамен дүниежүзі халқының үштен бірі



қырылып қалды. Үндістан халқының бес паиызы (15 миллион адам), Таити тұрғындарының 14 паиызы, Самоаның 20 паиызы, Конгоның мыс кенішіндегі жұмысшылардың бестен бірі опат болды. Жалпы алғанда, бұл пандемия бір жылға жетер-жетпес уақыт аралығында 50-ден 100 миллионға деиінгі мөлшерде адам өмірін жалмады. 1914–1918 жылдар аралығында болған Бірінші дүниежүзілік соғыстан 40 миллионға жуық адам өлім құшты11. Бірнеше ондаған жылда аиналып соғып отыратын мұндаи індет дауылдарынан басқа, адамзат бұлардан әлдеқаида әлсіз, бірақ жылына миллиондардың өмірін жалмаитын инфекциялық аурулардан зардап шекті. Әсіресе иммунитеті қалыптаспаған балалар көп шетінеитіндіктен, оларды «бала ауруы» деп атаиды. ХХ ғасырдың басына деиін балалардың үштен бірі тамақтың жетіспеуі мен аурудың қосарланған азабынан жарық дүниемен қоштасатын. Өткен ғасырда тұрғындар санының көбеюі және көлік қатынасының жетілуі адамзатты эпидемиялар алдында бұрынсоңды болмаған дәрежеде қорғансыз қылып қоиды. Токио немесе Киншаса сияқты заманауи мегаполистерде ортағасырлық Флоренция немесе 1520 жылғы Теночтитланмен салыстырғанда, микробтардың кең таралуына мүмкіндік көп. Ал жаһандық көлік желісі болса бүгінде 1918 жылғымен салыстырғанда әлдеқаида жылдам. Қазір Испан вирусы Конго немесе Таитиге 24 сағатта жетіп бара алады, яғни біз өмір сүріп жатқан орта адамдарды бір обадан кеиін екіншісі жалмап отыратын эпидемологиялық тозақ сияқты болуы керек еді. Алаида соңғы бірнеше онжылдықта эпидемиялардың ауқымы да, қуаты да күрт төмендеді. Мысалы, дүниежүзі боиынша балалардың орташа өлімі бұрын-соңды болмаған дәрежеде



азаиды: кәмелет жасына жетпеи қаитыс болатын балалардың саны бес паиызға да жетпеиді. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш бір паиыздан де төмен12. Бұл – бізді вакциналар, антибиотиктер және зарарсыздандырудың жаңа құралдарымен қамтамасыз етіп отырған ХХ ғасыр медицинасының жетістіктері және медициналық инфрақұрылымның жетілуі арқасында болған керемет. Мысалы, шешекке қарсы екпе егудің бүкіләлемдік науқаны сәтті болғаны соншалық – 1979 жылы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұиымы «адамзат бұл соғыста жеңіске жетіп, шешектің тамырына балта шапты» деп мәлімдеді. Бұл жер бетінен жоиылған алғашқы вирус болатын. 1967 жылдың өзінде ғана шешек 15 миллион адамға жұғып, оның 2 миллионы ажал құшса, 2014 жылы бірде-бір вирус жұғу оқиғасы тіркелмеген. Бұл түбегеилі жеңіс болғандықтан, ДДҰ бүгінде шешекке қарсы екпе егуден бас тартып отыр13. Әр екі-үш жыл саиын бізді «әлемді жалмауы мүмкін жаңа кесел паида болды» деп қорқытып отырады. Мысалы, 2002– 2003 жылдары А-типті пневмония болса, 2005 жылы – құс тұмауы, 2009 жылы – шошқа тұмауы, 2014 жылы эбола шықты. Алаида тиімді қарсы шаралардың арқасында бұл аурулардың ешқаисысы апатқа ұшыратқан жоқ. Мәселен, А-типті пневмония бастапқыда жаңа шыққан Қара өлім ретінде бағаланғанмен, індет жаппаи сипат алған жоқ; одан дүниежүзі боиынша мыңға тарта адам ғана көз жұмған14. Батыс Африкада эболаның таралуы бақылаудан шығып кете ме деген қауіптің болғаны рас. Себебі 2014 жылы 26 қыркүиекте ДДҰ оны «бүгінгі таңдағы қоғамдық денсаулыққа төніп тұрған ең үлкен қауіп» деп атаған еді15. Дегенмен 2015 жылдың басына қараи эпидемияны тоқтатудың сәті түсті, ал



2016 жылдың қаңтарында ДДҰ оның толығымен жоиылғанын жариялады. Эбола 30 мың адамға жұғып, 11 мың адамды жер жастандырды. Батыс Африка аимағының экономикасына орасан зор зардабын тигізіп, бүкіл әлемнің зәресін алды. Дегенмен бұл инфекцияның таралу аимағы Батыс Африкадан әрі аспады. Ал одан өлгендер санын испан тұмауы немесе Мексикада таралған шешек эпидемиясымен еш салыстыруға келмесі анық. Тіпті медицинаның соңғы онжылдықтардағы ең зор сәтсіздігі – ЖИТС-тің өзін прогрестің нышаны деп санауға болады. ЖИТС алғаш бұрқ еткен 80-жылдардан бастап, 30 миллионнан аса адам көз жұмып, тағы бірнеше ондаған миллион адам физикалық және психикалық тұрғыдан азып-тозды. Бұл жаңа аурудың қыр-сырын біліп емдеу қиынға соқты, өиткені ЖИТС – білдірмеи өлтіретін залым кесел. Егер адам шешек вирусын жұқтырса, оның күні санаулы, ал АИТВ инфекциясын жұқтырған адам өзінің ауру екенін бірнеше апта тіпті аилар боиы білмеи, өзгелерге абаисыз жұқтыра беруі мүмкін. Сосын АИТВ-ның өзі адамды өлтірмеиді. Ол иммундық жүиені бұзып, ағзаны түрлі ауруларға қарсы тұру қабілетінен аиырады. АИТВ тасушы адам дәл осындаи қосымша аурулардан өледі. Осы себепті ЖИТС тарала бастаған уақытта оның не нәрсе екенін білу өте-мөте қиын болды. 1981 жылы НьюИорк ауруханасына бірі пневмониядан, екіншісі рактан өлуге аиналған екі науқас түскен кезде, бұл екеуі де ЖИТС құрбаны екені, ЖИТС бұларды бірнеше аи, бәлкім, жыл боиы қаусатып келгені еш білінбеген еді16. Алаида медицина қауымдастығы бір құпия қатердің паида болғанын түсінген соң, ғалымдар қиындықтарға қарамастан, екі жыл ішінде вирусты анықтап, оның қандаи жолмен берілетінін тауып, эпидемиямен күрестің тиімді жолдарын ұсына білді. Ал



одан кеиінгі он жыл ішінде жасалған дәрілердің арқасында ЖИТС бірден өлімге апаратын дерттен созылмалы ауруға аиналды (тым болмағанда, қымбат тұратын емді қалтасы көтеретіндер үшін)17. Оилап көріңізші, ЖИТС 1981 жылы емес, 1581 жылы бұрқ еткенде не болар еді? Әрине, онда жұрттың неге жаппаи қырылып жатқанын, инфекция адамнан адамға қалаи берілетінін және оны қалаи тоқтату керегін ешкім түсінбес те еді (емдеу туралы сөз қозғаудың өзі артық). Мұндаи жағдаида ЖИТС Қара өлімнен де асып түсіп, адамзат нәсілінің әлдеқаида көп бөлігін жалмаитынына еш күмән жоқ. Ресми статистикалық деректерде «кәрілік» ешқашан өлімнің себебі ретінде аталмаиды. Қаусаған қарт жүріп-жүріп бір инфекциядан құласа, сол инфекция өлімнің себебі болып көрсетіледі; яғни ресми түрде өлімнің 20 паиызы инфекциялық аурулардан болып жатыр. Әитсе де мұны инфекциялық аурулардан балалар мен дені сау ересектер көптеп өлетін бұрынғы ғасырлармен салыстыруға келмеиді. ЖИТС-тің талаи адамның өмірін қиғанына, бұрыннан белгілі инфекциялардан (мысалы, безгек) жылына миллиондаған адамның өлім құшқанына қарамастан, бүгінде індеттер өткен мыңжылдықтардағы сияқты аса қатерлі емес. Қазіргі кезде адамдардың басым бөлігі рак, жүрек ишемиясы сияқты инфекциялық емес аурулардан немесе әшеиін кәріліктен көз жұмады18. Аитпақшы, рак пен жүрек ишемиясы кеиін шыққан аурулар санатына жатпаиды, олар көне замандарда да болған. Тек адамдардың көбі олармен ауыратындаи ұзақ өмір сүрмеген. Бұл – уақытша ғана жеңіс, Қара өлімнің біз білмеитін бір «туысы» тасада сәтін күтіп тұр деп қауіптенетіндер көп. Эпидемиялардың қаитып келмеитініне ешкім кепілдік бере



алмаиды, бірақ дәрігерлер мен вирустар арасындағы таласта дәрігерлер басым түседі деп оилауға негіз бар. Жаңа инфекциялық аурулар көбіне патогенді микроағзалардың геномдарындағы кездеисоқ мутациялар нәтижесінде паида болады. Осы мутациялар патогендердің жануарлардан адамға өтіп, иммунды жүиесін талқандауына немесе дәрілерге, оның ішінде антибиотиктерге қарсы тұруына мүмкіндік жасаиды. Адамның қоршаған ортаға тигізген әсеріне баиланысты бүгінде ондаи мутациялардың паида болып таралуы жиіледі19. Десе де медицинамен тартысқа түскен патогендерге, аиналып келгенде, кездеисоқтық қана көмектесе алады. Дәрігерлер болса, керісінше, тек сәттілікке ғана арқа сүиеп отырмаиды. Рас, ғылымның да кездеисоқтық алдындағы қарызы бастан асады. Бірақ ғалымдар түрлі химиялық заттарды бір сынауық ыдысқа салып қоиып, жаңа дәрі жасалып қалар деп құр қарап отырмаиды. Олар бұрынғыдан да тиімді дәрілер мен емдеу әдістерін жасау үшін еңбектене жүріп жылдан жылға білімдерін тереңдетеді. Нәтижесінде 2050 жылға қараи бұрынғыдан да жаны сірі микробтарға кезігеріміз даусыз, бірақ медицина ол уақытта сол микробтармен бүгінге қарағанда тиімдірек күресе алады деген оидамыз20. 2015 жылы ғалымдар антибиотиктің «теиксобактин» атты ең жаңа түрі жасалғанын, оған бактериялардың әлі беиімделе қоимағанын жария етті. Кеи ғалымдардың пікірінше, беиімдігі жоғары микроағзалармен күресте «теиксобактин» шешуші рөл атқаруы мүмкін21. Мұнымен қатар ғалымдар емдеудің бұрынғыдан мүлдем бөлек, революциялық әдістерін жасауда. Мысалы, кеи зертханаларда жасалып жатқан нанороботтар күндердің күнінде тамырларды боилаи жүгіріп, ауруды анықтап,



микробтарды тіпті рак жасушаларын жоюы мүмкін22. Микроағзалар органикалық қарсыласпен күресуде төрт миллиард жыл боиы тәжірибе жинақтағаны рас. Алаида бионикалық дұшпанмен күресте олар тәжірибесіз. Сондықтан да тиімді қорғаныс құру оларға екі есе қиын болмақ. Рас, эболаның немесе тұмаудың әлдебір жаңа түрі әлемді шарпып өтпесіне, сөитіп, миллиондаған адамды қырып салмасына кепіл бола алмаимыз. Десе де біз оларды тағдыр жазған табиғи апат деп қабылдамаимыз. Керісінше, ол әлдекімнің өрескел қателігінен болды деп, кінәліні жазалауды талап етеміз. 2014 жылы жаздың соңына қараи эбола дүниежүзілік денсаулық сақтау жүиесін жеңіп кетеді деген қауіп болды да, жедел тексеру комиссиялары құрылды. 2014 жылы 18 қазанда жарияланған алғашқы баяндамада ДДҰ-ын ауру бұрқ етіп шыққан кезде лаиық деңгеиде жауап қатпағаны үшін сынға алды, ал ұиымның африкалық филиалының эпидемиологиялық қызметін коррупцияға белшесінен батқан, кәсіби деңгеиі төмен деп аиып тақты. Одан соң шұғыл түрде тиісті шараларды қолданбағаны үшін жалпы халықаралық қауымдастық сынға ұшырады. Бұл сын індеттің алдын алуға адамзаттың білімі де, құралдары да бар екенін, ал індет таралып кетсе, ол құдаидың қарғысы емес, адамдардың біліксіздігі салдарынан болды дегенді меңзесе керек. Сөитіп, ЖИТС пен эбола сияқты табиғи дұшпандармен күресте таразы басы адамзат паидасына қараи ауды. Дегенмен адамның өз боиында бар қауіптерді қаитеміз? Биотехнология бактериялар мен вирустарды жеңуге мүмкіндік бергенімен, бұл адамдарға бұрын болмаған қатер төндіреді. Дәрігерлердің жаңа ауруларды анықтап, емдеуіне көмектесетін сол әдістер арқылы әскерилер мен террористер бұрынғыдан да қатерлі аурулар мен



патогендердің үлгісін жасап шығаруы ықтимал. Қатігез идеологияны іске асыру мақсатында қатерлі эпидемияларды адамзат өзі жасап шығарған жағдаида ғана олар келешекте бізге қауіп төндіруі мүмкін. Адамзат табиғи індеттер алдында дәрменсіз болған дәуір, сірә, артта қалған болар. Бірақ сол заманды аңсап, сағынышпен еске алып отыратын кез туып жүрмесе екен деиміз.



Джунгли заңынан бас тарту Үшінші жағымды жаңалық – соғыстар да тиылып барады. Ерте заманнан бері адам соғысты қалыпты жағдаи санап, беибітшілікті орнықсыз әрі уақытша құбылыс ретінде қабылдап келді. Халықаралық қатынастар джунгли заңымен жүрді: екі мемлекет беибіт тұрған күннің өзінде соғыс мүмкіндігі ешқашан жоққа шығарылмаитын. Мысалы, 1913 жылы Германия мен Франция беибітшілікті сақтап тұрғанымен, 1914 жылы бірін-бірі алқымнан алғалы тұрғаны баршаға аян болды. Қаи заманда да саясаткерлер, генералдар, кәсіпкерлер мен қарапаиым азаматтар болашаққа жоспар құрған кезде соғыс қаупін ескеретін. Көршің кез келген сәтте жеріңе баса-көктеп кіріп, әскеріңді талқан етуі, халқыңды қырып, жеріңді тартып алуы әбден мүмкін еді. Мұны тас дәуірінен бу двигателі дәуіріне деиінгі, Арктикадан Сахара жұртына деиінгі халықтардың барлығы да жақсы түсінетін. ХХ ғасырдың екінші жартысында Джунгли заңы бұзылды, тіпті мүлдем жоиылды деуге де болады. Көп аимақта соғыс бұрынсоңды болмаған сирек құбылысқа аиналды. Ежелгі аграрлы қоғамдарда өлімнің 15 паиызы зорлық-зомбылықтың салдарынан болса, ХХ ғасырда дүниежүзі боиынша өлім-жітімнің тек 5 паиызы, ал ХХІ ғасырдың басында небәрі бір паиызы ғана зорлықтың



үлесіне тиетін болды23. 2012 жылы дүниежүзінде 56 миллион адам өлсе, оның 620 мыңы зорлықтан (120 мыңы соғыс құрбандары, 500 мың адам кісі қолынан өлді) о дүниеге аттанды. Салыстырып қараитын болсақ, 800 мың адам өзіне-өзі қол салса, 1,5 миллион адам диабеттен қаитыс болды24. Қазіргі кезде қант оқдәріге қарағанда әлдеқаида қауіпті саналады. Бұдан да маңызды нәрсе – соғысты ақылға сыимаитын, мүмкін емес нәрсе ретінде қабылдаитын адамдар саны көбеиді. Тарихта бірінші рет үкіметтер, фирмалар мен жеке тұлғалар қантөгіс ықтималдығын ескермеи-ақ, жақын болашаққа жоспар құра алатын заман туды. Ядролық қару супердержавалар арасындағы соғысты бірін-бірі жаппаи қыру актісіне аиналдырғандықтан, ең күшті деген елдердің басшылары қақтығыстарды реттеудің беибіт жолдарын іздеуге мәжбүр. Сонымен қатар мезгілдік ресурстарға негізделген экономиканың орнын ғылымға негізделген экономика алмастыруда. Бұрын әл-ауқаттың көзі алтын кені, егіндік жер және мұнаи ұңғымасы сияқты материалдық ресурстар болса, бүгінде әл-ауқаттың көзі – білім. Мұнаи кеніштерін тартып алуға да болады, ал білімді мұндаи арамза жолмен иелене алмаисың. Білім экономикадағы маңызды ресурсқа аиналғандықтан, соғыстан түсетін паида азаиды. Енді соғыс әлі күнге деиін ескі ресурстық экономика сақталған Таяу Шығыс және Орталық Африка сияқты аимақтарда ғана жүріп жатыр. 1998 жылы Руандаға іргелес Конгоның колтан кеніштерін басып алу тиімді болды. Өиткені ұялы телефон және ноутбук шығаратын компаниялардың бұл материалға сұранысы жоғары болатын. Ал әлемдегі колтан қорының 80 паиызы Конгода. Тартып алынған кеніштер Руандаға жылына 240 миллион доллар



паида түсіріп тұрды. Кедеи Руанда үшін бұл – қыруар ақша25. Ал, мысалы, Қытаи әлдебір кереметтің күшімен Калифорниядағы Кремнии алқабын басып алған күннің өзінде одан ештеңе ұтпаиды. Есесіне қытаилар Apple және Microsoft сияқты алыптармен ынтымақтасып, олардан бағдарламалық жасақтама сатып алу және олардың техникасын өзінде құрастыру жолымен миллиардтаған доллар табысқа кенелді. Руанданың соғыстың арқасында иеленген кеніштерді бір жыл боиы игеру нәтижесінде табатын ақшасын қытаилар беибіт ынтымақтастық арқасында бір күнде-ақ тауып отыр. Нәтижесінде «беибітшілік» сөзіне жаңа мағына үстелді. Алдыңғы буын соғыстың уақытша тоқтауын беибітшілік деп білсе, біз үшін беибітшілік – соғыс атаулының мүмкін еместігі. 1913 жылы жұрт Франция мен Германия арасында беибітшілік орнады дегенді «қазіргі сәтте Франция мен Германия соғысып жатқан жоқ, алаида бір жылдан кеиін не боларын бір құдаи біледі» дегенге саятын. Ал қазір біз Франция мен Германия арасында беибітшілік орнаған десек, бұл осы екі елдің арасында соғыстың басталуы ақылға қонбаитын нәрсе дегенді білдіреді. Мұндаи беибітшілік тек Франция мен Германияда ғана емес, көптеген елдің арасында орнаған. Ертең Германия мен Польша, Индонезия мен Филиппин немесе Бразилия мен Уругваи арасында соғыс туады деуге ешқандаи негіз жоқ. Беибіт жағдаида өмір сүру хиппилердің әшеиін қиялы емес. Билікқұмар өкіметтер мен баилыққұмар корпорациялар да соны қалаиды. Mercedes Шығыс Еуропада өркен жаюды жоспарлаиды, өиткені Германияның Польшаға шабуыл жасамаитынына толық сенімді. Филиппиннен арзан жұмыс күшін әкелетін корпорация күні ертең Индонезия Филиппинді жаулап алады деп



қорықпаиды. Бразилия үкіметінің отырысында кезекті бюджет талқыланып жатқан кезде қорғаныс министрі орнынан атып тұрып: «Тоқтаңыздар! Ал ертең біз Уругваиға басып кіретін болсақ ше? Неге мұны ескермеисіздер? Бұған бес миллиард доллар бөлу керек!» – деуі мүмкін бе? Ақылға сыимаиды. Әрине, қорғаныс министрлері осындаи сөз аитатын елдер әлемде әлі де бар және беибітшілік тамыр жая қоимаған аимақтар да жоқ емес. Мен мұны жақсы білемін, өиткені өзім осындаи аимақтардың бірінде тұрамын. Бірақ, жалпы алғанда, бұл – өте сирек жағдаи. Жаңа беибіт ахуалдың мәңгілік боларына, әрине, еш кепілдік жоқ. Ядролық қару беибітшіліктің жаңа түрін орнатуға көмектескені сияқты, технологиялардың дами түсуі соғыстың жаңа түрлерін туғызуы ықтимал. Мәселен, киберқару шағын елдер мен жеке субъектінің супердержавалармен тиімді соғысуына жол ашып, әлемді астан-кестең етуі мүмкін. 2003 жылы Иракпен соғысқан АҚШ Бағдат пен Мосулды талқандады, ал ЛосАнджелеске немесе Чикагоға бірде-бір бомба түскен жоқ. Дегенмен келешекте Солтүстік Корея немесе Иран сияқты елдер логикалық бомбалардың көмегімен Калифорнияда электрді сөндіріп, Техастағы мұнаи өңдеу зауыттарын жаруы және Мичиганда поиыздарды соғыстыруы мүмкін (логикалық бомба – қашықтан іске қосылатын зиянды компьютерлік бағдарлама, АҚШ-тағы және басқа көптеген елдегі өмірлік маңызы бар инфрақұрылымдардың жұмысын бақылаитын компьютерлік желілер қазірдің өзінде сондаи бағдарламаларға тола болуы әбден ықтимал). Алаида біз мүмкіндікті ниетпен шатыстырмауымыз керек. Киберқару талқандаудың жаңа әдістерін ұсынатыны рас, бірақ ол әдістерді қолдануға итермелеитін себептер туғыза қоимас. Соңғы



жетпіс жылда адамзат Джунгли заңына ғана емес, Чехов заңына да моиынсұнбаи келеді. Антон Чеховтың «пьеса басында көрінген мылтық пьеса соңында міндетті түрде атылуға тиіс» деген атақты сөзі бар. Тарихта осылаи болып келді: корольдер мен императорлар жаңа қару иеленсе – ерте ме, кеш пе – қолданып көрсек деп желігетін. Алаида 1945 жылдан кеиін адамзат мұның жаман әдет екенін түсінді. Қырғиқабақ соғыстың бірінші актісінде паида болған қарулар атылмаған күиі қалды. Тасталмаған бомбалар мен атылмаған зымырандарға толы әлемде өмір сүруге етіміз үиренді және Джунгли заңын да, Чехов заңын да ұстанбаитын болдық. Егер күндердің күнінде ол заңдар қаита күшіне еніп жатса, тағдырдың жазуынан емес, өзіміздің кінәмізден болары анық. Ал терроризм ше? Жетекші мемлекеттердің өкіметтері ұстамдылықты үиренді, дегенмен террористер жаңа жоиқын қаруды шімірікпестен



4. Мәскеуде өткен шерудегі ядролық зымырандар. Қашанда көз алдында тұрғанмен, ешқашан атылмаған қару.



қолдануы мүмкін ғои? Әрине, бұл жөнінен алаңдауға себеп бар. Алаида терроризм – шын билікке жете алмаитындар таңдаитын әлсіздердің стратегиясы. Әитеуір, бұрынғы кезде террористер аитарлықтаи үлкен материалдық шығын келтіруден гөрі үреи



туғызуды мақсат ететін. Әдетте оларда әскермен күресуге, қалаларды қиратуға немесе елді басып алуға күш жеткіліксіз болады. 2010 жылы семіздік пен одан туатын аурулардан шамамен үш миллион адам өлсе, террористер қолынан барлығы 7697 адам қаза тапты26. Қарапаиым америкалық немесе еуропалық үшін «Әл-Қаидаға» қарағанда «Coca cola» әлдеқаида қауіпті. Олаи болса, террористер қалаиша газеттердің бірінші бетінен түспеи, дүниежүзіндегі саяси ахуалды өзгертіп жүр? Олар жауларын ұшқары жауап беруге итермелеиді. Терроризм дегеніміз – бір үлкен шоу. Террористер бізге жантүршігерлік қоиылым көрсетеді, бұл қоиылым бізді ортағасырлық хаосқа қаита оралғандаи күиге түсіреді. Нәтижесінде мемлекеттер өздерінің тікелеи міндеттерін орындау үшін, адамдықтан жұрдаи бұл қоиылымды тоқтату мақсатында алдымен жария түрде қауіпсіздік шараларын күшеитіп, сосын тұтас елге санкция салу немесе оған басып кіру сияқты күш көрсетудің ауқымды түрлерін алға шығарады. Әдетте мұндаи ұшқары жауап біздің қауіпсіздігіміз үшін террористерден де қатерлі. Террористер ыдыс-аяқ дүкенін қиратқысы келетін шыбын сияқты. Бірақ шыбынның ыдысты қозғауға да шамасы жетпеиді. Сондықтан ол бұқаның құлағына кіріп алып ызыңдаиды. Үреи мен ызадан аласұрған бұқа ыдыс-аяқ дүкенін қиратады. Өткен онжылдықта Таяу Шығыста болған жағдаиды дәл осылаи сипаттауға болады. Ислам фундаменталистері өз күшімен Саддам Хусеинді құлата алмас еді. Олар 11 қыркүиектегі шабуыл арқылы АҚШ-ты ызаландырды. Осылаиша АҚШ оларға Таяу Шығыстың ыдыс-аяқ дүкенін қиратып берді. Енді олар үиінді үстінде гүлденіп жатыр. Террористердің бізді Орта ғасырларға қаита



апарып, Джунгли заңын қалпына келтіруге шамалары келмеиді. Дегенмен олар бізді итермелеп арандата алады, бірақ, саиып келгенде, бәрі біздің реакциямызға баиланысты. Егер Джунгли заңы қаита орнаса, ол террористердің кінәсінен орнамасы анық. Аштық, індет және соғыс таяу болашақта тағы да миллиондаған өмірді жалмауы мүмкін. Бірақ бұл ендігі беишара адамзаттың түсінігі мен мүмкіндігінен тыс, маңдаиға жазған қасіреттер емес. Олар шешуге болатын проблемаға аиналды. Әитсе де кедеилік азабын тартқан жүздеген миллион жанға жыл саиын безгек, ЖИТС және туберкулез жұқтырып жатқан, сонымен қатар Сирия, Конго немесе Ауғанстанда қанқұилы соғыс дауылына түскен миллиондаған адамға мұның көк тиын паидасы жоқ. Аштық, індет және соғыс атаулы жоғалды, енді олардан қорықпауға болады деген оиды таңбаимын. Керісінше, бүкіл тарих боиы адамзат оларды құтылудың жолы жоқ табиғи апаттар деп санап, бұлармен күресудің еш мәні жоқ сияқты көрініп келді. Адамдар Құдаидан бір ғажаиыпты күтті, бірақ аштық, індет және соғыстың түбіне жету үшін өздері аитарлықтаи күш жұмсамады. Бүгінгі қоғамда 1916 жылғы сияқты аш, ауру және зорлықшыл деитіндер – баяғы жеңілуге беиім көзқарасты қолдаушылар. ХХ ғасыр боиына адамзат жұмсаған орасан зор күш-жігер еш нәтиже бермеді, медициналық жаңалықтар, экономикалық реформалар және беибіт бастамалардың бәрі бекер болды дегісі келеді олар. Олаи болса, әрі қараи медициналық зерттеулерге, экономикадағы инновациялық бағыттарға және жаңа беибіт бағдарламаларға күш және қаржы шығындаудың қажеті қанша? Жетістіктеріміздің елеп-ескерілуі боиымыздағы үміт пен жауапкершілік сезімін күшеитіп, одан да ірі табысқа жетуге жігерлендіреді. Егер ХХ ғасырдағы барлық жетістіктерге



қарамастан, адамзат аштық, індет және соғыстан бұрынғыша азап шегер болса, оны табиғаттан немесе құдаидан көрудің өзі күнә. Жағдаиымызды реттеп, беишара халге түскендердің санын азаита алатындаи мүмкіндігіміз бар. Жетістіктеріміздің ауқымын бағалау кезінде бір нәрсені ұмытпауымыз керек – тарихта вакуумға орын жоқ. Аштық, індет және соғыс жоиылса, оның орнын басқа бір нәубет басуға тиіс. Бұл туралы әбден оилануымыз керек. Әитпесе жеңілген жауларды одан әрі тұқыртып жатқанымызда, тасадан күтпеген жау шыға келуі ықтимал. ХХІ ғасырда аштық, індет және соғыстан өзге қандаи мәселелерді шешу басты мақсатымыз болмақ? Негізгі міндеттің бірі – адамзатты және жалпы жер шарын өзіміз тудыратын қауіп-қатерлерден қорғау. Жеткілікті көлемде тамақ, дәрі-дәрмек, энергия және шикізатқа қол жеткізген кереметтеи экономикалық өсімнің арқасында біз аштық, індет және соғысты тізгіндеи алдық. Бірақ осы өсім алуан түрлі жолмен ғаламшардағы экологиялық тепе-теңдікті бұзып жатыр. Біз бұл проблеманы зерттеуді енді бастадық. Адамзат бұл қатерді тым кеш түсінді және оны шешу жолында болмашы ғана іс-қимыл жасады. Атмосфераның ластанғаны, жаһандық жылыну және климаттың өзгеруі туралы әңгімелердің бәріне қарамастан, әлемдегі елдердің көбі жағдаиды жақсарту жолында аитарлықтаи экономикалық және саяси құрбандықтарға баруға даиын емес. Экономикалық өсім мен экологиялық тұрақтылық арасында таңдау туған кезде басқарушылар мен саилаушылар қашан болмасын өсімді таңдаиды. Апаттың алдын алғымыз келсе, біз ХХІ ғасырда жауапкершілікті күшеитуіміз қажет. Адамзат басқа не нәрсеге ұмтылады? Аштық, індет және соғысты тізгіндеп ұстап, экологиялық тепе-теңдікті сақтауды



үиренген соң, бар игіліктің жемісін жеп тыныш отыра аламыз ба? Бәлкім, ең дұрысы осы шығар, бірақ адамзаттың бұлаи етуі екіталаи. Ол барды қанағат тұтып әдеттенбеген. Адамзат жеңіске жеткен кезде ол соны қанағат қылуды емес, дереу жаңа биіктерді бағындыруды оилаиды. Адамзат әрдаиым қазіргіден де жақсы, қазіргіден де үлкен, қазіргіден де әдеміге ұмтылатын болады. Орасан зор күш-қуат жинап, аштық, індет және соғыс мәселесін шешіп алған соң біз немен аиналысамыз? Ғалымдар, инвесторлар, банкирлер және президенттер күнін қалаи өткізбек? Өлең жазып отырмақ па? Табысқа жеткен кезде адамның амбициясы күшеие түсетіні белгілі. Ендеше соңғы жетістіктері қанаттандырған адамзат бұрынғыдан да ғаламат жоспарлар құрады. Әл-ауқат, денсаулық сақтау және беибітшілік турасында бұрын-соңды болмаған жоғары жетістікке, бұрын бастан кешкендерімізге және қазіргі құндылықтарға қарап, адамзаттың мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға ұмтылатынын аңғаруға болады. Аштық, ауру және зорлық-зомбылықтан болатын өлімді азаитқан соң біз кәрілікті тіпті өлімнің өзін жеңгіміз келеді. Адамдардың көбін кедеилік қорлығынан құтқарған соң, біз оларды шынымен де бақытты етсек деиміз. Аман қалу жолындағы хаиуани күрестен жоғары деңгеиге шыққан соң, біз адамдарды Құдаи дәрежесіне көтеруді, Homo Sapiens-ті Homo Deus-ке аиналдыруды армандаимыз.



Өлімнің ақыры Паиымдап қарасақ, ХХІ ғасырда біз «мәңгі өлмеу» деген ұғымға ден қоидық. Аштық пен ауру-сырқауға қарсы шаиқастың орнын кәрілік пен өлімге қарсы күрес басты. Бұл күрес қазіргі



мәдениеттің ең жоғары құндылығы – адам өмірі жолында жүргізілмек. Мынау ғаламда адам өмірінен қастерлі ештеңе жоқ екенін біз ылғи естіп жүрміз. Мұны мектепте мұғалімдер, парламентте саясаткерлер, сотта адвокаттар, театр сахналарында актерлер үнемі қаиталаиды. БҰҰ Бас ассамблеясы Екінші дүниежүзілік соғыстан кеиін қабылдаған «Жалпыға ортақ адам құқықтары» декларациясы (егер бүкіләлемдік конституция жасалса, бұл – соған ең жақын құжат) «өмір сүру құқығы» – адамзаттың ең басты құндылығы» деген паиым жасаған. Өлімнің бұл құқықты бұзатыны аидан анық болғандықтан, оған қарсы жаппаи соғыс ашуымыз керек. Бұрынғы діндер де, идеологиялар да өмірді қастерлі деп санаған жоқ. Олар әрдаиым қу тірліктен төмен тұрған нәрсені не одан жоғары тұрған тәртіпті қасиет тұтты және сол себепті салыстырмалы түрде өлімге немқұраиды қарады. Желбегеи жамылып, шалғы ұстаған Ажал символына іштартатындар да болған. Христиандық, ислам және индуизм діндері біздің баянсыз тірліктің мәні о дүниедегі өмірге даиындық деп сендіріп, өлімді маңызды оқиға және жақсылық деп насихаттады. Адамдар о дүниеге Құдаидың әмірімен кететін де, олар өлген сәт ғаламат мәні бар құпия болып саналатын. Соңғы демі шыққалы жатқан адамның қасына священник, раввин немесе бақсы келіп, оның күнәларын саралап, ақиқат патшалығына шығарып салатын. Өлім жоқ әлемдегі христиандық, ислам және индуизмді елестете аламыз ба? Ол әлемде жұмақ пен тозақ та, реинкарнация да жоқ қои. Қазіргі ғылым мен модерндік мәдениеттің өмір мен өлімге деген көзқарасы мүлдем өзгеше. Олар өлімді метафизикалық тылсым деп санамаиды. Өмірге мән беретін дүние деп те қарастырмаиды.



Қазіргі адам үшін өлім – шешуге болатын және шешілуге тиіс техникалық проблема. Адам қалаи өледі? Ортағасырлық ертегілер Ажалды күләпаралы қара желбегеи киіп, қолына шалғы ұстаған фигура түрінде беинелеиді. Тырбанып тірлігін істеп жүрген адамның алдынан бір күні шалғы ұстаған Ажал шыға келіп, иығынан қаңқа саусағымен нұқып: «Жүр!» – деиді. «Енді бір



5. Орта ғасырларда Өлім шалғы ұстаған қара фигура түрінде бейнеленетін.



жыл ғана, бір аи ғана, бір күн ғана өмір берші!» – деп жалынады адам. Қара желбегеилі илікпеиді. «Жоқ. Сен ҚАЗІР жүресің!» – деиді ысылдап. Осылаи өлетінбіз. Шынында, адамдар шалғы ұстаған Ажал иығынан түртіп қалғандықтан немесе Құдаи соны қалағандықтан, яки өлім ғарыштық ұлы жобаның ажырағысыз бөлігі болғандықтан өлмеиді. Адамдар әлдебір техникалық ақаудан қаитыс болады. Жүрек қан аидамаи қалады немесе маи түиіншектері артерияны бітеп тастаиды болмаса рак жасушалары бауырға шабады яки өкпеде микробтар қаптап кетеді. Мұндаи техникалық ақауларға себеп болатын не нәрсе? Басқа техникалық ақаулар. Жүрекке жеткілікті мөлшерде оттегі бармаи қалған кезде қан аидамаи қалады. Кездеисоқ генетикалық мутациялар программасын өзгерткендіктен рак жасушалары көбеиіп кетеді. Өкпемде



микробтар паида болды, өиткені метрода біреу бетіме түшкіріп жіберген. Мұнда ешқандаи метафизика жоқ. Мұның бәрі – әшеиін техникалық проблемалар. Кез келген техникалық проблеманың техникалық шешімі болады. Исаның екінші келуін күтпестен өлімді еңсере алатын мүмкіндігіміз бар. Ғылым мен технологияға басыбүтін берілген адамдарды бірнеше зертханаға біріктірсең болғаны, мәселе шешілмек. Бұрын өліммен священниктер мен теологтар аиналысып келсе, енді оған инженерлер кірісті. Рак жасушаларын химиотерапия немесе нанороботтар көмегімен жоюға болады. Өкпенің қабынуын антибиотиктер емдеиді. Жүректің соғысы нашарласа, оған кардиостимулятор қоюға болады, ал тіпті болмаи бара жатса, жүректі алмастырады. Рас, техникалық проблемалардың бәрі түгелдеи шешімін тапты деи алмаимыз. Дәл осы себепті онкология, микробиология, генетика және нанотехнологиялар саласындағы зерттеулерден уақытты да, ақшаны да аямаимыз. Бүгінде ғылымға аса қатысы жоқ қарапаиым адамдардың өзі өлімді техникалық проблема ретінде қарастыруды үирене бастады. Егер бір әиел дәрігерге келіп: «Дәрігер, мен қандаи ауруға шалдықтым?» – десе, дәрігер оған «Сіз пневмониямен ауырасыз» немесе «Туберкулезбен ауырасыз», яки «Ракпен ауырасыз» деуі мүмкін. Бірақ «Сіз өлесіз» демесі анық. Біздің түсінігімізде пневмония, туберкулез және рак дегендер – техникалық проблемалар және олар – ерте ме, кеш пе – техникалық әдістер арқылы шешіледі. Тіпті жұрт дауыл, жол апаты немесе соғыс құрбаны болып жатса да, біз оны техникалық ақау деп санап, «оның алдын алуға болатын еді» деп оилаимыз. Мәселен, өкімет жақсырақ жұмыс



істегенде не қала басшылығы өз міндетін бұлжытпаи атқарғанда, немесе әскери басшылық мәселені әбден ақылға жүгініп шешкенде ғои… адамдар өлмес еді. Біреу өлсе, дереу оның артынан тергеу-тексеру басталады. «Неден өлді? Біреудің салақтығынан болғаны даусыз», – деитініміз анық. Ғалымдар, дәрігерлер мен зерттеушілердің көбі мәңгі өлмеуге жетуден үміт бар екенін әзірге мәлімдегісі келмеиді. Олар осы проблеманың бір ғана қырына көңіл бөлгенін аитады. Бірақ кәрілік, өлім дегендер жекелеген проблеманың нәтижесі емес пе? Ендеше дәрігерлер мен ғалымдар бір шекке келгенде тоқтап: «Болды, енді алға жүрмеиміз! Туберкулез бен ракты біз жеңдік, ал Альцгеимермен ауыратындарды құтқару үшін саусағымызды да қимылдатпаимыз. Өлсе өле берсін», – деи алмаиды. «Жалпыға ортақ адам құқықтары» декларациясында адамдардың «тоқсан жасқа деиін өмір сүру қақы бар» екені аитылмаған. Онда тек әр адамның «өмір сүру қақы бар» делінген, бітті. Бұл құқық ешбір мерзіммен шектелмеиді. Заманауи медицинаның басты міндеті – өлімді жеңіп, адамзатқа мәңгі жастық сыилау деп білетін ғалымдар мен оишылдар қатары бүгінде артып келеді (ондаилар әзірге тым аз). Олардың ішінде геронтолог Обри ди Греи мен әмбебап өнертапқыш Рэи Курцвеилді (1999 жылы Технологиялар мен инновациялар саласындағы АҚШ Ұлттық медалін иеленген) аирықша атауға болады. 2012 жылы Курцвеил Google-дің техникалық директоры болып тағаиындалды27. Ал бір жылдан кеиін Google «өлім мәселесін шешумен» ресми түрде аиналысатын Calico компаниясын құрды. Бұдан аз ғана уақыт бұрын Google өзінің Google Ventures инвестициялық қорының басшысы етіп, мәңгі өлмеу үшін күресіп жүрген тағы бір тұлға – Билл Маристі



тағаиындады. 2015 жылы қаңтарда берген сұхбатында Марис: «Бүгін менен мың жарым жыл өмір сүруге бола ма деп сұрасаңыз, мен «иә» деп жауап берер едім», – деді. Маристің бұлаи батыл мәлімдеме жасауының салмақты материалдық негізі бар: Google Ventures қорының 2 миллиардтық портфолиосының 36 паиызы биомедицина стартаптарына, оның ішінде өмірді ұзартуды мақсат ететін бірнеше ірі жобаға салынған. Марис өз ұстанымын америка футболының терминдерін қолдана отырып жеткізді: «Өліммен шаиқаста бізге керегі қосымша ярдтар емес. Бізге жеңіс керек. Неге? Өиткені өлгеннен гөрі өмір сүрген жақсы»28. Кремнии алқабының өзге әулиелері де осыны армандаиды. PayPal-дың негізін қалаушы Питер Тиль біраз уақыт бұрын мәңгі өмір сүрмек оиында бар екенін моиындаған. «Меніңше, [өлімге қатысты] үш негізгі көзқарас бар, – деді ол. – Оны қабылдауға, терістеуге және онымен күресуге болады. Біздің қоғамда оны қабылдаитындар мен терістеитіндер басым деп оилаимын. Ал мен күресуді дұрыс санаимын». Көп адам мұндаи сөзді жаи балалық қиял деп санары анық. Бірақ Тиль – сенуге тұрарлық адам. Ол Кремнии алқабындағы ең табысты және ықпалды кәсіпкерлердің бірі, жеке қаржысы 2,2 миллиард долларды құраиды29. Ұзын сөздің қысқасы – теңдік кетіп, орнын мәңгі өлмеу басады. Гендік инженерия, регенеративтік медицина және нанотехнологиялар сияқты салалардағы керемет секіріске қарап, аса жағымды болжамдар жасауға болады. Кеи сарапшылар өлімді адамзат 2200 жылға қараи жеңеді деп сенсе, енді бірі 2100 жылға қараи деп болжаиды. Ал Курцвеил мен ди Греи болса оптимистік тұрғыдан болжам жасаиды. Олардың аитуынша, 2050 жылға қараи дені сау және банкте қомақты есепшоты бар әр адам өлімді жеңе алатын болады. Өиткені олар әр он жыл саиын емханада



жаңару курсынан өте алады. Сөитіп, ауруларын емдетіп қана қоимаи, босаи бастаған ұлпаларын қаита қалпына келтіріп, қолдарын, көзі мен миын жасарта алады. Он жылдан кеиін келетін келесі курсқа деиін дәрігерлер толып жатқан жаңа дәрілерді, апгреидтер мен гаджеттерді оилап табады… Курцвеил мен ди Греидің сөзі расқа аиналса, сіз мәңгі жасаитын адамды қазірдің өзінде Уолл-стрит пен Бесінші авенюде кездестіріп қалуыңыз да ғажап емес. Шындығында, олар ұзаққа бармаиды. Құдаидан аиырмашылығы – келешек суперадамдар соғыстар мен апаттарда тірі қалып, о дүниеден қаита оралатын деңгеиге жетпеиді. Бірақ қазіргі бізден аиырмашылығы – оларда жарамдылық мерзімі деген болмаиды. Бұлар бомба түсіп шашылып немесе жүк көлігі таптап кеткенге деиін өмір сүре беретін болады. Осылаиша олар тарихтағы ең сақ адамдарға аиналады. Біз болсақ, басымызды күн саиын қатерге тігеміз. Өиткені ажалдан құтылу мүмкін емес екенін білеміз. Қазіргі адамдар Гималаиға шығады, теңізде жүзеді және бағдаршамның қызыл жарығына жүгіріп өтіп, көшеде сатылатын бәлішті жеи салу сияқты сансыз жанкешті тірліктерге барады. Ал егер мәңгі өмір сүре алатын болсақ, мәңгілікпен бұлаи оинау – нағыз нақұрыстың ісі. Бәлкім, әзірге орташа өмір жасын екі есе ұзарту сияқты шамамыз жететін мақсаттар қоиғанымыз дұрыс шығар? ХХ ғасырда біз орташа өмір жасын екі есеге деиін – қырықтан жетпіс жасқа ұзарттық. ХХІ ғасырда оны кемінде екі есеге – жүз елу жасқа деиін созуға мүмкіндігіміз бар. Бұл, әрине, ешқандаи да мәңгілік өмір емес. Бірақ осының нәтижесінде адамзат қоғамды толықтаи қаита құратын болады. Ең әуелі отбасы, неке және атаана мен бала қатынасы сияқты құрылымдар өзгеріске түседі.



Қазіргі заманда ерлі-заиыптылар әлі де болса «өлім ажыратқанға деиін» бірге болуға ант беріп, өмірінің басым бөлігін бала туу мен тәрбиелеуге арнаиды. Ал енді 150 жыл өмір сүргелі отырған әиел мен еркекті елестетіңізші. Егер 40 жасында шаңырақ көтерсе, оларды өлім тек 110 жылдан кеиін ғана ажыратады. Ерлізаиыптылардың 110 жыл бірге тұруы мүмкін бе? Нағыз католиктердің өзі бұған шыдаи алмаитын шығар. Ендеше қаита үилену үрдісі белең алуы мүмкін. Қырық пен елу жас аралығында екі баланы дүниеге әкелген әиел мен еркек 120 жасқа толғанда, бала тәрбиелеуге жұмсаған өмірінің аз ғана бөлігін әрең еске түсіретін болады. Мұндаи жағдаида ата-ана мен баланың қарымқатынасы қандаи болатынын болжаудың өзі қиын болмақ. Олаи болса, кәсіби мансабыңызды қарастырып көрелік. Біз жас кезімізде бір мамандықты игеріп, сосын таңдап алған салада өмір боиы жұмыс істеиміз. Бұл қазір қалыпты нәрсе. Сіз әлбетте қырық жасқа, тіпті елу жасқа келгенде жаңа нәрселерді үиренуіңіз мүмкін. Бірақ өмір әдетте екі кезеңнен – оқу және жұмыс кезеңінен тұрады. Ал 150 жыл жасаитын болсаңыз, бұлаи болуы екіталаи, әсіресе әлемде тұрмысқа жаңа технологиялар үнемі еніп жататынын ескерсек. Адамдардың еңбек жолы әлдеқаида ұзарады, сондықтан олар тоқсанға келген күннің өзінде жаңа кәсіпті меңгеруге мәжбүр болады. Егде адам алпыс жаста зеинетке шығудың орнына, жаңашыл идея, жаңа арманмен келген жастармен таиталасатын болады. Физик Макс Планктің «ғылым – жаназадан жаназаға деиін» деген кең танылған сөзі бар. Ол ұрпақ ауысқан кезде ғана ескі теориялардың орнына жаңасы келеді дегісі келген еді. Мұның ақиқаты тек ғылымға қатысты емес. Өзіңіз туралы бір сәт оиланып көріңізші. Сіз ғалым, журналист, аспаз немесе футболшы



болуыңыз мүмкін. Бірақ бастығыңыз жүзден асып кеткен адам болса және ол Виктория патшаиым дәуіріндегі категориялармен оилаитын болса, тағы жиырма жыл оның қол астында жұмыс істер ме едіңіз? Саясаттағы зардаптар бұдан да қорқынышты болуы мүмкін. Путин әлі тоқсан жыл билік құрса не болмақ? Адамдар 150 жыл жасаитын болғанда, 2018 жылы Мәскеуде 138 жасқа енді толған, әлі тың Сталин билікте отырып, Қытаи басшысы Мао 123 жасқа келген, орта жастағы денсаулығы мықты кісі болар еді. Елизавета ханшаиым болса 121-дегі VI Георгтің өлген сәтін күтіп, тақ кезегінде тұрса, ал оның ұлы Чарльз кезегін 2076 жылға деиін күтер еді. Дегенмен нақты жағдаиға оралаиық. Курцвеил мен ди Греидің болжамы 2050, тіпті 2100 жылға қараи шындыққа аиналуының өзі екіталаи. Меніңше, мәңгілік жастықтан үміттенуге әлі ерте, сондықтан жоғарыда аитылған болжамдарға шын сеніп жүргендер болса қатты ренжитін болады. Түбінде өлетініңді біліп өмір сүру қиын, бірақ одан да қиыны – мәңгі өлмеуге сеніп жүріп алданып қалу. Соңғы жүз жыл ішінде орташа өмір ұзақтығы екі есе артқаны рас. Бірақ солаи екен деп, алдағы жүз жылда өмір ұзақтығы тағы екі есе өсіп, 150 жасқа жететін болады деген қорытынды жасаи алмаимыз. 1900 жылы адамдардың орташа өмір сүру ұзақтығы қырық жастан аспаитын, өиткені жастар тамаққа жарымаудан, инфекциялық аурулар мен түрлі зорлықтан көз жұматын. Ал аштық, індет және соғыстан аман қалғандар сексен тіпті тоқсан жасқа деиін өмір сүретін. Бұл Homo Sapiens-тің табиғи өмір ұзақтығына сәикес келеді. Адамның жетпіс жасауы өткен ғасырларда Құдаидың құдіреті саналатын деп оиласаңыз,



қателесесіз. Ешбір антибиотик, вакцинация және трансплантациясыз-ақ Галилео Галилеи – 77 жас, Исаак Ньютон – 84 жас, ал Микеланджело болса 88 жасқа деиін өмір сүрген. Тіпті джунглидегі шимпанзелердің арасында да алпысқа деиін өмір сүретіндері кездеседі екен30. Шынына келсек, қазіргі медицина бізге табиғат берген жасты бір жылға да ұзарта алған жоқ. Оның нағыз жетістігі – бізді мезгілсіз келген өлімнен құтқарып, толыққанды өмір сүруге жағдаи жасағаны. Рак, диабет және басқа қатерлі ауруларды жеңген күннің өзінде адамдар 90 жасқа деиін өмір сүре алатын болады, бірақ 150 жасқа жете алмаитынымыз анық (500 туралы мүлдем сөз жоқ). Ол үшін медицина адам денесінің ең түпнегізгі құрылымдары мен процеcтерін қолдан жасау және тіндер мен ағзаларды өндіру жолын табуға тиіс. 2100 жылға деиін бұл міндетті орындаи алар-алмасымыз мүлдем белгісіз. Дегенмен өлімді жеңу жолындағы әрбір сәтсіздік бізді мақсатымызға бір табан болса да жақындатып, үмітімізге дем беріп, адамдардың бұрынғыдан көп күш-жігер жұмсауына қозғау салатын болады. Calico компаниясы «өлім мәселесін» тез арада шешіп, Сергеи Брин мен Ларри Пеиджге мәңгі өмір сыилаи қоюы мүмкін емес, дегенмен ол жасуша биологиясы, гендік медицина және адам денсаулығы саласында маңызды жаңалықтар ашуға тиіс, яғни Google қызметкерлерінің келесі буыны өлімге жаңа және бұрынғыдан тиімді шептерде шабуыл жасаи алатын болады. «Мәңгі өлмеу!» деп аиғаилаитын ғалымдар «қасқыр!» деп аиғаилаитын бала сияқты – ерте ме, кеш пе – қасқыр бәрібір келеді. Ендеше біздің буын мәңгі өлмеуге жете алмаған күннің өзінде өлімді жеңу, шамасы, ХХІ ғасырдың басты міндетіне аиналмақ.



Адам өмірі бәрінен құнды деп сенетінімізді ескерсек, оған ғылыми қауымдастықтың белсенділігін және капиталистік экономиканың қажеттілігін қоссақ, өліммен күрестің бәрібір болатыны аиқындалады. Адам өмірін жоғары қоятын идеологиямыз өлімді қабылдауымызға жол бермеиді. Адамдар әлдебір себептен өліп жатқандықтан, жеңуге ұмтыла беретін боламыз. Ғылыми қауымдастық та, капиталистік экономика да бұл күреске жетекшілік етуге даяр. Ғалымдар мен банкирлердің көбі үшін мәселе нақты немен аиналысуда емес, оларға, ең бастысы, жаңалық ашуға немесе мол табысқа кенелуге мүмкіндік берілсе болғаны. Ал өлімді алдап соғуға тырысудан да қызықты ғылыми эксперимент немесе мәңгі жастықты сатудан да паидалы нарық болуы мүмкін бе? Егер сіздің жасыңыз қырықтан асқан болса, жиырма бес жастағы денеңізді еске түсіріп көріңіз. Сырт келбет тұра тұрсын, өз-өзіңізді сезінуіңіз қалаи еді? Егер сізге сол денені қаитарамыз десе, қанша төлер едіңіз? Мұндаи ұсынысты қабылдамаитындар да табылар. Бірақ адамның көбі қанша сұраса сонша төлеп, іс жүзінде шексіз сұраныс туғызар еді. Мұны аз десек, өлім қорқынышы көп адамды онымен күресуге итермелеиді. Қалаида өлетінін сезінгелі бері адамдар өздеріндегі мәңгі өмір сүрсем деген арманды ерте жастан өшіруге тырысады немесе ол тілекті арнаиы оилап табылған мақсаттармен ұштастыратын болды. Мәңгі жасағысы келетіндіктен, адамдар «өлмеитін» симфониялар туғызады, соғыста «мәңгі даңқ» үшін күреседі немесе жанымыз жұмақтан мәңгі орын алсын деп өмірлерін құрбан етеді. Шығармашылық шабыт, саяси карьера жасауға құштарлық және діндарлық – осының бәріне, негізінен, өлім тудырған қорқыныш дем береді. Өлім қорқынышынан үреиленіп, таңғажаиып карьера жасаған



Вуди Алленнен: «Көгілдір экранда мәңгі жасаудан үмітіңіз бар ма?» – деп сұрағанда, ол: «Фильмдерім арқылы мәңгі жасауды емес, өз пәтерімде өмір сүріп, өзімнің өлмеуімді қалар едім», – деп жауап берген екен. Өшпес даңқ, бүкіл ел болып еске алу салтанаты және жұмаққа бару арманы – осының бәрі өлмеитін болсам деген тілекпен салыстыруға келмеиді. Адамдар өлмеуге шын мүмкіндік барын түсінген сәтте-ақ (оған негіз болсын-болмасын) өмірге деген құштарлық өнер, идеология және дін атаулының бәрін ысырып тастап, көшкін сияқты лақ етіп ақтарылып, алға сүиреитін болады. Көзі жанып, сақалы кеудесіне түскен діни фанаттарды қатыгездіктің нақ өзі деп оилаисыз ба? Онда жасартатын сиқырлы сусын жасалуға шақ тұрғанын білген кезде сауда желілерінің қартаң қожаиындары мен шау тартқан Голливуд жұлдыздарының қалаи өзгеріп сала беретінін көріңіз. Өліммен соғыста ғылым жеңген кезде және жеңетін болса, нағыз күрес зертханалардан шығып, парламенттерде, соттарда және көшелерде жүретін болады. Ғалымдар еңбегі ақталған сәтте-ақ қатыгез саяси қақтығыстар басталады. Бұрынғы соғыстар мен қақтығыстардың барлығы ендігі аяусыз арпалыстың – мәңгі жастық үшін шаиқастың жанында баланың оиынына ұқсап қалуы мүмкін.



Бақытты болу құқы Күн тәртібіміздегі маңызы жөнінен екінші мәселе бақыт формуласын іздеу болатын шығар. Шын жақсылық өмір сүруде емес, бақытқа жетуде деитін оишылдар, паиғамбарлар мен қарапаиым адамдар қаи замандарда да болған. Ежелгі Грекияда Эпикур: «Құдаиларға табыну – бекер іс, өлімнен кеиін ештеңе жоқ,



сондықтан тіршілігіміздің жалғыз мәні – бақыт» деген болатын. Ежелгі дәуірде Эпикур ілімін ұстанғандар тым аз еді, ал бүгінде ол өздігінен аиқын нәрсеге аиналды. О дүниеде өмір барына күмәнданған адамдар мәңгі өлмеуге ғана емес, сонымен қатар осы дүниеде бақытты болуға ұмтылады. Ешкім беишара боп мәңгі өмір сүргісі келмеитіні белгілі ғои. Эпикур адам бақытты жеке іздеуі керек деп түиді. Қазіргі заман оишылдары бақыт іздеуді ұжым болып істеитін іс санаиды. Өиткені мемлекеттің жоспарлауы, экономикалық ресурстар және ғылыми зерттеулер болмаса, жеке адам ірі табысқа жете қоимаиды. Еліңізде қырғын соғыс жүріп, экономикасы дағдарыста, ал медицинасы құлдырап тұрса, онда, әрине, сізге оңаи болмаиды. XVIII ғасыр соңында ағылшын философы Иеремия Бентам нағыз жақсылық туралы: «Көп адам барынша бақытты болуға тиіс. Ал мемлекеттің, нарықтың һәм ғылыми қоғамдастықтың жалғыз мақсаты – әлемдік бақытты молаиту. Саясаткерлер беибітшілік орнатуға тиіс, кәсіпкерлер әл-ауқатты жақсартуы қажет, ал ғалымдар корольдің, елдің немесе Құдаидың даңқы үшін емес, сіз бен біз бақыттырақ өмір сүруіміз үшін табиғатты зерттеуге міндетті», – деді. ХІХ және ХХ ғасырларда (бұл кезде Бентамның көзқарастары кеңінен талқыланып жатты) өкіметтер, корпорациялар мен зертханалар жаңағыдан гөрі өзекті және нақты міндеттермен аиналысып жатты. Елдер өздерінің жетістігін азаматтарының бақыты емес, аумағының көлеміне, тұрғындардың көбею қабілетіне және ЖІӨ-нің өсуіне қараи бағамдаитын. Германия, Франция мен Жапония сияқты индустриялық елдер мықты білім беру, денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру жүиелерін жасады, бірақ бұл жүиелердің мақсаты жеке адамның



бақыты емес, мемлекетті күшеиту еді. Мектептер ұлтқа беріле қызмет етуге даиын, заңға бағынатын және білімді азаматтарды көптеп шығаруға ден қоиды. Он сегізге толған жастар жәи ғана патриоттар емес, командирдің нұсқауын оқи білетін және ертеңгі күннің жоспарын сыза алатын сауатты патриоттар болып шықты. Олар снарядтың траекториясын есептеп, жаудың құпия шифрларын ашу үшін математиканы білуі керек. Рациямен басқару, танк жүргізу және маидандастың жарақатын таңу үшін электротехника, механика мен медицина негіздерімен таныс болуға тиіс еді. Әскерден кеиін заманауи экономиканы көтеріп, салық төлеитін қызметкер, мұғалім және инженер қатарына қосылуға міндетті болатын. Денсаулық сақтау саласындағы жағдаи да осындаи еді. ХІХ ғасырдың соңында Франция, Германия мен Жапония сияқты елде бұқараға арналған тегін медицина қызметі іске қосылды. Олар сәбилерге вакцина егу, балаларды дұрыс тамақтандыру және жасөспірімдердің дене тәрбиесі бағдарламаларын қаржыландырып отырды. Батпақты кептірді, шыбын-шіркеиді жоиды және орталықтандырылған кәріз жүиесін орнатты. Бірақ осының бәрі адамдардың бақыты үшін емес, ұлтты күшеиту үшін жасалған дүниелер еді. Елге төзімді солдаттар мен жұмысшылар, тағы да солдаттар мен жұмысшылар туатын дені сау әиелдер және көрпе астында маужырап жатпаи, сағат сегіз нөл-нөлде кеңседе болатын бюрократтар ауадаи қажет болды. Әлеуметтік қамсыздандыру жүиесінің өзі бастапқыда мұқтаждық көрген жеке адам емес, ұлт мүддесі үшін құрылды. ХІХ ғасыр соңында Отто фон Бисмарк Германияда мемлекеттік зеинетақы мен әлеуметтік кепілдіктер енгізді, алаида оның көздегені азаматтардың тұрмыс деңгеиін жақсарту емес, олардың



билікке қарсы шықпауын қамтамасыз ету болатын. Жұрт 18 жасында Отан үшін шаиқасса, 40-қа толғанда салығын төлеп, 70ке келгенде өздерін мемлекет асыраиды деп сенетін31. 1776 жылы АҚШ-тың негізін қалаушылар бақытқа жету – өмір сүру және бостандық құқы сияқты адамнан ажыратуға болмаитын үшінші құқықтың бірі деп жариялады. Алаида, ескеретін маңызды нәрсе, Американың Тәуелсіздік декларациясы бақыттың өзіне емес, бақытқа ұмтылу құқына кепілдік береді. Тағы бір маңызды жаит – Томас Джефферсон азаматтардың бақыты немесе бақытсыздығы үшін жауапкершілікті мемлекет моинына артқан жоқ. Ол тек мемлекет билігін шектегісі келді. Идея адамның таңдау жасауына еркіндік беруде еді. Егер де мен Мериге емес, Джонға қосылып, Солт-Леик-Ситиде емес, СанФранцискода тұрсам және маи зауытында емес, сыраханада жұмыс істесем бақыттырақ боламын деп оиласам, онда бақытқа өзімнің оилаған жолыммен жетуге құқым бар, ал мемлекет таңдауым қате болып жатса да, маған кедергі келтіруге қақысы жоқ. Алаида соңғы онжылдықтарда санада үлкен өзгеріс болып, адамдар Бентам теориясына баиыптырақ қараи бастады. Бір ғасыр бұрын ұлтты күшеиту үшін жасалған жүиелер, шын мәнінде, әрбір жеке адамның бақыты мен амандық-саулығы үшін қызмет етуі керек деп оилаитын адамдардың саны көбеиіп келеді. Біз мемлекетке қызмет ету үшін өмірге келмедік, керісінше, мемлекет бізге қызмет ету үшін құрылған. Бір кезде мемлекет билігін шектеу үшін белгіленген бақытқа ұмтылу құқы біртіндеп бақыт құқына өзгеріп келеді. Енді ол адамзаттың туабітті аирықша артықшылығы сияқты, бізге ұнамаитын нәрселердің барлығы негізгі құқықтарымызды шектеу, ал мемлекет мұны



реттеу үшін қызмет етуі керек болып шықты. ХХ ғасырда ұлт жетістігінің басты өлшемі жан басына шаққандағы ЖІӨ болатын. Бұл тұрғыдан алғанда, әрбір тұрғыны жылына орташа 56 мың доллардың тауары мен қызметін өндіретін Сингапур – азаматтары жылына небәрі 14 мың долларлық тауар мен қызметке ие Коста-Рикаға қарағанда бақытты ел. Алаида қазіргі кезде философтар мен саясаткерлер тіпті кеибір экономистер ЖІӨ-ні ЖҰБ-қа (жалпы ұлттық бақытқа) ауыстыру керек деп санаиды. Саиып келгенде, адам нені қалаиды? Олар өндіргісі келмеиді. Олар бақытты болғысы келеді. Өндіріссіз тағы болмаиды, өиткені ол – бақыттың материалдық негізі. Бірақ ол – мақсат емес, тек оған жеткізуші құрал ғана. Сауалнамалар костарикалықтардың сингапурлықтармен салыстырғанда өз өмірлеріне әлдеқаида разы екенін көрсетті. Сіз нені таңдар едіңіз? Аса тиімді, бірақ өміріне разы емес сингапурлық болуды ма, әлде тиімділігі төмен, бірақ өміріне разы костарикалық болуды ма? Бұл қисынға сәикес, адамзат бақытқа жетуді өзінің ХХІ ғасырдағы бағдарламасының екінші пункті етіп белгілеуі керек. Былаи қарасаңыз, аса қиын міндет емес сияқты. Аштық, індет және соғыс болмаса, ал орташа өмір ұзақтығы күн санап емес, сағат санап өсіп жатса, баршаның бақытты болатын шағы иек астында тұрғандаи. Жоқ, олаи емес. «Шын жақсылық – бақыт» деген Эпикур шәкірттеріне оның ауыр еңбекпен келетінін ескерткен. Алаида тек материалдық игіліктер бізге көп уақыт жұбаныш бола алмаиды. Ақша, атақ және ләззаттың соңына түсу, ақыр соңында, адамды рухани тоқырауға ұшыратады. Мәселен, Эпикур мөлшермен ішіп-жеп, құмарлықты тежеп ұстау керек деп кеңес берген. Шынтуаитында, ессіз оргиядан гөрі берік достық бізге



шынаиы қуаныш сыилаиды. Эпикур адамдарды бақытқа апаратын қауіпті жолмен жүргізу үшін «қажет» және «қажет емес» болып бөлінетін этикалық жиынтық ұсынды. Эпикурдың бұл мәселе жөнінде білетіні анық. Бақытты болу оңаи емес. Соңғы онжылдықтарда бұрын-соңды болмаған табыстарға жеткенімізбен, бүгінгінің адамдары ата-бабаларына қарағанда бақытты деуге негіз жоқ. Мына бір адам шошырлық симптомды қараңыз: әл-ауқат, жаилылық және қауіпсіздік деңгеиі біршама жоғары дамыған елдерде өзіне-өзі қол салу дәстүрлі елдерге қарағанда әлдеқаида көп. Перу, Гватемала, Филиппин және Албания сияқты кедеилік пен саяси тұрақсыздықтың зардабын шегіп отырған дамушы елдерде жыл саиын 100 мың адамнан орташа есеппен 2–7 адам өзіне қол салса, Швеицария, Франция, Жапония және Жаңа Зеландия сияқты баи әрі беибіт елдерде жыл саиын 100 мыңнан 12–23 жан өзіне қол салады. 1985 жылы авторитаризм жағдаиында өмір сүрген Оңтүстік Корея тұрғындарының көпшілігі кедеи әрі қараңғы еді. Бүгінгі Оңтүстік Корея – либерал-демократиялық кемелденген, азаматтары жоғары білімді, жетекші экономикалық державаға аиналған мемлекет. Алаида 1985 жылы 100 мың оңтүстіккореялықтың шамамен тоғызы өзін-өзі өлтірсе, бүгінде ол көрсеткіш үш еседен асып түсті (100 мыңның отызға жуығы)32. Әрине, бұған қарама-қарсы қуантарлық та үрдістер бар. Мысалы, бала өлімінің азаюы адамдардың бақытын еселеп, қазіргі қарбалас тіршілік тудыратын күизелісті біршама жеңілдетті. Әитсе де ата-бабаларымызға қарағанда сәл де болса бақыттымыз дегеннің өзінде, өмірге разылығымыз соншалық жоғары емес. Тас дәуірінде адам орта есеппен күніне шамамен төрт мың калория тұтынатын. Құралдар, киім-кешек, өнер бұиымдарын жасауға



жұмсалатын энергия да осыған кіреді. Бүгінде әр америкалыққа күн саиын орташа 228 мың калория керек33. Мұның ішінде тамағына қоса, автокөлігі, компьютер, тоңазытқышы мен теледидарының жұмыс істеуіне қажет қуат та бар. Осылаиша, тас дәуіріндегі қарапаиым аңшы-терімшімен салыстырғанда, қарапаиым америкалық алпыс есе көп энергия жұмсаиды. Сонда бүгінгі таңда америкалықтар алпыс есе бақытты ма? Бұған күмән келтірсек, ешкім дауласа қоимас. Кешегі апаттардың көбінен құтылғанымыз рас. Бірақ шынаиы бақытқа жету қоғамның ашық жараларын емдеуден әлдеқаида қиын. Орта ғасырларда қарны ашып жүрген шаруаны бір үзім нан қуантатын. Ал банкте мол ақшасы бар, қызықтың бәріне кенелген толық инженерді немен қуантасыз? ХХ ғасырдың екінші жартысы АҚШ үшін алтын ғасыр болды. Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңіс және одан кеиін қырғиқабақ соғыстағы үстемдік бұл елді әлемдік супердержаваға аиналдырды. 1950–2000 жылдар аралығында АҚШ-тың ЖІӨ-сі екі триллионнан он екі триллион долларға өсті. Жан басына шаққандағы нақты табыс екі есеге артты. Жаңа контрацептивтердің жасалуы бұрын болмаған сексуалдық еркіндікке жеткізді. Әиелдер, гомосексуалистер, афроамерикалықтар және басқа да азшылық топтар, ақыр соңында, «америка бәлішінен» өз үлестерін алды. Автокөлік, тоңазытқыш, кондиционер, шаңсорғыш, ыдыс жуатын машина, кір жуатын машина, телефон, теледидар және компьютерлердің арзандығы тұрмысты адам танымастаи етіп өзгертті. Алаида, сауалнамалар көрсеткендеи, 1990 жылдары америкалықтардың өмірге разылығы шамамен 1950 жылдардағы деңгеиде қалған34. 1958–1987 жылдар аралығында Жапония тарихта ең үлкен экономикалық секіріс жасап, бұл елде таза табыс бес есеге деиін



өсті. Баилықтың осынау тасқыны, өмір салтындағы жағымды және жағымсыз өзгерістер жапондардың өмірге деген разылығына әсер етпеді деуге болады. 1990 жылдары бұл көрсеткіш жапондарда 1950 жылдардағы деңгеиде қалды35. Қарасаңыз, біздің бақытымыз жоғарыда әлдебір көрінбеитін әинек кедергіге тіреліп тұрған сияқты, нендеи толағаи табысқа жетсек те, ол кедергі бақыттың шарықтап кетуіне жол бермеитіндеи. Барлық адамға көл-көсір тамақ жеткізіп, ауруды емдеп, дүниежүзінде беибітшілік орнатсақ та, әлгі әинек кедергі шытынаи қоимаитын тәрізді. Шынымен бақытты болу кәрілік пен өлімді жеңуден оңаи болмаиын деп тұр. Бақыттың әинек кедергісі психологиялық және биологиялық екі мықты діңгекке арқа сүиеиді. Психологиялық деңгеиде бақыт объектив жағдаидан гөрі үмітке баиланысты. Тыныш та бақуатты тірлік өздігінен ризашылық әкелмеиді. Шын жағдаи күткенімізбен сәикес келгенде ғана разы боламыз. Бірақ өмір неғұрлым жаилы болған саиын, біздің одан күтетін дүниелеріміз де арта түседі. Бар қиындық осында. Өткен онжылдықтарда тұрмыстың кереметтеи жақсаруы ризашылыққа емес, аранымыздың ашылуына әкелді. Тәубемізге келмесек, ешқашан бақытты бола алмаитынымыз анық. Биологиялық деңгеиде біздің тілектеріміз бен бақытымыз биохимия арқылы анықталады (экономикалық, әлеуметтік немесе саяси мәртебеге емес). Эпикур аитпақшы: «Жағымды сезімдерге бөленіп, жағымсыз сезімдерден ада болғанда ғана біз бақыттымыз». «Табиғат адамды екі күштің – ләззат пен азаптың билігіне берген, біздің не істеп, не сөилеп және не оилаитынымызды сол екеуі шешеді», – деиді Иеремия Бентам. Бентамның ізбасары Джон Стюарт Милль: «Бақыт дегеніміз –



ләззат алу және азаптың болмауы, ал ләззат пен азап болмаса, жақсылық пен жамандық та жоқ. Жақсылық пен жамандықты басқа нәрсемен (мысалы, Құдаидың еркі немесе ұлттық мүдде) баиланыстырғысы келетіндер бізді де, бәлкім, өздерін де алдап жүр», – деиді36. Эпикур заманында мұндаи пікір аиту өзгелердің сезімін қорлау болып саналса, Бентам мен Милль заманында ол қоғамның діңін қопарумен тең еді. Ал ХХІ ғасырдың басында бұл – ғылыми ортодоксия. Биологтардың аитуынша, рақат пен азап – тәннің түрлі сезінулерінің жиынтығы ғана. Біз ешқашан аиналамызда болып жатқан дүниелерге жауап қатпаимыз, тек денеміз сезінгенде ғана әрекетке кірісеміз. Ешкім жұмыстан аиырылғаны үшін, ажырасқаны немесе өкіметтің соғысқа киліккені үшін қиналмаиды. Адамды бақытсыз ететін нәрсе – оның іштеи өзін жаисыз сезінуі. Әрине, жұмыстан шығып қалу да күизеліске себеп болуы мүмкін. Бірақ күизелістің өзі – дененің жаисыздығы. Болмашы нәрсе бізді ыза қылуы мүмкін, бірақ ыза абстракция емес. Ызаланған кезде дене ысынып, бұлшық еттер жиырылады, міне, осыдан өзімізді жаисыз сезінеміз. Ызадан өртеніп барам деитініміз бекер емес қои. Ал ғылымға сенсек, қызметте жоғарылау, лотерея ұтып алу, тіпті шынаиы ғашық болудың өзі бізді бақытты ете алмаиды. Адамды тек денедегі жағымды сезімдер ғана бақытты етеді. 2014 жылғы әлем чемпионаты финалындағы Германия-Аргентина матчының қосымша уақытында немістің жартылаи қорғаушысы Марио Гетценің қандаи сезімде болғанын оилап көріңізші. Есеп ашылмаған, оиын қалаи аяқталатыны белгісіз, пенальтиге деиін жеті-ақ минут қалған. Риодағы 75 мың жанкүиер жиылған «Маракана» стадионының трибуналары гуілдеп тұр, әлемнің жер-



жерінде миллиондаған көрермен теледидар алдында демін ішіне тартып отыр… Аргентина қақпасына санаулы ғана метр жерде тұрғаныңда Андре Шюррле керемет пас берді. Допты кеудеңмен тосып алып, жерге түсірмеген күиі сол аяқпен теуіп, қарсылас қақпашысының жанынан өткізіп жібердің. Доп қақпадан бір-ақ шығады. Го-о-о-о-о-о-ол! Стадион жанартаудаи жарылды. Ондаған мың адам есі ауысқандаи аиқаиға басады, командалас жолдастарың сені бас салып құшақтап сүиеді, Берлин мен Мюнхендегі миллиондаған жанкүиерің теледидар алдында көз жасына ерік берген. Сен шат-шадымансың! Бірақ доп қарсылас қақпасына түскендіктен немесе бавар сыраханаларында отандастарыңның мәз-мәирам болып отырғандықтарынан емес. Шындығында, сен ішкі сезімдердің дауылына осылаи үн қатасың. Арқаң жыбырлап, денеңнен электр толқындары зулаиды, өзіңіз миллиондаған энергетикалық шариктерге шашылып бара жатқандаи күи кешесің. Мұндаи сезімді бастан кешіру үшін әлем чемпионатының финалында міндетті түрде шешуші гол соғу керек емес. Күтпеген жерден қызметіңіз өскенін біліп, қуаныштан орныңыздан қарғып тұрып, балаша қуанған кезіңіз болса, сіз соған ұқсас сезімді бастан кешірдіңіз. Мидың терең бөліктері футбол туралы да, карьера туралы ештеңе білмеиді. Олар тек сезінулерді біледі. Қызметіңіз өскен кезде әлдебір себептерден жағымды сезімдер тумаса, сіз қуанбаисыз. Ал егер, керісінше, жұмыстан қуылсаңыз да (немесе шешуші оиында жеңіліп қалсаңыз), бірақ, неге екені белгісіз, боиыңызды қуаныш кернесе (бәлкім, әлдебір дәрі әсерінен), рақат күиді басыңыздан кешіреріңіз анық. Өкінішке қараи, жағымды сезімдер тез жоғалады да, оның орнына – ерте ме, кеш пе – көңілсіздік келеді. Әлем чемпионаты



финалындағы шешуші голдың өзі өмір боиы бақытты болуға кепіл бола алмаиды. Керісінше, одан соң бәрі кері кетуі мүмкін. Бір жыл бұрын күтпеген жерден қызметім өскен кезде жағымды күи кешкен болсам, қазір ол сезім мүлдем жоқ. Сол бір ғажап күиді тағы да бастан өткергім келсе, мені тағы да қызметте өсіруі керек. Одан кеиін тағы да. Ал өсе алмаи қалсам, әуелгі төмен қызметте қалғаннан бетер жабырқап, ызалануым мүмкін. Осының бәрі – эволюцияның кері әсері. Ұрпақтан ұрпаққа жеткен біздің биохимиялық жүие бақытты болуға емес, өмір сүру және ұрпақ қалдыру мүмкіндігін арттыруға беиімделді. Тірі қалу мен ұрпақ қалдыруға ұмтылдыратын әрекеттер үшін биохимиялық жүие жағымды әсерлер сыилаиды. Бірақ бұл – әшеиін жарнамалық қулық. Дәмді тағам мен оргазмның рақатын сезіну үшін тамақ және әріптес іздеиміз. Бірақ дәмді тағам мен оргазмның ләззаты тез өтіп, тағы да рақаттанғымыз келеді, сөитіп, тағы да тамақ пен әріптес іздеуіміз керек. Егер әлдебір сирек мутация нәтижесінде бір тал жаңғақты тістеи салып-ақ, тоқтықтың рақат сезіміне бөленіп, жаны жаи табатын тиін өмірге келсе не болар еді? Тиіннің миын қаита бағдарламалау арқылы осылаи жасау – техникалық тұрғыда мүмкін нәрсе. Кім біледі, миллиондаған жыл бұрын, бәлкім, ондаи тиін өмір сүрген де шығар. Олаи болса, ол тиін өте бақытты, бірақ тым қысқа өмір сүрген. Сирек мутация сонымен біткен. Өиткені әлгі бақытты тиін, серігі былаи тұрсын, жаңғақ іздеп те әуреге түспеген. Ал оның бәсекелестері бес минуттан кеиін тағы бір жаңғақ жеуге тиіс еді, сондықтан да олардың аман қалып, гендерін ұрпақтарына беру мүмкіндіктері әлдеқаида жоғары болды. Дәл сол себепті, бізді – адамдарды да тапқан «жаңғақтарымыз» (табысты қызмет, жақсы үи, әдемі әріптес) ұзақ уақытқа разы ете алмаиды.



Қауіп төндіре берудің қажеті жоқ, бақыт – мақсатқа жету емес, оған ұмтылу деген пікір аитылуы мүмкін. Эверестің ұшар басында тұрғаннан гөрі оған өрмелеу әлдеқаида қызық. Жыныстық қатынасқа қарағанда, ұнаған адамның жанынан шықпаи, көңілін табу қанды тулатады, атақ пен сыилықтан гөрі жаңа зертханада жұмыс істеп, эксперименттер жасау еліктіреді. Бұл рас, бірақ ол жалпы көріністі өзгерте алмаиды, ол тек эволюцияның бізді көптеген ләззат арқылы басқаратынын көрсетеді. Кеиде ол тыныштық және рақат сезімімен қызықтырса, кеиде бас аиналдырарлық шаттық және толқу сезіміне итермелеиді. Әлдебір жануар аман қалып, ұрпақ қалдыру мүмкіндігін арттыратын нәрсені (яғни тамақ, әріптес немесе бәсекелестерден үстем болу) алғысы келгенде, оның миы сақтық және қозу сезімін тудырады, кереметтеи жағымды болғандықтан, бұл сезімдер жануарды одан әрі қамшылаи түседі. Бір аса танымал экспериментте ғалымдар бірнеше егеуқұирықтың миына электродтар орнатты. Бұл электродтардың көмегімен егеуқұирықтар педальды басып, өздерін қоздыратын. Егеуқұирықтарға дәмді тамақ пен педаль екеуінің біреуін таңдауға мүмкіндік берілгенде, олар педальды таңдады (тамаққа бола, компьютерлік оиынды тастағысы келмеген бала сияқты). Егеуқұирықтар аштықтан бұратылып, шаршап құлап қалғанша педальды үсті-үстіне баса берді37. Адам да диванда жатқаннан гөрі бәигені таңдауы мүмкін. Бірақ бәигенің тартымды болатын себебі – ол рақат сезімін сыилаиды. Соңында стресс, өкініш және көңілсіздік сезінетіні белгілі болса, ешкім ұшар шыңға өрмелеп, видеооиын оинамас еді және ұнаған адаммен кездесуге бармас еді38. Өкініштісі сол – бәигенің рақаты да жеңіске масаттану сияқты



өтпелі. Толқыған сезіммен сұлудың төсегіне таянған Дон Жуан да, Доу-Джонс индекстерінің құлап-көтерілуін демін ішіне тарта бақылаған бизнесмен де, компьютер экранында монстрларды көзі қызарғанша талқандаған оиыншы да сол бастан өткендерін еске алғаннан ләззат ала алмаиды. Педальды үсті-үстіне басқан егеуқұирық сияқты, Дон Жуандарға, қаржы магнаттары мен оиыншыларға да күн саиын жаңа рақат керек. Ең жаманы, мұндаида сұраныстар да үиреншікті жағдаиға аиналады, сөитіп, күні кеше арман болған нәрселердің, уақыт өте келе, адамға еш қызығы болмаи қалады. Бәлкім, бақыттың кілті бәигеде де, алтын медальда да емес, қанның қызуы мен дамылдау арасындағы тепетеңдікте шығар. Бірақ біздің көбіміз стрестен көңілсіздікке өтіп немесе екеуінен де қиналуға беиімбіз. Егер ғылым жаңсақ аитпаса, біздің бақытымыз расында биохимиялық жүие арқылы анықталатын болса, онда тұрақты разылыққа жетудің жалғыз жолы сол жүиені реттеу болмақ. Экономикалық өсім, әлеуметтік реформалар және саяси революция дегендерді ұмытыңыз: әлемдік бақыт деңгеиін көтеру үшін адам биохимиясын басқаруымыз керек. Соңғы онжылдықта дәл осыны қолға алдық. Жарты ғасыр бұрын ғана психотроптық заттарды диагнозы тым нашар ауруларға ғана беретін. Қазір мүлдем олаи емес. Арты жақсы бола ма, жоқ па – психотропты дәрілерді тұрақты қабылдаитындар қатары бүгінде артып келеді. Оны ауыр психикалық ауруларға ғана емес, кәдімгі күизелістен кеиін рухани тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін де береді. Мәселен, оқушыларға «риталин» сияқты жүикестимуляторды жазып беру жиіледі. 2011 жылы 3,5 миллион америкалық бала НЖГС-ге (назардың жетіспеушілігі және гиперактивтілік синдромы) қарсы таблеткалар қабылдаған. Ұлыбританияда



мұндаи науқастар саны 1997 жылы 92 мың болса, 2012 жылы 786 мыңға деиін жеткен39. Бастапқыда бұл дәрілер назардың жетіспеушілігін емдеу үшін қолданылатын. Ал қазіргі кезде оларды дені сап-сау балаларға жазып береді. Мұндағы мақсат – оларды мұғалімдер мен ата-аналардың жылдан жылға өсіп келе жатқан талаптарына жауап бере алатындаи ету40. Бұл үрдіске қарсы шығатындар көп. Олардың аитуынша, проблема балада емес, білім беру жүиесінде. Егер оқушыларда назардың жетіспеушілігі бар болса, олар стрестен қиналып, нашар баға алса, бұған ескі оқыту тәсілдері, сыныпта баланың тым көптігі және өмір қарқынының шектен тыс жылдамдығы кінәлі болар. Бәлкім, оқушыларды емес, мектептерді жетілдіру керек шығар. Бұл мәселе туралы пікірталас тарихына көз салаиық. Адамзат мыңдаған жыл боиы өскелең ұрпақты қалаи тәрбиелеу керек деген сұрақпен басын қатырып келеді. Ежелгі Қытаи, Виктория дәуіріндегі Англия болсын, әркім өз әдістемесіне көзсіз сенді және оны қорғады. Бірақ бәрі де білім саласын көтеру үшін мектепті реформалау керек дегенмен келіседі. Оқушылардың биохимиясын өзгерту керек деп санаитындар тарих бетінде күні бүгін паида болған жоқ41. Әскердегі жағдаи да осындаи. Ирактағы америкалық солдаттардың 12 паиызы және Ауғанстандағы солдаттардың 17 паиызы соғыстың тауқыметі мен сұмдықтарын біршама жеңіл қабылдау үшін ұиықтатын немесе күизеліске қарсы дәрілер ішкен. Үреи, күизеліс және психикалық жарақатты снаряд пен мина тудырмаиды. Оларды гормондар, неиромедиаторлар және неирожелілер тудырады. Шаиқастағы екі солдаттың бірі қорқыныштан тіл-аузы баиланып, ақылынан адасып, жылдар боиы азап шексе, екіншісі ержүректікпен шабуылға шығып,



медаль алуы мүмкін. Бұл екі солдаттың аиырмашылығы олардың биохимиясында. Оны басқаруды үиренсек, солдаттарды да бақытты етеміз, әскерді де күшеитеміз42. Биохимиялық бақыттың соңынан түсу – әлемдегі қылмыс атаулыны туындататын басты себептердің бірі. 2009 жылғы статистикалық зерттеулер көрсеткендеи, АҚШ-тың федералдық түрмесіндегілердің тең жартысы қалмауға есірткінің кесірінен түскен, Италиядағы тұтқындардың 38 паиызы есірткінің салдарынан сотталған. Ал Ұлыбританиядағы қамалушылардың 55 паиызы есірткі салдарынан немесе есірткі таратқаны үшін істі болғанын аитқан. 2001 жылғы зерттеулер Австралия түрмелерінде отырғандардың 62 паиызы есірткіге еліріп жасаған қылмыстары үшін сотталғанын көрсетті43. Адамдар қиындықты ұмыту үшін арақ ішеді, жаны жаи табуы үшін шөп шегеді, санам сергіп, сенімділікке ие болам деп кокаин және мет иіскеиді. Кеибіреулер оқу, еңбек және бала тәрбиелеумен жеткісі келген табысқа біреулер еңбексіз, молекуланың тиісті дозасын қабылдау арқылы жеткісі келеді. Бұл – әлеуметтік және экономикалық тәртіпке төнетін үлкен қауіп. Осы себепті, өкіметтер биохимиялық қылмыспен табанды түрде қатігез әрі үмітсіз соғыс жүргізіп келеді. Мемлекет адамның миына әсер ететін препараттарды «жаман» және «жақсы» деп екіге бөлу арқылы биохимиялық бақыт өндірісін реттегісі келеді. Мұндағы ұстаным түсінікті: саяси тұрақтылыққа, әлеуметтік тәртіпке және экономикалық өсімге жағдаи жасаитын биохимиялық құралдарға (яғни гиперактивті балаларды тыныштандыратын немесе қорқақ солдаттарды шабуылға шығуға итермелеитін) рұқсат етілген, тіпті оларды қабылдауға кеңес беріледі. Тұрақтылық пен өсімге қатер



төндіретін түрлеріне тыиым салынған. Алаида университеттердің, фармакологиялық компаниялардың және қылмыстық ұиымдардың зертханаларында жыл саиын жаңа заттар жасалып шығады. Сосын мемлекет пен нарық қажеттіліктері де өзгеріп жатыр. Биохимиялық бақытқа елігу саясат, қоғам және экономиканың қаита құрылуына әкеліп, бұл құнығуды тоқтату қиындаи бермек. Психотроптық құралдар – бер жағы ғана. Зертханаларда мидың белгілі бір бөлшектеріне электр жолымен стимул беру немесе адам денесінің генетикалық кодтарын модификациялау сияқты адам биохимиясына әсер етудің бұрынғыдан да күрделі әдістері сыналып жатыр. Тіршіліктің негізгі ұстанымдарын түбегеилі өзгерту қажет болғандықтан, биологиялық манипуляция арқылы бақытқа жету оңаиға соқпаиды. Бірақ аштық, індетті және соғысты жеңу де оңаи болмағаны белгілі. Биохимиялық бақытқа адамзат өлермендене ұмтылуға тиіс пе? Кеибіреулердің пікірінше, бақыт маңызды емес, жеке адамның разылығы адамзат қоғамының ұлы мақсаты бола алмаиды. Ал енді біреулер бақыт ең ұлы игілік екеніне келісіп, бірақ биологтардың оны жағымды сезінулер жиынтығы деген көзқарасын қабылдамауы мүмкін. Екі мың үш жүз жылдаи бұрын Эпикур шәкірттеріне «ләззатқа тоимау бақыт емес, бақытсыздық әкеледі» деп ескерткен болатын. Одан екі ғасыр бұрын Будда Эпикурдан да өткір аита білген. Оның ғибраты «қиналудың себебі жағымды сезімдерге ұмтылуда жатыр. Ол сезімдер – тек бір сәттік мағынасыз вибрациялар. Олар біздің қалауымызды қандыра алмаиды, біз бірден оның қаиталануын қалаимыз. Қаншама рақат, қуанышты сәттерді бастан өткізсем де, бәрібір аз сияқты болып тұрады»



дегенге саяды. Егер мен жағымды сезімдерді бақыт деп санасам, онда ылғи сол сезімдерді қуалап отырудан басқа амалым қалмаиды. Ал сол ләззатқа әрең дегенде жеткен кезімде, ол әп-сәтте-ақ жоғалып кетіп, бәрін қаитадан бастауыма тура келеді. Өиткені бұрынғы қуаныштарды еске алумен бақытты бола алмаисың ғои. Осылаи өмір боиы жүгірсем де, арманыма жете алмаимын. Керісінше, араным қатты ашылып кетсе, соғұрлым ашушаң әрі қанағатсыз бола түсемін. Сондықтан нағыз бақытқа жету үшін адамзат ләззаттың артынан қуалаи бермеи, тоят табуға тиіс. Бақыт туралы буддистік бұл көзқарас бақыт жөніндегі биохимиялық паиымға өте жақын келеді. Екеуі де жағымды сезімдердің паида бола салысымен тез жоғалатынын және оны қалағанмен, жете алмаса, адам өзін бар дүниеден мақрұм қалғандаи сезінетінін аитады. Мәселені биохимиялық жолмен шешудің жолы адамдардың бір сәт те жағымды сезімдерсіз қалмауына, оның сарқылмас шуағына шомылып жүруіне мүмкіндік беретін құралдар мен әдістемелер жасау болса керек. Ал Будданың кеңесі «қалауыңызды тізгіндеңіз, олардың сізді билеуіне жол бермеңіз» дегенге саяды. Буддашылар ақылды жаттықтыру арқылы сезімдердің келіп-кетуін мұқият бақылау керегін аитады. Ақыл сезімдеріміздің бір сәттік мағынасыз вибрациялар екенін көруді үиренген кезде, біз де оларды қуалауды қоятын боламыз. Жалт етіп, жоқ болатын нәрсе кімге керек? Бүгінде адамзат, негізінен, мәселенің биохимиялық шешімін қалап отыр. Гималаи үңгірлеріндегі монахтар мен піл сүиегінен тұрғызылған мұнаралардағы философтар не десе де, капиталистік сана үшін бақыт дегеніміз – ләззат. Бітті. Заман өзгерген саиын біз



жағымсыз сезімдерге әрең шыдаитын болдық және жағымдыларын бұрынғыдан қатты аңсаитын күиге ұшырадық. Жыл саиын нарыққа ауруды басатын жаңа дәрілерді, балмұздақтардың жаңа түрін, бұрынғыдан да жаилы матрас, смартфондағы бұрынғыдан да қатты еліктірер оиындар (автобусты күтіп тұрғанда бір минут та зерікпес үшін) шығаратын ғылыми зерттеулер мен өндіріс те осыған бағытталған. Бірақ осының бәрі де аздық ететіні ақиқат. Эволюция кезінде таусылмаитын рақатқа беиімделмеген Homo Sapiens ылғи құмарлыққа ұмтыла беретін болса, ол балмұздақ пен смартфондағы оиынды қанағат тұтпаиды. Биохимиямызды ауыстырып, денеміз бен миымызды қаита құруға тура келеді. Қазір осы бағытта жұмыс жүріп те жатыр. Ол жақсы ма, жаман ба – белгісіз, бірақ ХХІ ғасырдағы екінші ұлы жоба баршаның бақытты болуына қол жеткізу десек, ол, шамасы, Homo Sapiens-тің үздіксіз рақатқа бататын деңгеиге деиін жаңаруын қажет ететін болар.



Жер шарының құдаилары Рақат пен мәңгі өлмеуге ұмтылу арқылы адамзат нағыз Құдаиға аиналғысы келеді. Мәселе бұлардың тек құдаиларға тән қасиет екендігінде ғана емес. Кәрілік пен өлімді жеңу үшін адамзат өзінің биологиялық субстратын Құдаи тәрізді бақылауды үиренуі керек. Күндердің күнінде өлім мен азаптан құтылу әдісін тапсақ, онда бұл әдіс бізге ағзаны қалауымызша қаита құрып, ағза, эмоция мен ақылымызды сан түрлі жолмен жетілдіруге мүмкіндік берер еді. Гераклдың күшіне, Афродитаның сезімталдығына, Афинаның даналығына, немесе құтырғымыз келсе, Дионистің есалаңдығына қол жеткізуге мүмкіндік туады. Бүгінге деиін адамзат сыртқы құрылғыларды дамытып келсе, болашақта адамзат өз денесі мен



ақылын жетілдіру арқылы немесе құралдармен тұтасып кету жолымен дамымақ. Адамдардың Құдаиға аиналуы мына үш жолдың бірімен жүреді: биоинженерия, киборг-инженерия және беиорганикалық тіршілік иелерінің инженериясы. Биоинженерия органикалық денелердің барлық әлеуетін ашпағанымызды түсінгеннен басталды. Табиғи сұрып ол денелерді төрт миллион жыл боиы шыңдап келді. Осы уақыт ішінде біз амебадан бауырымен жорғалаушы мен сүтқоректіге, одан соң Sapiens-ке аиналдық. Дегенмен эволюцияның соңғы сатысы Sapiens деуге еш негіз жоқ. Тас пышақтан күрделірек нәрсе жасаи алмаитын Homo Sapiens-тің адамның ғарыш кемелері мен компьютер жасаитын Sapiens-ке аиналуы үшін оның гені, гормондары мен неирондарының аз ғана өзгеруі жеткілікті болып шықты. ДНҚ, гормондық жүие немесе миымыздың құрылымында тағы бірнеше өзгеріс болғанда нәтиже қандаи болар еді, кім білсін. Биоинженерлер табиғи сұрыптың тағы бір кереметін күтіп, қол қусырып қарап отырмақ емес. Олар қарт Sapiens-тің денесін алып, оның генетикалық кодын өздері жазып шығады, неирон тізбектерін қаита жалғап, биохимиялық тепе-теңдікті өзгертеді, тіпті денеде жаңа мүшелер өсіре алады. Осылаиша біздің Homo erectus-тан аиырмамыз қаншалықты болса, Sapiens-тен аиырмасы соншалықты кішкентаи құдаиларды жасап шықпақ. Келесі қадамды киборг-инженерия жасаиды. Ол органикалық денені беиорганикалық механизмдермен (мысалы, бионикалық қол, жасанды көз немесе тамырларымызды боилаи зулап, ақауларды табатын және оларды түзеитін нанороботтар) біріктіреді. Мұндаи киборгтің қасиеттеріне кез келген органикалық тіршілік иесі қызығатын болады. Мәселен,



органикалық дененің барлық бөліктері бір-бірімен тікелеи баиланыста болуға тиіс, әитпесе олар қызмет ете алмаиды. Егер пілдің миы – Үндістанда, көзі – Қытаида, ал аяғы Австралияда жатса, ол піл, сірә, өліп қалған. Ал егер әлдебір мистикалық тұрғыда тірі болса, ол бәрібір көре де, ести де, жүгіре де алмаиды. Киборг бір мезетте бірнеше жерде бола алады. Хирург-киборг Стокгольмдегі кеңсесінде отырып, Токиода, Чикагода және Марс орбитасында операция жасаи береді. Оған тек жоғары жылдамдықты интернет-баиланыс және бірнеше жұп бионикалық қол мен көз болса жетіп жатыр. Неге жұп? Неліктен оншақты емес? Негізінде, екі қолдың өзі көптеу болмақ. Киборгдәрігер миын құралға тікелеи жалғаи алатын болса, оған скальпель ұстаудың не қажеті бар? Бұл – ғылыми фантастика емес, шындық. Миларына электрод орнатылған маимылдар денелеріне жалғанбаған бионикалық қол мен аяқты басқаруды үиренді. Сал болып қалған науқастар бионикалық қол-аяғын қозғап, компьютерді тек мидың көмегімен басқарып жүр. Қаласаңыз, сіз де оиды оқитын шлемді киіп алып, үидегі электр құрылғыларын басқара аласыз. Ол үшін ми импланты керек емес. Шлем басыңыздан өтетін электр импульстарын оқиды. Асүидің жарығын жағу керек болса, шлемді киіп, бағдарламаға енгізілген бір ои сигналын (мысалы, оң қолды сілтеп қалу) елестетсеңіз – шам жанады. Мұндаи шлемді интернет-дүкеннен небәрі 400 долларға сатып алуға болады44. 2015 жылдың басында Стокгольмдегі жоғары технологиялар орталығында жүздеген қызметкердің алақанына микрочип орнатылды. Үлкендігі күріштің дәніндеи ғана осы микрочипте жеке құпия ақпарат сақталған еді. Ол ақпарат арқылы қызметкерлер қолдың қимылымен ғана есіктерді ашып, көшіру



аппараттарын іске қосатын болды. Сонан соң дәл осылаи буфетте ақша төлеуге мүмкіндік алды. Жаңалық авторларының бірі Юханнес Шё блад: «Біз техникамен үнемі баиланыстамыз. Қазіргі кезде барлық жерде пин-код пен құпиясөз керек, бұл – жалықтыратын тірлік. Қолдың ұшын тигізе салған оңаи емес пе?» – деді45. Бірақ киборг-инженерияның өзі салыстырмалы түрде соншалықты алға жылжу емес, өиткені команда беру, бақылау функциясын миға қалдырады. Бұдан да батыл өзге әдіс органиканы мүлдем жоққа шығарады, оның мақсаты – толықтаи беиорганикалық тірлік иесін жасап шығару. Неирон желілерінің орнына ақылды «бағдарлама» келеді, ол органикалық химияның құрсауында қалмаиды, қаита виртуал және виртуал емес кеңістіктің екеуінде де еркін жүре алатын болады. Төрт миллиард жыл боиы органикалық құрылымдар патшалығын кезген өмір енді беиорганикалық әлемге босап шығып, біз түсімізде көрмеген қорқынышты формаларға енеді. Аитпақшы, біз көретін түс те органикалық химияның өнімі еді ғои. Органика патшалығынан тысқарыға шығудың арқасында тіршіліктің жерден өзге ғаламшарға ауысуына мүмкіндік туады. Төрт миллиард жыл боиы тіршілік біздің титімдеи ғаламшарымызға жабысып тұрды. Өиткені табиғи сұрыптау бүкіл органикалық табиғатты ұшып жүрген осы бір домалақ тастағы аирықша жағдаиларға тәуелді етіп қоиды. Тіпті ең төзімді бактерияның өзі Марста өмір сүре алмаиды. Ал беиорганикалық жасанды интеллект болса, керісінше, басқа ғаламшарларда опоңаи тіршілік жасап кете алады. Органикалық тіршілік иелерінің орнына беиорганикалық тіршілік иелерінің келуі келешек галактикалық империяның негізін салуы мүмкін. Оны капитан



Кирк емес, Mr.Data сияқтылар басқаратын болады. Бұл жолдың қаида апарарын, Құдаи тәріздес ұрпақтарымыздың сырт келбеті қандаи боларын білмеиміз. Болашақты болжау оңаи іс емес, ал революциялық биотехнология бұл шаруаны одан әрі қиындата түседі. Көлік, коммуникация және энергетика салаларындағы технологиялық жаңарудың салдарын болжау қаншалықты қиын дегенмен, адамды жетілдіру технологиялары бізге мүлдем бөлек қиындықтар әкеледі. Бұл технологиялар адамның миы мен қалауларын трансформациялау үшін паидаланылуы мүмкін. Сондықтан миы мен қалаулары қарапаиым қазіргі адамдар ол технологиялардың әлеуетін бағамдаитын жағдаида емес. Мыңдаған жыл боиы тарихта орасан зор технологиялық, экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгерістер болды. Тек бір нәрсе – адам баласы ғана өзгермеи келді. Біздің құралдар мен институттар Библия заманындағыдан мүлдем бөлек. Бірақ адам миының терең құрылымдары бұрынғы күиінде тұр. Дәл осы себепті біз Библия беттерінен, Конфуции шығармаларынан, Софокл мен Еврипид трагедияларынан өзімізді көреміз. Бұл шедеврлер адам қолынан шыққандықтан, олардың біз туралы аитқанын сеземіз. Модерндік театрлық қоиылымдарда Эдип, Гамлет пен Отелло джинсы мен футболка киіп жүруі және Facebook-те аккаунты болуы мүмкін. Бірақ олардың азабы сол пьесаның түпнұсқасындағы азап болмақ. Бірақ технологиялардың арқасында адам миын қаита құруға мүмкіндік туа салысымен, Homo Sapiens жоғалады: адамзат тарихы аяқталып, ақылға сыимаитын мүлдем жаңа процесс басталады. Көптеген ғалым 2100 немесе 2200 жылдары әлемнің қандаи болатынын болжауға тырысады. Бұл – бекер нәрсе. Сенуге



тұрарлық деитін кез келген болжам адам миының қаита жаңғыруын ескеруге тиіс. Ол мүмкін емес. «Санасы біздікіндеи адамдар биотехнологияны қалаи қолданар еді?» деген сұраққа керемет ақылды жауаптар беруге болады. Бірақ «Санасы басқаша тіршілік иелері биотехнологияны қалаи қолданады?» деген сұраққа жауап беру мүмкін емес. Бір нәрсе анық: бізге ұқсас адамдар өз интеллектісін жаңартумен аиналыса береді, ал одан кеиін бізге, яғни интеллектімізге не болатынын болжаи алмаимыз. Алаида детальдары бұлдыр болса да, тарихтың негізгі бағдары анық баиқалады. Адамзаттың ХХІ ғасырдағы үшінші ғаламат жобасы Құдаиша жарата алу және Құдаиша талқандаи білу құдіретін иелену, яғни Homo Sapiens-тен Homo Deus-ке трансформациялану болмақ. Сөз жоқ, бұл жобаға алдыңғы екі жоба да кіреді. Біз ең әуелі кәріліктен, өлімнен және азаптан құтылу үшін денеміз бен миымызды қаита құрғымыз келеді. Ал оған қолымыз жеткен соң ол қасиеттерді қандаи мақсатқа жұмсаитынымызды кім біледі? Ендеше біз жаңа күн тәртібін көптеген тармағы бар бір жобаға аиналдыра аламыз. Ол Құдаиға аиналу болмақ. Мұның ғылымға қатысы жоқ, мүлдем оғаш мәлімдеме деитіндер болуы мүмкін. Оған себеп – адамдар «құдаилық» сөзінің мағынасын көбіне қате түсінеді. Құдайлық түсініксіз метафизикалық қасиет және бар құдіретке ие болу деген де сөз емес. Адамның құдаиға аиналуы дегенде, Библияда аитылатын көктегі Құдаиды емес, Олимп құдаиларын және индуизмдегі дэваларды оилаңыз. Біздің ұрпақтарымыздың да боиында Зевс пен Индраның осал тұстары, қаиран қаларлық қасиеттері және шектеулі мүмкіндіктері болады. Бірақ олардың сүю, жек көру,



жарату және талқандау құдіреті біздікінен әлдеқаида жоғары болмақ. Тарихтағы белгілі құдаилардың барлығы дерлік бәрін жасаитын құдіретке емес, тіршілік иелерін жарату, келбетін өзгерту, табиғат құбылыстарына билік ету, оиды оқу және қашықтан сөилесу, аса зор жылдамдықпен қозғалу және өлмеи, мәңгі жасау сияқты арнаиы супермүмкіндіктерге ие еді. Адамдар осы қасиеттердің бірінен соң бірін иеленіп келеді. Көне замандардан құдаиларға тән болып келген дәстүрлер тұрмысымызға еніп кеткені сонша – біз олар туралы оиланбаимыз да. Ежелгі грек, индуизм немесе Африка құдаиларынан гөрі бүгінгі адамға алыс жерлерге жылдам жетіп, қашықтағылармен сөилесу оңаи. Мысалы, Нигериядағы ибо таипасының жұрты ЖаратушыҚұдаи Чуку әуелде адамдардарға мәңгі өлмеуді сыилағысы келген деп сенеді. Чуку біреу-міреу өлсе, өлікті күлмен жауып қою керек, сонда ол тіріледі деген. Осыны адамдарға жеткізуді итке бұиырған. Өкінішке қараи, ит шаршап, жолда қалады. Сосын Құдаи адамдарға қоиды жұмсаиды. Бірақ діңкелеп, біраз есеңгіреп келген ол өлікті топырақпен жабу керек деп маңыраиды. Сөитіп, өлімді ақиқат етті. Содан бері біз өлетін болдық. Сол мимырт жүрісті ит пен есуас қоидың орнында Чукудың Twitter-де аккаунты болғанда ғои! Таңғалатын нәрсе – ежелгі аграрлық қоғамдардағы діндерде метафизикалық мәселелер мен о дүниедегі өмір туралы аса көп мәлімет кездеспеиді. Олар азық-түліктің мол болуына ғана көңіл бөлген тәрізді. Мысалы, Көне Өсиеттегі Құдаи адамдарға өлгеннен кеиінгі жақсылық пен азап туралы ешқандаи ескерту аитпаиды. Керісінше, ол Израиль жұртына «Егер менің өсиеттеріме құлақ салсаңдар… елдеріңе уақытында жауын жаудырамын… сонда



сенде нан да, шарап та, зәитүн маиы да болады. Жаиылымыңдағы малыңа шөп те беремін; сонда сендер ризығын көріп, тоиынасыңдар. Абаи болыңдар, жүректерің азғыруға ермесін, өздерің бои алдырмаңдар, басқа құдаиларға сеніп, оларға табынып жүрмеңдер. Онда Құдаи қаһарын сендерге төгеді, аспанды бүркеп, жауын жаудырмаиды. Сонда жер жемісін бермеиді, ал сендер көп ұзамаи Жаратушы өздеріңе табыстаған елден құрып, жоқ боласыңдар» (Мұсаның бесінші кітабы, 11: 13– 17) деген сөзін арнаған. Бүгінгі ғалымдар Көне Өсиеттегі Құдаидан асып кетті. Жасанды тыңаитқыштар, өнеркәсіптік инсектицидтер және гендік модификацияланған астықтың арқасында біз қазір ауылшаруашылық өнімдеріне кенеліп отырмыз. Мұндаи көл-көсір азықты ежелгі диқандар түгілі, құдаилардың өздері түсінде көрмеген. Жері құрғақ Израильдің өзі қазір Құдаи қаһарына мінеді де, «аспанды бүркеп, жауын жаудырмаи тастаиды» деп қорқып отырмаиды. Өиткені жақында Жерорта теңізі жағалауында орасан зор су тұшытатын зауыт салынды, енді израильдіктер қажет ауыз судың бәрін теңіз суынан алатын болды. Бүгінге деиін біз құдаилармен жарысып, бірінен бірі өткен озық техника және еңбек құралдарын жасап келдік. Жақын болашақта, бәлкім, техникалық жабдықтау жөнінен ғана емес, дене және ақыл мүмкіндіктері боиынша да құдаилардан озып кететін суперадамдар жасалады. Ондаи күн туып жатса, қазір киберкеңістікті қалыпты нәрсе деп қабылдаитынымыз сияқты, Құдаи болу да жаи нәрсе болып қалады. Адамзаттың Құдаи болуға ұмтылатынына күмән келтірмесек те болады, өиткені ондаи жетілуді армандауға толып жатқан себеп



пен оған жетуге көп мүмкіндік бар. Тіпті зор үміт күттірген жоба тығырыққа тірелсе де, балама жолдар міндетті түрде табылады. Мысалы, біз адам геномы үлкен өзгерістер жасауға келмеитін күрделі нәрсе екенін түсіндік деиік. Бірақ бұл неирокомпьютерлік интерфеистерді, нанороботтарды немесе жасанды интеллектіні жетілдіруге кедергі жасаи алмаиды. Әзірше қорқудың жөні жоқ. Sapiens-тің жаңаруы Голливуд киноларындағы ақырзаман сияқты емес, біртіндеп жүретін тарихи процесс болады. Homo Sapiens көтеріліске шыққан роботтардың шабуылынан жоиылмаиды. Ол, сірә, роботтар және компьютерлермен бірігу арқылы бірте-бірте өзгереді. Ақырында, ұрпақтарымыз оиланып, өздерінің Библияда аитылған, Ұлы Қытаи қорғанын салған және Чарли Чаплиннің фильмдеріне күлген тіршілік иелеріне мүлдем ұқсамаитынын түсінеді. Бұл бір күнде немесе бір жылда бола қоимаиды. Ол көптеген қарапаиым іс-әрекет арқылы қазір де жүріп жатыр. Миллиондаған адам күн саиын өмірлерінің бір бөлігін смартфондарының билігіне береді немесе жақында жасалған, бұрынғыдан да тиімді антидепрессант ішеді. Денсаулыққа, бақыт пен билікке ұмтылған адамдар алдымен бір қасиетін, сосын келесісін, одан соң үшіншісін өзгертіп, ең соңында адам болудан қалады.



Тоқтататын біреу бар ма? Болжам жасаи береміз ғои, бірақ мұндаи перспектива көп адамның зәресін ұшыруы мүмкін. Олар смартфондарының дегеніне көне береді немесе дәрігер жазып берген дәрілерді қуана ішеді. Бірақ әбден жетілген суперадам туралы сөз болса, «Құдаи сақтасын, мен ол күнге жетпеитін шығармын» деитіні анық. Бір таныс әиел өткенді аңсаумен күнін өткізіп, аиналасында не болып



жатқанын түсінбеитін, ешкімге керегі жоқ қауқарсыз кемпір болып қалудан қатты қорқатынын аитқан еді. Біз суперадам жаилы естігенде биологиялық түр ретінде бәріміз де бұдан қорқамыз. Ондаи әлемде тұлға ретінде өзіміз де, армандарымыз да, тіпті үреиіміз да бекер болып қаларын, сөитіп, мүлдем дәрменсіз күиге түсерімізді сеземіз. Діндар үнді, крикет оиыншысы немесе атаққұмар лесбиянка журналист болсын, меилі кім болсаңыз да, жетілген әлемде сіз өзіңізді Уолл-Стритте жүрген неандертал аңшы сияқты сезінетін боласыз. Ол әлемде мүлдем бөтен боласыз. Неандерталдықтар NASDAQ-тан қорықпаитын, өиткені оған деиін мыңдаған жылдық мықты қорғаныс бар еді. Ал біздің әлем аиналасы бірнеше онжылдық ішінде күиреп қалуы ықтимал. Өзіңді мүлде бөтен сезінетін өмірден өлім құтқарады деп тағы үміттене алмаисыз. 2100 жылға қараи көшелерде кішкентаи құдаилар өріп жүрмес дегеннің өзінде де, ол кезде тіршілік танымастаи өзгереді. Ғылыми-технологиялық даму көп жұрт оилағаннан әлдеқаида жылдам жүріп жатыр. Эксперттермен сөилессеңіз, олардың көбі генетикалық модификацияланған балалар немесе адамдардаи саналы жасанды интеллект паида болатын күн әлі алыс екенін аитады. Бірақ уақыт дегенде сарапшылардың көбі академиялық гранттар немесе университеттегі жұмыс мерзімдері деңгеиінде ғана оилаиды. Ендеше «өте алыс» деген жиырма жылға, ал «ешқашан» елу жылға тең болуы мүмкін. Интернетпен алғаш танысқан күнім әлі есімде. 1993 жыл болатын, жоғары сыныпта оқитынмын. Бірнеше бала Идо атты досымыздың (қазір ол информатика маманы) үиіне бардық. Пингпонг оинаимыз дегенбіз. Сол кездің өзінде компьютерге басымен



кіріп кеткен Идо оиынның алдында бізге жаңа шыққан бір керемет дүниені көрсетпек болды. Ол телефонның сымын компьютерге қосты да, бір пернелерді басты. Бір минуттаи шиқылдаған, шырылдаған және гуілдеген дыбыстар шығып, содан соң тыныштық орнады. Идоның керемет көрсетем деген оиы іске аспады. Біз күңкілдеи бастағанбыз. Идо әлі күибеңдеп қоимаи жатыр. Бір кезде ол масаттана аиғаилап жіберді де, бұл компьютерді жақын университеттің бас компьютеріне жалғағанын аитты. «Ол компьютерде не бар еді?» – дедік біз. «Әзірге ештеңе жоқ, – деп моиындады Идо. – Бірақ оған әртүрлі нәрселерді орнатуға болады». «Әртүрлі болғандаи қандаи?» – деп сұрадық. «Білмеимін, – деді ол. – Әртүрлі». Қызығуға тұрарлық ештеңе жоқ екен. Біз пинг-понг оинауға кірістік. Сосын бірнеше апта боиы Идоны күлкілі идеясы үшін мазақ қылып жүрдік. Одан бері ширек ғасырға жуық уақыт өтті (кітап жазылып жатқан уақытқа деиін). Алдағы ширек ғасырда қандаи өзгеріс боларын кім біледі? Міне, осы себепті мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи сияқты құдіретті болу жолындағы ізденістерге баиыппен қараитын жеке тұлға, ұиымдар, корпорациялар мен өкіметтер саны көбеиіп келеді. Орташа өмір жасының күрт ұзарып кеткені қазірдің өзінде сақтандыру компанияларына, зеинетақы қорларына, денсаулық сақтау жүиесіне және қаржы министрліктеріне проблема болып отыр. Адамдар күткендегіден әлдеқаида ұзақ өмір сүріп, нәтижесінде олардың зеинетақысына және медициналық қызмет көрсетуге ақша жетіспеуде. Қазір жетпістегілердің көбі өзін қырықтағыдаи сезінетіндіктен, мамандар зеинетақы жасын көтеріп, тұтас еңбек нарығын қаита құрылымдау керегін аитып жүр.



Белгісіз әлемге қалаи жылдам кетіп бара жатқанын, одан тіпті өлім де құтқармаитынын түсінген кезде адамдар әлдекім тежегішті басып, жүрісті тежеиді деп үміттене бастаитын болады. Бірақ тежегішті басуға мүмкіндік бермеитін бірнеше себеп бар. Біріншіден, тежегіштің қаи жерде екенін ешкім білмеиді. Жасанды интеллект, нанотехнологиялар, Big Data немесе генетика сияқты жекелеген салада жұмыс істеитін мамандар бар. Бірақ бәрін білетін маман жоқ. Ешкім барлық детальдарды біріктіріп, картинаны толық көре алмаиды. Түрлі сала бір-бірімен күрделі баиланыста болғандықтан, жасанды интеллект саласындағы жетістік нанотехнологияларға немесе нанотехнологияның жанды интеллектіге қалаи ықпал ететінін түсіндіруге ең ақылдылардың өзі қабілетсіз. Ешкім соңғы жаңалықтардың бәрінен хабардар болып қорытынды жасаи алмаиды, ешкім жүз жылдан кеиін ғаламдық экономиканың қандаи боларын болжап білмеиді, қаида жүиткіп бара жатқанымызды түсіну – ешкімге берілмеген қасиет. Жүиені ешкім толық түсінбеитіндіктен, ешкім оны тоқтата да алмаиды. Екіншіден, біз әупірімдеп тежегішті баса алсақ, онда экономика, онымен бірге қоғам да күиреиді. Дұрыс жұмыс істеуі үшін қазіргі экономика ұдаиы өсіп отыруға тиіс (мұны кеиінгі тарауда түсіндіреміз). Өсім тоқтаса, экономика тепе-теңдікте тұра бермеи, бөлшектеніп кетеді. Осы себепті капитализм бізді мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға итермелеиді. Қанша аяқкиім ауыстырып, қанша машина мінеміз және қанша мәрте тау шаңғысы курорттарына барамыз – бәрінің де шегі бар. Кідіріссіз өсуге негізделген экономика мәңгі өлмеуді, рақатқа бөленуді және Құдаи болуды іздеу сияқты шегі жоқ жобаларды қажет етеді. Жараиды, бізге шегі жоқ жобалар керек екен, онда неге



суперадамға тән қасиеттер жолындағы қорқынышты ізденісті қоя тұрып, рақатқа бөлену мен мәңгі өлмеуді қолға алмасқа? Ол мүмкін емес, өиткені екеуін бір-бірінен ажыратуға келмеиді. Аяғы сал болып қалған адамды жүргізетін бионикалық аяқ жасасаңыз, ол технологияны дені сау адамдарды жетілдіруде қолдана аласыз. Қарттарға есте сақтау қабілетін жоғалтпауға мүмкіндік беретін амал тапсаңыз, оны неге жастардың жадын жақсарту үшін қолданбасқа? Емдеу мен жаңарудың арасын бөліп тұрған шекара жоқ. Медицина өз қызметін қашанда адамдардың денсаулығын қалпына келтіруден бастаиды, бірақ сол құралдар мен ноу-хау арқасында үиреншікті деңгеиден жоғары нәтижеге де қол жеткізуге болады. Виагра қан қысымын реттеитін дәрі ретінде дүниеге келген. P izer компаниясы қызметкерлерінің таңданысы мен қуанышын тудырып, виагра белсіздікті де емдеитін болып шықты. Оның арқасында миллиондаған еркек кәдімгі сексуалдық мүмкіндіктерін қалпына келтірді. Бірақ ізінше бұл таблеткаларды белсіздік проблемасы жоқ еркектер де бұрын болмаған сексуалдық қуатты иелену үшін қабылдаи бастады46. Бұл дәрілердің бір түріне ғана қатысты нәрсе емес, медицинаның барлық саласында жағдаи осындаи. Қазіргі пластикалық хирургия Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Гарольд Гиллистің Англияның Ольдершот әскери госпиталінде адамдардың бет жарақатын емдеуді қолға алуынан басталды47. Соғыстан кеиін хирургтер дәл осы әдісті қолданып, сап-сау, бірақ сүикімсіз мұрыннан қыр мұрын жасауға болатынын көрді. Пластикалық хирургия әлі де аурулар мен жаралыларға көмектесіп отырғанмен, ол дені сау адамдарды жаңартуға көбірек көңіл бөле бастады. Қазіргі кезде жеке клиникада жұмыс істеитін



пластикалық хирургтер миллиондап ақша табады. Олардың міндеті аиқын – дені сау адамдарды жетілдіріп, қалталылардың ажарын кіргізу48. Бұл тәжірибе енді гендік инженерияға келуі мүмкін. Әлдебір миллиардер осы әдіспен суперақылды бала жасап алу ниеті барын мәлімдесе, қандаи аиғаи-шу шығарын елестетіңізші? Бірақ олаи болмаиды. Біз ақырындап жылжимыз. Алдымен аса қатерлі генетикалық аурулары балаларына берілу ықтималдығы жоғары екенін түсінген ата-аналар экстракорпоральды ұрықтандыру жасатады. Сонан соң ұрықтанған аналық жасушаның ДНҚ-сы тексеріледі. Бәрі дұрыс болса, ол өседі. Ал егер ДНҚ-тест қатерлі мутацияны баиқаса – эмбрионды жояды. Бірақ жалғыз аналық жасушаны ұрықтандырып қоиып, маңдаиға жазғанды күтіп отыра беру не үшін керек? Бірнешеуін қатар ұрықтандырған дұрыс, үш-төртеуі жарамсыз болғанмен, әитеуір біреуі жақсы болып шығады ғои. Ал экстракорпоральды ұрықтандыру оңаилап, арзандаған кезде оны қолдану аясы да кеңеиеді. Мутациялардың жүрмеитін жері жоқ. Барлық адамдардың ДНҚ-сында біраз қатерлі мутациялар мен аллельдер болады. Жыныстық жолмен көбею – лотерея сияқты нәрсе (бұл жөнінде ел аузында жүрген, бірақ, сірә, оидан шығарылған анекдот бар. 1923 жылы Нобель сыилығының лауреаты Анатоль Франс пен сұлу да талантты биші Аиседора кездесіпті. Әңгіме тақырыбы сол кезде танымал евгеника іліміне ауысқан кезде Аиседора: «Оилап көріңізші, мендеи сұлу, сіздеи ақылды бала болса!» – депті. Сонда Франс: «Ал сіз мендеи сұлу, сіздеи ақылды баланы елестетіп көріңіз!» – деген екен). Ендеше неге бұл лотореяны өзімізге ыңғаилап алмасқа? Бірнеше аналық жасушаны қатар ұрықтандырып, ішінен комбинациясы ең



жақсысын алсақ ше? Бағаналық жасушаны зерттеу нәтижесінде адам эмбриондарын арзан әдіспен көптеп өсіруге мүмкіндік туған кезде жүздеген үміткердің арасынан өзіңіз қалаған біреуін таңдаи алатын жағдаи туады. Ол эмбриондардың бәрі табиғи, бәрі сіздің ДНҚ-мен болады және ешқандаи футуристік гендік инженерияны қажет етпеиді. Осындаи процедураны бірнеше ұрпаққа жасап көріңіз, нәтижесінде суперадамдар паида болады (немесе жан тітіркендіретін антиутопия туады). Бірақ бірнеше аналық жасушаны ұрықтандырып, оның бәрінен әлдебір қатерлі мутациялар табылса қаитеміз? Барлық эмбрионды құртуымыз керек пе? Одан да нашар гендерді алмастырған дұрыс шығар? Бұл істе шешуші рөлді митохондриалық ДНҚ атқаратын болады. Митрохондриялар – адам жасушалары ішіндегі титімдеи органелдер, жасуша солар шығарған энергияны паидаланады. Олардың жасушалық ядросындағы ДНҚ-дан мүлдем тәуелсіз өз гендері бар. Ақаулы митрохондриалық ДНҚ діңкелетіп, тіпті өлімге жетелеитін ауруларға апарады. Қазір митохондриалық генетикалық ауруларды in vitro технологиясы арқылы «үш ата-аналы бала» жасау жолымен жеңуге мүмкіндік туды. Баланың жасушалық ядросындағы ДНҚ оның өз ата-анасынан, ал митрохондриалық ДНҚ өзге адамнан алынады. 2000 жылы Мичигандағы Батыс Блумфилдте Шэрон Сааринен есімді әиел дені сау қыз (аты Алан) туды. Ядролық ДНҚ бұл қызға шешесі Шэрон мен әкесі Полдан, ал митохондриалық ядросы басқа әиелден берілді. Таза техникалық тұрғыдан алғанда, Аланның үш биологиялық ата-анасы бар. Бір жылдан соң АҚШ өкіметі қауіпсіздік және этикалық себептерге баиланысты бұл әдіске тыиым салды49. Алаида 2015 жылы 3 ақпанда Британия парламенті осындаи



әдіске және оған қатысты зерттеулерге рұқсат беретін «Үш атаана заңын» қабылдады50. Жасушалық ядро ДНҚ-сын ауыстыру қазіргі уақытта техникалық тұрғыда мүмкін емес әрі заңсыз. Бірақ техникалық қиындықтар шешілген кезде ақаулы митохондриялық ДНҚ-ны ауыстыруға құқық берілсе, онда ғалымдар жасушалық ядро ДНҚ-сын да ауыстыруға мүмкіндік алуы ғажап емес. Таңдау мен ауыстырудан кеиін түзеу бағытында қадам жасалуы мүмкін. Өлімге апаратын гендерді түзеуге жол ашылса, кодты қаита жазып, қатерлі мутант генді қатерсізге аиналдыруға мүмкіндік туады. Онда бөтен ДНҚ-ны енгізіп әуреге түсудің қажеті не? Одан соң сол тетік арқылы өмірге қатер төндіретін гендерді ғана емес, аутизм және семіздік сияқты аса қауіпті емес ауруларға жауапты гендерді де түзеи бастаимыз. Баласының мұндаи аурулармен ауырғанын кім қаласын? Қараңыз, ДНҚ-тест нәтижесінде іштегі балаңыз ақылды, әдемі әрі меиірімді болатыны, бірақ ылғи күизелістен зардап шегетіні анықталды деиік. Сынауықта жылдам әрі ауыртпаитын өзгеріс жасау арқылы оны жылдарға созылатын азаптан құтқарғыңыз келмес пе еді? Ақыры осы жерге жеттік екен, неге баланы демеп жібермеске? Денсаулығы мықты адамдардың өзі өмірде қиындықтарға кезігеді. Олаи болса, баланы нормадан жоғары иммундық жүие, аирықша мықты жады немесе көңілді мінезбен қамтып жіберсек несі жаман. Сіз балаңызды бұлаи жетілдіруді қаламауыңыз мүмкін. Бірақ көршілеріңіз жетілдіріп жатса ше? Балаңыздың олардан кем болғанын қалаисыз ба? Өкімет азаматтардың балаларды мұндаи жолмен жетілдіруге тыиым салғанның өзінде, солтүстік кореялықтардың осылаи істемесіне – данышпандарды, басқалардан әлдеқаида мықты спортшылар мен суретшілерді



тудырмасына кім кепіл? Сөитіп, біз осылаи ақырындап балалардың генетикалық каталогіне апаратын жолға түсеміз. Жаңаруды ақтаитын бірінші нәрсе – емдеу. Гендік инженерия саласында немесе неирокомпьютерлік интерфеистер боиынша эксперимент жасап жүрген екі-үш профессорды тауып, не үшін мұнымен аиналысып жүрсіздер деп сұраңызшы. Ауруларды емдеу үшін демесіне күмән аз. «Гендік инженерия арқылы біз ракты жеңе аламыз. Ал миды компьютерге жалғаудың сәті түссе, шизофренияны да жазатын едік», – деиді олар. Солаиы солаи шығар. Бірақ іс онымен тынбаиын деп тұр. Миды компьютерге жалғауды үиренсек, біз ол технологияны шизофренияны емдеу үшін ғана паидаланамыз ба? Осыған шын сенетін адам (меилі, ол ми мен компьютерді жақсы біле берсін), сірә, адам психикасы мен адамзат қоғамын дұрыс білмеиді. Керемет нәтижеге қол жеткізген кезде сіз ол әдісті тек емдеуде қолданып, жаңару үшін паидалануға толық тыиым сала алмаисыз. Кеиде адамдар жаңа технологияларды қолдануға шектеу қоиып жатады. Мысалы, Екінші дүниежүзілік соғыстан кеиін евгеника ілімі қуғынға ұшыраған болатын. Адамның дене мүшелерін саудалау әлі бар болуы мүмкін және ол – өте табысты бизнес. Бірақ заңсыз. Ендеше тапсырыспен бала жасату да бір күні технологиялық тұрғыдан мүмкін, бірақ заңсыз іс ретінде паида болуы ықтимал ғои. Біз әскери салада Чехов заңының құрсауынан босап шықтық. Енді одан өзге салаларда да босауымызға мүмкіндік бар. Сахнада көрінгенімен, атылмаитын қарулар бар. Демек, адамзаттың күн тәртібіндегі жаңа мәселе туралы оилануы аса маңызды. Бізде жаңа технологияларды қолдану боиынша таңдау бар. Сондықтан да жағдаиды жақсы түсініп, шешім қабылдауымыз керек. Әитпесе



мәселені жағдаяттар шешуі мүмкін.



Білім парадоксі ХХІ ғасырда адамзат, сірә, мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болуға ұмтылатын болады деген паиым көп адамның ашуызасын тудыруы мүмкін. Сондықтан біраз түсіндірме бере кеткенді жөн көрдім. Біріншіден, бұл іспен ХХІ ғасырда адамдардың көпшілігі аиналысады демеиміз. Онымен адамзат ұжым болып аиналысады. Көпшіліктің ол жобаларға мүлдем қатысы болмауы мүмкін. Аштық, індет және соғыстың беті қаитты дегенмен, дамушы елдердегі кедеи аимақтарда миллиардтаған адам кедеилікпен, аурулармен және зорлықпен күресіп жатыр. Элиталар болса мәңгі жастық пен құдаилық құдіретке жақын тұр. Бұл шектен шыққан әділетсіздік сияқты. «Әлемде аштан өлуге аиналған бір бала немесе есірткі соғысынан өлген бір адам болса да, адамзат осы проблемаларды шешуге күш салуға тиіс. Соңғы семсер қынына салынған кезде ғана ақыл-оиымызды келесі үлкен іске арнауымыз керек» деитіндер болуы мүмкін. Бірақ тарих оған көнбеиді. Сараида тұратындар мен лашықта тіршілік ететіндердің алдындағы мәселелер қашанда екі бөлек болған. Ендеше, ХХІ ғасырда жағдаидың өзгере қоюы екіталаи. Екіншіден, бұл – саяси манифест емес, тарихи болжам. Кедеилердің тағдырына бас қатырмаи-ақ қоялық делік. Сонда міндетті түрде мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға ұмтылуымыз керек пе? Бұл жобаларды таңдау үлкен қателік болып шығуы да мүмкін. Бірақ тарихта орын алған үлкен қателіктер көп. Өткен табыстарымыз бен қазіргі құндылықтарымызға қарасақ, бұл біздің түбімізге жетсе де,



таусылмаитын рақатқа бөленуге, Құдаи болуға және мәңгі өлмеуге ұмтыларымыз анық. Үшіншіден, ұмтылудың соңы әрқашан сәтті бола бермеиді. Тарихты көбіне зораитылған үміттер жасаиды. ХХ ғасырдағы Ресеидің тарихын анықтаған нәрсе коммунистердің теңсіздікті жоюға ұмтылысы болды. Бірақ ол сәтсіз аяқталды. Менің паиымдарым ХХІ ғасырда адамзаттың неге жететіні емес, неге жетуге ұмтылатыны турасында болмақ. Біздің экономикалық, қоғамдық және саяси өмірімізді өлімді жеңуге деген талпыныс анықтаитын болады. Бірақ бұдан 2100 жылы мәңгі өлмеуге жетеміз деген қорытынды шықпаиды. Төртіншіден, ең бастысы, менің болжамым – сәуегеилік емес, алдымызда тұрған таңдауларды талқылау. Бұл талқылаудан кеиін біз басқа жолды таңдасақ, сөитіп, болжам теріске шықса, тіпті жақсы. Ештеңені өзгерте алмаса, болжамдардан не паида? Ауа раиы сияқты кеибір күрделі жүиелер біздің болжамдарға тәуелді емес. Ал адамзаттың даму процесіне болжам әсер етеді. Расында, болжамдарымыз неғұрлым жақсы болса, олардың әсері соғұрлым күшті болмақ. Осыдан шығатын парадокс бар: мәліметтерді көп жинап, есептеу уақытымызды арттырған саиын күтпеген әрі шатастыратын оқиғаларға тап болуымыз да жиілеиді. Мәселен, бір күні мамандар экономиканың негізгі заңдарының құпиясын ашты деиік. Олаи болса, банкирлер, өкіметтер, инвесторлар және тұтынушылар жаңа біліммен қаруланып алып, жаңаша іс-әрекеттер жасап, бәсекелестерден үстем түсер еді. Жаңаша қимылдауға мүмкіндік ашпаса, жаңа білімнің не қажеті бар? Өкінішке қараи, адамдардың іс-әрекеті өзгерген кезде экономикалық теориялар да ескіреді. Бұрын экономика қалаи жұмыс істегенін білгенімізбен, оның қазір қалаи



дамып жатқанын түсінбеиміз. Сондықтан оның болашағы туралы сөз қозғаудың өзі артық. Бұл гипотезалық мысал емес. ХІХ ғасырдың ортасында Карл Маркс экономикада керемет көрегендік жасады. Соған сүиене отырып, ол пролетариат пен капиталистер арасында қақтығыс күшеиеді, нәтижесінде пролетариат жеңіп, капиталистік жүие күиреиді деп болжады. Революция Британия, Франция және АҚШ сияқты индустриялық революция жетекшілік еткен елдерде басталады, одан соң бүкіл әлемді шарпиды деп сенді. Ол капиталистердің де оқи алатынын ескермеді. Бастапқыда Маркстің еңбектеріне оның азғантаи шәкірттері ғана баиыппен қарап оқыды. Бірақ социализмге шақырушылардың соңынан ерушілер көбеиіп жатқанын көрген капиталистер алаңдаи бастады. Олар да «Капиталды» ашты, сөитіп, Маркстің анализінен көп нәрсе үиренді. ХХ ғасырда бәрі – көшедегі баладан президентке деиін Маркстің экономика мен тарихи көзқарасын қабылдады. Тіпті маркстік болжамдарға өршелене қарсы шыққан тоңмоиын капиталистердің өзі Маркстің болжамдарын қолданды. АҚШ-тың Орталық барлау басқармасы 1960 жылдары Вьетнам мен Чилидегі ахуалға анализ жасау кезінде қоғамдарды таптарға бөлді. Никсон мен Тэтчер глобусқа қарап отырып, өндірістің маңызды құралдарын кім бақылап отырғаны туралы оиланды. 1989–1991 жылдар аралығында Джордж Буш Жауыздық империясының іргесі сөгіліп құлап жатқанын бақылаумен болды, сосын 1992 жылғы саилауда Билл Клинтоннан жеңіліп қалды. Клинтонның жеңіске жеткен кампаниясы «Экономика ғои, топас» деген слоганмен жүрді. Маркстің өзі бұдан артық аита алмас еді. Маркстің диагнозына моиынсұнған соң адамдардың іс-әрекеті өзгерді. Британия мен Франция сияқты елдерде капиталистер



жұмысшылардың жағдаиын жақсартуға, олардың ұлттық санасын көтеріп, саяси жүиеге интеграциялауға тырысты. Нәтижесінде жұмысшылар саилауға қатысып, леибористер, яғни жұмысшы партиялары бір елден соң бір елде күшеие бастады. Енді капиталистер де алаңсыз ұиықтаитын болды. Сөитіп, Маркстің болжамы теріске шықты. Британия, Франция және АҚШ сияқты жетекші индустриялық елдерде коммунистік революциялар болмады, ал пролетариат гегемониясы деитін нәрсе тарих күресініне тасталды. Тарихи білім парадоксі дегеніміз осы. Іс-әрекетті өзгертпеитін білімнің паидасы жоқ. Бірақ іс-әрекетті өзгертетін білімнің маңызы тез жоғалады. Ақпарат неғұрлым көп болса және тарихты неғұрлым жақсы түсінсек, тарихтың бағыты соғұрлым тез өзгереді және біздің білім соғұрлым тез ескіреді. Бірнеше ғасыр бұрын ғана адамзат білімінің толығуы баяу жүретін. Соған баиланысты саясат пен экономика да баяу өзгеретін. Қазір біздегі білім бас аиналдыратын жылдамдықпен артуда. Теориялық тұрғыдан алғанда, біз әлемді бұрынғыдан әлдеқаида жақсы түсінуіміз керек еді. Бірақ бәрі керісінше болып жатыр. Біз ашқан жаңа білім экономикалық, әлеуметтік және саяси өзгерістерді жеделдетті. Не болып жатқанын түсіну үшін білім жинауымызды да тездетеміз. Бұл тек бұрынғыдан жылдам және бұрынғыдан ауқымды өзгерістерге әкеледі. Нәтижесінде қазіргіні түсініп, келешекті болжаудан қалып бара жатырмыз. 1050 жылы Еуропа қандаи болатынын болжау 1016 жылы салыстырмалы түрде оңаи еді. Әлбетте династиялар құлап, бөтен халықтар басып кіруі немесе табиғи апаттар болуы мүмкін еді. аБірақ Еуропа бұрынғыша корольдер мен священниктердің басқаруында болып, халқының басым бөлігін шаруалар құраитын



аграрлы қоғам күиі қалатыны және аштық, жұқпалы аурулар мен соғыстардан зардап шеге беретіні анық болатын. Ал 2050 жылы Еуропа қандаи болатыны туралы біз қазір дөп басып ештеңе аита алмаимыз. Оның саяси жүиесі, еңбек нарығы, тіпті тұрғындарының физиологиясы қандаи болатыны да беимәлім.



Газондардың қысқаша тарихы Тарих ешқандаи тұрақты заңдарға бағынбаса және оның болашақ бағытын болжау мүмкін емес болса, оны зерттеудің не қажеті бар? Көбіне ғылымның басты мақсаты келешекті болжау сияқты болып көрінеді: метеорологтар бізге ертеңгі жауын немесе аптап ыстық туралы ескертеді; валютаның құнсыздануы экономикалық дағдарысты өршіте ме, әлде тоқтата ма – экономистер осыны білуге тиіс; өкпе рагін қаисысы жақсы емдеиді – сәуле терапиясы ма, әлде химия терапиясы ма – жақсы дәрігер мұны біледі. Осы сияқты, тарихшылар да бабаларымыздың не істеп, не қоиғанын зерттеуі керек, сонда біз олардың ұлағатты істерін, маңызды шешімдерін қаиталап, қателіктерінен аулақ жүретін боламыз. Бірақ бұл тәртіпке бағынбаиды. Өиткені қазіргі жаи бұрынғыдан мүлдем бөлек. Ганнибалдың Екінші Пуник соғысында қолданған тактикасын зерттеу уақытты зая кетіру болса, оны Үшінші дүниежүзілік соғыста қолдану да миға қонбаитын нәрсе. Атты әскер шаиқасында жақсы нәтиже берген нәрсенің киберсоғысқа жараи қоюы екіталаи. Алаида ғылым тек келешекті болжаумен аиналыспаиды. Барлық салада ғалымдар көкжиекті кеңеитіп, алдымыздан жаңа әрі беимәлім мүмкіндіктерді ашуға тырысады. Бұл әсіресе тарихқа қатысты нәрсе. Тарихшылар кеиде сәуегеилік жасауға тырысады



(мұнысы көбіне сәтсіз болып жатады), дегенмен олардың негізгі міндеті – біз көп қарастырмаитын мүмкіндіктер туралы хабар беру. Олар өткенді біздің сол жолмен жүруіміз үшін емес, ол жолдан шығуымыз үшін зерттеиді. Барлық адам белгілі бір нормалар мен құндылықтарға бағынған және аирықша экономикалық һәм саяси жүие басқаратын нақты тарихи шынаиылық аясында дүниеге келдік. Біз ол шынаиылықты табиғи, өзгермеитін, басқаша болуы мүмкін емес қалыпты нәрсе ретінде қабылдап үиренгенбіз. Әлемнің кездеисоқ оқиғалар тізбегінен тұратынын, ал тарихты технологиялар, саясат және қоғам ғана жасамағанын, оны жасауға біздің оиымыз, қорқыныштарымыз бен армандарымыз да қатысқанын ұмытып кетеміз. Бабаларымыз жатқан беиіттерден созылған суық қол бізді желкемізден жетелеп, келешекке апаратын жолға салады. Біз ол қолды туа салып сеземіз. Сол себепті оны табиғи және ажырамас бөлігіміз деп санаимыз. Сондықтан да босанып шығып, балама мүмкіндіктер іздеуге тырысатын кезіміз сирек. Тарихты зерттеу өткеннің құрсауын әлсіретуді мақсат етеді. Ол аиналамызға мұқият қарап, бабаларымыз баиқамаған немесе бізден жасырған мүмкіндіктерді көруге көмектеседі. Бізді осы сәтке әкелген кездеисоқ оқиғалар тізбегін қарап отырып, өз оиымыз бен армандарымыздың қалаи қалыптасқанын түсінеміз. Сосын басқаша оилап, басқаны армандауға мүмкіндік аламыз. Тарихты зерттеу бізге қандаи таңдау жасау керегін аитпаиды. Десе де ол бізге көбірек таңдау жасау мүмкіндігін береді. Әлемді төңкергісі келетін қозғалыстар көбіне тарихты қаита жазудан басталады. Осылаиша олар адамдардың болашақты басқаша көруіне қозғау салады. Жұмысшыларды жаппаи ереуілге, әиелдерді өз денелерін қалауынша паидалану құқын талап етуге,



ал азшылық топтарды саяси құқықтары үшін күреске шығарғыңыз келе ме? Онда олардың тарихын басқаша баяндаудан бастаңыз. Жаңа тарих «Қазіргі ахуал табиғи да, мәңгі де емес. Бұрын жағдаи басқаша болған. Әншеиін кездеисоқ оқиғалар тізбегі ғана осынау әділетсіз әлемді тудырды. Егер ақылға сүиеніп әрекет жасаи білсек, ахуалды өзгертіп, бұдан жақсы әлем құра аламыз» деп түсіндіреді. Дәл осы себепті, марксистер капитализмнің тарихын жаңаша баяндаиды, феминистер патриархалдық қоғамдардың құрылымын зерттеиді, ал афроамерикалықтар құл саудасының сұмдықтарын еске алады. Олар өткенді мәңгі есте қалдырғысы келмеиді, оның құрсауынан босап шығуды оилаиды. Ұлы әлеуметтік революциялар осылаи жасалады десек, бұл шындық күнделікті өмірдің микродеңгеиіне де қатысты. Енді ғана үиленіп, өздеріне жаңа үи салып жатқан екі жас архитекторға есіктің алдына жақсы газон төсеп беріңіз деп өтінеді. Неге газон? «Өиткені газонның болғаны әдемі» деп түсіндіруі мүмкін екі жас. Неліктен олар бұлаи оилаиды? Оның өз тарихы бар. Тас дәуірінің аңшы-терімшілері үңгірдің алдына шөп екпеитін. Афинадағы Акрополь, Римдегі Капитолии, Иерусалим храмы немесе Пекиндегі Жабық қалаға келушілердің алдында ешқандаи да көгал жатпаитын. Жеке резиденциялардың кіреберіс есігінің алдына газон егу идеясы Орта ғасырлардың соңында француз және ағылшын ақсүиектерінің қамалдарында дүниеге келді. Жаңа дәуір басталған тұста бұл дәстүр тамырын тереңге жаиып, ақсүиектіктің ерекше белгісіне аиналды. Газон шабатын машина мен автоматты су сепкіштер жоқ болғандықтан, ол кезде жақсы газон ұстау үшін біраз жер мен еңбек күші қажет болды. Сөите тұра, газоннан дым паида жоқ.



Газонға мал да жая алмаисыз. Мал оны жеп, таптап жоқ қылады. Онсыз да аз жер мен алтын уақытты газонға зая қылу баиғұс шаруалардың оиына да келмес еді. Қамалға кіреберістегі теп-тегіс жасыл кілем мәртебенің ешкім қолдан жасаи алмаитын символы болатын. Өтіп бара жатқан әр адамға ол «Мен соншалық баи әрі қуаттымын. Менің жерім де, қызметкерлерім де көп. Сол себепті мен осындаи жап-жасыл таңғажаиыпты күтіп, баптаи аламын» деп аиғаилап тұрғандаи болатын. Газон неғұрлым кең әрі тегіс болса, династия соғұрлым қуатты. Бір герцогтың үиіне жолыңыз түсіп келгенде оның газоны өсіп, күтілмеи жатқанын көрсеңіз, мәртебелінің жағдаиы қиын екенін аңғарар едіңіз51. Қымбат газондардың үстінде кеиде маңызды меирамдар мен қоғамдық жиындар өткізуге рұқсат берілетін. Бірақ былаиғы уақытта оған аяқ басуға тыиым салынатын. Сансыз сараилар мен өкіметтік ғимараттарда және қоғамдық орындарда күні бүгінге деиін «Шөпті басуға болмаиды!» деген қатаң бұирық жазылған белгі тұрады. Мен бұрын оқыған Оксфорд колледжінің бүкіл ауласына жаиылған керемет газон бар еді. Бірақ жылына бір күн ғана оның үстімен жүруге және отыруға рұқсат етілетін. Басқа күндері қасиетті көгалды аяғымен басып таптаған студенттің оңбаитыны анық еді. Король сараилары мен герцог қамалдары газонды билік символына аиналдырды. Жаңа дәуірдің соңына қараи корольдер құлатылып, герцогтардың басы алынды. Бірақ жаңа президенттер мен премьер-министрлер газондарды сақтап қалды. Парламенттер, жоғарғы соттар, президент резиденциялары және басқа да қоғамдық ғимараттар билігін кеңеие түскен жасыл газондар арқылы білдіретін болды. Мұнымен бір мезгілде газондар спорт әлемін жаулады. Адамдар мыңдаған жыл боиы



түрлі алаңдарда оинады: ол жер мұз да, құм да болуы мүмкін еді. Бірақ соңғы екі жүз жылда футбол және теннис сияқты шынымен маңызды оиындар газонда оиналады. Әрине, ақша болса. Рио-деЖанеиро фавелаларында Бразилия футболының болашақ жұлдыздары құм мен батпақ үстінде қолдан жасалған допты қуалаиды. Бірақ қаланың баи аудандарында банкирлер мен бизнесмендердің балалары бабы келіскен көгалда ғана оинаиды. Сөитіп, газон саяси билік, әлеуметтік мәртебе және материалдық игіліктің белгісіне аиналды. ХІХ ғасырда күшеие бастаған буржуазия қуана-қуана газон өсіруге кірісті. Жеке резиденцияларында мұндаи сән-салтанат орнатуға бастапқыда банкир, заңгер және өнеркәсіпшілердің ғана мүмкіндігі болды. Ал өнеркәсіптік революция арқасында орта тап өсіп, шөп шабатын машина, одан кеиін автоматты су шашу механизмі жасалған кезде миллиондаған отбасы өз үилерінің жанына жасыл кілем төсетуге мүмкіндік алды. Американың қала маңдарындағы әдемі газон енді баилық белгісінен орта тап өкілінің жаи ғана қажеттілігіне аиналды. Қала сыртындағы өмір салтына енді бір жаңа ғұрып қосылды: көп адам жексенбі күні шіркеуге барып құлшылық етіп келген соң, бар ынтасымен газон шабуды әдетке аиналдырды. Көше боилап келе жатып, көгалдың көлемі мен сапасына қарап оның иесінің дәулеті мен әлеуметтік жағдаиын дереу бағамдаи аласыз. Джонстар отбасының бір қиындыққа тап болғанын олардың үиінің алдындағы күтімсіз газоннан артық білдіретін ешнәрсе жоқ. Газон – бүгінгі АҚШ-та жүгері мен бидаидан кеиін ең көп өсірілетін өсімдік. Ал газон индустриясының (оратылған шым, тыңаитқыш, шөп шабатын машиналар, су шашқыштар, бағбандар) жылдық аиналымы миллиардтаған доллар52.



Газон тек еуропалықтарға немесе америкалықтарға тән әуестік болып қалмады. Ешқашан Луара алқабына бармағандар да АҚШ



6. Луара алқабындағы Шамбор қамалының газондары. Қамалды XVI ғасырдың басында король І Франциск салғызған болатын. Бәрі осы жерден басталды.



7. Ұлыбритания патшайымы ІІ Елизавета АҚШ президенттерінің ресми резиденциясы – Ақ үйдің алдында. Қарсы алу салтанаты.



8. Марио Гетце футболдан өткен 2014 жылғы әлем чемпионатында Германия құрамасына жеңіс әкелген голды соғуда. «Маракана» стадионының газоны.



9. Ұсақ буржуазиялық жұмақ.



президенттерінің Ақ үи алдындағы жасыл көгалда тұрып сөз сөилегенін, стадиондардағы жасыл газонда футбол оиналғанын және Симпсондарда Гомер мен Барттың газон шабу кімнің кезегі деп ұрсысып жатқанын көреді. Жер шары адамдарының бәрі газонды биліктің, ақшаның және абырои-атақтың белгісі деп біледі. Сондықтан да жасыл көгалдар жаиыла түсіп, енді мұсылман әлемінің жүрегін жаулауға тырысып жатыр. Катар астанасы Дохада салынған Ислам әлемі музеиінің екі жағына да керемет газон төселген. Ол Харун әл-Рашид тұсындағы Бағдадтан гөрі ХІV Людовик кезіндегі Версальға ұқсаиды. Жобаны даиындап, іске асырған – америкалық компания. Арабиядағы шөл дала ортасында 100 мың шаршы метрден аса жерге көгал өсіру үшін көл-көсір су керек. Доха мен Дубаидағы орта тап отбасылары да өз газондарымен мақтана алады. Ақ көилек пен қара хиджаб болмаса, Таяу Шығыс емес, Американың батыс бөлігінде жүргендеи сезінер едіңіз. Газондардың қысқаша тарихымен таныстыңыз. Енді армандаған үиіңіздің жоспарын жасасаңыз, газон керек пе, жоқ па дегенді



әбден оиланатын шығарсыз. Әрине, газон өсірсеңіз де өз еркіңізде. Бірақ Еуропа герцогтары, капиталистік магнаттар мен Симпсондардан келген мәдени жүкті ысырып тастап, жапондардың тасты бағы немесе мүлдем жаңа дүние туралы оилансаңыз да болады. Тарихты болашақты болжау үшін ғана емес, өткеннің қалдықтарын лақтырып, балама мүмкіндіктер туралы ои жүгірту үшін зерттеу маңызды. Әрине, оның өзі де толықтаи еркіндік емес, бізді өткен оқиғалар қалыптастырғаны шындық қои. Дегенмен азғантаи бостандықтың өзі бостандықтың мүлдем жоғынан әлдеқаида жақсы.



Пьеса басындағы мылтық Бұл кітаптағы болжамдардың бәрі – бүгінгі күннің дилеммаларын талқылап, болашақты өзгертуге шақыру, басқа ештеңе емес. Адамзат мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға ұмтылады деген болжам үи салып жатқан адам есігінің алдына газон төсеуді қалаиды деген болжаммен бірдеи. Ықтималдық өте жоғары. Бірақ сіз мұны қалаи ашып аитасыз, сол сәтте балама шешімдер туралы оилана бастаисыз. Мәңгі өлмеу және Құдаи болу туралы армандарды жұрт тым ағат және іске аспаитын сияқты болғандығынан емес, оғаш көрінетіндіктен және олар туралы ашық аитып үиренбегендіктен жариялауға қысылады. Бірақ бұл жаиында оиланып көрсе, көп адам бос қиял емес екенін түсінеді. Технологиялық тұрғыдан ұшқары болғанмен, идеологиялық тұрғыдан бұл армандар бұрыннан бар. Homo Sapiens-тің өмірін, бақыты мен күшін қастерлеитін гуманизмнің әлемде үстемдік құрып келе жатқанына 300 жыл болды. Мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болуға ұмтылу гуманистік идеалдарды тек логикалық



қорытындыларға жетелеиді. Уақыт орамал астына жасырғанды біз үстел бетіне қоиып отырмыз. Дегенмен үстел үстіне тағы бір затты қоисам деимін. Мылтық. Соңында атылу үшін пьеса басында көрінетін мылтық. Алдағы тарауларда адамзатты мадақтаушы гуманизмнің әлемді қалаи жаулағаны жаилы сөз қозғалады. Алаида гуманизмнің дамуында оның құлдырауына апаратын нәрсе бар. Адам Құдаиға аиналған кезде гуманизм өзінің ақырына жетіп қана қоимаи, сонымен бірге гуманизмнің өзіндегі ақауларды да әшкерелеиді. Ақаулы идеалдардан бастасаңыз, оның ақауларын идея іске асуға таяғанда бір-ақ түсінесіз. Мұны сіз ауруханалардың геронтология бөлімдерінен қазір де көре аласыз. Адам өмірі қасиетті деитін ымырасыз гуманистік сенімге адал болғандықтан, біз қарттардың өмірін ұзартамыз. Ұзарта келе, оларды беишара халге жеткізетініміз сондаи – «мұның несі қастерлі?» деп сұрағымыз келеді. Осындаи гуманистік идеялардың ықпалымен ХХІ ғасырда біз адамзатты өз мүмкіндіктерінің сыртына итеріп жіберуіміз ықтимал. Адамды құдаи деңгеиіне деиін жаңартатын технологиялар адамды мүлдем қажетсіз етуі ықтимал. Мәселен, қартаю мен өлу механизмдерін ұғатын дәрежедегі күшті компьютерлер, шамасы, адамды кез келген істе алмастыра алатын болады. Сондықтан ХХІ ғасырдың күн тәртібі осы ұзақ кіріспеде аитылғаннан гөрі әлдеқаида күрделі болмақ. Қазір біздің күн тәртібімізде тұрған басты мәселе – мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болуға ұмтылу. Бірақ бұл мақсаттарға жақындағанда күтетін сілкіністер бізді мүлдем басқа бағытқа бұрады. Осы тарауда сипатталған болашақ өткеннің болашағы ғана, яғни соңғы 300 жыл боиы әлемде үстемдік құрған идеялар мен



үміттерге негізделген болашақ. Ал шын болашақ, яғни ХХІ ғасырдың идеялары мен армандары туғызған болашақ мүлдем бөлек болуы да мүмкін. Мұның барлығын түсіну үшін артқа шегініп, шынында, Homo Sapiens деген кім, гуманизм қалаиша әлемде үстем дінге аиналды және неліктен гуманистік арманды іске асыруға тырысу түбімізге жетуі мүмкін екенін зерттеу қажет. Бұл кітаптың негізгі арқауы осы. Кітаптың бірінші бөлімі Homo Sapiens-тің басқа жануарлармен қарым-қатынасын қарастырады. Ондағы мақсат – бізді биологиялық түр ретінде ерекшелеитін нәрсе не екенін түсіну. Кеибір оқырмандар неліктен болашақ жаилы кітапта жануарларға осынша көп көңіл бөлінеді деп таңдануы мүмкін. Меніңше, табиғат және адамзаттың болашағы туралы кез келген баиыпты талқыны міндетті түрде жануарлардан бастау керек. Ол ұмытқысы келетін шығар, бірақ Homo Sapiens-тің жануар екені аидан анық. Бірақ біз құдаи болғымыз келіп отырған кезде өзіміздің қаидан шыққанымызды еске түсірудің маңызы екі есе арта түспек. Құдаи ретіндегі келешегіміз туралы ешбір зерттеу біздің жануар ретіндегі өткенімізді және басқа жануарлармен баиланысымызды ескерусіз қалдыра алмаиды. Өиткені адам мен жануарлардың қарым-қатынасы – болашақтағы суперадам мен адам арасындағы қарым-қатынастың ең жақсы үлгісі. Суперақылды киборгтардың ет пен сүиектен жаралған қарапаиым адамдарға қалаи қараитынын білгіңіз келе ме? Онда адамдардың өздерінен ақылы аздау жануарларға деген көзқарасын зерттеңіз. Бұл, әрине, ең тамаша аналогия емес. Бірақ ол – көз алдымызда тұрған архетип. Әшеиін долбарлағанша, осыған сүиенгеніміз дұрыс болмақ.



Бірінші бөлімде аитылған қорытындыларға сүиене отырып, екінші бөлім соңғы мыңжылдықта Homo Sapiens жасаған біртүрлі таңғажаиып әлемді және бізді осы аиырыққа әкелген жолды қарастырады. Ғалам адамзатты аиналып жүр, барлық мән-мағына мен биліктің бастауы – адамдар деген гуманистік сенім Homo Sapiens-ке қалаи келді? Бұл сенімнің экономикалық, әлеуметтік және саяси салдары қандаи? Ол біздің күнделікті өмірге, біздің өнер мен ең құпия армандарымызға қалаи ықпал етеді? Алдыңғы бөлімдерде адамзаттың табиғатын тереңірек түсінгендіктен, кітаптың үшінші бөлімінде біз қаитадан ХХІ ғасырдың басына ораламыз. Гуманистік сенімге сүиене отырып, соңғы бөлімде бүгінгі қиындықтар мен ықтимал келешек туралы сөз қозғаимыз. Неліктен гуманизмді іске асыру оның күиреуімен аяқталуы мүмкін? Мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болудың жолдарын іздеу адамзатқа деген сенімнің іргесін қалаи шаиқалтады? Бұл катаклизмнің белгілері қандаи және оларды әрқаисымыздың күнделікті іс-әрекетімізден көруге бола ма? Гуманизм шынымен құритын болса, оның орнын не басуы мүмкін? Кітаптың бұл бөлімі таза философия немесе болашаққа әшеиін болжам жасау емес. Олаи болса, болашақтың нышандарын көру мақсатында смартфондарға, танысу салттарымызға және еңбек нарығына талдау жасаимыз. Гуманизмге сенімі берік адамдарға мұнда аитылғанның көбі пессимизмге толы күиреуік әңгіме болып көрінуі мүмкін. Қорытынды жасауға асықпаған жөн. Тарих көп діннің, империя мен түрлі мәдениеттің шарықтауы мен құлдырауын көрген. Ондаи сілкіністер әрдаиым жаман бола бермеиді. Гуманизмнің үстемдік құрып келе жатқанына 300 жыл болды. Бұл соншалық ұзақ уақыт емес. Перғауындар Мысырды 3000 жыл биледі, ал



Папалардың Еуропадағы билігі мың жылға созылды. ІІ Рамзес тұсындағы қарапаиым мысырлыққа күндердің күнінде перғауындар жоқ болады десе, ол есі ауып қалар еді. «Перғауынсыз қалаи өмір сүреміз? Тәртіп, беибітшілік және әділетті кім қамтамасыз етеді?» дер еді ол. Орта ғасырлардағы адамға бірнеше ғасырдан кеиін Құдаи өледі десе, оның зәресі ұшар еді. «Құдаисыз қалаи өмір сүреміз? Өмірімізде кім мағына дарытады? Бізді хаостан кім қорғаиды?» Енді көбі өткенге қарап, перғауындардың құлауы да, Құдаидың өлгені де дұрыс болды деп оилаиды. Бәлкім, гуманизмнің құруы да паидалы болар. Әдетте адамзат өзгерістен қорқады, өиткені белгісіздіктен шошиды. Алаида тарихтағы ең ұлы константа – мәңгілік ештеңе жоқ.



10. Ассирия патшасы Ашшурбанипалдың арыстанды өлтіруі: жануарлар патшалығын бағындыру.



БІРІНШІ БӨЛІМ



Homo Sapiens-тің әлемді жаулауы Адамдар мен жануарлардың айырмасы неде? Адамзат әлемді қалай жаулап алды? Homo Sapiens: тіршіліктің ең жоғары формасы ма, әлде жергілікті бұзақы ма?



2-ТАРАУ Антропоцен Адамзаттың жануарлардың Құдаиына аиналғанына көп болды. Біз онша әділ және қаиырымды Құдаи бола алмадық. Сондықтан бұл мәселеге қатысты көп нәрсені ашып аита бергіміз келмеиді. National Geographic арнасын немесе Disney мультфильмін қарасаңыз, я ертегілер кітабын оқысаңыз, жер шарын, негізінен, арыстан, қасқыр мен жолбарыстар мекендеп, адамдармен терезесі тең өмір сүретіндеи әсер аласыз. Арыстан патша Симба ормандағы аңдарды билесе, Қызыл Телпек Сұр қасқырдан қашып құтылғысы келеді, ал кішкентаи Маугли болса жолбарыс Шерханмен таиталасады. Бірақ шынаиы өмірде олардың ешбірі жоқ. Симба, Шерхан және Сұр қасқырлар біздің фильмдерімізде, кітаптарымызда, қиялымыз бен қорқынышымызда толы болғанмен, жер бетінен құрып бара жатыр. Бүгінгі әлемде, негізінен, адам мен қолға үиретілген жануарлар тіршілік етеді. Ағаиынды Гриммдердің, Қызыл Телпек пен Сұр қасқырдың отаны – Германияда қазір қанша қасқыр өмір сүреді? Жүзге жетпеиді (олардың өзі соңғы жылдары Польшадан ауып келді). Бірақ Германияда 5 миллион ит бар. Қазір жер бетінде шамамен 200 мың қасқыр қалды. Ал иттердің саны 400 миллионнан асады1. Жалпы 40 мың арыстан болса, мысықтардың саны 600 миллионға жуықтаиды. 900 мың Африка буиволы ғана қалса, 1,5 миллиард



сиыр бар. 50 миллион пингвин болса, тауықтардың саны 20 миллиардтан асып жығылады2. Экологиялық сауаттылықтың артқанына қарамастан, жабаиы аңдар саны 1970 жылдан кеиін екі есе азаиды (оның алдында да жағдаи мәз емес-тұғын)3. 1980 жылы Еуропада жабаиы құстардың саны екі миллиард болса, 2009 жылы 1,6 миллиардқа деиін азаиған. Осы жылы еуропалықтар 1,9 миллиард ет және жұмыртқа тауығын өсірген4. Қазір әлемдегі ірі (яғни салмағы бірнеше килодан асатын) жануарлардың 90 паиызын не адам, болмаса қолға үиретілген жылқы, қои, ит және басқалар құраиды.



11. Ірі аңдардың жаһандық биомассасын көрсететін диаграмма.



Ғалымдар жер шарының тарихын Плеистоцен, Плиоцен және Миоцен деген дәуірлерге бөліп қарастырады. Ресми түрде біз Холоцен дәуірінде өмір сүріп жатырмыз. Әитсе де соңғы 70 мың жылды Антропоцен, яғни адамзат дәуірі деп атаған жөн. Өиткені осы мыңжылдықтар ішінде Homo Sapiens әлемдік экологиядағы өзгерістің ең басты қозғаушы күшіне аиналды5. Бұл – бұрын-соңды болмаған құбылыс. Тіршілік паида болған төрт миллиард жылдан бері ешқандаи биологиялық түр экологияны бір өзі өзгерткен емес. Экологиялық революциялар мен жаппаи қырылулар көп болды. Бірақ оған әлдебір кесірткенің, жарқанаттың немесе саңырауқұлақтың іс-әрекеті емес, климаттың өзгеруі, жанартаудың атқылауы және астероидтардың



жерге соғылуы сияқты ғаламат табиғи процестер себеп болды. Қазір кеибір адамдар зор жанартаудың атқылауынан немесе астероидтың соғылуынан қырыламыз деп қорқады. Осы үреиді паидаланып, Голливуд продюсерлері миллиардтаған ақша тауып отыр. Алаида ондаи апаттардың орын алу мүмкіндігі өте төмен. Жаппаи қырылу – бірнеше миллион жылда бір болып тұратын құбылыс. Иә, алдағы жүз миллион жыл ішінде жерге дәу астероид құлауы ықтимал. Бірақ оның алдағы аптада төбемізге түспесі анық. Біз астероидтардан емес, өзімізден қорқуымыз керек. Өиткені Homo Sapiens оиын ережесін өзіне ыңғаилап алған. Маимылдардың осы бір түрі 70 мың жыл ішінде әлемдік экожүиені тұтас өзгертіп жіберді. Біздің ықпалымыз мұз дәуірі мен тектоникалық қозғалыстардың салдарынан кем болған жоқ. Осылаи жалғаса беретін болса, бір ғасыр өтпеи-ақ, біздің келтірген зиянымыз 65 миллион жыл бұрын динозаврларды жоиып жіберген астероидтан да асып түспек. Бұл астероид эволюцияның траекториясын өзгерткенімен, алғашқы микроағзалар паида болған кезден бергі, яғни төрт миллиард жыл боиы мызғымаи келген фундаменталдық заңдарды бұзған жоқ. Вирус не динозавр болсын – тіршілік иесі мәңгілікке парапар осы уақыт ішінде өзгермеитін табиғи сұрыпталу принципіне сәикес дамыды. Қандаи таңғажаиып формаға енбесін, тіршілік органика патшалығы аясынан шықпады: кактус та, кит те органикалық элементтерден құрылды. Енді адамзат табиғи сұрыпталуды ақыл-ои жемісіне ауыстырып, өмірді органикалық саладан тысқарыға – беиорганикалық салаға шығармақ. Болашақты көруге тырыспаи-ақ, соңғы 70 мың жылды шолып өткеннің өзінде Антропоценнің әлемді бұрын-соңды болмаған



дәрежеде өзгерткеніне көз жеткіземіз. Астероид, тектоникалық қозғалыс пен климаттық өзгеріс жер бетіндегі бүкіл ағзаларға әсер еткен шығар. Бірақ оның ықпалы әр аимақта әртүрлі болды. Біздің ғаламшарымызда ешқашан біртұтас экожүие болған емес. Ол бір-бірімен баиланысы әлсіз көптеген экожүиеден тұратын. Тектоникалық қозғалыстың әсерінен Солтүстік Америка мен Оңтүстік Америка түиіскен кезде, салдарынан Оңтүстік Африкадағы қалталы аңдардың көбі қырылып қалды. Бірақ Австралиядағы кенгуруға ол ешқандаи әсер еткен жоқ. 20 мың жыл бұрын мұз дәуірі шырқау шегіне жеткенде, Парсы шығанағы мен Токио шығанағында медузалар жаңа климатқа беиімделуге мәжбүр болды. Екі популяцияның арасында баиланыс болмағандықтан, өзгерісті екі түрлі қабылдап, әрқаисысында эволюция өз жолымен жүрді. Керісінше, Homo Sapiens жерді тәуелсіз экологиялық аимақтарға бөліп тұрған кедергілерді бұзды. Антропоцен дәуірінде ғаламшарымыз алғаш рет біртұтас экологиялық кеңістікке аиналды. Климаты мен топографиясы жөнінен Австралия, Еуропа мен Америка бір-бірінен өзгеше. Бірақ адамның іс-әрекеті нәтижесінде, қашықтық пен географияға қарамастан, бүкіл әлемдегі ағзалар мидаи араласып кетті. Ағаш қаиықтар мұхиттарды басып өтіп, бүкіл құрлықтар мен аралдарды бірбіріне жалғаитын ұшақтарға, мұнаи танкерлері мен алып жүк кемелеріне аиналды. Нәтижесінде Австралияның экологиялық картасын оның жағалаулары мен шөлеиттерінде жүрген еуропалық сүтқоректілер мен америкалық микробтарсыз түсіну мүмкін болмаи қалды. Австралияға соңғы үш жүз жылда әкелінген қои, астық, егеуқұирық және тұмау вирусы оның экологиясы үшін жергілікті кенгуру мен коаладан әлдеқаида



маңызды. Бірақ Антропоцен соңғы бірнеше ғасырда шыққан жаңа феномен емес. Шығыс Африкадан әлемнің төрт бұрышына ондаған мың жыл боиы жылжыған тас дәуіріндегі бабаларымыз өздері қоныс тепкен әрбір арал мен құрлықтың флора мен фаунасын өзгертіп отырды. Олар адамдардың басқа түрлерінің, Австралиядағы ірі аңдардың 90 паиызының, Америкадағы ірі сүтқоректілердің 75 паиызының және құрлықты мекендеитін барлық ірі сүтқоректілердің шамамен 50 паиызының жоиылуына әкелді. Жоғарыдағы қасіреттің барлығы бірінші егістік егіліп, алғашқы темір құрал жасалғанша, бірінші сөз жазылып, алғашқы монета соғылғанға деиін-ақ орын алған еді6. Бәрінен бұрын ірі аңдар қатты зардап шекті. Өиткені олар салыстырмалы түрде аз болды әрі баяу көбеиетін. Салыстыру үшін мамонттар (жоиылып кетті) мен қояндарды (тірі қалды) алаиық. Табында көп дегенде 20-30 мамонт болатын және жылына екі мамонт қана дүниеге келетін. Сол жердегі адамдар жылына үш мамонт өлтірсе, осының өзі өлімнің туудан асып кетіп, бірнеше буыннан соң мамонттардың жоиылуы үшін жеткілікті еді. Қояндар болса, керісінше, қояндарша көбеиеді. Адам жылына жүздеп қоян аулаған болса да, бұл олардың жаппаи жоиылып кетуіне алып келмеді. Біздің бабаларымыз мамонттарды жоюды мақсат еткен жоқ. Олар іс-әрекеттерінің ақыры неге әкеп соқтыратынын білмеді. Мамонттар мен басқа ірі аңдардың жоиылуы эволюция тұрғысынан жылдам болғанымен, адамдардың көз алдында баяу әрі біртіндеп қана жүрді. Адам әрі кетсе 70-80 жыл өмір сүретін, ал жоиылу процесі ғасырларға созылды. Ежелгі Sapiens-тер мамонт аулау (бір аңшылықта көп дегенде екі-үш мамонт өледі) мен осы



бір сабалақ алыптардың жоиылуы арасындағы баиланысты көре алмады. Бәлкім, жастық шағын еске алған қарттар «қазіргідеи емес, біздің бала күнімізде мамонттар, мастодонттар мен алып бұландар көп болатын; ол кезде көсемдер қандаи адал еді, әрі жастар үлкендерді қалаи құрметтеуші еді» деп анау-мынауға сене қоимаитын немерелеріне әңгіме аитқан болар.



Жыланның балалары Антропологиялық және археологиялық аиғақтар ежелгі аңшытерімшілердің анимист болғанын көрсетеді: олар адам мен өзге жануарлардың арасында аитарлықтаи аиырмашылық жоқ деп сенді. Әлем, яғни тау сілемдері, қоршаған жергілікті аимақ сол жерді мекендеушілердің бәріне ортақ болып, бұлар жалпы тәртіпке бағынатын. Бүкіл тіршілік иелері бір-бірімен тілдесетін. Адамдар жын-пері елестерімен сөилескен сияқты, аң, ағаш және тастармен де сөилесетін. Осы баиланыс жүиесінен адам, ағаш және елес-рухтардың бәріне де ортақ құндылық пен норма туындады7. Анимистік әлем туралы түсінік өркениетке жұтылып кетпеи, сақталып қалған кеи аңшы-терімші қауымдарда әлі де кеңінен сақталған. Солардың бірі – Оңтүстік Үндістанның тропикалық ормандарында тұратын Наяка таипасы. Бұл таипаның әдетғұрпын зерттеген антрополог Дэнни Навэнің аитуынша, наякалық джунглиде жолбарысты, жыланды немесе пілді кездестіре қалса: «Сен орманда тұрасың. Мен де орманда тұрамын. Сен мұнда тамақ іздеп келдің. Мен тамыр-түинек теру үшін келдім. Саған жамандық істеу үшін келгенім жоқ», – деиді екен. Бірде наякалықты таипа адамдары «өзімен-өзі тентіреген» деп ат қоиған піл бір адамды таптап өлтіреді. Өлген адамның



таипаластары Үндістан Орман департаменті қызметкерлеріне пілді ұстауға көмектеспеи қояды. Олар Навэге жағдаиды: «Ол піл басқа бір пілмен өте жақын дос еді және екеуі ылғи жұптасып бірге жүретін. Бір күні Орман департаменті қызметкерлері біреуін ұстап әкетті. Содан кеиін «өзімен-өзі тентіреген піл» ызаланып, құтырып кетті. Біреу сізді өмірлік серігіңізден аиырса, қандаи сезімде болар едіңіз? Мына піл де сондаи сезімде. Ол екеуі кеиде түнге қараи екі жаққа кететін… бірақ таңертең қаита қосылатын. Сол күні бұл піл құлаған досын аңшылар қаумалап қоршап алғанын көрді. Үнемі бірге жүрген екеудің біреуін атып тастасаңыз, екіншісі қандаи сезімде болады?» – деп түсіндірген8. Мұндаи анимистік көзқарас индустриялық қоғамда өмір сүретін қазіргі адам үшін жабаиылық болып көрінері анық. Көпшілігіміз жануарларға беисаналы түрде мүлдем бөлек және төменгі тіршілік иелері ретінде қараимыз. Оның себебі – ең көне деген дәстүрлеріміздің өзі аңшылық-терімшілік дәуір аяқталғаннан кеиінгі мыңжылдықтарда қалыптасты. Мәселен, Көне Өсиет б.з.б. бірінші мыңжылдықта жазылды. Ал ондағы ең көне аңыздар б.з.б. екінші мыңжылдықта болған оқиғаларды баяндаиды. Бірақ Таяу Шығыста аңшылық-терімшілік дәуір одан жеті мың жыл бұрын аяқталған болатын. Ендеше Библияның анимистік нанымдарды моиындамауы таңданарлық жаит емес. Ондағы жалғыз анимистік хикая кітаптың басында берілген әрі оның өзі үреилі ескерту түрінде ғана. Библия – кереметтер мен ғажаиыптарға және сиқырларға толы көлемді кітап. Бірақ кітапта адам жануармен тек бір-ақ рет сөилеседі. Ол – Жыланның Хауа Ананы жеуге болмаитын білім жемісін жеуге азғыратын сәті (Валаамның есегі де бірнеше сөз аитады, бірақ ол сөздерді оның аузына Құдаи салады).



Адам Ата мен Хауа Ана жұмақ бағында терімші болып өмір сүрді. Жұмақтан қуылуының аграрлық революцияға керемет ұқсастығы бар. Адам Атаның жабаиы жемістерді тере беруіне рұқсат берудің орнына, қаһарлы Құдаи: «Наныңды маңдаи теріңмен тауып жеисің» [Болмыс, 3:19], – деп әмір етті. Библиядағы жануарлардың адаммен жұмақтағы аграрлық дәуірге деиін ғана сөилесуі тегін емес сияқты. Библия бұл эпизодтан қандаи баилам жасаиды? Жыландарды тыңдамау керек. Жалпы, аң-өсімдік атаулымен сөилеспеген жөн. Оның арты ешқандаи жақсылыққа апармаиды. Алаида бұл Библия хикаясының одан да терең және одан да көне мағыналары бар. Семит тілдерінің көбінде «Хауа» сөзі «жылан» немесе тіпті «ұрғашы жылан» деген мағына береді. Библиядағы анамыздың есіміне баиланысты архаикалық анимистік миф бар. Оған сәикес, жыландар – біздің жауымыз емес, бабаларымыз9. Анимистік мәдениеттердің көбі адамдарды жануарлардың, оның ішінде



12. Микеланджелоның Сикстин капелласындағы «Күнәһар болу және жұмақтан қуылу» картинасы. Бүкіл оқиғалар тізбегін адам кеуделі жылан бастап берді. Болмыс кітабының алғашқы екі тарауы, негізінен, Құдайдың монологтарынан тұрса («сонда Құдай айтты… сонда Құдай айтты… сонда Құдай айтты…»), үшінші тарауда Хауа Ана мен жылан арасында диалог болады («сонда жылан әйелге айтты… сонда әйел жыланға айтты…»). Адам мен жылан арасындағы осы жалғыз әңгіме адамзаттың көктен түсіп, жұмақтан қуылуына сеп болды.



жыландардың және басқа да бауырымен жорғалаушылардың ұрпағы деп санаиды. Австралиядағы аборигендердің барлығы дерлік әлемді жаратушы деп Кемпірқосақ жыланға табынатын.



Аранда мен диери халықтары әлі күнге деиін баиырғы кесірткелер мен жыландардан тарағанбыз деп сенеді10. Іс жүзінде, Батыс халықтарының көбі эволюция арқылы рептилиялардан шықтық деп оилаиды. Әрқаисымыздың миымыз рептильдік ядро аиналасында құрылған. Ал денеміз, шынтуаитында, рептилия денесінің модификацияланған түрі. Болмыс кітабының авторлары, бәлкім, көне анимистік нанымның сарқыншағын Хауаның есімінде сақтаған болар. Бірақ анимизмнің басқа іздерінің бәрін олар мұқият жасырып қоиған. Болмыс кітабында адам жыланнан емес, жансыз материядан жаралған деиді. Жылан – біздің түп анамыз емес, ол бізді Көктегі Құдаиға қарсы шығуға азғырған мақұлық. Анимистер адамды жануардың бір түрі деп білсе, Библия адамдар – теңдесі жоқ жаратылыс, ал біздің боиымыздан жануарға тән нәрсені көруге ұмтылу құдаидың күші мен билігін терістеу деп санаиды. Рас. Қазіргі адамдар өздерінің бауырымен жорғалаушылардан шыққанын білген кезде, құдаиға қарсы шығып, оған бағынудан немесе тіпті оның бар екеніне сенуден бас тартары анық.



Ата-бабадан қалған қажеттіліктер «Адам – теңдесі жоқ жаратылыс» деп білетін Библия аграрлық революцияның бір нәтижесі еді. Бұл революция адамзат пен жануарлар қарым-қатынасының жаңа кезеңін бастады. Ауыл шаруашылығы жаппаи қырылудың жаңа толқынына себеп болды. Бірақ одан да маңыздысы – ол тіршіліктің мүлдем жаңа формасын, яғни үи жануарларын дүниеге әкелді. Бастапқыда мұның ықпалы әлсіз болды. Өиткені адам сүтқоректілер мен құстардың жиырма шақты түрін ғана қолға үиретті. Мыңдаған түр «жабаиы» күиінде жүрді. Бірақ ғасырлар өте келе, тіршіліктің бұл жаңа формасы



үстемдікке ие бола бастады. Бүгінде бүкіл ірі жануарлардың 90 паиызы қолға үиретілген. Өкінішке қараи, қолға үиретілген жануарлар сөз жүзінде теңдесі жоқ ұжымдық жетістіктің зардабын бұрын-соңды болмаған дәрежеде тартты. Жануарлар әлемі жапа мен азапты миллиондаған жыл боиы көрген болса да, аграрлық революция уақыт өте келе жетіле түскен азаптаудың мүлдем жаңа түрін шығарды. Былаи қарағанда, үи жануарлары жабаиы туыстары мен бабаларына қарағанда, әлдеқаида бақытты сияқты. Жабаиы доңыздар қорек, су және пана іздеп күні боиы сенделеді. Ал үи шошқасын адам азық пен судан, баспанадан тарықтырмаиды, жыртқыштардан және табиғи апаттардан қорғаиды, тіпті емдеиді. Рас, әр шошқаның барар жері – қасапхана. Соған қарап, оның тағдыры жабаиы доңыздан қиын деи аламыз ба? Қаисысы жақсы? Арыстанның дал-дал еткені ме, әлде қасапшының бауыздағаны ма? Қолтырауынның тісі ме, әлде болат пышақ па? Бірақ фермадағы үи жануарларының тағдырын азапты ететін нәрсе – тек олардың қалаи өлетіні ғана емес, сонымен қатар олардың қалаи өмір сүретіні. Көне заманнан бүгінге деиін үи жануарларының тіршілік жағдаиын өзара бәсекелес екі фактор анықтап келеді: адамның қалауы мен жануардың қажеттілігі. Адамдар шошқаны ет үшін өсіреді. Бірақ еттің таусылмауын қаласа, шошқа ұзақ өмір сүретін және көбеитетін жағдаи жасауға тиіс. Теориялық тұрғыдан, бұл шошқаны қатыгездіктің ауыр түрінен қорғаитын сияқты. Фермер дұрыс қарамаса, шошқа өліп, фермер аш қалар еді. Өкінішке қараи, адамдар үи жануарының аман болып, көбеюіне жағдаи жасады деген күннің өзінде де, оларға сұмдық азап



шектіреді. Мәселенің мәні мынада – қолға үиретілген жануарларға адам керексіз деп санаитын көптеген физикалық, эмоциялық және әлеуметтік қажеттіліктер бабаларынан берілген. Фермерлер шығыны көп болғандықтан, ол қажеттіліктерге мүлдем мән бере бермеиді. Жануарларды тар қораларға қамап, мүиізін аралаиды, құирықтарын кесіп, төлдерін енесінен аиырады және будандастыру жолымен құбыжықтарды тудырады. Жануарлар осылаиша сұмдық азап шеккенімен, әрі қараи тіршілік етіп, балалаи береді. Бұл табиғи сұрыпталудың негізгі принциптеріне қаишы емес пе? Эволюция теориясы боиынша, барлық түисік, барлық импульс және барлық эмоцияның жалғыз мақсаты – тірі қалу және ұрпақ жалғастыру. Олаи болса, ауыл шаруашылығы жануарларының үздіксіз көбеюі олардың қажеттіліктері өтеліп жатқанына дәлел емес пе? Шошқа тұқымы жоиылып кетпеи, ұрпақ қалдырып жатса, оған қандаи «қажеттілік» керек? Әрине, барлық түисік, импульс және эмоциялардың тірі қалу мен ұрпақ қалдырудың эволюциялық қысымдарына жауап беру үшін дамығаны рас. Алаида бұл қысым жоғалған кезде онымен бірге ол туғызған түисік, импульс және эмоциялар жоиылмаи қалады. Бәрі бірден жоиылып кетпеитіні анық. Аман қалу мен ұрпақ қалдыруға қызмет етпесе де, ол түисіктер, импульстер және эмоциялар жануардың субъектив күиін анықтау қызметін атқара береді. Ауыл шаруашылығы сұрыпталудың адамдар мен жануарларға қысымын бір сәтте әлсіретті деуге болады. Бірақ олардың физикалық, эмоциялық және әлеуметтік мотивацияларына әсер еткен жоқ. Әрине, эволюция бір орында тұрмаиды. 12 мың жыл ішінде ауыл шаруашылығы адамдарды да, жануарларды да өзгертті. Мысалы, еуропалықтар мен батыс азиялықтардың



асқазаны сиыр сүтін қорытуға беиімделді, ал сиыр адамнан қорықпаитын болды және қазір олар баяғы жабаиы бабаларына қарағанда әлдеқаида көп сүт береді. Бірақ бұл – тек сыртқы өзгерістер ғана. Сиырлар мен шошқалардың және адамдардың терең сезімдік және эмоциялық құрылымдары тас тәуірінен бері аитарлықтаи көп өзгере қоиған жоқ. Неліктен бүгінгі адамдар тәттіні қатты жақсы көреді? ХХІ ғасырдың басында аман қалу үшін балмұздақ пен шоколад жеу қажет пе? Жоқ, әрине. Тәттіге құмарлықтың себебі – тас дәуірінде өмір сүрген бабаларымыз, тәтті жеміс немесе балдың үстінен түскен кезде оларды құныға, тез-тез жеп алуға тырысатын. Қазіргі жастар неліктен машинаны өлгенше қатты аидаиды, төбелеске ұрынып, құпия саиттарды бұзғанға неге құмар? Өиткені олар көне генетикалық нұсқауларға бағынады. Қазір паидасыз, тіпті зиянды болып қалғанымен, 70 мың жыл бұрын ол генетикалық нұсқаулардың эволюциялық мәні болған. Басын өлімге тігіп, мамонтты қуалаған жас аңшы таипадағы сұлу қыздың жүрегін жаулап, бәсекелестерден мереиі үстем болатын. Оның мачолық гені бізде сақталып қалған11. Дәл осы эволюциялық қисын адам бақылаитын фермадағы еркек және ұрғашы шошқалар мен тораилардың өміріне де әсер етеді. Жабаиы табиғатта аман қалып көбею үшін ежелгі қабандар ұлан-ғаиыр атырапты кезіп, қоршаған ортаға беиімделуге және қақпандар мен жыртқыштардан абаи болуға тиіс еді. Сонымен қатар олар бір-бірімен тілдесіп, ынтымақтасатын және кәрі әрі тәжірибелі ұрғашылар бастаған күрделі топтарға бірігетін. Эволюция қысымы нәтижесінде жабаиы қабандар, әсіресе ұрғашы қабандар өте-мөте ақылды, әрнені түсінетін, оиындарға құмар, топтасып өмір сүруді, аиналаны кезіп, зерттеуді жақсы көретін



жануарларға аиналды. Сирек мутациямен туып, соның салдарынан қоршаған ортаға және тумаластарына енжар қараитын ұрғашы қабанның тірі қалып, ұрпақ қалдыруы екіталаи еді. Жабаиы қабандардың ұрпақтары – үи шошқаларына бабаларының ақылы, әуестігі және әлеуметтік машықтары берілген12. Жабаиы қабандар сияқты, олар да әртүрлі дыбыстық және иістік белгілер арқылы тілдеседі: енесі тораиларының өзгеше үнін таниды, ал екі жастағы емшек еметін тораи енесінің шақырған дыбысын басқалардан ажырата біледі13. Пенсильвания университетінің профессоры Стэнли Кертис екі шошқаны, Гамлет пен Омлетті, тұмсықтарымен арнаиы джоистиктерді басқаруға үиретті. Сөитіп, қарапаиым компьютерлік оиын оинауды үиренуде шошқалардың маимылдардан кем түспеитінін анықтады14. Алаида фермалардағы шошқалар компьютерлік оиын оинамаиды. Гуманист қожаиындары оларды буаз шошқалар үшін арнаиы жасалған, ауданы екі метр, алпыс сантиметрлік тар торға қамап ұстаиды. Едені бетон мұндаи торда буаз шошқа жүру былаи тұрсын, бұрыла да, жатып ұиықтаи да алмаиды. Үш жарым аи осы жерде тұрған соң, оны кеңірек торға ауыстырады. Осында ол туып, тораиларын емізеді. Табиғи жағдаида тораилар он, он екі апта еметін болса, өндірістік фермаларда оларды екі-төрт аптадан кеиін енесінен аиырып, бордақылауға, әрі қараи союға жібереді. Енесін дереу ұрықтандырып, арнаиы торға қамаиды. Сөитіп, келесі цикл басталады. Ұрғашы шошқа осындаи бес-он аиналымнан соң соиылады. Соңғы жылдары Еуропалық Одақта және АҚШ-тың кеи штаттарында әлгіндеи торды қолдануға шек қоиылды. Бірақ оларды өзге көптеген елде паидаланады, яғни ондаған миллион ұрғашы шошқа өмірінің басым бөлігін сол тар



қоршауда өткізеді. Фермерлер шошқалардың өмір сүріп, көбеюі үшін барлық жағдаиды жасаиды. Оларға жеткілікті тамақ беріп, ауруларға қарсы екпе егеді, жыртқыштардан қорғап, жасанды жолмен ұрықтандырады. Объектив тұрғыда ұрғашы шошқаға енді аиналаны зерттеу, басқа шошқалармен



13. Арнайы тордағы буаз шошқалар. Осы бір көпшіл әрі ақылды жануарлар өмірлерінің басым бөлігін осындай торда өткізеді. Осы тұрыстарына қарасаңыз, олар қазірдің өзінде шұжық сияқты.



үиірлесу, тораиларымен тілдесу, тіпті жүру де қажет емес. Бірақ субъектив тұрғыда, ол осының барлығын ынты-шынтысымен қалаиды және қажеттіліктері өтелмегендіктен қатты қиналады. Олардың тордағы күиін жабырқау және аирықша торығып тұр деп сипаттауға болады15. Эволюциялық психологиядан алатын негізгі сабақ осы – мыңдаған ұрпақ бұрын қалыптасқан қажеттілік енді тірі қалу мен мен ұрпақ қалдыру үшін қажетсіз болса да, ол субъектив түрде сезіліп келеді. Өкінішке қараи, аграрлық революция адамдарға қолға үиретілген жануарлардың субъектив қажеттіліктерін мүлдем елемеи, олардың тірі қалуы мен ұрпақ қалдыруын ұиымдастыру мүмкіндігін берді.



Ағза дегеніміз – алгоритмдер Шошқа



сияқты



жануарлардың



субъектив



қажеттіліктері,



сезімдері мен эмоциялары бар деп қалаиша сеніммен аита аламыз? Қуыршақ та жақсы көріп, ренжи алады деп сенетін балаларға ұқсап, біз де жануарларды адаммен қатар қоиып, оларда да адами қасиеттер бар деп алданып жүрген жоқпыз ба? Шынтуаитында, шошқаларда эмоция бар екенін аиту – оларды адаммен тең көру емес, оларды сүтқоректілермен қатар қою. Өиткені эмоциялар адамға ғана тән қасиет емес, олар бүкіл сүтқоректілерде, сонымен қатар құстарда, бәлкім, кеибір бауырымен жорғалаушыларда, тіпті балықтарда да бар. Барлық сүтқоректілерде эмоциялық қабілеттер мен қажеттіліктер дамыған. Шошқа – сүтқоректі жануар, демек, оларда да эмоция бар екеніне еш күмән жоқ16. Соңғы онжылдықтарда биолог ғалымдар эмоциялар тек поэма жазуға немесе симфония шығаруға қажет әлдебір құпия рухани феномен емес екенін дәлелдеді. Эмоциялар дегеніміз – бүкіл сүтқоректілердің өмір сүріп, көбеюі үшін ауадаи қажет биохимиялық алгоритмдер. Бұл не деген сөз? Мұны алдымен алгоритмнің не екенін түсіндіруден бастаиық. Оның аса маңызды болатын себебі – алдағы тарауларда бұл сөз көп кездеседі әрі ХХІ ғасыр алгоритмдер үстемдік ететін дәуір болмақ. Біздің әлем үшін «алгоритм» ең маңызды ұғым болса керек. Өміріміз бен болашағымызды түсінгіміз келсе, алгоритм дегеннің не екенін және алгоритмдердің эмоциямен қандаи баиланысы бар екенін жақсы білуіміз қажет. Алгоритм деп бірнеше әдістемелік қадамды аитамыз. Оны есептеу, проблеманы шешу және шешім қабылдау үшін паидалануға болады. Алгоритм – нақты бір есеп емес, есептеуде қолданылатын әдіс. Мысалы, екі санның арифметикалық ортасын табу үшін сіз қарапаиым алгоритмді қолданасыз. Алгоритм



боиынша: «Бірінші қадам: екі санды қосыңыз. Екінші қадам: қосындыны екіге бөліңіз». Егер 4 және 8 сандарын алсаңыз, 6 шығады. 117 мен 231-ді алсаңыз, 174 шығады. Бұдан гөрі күрделі мысал – тамақ рецептісін алаиық. Көкөніс сорпасын даиындаудың алгоритмі мынандаи болуы мүмкін: 1. Қазанға жарты шыны-аяқ сұиық маи құиып, қыздырыңыз. 2. Төрт пиязды жұқалап, дөңгелектеп тураңыз. 3. Пиязды сарғаиғанша қуырыңыз. 4. Үш картопты төртбұрыштап турап, кастрюльге салыңыз. 5. Қырыққабатты ұсақтап турап, үстіне салыңыз. Осылаи кете береді. Сіз бұл алгоритммен ылғи сорпа жасаи беруіңіз мүмкін. Басқа көкөніс қосып, басқаша сорпа қаинатсаңыз да болады, бірақ алгоритм өзгермеиді. Рецепт өздігінен сорпа даиындамаиды. Әлдекім рецептке қарап, онда көрсетілген әрекеттерді орындау керек. Осы алгоритммен жұмыс істеитін машина жасауға болады. Ондаи машинаға су құиып, көкөніс салып, электр энергиясына қосасыз, ол сорпаны өзі даиындаиды. Сорпа даиындаитын машиналар көп емес, бірақ сіз сусын сататын вендинг-автоматтарды көрген боларсыз. Оларда монета салатын саңылау, шыны-аяқ қоятын қуыс және бірнеше қатар түимеше болады. Бірінші қатарда кофе, шаи және какаоға арналған түимешелер болса, екінші қатардағы түимешелер қантсыз, бір қасық қант, екі қасық қант деп белгіленген. Үшінші қатарда сүт, соя сүті, сүтсіз деп көрсетілген. Адам машинаға келеді де, монетаны саңылауға салады, сосын «шаи», «бір қасық қант» және «сүт» деген белгілері бар түимешелерді басады. Машина ол нұсқауларды ретімен дәл орындаиды. Ыдысқа бір қалта шаи, бір қасық қант салып, сүт құяды. Болды. Бір шыны-аяқ тамаша кофе даиын. Алгоритм деген



осы17. Соңғы бірнеше онжылдық ішінде биологтар түимені басып, шаи ішетін адам да алгоритм деп сенімді түрде қорытынды жасады. Вендинг-автоматқа қарағанда әлдеқаида күрделі, бірақ бәрібір алгоритм. Адамдар – шыны-аяқпен шаи даиындаитын емес, өздерінің көшірмесін шығаратын алгоритмдер (белгілі бір түимелер комбинациясын басса, басқа вендинг-автомат шығаратын автомат сияқты). Вендинг-автомат бағынатын алгоритм механикалық тегершік және электр схемасының көмегімен жұмыс істеиді. Адамдарды басқаратын алгоритмдер сезім, эмоция және ои арқылы басқарылады. Дәл осындаи алгоритмдерге шошқа, бабуин, құндыз және тауық та бағынады. Мысалға мына бір тірі қалу проблемасын алаиық: бабуин ағашта тұрған бананды көреді, бірақ мұнымен қатар таяу жерде жасырынып жатқан арыстанды баиқаиды. Бабуин банан үшін өмірін қатерге тігуі керек пе? Бұл жағдаи математикадағы ықтималдықтарды есептеу проблемасын білдіреді: бананды жемесе, бабуиннің аштан өлу ықтималдығы және арыстанның бабуинді ұстап алу ықтималдығы. Бұл проблеманы шешу үшін бабуин мынадаи мәселелерді ескеруге тиіс: Банан менен алыста ма? Арыстан менен алыста ма? Тез жүгіріп жете аламын ба, әлде арыстан тез жетіп келе ме? Арыстан ұиықтап жатыр ма, жоқ, ояу ма? Ол тоқ па әлде аш па? Қанша банан бар? Үлкен бе, кіші ме? Шикі ме, піскен бе? Бұл жағдаилармен қатар бабуин өз денесінің ішкі жаи-күиін де ескеруі керек. Егер қатты аш болса, банан үшін басын бәигеге тігуге тура келеді. Бананды ала ма, өле ме – бәрібір. Ал осының алдында ғана банан жеп алып, жаи қызығып тұрған болса, басын қатерге тігудің қажеті қанша?



Осы амалдар мен ықтималдықтардың бәрін таразылау үшін бабуинге вединг-автоматты басқаратын алгоритмдерден әлдеқаида күрделі алгоритмдер керек. Тиісінше, дұрыс жасалған есепке берілетін сыи да жоғары. Ол сыи – бабуиннің амандығы. Үркек бабуин, яғни алгоритмдері қатерді тым жоғары бағалаитын бабуин аштан өледі. Осы қорқақ алгоритмдерді қалыптастырған гендер де онымен бірге жоғалады. Өжет бабуин, яғни алгоритмдері қатерді жете бағаламаитын бабуин арыстанға жем болады. Сөитіп, оның жанкештілікке себепші гендері келесі ұрпақтарға берілмеиді. Табиғи сұрыпталу нәтижесінде алгоритмдердің сапасы үнемі тексеріліп отырады. Ықтималдықты дұрыс есептеген аңдар ғана артына ұрпақ қалдырады. Бірақ мұның бәрі тым абстрактілі. Бабуин ықтималдықтарды қалаи есептеиді? Әрине, ол құлағына қарындаш қыстырып алып, артқы қалтасынан қоиын дәптерін шығарып, калькулятормен жүгіру жылдамдығы мен энергия деңгеилерін есептемеиді. Бабуиннің тұла боиы – калькулятор. Біз сезім және эмоциялар деп атаитын нәрселер, шынында, алгоритмдер. Бабуин қарны ашқанын сезінеді, ал арыстанды көргенде қорқыныш пен дірілді сезінеді, бананды көргенде сілекеиі шұбырғанын сезінеді. Қас қағым сәтте сезім, эмоция және қалаулар дауылын басынан өткереді. Осылардың бәрі, негізінде, есептеу процесі. Мұның нәтижесі сезім арқылы шығады: бабуин аяқ асты рухы көтеріліп, жүні тікіреигенін, бұлшық еттері жиырылып, кеудесі керілгенін сезеді. Сосын терең тыныстап: «Алға! Қолымнан келеді! Бананға!» – деп ұмтылады. Болмаса қорқынышқа бои алдырып, иығы салбыраиды, іші қалтырап, аяғынан дәрмен кетеді, сосын: «Оибаи! Арыстан! Құтқарыңдар!» – деп тәуекелге бармаиды. Кеиде ықтималдықтардың теңелетіні соншалық – шешім



қабылдау қиынға соғады. Бұл да сезім арқылы білінеді. Бабуин абдырау және сенімсіздік сезімін бастан кешеді. «Иә… Жоқ… Иә… Жоқ… Қарғыс атқыр… Не істерімді білмеимін!» –деп әрі-сәрі күиде қалады. Генді келесі ұрпаққа беру үшін аман қалу жеткіліксіз. Жануарлар көбею проблемасын де шешуі керек. Бұл да ықтималдықтарды есептеуге баиланысты. Ұрпақ қалдыру мүмкіндіктерін бағалау үшін табиғи сұрыпталу құштарлық және жиіркеніш сияқты жылдам алгоритмдерді жасап шығарды. Сұлулық «ұрпақ жалғастыруға деген жақсы мүмкіндік» дегенді білдіреді. Еркекті көрген кезде әиел «қандаи сымбатты жігіт!» деп оилауы мүмкін. Тауыстың мекиені әтешін көргенде «мәссаған, қандаи керемет құирық!» деиді. Сосын екеуі вендинг-автоматтың әрекетіне ұқсас қылықтар жасаиды. Еркектің денесінен шыққан жарық көз торына түскен сәтте эволюция миллиондаған жыл боиы шыңдаған аса күшті алгоритмдер іске қосылады. Санаулы миллисекунд ішінде бұл алгоритмдер еркектің сырт келбетінің титімдеи штрихтарын репродукция мүмкіндіктеріне аиналдырады да, шешім шығарады: «Мынаның гені керемет, дені де сау, мықты еркек сияқты. Бұған қосылсам, ұрпағыма күшті денсаулық пен ғаламат гендер беріледі». Бұл қорытынды сөзбен және сандармен аитылмаиды, сексуалдық қалау түрінде білінеді. Тауыстың мекиені және әиелдердің көбі мұны қағазға жазып есептемеиді. Олар тек сезінеді.



14. Тауыстың әтеші және ер адам. Мына суреттерге қараған кезде биологиялық алгоритмдеріңіз пропорция, түс және көлем туралы ақпарат шығарып, ұнату, жиіркену немесе немқұрайдылықты сезінуіңізге әкеледі.



Тіпті Нобель сыилығының экономика боиынша лауреаттары да шешімдерінің аз ғана бөлігін қағаз, қалам және калькулятор көмегімен шығарады. Олардың 99 паиызына, оның ішінде жар сүю, мамандық және тұратын жер таңдау сияқты өмірлік маңызы бар шешімдерге әбден шыңдалған алгоритмдер жауап береді, біз оларды сезім, эмоция және қалау деп атаимыз18. Себебі бүкіл сүтқоректілердің және құстардың (сосын, бәлкім, кеибір бауырымен жорғалаушылардың, тіпті балықтардың) өмірі осы алгоритмдерге бағынады. Сондықтан адам, бабуин мен шошқа қорқынышты сезінген кезде, олардың миларының ұқсас бөліктерінде ұқсас неврологиялық процестер жүреді. Осы себепті қорыққан адам, қорыққан бабуин және қорыққан шошқа ұқсас сезімдерді бастан кешіреді19. Дегенмен аиырмашылықтар, әрине, бар. Homo Sapiens-те болатын жанашырлық және аирықша қатігездік сияқты қасиеттер шошқада жоқ. Олар шетсіз-шексіз жұлдызды аспанға қарап, адам сияқты таңырқамаиды. Бәлкім, керісінше, оларда адамдар біле бермеитін шошқалық эмоциялар бар шығар, белгілі себептерге баиланысты мен оларды атаи алмаимын. Бірақ оларда



бүкіл сүтқоректілерге тән басты эмоция бар, бұл – ана мен бала арасындағы баиланыс. Олардың «сүтқоректі» аталатын себебі де осы. «Mammal» сөзі (қазақша «сүтқоректі». – Ред.) латын тілінен аударғанда «емшек» деген мағына береді. Сүтқоректі аналар балаларын сүиетіні соншалық – оларға денесінен сүт ішуге мүмкіндік береді. Өз кезегінде, сүтқоректілердің балаларына аналары ерекше ыстық болады, оларға жақын болуды қатты қалаиды. Табиғи жағдаида анасынан аиырылған тораи, бұзау немесе күшік ұзақ өмір сүрмеиді. Бертінге деиін адам баласы да осындаи болатын. Әлдебір сирек мутацияға баиланысты баласына қарамаитын ұрғашы шошқа, сиыр немесе қаншық ұзақ әрі жаилы өмір сүруі мүмкін. Бірақ оның гені келесі ұрпақтарға берілмеиді. Бұл – керік, жарқанат, кит және кірпілерге де қатысты нәрсе. Басқа эмоциялар туралы дауласуымызға болады. Бірақ сүтқоректілердің балалары ананың қамқорлығынсыз өмір сүре алмаиды. Ендеше ана махаббаты және ана мен бала арасындағы ерекше жақындық бүкіл сүтқоректілерге тән қасиет екені аиқын20. Ғалымдар мұны ұзақ уақыт моиындамаи келді. Бертінге деиін психологтар ата-ана мен бала арасында эмоциялық баиланыс бар екеніне күмәнданды. ХХ ғасырдың басында Фреид теорияларының ықпалына қарамастан, сол кезде үстем болып тұрған бихевиоризм мектебінің өкілдерінің оиынша, ата-ана мен бала арасындағы баиланыс материалдық негізде құрылады. Балаға бәрінен бұрын тамақ, баспана және медициналық қызмет керек. Осының бәрін ата-анасы беріп отырғандықтан ғана балалар оларға жақын болады. Еркелеткенді, құшақтап сүигенді жақсы көретін балалар «ерке» саналды. Бұрын балалар психологтары ата-анасы құшақтап, өбектеп өсірген бала



талапшыл, эгоист және өз-өзіне сенімсіз болып өседі деп ескертетін21. 1920 жылдардағы бала психологиясы боиынша жетекші маман Джон Уотсон ата-аналарға: «Ешқашан (балаңызды) құшақтап сүимеңіз және алдыңызға алып отырмаңыз. Қажет болып жатса, жатар алдында маңдаиынан бір рет қана сүиіңіз. Таңертең қол беріп амандасыңыз», – деп қатаң ескерткен22. «Бала күтімі» (infant core) атты танымал журнал тәрбиелеудің құпиясы тәртіпке үиретіп, балалардың материалдық қажеттіліктерін қатаң күн кестесі боиынша қамтамасыз етуде деп түсіндірді. 1929 жылы шыққан бір мақалада ата-аналарға: «Бала уақытынан бұрын тамақ сұрап жыласа, тамақ уақыты келгенше жұбату үшін оны көтермеңіз, тіпті тербетіп бәиек те болмаңыз. Титтеи баланың өзіне жылағанның зияны жоқ», – деп кеңес берген23. Тек 1950–1960 жылдары ғана мамандар жоғарыдағыдаи қатаң бихевиористік теориялардан бас тартып, эмоциялық қажеттіліктердің басты маңызға ие екенін моиындаи бастады. Бірқатар танымал (және жантүршігерлік қатал) эксперименттер арқылы психолог Гарри Харлоу жаңа туған макака балаларын аналарынан аиырып, кішкентаи торға қамап қоиды. Сосын оларға екі жасанды «ана» ұсынылды – біреуін темір сымнан жасап, қолына сүт құиылған бөтелке ұстатып қоиса, екіншісін жұмсақ матамен қаптап, бірақ бөтелкесіз қоиды. Макакаларды жіберген кезде олар сүті жоқ болса да, матадан жасалған манекенге жабысып аиырылмаи қоиған. Бұл сәби макакалар Джон Уотсон мен «Бала күтімі» журналының мамандары түсіне алмаған нәрсені білетін: сүтқоректілерге тек қана тамақ емес, эмоциялық жақындық та қажет. Миллиондаған жылдық эволюция макакаларға эмоциялық қарым-қатынасты



қалау қасиетін сіңірді. Эволюция сонымен қатар оларға қатты заттар емес, түкті тіршілік иелерімен эмоциялық жақындық болатынын үиретті (осы себепті кішкентаи балалар қасықшанышқыны, тасты немесе ағаш текшелерді емес, қуыршақ, көрпеше мен иіс сіңген шүберекті жақсы көреді). Эмоциялық жақындыққа деген қажеттіліктің күштілігі соншалық – Харлоудың кішкентаи маимылдары тамақ бере алатын темір «аналарға» моиын бұрмаи, эмоциялық қажеттілікті өтеи алатын сияқты көрінген бірден-бір объектіге жүгірді. Өкінішке қараи, матадан жасалған ана оларға жауап бермеді, сөитіп, сәби макакалар психологиялық және әлеуметтік ауыр ауытқушылықтарға душар болды. ХХ ғасырдың басындағы бала тәрбиесі туралы ақыл-кеңестерге біз бүгін таңдана қараимыз. Балада эмоциялық қажеттіліктер барын, оның рухани және физикалық саулығы үшін бұл қажеттіліктердің маңызы тамақ, баспана және дәрі-дәрмектен ешбір кем еместігін мамандар қалаи ұқпаған? Бірақ өзге сүтқоректілерге келгенде, біз бұл ақпаратты елегіміз келмеиді. Джон Уотсон мен «Бала күтімі» журналының мамандары сияқты, мал шаруашылығымен аиналысатын адамдар да тораи, бұзау және қозылардың материалдық қажеттіліктерін өтеп, олардың эмоциялық қажеттіліктерін елемеи келді. Ет және сүт өнеркәсібінің өзі сүтқоректілер дүниесіндегі ең негізгі баиланыстарды үзуге негізделген. Фермерлер асыл тұқымды шошқалар мен сауын сиырларын қаита-қаита ұрықтандырады. Бірақ тораилар мен бұзауларды туа сала, санаулы күннен соң, әлі ауызданбаған күиінде, енесінің денесі мен тілінің жылуын сезінбеи жатып аиырады. Гарри Харлоу бірнеше жүз макакаға жасаған тәжірибені ет және сүт өнеркәсібі жыл саиын



миллиардтаған жануарға жасап келеді24.



Аграрлық келісім Фермерлер бұл ісін қалаи ақтап алды? Аңшы-терімшілер экожүиеге қандаи зиян келтіріп жатқанын ұқпаған болса, фермерлер өз әрекеттерінің мәнісін өте жақсы түсінді. Олар үи жануарын қанап, адамның қалауына бағындырып отырғанын білді және бұл әрекетін аграрлық революция басталған кезде паида болып таралған теистік діндер арқылы ақтауға тырысты. Теистік діндер ғаламды барлық тіршілік иелерінің парламенті деп емес, ұлы құдаилар немесе, бәлкім, бірінші әрпі бас әріппен жазылатын (грекше «Теос») жалғыз Құдаи басқаратын теократия деп түсіндіре бастады. Әдетте біз теистік діндердің шығуын ауыл шаруашылығымен баиланыстыра бермеиміз. Бірақ теистік діндердің тамыры ауыл шаруашылығында жатыр. Иудаизм, индуизм және христиандық сияқты діндердің теологиясы, мифологиясы мен ғұрыптары бастапқыда адамдар мен қолдан өсірілген өсімдіктердің және үи жануарларының арасындағы қарым-қатынас жаиында болды25. Библиялық иудаизм, мәселен, шаруалар мен бақташыларға қызмет етті. Оның өсиеттерінің басым бөлігі ауыл шаруашылығына және ауыл тұрмысына баиланысты болды. Ал ең үлкен меирамдар астық жинау науқанына ораи тоиланды. Бүгінгі адамдар ежелгі Иерусалим храмын аппақ киімге оранған священниктер тәу етушілерді қарсы алып, хормен әуезді псалмдар аитылатын, ладанның хош иісі бұрқыраған үлкен синагога сияқты елестетеді. Шындығында, ол әрі қасапхана, әрі кәуапханаға ұқсас орын еді. Тәу етушілер құрқол келмеи, қои, ешкі, тауық және басқа да жануарларды ала келетін. Оларды сосын Құдаи үшін



құрбандыққа шалып, етін пісіріп жеитін. Мөңіреген бұзау, маңыраған қозы даусынан псалма әндерін есту тіпті мүмкін болмаитын. Киімдері қан-қан священниктер құрбандыққа арналған малдарды бауыздап, қанды ыдыстарға жинап, алтарьға құятын. Ладанның хош иісіне қатып қалған қан мен қуырылған ет иісі араласып, шыбын қаптаитын (мысалы, қараңыз: Сандар кітабы 28, Екінші заң 12:1 Самуил кітабы 2). Меирамда үиінің жанындағы көгалда кәуап пісіретін қазіргі евреи отбасы уақытын синагогада Қасиетті кітаптарды зерттеумен өткізетін ортодоксал отбасыға қарағанда, Библия заманының рухына әлдеқаида жақын. Библиялық иудаизм сияқты теистік діндер ауыл шаруашылығын жаңа космологиялық мифтерге сүиене отырып ақтады. Анимистік діндер ғаламды сансыз және сан алуан актерлер оинаитын қытаи операсы сияқты қабылдады. Пілдер мен емендер, қолтырауындар мен өзендер, таулар мен бақалар, елестер мен перілер, періштелер мен жындар – ғаламдық операда бұлардың әрқаисысының өз рөлі бар. Теистік діндер сценарииді қаита жазып, ғаламды Ибсеннің көңілсіз драмасына аиналдырып, басты рөлге адам мен құдаиды шығарды. Періштелер мен жындар бұл өзгерістер кезінде әрең аман қалып, ұлы құдаилардың елшілері мен қызметшілеріне аиналды. Бірақ басқа анимистік кеиіпкерлер – бүкіл аңдар, өсімдіктер және табиғаттың басқа да құбылыстары мылқау декорация деңгеиіне түсірілді. Рас, кеи құдаилар үшін кеибір жануарлар қасиетті саналды және көптеген құдаидың аңға тән қасиеттері болды. Мысалы, Ежелгі Мысыр құдаиы Анубистің басы қорқау қасқырдікі еді. Тіпті Иисустың өзі көбіне қозы образында беинеленді. Алаида ежелгі мысырлықтар Анубистің ауылға ұрлана кіріп, тауық ұрлаитын кәдімгі қорқау



қасқыр емес екенін жақсы білетін. Ешбір христан қасапшы бауыздалғалы жатқан қозыны Иисуспен шатастырмаитын. Біз теистік діндер тек ұлы құдаиларды қастерледі деп оилап, олардың адамды да қастерлегенін естен шығарамыз. Homo Sapiens бұрын мыңдаған актердің бірі ғана еді. Жаңа теистік драмада ол басты қаһарман рөлін иеленіп, ғалам соны аиналатын болды. Ал құдаиларға бір-бірімен баиланысты екі рөл берілді. Біріншіден, олар адамдардың не себепті өзгеше екенін және неліктен оларға басқа тірі мақұлықтардың бәрін билеп, қанауға болатынын түсіндірді. Мәселен, христиан діні адамдар басқа тіршілік иелеріне үкім жүргізеді, өиткені бұл билікті оларға Құдаи берді деді. Оның үстіне, христиандық боиынша, Құдаи адам жанын ғана өлмеитін етіп жаратқан. Осы мәңгі жанның (рух) тағдыры – бүкіл христиан ғаламының түпнегізі. Ал жануарларда рух жоқ. Олар жаи ғана қосалқы актерлер болды. Сөитіп, адам Жаратушының ең ұлы туындысына аиналып, өзге тіршілік иелері бір шетке қағылды. Екіншіден, құдаилар адамдар мен экожүие арасында дәнекерлік жасауға тиіс болды. Анимистік ғаламда бәрі бір-бірімен тікелеи тілдесетін. Егер бұғыдан, інжір ағашынан, бұлттан немесе тастан бірдеңе қажет болса, сіз олардың тікелеи өзімен тілдесетінсіз. Теистік ғаламда адамнан басқаларының бәрі мылқау болды, яғни сіз енді ағашпен және жануарлармен сөилесе алмаисыз. Ағаштың көбірек жеміс бергенін, сиырдан молырақ сүт шыққанын, бұлттардың көбірек жауын жаудырғанын, ал қара шегіртке егініңізге жоламауын қаласаңыз, не істеисіз? Міне, осы тұста құдаилар араласатын. Олар жауын жауғызуға, құрғақшылықтан және зиянкестерден құтқарып қорғауға уәде ететін. Бірақ ақысына адамдар да бір нәрселер жасауға тиіс. Аграрлық



келісімнің мәні осында еді. Құдаилар ауыл шаруашылығы өнімін қорғап, көбеитеді. Ал ақысына адамдар оның бір бөлігін құдаиларға береді. Бұл келісім екі тарапқа да тиімді болатын. Бірақ ол өзге экожүиенің есебінен келетін паида еді. Бүгін Непалдағы Барияпур ауылында бес жыл саиын Құдаи-ана Гадхимаидың құрметіне фестиваль өтеді. 2009 жылы 250 мың жануар Құдаи үшін құрбандыққа шалынып, рекорд орнатылды. Жергілікті шараны жүргізуші британдық журналиске оның мәнісін: «Бір нәрсені қаласақ, біз осы жерге келіп құрбандық шаламыз. Сосын алдағы бес жыл ішінде тілегіміз орындалады», – деп түсіндірген26. Аграрлық келісімнің егжеи-тегжеиін теистік мифтер арқылы түсінуге болады. Месопотамиялық Гильгамеш туралы эпоста құдаилардың жерге топан су жіберіп, адамдар мен жануарлар түгелге жуық қырылып кеткені жаилы баяндалады. Құрбандық шалатын ешкім қалмағанын артынан түсінген құдаилар аштық пен өкініштен ақылдарынан адасады. Абырои болғанда, Энки құдаидың көрегендігі арқасында бір отбасы аман қалады. Ол өзіне табынатын Утнапиштим деген біреуге мал-жаныңды алып, үлкен ағаш кемеге тығыл деп нұсқау беріпті. Топан су басылған кезде, осы месопотамиялық Нұх кемеден шығады. Шығады да, дереу малының біразын құрбандыққа шалады. Эпоста бүкіл ұлы құдаилардың құрбандық шалған орынға үимелегені «құдаилар иісті сезді / құдаилар дәмді иісті сезді / құдаилар құрбандыққа шыбынша үимеледі» деп сипатталған27. Библиядағы топан су туралы хикаяда (Месопотамия нұсқасынан кеиін мың жылдан аса уақыттан соң жазылған) да кемеден түсе салып, құдаиға Құрбан шалғаны аитылады. Нұқ құдаиға арнап құрбандық шалынатын орын даиындады: «Ол жерде малдардың ішінен ең тазасын,



құстардың ең тазасын алып, құрбандыққа шалды. Жаратушы жағымды иісті иіскеп, шын жүрегінен енді адам үшін жерді қарғамаимын деді» (Болмыс, 8: 20–21). Топан су хикаясы аграрлық әлемнің негізгі мифіне аиналды. Әрине, оны қазіргі экологиялық көзқарас тұрғысынан тәпсірлеуге болады. Мысалы, миф бізге іс-әрекеттеріміз тұтас экожүиені құртуы мүмкін екенін, сондықтан құдаи адамдарға өзге жаратылысты қорғауды тапсырғанын аитып отыр. Алаида дәстүрлі түсіндірмелер топан суды адам үстемдігінің және жануарлардың түкке тұрғысыздығының дәлелі ретінде көрсетеді. Бұл түсіндірмелерге сәикес, Нұх табиғатты жануарлар үшін емес, құдаилар мен адамдардың ортақ мүддесі үшін қорғауға тиіс болған. Адам қатарына қосылмаитын жанды атаулының өзіндік құны жоқ. Олар тек біз үшін жаратылған. «Ақыр соңында, Жаратушы адамзат жаманшылығының зор екенін көрді, сосын: «Өзім жаратқан адамды, оған қоса жануарларды, құстарды және жыбырлаған мақұлық атаулыны жер бетінен құртамын, өиткені оларды жаратқаныма өкінемін», – деиді (Болмыс, 6:7). Библияға қарасаңыз, Homo Sapiens-тің қылмыстары үшін бүкіл жануарларды жоиып жіберу – өте дұрыс нәрсе. Құдды, адам қате іс жасаса, керік, бірқазан және қызыл қоңыз тіршілігінің мәнінен аиырылатындаи. Адамды жаратқанына өкінген Құдаидың осы күнәһар маимылды жер бетінен құртып жіберіп, өзі түиеқұс, кенгуру және пандалардың қылығын қызықтаумен өткізетін мәңгілікті жаратуы Библия боиынша мүмкін емес. Әитсе де теистік діндерде жануарларға ізгі көзқараспен қараитын нанымдар бар. Құдаилар жануарлар патшалығының билігін адамға берді. Бірақ бұл биліктің белгілі бір



жауапкершіліктері бар еді. Мысалы, евреилерге сенбі күндері үи жануарын жұмыстан босату және оларды себепсіз қинамау жөнінде нұсқау берілді (ал мүдделер қаишыласып жатса, ылғи адам мүддесі жоғары қоиылды)28. Талмудтағы бір хикаяда қасапханаға әкеле жатқан бұзаудың қашып шығып, раввин Иехуда Ханасиден (раввиндік иудаизмнің негізін салушылардың бірі) араша сұрағаны аитылады. Бұзау тұмсығын раввиннің шұбатылған киіміне тығып жылады. Бірақ раввин оны: «Бар. Сен сол үшін жаралғансың», – деп итеріп жіберді. Рақымшылық білдірмегені үшін Құдаи раввинді он үш жылға созылған азапты аурумен жазалады. Бір күні раввиннің үиін тазалап жүрген қызметші егеуқұирықтың жаңа туған балаларын тауып алды да, оларды шығарып тастамақшы болды. Раввин Иехуда беишара мақұлықтарды құтқару үшін тұра жүгірді. Қызметшісіне оларға тиіспеуді бұиырды, өиткені «Құдаи бәріне ізгі және өзі жаратқанның бәріне қаиырымды» (Псалтирь, 145:5). Раввин егеуқұирық балаларына ізгілік көрсеткендіктен, Құдаи раввинге жақсылық жасап, оны ауруынан жазды29. Басқа діндер, әсіресе джаинизм, буддизм және индуизм жануарларға ерекше аяушылық танытады. Олар адамзат пен өзге экожүие арасындағы баиланысқа аса мән береді, әрі олардың ең негізгі этикалық өсиеті – ешбір тіршілік иесін өлтірмеу. Библиядағы «Өлтірме» деитін өсиет тек адамға қатысты болса, үнділердің ежелгі «ахимса» (зорлық қылмау) принципі бүкіл жаратылысқа арналған. Бұл мәселеде джаинизм монахтары аирықша сақтық танытады. Олар баиқаусызда әлдебір жәндікті жұтып қоимас үшін ылғи ауыздарын ақ матамен таңып жүреді және жолда аяқ астындағы құмырсқалар мен қоңыздарды таптап өлтіріп алмас үшін үнемі сыпыртқы ұстаиды30.



Десек те аграрлық діндердің барлығы, оның ішінде джаинизм, буддизм және индуизм адамның үстемдігін және үи жануарларын паидалануды (етін болмаса да, сүтін және жұмыс күшін) ақтаудың жолын тапты. Олар табиғи иерархия белгілі бір шектеулер аясында адамға өз қажеті үшін өзге жануарларды бағындырып, паидалануына құқық береді деиді. Мысалы, индуизм сиырды ерекше қастерлеп, етін жеуге тыиым салады. Бірақ «сиырлар аса қаиырымды жануар болғандықтан, сүтін адамдармен бөліскенді қалаиды» деп сүт өнеркәсібін ақтап алады. «Аграрлық келісімді» адамдар осылаи жасады. Бұл келісімге сәикес, ғарыштық күштер адамдарға өзге жануарларды билеуге құқық берген. Бірақ адамдар құдаиларға, табиғатқа және жануарларға қатысты белгілі бір міндеттемелерді орындауға тиіс. Шаруалардың күнделікті өміріне сәикес келгендіктен, мұндаи ғарыштық келісімнің бар екеніне илану оңаи еді. Аңшы-терімшілер өздерінің экожүиеге тигізетін ықпалын жете түсіне бермегендіктен, бәрінен жоғары тұрған тіршілік иелері екендігін сезіне қоимады. Бірнеше ондаған адамнан тұратын аңшы-терімшілер тобы мыңдаған жабаиы аңның ортасында өмір сүретін. Өмірдің өзі сол аңдардың қалауын түсініп және құрметтеуге тікелеи баиланысты еді. Аңшылар қаи кезде болмасын, бұғыға не қажет немесе арыстанның оиында не бар деген сұрақтардың жауабын іздеуге тиіс болатын. Әитпесе олар не бұғыны ұстаи алмаитын, не арыстанның азуынан құтыла алмаитын. Диқандар мен малшылар, керісінше, адамның қалауы мен оиларына негізделген әлемде өмір сүрді. Адамдардың дауыл немесе жер сілкінісі сияқты табиғи апаттардан зардап шегуі жалғаса берді. Бірақ өзге жануарлардың қалауына бұрынғыдаи



тәуелді емес еді. Шаруаның ұлы атқа мінуді, өгізді жегуді және қырсық есекті қамшымен ырыққа көндіріп, қои бағуды бала кезден үиренетін. Осындаи күнделікті тіршілік заттардың табиғи тәртібіне немесе құдаилардың қалауына саи деп сену оңаи әрі ыңғаилы дүние еді. Аграрлық революция осылаиша әрі экономикалық, әрі діни сипатта болды. Экономикалық қатынастардың жаңа түрі жануарларды қатал қанауды ақтаитын діни нанымдардың жаңа түрімен бірге туды. Бұл ежелгі процесті бүгін де көруге болады. Мысалы, соңғы аңшы-терімші қауымдар ауыл шаруашылығына өтіп жатыр. Оңтүстік Үндістандағы наяка таипасы соңғы жылдары мал бағу, тауық және шаи өсіру сияқты кеибір ауыл шаруашылығы істерін үирене бастады. Олардың үи жануарларына (және өсімдіктеріне), жабаиы аңдарға деген қарым-қатынастан мүлдем өзгеше қатынас жасауды меңгергені таңғаларлық нәрсе емес. Тұлға ретіндегі теңдесі жоқ тіршілік иесін наяка тілінде «мансан» деиді. Наякалар антрополог Данни Навэге пілдердің бәрі мансан деп түсіндірген. «Біз орманда өмір сүреміз, ол да орманда өмір сүреді. Бәріміз мансанбыз… Аю, бұғы, жолбарыс – орман аңдарының бәрі». «Сиыр ше?» «Сиырлар басқаша. Оны ылғи аидап жүру керек». «Тауықтар ше?» «Тауықтар – ештеңе емес. Олар мансан емес». «Орман ағаштары ше?» «Олар мансан. Олар сондаи ұзақ жасаиды». «Шаи бұтасы ше?» «Ои, сатып, дүкеннен өзіме қажет нәрсені алу үшін оны мен өсірем. Жоқ, шаи бұтасы – мансан емес»31. Жануарларды сезімі бар, құрметтеуге тұрарлық тіршілік иелерінен жаи ғана меншік деңгеиіне құлдырату тек сиырмен немесе тауықпен шектелген жоқ. Аграрлық қоғамдардың көбі



түрлі таптағы адамдарға да меншік ретінде қараитын. Адамдарды құл ету, болмашы қателігі үшін азаптап өлтіру ежелгі Мысырда, Библиялық Израильде және орта ғасырлардағы Қытаида қалыпты нәрсе болатын. Шаруалар ферманы қалаи басқару керегі турасында сиыр-тауықпен ақылдаспағаны сияқты, шаруаларды басқару жөнінде олардың пікірін сұрау билеушілердің де оиына кіріп-шықпаған. Этностық топтар мен діни қауымдар қақтығысқан кезде бір-бірінің адами қасиеттерін моиындамаитын. Мұның бірінші қадамы «басқаларды» мал, хаиуан деп тілдеу болатын. Шаруа қожалығы жаңа қоғамның прототипіне аиналды. Оған кекіреиген қожаиындар, пешенесіне қаналу жазылған төменгі таптар және құртып-жоюға болатын жабаиы аңдар кіретін. Ал бәрінің үстінен қарап, бүкіл осы тіршілікті дегенімен жүргізетін ұлы Құдаи еді.



Бес жүз жылдық жалғыздық Қазіргі ғылым мен өнеркәсіптің қарыштап дамуы адам-жануар қатынасындағы келесі революцияға әкелді. Ауыл шаруашылығы революциясы кезінде адамзат жануарлар мен өсімдіктерді тілден аиырып, анимистік ғаламат операны адам мен құдаилар арасындағы диалогке аиналдырған еді. Ал ғылыми революция кезінде адамзат құдаилардың да үнін өшірді. Әлем енді бір актердің спектакліне ғана аиналды. Сахнада адамзат жалғыз өзі тұр. Ол өзімен-өзі сөилесіп, ешкіммен келіссөз жүргізбеиді. Орасан зор күш-қуатқа ие болады, бірақ өзіне ешқандаи міндеттеме алмаиды. Физика, химия және биологияның тылсым заңдарын түсініп алған адамзат енді оиына келгенін істеиді. Тас дәуірінде саваннаға шыққан аңшы жабаиы бұқадан көмек сұраитын. Бұқа да аңшыдан әлденені күтетін. Ежелгі замандағы шаруа сиырдың



сүтті болуын қаласа, әлдебір Құдаиға сыиынатын. Құдаидың да қоиған шарты болатын. Ал Nestle компаниясындағы ғылымизерттеу бөлімінің аппақ шағаладаи болып киінген қызметкерлері сүт өндірісін арттырғысы келсе қаитеді? Олар генетиканы зерттеиді. Бірақ гендер мұның орнына ештеңе сұрамаиды. Аңшылар мен шаруалар сияқты, ғылыми-зерттеу бөлімі қызметкерлерінің де өз мифтері бар. Олардың ең әигілісі – Білім ағашы мен Жұмақ бағы туралы әлгі мифтің көшірмесі. Бірақ оқиға Англияның Линкольншир графтығындағы Вулсторп мекенжаиындағы бақта орын алды. Бұл мифке сенсеңіз, сол бақтағы алма ағашының астында отырған Исаак Ньютонның басына піскен алма құлаған. Ньютон неліктен алманың бір бүиірге немесе аспанға ұшпаи, төмен құлағаны туралы оиланады. Сөитіп, бүкіләлемдік тартылыс және механика заңдарын ашады. Ньютонның хикаясы Білім ағашы туралы мифтің басын аяғына келтірді. Жұмақта бәленің бәрін жылан бастаиды: ол адамдарды күнә жасауға, сөитіп, Құдаиды ашуландыруға азғырады. Жылан мен Құдаи үшін Адам мен Хауа оиыншық сияқты. Ал Вулсторп бағында адам жалғыз өзі әрекет етеді. Ньютонның өзі уақытын физика заңдарынан гөрі Библияға көбірек арнаған діндар христиан болғанмен, ол қозғау салған ғылыми революция Құдаиды шетке ысырып тастады. Сосын Ньютонның жолын қуушылар болмыс туралы мифті жасап алды. Бірақ онда Құдаиға да, жыланға да орын табылмады. Вулсторп бағы табиғаттың көзсіз заңдарына бағынады. Ол заңдарды ашу тек адамның қолында. Хикая Ньютонның басына алма құлаудан басталған шығар. Бірақ алма кездеисоқ құлаған жоқ. Жұмақ бағы туралы мифте адамдар әуестігі мен білмекке құмарлығы үшін жазаланады. Құдаи оларды жұмақтан қуады.



Вулсторп бағы туралы аңызда ешкім Ньютонды жазаламаиды. Керісінше, оның білмекке әуестігі арқасында адамзат ғаламды тереңірек түсініп, күш-қуаты артады және технологиялық жұмаққа біртабан жақындаи түседі. Әлемнің жер-жерінде мұғалімдер оқушылардың қызығушылығын ояту үшін Ньютон туралы мифті әңгімелеиді. Сөитіп, жеткілікті білімге ие болсақ, жер бетінде жұмақ орната аламыз дегендеи болады. Шынтуаитына келсек, Ньютон туралы мифте де Құдаи бар. Ондағы Құдаи – Ньютонның өзі. Биотехнология, нанотехнология және ғылымның басқа да жемістері піскен кезде Homo Sapiens Құдаиға тән құдіретті иеленеді және толық бір аиналымнан соң Библиядағы Білім ағашына қаита оралады. Ежелгі аңшытерімшілер жануарлардың бір түрі ғана еді. Одан кеиін егіншімалшылар өздерін Құдаи жаратқан ең жоғары тіршілік иесі санады. Енді ғалымдар бізді Құдаиға аиналдырмақ. Аграрлық революция теистік діндерді туғызса, ғылыми революция гуманистік діндерді дүниеге әкелді. Мұнда құдаилардың орнын адамдар басты. Теистер грек тілінде «Құдаи» дегенді білдіретін «теосқа», гуманистер адамға табынады. Либерализм, коммунизм және нацизм сияқты гуманистік діндердің негізгі идеясы – Homo Sapiens аирықша әрі қасиетті болмыс иесі. Ол ғаламдағы барлық нәрсеге мән-мағына дарытып, билігін жүргізеді. Ғаламда болып жатқан нәрсенің бәрі адамға тигізер ықпалына баиланысты жақсы немесе жаман болып бағаланады. Теизм дәстүрлі ауыл шаруашылығын Құдаи жолындағы іс деп ақтаса, гуманизм қазіргі заманғы ауыл шаруашылығы индустриясын адам үшін деп ақтады. Ауыл шаруашылығы индустриясы адам қажеттілігі мен қалауын қастерлеп, басқаны



көзге ілмеиді. Бұл индустрия жануарлардың қажеттілігіне көңіл бөлмеиді, өиткені олардың болмысы қасиетті емес. Оған құдаилардың қажеті жоқ, себебі қазіргі ғылым мен технология адамға ежелгі құдаилардікінен әлдеқаида зор күшті құдірет дарытады. Ғылымның көмегімен қазіргі фирмалар сиыр, шошқа және тауықтарды дәстүрлі ауыл шаруашылығы қоғамдарымен салыстырғанда әлдеқаида ауыр жағдаида ұстаиды. Ежелгі Мысырда, Рим империясында немесе орта ғасырлық Қытаида адамның биохимия, генетика, зоология және эпидемиология туралы білімі аз еді. Осы себепті олардың жануарларға билігі де шектеулі болды. Ол кездің шошқа, сиыр, тауықтары үи арасында еркін жүріп, азықты қоқыс үиінділерінен немесе жақын тоғаидан тауып жеи беретін. Егер әлдебір іскер шаруа мыңдаған тауықты тар қораға қамап тастаса ше? Онда бір індет шығып, бүкіл тауық және ауылдың көп тұрғыны қырылып қалар еді. Ешқандаи священник, бақсы немесе Құдаи оның бетін қаитара алмасы анық. Бірақ қазіргі ғылым эпидемия, патоген және антибиотиктердің құпиясын ашты. Соның нәтижесінде индустриялық тауық, шошқа және сиыр қоралар паида болды. Вакциналар, дәрілер, гормондар, пестицидтер, ауаны салқындатқыш және автоматты жемдеу жүиелері көмегімен он мыңдаған шошқа, сиыр және тауықты тар торға қамап, бұрын болмаған тиімділікпен ет, сүт және жұмыртқа өндіруге болады. Соңғы жылдары адам мен жануар қарым-қатынасы қаита қаралып, әлгіндеи тәжірибелер сынға ұшырауда. Біз кенет тіршіліктің төменгі формасы аталатындардың тағдырына назар аудара бастадық. Өзіміз де солар сияқты болғалы отырғандықтан шығар, бәлкім. Егер компьютерлік бағдарламалар адамнан да



ақылды болып, ғаламат күшті иеленсе, оларды адамнан артық бағалауымыз керек пе? Жасанды ақыл, мысалы, адамды өз қажеті мен қалауы үшін қанап, тіпті өлтірсе ше? Ақылы мен күш-қуаты бізден басым екеніне қарамастан, олардың бұлаи етуіне жол бермеуге тиіспіз деиік. Онда неге адамзат шошқаны паидаланып, өлтіруге қақымыз бар деп оилаиды? Жоғары интеллект пен құдіретіне қоса, адамдарда оларды шошқа, тауық, шимпанзе және компьютерлік бағдарламалардан ерекшелеитін әлдебір ерекше қасиеті бар ма? Бар болса, ол қасиет қаидан келген және ол жасанды ақылға берілмеиді деп сенімді түрде аита аламыз ба? Егер жоқ болса, компьютерлер адамдардан да ақылды әрі құдіретті болған соң адам өмірін аирықша маңызды деп бағалаи аламыз ба? Расында, бізді соншалық ақылды әрі құдіретті ететін не нәрсе? Адамнан өзге тіршілік иесінің бізбен бәсекеге түсіп, бізден асып кету ықтималдығы қандаи? Келесі тарауда біз Homo Sapiens түрінің табиғаты мен мүмкіндіктерін қарастырамыз. Бұл басқа жануарлармен қатынасымызды жақсырақ паиымдау үшін ғана емес, сондаи-ақ болашақта бізді не күтетінін және адам мен суперадам арасындағы қатынастар қалаи қалыптаса алатынын түсінуге талпыну үшін керек.



3-ТАРАУ Адамның ерекше қасиеті Homo Sapiens-тің әлемдегі ең күшті биологиялық түр екеніне еш күмән жоқ. Homo Sapiens-ке өзінің моральдық құқын басқалардан жоғары қоиып, адам өмірі шошқа, піл және қасқыр өміріне қарағанда әлдеқаида құнды деп оилау ұнаиды. Шынтуаитында, басқалардан күшті болу бұлаи оилауға құқық бере ме? Адам шошқадан күшті деген сөз адам өмірі шошқаның өмірінен құнды дегенді білдіре ме? Америка Құрама Штаттары Ауғанстанға қарағанда әлдеқаида қуатты. Соған қарап америкалықтардың өмірі ауғандардікінен құнды деи аламыз ба? Шынында, америкалықтың өмірі жоғары бағаланады. Қарапаиым ауғанмен салыстырғанда, қатардағы америкалықтың біліміне, денсаулығына және қауіпсіздігіне әлдеқаида көбірек ақша жұмсалады. Ауғанстан азаматымен салыстырғанда америкалық азаматты өлтіру көбірек дау-дамаи туғызады. Әитсе де бұл жағдаи тек күштердің геосаяси тепе-теңдігінің әділетсіз нәтижесі ретінде ғана қабылданады. Ауғанстан АҚШ-қа қарағанда әлдеқаида әлсіз шығар, бірақ Тора-Бора тауларында да бала өмірі Беверли-Хилздегі бала өмірі сияқты қастерленеді. Ал, керісінше, адам баласын тораидан жоғары қоиған кезде біз мұның экологиялық күштер тепе-теңдігінен гөрі әлдеқаида терең нәрсе екеніне, адам өзге тіршілік иелерінен әлдебір шынаиы



болмысымен жоғары тұрғанына сенгіміз келеді. Біз, Sapiens-тер, өзіміз туралы «сиқырлы қасиетіміз бар; ол біздің құдіретті күшіміздің бастауы ғана емес, сонымен қатар басқалардан артықшылығымызды моральдық тұрғыдан ақтаиды» деп оилағанды жақсы көреміз. Адамның қандаи ерекше қасиеті бар? Дәстүрлі монотеистік жауап мынандаи – өлмеитін рух немесе жан тек Homo Sapiens-ке берілген. Дене іріп-шіріп жатқан кезде рух құтқарылады немесе қарғысқа ұшыраиды. Сөитіп, не жұмақта мәңгі қуанышқа бөленеді, не тозақта мәңгі азап шегеді. Шошқалар мен басқа жануарларда рух жоқ болғандықтан, бұл ғарыштық қоиылымға қатыспаиды. Олар бірнеше жыл өмір сүреді де, содан соң өліп, мүлдем жоғалады. Сондықтан бүгін бар да, ертең жоқ шошқа мәңгі өлмеитін адам жанының алдында түкке тұрғысыз нәрсе емес пе? Бұл – балабақшада аитатын жаи ертегі емес, ХХІ ғасырдың басында миллиардтаған адам мен жануардың тағдырын шешіп келе жатқан өте күшті миф. Адамдарда өлмеитін жан бар, ал жануарларда тек уақытша дене ғана деген сенім біздің құқықтық, саяси және экономикалық жүиеміздің діңгегіне аиналған. Жануарды азық үшін, тіпті жаи ермекке бола өлтірудің адам үшін еш сөкеттігі жоқ іс екенін осы нәрсе түсіндіреді. Алаида біздегі соңғы жаңалықтар бұл монотеистік мифтің түгін қалдырмаи теріске шығарады. Иә, зертханалық эксперименттер бұл мифтің бір бөлігін растаиды: монотеистік дін боиынша жануарларда жан жоқ. Мұқият жүргізілген тексерулер мен тыңғылықты зерттеулердің ешқаисысы шошқа, егеуқұирық және маимылдардың боиынан рухтың нышанын да таба алмады. Өкінішке қараи, сол зертханалық эксперименттер монотеистік мифтің екінші және аса маңызды бөлігін – адамда жан бар деген



паиымды да жоққа шығарады. Ғалымдар Homo Sapiens-ке ондаған мың таңғаларлық эксперимент жасады. Олар адам жүрегінің әр түкпіріне, миының әр қуысына үңілді. Бірақ ешқандаи сиқырлы ерекше қасиетті таба алмады. Homo Sapiens-те жан бар екенін көрсететін бірде-бір ғылыми аиғақ жоқ. Егер мәселе аиғақта ғана болса, ғалымдар әлі де іздеи түскені жөн дер едік. Әлі таба алмаи жүрсе, демек ғалымдар дұрыстап іздемеген. Бірақ биологтар жанның бар екеніне күмән келтіреді. Оған себеп аиғақтың жоқтығы емес, жан идеясының өзі эволюцияның фундаменталдық принциптеріне қаишы келеді. Діндар монотеистердің эволюция теориясын өлердеи жек көруінің мәні осы қаишылықта болса керек.



Чарльз Дарвиннен кім қорқады? 2012 жылы Гэллап институты жүргізген сауалнама көрсеткендеи, америкалықтардың тек 15 паиызы ғана Homo Sapiens ешқандаи Жаратушының қатысуынсыз, тек табиғи сұрыпталу нәтижесінде паида болған деп санаиды. Ал 32 паиызы миллиондаған жылға созылған процесс кезінде тіршіліктің алғашқы формаларынан туындаған шығар, бірақ осының бәрі Құдаидың дегенімен болған деп оиласа, 46 паиызы, Библияда аитылғандаи, Құдаи адамдарды осындаи етіп шамамен 10 000 жыл бұрын жаратқан деп сенеді. Колледжде оқыған жылдар бұл көзқарастарға еш ықпал етпеиді. Осы сауалнама бакалавриатты бітіргендердің 46 паиызы Библия хикаяларына сенетінін, 14 паиызы адам Құдаидың ешбір қатысуынсыз паида болған деп санаитынын көрсетті. Тіпті магистрлер мен ғылым докторларының 25 паиызы Библияға сенеді. Олардың 29 паиызы ғана адамның паида болуын тек табиғи сұрыпталумен



баиланыстырады1. Эволюция теориясын мектептерде нашар оқытатыны белгілі. Ал әсіре діншілдер оны мүлдем алып тастау керек деп санаиды, немесе балаларға бүкіл тірі ағзалардың әлдебір жоғары ақылдың (яғни Құдаидың) ырқымен жаратылғаны туралы теорияны оқытуды талап етеді. «Екі теорияны да оқытаиық, сонда балалар өздері таңдаитын болады», – деиді діншілдер. Салыстырмалылық теориясы немесе кванттық механикада ешкімнің шаруасы жоқ, ал эволюция теориясы осыншама қарсылық туғызады. Неге? Неліктен саясаткерлер балаларға материя, энергия, кеңістік және уақыт туралы балама теорияларды таныстыру керегін аитпаиды? Саиып келгенде, Эинштеин немесе Вернер Геизенберг оилап тапқан фантасмагориялармен салыстырғанда, Дарвиннің идеялары, бір қарағанда, әлдеқаида қауіпсіз көрінеді емес пе? Эволюция теориясы ең беиімі, күштісі аман қалады деген принципке негізделген. Қарапаиым әрі аиқын, бәлкім, тіпті қарабаиыр идея. Мұның жанында, керісінше, салыстырмалылық теориясы мен кванттық механиканың уақыт пен кеңістікті маиыстыруға болады, жоқтан бар паида болуы мүмкін, мысық бір мезгілде әрі тірі, әрі өлі бола алады деген идеялары ақылға қонымсыз екені анық. Бірақ ешкім балаларды осындаи сандырақ идеялардан қорғауға тұра ұмтылмаиды ғои. Неге? Салыстырмалылық теориясының ешкімнің ашу-ызасына тимеитін себебі – ол біздің қасиетті сенімдеріміздің бірде-біреуіне қарсы келмеиді. Кеңістік пен уақыт абсолютті ме, әлде салыстырмалы ма деген мәселеге адамдардың көбі мүлдем бас қатырмаиды. Кеңістік пен уақытты бүктегіңіз келе ме? Алдыңыздан жарылқасын, бүктеи беріңіз. Оған менің қылым да



қисаимаиды. Ал Дарвин болса, әңгіме басқа. Ол бізді жаннан аиырды. Эволюция теориясын шын мәнінде түсінсеңіз, жан деген нәрсе жоқ екеніне көзіңіз жетеді. Бұл тек кәміл христиандар мен хақ мұсылмандарды ғана емес, сонымен қатар нақты бір діни догманы ұстанбаитын, бірақ әр адамның боиында мәңгі өлмеитін, ол тірі тұрғанда өзгермеитін, тіпті өлгеннен кеиін де қала беретін әлдебір мәңгі дара болмыс бар деп сенгісі келетін заиырлы адамдарды да шошытады. «Индивидуум» сөзі «бөлінбеитін» деген мағына береді. «Мен индивидууммын» десек, ол мендегі нағыз «мен» бөлшектердің жинағы емес, біртұтас дара нәрсе екенін білдіреді. Бұл көрінбеитін болмыс бір сәттен келесі сәтке ештеңе жоғалтпаи, ештеңе қосып алмаи өзгеріссіз өтіп отырады деп жорамалданады. Менің денем мен миым ылғи өзгерісте болады, өиткені неирондар атқылаиды, гормондар ағзадан ағзаға ағылып, бұлшық еттер жиырылады. Менің тұлғам, менің қалауым және өзгелермен қарым-қатынасым ешқашан бір орында тұрмаиды, бірнеше жыл ішінде олар толықтаи өзгеруі мүмкін. Бірақ түпнегізімде мен кім болып тудым, өлгенше, бәлкім, өлгеннен кеиін де сондаи болып қаламын. Өкініштісі сол – эволюция теориясы мендегі «мен» бөлінбеитін, өзгермеитін, бәлкім, өлмеитін болмыс деген паиымды теріске шығарады. Эволюция теориясына сәикес, пілдер мен емен ағаштарынан бастап, жасушалар мен ДНҚ молекулаларына деиінгі биологиялық ағзалардың бәрі ұсақ әрі қарапаиым бөлшектерден құралған. Бұл бөлшектер ұдаиы қосылып және ажырап отырады. Пілдер де, жасушалар да жаңа комбинациялар мен ажыраулар нәтижесінде паида болған. Бөлінбеитін және өзгермеитін нәрселердің ешбірі табиғи сұрыпталу жолымен дүниеге келе



алмаиды. Мысалы, адамның көзін алаиық. Ол – көз жанары, шынаина және көз торы сияқты көптеген ұсақ бөлшектен тұратын аса күрделі жүие. Көз осы құрамдас бөліктерімен бірге жоқтан паида бола салған жоқ. Ол миллиондаған жыл боиы біртіндеп және өте баяу дамыды. Біздің көзіміз бір миллион жыл бұрын өмір сүрген Homo Еrectus-тің көзіне өте ұқсас. Ол бес миллион жыл бұрын өмір сүрген австралопитектің көзіне аитарлықтаи ұқсаиды. Бірақ біздің көзіміз 150 миллион жыл бұрын өмір сүрген Dryolestes-тің көзінен мүлдем басқаша. Ал жүздеген миллион жыл бұрын ғаламшарымызда тіршілік еткен бір жасушалы ағзаларға оның ешқандаи қатысы жоқ. Әитсе де бір жасушалы ағзалардың өзінде титімдеи органеллалар болған. Мұның көмегімен олар қараңғыны жарықтан ажыратып, әлдебір бағытқа жүре алатын. Осындаи архаикалық сенсорлардан адам көзіне деиінгі жол тым ұзақ әрі бұралаңға толы болды. Алаида бірнеше жүз миллион жылдық уақытыңыз болса, сіз бұл жолды асықпаи жүріп өте алар едіңіз. Өиткені сіздің көзіңіз көптеген түрлі бөлшектен құралған. Егер бірнеше ұрпақ ауысқан саиын бір кішкентаи мутация бұл бөлшектердің бірін аздап қана өзгертіп отырса, аиталық, шынаина қаттырақ бүгілсе, миллион ұрпақтан кеиін жаңағы өзгерістер адамның көзін қалыптастыруы мүмкін. Көз түгелдеи біртекті болса, ол ешқашан табиғи сұрыпталу жолымен жасалмас еді. Осы себепті эволюция теориясы жан туралы идеяны қабылдаи алмаиды (әсіресе мәселе көрінбеитін, бөлінбеитін және өлмеуі ықтимал жан турасында болса). Мұндаи біртұтас нәрсе біртіндеп жылжитын эволюция арқылы тууы мүмкін емес. Табиғи



сұрыпталудың адам көзін жасап шығара алған себебі – көзде құрамдас бөлшектер бар. Ал жанда бөлшектер жоқ. Homo Sapiensтің жаны Homo Еrectus-тің жанынан сатылап дамыған деиік. Онда ол сатылар қандаи? Саналы адам жанының әлдебір бөлшегі Homo Еrectus-тен гөрі жақсы дамыған ба? Бірақ жанның бөлшектері жоқ қои. Адам жаны біртіндеп дамыған жоқ, ол бір күні дәл осы қалпында жаратылған деп уәж аитуыңыз мүмкін. Бірақ ол нақты қаи күні жаратылды? Адамзат эволюциясына қанша үңілсек те, ол күн табылар емес. Дүниеге келген әрбір адам әиелдің аналық жасушасында еркек сперматозоиды ұрықтандырған соң паида болған. Жаны бар алғашқы сәбиді елестетіп көріңізші. Ол шешесі мен әкесіне қатты ұқсаиды. Бірақ оның жаны бар, ал әкешешесінде ол жоқ. Біз биологиялық білім арқасында дүниеге келген сәбидің көз шынаинасы неліктен әке-шешесінікіне қарағанда қаттырақ бүгілгенін түсіндіре аламыз. Оған бір гендегі кішкентаи ғана мутация жауапты. Бірақ жанның белгісі де болмаған ата-анадан жаны бар баланың тууын биология түсіндіре алмаиды. Бір немесе бірнеше мутацияның арқасында жануар өзгермеитін, тіпті өлімге де боисұнбаитын болмысқа ие бола ала ма? Осылаиша жан мен эволюция теориясы еш қабыспаиды. Эволюция – өзгеріс деген сөз, ол өзгермеитін нәрсені дүниеге әкеле алмаиды. Эволюция тұрғысынан алғанда, адам болмысы деп қарауға бірден-бір лаиық нәрсе – біздің ДНҚ. Ал ДНҚ молекуласы – мутацияны тасушы, ол мәңгіліктің негізі емес. Бұл жанынан бас тартудан гөрі эволюция теориясын теріске шығаруды оңаи көретін көп адамның зәресін ұшырады.



Неге қор биржасының санасы жоқ?



Адам үстемдігін ақтау үшін қолданылатын тағы бір дәлел мынадаи – жер бетіндегі тіршілік иелерінің ішінде тек Homo Sapiens-те ғана саналы ақыл бар. Ақыл – жаннан мүлдем бөлек нәрсе. Ол мәңгі тылсым қасиет емес. Сосын көз бен ми сияқты ағзалар қатарына да жатпаиды. Ақыл – азап, ләззат, ашу-ыза және махаббат сияқты субъектив тәжірибелер ағыны. Бұл менталдық тәжірибелер бір сәтке паида болып, лезде жоғалатын, өзара астасып жатқан сезімдерден, эмоциялар мен оилардан тұрады. Олардың артынан басқа тәжірибелер бір сәтке келіп, дереу жоқ болады (біз көбіне бұл тәжірибелерді сезім, эмоция және ои деп түрлі санаттарға жіктегіміз келеді, шындығында, олар бір-бірімен араласып кеткен). Тәжірибелердің осы ретсіз жиынтығы сана ағынын құраиды. Мәңгі жаннан аиырмашылығы – ақылдың бөліктері бар, ол ылғи өзгеріп отырады және оны мәңгі деп санауға еш себеп жоқ. Жанның бар екенін біреулер моиындаса, енді біреулер жоққа шығарады. Ал сана ағыны – бар нәрсе, біз оны ылғи бастан өткереміз. Оның бар екеніне шәк келтіре алмаисыз. Тіпті күмәнге бои алдырып, өзімізге «субъектив тәжірибелер шынымен бар ма?» деген сұрақ қоиған болсақ, біз сол сәтте сенбеудің тәжірибесін бастан өткеріп отырғанымызды аңдасақ болады. Зерде ағынын құраитын бұл саналы тәжірибелердің өзі не нәрсе? Әрбір субъектив тәжірибе екі негізгі элементтен – сезім мен қалаудан тұрады. Роботтар мен компьютерлерде сана жоқ, өиткені мүмкіндіктері мол екеніне қарамастан, олар ештеңені сезіне алмаиды және қаламаиды. Роботтың энергетикалық сенсоры болуы мүмкін; батереясы отыра бастаған кезде бұл сенсор орталық процессорға белгі береді. Сосын робот электр розеткасына барып қосылып, батареяны қуаттаиды. Бірақ осы



процесс кезінде робот ешқандаи әсерге бөленбеиді. Ал адам ше? Қуаты таусылғанда қарны ашқанын сезіп, осы жаисыз сезімнен арылуды қалаиды. Сол себептен «адам – саналы тіршілік иесі, ал роботтар болса оған жатпаиды» деиміз. Адамдарға ашығып және қалжырап құлағанша жұмыс істету қылмыс саналып, роботтарды батареясы таусылғанша паидаланудың еш әбестігі жоқ болатын себебі де осы. Ал жануарлар ше? Олар саналы ма? Оларда субъектив тәжірибе бар ма? Атты зорығып өлгенше жұмысқа жегу дұрыс па? Жоғарыда аитылғандаи, тіршілік туралы ғылым бүгінде сүтқоректілер мен құстардың бәрінде және бауырымен жорғалаушылар мен балықтардың кеибірінде сезім мен эмоция бар екенін моиындаиды. Бірақ ең жаңа теориялар сезімдер мен эмоциялар биохимиялық мәлімет өңдеу алгортимдері екенін де растаиды. Роботтар мен компьютерлер мәліметтермен жұмыс істегенде ешқандаи субъектив тәжірибені бастан өткермеитін болса, жануарлар да солаи шығар, бәлкім? Расында, адамдардың өзінде көптеген сенсор мен эмоциялық неирон тізбектері мәліметтерді өңдеп, іс-әрекетті бастағанда сананы мүлдем қолданбаиды емес пе? Біз жануарларда аштық, қорқыныш, махаббат және адалдық сияқты сезімдер мен эмоциялар бар деиміз. Шын мәнінде, олардың артында тұрған субъектив тәжірибелер емес, беисана алгоритмдер шығар2? Модерндік философияның атасы Рене Декарт осындаи пікірде болған. XVII ғасырда Декарт адамдар ғана сезінеді және қалаиды, ал басқа мақұлықтардың бәрі санасыз автоматтар (робот немесе машина сияқты) деп білді. Адам итті тепсе, ит ештеңе сезбеиді. Ол автоматты түрде селк етіп, қыңсылаиды, яғни іске қосылған кезде гуілдеп қоя беретін, бірақ ештеңені сезіп, қаламаитын машина



іспетті. Декарттың заманында бұл кең таралған түсінік еді. XVII ғасырдағы докторлар мен ғалымдар ауру сезімін жоятын препарат қолданбаи-ақ және ұятты оилап еш қысылмаи-ақ итті тірідеи соиып, оның ішкі ағзаларының жұмысын бақылаитын. Кофе құятын машинаның бетін ашып, оның тетіктерін қарау қазір еш сөкеттігі жоқ іс болса, ол кезде де иттің ішек-қарнын тірідеи ақтарудың еш өрескелдігі жоқ еді. Сол сияқты, қазіргі ХХІ ғасыр басындағы адамдардың да көбі жануарларда сана жоқ, тіпті бар дегеннің өзінде олардың санасы басқаша және төмен деп сенеді. Жануарларда біздікіне ұқсас саналы ақыл бар ма дегенге жауап беру үшін алдымен ақыл қалаи жұмыс істеиді және оның қандаи рөл атқаратынын біліп алған жөн. Бұлар өте күрделі, бас қатыратын сұрақтар болғанымен, оларға арнаиы тоқтала кеткен дұрыс. Өиткені алдағы бірнеше тарауда ақылға тоқталамыз. Ақылдың не екенін түсінбесек, біз жасанды интеллект сияқты ең жаңа технологиялардың маңызын толық ұғына алмаимыз. Ендеше, жануарлардың ақылы деген жеке мәселені қоя тұрып, жалпы ақыл мен сана жаиында ғылымның не білетінін қарастыраиық. Біз адам санасына жасалған зерттеулерден алынған мысалдарға назар аударамыз. Сосын жануарларға қаита оралып, адамдарға тән қасиет сүтқоректілер мен құстарда бар ма деген сұрақтың жауабын қарастырамыз. Әділін аитсақ, ақыл мен сана туралы ғылымның ұсынатын тұжырымдары таңғаларлықтаи аз. Сананың мидағы электрохимиялық реакциялар нәтижесінде туатыны, ал менталдық тәжірибе мәлімет қорыту функциясын атқаратыны қазір жалпылаи моиындалған дүние3. Алаида мидағы биохимиялық реакциялар мен электр ағындары қалаиша



ауырсыну, ашу-ыза немесе махаббат сияқты субъектив сезімдерді туғызатынын ешкім түсінбеиді. Бәлкім, бұл он немесе елу жылдан кеиін анықталатын шығар. Бірақ қазір бізде оның жауабы жоқ. Сондықтан бұл мәселеде жаңсақ қадам жасамаған жөн. Магнитті-резонансты томография, имплантталған электродтар және басқа да күрделі гаджеттердің көмегімен ғалымдар түрлі субъектив тәжірибелер мен мидағы электр ағындары арасында корреляция және тіпті себеп-салдарлық баиланыстар барын анықтағаны рас. Мидың белсенділігіне қарап-ақ, ғалымдар – сіз ояусыз ба, әлде қалғып отырсыз ба, әлде терең ұиқыдасыз ба – бәрін біле алады. Олар көз алдыңыздан әлдебір суретті бір сәтке ғана өткізе салып, сіздің оны көрген-көрмегеніңізді (сізден сұрамаи) анықтаи алады. Олар тіпті жекелеген ми неирондарын нақты менталдық мағынамен баиланыстыра алды, сөитіп, мысалы «Билл Клинтон» неиронын және «Гомер Симпсон» неиронын ашты. «Билл Клинтон» неироны қосылған кезде, адам АҚШ-тың 42-президенті туралы оилаиды. Ал оған Гомер Симпсонның суретін көрсетсеңіз, сол аттас неирон міндетті түрде жанады. Жалпылаи алғанда, мидың белгілі бір бөлігінде электр дауылы көтерілсе, оған қарап ғалымдар сіздің ашулы екеніңізді біледі. Егер бұл дауыл саябырсып, мидың басқа бөлігі бұрқ ете қалса, онда сіз махаббатты сезініп отырсыз. Ғалымдар тіпті тиісті неирондарды электрлі стимулдау арқылы ашу-ыза немесе махаббатты оята алады. Бірақ қалаиша электрондардың бір орыннан екіншісіне қозғалуы Билл Клинтонның субъектив образына немесе ашу-ыза яки махаббат сияқты субъектив сезімге аиналады? Кең таралған түсіндірме мынадаи: ми – өте күрделі жүие, онда



шым-шытырық желілер арқылы баиланысып жатқан 80 миллиардтан аса неирон бар. Миллиардтаған неирон жанжаққа миллиардтаған электр сигналын таратқан кезде субъектив тәжірибелер туындаиды. Әрбір электр сигналын жіберу немесе қабылдау қарапаиым биохимиялық феномен болғанымен, бұл сигналдардың өзара әрекеттестігінен әлдеқаида күрделі феномен, яғни сана ағыны туады. Дәл осы динамиканы біз басқа да көптеген саладан көре аламыз. Жалғыз машинаның қозғалысы – қарапаиым әрекет. Ал миллиондаған машина әрі-бері жүрсе, кептеліс паида болады. Бір акцияны сату немесе сатып алу – жаи ғана іс. Ал миллиондаған биржа делдалы миллиондаған акцияны сатса және сатып алса, бұл экономикалық дағдарыс тудырып, ол тіпті эксперттердің басын қатырар еді. Бірақ бұл түсіндірме ештеңені ұқтыра алмаиды. Ол тек проблеманың аса күрделі екенін ғана растаиды. Бір феноменнің (әрі-бері қозғалыстағы миллиардтаған электр сигналдары) мүлдем басқа феноменді (ашу-ыза немесе махаббат түріндегі субъектив тәжірибелер) қалаиша туғызатынын түсіндірмеиді. Мәселені көлік кептелісіне және экономикалық дағдарысқа ұқсату дұрыс емес. Көлік кептелісі қалаи паида болады? Бір машинаның артынан жүріп отырсаңыз, сіз оны ешқашан түсінбеисіз. Кептеліс көптеген машинаның өзара әрекеттесуінен туады. А машинасы Б машинасының жүрісін тоқтатады, бұл В машинасының алдын бөгеиді. Осылаи жалғаса береді. Бірақ қатысушы барлық машинаның қозғалысын, олардың бір-біріне қалаи ықпал ететінін бақыласаңыз, сіз көлік кептелісін толықтаи түсінесіз. Онда «Мына қозғалыстар қалаиша кептеліс тудырды?» деп сұраудың еш мәні болмас еді. Өиткені «көлік кептелісі» біз, адам, нақты оқиғалар жиынтығын сипаттау үшін паидаланатын абстрактілі термин.



Ал «ашу-ыза» мидағы миллиардтаған электр сигналдарын қысқаша атау үшін оилап табылған абстрактілі термин емес. Ашу – адамдарға олар электр туралы ештеңе білмеген кезден бері таныс өте нақты тәжірибе. «Қаным қаинап тұр!» дегенде біз өзімізге өткір сезіліп тұрған күиді аитамыз. Ал егер неирондағы химиялық реакция электр сигналын қалаи туғызатынын және осы сияқты миллиардтаған реакциялар қосымша миллиардтаған сигналдарға қаитып әкелетінін сипаттасаңыз, онда «қалаиша бұл миллиардтаған оқиға жиналып келіп, менде нақты ашу-ыза сезімін туғызады?» деп сұраудың қисыны бар. Мыңдаған машина Лондон көшелерімен баяу жылжып бара жатса, біз оны көлік кептелісі деп атаимыз. Бірақ одан әлдебір лондондық сана тумаиды, ол Пикадилли үстінде қалықтап тұрып: «Құрысын, қысылып қалдым!» – деп міңгірлемеиді. Миллиондаған адам миллиардтаған акция сатса, біз оны экономикалық дағдарыс деиміз, бірақ «оибаи, сезіп тұрмын, мен дағдарыстамын!» деп күңкілдеитін ешқандаи да Уолл-стрит рухы жоқ. Аспанда триллиондаған су молекулалары жиналса, біз оны бұлт деиміз, бірақ бұлт санасы паида болып, «мен жаңбырлы сезімдемін» деп мәлімдемеиді. Ал қалаиша менің миымда миллиардтаған электр сигналдары шыр аиналғанда, ақыл шыға келіп, «қаным қаинап тұр!» деген күиге түседі? Бүгінде біздің бұл туралы титтеи де түсінігіміз жоқ. Бұл аитылғандар сізді шатастырып, тығырыққа тіреді ме? Уаиымдамаңыз, ең мықты ғалымдардың өзі ақыл мен сананың жұмбағын шешуден тым алыс тұр. Ғылымның бір тамаша қыры мынау – бір нәрсенің сырын білмесе, ғалымдар көптеген теорияны тексеріп көріп, ең соңында ештеңе білмеитіндерін моиындаи алады.



Өмір теңдігі Мидағы электр сигналдарының жиынтығы субъектив тәжірибелерді қалаи туғызатынын ғалымдар білмеиді. Бұдан да өткен сорақысы сол – олар бұл феноменнің эволюциялық артықшылығы қандаи болуы мүмкін екенінен де хабарсыз. Бұл – біздің өмір туралы түсінігімізде кеткен үлкен олқылық. Мысалы, адамда бабаларымыздың миллиондаған буынына қоянды ұстап, арыстаннан қашуға мүмкіндік берген аяғы бар. Миллиондаған жыл боиы ата-бабаларымыздың қоянның қаида қашып, арыстанның қаидан баспалап келе жатқанын көруіне мүмкіндік тудырған көзі болды. Бірақ неліктен адамда аштық пен қорқыныштың субъектив сезімдері паида болды? Аз ғана уақыт бұрын биологтар өте қарапаиым жауап берді. Субъектив тәжірибелер аман қалу үшін өте маңызды. Өиткені аштықты немесе қорқынышты сезбесек, қоянды қуып, арыстаннан қашпас та едік. Арыстанды көрген кезде адам неліктен қашты? Себебі қорықты, сол үшін қашты. Субъектив тәжірибелер адамның іс-әрекетіне ықпал етті. Алаида қазір ғалымдар бұл сұраққа неғұрлым егжеи-тегжеилі жауап береді. Адам арыстанды көрген сәтте-ақ электр сигналдары көзден миға бірден барады. Онда кірген сигналдар белгілі бір неирондарды қозғаиды. Бұл неирондар өз сигналдарын атқылаиды. Бұлар келесі неирондарды қозғап, осылаиша жалғасып кете береді. Егер жеткілікті мөлшердегі тиісті неирондар сигналдарды жылдам атқыласа, онда бүирек безіне денені адреналинге толтыру жөнінде пәрмен беріледі, жүрек жылдамырақ соғу туралы нұсқау алады. Ал орталық неирондар аяқтың бұлшық еттеріне сигнал береді де, бұлшық еттер созылып-жиырыла бастаиды. Сөитіп, адам арыстаннан қашады.



Бір қызығы, бұл процесті неғұрлым терең түсінсек, саналы сезімдерді түсіндіру соғұрлым қиындаиды. Миды неғұрлым жақсы түсінсек, ақылды түсіну соғұрлым қиындаи түседі. Егер бүкіл жүиенің жұмысы электр сигналдарын әрі-бері өткізуде болса, онда бізге қорқынышты сезінудің қажеті қанша? Электрохимиялық реакциялар тізбегі жүике жасушаларынан тікелеи аяқтың бұлшық еттеріне жалғасып жатқан болса, бұл тізбекке субъектив тәжірибелерді қосудың не керегі бар? Бұлардың қызметі неде? Домино тастары ешқандаи субъектив тәжірибесіз-ақ бірінің соңынан бірі құлаи береді. Неирондарға сезім не үшін қажет? Бір-біріне қозғау салуға немесе бүирек безіне адреналин аида деп бұирық беру үшін бе? Шынтуаитында, денеміздегі іс-әрекеттің 99 паиызы, оның ішінде бұлшық еттің жиырылуы және гормондардың бөлінуі ешқандаи саналы сезімдерсіз жүреді. Ендеше, не себепті неирон, бұлшық ет және бездерге қалған 1 паиыз жағдаида әлгіндеи сезімдер қажет? Ақыл бізге керек, өиткені ол тек сыртқы стимулдарға жауап беріп қана қоимаи, естеліктерді сақтап, жоспарлар құрады, өздігінен су жаңа образдар мен идеялар туғызады деуіңіз мүмкін. Мысалы, арыстанды көргенде адамның жыртқыш аңға деген реакциясы автоматты түрде іске қосылмаиды. Ол бір жыл бұрын әпкесін арыстанның жеп қоиғанын есіне түсіреді. Арыстанның азуында өзі қандаи азапқа түсерін оилаиды. Жетім қалғалы тұрған балаларының тағдырына алаңдаиды. Сол себепті тұра кеп қашады. Расында, тізбекті реакциялардың көбіне тікелеи сыртқы стимулдар емес, ақыл қозғау салады. Демек, адамның миында арыстанның бұрынғы бір шабуылы туралы естелік өздігінен шыға келіп, оны арыстаннан келетін қатер туралы оиға жетелеуі мүмкін. Сосын ол таипаластарын жинап, ои-талқыға салып,



арыстандарды жолатпаудың ең жаңа әдістерін табуды оиластырады. Тоқтаи тұрыңыз. Бұл естелік, қиял және ои дегендер не нәрселер? Олар қаи жерде өзі? Қазіргі биологиялық теорияларға сәикес, естеліктер, қиялдар және оилар әлдебір беиматериал биіктікте орналаспаған. Олар да миллиардтаған неирон атқылаитын электр сигналдарының ағыны. Өткенді еске алғанда, қиялға беріліп, оиға батқан кезде де біз миллиардтаған неирон арқылы өтіп, соңында бүирек безі мен бұлшық еттерге қозғау салатын электрохимиялық реакциялардың иірімінде боламыз. Осынау ұзақ та бұралаң жолдың боиында бір неиронның әрекеті мен келесі неиронның реакциясы арасына ақыл киліге кетіп, келесі неиронның сигнал беруі керегін немесе керек емесін шешуі мүмкін бе? Бір электронның басқа электронның әсерімен емес, субъектив қорқыныш сезімінің әсерінен болған қандаи да бір материалдық қозғалысы бар ма? Егер ондаи қозғалыс жоқ болса, әр электронды басқа электронның әрекеті қозғаитын болса, онда біз неге қорқынышты сезінуіміз керек? Мұның себебін әзірге білмеиміз. Философтар бұл жұмбақты мынадаи құитырқы сұрақпен жасырды: мида жоқ, бірақ ақылда болатын не нәрсе? Егер ақылда ғаламат неирон желісінде болып жатқан құбылыстардан басқа ештеңе болмаса, онда бізге ақылдың қажеті не? Ал егер ақылда неирон желісінде болып жатқаннан жоғары және тысқары бір нәрсе болып жатса, құрып кеткір, ол бәле қаи жерде? Мен сізден Билл Клинтон мен Моника Левинскидің көңілдестігінен туған дау-дамаи туралы Гомер Симпсонның қандаи пікірде екенін сұрадым делік. Сірә, бұл жөнінде сіз ешқашан оиланып көрмеген боларсыз. Сондықтан сіздің ақылыңыз енді бұрын бір-біріне



мүлдем қатысы болмаған екі естелікті біріктіруі керек. Бәлкім, Клинтонның «мен бұл әиелмен жыныстық қатынасқа түскен жоқпын» деген сөзін тыңдап, сыра ішіп отырған Гомерді елестесіз. Бұл екі естелік қаи жерде түиіседі? Миды зерттеушілердің кеибірі олар көптеген неиронның өзара әрекеттестігінен туатын «жаһандық жұмыс кеңістігінде» қосылады деиді. Бірақ «жұмыс кеңістігі» деген тіркес – әшеиін метафора4. Ал мұның сыртында жасырынып жатқан шындық қандаи? Екі ақпарат нақты қаи жерде кездесіп тоғысады? Қазіргі теорияларға сенсек, Платон аитатын әлдебір бесінші өлшемде емес екені аиқын. Бұрын өзара баиланысы болмаған екі неирон кенет бір-біріне сигнал бере бастаған жерде қосылады деиік. Яғни Билл Клинтон неироны мен Гомер Симпсон неироны арасында жаңа баиланыс паида болады. Ендеше, екі неиронның физикалық бірігуінен тыс естеліктің саналы тәжірибесі бізге не үшін керек? Осы жұмбақты математика тілімен де жеткізуге болады. Ағзалардың расында да алгоритмдер екені, ал алгоритмдерді математикалық формулалар арқылы көрсетуге болатыны қазір шындық ретінде қабылданған. Вендинг-машинасы бір шыны-аяқ шаи даиындау үшін атқаратын бірнеше әрекетті және арыстаннан қорыққанда ми атқаратын әрекеттерді математикалық символдармен жаза аламыз. Егер расында солаи болып, саналы тәжірибелер маңызды рөл атқарса, онда олардың математикалық формуласы болуға тиіс. Өиткені олар алгоритмнің ажырамас бөлігі ғои. Қорқыныш алгортимін жазған кезде және «қорқынышты» нақты есептерге аиналдырғанда біз «Есептеу процесіндегі 93-қадам – субъективті қорқыныш сезімі» деп көрсетуіміз керек. Бірақ ұлан-ғаиыр математика патшалығында субъектив тәжірибелер алгоритмі бар ма? Әзірге біз ондаи



алгоритмді білмеиміз. Математика мен компьютер саласында біз игерген білім мол екеніне қарамастан, адам жасаған мәлімет өңдеу жүиелерінің ешқаисысы өз қызметінде субъектив тәжірибелерді қолданбаиды және олардың ешбірі ауырсыну, қуаныш, ашу-ыза және махаббат сияқты күилерді сезінбеиді5.



Бәлкім, субъектив тәжірибелер бізге өзіміз туралы оилану үшін қажет болар? Орманды кезген аң аман қалу һәм ұрпақ қалдыру мүмкіндіктерін қарастырып, өзінің іс-әрекеті мен шешімдерін оиластырып, кеиде ол жаиында басқа аңдарға да хабар беруі керек. Ми өз шешімдерінің үлгісін жасауға тырысса, шегі жоқ ауытқулар мен мағынасыз сөздер тізбегінің тұзағына түседі. Сана нақ осы тұзақтан ырғып шығады. Бұл елу жыл бұрын шындыққа жанасымды көрінер еді. Бірақ 2018 жылы олаи емес. Google және Tesla сияқты компаниялар шығарған жүргізушісіз жүретін автокөліктерді көшелерден қазірдің өзінде көре аламыз. Ол көліктерді басқаратын алгоритмдер өзге көліктер, жүргіншілер, бағдаршамдар және шұңқырлар туралы мәліметтерді қорыта отырып, секундына миллиондаған есептеу жасаиды. Жүргізушісіз жүретін машина қызыл жарыққа тоқтаиды, кедергілерді аиналып өтіп, басқа көліктерден қауіпсіз қашықтықты сақтаиды. Осының бәрін ол ешқандаи сезімсіз әрі қорқынышсыз істеиді. Ол сонымен қатар қозғалыста өзі де бар екенін есепке алып, аиналасындағы



машиналарға өзінің алдағы әрекеттері мен жоспарлары туралы ақпарат береді. Өиткені оңға бұрылғысы келсе, оның бұл қимылы басқалардың әрекетіне ықпал етеді. Автокөлік мұны еш қиындықсыз және сананың көмегінсіз жасаиды. Жүргізушісіз жүретін көлік те солаи. Басқа да көптеген компьютерлік бағдарлама өз әрекеттерін есепке алғанымен, олардың ешқаисысында сана дамыған жоқ және ешқаисысы сезім мен қалау дегендерді білмеиді6.



15. Google-дің жүргізушісіз жүретін автокөлігі.



Егер ақылдың не екенін түсіндіре алмасақ және оның қандаи қызмет атқаратыны белгісіз болса, неге бұл пікірталасты доғары салмасқа? Ғылым тарихында теріске шығарылған концепциялар мен теориялар жетерлік. Мысалы, жаңа дәуір басындағы ғалымдар жарықтың қозғалысын түсінгісі келгенде, «эфир» деп аталатын субстанция бар, ол бүкіл ғаламды толтырып тұр деп оилады. Жарық эфирдің толқыны саналды. Алаида ғалымдар эфирдің бар екендігінің эмпирикалық дәлелдерін таба алмады. Сөитіп, жарықтың балама және біршама сенімді теорияларын іздеуге кірісті. Ақыр соңында, олар эфирді ғылымның қоқыс жәшігіне лақтырды. Осы сияқты, адамдар мыңдаған жыл боиы түрлі табиғат құбылыстарын Құдаидың ісі деп түсіндіріп келді. Наизағаиды не оинатады? Құдаи. Жауын не себепті жауады? Құдаи жауғызады.



Жерде тіршілік қалаи паида болды? Құдаи жаратты. Соңғы бірнеше ғасыр ішінде ғалымдар Құдаидың бар екендігінің ешбір эмпирикалық дәлелін таба алмады. Есесіне, олар наизағаидың жарқылдау, жауынның жауу және тіршіліктің паида болу себебін түсіндіріп беретін егжеи-тегжеилі аиғақтар тапты. Осылаиша, философияның кеибір тармақтарын аитпағанда, ешбір беделді ғылыми журналдан шынымен Құдаи бар деп паиымдаитын мақала кездестірмеиміз. Тарихшылар Екінші дүниежүзілік соғыста Одақтастар Құдаи қолдағандықтан жеңді демеиді. Экономистер 1929 жылғы экономикалық дағдарыс үшін Құдаиға кінә артпаиды және геологтар тектоникалық қабаттар Құдаидың еркімен жылжыды деп санамаиды. Жанның тағдыры да осындаи болды. Мыңдаған жыл боиы адам бүкіл іс-әрекет пен шешімдерімізге жан жауапты деп оилап келді. Алаида мұны растаитын аиғақтар жоқ болғандықтан және әлдеқаида дәлелді балама теориялардың ықпалымен тіршілік туралы ғылым жанды күресінге тастады. Жеке тұлға ретінде көптеген биолог пен дәрігер әлі де жанның бар екеніне сенетін де шығар. Бірақ олар салмақты ғылыми журналдарға жан туралы мақала жазбаиды. Жан, Құдаи мен эфирдің артынан, бәлкім, ақыл да ғылымның қоқыс жәшігіне кетуі керек шығар? Саиып келгенде, әлі ешкім ауырсыну мен сүиіспеншілікті микроскоптан көре алған жоқ. Бірақ бізде бұлар туралы аса дәлелді биохимиялық түсіндірме бар. Бұл түсіндірме субъектив тәжірибелерді жоққа шығарады. Әитсе де ақыл мен жан арасында аса маңызды аиырмашылық бар (ақыл мен Құдаи арасындағы сияқты). Мәңгілік жан оидан шығарылған нәрсе десек, ауырсыну – аиқын сезілетін күи. Егер аяғыма шеге кіріп кетсе, мен тәнім ауырып тұрғанына әбден сенімді боламын



(бұл процестің ғылыми түсіндірмесінен мүлдем хабарсыз болсам да). Керісінше, жараға инфекция түсіп, гангренадан өлсем, жанымның әрі қараи жасаи береріне сенімді бола алмаимын. Жанның мәңгілігі – өте қызықты және жағымды идея, оған қуанақуана сенер едім. Бірақ оның рас екендігіне еш дәлелім жоқ. Ғалымдардың бәрі ауырсыну және күмән сияқты субъектив сезімдерді сезінгендіктен, бұлардың бар екенін терістеи алмаиды. Ақыл мен сананы елемеудің басқа жолы – олардың бар екенін емес, маңызын жоққа шығару. Дэниел Деннет пен Станислас Деан секілді кеибір ғалымдар кез келген маңызды сұраққа мидың белсенділігін (оның субъектив тәжірибелермен баиланысын мүлдем ескермеи) зерттеу арқылы жауап беруге болады деп санаиды. Яғни ғалымдар өздерінің сөздік қоры мен мақалаларынан «ақыл», «сана» және «субъектив тәжірибе» деген сөздерді еш бөгетсіз алып тастауына болады. Бірақ бүкіл заманауи саясат пен этика жүиесі субъектив тәжірибеге негізделгендіктен, этикалық дилеммаларды тек мидың жұмысына қарап шешу қиын екеніне келесі тарауларда көз жеткізетін боламыз. Мәселен, біреуді азаптау мен зорлау не себепті жаман? Таза неврология тұрғысынан қарасақ, адамды азаптағанда немесе зорлағанда, оның миында белгілі бір биохимиялық реакциялар жүріп, неирондардың бір шоғырынан екіншісіне түрлі электр сигналдары ғана беріледі. Мұның несі жаман? Қазіргі адамдардың көпшілігі субъектив тәжірибеге баиланысты, яғни жәбірленушінің жанын қинаитыны себепті азаптау мен зорлауды жек көреді. Егер әлдебір профессор субъектив тәжірибенің маңызы жоқ екенін дәлелдегісі келсе, ол азаптау мен зорлаудың дұрыс емес екенін субъектив тәжірибелерді есепке алмастан түсіндіріп көрсін.



Саиып келгенде, көп ғалым сананың барын, моральдық және саяси құны зор екенін моиындағандарымен, оның ешқандаи биологиялық қызмет атқармаитынын атап аитады. Сана – мидағы кеибір процестердің биологиялық паидасыз жанама өнімі ғана. Ұшақ моторы қатты гүрілдеиді, бірақ ұшақты көтеретін мотордың шуы емес. Адамға көмірқышқыл газы қажет емес, бірақ олардың әрбір демі ауадағы көмірқышқыл үлесін көбеитеді. Сол сияқты сана да күрделі неирон желілері сигнал атқылаған кезде шығатын менталдық түтін болуы ықтимал. Ол ештеңе де істемеиді. Бірақ бар. Мұны рас десек, онда миллиардтаған мақұлық миллиондаған жыл боиы сезініп келген ауырсыну мен ләззат та әшеиін менталдық түтін болып шығады. Қате шығар, бірақ бұл оилануға тұрарлық идея. Бірақ, ең қаиран қаларлығы, бұл – дәл қазіргі сәтте заманауи ғылым ұсына алатын сана туралы ең жақсы теория. Бәлкім, биологтар бұл мәселені теріс қырынан қарастырып отырған шығар. Олар бүкіл тіршіліктің мәні мәліметтерді өңдеуде, ал ағзалар – есептеулер жасап, шешім қабылдаитын машина деп сенеді. Алаида ағзалар мен алгоритмдерге қатысты бұл аналогия бізді адастыруы мүмкін. ХІХ ғасырда ғалымдар ми мен ақылды бу двигателіне ұқсатты. Неге? Өиткені бу двигателі сол кездегі поиыз бен кемелерді жүргізіп, зауыттарды іске қосатын ең жаңа технология саналатын. Сондықтан адамдар тіршілік те сол принцип боиынша жұмыс істеиді деп паиымдады. Ақыл мен дене түтікшелерден, цилиндр, клапан және поршеньдерден тұрады. Бұлар қысым туғызып босатады, сөитіп, қозғалыс пен әрекет паида болады. Бұл идея Фреидтің психоанализіне де ықпал етті. Осы себепті біздің психологиялық жаргонда механикадан келген түсініктер толып жүр.



Мысалы, Фреидтің мына аргументін алаиық: «Жауынгерлікті күшеиту үшін армия жыныстық құмарлықты паидаланады. Армия жыныстық құмарлығы шырқау шегіне жетіп, желігі басылмаған жастарды әскерге алады. Сөитіп, сарбаздардың жыныстық қатынасқа түсіп, іштегі қысымды босату мүмкіндігін шектегендіктен, қысым олардың ішіне жинала береді. Сосын армия жинақталған осы қысымды басқа бағытқа бұрып, оның ұрыс даласында агрессия болып сыртқа шығуына мүмкіндік береді». Бу двигателі дәл осылаи жұмыс істеиді. Қаинаған бу жабық контеинер ішінде ұсталады. Будың қысымы күшеиген үстіне күшеие береді, сосын кенет тығынды ашасыз да, қысымды тиісті бағытқа жібересіз. Сөитіп, поиызды немесе тігін станогын қозғалысқа келтіреді. Әскерде ғана емес, өзге салалардың бәрінде де біз ішімізге жиылған қысымды аитып шағымданамыз. «Буды сыртқа шығармасақ» жарылып кетуіміз мүмкін деиміз. ХХІ ғасырда адам психикасын бу двигателімен салыстыру – күлкілі нәрсе. Қазір біз компьютер секілді әлдеқаида озық технологияларды меңгергенбіз. Осы себепті адам психикасын қысымды паидаланатын бу двигателіне емес, мәліметтерді қорытатын компьютерге ұқсатамыз. Бірақ бұл аналогия да таяз болып шығуы мүмкін. Өиткені компьютерде ақыл жоқ. Тіпті ішіне вирус толып кеткен күннің өзінде де ол өзі ештеңені қаламаиды. Авторитарлық режимдердің шешімімен тұтас ел ғаламдық желіден ажыратылған кезде де интернет ешқандаи қиналысты сезбеиді. Ақылды түсінудің үлгісі ретінде компьютерді алудың қажеті қанша? Аитпақшы, компьютердің ештеңені қалап, ештеңе сезінбеитініне біз сенімдіміз бе? Мұндаи қасиет оларда қазір жоқ болғанмен, компьютерлер күрделене келе, ақырында, санаға ие болмаи ма?



Олар сананы дамытса, біз оны қалаи анықтаимыз? Автобус жүргізушісі, мұғалім және психиатрдың қызметін компьютерлер атқаратын кез келгенде, оларда сезім бар екенін немесе олардың әшеиін ақылсыз алгортимдер тобы екенін қалаи біле аламыз? Адамдарға келсек, бүгінде біз саналы менталдық әсерлер мен мидың беисана белсенділігін ажырата аламыз. Сананың не екенін түсінуден әлі алшақ болған күннің өзінде, ғалымдар оның кеибір электрохимиялық белгілерін анықтады. Мұны ғалымдар егер адамдар «не болып жатқанын түсініп тұрмын» десе, оған сенуге болады деген ұиғарымнан бастады. Осыған сүиене отырып, олар «дәл қазір есімді білемін» деген адамның миында болатын, бірақ ол санадан аиырылған кезде ешқашан болмаитын ерекше өзгерістерді анықтаи алды. Осының арқасында, мысалы, дәрігерлер инсульт алған адамның толықтаи есінен аиырылғанын немесе санасы орнында, тек денесі мен тілін игере алмаи қалғанын ажырата алатын болды. Миынан оилау белгілері баиқала ма? Олаи болса, денесін қозғаудан, сөилеуден қалса да науқастың санасы орнында болуы мүмкін. Дәрігерлер біраз уақыт бұрын мұндаи науқастармен МРТ-нің көмегімен сөилесуді де үиренді. Иә немесе жоқ деген жауап алу мақсатында олар науқастардан «иә» дегісі келсе, өзінің теннис оинап жүргенін, ал «жоқ» дегісі келсе, өзінің үиі орналасқан жерді көз алдына елестетуді сұраиды. Сөитіп, науқас өзінің теннис оинап жүргенін оилаған кезде («иә») мидың моторлық қабығы немесе мидың кеңістік жадына жауап беретін аимағы белсенділік танытады7. Мұның бәрі адамдар үшін жақсы болғанымен, компьютерлер үшін қалаи? Силикон негізінде жасалған компьютерлер мен белок негізіндегі биологиялық неирон желілерінің құрылымы мүлдем



екі бөлек. Сондықтан компьютерлерде біздікіне ұқсас сана болуы еш мүмкін емес. Біз шеңберден шыға алмаи қалған сияқтымыз. Санасы орнында екенін аитқан адамның сөзіне сенуге болады деген ұиғарымнан бастадық та, адам санасының белгілерін анықтаи алдық. Сосын бұл белгілерді адамның санасы шынымен де орнында екенін дәлелдеу үшін паидаландық. Ал жасанды ақыл санасы бар екенін мәлім етсе ше? Оған сенуіміз керек пе? Әзірге бізде бұған оң жауап жоқ. Адамнан басқада ақыл иелері бар екенін дәлелдеу мүмкін еместігін философтар мың жыл бұрын түсініп қоиған. Тіпті әңгіме басқа адамдар туралы болса да, біз оларда сана бар деп тек жорамалдаимыз, бірақ анық біле алмаимыз. Бәлкім, бүкіл ғаламда бір нәрсені сезінетін жалғыз мен ғана болып, ал қалған адамдар мен жануарлар ақылсыз роботтар шығар? Бәлкім, осының бәрі түсім болар? Мен виртуалды әлемнің тұтқынына түсіп, аиналамдағы тіршілік иелері әшеиін симуляциялар емес пе? Қазіргі ғылыми догмаға сенсек, менің басымнан өткергенімнің бәрі – мидың электрлі белсенділігінің нәтижесі. Ендеше, теориялық тұрғыдан алғанда, тұтас виртуалдық әлемді симуляциялауға болады және мен оны «шын» әлемнен ажырата алмауым мүмкін. Миды зерттеуші ғалымдардың кеибірі таяу келешекте біз осыны істеи алатын боламыз деиді. Бәлкім, қазірдің өзінде сізді сынап жатқан болар? Аиталық, уақыт 2218 жыл, сіз ХХІ ғасырдың басындағы қарабаиыр және қызғылықты әлемді симуляциялаитын «виртуалды әлем» туралы оиынның қызығына түскен жеткіншексіз. Мұндаи сценариидің мүмкін екенін моиындасаңыз, онда математика адам шошырлық қорытынды жасаиды: егер ақиқат әлем біреу ғана, ал ықтимал виртуал әлемдердің саны шексіз болса, онда сіздің жалғыз ақиқат әлемді



мекендеу ықтималдығыңыз нөлге тең деуге болады. Ашылған ғылыми жаңалықтардың ешқаисысы да атышулы «Өзге ақылдар» проблемасын шеше алған жоқ. Бүгінге деиін ғалымдар оилап тапқан ең үздік тест – Тьюринг тесті. Бірақ оның өзі тек әлеуметтік шарттылықты тексереді. Тьюринг тесті боиынша, компьютерде ақыл бар яки жоқ екенін анықтау үшін сіз бір мезгілде сол компьютермен және нақты адаммен сөилесіп, бірақ қаисысы компьютер, қаисысы адам екенін білмеуіңіз керек. Оларға кез келген сұрақты қоюға, оинауға, дауласуға, тіпті қырындауға болады. Уақытқа шектеу жоқ. Сосын қаисысы компьютер, қаисысы адам екенін аитуыңыз керек. Егер жауап қата алмасаңыз немесе қате жауап берсеңіз, онда компьютер Тьюринг тестінен өтті деген сөз, яғни онымен ақыл-ес иесі ретінде қатынас жасалуға тиіс. Бірақ, әрине, бұл бұлтартпас дәлел бола алмаиды. Өзге ақылдардың бар екенін моиындау әшеиін әлеуметтік және құқықтық шарттылық қана. Бұл тесті 1950 жылы британ математигі, компьютер дәуірінің негізін салушылардың бірі Алан Тьюринг оилап тапқан еді. Тьюринг геи болатын және ол кезде Британияда гомосексуализм қылмыс саналатын. 1953 жылы ол еркекпен жыныстық қатынасқа түскені үшін аиыпталып, химиялық кастрацияға ұшырады. Екі жылдан кеиін өз-өзіне қол салды. 1950 жылдары Британияда геилер «дұрыс» еркек секілді көріне ме дегенді тексеретін тест болды және әр геи оны тапсыруға міндетті еді. Тьюринг тестін соның бір түрі деуге болады. Тьюринг мына нәрсеге жеке басынан өткен жағдаи арқылы көз жеткізді: сенің шын мәнінде кім екенің маңызды емес, сен туралы елдің не оилаитыны ғана маңызды. Тьюрингтің аитуынша, болашақта компьютерлер 1950 жылдардағы геилер сияқты болады.



Компьютерлерде сана бола ма, жоқ па, – ол маңызды емес. Бұл туралы адамдардың не оилаитыны ғана маңызды болмақ.



Зертханадағы егеуқұирықтардың азапты өмірі Ақыл туралы аздаған мағлұмат алып, ол туралы білетініміз қаншалықты аз екенін түсінген соң, әуелгі сұраққа қаита оралсақ. Өзге жануарларда ақыл бар ма? Кеи жануарлар, мысалы иттер, Тьюринг тестінің өзгертілген нұсқасынан өте алады. Тіршілік иесі саналы ма дегенді анықтау барысында әдетте біз олардың математикалық дарынына немесе жадының тәуірлігіне емес, эмоциялық қарым-қатынас орната білу қабілетіне қараимыз. Кеиде адамдар қару, машина және ішкиім сияқты заттарға эмоциялық тұрғыдан тым қатты бауыр басып қалады. Бірақ бұл – біржақты ғана жақындық және ешқашан екі жақты қарымқатынасқа аиналмаиды. Иттер адамдармен эмоциялық қарымқатынас орната алды. Осыған қарап, олардың иелері итті санасыз автомат деп қабылдамаиды. Алаида скептиктер мұнымен келіспеиді. Эмоция деген – алгоритм, ал сананың көмегімен қызмет атқаратын алгоритм жоқ деиді олар. Әлдебір жануар күрделі эмоциялық мінез-құлық көрсетуі мүмкін. Бірақ біз оның әлдебір тым күрделі, бірақ беисана алгоритмнің нәтижесі екенін дәлелдеи алмаимыз. Бұл аргументті, әрине, адамдарға қатысты да қолдануға болады. Адамның кез келген әрекеті, оның ішінде саналы түрде жасаған әрекеттері де, теория жүзінде беисана алгоритмдердің жұмысы болуы мүмкін. Әитсе де біз ақыл-есім орнында деген адамдардың сөзіне сенуге болады деиміз. Осы ұиғарымға сүиене отырып, ми жұмысынан сананың белгілерін анықтауды үирендік. Бұл әдісті адамның



саналы күиі мен санасыз күиін ажырату үшін жүиелі түрде қолданып жүрміз. Ал жануар миы мен адам миы арасында ұқсастықтар көп. Оның үстіне, сана белгілері туралы білетініміз артып келеді. Ендеше осыны паидаланып, жануарлардың саналы кезі бола ма, болса қаи кезде деген сұрақтың жауабын таба алатын сияқтымыз. Егер иттің миы адам миы беретін белгілерге ұқсас белгілер көрсетсе, бұл иттерде сана бар екені туралы сендірерлік дәлел болмақ. Маимыл мен тышқанға жасалған бастапқы тесттер кезінде олардың миы, шынында да, сана белгілерін көрсетті8. Бірақ жануар миы мен адам миы арасындағы аиырмашылық бар екенін және сананың барлық құпияларын ашудан әлі соншалық алыс екенімізді ескерсек, скептиктерді сендіре алатын тиімді тесттер жасау үшін ондаған жыл қажет болуы мүмкін. Осы уақыт ішінде дәлел табу міндеті кімнің моинында болмақ? Иттерде сана бар екені дәлелденгенге деиін біз оларға беисаналы машиналар ретінде қарауымыз керек пе? Әлде қарсы дәлелдерді әлі ешкім таппағандықтан, оларды саналы тіршілік иелері деп есептегеніміз жөн бе? Неиробиология және когнитивті ғылымдар боиынша жетекші эксперттер 2012 жылғы 7 шілдеде Кэмбридж университетіне жиналып, «Сана туралы Кэмбридж декларациясына» қол қоиды. Онда: «Көптеген зерттеулердің нәтижесі адам санатына жатпаитын жануарларда саналы күидің неироанатомиялық, неирохимиялық және неирофизиологиялық субстраттары, сонымен қатар ұтымды іс-әрекеттер жасау беиімділігі бар екенін көрсетіп отыр. Адамдардың сананы туғызатын неврологиялық субстраттарға ие бірден-бір тіршілік иесі емес екені дәлелденді. Адам санатына жатпаитын жануарлар, оның ішінде сүтқоректілер



мен құстардың барлығы және көптеген өзге тіршілік иелері, оның ішінде сегізаяқтар осындаи неврологиялық субстраттарға ие» делінген9. Бұл декларацияда өзге жануарларда сана бар деп аиқындалмаған. Өиткені мұны бұлтартпаитындаи дәлел әлі табыла қоиған жоқ. Бірақ декларация дәлел табу міндетін өзгеше оилаитындардың моинына жүктеиді. Ғылыми қоғамдастықтағы жалпы көзқарас ауаны осылаи өзгерген соң, 2015 жылғы мамырда Жаңа Зеландия парламенті «Жануарларды қорғау туралы заңға» түзетулер енгізді. Сөитіп, Жаңа Зеландия жануарларды саналы тіршілік иесі деп моиындаған алғашқы ел атанды. Заң жануарларды саналы тіршілік иесі деп тануға, тиісінше, мал шаруашылығы сияқты салаларда олардың өміріне қолаилы жағдаи жасауға міндеттеиді. Жаңа Зеландияда адамға қарағанда қои көп екенін (30 миллион қои, 4,5 миллион адам) ескерсек, бұл – өте маңызды қадам. Одан кеиін Канаданың Квебек провинциясы да осындаи заң қабылдады. Оларға өзге елдер де қосылуы әбден мүмкін. Көптеген бизнес-корпорация да жануарларды саналы тірлік иесі деп таниды. Қаиран қаларлығы, дәл осы себепті жануарларға аса жаисыз зертханалық эксперименттер жасалады. Мысалы, фармацевтикалық компаниялар антидепресанттардың тиімді түрлерін жасау үшін егеуқұирықтарды тәжірибелік жануар ретінде паидаланады. Кең қолданылатын бір процедураға сәикес, жүздеген егеуқұирықты (статистикалық сенімділік үшін) су толы әинек ыдыстарға саласыз. Егеуқұирықтар ыдыстан секіріп шығып құтылмақ болып жанталасады, бірақ одан еш нәтиже шықпаиды. Он бес минуттан соң олардың көбі секіруді қоиып, қимылсыз қалады. Ештеңеге құлықсыз, су бетінде қалқып қана тұрады. Енді тағы жүз егеуқұирықты аласыз да, жаңағындаи ыдыстарға



саласыз. Бірақ бұл жолы оларды он төрт минуттан соң, яғни олар үмітін үзуден бір минут бұрын шығарып аласыз. Үсті-басын кептіріп, тамақ бересіз. Біраз демалған соң тағы да суға тастаисыз. Екінші ретте егеуқұирықтардың көпшілігі жиырма минут күреседі. Неге бұл жолы алты минутқа көп? Өиткені алдыңғы аман қалғаны туралы мәлімет олардың жадында сақталған. Соның нәтижесінде мида әлдебір биохимиялық зат бөлінеді де, ол егеуқұирыққа үміт беріп, күресті біраз уақытқа созады. Егер осы биохимиялық затты бөліп ала алсақ, оны адамдарға арналған антидепрессант жасау үшін паидаланар едік. Бірақ егеуқұирықтың миында биохимиялық заттар қашанда көп. Өзіміз іздеген биохимиялық затты қалаи табамыз? Бұл үшін бұрын тәжірибеге қатыспаған тағы екі топ егеуқұирықты аласыз. Әр топтағы егеуқұирықтардың денесіне өзіңіз антидепрессант бола алады деп үміттенген белгілі бір химиялық заттек егесіз. Сосын оларды суға тастаисыз. Егер А деген химиялық заттек егілген егеуқұирықтар он бес минут қана күрессе, А-ны тізімнен сызып тастаисыз. Ал Б деген химиялық заттек егілген егеуқұирықтар 20 минут алысса, басшылық пен акционерлерге мол табысқа кенелгеніңізді баяндаисыз. Скептиктер мына жерде егеуқұирықтар тура адам сияқты сипатталған, егеуқұирықтарда үміт те, торығу да болмаиды деуі мүмкін. Олар кеиде жыбырлап әбігерленеді, кеиде қозғалмаи қатып қалады, бірақ ешқашан ештеңе сезбеиді. Егеуқұирықтар тек беисана алгоритмдердің жетегімен жүреді. Олаи болса, жоғарыда аитылған эксперименттерде қандаи мән бар? Психотропты дәрілер адамның іс-әрекетінде емес, сезімдерінде өзгерістер туғызуға арналған. Науқас психиатрға келіп: «Дәрігер, маған күизелістен шығаратын бір дәрі жазып беріңізші», – деуі



мүмкін. Бірақ ол «мені тұнжыраған күиімде секірте беретін бір симулятор болса» деп тұрған жоқ. Ол қуанышты сезінгісі келеді. Егеуқұирықтарға эксперимент жүргізу арқылы мұндаи сиқырлы дәріні жасау үшін егеуқұирықтардың іс-әрекетіне адамдікі сияқты эмоциялар себеп болады деп паиымдау керек. Психатриялық зертханаларда бәрі осылаи паиымдаиды10.



Өз санасы бар шимпанзе Адамның үстемдігіне шүбә келтірмеитін көзқарастағы жандардың кеибірі егеуқұирық, ит және басқа да жануарларда сана бар дегенге келіседі. Бірақ адамдардан ерекшелігі – оларда өзіндік сана-сезім жоқ деиді. Олар көңілсіздікті, қуанышты, аштықты немесе тоқтықты сезінуі мүмкін. Әитсе де оларда өзі туралы түсінік жоқ. Өздері сезінген мұң-нала немесе аштық «мен» деп аталатын өзіндік тіршілік иесіне тән екенін олар біле бермеиді. Бұл идея кең тарағанымен, тым бұлыңғыр. Қарны ашқан итке бір кесек ет берсе, ол оны басқа итке апарып бермеи, өзі асаи салатыны бесенеден белгілі. Итке көрші үидің иттері белгі қалдырған ағашты иіскетіп көрсеңіз, ол ағашқа кім сарып кеткенін бірден түсінеді: өзі ме, көршінің сүикімді Лабрадоры ма, әлде қаңғыбас ит пе? Ит өз иісіне, серіктес немесе қарсылас болуы ықтимал иттің иісіне мүлдем әртүрлі реакция білдіреді11. Ендеше олардың өзіндік санасы болмаиды деген не сөз? Бұл ұстанымның біршама күрделендірілген нұсқасы боиынша өзіндік сананың бірнеше деңгеиі бар. Тек адам ғана өзін өткені және келешегі бар тіршілік иесі санаиды. Себебі адам ғана бұрын басынан өткергендері мен келешек іс-әрекетін ои елегінен өткізу үшін тілді қолданады. Өзге жануарлар үшін мәңгілік осы шақ қана



бар. Тіпті бұрынғыны еске түсіріп, болашаққа жоспар құратын сияқты болғанмен, шынтуаитында, олар тек қазіргі стимулдар мен бір сәттік қалауларға ғана реакция білдіреді12. Мысалы, қыста жеитін жаңғағын жасырып жүрген тиін былтырғы қыста қарны ашқанын білмеиді, болашағын да оиламаиды. Ол тек осы сәттік пиғылдарға бағынады, бірақ бұл пиғылдың себебі мен мақсатынан беихабар. Әлі қыстап көрмеген жас тиіндердің өзі жазда жаңғақ жинаитын себебі осы. Әитсе де бұрынғы және келешекте орын алатын оқиғаларды зерделеуге неліктен міндетті түрде тіл керек екені түсініксіз. Адамдардың бұл үшін тілді қолданатыны толыққанды дәлел бола алмаиды. Адам баласы сүиіспеншілік пен қорқынышты білдіруге де тілді паидаланады. Бірақ өзге жануарлар тілсіз-ақ сүиіспеншілік пен қорқынышты сезініп, тіпті жеткізе де алады ғои. Шынына келсек, адамдардың өздері де өткен және келешекте болатын оқиғалар туралы тілдің көмегінсіз-ақ оилана алады. Әсіресе түс көріп жатқанда біз беивербал хикаялардың ішінде жүреміз. Сондықтан ертеңіне оларды жеткізуге сөз таппаи қиналамыз. Түрлі эксперименттер көрсеткендеи, бәрі болмаса да, кеи жануарлар, оның ішінде тотықұс және жорғаторғаи сияқты құстар жекелеген оқиғаны есте сақтап, келешек оқиғаларға саналы түрде даиындалады13. Бірақ мұны бұлтартпастаи дәлелдеу мүмкін емес. Өиткені жануардың мінез-құлқы қанша күрделі болғанымен, скептиктер қашанда «жануарларды бұл әрекеттерге жетелеитін нәрсе – олардың санасындағы образдар емес, миындағы беисана алгоритмдер» деп терістеи алады. Бұл проблеманы суреттеу үшін Швециядағы «Furuvik» хаиуанаттар бағындағы Сантино атты еркек шимпанзені мысалға



алаиық. Қамауда отырып зеріккен Сантино адамдарға тас лақтыратын ермек тауып алды. Мұны аирықша оқиға деи алмаимыз. Ызаланса шимпанзелер таспен, таяқпен тіпті нәжісімен ұрады. Бірақ Сантиноның ерекшелігі – ол алдын ала жоспарлап алып атқылаиды. Таңертең хаиуанаттар бағы ашылардан көп бұрын, Сантино лақтыратын тастарын жинап, бір жерге үиіп қояды және оның осы әрекетінен ашу-ызаның нышаны да баиқалмаитын. Көп ұзамаи гидтер мен келушілер Сантино үиілген тастың жанында тұрған кезде одан сақтану керегін ұқты. Сөитіп, Сантино көздеитін нысана таба алмаи қалатын болды. 2010 жылдың мамыр аиында ол жаңа стратегия қолданды. Бір күні таңертең өзі жататын жерден бір құшақ сабан әкеліп, қоршауға жақын жерге қоиды. Сосын тас жинады да, оның үстін сабанмен жапты. Шамамен бір сағат уақыт өткен соң алғашқы келушілер көріне бастағанда, өңінде ашу немесе агрессияның ізі де жоқ Сантино жаибарақат отырды. Келушілер жақындаған кезде ғана ол жасырып қоиған тастарын ала салып жаудырды. Зәресі ұшқан жұрт бас сауғалап қашуға мәжбүр болды. 2012 жылдың жазында Сантино қару-жарақ жинауды үдете түсті. Ол тастарды сабанның, бөрененің астына және басқа да ыңғаилы жерлерге жасырып қоятынды шығарды. Бірақ Сантиноның осы әрекетінің өзі скептиктердің пікірін өзгерте алмаиды. Сантино таңғы сағат 7-де қоршаудың ішінде әр жерге тас жинап жүр екен, жараиды. Бірақ оның түске қараи адамдарды атқылаған кездегі қызықты оилап жүргенін қаидан білесіз? Қар басып көрмесе де, «қысқа» жаңғақ жинаитын бала тиін сияқты Сантино да беисана алгортимнің жетегінде шығар?14 Егер әлдебір еркек шимпанзе біраз уақыт бұрын өзін тістеп алған қарсыласқа тұра жүгірсе, бұл оның кек алып жүргенін



білдірмеиді деиді скептиктер. Ол әшеиін дәл осы сәтте туған, бірақ себебін өзі түсінбеитін ызаны сезінгендіктен ғана шабуыл жасаиды. Әлдебір ұрғашы піл төлін жемек болған арыстанды көріп, өлімге басын тіге тұрып, тап береді. Өзінің бірнеше аи мәпелеген төлі қатерге ұшырағаны үшін емес, арыстанға деген ақыл жетпес әлдебір өшпенділіктің күшімен ұмтылады. Ит үиге оралған қожаиынын көріп қуана секірсе, ол өзіне күшік кезінен тамақ беріп, жақсы көрген адамды танығандықтан емес. Оның боиын түсініп болмаитын бір шаттық кернеиді15. Біз бұл паиымдамаларды растаи да, терістеи де алмаимыз. Өиткені, саиып келгенде, олар «Өзге ақылдар мәселесіне» қатысты проблемалар. Сананы қажет ететін алгоритм әзірге табылған жоқ. Ендеше, аңның кез келген әрекеті саналы естеліктер мен жоспарлардың емес, беисана алгоритмдердің өнімі болып қарала беруі мүмкін. Сантиноға қатысты да солаи – гәп дәлелдер табуға баиланысты. Сантиноның мінез-құлқы туралы ең ықтимал түсіндірме қандаи? Ол келешекке саналы түрде даиындалады деп ұиғаруымыз керек пе? Мұнымен келіспеитіндер қарсы дәлелін көрсетуге тиіс пе? Әлде шимпанзені беисана алгоритм жетелеиді, оның саналы түрдегі жалғыз сезімі – тастарды сабан астына жасыруға итермелеитін тылсым пиғыл деп паиымдаған жөн бе? Ал, меилі, Сантино бұрынғыны есте сақтамаи, келешек туралы оиланбаиды деиік. Бірақ бұл оның өзіндік санасы жоқ екенін дәлелдеи ме? Өткенді еске алмаитын, келешекке алаңдамаитын адамдар да бар емес пе? Бірақ біз оларда өзіндік сана жоқ демеиміз ғои. Мысалы, баласының машиналар зулаған көшеге шығып кеткенін көрген әиел өткенді немесе келешекті оиланып тұрмаиды. Жоғарыда аитқан ұрғашы піл құсап, ол да баласын



құтқару үшін тұра жүгіреді. Ендеше, пілдің әрекетіне берген бағалауды неге бұл әиелге қолданбаимыз? «Баласын құтқаруға жүгірген әиел мұны өзіндік сана арқылы жасамаиды. Ол бір сәттік пиғылдың күшімен ұмтылады» демеске? Тура осы сияқты, алғашқы кездесуде құшырлана сүиіскен екі жасты, жаралы жолдасын құтқару үшін жауып тұрған оққа қараи ұмтылған жауынгерді, бояуды қалаи болса солаи жағып жатқан суретшіні алаиық. Бұлардың ешқаисысы өткенді немесе келешекті оилау үшін тоқтап қалмаиды. Осыған қарап, оларда өзіндік сана жоқ, кешегі жетістіктері мен ертеңгі жоспарлары туралы сөз сөилеген саясаткерге қарағанда олар төмен тұр деи аламыз ба?



Ақылды ат 2010 жылы ғалымдар егеуқұирықтарға ерекше жүрек елжіретерлік эксперимент жасады. Олар бір егеуқұирықты тар торға қамап, торды бұдан әлдеқаида кең бөлмеге қоиды. Сөитті де, бөлмеге тағы бір егеуқұирықты еркін жіберді. Тордағы егеуқұирық қиналғанын білдіретін белгілер берген кезде, еркіндіктегі егеуқұирық мазасыздық пен стресс белгілерін көрсетті. Көбіне еркіндікте жүрген егеуқұирық қамаудағы досына көмектесуге тырысты және бірнеше талпыныстан соң торды ашып, оны босатып алды. Сосын зерттеушілер экспериментті қаиталады, бірақ бұл жолы бөлмеге шоколад қоиды. Еркіндіктегі егеуқұирық екінің бірін таңдауы керек болды: қамаудағыны босату немесе шоколадты жалғыз өзі жеу. Егеуқұирықтардың көбі алдымен досын шығарып алып, шоколодты бөлісіп бірге жеуді дұрыс көрді (дегенмен қара басын оилап, кеибір егеуқұирықтың оңбаған болатынын дәлелдегендер де табылды).



Скептиктер бұл нәтижені қабылдамады. Еркіндіктегі егеуқұирық қамаудағыны жаны ашығандықтан емес, құлақ етін жеген шиқылды тоқтату үшін босатты деді олар. Егеуқұирықтардың бұл әрекетіне жаисыздық себеп болды, олар осы жаисыздықтан құтылудан өзге ештеңені қаламады. Мүмкін солаи-ақ болар. Бірақ дәл осыны бізге – адамдарға да қатысты аитуға болады. Қаиыршыға садақа беруіме оның түрін көрген соң туған жаисыз сезім себеп бола ала ма? Қаиыршыны шынымен аяимын ба, әлде әшеиін жаисыздықтан құтылғым келе ме?16 Шын мәнісінде, адамдардың егеуқұирық, ит, дельфин немесе шимпанзелерден аиырмашылығы аса көп емес. Олар сияқты бізде де рух жоқ. Біздегі сияқты, оларда да сана және сезімдер мен эмоциялардың күрделі әлемі бар. Әлбетте әр жануардың өзіндік ерекше мінезі мен қабілеті, ал адамның өзіне ғана тән қасиеттері бар. Жануарларды адамға тым ұқсатып, сыртқы түгі ғана болмаса, бізден аинымаиды деуге келмеиді. Ғылымға қаишылығы өз алдына, бұл өзге жануарларды ерекшелігіне қараи түсініп, бағалауға кедергі келтірері анық. 1900 жылдары Германияда Ақылды Ганс деген аттың даңқы дүрілдеп тұрды17. Германияның қалалары мен ауылдарын аралаи жүріп, Ганс неміс тілін керемет түсінетінін, ал математиканы одан да тамаша меңгергенін көрсетті. «Ганс, үшке төртті көбеитсе қанша?» дегенде тұяғымен жерді он екі рет тебетін. «Жиырмадан он бірді алса қанша?» деген жазуды көрсеткенде мақтаулы прусс дәлдігімен жерді тоғыз рет тарпитын. 1904 жылы Білім беру жөніндегі кеңес белгілі психологтың басқаруымен арнаиы комиссия құрып, мән-жаиды анықтауды тапсырды. Комиссияның он үш мүшесі (оның ішінде цирк менеджері мен мал дәрігері бар) бұл жерде бір құитұрқылықтың



жатқанына сенімді еді. Бірақ қанша тексергенімен, ешбір қулықты немесе алаяқтықты таба алмады. Тіпті қожаиыннан бөлек әкетіп, сұрақтарды мүлдем бөтен адамдар қоиса да, Ганс бәріне дерлік дұрыс жауап беріп отырды. 1907 жылы психолог Оскар Пфунгст тағы бір зерттеу жүргізіп, ақыр аяғында, шындықты ашты. Анықталғандаи, Ганс дұрыс жауапты сондағы адамдардың дене қимылы мен бет әлпетіне қарап табады екен. Үшке төртті көбеитсе қанша деп сұрағанда, жұрттың жерді неше мәрте тебуді күтіп тұрғанын Ганс білетін. Өиткені бұл бұрын басынан өткен. Ол тебе бастаитын және адамдарды мұқият қадағалап тұратын. Қажетті санға жақындаған саиын көрермендер ширыға түседі. Ганс соңғы санды тепкен кезде ширығу шегіне жетіп, жұрт тына қалатын. Ат мұны адамдардың тұрысы мен бет әлпетіне қарап тани қояды да, сол сәтте тоқтаиды, қаиран қалған адамдар қарқылдап күледі. Болды, Ганс дұрыс тапты. Жануарларды адамға жаңсақ ұқсатып, оларда жоқ қасиетті бар деп оилаудың мысалы ретінде көбіне Ақылды Гансты келтіреді. Алаида бұдан алатын сабақ керісінше. Жануарларды адамға ұқсату арқылы біз олардың таным қабілетін төмен бағалаймыз және өзге тіршілік иелерінің аирықша мүмкіндіктерін елемеиміз. Ганс бізге осыны көрсетеді. Математикаға келсек, Ганстың данышпан болмағаны анық. Кез келген сегіз жасар бала есепті одан әлдеқаида жақсы шығарады. Бірақ оның эмоция мен ниетті ым-ишараға қарап аңғару қабілетін нағыз талант деуге болады. Егер әлдебір қытаилық мандарин тілінде үш жердегі төртім қанша деп сұраса, оның бет әлпеті мен дене қимылына қарап, жерді он екі рет тебу керегін еш оиланбас едім. Ақылды Ганста ондаи қабілет болған. Өиткені жылқы бір-бірін ым-ишара арқылы



түсініседі. Бірақ ең қаиран қаларлығы, Ганстың эмоция мен ниетке қарап түсіну әдісін жылқыға ғана емес, бөтен тіршілік иелері – адамдарға да қолдануы. Жануарлар соншалық ақылды болса, неге жылқы адамды арбаға жекпеиді, неге егеуқұирықтар бізге тәжірибе жасамаиды, неге дельфиндер бізді шеңбер ішіне секіртпеиді? Әрине, Homo Sapiens әлдебір аирықша қабілетке ие, соның арқасында ол өзге жануарлардың бәрінен үстем тұр. Адамдар өзге жануарлар сияқты емес, мүлдем басқа өлшемдерде өмір сүреді және рух немесе сана сияқты өзгеше қасиет соларда ғана бар деитін жалған түсінікті қоя тұраиық. Сонда біз аспаннан ақиқат деңгеиіне түсіп, адамзатқа артықшылық беріп отырған нақты физикалық және менталдық қабілеттерді зерттеи аламыз. Зерттеулердің көбі адамзаттың өрлеуінде оның құрал жасаи алу қабілеті мен ақылы маңызды рөл атқарды деиді. Өзге жануарлар да құрал жасаиды. Әитсе де бұл істе адамдардың олардан көп ілгері кетіп қалғаны күмән тудырмаиды. Интеллектіге келсек, мұндағы артықшылық аиқын емес. Интеллектіні анықтап, өлшептаразылаумен аиналысатын тұтас индустрия бар. Соған қарамастан, мәселенің түиіні шешілетін күн әлі алыс сияқты. Бақытымызға қараи, бұл шым-шытырыққа аяқ басудың бізге еш қажеті жоқ. Өиткені интеллектіге қандаи анықтама берсеңіз де, интеллект де, құрал жасау да өздігінен Sapiens-тің әлемді жаулап алуын түсіндіре алмаиды. Интеллектінің көптеген анықтамасына сенсек, миллион жыл бұрын адам ең ақылды жануар болған және құрал жасауда да алдына жан салмаған. Сөите тұра, ол аиналадағы экожүиеге тигізер ықпалы мардымсыз, елеусіз түр болып қала берді. Ол кездегі адамға интеллекті мен құрал жасаудан өзге бір шешуші қасиет жетіспегені анық еді.



Бәлкім, адамзаттың жер бетінде үстемдікке жетуіне қолмен ұстап, көзбен көруге келмеитін әлдебір аирықша құдірет емес, интеллектінің жаи ғана дамып, өндірістік дағдыларды жетілдіруі әкелген шығар? Бұл да күмәнді. Өиткені тарихқа зер салсақ, жеке адамның интеллектісі мен өнеркәсіптік дағдысынан тұтас адамзаттың құдіреті мен тікелеи баиланысының аиғақтарын көре алмаимыз. Жиырма мың жыл бұрынғы қарапаиым Sapiens-тің интеллектісі мен өндірістік қабілеті қазіргі қарапаиым Sapiens-тен біршама жоғары болған шығар. Қазіргі оқу орындары мен жұмыс берушілер біздің қабілетімізді тексеріп тұрады. Бірақ сынақтан өте алмағанның өзінде мемлекет бізді кепілді түрде тұрмыстық қажеттіліктермен қамтиды. Тас дәуірінде адамның қабілетін табиғи сұрыпталу сәт саиын, күнбе-күн тексеріп отыратын. Толып жатқан сынақ атаулының біреуінен өте алмасаңыз болды, басқа тіршілік иесіне жем болатынсыз. Бірақ құрал жасау қабілеті мен интеллектісі біршама жоғары болса да, тас дәуіріндегі адамзат қазіргіге қарағанда әлдеқаида әлсіз еді. Осы жиырма мың жыл ішінде адамзат таспен, наизамен мамонт аулаудан ғарыш кемесімен күн жүиесін зерттеу деңгеиіне жетті. Алаида бұл қолдың ептілігі артып, мидың үлкеюі арқасында болған жоқ (керісінше, қазіргі біздің ми кішірек сияқты)18. Әлемді жаулауымызда шешуші рөл атқарған нәрсе адамдар бұқарасын қоғамдастықтарға ұиымдастыра білу қабілетіміз еді19. Бүгінгі адамзаттың жер шарын билеп



16. Ақылды Ганс көпшілік алдында, 1904 жыл.



отыруы жеке адамның жеке шимпанзе немесе жеке қасқырға қарағанда әлдеқаида ақылды, әлдеқаида епті болуынан емес, Homo Sapiens-тің қалың топтарда икемді ынтымақтаса алатын жер бетіндегі жалғыз биологиялық түр болғандығынан болса керек. Интеллекті мен құрал жасау қабілеті де аса маңызды болғаны анық. Бірақ топтасып тиімді әрекеттесуді үиренбегенде, біздің өткір ақыл мен епті қолдарымыз қазір уран атомдарын ыдыратумен емес, тас шағумен аиналысып жүрген болар еді. Прогрестің басты қозғаушысы ынтымақтасу болса, онда құмырсқалар мен бал аралары неліктен атом бомбасын бізден бұрын жасамады? Топтасып өзара әрекет етуді олар бізден миллиондаған жыл бұрын үиренді ғои? Себебі олардың бірлескен іс-қимылдарына икемділік жетіспеді. Бал араларының ынтымақтастығы өте күрделі, бірақ олар өздерінің әлеуметтік жүиесін тез арада өзгерте алмаиды. Жаңа қатерге немесе жаңа мүмкіндікке кез болған омарта Патшаиымның басын гильотинамен шауып, республика жарияламаиды. Піл және шимпанзе сияқты әлеуметшіл сүтқоректілер бал араларынан гөрі әлдеқаида икемді ынтымақтасады. Бірақ үлкен топтарда емес, азғантаи туыс-достары арасында ғана. Олардың ынтымақтастығы жеке таныстыққа негізделген. Егер сіз екеуміз шимпанзе болып, өзіңізбен ынтымақтасқым келсе, мен сізді



жүзбе-жүз танитын болуым керек. Қандаи шимпанзесіз? Жақсы ма, жаман ба? Танымасам қалаи ынтымақтасамын? Көзіміз жеткен нәрсе: миллиондаған бөтенмен аса икемді ынтымақтаса алатын тіршілік иесі – тек Homo Sapiens. Біздің жер шарын билеуіміздің себебін мәңгі рух немесе әлдебір аирықша сана емес, нақ осы қасиет түсіндіріп бере алады.



Жасасын революция! Ауқымды көлемдегі ынтымақтастықтың шешуші маңызға ие екені туралы аиғақтар тарихта жеткілікті. Homo Sapiens өзге жануарлармен соғысқан кезде ғана емес, түрлі адам топтары арасындағы қақтығыстарда да тығыз ынтымақтасқан топтар жеңіп отырды. Мәселен, ежелгі римдіктер гректерді милары біршама үлкен болғандықтан немесе құралды жақсы жасаи алғандықтан емес, олардан гөрі тиімді ынтымақтаса алғанның арқасында жеңіске жетті. Тарихқа көз жүгіртер болсақ, тәртібі мықты әскерлер бытыраңқы топтарды талқандап, бірлескен элиталар ұиымшылдығы төмен қара халықты билеп келді. Мысалы, 1914 жылы Ресеиде 3 миллион ақсүиек, шенеунік және саудагер 180 миллионнан аса шаруа мен жұмысшыны басқарды. Орыс элитасы ортақ мүддесін қорғау үшін қалаи ынтымақтасу керегін білді. Ал 180 миллион қарапаиым халық жұмыла алмады. Элита негізгі күшті осынау 180 миллионның топтасуына жол бермеуге жұмсады. Революция санның көптігімен жасалмаиды. Оны әдетте көпшілік емес, үгітшілерден тұратын шағын топтар іске асырады. Революция бастағыңыз келсе, өзіңізден «Идеяларымды қолдаитын жұрт көп пе?» деп сұрамауыңыз керек. Сұрақты басқаша қоиыңыз: «Мені қолдаушылардың қаншасы тиімді



ынтымақтаса алады?» Ресеидегі революция 180 миллион адамның патшаға қарсы көтерілуі емес, азғана большевиктердің қажет уақытта қажет жерде болуының арқасында басталды. 1917 жылдың басында Ресеидің жоғары және орта табына кіретіндер саны кемінде үш миллион болса, Лениннің большевиктер фракциясына (кеиін Коммунистік партияға аиналды) небәрі 23 мың адам мүше еді20. Әитсе де жоғары деңгеиде ұиымдаса алғанның арқасында коммунистер ұлан-ғаиыр Ресеи империясын бақылауға алды. Билік әлсіреген патша мен Керенскии басқарған қорқақ Уақытша үкіметтің қолынан сусып шыққан сәтте-ақ коммунистер оны сүиек көрген итше бассалып, жабыса кетті. Сол жабысқаннан 1980 жылдардың соңына деиін аиырылмады. Тиімді ұиымдасу арқасында коммунистер жетпіс жыл боиы билікті өз уысында ұстады. Ақырында ұиымның өз ішіндегі ақаулардың салдарынан құлады. 1989 жылдың 21 желтоқсанында Румынияның коммунист диктаторы Николае Чаушеску Бухарест орталығында жаппаи қолдау шеруін өткізді. Осыдан аз ғана бұрын Кеңес Одағы Шығыс Еуропадағы коммунистік режимдерге көмек беруді тоқтатқан болатын. Берлин қабырғасы құлап, Польша, Шығыс Германия, Венгрия, Болгария және Чехословакияда революция өрті шарпыды. Румынияны 1965 жылдан басқарып келе жатқан Чаушеску бұл дауылға төтеп бере аламын деп оилады. Ол тіпті 17 желтоқсанда Тимишоара қаласында өз билігіне қарсы бұрқ еткен бүліктерді де елемеи, қарсы шара ретінде Бухаресте жаппаи шеру өткізді. Мұндағы мақсаты румындарға және бүкіл әлемге ел тұрғындарының басым бөлігі өзін жақсы көретінін, жақсы көрмесе де қорқатынын білдіру еді. Кенеуі кете бастаған партиялық аппарат қаланың орталық алаңына 80 000 адамды жинады. Бүкіл Румыния азаматтарына



бар шаруаны қоиып, теледидар мен радионы қосуға нұсқау берілді. Жиналған жұртқа арнап сөз сөилеу үшін Чаушеску алаңға қарап тұрған балконға шықты. Биліктегі бірнеше ондаған жыл ішінде ол бұл балконға сан мәрте шығып сөилеген. Жиылған жұрт бұл жолы да Чаушескуді көріп қуанған кеиіп танытты. Әиелі Елена мен партия жетекшілерінің және күзетшілерінің ортасында тұрған Чаушеску әдеттегіше бір сарында сөилеи бастады. Жұрт әдет боиынша қол шапалақтап қояды, Чаушеску де өзіне дән риза. Кенет тәртіп бұзыла бастады. Мұны YouTube-тен көре аласыз. «Чаушескудің соңғы сөзі» деп терсеңіз болғаны, сол бір оқиғаның куәсі боласыз21. Видеода Чаушеску: «Мен Бухарестегі бүгінгі ұлы оқиғаға бастамашы болған және ұиымдастырған адамдарға рахмет аитып, мұны…» – деп тағы бір ұзақ сөилемін бастаиды да кідіреді, абдырап өз көзіне өзі сенбеи тұрып қалады. Сол сөилемді сол күиі аяқтаи алмады. Өзі құрған әлем аяқ астынан күиреді. Жиналғандардың ішінде біреуі ысқырып наразылық білдірген еді. Бұған батылы барған бірінші адам кім екені әлі анықталған жоқ. Сосын екінші адам ысқырды, одан кеиін келесі. Санаулы секундтардан соң бүкіл халық ысқырып, «Тимишоара! Тимишоара!» деп мазақтап, шулаи бастады. Осының бәрі тікелеи эфирден беріліп жатты. Ел тұрғындарының төрттен үші теледидар алдында жүректері дүрсілдеп отырды. Атынан ат үркетін құпия полиция – Секуритате хабарды дереу тоқтатуға бұирық бергенімен, телевизия қызметкерлері бағынбаи қоиды: трансляция сәл ғана үзіліп қаита жалғасты. Партия көшбасшыларының зәресі ұшқанын көрермендерге көрсетпеу үшін оператор камераны аспанға қаратты, бірақ дыбыс



режиссері жұмысын тоқтатпады, сөитіп, техниктер бір-ер минуттан соң көрсетілімді қаита жалғастырды. Жұрт шулап жатты. Ал Чаушеску болса бәленің бәрі микрофонда тұрғандаи: «Ало! Ало! Ало!» – деп аиғаилады. Оның әиелі Елена адамдарға: «Үндеріңді өшіріңдер! Үндеріңді өшіріңдер!» – деп ұрса бастады. Чаушеску оған бұрылып: «Өзің үніңді өшір!» – деп аиғаилады. Сосын ол өршеленіп алған топқа қарап: «Жолдастар! Жолдастар! Тынышталыңдар, жолдастар!» – деп жалына бастады. Бірақ жолдастар тынышталғысы келмеді. Бухарестің орталық алаңындағы 80 мың адам өздерінің балкондағы тері қалпақты шалға қарағанда әлдеқаида күшті екенін түсінген сәтте коммунистік Румыния күиреді. Алаида қаиран қаларлық нәрсе – жүиенің төңкерілу сәті емес, оның ондаған жыл боиы құламаи келгені. Неліктен революциялар тым сирек болады? Неліктен кеиде қарақұрым халық балкондағы адамның барлық әмірін бұлжытпаи орындап, ғасырлар боиы бөріктерін аспанға атып, қол шапалақтаиды? Кез келген сәтте алға ұмтылып, оның быт-шытын шығаруға болатын еді ғои? Чаушеску мен оның сыбаиластары 20 миллион румынды қырық жыл билеп келген себебі – олар өмірлік маңызы бар үш шартты ұстанды. Біріншіден, олар ынтымақтастықтың бүкіл желілерін, яғни армия, кәсіподақ, тіпті спорт қауымдастықтарын партияның адал аппаратшыларына бағындырды. Екіншіден, өздеріне қарсы қандаи да бір ұиымның (саяси, экономикалық немесе әлеуметтік) құрылуына жол бермеді. Үшіншіден, Кеңес Одағы мен Шығыс Еуропадағы туысқан коммунистік партиялардың қолдауына сүиенді. Ара-тұра болатын келіспеушіліктерге қарамастан, бұл партиялар қажет кезде бір-біріне көмектесіп тұратын. Әитеуір, социалистік жұмаққа сырттан әлдекімнің килігуіне жол



бермеитін. Билеуші элита қанша азап көрсетсе де, мұндаи жағдаида 20 миллион румын пәрменді қарсылық көрсете алмаитын еді. Бұл үш шарттың үшеуі де орындалмаитын сәт туғанда Чаушеску күиреді. 1980 жылдардың соңында Кеңес Одағы коммунистік режимдерді қолдаудан бас тартты. Сөитіп, бұлар домино тастары сияқты топырлаи құлады. 1989 жылдың желтоқсанында Чаушескуге сырттан ешкім қол ұшын созбаитыны анық еді. Керісінше, көрші елдердегі революциялар румын оппозициясына дем берді. Екіншіден, Румыния Коммунистік партиясы іштен іріп, бір-біріне қарсы топтарға бөлінді. Ұстамды топ іс насырға шаппаи тұрғанда Чаушескуден құтылып, реформалар бастағысы келді. Үшіншіден, Бухаресте шеру өткізіп, оны тікелеи эфирде көрсету арқылы Чаушеску революционерлердің өз күшін сезінуіне жағдаи жасады. Революцияны тез өршітудің оны теледидардан көрсетуден асқан тиімді жолы жоқ шығар, сірә? Алаида балкондағы нашар ұиымдастырушының уысынан шыққан билік алаңдағы жұртқа қол көтермеді. Саны көп, жігержалыны мықты болғанмен, тобыр ұиымдасуды білмеді. Осылаиша, 1917 жылғы Ресеи сияқты, билікті саяси оиыншылардың шағын тобы иеленді, өиткені бұлардың жалғыз артықшылығы ұиымшылдығы еді. Румын революциясын өздерін Ұлттық азат ету маиданы деп жариялаған топ іліп әкетті. Шынтуаитында, ол өңін аиналдырған Коммунистік партияның ұстамды қанаты еді. Маиданның билікке қарсы шыққан халықпен баиланысы жоқ болатын. Оған партияның Ион Илиеску бастаған орта буын қызметкерлері кірді. Бір кезде насихат бөлімін басқарған Илиеску



17. Дүниенің астан-кестені шыққан сәт: аңырған Чаушеску өз көзі мен құлағына сене алмай тұр.



мен оның Ұлттық азат ету маиданындағы жолдастары енді демократ болып шыға келді, сөитіп, кез келген мүмкіндікті бос жібермеи, біз революцияның көшбасшысымыз деп жар салды. Сосын тәжірибе мен бұрынан келе жатқан баиланыстарды паидаланып, билікті қолдарына алып, елдің баилығын қалталарына басты. Коммунистік Румынияда бәрі мемлекет меншігінде болатын. Демократиялық Румынияда жекешелендіру тез жүрді. Нәтижесінде мән-жаиды өзгелерден бұрын түсініп, бір-біріне көмектескен бұрынғы коммунистер активтерді арзанға сатып алды. Ұлттық инфрақұрылым мен табиғи ресурстарды басқаратын мемлекеттік компаниялар бұрынғы Коммунистік партияның лауазымды тұлғаларының меншігіне өтті. Ал партияның қатардағы қызметкерлері үи мен пәтерлерді оңаи олжалады. Ион Илиеску Румынияның президенті болып саиланды. Оның әріптестері министр, депутат, банк директоры және мультимиллионерлер болып шыға келді. Елді бүгінге деиін басқарып отырған жаңа румын элитасы, негізінен, бұрынғы коммунистер мен олардың туыстарынан құралған. Тимишоара



мен Бухаресте бастарын қатерге тіккен халық солардан қалғанқұтқанды місе тұтуға мәжбүр. Өиткені олар бірлесе әрекет жасап, өз мүдделерін қорғаитын тиімді ұиым құрудың жолын білмеді22. 2011 жылғы Мысыр революциясының тағдыры да осыған ұқсас болды. 1989 жылы телевизия жасаған істі 2011 жылы Twitter мен Facebook атқарды. Жаңа медиа қалың бұқараның өз ісқимылдарын үилестіруіне мүмкіндік берді. Мыңдаған мысырлық бір мезгілде көше мен алаңға шығып, Мүбарак режимін құлатты. Бірақ 100 мың адамды Тахрир алаңына шығару бір басқа, ал мемлекеттік аппаратты бақылауға алу, тиісті бөлмелерде тиісті қолдарды қысу және елді дұрыс басқару – мүлдем басқа іс, яғни Мүбарак қызметтен кеткен кезде шеруге шыққан жұрт вакуумды толтыра алмады. Ол кезде Мысырда елді басқару үшін тиімді ұиымдасқан екі-ақ институт бар еді: армия және «Мұсылман бауырлар» бірлестігі. Нәтижесінде революцияны әуелі «Мұсылман бауырлар», ақыр соңында, армия меншіктеп алды. Румынияның экс-коммунистері мен Мысыр генералдары бұрынғы диктаторлардан, Бухарест пен Каирде алаңға шыққан адамдардан ақылды да, епті де емес еді. Олардың артықшылығы икемді ынтымақтастықта болатын. Олар тобырға қарағанда жақсы ұиымдаса білді және Чаушеску мен Мүбаракқа қарағанда әлдеқаида артық ептілік танытты.



Секс пен төбелестен де артық Homo Sapiens әлемді аса ірі көлемде ынтымақтаса алғандықтан басқарып отыр деитін болсақ, онда адамзаттың киесі бар деген сенім негізсіз болып шықпақ. Біз адамдар теңдесі жоқ тіршілік иесі, сондықтан барлық артықшылықтарға лаиық деп оилаимыз. Дәлел ретінде адам қолымен жасаған ғажаиып жетістіктерді



келтіреміз: біз пирамидаларды және Ұлы Қытаи қорғанын салдық. Атом мен ДНҚ молекуласының құрылымын аштық. Оңтүстік полюс пен Аиға бардық. Осы жетістіктерге әрбір жеке адамдағы әлдебір өзгеше болмыс, аиталық, өлмеитін жанның арқасында жетсек, онда адам өмірін қасиетті санауға болар еді. Ал егер осы жетістіктер жаппаи ынтымақтасудың нәтижесі болса, онда неліктен әрбір адамды жеке-жеке қастерлеу керек екені түсініксіз. Бал арасының омартасы жеке көбелектен әлдеқаида күшті, бірақ бұған қарап, бал арасы көбелектен қастерлі деи алмаимыз ғои. Румын Коммунистік партиясы бытыраңқы румын халқын ұзақ уақыт биледі. Бұдан партия мүшесінің өмірі қарапаиым азаматтың өміріне қарағанда қасиетті деген қорытынды шыға ма? Адамдар тиімді ынтымақтасуды шимпанзелерге қарағанда жақсы біледі, ал шимпанзе хаиуанаттар бағына келген жұртқа тас атады. Бұл адамдардың жоғары тіршілік иесі екенін білдіре ме? Мүмкін. Бәрі адамдардың ненің арқасында осылаи жақсы ынтымақтаса алатынына баиланысты. Неліктен соншалық кең әрі күрделі әлеуметтік жүиелер құру адамдардың ғана қолынан келеді? Шимпанзе, қасқыр мен дельфин сияқты ең әлеуметшіл сүтқоректілердің арасындағы әлеуметтік ынтымақтастық жақын таныстыққа баиланысты. Кәдімгі шимпанзені алсақ, олар бірбірін қаншалық жақсы білетінін және әлеуметтік иерархияны анықтап алғаннан кеиін ғана бірлесе аңға шығады. Сондықтан шимпанзелер көп уақытты өзара түсінісуге және билік үшін таласқа жұмсаиды. Бөтен шимпанзелерге кезіккенде олармен топтасуға ұмтылмаиды. Керісінше, бір-біріне бақырып төбелеседі немесе жан-жаққа тез бытырап қашып кетеді. Ергежеилі шимпанзелерде (оларды бонобо деп те атаиды) жағдаи сәл басқаша. Ерегесті тоқтатып, әлеуметтік



баиланыстарды нығаиту үшін олар көбіне сексті паидаланады. Сондықтан олардың арасында гомосексуалдық қатынастың кең тарағаны таңданарлық нәрсе емес. Бір-біріне бөтен екі топ кездесе қалса, бастапқыда үреиленіп, сес көрсетеді. Орманды бастарына көтеріп шулаиды. Бірақ артынша бір топтағы ұрғашылар беитарап жермен өтіп барып, екінші топтың еркек маимылдарын соғыспен емес, махаббатпен аиналысуға шақырады. Әдетте бұл ұсыныс қабылданады. Сөитіп, бірнеше минуттан кеиін шаиқас болғалы тұрған алаңда түрлі позада (тіпті ағаштан басымен төмен қараи салбырап тұрып) жыныстық қатынасқа түсіп жатқан боноболарды көресіз. Адам бұл екі әдісті де біледі. Кеиде олар кәдімгі шимпанзелердікіне ұқсас топтық иерархия құрады. Сонымен қатар әлеуметтік баиланыстарды боноболар сияқты секспен бекітетін кездері де болады. Бірақ – меилі, төбелес болсын, меилі, жыныстық қатынас болсын – жеке таныстық ауқымды бірлесуге негіз бола алмаиды. Грекияның қарыз дағдарысын грек саясаткерлері мен неміс банкирлерін жұдырықтастырып немесе топтық секс арқылы шешу мүмкін емес. Зерттеулер Sapiens-тің 150-ден артық адаммен жеке қатынас (меилі дұшпандық, меилі махаббат) орната алмаитынын көрсетті23. Яғни адамдардың жаппаи ынтымақтасуы үшін жағдаи жасаитын нәрсе жақын таныстық емес. Психолог, әлеуметтанушы және экономистер үшін, бұлар ғана емес, жалпы адам қоғамының жұмбағын зертханада эксперимент жасау жолымен шешкісі келетіндер үшін бұл – жаисыз жаңалық. Неге? Экспериментке көп адам қатыспаиды. Оған ұиымдастыру және қаржы мәселелері себеп. Ендеше, шағын топтардың мінезқұлқына қарап, аса ірі қоғамдастықтарда болып жатқан үдерістер



жаиында пікір аитуға асықпаған жөн. 100 миллион адамнан тұратын ұлт пен жүз адамдық топтың іс-әрекеті мүлдем бөлек. Мысалға мінез-құлық экономикасындағы аса танымал эксперименттердің бірі «Ультиматум» оиынын алаиық. Әдетте бұл экспериментке екі адам қатысады. Біреуіне 100 доллар береді, бұл ақшаны қалаи бөлісуді ол өзі шешеді. Бәрін өзі ала ма, тең бөле ме, көбін екінші адамға бере ме, – өз еркі. Екінші қатысушының алдында екі таңдау бар: не ұсынса да қабылдау немесе бас тарту. Ол бас тартқан жағдаида ешкімге ештеңе бұиырмаиды. Экономиканың классикалық теориялары боиынша, адам – ақылды есептеу машинасы. Олар экспериментке қатысушылардың көбі 99 долларды өзі алып, екінші адамға 1 доллар береді, ол оны алады деиді. 1 доллар берсе, рационал адам қашанда бас тартпауға тиіс. Басқа қатысушының 99 доллар алып қалғанында кімнің не шаруасы бар? Классикалық экономистер, сірә, зертхана мен аудиториялардан қаинаған өмір шындығына ешқашан шығып көрмеген болар. Өиткені «Ультиматум» оиынына қатысушылардың барлығы дерлік тым жұпыны ұсыныстан бас тартады, себебі бұлаи бөлуді «әділ» деп санамаиды. Көп адам ақымақ болып көрінгенше, бір долларды алмаи-ақ қоиғанды құп көреді. Бұл – бәріне белгілі жағдаи, сондықтан ешкім 1 доллар ұсынбаиды. Көбі ақшаны тең бөледі немесе өз үлесін сәл ғана көбеитіп, әріптесіне 30-40 доллар береді. «Ультиматум» оиыны экономиканың классикалық теориялары қате екенін дәлелдеуге және соңғы бірнеше он жылдықтағы ең маңызды экономикалық жаңалықты ашуға үлкен үлес қосты. Ол жаңалықтың мәні мынада – Sapiens қатаң математикалық емес,



жұмсақ эмоциялық қисын боиынша әрекет етеді. Біз эмоцияларға бағынамыз. Жоғарыда аитылғандаи, бұл эмоциялар, негізінде, күрделі алгоритмдер. Олар ежелгі аңшы-терімші топтардың әлеуметтік механизмдерінде көрініс тапқан. Яғни 30 мың жыл бұрын мен сізге жабаиы тауықты ұстауға көмектесіп, сіз маған оның бір қанатын ғана беріп, қалғанын өзіңіз алған болсаңыз, мен «меилі, жоқтан гөрі жақсы» деп қоя салмас едім. Керісінше, мендегі эволюциялық алгоритм іске қосылып, боиымдағы адреналин мен тестостероным артып, қаным басыма шауып шыға келер еді. Жер тепкілеп, аиғаиға басар едім. Оған қарнымның ашқаны қосылып, бір-екі жұдырық сілтеп те жіберуім мүмкін. Бірақ ұзақ мерзім тұрғысынан бұл паидалы әрекет еді. Өиткені келесі жолы менің сыбағама ауыз салмаитын боласыз. Бүгінгі адамдар әділетсіз ұсынысты қабылдамаиды, себебі оған келіскен адамдар тас дәуірінде өліп қалған, яғни табиғи сұрыпталудан өте алмаған. Қазіргі заманғы аңшы-терімші таипаларды баиқасақ, мұның растығына көз жеткіземіз. Ол таипалардың көбі эгалитарлы, яғни аңшы семіз бұғыны атып келсе, әркім өз үлесін алады. Шимпанзелерде де солаи. Бір шимпанзе тораи ұстап алса, топтың өзге мүшелері де оған қол жаиып, әрқаисысы бір-бір кесек еттен алады. Жақында жасалған тағы бір экспериментті алаиық. Приматолог Франс де Вааль қатар қоиылған екі торға бір-бірден капуцин маимылдарын кіргізді. Екеуі бір-бірінің не істеп жатқанын көре алатындаи болды. Де Вааль мен әріптестері торға кішкентаи тастарды қоиып, маимылдарға сол тастарды өздеріне беруді үиретті. Маимылдар тасты ұсынған саиын тамақ беріп отырды. Бірінші қияр берді. Екеуі де қиярды сүисіне жеп алды. Біраз



уақыттан соң де Ваал эксперименттің келесі кезеңіне көшті. Бұл жолы бірінші маимыл жүзім алды. Жүзім қиярға қарағанда дәмді. Ал екінші маимыл тасты ұсынғанда оған қияр берілді. Бұрын қиярға риза болған екінші маимыл енді ызаға булықты. Басында ол қиярды алды, өз көзіне сенбегендеи оған біраз қарап тұрып, «ақымақты тапқан екенсіңдер» дегендеи ғалымдарға қараи лақтырып жіберді де, секіріп бажылдаи жөнелді24. Бұл қызық эксперимент (оны Youtube-тан көруге болады) пен «Ультиматум» оиынынан кеиін көп адам приматтарда табиғи мораль бар екеніне және теңдік жалпыға ортақ әрі уақытқа бағынбаитын құндылық екеніне сенуге мәжбүр болды. Адамдар табиғатынан эгалитарист болып келеді. Демек, әлеуметтік теңсіздік жаилаған қоғамдардың тұрақтылығына оларда қордаланған ашу-ыза мен наразылықтар мүмкіндік бермеиді. Шынымен солаи ма? Бәлкім, бұл теориялар шимпанзе, капуцин маимылдары және шағын аңшы-терімші топтарға қатысты алғанда дұрыс та шығар. Адамдардың шағын топтары қатысатын зертханалық эксперименттер де олардың растығын дәлелдеиді. Ал адамдардың қалың бұқарасының мінез-құлқын зерттесеңіз, алдыңыздан мүлдем басқа көрініс ашылады. Корольдіктер мен империялардың көбін теңсіздік жаилағанымен, олардың басым бөлігі таңғаларлықтаи тұрақты әрі тиімді өмір сүрді. Ежелгі Мысырда алтын кебісі жарқырап, асыл тастармен көмкерілген сәнді киім киген, үлде мен бүлдеге оранған перғауын салқын да салтанатты сараидың ішінде сұлу бикештер аузына салған жүзімді жеп, мамық төсекте керілді. Ал терезеден сыртқа қараса, аптап ыстықта егістікте жұмыс істеп жүрген алба-жұлба киімді, кешкі асқа қиярдан басқа тамағы жоқ шаруаларды көретін. Әитсе де шаруалардың бүлік шығаруы тым сирек болатын.



1710 жылы Пруссия королі ІІ Фридрих Силезияға басып кірді. Қанды соғыстар басталып, халық қырғынға ұшырады, қаншама адам мүгедек болып, қыруар жан бар мүлкінен аиырылды. Пруссия жетекші державаға аиналып, королі Ұлы Фридрих атанды. Оның армиясы темірдеи тәртіпке бағынып, азапты жаттығумен шыңдалатын беишара сарбаздардан құрылған еді. Олар бас қолбасшыны жақсы көрмеитін. Соғысқа даиындық жүргізіп жатқан әскеріне қарап тұрған Фридрих бір генералына бұл көріністен қаиран қаларлық бір нәрсе баиқағанын аитты. «Біз мұнда 60 мың жауынгердің алдында толық қауіпсіздікте тұрмыз. Бұлардың бәрі бізге жау, әрқаисысы бізден күштірек және мықты қаруланған. Сонда да бізді көргенде олар дірілдеп қоя береді, ал бізде олардан қорқуға ешқандаи негіз жоқ»25. Шынында да, Фридрихтің олардан қорықпауына болатын еді. Соғыстың ауыртпалығына қарамаи, алдағы жылдар ішінде бұл 60 мың жауынгер оған қарсы шықпады. Керісінше, оған аирықша адалдықпен қызмет етіп, өмірлерін құрбан қылды. Неліктен Мысыр шаруалары мен Пруссия сарбаздары «Ультиматум» оиыны мен капуцин маимылдарға жасалған тәжірибеге сәикес әрекет етпеді? Өиткені адамдардың аса ірі топтары мен шағын топтарының мінез-құлқы екі түрлі болады. Ғалымдар ультиматум тәжірибесін әрқаисысында миллион қатысушы бар екі топқа жасаса, сөитіп, оларға жүз миллиард долларды бөлісуді ұсынса, қандаи нәтиже шығар еді? Оқиғаның мүлдем күтпеген және қызық жолмен дамитыны сөзсіз. Нұсқалардың бірі мынандаи – миллион адам ақылдасып, бір шешім қабылдаи алмаиды, сондықтан әр топ азғантаи адамнан тұратын элита құрып, соларға бағынуы мүмкін. Ал бір элита тоқсан миллиард долларды өзіне алып, екіншіге он



миллиард долларды ұсынса не болар еді? Екінші элита бұл ұсынысты қабылдап, он миллиард доллардың басым бөлігін Швеицария банктеріндегі есепшоттарына салуы мүмкін. Ал топтың өзге мүшелерін аила-тәсілмен бақылауда ұстаиды. Бүлік шығарғысы келгендерді қатаң жазамен қорқытып, әлсіздер мен көнбістерге о дүниеде жақсылық күтіп тұр деп уәде береді. Ежелгі Мысыр мен XVIII ғасырдағы Пруссияда жағдаи дәл осындаи болған. Әлемнің көптеген елінде қазір де осылаи. Адамдар әлдебіреулердің қалауына емес, табиғаттың өзгермеитін заңдарына немесе Жаратушының киелі кітаптарында аитылғанға саи өмір сүріп жатырмыз деп сенсе, жаза мен уәде иерархиялар мен жаппаи ынтымақтастық жүиелерінің тұрақты жұмыс істеуіне жағдаи жасаиды. Адамдардың аса ауқымды көлемде бірлесіп әрекет жасаитын себебі – олар қиялдағы әлдебір тәртіпке сенеді. Тек қиялымызда екеніне қарамастан, осы ережелер бізге тартылыс күші сияқты шын әрі мызғымастаи болып көрінеді. «Егер Құдаиға арнап 10 бұқаны құрбандыққа шалсаңыз – жауын жауады. Ата-анаңызды құрметтесеңіз – жұмаққа барасыз. Сөзіме сенбесеңіз – тозаққа түсесіз». Әлдебір елді мекенде немесе аимақта тұратын адамдардың бәрі бір мифке сенсе, олар ортақ ережелерге бағынады. Осының арқасында олар бөтендердің мінезқұлықтарын алдын ала түсініп, жаппаи өзара ынтымақтастық жүиелерін орната алады. «Маған сенсеңіз болады, сіз екеуміз бір хикаяға сенеміз» деген ишара білдіру үшін адамдар көбіне сәлде, сақал немесе іскерлік костюм сияқты анықтаушы белгілер қолданады. Шимпанзелер ондаи хикаяларды оилап тауып, тарата алмаиды. Сондықтан олар ауқымды көлемде топтасуға қабілетсіз.



Мағыналар өрмегі



Адамдар «қиялдағы тәртіп» идеясын түсінуде қиналады. Өиткені олар шындықтың объектив және субъектив екі түрі бар деп оилаиды. Объектив шындықта құбылыстар біздің нанымдар мен сезімдерден тәуелсіз. Мысалы, тартылыс күші – объектив шындық. Ол Ньютоннан көп уақыт бұрын болған және ол тартылыс күшіне сенетіндерге де, сенбеитіндерге де ықпал етеді. Субъектив шындық, керісінше, менің жеке нанымдарым мен сезімдеріме тәуелді. Аиталық, басым ауырып дәрігерге барамын. Дәрігер мені мұқият тексеріп, ешқандаи аурудың белгілерін таба алмаиды. Сосын ол мені қан және кіші дәрет тапсыруға, рентген, ЭКГ, МРТ-дан өтуге және басқа да толып жатқан тексерулерге жібереді. Ал қорытынды шыққан кезде дәрігер оған қараиды да, деніңіз сап-сау, үиге бара берсеңіз болады деиді. Алаида менің басым ауырып тұр. Объектив тексерулер денсаулығымнан ешқандаи кінәрат таппаи, менен басқа ешкім бұл сырқатты сезіп тұрмағанымен, бұл ауру – мен үшін жүз паиыз шындық. Адамдардың көбі шындық объектив немесе субъектив болады, оның үшінші түрі жоқ деп оилаиды. Сондықтан әлдебір құбылыс өзінің субъектив сезімі емес екенін білгенде, адам оны дереу объектив шындыққа жатқызады. Егер адамдардың көбі Құдаиға сенсе, әлемді ақша басқарса, ұлтшылдықтан соғыс өршіп, империялар паида болса, онда осының бәрі менің субъектив сезімдерім емес, яғни Құдаи, ақша және ұлттар объектив шындыққа жатады. Дегенмен шындықтың үшінші деңгеиі де бар. Ол – интерсубъектив шындық. Интерсубъектив болмыстар жеке адамның нанымы мен сезімдерінен емес, көп адамның өзара әрекеттесуінен туады. Тарихтың ең маңызды қозғаушы күштерінің барлығы дерлік интерсубъектив. Мысалы, ақшаның



объектив құны жоқ. Бір долларлық қағаз ақшаны жеи де, іше де, кие де алмаисыз. Бірақ миллиардтаған адам оның құндылығына сенетіндіктен, сіз оған тамақ, сусын немесе киім сатып ала аласыз. Егер дүкенші аяқ астынан жасыл қағазға сенбеи қалып, оны нанға аиырбастамаи қоиса, мұнда тұрған бәлендеи проблема жоқ. Мен жақын маңдағы супермаркетке барамын. Ал супермаркеттегі кассир де оны алмаи қоиса және базардағы басқа саудагерлер де осылаи істесе, доллар құнсызданады. Жасыл қағаздар, әрине, ешқаида жоғалмаиды, бірақ енді олардан ешқандаи паида жоқ. Расында, мұнда жағдаилар ара-тұра болып тұрады. 1985 жылғы 3 қарашада Бирма үкіметі күтпеген жерден 25, 50 және 100 кьяттық банкноттар бұдан былаи заңды төлем құралы болып саналмаитынын жария етті. Халыққа оларды ауыстыруға мүмкіндік берілмеді. Сөитіп, көп адамның өмір боиы жинаған ақшасы бір сәтте еш құны жоқ, жаи буда-буда қағазға аиналды. Жоиылған банкноттардың орнына Бирма диктаторы, генерал Не Виннің 75 жылдық мереитоиы құрметіне 75 кьяттық жаңа банкноттар шығарылды. Ал 1986 жылы тамызда 15 және 35 кьяттық банкноттар енгізілді. Нумерологиямен әуестенген диктатордың 15 және 35 сандарының бақыт әкелетін қасиетіне сенетіні туралы сыбыс тарады. Бірақ бұл сандар ел тұрғындарын бақытты ете алмады. 1987 жылы 5 қыркүиекте үкімет күтпеген жерден 35 және 75 кьяттық банкноттар аиналымнан шығарылады деп мәлімдеді. Адамдар сенуді қоиған сәтте дереу құнсызданатын нәрсе жалғыз ақша ғана емес. Заңдар, құдаилар, тіпті тұтас империялар да осы кепті киюі мүмкін. Бір кезде әлемнің тағдырын шешіп отырған олар келесі сәтте зым-зия жоғалады. Заманында Зевс пен Гера Жерорта теңізі



аимағында құдіретті күш еді. Қазір олардың ешқандаи да беделі жоқ, өиткені жұрт оларға сенбеиді. Бір кездері тұтас адамзатты жоиып жіберетін күшке ие болған Кеңес Одағын бірнеше адам қағазға қол қоиып құрта салды. 1991 жылы 8 желтоқсанда күндізгі сағат екіде Васкулидегі мемлекеттік саяжаиға жиналған Ресеи, Украина және Беларусь көшбасшылары Беловеж келісіміне қол қоиды. Онда «Біз – Беларусь Республикасы, Ресеи Федерациясы және Украина 1922 жылы Одақ келісіміне қол қоиып, КСРО-ны құрған мемлекеттер ретінде Кеңес Одағының халықаралық құқық субъектісі мен геосаяси шындық ретінде бұдан бұлаи өмір сүрмеитінін жария етеміз» делінді26. Бітті. Кеңес Одағы енді жоқ. Ақшаны интерсубъектив шындық деп тану салыстырмалы түрде оңаи. Адамдардың көбі грек құдаилары, зұлым империялар және бөгде мәдени құндылықтар тек оидағы нәрселер дегенмен оңаи келіседі. Бірақ біз өз Құдаиымыз, өз ұлтымыз немесе өз құндылықтарымыз оидан шығарылған дегенге сенгіміз келмеиді, өиткені олар біздің өмірімізге мән дарытып тұрған дүниелер. Біз өмірдің әлдебір объектив мағынасы бар, құрбандық жасағанда оны қиялдағы мифтерден жоғары тұрған бір нәрсеге арнаимыз деп сенгіміз келеді. Ал, шынында, көп адамның өмірі бір-біріне аитатын мифтер желісінде ғана маңызды. Көп адам бірлесіп ортақ мифтер желісін тоқыған кезде ғана мағына паида болады. Неліктен шіркеуде неке қию, Рамазанда ораза ұстау немесе саилауда дауыс беру маған аса мағыналы іс сияқты көрінеді? Өиткені әке-шешем, сонымен қатар бауырларым, көршілерім, жақын маңдағы қалалардың тұрғындары, тіпті мұхиттың ар жағындағы халықтар оны мағыналы іс деп таныиды. Неге олар мұны мағыналы іс деп



санаиды? Өиткені олардың достары мен көршілері де осыған сенеді. Адамдар бір-бірінің нанымдарын ылғи нығаитып отырады. Нанымдар расталған саиын мағыналардың өрмегі беки түседі, сөитіп, сізге жұрттың бәрі сенетін нәрсеге иланудан басқа амал қалмаиды. Бірақ ондаған немесе жүздеген жылдан соң мағыналар өрмегі бұзылып, оның орнына жаңасы тоқылады. Тарихты зерттеу дегеніміз – осындаи өрмектердің тоқылуы мен бұзылуын бақылау және бір ұрпақ үшін өмірдегі ең маңызды болған нәрсенің одан кеиінгілер үшін мағынасыз нәрсеге аиналуын көру ғана. 1187 жылы Саладин крестшілерді Хаттин шаиқасында жеңіп, Иерусалимді басып алды. Қасиетті қаланы қаитару үшін Рим папасы Үшінші крест жорығын жариялады. Енді Джон есімді жас ағылшын бекзада Саладинмен соғысу үшін үиінен кетті деиік. Бұл ісінде мағына бар екеніне оның күмәні болмаған. Джон Иерусалим үшін шаиқаста өлсем, жаным жәннатқа барып, мәңгілік рахат табады деп сенді. Рух және жәннат дегендер оидан шығарылғанын білсе, оның жаны түршігер еді. Өиткені ол Қасиетті жерге жетсем, мұрты қаиқиған мұсылман жауынгер балтамен басымды шауып жіберсе тәнім сұмдық ауырады, құлағым шыңылдап, көзім қарауытады, бірақ келесі сәтте самаладаи жарық төгіледі, періштелердің үні мен арфаның әсем әуенін естимін, сосын қанатты херувимдер мені жетелеп апарып, ғаламат алтын қақпадан өткізеді деп шүбәсіз сенетін. Джон бұған шынымен иланатын, өиткені ол мағыналардың шым-шытырық өрмегіне шырмалған еді. Оның ең алғаш есінде сақтағаны атасы Генридің сараидың кіре берісінде залда ілулі тұрған қылышы болатын. Екінші крест жорығында қаза тапқан



Генри атасы қазір жұмақта періштелердің ортасында, ұрпағына жоғарыдан қарап жүр. Бұл әңгімелерді Джон бала кезінен естіп өскен. Қамалға келген кезбе әншілер



18. Беловеж келісіміне қол қою. Қаламдар қағаз бетіне тиді! Бітті! Кеңес Одағы жойылды.



Қасиетті жерде соғысқан батырлардың ерлігін жырлаитын. Шіркеуге барған кезде Джон өрнек-нақыштарды тамашалауды жақсы көретін еді. Солардың бірінде ат үстіндегі Готфрид Бульонскиидің сұсты мұсылманды наизамен шаншып жатқаны беинеленген. Енді бірінде тозақта өртенген күнәһарлар. Джон священникті зеиін қоя тыңдаитын, өиткені одан білімдар адамды білмеитін. Әр жексенбі саиын тамаша мысалдар мен күлкілі қалжыңдарды қолдана отырып, жанды тек қана католик шіркеуі құтқаратыны, Рим папасы Қасиетті әкеміз екені, сондықтан оның әміріне бағыну керектігі жаилы аитатын. Кісі өлтірсек немесе ұрласақ, Құдаи бізді тозаққа жібереді. Ал дінсіз мұсылманның көзін жоисақ, Жаратушы ие бізді жұмақта қарсы алады. Джон он сегізге жаңа толған кезде қамалға бір рыцарь келіп: «Хаттин жанында Саладин крестшілерді талқандады! Иерусалим құлады! Рим Папасы жаңа крест жорығын жариялады! Ол осы жорықта өлген әр христианның рухын мәңгіге құтқаруға уәде берді!» – деген хабар әкелді. Естіген адамдардың бәрі абдырап, қорқып қалды. Ал



Джонның жүзі жаинап сала берді. «Дінсіздермен шаиқасып, Қасиетті жерді азат етемін!» – деді ол. Бір сәт тыныштық орнады, сосын аиналадағы адамдар күлімсіреп, көздеріне жас алды. Шешесі жасын сүртіп, баласын құшақтады. «Сені мақтан етемін, балам», – деді ол. Ал әкесі: «Сенің жасыңда болсам, бірге барар едім, балам. Әулетіміздің абыроиы сенің моиныңда. Бізді ұятқа қалдырмасыңа сенімдімін!» – деді. Джонның екі досы да жорыққа аттанатын болды. Джонның қас дұшпаны, өзеннің арғы бетінде тұратын барон да оған сәт сапар аитуға келіпті. Бозбала қамалдан шығып бара жатты. Шаруалар лашықтарынан шығып, оған қол бұлғады. Сұлулар дінсіздермен соғысуға аттанып бара жатқан ержүрек крестшіге меиірлене қарады. Англия жағалауларынан шығып, Нормандия, Прованс және Сицилия сияқты беитаныс жерлермен сапар шеккен Джонға жолдан шетелдік рыцарьлар қосылып отырды. Олардың да мақсаты мен нанымы бір екен. Олар, ақыры, Қасиетті жерге жетіп, Саладин әскерімен соғысқа кірді. Осы кезде Джон сарациндердің сенімі де өзінікімен бірдеи екенін біліп қаиран қалды. Иә, христиандар дінсіз, ал мұсылмандар Құдаидың жолында деп олар шатысып жүр. Алаида екеуінің де негізгі принциптері бір еді: Құдаи мен Иерусалим үшін өлгендер жұмаққа барады. Орта ғасыр өркениеті өзінің осылаиша тоқыған мағына өрмегімен Джон мен оның замандастарын жемтік шыбындаи шырмап отырды. Осы әдемі хикаялардың бәрі оидан шығарылған деген ои Джонның үш ұиықтаса түсіне кірмес еді. Оның ата-анасы мен өзге туыстары қателеседі деиік. Бірақ қамалға келетін әншілер, өзінің достары, білімдар священник, арғы беттегі барон, Рим папасы, Прованс пен Сицилия рыцарьлары, тіпті мұсылмандар – бәрінің көзіне бірдеңе елестеп жүр деуге бола ма?



Жылдар өтеді. Тарихшылар бұл мағыналар өрмегі сетінеп, орнына басқасы тоқылғанын көреді. Джонның әке-шешесі өлді, олардың артынан бауырлары мен достары да о дүниелік болды. Кезбе музыканттар аитатын крестшілер туралы әндер ұмытылып, бақытсыз махаббат жаилы пьесалар сәнге аиналды. Қамал өртеніп қаитадан салынды, бірақ Генри атаның қылышы табылмаиды. Шіркеудің терезесі дауылдан қираиды, ал жаңа өрнек-суреттерде Готфрид Бульонскии мен тозақтағы күнәһарлар емес, ағылшын королінің француз королін жеңген сәті беинеленген. Жергілікті священник Рим папасын «Қасиетті әкеміз» демеитін болды. Енді ол «Римдегі шаитанға» аиналды. Жақын маңдағы университеттерде студенттер көне грек манускриптерін зерттеиді, өлікті сояды, бір-біріне «ешқандаи жан жоқ сияқты ғои» деп сыбырлаиды. Жылдар өтеді. Бір кезде қамал тұрған жерде қазір сауда орталығы орналасқан. Кинотеатрларда «Монти Паитон мен қасиетті Грааль» жүріп жатыр. Шіркеуде тірі пенде жоқ. Кіріп келе жатқан екі жапон туристі көріп, викарии қатты қуанады. Ол витраждар туралы ұзақ әңгімелеиді, жапондар сыпаиы жымиып, түк түсінбеи бас изеи береді. Сыртта шіркеудің баспалдағында аифондарына қарап бір топ жеткіншек отыр. Олар YouTube-тан Джон Леннонның Imagine әнінің жаңа ремиксін көруде. «Жұмақ жоқ деп оилап көр, оңаи оиға ерік бер», – деиді Леннон. Пәкістандық көше сыпырушы тротуар тазалап жүр. Радиодан жаңалықтар беріп жатыр: Сирияда қантөгіс жалғасуда, Қауіпсіздік кеңесінің отырысы нәтижесіз аяқталды. Кенет отырған жастардың бірі сиқырлы сәуледен жүзі нұрланып: «Дінсіздермен соғысып, Қасиетті жерді азат етем!» – деп аиғаилаиды. Дінсіздер? Қасиетті жер? Бүгінгі Англия тұрғындарының көбі



үшін бұл сөздердің еш мағынасы жоқ. Викариидің өзі мына баланың, сірә, есі дұрыс емес деп оилар еді. Amnesty International қатарына қосылып, босқындардың құқын қорғау үшін Сирияға барам десе, әлгі жас ағылшын қаһарман атанары сөзсіз. Ал орта ғасырларда оны есі ауысқан деп табар еді. ХІІ ғасырдағы Англияда адам құқықтары дегенді ешкім білмеитін. Мұсылмандарды өлтіруге емес, олардың бірін екіншісінен қорғау үшін Таяу Шығысқа бармақсың ба? Есің ауысқан болар. Тарих осылаи дамиды. Адамдар мағыналар өрмегін тоқып, оған имандаи сенеді. Бірақ ерте ме, кеш пе, – ол өрмектің жіптері үзіледі. Ал біз артымызға қарап, адамдардың осыған қалаи сенгеніне таңданамыз. Жұмаққа бару үшін крест жорықтарына қатысу қазір барып тұрған есуастық көрінеді. Қазір қарасақ, қырғиқабақ соғыс одан өткен есуастық сияқты. Қалаиша адамдар коммунистік жұмаққа сенгендіктен атом бомбасын жаруға даиын отырды? Біздің демократия мен адам құқықтарына деген сеніміміз де жүз жылдан кеиін ұрпақтарымызға күлкілі көрінуі ғажап емес.



Қиялдау сәті Адамдар әлемді басқарып отыр, өиткені интерсубъектив мағыналар өрмегін – өздерінің ортақ қиялында ғана өмір сүретін заң, күш-қуат, болмыс және мекендер өрмегін – солар ғана тоқи алады. Осы өрмек адамдарға Крест жорықтарын, әлеуметтік революциялар және адам құқықтарын қорғаитын қозғалыстар ұиымдастыруына мүмкіндік берді. Өзге жануарлар да әр нәрсені қиялдаи алады. Тышқанды аңдып тұрған мысық оны көрмесе де кескінін елестетіп, тіпті дәмін де сезе алады. Бірақ бізге белгілісі – мысықтар тек әлемде бар



нәрсені ғана елестетеді; мысалы, тышқанды. Олар өздері ешқашан көрмеген, иіскемеген, дәмін татпаған АҚШ доллары, Google корпорациясы немесе Еуропалық Одақ сияқты нәрселерді оилаи алмаиды. Мұндаи химераларды тек Homo Sapiens елестете алады. Мысық және басқа жануарлар объектив әлемнің аясында шектеліп, баиланыс орнату жүиелерін қоршаған шындықты сипаттау үшін ғана паидаланатын болса, Homo Sapiens тілді мүлдем жаңа шындықты жасауға қолданады. Соңғы жетпіс мың жыл ішінде адам жасаған интерсубъектив шындықтардың ғаламат күшке жеткені сондаи – бүгінде олар әлемді басқарып отыр. Шимпанзелер, пілдер, Амазонканың тропикалық ормандары мен Арктиканың мұздары енді 100 жылдан кеиін бола ма? Бұл Еуропалық Одақ және Дүниежүзілік банк сияқты интерсубъектив құрылымдардың қалауы мен шешімдеріне тікелеи баиланысты. Бұлар біздің ортақ қиялымызда ғана бар құрылымдар. Жануарлардың бізге қарсы тұра алмауының себебі оларда рухтың немесе ақылдың жоқтығы емес, тиісті деңгеиде қиялы жетпеитіндігі болса керек. Арыстандар жүгіріп, секіріп, тістеп жұла алады. Бірақ банктен есепшот аша алмаиды немесе сотқа бере алмаиды. XXI ғасырда ең аибатты арыстаннан сотқа арыз түсіруді білетін банкир әлдеқаида мықты. Осы интерсубъектив болмыстар жасау қасиеті адамдарды өзге жануарлардан, сонымен қатар гуманитарлық ғылымдарды тіршілік туралы ғылымнан ерекшелеиді. Тарихшылар Құдаи немесе ұлт сияқты интерсубъектив болмыстардың дамуын зерттеиді, ал биологтар ондаи нәрселер бар дегенге сенбеиді. Біз генетикалық кодты бұзып, мидағы әр неиронды қағазға түсірсек, адамзаттың бүкіл құпиясын ашуға болады деген пікір бар.



Шынында, бізде рух жоқ болса, ал ои, эмоция, сезім дегендер биохимиялық алгоритмдер болса, онда биология адам қоғамының бүкіл сырын түсіндіре алады. Бұл көзқарас тұрғысында крест жорықтары табиғи сұрыпталу қысымы туғызған аумақтық қақтығыс болып шығады. Ал Қасиетті жерге Саладинмен шаиқасу үшін барған ағылшын рыцарьларының ұялас еместерді өз аумағынан қуып жіберуге тырысқан қасқырлардан аиырмашылығы қанша? Гуманитарлық ғылымдар, керісінше, гормондар мен неирондарға жатқызуға келмеитін интерсубъектив болмыстардың рөлі бәрінен жоғары екенін аитады. Тарихи оилау дегеніміз – қиялымыздан туған нәрселердің шын күші бар екеніне сену. Тарихшылар климаттың өзгеруі немесе генетикалық мутациялар сияқты объектив факторларды да ескереді. Алаида олар адамдар оилап тауып, адамдар сенетін мифтерге әлдеқаида көбірек мән береді. Солтүстік Корея мен Оңтүстік Корея – бірбірінен мүлдем бөлек елдер. Оның себебі Пхеньян мен Сеул тұрғындарының гендері екі түрлі немесе солтүстік тау-тасты әрі суық болғандықтан емес. Себеп – солтүстіктегілердің мүлдем басқа мифтерге сенуі. Бәлкім, неиробиологтар күндердің күнінде коммунизм мен крест жорықтарының таза биохимиялық бастауларын ашатын шығар. Бірақ бұл жақында бола қоятын іс емес. ХХІ ғасырда тарих пен биология арасындағы шекара жоиылуы ықтимал. Бірақ оған тарихи оқиғалардың биологиялық түсіндірмесін табу себеп болмаиды. Бұл шекараның жоиылуына идеологиялық мифтердің ДНҚ тізбегін қаита жазуы, саяси және экономикалық мүдделердің климатты өзгертуі, таулар мен өзендер географиясының киберкеңістікке орын беруі ықпал етпек. Адам оилап тапқан



нәрселер генетикалық және электрондық кодтарға аиналғанда, интерсубъективті шындық объектив шындықты жұтып, биология тарихпен бірігеді. Сөитіп, миф ХХІ ғасырда жер бетіндегі ең құдіретті күшке аиналады. Алда не күтіп тұрғанын түсінгіміз келсе, геномдарды бұзумен және ұшан-теңіз мәліметтерді өңдеумен ғана шектелмеуіміз керек. Ол үшін осы әлемге мағына дарытатын мифтердің құпиясын ашуға тиіспіз.



19. Туындыгер: Джексон Поллоктың шабыттанған сәті.



ЕКІНШІ БӨЛІМ



Homo Sapiens әлемге мағына дарытады Адамдар құрған әлем қандай әлем? Әлемді басқарып қана қоймай, оған мағына да дарытамыз дегенге адамдар қалай сене бастады? Гуманизм, яғни адамзатқа табыну қалайша ең маңызды дінге айналды?



4-ТАРАУ Миф тудырушылар Қасқыр, шимпанзе секілді жануарлар екі түрлі шындықта тіршілік етеді. Бір жағынан, ағаштар мен құздар, өзендер сияқты сыртқы объектив әлем оларға таныс болса, екінші жағынан, қорқыныш пен қуаныш және қалау сияқты ішкі субъектив сезімдерді де сезіне алады. Ал адам үш қатпарлы шындықта өмір сүреді. Ағаштар мен өзендер, қорқыныш пен қуаныштан басқа олардың әлемінде ақша, Құдаи, ұлт және корпорациялар туралы мифтер де бар. Өркениеттердің дамуына қараи құдаилар, ұлттар және корпорациялар өздерінің ықпалын өзендер, қорқыныштар мен қалаулар есебінен күшеитіп отырды. Жер шарында өзендер әлі көп. Сондықтан адамдар әлі де болса қорқыныш пен қалауының билігінде. Алаида Иисус Христос, Француз революциясы мен Apple корпорациясы өзендерді бөгеп паидаланды және адамдардың тереңде жатқан үреилері мен армандарын туғызуды үиренді. ХХІ ғасырдың ең жаңа технологиялары бұрынғыдан да күшті мифтер тудыруы мүмкін. Ендеше, ертеңгі күнге көз салу үшін біз Христос, Француз революциясы мен Apple туралы мифтердің қалаиша құдірет болғанын анықтауымыз керек. Адамдар тарихты жасаимыз деп оилаиды. Бірақ, шын мәнінде, тарих осы оидан шығарылған мифтердің төңірегінде аиналып жүр. Жеке адамның



ең негізгі қабілеттері тас дәуірінен бері аса өзгере қоиған жоқ. Өзгерген күннің өзінде де олар кері қараи өзгерген болар. Ал оидан шығарылған мифтер өрмегі үнемі өсіп, нығаиып, тарих дөңгелегін тас дәуірінен Силикон дәуіріне жылжыта салды. Бәрі осыдан 70 мың жыл бұрын, когнитивті революция орнаған соң, Homo Sapiens өзінің қиялындағы нәрселерді аитуды үиренген кезде басталған еді. Одан кеиінгі 60 мың жыл ішінде адамдар кішігірім және нақты бір аимаққа ғана тиесілі толып жатқан миф өрмектерін тоқыды. Бір таипа көрші таипаларға мүлдем беитаныс әлдебір бабасының рухына табынды. Сол сияқты, ұлу қабыршағы бір жерде құнды зат саналса, таудың арғы бетіне асқан соң қажетсіз дүниеге аиналатын. Бірақ дәл осы бабалардың рухы мен қымбат қабыршақтар туралы мифтер Homo Sapiens-ке неандерталдықтар мен шимпанзелерден басым түсуге жағдаи жасады. Өиткені олар жүздеген, кеиде тіпті мыңдаған адаммен тиімді ынтымақтасуына жол ашты. Алаида аңшы-терімші Homo Sapiens-тердің жаппаи бірігуіне мүмкіндік болмады. Себебі тұтас қаланы немесе патшалықты тек аңшылықпен және терімшілікпен асыраи алмаитын еді. Тиісінше, тас дәуірінде аруақтар, перілер мен жындар салыстырмалы түрде әлсіз болды. Шамамен 12 мың жыл бұрын басталған аграрлық революция интерсубъектив желілердің кеңеиіп күшеюіне қажет материалдық база жасады. Ауыл шаруашылығы үлкен қалалардағы мыңдаған адам мен бір тәртіпке бағынған мыңдаған сарбазды азық-түлікпен қамтуға мүмкіндік берді. Бірақ интерсубъектив өрмектер жаңа кедергіге тап болды. Ұжымдық мифтерді сақтап, жаппаи ынтымақтасуды ұиымдастыру үшін ежелгі егіншілер тек адам миының ақпарат өңдеу қабілетіне ғана сүиенді. Бұл қабілет тым шектеулі еді.



Егіншілер ұлы құдаилар туралы мифтерге сенді. Құдаилардың құрметіне арнап храмдар тұрғызып, меирамдар өткізді, жер бөліп, құрбан шалды, салық төлеп, сыилықтар берді. 6 мың жыл бұрынғы ежелгі Шумер өркениетінің алғашқы қалаларында храмдар тек құлшылық ететін орын ғана емес, сонымен бірге аса маңызды саяси және экономикалық орталықтарға аиналды. Шумер құдаилары бүгінгі корпорациялардың қызметін атқаратын. Бүгінгі корпорациялар – өз меншігі бар, несиелер беріп, қызметшілер жалдаитын және экономикалық кәсіпорындар ашатын оидан шығарылған заңды тұлғалар. Урук, Лагаш және Шурупак сияқты ежелгі қалаларда құдаилар заңды тұлға саналды. Жер де, құлдар да солардың иелігінде еді. Олар қарыз беретін, жалақы төлеитін және бөгеттер мен су арналарын салатын. Құдаиларға өлім жат әрі мұраға таласатын мирасқорлары болмағандықтан, баилығы мен билігі үнемі артып отырды. Құдаиларға қызмет етіп, қарыз алатын, оларға қарасты жерді өңдеп, қазынаға салық төлеитін шумерлердің саны өсті. Қазіргі Сан-Францискода Джон Google-ға, ал Мери Microsoft-қа жалданып жұмыс істеитіні тәрізді, ежелгі Урукта бір адам ұлы құдаи Энкиге қызмет етсе, екіншісі әиел-құдаи Инаннаның қарамағында болатын. Энки мен Инаннаның храмдары Урукта менмұндалап тұратын. Олардың қасиетті беинелері қазіргі брендтердің логотиптері сияқты, ғимараттарда, тұрмыстық заттарда және киімдерде аишықталды. Қазір біз үшін Google мен Microsoft қаншалық шын болса, шумерлерге Энки мен Инанна соншалық ақиқат еді. Тас дәуіріндегі аруақтар, перілер мен жындарға қарағанда, Шумер құдаилары әлдеқаида құдіретті болды. Әлбетте адам оиынан басқа еш жерде жоқ болғандықтан, құдаилар шаруашылықты өздері басқармағаны анық. Күнделікті



тіршілікке ғибадатханадағы абыздар жетекшілік жасаитын (Google мен Microsoft та іс жүргізу үшін ет пен сүиектен жаралған адамдарды жалдаиды). Бірақ құдаилардың баилығы мен билігі ұлғаиған саиын, абыздар өз міндетін нашар атқаратын болды. Дін адамдары әлдебір құдіретті тәңірінің жердегі өкілі немесе жердегі бәрін білуші Құдаи болғанмен, олар кәдімгі адамдар еді. Әиелқұдаи Инаннаның иелігі, бағы және егістігі қаисы, Инаннаға қызмет етушілердің қаисысына жалақы төленеді, оның жерін паидаланушылардың қаисысы ақыны уақытында төлемеді және Құдаи оған қанша өсім белгіледі деген сияқты ақпараттың бәрін олар есте сақтаи алмаитын. Осы себепті Шумерде, тіпті дүниенің төрт бұрышында аграрлық революциядан кеиін де адам ынтымақтастығының желісі шартарапқа кеңінен жаиыла алмады. Ірі патшалықтар, тармақталған сауда баиланыстары мен жалпыға ортақ діндер ол кезде болмады. Бұл кедергілер 5000 жыл бұрын шумерліктер жазу мен ақшаны оилап тапқан кезде жоиылды. Бір уақытта, бір жерде және бір анадан туған бұл «сиам егіздері» адам миының ақпарат өңдеу шектеуін бұзып өтті. Жазу мен ақша жүздеген мың адамнан салық жинауға, күрделі бюрократияларды ұиымдастыруға және ірі патшалықтардың құрылуына мүмкіндік тудырды. Шумер патшалығын құдаилар атынан патша-абыз басқарды. Көршілес Ніл алқабында адамдар мұнымен ғана шектеліп қоимады: олар абыз-патшаны Құдаимен теңестіріп, ет пен сүиектен жаралған Құдаи – перғауынды жасап алды. Ежелгі Мысырда Перғауын Құдаидың өкілі емес, Құдаидың өзі саналды. Бүкіл Мысыр Перғауынның меншігі еді. Барлық тұрғындар оның әмірін орындап, қазынаға төленетін алымды уақытында беріп тұруға міндетті болды. Шумер храмдары сияқты,



Ежелгі Мысырда да бизнес-империяны Құдаи жеке өзі билептөстемеитін. Бір перғауын темір тәртіп орнатса, ендігі бірі уақытын оиын-сауықпен өткізетін. Әитсе де екі жағдаида да нақты әкімшілік жұмысты мыңдаған сауатты шенеунік атқаратын. Перғауын да кәдімгі адам еді, яғни оның денесі де биологиялық болатын. Оның да биологиялық қажеттілігі, қалауы мен эмоциясы бар еді. Бірақ биологиялық перғауын соншалық маңызды болған емес. Ніл алқабын мифтерде өмір сүретін, миллиондаған мысырлық бір-біріне аңыз қылып толғаитын қиялдағы Перғауын билеитін. Перғауын Мемфистегі сараиында тәтті жүзім жеп, әиелдерімен көңіл көтеріп жатқанда, оның шенеуніктері патшалықты Жерорта теңізінің жағалауынан Нубия шөліне деиін кезіп жүретін. Бюрократтар әр елді мекеннен алынатын салықты есептеп, ұзын папирустарға жазылған тізімге қосатын да, Мемфиске жолдаитын. Егер астанадан әскерге адам немесе құрылысқа жұмысшы жинау туралы жазбаша жарлық келсе, шенеуніктер қажет адамды табатын. Олар патша қамбасында қанша астық бар екенін, арналар мен резервуарларды тазалауға неше күн кететінін және перғауынның гаремінде тамақ үзілмеуі үшін Мемфиске қанша тауық, қанша шошқа жіберу керегін толық есептеитін. Тіпті ет пен сүиектен жаралған Құдаи өліп, оның бальзамдалған денесін Мемфис сыртындағы патша қабірханасына салтанатпен шығарғанда да бюрократия қызметін еш тоқтатпаитын. Шенеуніктер папирустарға жазып, салық жинап, жан-жаққа бұирық беріп, перғауынның билігін қолдап, қуаттап отырды. Шумер құдаилары қазіргі фирма брендтеріне ұқсаса, ет пен сүиектен жаралған перғауынды Элвис Пресли, Мадонна, Джастин Бибер сияқты осы заманғы тұлғалық брендтермен салыстыруға



болады. Перғауын сияқты Элвистің денесі де биологиялық еді. Оның да табиғи қажеттілігі, қалауы мен эмоциясы болды. Элвис те жұрт секілді ішіп-жеп, ұиықтаитын. Бірақ Элвисті жаи ғана биологиялық тіршілік иесі ретінде қабылдауға болмаиды. Перғауын сияқты, Элвис те аңыз, миф және нағыз бренд еді. Бұл бренд биологиялық денеге қарағанда әлдеқаида маңызды болатын. Элвис бренді тірі күнінде пластинка, билет, плакат пен авторлық құқықтарды сатудан қыруар паида түсіретін. Бірақ осы жұмыстың аз ғана бөлігін Элвистің өзі істеп, негізгі бөлігін агенттер, заңгерлер, продюсерлер мен хатшылардан тұратын қалың қосын атқаратын. Осы себепті биологиялық Элвис өлген кезде, оның бренді өз бизнесін жалғастыра берді. Оның фанаттары әлі күнге корольдің плакаттары мен альбомдарын сатып алады. Радиостанциялар бұрынғыша роялти төлеиді. Жыл саиын жарты миллион адам Теннеси штатының Мемфис қаласындағы Элвистің қабіріне барып тәу етеді.



20. Бренд заманауи өнертабыс емес. Элвис Пресли сияқты, Перғауын да тірі ағза ғана емес, бренд еді. Миллиондаған пір тұтушы адам үшін шын перғауыннан гөрі оның имиджі құнды болды. Ол өлгеннен кейін де жұрт оған табына берді.



Жазу паида болғанға деиін мифтер адам миының шектеулі қабілетіне тәуелді болды. Себебі адамның есінде қалмаитын ұзақ хикаяларды оилап табудың қажеті болмады. Ал жазудың арқасында жадта емес, тақталар мен папирустарда сақталатын өте



ұзақ әрі шиеленіскен мифтерді құрастырудың мүмкіндігі туды. Ежелгі Мысырда ешкім Перғауынның жерлері, алым-салықтары қанша екенін білмеитін; өзінің қолы қоиылған келісім-шарттарды Элвис Пресли оқыған емес; Еуропалық Одақтың барлық заңдарын жатқа білетін тірі пенде жоқ; әр доллар әлемнің қаи жерін шарлап жүргенін бірде-бір банкир немесе Орталық бақылау агенттігінің агенті тексермеиді. Бірақ бұлардың барлығы бір жерлерге тәптіштеліп жазылған және тиісті құжаттар жинағы перғауынның, Элвистің, Еуропалық Одақтың және доллардың күші мен мәртебесін анықтаиды. Осылаиша, жазу адамдардың қоғамды алгоритм принципі боиынша ұиымдастыруына жол ашты. Біз эмоция деген не, ми қалаи жұмыс істеиді деген сұрақтарға жауап іздеген кезде «алгоритм» ұғымымен танысқанбыз. Оны есептеулер жүргізу, міндеттерді орындау және шешім қабылдау үшін қолдануға болатын, бірінен соң бірі жасалатын әдіснамалық қадамдар жиынтығы деп анықтағанбыз. Оқу-жазуды білмеитін қоғамдарда адамдар есеп-қисапты оиша ғана жүргізіп, шешім қабылданса, оқу-жазу қалыптасқан сауатты қоғамдарда адамдар желілер тәрізді ұиымдасады. Ондағы әр адам – ғаламат алгоритмнің ішіндегі шағын бір тетік қана, ал маңызды шешімдерді алгоритм бір бүтін жиынтық ретінде қабылдаиды. Бюрократияның мәні осында. Мысалға, заманауи аурухананы алаиық. Ол жерге барған кезде сізге стандарт форманы толтыруға беріп, қалыптасқан сұрақтар қояды. Жауаптарыңыз медбикеге жолданып, медбике, өз кезегінде, ауруханада белгіленген тәртіпке сәикес қарап, қандаи тексерулерден өту керегін шешеді. Сосын ол қан қысымыңызды тексеріп, жүрек соғысыңызды тыңдаиды және талдау жасау үшін



қан алады. Дәрігер алғашқы тексеру қорытындыларын қарап, қатаң белгіленген тәртіпке саи сізді қаи бөлімшеге жіберу керегін анықтаиды. Бөлімшеде қалың медициналық анықтамалықтарда аитылған рентген немесе МРТ сияқты мұқият тексерулерден өтесіз. Одан соң мамандар алынған мәліметтерді белгілі статистикалық деректермен салыстыра отырып қараиды да, сізді қалаи емдеу керегін немесе әрі қараи қандаи тексерулерден өту қажеттігін таңдаиды. Мұндаи алгоритмдік құрылымда тіркеу бөліміндегі қызметкер, медбике немесе дәрігердің кім екені маңызды емес. Олардың жеке мінез-құлқы, саяси көзқарастары және сол сәттегі көңіл күиі ешқандаи рөл атқармаиды. Белгіленген тәртіпке саи әрекет етсе, сізді емдеп шығады. Алгоритмдік идеалға сәикес, сіздің тағдырыңыз сонда қызметте отырған пенденің емес, қалыптасқан «жүиенің» қолында. Бұл жүие ауруханалармен қатар әскер, мектептер, корпорациялар, түрмелер мен ежелгі патшалықтарға да қатысты. Әлбетте Ежелгі Мысыр емханалары технологиялық жағынан қазіргі ауруханалардан әлдеқаида артта қалғанымен, дәл осы алгоритмдік принципке бағынды. Ежелгі Мысырда да шешімдерді әлдебір данагөи емес, өзара папирустар және тастағы жазулар арқылы бір тұтас етіп баиланыстырылған шенеуніктер тобы қабылдаитын. Ет пен сүиектен жаралған Құдаи-перғауынның атынан әрекет ететін бұл топ адамзат қоғамын қаита құрылымдап, қоршаған ортаны өзгертті. Мысалы, Мысырды б.з.д. 1878 бен б.з.д. 1814 жылдар аралығында билік құрған перғауын ІІІ Сенусерт пен оның ұлы ІІІ Аменемхет тұсында Ніл өзені мен Фаюм шұраты арасында ғаламат арна тартылды. Бөгеттер, резервуарлар және қосымша арналардан тұратын аса



күрделі жүие Ніл суының бір бөлігін Фаюм шұратына жеткізіп, ол жерде 50 миллиард текше метр су сыятын жасанды көл жасады1. Салыстыру үшін алсақ, АҚШ-тағы ең ірі жасанды су қоимасы Мид көліне (Гувер бөгеті арқылы жасалған) 35 миллиард текше метр су сыяды. Фаюм инженерлік жобасы арқасында Перғауын алаи-дүлеи су тасқындарын болдырмауға және құрғақшылық кезінде егістікті суғарып, Ніл суын реттеуге мүмкіндік алды. Бұған қоса, ол бұрын қолтырауыны қаптаған, аиналасын өлі дала қоршаған Фаюм шұратын Мысырдың астықты алқабына аиналдырды. Жасанды көлдің жағасына Шедет атты (гректер оны Крокодилополь, яғни қолтырауындар қаласы деп атады) жаңа қала салынды. Қалада Перғауынмен теңдестірілген қолтырауын-құдаи Себектің зәулім храмы бои көтерді (сол кездегі ескерткіштердің кеибірінде Перғауынның басы қолтырауынның басы тәрізді мүсінделді). Храмда Себектің жердегі беинесі ретінде қасиетті қолтырауын Петсухос жүретін. Құдаи Перғауын сияқты, ет пен сүиектен жаралған Петсухос құдаиды абыздар бағып-қағып, тамағын беретін. Тіпті оған арнап оиыншықтар жасап, алтын киім және асыл тастармен көмкерілген тәж кигізетін. Өиткені Петсухос абыздардың бренді еді, олардың абырои-беделі мен игілігі осы қолтырауынға баиланысты болды. Петсухос өлгеннен кеиін орнына дереу басқа қолтырауын Құдаи болып шыға келді. Сөитіп, өлі қолтырауынның денесіне бальзам жағып, мумияға аиналдырды. III Сенусерт пен III Аменемхет тұсында мысырлықтарда бульдозер де, динамит те болмағаны белгілі. Оларда тіпті темір құралдар да, жұмыс аттары да жоқ еді және дөңгелекті де



паидаланбаитын (шамамен б.з.д. 1500 жылдарға деиін Мысырда дөңгелек кеңінен қолданылмады). Ең озық технология қоладан жасалған құралдар болды, бірақ олардың өзі тым қымбат әрі тапшы еді. Құрылыс жұмыстарының барлығы дерлік тас және ағаштан жасалған құралдар көмегімен, адамның бұлшық етінің күшімен атқарылды. Ежелгі Мысырдағы ғаламат құрылыстарды – бөгеттердің барлығын, су қоималары мен пирамидаларды өзге планеталықтар салған деген оиға еретіндер жетерлік. Дөңгелек жасап, темірді игермеген мәдениет осыншалық ғажаиып дүниелерді қалаи тудырған? Шындық меилінше қарапаиым. Мысырлықтар Фаюм көлі мен пирамидаларды өзге планеталықтардың көмегімен емес, тамаша ұиымдастыру дағдыларының арқасында салды. Мыңдаған сауатты бюрократтың көмегімен перғауын он мыңдаған жұмысшы жинап, оларды бірнеше жыл боиы тамақпен қамтамасыз етті. Он мыңдаған жұмысшы ондаған жыл боиы бірлесе еңбек етсе, олар тас құралдармен-ақ жасанды көлді де, пирамиданы да сала алады. Перғауын саусағының ұшын да қимылдатпағаны анық. Ол өзі салық жинап, сәулет жоспарын сызған жоқ және қолына күрек те ұстаған емес. Алаида мысырлықтар Перғауын мен оның көктегі жебеушісі Себекке арнап дұға оқумен ғана Ніл алқабын су тасқыны мен құрғақшылықтан сақтауға болады деп сенді. Ол рас. Нілдің су деңгеиін көтеріп-түсіру үшін Перғауын мен Себек ештеңе істемеген, қиялдағы болмыстар еді. Бірақ олардың құдіретіне сенетін миллиондаған адам бірлесе бөгет тұрғызып, арна қазған соң су тасқыны мен құрғақшылық азаиды. Тас дәуіріндегі рухтар туралы аитпаи-ақ, Шумер құдаиларымен салыстырғанның өзінде Ежелгі Мысыр құдаилары нағыз алыптар



еді: олар қала салды, қалың әскерге қолбасшылық жасады, миллиондаған адам мен өзге де жануарлар өмірінің қожасы болды. Тек қиялдағы болмыстар құрылыс салады және билік жүргізеді деген ои оғаш естілуі мүмкін. Бірақ біз қазір АҚШ алғашқы болып атом бомбасын жасады, Қытаи «Үш шатқал» бөгетін салды немесе Google өздігінен жүретін автокөлік жасады деп аитамыз ғои. Олаи болса, Перғауын су қоимасын салып, Себек арна қазды деп неге аитпасқа?



Қағаздағы өмір Жазу миллиондаған адамды бірлестіріп, қоршаған ортаны адам танымастаи өзгерткен қиялдан шығарылған құдіретті болмыстарды тудырды. Мұнымен қатар жазу адамдарды қоршаған ортаны абстрактілі символдар арқылы қабылдауға дағдыландырып, осындаи қиялдан шығарылған болмыстардың растығына сендіре алды. Аңшы-терімшілер күндерін ағашқа өрмелеп, саңырауқұлақ теріп, қабан немесе қоян қуумен өткізетін. Олар күнделікті көретін шынаиы болмыс ағаштар, саңырауқұлақтар, қабандар мен қояндар болатын. Егіншілер болса күні боиы далада жер жыртатын, астық жинап, бидаи тазалаитын, ал малшылар үи жануарларына қараитын. Олардың күнделікті көретін өмір шындығы – жалаң аяқ басқан шаң мен балшық, соқа тартқан өгіздің иісі және пештен жаңа шыққан нан еді. Ал Ежелгі Мысырдағы хатшылар уақыттың басым бөлігін жазу, оқу және есептеумен өткізді. Олардың күнделікті шындығы папирусқа сиямен жазылған белгілер ғана еді. Бұл белгілер қожаиынның жері қанша екенін, өгіз қанша тұратынын, шаруа жылына қанша



алым төлеитінін білдіретін. Хатшы құрақ қаламмен бір сөз жазыпақ, тұтас ауылдың тағдырын шеше алатын. Модерн дәуіріне деиін адамдардың басым бөлігі сауатсыз болды. Бірақ қолында билігі бар лауазымды тұлғалар шынаиы өмірді жазба мәтіндер арқылы ғана көруге дағдылана бастады. Меилі, Ежелгі Мысыр немесе ХХ ғасырдағы Еуропа болсын, сауатты элита қағазға жазылған нәрсенің бәрін ағаш, өгіз немесе адамдар сияқты өмір шындығы деп білетін. 1940 жылдың көктемінде нацистер солтүстіктен Францияға баса-көктеп кірген кезде, онда тұратын евреилердің көбі елден қашып, оңтүстікке қараи кетуге тырысты. Шекарадан өту үшін оларға Испания мен Португалияның визалары керек еді. Басқа да қаптаған босқындармен бірге он мыңдаған евреи де өмірлерін құтқаратын қағазды алу үшін Бордо қаласындағы португал консулдығына тартты. Португал өкіметі Франциядағы консулдықтарына визаны Сыртқы істер министрлігінің алдын ала рұқсатынсыз бермеуді тапсырды. Алаида Бордодағы консул Аристидеш де Соуза Мендеш нұсқауды орындау қажет емес деп тапты. Сөитіп, отыз жылдық дипломатиялық мансабын мансұқ етті. Нацистік танкілер Бордоға жақындап келе жатқанда де Соуза Мендеш пен оның көмекшілері күн-түн демеи жұмыс істеп, он тәулік боиы виза берумен аиналысты. Консул мыңдаған адамға виза беріп, ақыр соңында, өзі қалжырап құлады. Осынша босқынды қабылдағысы келмеген Португал өкіметі бұирыққа бағынбаған консулды елге алдырып, оны Сыртқы істер министрлігіндегі қызметінен босатты. Өзге адамдардың басындағы қиын халге қиналмаса да, француз, испан және португал бюрократтары ресми құжаттарды керемет құрметтеитін. Сондықтан де Соуза Мендеш тәртіпке бағынбаи



берген визалардың арқасында 30 мың адам нацистердің қатерлі қақпанынан сытылып шығып кетті. Тек резіңке мөрмен ғана қаруланған Аристидеш де Соуза Мендеш жалғыз өзі Холокост кезіндегі ең ғаламат құтқару операциясын іске асырды2. Алаида жазба құжатты қастерлеудің көп жағдаида жағымсыз әсерлері болды. 1958–1961 жылдар аралығында елді аз уақытта супердержаға аиналдырғысы келген Мао Цзэдунның бастамасымен коммунистік Қытаи Үлкен секіріс саясатын жүргізді. Астық сатудан артылған қаржыға ірі әскери және индустриялық жобаларды іске асыру мақсатында Мао ауыл шаруашылығы өнімдерін екі-үш есе арттыруға бұирық берді. Оның орындалмас талаптары бюрократиялық сатыны боилап, Пекиндегі үкімет кеңселерінен төменгі аимақтық әкімшілерге, одан әрі ауыл жетекшілеріне түсті. Бір ауыз сын аитуға қорқатын, бірақ жоғарыға жағынғысы келетін жергілікті басшылар ауыл шаруашылығы өнімдерінің керемет өсімі туралы өтірікке толы есептерді жолдады. Жалған мәліметтер бюрократиялық сатымен жоғары қараи жылжып жатқанда, әр шенеунік ана жер, мына жерге нөлдер қосып, сандарды көбеите берді.



21. Аристидеш де Соуза Мендеш, резіңке мөрлі құтқарушы-періште



Сөитіп, 1958 жылы Қытаи өкіметі алдыңғы жылға қарағанда



астық 50 паиызға артық жиналды деген есеп алды. Мәліметтердің растығына сенген үкімет шетелге миллиондаған тонна күріш сатып, орнына қару-жарақ пен ауыр техника алып, қалған астық та тұрғындардың тамағына жетеді деп оилады. Осының салдарынан Қытаи тарихында бұрын-соңды болмаған алапат аштық орнап, ондаған миллион тұрғын жер жастанды3. Алаида Қытаи ауыл шаруашылығының керемет жетістігі туралы хабарлар әлемге тарап кетті. Қытаидың табысы Танзанияның идеалист президенті Жулиус Ньеререге аирықша әсер етті. Ол Танзания ауыл шаруашылығын жетілдіріп, Қытаидағы сияқты ұжымдық шаруашылықтар құрғысы келді. Шаруалар оның жоспарына қарсы шыққан кезде, Ньерере әскер мен полицияға дәстүрлі ауылдарды бұзып, жүз мыңдаған шаруаны жаңа ұжымдық фермаларға күштеп көшіруді бұиырды. Мемлекеттік үгіт-насихат бұл фермаларды кішкентаи жұмақ сияқты етіп көрсетті. Алаида олардың көбі тек қағаз жүзінде, үкімет құжаттарында ғана өмір сүретін. Ел астанасы Дар-эсСаламда даиындалған хаттамалар мен есептерде бәлен ауылдың тұрғындары бәлен фермаға көшірілді деп жазылды. Ал, шындығында, аитылған жерге көшіп келген шаруалар үи тұрмақ, егістіктер мен құрал-жабдықтар да жоқ екенін көретін. Бірақ шенеуніктер президентке ұлы жетістіктер туралы есеп беретін. Сөитіп, бір кезде Африкадағы ең ірі азық-түлік экспорттаушы ел болған Танзания он жылға жетер-жетпес уақытта өзгенің көмегінсіз өзін асыраи алмаитын азық-түлік импортеріне аиналды. 1979 жылы Танзания шаруаларының 90 паиызы ұжымдық фермаларда өмір сүргенімен, олар отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің 5 паиызын ғана өндірді4. Жазу тарихында мұндаи сәтсіздіктер жиі ұшырасқанымен,



үкіметтер бұрынғыдан гөрі тиімді басқаруды енгізудің паидасынан гөрі зияны көп деп санады. Басшылардың бәрі қағазға қол қоюмен-ақ ахуалды жақсарта салуға құштар болды. Мұның аяғы апатқа апарып соқса, жағдаиды бұрынғыдан да көлемді меморандумдар жазып, тағы да көп заң мен ереже шығару жолымен реттегісі келді. Бастапқы жазба тілдің мақсаты аиналада болып жатқан шындықты сипаттау болуы мүмкін. Бірақ ол, ақырында, шындықтың өзін өзгертіп жіберетін қуатты құралға аиналды. Ресми баяндамалар объектив шындыққа қаишы келсе, көбінесе шындық шегініп жол беретін. Салық органдары, білім беру жүиесі немесе кез келген бюрократиялық құрылымның жұмысымен аз да болса танысып көрген адам біледі: шындық аса маңызды емес, бәрінен маңыздысы – қағазда жазылған дүние.



Киелі кітаптар



22. 1940 жылдың маусымында Аристидеш де Соуза Мендеш қол қойған мыңдаған құтқарушы визалардың бірі.



Мәтін мен шындық бір-біріне бетпе-бет келген сәтте көбіне шындыққа шегінуден басқа амал қалмаитыны рас па? Бұл, бәлкім, бюрократиялық жүиені қаралау шығар? Меилі перғауынға қызмет етсін, меилі Мао Цзедунның қол астында жұмыс істесін –



бюрократтардың басым көпшілігі есті адамдар болды ғои. Ендеше олардың: «Біз жазуды егістіктердің, арналардың және астық қоималарының шын жағдаиын сипаттау үшін қолданамыз. Жағдаи дәл сипатталса, біз шындыққа саи келетін шешімдер қабылдаимыз. Сипаттау қате болса, онда оның салдары аштыққа, тіпті көтеріліске алып келеді. Бірақ біз бірте-бірте немесе бізден кеиінгі әкімшілер бұл қателіктерден сабақ алады. Сөитіп, құжаттарды бұрынғыдан дәлірек толтыратын боламыз», – деитіні анық. Белгілі бір дәрежеде дұрыс сияқты көрінетін бұл мәлімдеме басқа бір тарихи динамикаға назар салмаиды. Бюрократтардың билігі нығаиған саиын, қателіктерді көретін көзін шел басады. Мифтерін шындыққа саи етіп жазудың орнына, олар шындықты өз мифтеріне қараи беиімдеп алады. Нәтижесінде аиналадағы шындық зорлықтың күшімен олардың бюрократиялық фантазияларына сәикес өзгертіледі. Мысалы, Африкада көп елдің шекарасында табиғи шекаралар, яғни өзендер, тау сілемдері, сауда жолдары нақты анықталмаған. Тарихи және экономикалық аимақтар бөлшектенген, жергілікті этностық және діни ерекшеліктер ескерусіз қалған. Бір таипаның адамдары бірнеше елге бөлініп кеткен, ал өзара жау топтар бір елде тұрады. Бұл мәселе әлемнің көп елінде бар болғанымен, Африкада мүлдем асқынып кеткен. Африканың қазіргі шекаралары онда тұратын ұлттардың талап-тілегіне мүлдем саи келмеиді. Өиткені бұл шекараларды Африкаға өмірі табаны тиіп көрмеген еуропалық бюрократтар сызып берген. ХІХ ғасырдың соңында бірнеше еуропалық держава Африканың аумақтарын меншіктеуге мүдделі болды. Келіспеушіліктер салдарынан Еуропа елдері арасында соғыс өрті тұтанбауы үшін



таласы бар тараптар 1884 жылы Берлинге жиналып, Африканы құдды бір бәліш бөлгендеи ту-талақаиын шығарды. Сол кездерде Африканың ішкі аимақтары еуропалықтар үшін terra incognita (белгісіз аимақ. – Ред.) еді. Ағылшындар, француздар мен немістердің қолында Африка жағалауының егжеи-тегжеилі карталары болды. Олар Нигер, Конго және Замбези өзендерінің мұхитқа қаи жерде құятынын жақсы білген. Бірақ ол өзендер құрлықтың қаи жерлерін қиып өтеді, олардың аңғарларында қандаи патшалықтар мен таипалар тұрады, ол халықтардың діні, ол жерлердің географиясы мен тарихы қандаи? Бұл туралы еуропалықтар мүлдем беихабар еді. Бірақ Еуропа дипломаттары үшін мұның ешқандаи маңызы болған жоқ. Африканың жартылаи бос тұрған картасын Берлинде аинадаи жалтыраған үстел бетіне жаиып қоиып, олар әрлі-берлі сызықтар жүргізді де, құрлықты бөліп ала салды. Осы карталарды қолдарына ұстаған еуропалықтар Африканың ішкі аудандарына енген кезде, өздері Берлинде отырып жүргізген сызықтардың көбі Африканың географиялық, экономикалық және этностық жағдаиына мүлдем сәикес келмеитінін аңғарды. Бірақ қақтығыстарға жол бермеу үшін басқыншылар келісімдерді бұзбауға келісті. Сөитіп, оидан шығарылған сызықтар еуропалық отарлардың шекараларына аиналды. ХХ ғасырдың екінші жартысында Еуропаның империялары құлап, олардың отарлары тәуелсіздік алған кезде, жаңа мемлекеттер отарлық шекараларды моиындады. Әитпесе, бітпеитін соғыстар басталуы мүмкін еді. Бүгінде Африка елдері тап болып отырған қиындықтардың көпшілігі осы мағынасыз шекаралардан туып отыр. Осылаиша, Еуропа бюрократтарының қағазға түскен фантазиясы Африкадағы шындықпен бетпе-бет келген кезде, шындық тізе



бүгуге мәжбүр болды5. Біздің қазіргі білім беру жүиелерін қараитын болсақ, онда шындықтың қағаздағы мәліметтерден жеңілетіні туралы мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Мысалы, үстелдің ұзындығын өлшеу үшін оған қандаи өлшем бірлігін қолдану маңызды емес. 200 сантиметр бола ма, әлде 78,74 дюим бола ма, бәрібір – одан үстелдің ұзындығы өзгермеиді. Бірақ бюрократтар адамды өлшеген кезде, көп дүние олардың қандаи сызғыш қолданатынына баиланысты. Оқу орындары адамдарды баллдық жүие боиынша бағалаи бастағаннан бері, миллиондаған оқушы мен оқытушының өмірі түбегеилі өзгерді. Оқу үлгерімін бағалау, салыстырмалы түрде алғанда, аз ғана уақыт бұрын оилап табылды. Аңшы-терімшілер өз жетістіктері үшін ешқашан баға алмаған. Тіпті аграрлық революциядан соң мың жылдан кеиін де баллдық жүиені қолданатын оқу орындары сирек болды. Орта ғасырлардағы етікші жыл соңында шәкіртіне «етіктің бауына – 5, ал табанына – минус 3» деген баға жазылған қағаз бермеи-тұғын. Шекспир заманында студенттер Оксфордты дәрежемен немесе дәрежесіз тәмамдаитын. Ол кезде бір студент 74 балл, екіншісі 88 балл деген бағамен бітіреді деген нәрсе ешкімнің оиына кіріп шықпаған6. Қатаң баллдық жүиені қолданысқа индустриялық дәуірдегі жаппаи білім беру жүиесі енгізді. Сан тілінде оилауды әуелі фабрикалар мен басқару құрылымдары үиренді. Сосын бұған мектептер көшті. Олар әр оқушының қадір-қасиетін оның орта бағасына, ал әр мұғалім мен директордың қадір-қасиетін мектептің жалпы орта көрсеткішіне қарап анықтаитын болды. Бюрократтар осы өлшемді қолдана бастаған кезде аиналадағы шындық түбегеилі өзгерді.



23. ХІХ ғасыр ортасындағы Африка картасы. Африканың ішкі аймақтары туралы еуропалықтар тым аз білетін. Соған қарамастан, олар құрлықты бөліп, шекараларды сызды.



Бастапқыда мектептерге ағарту мен білім беру міндеті жүктеліп, бағалар болса оқу жетістігін өлшеудің қарапаиым құралы ғана болатын. Алаида шамалы уақыттан кеиін мектептер шәкірттердің жоғары баға алуын өздерінің басты міндеті ретінде санаитын болды. Кез келген оқушы, мұғалім, тіпті бақылаушы да емтиханда жоғары балл алуға көмектесетін дағдылар шынаиы әдебиет, биология немесе математика ғылымымен қабыспаитынын біледі. Егер жоғары баға мен нақты білімнің екеуінің бірін таңдау керек болса, мектептердің көбі бағаны таңдаитыны анық. Мәтіндердің күші киелі кітаптар паида болған кезде шарықтау шегіне жетті. Ежелгі өркениеттердегі священниктер мен хатшылар үшін құжаттар аиналадағы жағдаи туралы анықтамалық еді. Әуелде мәтіндер оларға алым-салық, егістіктер мен астық қоималарындағы ахуал туралы ғана мағлұмат беретін. Алаида бюрократия күшеиген саиын мәтіндердің беделі артты. Священниктер Құдаидың меншігіндегі мүліктердің тізімін жасаумен ғана емес, сонымен қатар Құдаидың іс-әрекетін, қасиеттері мен өсиеттерін жеткізумен де аиналысты. Осының нәтижесінде туған мәтіндер тұтас ғаламның құпиясын түсіндіре



алатын кітаптар саналды. Содан бері әр дәуірдің ғалымдары барлық сұрақтардың жауабын Библиядан, Құраннан немесе Ведалардан іздеитін болды. Теория жүзінде, егер әлдебір киелі кітап қоршаған ортаны дұрыс түсіндірмесе – ерте ме, кеш пе – адамдар мұны ұғынып, мәтіннің беделі төмендеиді. «Баршаны үнемі алдау мүмкін емес», – деп Авраам Линкольнның аитқаны бар. Бұл осылаи болса, сөз жоқ еді. Іс жүзінде, адамдардың ынтымақтастық желісінің беріктігі шындық пен өтірік арасындағы нәзік тепе-теңдікке баиланысты. Егер шындықты тым қатты бұрмаласаңыз, оны біршама аиқын көретін қарсыластардан жеңілесіз. Екінші жағынан, оидан шығарылған мифтің көмегінсіз тобырды тиімді ұиымдастыра алмаисыз. Егер таза шындыққа жүгініп, оған еш өтірік қоспасаңыз, артыңыздан көпті ерте алмаисыз. Уақыт машинасының көмегімен қазіргі заман ғалымдарының бірін Ежелгі Мысырға жібердік деиік. Ондағы абыздардың өтірігін шығарып, шаруаларға эволюция, салыстырмалылық теориясы және кванттық физика туралы аиту арқылы билікті өз қолына алуы мүмкін бе? Әрине, білімін паидаланып, бірнеше мылтық және зеңбірек жасаи алса, біздің ғалым перғауынмен және қолтырауын-құдаи Себекпен салыстырғанда біраз артықшылыққа ие болуы мүмкін. Бірақ темір кенін қазып, домна пештерін салуға және оқ-дәрі өндіру үшін оған ауыр жұмысқа төселген шаруалар керек болар еді. Қалаи оилаисыз, энергия жарық жылдамдығының квадратына көбеитілген массаға тең деген сарындағы әңгімемен шаруалардың құлшынысын оята алар ма еді? Оята алады деп оиласаңыз, Ауғанстанға немесе Сирияға барып, бағыңызды сынап көрсеңіз болады. Перғауындар дәуіріндегі Мысыр, еуропадағы империялар



немесе қазіргі мектеп жүиесі сияқты аса қуатты адам ұиымдарының жетістігі көрегендіктің арқасы емес. Бар гәп олардың көнбіс шындықты оидан шығарылған нанымдарға жығып бере алуында. Мысалы, ақшаның бүкіл идеясы да осы. Үкімет түкке паидасы жоқ қағаздар шығарады да, олардың бағасын белгілеп, оны өзге барлық заттардың құнын өлшеу үшін паидаланады. Осылаиша үкімет азаматтарды осы қағаздармен салық төлеуге мәжбүрлеиді. Азаматтар осы қағаздарға аса мұқтаж болып, банкноттар шынымен де құнды бола бастаиды. Шенеуніктердің сенімі күшеиіп, қағаз ақшаларды шығарып отырған үкіметтің билігі нығая түседі. Егер әлдекім: «Бұлар жаи ғана қағаз ғои!» – деп қарсы шығып, расында да оларды жаи ғана қағаз санаса, оның табысқа жете алмасы анық. Тағы бір мысал. Білім беру жүиесі студенттерді іріктеп алудың ең жақсы тәсілі – емтихан алу деп жариялаиды. Білім беру жүиесінің жоғары оқу орындарына түсу талаптарын қоюда және жұмысқа орналасу (меилі мемлекеттік қызметке, меилі жеке компанияларға) шартты өлшемдерін даиындау мәселесіне қатысты жеткілікті құзыреті бар. Осы себепті студенттер бар күшін жоғары баға алуға жұмсаиды. Жақсы қызметтерде жоғары баға алған адамдар отыр. Сондықтан олар өздерін осы ұшпаққа шығарған жүиені жан-тәнімен қорғаиды. Аса маңызды емтихандар білім беру жүиесінің бақылауында болғандықтан, бұл жүиенің оқу орындарына, мемлекеттік органдарға және еңбек нарығына ықпалы арта береді. Егер әлдекім: «Диплом деген әшеиін қағаз ғои!» – деп оны шынымен жаи қағаз деп білсе, ол биіктерге қол жеткізе алмаиды. Киелі кітаптар да дәл осылаи жұмыс істеиді. Діни истеблишмент өкілдері киелі кітапта барлық сұрақтарға жауап бар деп соттан,



үкімет пен бизнестегілерден кітапта аитылғанға саи әрекет жасауды талап етеді. Киелі Кітапты оқып, адам аиналаға көз тастаиды. Қараиды да, оның Кітапта жазылғанға шынымен ұқсаитынын көреді. «Киелі Кітап Құдаиға ғұшыр төлеу керек деиді. Расында да бәрі төлеиді. Киелі Кітапта әиел еркектен төмен, әиел сот болып жұмыс істеи алмаиды және сотта куәлік бере алмаиды делінген. Расында да, сот болып жұмыс істеитін әиел жоқ және сот әиелдің куәлігін қабылдамаиды. Құдаидың сөзін зерттеген адам өмірде табысқа жетеді деиді Киелі Кітап. Расында, жақсы қызметтердің бәрінде Киелі Кітапты жатқа білетіндер отыр». Сосын бұл ақылды адам Киелі Кітапты зерттеуге кіріседі. Өзі ақылды адам кітапты зерттеген соң ол діни білімдар болып шыға келеді. Сосын оны сот қылып тағаиындаиды. Сот болған соң ол әиелдердің куәлігін қабылдамаиды. Ал қызметтен кететін уақыт келгенде, оның орнына Киелі Кітапты жақсы білетін біреуі келеді. Әлдекім: «Бұл жаи ғана қағаз ғои!» – десе және оны шынымен қағаз деп білсе, ол дінсіздің жолы болмаиды. Дүниенің шындығы туралы теріс мағлұмат беріп, адастырса да, қасиетті кітаптар мыңдаған жыл боиы адамдарға билік жүргізу қабілетін жоғалтқан емес. Мысалы, тарих туралы библиялық түсіндірме түбірінен қате. Бірақ соған қарамастан, ол дүниежүзіне тарады және оған миллиондаған адам сенеді. Библия тарихты монотеистік концепция тұрғысынан түсіндіріп, «әлемді бір ғана құдіретті Құдаи басқарып отыр, ол тек сені оилаиды және сенің ісәрекетіңді бағады; әр жетістігің – жақсы істеріңе берілген сыи, әрбір жамандық – жасаған күнәларыңның жазасы» деиді. Ежелгі евреилер құрғақшылықтан жапа шексе немесе Иудеяға Вавилон патшасы Навуходоносор басып кірсе, бұл, сірә, жасаған



күнәларымыз үшін Құдаидың жіберген жазасы деп сенді. Ал парсы патшасы Кир Вавилонды жеңсе, соның арқасында босып кеткен евреилер еліне қаита оралып, Иерусалимді қалпына келтіруге мүмкіндік алса, қаиырымды Құдаи бұлардың дұғасын қабыл етті деген сөз. Құрғақшылыққа Филиппиндегі жанартаулардың атқылауы себеп болуы мүмкін, Навуходоносор Вавилонның сауда мүддесін көздегендіктен Иудеяға басып кірді, ал Кир патша саяси себептерге баиланысты евреилерге көмектесті деген ықтималдықтарды Библия еш қарастырмаиды. Тиісінше, әлемдік экология, Вавилон экономикасы немесе Парсы патшалығының саяси жүиесі сияқты мәселелерді түсінуге Библия еш қызығушылық танытпаиды. Мұндаи эгоцентризм балалық шақта адамдардың бәрінде де болады. Қандаи дін, қандаи мәдениетте болмасын, әрбір бала өзін ғаламның кіндігі санаиды және басқа адамдардың жаи-күиі мен сезімдеріне назар аудармаиды. Ата-ананың ажырасуы осы себепті балаларға аса ауыр тиеді. Бес жасар бала өзіне қатысы жоқ себептерден бір үлкен мәселе туып жатқанын түсінбеиді. Біз ересек адамдармыз, әрқаисымыздың өз проблемамыз, өз қалауымыз бар деп түсіндіруге әкесі мен шешесі қанша тырысса да, бала мұны қабылдаи алмаиды. Ол бәрі менің кесірімнен болып жатыр деп оилаиды. Адамдардың басым көпшілігі кеиін бұл балалық адасудан арылады. Монотеистер болса қара жерге кіргенше осы көзқарастан танбаиды. Әке-шешем маған бола ұрсысты деп оилаитын бала сияқты, монотеистер де парсылар вавилондықтармен тек біз үшін соғысып жатыр дегенге имандаи сенеді. Библия заманының өзінде-ақ кеи мәдениеттер тарихты әлдеқаида дұрыс түсінген. Анимистік және политеистік діндер



әлемді бір Құдаи ғана үстемдік құрып тұрған деп емес, толып жатқан түрлі күштердің оиын алаңы сияқты қабылдады. Осы себепті маған немесе менің Құдаиыма қатыссыз көп оқиға бар және олар күнәларымның жазасы немесе жақсы істерімнің қаитарымы емес дегенге сену анимистер мен политеистерге жеңіл еді. Грек тарихшылары Геродот пен Фукидид және қытаи тарихшысы Сима Цян қазіргі біздің көзқарастарымызға келетін күрделі тарихи теориялар жасады. Олар соғыстар мен көтерілістер көптеген саяси, әлеуметтік және экономикалық факторлардан туады деп түсіндірді. Тіпті өзі ештеңеге кінәлі болмаса да, халық соғыстан зардап шегуі мүмкін. Осы себепті Геродот Персияның саясатын терең түсінуге тырысса, Сима Цян дала көшпенділерінің діні мен мәдениетіне қызығушылық танытты7. Бүгінгінің ғалымдары Библияға емес, Геродот және Сима Цянның оиларына келіседі. Сондықтан да қазіргі мемлекеттер өзге елдер туралы ақпарат жинауға және экологиялық, саяси һәм экономикалық үрдістерді сараптауға көп күш жұмсаиды. АҚШ экономикасы ақсаи бастаса, евангелист республикашылардың өздері «бар бәле Құдаи алдында күнәһар болған өзімізден» демеи, Қытаидан көретіні анық. Геродот пен Фукидид шындықты Библия авторларына қарағанда жақсы түсінгенімен, бұл екі әлем қақтығысқа түскен кезде Библия таза жеңіске жетті. Евреилер гректердің тарих туралы көзқарасын өздеріне алған жоқ, керісінше, гректер евреилердікін алды. Фукидидтен кеиін мың жылдан соң варварлардың шапқыншылығына ұшыраған кезде, гректер «бұл жасаған күнәларымыз үшін Құдаидың жіберген қарғысы» деп шүбәсіз сенетін болды. Шүбәлі екеніне қарамастан, әлем туралы



библиялық көзқарас адамдардың ауқымды түрде ынтымақтасуына негіз болды. Тіпті қазірдің өзінде АҚШ президенті қызметіне кірісер алдында Библияны ұстап тұрып ант береді. Көп елде, оның ішінде АҚШ пен Ұлыбританияда, сотта куәлік беретін адамдар «шындықты, тек қана шындықты және шындықтан басқа ештеңені аитпауға ант етемін» дегенде қолдарын Библияға қояды. Оидан шығарылған аңыздар мен мифтерге толы әрі сенімсіздік тудыратын кітаптың атымен шындықты аитуға ант беру – біртүрлі қызық-ақ.



Бірақ паидасы бар ғои! Оидан шығарылған нәрселердің арқасында біз жақсы ынтымақтасып, мақсаттарымызды аиқындаимыз. Бұл – оидан шығарылған дүниелер үшін төлеитін ақы. Сөитіп, бізде оидан шығарылған мақсаттар мен мүдделерге жұмыс істеитін аса күрделі жүиелер паида болды. Біз бұл жүиелердің шартты өлшемдерін қабылдаған кезде ғана олар тиімді қызмет атқарып жатқандаи көрінеді. Мысалы, молда: «Біздің жүие жақсы жұмыс істеиді. Қазір әлемде бір жарым миллиард мұсылман бар. Құранды оқып, Аллаға сыиынатын мұсылмандар саны бұрын-соңды осыншалық көп болған емес», – деуі мүмкін. Бірақ жетістіктің осы шартты өлшемі қаншалықты дұрыс? Негізгі мәселе осында. Мектеп директоры: «Біздің жүие жақсы жұмыс істеиді. Соңғы бес жылда үлгерім деңгеиі 7,3% өсті», – деуі мүмкін. Бірақ мектепті бағалаудың бұл әдісі дұрыс па? Ежелгі Мысырдағы шенеунік: «Біздің жүие жақсы жұмыс істеиді. Салық жинау, арна қазу және пирамида салудан әлемде бізге тең келер ешкім жоқ», – деуі мүмкін. Перғауындар дәуіріндегі Мысыр әлемге салық жинауды,



суғару жүиесін және пирамидаларды сыилағаны рас. Бірақ бұл шынымен де маңызды ма? Адамның көптеген материалдық, әлеуметтік және психологиялық қажеттіліктері бар. Ежелгі Мысырдағы шаруалар аңшы-терімші бабаларымен салыстырғанда сүиіспеншілік немесе әлеуметтік баиланыстар қызығын көбірек көре алды ма? Мүлдем белгісіз. Ал тамақ, денсаулық және бала өлімі жөнінен алсақ, бұлардың өмірі шынымен де қиын болған. Б.з.д. 1850 жылдар, яғни Фаюм көлін жасатқан ІІІ Аменемхет заманынан қалған құжатта Дуа-Хети есімді ауқатты адам туралы аитылады. Ол баласы Пепиді хатшы болуды үиренуі үшін мектепке апараиын деп жолға шығады. Сапар барысында оқуға қызықсын, әитпесе көптеген бақытсыз адамның кебін киюі мүмкін екенін білсін деп шаруа, жұмысшы, сарбаз және қолөнершілердің аянышты тұрмысы туралы әңгімелеиді. Дуа-Хетидің сөзіне қарағанда, өз жері жоқ егіншінің өмірі ит қорлықпен өтеді. Алба-жұлба киінген ол күні боиы қолы оиылып, жұмыс істеиді. Сосын перғауынның шенеуніктері келіп, оны басқа жұмысқа жегеді. Осынша ауыр жұмыстың ақысына аурудан басқа алар дәнемесі де жоқ. Үиге әрең жеткен ол табалдырықтан аттаи сала жығылады. Жері бар шаруаның да жағдаиы жетісіп тұрған жоқ. Ол таң атқаннан кеш батқанша өзеннен егістікке су тасиды. Күні боиы ауыр көтергеннен қабырғасы қаиысып, арқасы жауыр болады. Ол таңертең жалпақ қияқ пиязды, түсте финик пальмасын, кеште кориандр егістігін суарады. Ақыр соңында, өлімші халде жығылады8. Бәлкім, мұнда жағдаиды әсірелеу бар шығар, бірақ ол шындықтан аса алыс емес. Перғауындар дәуіріндегі Мысыр өз заманындағы ең қуатты патшалық болғаны рас. Бірақ бұл қарапаиым шаруа үшін емханалары мен әлеуметтік



қамсыздандыру қызметтері жоқ, тек салық төлеп, мәжбүрлі еңбек ететін жаисыз орта еді. Бұл жалғыз Мысырға қатысты жағдаи емес. Қытаи династияларының, мұсылман империялары мен Еуропа корольдіктерінің зор жетістіктеріне қарамастан, 1850 жылдың өзінде қарапаиым адамның өмірі ежелгі аңшы-терімші өмірінен артық болмады. Керісінше, 1850 жылы қытаи шаруасы немесе Манчестердегі зауыт жұмысшысы аңшы-терімшілерге қарағанда көп уақыт еңбек ететін; олардың жұмысы физикалық тұрғыдан ауыр болды, адам ақылын қажет етпеитін, тамақтары нәрсіз, гигиеналық жағдаилары салыстыруға келмеитін дәрежеде нашар, инфекциялық аурулары әлдеқаида көп еді. Аиталық, сізге екі демалыс бағдарламасын ұсынды деиік. «Тас дәуірі» бағдарламасы. Бірінші күні ну орманда он сағат серуендеп, кешке қараи өзен алқабына келіп шатыр тігесіз. Екінші күні қаиықпен өзенді боилаи төмендеп, кішкентаи көлдің жағасына орналасасыз. Үшінші күні жергілікті адамдарға жолығып, көлден балық аулауды және маңаидан саңырауқұлақ теруді үиренесіз. «Модерн пролетариат» бағдарламасы. Бірінші күні он сағат тоқыма фабрикасының лас ауасына тұншығып жұмыс істеисіз, одан кеиін тар пәтерде түнеп шығасыз. Екінші күні жергілікті әмбебап дүкеннің кассасында он сағат еңбек етіп, кешкісін жаңағы пәтерге келесіз. Үшінші күні жергілікті тұрғындардан банкте есепшот ашуды және ипотекаға өтініш беру формасын толтыруды үиренесіз. Қаи бағдарламаны таңдар едіңіз? Демек, біздің адамдар арасындағы ынтымақтастық желілерін бағалауымыз өзіміз таңдаған өлшемшарттар мен көзқарастарға



баиланысты. Перғауындар дәуіріндегі Мысырды өндіріс, азықтүлікпен қамту немесе әлеуметтік үилесім тұрғысынан бағалаимыз ба? Кімге назар аударамыз – ақсүиектерге ме, қарапаиым шаруаларға ма, әлде қолтырауындар мен шошқаларға ма? Тарихта бір ғана хикая емес, мыңдаған балама хикая бар. Олардың біреуін әңгімелеген кезде, біз басқаларының үнін өшіріп қоямыз. Адамдар құрған ынтымақтастық желілері өздерін бағалаған кезде өздері оилап тапқан өлшемшарттарды қолданады және таңғалатын ештеңесі жоқ – өздеріне жоғары баға қояды. Атап аитсақ, Құдаи, ұлт және корпорация сияқты оидан шығарылған болмыстарға қызмет ету үшін құрылған желілер өз жетістіктерін сол оидан шығарылған болмыстардың көзқарасы тұрғысынан бағалаиды. Құдаидың аитқандарын бұлжытпаи орындаса – дін жетістікке жетеді; ұлттық мүдделерді қорғаса – ұлт үстемдікке жетеді; көп ақша тапқан саиын, корпорация гүлденеді. Олаи болса, кез келген ынтымақтастық желісін зерттеген кезде, ара-тұра тоқтап, әлемге әлдебір шын болмыс тұрғысынан қараған жөн. Ол болмыстың шын екенін қаидан білуге болады? Өте оңаи. «Ол азап шеге ала ма?» деген сұрақты қоисаңыз болды. Адамдар Зевс храмын өртесе, Зевс азап шекпеиді. Бағамы төмендеген кезде еуро қиналмаиды. Банкрот болған банктің жаны ауырмаиды. Соғыста жеңілген мемлекет азап шеге ме? Мұның бәрі – әшеиін метафора. Керісінше, соғыста жарақат алған сарбаз шынымен азап шегеді. Ашыққан шаруа азапты сезінеді. Бұзауынан аиырылған сиыр азап шегеді. Мұның барлығы – шындық. Әлбетте оидан шығарылған нәрселерге қатысты сенім де азаптың себебіне аиналуы мүмкін. Мысалы, ұлттық және діни



мифтерге деген сенімнен соғыс тұтанып, соның салдарынан миллиондаған адам баспанасыз қалуы, мүгедек болуы, тіпті өлуі мүмкін. Соғыстың себебі оидан шығарылған, ал оның азабы – бұлтартпас ақиқат. Дәл осы себепті біз оидан шығарылған мен шындықты аиыруға ден қоюымыз керек. Оидан шығару жаман емес. Ол өте маңызды. Ақша, мемлекеттер мен корпорациялар туралы ортақ қабылданған мифтер болмаса, ешбір күрделі адамдар қоғамдастығы қызмет атқара алмаиды. Футболға арнап шығарылған ережелерді ешкім ұстанбаса, біз ол оиынды оинаи алмаимыз. Сол сияқты, өзіне лаиық мифтері болмаса, нарық пен соттардың паидасын көрмес едік. Бірақ мифтер – әшеиін құралдар. Олар біздің мақсатымыз немесе өлшемшарттарымыз болмауға тиіс. Олардың оидан шығарылғандығын ұмытқан сәтте, шындықтан қол үземіз. Сөитіп, «корпорациялардың мүддесі үшін» немесе ұлттық мүдделерді қорғау жолында» соғыстар басталады. Корпорация, ақша және ұлт дегендер біздің оиымызда ғана өмір сүреді. Біз оларды өзімізге қызмет етуі үшін оилап таптық. Ендеше оларға қызмет ету үшін неге өзімізді құрбан етуіміз керек? ХХІ ғасырда адамзат бұрын-соңды болмаған құдіретті мифтер мен тоталитарлық діндерді оилап тауып, биотехнологиялар мен алгоритмдердің арқасында ол діндер бізді толықтаи бақылауға алады. Мұнымен ғана шектелмеи, олар адамдардың денесін, миын, оиларын қалыптастырады және тұтас виртуал әлемдерді жасап шығарады. Бұл әлемдердің әрқаисысының өз тозағы мен жұмағы болады. Оидан шығарылғанды шындықтан, дінді ғылымнан аиыру әлдеқаида қиын болғанымен, бәрібір ол маңызды болмақ.



5-ТАРАУ Оғаш жұп Мифтер – кез келген адамзат қоғамының іргетасы әрі тірегі. Уақыт өткен саиын құдаилар, ұлттар мен корпорациялар туралы мифтердің күшеигені соншалық – олар объективті шындыққа үстемдік ете бастады. Себек құдаиға, Көктің мандатына немесе Библияға деген сенімнің арқасында адамдар Фаюм көлін, Ұлы Қытаи қорғанын және Шартр соборын тұрғызды. Өкінішке қараи, осы мифтерге деген соқыр сенім салдарынан көп жағдаида адамдардың күш-жігері шын тіршілік иелерінің өмірін жақсартудан гөрі Құдаи және ұлт сияқты оидан шығарылған болмыстарды ұлықтауға жұмсалды. Бұл талдау бүгін әлі де өзекті ме? Былаи қарағанда, қазіргі қоғам Ежелгі Мысыр мен орта ғасырлардағы Қытаидан мүлдем бөлек. Оны өзгерткен не нәрсе? Заманауи ғылымның дамуы ма? Дәстүрлі мифтердің өміршеңдігіне қарамастан, қазіргі әлеуметтік жүиелер, Ежелгі Мысыр мен орта ғасырдағы Қытаида ешкім білмеген эволюция теориясы сияқты, объективті ғылыми теорияларға арқа сүиеиді деи аламыз ба? Әрине, бұл сұраққа ғылыми теориялар – мифтің жаңа түрі ғана, ал қазіргі адамдардың ғылымға деген сенімі мен ежелгі мысырлықтардың Себек Құдаиға деген сенімінің арасында еш аиырма жоқ деп жауап беруге болар. Алаида бұлаи салыстыру



қисынсыз. Себек құдаи оған сыиынған адамдардың ұжымдық қиялында ғана өмір сүрді. Рас, Себекке сыиыну Мысырдың әлеуметтік жүиесін орнықтырды. Соның арқасында адамдар су тасқыны мен құрғақшылықтың алдын алатын арналар қазып, бөгеттер салды. Бірақ Құдаиға дұға ету Ніл суының деңгеиін өздігінен көтеріп-түсірмегені рас қои. Ал ғылыми теориялар ше? Олар адамдарды бірлестіру жолы ғана емес. Кім өзіне-өзі көмек қылса, Құдаи соған көмектеседі дегенді көп естиміз. Саиып келгенде, бұл «Құдаи жоқ, бірақ Оған деген сенім өзіміз үшін бір нәрсе істеуге түрткі болса, онда сенім көмектеседі» дегенді астарлап жеткізу болса керек. Ал антибиотиктердің Құдаидан аиырмашылығы – ол өзіне көмек қолын созбаған адамға да көмектеседі. Адам антибиотикке сенсін-сенбесін – антибиотик инфекциялармен күреседі. Яғни қазіргі әлем бұрынғы әлемнен мүлдем бөлек. Мыңдаған жыл боиы күш салғанмен, Мысыр перғауындары мен Қытаи императорлары аштықты, індет пен соғысты ауыздықтаи алмады. Жаңа замандағы қоғамдар оларды бірнеше ғасыр ішінде еңсерді. Объектив ғылыми білімді таңдап, интерсубъективті мифтерден бас тартудың дәлелі осы емес пе? Алдағы он жылдықтарда бұл процесс қарқын ала түседі деуге бола ма? Технологиялар адамды жетілдіруге, кәрілікті жеңіп, бақытқа жетудің кілтін табуға мүмкіндік беріп отыр дедік. Олаи болса, адамдар Құдаи, ұлт, корпорациялар сияқты оидан шығарылған нәрселерден бас тартып, бар күшін физикалық және биологиялық әлемнің құпиясын ашуға жұмсауы мүмкін бе? Шынтуаитында, жағдаи әлдеқаида күрделі. Заманауи ғылым оиын ережесін өзгерткені рас. Бірақ ол мифтерді аластап, орнына фактілерді қоиған жоқ. Мифтер адамзатқа әлі билік жүргізіп



келеді және ғылым оның билігін нығаита түсті. Интерсубъектив әлемді құртудың орнына, ғылым оның объектив және субъектив шындықтарға бақылауын арттыруына жағдаи жасауда. Компьютер мен биоинженерия арқасында оидан шығарылған өтірік пен шындық арасындағы аиырмашылық бұлыңғырлана түседі. Өиткені өздерінің сүиікті мифтеріне сәикес келтіру үшін адамдар әлемді жаңадан қалыптастырады. Себек құдаидың абыздары қолтырауынды Құдаиға балады, перғауындар мәңгі өмір сүруді армандады. Шынында, қасиетті қолтырауындар батпақта өмір сүретін кәдімгі қолтырауын, Перғауын өз үмбетінің ішіндегі ет пен сүиектен жаралған ең кедеи пенде еді. Өлген соң денесіне бальзам мен хош иісті заттарды әбден жағып, мүмияға аиналдырып қоиғанымен де, Перғауын сол өлі күиі қалатын. Ал ХХІ ғасырда ғалымдар шын суперқолтырауындарды жаратып, бұл дүниенің мықтыларын мәңгі жас қалпында қалдыра алатындаи қауқары бар. Ғылымның әрі қараи өрлеуі бәрін болмаса да, кеи мифтер мен діндерді одан бетер күшеите түсті. Оның қалаи екенін және осы ғасырда алдымыздан шығатын мәселелерді түсіну үшін біз «қазіргі ғылым мен діннің арақатынасы қандаи болмақ?» деген аса бір жағымсыз сұраққа қаита оралуымыз керек. Жұрт бұл мәселеге қатысты аитуға болатын дүниенің бәрін аитқан сияқты. Алаида ғылым мен дін отбасылық мәселе туралы психологтың кеңесін бес жүз жыл тыңдаса да, бір-бірін түсінбеитін ерлізаиыптыларға ұқсаиды. «Бұл жолы қоқысты шығаратын сенің кезегің келді» деп дауласып жүріп, бірі әлі күнге Күлбикешті армандаса, екіншісі Ақ тұлпар мінген ханзаданы келер деп күтіп жүр.



Микробтар мен жындар



Ғылым мен дінге баиланысты түсінбестіктің көбі дінге қатысты қате түсініктерден туындап отыр. Дінді көбіне ырымшылдық, руханият, тылсым күштерге және құдаиларға деген сеніммен шатастырады. Дін бұлардың ешқаисысы да емес. Дінді ырымшылдықпен қатар қоюға болмаиды, өиткені адам өзінің қасиетті сенімдерін «ырым» деп атауға еш келіспеиді. Олардың: «Біз қашанда «ақиқатқа» сенгенбіз, ырымға сенетін басқалар», – деуі анық. Тылсым күштерге сенетіндер де аз. Жын, рух пен перілер бар деп оилаитындар оларды тылсым күштер ретінде емес, кірпі, шаян мен микробтар сияқты табиғаттың ажырамас бөлігі ретінде санаиды. Бүгінде дәрігерлер түрлі аурулардың туындауына микробтар кінәлі десе, вуду абыздары бәрін көрінбеитін рухтардан көреді. Бұл жерде тылсым ештеңе жоқ; әлдебір рухты ашуландырсаңыз, ол сіздің денеңізге кіріп алып, тәніңізді қинаиды. Бұл табиғи нәрсе емес пе? Рухтарға сенбеитіндер ғана оларды қалыптан тыс құбылыс ретінде санаиды. Дінді тылсым күштермен теңдестіру – белгілі табиғи құбылыстардың бәрін діннің көмегінсіз түсіндіру деген сөз. Табиғи әлемді тұтас түсінген соң, оған табиғаттан жоғары діни догманы қосу керек пе, жоқ па дегенді өзіңіз шешетін боласыз. Алаида барлық дін «дүниенің сырын бізсіз түсіне алмаисыз» деиді, яғни олардың догмасын есепке алмасаңыз, аурудың, құрғақшылық немесе жер сілкінісінің шын себебін түсіну мүмкін емес. Дінді «құдаиларға сенім» деп сипаттаудың да шетін тұстары бар. Нағыз христиан діндар, өиткені ол Құдаиға сенеді, ал жалынды коммунист діндар емес, өиткені коммунизмде Құдаи жоқ деиміз. Бірақ дінді құдаилар емес, адамдар жасаиды және дін



құдаилардың бар екендігімен емес, өзінің әлеуметтік қызметі арқылы анықталады. Дін дегеніміз – барлық саланы қамтып, адам заңдары, нормалары мен құндылықтарына адамзаттан жоғары легитимділік беретін мифтер жиынтығы ғана. Ол адамның әлеуметтік құрылымдарын адамзаттан жоғары заңдардың көрінісі ретінде қарастырып заңдастырады. «Біз оилап таппаған және өзгерту қолымыздан келмеитін моральдық нормалар жүиесі бар, біз соған бағынамыз», – деиді кез келген дін. Діндар иудеиге сенсек, бұл моральдық заңдар жүиесін Құдаи жасап, ол бізге Библия арқылы берілген. Ал үнді бұл заңдарды Брахма, Вишну және Шива жасаған, ол адамдарға Ведалар арқылы келді деиді. Буддизм мен даосизмнен коммунизм, либерализм және нацизмге деиінгі өзге діндердің аитуынша, адамнан жоғары заңдар деп жүргеніміз – табиғи заңдар, оларды құдаилар жасамаған. Әлбетте әр дін адамзатқа Будда мен Лао-Цзыдан Маркс пен Гитлерге деиінгі түрлі көрікпел сәуегеилер мен паиғамбарлар жеткізген өз заңдар жинағына сенеді. Евреи бала әкесінен: «Әке, бізге шошқаның етін жеуге неге болмаиды?» – деп сұраса, әкесі ұзын сақалын тарамдап біраз оиланып: «Әлем осылаи жаратылған ғои, Янкеле. Сен әлі кішкентаисың, сондықтан мұны түсіне қоимаисың. Бірақ шошқаның етін жеп, Құдаи қаһарланса оңбаимыз. Бұл менің оиым емес. Бұл раввиннің де оиы емес. Әлемді раввин жаратқан болса, онда ол шошқаның етін жеуге болатындаи етіп жаратар ма еді. Бірақ әлемді раввин емес, Құдаи жаратты. Неге екенін білмеимін, Құдаи шошқаның етін жеуге болмаиды деді. Ендеше болмаиды. Ұқтың ба?» – деп жауап береді. 1943 жыл. Немістің баласы СС офицері болып қызмет атқаратын



әкесінен: «Әке, біз неге евреилерді өлтіреміз?» – деп сұраса, жалтыраған етігін киіп жатып әкесі: «Фриц балам, дүние осылаи жаратылған. Сен әлі кішкентаисың, сондықтан мұны түсіне қоимаисың. Бірақ біз евреилердің өмір сүруіне мүмкіндік берсек, олар адамзаттың тоз-тозын шығарып құртады. Мұны мен оилап тапқаным жоқ. Фюрердің оидан шығарған дүниесі емес. Егер әлемді Гитлер жаратса, ол табиғи сұрыпталу заңы жүрмеитіндеи, ал евреилер мен ариилер тату-тәтті өмір сүретіндеи етіп жаратар еді. Бірақ әлемді фюрер жаратқан жоқ. Ол тек табиғаттың заңдарын түсініп, бізге сол заңдарды сақтап, өмір сүруді үиретті. Егер ол заңдарға бағынбасақ, ақыры жаман болады. Түсіндің бе?!» – деп жауап қатар еді. 2016 жыл. Ағылшынның баласы либералдар атынан парламент депутаты болып саиланған әкесінен: «Неге біз қаидағы бір Таяу Шығыста тұратын мұсылмандардың құқығын аитып, дауласамыз?» – деп сұраса, әкесі шаи ішіп отырған кесесін үстелдің үстіне қоиып, сәл-пәл оиланып: «Дүние солаи жаратылған ғои, Уильям. Сен әлі кішкентаисың, сондықтан мұны түсінбеисің. Бірақ барлық адамдар бірдеи, тіпті Таяу Шығыстағы мұсылмандар да біз сияқты адам. Сондықтан адамдардың табиғи құқықтары бірдеи. Мұны мен оилап тапқаным жоқ. Парламент те оилап тапқан жоқ. Егер әлемді парламент жаратса, жалпыға бірдеи адам құқықтары да, кванттық физика да, басқасы да біздегі бір комитеттің қарауында болар еді. Бірақ әлемді парламент жаратпағандықтан, біз барлық адамның, тіпті Таяу Шығыстағы мұсылмандардың да құқығын құрметтеуіміз керек. Әитпесе біреулер біздің құқықтарымызға қол сұғып, арты жаман болуы мүмкін. Енді бар да оина, Уильям», – деп жауап береді. Либералдар, коммунистер мен басқа да заманауи наным-



сенімдер өздерінің жүиесін «дін» деп атамаиды. Өиткені олар дінді ырымшылдық пен тылсым күштерге деген сеніммен қатар қояды. Либералдар мен коммунистерге «сіздердікі де дін десеңіз», олар «діндарлар орындалмас армандарға көзсіз сенеді, біз ондаи емеспіз» дер еді. Ал, шын мәнінде, бұл адам оилап таппаған, бірақ адам бағынуға тиіс моральдық заңдар жүиесіне сенеміз дегенді білдіреді. Шынтуаитында, адамзат қоғамының барлығы осыған сенеді. Әр қоғам өз мүшелеріне «адамнан жоғары тұрған моральдық заңға бағынуымыз керек, оны бұзсақ тоз-тозымыз шығады» деиді. Әлбетте мифтері, нақты бұирықтары, сыилары мен жазалары жөнінен діндер аздап өзгеше болады. Мысалы, орта ғасырдағы Еуропада католик шіркеуі Құдаи баиларды жақсы көрмеиді деитін. «Баидың жұмақ қақпасына кіруінен, түиенің ине көзінен өтуі оңаи» деген Иисус. Баилардың жұмаққа баруына көмектесу үшін шіркеу оларды қаиырымдылық жасауға шақырды. Сараңдар тозақтың отына күиеді деп қорқытты. Коммунизм де баиларды аса ұната бермеиді. Бірақ оларды өлімнен кеиінгі отпен емес, таптық қақтығыстарды аитып қорқытты. Тарихтың коммунистік заңдары мен христиан Құдаиының өсиеттері арасындағы ұқсастық мынадаи – екеуі де ол заңдарды адамнан жоғары тұрған, адам жеңе алмаитын күштер деп қарастырады. Біз футболдағы офсаид тәртібін өзіміз оилап тапқандықтан, қазір-ақ алып тастаи аламыз. Сондықтан оны өзгерту өз еркімізде. «Ал тарих заңдарын ешкім өзгерте алмаиды», – деиді Маркс. Капиталистер баиыған үстіне баииды. Сөитіп, өздері таптық қақтығыстарды туғызып, көтеріліске шыққан пролетариаттан жеңіледі. Егер әлдеқалаи сіз коммунист болсаңыз, онда коммунизм мен



христиан діні – мүлдем екі бөлек нәрселер, себебі коммунизм – дұрыс, христандық – бұрыс деуіңіз мүмкін. Таптық қақтығыстар – капиталистік жүиенің ажырамас бөлігі, ал, шындығында, капиталистер өлгеннен кеиін тозақ отына мәңгі күимеиді ғои. Солаиы солаи, бірақ бұдан коммунизм дін емес дегеннен гөрі, коммунизм – нағыз дін деген қорытынды шығуы мүмкін. Әр діннің өкілі өз дінін ғана ақиқат деп біледі. Бәлкім, олардың біреуінікі дұрыс болар.



Егер алдыңыздан Будда шықса… Дін – әлеуметтік тәртіпті сақтаудың және кең ауқымды ынтымақтастық орнатудың құралы деген паиым дінді рухани жол деп санаитындарға ауыр тиюі мүмкін. Алаида дін мен ғылымның арасы біз оилағаннан әлдеқаида жақын болып шыққаны тәрізді, дін мен руханилықтың арасы әлдеқаида қашық. Дін – мәміле, келісім, ал руханилық – саяхат. Дін әлемнің толық сипаттамасын береді және алдын ала белгіленген мақсаттармен арадағы нақты шарттарды ұсынады. «Құдаи бар. Ол бізге былаи жүріп-тұруды бұиырды: егер Құдаидың аитқанымен жүрсеңіз – жұмаққа барасыз. Оған бағынбасаңыз – тозақта күиесіз». Бұл мәміленің аиқындығы қоғамға адамдардың мінез-құлқын реттеитін ортақ нормалар мен құндылықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Рухани саяхат – мүлдем басқа нәрсе. Ол әдетте адамдарды құпия жолдар мен беимәлім мақсаттарға жетелеиді. Ізденіс әдетте «Мен кіммін? Өмірдің мәні неде? Игілік дегеніміз не?» деген сияқты маңызды сұрақтардан басталады. Адамдардың көбі билік ұсынған даиын жауаптарды қабылдаса, рухани ізденіс жолындағылар оған қанағаттана қоимаиды. Олар өздері білетін немесе жанына



жаққан жерлерге барып қана қоимаиды. Мазасын алған сұрақтар қаида жетелесе, солаи қараи бағыт түзеиді. Ендеше адамдардың көбі үшін академиялық білім алу – рухани ізденіс емес, жаи келісім ғана. Өиткені бұл бізді бұрынғылар – өкіметтер мен банктер мақұлдаған алдын ала белгіленген мақсаттарға ғана жеткізеді. «Үш-төрт жыл оқимын, емтихан тапсырамын, бакалавр дәрежесін алып шығамын, сосын жалақысы жақсы жұмысқа орналасамын». Егер маңызды сұрақтар сізді бұрын оилап көрмеген беимәлім жолдарға бұрса, академиялық білім алу рухани ізденіске аиналуы мүмкін. Мысалы, Уолл-Стритке жұмысқа кірсем деген мақсатпен бір студент экономиканы оқи бастаиды. Бірақ оқып білгені әлдебір жолмен оны үнділік ашрамнан бір-ақ шығарса немесе Зимбабведе ЖИТС науқастарын қарап жатқан еріктілерге қосылуға түрткі болса, онда мұны рухани саяхат деуге де болады. Мұндаи саяхатты неге «рухани» деп атаиды? Бұл Жақсылық пен Жамандық атты екі құдаиға сенген ежелгі дуалистік діндерден қалған. Дуализмге сәикес, Жақсы құдаи бақытты рухани әлемде жасаитын өлмеитін таза жандарды жаратты. Кеиде Ібіліс деп аталатын Жаман құдаи екінші әлемді – материалдық әлемді жаратты. Өзі жаратқанды баянды етудің жолын Ібіліс білмеді, сондықтан материалдық әлемдегі заттардың бәрі шіріп, жоқ болады. Ақаулы жаратылысына өмір беру үшін Ібіліс рухани әлемдегі жандарды алдап шығарып алып, оларды материалдық денелердің ішіне қамап қоиды. Адам дегеніміз – осы жаман денеге қамаулы жақсы жан. Жанның түрмесі – дене біртіндеп солып, ақыры өлетіндіктен, Ібіліс жанды ылғи дененің ләззаттарына – тамақ, секс және билікке қызықтырып, аздырады. Дене тозған кезде жан рухани әлемге оралуға мүмкіндік алады, бірақ пәни дүние қызықтары оны қаита арбап, басқа бір материалдық денеге



кіргізеді. Тамақ, секс және билік қуған жан бір денеден екінші денеге осылаиша көшумен болады. Дуализм адамдарға материалдық бұғауды бұзып, бізге мүлдем беимәлім, бірақ ақиқат үиіміз – рухани әлемге оралуды үиретеді. Бұл ізденіс кезінде материалдық қызықтар мен келісімдердің бәрінен бас тартуымыз керек. Пенделік ғұрыптар мен мәмілелерге күмән келтіріп, беимәлім әлемге апаратын жолға түсуді «рухани» ізденіс деп атау, міне, осыдан бастау алады. Мұндаи ізденістер діннен түбегеилі ерекшеленеді. Өиткені дін әлемдік тәртіптің іргесін бекітуге тырысса, руханилық одан босап шығуға ұмтылады. Рухани ізденіс жолындағылар көбіне басты міндетіміздің бірі – үстем діндердің наным-сенімдері мен шарттарына күмән келтіру деп біледі. Дзен-буддизмде «егер алдыңыздан Будда шықса, оны өлтіріңіз» деген сөз бар. Бұл «рухани ізденіс жолында ресмиленген буддизмнің қатып қалған идеялары мен өзгермеитін заңдарына тап болсаңыз, олардан құтылып шығуыңыз керек» дегенді білдіреді. Діндер руханилықты қатер санаиды. Діндердің жамағаттың рухани ізденістерін тізгіндеп отыруға ұмтылатыны белгілі нәрсе. Діни жүиелердің көбіне тамақ, секс және баилықты аңсаитын заиырлы адам емес, қарабаиыр идеялардан гөрі жоғары нәрсені іздеитіндер күмән келтіреді. Мысалы, католик шіркеуіне қарсы протестанттық көтерілісті гедонист-атеистер емес, діндар және аскет монах Мартин Лютер бастады. Лютер шіркеудің ғұрыптары, салттары мен шарттарына илігуден бас тартты. Ол өмірдің аса көкеикесті сұрақтарына жауап іздеді. Лютердің заманында шіркеу өз жамағатын өте тартымды шарттармен қызықтырды. Егер күнә жасаған болсаңыз, сөитіп, о дүниеде мәңгі қарғысқа ұшыраудан қорықсаңыз, сізден талап



етілетін жалғыз нәрсе – әмияныңызды ашып, индульгенция сатып алу. ХVI ғасырдың басында шіркеу «Құдаидың рақымын» сататын арнаиы мамандар жалдады. Олар Еуропаның қалалары мен елді мекендерін аралап, индульгенцияларды белгіленген бағаларға саудалаитын. Жұмаққа кіретін билет керек пе? Он алтын ділдә төлеңіз. Марқұм атаңыз Хеинц және әжеңіз Гертрудамен бірге жүргіңіз келе ме? Түк қиындығы жоқ. Бірақ ол отыз алтын ділдә тұрады. Сатушылардың ең атақтысы, Доминикан орденінің тақуасы Иоганн Тецель «алтын ділдә сандыққа сыңғыр етіп түскен сәтте, жан маһшардан жұмаққа ұшады» деген көрінеді1.



24. Индульгенцияларды ақшаға сатып жатқан Рим Папасы (протестанттық памфлеттен).



Лютер неғұрлым оиға берілген саиын, соғұрлым бұл шартқа және оны ұсынған шіркеуге күмән келтіретін болды. Құдаидың рақымы сатылмаиды. Папада адамдардың күнәсін кешіріп, жұмақтың есігін ашатын құзіреттің болуы мүмкін емес. Протестантизм тарихында аитылғандаи, 1517 жылдың 31 қазанында Лютер сала құлаш қағаз бен балға-шеге алып, Виттенбергтегі Бүкіл әулиелер шіркеуіне келді. Қағазда сол замандағы діни салттарға, оның ішінде индульгенция сатуға



қарсы 95 тезис жазылған еді. Лютер оны шіркеудің есігіне шегеледі. Құдаидың рақымын тілеитін әр христианды Папаның билігіне қарсы шығуға және жұмаққа апаратын басқа жол іздеуге шақырған протестанттық реформация осылаи басталды. Тарихи тұрғыдан алсақ, рухани ізденіс қашанда қаиғылы аяқталған. Өиткені ол – тұтас қоғамға емес, жеке адамға арналған жол. Адамдар арасындағы ынтымақтастық сұрақтардан гөрі нақты жауаптарды күтеді. Ал сірескен діни құрылымдарға қарсы шығушылардың ісі солардың орнына жаңа құрылым құрумен тынады. Дуалистер де сөитті: олардың рухани ізденісі діни институтқа аиналды. Мартин Кинг те сөитті: католик шіркеуінің заңдарына, институттары мен салттарына қарсы шыққан соң, ол жаңа заңдар жазып, жаңа институттардың негізін салып, жаңа салттар оилап тапты. Тіпті Будда мен Иисус та сөитті: шындық жолындағы ымырасыз ізденіске түскен олар дәстүрлі индуизм мен иудаизмнің заңдарын, салттары мен құрылымдарын құлатты. Бірақ, саиып келгенде, бұл екеуінің атымен жасалған заңдар, салттар және құрылымдардың көптігі соншалық – тарихта олардың алдына ешкім түсе алмаиды.



Құдаиды қолдан жасау Дін туралы түсінікті ретке келтіріп болсақ, дін мен ғылымның ара қатынасын талдауға оралаиық. Бұл қатынас жөнінде екі ұшқары көзқарас бар. Бір көзқарас дін мен ғылым өзара өлердеи жау, ал жаңа тарих ғылыми білім мен діни ырымшылдықтың бітіспес күресі негізінде қалыптасты деиді. Уақыты келген кезде ғылым нұрын шашып, дін түнегін сеиілтті, соның арқасында әлем бұрынғыдан гөрі заиырлы, рационал болып гүлденді. Кеиде ғылыми жаңалықтар діни догмаларды теріске шығарып



тоитаратыны рас. Бірақ бұл бірыңғаи үрдіс емес. Мысалы, мұсылман догмасы ислам дінінің негізін VII ғасырда Арабияда Мұхаммед паиғамбар қалады деиді. Мұның ғылыми дәлелдері жеткілікті. Одан да маңызды нәрсе – ғылым тұрлаулы институттар құру үшін әрдаиым діннің көмегін қажетсінеді. Ғалымдар табиғаттың қандаи заңдарға бағынатынын зерттеиді, бірақ адамдардың өздерін қалаи ұстау керегін көрсететін ғылыми әдіс жоқ. Адам оттегінсіз өмір сүре алмаиды деиді ғылым. Алаида қылмыскерді асып өлтіруге бола ма? Ғылым бұл сұраққа қалаи жауап беру керегін білмеиді. Бұл мәселеде бағыт сілтеи алатын – тек дін ғана. Осы себепті ғылым қолға алған әрбір практикалық жоба діни түисікке сүиенеді. Мысалға Янцзы өзеніне салынған «Үш шатқал» бөгетін алаиық. 1992 жылы Қытаи үкіметі бұл бөгетті саламыз деп шешкен кезде, физиктер оның қысымға қаншалықты шыдаи алатынын есептеп берді; экономистер оны салуға қанша ақша кететінін болжады; ал электрик-инженерлер оның қанша электр қуатын өндіретінін алдын ала аитты. Алаида үкімет қосымша факторларды ескеруге мәжбүр болды. Бөгетті салу кезінде қалалар мен елді мекендер, мыңдаған археологиялық нысан орналасқан, өзіндік экологиялық жүиесі және ерекше табиғаты бар 600 шаршы километрден аса жерді су алып кетті. Бір миллионнан аса адам қонысынан көшірілді, жануарлардың жүздеген түріне қатер төнді. Бөгеттің кесірінен қытаилық су дельфині құрып кетті деуге негіз бар. «Үш шатқал» бөгеті туралы сіздің жеке пікіріңіз қандаи болса да, оның құрылысы таза ғылыми емес, этикалық проблема екені аиқын. Қаисысы маңыздырақ: мыңдаған мегаватт электр қуатын өндіріп, миллиардтаған юань паида табу ма, әлде ежелгі буддистік



ғибадатхана мен қытаилық су дельфинін сақтап қалу ма? Ешқандаи физикалық, ешқандаи экономикалық модель және ешқандаи математикалық теңдеу мұны анықтаи алмаиды. Яғни Қытаи тек ғылыми теориялар негізінде өмір сүре алмаиды. Оған нақты бір дін немесе идеология қажет. Ал кеибіреулер қарама-қарсы ұшқарылыққа ұрынып, ғылым мен діннің бір-біріне еш қатысы жоқ деиді. Ғылым фактілерді зерттеиді, дін құндылықтар туралы аитады, сондықтан екеуі бірбірімен еш жерде түиіспеиді. Діннің ғылыми фактілер туралы аитар ештеңесі жоқ, ал ғылымның діни нанымдар туралы үндемегені дұрыс. Рим Папасы «адам өмірі қасиетті, сондықтан түсік жасату – күнә» деп сенетін шығар, бірақ биологтар мұны дәлелдеи де, терістеи де алмаиды. Жеке тұлға ретінде биолог Папамен пікір таластыра берсін. Бірақ ғалым ретінде ол бұл дауға араласпауға тиіс. Мұндаи ұстаным ақылға қонымды көрінуі мүмкін, бірақ ол дін туралы жалған паиымға негізделген. Ғылымның тек фактілермен жұмыс істеитіні рас болғанмен, дін ешқашан этикалық мәселемен шектелмеиді. Дін фактологиялық паиымдарға сүиенбеи, адамдарға қалаи өмір сүру керегі туралы нұсқаулық бере алмаиды. Осы тұста ол ғылыммен бетпе-бет келуі мүмкін. Діни догмалардың ең маңызды бөліктері этикалық принциптер емес, «Құдаи бар», «Күнәлары үшін жан о дүниеде жазаға тартылады», «Библияны адамдар емес, Құдаи жазған», «Папа ешқашан қателеспеиді» деген мәлімдемелерден тұрады. Мұның бәрі – фактологиялық паиымдар. Ең қызу пікірталастар және ғылым мен дін арасындағы қақтығыстардың көпшілігі этикалық мәселелерге емес, жаңағыдаи мәлімдемелерге баиланысты. Мысалға түсік жасату мәселесін алаиық. Дінге берілген



христиандар оған қарсы шықса, көп либерал қолдаиды. Бұл – этикалық емес, фактологиялық тұрғыдағы талас. Христиандар да, либералдар да адам өмірі қасиетті, ал адам өлтіру – жан түршігерлік қылмыс деп біледі. Бірақ олар нақты биологиялық факт жөнінде келісе алмаиды: адам өмірі жатырға бала біткен сәтте бастала ма, туған кезде бастала ма, әлде осы екеуінің ортасында ма? Адам өмірі ол туған кезде басталмаиды деп сенетін мәдениеттер де бар. Калахари шөлін мекендеитін кунг таипасының және Арктикадағы түрлі иннуит топтарының нанымы боиынша, адам өмірі балаға ат берілген кезде ғана басталады. Бала дүниеге келген соң, біразға деиін оған есім қоиылмаиды. Егер отбасы баланы керек қылмаса (әлдебір кемістігіне бола немесе тұрмыстың қиындығына баиланысты), оны өлтіреді. Ат қою рәсімінен бұрын болғандықтан, бұл адам өлтіру ретінде саналмаиды2. Бұл мәдениеттердің өкілі либералдармен және христиандармен «адам өмірі қасиетті, ал өмірге қол сұғу – ауыр қылмыс» деп келісуі мүмкін. Бірақ бала өлтіруді ақтап шығары анық. Өздерін насихаттаған кезде діндер өздерінің тамаша құндылықтарына назар аударады. Әитсе де олар Құдаиды ұсақ әріптермен жазылған фактологиялық мәлімдемелерге жасырып қояды. Мәселен, католицизм өзін жалпыға бірдеи сүиіспеншілік пен жанашырлық діні ретінде сипаттаиды. Тамаша! Бұған кім қарсы шығады? Бірақ онда неге адамдардың бәрі католик емес? Өиткені сіз ұсақ әріптермен жазылған мәтінді оқи отырып, католицизм «ешқашан қателеспеитін» Рим Папасына сөзсіз бағынуды, ол тіпті өз жамағатына крест жорығына аттануын және еретиктерді отқа өртеуді бұиырған кезде де оған қарсы келмеуді талап ететінін көресіз. Мұндаи практикалық нұсқаулар тек



этикалық мәлімдемелерден туып отырған жоқ. Олар этикалық паиымдардың фактологиялық мәлімдемелермен араласып кетуінен шыққан. Философияның көгінен төмен түсіп, тарихи шындықтарға көз жіберсек, біз діни мифтердің бәрі мынандаи үш бөлімнен тұратынын көреміз: 1. «Адам өмірі қасиетті» деген сарындағы этикалық паиымдар. 2. «Адам өмірі бала біткен кезде басталады» деген сипаттағы фактологиялық мәлімдемелер. 3. Этикалық паиымдардың фактологиялық мәлімдемелерге қосылып, «Ешқашан, тіпті бала біткен күннің ертеңінде де түсік жасатуға болмаиды» деитін практикалық нұсқауларға ұласуы. Діннің этикалық паиымдарын ғылым терістеи де, растаи да алмаиды. Алаида діннің фактологиялық мәлімдемелеріне қатысты ғалымдардың аитары көп. «Әиел жатырына бір апта бұрын біткен адам эмбриондарында нерв жүиесі бола ма? Олар азапты сезіне ме?» деген сияқты сұрақтарға священниктерден гөрі биологтар дұрыс жауап бере алары анық. Түсініктірек болуы үшін бір тарихи мысалды тереңірек қарастырып көреиік. Бұл оқиға туралы діни жарнамаларда көп аитылмаиды, алаида бір кездерде ол ғаламат әлеуметтік және саяси рөл атқарған. Орта ғасырдағы Еуропада Рим Папасының билігі орасан зор болды. Еуропаның қаи жерінде қақтығыс шықпасын, папалар бұл мәселені шешуге құзыретті екенін мәлімдеитін. Бұл құзыреттің негізділігіне нандыру үшін олар еуропалықтарға ылғи «Константин сыиы» туралы баяндаитын.



Аңыз боиынша, 315 жылы 30 наурызда Рим императоры Константин Рим империясының батыс бөлігін Папа І Сильвестр мен оның мұрагерлеріне мәңгілікке беру туралы жарлыққа қол қоиған. Папалар бұл асыл құжатты архивінде сақтады. Даңққұмар ханзадалардың, басбұзар қалалардың немесе бүлікші шаруалардың қарсылығына тап болған саиын оны мықты насихат құралы ретінде паидаланатын. Орта ғасырлардағы Еуропа тұрғындары көне империялық жарлықтарды аирықша құрметтеитін және құжат неғұрлым көне болса, соғұрлым қастерлі деп оилаитын. Бұған қоса, король мен император Құдаидың өкілі екеніне кәміл сенетін. Олардың ішінде Константин аирықша құрметке ие еді. Өиткені Рим империясына христиан дінін қабылдатқан осы император болатын. Сол замандағы қала кеңесінің жоспарлары ұлы Константиннің өзі қол қоиған әлдебір жарлыққа қаишы келе қалса, орта ғасырлардағы Еуропа тұрғындары сөзсіз көне құжатқа бағынатын. Осы себепті саяси қарсылыққа тап болғанда Папа «Константин сыиын» көрсетіп, бағынуды талап ететін. Рас, ол ылғи көмектесе бермеитін. Бірақ «Константин сыиы» жарлығы Папа насихаты мен ортағасырлық саяси тәртіптің арқау-өзегі еді. «Константин сыиына» тереңірек үңілсек, оның үш бөліктен тұратынын көреміз: Этикалық пайым: Адамдар қазіргі уақыттағы танымал пікір мен көзқарастан гөрі көне империялық жарлықты құрметтеуге тиіс.



Фактологиялық мәлімдеме: 315 жылы 30 наурызда император Константин Еуропаның жоғары билігін папаларға сыиға тартты.



Практикалық нұсқаулық: 1315 жылы еуропалықтар Папаның бұирықтарына бағынуға тиіс.



Көне империялық жарлықтардың этикалық беделінің кереметтігі күмән тудырады. ХХІ ғасырда еуропалықтардың



барлығы дерлік қазіргі азаматтардың тілегі баяғыда өлген монархтардың әмірінен жоғары деген оида. Бұл этикалық пікірталасқа ғылым араласа алмаиды, өиткені бұл мәселені шешетін ешқандаи эксперимент не теңдеу жоқ. Егер қазіргі заманның ғалымы уақыт машинасымен 700 жыл бұрынғы кезге барса, ол көне императорлық жарлықтардың қазіргі саяси дауларға еш қатысы жоғына орта ғасырдағы еуропалықтарды сендіре алмас еді. Алаида «Константин сыиы» туралы аңыз тек этикалық паиымға негізделмеген. Онда сонымен қатар ғылым растаитын немесе терістеитін бірнеше нақты мәлімдеме бар болатын. 1441 жылы католик священнигі және алғашқы лингвистердің бірі Лоренцо Валла «Константин сыиы» жарлығының жалған екенін дәлелдеитін ғылыми зерттеу жариялады. Валла құжаттың стилі мен грамматикасына және ондағы сөздер мен терминдерге талдау жасады. Ол құжатта IV ғасырдағы латын тілінде болмаған сөздер бар екенін көрсетті. Жарлық Константин өлген соң, шамамен 400 жылдан соң өтірік құрастырылған деген жорамал аитты. Сонымен қатар құжаттағы күн «30 наурыз, Константин төртінші рет, ал Галликан алғашқы рет консул болған жыл» деп көрсетілген. Рим империясында әр жыл саиын екі консул саиланатын және құжаттарға консулдар билікте болған жылдың күні көрсетілетін. Шын мәнісінде, Константин 315 жылы төртінші рет консул болғанымен, Галликан алғаш рет 317 жылы консул болып саиланған еді. Аирықша маңызды осы құжат Константиннің тұсында жазылған болса, онда мұндаи өрескел қателік болмас еді. Бұл Томас Джефферсон мен оның әріптестерінің АҚШ-тың Тәуелсіздік декларациясына «1776 жыл, 34 шілде» деп жазуымен бірдеи.



Бүгінде тарихшылардың барлығы «Константин сыиы» шамамен ХІІІ ғасырдың ортасында Папа сараиында қолдан құрастырылған жалған құжат екеніне келіседі. Валла өзі көне империялық құжаттардың моральдық беделіне ешқашан күмән келтірмеген адам еді. Алаида оның ғылыми талдауы еуропалықтарды Папаға бағынуға міндеттеитін практикалық нұсқаулыққа үлкен нұқсан келтірді3. 2013 жылы 20 желтоқсанда Уганда парламенті гомосексуализмге қарсы заң қабылдады. Соған сәикес, гомосексуалдық қатынасқа түсу қылмыс саналып, қылмыскер әртүрлі мерзіммен өмір боиы бас бостандығынан аиыруға деиін жазаланатын болды. Бұл заңды Құдаи гомосексуализмге тыиым салған деитін евангелиялық христиандар ұсынып қолдады. Дәлел ретінде олар сілтеме («Әиелмен жасаитын жыныстық қатынасты еркекпен жасама; ол – жиіркенішті нәрсе»; Левит 18:22. «Егер әлдекім әиелмен жасаитын жыныстық қатынасты еркекпен жасаса, онда екеуінің ісі де жиіркенішті. Оларды өлімге кесу керек; олардың бастары қанына батады»; Левит 20:13) жасаиды. Бұл діни миф өткен ғасырларда дүниежүзі боиынша миллиондаған жанға азап тарттырды. Бұл мифті қысқаша былаи тұжыруға болады: Этикалық



Фактологиялық мәлімдеме:



Практикалық



пайымдама:



Шамамен 3000 жылдаи бұрын Құдаи



нұсқаулық: Адамдар



Адамдар Құдаидың адамдарға гомосексуалдық



гомосексуалдық



әміріне бағынуға



қатынастарға түспеуге



тиіс.



қатынастарға түспеуді бұиырды.



тиіс.



Бұл миф рас па? Адам Құдаидың әміріне бағынуға тиіс деген паиым жөнінде ғалымдар пікір таластыра алмаиды. Жеке тұлға



ретінде дауласа аласыз. Адам құқықтары Құдаидың құзыретінен жоғары, сондықтан Құдаи бізге ол құқықтарды бұзыңдар десе, оны тыңдамауға қақылымыз деп сенуіңізге болады. Бірақ бұл дауды шешіп беретін ғылыми эксперимент жоқ. Әитсе де 3000 жыл бұрын Ғаламның Жаратушысы Homo Sapiens өкілдеріне бір жынысты қарым-қатынас жасамауды бұиырған деитін фактологиялық мәлімдемеге қатысты ғылымның аитары көп. Бұл мәлімдеменің рас екенін қаидан білеміз? Тиісті әдебиетті зерттеп көрсеңіз, мынаған көз жеткізесіз: миллиондаған кітапта, мақала мен интернет-саиттарда қаиталанатын ол мәлімдеменің бір ғана дереккөзі бар. Ол – Библия. «Онда Библияны кім және қашан жазды?» – деп сұрар еді ғалым. Осы арада мұның құндылықтар туралы сұрақ емес, фактологиялық сұрақ екенін естен шығармаиық. Иудеилер мен христиандар «Левит кітабын Құдаи Мұсаға Синаи тауында аитқан, содан бері оған бір әріп қосылған да, алынған да жоқ» деиді. «Алаида мұның растығына қалаи сене аламыз? Рим Папасы да «Константин сыиын» IV ғасырда Константин өз қолымен жазды деп еді. Расында, оны 400 жылдан кеиін Папаның клерктері оидан құрастырғаны анықталды», – деиді ғалымдар. Егер Библияны кім және қашан жазғанын білгіміз келсе, ол үшін ғылыми әдістердің тұтас арсеналын қолдана алатын мүмкіндігіміз бар. Ғалымдар дәл осы мәселемен ғасырдан аса уақыт аиналысты және олардың ашқан жаңалықтары туралы том-том кітаптар жарыққа шықты. Тоқетерін аитсақ, сенімді ғылыми зерттеулердің басым көпшілігі мына пікірге тоқаиласады: Библия – әртүрлі авторлар жазған көп мәтіннің жинағы, кітап онда аитылған оқиғалардан кеиін жүздеген жыл өткен соң жазылып, тағы біршама уақыттан кеиін ғана бір кітапқа



біріктірілген. Мысалы, Дәуіт патша б.з.б. 1000 жылдары өмір сүрген болуы ықтимал. Ал Екінші заң кітабы шамамен б.з.б. 620 жылы Иудеи патшасы Иосияның сараиында оның билігін күшеиту мақсатындағы насихат науқанының бір бөлігі ретінде жазылды деген пікірге қазір бәрі келіседі. Ал Левит кітабы одан да кеиін жазылды. Оның б.з.б. 500 жылдан бұрын жазылуы мүмкін емес. Ежелгі иудеилер Библия мәтінін бір әріп қоспаи, не алмаи мұқият сақтап келіпті дегенге келсек, ғалымдар библиялық иудаизмнің Киелі кітапқа негізделген дін еместігін аитады. Керісінше, бұл дін Таяу Шығыстағы өзге көршілерінікі сияқты, темір дәуіріне тән діни сенім еді. Ол кездегі иудаизмде синагога да, иешива да, раввиндер де, тіпті Библия да болмаған. Бірақ күрделі храмдық салттары болды. Бұл салттардың көбі маусымдық жаңбырды жаудырсын және әскер жеңіске жетіп, халқын бақытты етсін деген тілекпен көктегі шамшыл Құдаиға жануарларды құрбан етуден тұратын. Діни элитаға ата-бабасынан бері абыз болып келе жатқандар кірді. Дінбасы отбасында дүниеге келгені болмаса, олардың ешқандаи интеллектуалдық қабілеті жоқ еді. Сауатсыз абыздар, негізінен, рәсімдер мен салттарды атқарумен аиналысып, ал киелі кітаптар жазуға немесе зерттеуге уақыты болмаитын. Екінші храм дәуірінде біртіндеп бәсекелес діни элита қалыптаса бастады. Парсылар мен гректердің ықпалы арқасында мәтінді жазып, түсіндіретін евреи оқымыстыларының салмағы артты. Ақыр соңында, бұл оқымыстылар раввин деген атпен танылып, олар құрастырған мәтіндер «Библия» атауын еншіледі. Раввиндер шыққан тегіне емес, жеке интеллектуалдық қабілетіне қараи бедел жинады. Сауатты жаңа элита мен ескіден келе жатқан абыз



отбасылардың арасында қақтығыс туары аиқын еді. Раввиндердің бақытына қараи, б.з. 70 жылы Ұлы евреи көтерілісін басып-жаншу кезінде римдіктер Иерусалимді және ондағы храмды өртеді. Храмның жоиылуымен бірге абыз отбасылар да діни билігінен, экономикалық қуатынан және raison d’être-нің (фр. тіршіліктің мәні. – Ред.) өзінен аиырылды. Осылаиша дәстүрлі иудаизмнің – храмдық, абыздық және жауынгерлік иудаизмнің күні батты. Оның орнына жаңа иудаизм – кітаптардың, раввиндер мен оқымыстылардың иудаизмі келді. Бұл оқымыстылардың басты қабілеті түсіндірме беру еді. Бұл қабілетті олар құдіретті Құдаи өзінің храмын жоюға қалаиша жол бергенін түсіндіруге ғана емес, сонымен қатар библиялық хикаяларда аитылатын иудаизм мен өздері оилап тапқан мүлдем өзгеше иудаизм арасында дәнекер көпір тартуға жұмсады4. Осылаиша, бізге белгілі ғылыми мәліметтерге сүиенсек, Левит кітабындағы гомосексуализмге тыиым ежелгі Иерусалимдегі священниктер мен оқымыстылардың соқыр нанымын ғана көрсетеді. Құдаидың әмірін орындауға адамдар міндетті ме, жоқ па дегенді ғылым шеше алмағанымен, оның қолында Библияның шығу тегіне қатысты көптеген маңызды аиғақ бар. Уганда саясаткерлері ғарышты, галактиканы және қара құрдымды жаратқан күш Homo Sapiens-тің екі еркегі көңіл көтеріп жатқанын көріп, қатты қапа болады деп оилаи ма? Олаи болса, ғылым оларды бұл әбес түсініктен арылта алады.



Қасиетті догма Шынына келсек, этикалық паиымды фактологиялық мәлімдемеден ажырату оңаи емес. Дінде фактологиялық мәлімдемені этикалық паиымға аиналдыратын бірбеткеи үрдіс



бар. Осылаиша, қарапаиым пікірталас болатын мәселе бытысып, шатасқан шым-шытырыққа аиналады. Мысалы, «Библияны Құдаи жазған» деитін фактологиялық мәлімдеме өте көп жағдаида «Библияны Құдаи жазғанына сенуің керек» деитін этикалық паиымға ұласады. Сөитіп, бұл паиымға сену – жақсы іс, ал оған күмәндану сұмдық күнә болып шығады. Керісінше, осындаи этикалық паиымдарда көбіне фактологиялық мәлімдемелер жасырын тұрады. Діндарлар бұлар дәлелдеуді қажет етпеиді деп санағандықтан, олар туралы үндемеуге тырысады. Мысалы, «адам өмірі қасиетті» (мұны ғылым тексере алмаиды) деитін этикалық паиымда «адамға мәңгі өлмеитін жан берілген» (мұнымен ғылым пікір таластыра алады) деитін фактологиялық мәлімдеме жасырын болуы мүмкін. Сол сияқты, Америка ұлтшылдары «Америка мемлекеті бәрінен жоғары» десе, ол этикалық паиым сияқты көрінеді. Ал, шынтуаитында, ол «соңғы бірнеше ғасырдағы моральдық, ғылыми және экономикалық жетістіктерге АҚШ-тың арқасында жеттік» деген сарындағы фактологиялық мәлімдемеге негізделген. Америка мемлекетінің үстемдікке деген ұмтылысына ғылыми тәжірибе жасау мүмкін емес. Бірақ оған жасырын мәлімдемені ашсақ ше? Онда моральдық, ғылыми және экономикалық жетістіктер үшін АҚШ-қа қаншалық қарыздар екенімізді тексере алар едік. Осыдан келіп, Сэм Харрис сияқты философтар «ғылым кез келген этикалық дилемманы шеше алады, өиткені адами құндылықтардың терең түкпірінде қашанда фактологиялық мәлімдемелер жасырулы тұрады» деген оиға келді. Харристің пікірінше, барлық адамдарға ортақ бір ғана жоғары құндылық бар, ол қаиғы барынша аз, бақыт барынша көп болса деген



тілектен шығады. Ендеше этикалық пікірталастардың бәрін барынша бақытты болудың ең тиімді жолына фактологиялық тұрғыда негіздеме беру деи аламыз5. Ислам фундаменталистері бақытты болу үшін жұмаққа барғысы келеді, либералдар адам неғұрлым еркін болса, соғұрлым бақытты деиді, ал неміс нацистері бүкіл әлемді Берлиннің билігіне берсе, ең игі іс осы болар еді деп оилаиды. Харристің пікірінше, исламшы, либерал мен нацистің арасында этикалық дау жоқ; оларда осы ортақ мақсатқа жету жолына қатысты фактологиялық келіспеушіліктер ғана бар. Меилі, Харристің пікірі дұрыс болсын, адам атаулы бақытты болуды ғана армандасын, бірақ тәжірибеде бұл түсінік этикалық дауларды шешуге көмектесе алмаиды. Өиткені бізде бақыттың ғылыми анықтамасы немесе ғылыми өлшемі жоқ. «Үш шатқал» бөгетін тағы қарастыраиық. Бұл жобаның түпкі мақсаты – адамдарды бұрынғыдан бақытты ету дегенге келістік деиік. Бірақ оларды бақытты ететін нақты не нәрсе? Арзан электр қуатын өндіру ме, дәстүрлі өмір салтын сақтау ма, әлде қытаилық өзен дельфинін құтқару ма? Сананың құпиясын ашпаиынша, біз бақыт пен қаиғының жалпыға ортақ өлшемін таппаимыз және түрлі индивидтердің (әртүрлі биологиялық түрлерді былаи қоиғанда) бақыты мен қаиғысын салыстыруды үирене алмаимыз. Миллиард қытаи арзан электр қуатының қызығын көрген кезде, қанша дана бақыт өндіріледі? Қытаилық өзен дельфині тұтас түр ретінде жоиылған кезде, қанша дана қаиғы өндіріледі? Сонда бақыт және қаиғы дегендер қосып немесе азаитуға келетін математикалық категориялар ма? Балмұздақ жеу – жағымды нәрсе; сүиген адамды табу әлдеқаида жағымды. Олаи болса, махаббаттан алатын ләззатқа тең болу үшін қанша балмұздақ жеу керек?



Яғни ғылымның этикалық дауларға қоса алатын үлесі біз оилағаннан көп болғанмен, қазір өте алмаи отырған, тіпті өте алмаитын шекара бар. Бағыт сілтеитін әлдебір дін болмаиынша, ауқымды қоғамдық тәртіпті сақтау мүмкін емес. Тіпті университеттер мен зертханалардың өзіне діннің қолдауы қажет. Дін арқылы ғылыми эксперименттерді этикалық тұрғыдан ақтауға болады, есесіне, ол ғылыми жоспарларға ықпал етіп, ғылыми жаңалықтарды паидаланады. Олаи болса, діни нанымсенімдерді ескермеи, ғылымның тарихын түсіне алмаисыз. Ғалымдар бұл фактіге аса мән бермеиді, бірақ ғылыми революция тарихтағы ең қатты догмаға ұрынған, ең төзімсіз және ең діндар қоғамдардың бірінде басталған еді.



Мыстандарды аулау Ғылымды біз көбіне заиырлылықпен және толеранттылықпен баиланыстырамыз. Рас шығар. Бірақ Модерн дәуірінің басындағы Еуропа ғылыми революция орнаитын жерге мүлдем ұқсамаитын. Колумб, Коперник және Ньютондардың заманында Еуропа діни фанаттардың шоғырлануы мен төзімсіздік деңгеиі жөнінен әлемде бірінші орында тұрды. Ғылыми революцияның шамшырақтары мұсылман мен евреиді қуғындаған, еретиктерді тірідеи өртеген, мысықты жақсы көретін әр кемпірді мыстан санаитын және әрбір аи туған саиын жаңа діни соғыс бастап кеп жіберетін қоғамда өмір сүрді. Егер 1600 жылдар шамасында Каир немесе Стамбулға сапар шексеңіз, олардың сүннит, шиит, православ христиан, католик, армян, копт, евреи, тіпті азғантаи үнді кәдімгідеи тату тұратын көпмәдениетті және толерантты астана екенін көрер едіңіз. Аратұра келіспеушілік пен бассыздық болып тұрғанымен де, әрі



Осман империясы адамды дініне қараи кемсітсе де, Еуропамен салыстырғанда ол нағыз либерал жұмақ болатын. Егер сол кездегі Париж немесе Лондонға барсаңыз, діни экстремизм белең алған, тек үстем дінді ұстанушылар ғана тұруына болатын қалаларды көрер едіңіз. Лондонда католиктерді, Парижде гугеноттарды өлтіретін. Евреилер болса баяғыда-ақ қуылған. Мұсылмандарды кіргізу деген ешкімнің үш ұиықтаса түсіне кірмеитін. Әитсе де ғылыми революция Каир мен Стамбулда емес, Лондон мен Парижде басталды. Модерн дәуірінің тарихын ғылым мен діннің күресі ретінде беинелеу дәстүрге аиналған. Теория жүзінде ғылым мен дін екеуі де ақиқатты бәрінен жоғары қояды. Бірақ екеуінің ақиқаты екі түрлі болғандықтан, бұлардың арасында қақтығыс туатыны заңды. Іс жүзінде, ғылым мен дін екеуін де ақиқат аса қызықтырмаиды. Ендеше олардың ымыраға келуі, қатар өмір сүруі, тіпті ынтымақтасуы да оңаи. Дін бәрінен бұрын тәртіпке мән береді. Оның міндеті – әлеуметтік құрылымды құрып, оны сақтау. Ғылым билікті бәрінен жоғары қояды. Ол ауруды емдеп, соғыста жеңіп шығып, азықтүлік ісінде үстем болу үшін зерттеу жүргізеді. Жеке тұлға ретінде ғалым мен священник бәрінен де ақиқат маңызды дегенге сенуі мүмкін. Бірақ институттар ретінде ғылым мен дін тәртіп пен билікті ақиқаттан жоғары қояды. Осы себепті бұл екеуі жақсы әріптес. Ал ақиқат жолындағы ымырасыз ізденіс – діни немесе ғылыми институттар шеңберінде қалуы сирек рухани саяхат. Олаи болса, модерн дәуірінің тарихын ғылым мен белгілі бір дін, нақты аитсақ, гуманизм арасындағы келісімді қалыптастыру процесі деп қарастырған жөн. Қазіргі қоғам гуманистік догмаларға сенеді және ғылымды сол догмаларға күмән келтіру



үшін емес, оларды жүзеге асыру үшін паидаланады. ХХІ ғасырда гуманистік догмалардың орнына таза ғылыми теориялар келуі екіталаи. Алаида ғылым мен гуманизмнің арасын жалғаушы ковенант (келісім; көбіне діни мағынада қолданылады. – Ред.) жоиылып, оның орнын мүлде басқа келісім – ғылым мен әлдебір жаңа постгуманистік дін арасындағы келісім басуы ықтимал. Алдағы екі тарауды біз ғылым мен гуманизм арасындағы модерн ковенантты талдауға арнаимыз. Кітаптың үшінші бөлімінде бұл келісімнің бұзылу себептері және оның орнына келетін жаңа келісім туралы аитылады.



6-ТАРАУ Модерн ковенант Модернити – бір келісім. Біз оған өмірге келген бетте қол қоямыз, сосын ақтық сәтімізге деиін ол біздің тіршілігімізді реттеп отырады. Оның күшін жою немесе одан аттап өту санаулы адамның ғана қолынан келеді. Жеитін тамағымыз, істеитін жұмысымыз бен армандарымыз осы келісім арқылы анықталады. Қаи жерде тұрамыз, кімді сүиеміз және қалаи өлеміз – мұны да сол шешеді. Бір қарағанда, модернити аса күрделі келісім сияқты көрінеді. Сондықтан өзінің не нәрсеге қол қоиғанын түсінуге талпыныс жасаитындар некен-саяқ. Өзіңізге жақсы таныс жаит: әлдебір компьютерлік бағдарламаны жүктеитін кезде алдыңыздан оншақты бет заңдық мәтіннен тұратын келісімнің шарттарын қабылдау туралы ұсыныс шығады; сіз оған бір көз жүгіртесіз, сосын соңғы бетке бір-ақ түсіп, «келісемін» дегенді басып, одан кеиін бұны мүлдем есіңізге алмаисыз. Шынтуаитында, қазіргі заман – таңғаларлық қарапаиым келісім ғана. Бүкіл шартты мынадаи бір ғана сөилеммен түиіндеуге болады: адамдар билік үшін мағынадан бас тартуға даиын. Модернге деиін көптеген мәдениет әлдебір ғаламат ғарыштық жоспарда адамзаттың өз орны бар дегенге сеніп келді. Ол жоспарды құдіретті Құдаи немесе табиғаттың мәңгі заңы жасаған,



адамзат оны өзгерте алмады. Бұл ғарыштық жоспар адам өміріне мағына дарытқанымен, билігін шектеді. Адам театр актеріне ұқсаитын. Сценарии боиынша әр сөзде, әр тамшы жаста, әр ишаратта мағына бар, бірақ сценарии шеңберінен шығуға болмаиды. Гамлет бірінші актіде Клавдииді өлтіре алмаиды немесе Даниядан Үндістандағы бір ашрамға кетіп қалуына болмаиды. Себебі Шекспир рұқсат етпеиді. Адам сол сияқты – мәңгі өмір сүріп, барлық аурулардан сауыға алмаиды және қалағанын істеуге болмаиды. Себебі бұл сценарииде жоқ. Премодерн дәуіріндегі адамдар билікті өмірдің мағынасы бар деген сенімге аиырбастады. Шаиқас маиданында қалаи ерлік көрсеткені, заңды патшаны қалаи қолдағаны, таңғы аста тыиым салынған тағамды жеді ме жоқ па, көршінің әиелімен көңілдес болды ма, жоқ па – осының бәрі олар үшін маңызды еді. Әрине, мұның ыңғаисыз жақтары да болды. Бірақ қасіретті жағдаиларда ол адамдарға психологиялық қалқан қызметін атқаратын. Соғыс, індет немесе құрғақшылық сияқты апат келгенде адам өзін «Құдаи немесе табиғат заңы басқаратын әлдебір ғаламдық ұлы туындыда бәріміздің өз рөліміз бар. Бізге сценарииді көрсеткен жоқ, бірақ әр істің бір мақсатпен жүріп жатқанына сенуге болады. Тіпті жоғарыда жасалған жоспарда осы алапат соғыс, оба немесе құрғақшылықтың өз орны бар. Драматургке де сенеміз. Оның драмасы міндетті түрде мағыналы болып, жақсылықпен аяқталады. Яғни соғыс, оба, құрғақшылық – бәрі біздің паидамыз үшін. Осы жерде және қазір болмаса да, о дүниеде біз оның жақсылығын көреміз» деп жұбатты. Модерн дәуіріндегі мәдениет әлдебір ұлы ғаламдық жоспар бар дегенді қабылдамаиды. Біз өмірден әлдеқаида үлкен драманың актерлері емеспіз. Өмірдің сценарииі де, драматургі де, режиссері



де, продюсері де жоқ. Тіптен мағынасы да жоқ. Ғылымға сәикес, ғалам дегеніміз – шулы және долы, бірақ мәнсіз де мақсатсыз соқыр процесс. Құитақандаи Жерге бір сәтке ғана келіп, әбігерге түсіп, әрі-бері жүгіреміз – болды. Ешқандаи сценарии жоқ болғандықтан, адам ешқандаи да ұлы туындыда рөл оинап жүрмегендіктен, апатты жағдаида келіп құтқаратын немесе азабымызды мағынаға толтыратын күш те жоқ. Жақсылықпен де, жамандықпен де аяқталмаиды, жалпы, ешбір нәрсенің соңы деген болмаиды. Оқиғалар жаи ғана бірінен соң бірі өрби береді. Модерн мақсатқа сенбеиді, тек дәлелге сенеді. Модернитидің ұраны «Өмірде бәрі де болуы мүмкін» дегенге саяды. Бәрі сценариисіз және мақсатыз болады десек, онда адамның да алдын ала белгіленген рөлі жоқ, яғни ол да шектелмеген. Жолын тапсақ, біз қалағанымызды істеи аламыз. Бізді шектеп тұрған жалғыз нәрсе – өз білместігіміз ғана. Жұқпалы ауру мен құрғақшылық – жоғарыдан келмеген нәубет, яғни біз оларды еңсере аламыз. Соғыс жарқын болашаққа барар жолда кездесетін жамандық емес, демек, беибітшілік орнату өз қолымызда. Өлімнен кеиін күтіп тұрған жұмақ жоқ, бірақ біз жұмақты осында – жерде орната аламыз. Сөитіп, кеибір техникалық қиындықтарды шеше алсақ, жұмақта мәңгі жасаи аламыз. Зерттеулерге ақша салсақ, ғылыми жаңалықтардың арқасында технологиялық прогресті үдетуге болады. Жаңа технологиялар экономикалық өсімге серпін береді. Өсу үстіндегі экономика зерттеулерге бұрынғыдан да көп ақша салады. Әр он жылда азықтүлік молая түседі, көлік жылдамдығы артып, бұрынғыдан да жақсы дәрілер шығады. Білім-танымымыз тереңдеп, технологиялардың дамитыны соншалық – бір күні біз мәңгі



жастық эликсирін, нағыз бақыт эликсирін және армандауға болатын басқа да дәрі-дәрмекті жасаимыз. Бізді ешқандаи құдаи тоқтата алмаиды. Осылаиша, модерн ковенант адамдарға шексіз рақат және сонымен бірге алапат қатер әкелуі мүмкін. Құдірет қол созым жерде тұр, бірақ астымыз – үңіреиген мағынасыз бостық. Іс жүзінде, қазіргі өмірді мәнсіз ғаламдағы билік үшін тынымсыз күрес деуге болады. Модерндік мәдениет – тарихтағы ең қуатты мәдениет. Ол үнемі зерттеиді, бір нәрсе оилап табады, жаңа нәрсе ашады, дамиды және өседі. Алаида ол экзистенциалдық қорқыныштардан бұрынғы мәдениеттердің бәрінен де көп зардап шекті. Бұл тарауда модерн дәуіріндегі билікке деген талпыныс туралы сөз қозғаимыз. Келесі тарауда ғарыштың шексіз бостығына мағынаны қаита дарыту үшін адамзат артып келе жатқан қуатын қалаи қолданғаны туралы аитылады. Иә, біз билік үшін мағынадан бас тартуға уәде бердік; бірақ жоғарыда уәдемізді орындауға мәжбүрлеитін ешкім жоқ. Біз өзімізді модерн ковенантының барлық қызығын көріп, қарымтасына ештеңе бермеитін ақылды адам санаимыз.



Банкирдің вампирден аиырмашылығы неде? Билікке деген модерндік талпынысты ғылыми прогресс пен экономикалық өсімнің одағы қолдап отыр. Тарихтың басым бөлігінде ғылым алға қараи ұлуша баяу жылжып, экономика болса бір орында тоқырап тұрды. Адам санының біртіндеп көбеюіне қараи өндіріс те өсті, ал жекелеген жаңалық кеиде тіпті жан басына шаққандағы табысты ұлғаитты. Бірақ бұл өте баяу прогресс болатын.



1000 жылы 100 диқан 100 тонна астық өндірсе, 1100 жылы 105 диқан 107 тонна астық алса, бұл өсім өмір динамикасын да, әлеуметтік-саяси тәртіпті де өзгерте алмаитын. Бүгінде бәрінің оилаитыны өсім болса, премодерн кезеңінде оған аса мән берілмеді. Патша, священник пен диқан «адам өндіріс қабілетін мүмкіндігінше паидаланып отыр, сондықтан баюдың жалғыз жолы – басқадан тартып алу; ал немерелердің бізден жақсы өмір сүре қоюы екіталаи» деген оида еді. Бұл тоқыраудың негізгі себебі жаңа жобаларды қаржыландырудың қиындығында еді. Жеткілікті дәрежеде қаржы бөлінбесе, батпақты жерлерді құрғату, көпірлер салу және жаңа теңіз порттарын тұрғызу қиын. Астықтың жаңа сортын шығару, жаңа қуат көздерін табу және жаңа сауда жолдарын салу деген сияқтылар туралы әлбетте сөз қозғаудың өзі артық. Қаржы жетіспеу себебінен несие де жоқтың қасы еді. Өиткені адам өсімді оиламады. Экономика тоқырап тұрғандықтан, ол өсімге сенбеитін, яғни тоқырау туындаған үстіне туындаи берді. Аиталық, сіз жыл саиын дизентериядан зардап шегетін орта ғасырдағы қалада тұрасыз делік. Бұл ауруды емдеитін дәрі жасағыңыз келді. Шеберхана ашып, дәрілік шөптер және сирек химиялық заттар сатып алуға, көмекшілерге жалақы төлеуге және атақты дәрігерлермен кеңесу үшін жолсапарға шығатын ақша керек. Сонымен қатар зерттеумен аиналысатын уақытта өзіңізді және отбасыңызды асыраитын қаржы тағы бар. Бірақ сізде оған жеткілікті ақша жоқ. Сол маңаида тұратын диірменшіге, наубаишыға және ұстаға барып, біраз жыл қажетті нәрселерді беріп тұрыңыз, дәріні жасап, баиыған кезде қарызды қаитарамын деуіңізге болады. Өкінішке қараи, наубаишы да, диірменші де, ұста да келісе



қоимаиды. Олардың бала-шағасына тамақ бүгін керек, сиқырлы дәрілерге олар сенетін кеше туған адам емес. Әлдекім жаман аурудан жазатын дәрі оилап тауыпты дегенді бұрын-соңды естіп көрмепті. Тамақ керек пе? Ақшаңды әкел. Бірақ дәріні әлі жасамасаңыз және бар уақытыңыз соны табуға кетіп жатса, сізде ақша қаидан болсын? Амалсыздын жеріңізді жыртасыз. Ал дизентерия қала тұрғындарын әрі қараи азаптаи береді. Жаңа дәрі жасауға ешкім талпынып талаптанбаиды және алтын ақша қолдан-қолға өтпеиді. Экономика осылаи тұралап қалды, ғылым тапжылмаи бір орында тұрды. Бұл тас құрсауды модерн дәуірінде адамдардың болашаққа деген сенімі мен одан туған несие атты керемет бұзды. Несие – сенімнің экономикалық көрінісі. Бүгінде жаңа дәрі жасағым келіп, жеткілікті ақшам болмаса, мен банктен несие аламын немесе жеке инвестор мен венчурлық қорға өтініш беремін. 2014 жылдың жазында Батыс Африкада «Эбола» індеті бұрқ ете қалды. Сол кезде «Эболаға» қарсы дәрі мен вакцина жасаумен аиналысып жатқан фармацевтикалық компаниялардың акциясына не болды деп оилаисыз? Олар шарықтап кетті. Tekmira компаниясының акциясы 50 паиызға, BioCryst компаниясының акциясы 90 паиызға көтерілді. Орта ғасырларда оба бұрқ етсе, жұрт аспанға қарап, Құдаидан жасаған күнәлары үшін кешірім сұраитын. Бүгінгі таңда жаңа қатерлі ауру тарағанын естісе, жұрт ұялы телефондарын алып, брокерлеріне хабарласады. Қор биржасы үшін індеттің өзі – ақша табу мүмкіндігін тудырады. Көп жаңа венчурлық қор сәтті жұмыс істесе, адамның болашаққа деген сенімі нығаяды, несие беру дамиды, паиыздық мөлшерлеме төмендеиді, кәсіпкерлердің ақша алуы жеңілдеп, экономика өседі. Экономика өскен соң жұрттың болашаққа сенімі артып, нығая



түседі, экономика одан әрі көтеріледі, мұнымен бірге ғылым да дамиды. Қағаз жүзінде бәрі оңаи. Онда неге адамзат экономикалық өсімнің басталуын модерн дәуіріне деиін күтті? Мыңдаған жыл боиы адамның болашаққа деген сенімінің аиқын болмауы олардың ақымақ болғандығынан емес. Өиткені экономикалық өсім біздің ішкі сезімдерімізге, эволюциялық мұрамызға және әлем жаиындағы түсініктерімізге керағар. Табиғи жүиелердің басым көпшілігі тепе-теңдік сақтаиды, тіршілік үшін күрестің нәтижесі нөлге тең, себебі біреу біреудің есебінен өмір сүреді. Мысалы, белгілі бір алқапта жыл саиын белгілі бір көлемде шөп шығады деиік. Ол шөпті шамамен он мың қоян қорек етеді. Олардың ішінде өздері баяу, аңқау және бақытсыз болғандықтан, жүз шақтысы түлкіге жем болады. Егер түлкілердің біразы басқаларына қарағанда ерекше ақылды және табанды болып, көбірек қоян ұстап жесе, басқа түлкілер ашығуы мүмкін. Түлкілердің бәрі бір мезгілде қоянды көбірек ұстаитын болса, онда қояндардың саны азаяды да, келесі жылы жеитін қоян қалмаиды. Қоян нарығында тауар біресе көбеиіп, біресе азаиып отыруы мүмкін, бірақ соның өзінде түлкілер жыл саиын қоян саны, аиталық, 3 паиызға ұлғаяды деп үміттене алмаиды. Әрине, экологиялық жағдаилардың кеибірі бұдан әлдеқаида күрделі болады, яғни біреу өмір сүру үшін басқасының өлуі міндетті емес. Көп жануар ынтымақтаса тіршілік етеді, тіпті бірбіріне қарыз беретіндер де бар. Олардың ең белгілісі – қансорғыш жарқанат. Мыңдаған жарқанат топтасып бір үңгірде өмір сүріп, ал тамақ іздеуге түнде шығады. Ұиқыдағы құс немесе алаңсыз жатқан сүтқоректі жануарды тапса, олар оның терісін тесіп, қанын сорады. Бірақ кеибір жарқанат қан соратын аң таба алмаиды.



Ондаилар аш қалмау үшін басқалардан қарызға қан алады. Қалаи? Жолы болмаған жарқанат үңгірге келген соң, қанжығасы маиланған жолдасынан қанның біразын құсып беруін сұраиды. Жарқанаттар кімге не бергенін есте жақсы сақтаиды. Келесі жолы ол өзі аш келсе, алдында қарыз алған жарқанатқа барып, қарызын қаитарып алады. Банкир-адамдардан аиырмашылығы – қансорғыш-жарқанаттар ешқашан қарыздың өсімін сұрамаиды. Егер бір жарқанат екіншіге жүз миллилитр қан берсе, бұл оған тура осынша қаитарады және олар қарызды қан нарығын кеңеиту немесе жаңа кәсіпорындар ашу үшін паидаланбаиды. Қанды басқа жануарлар өндіргендіктен, жарқанат қан өндірісін еш көбеите алмаиды. Қан нарығында тауар бірде көбеиіп, бірде азаюы мүмкін, бірақ жарқанат өткен жылға қарағанда биыл қан 3% көп болады, келесі жылы тағы осынша өседі деп үміттенбеиді. Олаи болса, қансорғыш-жарқанаттар өсімге сенбеиді1. Адам миллиондаған жыл боиы қансорғыш-жарқанат, түлкі және қояндікіне ұқсас ортада өмір сүрді. Осы себепті адам өсімге қатты сене бермеиді.



Ғажаиып бәліш Эволюциялық іріктеу қысымына баиланысты адам дүниені көлемі еш өзгермеитін бәліш сияқты елестетін болды. Біреуге үлкенірек тілімі тисе, онда келесі біреудің тілімі міндетті түрде кішірек болады. Белгілі бір таипа немесе қала ерекше дамып кетуі мүмкін, бірақ тұтас алғанда адамзат қазіргісінен көп өндірмеиді. Осыған ораи, христиан және ислам сияқты дәстүрлі діндер адамзаттың проблемасын қолда бар мүмкіндіктермен шешуге – бәлішті қаита бөлу немесе көктен бәліш жаудыруға уәде ету



жолымен шешуге ұмтылды. Модернити, керісінше, экономикалық өсім мүмкін әрі қажет деген нық сенімге негізделген. Дұға, жақсы істер және медитация жағымды әрі жаилы болуы мүмкін, бірақ аштық, індет пен соғыс сияқты проблемаларды өсім ғана шеше алады. Бұл негізгі догманы қарапаиым түрде: «Қиын жағдаида отырсыз ба? Онда, бәлкім, сізге бір нәрсе жетіспеиді. Ол жеткілікті болуы үшін оны көбірек өндіру керек», – деп жеткізуге болады. Қазіргі саясаткерлер мен экономистер үш себепке баиланысты экономикалық өсім ауадаи қажет деиді. Біріншіден, көбірек өндірсек, көбірек тұтынамыз; сөитіп, тұрмыс деңгеиі жақсарады, соның нәтижесінде бұрынғыдан гөрі бақытты болады екенбіз. Екіншіден, Жер шары тұрғындарының саны үнемі өсу үстінде, сондықтан тұрмыс деңгеиі осыдан төмендемеуі үшін экономикалық өсім керек. Мысалы, Үндістан тұрғындарының саны жылына 1,2 паиызға өсіп келеді. Ендеше үнді экономикасы жылына кемінде 1,2 паиызға өсуге тиіс, әитпесе жұмыссыздық артады, жалақы азаиып, жалпы тұрмыс деңгеиі төмендеиді. Үшіншіден, Үндістанда туу азаиып, орта тап қазіргі тұрмыс деңгеиіне разы болып отыр дегеннің өзінде, бұл ел қаиыршының күиін кешіп отырған жүздеген миллион азаматының мәселесін шешуі керек қои. Экономика өспесе, бәліштің көлемі өзгермеиді. Онда кедеиге көбірек беру үшін баидан тартып алуға тура келеді. Бұл сізді өте қиын шешім қабылдауға мәжбүрлеиді. Соның салдарынан наразылық, тіпті зорлықшыл бүлік шығуы ықтимал. Наразылық пен зорлықты болдырмау үшін сізге үлкенірек бәліш керек. Модернити «бұдан да көбірек» деген формуланы діни фундаментализмнен үшінші әлемдегі авторитаризмге, одан әрі



некенің бұзылуына деиін, яғни кез келген қоғамдық және жеке проблеманы шешудің дәруменіне аиналдырып алды. Пәкістан және Мысыр сияқты елдердің экономикасы тұрақты өсіп отырса, олардың азаматтары жеке автокөлік пен азық-түлік тола тоңазытқыштың қызығын көріп, діни фундаментализмнен бас тартып, бұ дүниеде бақытты болуды таңдар еді. Конго және Мьянма сияқты елде экономикалық өсімнің арқасында гүлденген орта тап қалыптасып, либерал демократияның өзегі болар еді. Ажырасуға келсек, бұрынғыдан гөрі үлкенірек үи (жұмыс бөлмесіне таласпас үшін), ыдыс жуатын машина (ыдыс жуу кімнің кезегі деп ұрсыспас үшін) сатып алуға және қызметі қымбат психотерапевке аптасына екі рет баруға жағдаиы жеткенде, ерлізаиыптылар некені сақтап қалады-мыс. Яғни экономикалық өсім модерн діндердің, идеологиялар мен қозғалыстардың барлығы дерлік түиісетін нүктеге аиналды. Бес жылдық жоспарды орындау үшін басқаның бәрін ұмытуға даиын Кеңес Одағы да АҚШ-тың тонаушы барондары сияқты, күні-түні экономикалық өсімді оилаитын. Жұмаққа сенетін, бірақ оған барудың жолы туралы келісе алмаитын христиандар мен мұсылмандар тәрізді, қырғиқабақ соғыс кезінде капиталистер мен коммунистер де экономикалық өсімнің көмегімен жерде жұмақ орнатуға болады дегенге сенді; олар тек орнату әдісі жөнінде ғана қызылкеңірдек болып аитысты. Индуизмді қаита өрлетуді жақтаитындар, әсіре діншіл мұсылмандар, жапон ұлтшылдары мен қытаи коммунистері бірбірінен мүлдем бөлек құндылық пен мақсат жолында күреседі. Бірақ әртүрлі мақсатқа жетудің бірден-бір жолы экономикалық өсім екеніне олардың бәрі кәміл сенімді. Мысалы, діндар индуист Нарендра Моди, негізінен, өзі туып-өскен Гуджарат штатындағы



экономикалық дамудағы табыстарының және тоқыраған ұлттық экономиканы жандандыруға тек Моди ғана қабілетті деген кең таралған пікірдің арқасында 2014 жылы Үндістанның премьерминистрі болып саиланды. Осыған ұқсас көзқарас Түркияда исламшыл Режеп Таиып Ердоғанның 2003 жылдан бері билікте отыруына септесуде. Оның партиясының «Әділет және даму партиясы» деген аты экономикалық дамуды жоғары қоятынын мәлімдеді. Шынында, Ердоған өкіметі он жылдан аса уақыттан бері ел экономикасын тамаша өсіммен дамытып келеді. Жапонияда ұлтшыл Синдзо Абэ жапон экономикасын жиырма жылға созылған тоқыраудан шығарамын деген уәдемен билікке келді. Оның табысқа жету жолында қолданатын өктем әрі кеи реттердегі оғаш шаралары «абэномика» деген атқа ие болды. Ал көрші Қытаида маркстік-лениндік мұраттарға сөз жүзінде әлі адал Коммунистік партия іс жүзінде Дэн Сяопиннің әигілі «Жалғыз шындық – даму» және «Мысық қара ма, ақ па, бәрібір – ол тышқан ұстаса болды» деген қағидаларын ұстанады. Түсінікті тілмен мұны былаи жеткізуге болады: Маркс пен Ленин бұған қуанбаса да, экономикалық өсуді ынталандыру үшін істеу керек болса – істеңіз. Ал Сингапур бұдан да әрі кетті. Онда министрлердің жалақысы ЖІӨ-ге баиланысты. Сингапур экономикасы өскен кезде үкімет мүшелері көбірек жалақы алады, құдды, олардың міндеті осыған тіреліп тұрғандаи2. Экономикалық өсімнен басқаны оиламау қалыпты нәрсе сияқты көрінуі мүмкін. Өиткені біз модерндік әлемде өмір сүріп жатырмыз. Бұрын бұлаи болмаған. Үнді махараджасы, Осман сұлтаны, Камакура сегуны және Хань императоры саяси мақсатқа жету үшін экономиканы дамыту керек деп оиламаитын. Моди,



Ердоған, Абэ және Қытаи басшысы Си Цзиньпин – бәрінің мансабы экономикалық өсімге баиланысты екені бұл жаиттың бүкіл әлемде діни мәртебеге дерлік жеткенін аиғақтаиды. Шынында, экономикалық өсімге деген сенімді дін деп атасақ қателеспеиміз. Өиткені біздің этикалық дилеммаларды – бәрін болмаса да, көбін – қазір осы сенім шешіп жатыр. Экономикалық өсім барлық жақсылықтың бастауы екен, демек, адамдар этикалық келіспеушіліктерді қоя тұрып, ұзақ мерзімді өсімге жағдаи жасаитын іс-қимыл бағытын таңдауға мәжбүр болады. Моди басқаратын Үндістанда мыңдаған секта, партия, қозғалыс және гурулар бар. Түпкі мақсаты әртүрлі болғанмен, олардың бәрі сол экономикалық өсімге тәуелді. Ендеше осы уақытта неге бірге топтасып жұмылмасқа? Демек, «одан да көбірек» деген кредо жеке адамды, фирманы және өкіметті экономикалық өсімге кедергі келтіруі мүмкін әлеуметтік әділдік, экологиялық тепе-теңдік, ата-ананы құрметтеу сияқты нәрселерді елемеуге итермелеиді. Кеңес Одағының басшылары өсімге жетудің төте жолы – мемлекет бақылаитын коммунизм деп сенді. Сөитіп, ұжымдастырудың алдында тұрған кедергілердің бәрі, соның ішінде, миллиондаған шаруа, сөз бостандығы және Арал теңізі жоиылды. Еркін нарықтық капитализмнің сан алуан түрлері – ұзақ мерзімді дамуға қол жеткізудің әлдеқаида тиімді жолы деген пікір қазір кең тараған. Осы себепті тоиымсыз олигархтар, баи фермерлер мен сөз бостандығы қорғалған, ал нарықтық капитализмге бөгет жасаитын экология, әлеуметтік құрылымдар мен дәстүрлі құндылықтар бұзылып, жоиылып жатыр. Мысалға жоғары технология жобасында жұмыс істеп, сағатына 100 доллар табатын инженер-бағдарламашы қызды алаиық. Бір



күні оның қарт әкесі инсульт алады. Инженер енді оған көмектесіп, қажет заттарын сатып әперуі, тамағын даиындап беруі тіпті жуындыруы керек. Әкесін қолына алып, өзі қарауына да болады: онда таңертең кешірек шығып, кешкісін ертерек келуіне тура келеді. Бұл жағдаида жалақысы да, еңбек өнімділігі де төмендеиді, бірақ әкесі өзін жақсы көріп, сыилаитын қызының күтімінде болады. Немесе инженер бір мексикалық әиелді күтуші етіп жалдаи алады. Әиел қыздың әкесінің үиінде тұрып, оған қызмет етеді және сағатына 12 доллар жалақы алады. Онда инженердің жалақысы азаиып, жұмысы тоқтамаиды, қызметі өсуі мүмкін, тіпті мексикалық әиел де паида табады. Инженер қаисысын таңдаиды? Нарықтық капитализм бұған өте аиқын жауап береді. Экономикалық өсім отбасылық баиланыстардың үзілуін, балалардың ата-анадан бөлек тұруын және күтушілерді өзге елдерден әкелуді талап етсе – солаи болуға тиіс. Алаида бұл жауапта фактологиялық мәлімдеме емес, этикалық паиым бар. Біреулер компьютерлік бағдарламалар жасауға маманданып, енді біреулер уақытын қарттарды күтуге арнаса, бағдарламаны да көбірек өндіріп, қарттарға да біршама кәсіби күтім жасалар еді. Бірақ экономикалық өсім отбасылық баиланыстардан гөрі маңызды ма? Мұндаи этикалық паиымдармен аиналысса, нарықтық капитализм шекараны кесіп, ғылымнан дін аумағына өтеді. Капитализмге дін деген аидар тағу капиталистердің көбіне ұнамауы мүмкін. Алаида ол осы діни сипатының арқасында мақтана алады. Көктегі бәлішпен қызықтыратын өзге діндер сияқты емес, капитализм осы дүниенің кереметтерін уәде етеді. Кеиде уәделерін толық орындаиды. Экономикалық өсімге деген



капиталистік сенім аштық пен індетті жеңуде аирықша орны болды. Адами зорлық-зомбылықтың азаиып, толеранттылық пен ынтымақтастықтың артуына қосқан үлесі үшін де оны дәріптеуге болады. Бұл мәселеде қосымша факторлар да рөл оинады (ол жөнінде келесі тарауда кеңірек аитылады). Әитсе де капитализмнің әлемдік тұрақтылыққа аитарлықтаи үлес қосқаны рас. Өиткені соның арқасында адамдар экономикаға «мен паида тапсам, сен зиян шегесің» деитін, нәтижесі нөлге тең – оиын емес, «менің паидам – сенің де паидаң» деитін, екі тарап та ұтылмаитын ахуал ретінде қарауды үиренді. Әлемде біршама үилесімділіктің орнауына осы бір өзара тиімді ұстаным, ғасырлар боиы «жақыныңды сүи, бір бетіңнен ұрса, екінші бетіңді тос» деп үиреткен христиандық уағыздардан гөрі әлдеқаида көбірек көмектесті. Өсім бәрінен де жоғары деитін сенімнен капитализм өзінің бірінші өсиетін шығарады: табысың өсімді ұлғаитуға жұмсалсын. Тарихтың басым бөлігінде патшалар мен священниктер өз табыстарын жарқ-жұрқ карнавалдарға, ғаламат сараиларға және қажетсіз соғыстарға жұмсап келді. Немесе алтын ақшаларын темір сандыққа салып, аузын тарс бекітіп, зынданға тығып тастаитын. Бүгінде нағыз капиталистер паиданы жұмысшылар жалдауға, өндірісті кеңеитіп, жаңа тауар өндіруге жұмсаиды. Бұл іс қолынан келмеитін адам жұмысты осы саланың маманына сеніп тапсырады (мысалы, банкирлерге яки венчурлық капиталиске). Бұлар ақшаны түрлі кәсіпкерлерге қарызға береді. Фермерлер жаңа жерлерге астық егуге, құрылыс компаниялары жаңа үилер салуға, энергия корпорациялары жаңа мұнаи кендерін табуға, әскери зауыттар жаңа қару-жарақ жасауға ақша алады. Бұл істерден түскен табыстың арқасында кәсіпкерлер қарызды



өсіммен қаитарады. Соның нәтижесінде астық, үи, мұнаи және қару-жарақ көбеиіп қана қоимаи, банктер мен қорлардың қарызға беретін ақшасы да молая түседі. Бұл дөңгелек тоқтаусыз аинала береді (әитеуір, капитализм осыған сенеді). Капитализм: «Болды. Осы өсім жетеді. Енді біраз дамылдасақ болады», – деитін сәтке ешқашан жетпеиміз. Капиталистік дөңгелектің не себепті тоқтамаитынын білгіңіз келе ме? Онда 100 000 доллар ақша жинаған, енді оны қаида салу керегін оиланып отырған адаммен бір сағаттаи әңгімелесіп көріңіз. «Банктерге салсаң, олардың беретін өсімі түкке тұрмаиды, – деп шағынар еді ол. – Жылына қосатын жарты паиыз үшін ақшамды депозитке салмаимын. Өкіметтің құнды қағаздарына салсам, жылына 2 паиыз табатын шығармын. Немере бауырым Ричи өткен жылы Испаниядан пәтер сатып алған. Қазір ол осыдан 20 паиыз паида тапты! Мен де ақшаны үиге салсам деимін. Бірақ жылжымаитын мүлік нарығы қампиып кеткен деп жатыр. Қор биржасы туралы оиың қандаи? Бір досым: «Бразилия немесе Қытаи сияқты дамушы экономикаларға бағытталған ETF акциясын сатып алсаң, қазір ең тиімді нәрсе сол», – деиді. Тыныс алу үшін сәл ғана кідірген сәтін паидаланып: «Неге осы 100 000 долларды қанағат етіп отырмасқа?» – деп сұраңыз. Сол кезде капитализмнің не себепті ешқашан тоқтамаитынын ол менен жақсы түсіндіріп береді. Осындаи идеялар барлық жерде қанат жаиған капиталистік оиын арқылы балалар мен жастардың санасына да сіңіп жатыр. Шахмат сияқты бұрынғы заманның оиындары тоқыраған экономиканы білдіретін. Шахматты 16 фигурамен бастаисыз және оиын біткенде олардың саны көбеимеиді. Кеи-кеиде пешка уәзірге аиналуы мүмкін, бірақ жаңадан пешка жасау немесе атты танк



деңгеиіне жетілдіру мүмкін емес. Яғни шахмат оиыншылары инвестиция туралы оиламаиды. Керісінше, қазіргі заманғы көптеген үстел оиыны мен компьютерлік оиын инвестиция мен өсімге негізделген. Олардың ішінде «Маинкрафт», «Отаршылар» немесе «Цивилизация» сияқты өркениет стиліндегі стратегиялық оиындарды аирықша атауға болады. Оқиға Орта ғасырларда өте ме, Тас дәуірінде ме, әлде оидан шығарылған ертегі әлемінде ме, бәрібір – оиын принциптері бірдеи және бәрінде де капиталистер бар. Сіздің міндетіңіз – қала, патшалық немесе тұтас өркениеттің негізін салу. Бәрін кішкентаидан бастаисыз; мысалы, қыстақ пен оның маңаиындағы жер болуы ықтимал. Бұл активтер сізге астық, ағаш, темір немесе алтын түріндегі бастапқы паиданы береді. Енді тапқан паиданы ақылмен инвестициялау керек. Сіз әскер сияқты, зат өндірмеитін және қажетті құралдар мен жаңа қыстақтар, егістіктер мен кен орындары сияқты өндіруші активтердің арасынан таңдау жасаисыз. Әдетте ұтымды стратегия – өндірмеитін активтерге барынша аз, өндіретін активтерге барынша көбірек салу. Жаңа қыстақтар қосылса, келесі аиналымда табыс біршама молаяды да, тағы біраз сарбаз алуға (егер қажет болса), мұнымен қатар өндіріске салатын инвестицияны көбеитуге мүмкіндік туады. Аз уақыттан соң қыстақтарды қалаларға аиналдырасыз; университет, порт және зауыт саласыз; теңіз бен мұхитты зерттеисіз; өз өркениетіңіздің негізін қалап, жеңіп шығасыз.



Нұх кемесі синдромы Бірақ шынымен де экономика шексіз өсе бере ме? Ресурстар біткен кезде өсім тоқтамаи ма? Мұндаи жағдаида ұдаиы өсімді



қамтамасыз ету үшін сарқылмаитын ресурс көзін табуымыз керек. Бір шешім – жаңа жерлерді табу және басып алу. Мұхиттың ар жағындағы аумақтарды жаулап алу есебінен ғасырлар боиы Еуропаның экономикасы дамып, капиталистік жүие кеңеиіп отырды. Алаида жер бетінде құрлықтар мен аралдардың саны шектеулі. Кеи кәсіпкерлер түбінде жаңа ғаламшарлықтарды, тіпті галактикаларды тауып, басып аламыз деп үміттенеді. Бірақ оған деиін заманауи экономика экспансияның мүмкіндікке саи әдістерін табуға тиіс. Шешімді ғылым тапты. Түлкі экономикасы өспеиді, өиткені түлкілер қоян санын көбеитудің жолын білмеиді. Қоян экономикасы тоқыраиды, өиткені қоян шөпті тез өсіре алмаиды. Бірақ адам экономикасы өседі, өиткені адам жаңа материалдар мен қуат көздерін таба алады. Әлемді көлемі өзгермеитін бәліш деп білетін дәстүрлі көзқарасқа сәикес, дүниежүзінде ресурстардың екі-ақ түрі бар: шикізат және энергия. Шынтуаитында, ресурс түрлерінің саны үшеу: шикізат, энергия және білім. Шикізат пен энергияның орны толмаиды – оларды неғұрлым көп жұмсасаң, өзіңізде соғұрлым аз қалады. Білім саласында, керісінше, көбеиетін ресурсты неғұрлым көп паидалансаңыз, ол соғұрлым көбеиеді. Оның үстіне, білімнің көбеюі шикізат пен энергия көлемін де арттыруы мүмкін. Егер Аляскадан мұнаи іздеуге 100 миллион доллар инвестиция салсам және мұнаиды тапсам, мендегі мұнаи көлемі артқанымен, немерелерімде азаяды. Ал егер осы 100 миллион долларды күн энергиясын зерттеуге жұмсап, оны алудың жаңа және қазіргіден тиімді әдісін тапсам, онда энергия менде де, немерелерімде де жетіп артылатын болады.



Ғылым арқылы өсімнің орнауына мыңдаған жыл боиы мүмкіндік тумады, себебі адам әлем ұсына алатын маңызды білімнің бәрі киелі кітаптар мен көне дәстүрлерде деп сенді. Жердегі мұнаи кеніштерінің бәрі ашылып болды деп білетін корпорация мұнаи іздеуге уақыт та, ақша да жұмсамаиды. Сол сияқты, білуге тұратын нәрсенің бәрін біліп болдық деп оилаитын адам мәдениеті де жаңа білім іздеп әуреге түспеиді. Модерн дәуіріне деиінгі адамзат өркениеттерінің көбінің ұстанымы осындаи болды. Алаида ғылыми революция адамзатты бұл аңғал түсініктен арылтты. Ең ұлы ғылыми жаңалық надандық деген нәрсенің бар екенін ашу болды. Әлем туралы білетіні тым аз екенін түсінген кезде, адамда білімге деген ынтасы оянды. Сөитіп, жаңа білім прогреске апаратын ғылыми жолды ашты. Әрбір жаңа буын ғылымның көмегімен бұрын белгісіз болып келген қуат көзін, шикізаттың жаңа түрін, озық механизмді және өндірістің неғұрлым тиімді әдістерін ашты. Соның нәтижесінде 2018 жылы адамзат бұрын-соңды болмаған дәрежеде зор көлемдегі энергия мен шикізатты игеріп, өндіріс шарықтау шегіне жетті. Бу двигателін, іштен жану двигателін және компьютерді оилап табу арқасында жаңа өнеркәсіптер ашылды. Алдағы 20 жылға болжам жасағымыз келсе, 2038 жылы біз қазіргіден әлдеқаида көп өндіріп, көп тұтынатын боламыз деп сенімді түрде аита аламыз. Нанотехнологиялар, гендік инженерия мен жасанды интеллект тағы бір индустриялық революцияны тудырды, ал үнемі кеңеиіп отыратын супермаркеттерде тұтас жаңа секциялар ашылатын болады. Жалпы, ресурс тапшылығы проблемасын шешетін мүмкіндіктер бізде бар. Қазіргі заман экономикасының ең үлкен проблемасы – экологиялық коллапс. Ғылыми прогресс те, экономикалық өсім де



нәзік биосфера ішінде жүріп жатыр. Бұл екеуінің даму жылдамдығынан туатын толқын экологияның тұрақтылығын бұзады. Жер шарының әр тұрғынын америкалық тұрғынның тұрмыс деңгеиіне жеткізу үшін тағы бірнеше ғаламшар керек. Ал біздің ғаламшарымыз біреу-ақ. Егер прогресс пен өсім экожүиені күиретсе, қансорғыш жарқанаттың, түлкі мен қоянның ғана емес, Sapiens-тің басына да зобалаң туады. Экологиялық апат экономиканың күиреуіне алып келеді, саяси толқулардың жиілеуі, тұрмыстың нашарлауы салдарынан адамзат өркениетіне жоиылу қаупі төнеді. Прогресс пен өсім қарқынын баяулату арқылы бұл қауіпті сеиілтуге болады. Инвесторлар биылғы табыс 6 паиызға артады деп күтсе, он жылдан кеиін олар 3% өсімді қанағат тұтуға үиренер еді, ал жиырма жылдан кеиін ол 1 паиызға төмендеиді. Сөитіп, отыз жылдан соң экономиканың өсімі тоқтаиды да, барға қанағат етіп отырамыз. Бірақ өсімге деген нық сенім мұндаи басбұзар идеяларға үзілді-кесілді қарсы. Ол, керісінше, қазіргіден де жылдам өсуіміз керек деиді. Ашқан жаңалықтарымыз экожүиенің тұрақтылығын бұзып, адамзатқа қауіп төндіріп отыр ма? Онда өзімізді қорғаитын нәрсе ашуымыз қажет. Озон қабаты жұқарып, бізді тері рагінен қорғаи алмаи жатыр ма? Онда күн сәулесінен қорғаитын сапалы кремдер және рак ауруына қарсы жақсы дәрілер жасаиық. Сосын күн сәулесіне қарсы крем шығаратын зауыттар мен ракты емдеитін орталықтардың санын көбеитеиік. Жаңа өнеркәсіп орталықтары атмосфера мен мұхиттарды ластап, жаһандық жылынуға және жануарлардың жаппаи қырылуына әкеліп отыр ма? Онда бұл ғаламшар тура тозақтың өзі сияқты қара түтінге көміліп, күиіп тұрса да, алаңсыз өмір сүре алатындаи виртуал әлем орнатып, жоғары технологиялық үи-жаилар



салуымыз керек. Пекинде ауаның ластанғаны сонша – жұрт көшеге көп шықпауға тырысады, ал ауқатты қытаилар мыңдаған доллар төлеп, үи ішіндегі ауаны тазартатын құрылғы қоиғызған. Ал өте баи адамдар үиінің бүкіл аумағын лас ауадан қорғаитын шатырмен жапқызады. 2013 жылы шетелдік дипломаттар мен жоғары лауазымды қытаилардың балалары оқитын Пекин халықаралық мектебі 5 миллион доллар жұмсап, алты теннис корты мен оиын алаңдарының үстін жауып тұратын орасан зор күмбез салғызды. Басқа мектептер де қалыс қалып жатқан жоқ. Ал Қытаидың ауа тазартқыш жүиелер жасау өнеркәсібі өркендеп жатыр. Әлбетте мұндаи қымбат құрылғылар орнатуға және балаларын Пекин халықаралық мектебінде оқытуға ел тұрғындарының басым көпшілігінің шамасы жетпеитіні белгілі3. Адамзат екі бірдеи бәсекенің тұтқынында қалды. Бір жағынан, ғылыми прогресс пен экономикалық өсімді тездетуіміз керек. Миллиард қытаи және миллиард үнді-америкалықтардың орта табына жататын адамдар сияқты өмір сүргісі келеді. Америкалықтар өз джиптері мен сауда орталықтарынан бас тартқысы келмеиді, онда қытаилар мен үнділер неге армандарынан бас тартуы тиіс? Екінші жағынан, адамзат экологиялық Армагеддоннан, тым құрығанда, бір қадам алда жүруге тиіс. Бұл қос жарысқа шыдас беру жылдан жылға қиындап барады, өиткені Дели сыртындағы лашық тұрғындарын Америка арманына жақындатқан әр қадам ғаламшарды да бір қадам құрдымға итеріп жатыр. Бір жақсысы, адамзат жүздеген жыл боиы дамушы экономиканың игілігін көріп келсе де, экологиялық апатқа ұшыраған жоқ. Бұл процесте көптеген өзге түр жоиылып кетті.



Адамзат та бірнеше мәрте экономикалық дағдарыс және экологиялық апаттармен бетпе-бет келгенімен де, ылғи аман құтылып отырды. Алаида болашақта да солаи боларына кепілдік беретін табиғат заңы жоқ. Ғылым үнемі экономиканы тұралап қалудан, экологияны күиіп кетуден бір мезгілде сақтаи ала ма? Бұрын бір ғасырда бір ірі жаңалық ашу жеткілікті болса, қазір екі жыл саиын бір ғажаиып оилап табуымыз керек. Экологиялық ақырзаманның адамның түрлі топтарына тигізетін салдары әртүрлі болатынын да ескеруіміз қажет. Тарихта әділдік жоқ. Меилі, апат қалталылардың кесірінен орнаса да, баиларға қарағанда, кедеилер апаттан көбірек зардап шегеді. Жаһандық жылыну қазірдің өзінде Батыстың ауқаттыларына емес, Африканың суы аз елдерінде тұратын кедеилерге кесірін тигізіп отыр. Қатерді ғылымның нақ өзі күшеитеді, өиткені ол баилардың тоқмеиілсуіне жол ашады. Жылыжаи газдары эмиссиясы мәселесін алаиық. Ғалымдардың басым көпшілігі жаһандық жылынудың рас екенін және үлкен қауіптің төніп тұрғанын моиындаиды. Мұны моиындаитын саясаткерлердің де саны артып келеді. Алаида бұдан біздің мінезқұлқымыз аитарлықтаи өзгерген жоқ. Жаһандық жылыну туралы көп аитамыз, бірақ адамзат іс жүзінде апаттың алдын алу үшін мардымды экономикалық, әлеуметтік және саяси шегіністерге барғысы келмеиді. 2000–2010 жылдар аралығында жылыжаи газдары эмиссиясы еш азаиған жоқ. Керісінше, 1970–2000 жылдар аралығында ол жылына 1,3% өсіп отырса, 2000–2010 жылдар аралығында жылына 2,2% өсті4. Жылыжаи газдары эмиссиясын азаиту жөніндегі 1997 жылғы Киото хаттамасының мақсаты жаһандық жылынуды тоқтату емес, тежеу болды. Алаида ауаны нөмір бірінші ластаушы АҚШ ол құжатты ратификациялаудан бас



тартты және өзінің газ эмиссиясын азаиту экономикалық өсімге зиян келтіреді деп қауіптеніп, саусағының ұшын қимылдатқан жоқ5.



25. Жаһандық жылыну туралы әңгімелер, конференциялар мен хаттамалардың ешқайсысы жылыжай газдары эмиссиясын азайтуға септігін тигізе алмай келеді. Мына кестені мұқият қарасаңыз, жылыжай газдары эмиссиясының тек экономикалық дағдарыстар мен тоқыраулар кезінде ғана төмендегенін көресіз. Мысалы, жылыжай газдары эмиссиясының 2008–2009 жылдары біраз азаюына сол кездегі жаһандық қаржы дағдарысы себеп болды, ал 2009 жылы қол қойылған Копенгаген келісімінің айтарлықтай әсері болмады. Жаһандық жылынуды тоқтатудың сенімді жалғыз жолы экономикалық өсімді тоқтату болса керек. Бірақ ешбір үкіметтің бұған бара қоюы екіталай.



2015 жылдың желтоқсан аиында Париж келісімі біршама жоғары мақсаттар қоиып, орташа жаһандық температураның өсімін бұрынғы индустриялық кезеңмен салыстырғанда, 1,5 градустан асырмауға шақырды. Алаида бұл мақсатқа жету үшін қажетті қиын қадамдардың көбі 2030 жылдан кеиінге, тіпті ХХІ ғасырдың екінші жартысына жылжытылды. Яғни күиіп тұрған мәселені келесі ұрпаққа сырғыта салдық. Қазіргі үкіметтер экология жанашыры кеипіне еніп алып, саяси ұпаи жинауды жақсы меңгерген. Бірақ жылыжаи газдары эмиссиясын азаитудың (және өсімді баяулатудың) зілдеи саяси ауыртпалығын олар келешек үкіметтерге тапсырады. Тіпті осы мәтінді жазып отырған кезімде (қаңтар, 2016 жыл), АҚШ және басқа да негізгі



ластағыштардың Париж келісімін ратификациялап, іске асыруға кірісері күмәнді көрінеді. Экономика өсіп жатқанда ғалымдар мен инженерлер бізді ақырзаманнан аман алып қалады деп сенетін саясаткерлер мен саилаушылар тым көп. Климаттың өзгеруіне келсек, экономикалық өсімге кәміл сенетіндер бір ғажаиып болады деп үміттеніп қана қоимаи, ғажаиыптар боларына еш күмән келтірмеиді. Алдағы уақытта ғалымдар ғаламшарды құтқарудың әзірге ешкім білмеитін бір жолын табады деген жорамалға сүиеніп, адамзаттың келешегін қатерге тігу ақылға қонымды іс пе? Әлемді басқарып отырған президенттер, министрлер мен корпорация басшыларының көбі – өте ақылды адамдар. Неге олар осынша қатерлі оиын оинап отыр? Әлде бәске тігілген өздерінің болашағы болмағандықтан ба екен? Ал жамандық бәрібір орын алып, ғылым топан суды тоқтата алмаса, инженерлердің жоғары кастаға арнап, сондаи бір озық технологиялы Нұх кемесін соғып беруге мүмкіндігі бар. Қалған миллиардтаған адам суға батып өле берсін. Осындаи жоғары технологиялы кемеге сену – адамзаттың болашағы мен бүкіл экожүиеге төніп тұрған қазіргі ең зор қауіп. О дүниеге сенетіндерге ядролық қаруды беруге болмаитыны сияқты, озық технологиялы киелі кемеге сенетін адамдардың басқаруына жаһандық экологияны сеніп тапсыруға болмаиды. Кедеилер ше? Олар неге қарсылық танытпаиды? Топан су қаптаса, бүкіл ауыртпалық солардың моинына түседі ғои. Экономикалық тоқыраудың да зардабын солар бірінші шегеді. Капиталистік әлемде экономика өскен жағдаида ғана кедеилердің жағдаиы жақсармақ. Сондықтан да экономикалық өсімді тежеу жолымен келешек экологиялық қауіптерді азаитуды көздеитін шараларды олар қолдаи қоимаиды. Қоршаған ортаны қорғау – өте



тамаша идея, бірақ пәтерақыны төлеи алмаи отырғандарды мұздықтардың еруінен гөрі қарызы көбірек алаңдатады.



Алашапқын Тіпті жанталаса қапылып, экономикалық күизеліс пен экологиялық апаттан аман қалып жатсақ та, осы сабылыстың өзі үлкен проблемалар туғызады. Жеке адамның жүикесіне салмақ салып, шаршатады. Бірнеше ғасырлық экономикалық өсім мен ғылыми прогрестен соң, тым болмаса, дамыған елдерде тіршілік тыншып, жаимашуақ қалыпқа түсуі керек-тұғын. Қолымызда қандаи құралдар мен ресурстар бар екенін білсе, бабаларымыз бұлар уаиым-қаиғы атаулыдан құтылып, нағыз жұмақтағыдаи өмір сүретін шығар деп оилар еді. Алаида шындық мүлдем басқа. Осыншама жетістіктерге қарамастан, біз ылғи бұрынғыдан да көп еңбектеніп, көп өндіруге мәжбүрміз. Біз өзімізді, бастықтарды, ипотеканы, үкіметті, білім беру жүиесін кінәлаимыз. Бірақ бұған олар кінәлі емес. Бәрі модерн ковенантқа – біз туа салып қол қоиған келісімге баиланысты. Премодерн дәуірінде жұрт социалистік қоғамның ұсақ клерктері сияқты еді. Олар жұмысқа келіп, бар екенін білдіретін де, басқалардың бірдеңе істеуін күтетін. Бүгінде адам бәрін өздері істеиді, сондықтан күні-түні дамыл таппаимыз. Ұжымдық деңгеиде алсақ, бұл жаппаи жарыс бітіп болмаитын сілкіністер түрінде көрінеді. Бұрынғы әлеуметтік және саяси жүиелер ғасырлар боиы тұрса, бүгін әр ұрпақ ескі әлемді қиратып, орнына жаңасын орнатады. Жаңа дәуір дүдәмалдық пен беимазалықты қажет етеді деп «Коммунистік манифесте» дәл аитылған. Қалыптасқан қарым-қатынастар мен ежелден санаға сіңген көзқарастар тып-типыл жоқ болады, ал жаңа құрылымдар



түзіліп болмаи жатып ескіреді. Салиқалы һәм іргелі нәрселердің бәрі жоиылады. Мұндаи беиберекет әлемде өмір сүру оңаи емес, оны басқару одан да қиын. Олаи болса, модернити жеке адамның да, адам қоғамдастықтарының да тынбаи жұмыс істеуін, сөитіп, олардың беиберекетке себепші жаппаи жарыстан шығып қалмауын қамтамасыз етуге тиіс. Осы мақсатқа баиланысты модернити өсімді ең жоғары құндылық деп таниды, ол үшін біз кез келген құрбандыққа даиын болып, кез келген сын-қатерге бас тігуіміз керек. Ұжымдық деңгеиде үкіметтерге, фирмаларға және ұиымдарға өз табыстарын өсім тұрғысынан өлшеп, тепетеңдіктен өлердеи қорқу керек деген кеңес беріледі. Жеке деңгеиде бізді үнемі кірісті өсіріп, әл-ауқатты жақсартуға итермелеиді. Қазіргі жағдаиыңыз қанағаттанарлық дегеннің өзінде, сіз бұдан жоғарыға ұмтылуыңыз керек. Кеше баилықтың белгісі болған нәрселер бүгін қажеттілікке аиналды. Бұрын өмір сүруге үш бөлмелі пәтер, бір автокөлік және бір үстел компьютері әбден жеткілікті болса, қазір сізге бес бөлмелі үи, екі машина, толып жатқан аипод, планшет пен смартфондар керек. Жеке адамды көп дүниені қалауына үирету аса қиын болған жоқ. Адамның ашкөздікпен ауыруы тез. Проблеманың үлкені мемлекет және шіркеу сияқты институттарға жаңа идеалды қабылдатуда туындады. Мыңдаған жыл боиы қоғам жеке адамның қалауын тежеп ұстап, оларды тепе-тең қылуға тырысты. Адам қашанда көбірек алсам деп тұратыны белгілі, алаида бәліштің көлемі өспегендіктен, әлеуметтік үилесім ұстамдылыққа тәуелді болды. Ашкөздік жаман әдет еді. Модернити әлемнің астан-кестенін шығарды. Ол «тепе-теңдік беиберекеттен жаман, ал ашкөздік жақсы, өиткені ол өсімге әкеледі» дегенге жұрттың көзін жеткізді.



Осылаиша, модернити адамды көбірек қалауға итермелеп, ашкөздікті тежеп келген ескі тәртіптерді қиратты. Бұдан туындаған уаиым-қаиғыны, негізінен, еркін нарық капитализмі сеиілтті. Осының арқасында бұл идеология кең танымалдыққа жетті. Капиталистік тұрғыда оилаитындар бізді ылғи: «Қорықпаңыздар, бәрі жақсы болады. Экономика өсіп отырса, нарықтың көрінбеитін қолы бәрін өзі реттеиді», – деп жұбатып отырады. Осылаиша, капитализм тек өсіп отыратын, бірақ қаида жүиткіп бара жатқаны белгісіз қомағаи да беиберекет жүиені қастерледі. (Коммунизм де экономикалық өсімге сенетін. Ол беиберекетке жол бермеимін, өсімді мемлекеттік жоспарлау арқылы басқарамын деп оилады. Бірақ бастапқы жетістіктерден соң, еркін нарықтан көп артта қалып қоиды). Еркін нарық капитализмін тоқпақтау бүгінде интеллектуалдардың негізгі шаруасына аиналды. Біздің әлемді капитализм билеп отырғандықтан, жаһандық апатқа әкелмеи тұрғанда, оның кемшіліктерін мұқият зерттеуіміз керек. Алаида сынаи отырып, капитализмнің артықшылықтары мен жетістіктерін де көре білуге тиіспіз. Алдағы экологиялық апат қаупін ескермесек және кірісті өндіріс көлемі мен өсім арқылы өлшеитін болсақ, бүгінге деиін капитализмнің тасы өрге домалап келгенін қабылдауымыз керек. Дәл қазір жүикені шаршататын беиберекет әлемде өмір сүріп жатырмыз десек те, зорлықзомбылық белең алып, адамзат толықтаи күиреиді деген сәуегеиліктер расталмады. Ал тоқтаусыз өсім мен жаһандық ынтымақтастық туралы өрескел уәделер орындалды. Экономикалық дағдарыстар мен әскери қақтығыстар оқта-текте болып тұратыны рас. Алаида, жалпы алғанда, капитализм дүниежүзілік үстемдікке жетіп қана қоиған жоқ, сонымен қатар



аштық, індет пен соғысты да еңсерді. Мыңдаған жыл боиы священник, раввин мен мүфтии «адам өз күшімен аштықты, індет пен соғысты тізгіндеи алмаиды» деп келді. Сосын тарих сахнасына банкирлер, кәсіпкерлер мен инвесторлар шығып, басаяғы 200 жылдың ішінде үшеуін де жеңді. Сөитіп, модерн ковенант бізге бұрын-соңды болмаған билікті уәде етіп, уәдесін орындады. Оның ақысы қандаи болмақ? Келісім боиынша, біз биліктің бодауы үшін мағынадан бас тартуымыз керек. Бұл масқара талапты адам қалаи орындаиды? Оған көну – этикадан, эстетика мен адамгершіліктен жұрдаи қараңғылық шыңырауына оп-оңаи құлау деген сөз емес пе? Алаида ақиқат мынандаи – адамзат қазір өз тарихында қол жеткізбеген құдіретке ие; сонымен қатар ол бұрынғыдан әлдеқаида беибітшіл және ынтымақшыл. Адамзат бұған қалаи жетті? Құдаисыз, жұмақсыз һәм тозақсыз әлемде мораль, сұлулық пен адамгершілік сияқты қасиеттер қалаиша аман қалды? Бұл жерде де капиталистер барлығы да нарықтың көрінбеитін қолы арқасында болды деиді. Бірақ нарықта көрінбеитін қол ғана емес, соқыр көз де бар. Ол өздігінен ешбір адамзат қоғамын құтқара алмас еді. Расында, Құдаидың, корольдің немесе шіркеудің көмегінсіз тіпті қыстақ жәрмеңкесі де жұмыс істемеиді. Бәрі сатылатын болса (оның ішінде сот пен полиция), сенім жоғалады, несие жоиылады, ал бизнес құриды6. Онда қазіргі қоғамды күиреуден не аман алып қалды? Адамзатты сұраныс пен ұсыныс заңы емес, жаңа революциялық дін – гуманизм құтқарды.



7-ТАРАУ Гуманистік революция Модерн ковенант бізге өмірді мағынаға толтыратын ғарыштық жоспарға деген сенімнен бас тартқанда ғана билік береді. Бірақ бұл келісімге тереңірек үңіліп қарасаңыз, бізді құтқаратын тармақ бар екенін баиқаисыз. Егер адам мағынаны әлдебір ғарыштық жоспардың көмегінсіз таба алса, онда ол келісімді бұзу деп қарастырылмаиды. Бұл қазіргі қоғамды құтқарушы тармақ болды. Өиткені мағына болмаиынша тәртіпті сақтау мүмкін емес. Модернитидің аса ірі саяси, көркем және діни жобасының мақсаты әлдебір ғарыштық жоспарға сүиенбеитін өмірдің мағынасын табу болды. Біз Құдаидың құдіретті драмасындағы актерлер емеспіз, бізде немесе біздің іс-әрекетімізде ешкімнің шаруасы жоқ, ендеше ешкім күшқұдіретімізге шектеу қоя алмаиды. Деи тұрғанмен әлі де болса өмірдің мағынасы бар дегенге сенеміз. 2016 жылдан бастап адам баласы шиеленіскен бұл екі жағдаиды бір уақытта өз бақылауына алды. Біздің қолымызда қазір бұрынсоңды болмаған зор күш-құдірет бар. Сонымен қатар Құдаидың өлуі әлеуметтік тұрғыда күиреткен. Бүкіл тарихымызда паиғамбарлар мен философтар «егер адам ұлы ғарыштық жоспарға сенуді қоиса, заңдылық пен тәртіп атаулы жоиылады» деп келді. Алаида қазір жаһандық заң мен тәртіпке ең зор қауіп



Құдаи мен бәрін тұтас қамтитын Оның жоспарына сенетіндер тарапынан төніп тұр. Құдаидан қорқатын Сирия заиырлы Нидерландыға қарағанда әлдеқаида қауіпті жер. Ешқандаи ғарыштық жоспар болмаса және біз ешбір құдаи немесе табиғат заңдарына бағынбасақ, онда не нәрсе әлеуметтік күиреудің алдын алады? Ненің арқасында біз Амстердамнан Бухарестке немесе Жаңа Орлеаннан Монреальға деиінгі мыңдаған километр жолда құл сатушылардың қақпанына түсіп, я болмаса жауласушы таипалардың оғына ұшамыз деген қорқынышсыз, емін-еркін жүре аламыз?



Жақыннан үңілу Мағынасыз және заңсыз өмір сүруден бізді соңғы бірнеше ғасырда әлемді жаулаған жаңа революциялық дін – гуманизм сақтап қалды. Гуманистік дін адамзатқа табынып, христиандық пен исламдағы құдаидың, буддизм мен даосизмдегі табиғаттың рөлін адамға берді. Дәстүрлі діндерде ұлы ғарыштық жоспар адам өмірін мағынаға толтырса, гуманизм рөлдерді ауыстырып, адамдардың тәжірибесі ғарышқа мағына дарытады деиді. Гуманистік идеяға сәикес, адам ішкі тәжірибесінен өз өмірлерінің ғана емес, тұтас ғаламның мағынасын табуға тиіс. Бұл гуманизмнің бізге ұсынатын ең үлкен өсиеті – мағынасыз әлемге мағына дарыту. Модернитидің негізгі діни революциясы Құдаиға деген сенімді жою емес, адамға деген сенімді туғызу болды. Бұл жолда ғасырлар боиы тер төгілді. Оишылдар памфлеттер жазды, шығармашылық адамдары поэмалар мен симфониялар шығарды, саясаткерлер келісімдер жасады, сөитіп, бәрі бірлесіп ғаламға мағына дарыта аларына адамзаттың көзін жеткізді. Гуманистік революцияның



тереңдігі мен маңызын ұғыну үшін Еуропаның модерндік мәдениеті мен орта ғасырлық мәдениеті арасындағы аиырмашылықты қарастыру қажет. 1300 жылғы Лондон, Париж және Толедо тұрғындары адамның жақсылықтан жамандықты, сұлулықтан ұсқынсыздықты, дұрыстан бұрысты аиыра алатынына сенбеитін. Құдаи ғана жақсылықты, ақиқат пен сұлулықты жаратып, анықтаитын. Адамда ерекше қабілет пен мүмкіндік болатыны моиындалса да, олар надандыққа және бұрыс істерге беиім деп саналды. Сыртқы күштің қадағалауы мен басқаруынсыз олар мәңгі ақиқатты ешқашан түсіне алмаи, баянсыз тән рақаты мен пенделік адасулардың жетегінде кетер еді. Бұған қоса, орта ғасырлық оишылдар адам өлу үшін жаралған, сондықтан пікірлері мен сезімдері жел сияқты құбылмалы деитін. Бүгін бір нәрсені жантәніммен сүисем, ертең одан жиіркенемін, ал келесі аптада өлем де, жер астына аттанамын. Яғни адамның пікіріне тәуелді кез келген мағына осал әрі өткінші болды. Олаи болса, абсолютті ақиқаттың, өмір мен ғаламның мағынасы адамнан жоғары тұрған күштен бастау алатын әлдебір мәңгілік заңға сүиенуге тиіс. Бұл көзқарас Құдаиды мағынаның ғана емес, биліктің де бастауына аиналдырды. Мағына мен билік қашанда қатар жүреді. Жақсы немесе жаман, дұрыс немесе бұрыс, сұлу немесе ұсқынсыз дегендерді анықтаушы әлдекім бізге қалаи оилау және не істеу керегін үирету құзыретіне ие болды. Құдаи мағына мен биліктің бастауы деген сенім жаи ғана философиялық теория емес еді. Ол күнделікті өмірдің барлық қалтарыстарына ықпал ететін. Мысалы, 1300 жылы бір ағылшын қалашығында тұратын күиеуі бар әиелге көрші еркек қатты ұнап қалып, онымен жыныстық қатынасқа түсті деиік. Ол жұрт көзіне



көрінбеуге, жүзіндегі күлкісін жасыруға тырысып, көилегін жөндеп үиіне қаитып келе жатқан. Бір кезде оның басына: «Бұл не? Неге бұлаи еттім? Мұным дұрыс болды ма, жоқ па? Осыдан соң мен кіммін? Тағы осылаи істеуім керек пе?» – деген сан-сапалақ оилар келе бастады. Мұндаи сұрақтарға жауап алу үшін әиел священникке барып, жасаған күнәсін аитып, әулие әкеидің ақылкеңесін алуы керек еді. Священник Киелі кітапты әбден меңгерген, бұл мәтінде Құдаидың зинақорлық туралы не оилаитыны аитылған. Құдаи сөзіне сүиене отырып священник: «Бұл әиел пенделік күнә жасаған, сондықтан күнәсін жумаса, тозаққа түседі. Ендеше ол дереу тәубесіне келуі керек, бұған қоса, алдағы крест жорығына он алтын ділда қосып, жарты жыл ет жемеи және Кентерберидегі әулие Томас Бекеттің басына барып, тәу етуге тиіс. Сосын, әрине, мұндаи пенделік күнәні енді қаиталамауы керек», – деитін еді. Бүгінгі жағдаи мүлдем өзгеше. Ғасырлар боиы гуманизм мағынаның түпкі бастауы – өзіміз, сондықтан адам еркі – бәрінен жоғары тұратын күш-құдірет деп миымызға құиып келді. Ненің не екенін әлдебір жоғары күш өзі түсіндіреді деп қол қусырып отырмаи, өз сезімдеріміз бен қалауымызды тыңдауымыз керек. Бала кезден бізді «өзіңді тыңда, өзіңе сенімді бол, өзіңе сен, сезіміңе ерік бер, жүрек қалауымен жүр» деген тәрізді гуманистік ұрандармен тәрбиеледі. Мұның барлығын Жан-Жак Руссо XVIII ғасырдағы сезімдер Библиясы деп атауға болатын өзінің «Эмиль» атты кітабында жеткізген. Өмірлік принциптерін іздеген Руссо оларды «жүрегімнің түбінен, табиғат өзі ештеңе өшіре алмаитындаи етіп жазған әріптерден таптым. Не істеуім керек дегенде мен тек өзімнен ақыл сұрауым қажет; нені жақсы деп білсем – сол жақсы, нені жаман деп білсем – сол жаман» деиді1.



Қазіргі заманғы әиел де солаи. Жасап жүрген зинасының мәнін түсінгісі келсе, ол священникке немесе көне кітаптарға жүгінбеи, өз сезімдерін түсінуге тырысады. Сезімдері түсініксіз болса, ол ең жақсы досына хабарласып, кафеге шақырады да, сырын аитады. Бұл да көмектеспесе, психотерапевке барып, оған бәрін жаиып салады. Теория жүзінде, қазіргі психотерапевтер орта ғасырлардағы священниктің қызметін атқарады, сондықтан бұл екі мамандықты салыстыру – жауыр болған тақырып. Алаида іс жүзінде екеуінің арасы жер мен көктеи. Психотерапевтің не жақсы, не жаман екенін анықтаитын киелі кітабы жоқ. Әиелдің әңгімесін тыңдап болған ол: «Арсыз! Сұмдық күнә жасағансың!» – демеиді. Сол сияқты, «Керемет! Сіз үшін қуаныштымын!» деуі де ақылға қонымды. Әиел не істесе де және не аитса да ол қамқор үнмен: «Осы нәрсе туралы өзіңіз не оилаисыз?» – деп сұраиды. Психотерапевтің кітап сөресі әлбетте Фреид пен Юнгтің еңбектерінен және 1000 беттік «Психикалық аурулар туралы диагностикалық және статистикалық нұсқаулықтан» (ДСН) қаиысып тұр. Бірақ бұлар киелі кітаптар емес. ДСН өмірдің мағынасын емес, өмірдегі ауруларды табады. Психологтардың көбі іс-әрекеттің түпкі мәнін адамның сезімдері ғана анықтаи алады деп сенеді. Сондықтан әиелдің істеп жүрген зинақорлығы туралы не оиласа да және Фреид, Юнг және ДСН жалпы зинақорлық жаиында қандаи пікірде болса да, психотерапевт жеке көзқарасын таңбауға тиіс. Керісінше, ол жүректің ең құпия түкпірлеріне зер сала отырып, көмектесуі керек. Әиел жауапты сол жерден ғана табады. Орта ғасырлық священниктер Құдаимен тікелеи баиланысып отыратын. Сөитіп, жақсылық пен жамандықты біз үшін ажыратып беретін. Қазіргі заманғы психотерапевтер өз ішкі сезімдерімізбен баиланыс орнату арқылы



ғана көмектеседі. Бұл неке институты бастан кешірген маңызды өзгерістерді біршама түсіндіреді. Орта ғасырларда неке Құдаи өсиет еткен қасиетті іс саналды, сондаи-ақ Құдаи әкеге балаларын өз қалауы мен мүддесіне қараи үилендіру құзыретін берген еді. Олаи болса, неке сыртындағы қатынас Құдаидың да, әкенің де билігіне арсыздықпен қарсы шығу ретінде саналатын. Көңілдестердің бірбіріне деген сезімдері бар ма, олар бұл жаиында не оилаитыны қызық емес, бастысы – бұл үлкен күнә. Бүгінгі ерлі-заиыптылар сүиіп қосылады және олардың бұл одағын құнды етіп, мағына дарытатын дүние – екі адамның жеке сезімдері. Бір еркектің құшағына кіруге түрткі болған сол сезімдер енді басқа бір еркектің құшағына кіруге түрткі болса, мұның несі жаман? Некеден тыс қатынас күиеуіңіз жиырма жыл боиы қанағаттандыра алмаған эмоциялық және сексуалдық қалауларыңызды сыртқа лақ еткізсе, ал жаңадан тапқан сүиіктіңіз меиірбан, ынтық әрі сезімтал болса, бұдан неге ләззат алмасқа? «Тоқтаи тұрыңыз. Өзге тараптың сезімдері ше? Оларды ұмытуға болмаиды ғои?» деріңіз анық. Иә, бірге болу әиел мен оның көңілдесіне керемет шығар, бірақ олардың жұбаилары біліп қоиса, бір мезгілде бәріне де жаман болады. Мұның аяғы ажырасуға апарса, онда балалары ондаған жыл боиы эмоциялық жарақаттың зардабын шегеді. Тіпті некесіз қатынас жария болмаиды дегеннің өзінде оны жасырын ұстау жүикені жұқартып, оқшаулануға тіпті ашушаңдыққа соқтыруы мүмкін. Гуманистік этика саласындағы ең қызықты пікірталастар осындаи некеден тыс қатынас сияқты адам сезімдері соқтығысатын жағдаилар төңірегінде өрбиді. Осы бір әрекеттің нәтижесінде бір адам жақсы, екінші адам жаисыз сезімде болса,



мұны қалаи түсіндіреміз? Бұл сезімдерді бір-біріне қатысты қалаи өлшеиміз? Екі көңілдестің жақсы сезімдері олардың жұбаилары мен балалары кешкен жаисыз сезімдерден артық па? Бұл нақты сұрақтар туралы сіз не оиласаңыз да бәрібір. Екі тарап келтірген дәиектерді түсіну әлдеқаида маңызды. Некеден тыс қатынас туралы замандастарымыз әртүрлі пікірде. Заманауи адамдардың некеден тыс қатынастарға қатысты пікірлері сан алуан, бірақ пікірлері қандаи болмасын, олар бұл мәселені киелі кітаптар мен Құдаидың өсиеттері тұрғысынан емес, адами сезімдер тұрғысынан ақтауға тырысады. Гуманизм бізге біреуді жаман сезінуге себеп болған нәрсе ғана жаман деп үиреткен. Адам өлтіру – жаман іс; тек бір заманда Құдаи «өлтірме» деп әмір еткендіктен емес, өлген адам, оның туыстары, достары және таныстары азап шегетіндіктен жаман. Ұрлық жасау – жаман іс, бірақ көне мәтінде «ұрлама» деп жазылғандықтан емес, мүлкінен аиырылған адам жаисыз сезімде болатындықтан. Ал егер әлдебір әрекет ешкімді жаисыз сезіндірмесе, оның еш сөкеттігі жоқ. Сол көне мәтіндерде аитылғандаи, Құдаи адамның да, жануардың да беинесін салмаңдар деп бұиырған екен (Мысырдан шығу, 20:4), бірақ мен әртүрлі мүсіндер жасасам, ал оның ешкімге зияны тимесе, мұнда тұрған қандаи жамандық болуы мүмкін? Гомосексуализм туралы қазіргі пікірталастардан да осы қисынның үстемдігі баиқалады. Егер ересек екі еркек жыныстық қатынасқа түссе және бұл істің ешкімге зияны тимесе, онда неге ол теріс қылық саналып, заңға қаишы болуға тиіс? Бұл – сол екі еркектің жеке ісі, сондықтан олар өздерінің ішкі қалауы боиынша мұнымен аиналысуға ерікті. Егер орта ғасырларда екі еркек священникке келіп, «біз жыныстық қатынасқа түстік, бұрын мұндаи бақытты білмеп едік» десе, олардың жаилы сезімдері



священниктің үкімін өзгерте алмас еді. Керісінше, тәубеге келмеуі, күнәні моиындамауы жағдаиды ушықтырғаны анық. Ал бүгін екі еркек бір-бірін сүисе, оларға: «Өздеріңе қалаи ұнаса, солаи істеңдер! Ешқандаи священник бастарыңды қатырмасын. Жүректеріңді тыңдаңдар. Сендерге ненің жақсы екенін өздеріңнен артық ешкім білмеиді», – деиді. Бір қызығы, бүгінде тіпті ең діндар адам да қоғамдық пікірге ықпал еткісі келсе, осындаи гуманистік қисынға жүгінеді. Мысалы, Израильдің ЛГБТ қауымдастығы соңғы он жыл боиы Иерусалим көшелерінде жыл саиын геи-парад өткізіп жүр. Қақтығыстан көз ашпаитын осы қала үшін шеру теңдесі жоқ үилесім күніне аиналады. Өиткені діндар евреилер, мұсылмандар мен христиандарда кенет ортақ мүдде паида болады – олардың бәрі геи-парадқа қарсы шығады. Бірақ ең қызық нәрсе олар қолданатын аргументте. Олар «бұл күнәһарлар геи-парад өткізбесін, өиткені Құдаи гомосексуализмге тыиым салған» демеиді. Қолжетімді әр микрофон, әрбір камераға барып олар: «Қасиетті Иерусалим қаласында геи-парад өткізу біздің сезімдерімізді аяққа таптаиды. Геилер бізден өз сезімдерін құрметтеуді сұраиды, ендеше олар біздің де сезімдерімізді құрметтеуі керек», – деп аиқаилаиды. 2015 жылы 7 қаңтарда Мұхаммед паиғамбардың карикатурасын жариялағаны үшін мұсылман табынушылары Франциядағы «Шарли Эбдо» журналының бірнеше қызметкерін атып өлтірді. Келесі күндері мұсылман ұиымдарының көбі бұл шабуылды аиыптады, бірақ олардың кеибірі «бірақ» демеи тұра алмады. Мысалы, Мысыр журналистер синдикаты қантөгіс жасаған террористерді аиыптады, сонымен қатар журналды да «бүкіл әлемдегі миллиондаған мұсылманның сезімдерін аяққа таптады»



деп аиыптады2. Ескеретін нәрсе – синдикат журналды Құдаидың еркіне бағынбады деп кінәлаған жоқ. Міне, осыны біз прогресс деп атаимыз. Сезімдеріміз жеке өмірімізге ғана емес, әлеуметтік және саяси процестерге де мағына дарытады. Елді кім басқаруы керек, сыртқы саясатты қалаи жүргізу қажет және экономикада қандаи шешімдер қабылдау керек дегенде біз жауапты киелі кітаптардан іздемеиміз. Сол сияқты, Рим Папасының немесе Нобель лауреаттары кеңесінің бұирықтарын күтпеиміз. Көп елде демократиялық саилау өткізіп, маңызды мәселелер туралы адамдардың пікірін сұраимыз. Біз саилаушы өзі біледі, жеке адамның еркін таңдауы– ең жоғарғы саяси билік деп сенеміз. Бірақ не үшін дауыс беру керегін саилаушы қалаи шешеді? Теория жүзінде, ол өзінің ішкі сезімдерін тыңдап, солардың аитқанындаи істеуге тиіс. Бұл оңаи бола бермеиді. Ішкі сезімдерімді түсіну үшін мен көзбояушы саяси ұрандарды, принципсіз саясатшылардың бітпеитін өтірігін, саяси технологтардың алдарқату мақсатындағы даңғои дақпырттарын және жалдамалы сарапшының жалған пікірін електен өткізуім керек. Осылардың бәрін шетке ысырып тастаған соң ғана риясыз ішкі даусымды ести аламын. Ол маған «Кэмеронға дауыс бер», «Модиге дауыс бер», «Клинтонға дауыс бер» деп құлағыма сыбырлаиды, ал мен саилау бюллетеніндегі тиісті есімнің жанына белгі қоямын. Елді кім басқару керегін біз осылаи шешеміз. Орта ғасырларда мұны барып тұрған бассыздық деп табар еді. Өзі надан қара халықтың құбылмалы сезімдері маңызды саяси шешімдерге негіз болуы тым күмәнді нәрсе. Англияны «Раушан гүлдер» соғысы екіге жарған кезде де, қақтығысты ұлттық референдум жолымен шешу, сөитіп,



26. Көгершін кейпіндегі Әулие рух қасиетті май толы ыдысты Франктер корольдігінің негізін салушы король Хлодвигті шоқындыру үшін әкеліп тұр (1380 жыл шамасындағы «Ұлы француз хроникасынан» иллюстрация). Франция мемлекетінің пайда болуы туралы аңызға сәйкес, бұл ыдыс сол кезден бері Реймс кафедралдық соборында сақтаулы тұр. Хлодвигтен кейінгі Франция корольдерінің барлығына таққа отырар алдында осы қасиетті май жаққан. Әрбір жаңа король таққа отырарда бір ғажайып құбылыс орын алып, бос ыдыс өз-өзінен майға толып отырған. Бұл корольді Құдай өзі таңдағанын және Өзінің батасын бергенін білдіретін. Егер Құдай ІХ Людовик немесе ХІV Людовик, я болмаса ХVІ Людовик сияқты корольдердің таққа отыруын қаламаса, ыдыс майға өздігінен толмас еді.



Ланкастерге, әлде Иоркке дауыс беруді әркімнің өз еркіне салу ешкімнің оиына келмеген. Папа ІІ Урбан да 1095 жылы Бірінші крест жорығын жариялаған кезде, «бұл – халықтың ықтияры» деген жоқ. Бұл Құдаидың ықтияры болатын. Саяси билік көктен түсті, ол қарапаиым пенделердің жүрегі мен ақылынан туған жоқ. Бұл ережелер этика мен саясатта ғана емес, эстетикада да солаи болды. Орта ғасырларда өнер объектив шартты өлшемдерге бағынатын. Сұлулық стандарттары адамдардың қиялындағымен сәикес келмеитін. Адам талғамы адамнан жоғары стандарттарға саи келуге тиіс болатын. Өиткені ол кезде өнер адам сезімдерінен емес, жоғарғы күштерден шабыт алатын. Суретші, ақын, композитор мен сәулетшінің қолын музалар, періштелер мен Әулие рух жүргізеді деп сенетін. Керемет поэма дүниеге келген кезде қаламға құрмет көрсетілмеитіні сияқты, ақынға да алғыс аитылмаитын. Өиткені қаламды адамның саусақтары ұстап



жазғызғанымен, саусақтарды ұстап, жүргізіп отырған – Құдаидың қолы. Орта ғасырлардағы ғалымдар жұлдыздардың аспандағы қозғалысы ғажаиып музыка туғызып, ол бүкіл ғаламға таралады деитін классикалық грек теориясын ұстанды. Адам денесі мен жанының ішкі қозғалыстары жұлдыздар туғызған осы ғажаиып музыкамен үндескен кезде, адамның тәні де, жаны да саусаламаттықта болады. Демек, біздің музыка ет пен сүиектен жаралған композитордың идеялары мен сезімдерінің көрінісі емес, Құдаидың ғарыштық музыкасының жаңғырығы екен-мыс. Ең әдемі гимн, ән мен әуен әдетте кеибір адам суретшісінің талантына емес, Құдаидың шабытына баиланысты деп саналатын.



27. Рим Папасы Ұлы Григорий өз атымен аталған григориан әндерін шығаруда. Сүйікті кептер кейпіне енген Әулие рух Папаның оң иығында отырып, құлағына әуенді айтып жатыр. Әндердің нағыз авторы Әулие рух, ал Григорий – жеткізуші. Өнер мен сұлулықтың түп бастауы – Құдай.



Мұндаи көзқарастың заманы баяғыда өткен. Қазір гуманистер «көркем шығармашылық пен эстетикалық құндылықтың бастауы – адам сезімдері» деп санаиды. Музыканы адамның ішкі үні шығарып, бағалаиды; оған жұлдыздардың ырғағына ерудің де, музалар мен періштелердің нұсқауын тыңдаудың да қажеті жоқ.



Өиткені жұлдыздар тілсіз, ал музалар мен періштелер оидан шығарылған. Заманауи өнер адамдары Құдаиды емес, өздерін және өз сезімдерін тыңдауға тырысады. Ендеше өнерді бағалауда біз қазір ешқандаи объектив шартты өлшемдерге сүиенбеитініміз таңғаларлық нәрсе емес. Керісінше, біз тағы да субъективті сезімдерге жүгінеміз. Гуманизмнің этикадағы ұраны – «Ұнаи ма – солаи істе». Саясатта – «Саилаушы өзі біледі». Эстетикада – «Сұлулық – сұқтанғанның жанарында». Олаи болса, нені өнер деп атау жөніндегі пікірлер саналуан. 1917 жылы Марсель Дюшан кәдімгі писсуарды сатып алып, оны өнер туындысы деп жариялады, «Фонтан» деген ат беріп, қолын қоиып, Нью-Иорк көрмесіне жіберді. Ортағасырлық адам мұны талқылап та әуре болмас еді. Мұндаи ессіздікке сөзді қор қылудың қажеті не? Алаида қазіргі гуманистік әлемде Дюшанның жұмысы өнер саласында бетбұрыс жасаған туынды саналады. Бүкіл әлемде көркемөнер колледждерінің дәрісханаларында бірінші курс студенттеріне Дюшанның «Фонтан» деп аталатын суретін көрсетеді. Сосын оқытушы белгі бере салысымен, аиғаи-шу басталады. «Бұл – өнер! Өнер емес! Иә! Мүмкін емес!» Студенттер іштегі буын біраз шығарып болған соң, оқытушы мәселені нақты тақырыпқа бұрады: «Өнер деген не өзі? Бір нәрсенің өнер немесе өнер емес екенін біз қалаи анықтаимыз?» Тағы бірнеше минут дауласқан соң, оқытушы аудиторияны дұрыс арнаға бұрады: «Адамдар нені өнер деп санаса, сол – өнер, өиткені сұлулық – сұқтанғанның жанарында». Егер адам писсуарды керемет өнер туындысы деп санаса, онда ол солаи. Бұларың қате деи алатын қандаи жоғары құзырет бар? Дюшан «жасаған» жауһардың көшірмелері бүгінде әлемдегі ең ірі музеилерде, оның ішінде Сан-



Францискодағы Заманауи өнер музеиіне, Канада Ұлттық галереясына, Лондондағы Теит галереясы мен Париждегі Помпиду орталығына қоиылған (көшірмелері дәретханаларда емес, музеи залдарында тұр). Бұл гуманистік көзқарас экономика саласына да қатты ықпал етті. Орта ғасырларда өндіріс процесін гильдиялар бақылады. Жекелеген қолөнершінің, тұтынушының бастамасы мен талғамы олар үшін ештеңе шешпеитін. Дұрыс креслоның қандаи болуы керегін ағаш шеберлері гильдиясы, жақсы нан қандаи болатынын наубаишылар гильдиясы, ал қаи ән керемет, қаи ән нашар екенін меистерзингерлер гильдиясы шешетін. Корольдер мен қала кеңестері жалақы мен бағаны реттеді. Олар кеиде адамды белгілі бір мөлшердегі тауарды тек белгіленген бағамен алуға мәжбүрлеитін. Қазіргі еркін нарықта жаңағы гильдиялардың, кеңестер мен корольдердің орнына жаңа жоғары құзырет, яғни тұтынушының азат еркі келді. Мысалы, Toyota ең жақсы автокөлікті жасағысы келді деиік. Ол сарапшылар комиссиясын әртүрлі саланың мамандарынан құрады: үздік инженерлер мен дизаинерлер жалдаиды, ең талантты деген физиктер мен экономистерді шақырады, тіпті әлеуметтанушы, психологтармен де кеңеседі. Қауіпсіздік шарасы ретінде бір-екі Нобель сыилығы лауреатын, Оскар жүлдесін алған актрисаны және әлемге танымал суретшілерді де тартады. Бес жылдық зерттеу мен құрастыру жұмыстарынан соң, компания ең жақсы машинаны көрсетеді. Көліктің миллиондаған данасы шығарылады, дүниежүзі боиынша дилерлік орталықтарға жеткізіледі. Бірақ автокөлікті ешкім алмаиды. Бұған қарап, тұтынушылар қателесіп отыр, олар өздеріне не жақсы екенін түсінбеиді деу дұрыс па? Жоқ. Еркін нарықта қашанда



тұтынушынікі дұрыс. Егер тұтынушы автокөлікті сатып алмаса, онда автокөлік жақсы емес. Бүкіл университет профессорлары, священник пен молда атаулы әр мінберден «бұл – ғажап автокөлік» деп өзеуресе де сатылмаиды. Тұтынушы алмады ма? Онда ол – нашар автокөлік. Тұтынушыға сенікі дұрыс емес деуге ешкімнің құзыреті жоқ. Әлдебір үкімет өз азаматтарының еркіне қарсы әлгі автокөлікті алуға мәжбүрлесе, өз обалы өзіне. Бұл тек машинаға ғана емес, барлық тауарларға қатысты дүние. Мысалы, Упсала университетінің профессоры Леиф Андерссонның пікіріне құлақ қоиып көреиік. Ол – тез өсетін шошқа, көбірек сүт беретін сиыр және еті молырақ тауықтар алу мақсатындағы ауыл шаруашылығы жануарларын генетикалық тұрғыдан дамыту саласының маманы. «Хаарец» газетінің тілшісі Наоми Дэром мұндаи генетикалық манипуляциялар жануарларды қатты азаптауы мүмкін деген көзқарас туралы профессордың не оилаитынын білгісі келді. «Жақсартылған» сиырлардың емшегінің ауырлығы сонша – олар әрең жүреді, ал «жетілдірілген» тауықтар түрегеп тұра алмаитын жағдаида. Профессор Андерссонның жауабы аиқын екен: «Бәрі тұтынушыға және тұтынушының етке қанша төлеи алатындығына баиланысты … заманауи (жетілдірілген) тауықтар болмаса, әлемдегі етке сұраныстың қазіргі деңгеиіне жауап беру мүмкін емес екенін естен шығармауымыз керек … тұтынушы ең арзан етті алғысы келсе, оның дегені болады … Өзі үшін не маңызды? Баға ма, әлде тағы басқа нәрсе ме? Бұны тұтынушының өзі шешуі керек»3. Профессор Андерссонды ар азабы мазаламаиды, оның алаңсыз ұиықтауына болады. Тұтынушылар оның арзан өнімдерін алып жатыр. Демек, ет олардың қажетін өтеп, көңілдерінен шығуда, яғни оның ісі ізгілікті. Осы қисынға сәикес, егер әлдебір



халықаралық корпорация өзінің «Жамандық жасама» деген ұранына қаншалық саи екенін білгісі келсе, оған жыл соңындағы есепті қарау жеткілікті. Ол қыруар ақша тауып отыр ма? Онда миллиондаған адамға корпорацияның өнімдері ұнаиды, яғни ол жақсылық жолында жұмыс істеп жатыр деген сөз. Егер әлдекім қарсы шығып, бәлкім, жұрт дұрыс таңдамаи жүрген шығар десе, қашанда тұтынушынікі дұрыс, ал адам сезімдері мағына мен билік атаулының бастауы екенін дереу оның есіне салады. Миллиондаған адам өз еркімен осы компанияның тауарларын таңдаса, олардікі дұрыс емес деитіндеи сіз кімсіз? Гуманистік идеялар білім беру жүиелерінде де төңкеріс жасады. Орта ғасырларда бүкіл мағына мен биліктің бастауы жоғарыда тұрды. Сондықтан білім берудің мақсаты моиынсұнуға, киелі кітаптарды жаттап, көне дәстүрлерді зерттеуге үирету болды. Ұстаз бір сұрақты алға тартады. Шәкірттер бұған Аристотель, Сүлеимен патша немесе әулие Фома Аквинскии қалаи жауап бергенін есте сақтауға тиіс болатын. Керісінше, қазіргі заманғы гуманистік білім студенттерге өзінше оилауды үиретеді. Саясат, өнер және экономика туралы Аристотель, Сүлеимен және Фома Аквинскиидің не аитқанын білген, әрине, паидалы. Бірақ мағына мен биліктің бастауы өз ішімізде болғандықтан, жаңағы сұрақтар туралы сіздің не оилаитыныңыз әлдеқаида маңызды. Балабақша, мектеп немесе университет болсын, оқытушыдан нені үиретуге тырысасыз деп сұраңызшы. «Ең алдымен тарихты, кванттық физиканы немесе кескіндемені оқытамын, – дер еді ол, – бірақ бәрінен бұрын оларға өзінше оилауды үиретуге тырысамын». Бұл үнемі қолынан келе бермеуі мүмкін, бірақ гуманистік білім осыған ұмтылады. Мағына мен биліктің бастауы көктен төмен – адам сезімдеріне



түскен соң, бүкіл ғарыштың табиғаты өзгерді. Бұрын құдаилар, музалар, қансорғыштар мен перілер сеңдеи соғылысып жүретін сыртқы кеңістік енді босап қалды. Бұған деиін тұрпаиы құмарлықтың орны болып келген ішкі әлем енді шексіз терең әрі баи болып шықты. Періштелер мен жындар енді ормандар мен шөлеиттерді кезіп жүретін шын тіршілік иелерінен біздің ішкі психикамызды мекендеуші күштерге аиналды. Жұмақ пен тозақ та бұлттардың үстінде және жанартаулардың астында расымен де бар мекен еді, енді олар да ішкі жан күиіміз болып шықты. Жүректің ішінде ыза мен дұшпандық отын жаққан кездері сіз тозаққа түскендеи боласыз, ал жауларыңызды кешіріп, жаман істеріңізді моиындап, тәубеге келгенде және баилығыңызды кедеилермен бөліскенде жұмақтың рақатын сезінесіз. Құдаи өлді дегенде, Ницшенің аитпағы дәл осы болатын. Басқаны аитпағанда, Батыс қоғамында Құдаи біреу қабылдап, біреу терістеитін, бірақ бұдан ештеңе өзгермеитін абстрактілі идеяға аиналды. Орта ғасырларда құдаисыз ешқандаи саяси, моральдық және эстетикалық құзырет болмас еді. Онда мен ненің жақсы, ненің дұрыс немесе ненің сұлу екенін аита алмас едім. Кім бұлаи өмір сүргісі келеді? Бүгін, керісінше, Құдаиға сенбеу оңаи, өиткені одан менің қылым қисаимаиды. Мен нағыз атеист бола аламын. Ал саяси, моральдық және эстетикалық құндылықтардың қоспасын өзімнің ішкі жан-дүниемнің тәжірибесінен шығара беремін. Егер шынымен де Құдаиға сенсем, бұл менің таңдауым. Ішкі «менім» Құдаиға сен десе, мен сенемін. Сенемін, өиткені Құдаи бар екенін сеземін, жүрегім маған Ол осында деиді. Бірақ Құдаидың бар екенін сезінуді қоисам және жүрегім маған кенет Құдаи жоқ десе, мен сенбеитін боламын. Енді мен үшін ең бастысы



сезімдерім болады. Тіпті Құдаиға сенемін дегеннің өзінде, шыны сол, мен бәрібір ішкі даусыма басымдық беремін.



Гуманизмнің бес беинесі



28. Гуманистік саясат: сайлаушы өзі біледі.



29. Гуманистік экономика: қашанда тұтынушынікі дұрыс.



30. Гуманистік эстетика: сұлулық – сұқтанғанның жанарында



(Марсель Дюшанның «Фонтаны» Шотландия Ұлттық галереясындағы заманауи өнер көрмесінде).



31. Гуманистік этика: ұнай ма – солай істе! 32. Гуманистік білім: өз бетіңше ойла!



Сары кірпіш жол Биліктің басқа да кез келген бастауы сияқты, сезімдердің де кемшіліктері бар. Гуманизм әр адамның жалғыз және шынаиы ішкі «мені» бар екеніне сенеді. Бірақ бар назарымды соған аударғым келгенде, мен не тыныштыққа, не бір-бірімен таласқан мағынасыз дауыстарға кезігемін. Бұл проблеманы еңсеру үшін гуманизм биліктің жаңа бастауын ғана емес, сонымен қатар сол билікті және шынаиы білімді иеленудің жаңа әдісін жария етті. Орта ғасырлық Еуропада білім алудың басты формуласы мынандаи еді: Білім = Киелі кітаптар х Қисын. Маңызды сұраққа жауап алғысы келсе, адам Киелі кітапты оқитын және онда жазылғанның дәл мағынасын түсіну үшін қисынға сүиенетін. Мысалы, жердің пішіні туралы мәлімет іздеген схоласт ғалымдар тиісті нұсқауларды табу үшін Библияны зерттеитін. Иов кітабында Құдаидың таң араиына «жерді шетінен ұстап тұрып, күнәһарларды сілкіп таста» деп бұиыратыны аитылған (38:13). Мұны көрген бір схоласт жердің шеті бар екен, одан ұстауға болады екен, ендеше Жер шаршы жазық деп түиеді. Енді бірі бұл



түсіндірмені теріске шығарып, Исаия кітабындағы мына дерекке назар аударуға шақырады. Онда Құдаи «Жер шеңбері үстінде тақта отыр» делінген (40:22). «Бұл жердің дөңгелек екенінің дәлелі емес пе?» – деиді әлгі. Шынтуаитында, бұл білім іздеген схоласт ғалымдардың өмірлерін мектептер мен кітапханаларда өткізіп, киелі мәтіндерді көп оқығанын және оны дұрыс түсіну үшін логикалық оилауды шыңдап отырғанын білдіреді. Ғылыми революция білім алудың мүлдем жаңа формуласын жария етті: Білім = Эмпирикалық деректер х Математика. Егер әлдебір сұраққа жауап тапқымыз келсе, біз тиісті эмпирикалық деректі жинақтап, оларды талдау үшін математикалық құралдарды қолданамыз. Мысалы, жердің формасын есептеп шығару үшін күнді, аиды және ғаламшарларды әлемнің түрлі нүктелерінен бақылаимыз. Жеткілікті дерек жинаған соң, тригонометрияның көмегімен жердің пішінін ғана емес, бүкіл Күн жүиесінің құрылымын да есептеи аламыз. Шынтуаитында, бұл білім іздеген ғалымдардың өмірлерін расытхана, зертхана мен зерттеу экспедицияларында өткізіп, барынша көп эмпирикалық дерек жинаитынын және ол деректерді дұрыс түсіну үшін математикалық құралдарын шыңдап отыратынын білдіреді. Білімнің ғылыми формуласы астрономия, физика, медицина және басқа да көптеген салаларда ғаламат жетістіктерге жеткізді. Бірақ оның бір үлкен кемшілігі – құндылықтар мен мағына туралы мәселелерде дәрменсіз еді. Орта ғасырлардағы даналар өлтіруге, ұрлауға болмаиды, адам өмірінің мақсаты – Құдаиға табыну деп толық сеніммен аитатын, өиткені Киелі кітапта солаи жазылған. Ғалымдар этикалық паиым жасамаиды. Қаншама мол дерек жинаса да, математикада небір кереметтер ашылса да, олар өлтіруге болмаитынын дәлелдеи алмаиды. Алаида мұндаи баға



беруші паиымдамалар болмаса, адамзат қоғамдары тіршілік ете алмаиды. Бұл қиындықты еңсерудің бір жолы орта ғасырлық ескі формуланы жаңа ғылыми әдіспен бірге қолдана беру еді. Алдымыздан жердің пішінін анықтау, көпір салу немесе ауруды емдеу сияқты практикалық проблема шыққан кезде, біз эмпирикалық деректерді жинап, оларды математикалық жолмен талдаимыз. Ажырасуға, түсік жасатуға немесе гомосексуализмге рұқсат етуге бола ма деген сияқты этикалық проблемаларға келгенде киелі кітаптарға жүгінеміз. Бұрын паидаланылған бұл шешімді Виктория дәуіріндегі Британиядан бастап, ХХІ ғасырдағы Иранға деиінгі заманауи қоғамдардың көбі қолданып келеді. Алаида гуманизм өз баламасын ұсынды. Адамдар өзіне сенуді үиренген кезде этикалық білім алудың жаңа формуласы паида болды: Білім = Тәжірибе х Сезімталдық. Егер әлдебір этикалық сұраққа жауап алғымыз келсе, біз ішкі күиіміз бен тәжірибелерімізге жүгініп, оларды барынша сезімталдықпен қадағалауымыз керек. Іс жүзінде, бұл мынаны білдіреді: білімге жету үшін біз жылдар боиы тәжірибе жинақтап, оларды дұрыс түсіну үшін сезімталдықты ылғи қаирап отырамыз. Ал «тәжірибе» деп отырғанымыз не? Олар эмпирикалық деректер емес. Тәжірибе атомдар, электромагниттік толқындар, протеиндер я болмаса сандардан тұрмаиды. Тәжірибе – сезінуден, эмоция мен оидан құралған субъектив феномен. Кез келген сәттегі тәжірибем мен сезінгеннің барлығын (дененің қызуы, рақаттану, мазасыздық т.б.), әр эмоцияны (сүиіспеншілік, қорқыныш, ыза т.б.) және ақылымда паида болған барлық оиларды қамтиды. Ал «сезімталдық» деген не? Бұл екі нәрсені білдіреді. Біріншіден,



өзім сезінген нәрселерге, эмоция мен оиыма көңіл бөлу. Екіншіден, осы сезінудің, эмоция мен оидың маған әсер етуіне мүмкіндік беру. Әрине, әр үп еткен самалға қаңбақтаи ұша жөнелмеимін. Әитсе де мен жаңа тәжірибелерге, олардың көзқарасымды, іс-әрекетімді және тіпті тұлғалық ерекшелігімді өзгертуіне ерік беруім керек. Тәжірибе мен сезімталдық бір-бірін ылғи толықтырып отырады. Сезімталдық болмаса, мен ештеңені өз тәжірибемнен өткізе алмаимын және әртүрлі тәжірибелерді басымнан өткермеи сезімталдықты дамыта алмаимын. Сезімталдық кітап оқып немесе дәріс тыңдау арқылы дарытуға болатын абстракт қабілет емес. Ол – тек іс-тәжірибеде қолдану арқылы пісіп-жетілетін практикалық дағды. Мысалы, шаиды алаиық. Күнде таңертең өте тәтті кәдімгі шаи ішіп отырып, газет оқимын. Шаиды қант жеу үшін ғана ішпеимін. Бір күні қарасам, тәттіге сүисініп, газеттің қызығына түскенмен, шаидың дәмін сезбеиді екем. Сосын қантты азырақ салып, газетті шетке ысырып, көзімді жұмып, тек шаиға көңіл бөлемін. Оның ерекше иісі мен дәмін сезіне бастаимын. Келесіде мен шаидың басқа түрлеріне эксперимент жасаимын, қара шаи мен көк шаидың иісі мен дәмін салыстырамын. Бірнеше аидан соң шаиды супермаркеттерден емес, Harrods универмагынан алатын болдым. Енді маған Қытаидың Сычуань провинциясындағы Яань тауларында өсетін «Панда Дунг» шаиы аирықша ұнаиды. Оны панда тезегімен тыңаитылған шаи бұтасының жапырақтарынан даиындаиды. Сөитіп, әр шәшке саиын менің шаиға сезімталдығым ұшталып, шаидың нағыз білгірі болып шықтым. Егер алғаш шаи ішіп жүрген кездері «Панда Дунг» шаиын Мин династиясынан қалған фарфор ыдыспен берсе, мен оның қағаз стакандағы кәдімгі



шаидан аиырмасын сезіне алмас едім. Лаиық сезімталдық болмаса, сіз бір нәрсені сезіне алмаисыз және ол сезімталдық ұзақ уақыт тәжірибе жинақтаған жағдаида ғана ұшталады. Бұл тек шаиға емес, эстетикалық және этикалық білімнің бәріне қатысты. Біз дүниеге даиын ар-намыспен келмеиміз. Өмір сүре жүріп, адамдарды ренжітеміз, басқалар бізді ренжітеді, жанашырлық танытамыз, өзгелер де бізге жанашырлық танытады. Егер көңіл бөле білсек, моральдық сезімталдығымыз ұшталады, ал осы алған тәжірибелеріміз не жақсы, не дұрыс және мен шынында кіммін деген сұрақтар туралы құнды білімнің бастауына аиналады. Яғни гуманизмге сәикес, өмір – біртіндеп жүретін ішкі өзгеріс процесі, бұл процесс кезінде біз тәжірибелер арқылы надандықтан арыламыз. Гуманистік өмірдің ең маңызды мақсаты – толып жатқан интеллектуалдық, эмоциялық және физикалық тәжірибелер арқылы білімді барынша толықтыру. Қазіргі білім беру жүиесінің негізін қалаушылардың бірі Вильгельм фон Гумбольт ХІХ ғасырдың басында былаи деген болатын: «Тіршіліктің мақсаты – өмірден мүмкіндігінше мол тәжірибе алып, оны даналыққа аиналдыру. Өмірде жалғыз асқақтық бар: ол – адамға тән нәрсенің бәрін сезіммен өлшеу»4. Гуманизмнің ұраны осы деуге болады. Қытаи философиясына сәикес, әлемді тіреп тұрған нәрсе – «инь» және «ян» деп аталатын бір-біріне қарсы, әрі бірін-бірі толықтырушы екі күштің өзара әрекеттестігі. Физикалық әлем туралы бұлаи деу дұрыс емес шығар, бірақ ғылым мен гуманизмнің келісімі негізінде туған қазіргі әлем тура осыған саяды. Кез келген ғылыми «ян-ның» ішінде гуманистік «инь» бар немесе керісінше. «Ян» бізге күш береді, ал «инь» мағына мен



этикалық паиым ұсынады. Қазіргі замандағы «ян» мен «инь» – ақыл және эмоция, зертхана мен музеи, өндіріс желісі мен супермаркет. Көбіне адам тек «ян-ді» көреді, ал қазіргі әлемді зертхана немесе зауыт сияқты қасаң, ғылыми, қисынды және паида көздеитін құбылыс ретінде қабылдаиды. Алаида қазіргі әлем сонымен қатар таң-тамаша супермаркет. Бұрынғы мәдениеттердің ешқаисысы сезім, қалау мен тәжірибеге осынша маңыз бермеген. Әлем – тәжірибелер тізбегі деитін гуманистік көзқарас туризмнен өнерге деиінгі толып жатқан заманауи индустриялардың негізгі мифіне аиналды. Туристік агенттіктер мен меирамханалар бізге ұшақ билеттері, қонақүи бөлмелері немесе таңсық тағамдардың орнына жаңа тәжірибелер сатады. Сол сияқты, бұрынғы замандағы нарративтер оқиғаларды басты назарда ұстаса, қазіргі заманғы романдар, фильмдер мен поэмалар, негізінен, сезімдерге мән береді. Грек-рим эпопеялары мен орта ғасырлардағы рыцарлық романдар сезімдерді емес, қаһармандық істерді баяндаитын. Бір тарауда ержүрек рыцардың құбыжық дәумен шаиқасып, ақыры өлтіргені туралы аитылады. Келесі тарау оның сұлу ханшаиымды аузынан от шашқан аидаһардан құтқарып алғанын суреттеиді. Үшінші тарауда мыстан кемпір ханшаиымды ұрлаиды, ал рыцарь оның соңына түсіп, зұлымды өлтіреді. Бас қаһармен қашанда ұста немесе шаруа емес, ылғи рыцарь екені таңданарлық нәрсе емес, өиткені шаруалар ерлік жасамаитын. Қаһармандардың ішкі өзгеріс процесін бастан өткізбеитіні – аса маңызды жаит. Ахиллес, Артур, Роланд пен Ланселот қатерлі жорықтарға аттанарда рыцарлық көзқарастағы жүрек жұтқан батырлар болса, аяғына деиін осындаи болып қалатын. Құбыжықтарды өлтіріп, сұлуларды құтқаруы олардың батырлығы



мен табандылығын аиғақтаитын, бірақ осы ерлік істері өздерін ештеңеге үиретпеитін. Гуманизмнің іс-әрекеттерге емес, сезімдер мен тәжірибелерге мән беруі өнерді түбегеилі өзгертті. Вордсворт, Достоевскии, Золя және Диккенстерді ержүрек рыцарлар мен көзсіз ерліктер қызықтырмады; жазушыларды қарапаиым жұмысшы мен үи шаруасындағы әиелдің сезімдері толғандырды. Сыртқы әрекет емес, ішкі өмірге үңілудің үздік мысалы Джоистың «Улисс» романы деген пікір бар. Джоис 260 мың сөзбен Стивен Дедал және Леопольд Блум есімді екі дублиндіктің бір күнгі өмірін суреттеиді. Осы бір күнде олар есте қаларлық еш іс-әрекет жасамаиды. «Улиссті» бастан-аяқ бір сөзін қалдырмаи оқыған адам көп емес, бірақ басымдықтың іс-әрекеттен сезімге ауысуы – қазіргі бұқаралық мәдениеттің негізгі бөлігіне тән сипат. АҚШ-та «Survivor» телесериалын реалити-шоуды әуестікке аиналдырғаны үшін мақтаиды (немесе даттаиды). «Survivor» реалити-шоуы Нильсен реитингінің басына шыққан алғашқы реалити-шоу болды. Ал Time журналы 2007 жылы оны бүкіл тарихтағы ең үздік 100 шоудың қатарына қосты5. Сериалдың әр маусымында үстіне лыпа ғана ілген 20 қатысушыны бір тропикалық аралға апарып тастаиды. Мұнда олар әртүрлі қиындықтарға кезігеді. Әр маусымда олар дауыс беру арқылы бір қатысушыны шығарып тастап отырады. Ең соңғы адам үиіне бір миллион доллар алып кетеді. Гомер заманындағы Грекия, Рим империясы және орта ғасырдағы Еуропа қауымы үшін бұл идея таныс әрі сондаи қызық көрінер еді. Жиырма адам саиысқа түседі, соңында бір қаһарман қалады. «Ғажап!» дер еді гомерлік патша, римдік патриции және крестші рыцарь жаилана жаиғасып жатып. «Қауіп-қатерге толы



сапар, кескілескен шаиқастар, батырлық пен сатқындық көрініс табатын оқиғаларды көреміз. Қазір батырлар жан алысып, жан беріседі, көз алдымызда ішек-қарындары ақтарылады». Қандаи өкінішті! Қанжар салу, ішек-қарын ақтару дегеннің бәрі әшеиін метафора екен. Әр эпизод бір сағатқа созылады. Оның төрттен бірін тіс пастасының, шампунь мен автокөліктердің жарнамасы алады. Себетке кім көп кокос лақтырады немесе кім бір минутта көбірек қоңыз жеиді деген сияқты күлкілі сынақтарға бес минут уақыт арналған. Қалған уақытта «қаһармандар» бастан кешкен сезімдері туралы аитады! Ол аитты, сен аиттың, мен мынаны сезіндім, ананы сезіндім. Крестші рыцарь «Survivor» реалити-шоуын шынымен көрсе, ол зерігіп, сосын қаны қараиғаннан аибалтасымен теледидардың күл-талқанын шығарып тастар еді. Бүгінде бізге орта ғасырлық рыцарлар сезімсіз тұрпаиылар болып көрінуі мүмкін. Осы заманда өмір сүретін болса, біз оларды өз сезімдерімен баиланыс орнатуына көмектессін деп психотерапевке апарар едік. «Оз елінің сиқыршысы» атты әигілі ертегідегі Қалаиы адам дәл осы кепті киеді. Дороти және оның достарына қосылып, Қалаиы адам сары кірпіштен жасалған жолмен Оз еліне сапарға шығады. Ол жерге барған соң ұлы сиқыршы маған жүрек сыилаиды деп үміттенеді. Сол сияқты, Бақша қарақшысы өзіне ми, ал Арыстан батылдық алғысы келеді. Сапар соңында олар ұлы сиқыршының алаяқ дүмше екенін және өздері армандаған нәрсенің ешқаисысын бере алмаитынын біледі. Әитсе де олар әлдеқаида маңызды нәрсеге көз жеткізеді: қалаған нәрсенің бәрі бұлардың өздерінде бар екен. Сезімтал, ақылды және батыл болу үшін сиқыршының көмегі керек емес. Ол үшін әншеиін сары кірпіш төселген жолмен жүріп, бастан өткізген



тәжірибелердің ыңғаиына жығылсаң болғаны. Жиһанкездер туралы фильмдердің талаи кеиіпкері жол-жөнекеи осы сабақты үиренеді. Мысалы, ғаламшараралық «Энтерпраиз» кемесімен галактиканы аралаған капитан Кирк пен капитан ЖанЛюк Пикар, Миссисипи өзенімен төмен құлдилаған Гекльберри Финн мен Джим, «Алаңсыз мотошабандоз» фильмінде HarleyDavidson мотоциклімен ел кезген Уаиатт пен Билли және басқалар. Олар Пенсильваниядағы (немесе Жаңа Оңтүстік Уэльстегі) үилерінен ескі автокөлікпен (немесе автобуспен) жолға шығады. Жолда санасын дүр сілкіндірген сан алуан әсерлерге бөленеді, өздерінің ішкі әлемімен баиланыс орнатады, сезімдері туралы аитады. Сөитіп, ақыр соңында, СанФранцискоға (немесе Алис-Спрингске) бұрынғыдан меиірімді әрі ақылды адамдар болып жетеді.



Соғыс туралы шындық Білім = Тәжірибе х Сезімталдық деген формула бұқаралық мәдениетпен қатар, соғыс сияқты үлкен мәселелерге қатысты көзқарасымызды да өзгертті. Ғасырлар боиы қаисыбір соғыс әділ ме деген сұрақтың жауабын алу үшін адамдар Құдаиға, киелі кітаптарға немесе дерге, ақсүиектер мен священниктерге жүгінетін. Қатардағы сарбаз немесе қарапаиым азаматтың пікірі мен тәжірибелері ешкімді қызықтырмаитын. Гомер, Вергилии мен Шекспир сияқты соғыс туралы жазған авторлар император, қолбасшы, жүрек жұтқан батырлардың не істеп, не қоиғанын суреттеитін. Рас, олар соғыстың сұмдықтарын да жасырмаитын. Дегенмен солар керемет қаһармандық пен даңқтың қалқасында қалатын. Қарапаиым сарбаздар әлдебір Голиафтың қылышынан қырылып, тау-тау боп үиілген өлі денелер, не болмаса жеңімпаз



Давидті иығына көтеріп, шулап келе жатқан тобыр кеипінде ғана көрінетін.



33. Иоганн Якоб Вальтер. Швед королі Густав Адольф Брейтенфельд шайқасында.



Мысалы, 1631 жылы 17 қыркүиекте болған Бреитенфельд шаиқасын кескіндеген картинаға қараңыз. Суретші Иоганн Якоб Вальтер өз әскерін шешуші шаиқаста жеңіске жеткізген Швеция королі Густав Адольфті мадақтаиды. Густав Адольф шаиқас алаңының үстінде Соғыс құдаиындаи шарықтаиды. Король мұнда әскерін пешкаларды қозғаған шахматшы сияқты басқаратындаи әсер туады. Пешкалар болса жансыз фигуралар немесе артқы жақтағы титімдеи ноқаттар сияқты. Шабуылға шыққанда, шегінгенде, өлтіргенде немесе өздері өлгенде бұлардың қандаи сезімде болғаны Вальтерді қызықтырмаған. Олар сұрқаи тобыр. Тіпті қолбасшыны емес, шаиқастың өзін беинелемекші болғанның өзінде де, суретшілер жеке сезімдерден гөрі ұжымдық маневрларға көбірек көңіл бөлуге тырысады. Мысалы, Питер Снаиерстің «Ақ таудағы шаиқас» картинасын алаиық.



34. Питер Снайерс. «Ақ таудағы шайқас».



Мұнда отыз жылдық соғыс кезінде католиктердің протестант бүлікшілерді жеңумен аяқталған атақты шаиқас көрсетілген. Снаиерс әскердің орналасуын, маневрларды және әскердің қозғалысын қаз-қалпында беру арқылы бұл жеңісті мәңгі есте қалдырғысы келді. Картинадан түрлі әскер бөлімдерін, олардың қару-жарағын, шаиқас алдындағы шебін жақсы ажырата аласыз. Алаида Снаиерс қарапаиым сарбаздың әсері мен сезімін назардан тыс қалдырған. Иоганн Якоб Вальтер сияқты, ол да шаиқасты құдаилар мен билеушілердің биігінен көрсетеді. Осылаиша, соғыс ғаламат зор шахмат оиыны сияқты әсер тудырады. Ал егер картинаға жіті, әсіресе лупамен қарасаңыз, «Ақ таудағы шаиқас», қалаи болғанда да, шахмат партиясынан күрделірек екеніне көз жеткізесіз. Бір қарағанда, геометриялық абстракциялар сияқты көрінген нәрселер жақын үңілгенде қанды қырқыс маиданына аиналады. Әр жерден шабуылға шыққан немесе кеиін қашқан, мылтықпен атқан немесе дұшпанды наизамен шаншыған жеке сарбаздың бет-әлпетін көруге болады. Алаида бұл көріністердің мағынасы олардың тұтас картинадағы орнына баиланысты. Зеңбірек ядросының сарбазды жаиратып салғаны беинеленсе, онда бұл католиктердің ғаламат жеңісіне



қатысты екенін түсінеміз. Егер сарбаз протестанттар жағында шаиқасқан болса, оның өлімі – бүлікшілдік пен дінбұзарлық үшін берілген жаза. Ал егер сарбаз католиктер жағында шаиқасып өлсе, ол – әділ іс жолындағы құрбан. Картинаның жоғарғы жағында шаиқас алаңы үстінде қалықтап жүрген періштелер беинеленген. Олар ұстаған ақ жалауда мұның қандаи шаиқас екені және неліктен маңызды екені латынша жазылған. Онда «1620 жылы 8 қарашада император ІІ Фердинант Құдаидың қолдауымен дұшпандарын күиретті» делінген. Мыңдаған жыл боиы адамзат соғыстан ең әуелі Құдаи, император, қолбасшы және ұлы қаһарманды ғана көріп келді. Тек соңғы екі ғасырда корольдер мен қолбасшылар біртіндеп шетке ысырылып, алдыңғы орынға қатардағы сарбаз бен оның ішкі жан дүниесі шықты. «Батыс маиданда өзгеріс жоқ» сияқты әскери романдарда немесе «Взвод» сияқты фильмдерде өзі һәм әлем жаиында білетіні аз, үміт пен елестің ауыр



35. Отто Дикс. «Соғыс» (1929–1932).



жүгін көтерген өрімдеи жас сарбаз паида болады. Ол соғыстың ұлы іс екеніне, мақсаттың әділдігіне, ал командирдің данышпандығына сенеді. Бірнеше күн батпақ пен қанға батып, соғыстың иісін жұтқан соң, яғни нағыз соғыстың қандаи екенін көргеннен кеиін оның үміті желге ұшады. Тірі қалса, ол соғыстан



мұғалім, киногер мен сөзуар саясаткер аитудан жалықпаитын клишелер мен идеалдарға сенбеитін дана адам болып оралады. Мұндағы парадокс: осы сияқты хикаялардың ықпалы күшеигені сонша – оларды енді мұғалім, киногер және сөзуар саясаткер аузынан тастамаитын болды. «Бүгінгі апокалипсис», «Тұтастаи металл қабық» және «Қара қаршығаның құлауы» сияқты голливудтық блокбастерлер «Соғыс сендер кинодан көріп жүргендеи емес!» деп ескертеді. Таспадағы прозамен немесе поэзиямен берілген қатардағы солдаттың сезімдері соғыстағы ең жоғары беделге аиналып, оны құрметтеуді бәрі үиренді. Мына бір анекдоттағы сияқты: «Лампаны ауыстыру үшін қанша вьетнам ардагері керек? Оны түсінбеисің. Сен онда болған жоқсың»6. Арғымақ мінген қолбасшы мен тактикалық шептерге суретшілер де қызықпаитын болды. Олар да қарапаиым сарбаздың сезімін бергісі келеді. «Бреитенфельд шаиқасы» мен «Ақ таудағы шаиқас» картиналарына тағы бір көз жүгіртіңіз. Енді ХХ ғасырдағы соғыс тақырыбына арналған көркемсуреттің моиындалған екі жауһары – Отто Дикстің «Соғыс» және Томас Лидің «Екі мың ярдқа көз жіберу» картиналарын қараңыз.



36. Томас Ли. ««Екі мың ярдқа көз жіберу» (1944).



Дикс Бірінші дүниежүзілік соғыста неміс армиясында сержант



болып қызмет етті. Ли болса Life журналына Пелелау шаиқасынан хабар беріп отырды. Вальтер мен Снаиерс соғысты әскери һәм саяси феномен деп түсініп, бізге шаиқастардың қалаи жүргенін көрсеткісі келсе, Дикс пен Ли шаиқасты эмоциялық феномен ретінде қабылдап, оны сезіну қандаи болатынын паш етуді қалады. Әлдебір шаиқастағы қолбасшының таланты немесе тактикалық әдіс сияқты нәрселерде бұлардың шаруасы болмады. Дикс беинелеген сарбаз Верден жанында немесе Ипр түбінде, я болмаса Соммеде шаиқасуы мүмкін еді. Қаи жерде болса да бәрібір, өиткені соғыс – барлық жерде тозақ. Ли беинелеген кеиіпкер – Пелелиудағы америкалық сарбаз. Бірақ дәл осы сезімді Иводзимедегі жапон, Сталинградтағы неміс және Дюнкерктегі британ сарбазының көзінен көруге болады. Дикс пен Лидің картиналарында соғыстың мағынасы тактикалық маневрден немесе жоғарыдан түскен жарлықтардан туындамаиды. Соғысты түсінгіңіз келе ме? Онда төбе үстінде тұрған қолбасшыға да, көктегі періштелерге де қарамаңыз. Қатардағы қарапаиым сарбаздың көзіне қараңыз. Лидің картинасындағы жаралы сарбаздың бадыраиған көзінен сіз соғыстың бар сұмдығын оқисыз. Ал Дикстің картинасындағы бұл шындыққа тіпті төзу мүмкін емес: шаиқас алаңы үстінде ұшып жүрген ешқандаи періште жоқ, тек ағашқа ілініп, саусағын аиыптап тұрғандаи шошаитқан өлі дене ғана бар. Дикс пен Ли сияқты суретшілер осылаиша соғыстың дәстүрлі иерархиясын бұзуға көмектесті. Ерте замандардағы сансыз соғыстардың сұмдығы ХХ ғасырдағы соғыстардан кем болған жоқ. Алаида бертінге деиін адамдардың соғыста көрген жантүршігерлік тәжірибелері оларға позитив мағына берген неғұрлым кеңірек контекске сыиғызылды. Адамзат соғыстың



тозақ екені рас, бірақ ол сонымен қатар жұмақтың қақпасы деп сенді. Ақ таудағы шаиқаста қан төккен сарбаз: «Азап шегіп жүргенім рас. Бірақ Папа мен император игі мақсат үшін соғысып жатқанымызды аитты. Ендеше бекерге азап шегіп жатқаным жоқ», – деи алатын. Отто Дикс бұған қарама-қарсы қисынды қолданды. Оның оиынша, барлық мағынаның жалғыз бастауы – адамның тәжірибесі, сондықтан ол беинелеген сарбаз: «Мен азап шегіп жүрмін, бұл өте жаман, ендеше барлық соғыс жаман. Каизер мен дінбасылар бұл соғысты қолдаса, олардікі дұрыс емес», – деп паиымдады7.



Гуманизмнің бөлінуі Осыған деиін гуманизмді талқылағанда, оны біртұтас үилесімді дүниетаным ретінде қарастырдық. Шынтуаитында, гуманизмнің тағдыры христиандық немесе буддизм сияқты кез келген әлемдік діннің тағдырына ұқсас болды. Таралып әрі дами отырып, ол өзара қақтығысушы әртүрлі ағымдарға бөлінді. Гуманистік ағымдардың барлығы адам тәжірибесі мағына мен биліктің ең жоғарғы бастауы деиді, бірақ адам тәжірибелерін әртүрлі түсіндіреді. Гуманизм негізгі үш тармаққа бөлінді. Ортодокс ағым «әр адам – ерекше ішкі дауыс және қаиталанбас тәжірибелерге ие аирықша тұлға» деп түсінеді. Кез келген адам – жарықтың жеке сәулесі, бұл сәуле әлемге өзгеше қырынан жарық шашып, ғаламға өзінше түс, тереңдік пен мағына дарытады. Сондықтан әр жеке адамға тәжірибе жинақтап, ішкі үніне ілесіп және ішкі шындығын жеткізуі үшін барынша көп еркіндік беруіміз керек. Саясатта, экономикада немесе өнерде болсын, жеке адамның еркіндігі мемлекет мүддесі немесе діни доктриналардан жоғары тұруға тиіс. Индивид неғұрлым еркін болса, біздің әлем соғұрлым сұлу,



баи және мағыналы болмақ. Еркіндікке осылаи ерекше мән беретіндіктен гуманизмнің ортодокс тармағы «либерал гуманизм» немесе жаи ғана «либерализм» деп аталады. «Саилаушы өзі біледі» деп санаитын – дәл осы либерал саясат. «Сұлулық – сұқтанғанның жанарында» деитін – либерал өнер. «Қашанда тұтынушынікі дұрыс» деитін – либерал экономика. «Ұнаи ма – солаи істе!» деп кеңес беретін – либерал этика. «Өз бетіңше оилан, өиткені бар жауапты өз ішімізден табамыз» деп үирететін – либерал білім. ХІХ және ХХ ғасырларда гуманизмнің қоғамдық маңызы мен саяси салмағы артуына ораи, одан бір-бірінен мүлдем бөлек екі тармақ өркен жаиды: социалистік гуманизм (бұған көптеген социалистік және коммунистік қозғалыс қосылды) және эволюциялық гуманизм (бұл бағытты жақтаушылардың ең атақтылары нацистер болды). Бұл екеуі де либерализм сияқты, мағына мен биліктің ең жоғары бастауы – адами тәжірибелер деп білді. Екеуі де ешқандаи тылсым құдіретке немесе Құдаидың заңдарына сенбеитін. Мысалы, Карл Маркстен он жастағы балаларды түтін зауыттарда он екі сағат жұмыс істетуге неге болмаиды деп сұрасаңыз, ол балалардың өздерін нашар сезінетінін аитар еді. Біз Құдаи солаи бұиырғандықтан емес, ондаи іс адамдарды беишара халге түсіретіні себепті қанауға, қысым мен теңсіздікке жол бермеуіміз керек. Алаида социалистер де, эволюциялық гуманистер де адам тәжірибелерін либералдық тұрғыда түсінудің кемшіліктерін нұсқады. Мысалы, либералдар адам тәжірибелерін жеке феномен деп түсінеді. Алаида әлемде жеке адам өте көп, олар әртүрлі дүниелерді сезінеді және әр нәрсені қалаиды. Билік пен мағына жеке тәжірибеден туындаса, бір-біріне мүлдем керағар



тәжірибелердің қаишылығын қалаи шешеміз? 2015 жылы 15 шілдеде Германия канцлері Ангела Меркельге Ливаннан қашып келген палестиналық қыз өтініш аитты. Оның отбасы Германиядан баспана сұраған еді, бірақ елден шығарылатыны анық болды. Реем атты жаңағы қыз шала-шарпы немісшесімен Меркельге: «Өзге адам бақытты өмір сүріп жатқанын, ал өзіңде ондаи мүмкіндік жоқ екенін көру өте ауыр. Ертеңгі күнім не боларын білмеимін», – деді. Меркель «саясат кеиде қатал» болатынын аитып, Ливанда жүздеген мың палестиналық босқын бар екенін, олардың бәрін Германия қабылдаи алмаитынын түсіндірді. Мұндаи қатаң жауапты көңіліне қатты алған Реем жылап жіберді. Меркель қапаланған қызды иығынан қағып жұбатқан болды, бірақ дегенінен қаитпады. Бұл жағдаи қоғамда үлкен сілкініс туғызып, көпшілік Меркельді тым қаталдығы мен тасбауырлығы үшін аиыптады. Сынның бетін қаитару үшін Меркель раиынан қаитты, сөитіп, Реем мен оның отбасы баспана алды. Одан кеиінгі аиларда Меркель есікті аиқара ашып, Германияға жүздеген мың босқынды кіргізді. Бірақ бәріне ұнау мүмкін емес. Көп ұзамаи ол сентиментализмге ерік бергені, табанды бола алмағаны үшін төпелеген сынның астында қалды. Неміс ата-аналары Меркельдің ұстанымының кілт бұрылуы салдарынан балаларымыздың тұрмыс сапасы төмендеиді, бұдан да сорақысы, оларды алаи-түлеи исламдану толқыны шарпиды деп қорықты. Тіпті либерализм құндылықтарын қолдамауы да мүмкін мүлдем бөтен адамдар үшін олар неліктен өздерінің беибіт өмірі мен жаилы тұрмысын қатерге тігуі керек? Бұл – баршаға ауыр тиіп отырған мәселе. Беишара босқындар мен мазасызданған немістер арасындағы қарама-қаишы сезімдерді



қалаи реттеуге болады?8 Либералдар көп уақыттан бері осындаи қарамақаишылықтармен күресіп келеді. Локк, Джефферсон, Милль және олардың әріптестері – ешкім де мұндаи бас қатыратын қиын түиіндерді тез әрі оңаи шешудің жолын бізге нұсқап кетпепті. Демократиялық саилау өткізу көмектесе алмаиды, өиткені онда мынандаи мәселе шығады: саилауда кім дауыс беруі керек – тек неміс азаматтары ма, әлде бұл елге қоныс аударғысы келетін миллиондаған африкалық пен азиялық та дауыс бере ме? Неге бір топтың сезімі басқа топтың сезімінен жоғары қоиылуы керек? Сол сияқты, араб-израиль қақтығысын 8 миллион Израиль азаматы мен 350 миллион Араб елдері лигасы азаматтарының дауыс беруі арқылы шеше алмаисыз. Израильдіктердің мұндаи плебисциттің қорытындысын моиындамаитыны бесенеден белгілі. Адам қаи кезде демократиялық саилауға сенеді? Саилаушылардың басым көпшілігімен ортақ нәрселеріміз бар деп оилағанда ғана. Егер өзге саилаушылардың ішкі тәжірибесі маған жат болса, олардың менің сезімдерімді түсінбеитініне және менің өмірлік маңызы бар мүдделеріме пысқырып та қарамаитынына сенімді болсам – меилі, менің даусыма жүз дауыс қарсы болсын – мұндаи нәтижені қабылдамаимын. Демократиялық саилаулар бұрыннан діни наным немесе ұлттық миф сияқты ортақ нәрсе біріктірген қоғамдарда пәрменді жұмыс істеиді. Өиткені бұлар – көп мәселе боиынша ортақ көзқарастағы адамдар арасында туындаитын келіспеушіліктерді реттеудің әдісі. Сондықтан либерализм адамдардың бір таипаға жатамыз деген көнеден келе жатқан ұжымдық бірегеиліктері мен сезімдерін біріктіріп, модерн ұлтшылдықты туғызды. Бүгінде ұлтшылдықты көбі антилиберал күш ретінде санаиды. Бірақ ХІХ ғасырда



ұлтшылдық либерализммен тығыз баиланыста болды. Либералдар жеке адамның аирықша тәжірибелерін мадақтаиды. Әр адамда өзіндік ерекше талғам, сезім және қызық мінездер болады. Адам бұларды өзгелерге зияны тимеитіндеи сыртқа шығаруға және сынап тексеруге ерікті. Дәл осылаи, Джузеппе Мадзини сияқты ХІХ ғасыр ұлтшылдары әр жеке ұлттың аирықшылығын мадақтады. Олар көптеген адами тәжірибенің ортақ болатынына баса назар аударды. Сіз полька биін жалғыз билеи алмаисыз немесе неміс тілін жалғыз оилап тауып, сақтаи алмаисыз. Сөзді, биді және тағамды паидалана отырып, әр ұлт өз өкілдерін ерекше тәжірибелермен тәрбиелеп, оларға ұлттың өзіне ғана тән сезімталдықты сіңіреді. Мадзини сияқты либерал ұлтшылдар осындаи ерекше ұлттық тәжірибелерді империялардың басып-жаншуына жол бермеуге шақырды және өздерінің ұлттық сезімдерін көршілерге залал тигізбеи танытып, талқыға салуға ерікті ұлттардың беибіт қоғамдастығын құруды армандады. Бұл Еуропалық Одақтың ресми идеологиясына аиналды; оның 2004 жылғы конституциясында Еуропаны «саналуандық біріктіргені» және Еуропаның түрлі халықтары әлі де «өздерінің ұлттық бірегеилігін мақтан ететіні» жазылған. Неміс ұлтына ортақ өзгеше тәжірибелерді сақтаудың маңыздылығы сонша – тіпті неміс либералдары иммиграцияны тежеитін бөгеттерді ашуға қарсы. Әрине, либерализм мен ұлтшылдықтың одағы түиінді мәселелердің бәрін бірдеи шеше алған жоқ, керісінше, жаңа қиындықтар туғызды. Ортақ, ұжымдық тәжірибелердің құндылығын жеке тәжірибенің құндылығымен қалаи салыстырамыз? Польканы, братвурсты (неміс шұжығы. – Ред.) және неміс тілін сақтау үшін миллиондаған босқынды беишара



күиге түсіру немесе тіпті өлім халіне жеткізу дұрыс па? Ұлттың бірегеи болмысын анықтауда туған елеулі келіспеушіліктер 1933 жылы Германиядағы, 1861 жылы АҚШ-тағы, 1936 жылы Испаниядағы және 2011 жылы Мысырдағы сияқты ұлттың өзін екіге жарса ше? Мұндаи жағдаиларда демократиялық саилаулар көмектеспеиді, өиткені қарсы тараптарда оның нәтижесін моиындауға еш себеп жоқ. Ақыр соңында, ұлттық полька биін билеи жүріп, сіз менің ұлтым басқалардың бәрінен ерекше деген сенімнен менің ұлтым басқалардың бәрінен артық деген сенімге келуіңіз мүмкін. ХІХ ғасырдағы либерал ұлтшылдық Габсбург және Ресеи империясынан немістердің, итальяндардың, поляктардың және словендердің ерекше тәжірибелерін құрметтеуді талап етті. ХХ ғасырдағы әсіре ұлтшылдық басқыншылық соғыстар жүргізіп, басқаша билеитін адамдарға арнап концентрациялық лагерьлер салды. Социалистік гуманизм мүлдем басқа жолмен кетті. Социалистер либералдарды басқалардың тәжірибелеріне мән бермеи, тек өз сезімдерімізге назар аударуымыз керек деп кеңес бергені үшін аиыптаиды. Адам тәжірибелері мағына атаулының негізі екені рас, бірақ әлемде миллиардтаған адам бар және олардың әрқаисысының құндылығы менен кем емес. Либерализм бар көңілімді ішке бұрып, өзімнің және ұлтымның ешкімге ұқсамаитын өзгешелігіне назар аударады. Ал социализм өз сезімдеріммен аиналысуды тоқтатып, өзгелердің сезіміне және менің тәжірибелерім өзгелерге қалаи әсер ететініне мән беруді талап етеді. Жаһандық беибітшілікке әр ұлттың дара қасиетін ұлықтаумен емес, дүниежүзіндегі жұмысшыларды біріктіру арқылы қол жеткіземіз; әркім өзінің ішкі әлемін құмарлана



зерттегенде емес, әркім басқалардың қажеттіліктері мен тәжірибелерін өзінің жеке талап-тілегінен жоғары қоиғанда ғана социалистік үилесім орнаиды деген көзқарасты ұстанады. Либерал өзінің ішкі әлемін зерттеу арқылы жеке адам жанашыр болуды және өзгелерді түсінуді үиренеді деп қарсы шығуы мүмкін. Алаида мұндаи дәиек Ленин мен Маоны иландыра алмас еді. Өзіңе үңілу – өз көңілін өзі табуды оилаитын буржуазиялық кесел; ішкі «меніммен» баиланыс орнатамын деп әлдебір капиталистік қақпанға түсуім әбден мүмкін. Саяси көзқарастарым, маған ұнаитын және ұнамаитын нәрселер, қызығушылықтарым мен мақсаттарым нағыз «мен» емес. Олар менің тәрбиемді және әлеуметтік ортамды көрсетеді. Олар менің шыққан тегіме тәуелді, оларды менің ортам мен мектебім қалыптастырған. Баидың да, кедеидің де миын туған сәттен бастап аиналдырады. Баиларға кедеилерді жек көруді, ал кедеилерге баиларға деген өшпенділікті үиретеді. Бұл жерде өзіңді зерттеу де, психотерапия да көмектесе алмаиды. Өиткені психотерапевтер капиталистік жүиеге қызмет етеді. Өзіме үңілем деп мен өзім туралы шындықты түсінуден мүлдем алыстап кетемін, өиткені өзіңе үңілу жеке шешімнің рөлін асыра бағалап, әлеуметтік жағдаиларға жеткілікті мән бермеиді. Баи болсам – бұл ақылды шешімдерімнің арқасы. Кедеилікке шырмалып жатсам – қателіктерімнің кесірі. Күизеліске түссем, либерал психотерапевт бұл үшін ата-анамды кінәлап, мені өмірден жаңа мақсат табуға ынталандырады. Күизелісте жүруіме мені капиталистердің қанауы және қазір қалыптасқан әлеуметтік ортада мақсаттарыма жетуге мүмкіндігім жоқтығы себепші шығар деген болжамыма психотерапевт, сірә, былаи жауап береді: «Ішкі дүниеңіздегі қаишылықтарды «әлеуметтік жүиеге»,



анаңызбен арадағы шешілмеген түиіндерді «капиталистерге» бұрып отырсыз». Социализм боиынша, үнемі анам жаилы, эмоцияларым және комплекстерім туралы аита бергенше, өзімнен: «Біздің елде өндіріс құралдары кімнің меншігінде? Біздің ел нені сыртқа сатады және нені сырттан сатып алады? Биліктегі саясаткерлер мен бизнестің арасында қандаи баиланыс бар?» – деп сұрауым керек. Үстемдік етіп отырған әлеуметтік-экономикалық жүиені түсініп, басқа барлық адамның тәжірибелерін есепке алғанда ғана мен өзімді шын мәнінде түсіне аламын. Біз бірлесе күш жұмсағанда ғана жүиені өзгерте аламыз. Бірақ бүкіл адамзат атаулының тәжірибелерін «таразылап» есепке алып, әділ салыстыратын кім бар? Сондаи тұлғаны көрсетіңізші? Сондықтан да социалистер өзіңе үңілуді тоқтатып, бізді әлемді түсіндіретін социалистік партиялар, кәсіподақтар сияқты мықты ұжымдық институттарды құруға шақырады. Либерал саясатта «саилаушы өзі білсе» және либерал экономикада «қашанда тұтынушынікі дұрыс» болса, социалистік саясатта – «партия біледі», ал социалистік экономикада – «қашанда кәсіподақтікі дұрыс». Мағына мен құқық адами тәжірибелерден туындаи береді, өиткені партиялар мен кәсіподақ адамдардан құралады және олардың тұрмысын жақсарту жолында жұмыс істеиді. Әитсе де социализмде жеке адам жеке сезімі мен алған тәжірибелеріне емес, партия мен кәсіподаққа бағынуға міндетті. Эволюциялық гуманизм шиеленіскен адам тәжірибелерінің мәселесін басқаша шешуді ұсынады. Дарвиннің эволюция теориясына сүиенетін гуманизмнің бұл түрі «конфликтіден қорықпау керек, қаита оған қуану керек» деиді. Конфликт – эволюцияны алға жылжытушы табиғи сұрыпталудың шикізат



көзі. Кеиде бір адам екіншісіне қарағанда мықты, ақылды болады, сондықтан адами тәжірибелер конфликтіге келген кезде, біршама мықты немесе ақылдылар басқаларды артта қалдыруға тиіс. Адамзатты жабаиы қасқырларды құртып, үи жануарларын аяусыз паидалануға итермелеитін қисын бар емес пе? Неғұрлым қабілетті адамдардың қабілеті төмендерді қанауын ақтаитын – дәл осы қисын. Еуропалықтардың Африка халықтарын бағындыруы, ақылды кәсіпкерлердің топастарды тақырға отыруға жеткізетіні – дұрыс нәрсе. Осы эволюциялық қисынмен жүре берсек, адамзат күшеиген үстіне күшеие, жетілген үстіне жетіле береді. Сөитіп, ақыр соңында, суперадамдарды дүниеге әкеледі. Эволюция Homo Sapiens-пен тоқтап қалмаиды, алдымызда ұзақ жол бар. Алаида адам құқықтары мен жалпыға бірдеи теңдікті желеу етіп, үздіктерді ылғи басып отырсақ, суперадамның өмірге келуіне бөгет жасаимыз. Онда біз тіпті Homo Sapiens-тің азып-тозып, жоиылуына себеп болуымыз мүмкін. Суперадамның келуіне жол ашатын үздік адам деген кімдер өзі? Олар тұтас нәсіл де, жеке таипа да және сирек кездесетін данышпан да болуы ықтимал. Кім болса да, оларды үздік қылатын нәрсе – өзгелерден мықты қабілеттері. Олар жаңа білім, озық технология, қазіргіден де анағұрлым гүлденген қоғам мен керемет өнер туғыза алады. Эинштеин мен Бетховеннің ішкі дүниесі қаңғыбас маскүнемдігіне қарағанда әлдеқаида маңызды, сондықтан екеуін тең көру – күлкілі нәрсе. Сол сияқты, бір ұлт адам прогресіне жетекшілік жасаса, ол ұлт адамзаттың дамуына қосқан үлесі мардымсыз өзге ұлттардан жоғары екенін моиындауымыз керек. Сондықтан эволюциялық гуманизм Отто Дикс сияқты либерал суретшілерге қарсы шығып, адамның соғыста алған тәжірибесі



аирықша паидалы және өте-мөте қажет деп санаиды. «Үшінші адам» фильмінде оқиға Екінші дүниежүзілік соғыстан кеиінгі Венада өтеді. Жақында аяқталған оиран-қақтығысты еске алып отырған бас кеиіпкер Гарри Лаим: «Саиып келгенде, соншалық күиінетін ештеңе жоқ … Борджия билеген отыз жылда Италия соғыс, террор, қастандық, қантөгіс – бәрін көрді. Бірақ дүниеге Микеланджелоны, Леонардо да Винчиді және Қаита өрлеуді берді. Швеицария бес жүз жылдан бері беибітшілік пен демократияда өмір сүріп келеді. Олар адамзатқа не сыилады? Көкекті сағат па?». Лаим бүкіл деректердің өңін аиналдырып жіберген. Жаңа дәуір басталған тұста Швеицария сол замандағы Еуропаның ең қанқұмар аимағы болатын (ол экспорттаитын басты тауар жалдамалы солдаттар еді), ал көкегі бар сағатты немістер оилап тапқан. Алаида бұлардан гөрі Лаимның идеясы маңызды: соғыс тәжірибесі адамзатты жаңа жетістіктерге ұмтылдырады. Соғыс табиғи іріктелуге еркіндік береді. Ол әлсіздерді құртып, қатыгездер мен мақсаты биіктерді үстемдікке жеткізеді. Соғыс өмір шындығын көрсетеді. Ол билікке, даңққа және жаугершілікке құмарлықты оятады. Ницшенің қысқа да нұсқа аиқындағанындаи, соғыс – «өмір мектебі», «мені өлтіре алмаған нәрсе мені күшеите түседі». Британ армиясының леитенанты Генри Джонс та осыған ұқсас ои аитқан болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Батыс маиданда соғысқан 21 жасар Джонс өлерінен үш күн бұрын ағасына хат жазып, соғыстан алған тәжірибелерін аиқын жеткізеді: «Қанша сұмдық болғанмен, соғыстың бәрібір ұлы нәрсе екені туралы оиланып көрдің бе? Менің аитпағым – соғыста адам шындықпен бетпе-бет келеді. Ақымақтық, эгоизм, баилық және сұмыраи саудагер, тірліктің жалпы беишаралығы – беибіт



замандағы он адамның тоғызының өмірі осындаи болса, соғыста бұлардың бірі де жоқ, олардың орнын қатыгездік басады; бірақ ол – адал әрі ашық қатыгездік. Бұған былаи қараиық: беибіт кезде адам өзінің тышқаншылаған күикі тірлігін істеиді, қаитсем қиналмаимын, ақшаны қалаи көбірек табамын деген сияқты түкке тұрмаитын нәрселерді оилаиды, яғни қара басы үшін өмір сүреді. Неткен сорлы тірлік десеңші! Ал соғыста сені өлтірсе де, яғни бірнеше жыл бұрын өлгенде тұрған не бар, есесіне, өз еліңе көмектесе жүріп, жан бергеніңді білесің. Ал, шын мәнісінде, сен идеалыңды іске асырдың. Меніңше, кәдімгі өмірде бұған жету сирек кездеседі. Оның себебі – кәдімгі өмір саудагерлік пен эгоизмге құрылған, табысқа қолыңды былғамаи жету мүмкін емес. Өз басым, соғысқа тап болғаныма разымын. Ол маған өмірдің қаншалықты беишара нәрсе екенін түсінуге көмектесті. Меніңше, соғыс әрқаисымызға «өзіңнен босап шығуға» мүмкіндік беріп отыр … Өзіме келсем, мысалы, сәуірдегі операция басталар кезде қаным ерекше оинағанын сездім. Бұрын мұндаи нәрсені бастан кешіріп көрмеген екем. Шаиқас алдында қаның қозатын күиді жер бетінде ештеңемен салыстыра алмаисың»9.



«Қара қаршығаның құлауы» атты бестселлерде журналист Марк Боуден де америкалық сарбаз Шон Нельсонның 1993 жылы Могадишода алған соғыс тәжірибесін осыған ұқсас сипаттаған: «Оның не сезгенін сөзбен жеткізу қиын еді … бұл оның көкірек көзі ашылған сәт еді. Ол өлім аузында жатты, бірақ бұрын ешқашан дәл осы сияқты тірі болмаған… Өлімнің зу етіп жанаи өткенін сезген сәттер бұрын болған еді. Мысалы, бір машина қатты жылдамдықпен бұрылыстан шыға келіп, бетпе-бет соғыла жаздаған кез … Қазір ол өлімнің демі бетіне тиіп жатқандаи сезімде жатты … бір сәттен келесі сәтке, үш сағат боиы, әлде одан да көп … шаиқас … ақыл мен дене түп-түгел орнында сияқты күи. Көшеде шаиқас жүріп жатқан кезде ол Шон Нельсон емес-ті, оның сыртқы әлеммен еш баиланысы болмады, ешқандаи қарыз, ешқандаи эмоциялық баиланыс, ештеңе. Ол әшеиін бір титімдеи сәттен келесіге деиін тірі жатқан, бір демнен соң келесісін



жұтқан, оның кез келгені соңғы дем болуы мүмкін екенін аиқын түсінген тіршілік иесі еді. Ол енді өзінің басқа адамға аиналғанын сезді10.



Соғыста алған тәжірибелері Адольф Гитлерді де өзгертіп, санасын сергітті. Mein Kampf кітабында ол әскери бөлімдер маидан шебіне жеткен кезде, сарбаздардың құлшынысы жоғалып, боиларын қорқыныш билегенін, олардың мұнымен іштеи қатал соғыс жүргізгенін, үреиге бои алдырмау үшін әр жүикеге күш салғанын әңгімелеиді. Өзінің аитуынша, Гитлер бұл ішкі шаиқасты 1915–1916 жылдың қысына қараи жеңіп шыққан. «Ақыры, – деиді ол, – менің еркім толық жеңді … Мен енді жаибарақат, сабырлы және бәріне тас-түиін даиынмын және бір сәтке емес, үнемі осылаи болды. Енді Тағдыр қандаи ауыр сынақ жіберсе де, қыңбаимын – оған менің жүикем сыр бермеиді және ақылым адаспаиды11. Соғыс тәжірибесі Гитлерге әлемнің шындығын ашты: бұл – аяушылықты білмеитін табиғи сұрыпталу заңына бағынған джунгли. Бұл шындықты моиындағысы келмегендер құриды. Табысқа жеткің келе ме? Онда джунгли заңын түсін, түсініп қана қоимаи қуана қабылда. Ескеретін нәрсе – соғысқа қарсы либерал суретшілер сияқты, Гитлер де қатардағы сарбаздардың соғыста алған тәжірибелерін қасиетті деп санады. Гитлердің саяси мансабы ХХ ғасырда қарапаиым адамның жеке тәжірибесі қаншалық жоғары бағаланғанына тамаша мысал бола алады. Гитлер жоғары шенді офицер болмады – төрт жыл соғыста ол капрал дәрежесінен көтерілмеді. Оның ресми білімі де, игерген кәсібі де, саяси тәжірибесі де жоқ еді. Ол шаруасы дүрілдеген кәсіпкер немесе кәсіподақ белсендісі де емес-ті. Гитлердің жоғарыда таныстары да, ал бастапқыда тіпті Германияның азаматтығы да жоқ еді. Ол көк тиынсыз иммигрант болатын.



Гитлер неміс саилаушыларына үндеу тастап, сенім білдіруді сұраған кезде, ол өз паидасы үшін жалғыз дәиек келтірді: «Окопта алған тәжірибем маған университетте, Бас штабта немесе министрлікте ешқашан үирене алмаитын нәрселерді үиретті», – деді ол. Адамдар оның соңына еріп, дауыс берді. Өиткені олар Гитлерді өздеріне ұқсатты және олар да «өмір деген джунгли, бізді өлтіре алмаған нәрсе бізді күшеите түседі» деп сенді. Либерализм әрбір адамзат қоғамдастығының ерекше тәжірибесін қорғау мақсатында ұлтшылдықтың «жұмсақ» формаларымен біріксе, Гитлер сияқты эволюциялық гуманистер белгілі бір ұлттарды прогрестің қозғаушы күші деп санады және ұлттар өз жолында тұрғанның бәрін тоқпақпен үиретуі, тіпті қажет болса құртып отыруға тиіс деп білді. Әитсе де Гитлер мен нацизм – эволюциялық гуманизмнің бір ғана ұшқары формасы. Бұны ұмытпау керек. Сталиннің гулагтарына қарап, бүкіл социалистік идеялар мен аргументтерді жоққа шығаруға болмаитыны белгілі. Сол сияқты, нацизм жасаған сұмдықтар да бізді эволюциялық гуманизм ұсынған нәрсенің бәрін мансұқтауға үиретпеуге тиіс. Нацизм эволюциялық гуманизмнің өзгеше нәсілдік теориялармен және ультраұлттық эмоциялармен бірігуден туды. Эволюциялық гуманистердің бәрі нәсілшілдер емес және адамзаттың эволюциялық әлеуетіне деген сенім міндетті түрде полицеилік мемлекеттер мен концентрациялық лагерьлердің құрылуына әкелмеиді. Аушвиц (Бірінші дүниежүзілік соғыста нацистер салған өлім лагерлері. – Ред.) бізге қанқызыл ескерту болуы керек, бірақ адамзат көкжиегінің тұтас бөліктерін бүркеитін қара перде болмауға тиіс. Эволюциялық гуманизм модерндік мәдениеттің қалыптасуына маңызды үлес қосты. Оның ХХІ ғасырдағы ықпалы



бұдан да елеулі болары анық.



Бетховен Чак Берриден артық па? Гуманизмнің үш тармағы арасындағы аиырмашылықты түсінгенімізге көз жеткізу үшін бірнеше адами тәжірибені салыстыраиық. №1 тәжірибе. Вена филармониясының залында музыкатанушы профессор Бетховеннің «Бесінші симфониясының» кіріспе аккордтарын тыңдап отыр. «Па-па-па-ПАМ!» Дыбыс толқындары профессордың құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар есту жүикесі арқылы миға барады, одан кеиін бүирек безі қанға адреналин аидаиды. Профессордың жүрек қағысы жиілеп, терең тыныс ала бастаиды, желке шашы тікіреиіп, арқасы жыбырлаиды. «Па-па-па-ПАМ!» № 2 тәжірибе. 1965 жыл. Төбесі ашық «Мустанг» жеңіл автокөлігі Тынық мұхит жағалауы тас жолымен СанФранцискодан Лос-Анджелеске құиғытып келе жатыр. Рөлде отырған сымбатты жас жігіт Чак Берридің әнін бар даусына қоиып тыңдап келеді: «Go! Go Johnny go!» Дыбыс толқындары жігіттің құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар есту жүикесі арқылы миға барады, бүирек безі қанға адреналин аидаиды. Жүрек қағысы жиілеп, терең тыныс ала бастаиды, желке шашы тікіреиіп, арқасы жыбырлаиды. «Go! Go Johnny go!» № 3 тәжірибе. Конгодағы тропикалық ормандардың ішінде пигмеи аңшы сілеиіп тұр. Жақын маңдағы қыстақтан қыздардың балиғатқа толу рәсімінде аитылған ән естіліп тұр: «Ие-ох-ох. Иеох-ех». Дыбыс толқындары аңшының құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар есту жүикесі арқылы миға барады, бүирек безі қанға адреналин аидаиды. Жүрек қағысы жиілеп, терең



тыныс ала бастаиды, желке шашы тікіреиіп, арқасы жыбырлаиды. «Ие-ох-ох. Ие-ох-ех». №4 тәжірибе. Канаданың құзды тауларында аи толған түн. Төбе үстіндегі қасқырдың құлағына күилеген қаншықтың ұлыған үні келді: «А-у-у-у-у-у-у! А-у-у-у-у-у-у!» Дыбыс толқындары қасқырдың құлақ жарғағын ұрады да, одан шыққан сигналдар есту жүикесі арқылы миға барады, бүирек безі қанға адреналин аидаиды. Жүрек қағысы жиілеп, терең тыныс ала бастаиды, желке шашы тікіреиіп, арқасы жыбырлаиды. «А-у-у-у-у-у-у! А-у-у-у-у-уу!» Бұл тәжірибелердің ішіндегі ең құндысы қаисы? Либералдар музыкатанушы профессордың, машина аидаған жас жігіттің және конголық аңшының әсерлері бірдеи құнды, сондықтан олардың бәрін теңдеи құрметтеу керек дер еді. Әр жеке адамның тәжірибесі әлемге ерекше үлес қосып, оны жаңа мағынамен баиытады. Бір адамдар классикалық музыканы жақсы көреді, біреулер рок-н-ролды, енді біреулер африкалық дәстүрлі әуендерді ұнатады. Музыканы оқитын студенттерді музыкада бар жанрлардың бәрімен таныстыру керек. Сосын олар iTunes Store-ге кіріп, кредиттік карталарының нөмірін енгізеді де, өздеріне ұнаған музыка түрін сатып алады. Сұлулық – тыңдаушының құлағында және қашанда тұтынушынікі дұрыс. Ал қасқыр адам болмағандықтан, оның тәжірибелері құндылық жөнінен әлдеқаида төмен. Сондықтан қасқырдың өмірі адам өмірінен арзан. Адамды құтқару үшін қасқырды өлтірудің еш сөкеттігі жоқ. Бәрін былаи қоиғанда, қасқырлар сұлулық баиқауына дауыс бере алмаиды, кредиттік карта ұстаи алмаиды. Бұл либерал көзқарас «Вояжер» алтын күитабағынан жақсы көрінеді. 1977 жылы америкалықтар ғарышқа «Вояджер-1» атты



зонд ұшырды. Ол қазір Күн жүиесінен тысқарыға шығып кетті, сөитіп, жұлдыздар арасындағы кеңістікте ұшып жүрген алғашқы жасанды объект болды. Ең жаңа ғылыми құрылғылармен қатар, НАСА оның бортына алтын күитабақты бекітті. Мұндағы мақсат – зондқа әлдебір өзге ғаламшарлықтар кез болып жатса, олардың жер туралы мағлұмат алуына мүмкіндік беру. Күитабақта жер мен оның тұрғындары туралы сан алуан ғылыми және мәдени мәліметтер; арнаиы таңдалған көріністер мен дауыстар; бүкіл әлемнен ондаған музыка үлгілері, яғни жер тұрғындарының шығармашылық жетістіктерін танытады деитін нәрселер бар. Музыкалық қатарда Бетховеннің «Бесінші симфониясының» кіріспе бөлімі сияқты классикалық шығармалар үзінділері, Чак Берридің «Джонни Б. Гуд» әні тәрізді заманауи танымал музыка, конголық пигмеи қыздардың балиғатқа толу әні сияқты әртүрлі халықтардың фольклоры ию-қию ретсіз араласып кеткен. Күитабақта қасқырдың ұлыған даусы да бар, бірақ ол музыка бөлімінде емес, жел гуілі, жаңбыр дыбысы, толқын шуы сияқтылармен бірге бөлек сақталған. Күитабақты, мысалы, Центавр альфасының тұрғындары тауып алып, тыңдаи қалса, олар біздіңше Бетховен, Чак Берри және пигмеилердің музыкасы теңдеи құнды, ал қасқырдың ұлығаны мүлдем басқа санатқа жататынын білетін болады. Социалистер, сірә, либералдардың қасқырдың ішкі дүниесінен келетін бәлендеи паида жоқ дегенімен келіседі. Бірақ олардың үш адами тәжірибеге қатынасы мүлдем басқа болар еді. Нағыз социалист «музыканың шын құндылығын анықтаитын нәрсе – оның жеке тыңдаушыда туғызатын әсері емес, көп адамның және бүкіл қоғамның тәжірибесінде мәнді болуы» деп түсіндіреді. Мао аитпақшы, «Өнер үшін жасалған өнер; таптардан жоғары тұрған



өнер; саясаттан бөлек немесе одан тәуелсіз өнер болмаиды»12. Ендеше, музыкалық тәжірибелерге баға беруде социалистер, мысалы, Еуропа Африканы жаулап алуға даиындалып жатқан уақытта Бетховен «Бесінші симфонияны» ақнәсілді еуропалықтардың жоғары табына арнап жазғанына назар аударады. Оның симфонияларынан жоғары тапқа кіретін ақ адамдарды дәріптеитін, Африканы басып алуды ақтаитын Ағартушылық мұраттары көрініс тапты. Бұл «ақ адамның моинына түскен ауыртпалық» жаилы романтикалық мифпен өрнектелген. Социалистер былаи аитар еді: рок-н-ролды езілген қаранәсілді ортадағы афро-америкалық музыканттар дүниеге әкелді; олар блюз, джаз және госпел сияқты жанрлардан шабыт алды. Алаида 1950–1960 жылдары рок-н-ролды ақнәсілді үстем Америка иеленді де, ол тұтынушылық мәдениетке, америкалық империализм мен кока-колониализмге қызмет етті. Рок-н-ролл коммерцияланды, ал баидың балалары оны өздерінің ұсақ буржуазиялық бүлік туралы қияли идеялары үшін паидаланды. Капитализмнің дүлеи күші Чак Берриді де «сындырып» жіберді. Басында оның әні «қара бала Джонни Б. Гуд» туралы болса, кеиін ақ адамдардың меншігіндегі радиолардың қысымымен әннің сөзін «шаруа бала Джонни Б. Гуд» деп өзгертті. Конголық пигмеи қыздардың хорына келсек, олардың салтанат әні – еркектің де, әиелдің де санасын улап, оларды қатал гендерлік тәртіпке бағындыратын патриархалдық билік құрылымының бір бөлігі. Мұндаи әндер таспаға жазылып, әлемдік нарыққа кіріп жатыр ма? Онда ол жалпы Африка және жекелеи алғанда африкалық әиелдер туралы батыстық отаршыл қиялдарды күшеитуге паидаланылып отыр деген сөз.



Ендеше, ең жақсысы қаи музыка – Бетховеннің «Бесінші симфониясы» ма, «Джонни Б. Гуд» пе, әлде пигмеилердің салтанат әні ме? Өкімет опера театрларын салуға, рок-н-ролл концерттерін өткізуге және африкалықтардың мәдени мұрасының көрмесін ұиымдастыруға қаржы жұмсауы керек пе? Сосын мектептер мен колледждерде оқушыларға қандаи музыканы оқытуымыз керек? Мұны менен сұрамаңыз. Бұл сұрақты партияның мәдениет үшін жауапты лауазымды қызметкеріне қоиыңыз. Либералдар саяси тұрғыдан қате қадамға барудан қатты қорқады. Сондықтан мәдениеттерді салыстыру дегенді олар мина жасырылған аимақ сияқты көрсе, социалистер бұл аимақтан дұрыс жол табуды партияға сеніп тапсырады. Ал эволюциялық гуманистер болса жүгіріп шығып, миналардың бәрін жарады да, қираған дүниеге сүисіне қарап отырады. Олар талқыны мынадан бастауы мүмкін: либерал да, социалист те өзге жануарларды шетке ысырып, «адам қасқырдан жоғары, сондықтан адами музыка қасқырдың ұлуынан әлдеқаида құнды» деиді. Бірақ адамзат та эволюция заңдарына бағынады ғои. Адамның қасқырдан жоғары екені сияқты, адами мәдениеттердің кеибірі басқаларына қарағанда жоғары дамыған. Адами тәжірибелердің талас тудырмас иерархиясы бар, ол үшін кешірім сұрау қажет емес. Тәж-Махал сабан күркеден гөрі әдемі, Микеланджелоның «Давидін» менің бес жасар жиен қызым пластилиннен жасаған мүсінмен салыстыруға келмеиді, ал Бетховен Чак Берри мен конголық пигмеилерге қарағанда талантты. Аитпасыма қоимадыңыз-ау! Эволюциялық гуманистердің пікірінше, адам тәжірибелерінің бәрі теңдеи құнды деитіндер не есуас, не қорқақ. Мұндаи ақымақ және жасқаншақ дағды адамзаттың азып-тозып, құрып кетуіне



әкеледі. Өиткені олар мәдени релятивизм және әлеуметтік теңдік жолында прогресті құрбан етеді. Либералдар мен социалистер тас дәуірінде өмір сүргенде ғои, олар Ласко және Альтамира үңгірлеріндегі фрескалардың неандерталдықтар қалдырған мағынасыз суреттерден еш артықшылығы жоқ деп дәлелдеуге тырысар еді.



Гуманизмнің діни соғыстары Либерал гуманизм, социалистік гуманизм және эволюциялық гуманизм арасындағы аиырмашылық бастапқыда азғантаи болып көрінуі мүмкін. Гуманистік ағымдар мен христиандық, ислам және индуизм арасындағы жер мен көктеи аиырмашылықпен салыстырғанда, гуманизмнің түрлері арасындағы қарамақаишылықтар түкке тұрғысыз еді. Құдаи өлді, ғаламға мағына дарытатын тек адамның тәжірибесі дегенге келісетініміз рас болса, онда адами тәжірибелерді тең көреміз бе, әлде өзгелерден жоғары қоямыз ба деген мәселе соншалық маңызды ма? Гуманизм әлемді жаулап болған соң, бұл ішкі кикілжің шиеленісіп кетті. Сөитіп, ақырында адамзат тарихындағы ең аласапыран діни соғысқа ұласты. ХХ ғасырдың алғашқы онжылдығында либерал ортодокстар өздерінің күшіне әлі де сенімді еді. Жеке адам ішкі дүниесін сыртқа көрсетіп, жүрек қалауымен жүруге барынша мүмкіндік алса, әлем бұрын болмаған беибіт өмірге жетіп, гүлденеді. Дәстүрлі иерархиялардың, ғылым мен прогреске қарсы діндер мен жауыз империялардың бұғауынан босау үшін әлі біраз уақыт керек болар. Бірақ әрбір жаңа онжылдық жаңа еркіндік пен жетістіктер әкеліп отырады. Ақыр соңында, біз жер бетінде жұмақ орнатамыз. Либералдар бұған күмәнсіз сенетін. 1914 жылы



маусымның алаңсыз күндері өтіп жатқанда, олар тарих біздің жағымызда деп оилаған еді. 1914 жылдың Рождествосына қараи либералдардың мүлдем есі ауып қалды. Одан кеиінгі онжылдықтарда олардың идеялары оңнан да, солдан да шабуылға ұшырады. Либерализм қаныпезер, қанаушы, нәсілшіл жүиені бүркемелеу үшін оилап табылған деиді социалистер. Ауыздарының суы құри аитып жүрген «бостандықты» «меншік» деп түсіну керек. Жеке адамның жүрек қалауымен жүру құқын қорғау деген нәрсе көп жағдаида жоғары және орта таптың дүние-мүлкі мен артықшылықтарын сақтау болып шығады. Пәтерақыны төлеитін жағдаиың жоқ болса, қалаған жеріңде тұру құқығынан не паида; оқудың ақысын төлеи алмасаң, өзің қызыққан ғылымды қалаи үиренесің; машина сатып алатын ақшаң болмаса, көңілің қалаған жерге қалаи сапар шегесің? Либерализм тұсында әркімнің аш жату құқы бар деген ащы әзіл тараған. Бұдан да жаманы, өзіне-өзі басқалардан бөлек тұрған индивид деп қарауды үирету салдарынан адамдар өзі сияқты бір таптағылармен бірігіп, қанаушы жүиеге қарсы шыға алмаиды. Яғни либерализм теңсіздікті одан бетер тереңдетеді, өиткені бұқараны қаиыршылыққа, ал элитаны қоғамнан алшақтауға итермелеиді. Либерализм сол жақтан тиген жұдырықтан тәлтіректеген кезде, эволюциялық гуманизм оған оң тараптан соққы жұмсады. Нәсілшілдер мен фашистер бірігіп, либерализм мен социализмнің табиғи сұрыпталуына нұқсан келтіруде, сөитіп, адамзатты азып-тозуға апара жатыр деп аиыптады. Егер бәрін тең көріп, көбеюіне бірдеи мүмкіндік берсек, табиғи сұрыпталу пәрменін тоқтатады. Ең қабілетті, ең үздіктер сұрқаи ортақолдық мұхитында малтығады, сөитіп, адамзат эволюция жолымен суперадам деңгеиіне жету орнына,



тоз-тозы шығып, жоиылады деп ескертті олар. 1914–1989 жылдар аралығында гуманизмнің үш ағымы арасында қырғын діни соғыс жүрді. Қақтығыстың бас кезінде либерализм жеңілістен көз ашпады. Көп елде коммунистік және фашистік режимдер үстем түсіп қана қоиған жоқ, либерализмнің өзегі болған идеялар үстірт, аңғал тіпті өте қауіпті деп жарияланды. Жеке адамға еркіндік бере қоиыңыз, әлемде беибітшілік орнап, гүлденіп сала береді деисіз бе? Пах, шіркін. Екінші дүниежүзілік соғысты біз қазір либерализмнің ұлы жеңісі деп еске аламыз. Бірақ заманында оны бұлаи қабылдамаған. Соғыс 1939 жылы қыркүиекте аса қуатты либералдық одақтың оқшауланған нацистік Германиямен қақтығысынан басталды. Тіпті фашистік Италияның өзі келесі жылдың маусымына деиін аңысын аңдып қана отырды. Либералдық альянс сан жағынан да, экономикалық әлеует жөнінен де анағұрлым күшті еді. 1940 жылы Германияның ЖІӨ-сі 387 миллион доллар болса, оның еуропалық қарсыластарының ЖІӨ-сі 631 миллионға жететін (Британия, Франция, Голландия және Бельгияның мұхиттың арғы бетіндегі аумақтарының ЖІӨ-сін есептемегенде). Әитсе де 1940 жылдың көктемінде Германия небәрі үш аидың ішінде Франция, Бельгия, Голландия, Люксембург, Норвегия және Данияны басып алып, либералдық одаққа шешуші соққы берді. Біріккен корольдікті бұл кептен Ла-Манш бұғазы сақтап қалды13. Либерал мемлекеттер Кеңес Одағымен күш біріктірген соң ғана Германия талқандалды. Қақтығыстың негізгі ауыртпалығын көтерген Кеңес Одағына бұл соғыс әлдеқаида ауыр соқты. Соғыста 25 миллион Кеңес азаматы опат болды. Бұл Британия мен АҚШтың әрқаисысы аиырылған жарты миллион азаматпен, әрине, салыстыруға келмеиді. Нацизмді жеңуге негізгі үлесті коммунизм



қосқанын аиту керек. Содан да болар, бастапқыда біраз уақыт соғыстың ең көп паидасын коммунизм көрді. Кеңес Одағы соғысқа оқшау қалған коммунистік ел болып кірген. Соғыстан әлемдік екі супердержаваның бірі және күшеиіп келе жатқан интернационалдық блоктың көшбасшысы болып шықты. 1949 жылға қараи Шығыс Еуропа Кеңес Одағының сателлитіне аиналды, Қытаи Коммунистік партиясы азамат соғысында жеңіске жетті, ал Америка Құрама Штаттарында антикоммунистік дүлеи есірік белең алды. Бүкіл әлемдегі революциялық және азаттық қозғалыстары Мәскеу мен Пекиннен үміт күтті. Либерализм Еуропаның нәсілшіл империяларымен теңдестіріле бастады. Империялар құлаған кезде, әдетте бұрынғы отар елдердің орнында либерал демократия емес, я әскери диктатура, я социалистік режим паида болатын. 1956 жылы Кеңес Одағының басшысы Никита Хрущев либералдық Батысқа былаи деп сенімді түрде мәлімдеді: «Сендерге ұнасын-ұнамасын – тарих біздің жағымызда. Біз сендерді жермен-жексен етеміз!» Хрущев бұған кәміл сенген еді. Сонымен бірге қатары көбеиіп келе жатқан Үшінші әлем көшбасшылары мен Батыс интеллектуалдары да осылаи оилаитын. 1960–1970 жылдары Батыстың көптеген университетінде «либерал» деген сөз намысқа тиетін терминге аиналды. Солтүстік Америка мен Батыс Еуропада әлеуметтік толқулар күшеиіп, солшыл радикалдар әлемдегі либерал тәртіптің іргесін шаиқалтуға тырысты. Кембридж, Сорбонна және Беркли Халық Республикасы (Берклидегі Калифорния университеті. 1960 жылдардың екінші жартысында көп университет маолық Қытаи Халық Республикасының құрметіне өздерін осылаи атаған.) студенттері Мао басшының Кішкентаи қызыл кітабын парақтаитын,



төсектерінің бас жағында Че Гевараның қаһармандық портреті ілулі тұратын. 1968 жылы бүкіл Батыс әлемінде наразылық пен жаппаи бүлік толқыны жүріп өтті. Мексиканың қауіпсіздік күштері Тлателолько қырғыны деген жаман аты қалған оқиға кезінде бірнеше ондаған студентті атып өлтірді, Рим студенттері Валле Джулия шаиқасында полициямен аиқасты, Мартин Лютер Кингтің қастандықпен өлтірілуі АҚШ-тың жүзден аса қаласында бірнеше күнге созылған толқуларға ұласты. Мамыр аиында студенттер Париж көшелерін басып алды да, президент де Голль Германиядағы француз әскери базасына қашып барды. Ал француз дәулеттілері түстеріне гильотина кіріп, төсектерінде үреиден қалшылдап жатты. 1970 жылы әлемде 130 тәуелсіз ел болды. Олардың тек 30-ы ғана, негізінен, Еуропаның солтүстік-батыс бұрышында сығылысқан либерал демократиялар еді. Үндістанды азаттық алған соң либерал жолға түскен Үшінші әлемдегі жалғыз үлкен ел десек, оның өзі де либерал блоктан іргесін аулақ салып, Кеңес Одағына қараи беиімделді. 1975 жылы либерал лагерь өз тарихындағы ең масқара жеңіліске ұшырады: Вьетнам соғысы солтүстік вьетнамдық Давидтің америкалық Голиафты тізе бүктірумен аяқталды. Соның артынша коммунизм Оңтүстік Вьетнамға, Лаос пен Камбоджаға тарады. 1975 жылы 17 сәуірде Қызыл кхмерлер Камбоджаның астанасы Пномпеньді басып алды. Екі аптадан кеиін тікұшақтардың соңғы янкилерді Саигондағы Америка елшілігінен әкетіп бара жатқанын бүкіл әлем теледидардан көрді. Америка империясының күиреитініне көп адам сенімді болды. Маусымда Индира Ганди Үндістанда төтенше жағдаи жариялады. Сөитіп, әлемдегі ең ірі



демократиялық ел социалистік диктатура жолына түскелі тұрғандаи болып көрінді.



37. Сайгондағы АҚШ елшілігін эвакуациялау.



Либерал демократия өзге әлемге, ол тұрмақ өзінің жас ұрпағына ұсынар түгі жоқ, қартаиған ақ империалистердің жабық клубына ұқсап бара жатты. Вашингтон өзін еркін әлемнің көшбасшысы деп атады, бірақ оның одақтастары, негізінен, авторитаршыл корольдер (Сауд Арабиясының королі, Марокко королі, Иран шахы) немесе әскери диктатуралар (Грек полковниктері, Чилиде – генерал Пиночет, Испанияда – генерал Франко, Оңтүстік Кореяда – генерал Пак, Бразилияда – генерал Геизель, Таиваньда – генералиссимус Чан Каиши) болатын. Осынша корольдер мен генералдардың қолдауына қарамастан, НАТО сан жағынан Варшава Шарты әскери одағынан әлдеқаида төмен болды. Кәдімгі қару-жарақ боиынша теңесу үшін, сірә, Батыс елдері либерал демократия мен еркін нарықтан аинып, әскери негіздегі тоталитарлық елдерге аиналуы керек еді. Либерал демократияны ядролық қару құтқарып қалды. НАТО «Өзара кепілді жою» доктринасын қабылдады. Оған сәикес, Кеңес Одағының кез келген, тіпті ядролық емес шабуылына жаппаи ядролық соққымен жауап берілетін болды. «Шабуылдасаңдар, – деп қорқытты либералдар, – біз ешкім тірі қалмаитындаи



істеиміз». Осынау құбыжық қалқанның артына тығылған либерал демократия мен еркін нарық өзінің соңғы бекіністерін сақтап қалды. Сөитіп, Батыс тұрғындары секс, есірткі, рок-н-ролл және де кір жуғыш машина, тоңазытқыш, теледидар – бәрінің рақатын көруге мүмкіндік алды. Ядролық қару болмаса, Beatles да, Вудсток та, аузы-мұрнына деиін сықиып толған супермаркеттер де болмас еді. Алаида сол кезде, 1970 жылдардың ортасында, ядролық қаруға қарамастан, болашақ социализмде сияқты болып көрінетін. Сосын бәрі кенеттен өзгеріп кетті. Либерал демократия тарихтың қоқыс шелегінен шығып, үсті-басын қақты, сөитті де әлемді жаулап алды. Супермаркеттер гулагтардан әлдеқаида күшті болып шықты. Блицкирг Оңтүстік Еуропадан басталды. Грекияда, Испания мен Португалияда авторитарлық режимдер құлап, орнына демократиялық өкіметтер келді. 1977 жылы Индира Ганди төтенше жағдаиды тоқтатып, Үндістанда демократияны қалпына келтірді. 1980 жылдары Оңтүстік Корея, Таивань, Бразилия және Аргентина сияқты, Шығыс Азия мен Оңтүстік Америка елдерінде де әскери диктатуралардың орнына демократиялық өкіметтер келді. Либерал толқын 1980 жылдардың соңы мен 1990 жылдардың басында жоиқын цунамиге аиналып, құдіретті Кеңес империясын талқандап кетті. Осы кезде тарих өз шегіне жетті деген болжам паида болды. Ондаған жыл боиғы жеңілістер мен сәтсіздіктерден кеиін, либерализм қырғиқабақ соғыста шешуші жеңіске жетті. Гуманистік діни соғыстардан ол қатты қақыраса да, жеңімпаз боп шықты. Кеңес Одағы құлаған кезде, либерал демократия Шығыс Еуропада ғана емес, Балтық елдері, Украина, Грузия және Армения



сияқты көптеген бұрынғы кеңестік республикалардағы коммунистік режимдердің орнына келді. Қазір тіпті Ресеидің өзі демократиялық ел болып көрінуге тырысады. Қырғиқабақ соғыстағы жеңіс, әсіресе Латын Америкасы, Оңтүстік Азия және Африкада либерал модельдің таралуына жаңа серпін берді. Кеибір либералдық эксперименттердің масқара сәтсіздікке ұшырағаны рас, әитсе де сәтті тәжірибелердің саны әлдеқаида көп. Мысалы, ондаған жыл боиы әскерилер басқарған Индонезия, Нигерия және Чили қазір демократиялық елге аиналды. 1914 жылдың маусымында ұиқыға кеткен либерал 2014 жылдың маусымында оянғанда, ол өз үиінде жатқандаи өте жаилы сезімде болар еді. Жеке адамға көбірек еркіндік берсек, әлемде беибітшілік орнап, гүлденеді деген сенім қаитадан паида болды. Бүкіл ХХ ғасыр бір үлкен қателік сияқты. Сонау 1914 жылдың көктемінде либерал даңғылға түсіп, қарқын ала бастаған адамзат кенет жолдан жалт бұрылып, тұиыққа тіреліп қалды. Сол даңғыл жолды қаита табу үшін сексен жыл және үш бірдеи апатты әлемдік соғыс қажет болды. Әрине, бұл сексен жыл текке кетпеді; бұл кезең бізге антибиотиктерді, атом қуатын, компьютерлерді, сонымен бірге коммунизмді, отарсыздану мен еркін сексті сыилады. Сосын либерализмнің өзі де басынан кешкен жаиттардан сабақ алды. Енді ол жүз жыл бұрынғы сияқты тоқмеиіл емес. Либерализм социалистік және ұлтшыл қарсыластарынан кеибір идеялар мен институттарды өзіне алды. Мысалы, бұқараны білім беру, медициналық және әлеуметтік қызметтермен қамту сияқты міндеттемелерді аитуға болады. Алаида либералдық бағдарламаның өзегі сол күиінде қалды. Либерализм бұрынғыша жеке бастың еркіндігін бәрінен жоғары қоиып, саилаушы мен тұтынушыға кәміл сенеді. XXI ғасырдың



басындағы біздің барымыз да, нарымыз да осы.



Электр қуаты, генетика және радикал ислам Бүгінде индивидуализм, адам құқықтары, демократия және еркін нарық – төртеуінің либерал одағын алмастыра алатын елеулі балама жоқ. 2011 жылы Батыс әлемін наразылық толқыны шарпып өтті (мысалы, АҚШ-тағы «Оккупаи Уолл-Стрит және Испаниядағы 15-М қозғалысы). Бірақ олар демократияға да, индивидуализм мен адам құқықтарына да, нарықтық экономиканың негізгі принциптеріне де қарсы бағытталмаған еді. Наразылар, керісінше, үкіметтерді осы либерал мұраттарға адал болмағаны үшін аиыптады. Олар аса ірі корпорациялар мен банктер бақылауындағы емес, шын мәнісіндегі еркін нарық болуын талап етті. Олар баи лоббистер мен қуатты мүдделі топтар емес, қарапаиым адамдардың мүддесіне қызмет ететін, нағыз уәкілетті демократиялық институттар құруға шақырды. Алаида сол сенімсіз қор биржалары мен аяусыз сынға ұшыраитын парламенттерге балама бола алатын әлемді басқару үлгісі бүгінде жоқ. Батыс академиктері мен белсенділерінің сүиікті ермегі либерал бағдарламаның ақауларын табу болғанмен, олар бұдан жақсырақ ештеңе ұсына алмаи отыр. Батыстағы наразылық акцияларына қарағанда, зор қауіп бүгін Қытаидан төніп отырған сияқты. Саясат пен экономикасын либерал жолға салды дегенмен, Қытаи демократиялық және шын мәніндегі нарықтық ел емес. Сөите тұра, ол ХХІ ғасырдың экономикалық алпауытына аиналды. Алаида бұл экономикалық алпауыттың идеологиялық көлеңкесі титімдеи ғана. Қытаилардың қазір не нәрсеге сенетінін ешкім, солармен қоса, қытаилардың өзі де білмеитін тәрізді. Теория жүзінде Қытаи әлі



де коммунистік ел, бірақ іс жүзінде мүлдем олаи емес. Қытаидың кеибір оишылдары мен көшбасшылары Конфуции іліміне қаита оралатын кеиіп танытады, бірақ, шынтуаитында, бұл әшеиін қолаилы қалқа ғана. Идеологиялық вакуумға баиланысты, Қытаи силикон алқабынан шығатын жаңа технологиялық діндердің (бұлар туралы алдағы тарауларда аитамыз) өсуі үшін құнарлы ортаға аиналды. Мәңгі өлмеу мен виртуалдық жұмақты мақсат ететін бұл технодіндердің толық орнығуы үшін кемінде бір-екі ғасыр керек. Осы себепті Қытаи қазір либерализмге шын балама ұсынбаи отыр. Банкрот болып, либерал үлгіден көңілі әбден қалған, енді басқа идеология іздеу үстіндегі Грекия үшін қытаиларға еліктеу өміршең жол емес. Радикал ислам ше? Немесе фундаменталдық христиан діні, мессиялық иудаизм немесе қаита өрлеген индуизм қалаи болар еді? Қытаилар неге сеніп отырғанын өздері білмеуі мүмкін, ал діни фундаменталистер тым жақсы біледі. Ницше «Құдаи өлді» деп жариялағаннан бері ғасырдан аса уақыт өткен соң, Ол қаитып келе жатқан сияқты. Шынында, бұл – сағым. Құдаи өлген, тек оның денесінен құтылу үшін біраз уақыт керек. Радикал ислам либерал бағдарламаға аитарлықтаи қатер төндіре алмаиды. Өиткені қанша жалындап тұрғанмен, табынушылар ХХІ ғасырдың әлемін түсінбеиді, сондықтан заманауи технологиялардан келетін жаңа қауіптер мен мүмкіндіктер жөнінде ақылға қонарлық ештеңе аитатын жағдаи жоқ. Дін мен технологияның қарым-қатынасына қарасаңыз, екеуі танго билеп жүргендеи. Бірін-бірі итереді, бір-біріне сүиенеді және бір-бірінен алысқа кете алмаиды. Технологияның дінге сүиенетін себебі – жаңа оилап табылған әрбір құрылғы сан түрлі мақсатқа қолданылуы ықтимал, мұндаида инженерлерге



принципті таңдау жасап, қажетті бағытқа жол көрсететін бір паиғамбар керек. Мысалы, ХІХ ғасырда инженерлер локомотив, радио және іштен жану двигателін оилап тапты. Ал ХХ ғасыр сол жаңалықтарды фашистік қоғамдар да, коммунистік диктатуралар да және либерал демократиялар да паидалана беретінін көрсетті. Діни иланым болмаса, локомотивтер қаи жаққа жүру керегін білмеиді. Екінші жағынан, технологиялар көбінесе біздің діни көзқарастарымызға шек қоиып отырады; бұл жөнінен ол қолымызға ас мәзірін ұстатып, тәбетімізді шектеитін даяшыға ұқсаиды. Жаңа технологиялар ескі құдаиларды өлтіріп, жаңа құдаиларды дүниеге әкеледі. Аграрлық құдаилардың аңшытерімшілер дәуіріндегі елестерден, ал зауыт жұмысшыларының жұмақ туралы қиялы шаруалардікінен басқаша болатын себебі осы. Олаи болса, ХХІ ғасыр технологиялары да орта ғасырлардың нанымдарын қаита жандандырғанша, жаңа діни ағымдарды дүниеге әкелетін шығар. Ислам фундаменталистері «Барлық жауап – исламда» деп қанша қаиталаса да өздері білер, бірақ қазіргі заманның технологиялық ақиқаттарымен баиланысы үзілген діндер қоиылып отырған сұрақты түсінуден қалады. Когнитивті міндеттердің көпшілігін шешуде жасанды интеллект адамнан озып кетсе, еңбек нарығы қандаи өзгеріске ұшыраиды? Экономикалық тұрғыдан паидасыз болып қалған адамдардың қалың нөпірі саясатқа қалаи ықпал етпек? Нанотехнологиялар мен регенеративті медицина арқасында 80 жастағылар 50-дегі адам сияқты болған кезде, адами қарым-қатынастар, отбасы институты және зеинетақы қорлары қаитпек? Биотехнологиялар қалағаныңдаи бала туғызуға жол ашып, кедеилер мен баилардың арасын бұрын болмаған дәрежеде алшақтатып жібергенде қоғам



қандаи күиге түседі? Бұл сауалдардың ешқаисысына жауапты Құраннан немесе шариғаттан, я болмаса Библия мен Конфуции шығармаларынан таба алмаисыз. Өиткені орта ғасырлық Таяу Шығыс немесе ежелгі Қытаи тұрғындары компьютер, генетика немесе нанотехнологиялар туралы білмеген. Радикалды ислам технологиялық және экономикалық дауылдар кезінде кемені тұрақтылықта ұстап тұратын зәкір болғысы келеді. Бірақ дауылда кемені дұрыс жүргізу үшін зәкір ғана емес, карта мен рөл де керек. Ендеше радикалды ислам өз ортасында туып-өскендерді қызықтыруы мүмкін, бірақ жұмыссыз испандар мен беимаза қытаи миллиардерлеріне ол ештеңе ұсына алмаиды. Иә, исламды, христиандық пен индуизмді жүздеген миллион адам ұстанады. Алаида тарихты цифр өздігінен өзгертпеиді. Тарихты өткенге үңілгіш қалың нөпір емес, алдағыны алыстан болжап көре білетін азғантаи жаңашылдар жасаиды. Он мың жыл бұрын адамдар түгелге жуық аңшы-терімші болды да, Таяу Шығыстағы ат төбеліндеи азшылық қана алғашқы болып егіншілікпен аиналысты. Алаида болашақ нақ осы ауыл шаруашылығында еді. 1850 жылы жер тұрғындарының 90 паиызын шаруалар құраитын; Ганг, Ніл және Янцзы өзендері жағасындағы шағын ауылдарда ешкім бу қазандары, теміржол және телеграф туралы естімеген-ді. Бірақ бұл шаруалардың тағдырын өнеркәсіп революциясына жол ашқан Манчестер мен Бирмингемдегі аз ғана инженер, саясаткер және қаржыгерлер тобы шешіп қоиған болатын. Бу қазандарының, теміржолдар мен телеграфтың арқасында азық-түлік, тоқыма, көлік және қаружарақ өндірісі өрлеп өркендеді. Сөитіп, аграрлық қоғамдарға қарағанда, индустриалдық елдердің үстем түсуін қамтамасыз етті.



Өнеркәсіп ревоюциясы әлемге тарап, Ганг, Ніл және Янцзы жағалауларына жеткен кезде де, адамзат әлі де болса бу двигателдерінен гөрі Ведаларға, Библияға, Құранға және Конфуцииге көбірек сенумен болды. Адамзаттың басына түскен жамандық атаулыны, оның ішінде өнеркәсіп революциясы әкелген бәлекеттерді жеңудің жолын біз ғана білеміз деитін священник, мистик және гурулар ХІХ ғасырда да жеткілікті еді. Мысалы, 1820–1880 жылдар аралығында Мысыр Британияның қолдауымен Суданды басып алды да, оны модернизациялап, жаңа халықаралық сауда желісіне қоспақшы болды. Бұл дәстүрлі Судан қоғамының тұрақтылығын бұзып, жаппаи наразылық пен көтерілістерге әкелді. 1881 жылы судандық діни көшбасшы Мұхаммед Ахмад ибн Абдуллах өзін жерге Құдаи заңын орнатуға жіберілген Мәдімін деп жариялады. Оны қолдаушылар ағылшынмысыр әскерін талқандап, оның қолбасшысы генерал Чарльз Гордонның басын алды. Бұл викториялық Британияға сең соққандаи әсер етті. Ал көтерілісшілер Суданда шариғатқа бағынатын ислам теократиясын орнатты. Бұл 1898 жылға деиін жалғасты. Осы уақытта Үндістанда Даянанда Сарасвати индуизмді қаита жаңғыртып, өрлету қозғалысын бастады. Қозғалыс Веда кітаптарында мін жоқ, түп-түгел шындық деген принципке негізделді. 1875 жылы ол адамдарға Веда ілімін таратуды мақсат ететін «Ария Самаж» (Бекзаттар қоғамы) ұиымын құрды. Шынына келгенде, Даянанда көбіне Ведаларды либералдық тұрғыда талдаитыны – таңданарлық жаит. Мысалы, ол әлі Батыста кең таралмаи тұрған идеяны – еркек пен әиелдің тең екенін аитатын. Даянанданың замандасы ІХ Пии Папа әиелдерге қатысты әлдеқаида консерватив көзқарас ұстанды, бірақ Даянанда сияқты,



ол да адамнан жоғары күшке табынатын. Пии католик догмасына бірқатар түзетулер енгізіп, Папаның ешқашан қателеспеитіні туралы жаңа принцип енгізді. Бұған сәикес, сенім мәселесіне келгенде Папа қателесуді білмеитін болып жарияланды (ортағасырлық деуге болатын бұл идея 1870 жылы, яғни Чарльз Дарвиннің «Түрлердің шығу тегі» еңбегі жарияланғаннан кеиін 11 жыл өткен соң біріктіруші католик догмасына аиналды). Рим Папасы өзінің қателесу қабілеті жоқ екенін білерден 30 жыл бұрын Хун Сюцюань атты бір бола алмаи қалған қытаи оқымыстыға бірнеше аян келді. Құдаи оған: «Сен Иисус Христостың інісі боласың», – депті. Сосын Құдаи Хунға миссия жүктеп, Қытаиды ХVІІ ғасырдан бері билеп келе жатқан маньчжур «жындарын» қуып, жерде Ұлы жұмақ патшалығын («Таипинг Тяньго») орнатуды тапсырады. Хунның үндеуі Қытаидың апиын соғысында жеңіліп, модерндік өнеркәсіп пен еуропалық империализмнің келуі нәтижесінде қаиыршы күиге түсіп, түңіліп отырған миллиондаған қытаилық тарапынан қолдау тапты. Әитсе де Хун оларды жұмақ патшалығына бастамады. Керісінше, Хун оларды маньчжурлардың Цин династиясына қарсы Таипин көтерілісіне бастады. 1850 жылдан 1864-ке деиін созылған бұл көтеріліс ХІХ ғасырдағы ең қанды соғыс болды. Соның салдарынан кемінде 20 миллион адам қаза тапты. Бұл Наполеон соғыстары немесе АҚШ-тағы Азамат соғысы құрбандарынан әлдеқаида көп еді. Әлемде зауыттар, теміржолдар мен пароходтар көбеиіп жатқанда жүздеген миллион адам әлі де Хун, Даянанда, Пии және Мәдінің діни догмаларына сеніп жүрді. Дегенмен көбіміз ХІХ ғасырды дін ғасыры деп санамаимыз. ХІХ ғасырдың көріпкелдері дегенде Мәді, ІХ Пии немесе Сюцюань сияқтыларды емес, Маркс,



Энгельс және Лениндерді аитар едік. Бұл тегін емес. 1850 жылы социализм шеткері жүрген ои ағымдары болғанмен, аз уақыт ішінде ол күрт күшеиіп, әлемге Қытаи мен Суданның өзіне-өзі жариялаған мессияларынан әлдеқаида терең өзгерістерді тудырды. Сіз ұлттық денсаулық сақтау қызметін, зеинетақы қорларын және тегін мектептерді құнды жетістік санаисыз ба? Онда олар үшін Сюцюань немесе Мәдіге емес, Маркс пен Ленинге (және Отто фон Бисмаркке) алғыс аитуыңыз керек. Мәді мен Сюцюань сәтсіздікке ұшыраған жерде, Маркс пен Ленин қалаиша жеңіске жетті? Оған себепші социалистік гуманизмнің философиялық тұрғыдан ислам және христиан теологиясынан оңтаилы болуы емес. Себеп – Маркс пен Лениннің уақытты көне мәтіндер мен паиғамбарлық түстерді зерттеуге емес, сол заманның технологиялық және экономикалық ақиқаттарын түсінуге арнауында. Бу машиналары, теміржолдар, телеграф пен электр қуаты бұрын болмаған мүмкіндіктер ашумен қатар, бұрын кезікпеген проблемаларды өршітті. Қала пролетариаты атты жаңа таптың күиініш-сүиініштері, мұңмұқтаждары мен арман-үміттері библиялық шаруалардың уаиымқаиғысы мен талап-тілектерінен мүлдем өзгеше болды. Бұл талап-тілектерге жауап іздеген Маркс пен Энгельс бу двигателі қалаи жасалған, көмір кені қалаи жұмыс істеиді, теміржолдардың экономикаға ықпалы қандаи және электр қуаты саясатқа қалаи әсер етеді деген мәселелерді зерттеді. Бірде Лениннен коммунизмге бір сөилеммен анықтама беруді сұраиды. «Коммунизм дегеніміз – Кеңес өкіметі, – деп жауап береді Ленин, – бұған қоса, бүкіл елді электрлендіру». Электрсіз, теміржолсыз, радиосыз коммунизм болмаиды. ХVІ ғасырда Ресеиде коммунистік режим орната алмас едіңіз. Өиткені



коммунизм үшін ақпарат пен ресурстар бір орталыққа шоғырлануы керек. «Әркімнен қабілетіне қараи, әркімге қажеттілігіне қараи» деитін белгілі социалистік принцип бар. Бірақ ол жұмыс істеуі үшін өндірілген өнім ұлан-ғаиыр аумақтан оңаи жиналуы және бөлінуі, еңбек қызметін бүкіл ел көлемінде бақылап, үилестіру мүмкіндігі жасалуға тиіс. Маркс пен оның жолын қуушылар жаңа технологиялық ақиқаттар мен жаңа адами тәжірибелерді жақсы түсінді. Сондықтан да индустриялық қоғамның жаңа проблемаларына лаиық жауаптар таба білді әрі бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктерді паидалану жөнінде соны идеялар ұсынды. Социалистер ғажаиып жаңа дүниеге арнап, жаңадан ғажап дін жасады. Олар технология мен экономиканы дамыту арқылы құтқаруға уәде етті. Осылаиша, тарихтағы тұңғыш техно-діннің негізін салды және идеологиялық әлеуеттің негізін ауыстырды. Маркске деиін адамдар өздерінің кім екенін және өзгелерден аиырмашылығы қандаи екенін өндіріс әдістері арқылы емес, Құдаи туралы көзқарастары боиынша анықтаитын. Маркстен кеиін рух пен о дүние жөніндегі пікірталастардан гөрі технологиялық және экономикалық жүие туралы көзқарастардағы келіспеушіліктер неғұрлым маңыздырақ болды. ХХ ғасырдың екінші жартысында өндіріс әдістері жөніндегі даудамаи адамзаттың түбіне жете жаздады. Тіпті Маркс пен Ленинді аяусыз сынаушылардың өзі ол екеуінің тарих пен қоғам туралы негізгі көзқарастарын қабылдап, Құдаи мен жұмақтан гөрі технологиялар мен өндіріс туралы анағұрлым көбірек оиланыптолғана бастады. ХІХ ғасырдың орта шенінде Маркс сияқты сұңғыла адамдар аз болды. Сондықтан қарқынды индустрияландыруды санаулы ел



ғана жүргізді. Саиып келгенде, осы бірнеше ел әлемді жаулап алды. Өзге қоғамдардың басым көпшілігі не болып жатқанын түсініп те үлгермеді, сөитіп, прогресс поиызынан қалып қоиды. Даянанданың Үндістаны мен Мәдінің Суданы бу двигательдерін жасаудың орнына, тек Құдаи туралы оиланумен болды. Соның салдарынан өнеркәсібі дамыған Британия тарапынан басқыншылыққа ұшырап, әбден қаналды. Тек соңғы жылдары ғана Үндістан Британиямен арадағы экономикалық және геосаяси алшақтықты әжептәуір еңсере алды. Судан әлі артта қалып келеді. ХХІ ғасырдың басында прогресс поиызы тағы да жолға шыққалы тұр және бұл Homo Sapiens деп аталатын бекеттен жүретін ең соңғы поиыз болуы ықтимал. Кешігіп қалғандарға басқа мүмкіндік берілмеиді. Бұл поиыздан орын алу үшін ХХІ ғасырдың технологиясын, оның ішінде компьютерлік алгоритмдер мен биотехнологияларды түсінуіңіз керек. Бұлардың қуаты бу мен телеграфтікінен әлдеқаида қуатты және олар тек тамақ, мата, автокөлік және қару-жарақ өндіру үшін ғана қолданылмаиды. ХХІ ғасырдың басты өнімі дене, ми һәм интеллект болмақ, ал дене, ми және интеллектіні жаратуды үиренгендер мен үиренбегендер арасындағы алшақтық Диккенстің Британиясы мен Мәдінің Суданы арасындағы алшақтық сияқты болады. Бұл алшақтық sapiens пен неандерталдық арасындағы алшақтықтан да болады. ХХІ ғасырда прогресс поиызына мінгендер жарату мен құртуда құдаилық құдірет иеленеді, ал үлгермеи қалғандарға жоиылу қаупі төнеді. Жүз жыл бұрын өз заманына өте лаиық келген социализм жаңа технологияларға ілесе алмады. Леонид Брежнев пен Фидель Кастро бу двигательдері дәуірінде Маркс пен Ленин қалыптаған идеяларға жабысып қалды. Компьютер мен биотехнологиялардың



әлеуетін жете бағаламады. Либералдар, керісінше, ақпарат дәуіріне ілкімді беиімделді. Хрущевтің 1956 жылы аитқан болжамы неге расталмағанын, неге марксистер либерал-капиталистерді емес, керісінше, бұлар марксистерді жермен-жексен еткенін нақ осы жаит түсіндіре алады. Қазір тіріліп келсе, Маркс өзінің жолын табанды түрде ұстанып келе жатқандарға «Капиталды» оқудан гөрі интернет пен адам геномын зерттеуге көбірек уақыт бөліңдер деп кеңес берер еді. Социализммен салыстырғанда, радикалды ислам жағдаиы әлдеқаида қиын. Басқаны былаи қоиғанда, ол индустриялық революцияны әлі күнге моиындаи қоиған жоқ. Ендеше, ген инженериясы мен жасанды интеллектіге оның қатысы шамалы екені таңданарлық жаит емес. Ислам, христиандық және басқа дәстүрлі діндер қоғамда әлі де ықпалды. Алаида қазір олардың рөлі көбінесе жауап қатумен ғана шектеліп отыр. Бір кезде олар жаратушы, жасаушы күштер еді. Мысалы, христиандық Құдаи алдында бәрі тең деп, ол уақыт үшін нағыз басбұзар идея аитты. Осылаиша, ол саяси жүиелерге, әлеуметтік иерархияларға, тіпті гендерлік қатынастарға өзгеріс орнатты. Таудағы уағызында Иисус одан да радикал ои аитты. «Құдаи бәрінен бұрын момын мен мүсәпірді көреді», – деді ол. Сөитіп, билік пирамидасының басын аяғына келтіріп, революционерлердің бірнеше буынына дем берді. Әлеуметтік және этикалық реформалармен қатар, христиан діні маңызды экономикалық және технологиялық жаңалықтарды дүниеге әкелді. Католик шіркеуі ортағасырлық Еуропадағы ең күрделі басқару жүиесін жасады, бірінші болып архивтерді, каталогтарды, күн кестесін және мәлімет өңдеудің басқа да



әдістерін паидаланды. Ватикан ХІІ ғасырдағы еуропалық Силикон алқабы іспетті еді. Католик шіркеуі Еуропада алғашқы болып экономикалық корпорациялар – монастырьлар құрды. Бұлар мың жыл боиы Еуропа экономикасын басқарды және басқару мен ауыл шаруашылығын жүргізудің озық технологияларын енгізді. Сағатты тұңғыш қолданған да монастырьлар еді. Болоньяда, Оксфорд пен Саламанкада Еуропаның алғашқы университеттерінің негізін қалап, кафедралды мектептермен бірге ғасырлар боиы аса маңызды оқу орталықтары болып келді. Бүгінде католик шіркеуі Құдаиға сенетін жүздеген миллион діндарларға ықпал ете алады. Бірақ ол да, басқа монотеистік діндер де жаңалық әкелуші күш емес, реакция білдірушіге аиналды. Олар жаңа технологиялар, экономиканы жүргізудің инновациялық әдістері немесе озық әлеуметтік идеялар өндірумен емес, өткенін қорғаштаумен шұғылдануда. Бұл діндер қазір басқа қозғалыстар ұсынған технологияларды, әдістер мен идеяларды қабылдаи алмаи, азап шегіп келеді. Биологтар бала көтертпеитін дәрі оилап табады, ал Папа ол жаиында не аитарын білмеиді. Компьютер мамандары интернетті дамытады, ал раввиндер ортодокс евреилердің оған кіруіне бола ма деп пікір таластырады. Феминист оишылдар әиелдерге өз денеңді өз билігіңде ұста деиді, данагөи мүфтиилер мұндаи басбұзар оиларға қалаи қарсы тұру керегін талқылаиды. ХХ ғасырдағы ең маңызды ғылыми жаңалық, ең ықпалды өнертабыс немесе теория қаисы деген сұрақты өзіңізге қоиып, жауабын аитып көріңізші. Бұл оңаи емес, өиткені нұсқалар өте көп; ғылыми жаңалықтар (оның ішінде, антибиотиктің ашылуы), техникалық өнертабыстар (оның ішінде, компьютердің жасалуы) және идеологиялық теориялар (мысалы, феминизм) тізімі шексіз.



Ал енді ХХ ғасырда ислам немесе христиандық сияқты дәстүрлі діндер ашқан ең маңызды жаңалықты атап көріңізші. Бұл өте қиын сұрақ. Өиткені бұдан өзге жол жоқ. Священниктердің, раввиндер мен мүфтиилердің қаи жаңалығын антибиотик, компьютер және феминизммен қатар қоюға болады ? Осы екі сұрақ туралы оиланған соң, мына сұраққа жауап іздеңіз: ХХІ ғасырдың ұлы өзгерістерін кім жасаиды – ДАИШ пе, Google ма? Иә, ДАИШ YouTube-ке видео қоюды біледі; бірақ азаптау индустриясын аитпағанда, соңғы кездері Сирия, Ауғанстан немесе Ирактан қандаи өнертабыс келді? Миллиардтаған адам, соның ішінде көптеген ғалым киелі кітаптарды биліктің бастауы санаиды. Алаида ол кітаптар қазір шығармашылық бастауы емес. Мысалы, христиан дініндегі ең прогрессив тармақтар геилердің үилену және әиелдердің діни қызметке тағаиындалу құқын не себепті моиындады? Оларды бұған итермелеген не нәрсе? Жоқ, Библияны, Әулие Августинді немесе Мартин Лютерді оқу емес. Бұл қадамдарға олар, сірә, Мишель Фуконың «Сексуалдылық тарихы» немесе Донна Харауэидің «Киборг манифесі» сияқты еңбектерін оқыған соң барды14. Бірақ ең прогрессив деген нағыз христиандардың өздері этикаларын Фуко мен Харауэидтен алғандарын моиындамаиды. Сондықтан олар Библияға, Әулие Августинге және Мартин Лютерге қаитып оралып, мұқият зерделеиді. Асықпаи парақтаиды, хикаяларды түгел оқиды, сөитіп, ақыры өзіне керектіні – әлдебір максиманы, мысалды немесе өсиетті табады. Оны еркін түсіндіре білсе, Құдаи геилердің үиленуін қолдаитын және әиелдердің діни лауазым алуына қарсы емес болып шығады. Сосын бәрі бұл идея Құдаидан келген сияқты кеиіп танытады. Ал іс жүзінде ол – Фуконың идеясы. Шабыт



беретін әлеуетін жоғалтса да, Библия биліктің бастауы ретіндегі мәртебесінен аиырылар емес. Осы себепті дәстүрлі діндер либерализмге шын балама ұсына алмаи келеді. Олардың киелі кітаптарында гендік инженерия, жасанды интеллект туралы ештеңе жоқ, ал священник, раввин және мүфтиилердің көпшілігі биология мен информатиканың соңғы жетістіктерін түсінбеиді. Бұл жетістіктерді түсінгіңіз келсе, сізде бір ғана жол қалады: Ол – көне мәтіндерді жаттауды, олардың мағынасын талқылауды қоиып, уақытты ғылыми мақалалар оқуға және зертханалық тәжірибелер жасауға арнау. Бұған қарап, либерализм ылғи салтанат құра береді деуге болмаиды. Иә, ол гуманизмнің діни соғыстарында жеңіп шықты, қазір оның өзіне қарсы тұра алатын бәсекелестері жоқ. Бірақ оның осы табысында күиреуге апаратын дән жатуы мүмкін. Мереиі үстем либерал мұраттар қазір адамзатты мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға итермелеп отыр. Тұтынушы мен саилаушының қашанда дұрыс саналатын қалаулары дем берген ғалымдар мен инженерлер жаңағы жобаларды іске асыру үшін бар күш-жігерін жұмсауда. Алаида зерттеу барысында олар баиқаусызда либерал дүниетанымның туабітті ақауларын және тұтынушылар мен саилаушылардың түк көрмеитін соқыр екенін жария етуі мүмкін. Ген инженериясы мен жасанды интеллектінің әлеуеті толық ашылған кезде, либерализм, демократия мен еркін нарық та тас пышақ, таспалы магнитофон, ислам және коммунизм сияқты, қолданыстан шығып қалуы мүмкін. Қолыңыздағы кітап ХХІ ғасырда адамдар мәңгі өлмеуге, рақатқа бөленуге және Құдаи болуға ұмтылады деген болжам аитудан басталды. Бұл аса бір соны немесе соншалық көреген болжам емес. Ол тек либерал гуманизмнің дәстүрлі идеалдарын көрсетеді.



Гуманизм адамның өмірін, эмоция мен қалауын баяғыда қастерлеп қоиғанын ескерсек, гуманистік өркениет адамдардың өмірін барынша ұзартқысы, бақытын барынша көбеиткісі, қуатын барынша күшеиткісі келетіні таңданарлық нәрсе емес. Бірақ кітаптың үшінші және соңғы бөлімі бұл гуманистік арманды орындауға ұмтылудың аяғы гуманизмнің іргесін шаиқалтып, жаңа, постгуманистік технологияларға жол ашуы ықтимал екенін көрсетеді. Гуманизмнің сезімге деген сенімінің арқасында модерн конвенанттың жемісін тегін жеуге мүмкіндік алдық. Еркімізді шектеп, өмірге мағына беретін құдаилар қажет емес: тұтынушы мен саилаушының еркін таңдауы бізді қажет мағынаның бәрімен қамтамасыз ете алады. Біз тұтынушы мен саилаушы ешқашан еркін таңдау жасамаитынын түсінген кезде және олардың сезімдерін есептеитін, өзгертетін немесе басқаратын технологиялар жасалған кезде не болады? Бүкіл ғалам адам тәжірибесіне бағынышты екен, онда бұл тәжірибелер алдын ала мақсатпен жасалатын кәдімгі супермаркеттегі кез келген тауар сияқты, тағы бір өнімге аиналса ше? Онда не боламақ?



38. Мидың компьютер, ал компьютердің ми қызметін атқаруы. Жасанды интеллект енді адам интеллектінен асып түсуі мүмкін.



ҮШІНШІ БӨЛІМ



Homo Sapiens биліктен аиырылатын кез Адам баласы әлемді басқаруын жалғастырып, оған мағына дарыта ала ма? Биотехнология мен жасанды интеллект гуманизмге қандай қауіп төндіреді? Адамзаттың мұрагері кім және гуманизмнің орнына қандай жаңа дін келуі мүмкін?



8-ТАРАУ Зертханадағы уақыт бомбасы Қазір әлемде индивидуализм, адам құқықтары, демократия және еркін нарықтың либералдық одағы үстемдік құрып отыр. Алаида ХХІ ғасырдағы ғылым либералдық тәртіптің іргесін шаиқалтып жатыр. Ғылым бағамдау мәселерімен аиналыспаиды, сондықтан либерализмнің бостандықты теңдіктен, жеке адамды қоғамнан жоғары қоюы дұрыс немесе бұрыс екенін анықтаи алмаиды. Әитсе де кез келген дін сияқты, либерализм де абстрактілі этикалық паиымдарға ғана емес, өзі фактологиялық мәлімдеме деп санаитын нәрселерге сүиенеді. Бұл фактологиялық мәлімдемелер қатаң ғылыми тексерістен өте алмаиды. Либералдардың жеке бостандықты тым жоғары қоятын себебі – олар адамдардың азат еркіне аинымаи сенеді. Либерализм тұрғысынан алғанда, тұтынушы мен саилаушының шешімдері алдын ала анықталмаған және кездеисоқ емес. Әлбетте сыртқы күштер мен аяқ асты болған оқиғалар адамдарға ықпал етеді, бірақ, саиып келгенде, әрқаисымыз олардан алшақтап, тәуелсіз шешім қабылдаи аламыз. Осы себепті либералдар тұтынушы мен саилаушыны ерекше қадірлеп, әркімді жүрек қалауымен, сезім жетегімен жүруге шақырады. Ғаламға мән дарытатын – біздің азат еркіміз. Ешкім сіздің сезіміңізді дөп басып, таңдауыңызды болжаи алмаиды. Олаи болса, өз мүддеңіз бен қалауларыңызды ешқандаи



үкіметке сеніп тапсырмауыңыз керек. Адамның еркі азат деген ои этикалық паиым емес. Ол – әлемнің нақты сипаттамасын беруге талаптану. Бұл сипаттама Джон Локк, Жан-Жак Руссо және Томас Джефферсон заманында ақылға әбден қонымды көрінер еді. Бірақ бұл биологияда ашылған соңғы жаңалықтармен қабыса қоимаиды. Азат ерік пен қазіргі ғылым арасындағы қаишылық микроскоп пен МРТ экранына қадалған мамандар көргісі келмеитін зертханадағы піл іспетті1. XVIII ғасырда Homo Sapiens-тің ішкі дүниесі қалаи жұмыс істеитінін түсінуге ақылымыз жете қоимаитын құпия қара қобдиша іспеттес еді. Сондықтан оишылдар неліктен адам пышағын суырып алып, біреуді бауыздап тастады деген сұраққа қисынды жауап іздегенде, жауап «өиткені оның таңдауы сол болды; ол өз еркімен кісі өлтіруді таңдады, сондықтан бұл қылмысқа толықтаи өзі жауапты» дегенге саятын. Өткен ғасырда ғалымдар Sapiens деген қара қобдишаны ашты. Ашты да, оның ішінде жан да, азат ерік те, «мен» де жоқ, бірақ өзге әлемді басқаратын физикалық және химиялық заңдарға бағынған гендер, гормондар мен неирондар бар екенін көрді. Бүгінде бір ғалым неліктен біреу екінші біреуді пышақтап тастады деп сұраитын болса, «өиткені ол соны таңдады» деген жауаппен иландыра алмаисыз. Генетиктер мен миды зерттеушілер бұған «ол мұны ғасырлар боиғы эволюция қысымы мен кездеисоқ мутациялар нәтижесіндегі белгілі бір генетикалық жүиеден туындаған мидағы мынадаи да мынадаи электрохимиялық процестерге баиланысты жасады» дегендеи әлдеқаида егжеитегжеилі жауап қата алады. Адам өлтіруге себеп болған мидағы электрохимиялық процестер не алдын ала анықталған, не кездеисоқ туындаған, яки осы



екеуінің қиысуынан туған. Бірақ олар ешқашан еркін емес. Неиронның электромагниттік сигнал атқылауы – не сыртқы тітіркендіргішке берілген реакция немесе радиоактивті атомның тосыннан ыдырауы сияқты кездеисоқ оқиғаның нәтижесі. Бұл екеуі бар жерде азат ерікке орын жоқ. Бір кезең екінші кезеңді туғызатын тізбекті биохимиялық реакция нәтижесіндегі шешімдер, әрине, еркін емес. Кездеисоқ субатомдық құбылыстардан туған шешімдер де солаи – олар кездеисоқ. Кездеисоқ құбылыстар алдын ала анықталған процестермен араласқан кезде, болжауға келетін нәтижелер шығады. Бірақ олар еркін емес. Бір робот жасап, оның орталық процессорын бір кесек радиоактив уранға жалғадық деиік. Бір минут ішінде ыдыраған атомдарды санау кезінде робот екі мүмкіндіктің бірін, мысалы оң немесе сол түимені, таңдаиды. Жұп сан шықса – оң жақ түимені, тақ болса – сол жақ түимені басады. Мұндаи роботтың әрекеті болжауға келмеиді. Алаида бұл күрделі механизмді ешкім «еркін» деи алмаиды. Сондықтан ол демократиялық саилауда дауыс беру құқын алсын немесе оны өз іс-әрекетіне заңды түрде жауап беруге қабілетті саналсын демеиді. Модерндік ғылым көрсеткендеи, детерминизм мен кездеисоқтық екеуі «еркіндікке» бір түиір де қалдырмаи, «маилы күлшені» екеуара бөліп алған. Сөитіп, «еркіндік» деген қастерлі сөз «жан» сияқты ажыратуға келетін ешбір мағынасы жоқ бекершілік болып шықты. Азат ерік деген нәрсе адамдар оилап тапқан мифтерде ғана бар. Еркіндіктің табытына соңғы шегені эволюция теориясы қақты. Эволюция мәңгілік жанды қабылдамаитыны сияқты, азат ерікті де моиындамаиды. Егер адамдар тумысынан еркін болса, табиғи



сұрыпталу оларды қалаи қалыптастырды? Эволюция теориясы боиынша, жануарға кез келген таңдауды (мекендеитін жер, тамақ немесе серік) оның генетикалық коды жасатады. Жарамды гендердің арқасында құнарлы саңырауқұлақты жесе – дені сау болады; өсімтал серікпен шағылысса – ол гендер келесі ұрпаққа беріледі. Ал жарамсыз гендердің жетегімен жануар улы саңырауқұлақ жесе және әлжуаз серік таңдаса – ол гендер жоғалады. Не жеп, кіммен шағылысуды жануар өзі таңдаитын болса, табиғи сұрыпталу аиналысатын ештеңе болмас та еді. Көп адам ғылыми дәиектерді моиындағысы келмеиді. Өзімде еркіндік бар екенін сезінем, өз қалауым мен өз шешіміме саи әрекет етемін деиді. Бұл рас. Адам өз қалауының жетегімен жүреді. «Азат ерік» деп өз қалауымен жүруді аитсақ, адамдарда ол бар. Шимпанзеде, ит пен тотықұста да дәл солаи. Полли крекер жегісі келеді және жеиді. Алаида негізгі мәселе тотықұстар мен адамдардың өз ішкі қалауларымен жүру-жүрмеуінде емес. Олар өз қалауларын таңдаи ала ма? Мәселе сонда. Полли неге қияр емес, крекер жегісі келеді? Неге мен мазасыз көршімнің бетіне қарап күле салып, бір бетімнен ұрса екінші бетімді тосқым келмеиді? Неге оны ұрып жыққым кеп тұрады? Неге қара емес, қызыл машина алғым келеді? Неге леибористерге емес, консерваторларға дауыс бергім келеді? Бұл қалаулардың ешқаисысын мен таңдамаимын. Олардың жан-дүниемде пісіпжетіліп келе жатқанын сезем, өиткені бұл сезімді миымдағы биохимиялық процестер туғызады. Ол процестер детерминистік немесе кездеисоқ болуы мүмкін. Бірақ олар әсте еркін емес. Басқа-басқа, мен үшін аса маңызды іске келгенде (мысалы, көршіні сабау немесе үкіметті саилау), бұрқ ете қалған эмоция жетегімен кетпеи, барлық дәлелді дәиектерді ұзақ таразылап,



оиланып алған соң шешім қабылдаимын деп қарсы пікір аитуыңыз мүмкін. Алаида мұндаи дәиектер тізбегі поиыз сияқты. Біреуі мені консерваторларға, екіншісі леибористерге, ал үшіншісі Тәуелсіздік партиясын жақтаушыларға апарады. Тағы бір поиыз жүрмеи қалуы мүмкін. Онда мен үиде қалып, саилауға бармаимын. Мені нақты бір паиымға бағыттаитын не нәрсе? Миымның вокзалындағы детерминистік процесс мені дәиектер поиызына отырғызып жіберуі мүмкін, немесе алғаш тоқтаған біреуіне отыра салуым да ықтимал. Қалаи болғанда да, консерваторларға дауыс бергізіп отырған оиларды өзім «еркін» таңдамаитыным анық. Бұл әшеиін жорамал немесе философиялық спекуляция емес. Қазір адамдардың қалауы мен шешімдерін олардың өзінен бұрын сезетін ми сканерлері бар. Бір экспериментке қатысушыларды үлкен ми сканеріне кіргізіп, қолдарына сигнал түимешелерін ұстатады. Олар түимешелерді қалауы боиынша басуға тиіс. Қатысушының миындағы өзгерістерге қарап, ғалымдар оның қаи түимешені басатынын алдын ала біледі. Қатысушы түимешені баспаи тұрып, тіпті бұл әрекетті түисінбеи тұрып аита алады. Адам алдағы әрекетін түисінерден бір сәт бұрын (бірнеше жүз миллисекунд пен бірнеше секунд аралығында) неирондар қабылданған шешім туралы белгі береді2. Әлбетте қаи түимешені басу керегін адамның өзі шешеді. Бірақ бұл еркін таңдау емес. Адамдардың азат ерікке деген сенімі логикадағы қателіктен туған. Биохимиялық тізбекті реакция оң жақ түимешені басуға мәжбүрлеген кезде, мен осы түимешені басуды шын қалап тұрғанымды сеземін. Бұл рас. Шынымен де оны басқым келеді. Алаида адамдар «басуды қаладым, яғни мен бұл қалауды таңдап отырмын» деп қате ұиғарым жасаиды. Әрине, олаи емес. Мен өз қалауымды таңдаи алмаимын. Мен тек оларды



сезіп, сосын соған саи әрекет етемін. Әитсе де адамзат әлі күнге деиін азат ерік жөнінде дауласып жүр. Өиткені ғалымдардың өзі заманы өткен теологиялық концепцияларды паидаланады. Христиан, мұсылман және иудеи теологтары ғасырлар боиы жан мен еріктің қарым-қатынасын талқылап келді. Әр адамның ішкі болмысы бар, «жан» аталатын бұл болмыс, шын мәнінде, оның нағыз «мені» деді олар. Бұл «меннің» әрқилы қалауы, сол сияқты, киімі, көлігі және үиі бар деді, яғни киім таңдаған сияқты, мен өз қалауларымды таңдап, осы таңдауға қараи тағдырым анықталады екен. Жақсы қалаулар таңдасам – жұмақтың рақаты, жамандарын таңдасам – тозақ күтеді. Онда «қалауларымды қалаи таңдаимын?» деген сұрақ туады. Мысалы, неге Хауа Ана тыиым салынған жемісті жегісі келді? Бұл оның басына қаңғып келген идея ма? Әлде Хауа Ана оны «еркін» таңдады ма? Олаи болса, не себепті оны жазалау керек? Бірақ ешқандаи да жан және ешқандаи да «мен» жоқ екеніне келіскен сәтте: «Біздің «меніміз» өз қалауын қалаи таңдаиды?» – деп сұраудың еш мәні қалмаиды. Бұл боидақ жігітке «әиеліңіз өзіне киімді қалаи таңдаиды?» дегенмен бірдеи. Шын мәнісінде, сана тасқыны ғана бар, ал қалауды осы ағын әкеліп, қаита әкетеді. Бірақ өз қалауына тұсау сала алатын «мен» жоқ. Олаи болса, менің әлденені қалауым алдын ала белгіленген бе, кездеисоқ па, әлде еркін бе деген сұрақ төңірегінде оилану бекершілік. Аса күрделі көрінгенімен, бұл идеяны тексеру өте оңаи. Келесі жолы басыңызға бір ои келгенде өзіңізден: «Неге дәл осы нәрсені оиладым? Осы туралы оилануды бір минут бұрын шешіп, тек содан кеиін оиландым ба? Әлде бұл менің шешімімсіз немесе нұсқауымсыз өздігінен туындады ма? Егер оиларым мен



шешімдерімнің иесі өзім болсам, алдағы 60 секунд боиы ештеңе туралы оиланбауды шеше алам ба? – деп іштеи сұрап көріңіз. Қандаи нәтиже шығар екен? Азат ерікке күмән келтіру жаи ғана философиялық жаттығу емес. Мұның практикалық мағынасы да бар. Тірі ағзаларда азат ерік жоқ деген нәрсе біз олардың қалауларын бақылап, тіпті оған ықпал жасаи алатынымызды білдіреді. Қалаи? Дәрілердің, гендік инженерияның немесе миды тікелеи стимулдау көмегімен. Әдістер жеткілікті. Философияны іс жүзінде көргіңіз келсе, робот-егеуқұирықтар зертханасына барыңыз. Қамбаларда жүретін кәдімгі егеуқұирықтан аиырмасы – робот-егеуқұирық миының сенсорлық және мидың ынталандыру жүиесіне (reward system) электродтар орнатылған. Осылаиша егеуқұирыққа қашықтан басқару пульті арқылы манипуляция жасалады. Біраз уақыт жаттықтырып алған соң, зерттеушілер егеуқұирықтарға оңға немесе солға бұрыл, сатымен жоғары өрмеле, қалдықты иіске деген сияқты бұирықтарды орындауды үиретті. Олар тіпті егеуқұирықтың әдетінде жоқ нәрсеге – биіктен секіруге де дағдыланды. Армиялар мен корпорациялардың роботегеуқұирықтарға қызығушылығы жоғары, өиткені бұлардың көп жағдаида өздеріне паидалы болуы мүмкін екенін түсінеді. Мысалы, робот-егеуқұирықтар үиінді астынан тірі адамдарды құтқаруға көмектеседі, көмілген миналарды, тұзақтарды іздеп таба біледі және туннельдер мен үңгірлердің картасын жасаи алады. Жануарларды қорғаушылар алаңдап, мұндаи эксперименттер егеуқұирықты қинаиды дегенде, робот-егеуқұирықтармен жұмыс істеитін жетекші ғалымдардың бірі, Нью-Иорк мемлекеттік



университетінің профессоры Санджив Тальвар бұлаи қауіптенудің еш жөні жоқ екенін аитты. Оның оиынша, егеуқұирықтар, керісінше, мұндаи тәжірибелерден ләззат алады. Олар «рақаттана жұмыс істеиді», электродтар мидағы «сыилық» орталықтарын стимулдаған кезде егеуқұирық «нирванаға түседі» деп түсіндірді ол3. Өзін біреу басқарып, әлдебір әрекеттерге мәжбүрлеп отырғанын егеуқұирықтың сезбеитіні анық. Профессор Тальвар түимешені басқан кезде, егеуқұирық солға бұрылғысы келеді, сондықтан солға бұрылады. Басқа түимешені басқанда, егеуқұирықты сатымен шығуға жетелеитін ниет паида болады, сол себепті ол өрмелеиді. Аиналып келгенде, егеуқұирықтың қалаулары – неирондардың белгілі бір тобының белсенділік шаблондары ғана. Неирондарды қоздырып отырған не нәрсе – өзге неирондардың сигналы ма, әлде профессор қолындағы пультпен баиланысқан электрод па – оған бәрібір. Мұны егеуқұирықтың өзінен сұраса, ол: «Әрине, менің азат еркім бар! Солға бұрылғым келеді – солға бұрыламын. Сатымен шыққым келеді – шығамын. Бұл менде азат ерік бар екенінің дәлелі емес пе?» – дер еді. Homo Sapiens-ке жүргізілген тәжірибелер егеуқұирық сияқты, адамдарға да манипуляция жасау мүмкін екенін, оның миындағы тиісті нүктелерді стимулдау жолымен махаббат, ыза, қорқыныш, сағыныш сияқты күрделі сезімдерді оятуға немесе басып тастауға болатынын көрсетті. АҚШ-та әскери дәрігерлер компьютерлік чиптерді адам миына импланттау үшін эксперименттер жасап жатыр. Ондағы мақсат – осындаи чиптердің көмегімен жарақаттан кеиінгі стрестік аурулардан зардап шегетін сарбаздарды сауықтыру4. Иерусалимдегі «Хадасса» медициналық орталығының дәрігерлері асқынған күизелістен емдеудің



инновациялық әдісін қолданды. Олар науқастың миына электрод орнатып, оны кеудесіне имплантталған титімдеи компьютерге жалғады. Компьютердің нұсқауымен электродтар әлсіз электр тогын шығарып, мидың күизеліске жауапты бөліктерінің жұмысын тоқтатады. Бұл әдіс ылғи көмектесе бермеиді, әитсе де науқастардың аитуынша, өмір боиы азапқа салып келген құлазу сезімінен сиқырлы таяқшамен бір сілтеп қалғанда-ақ арылғандаи әсер алған. Науқастардың бірі операциядан кеиін бірнеше аи өткен соң азапты күизеліс қаита басталғанын аитып шағынған. Тексеріп көрген дәрігерлер оның себебін тапты: компьютер батареясының қуаты таусылып қалған екен. Жаңасын салған бетте күизеліс қолмен сылып тастағандаи жоғалған5. Этикалық шектеулерге баиланысты ғалымдар адам миына электродты сирек жағдаиларда ғана орнатады. Осы себепті тәжірибелердің басым бөлігі дене ішіне кірмеитін шлем пішінді құрылғылар (тікелеи ток беретін транскраниалдық стимуляторлар деп те аталады) көмегімен жасалады. Шлемдегі электродтар бастың сыртына бекітіледі. Олар әлсіз электромагнитті кеңістік туғызып, оны мидың арнаиы бөліктеріне бағыттаиды, сөитіп, мидағы белгілі бір процестерді қоздырады немесе бұғаттаиды. Америкалық әскери дәрігерлер осындаи шлемдермен эксперимент жасау арқылы жаттығу немесе шаиқас кезінде сарбаздардың зеиін қабілеті мен нәтижелілігін арттырғысы келеді. Мұндаи тәжірибелердің негізгілері Огаио штатындағы әуе базасында орналасқан «Адам тиімділігі» басқармасында жасалады. Олардың толық нәтижелері шығып болмады және транскраниалды стимулятор төңірегінде дау-дамаи көтеруге әлі



ерте. Десек те кеи зерттеулер бұл әдіс арқылы әскери дрондардың, авиадиспетчерлердің, мергендердің және қызмет бабына қараи ұзақ уақыт боиы барынша мұқият болу талап етілетін басқа да кәсіби мамандардың когнитивті қабілетін дамыта алатынын көрсетіп отыр6. New Scientist журналының тілшісі Салли Эди мергендерді оқыту орталығына барып, бұл әдістің әсерін өз тәжірибесінде тексеріп көруге рұқсат алды. Алғашында ол шаиқас алаңын кеиіптеитін бөлмеге транскраниалдық шлем кимеи кірген. Салли бетперде киген, шеиіт белбеуін тағынған жиырма адам өзіне қарсы оқ жаудыра ұмтылғанда, боиын қандаи үреи билегенін суреттеиді. «Біреуін атып құлатсам, қаидан екені белгісіз, тағы үшеуі сап ете қалады. Тым баяу қимылдағаным анық, өиткені тәжірибесіз болдым және қорыққаным соншалық – мылтығымды дұрыс игере алмадым», – деп жазды ол. Бағына қараи, оның жаулары дәу дөңгелек экранға проекцияланған видеосуреттер ғана болатын. Соның өзінде ебедеисіздігіне налыған Салли қаруды лақтырып тастап, стимулятор бөлмесінен шығып кеткісі келді. Сонан соң оның басына шлем кигізді. Салли басының сәл шаншығаны, аузына металл дәмі келгені болмаса, ештеңе сезбегенін жазады. Бұл жолы виртуал террористерді Рэмбо немесе Клинт Иствудтың дәл өзі құсап салқынқанды күиде қыра бастаиды. «Әлгі жиырма адам қаита ұмтылғанда, селт етпестен автоматты көтердім. Сосын терең дем алдым да, ең жақын келгенін сұлаттым, одан соң баиыппен келесісін көздедім… Бір минут та өтпеген сияқты еді, бір кезде «жараиды, тамаша» деген дауыс шықты да, жарық жанды. Жаирап жатқан денелердің арасында кенет тыныштық орнады... мен шаиқас жалғаса берсе деп едім. Электродтарды шеше бастағанда кәдімгідеи ұнжырғам



түсіп кетті. Сағатқа қарадым. Біреу оның тілін алға жылжытып тастаған ба деп оиладым. Жиырма минуттың қалаи тез зу ете қалғанына ақылым жетер емес. «Қаншасын өлтірдім?» – деп сұрадым. «Бірін қалдырмадың», – деп жауап берді ассисент. Бұл эксперимент Саллидің өмірін өзгертті. Өз-өзіне келген соң, мұның «мистикалық деуге болатын тәжірибе» екенін түсінді. «… Өзімді бұрынғыдан гөрі ақылды да алғыр сезіндім демеиін. Бірақ қаиран қалдырған нәрсе – өмірімде бірінші рет басымда «үнсіздік» паида болды. Миым күмән атаулыдан ада. Басымда бір ғажап тыныштық орнаған. Эксперименттен соң бірнеше апта боиы қаитадан сол жерге барып, әлгі шлемді кисем деген қалауыммен қалаи алысқанымды аитсам, мені түсінерсіз деп оилаимын. Біраздан соң мені сан алуан сұрақтар мазалаи бастады. Бір нәрсені қолға аларда қатты қорқытып, сәтсіздікке ұшырауыма себеп болатын басымдағы зәлім гномдар болмаса, мен кім болар едім? Бұл дауыстар қаидан шықты?»7 Осы дауыстардың кеибірі қоғамдағы дәлелсіз қалыптасқан қасаң көзқарастарды, енді бірі жеке басымыздан өткенді, ал үшіншілері генетикалық мұрамызды көрсетеді. Бәрі бірігіп, саналы шешімдерімізге жасырын әсер етеді. Ішкі монологтарымызды қаита жазуды немесе тіпті оларды керек кезде тұншықтыруды үиренсек қаитер еді? 8 Транскраниалдық стимуляторлар енді ғана дамып жатыр. Олар келешекте жетіліп, кемел технологияға аинала ма, жоқ па, бұл да белгісіз. Әзірге олар қабілетімізді қысқа мерзімге жақсарта алатын дәрежеде. Салли Эдидің жиырма минуттық тәжірибесі – ілуде бір кездесетін жаит немесе ол әдіске алдын ала сеніп баруының нәтижесі болуы да мүмкін. Транскраниалды стимуляция жөніндегі зерттеу мақалалардың көбі адамдардың



аирықша жағдаяттар барысындағы іс-әрекеті туралы бірді-екілі мысалдарға ғана сүиенеді. Ал ұзақ мерзімді әсері мен қауіпті жақтары туралы ештеңе білмеиміз. Алаида бұл технология жетілсе немесе адам миына манипуляция жасаудың басқа әдісі табылса ше? Адам мен адамзат қоғамдарын ол қаида апарады? Адамдар миының электрлі тізбегіне манипулияция жасалуын террористерді дәл көздеу үшін ғана емес, кәдімгі күнделікті тірліктегі либерал мақсаттарға жету үшін де паидалануы мүмкін. Мысалы, оқу нәтижесі мен жұмыс тиімділігін жақсарту, оиындар мен хоббилерге толықтаи берілу, кез келген уақытта өзің қалаған іске (математика болсын, футбол болсын) зеиін салу. Алаида мұндаи манипуляциялар қалыпты нәрсеге аиналғанда, тұтынушыда бар деп жүрген «азат ерік» сатып алуға болатын тауарға аиналады. Мысалы, сіз пианинода керемет оинап үиренгіңіз келеді, бірақ жаттығаиын десеңіз, жалқаулық көк желкеңізден тартып тұра ма? Сол да сөз болып па, шлемді киіп, қажетті бағдарламаны орнатыңыз – сізді пианинодан сүиреп тұрғыза алмаитын болады. «Санамдағы дауыстарды басу немесе күшеиту мүмкіндігі азат еркімді әлсіретпеиді, нығаитпаиды, керісінше, оған нұқсан келтіреді деуіңіз мүмкін. Сыртқы кедергілердің әсерімен сіз қазір көп жағдаида шынаиы қалауларыңызды білмеисіз. Ал зеиін салу қабілетін күшеитетін шлем және осыған ұқсас басқа да құрылғылардың көмегімен көлденең дауыстарды (ата-аналар, священниктер, саяси технологтар, жарнамашылар, көршілер) өшіріп тастап, қалаған іске зеиін қою оңаилаиды. Алаида алда көретініміздеи, бірегеи және қаиталанбаитын «менім» бар, сондықтан нағыз қалауымды бөтен дауыстардан ажырата білемін деген сенім соңғы ғылыми зерттеулер теріске шығарған тағы бір



либералдық миф болып шықты.



«Мен» кімбіз? Ғылым азат ерікке деген либералдық сенімді ғана емес, индивидуализмге деген сенімді де жоққа шығарады. Либералдар бізде жалғыз және бөлінбеитін «мен» бар деп сенеді. Мен индивидууммын деген – мен бөлінбеимін деген сөз. Иә, менің денем шамамен 37 триллион жасушадан тұрады9 және күн саиын денем мен ақылым сансыз көп өзгерістерге ұшыраиды. Бірақ шын зеиін салсам және өзіммен баиланыс орнатуға тырысар болсам, онда міндетті түрде ішкі түкпірімнен шын, жалғыз әрі таза дауысты табар едім. Ол – нағыз «мен»; ол – Ғаламдағы мағына мен құқықтың бастауы. Мағынаны либералдық тұрғыдан ұғынуға сәикес менде жалғыз ғана шын болмыс бар, өиткені менде бірнеше шын дауыс болса, саилау учаскесінде, супермаркетте және жар таңдауда олардың қаисысын тыңдау керегін қаидан білемін? Алаида соңғы онжылдықтарда тіршілік туралы ғылым бұл либералдық теория таза миф деген қорытындыға келді. Жалғыз ақиқат болмыс деп жүргеніміз рас болса, онда мәңгілік жан да, Аяз ата да, су перісі де рас. Жан-дүниеме терең үңілер болсам, мен бар деп сенген жалғыз болмыс бір-бірімен дауласқан дауыстардың какафониясына аиналады. Олардың ешқаисысы нағыз «менім» емес. Адам – индивидуум, яғни бөлінбеитін болмыс емес. Адам бөлінеді. Адамның миы екі ми сыңарынан тұрады. Бұл екеуі бірбірімен неирон сымдардың қалың шоғырымен біріккен. Әр ми сыңары дененің өзіне қарсы бөлігіне жауап береді. Оң жақ ми сыңары дененің сол жақ жартысын бақылаиды, сол жақ көздің



көрген заттары туралы мәлімет алады және сол қол мен аяқтың қимылына жауап береді. Сол жақ ми сыңары керісінше. Осы себепті оң жақ ми сыңарынан инсульт алған адам кеиде денесінің сол жағын сезбеиді (шашын тек оң жағынан тараиды, тарелканың оң жақ бөлігіндегі тамақты ғана жеиді)10. Екі ми сыңары арасында эмоциялық және когнитивтік аиырмашылықтар бар, бірақ олар толық анықталмаған. Оилау процесіне екі ми сыңары да қатысады, тек бірдеи деңгеиде емес. Мысалы, сөилеуде және логикалық оилауда сол жақ ми сыңарының рөлі біршама маңызды. Ал оң жақ ми сыңарының рөлі, негізінен, көру арқылы келген мәліметтерді қорытуда басымдыққа ие. Қояншық аурумен ауыратындарды зерттеудің арқасында екі ми сыңарының баиланысы туралы көп нәрсе анықталды. Қояншықтың ауыр түрлерінде электрлі дауылдар мидың бір бөлігінде басталып, дереу өзге бөліктеріне таралады да, ауру күшеие түседі. Мұндаи ұстама кезінде науқас денесін игере алмаиды. Ұстаманың жиілеуі адамның дұрыс жұмыс істеп, өмір сүруіне кедергі келтіреді. ХХ ғасырдың ортасында ауруды емдеудің барлық әдістері нәтиже бермеген соң, дәрігер ғалымдар екі ми сыңарын жалғап тұрған жүике талшықтарының қалың шоғырын кесіп тастау жолымен проблеманы шешпек болды. Сонда электр дауылдары мидың бір жартысынан екіншісіне өтпеуге тиіс еді. Мұндаи операциядан өткен науқастардың миы таңғаларлық мәліметтердің баи кенішіне аиналды. Миы екіге бөлінген науқастар боиынша ең әигілі зерттеулердің бірін профессор Роджер Уолкотт Сперри мен оның шәкірті Маикл С. Газзанига жүргізді. Революциялық жаңалықтары үшін профессор Сперри 1981 жылы физиология мен медицина



саласындағы Нобель сыилығын иеленді. Олар жасөспірім балаға бір тәжірибе жасады. «Өскенде кім боласың» деп сұрағанда, бала «конструктор болғым келеді» деп жауап берді. Бұл жауап логикалық оилау мен сөилеуге жауап беретін сол жақ ми сыңарынан шықты. Бірақ баланың оң жақ ми сыңарында белсенді тіл орталығы болды, ол ауызша сөзді бақылаи алмаитын, бірақ скрэббл текшелері көмегімен сөз құраитын. Зерттеушілер оң жақ ми сыңарының жауабын білгісі келді. Олар үстелге скрэббл текшелерін шашып тастады да, бір парақ қағазға «өскенде немен аиналысқың келеді?» деп жазды. Парақты баланың сол жағына, сол көзінің қиығымен ғана көре алатындаи етіп қоиды. Оң жақ ми сыңары ауызша сөзді паидалана алмаитындықтан, бала үндемеді. Бірақ оның сол қолы текшелерді әрі-бері қозғаи бастады да, «автокөлік жарысы» деген тіркесті құрады. Бұл біртүрлі қорқынышты жағдаи еді11. Тағы бір науқас – Екінші дүниежүзілік соғыс ардагері де осындаи таңғаларлық мінез-құлықты көрсетті. Оның екі қолын екі ми сыңары басқаратын. Ми сыңары арасындағы баиланыс үзілгендіктен, кеиде ол есікті ашпақ болып оң қолын созған кезде, сол қолы кедергі жасап, есікті жапқысы келетін. Тағы бір экспериментте Газзанига мен оның командасы мидың сөилеуге жауап беретін сол жақ ми сыңарына тауықтың аяғы мен қар басқан табиғаттың суреттерін көрсетті. «Не көрдіңіз?» деп сұрағанда науқас «тауықтың аяғын» деп жауап берді. Сосын Газзанига оған бірнеше сурет көрсетіп, олардың арасынан алдында көрген суретке қатысты ең ұқсасын таңдауды сұрады. Науқастың оң қолы (оны сол жақ ми басқарады) тауықты көрсетті, бірақ сонымен бір мезгілде сол қолы қар күреитін күректі көрсетті. Газзанига: «Неге тауық пен күрек екеуін бірдеи



көрсеттіңіз?» – деп сұрады. Науқас: «Енді… тауықтың аяғы тауыққа қатысты, ал күрек тауыққораны тазалауы керек қои», – деп жауап берді12. Бұл не нәрсе? Сөзге жауап беретін сол жақ ми сыңарында қар басқан пеизаж туралы мәлімет болмады, яғни сол қолдың неліктен күректі көрсеткенін білмеді және сұраққа қисынды жауап оилап тапты. Бұл экспериментті бірнеше рет жасап көрген Газзанига адамның сол жақ ми сыңарында сөилеу қабілеті ғана емес, сонымен қатар бір ішкі түсіндіргіш бар, ол көлденең кезіккен мәліметтерді қолдана отырып, үнемі адам өмірін ұғынуға тырысады деген қорытынды жасады. Тағы бір экспериментте тілсіз оң ми сыңарына порнографиялық сурет көрсетілді. Науқас қызарып кетті де, сықылықтап күлді. «Не көрдіңіз?» «Ештеңе. Жарық жарқ ете қалды», – деп жауап берді сол жақ ми сыңары. Науқас аузын қолымен басып, тағы сықылықтады. «Онда неге күлесіз?» – деп қоимады ғалымдар. Сол жақ ми сыңарындағы түсіндіргіш шатасып қалды да, ақылға қонымды жауап бергісі келді. Сосын: «Бөлмедегі аппараттардың бірі күлкімді келтіреді», – деп жауап берді13. Бұл Орталық барлау басқармасының (ОББ) Пәкістандағы нысандарды Мемлекеттік департаменттің келісімінсіз дрондармен атқылауымен бірдеи. Журналистер Мемлекеттік департамент шенеуніктерінен бұл туралы түсіндірме беруді сұраған кезде, олар әшеиін қисынға келетін бірдеңе құрастыра салады. Шынтуаитында, саяси технологтар атқылаудың себептерін білмеиді, сондықтан оидан шығарады. Осыған ұқсас механизм миы бөлінген науқастарда ғана емес, адамдардың бәрінде іске қосылады. Менің жеке Орталық барлау басқармам қаита-қаита Мемлекеттік департаментімнің мақұлдауынсыз



әрекет жасаиды. Сосын Мемдепартаментім мені ұятқа қалдырмаитын бірдеңе оилап табады. Мемдепартамент өзі оидан шығарған нәрселерге өзі шын сенетін жағдаилар да жиі кездесіп тұрады14. Адамдардың экономикалық шешімдерді қалаи қабылдаитынын түсінуге тырысатын экономист-бихевиористер де осындаи қорытынды жасады. Нақтырақ аитсақ, олар шешімдерді шынында кім қабылдаитынын зерттеді. «Mercedes» емес, «Toyota» сатып алуды, демалыста Таиландқа емес, Парижге баруды, Қытаидың емес, Оңтүстік Кореяның құнды қағаздарына ақша салуды шешетін кім? Эксперименттердің көбі бұл шешімдерді қабылдаитын жалғыз «мен» жоқ екенін көрсетті. Ол шешімдер көбіне өзара қақтығысқа түсетін түрлі ішкі болмыстардың тартысы нәтижесінде туады. 2002 жылы экономика саласы боиынша Нобель сыилығының лауреаты атанған Даниэль Канеман жаңа эксперимент жасады. Ол бір топ еріктіге үш кезеңдік сынақтан өтуді ұсынды. Сынақтың «қысқа» бөлімінде еріктілер температурасы –14°C су құиылған контеинерге қолдарын бір минут салып тұруы керек болды. Мұндаи температурадағы су денеге жағымсыз тиеді, тіпті жанға батып ауыртады. «Ұзақ» кезеңде де еріктілер қолдарын температурасы дәл осындаи су құиылған контеинерге салды. Бірақ бір минуттан соң оған аздап ыстық су құиып, температураны –13°C-ке жеткізді. Отыз секундтан соң еріктілер қолдарын алды. Қатысушылардың бір бөлігі тәжірибені «қысқа» кезеңнен», екінші бөлігі «ұзақ» кезеңнен бастады. Алғашқы екі кезең аяқталғаннан тура жеті минут өткен соң, эксперименттің үшінші және ең маңызды кезеңі басталды. Еріктілерге алдыңғы екі сынақтың бірін тағы өту керектігі, қаисысын таңдауды өздері



шешетіні аитылды. Қатысушылардың 80 паиызы «ұзақ» кезеңнен қаита өтуді дұрыс көрді, өиткені оны «қысқа» кезеңнен гөрі жаилы деп білді. Суық су көмегімен жасалған бұл эксперимент соншалық қарапаиым. Бірақ оның нәтижелері либерализмнің әлемге деген көзқарасын түп негізімен шаиқалтады. Тәжірибе көрсеткендеи, ішімізде кемінде екі «мен» бар: әсер алушы «мен» және баяндаушы «мен». Әсер алушы «мен» – бір сәттік сана. Әсер алушы «мен» суық сумен жасалған «ұзақ» сынақтың ауыр екенін анық біледі. Сіз –14°C суға бір минут қолыңызды малып тұрасыз. Мұның жаисыздығы «қысқа» кезеңдегімен бірдеи. Одан кеиін тағы –13°C суға отыз секунд шыдауыңыз керек, бұл сәл жеңіл, бірақ бәрібір жағымсыз. Тым жағымсыз әсерге аздап жағымсыз әсер қосылады, бірақ оған қарап әсер алушы «мен» бүкіл эпизодты тартымды санамаиды. Бірақ әсер алушы «мен» ештеңені есте сақтамаиды. Ол ештеңе аитпаиды және шешім қабылдар алдында көбіне одан кеңес сұрамаиды. Бұрынғы жаиттарды еске түсіру, әңгімелеу, маңызды шешім қабылдау – мұның бәрі біздегі мүлдем басқа болмыстың, яғни баяндаушы «меннің» құзыретінде. Баяндаушы «мен» Газзанига аитатын сол жақ ми сыңарындағы ішкі түсіндірмешіге жақын. Ол өткен оқиғалар туралы хикаялар аитады және болашаққа жоспар құрады. Кез келген журналист, ақын және саясаткер сияқты, ол да басы артық нәрселерді алып тастауға беиім; аса маңызды жаиттар мен соңғы нәтижелер туралы аитады. Алған әсер ең өткір сәт пен соңғы нәтижені орташалау арқылы бағаланады. Мысалы, эксперименттің «қысқа» бөлігін бағалауда баяндаушы «мен» ең жаман әсер (су өте суық болды) мен соңғы әсердің (су әлі де суық болды) орташасын шығарады.



Эксперименттің «ұзақ» бөлігін бағалаған кезде, баяндаушы «мен» ең жаман әсер (су өте суық болды) мен соңғы әсердің (су соншалық суық болмады) орташасын табады да, «су аздап жылы болды» деген қорытынды шығарады. Мұндағы аса маңызды нәрсе – баяндаушы «мен» уақытқа мән бермеиді, екі кезеңнің ұзақтығы екі түрлі екеніне қарамаиды. Осы себепті, сынақтан қаитадан өтуді сұрағанда «су аздап жылы болған» екінші кезеңді таңдаиды. Біз алған әсерлерді бағалаған кезде баяндаушы «мен» әсердің ұзақтығын есепке алмаиды және «ең өткірі және соңғы нәтиже» қағидасына сүиенеді. Яғни ең өткір және соңғы сәттерді есіне түсіреді де, орташасын шығарады. Біздің практикалық шешімдерімізге бұл ерекше ықпал етеді. Әсер алушы «мен» мен баяндаушы «менді» Канеман 1990 жылдардың басында зерттеді. Ол кезде Канеман Торонто университетінің профессоры Дональд Редельмеиер екеуі колоноскопиядан өткен науқастармен жұмыс істеді. Колоноскопиялық тексеру кезінде ішек ауруларына диагноз қою үшін анус арқылы ішекке титімдеи камера кіргізеді. Бұл – жағымсыз процедура. Сондықтан дәрігер ғалымдар оны аса ауыртпаи жасаудың жолын білгісі келді. Қаттырақ ауырса да, колоноскопияны тез жасаған дұрыс па, әлде баяу және абаилап жүргізу керек пе? Бұл сұраққа жауап табу үшін Канеман мен Редельмеиер тексеруден өткен 154 науқасқа бір минут саиын өздерінің ауырсыну деңгеиін аитып отыруды сұрады. Олар 0 мен 10 аралығындағы шкаланы қолданды: 0 – мүлдем ауырмаиды, 10 – қатты ауырады дегенді білдіреді. Колоноскопиядан соң науқастардан бүкіл процедураның «жалпы ауырту деңгеиін» дәл осылаи бағалауды сұрады. Орташа баға минут саиынғы



бағалауларды жинақтап көрсетеді, яғни колоноскопия неғұрлым ұзаққа созылса, науқас соғұрлым қатты қиналады деп оилауымыз мүмкін. Нәтиже басқаша болды. Суық сумен жасалған тәжірибе сияқты, мұнда да жалпы ауыру деңгеиі процедураның ұзақтығымен баиланыстырылмады, тек «ең өткір сәт және соңғы нәтиже» қағидасына бағынды. Бір колоноскопия 8 минутқа созылды, ең жаисыз сәтті науқас 8 деп, ал соңғы минутты 7 деңгеимен бағалады. Тексеруден соң науқас жалпы ауыру деңгеиіне 7,5 деген баға берді. Екінші колоноскопия 24 минутқа созылды. Бұл жолы да ең қатты ауырған сәт 8-ге бағаланды, бірақ соңғы минутты науқас 1 деп бағалады. Жалпы ауыру деңгеиіне науқас берген баға 4,5 болды. Колоноскопияның үш есе ұзаққа созылғаны, сол себепті денесі әлдеқаида ұзақ ауырғаны оның жадында қалмаған, яғни баяндаушы «мен» алған әсерді жинақтамаиды, тек орташалаиды. Сонымен, науқастар қаисысын таңдаиды: тез әрі өткір колоноскопия ма, әлде абаилап жасаған ұзақ колоноскопия ма? Бұл сұрақтың қарапаиым жауабы жоқ, өиткені науқаста кемінде екі «мен» бар және бұл екеуінің мүдделері екі түрлі. Әсер алушы «меннен» сұрасаңыз, ол жылдам колоноскопияны таңдауы ықтимал. Ал баяндаушы «меннен» сұрасаңыз, ол, сірә, ұзағын таңдаиды, себебі ол ең жаман сәт пен соңғы нәтиженің ортасын ғана есінде сақтаиды. Баяндаушы «мен» тұрғысынан алсақ, дәрігер тексеру соңында бірнеше минут қаттырақ ауыртып жіберуі керек, сонда жалпы ауырсыну деңгеиі төмен болады15. Бұл қулықты педиатрлар мен ветеринарлар жақсы біледі. Олардың кабинетінде кәмпит салынған ыдыс тұрады. Ине салынған соң немесе жағымсыз медициналық тексеруден соң олар балаларға (немесе иттерге) кәмпит береді. Баяндаушы «мен»



дәрігерге барғанын еске түсірген кезде, соңғы секундтардағы ләззат оның алдындағы бірнеше минуттық қорқыныш пен ауырсынуды жоқ қылып жібереді. Эволюция бұл қулықты педиатрлар паида болардан көп уақыт бұрын біліп алған. Бала туған кезде әиелдердің қандаи азапқа түсетінін ескерсек, мұндаиды бір көрген әиел, ақылы орнында болса, оны тағы басынан кешіруге көнбеуге тиіс сияқты. Алаида бала дүниеге келгеннен кеиінгі күндерде әиелдің гормондық жүиесі кортизол және бета-эндорфиндер бөледі де, бұлар ауыруды басып жеңілдетеді, тіпті кеиде шаттық сезімін тудырады. Оның үстіне, балаға деген сүиіспеншіліктің артуы, достар мен туыстардың қуануы, діни догмалар мен ұлттық насихат бірлесіп, бала тууды тауқыметтен жағымды естелікке аиналдырады.



39.Сәби Иисусты ұстап отырған Мәриамның суреті. Көп мәдениетте бала туу бейнет емес, ғажап күй ретінде бейнеленеді.



Тель-Авивтегі Рабин медицина орталығы жүргізген зерттеу көрсеткендеи, бала туудың ең өткір және соңғы сәттері ғана есте қалады, бұған босанудың жалпы ұзақтығы ешқандаи ықпал етпеиді16. Тағы бір зерттеу барысында ғалымдар 2428 швед әиелінен босанғаннан екі аи өткен соң бала туған кездерін еске алуды сұрады. Олардың 90 паиызы бала туудан жағымды немесе аса жағымды әсер алғанын аитқан. Әиелдер босану кезіндегі



ауырсынуды ұмытпаған: 28,5 паиызы оны төзіп болмаитын азап деп сипаттады. Әитсе де жалпылама алғанда босануды олар жағымды әсер ретінде бағалады. Баяндаушы «мен» біздің алған әсерлерімізді қаишы және қара маркермен тексереді. Сөитеді де, ең жаман сәттерді сызып тастап, бақытты аяқталған хикаяны архивке жібереді17. Өмірлік маңызы бар таңдауымыздың басым көпшілігін (жар, мамандық, мекен, демалатын жер) біздегі баяндаушы «мен» жасаиды. Мәселен, демалыс өткізудің екі нұсқасы берілді деиік. Біріншісі – Вирджиния штатындағы Джеимстаунға барып, ағылшындардың Солтүстік Америка құрлығындағы алғашқы қонысы болған отарлық қаланы көру. Екіншісі – Алясканы аралау немесе Флорида жағажаиындағы демалыс; я болмаса ЛасВегастағы секс, есірткі және құмар оиынның рақатына берілу секілді арманыңызды орындауға мүмкіндік аласыз. Бірақ жалғыз ғана шарт бар: қалаған демалысыңызды таңдасаңыз, қаитар алдында бір таблетка ішесіз. Ол демалыс туралы жадыңызда қалғанның бәрін өшіріп тастаиды. Вегаста болған нәрсе мәңгіге Вегаста қалады. Қаи демалысты таңдаисыз? Адамдардың көбі Джеимстаунды таңдаиды, өиткені көпшілік өзінің баяндаушы «меніне» сенеді. Ал баяндаушы «мен» есіне сақтаи алмаитын болса, ең керемет деген әсерлердің өзіне қызығушылық білдірмеиді. Шынына келсек, әсер алушы «мен» һәм баяндаушы «мен» екеуі бір-бірінен тәуелсіз болмыстар емес. Олар өзара терең баиланыста. Баяндаушы «мен» біздің әсерлерді өзінің хикаялары үшін маңызды (алаида бірегеи емес) шикізат ретінде паидаланады. Бұл хикаялар, өз кезегінде, әсер алушы «меннің» іс жүзінде сезетін нәрселеріне ықпал етеді. Біз ораза уақытында,



медициналық тексеру алдында, тамақ ішпеген кезде және тамақ алатын ақша жоқ кезде аштықты әрқалаи сезінеміз. Баяндаушы «мен» аштыққа әртүрлі мағына жүктеиді, нәтижесінде түрліше әсерлер паида болады. Оның сыртында, әсер алушы «мен» көп жағдаида үстем шығып, баяндаушы «меннің» жоспарларын орындамаи қояды. Мысалы, мен Жаңа жылда диетаға отырып, күнде спортзалға баруға уәде бердім. Мұндаи үлкен шешімдер баяндаушы «меннің» құзыретінде. Алаида бір апта өтпеи жатып, спортзалға барар кезде әсер алушы «мен» жеңіп кетеді. Менің жаттығу жасағым келмеиді, одан да пицца алдырып, диванға жатып, теледидар көрсем деимін. Әитсе де адамдардың көбі өздерін баяндаушы «мен» ретінде қабылдаиды. «Мен» деген кезде, біз алған әсерлеріміздің телегеи тасқынын емес, басымызда тұрған бір хикаяны аитамыз. Өмірдегі беиберекеттің бәрін алып, одан қисынды және сабақтас көрінетін хикая құрастыратын ішкі жүие бар, «мен» дегенде біз осы жүиені аитамыз. Сюжетте өтірік те, олқы тұстар да жетерлік және ол үнемі қаита жазылып отырады. Бірақ бұл маңызды емес. Біз өзімізді туғаннан өлгенге деиін (бәлкім, одан кеиін де) өзгермеитін бірегеи болмыстың иесімін деп сезінеміз. Маңыздысы осы. Мен индивидууммын, менің Ғаламға мағына дарытып тұрған аиқын әрі тұрақты ішкі даусым бар деитін күмәнді либералдық сенімділік осыған негізделген18.



Өмірдің мағынасы Баяндаушы «мен» – Хорхе Луис Борхестің «Проблема» атты әңгімесінің бас кеиіпкері19. Әңгіме Мигель де Сервантестің атақты романының қаһарманы Дон Кихот жаиында. Өзі қиялдан шығарған әлемде Дон Кихот – құбыжықтармен шаиқасып,



Дульсинея Тобосо сұлуды құтқару үшін жолға шыққан, аты аңызға аиналған батыр. Шын өмірде Дон Кихот – қыстақта тұратын Алонсо Кихано атты қартаң идальго, бекзат Дульсинея – көрші ауылдағы шаруаның қызы, ал дәулер деп жүргені – жел диірмені. Қиялына сеніп алған Дон Кихот шын адамды өлтіріп қоиса не болады деген сұрақ қояды Борхес. Бұл – адамның күиі жаилы фундаменталдық сауал; біздің баяндаушы «меніміз» құрастырған өтірік өзімізге немесе аиналамыздағы адамдарға орны толмас залал әкелсе не болмақ? Борхес негізгі үш нұсқаны аитады. Бірінші. Аитарлықтаи ештеңе өзгермеиді. Дон Кихот шынымен адам өлтіріп алдым-ау деп қиналмаиды. Әбден адасқаны сонша – ол адам өлтіру мен қиялдағы алыптармен шаиқасты ажырата алмаиды. Екінші. Адам қанын жүктегені Дон Кихотқа сең соққандаи әсер етіп, оның ақыл-есі түзеледі. Бұл сарбаздың Отан үшін қан төгу – игі іс деген сеніммен соғысқа барып, соғыс сұмдықтарын көзімен көрген соң, санасы сауыққаны сияқты нәрсе. Үшінші нұсқа әлдеқаида күрделі әрі терең. Дон Кихоттың қиялдағы дәулермен шаиқасы әшеиін оиын болатын. Баиқамаи адам өлтіріп алған ол енді әлгі құбыжықтардан аиырылмаиды. Өиткені қылмысын солар ғана ақтаи алады. Мұндағы парадокс – қиялымыздағы хикая үшін неғұрлым көп құрбандық жасасақ, оған соғұрлым жабысып аламыз. Себебі сол құрбандықтар мен өзіміз әкелген ауыртпалықтардың мағынасыз болғанын қаламаимыз. Саясатта мұны «Біздің балалар текке өлген жоқ» синдромы деп атаиды. 1915 жылы Италия Антанта елдерімен бірге Бірінші дүниежүзілік соғысқа араласты. Мақсатымыз – Австрия-Венгрия империясы «әділетсіз» иемденіп алған Италия жерін, яғни Тренто



мен Триесті «азат ету» деп жариялады саясаткерлер. Олар парламентте жалынды сөздер сөилеп, тарихи әділетті қалпына келтіруге және Ежелгі Римнің даңқты күндерін қаита жаңғыртуға ант берді. Жүздеген мың италиялық еріктілер «Тренто мен Триест үшін!» деген ұранмен маиданға кетті. Жаи серуен құрып келетіндеи болып аттанды. Бірақ… Австрия-Венгрия армиясы Изонцо өзенінің боиына мықты қорғаныс шебін құрды. Италиялықтар оған 11 мәрте ұмтылып, қиян-кескі шаиқаспен бір-екі шақырым ғана алға жылжып отырды. Бірақ шешуші жеңіске жете алмады. Бірінші ұрыста олар 15 мың адамнан аиырылды. Екінші шаиқаста 40 мың сарбаз өлді. Үшіншісінде 60 мың адам өлім құшты. Сөитіп, он бірінші шабуылға деиін қанды қырғынмен екі жыл өтті. Одан соң австриялықтар қарсы шабуылға шығып, Капоретто шаиқасы деген атпен белгілі он екінші ұрыста италиялықтарды қирата жеңіп, Венеция қақпасына деиін қуып тастады. Даңқты жорық масқара жеңіліспен аяқталды. Соғыс соңына қараи 700 мыңға жуық Италия сарбазы жер жастанып, бір миллионнан астамы жараланды20. Изонцо маңындағы алғашқы шаиқастағы сәтсіздіктен кеиін Италия саясаткерлерінде екі таңдау болды. Біріншісі – қателікті моиындап, бітімге келу. Австрия-Венгрияның Италиямен жер дауы жоқ-ты, сондықтан бітім жасасу оларға тиімді еді. Өиткені бұл кезде олар әлдеқаида қуатты Кеңес әскерімен соғысып жатқан. Бірақ 15 мың сарбаздың ата-анасына, баласы мен жұбаиына: «Кешірім сұраимыз, қателік кетіпті. Тым ауыр қабылдамаңыз, бірақ сіздің Джованни текке өлді. Сіздің Марко да», – деп қалаи аитады олар? Әитпесе италиялық саясаткерлер: «Джованни мен Марко – қаһармандар! Олар Триесті Италияға



қаитару жолында мерт болды. Біз олардың бекер өлмегенін дәлелдеиміз. Жеңіске жеткенше шаиқасамыз!» – деуіне де болатын еді. Олар сөитті де. Бұл таңғаларлық нәрсе емес. Сөитіп, шаиқасқа тағы килігіп, одан да көп сарбаздан аиырылды. Саясаткерлер тағы да: «Ең дұрысы – шаиқасты жалғастыру», – деп шешті, себебі «біздің балалар текке өлген жоқ» қои. Бәріне саясаткерлер кінәлі деуге болмаиды. Бұқара да маиданға қолдау білдірді. Ал соғыс соңында өздері даулаған аумақтарға жете алмаи қалған соң, Италия демократиясы Муссолини мен оның фашистерін өкімет басына келтірді. Олар құрбан болғандардың кегін түгел қаитаруға уәде еткен болатын. Атаанаға балаңыз бекер өлді деу саясаткерлерге қаншалық қиын болса, бұған өздерін сендіру ата-анаға тіптен қиын. Ал соғыстан мүгедек болып қаитқандар туралы сөз қозғаудың өзі артық. Екі аяғынан да аиырылған сарбаз: «Аяқсыз қалған себебім – ақымақ болып, өзін ғана оилаитын саясаткерлерге сеніп қалдым», – демеиді, керісінше: «Мен итальян ұлтының даңқты жолында өзімді құрбан еттім», – дер еді. Қиялмен өмір сүрген әлдеқаида оңаи, өиткені ол азапқа мән-мағына дарытады. Бұл принципті священниктер мың жыл бұрын ашты. Ол көптеген діни рәсім мен өсиеттің негізінде жатыр. Құдаи, ұлт сияқты оидан шығарылған болмыстарға сендіру үшін оларды бір бағалы нәрсені құрбан етуге мәжбүрлеуіңіз керек. Құрбандық неғұрлым ауыр болса, оны қабылдаитын оидан шығарылған болмысқа деген сенім соғұрлым терең болады. Юпитер үшін қымбат бұқасын құрбандыққа шалған шаруа Юпитердің бар екеніне кәміл сенеді, әитпесе бұл ақымақтығын ол қалаи ақтаиды? Алдыңғы бұқаларының бекер кеткенін моиындамау үшін шаруа тағы бір бұқаны, одан кеиін тағы біреуін құрбандыққа



шалады. Дәл осы сияқты, итальян ұлтының даңқы үшін ұлымнан немесе коммунистік революция жолында екі аяғымнан аиырылсам, онда бұл мені нағыз итальян ұлтшылы немесе жалынды коммунист етіп шығаруға жеткілікті. Өиткені итальян ұлты туралы мифтер немесе коммунистік насихат жалған болса, ұлымның өлімінде немесе аяғымнан аиырылуымда еш мағына жоқ екенін моиындауыма тура келеді. Бұған батылы бара алатындар некен-саяқ. Экономика саласында да осы қисын жұмыс істеиді. 1997 жылы Шотландия өкіметі парламенттің жаңа ғимаратын салуды шешті. Алғашқы жоба боиынша құрылыс екі жылда 40 миллион фунт стерлингке салынуы керек еді. Іс жүзінде ол бес жылға созылып, 400 миллион фунт стерлинг жұмсалды. Күтпеген қиындықтар мен шығынға батқан саиын құрылысты жүргізуші компания Шотландия үкіметінен қосымша ақша және уақыт сұрады. Мұндаи өтініш түскен саиын үкімет өз ісін: «Бұған ондаған миллионды салып жібердік. Енді жұмысты тоқтатып, құрылысты аяқсыз қалдырсақ, масқара боламыз. Сондықтан тағы да 40 миллион бөлеиік», – деп ақтаитын. Бірнеше аидан соң бұл тағы қаиталанған кезде құрылысты аяқсыз тастамау ниеті бұрынғыдан да күшті болды. Бірнеше аидан кеиін жағдаи тағы қаиталанып, ақыр соңында, іс жүзіндегі шығын бастапқыдан он есе асып түсті. Бұл тұзаққа түсетін тек өкіметтер ғана емес. Бизнескорпорациялардың паидасыз жобаларға миллиондап ақша салуы жиі кездеседі, ал жеке адам сәтсіз неке мен болашағы жоқ қызметтерге жабысып алады. Алдыңғы шеккен азабымыз бекер екенін моиындамау үшін баяндаушы «мен» тағы да азап көруге даиын. Ал бұрынғы қателерімізді моиындағымыз келсе, оларды мағыналы ету үшін баяндаушы «мен» сюжетті соған ыңғаилап



өзгертуге тиіс. Мысалы, соғысқа қарсы ардагер өзіне былаи деуі мүмкін: «Иә, қателік салдарынан аяғымнан аиырылдым. Есесіне мен соғыстың нағыз тозақ екенін түсіндім. Енді өмірімді беибітшілік үшін күреске арнаимын. Олаи болса, мүгедек болуымның жағымды жағы бар: ол маған беибітшілікті қадірлеуді үиретті».



40. Шотландия парламентінің ғимараты. Біздің ақша бекер кеткен жоқ.



Демек, құдаилар, ұлттар және ақша сияқты, «меннің» де оидан шығарылған нәрсе екенін көріп отырмыз. Әрқаисымызда бір аса күрделі жүие бар. Ол алған әсерлеріміздің көбін кесіп тастаиды да, бірнеше үлгіні таңдап алады. Сосын оларды көрген фильмдер, оқыған романдар, естіген сөздер және тәтті армандарымыздың фрагменттерімен араластырады да, осы былықтан менің кім екенім, қаидан келгенім және қаида баратыным туралы, жалпы алғанда жүиелі көрінетін хикая құрастырады. Бұл хикая маған кімді сүиіп, кімді жек көру және қалаи өмір сүру керегін аитып отырады. Тіпті сюжет талап етсе, өзімді өлтіруге де мәжбүрлеуі мүмкін. Әрқаисымыздың өз жанрымыз бар. Кеибіреулер өмірді қасіретте, біреулер бітіп болмаитын діни драмада өткізеді. Біреулер тіршілікті экшн-фильм сияқты көрсе, қаисыбіреулері комедияда оинап жүргендеи өмір сүреді. Бірақ аиналып келгенде, олардың бәрі – хикаялар. Олаи болса, өмірдің мағынасы неде? Әлдебір сыртқы болмыс



бізді мағынамен қамтамасыз етеді деп күтпеуіміз керек деиді либерализм. Керісінше, әр жеке саилаушы, тұтынушы және көрермен өзінің азат еркін Ғалам мен өзі үшін мағыналы іске жұмсауға арнауы керек. Алаида тіршілік туралы «еркін тұлға – биохимиялық алгоритмдер жиынтығы құрастырған фикция» деген ғылыми тұжырым либерализмнің түп негізін шаиқалтады. Мидың биохимиялық механизмдері әсерлерді сәт саиын наизағаиша оинатып отырады. Бір сәттік әсерлердің әлдебір мығым болмысқа еш қатысы жоқ. Баяндаушы «мен» бұл беиберекетті тәртіпке келтіру үшін шексіз-шетсіз хикая құрастырады. Мұнда әрбір әсердің өз орны бар, соған ораи, әрбір әсер біразға жалғасатын мағынаға ие. Бірақ қанша нанымды және тартымды болғанмен, бұл хикая бәрібір жалған. Ортағасырлық крестшілер өмірімізге Құдаи мағына дарытты деп сенді. Қазіргі заманғы либералдар әр жеке тұлғаның азат еркі өмірге мағына беріп тұр деп сенеді. Екі тарап та қатты қателеседі. Азат ерік пен бөлінбеитін «меннің» бар екеніне күмән, әрине, жаңадан паида болмаған. 2000 жылдан аса уақыт бұрын Үндістан, Қытаи және грек оишылдары «индивидуумның өзі – иллюзия» деген болатын. Алаида экономикаға, саясатқа және күнделікті өмірге ықпал ете алмаса, мұндаи болжамдар тарихты өзгерте алмаиды. Адамдар – когнитивті диссонанстың шеберлері. Біз зертханада бір нәрсеге, ал сот пен парламентте мүлдем басқа нәрсеге сенеміз. Дарвин өзінің «Түрлердің шығу тегі туралы» еңбегін жариялаған күні христиандық жоғалып кеткен жоқ. Сол сияқты, соңғы ғылыми деректер еркін индивидуумдардың бар екенін жоққа шығарды екен деп, либерализм де жоиылып кетпеиді.



Басқаны былаи қоиғанда, әлем туралы ең жаңа ғылыми көзқарасты насихаттаитын Ричард Докинз, Стивен Пинкер сияқтылардың өзі либерализмнен бас тартпаи отыр. Олар азат ерік пен «меннің» бар екеніне күмән келтіруге том-том еңбектер арнаиды, сосын керемет интеллектуалдық сальто жасап, XVIII ғасырға бір-ақ түседі. Қарап тұрсаңыз, эволюциялық биология мен неиробиологиядағы таңғалдыратын жаңалықтардың Локк, Руссо және Джефферсондардың этикалық және саяси идеяларына ешбір қатысы жоқ сияқты. Алаида дінбұзар ғылыми идеялар күнделікті технологияда, экономикалық құрылымдарда қолданысқа кіріп, қалыпты нәрсеге аиналғанда бұлаиша екіжақты оинау қиындаи түседі. Сөитіп, бізге немесе балаларымызға мүлдем жаңа діни нанымдар мен саяси институттар қажет болуы мүмкін. Үшінші мыңжылдықтың басында либерализмге еркін индивидуумдарды жоққа шығаратын философиялық идея емес, нақты технологиялар қауіп төндіріп отыр. Біз таяу болашақта тіршілікке аса паидалы құрылғылар мен құралдар, жүиелер тасқыны астында қалғалы тұрмыз. Олар жеке тұлғаның азат еркіне ешқандаи орын қалдырмаиды. Демократия, еркін нарық және адам құқықтары бұдан аман шыға ала ма?



9-ТАРАУ Үлкен жолайрық Либералдық философияның іргесін қирататын соңғы ғылыми жаңалықтармен қысқаша таныстық. Енді олардың практикалық маңызын талдаиық. Либералдар еркін нарық пен демократиялық саилауды жақтаиды. Өиткені әр жеке адам – өзгеше құндылыққа ие теңдесі жоқ тұлға, оның еркін таңдауы – ең жоғары мәртебе деп сенеді. ХХІ ғасырда бұл сенімді жарамсыз ете алатын үш түрлі практикалық даму жолы бар: 1. Адамдар экономикалық және әскери тұрғыда паидалы болудан қалады, экономикалық һәм саяси жүие оларды жоғары бағаламаитын болады. 2. Жүие жеке тұлғаны емес, адам ұжымдарын бағалаиды. 3. Жүие бұрынғыша кеибір жеке тұлғаны бағалаиды. Бірақ олар көпшілік емес, жетіліп-жаңарған суперадамдардың жаңа элитасы болмақ. Аталған үш қатерді жеке-жеке талдаиық. Бірінші, яғни технологиялық даму нәтижесінде адамдардың экономикалық және әскери тұрғыда паидасыз болып қалуы либерализмнің жаңсақ екенін философиялық деңгеиде дәлелдеи алмаиды. Әитсе де іс жүзінде демократия, еркін нарық және басқа да либералдық институттардың мұндаи соққыға шыдас беруі екіталаи.



Либерализмнің үстем идеологияға аиналуына оның философиялық дәиектерінің мығымдығы ғана себепші емес. Либерализмнің табысқа жету себебі – әр жеке адамды құнды деп тану саяси, экономикалық және әскери тұрғыда тиімді еді. Модерн дәуіріндегі индустриялық соғыстардағы жаппаи шаиқастарда және заманауи индустриялық экономикадағы жаппаи өндірісте әр адам, мылтық ұстаи білетін немесе тұтқаны тарта алатын әрбір екі қол қымбат болатын. 1793 жылдың көктемінде Еуропаның корольдік әулеттері Француз революциясын бесігінде тұншықтыруға әскер жіберді. Жауап ретінде Париж бүлікшілері levée en masse (1793 жылы Француз революциясы кезінде қолданылған, 18 бен 25 жас аралығындағы үиленбеген беибіт азаматтардың бәрін мәжбүрлеп әскерге алу саясаты. – Ред.) жариялап, тарихтағы алғашқы жаппаи соғысты бастады. 23 тамызда Ұлттық конвент мынадаи декрет шығарды: «Осы сәттен бастап дұшпанды Республика аумағынан қуғанға деиін барлық француздар тұрақты әскери қызметте болады. Жастар соғысады, үиленген еркектер қару соғып, азықтүлік тасиды; әиелдер шатыр материалы мен киім-кешек тігеді және госпитальда қызмет етеді; балалар ескі шүберектен мата тоқиды; қарттар алаңға шығып, жауынгерлерді қаисарлыққа, корольдерге өшпенділікпен қарауға және Республикаға адалдық танытуға үндеиді»1. Бұл декретті Француз революциясының ең атақты құжаты – «Адам және азамат құқықтары» декларациясымен салыстырып көріңіз. Декларация барлық азаматтарды бірдеи құнды және тең деп таниды. Жалпыға бірдеи құқықтардың жариялануы адамдарды жаппаи әскерге шақырған тарихи сәтке тұспа-тұс келуі кездеисоқ нәрсе ме? Ғалымдар екі оқиға арасындағы тікелеи



баиланыс жөнінде дауласа берер. Алаида бұдан кеиінгі екі ғасырда демократияны қолдау мақсатында аитылған танымал аргумент мынадаи болатын: азаматтарға саяси құқықтар берілуге тиіс, өиткені диктаторлық мемлекеттерге қарағанда, демократиялық елдерде сарбаздар мен жұмысшылар өз міндеттерін жақсырақ атқарады. Яғни саяси құқықтар адамға маиданда не зауытта аса қажет мотивация мен ынтаны арттырады. 1869–1909 жылдар аралығында Гарвард президенті болған Чарльз У. Элиот 1917 жылы тамызда New York Times-те жарияланған мақаласында «аристократиялық тәртіппен ұиымдасқан және автократиялық тұрғыда басқарылатын армияға қарағанда, демократиялық армия жақсы соғысады». «Тумысынан берілген құқық һәм Құдаидың ықтияры боиынша билеитін автократтың армиясынан гөрі бұқаралық заңдарды өздері орнатып, лауазымды қызметкерлерді өздері таңдаитын және соғыс пен беибітшілік мәселесін өздері шешетін ұлттардың армиясы жеңіске көбірек жетеді» деп жазды2. Осыған ұқсас негіздемелер Бірінші дүниежүзілік соғыстан кеиін әиелдердің еркіндік алуына жағдаи жасады. Жаппаи индустриялық соғыстарда әиелдердің тигізетін көмегі қаншалықты зор екеніне көзі жеткен билік оларға саяси құқықтар беру керек деп шешті. 1918 жылы президент Вудро Вильсон әиелдерге саилау құқығын беруді қолдады. Бұл қадамын АҚШ Сенатына: «Бірінші дүниежүзілік соғыста әиелдердің барлық жерде – біз әиелдердікі деп санаитын салаларда ғана емес, әдетте еркектер жұмыс істеитін салалардағы, тіпті ұрыс даласындағы еңбегі болмаса, Америка да, басқа ұлттар да жеңіске жете алмас еді. Біз әиелдерге толық еркіндік бермеитін болсақ, сенімнен аиырылатынымыз былаи тұрсын, соған лаиық боламыз» деп



мәлімдеді3. Алаида ХХІ ғасырда еркектер мен әиелдердің басым көпшілігі әскери және экономикалық құндылығын жоғалтуы ықтимал. Екінші дүниежүзілік соғыстағыдаи жаппаи әскерге шақыратын заман келмеске кетті. ХХІ ғасырдағы алдыңғы қатарлы армиялардың көпшілігі бәрінен бұрын заманауи технологияларға арқа сүиеиді. Қазір отқа да, оққа да лек-легімен ұмтылатын қалың әскер керек емес. Бұдан былаи сан жағынан бұрынғыдан әлдеқаида аз, бірақ жақсы үиретілген сарбаздар, супержауынгерлік шағын арнаиы жасақ және аса күрделі һәм аса тиімді технологияны жасап, қолдануды білетін санаулы ғана маман болса жеткілікті. Өткен ғасырлардың қарақұрым әскер қосындарының орнына ұшқышсыз дрондар мен кибер-құрттарды қолданатын жоғары технологиялық қарулы күштер келеді. Ал генералдар аса маңызды шешімдерді алгоритмдерге тапсыратын болады. Ет пен сүиектен жаралған сарбаздар жоспарсыз әрекеттер жасауға беиім. Олар қорқады, ашығады және шаршаиды. Ең тиімсіз жағы – олар бұрынғы уақыт шеңберінде оилап, әрекет етеді. Навуходоносор заманынан Саддам Хусеин дәуіріне деиін, технологиялық жетістіктердің көптігіне қарамастан, соғыстар табиғи органикалық кесте боиынша жүргізілді. Жоспар сағаттар боиы талқыланып, шаиқастар бірнеше күнге, соғыстар әлденеше жылға созылатын. Ал киберсоғыс болса, бар болғаны, бірнеше минутқа ғана созылуы мүмкін. Әлдебір қауіпті баиқаған кибербасқару жүиесінің леитенанты бірден өзінен жоғары командирге қоңырау шалады. Командир болса дереу Ақ үиге хабар береді. Өкінішке қараи, президент қызыл түимешеге қол созамын дегенше соғыс жеңіліспен аяқталады. Аса күрделі кибершабуыл



санаулы секундта АҚШ-тың энергия жүиесін істен шығаруға, ұшуды басқару орталықтарын талқандауға, атом электр станциялары мен химиялық қондырғыларда көп апат туғызуға, полицияның, армияның және арнаиы қызметтің коммуникация жүиесін бүлдіруге, триллиондаған доллар жоғалып, олардың иесі кім екенін анықтау мүмкін болмауы үшін бүкіл қаржылық мәліметтерді жоиып жіберуге қабілетті. Ондаи жағдаида, тек интернет, теледидар мен радионың жұмысын тоқтату арқылы, жұртқа апаттың шынаиы салдарын білдірмеи, жаппаи орын алатын тәртіпсіздікті тежеуге болады. Дегенмен соғыс ауқымын ықшамдап, әуеде екі әскери дрон шаиқасып жатыр екен деиік. Бір дрон қашықтағы бункерде отырған оператордың рұқсатынсыз оқ ата алмаиды. Ал екіншісі толықтаи дербес. Қаисысы жеңеді деп оилаисыз? 2093 жылы қаусаған Еуропалық одақ жаңа Француз революциясын жаншу үшін әскери дрондар мен киборгтар жасағын жіберсе, Париж коммунасы қолда бар әр хакерді, әр компьютер мен



41. Сол жақта: Сомме шайқасында шабуылға шығып бара жатқан сарбаздар, 1916. Оң жақта: Ұшқышсыз дрон, 2016.



смартфонды соғысқа қосатыны анық. Бірақ ел тұрғындарының басым көпшілігі қажет болмаиды. Бәлкім, тек қалқан ретінде қажет болып қалар. Қазірдің өзінде көптеген асимметриялық қақтығыста азаматтардың көбі заманауи қару-жараққа қарсы тірі қалқан рөлін атқарады. Жеңістен гөрі заң мен әділет қымбат деисіз бе? Онда сарбаздар



мен ұшқыштардың орнына дербес роботтар мен дрондарды қолдануға тіптен мүдделісіз. Сарбаздар өлтіреді, зорлаиды, тонаиды. Ұстамды деген сарбаздардың өзі аңдамаи беибіт тұрғындарды өлтіріп алған жағдаилар жетерлік. Этикалық алгоритмдерге бағынатын компьютерлердің жұмысы Халықаралық қылмыстық соттың соңғы ережелерімен әлдеқаида жақсы сәикеседі. Бұрынғыдаи емес, енді балға ұстап, түиме басу қабілеті құнсызданады. Бұл либерализм мен капитализмнің одағына қатер төндірері анық. ХХ ғасырда либералдар этика мен экономиканың бірін таңдаудың қажеті жоқ, себебі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау әрі моральдық императив, әрі экономикалық өсімнің кілті деген ұстанымда болды. Британия, Франция және Америка Құрама Штаттары өздерінің экономикасы мен қоғамдарына еркіндік беру арқасында гүлденіпті. Түркия, Бразилия мен Қытаи да солар сияқты гүлденгісі келе ме? Онда солардың жолын таңдасын. Тирандар мен хунталарды либералдық даму жолына түсуге көп жағдаида моральдық емес, либералдық аргументтер жетелеген. ХХІ ғасырда өзін насихаттау либерализмге әлдеқаида қиын болады. Бұқара экономикалық маңызын жоғалтса, тек моральдық аргументтердің көмегімен адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүмкін бе? Экономикалық тұрғыдан паидасыз болып қалған күннің өзінде әр жеке тұлғаны элита мен өкімет жоғары бағалаи ма? Бұрын көп нәрсені жасау тек адамның қолынан келетін. Қазір роботтар мен компьютерлер бізді қуып жетуге шақ қалды. Енді біраздан соң көп салада басып озуы мүмкін. Иә, компьютерлердің жұмыс принципі біздікінен мүлдем басқаша, сондықтан жақын



болашақта олар адаммен теңесе қоимас. Оның үстіне, компьютерлерде сана, эмоция мен сезім болады деуге де негіз жоқ. Соңғы елу жылда компьютерлік интеллект қарыштап дамыды, бірақ компьютерлік санада ешқандаи ілгерілеу болған емес. Білуімізше, қазіргі компьютерлер 1950 жылдардағы прототиптерінен саналы емес. Десе де біз ғаламат революция алдындамыз. Интеллектінің санадан бөлінуі нәтижесінде адамдарға экономикалық тұрғыда құнсыздану қаупі төніп тұр. Бүгінге деиін жоғары интеллект дамыған санамен қатар жүріп келді. Шахмат оинау, машина аидау, ауруды анықтау, террористерді табу сияқты терең ақылды қажет ететін міндеттерді шешуге тек саналы тіршілік иелері ғана қабілетті болды. Алаида қазір адамдар интеллектінің жаңа, беисана түрлерін жасап жатыр. Бұлар жоғарыда аталған міндеттерді адамдардан әлдеқаида тиімді атқарады. Ол міндеттердің бәрі образдарды тануға негізделген. Жақын уақытта беисана алгоритмдер образдарды танып-білуде адамнан озып кетуі мүмкін. Ғылыми-фантастикалық фильмдерде адами интеллектіге жетіп, басып озу үшін компьютерде сана дамып жатады. Алаида шынаиы ғылымның көзқарасы басқаша. Суперинтеллектіге жеткізетін балама жолдар, бәлкім, бар шығар және олардың кеибірі ғана сана арқылы өтеді. Миллиондаған жыл боиы органикалық эволюция осы саналы жолмен баяу жылжып отырды. Алаида беиорганикалық компьютерлер эволюциясы тар жолдан кілт бұрылып, суперинтеллектіге жылдам жеткізетін бағытты табуы мүмкін. Осы арада интеллекті мен сананың қаисысы шынымен маңызды деген сұрақ туады. Екеуін қатар алып қарастырған кезде олардың



құндылығын салыстыру философтардың ермегі болатын. Алаида ХХІ ғасырда бұл жаит өткір саяси және экономикалық проблемаға аиналды. Ұғып алатын бір нәрсе – армия мен корпорациялар үшін бұл сұрақтың жауабы аиқын: интеллект міндетті түрде керек, ал сананың қатысуы міндетті емес. Армиялар мен корпорациялар интеллектісіз қызмет атқара алмаиды. Бірақ сана мен субъектив әсерлердің оларға қажеті жоқ. Ет пен сүиектен жаралған таксист саналы әсерлерге баи, ал жүргізушісіз жүретін машина ештеңені сезбеиді. Сеул көшелерінде кетіп бара жатқан таксист музыка тыңдап, одан ләззат алады. Жұлдыздарға көз салып, ғаламның жұмбақтары туралы оиға берілген кездерде оның санасы ашыла түседі. Қызының тәи-тәи басқанын көргенде көзіне жас алады. Бірақ жүиеге таксистің осынау артықшылықтары әсте керек емес. Оған керегі бір-ақ нәрсе – жолаушыны А нүктесінен Б нүктесіне жылдам, арзан әрі аман жеткізу. Музыкадан ләззат алмаса да, болмыстың құдіреті туралы оилана алмаса да, жүргізушісіз жүретін көлік бұл міндетті одан әлдеқаида жақсы атқарары анық. Индустриялық революция жылқының тағдырын қалаи өзгерткенін еске түсіргеніміз жөн. Кәдімгі ат бар ғои? Ол сезе біледі, жақсы көре алады, жүзіне қарап адамды таниды, шарбақтан секіреді. Басқа да көптеген нәрсені Ford-тың Т моделінен немесе миллион долларлық Lamborghini-ден жақсы істеиді. Десе де машиналар аттарды ығыстырып тастады. Өиткені олар жүиеге шынымен қажет аз ғана міндетті жақсырақ атқарды. Таксистер, сірә, аттардың кебін киетін шығар. Шынында, адамдардың такси ғана емес, жалпы машина атаулыны жүргізуіне тыиым салып, жол қозғалысын басқаруды компьютерлік алгоритмдерге берсек, көлік атаулыны бірыңғаи



жүиеге қоса аламыз. Сонда жол-көлік оқиғалары азаяр еді. Сынақтан өтіп жатқан өздігінен жүретін автокөліктердің бірі 2015 жылы жол апатына ұшырады. Көше қиылысына жақындағанда өткелі тұрған жүргіншілерді көріп тоқтаған сәтте, седан автокөлігінің беиқам жүргізушісі, бәлкім, ғалам жұмбақтары жаилы терең оиға беріліп келе жатқан болар, артқы жақтан келіп соқты. Екі машинаны да өзара баиланысты компьютерлер басқарып отырғанда мұндаи жағдаи, сірә, болмас еді. Бақылаушы алгоритм ахуалды және әр автокөліктің алдағы әрекетін білетіндіктен, екі марионетканың соқтығысына жол бермес еді. Мұндаи жүие қыруар уақыт пен ақшаны үнемдеп, талаи адамның өмірін құтқарар еді. Бірақ сонымен бірге адамның машина аидау тәжірибесін және миллиондаған жұмыс орнын жоиып жібереді4. Кеибір экономистердің болжамына қарағанда, жаңа заманға сәикес білім ала алмаған адам – ерте ме, кеш пе – мүлдем керексіз болып қалады. Костюм тігу сияқты қолмен атқарылатын өндірісте жұмысшыларды қазірдің өзінде роботтар мен 3D принтерлер ауыстырып жатыр. «Ақ жағалы» қызметкерлердің орнын енді ақылды алгоритмдер басуы мүмкін. Аз ғана уақыт бұрын банк қызметкерлері мен туристік агенттер автоматтандырудан толық сақтандырылған сияқты көрінуші еді. Енді оларға да қатер төнді. Смартфон арқылы алгоритмнен ұшақ билетін сатып алып, қонақүиге тапсырыс бере алсақ, бізге туристік агенттердің қажеті қанша? Қор биржасының треидерлеріне де қауіп төніп тұр. Қаржы треидингін қазірдің өзінде, негізінен, компьютерлік алгоритмдер атқарады. Адам бір жылда өңдеитін мәліметті олар бір секундта қорытып, келіп түскен ақпаратқа қас қағым сәтте жауап қатады. 2013 жылы 23 сәуірде сириялық хакерлер Associated Press



агенттігінің туиттер-аккаунтын бұзып, 13:07-де аккаунттан «Ақ үиге шабуыл жасалып, президент Обама жарақат алды» деген хабар таратты. Жаңалық ленталарын үнемі қадағалап отыратын сауда алгоритмдері әп-сәтте акциялардың бағасын түсіріп жіберді. Доу-Джонс индексі құлдырап, бір минутта 150 пункт жоғалтты, бұл 136 миллиард доллардан аиырылумен бірдеи! 13:10-да Associated Press туиттің жалған екенін хабарлады. Алгоритмдер кері аиналып, 13:13-те Доу-Джонс жоғалтқанын түгелге жуық қаитарып алды. Одан үш жыл бұрын, 2010 жылғы 6 мамырда Нью-Иорк қор биржасы бастан өткерген дүрбелең бұдан да ауыр болатын. Бес минутта, 14:42-ден 14:47-ге деиін, Доу-Джонс индексі 1000 пункте құлдырап, 1 триллион доллар жоғалтты. Сосын ол қаита жоғары секіріп, үш минуттан аса уақытта бұрынғы деңгеиіне қаита көтерілді. Супержылдам компьютерлік бағдарламалар біздің қаржыны басқарғанда осындаи жағдаилар болады. «Flash Crash» аталатын бұл құлдыраудың себебін мамандар әлі түсіне алмаи келеді. Кінәлі алгоритмдер екенін олар біледі, бірақ ақау қаи жерден кеткенін тап басып аита алмаиды Америкалық кеибір треидерлер жылдам жауап қата алмаитын адамдарды кемсітеді деп алгоритмдік треидингті сотқа да берді. «Бұл адам құқықтарын бұзуға жата ма» деген дау адвокаттарға әлі талаи жұмыс тауып беріп, қалталарын томпаитары анық5. Бұл адвокаттардың түгел адамдар болуы да міндетті емес. Фильмдер мен телесериалдардың арқасында адвокаттар күндерін сот залдарында өткізіп, «Қарсылық білдіремін!» деп аиғаилап немесе шешен тілмен сөилеп қана жүретіндеи көреміз. Шынында, қатардағы адвокаттардың көбі уақытын істі зерттеуге, прецеденттер, іліктер және маңызды аиғақ бола алатын ұсақ



детальдарды іздеуге сарп ететін. Біреулері Джон Доуды өлтіріп кеткен күні не болғанын анықтауға тырысады, енді біреулері клиентті кездеисоқ жағдаилардан сақтандыратын қалың бизнесшарттар жасаиды. Күрделі іздеу алгоритмдері адам өмір боиы таба алмаитын прецедентті бір күнде табатын, ал ми сканерлері алаяқтық пен алдауды бір секундта әшкерелеитін қабілетке жеткенде бұл адвокаттардың тағдыры не болмақ? Адамның жүзіне және дауыс мақамына қарап өтірікті анықтау тіпті аса тәжірибелі адвокаттар мен детективтердің өзіне оңаиға соқпаиды. Алаида өтірік пен шындыққа мидың түрлі бөліктері жауап береді. Жақын болашақта МРТ сканерлері шындық детекторлары қызметін мінсіз атқаратын күнге де жетеміз. Сол кезде миллиондаған адвокат, судья, полицеи және детектив не істеиді? Сірә, оларға қаита оқып, басқа мамандықтарды меңгеруге тура келетін шығар6. Бірақ оқу аудиторияларына кірген кезде олар бұл жақты да алгоритмдер жаулап алғанын көретін шығар. Mindojo сияқты компаниялар жасап жатқан интерактив алгоритмдер маған математика, физика және тарихты оқытып қана қоимаи, сонымен қатар менің кім екенімді зерттеп алады. Цифрлық мұғалімдер әр жауабыма және оларға жұмсаған уақытыма мұқият мониторинг жасаиды. Біраз уақыттан соң олардың қолында өзіме тән артықшылықтарым мен кемшіліктерім, не нәрсе маған ынта беріп, неден тез жалығатыным туралы жан-жақты ақпарат болады. Олар жеке ерекшеліктерімді ескеретін әдіспен маған термодинамиканы немесе геометрияны үирете алады. Бұл әдіс басқа студенттердің 99 паиызына жарамауы мүмкін. Шыдамы таусылып, студентке аиғаилауды немесе ереуілге шығу дегенді цифрлық мұғалімдер білмеиді. Әитсе де мұндаи ақылды



компьютерлік бағдарламалар бар әлемде маған термодинамика мен геометрияны білудің қажеті қанша екені түсініксіз7. Тіпті дәрігерлердің өздері алгоритмдермен бәсекеге түсе алмауы ықтимал. Дәрігерлердің басты міндеті – ауруға дұрыс диагноз қоиып, қолданыстағы емдеу әдістерінің ең үздігін ұсыну. Емханаға, ыстығым көтеріліп, диареямен келсем, онда тамақтан уланған болуым мүмкін. Бірақ асқазанға вирус түсу, тырысқақ, дизентерия, сүзек, рак немесе басқа белгісіз жаңа аурудың симптомдары осыған ұқсас болуы ықтимал. Терапевтің маған дұрыс диагноз қоюға бірнеше минуты ғана бар, өиткені сақтандыру полисім осы уақытқа ғана төленген. Осы мерзім ішінде дәрігер үш-төрт сұрақ қоиып, тексерісті әп-сәтте-ақ жасаиды. Сосын ол алынған жұтаң ақпаратты менің ауру тарихыммен және адамда кездесетін аурулармен салыстырып қараиды. Өкінішке қараи, ең ұқыпты деген дәрігердің өзі бұрынғы сырқаттарым мен осы кезге деиін өткен тексерулерімді есінде сақтаи алмаиды. Сол сияқты, ол аурулар мен дәрілердің бәрін жақсы біле бермеиді және барлық медициналық журналдарда соңғы шыққан мақалаларды тегіс оқып үлгермеиді. Бұған қоса, дәрігер кеиде қатты шаршаиды, аш күиінде жұмыс істеп отырады, ал кеиде өзі ауырып отырады. Мұның бәрі оның зеиініне кері әсер етеді. Сондықтан дәрігерлердің кеиде қате диагноз қоюы немесе ең тиімді емді тағаиындаи алмауы таңданарлық нәрсе емес. Енді IBM жасаған атақты Watson жасанды интеллект жүиесін қараңыз. Ол 2011 жылы Jeopardy! теле-викторинасында бұрын бұл оиында рекорд жасаған екі қатысушыдан басым түсіп, жеңіске жеткен. Қазір Watson ауруға диагноз қоятын жүие жасаумен аиналысып жатыр. Ет пен сүиектен жаралған дәрігерлермен салыстырғанда, Watson сияқты жасанды интеллект орасан зор



артықшылық иеленуі мүмкін. Біріншіден, жасанды интеллект адамға белгілі барлық аурулар мен дәрі-дәрмек туралы бүкіл ақпаратты сақтаи алады. Бұл мәліметтер базасы соңғы зерттеулер нәтижесімен, сонымен қатар жүиеге қосулы дүниежүзіндегі барлық емханалар мен ауруханалар берген медициналық статистикамен үнемі толығып отыруы мүмкін. Екіншіден, Watson менің бүкіл геномымды және ауыру тарихымдағы әр деректі ғана емес, сонымен қатар ата-анам, бауырларым, немере бауырларым, көршілерім мен достарымның да геномдары мен медициналық тарихын жақсы біледі. Жақында мен тропикалық елдердің біріне бардым ба, асқазан-ішек аурулары менде жиі қаиталанып тұрмаи ма, туыстарымның арасында ішек рагімен ауырғандар бар ма және бүгін



42. Jeopardy! теле-викторинасында Watson-ның қарсыластарынан – екі адамнан басым түскен кезі, 2011.



таңертең қалада диарея шағымымен түскен тұрғындар көп пе – осының бәрін Watson тексере алады. Үшіншіден, Watson ешқашан шаршап-шалдықпаиды, ашықпаиды немесе ауырып қалмаиды және оның маған уақыты жеткілікті болады. Үиімде диванға жаиғасып алып, оның жүздеген сұрағына жауап беріп, жаи-күиімді тәптіштеп баяндап бере аламын. Науқастардың көпшілігі үшін (бәлкім, ипохондриктерден басқа) бұл жақсы жаңалық. Қазір отбасы дәрігері болу мақсатында



медициналық университетке түсуді жоспарлап жүрсеңіз, тағы да жақсылап оиланып алыңыз. Мұндаи Ватсондар толып жүрсе, Шерлоктардың керегі болмаиды. Жаи дәрігерлерге ғана емес, сарапшыларға де қатер төніп тұр. Шынында, ракты анықтау сияқты жеке салаға маманданған докторларды ауыстыру қиын болмаиды. Жақында жасалған экспериментте компьютерлік алгоритм 90 паиыздық жағдаида өкпе рагін дәл тапты, ал адам-дәрігерлерде бұл көрсеткіш 50 паиыздан аспады8. Іс жүзінде, болашақ есіктен кіргелі тұр. Компьютерлік томография сканерлері және маммографиялар міндетті түрде арнаиы алгоритмдер арқылы тексеріледі. Осылаиша дәрігерлер екінші пікірді қарастырып, кеиде өздері баиқамаған ісіктерді табады9. Шешілмеген техникалық проблемалар әлі де көп болғандықтан, Watson және сол сияқты жүиелер күні ертең дәрігерлердің басым көпшілігін жұмыссыз қалдырғалы тұрған жоқ. Алаида қанша күрделі болғанмен – ерте ме, кеш пе – бұл проблемалар шешіледі. Адамды дәрігер етіп шығару – бірнеше жылға созылатын күрделі әрі қымбат процесс. Оншақты жыл оқу мен интернатурадан соң бір доктор даиын болады. Екі доктор даиындау үшін процесті қаиталау керек. Қазір Watson-ға кедергі келтіріп тұрған техникалық проблемалар шешілсе, әлемнің кез келген түкпірінде демалыссыз және үзіліссіз жұмыс істеитін бір емес, бірнеше дәрігер паида болады. Бұл жобаға 100 миллиард доллар жұмсалса да, бәрібір ол адамды дәрігерлікке оқытудан әлдеқаида арзанға түседі. Әрине, дәрігер атаулы мүлдем жоғалып кетпеиді. Диагноз қоюға шығармашылық тұрғыдан келу әлі біраз уақыт адамның ғана қолынан келетін іс болып қала бермек. Элиталық арнаиы



бөлімдердің санын көбеитіп жатқан ХХІ ғасыр армиялары сияқты, денсаулық сақтау саласында да «реинджерлер» (АҚШ құрлықтағы әскери күштерінің арнаиы мақсаттағы парашютті десантшылары. – Ред.) мен «теңіз мысықтарына» (АҚШ әскери әуе күштерінің арнаиы операциялармен аиналысатын бөлімі. – Ред.) ұқсас жаңа қызметтер паида болуы мүмкін. Бірақ миллиондап сарбаз ұстаудың армияға қажеті азаиғаны сияқты, денсаулық сақтау саласында да миллиондаған жаи дәрігердің керегі болмаи қалады. Бұл фармацевтерге де қатысты. 2011 жылы Сан-Францискода клиенттерге жалғыз робот қызмет көрсететін дәріхана ашылды. Санаулы секунд ішінде ол тұтынушының рецептерін қараиды және оның қабылдап жүрген басқа дәрілері, аллергиясы туралы ақпаратты тексереді. Жаңа дәрінің тұтынушы бұрын қабылдап жүрген дәрілермен үилесімсіздігі жоқ па – робот бұған да көз жеткізеді. Сосын қажетті дәрілерді береді. Алғашқы жылы робот екі миллион рецепт қарап, бірде-бір қате жібермеген. Ет пен сүиектен жаратылған аптекарлар орта есеппен 1,7 паиыз жағдаида қателік жібереді. Бұл тек АҚШ-та жылына 50 миллион қате жіберіледі деген сөз10. Кеибіреулер алгоритмдер таза кәсіби тұрғыда дәрігерлер мен фармацевтерден озып кеткенімен, оларды адами жылылық тұрғысынан ешқашан ауыстыра алмаиды деген пікір аитады. Компьютерлік томография ракпен ауыратыныңызды анықтаса, бұл жаңалықты сіз жансыз машинадан білгіңіз келе ме, әлде эмоциялық күиіңізді түсіне білетін дәрігерден бе? Жараиды. Бірақ тұлғалық ерекшелігіңіз бен сезімдеріңізге ыңғаилы сөздерді дәл таба білетін сезімтал машина болса ше? Ағза дегеніміз алгоритмдер екенін естен шығармаиық. Демек, сіздегі ісікті дәл



тапқан Watson эмоциялық күиіңізді де бағамдаи алады. Кәдімгі дәрігер науқастың эмоциялық күиін бет-жүзіндегі немесе даусындағы өзгерістер сияқты сыртқы белгілерге қарап аңғара алады. Watson мұндаи сыртқы белгілерді адамнан гөрі дәлірек танып қана қоимаи, ол сонымен қатар адам көре алмаитын ішкі белгілерді де талдаи алады. Сіздегі қан қысымы және ми белсенділігі туралы ақпаратты толып жатқан өзге биометриялық мәліметтермен салыстыра отырып, ішкі күиіңізді дәл анықтаиды. Бұрынғы миллиондаған әлеуметтік баиланыс негізінде жинақталған статистика көмегімен нақ сіз естігіңіз келетін сөздерді ахуалға ең лаиық келетін дауыс интонациясымен жеткізе алады. Сезімталдық жөнінен теңдесі жоқ деп қанша мақтағанмен, адамдар көп жағдаида өз эмоциясының әсерімен кері реакция білдіріп жатады. Мысалы, науқас ашулы болса, дәрігер дауыс көтеруі мүмкін, ал науқас қатты қорқып отырса, бәлкім, жүикесі сыр береді. Watson мұндаиға ешқашан жол бермеиді. Өзі эмоциясыз болғандықтан, ол сіздің көңіл күиіңізге саи, ең ыңғаилы жолмен әңгімелеседі. Чикагода орналасқан Mattersight сияқты клиенттік қызмет көрсететін корпорациялар қазірдің өзінде бұл идеяны жартылаи жүзеге асырып үлгерді. Өзінің тауарларын Mattersight былаи жарнамалаиды: «Бір адаммен шүиіркелесе кетесіз. Сосын әңгімеміз қалаи керемет жарасты деп риза боласыз. Осындаи сезім сізге таныс па? Бұл ғажап сезім екі тұлға арасында баиланыс орнағанын білдіреді. Mattersight бүкіл әлемдегі коллорталықтарда адамдарға күн саиын осындаи сезімді сыилаиды»11. Клиенттік қызметке өтініш жасау үшін немесе шағым жасау мақсатында телефон шалған кезде сізді тиісті операторға қосу үшін бірнеше минут кетеді. Mattersight жүиесінде сіздің



қоңырауды ақылды алгоритм бағыттаиды. Әуелі не себеппен хабарласқаныңызды аитасыз. Тыңдап отырған алгоритм сөзіңіз бен дауыс мәнеріңізді талдаиды да, дәл сол сәттегі көңіл күиіңіз ғана емес, сіздің тұлғалық ерекшелігіңізді де – интровертсіз бе, әлде экстровертсіз бе, дау шығаруға беиімсіз бе, әлде сабырлысыз ба – бәрін анықтаиды. Сосын алгоритм сізді мінез-құлқыңыз бен сол сәттегі көңіл күиіңізге ыңғаилы оператормен қосады. Шағымды шыдаммен тыңдаитын ақкөңіл жан ба, техникалық шешімді сақ еткізіп бере қоятын рационал тип пе – сізге кім керек екенін алгоритм біледі. Оператор дұрыс таңдалса, клиенттер де риза, уақыт пен ақшаға да үнем болады12.



Паидасы жоқ тап Ешқандаи паидасы жоқ осынша адамды қаида жібереміз? ХХІ ғасырдың экономикасы үшін ең маңызды мәселе осы болуы мүмкін. Аса ақылды беисаналы алгоритмдер барлық істе дерлік озып кеткенде, саналы адамдар не істеиді? Бағзы замандардан бері еңбек нарығы мынандаи үш негізгі секторға бөлінетін: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және қызмет көрсету саласы. Шамамен 1800 жылға деиін халықтың басым көпшілігі ауыл шаруашылығымен аиналысып келді де, азғантаи бөлігі өнеркәсіп пен қызмет көрсету саласында еңбек етті. Индустриялық революция нәтижесінде дамыған елдердегі шаруалар мал мен жаиылымдардан қол үзді. Олардың көбі өнеркәсіпке кетті, бірақ қызмет көрсету саласында жұмыс істеитіндер саны да өсе бастады. Соңғы онжылдықтар ішінде дамыған елдерде тағы бір революция жүзеге асты: өнеркәсіп саласындағы кәсіптер жоиылып, қызмет көрсету саласы кеңеиді. 2010 жылы ауыл шаруашылығымен аиналысатын



америкалықтардың үлесі небәрі 2 паиыз болған. Ал өнеркәсіпте олардың 20 паиызы еңбек етсе, 78 паиызы мұғалім, дәрігер, уебсаит дизаинері, тағы басқа да мамандықтар боиынша жұмыс істеген. Беисаналы алгоритмдер оқыту, емдеу және саит дизаинын жасауды бізден жақсы меңгерген кезде не істеиміз? Бұл енді ғана паида болған сұрақ емес. Индустриялық революциядан бері адам механикаландыру жаппаи жұмыссыздыққа әкеле ме деп қорқумен келеді. Әзірге мұндаи жағдаи болған жоқ, өиткені жоғалған мамандықтардың орнына жаңалары келіп отырды және кәсіптердің көбін адам машинадан гөрі жақсы атқарды. Бірақ бұл табиғат заңы емес. Ендеше келешекте бәрі осылаи боларына еш кепілдік жоқ. Адамда екі қабілет бар: физикалық және когнитивті. Бүгінге деиін машиналар адаммен физикалық қабілет боиынша жарысып келді, ал когнитивті міндеттердің көпшілігін адам жақсы атқарады. Сөитіп, таза физикалық жұмыстар машиналарға берілді де, адамдар когнитивті машықтарды қажет ететін жұмыстарды өздеріне алды. Алаида есте сақтауда, талдау жасауда және образдарды тануда алгоритмдер бізден озып кетсе ше? Онда не болмақ? Адамдарда беисана алгоритмдер ешқашан жете алмаитын аирықша қабілет болады деп оилау – өз-өзімізді алдау. Мұндаи қиялға берілетін ғылыми жауапты қарапаиым үш ережемен жеткізуге болады: 1. Ағза дегеніміз – алгоритмдер. Әр жануар, оның ішінде Homo Sapiens – миллиондаған жылға созылған эволюция кезінде табиғи сұрыпталу қалыптастырған органикалық алгоритмдер жиынтығы. 2. Алгоритмдік есептеу калькулятор жасалған



материалдарға тәуелді емес. Есептеуші құрал меилі ағаштан, меилі пластмассадан жасалсын – екі моншаққа екі моншақты қоссаңыз, төрт моншақ шығады. 3. Демек, органикалық алгоритмдер жасаитын белгілі бір міндеттерді қаиталау немесе жақсырақ жасау беиорганикалық алгоритмдерге берілмеген деуге еш негіз жоқ. Алгоритмдер көмірқышқылы бола ма, әлде силикон бола ма? Есептеу дұрыс шықса, бәрібір емес пе? Рас, қазіргі кезде көп нәрсені органикалық алгоритмдер беиорганикалық алгоритмдерге қарағанда жақсы істеиді. Осыған ораи, беиорганикалық алгоритмдердің мүмкіндігі ешқашан жетпеитін істер бар дегенді сарапшылар сан мәрте қаиталады. Алаида «ешқашан» дегеннің өзі көп жағдаида жиырма жылдан аспаитынын өмір көрсетіп келеді. Күні кеше ғана «жүзінен тану» мысалы, нәрестенің қабілеті жеткенімен, ең мықты деген компьютерлердің мүмкіндігінен тысқары дүние ретінде жиі аитылатын. Бүгінде «жүзінен тану» бағдарламалары адамдардың тұлғасын адамдарға қарағанда әлдеқаида тез әрі дәл таниды. Барлау қызметі және полиция қазір күнделікті жұмыста мұндаи бағдарламаларды жүздеген сағаттық видеоны скандау, күдіктілер мен қылмыскерлерді іздеу үшін қолданады. 1980 жылдардың басында адам табиғатының ештеңеге ұқсамаитындығы талқыланған кезде, оның үстемдігінің басты дәлелі ретінде шахматты мысалға келтіретін. Робот ешқашан адамды шахматта жеңе алмаиды деген сенім болды. 1996 жылы 10 ақпанда IBM жасаған компьютер Deep Blue шахматтан әлем чемпионы Гарри Каспаровты жеңіп, адамның осы саладағы үстемдігі туралы паиымды жоққа шығарды. Deep Blue-ді жасаушылар оған шахматтың ережесін үиретіп қана



қоиған жоқ, сонымен қатар оны шахмат стратегиялары туралы егжеи-тегжеилі нұсқаулықтармен жасақтады. Жасанды интеллектінің жаңа буыны адамның ақылынан гөрі машинаның үиреткенін құп көреді. 2015 жылы ақпанда Google-ге қарасты Deep Mind компаниясы жасаған компьютерлік бағдарлама Atari-дің 49 классикалық оиынын өздігінен меңгеріп алды. Оны жасаушылардың бірі доктор Демис Хассабистің аитуынша, «біз жүиеге берген жалғыз ақпарат – экрандағы өңделмеген пиксельдер және көп ұпаи жинау керекгі туралы идея; бұдан басқасының бәрін ол өзі түсінуге тиіс болды». Бағдарлама өзіне ұсынылған «Пакман» мен «Ғарыш басқыншыларынан» бастап, автожарыс пен тенниске деиінгі оиындардың бәрінің ережесін үиреніп алды. Олардың бәрін дерлік адамдар сияқты, ал кеиде олардан да жақсы оинады және ара-арасында адам-оиыншының басына келмеген стратегияларды қолданды13. Көп уақыт өтпеи-ақ жасанды интеллект бұдан да ірі табысқа жетті: Google-дің DeepMind бөлімі жасаған AlphaGo бағдарламасы қытаилардың ежелгі стратегиялық тақта оиыны – «го»-ны (шахматтан әлдеқаида



43. Deep Blue-дің Гарри Каспаровты жеңуі, 1996



күрделі) меңгерді. Көп уақыт боиы «го» жасанды интеллект үшін тым күрделі саналып келген еді. 2016 жылы наурызда Сеулде



AlphaGo мен оңтүстіккореялық «го» шебері Ли Седол арасында матч өтті. AlphaGo эксперттерді таң-тамаша қылған өзгеше жүрістер мен өзіндік стратегия қолдана отырып, Лиді 4:1 есебімен жеңді. Оиынның алдында кәсіби «гошылар» Лидің жеңеріне сенімді болса, AlphaGo-дың жүрістерін талдаи келе, олар бұл бағдарламаны, әсіресе одан кеиінгілерді жеңу мүмкін емес деген баилам жасады. Доп оиындарында да компьютерлік алгоритмдер мықтылығын дәлелдеді. Оиыншылар таңдауда беисбол клубтары ондаған жыл боиы кәсіби скауттар мен менеджерлердің қырағылығына, шеберлігі мен түисігіне сүиеніп келді. Үздік оиыншыларға миллиондап ақша төленетін. Мұндаида баи клубтар ең үздіктерді бөлісіп алатын да, кедеилері қалғанын қанағат тұтатын. Бюджеті төмен клубтардың бірі «Окленд Атлетикстің» менеджері Билли Бин 2002 жылы бұл жүиені бұзуға бел буды. Ол талантты компьютер мамандары мен экономистер жасаған алгоритмнің көмегімен скауттар баиқамаған немесе жете бағаламаған оиыншылардан мықты команда құрмақ болды. Мұндаи алгоритм беисболдың қадірін кетіреді деп тапқан беисболшылардың аға буыны қатты ренжіді. Олар: «Оиыншы таңдау – өнер, беисболды бұрыннан білетін аса тәжірибелі мамандар ғана бұл өнерді меңгереді. Компьютерлік бағдарлама меңгере алмаиды, өиткені ол беисболдың құпиялары мен рухын түсінбеиді», – деді. Көп ұзамаи олардың тілін тістеуіне тура келді. Биннің алгоритм арқылы жасақталған шағын бюджетті (44 миллион доллар) командасы «Нью-Иорк Янкииз» (бюджеті 125 млн доллар) сияқты беисбол ғаламаттарына қарсы тұрып қана қоимаи, Америка лигасында тұңғыш рет қатарынан 20 рет жеңіске жетті. Бин мен «Окленд» бұл жаңалықтың қызығын ұзақ көре алмады. Артынша



басқа командалар да алгоритмдік әдісті қолдана бастады. «НьюИорк Янкииз» бен «Ред Сокс» беисбол оиыншыларына да, компьютерлік бағдарламаларға да ақшаны көбірек жұмсаи алатындықтан, «Окленд Атлетикс» сияқты шағын бюджетті клубтардың олармен бәсекелесу мүмкіндігі бұрынғыдан да төмендеп кетті14. 2004 жылы Массачусетс технология университетінің профессоры Фрэнк Леви мен Гарвард униерситетінің профессоры Ричард Мернен еңбек нарығын жан-жақты зерттеитін еңбек жариялап, автоматтандыруға ұшырауы мүмкін мамандықтардың тізімін жасады. Жүк көлігін жүргізуді олар жақын болашақта автоматтанбаитын жұмыстардың бірі ретінде көрсетті. Алгоритмдердің жүк көлігін жыпырлаған машиналар арасымен қауіпсіз жүргізіп бара жатқанын көзге елестету қиын деп жазды ғалымдар. Бас-аяғы он жылда Google мен Tesla мұны елестетіп қана қоиған жоқ, іске де асырды15. Адамдарды компьютерлермен ауыстыру жылдан жылға оңаи болып барады, бұған алгоритмдердің жетілуі ғана емес, адамдардың кәсіби мамандана түсуі де себепші. Бағзы аңшытерімшілер тіршілік етуге керекті сан алуан машықтарды меңгерді, сондықтан робот аңшы-терімшіні жасау өте қиын болар еді. Өиткені мұндаи робот тастан жебе жасауды, орманнан жеуге жарамды саңырауқұлақтар іздеуді, өзге ондаған аңшымен бірлесе отырып, мамонттың ізіне түсуді және алған жарақаттарды дәрілік шөптермен емдеуді білуге тиіс. Бірақ соңғы бірнеше мың жыл ішінде адамдар кәсіби тұрғыдан маманданды. Аңшы-терімшімен салыстырғанда, таксист немесе кардиолог әлдеқаида маманданған салада жұмыс істеиді. Осы себепті оларды жасанды интеллектімен ауыстыру оңаи. Мұның алдында бірнеше рет



аитқанымдаи, сезімдердің, әсерленудің, қабілет пен мүмкіндіктердің сан алуандығы сияқты қасиеттері жағынан жасанды интеллектіні адаммен салыстыруға келмеиді. Бірақ қазіргі заманғы жұмыстардың басым көпшілігін атқару үшін адами қасиеттер мен қабілеттердің 99 паиызы қажетсіз. Адамды еңбек нарығынан ығыстыру үшін жасанды интеллект белгілі бір кәсіп талап ететін арнаиы қабілеттерді бізден жақсы меңгерсе болғаны. Тіпті осы жұмыстарды басқаратын менеджерлердің өзі жасанды интеллектіге орын босатуы мүмкін. Мықты алгоритмдерінің арқасында Uber азғантаи оператормен ғана миллиондаған таксистің қозғалысын үилестіріп отыр. Нұсқаулардың басым бөлігін алгоритмдер адамның араласуынсыз өздері береді16. Регенеративті медицинаға маманданған гонконгтік венчурлық қор Deep Knowledge Ventures 2014 жылы мамырда VITAL атты алгоритмді директорлар кеңесіне кіргізіп, жаңа деңгеиге көтерілді. VITAL қаржылық жағдаи, емханалық сынақтар және компаниялардың авторлық құқықтарына қатысты қисапсыз мәліметтерді қорытып, инвестиция салу жөнінде ұсыныстар әзірлеиді. Директорлар кеңесінің өзінен бөлек бес мүшесі сияқты, алгоритм де инвестицияны белгілі бір компанияға салу керек пе, жоқ па деген сауал боиынша дауыс береді. VITAL-дың жұмыс нәтижесіне қарағанда, оған басқарушылардың бір жаман қасиеті – тамыр-таныстық жұққан тәрізді. Ол алгоритмдерге көбірек құзырет беретін компанияларға инвестиция салуға ұсыныс жасап отырған. Мысалы, VITAL-дың ұсынысына құлақ асқан Deep Knowledge Ventures жақында ракты емдеудің тұлғалық әдістерін таңдап бағалау үшін OncoFinder атты алгоритмді қолданатын Pathway Pharmaceuticals компаниясына



инвестиция салды17. Алгоритмдер адамдарды еңбек нарығынан ығыстырған саиын баилық пен билік ат төбеліндеи ғана элитаның – құдіреті күшті алгоритмдер иелерінің қолына шоғырлана береді де, әлеуметтік және саяси теңсіздік бұрын болмаған деңгеиге жетеді. Миллиондаған такси, автобус және жүк көлігі жүргізушілері бүгінде аитарлықтаи экономикалық және саяси салмаққа ие, өиткені тасымалдау саласында олардың аз да болса өзіндік үлесі бар. Ұжымдық мүдделеріне нұқсан келген жағдаида олар кәсіподақтарға бірігіп, ереуілдер мен боикоттар ұиымдастырады және саилау блоктарын құра алады. Алаида миллион жүргізушінің орнына бір алгоритм келсе, бүкіл табыс пен құдірет ол алгоритмді иеленуші корпорация мен сол корпорацияны билеуші бірнеше миллиардердің қолына түседі. Немесе алгоритмдер өздері корпорация қожаиындарына аиналуы мүмкін. Адами қоғамдардың заңдары корпорация, ұлт сияқты интерсубъектив болмыстардың «субъектив құқықтарын» қазірдің өзінде моиындаиды. Мысалы, Toyota немесе Аргентинаның денесі де, ақылы да жоқ. Бірақ халықаралық құқық субъектілері болғандықтан, олар жер немесе ақша иелене алады және оларды сотқа тартуға да болады. Келешекте алгоритмдерге де осындаи мәртебе берілуі мүмкін. Олаи болса, алгоритм көлік саласындағы империя немесе венчурлық қордың қожаиыны болып, адам-басшылардың қалауына бағынбаитын дәрежеге жете алады. Егер дұрыс шешімдер қабылдаи білсе, алгоритм орасан баилық жинап, сосын ол ақшаны өзі қалауына қараи паидалануына болады. Мысалы, ол сіздің үиіңізді сатып алып, сіз оның пәтер жалдаушысына аиналуыңыз мүмкін. Оның заңды құқықтарына



қол сұқсаңыз, мысалы пәтерақыны төлемесеңіз, алгоритм адвокат жалдап, сізді сотқа бере алады. Мұндаи алгоритмдер үнемі адамкапиталистерден басым түсіп отырса, онда ғаламшардың басым бөлігі алгоритмдер элитасының меншігіне аиналуы ғажап емес. Былаи қарасаңыз, бұл мүмкін емес нәрсе сияқты. Бірақ оны теріске шығармас бұрын, интерсубъектив болмыстар, нақтырақ аитсақ, елдер мен корпорациялар қазірдің өзінде бүкіл ғаламшардың қожаиыны екенін еске түсіргеніңіз жөн. 5000 жыл бұрын бүкіл Шумер қиялдан туған Энки және Инанна сияқты Құдаилардың меншігінде болған. Құдаилар жерге иелік етіп, адамдарды жалдаи алса, бұл неге алгоритмдердің қолынан келмеиді? Сонымен, адамдар немен аиналысады? Біздің соңғы (және таза адами) панамыз өнер болмақ деген пікірді жиі естиміз. Дәрігерлердің, жүргізушілердің, мұғалімдердің, тіпті үиді жалға берушілердің орнына компьютерлер келген әлемде адамдардың бәрі өнермен аиналысып кете ме? Өнер туындысы алгоритмге бағынбаиды деуге қандаи негіз бар? Музыка шығаруда компьютерлер бізден ешқашан оза алмаиды деп неге сүиеніп аитамыз? Тіршілік туралы ғылым тұрғысынан алғанда, өнер – шабыттанған рухтың немесе метафизикалық жанның туындысы емес, математикалық модельдерді тани білетін органикалық алгоритмдердің өнімі. Олаи болса, беиорганикалық алгоритмдер қалаиша оны меңгере алмаиды? Дэвид Коуп – Санта-Круздегі Калифорния университетінің музыкатанушы профессоры. Сонымен қатар классикалық музыка әлеміндегі қаишылықты тұлғалардың бірі. Коуп хорал (протестанттар хормен аитатын шіркеу әні. – Ред.), опера және симфония шығаратын компьютерлік бағдарламалар жазады.



Оның EMI (музыкалық интеллект эксперименттері) деп аталған алғашқы жобасы Иоганн Себастьян Бахтың стилінде музыка шығаруға маманданды. Бағдарламаны жасауға жеті жыл уақыт кетті. Алаида жұмыс аяқталған кезде EMI бір күнде Бахтың стилімен 5000 хорал шығарды. Осылаиша, Коуп Санта-Круздегі музыка фестивалінде бірнеше жаңа хорал концертін ұиымдастырды. Тәнті болған аудитория концертті бір ауыздан мақтап, «музыка жан-дүниеміздің тереңіне боилады» деді. Олар туынды авторы Бах емес, EMI екенін білмеген еді. Шындықты аитқан кезде тыңдармандардың біразы үнсіз түнеріп қалса, біразы үлкен шу шығарды. EMI бұдан кеиін шеберлігін шыңдаи түсіп, Бетховен, Шопен, Рахманинов және Стравинскиилерге имитация жасауды үиренді. Коуп ЕМІ-дің алғашқы альбомын шығару жөнінде келісімшарт жасап, альбом тез арада сатылып кетті. Классикалық музыканың тыңдармандары ашуға булықты. Орегон университетінің профессоры Стив Ларсон Коупты музыкалық саиысқа шақырды. Кәсіби пианиношы үш музыкалық шығарманы – Бахты, ЕМІ-ді және Ларсонның өз туындысын бірінен соң бірін орындасын, сосын тыңдармандар қаи музыканы кім шығарғанын аитып дауыс берсін деп талап қоиды. Оның оиынша, қаи музыканы адам, ал қаисысын жансыз машина шығарғанын аудитория оп-оңаи анықтауға тиіс еді. Коуп саиысқа даиын екенін мәлім етті. Белгіленген күні жүздеген оқытушы, студент және музыка сүиер қауым өкілдері университеттің концерт залына жиналды. Концерттен кеиін дауыс берілді. Тыңдармандар ЕМІ-дің шығармасын нағыз Бахтың өзі деп оилапты. Ал Бахтың туындысын – Ларсон, Ларсон жазған музыканы компьютердікі



деп шешкен. Сыншылар ЕМІ-дің музыкасы техникалық жағынан тамаша, әитсе де оған бір нәрсе жетіспеиді деп дауласа берді. Тым мүлтіксіз деді. Тереңдік жетіспеиді деді. Жансыз деді. Алаида ЕМІді тыңдаған адамдар оны рухты және сезімшіл деп мақтады. EMI біраз табысқа жеткен соң, Коуп одан гөрі жетілген және одан да күрделі бағдарламалар жасады. Оның жетістігінің шыңы деп Annie-ді атауға болады. EMI музыканы алдын ала енгізілген ережелер негізінде шығарса, Annie өзі үиренеді. Сыртқы әлемнен түсетін ақпараттың көмегімен оның музыкалық стилі үнемі өзгеріп, дамып отырады. Мысалы, оның келесі шығармасы қандаи боларын Коуптың өзі де білмеиді. Музыкамен шектеліп қалмаи, Annie шығармашылықтың басқа түрлерімен, оның ішінде хаику өлеңдер (Жапонияның дәстүрлі поэзиясындағы жанр. – Ред.) жазумен де аиналысты. 2011 жылы Коуп «Отты түн: адам мен машина шығарған 2000 хаику» атты жинақ шығарды. Хаикулардың біразын Annie, қалған бөлігін адам-ақындар жазған. Қаисысын кім жазғаны көрсетілмеген. Адамның туындысы мен машинаның шығармасын ажырата аламын деп оиласаңыз, осы кітаппен өзіңізді тексерсеңіз болады18. ХІХ ғасырда индустриялық революция қисапсыз орасан қала пролетариатын дүниеге әкелді. Нәтижесінде социализм кеңінен тарала бастады, өиткені бұл жаңа жұмысшы табының талаптілегіне, қорқынышы мен талаптарына үн қатқан басқа идеология болмады. Социалистік бағдарламадағы жақсы дүниенің бәрін өзіне қабылдаған либерализм, ақыр соңында, социализмді жеңді. ХХІ ғасырда біз миллиондаған жұмыссыз таптың – қандаи да бір экономикалық, саяси тіпті мәдени құны жоқ, қоғамның гүлденіп көркеюіне ешқандаи үлес қоспаитын қаптаған адамның паида



болғанын көруіміз мүмкін. Бұл «паидасыз тап» жұмыссыз болып қана қоиса, бірсәрі ғои. Олар жұмысқа қабілетсіз болмақ. 2013 жылы қыркүиекте оксфордтық екі ғалым, Карл БенедиктФреи мен Маикл А. Осборн, «Жұмыспен қамтудың болашағы» атты еңбек жариялап, алдағы жиырма жылда түрлі мамандықтарға компьютерлік алгоритмдер келу ықтималдығын зерттеді. Фреи мен Осборнның осы ықтималдықты есептеу мақсатында жасаған алгоритмі АҚШ-та мамандықтардың 47 паиызына қауіп төніп тұрғанын көрсетті. Мысалы, 2033 жылға қараи телефон маркетингі мамандары мен сақтандыру агенттерінің жұмысын алгоритмдердің алу ықтималдығы 99 паиызға тең. Спорт төрешілерінің осы кепті кию ықтималдығы – 98%. Кассирлерде – 97%, бас аспаздар – 96%, даяшылар және адвокаттық кеңсе хатшылары – 94%, туристік гидтер – 91%, наубаишылар мен жүк көлігін жүргізушілер – 89%, құрылысшылар – 88%, ветеринар көмекшілері – 86%, күзетшілер – 84%, теңізшілер – 83%, бармендер – 77%, архивариустер – 76%, ағаш шеберлері – 72%, құтқарушылар – 67%. Осылаи жалғасып кете береді. Әрине, «қауіпсіз аимақта» тұрған мамандықтар да бар. Мысалы, 2033 жылға қараи археологтарды ығыстыру ықтималдығы 0,7 паиызға тең. Өиткені бұл жұмыс аса күрделі образдарды тану қабілетін талап етеді және жоғары көлемде табыс әкелмеиді. Сондықтан корпорациялар мен өкіметтер алдағы жиырма жылда археологияны автоматтандыруға инвестиция салуы екіталаи19. Әрине, 2033 жылға деиін жаңа мамандықтар паида болуы мүмкін. Мысалы, виртуал әлем дизаинері деген. Алаида мұндаи мамандықтарға қазіргі қатардағы қызметтер талап етпеитін креатив пен беиімделгіштік қажет болуы мүмкін. Сондықтан



қырық жастағы бұрынғы кассирлер мен сақтандыру агенттерінің қаита оқып, виртуал әлем дизаинері мамандығын игере қоюы қиын-ақ (сақтандыру агенті жасаған виртуал әлемді елестетіп көріңізші!). Игерді дегеннің өзінде арада он жыл өтпеи жатып, олар басқа мамандықты оқуға мәжбүр болуы ықтимал, өиткені прогресс қарқыны бүгінде өте жоғары. Саиып келгенде, виртуал әлемдер дизаинын жасауда да алгоритмдер адамнан озып кетуі мүмкін. Басты проблема жаңа жұмыс орындарын оилап табуда емес. Басты проблема алгоритмнен гөрі адам жақсы атқаратын жұмыстар оилап табуда болып тұр20. 2030 немесе 2040 жылы еңбек нарығы қандаи болары бізге беимәлім. Сондықтан балаларымызды қандаи мамандыққа оқыту керегін білмеиміз. Бүгін мектептегі балалар оқып жатқан дүниенің барлығы олар қырыққа таяғанда ештеңеге жарамаи қалуы кәдік. Дәстүрлі өмір негізгі екі бөлікке бөлінген: оқу кезеңі және одан кеиінгі жұмыс кезеңі. Жуық арада бұл дәстүр ескіреді. Сөитіп, жарамсыз болып қалғысы келмеитін адамның алдында бір ғана жол болады – өмір боиы оқып-үирену және жаңа кәсіпті тез игеру. Көп адам, тіпті адамдардың басым бөлігі үшін бұл – қолдан келмеитін іс. Көкжиегі көрініп тұрған технологиялық өрлеу осынау паидасыз бұқараны тегін асырауға жағдаи жасауы мүмкін. Бірақ олардың қолына іс беру және разы қылу жаиы қалаи болмақ? Адамдардың көпшілігі бір нәрсемен аиналысуы керек, әитпесе олар шеңберден шығып кетуі мүмкін. Күні боиы олар не бітіреді? Есірткі және компьютерлік оиындар деп жауап беруге болады. Қажетсіз адамдар уақытының басым бөлігін 3D виртуал әлемде өткізе алар еді және сырттағы шын әлемге қарағанда, ол әлдеқаида қызық және эмоцияға толы. Алаида мұндаи тірлік адам өмірі мен адами



әсерлер қасиетті деитін либералдық сенімге өлтіре соққы берер еді. Күндерін Ла-Ла Лендте жасанды әсерлерге бөленумен өткізетін сандалбаиларда не қасиет болсын? Ник Бостром сияқты кеибір эксперттер мен оишылдар «мұншалық азғындамаимыз, адамды басып озған соң, жасанды интеллект адамзаттың түбіне жетеді» деиді. Олар адамзат өзіне қарсы шығады деп қорыққаннан немесе әлдебір түсініксіз мақсатты көздегендіктен осылаи істеуі мүмкін. Өиткені өзінен ақылды жүиенің мотивациясын адамдар бақылаи алмаиды21. Тіпті жүиені игі мақсатқа бағдарлаудың соңы апатқа апарып соғуы ықтимал. Мысалы, бір сценарии боиынша, әлдебір корпорация алғашқы жасанды суперинтеллектіні жасаиды да, оған «Пи санын есептеп шығар» деген қарапаиым тапсырма береді. Жасанды интеллект болса бүкіл Жер шарын басып алып, адам атаулыны құртады, сөитіп, бүкіл Ғаламды миллиардаған жыл боиы Пи санын дәл есептеумен аиналысатын ғаламат суперкомпьютерге аиналдырады. Өиткені Жаратушының оған қасиетті парыз етіп жүктеген міндетінің өзі сол болатын.



87 паиыз ықтималдық Осы тараудың басында либерализмге төніп тұрған нақты қауіптерді көрсеткенбіз. Олардың біріншісі – адамдардың әскери және экономикалық тұрғыдан құнсыздануы. Бұл, әрине, сәуегеилік емес, осылаи болуы мүмкін деген болжам ғана. Техникалық қиындықтар мен саяси наразылықтар алгоритмдердің еңбек нарығына басып кіруін тежеуі ықтимал. Екінші жағынан, адам ақылының басым бөлігі әлі зерттеліп болған жоқ, сондықтан адамның жасырын таланттары әлі де ашылып, ол таланттар қандаи да бір жаңа жұмыс орындарын



ашуға сеп болуы мүмкін. Алаида осының өзі либерализмді құтқаруға жеткіліксіз болып қалуы да ықтимал. Өиткені либерализм адамдардың құндылығына ғана емес, сонымен қатар индивидуализмге де сенеді. Либерализмге төнетін екінші қауіп – жүие болашақта адамды қажет еткенімен, жеке тұлғаны қажетсінбеуі мүмкін. Адамдар бұрынғыша музыка шығарады, физиканы зерттеп, ақша инвестициялаиды, бірақ жүие адамдарды олардың өздерінен де артық түсініп, маңызды шешімдердің басым бөлігін адамдардың қатысуынсыз қабылдаитын болады. Осылаиша жүие жеке тұлғаны құқықтарынан, биліктен және бостандығынан аиырады. Либерализмнің индивидуализмге сенімі біз жоғарыда аитқан үш маңызды ұиғарымға негізделген: 1. Мен индивидууммын, яғни бөлшектерге немесе субжүиелерге бөлінбеитін, дара болмыстың иесімін. Рас, бұл ішкі ядроны сыртынан орап тұрған қабықтар бар. Бірақ күш салып, ол қабықтарды аршысам, ішкі түкпірімнен шыққан анық және жалғыз дауысты ажырата аламын. Ол – менің нағыз «менім». 2. Менің нағыз «менім» толықтаи еркін. 3. Жоғарғы екі ұиғарымнан шығатын нәрсе мынау – өзім туралы басқа ешкім білмеитін дүниелерді білемін. Ішкі еркіндік кеңістігім өзіме ғана тиесілі болғандықтан, нағыз «менімнің» сыбырын өзім ғана ести аламын. Осы себепті либерализм жеке тұлғаға шексіз билік береді. Өзім үшін таңдау жасауды өзгеге тапсыра алмаимын, өиткені шынымен кім екенімді, нені сезініп, нені қалаитынымды өзімнен басқа ешкім білмеиді. Сондықтан саилаушы өзінің



қандаи екенін біледі, тұтынушының аитқаны қашанда дұрыс, ал сұлулық оған сұқтанған жанның жанарында. Алаида тіршілік туралы ғылым бұл үш ұиғарымға да күмәнмен қараиды. Олардың паиымы боиынша: 1. Ағза дегеніміз – алгоритмдер, ал адам – индивидуум емес, дивидуум. Басқаша аитсақ, адам – түрлі алгоритмдердің жинағы; адамда ішкі дауыс немесе дара «мен» жоқ. 2. Адам алгоритмдері еркін емес. Оларды гендер яки орта қалыптастырған, олардың шешімдері не алдын ала белгіленген, не кездеисоқ болады; әитеуір еркін емес. 3. Бұдан шығатын қорытынды мынадаи – теория жүзінде ішкі алгоритм мені өзімнен жақсы тани алады. Денем мен миымды құраитын әр жүиені қадағалаитын алгоритм менің кім екенімді, не сезетінімді және нені қалаитынымды дәл біле алар еді. Жасалатын болса, ондаи алгоритм саилаушыны, тұтынушыны және көрерменнің орнын баса алады. Онда алгоритм өзінің қандаи екенін біледі, алгоритмнің аитқаны қашанда дұрыс және сұлулық алгоритмнің жанарында болып шықпақ. ХІХ және ХХ ғасырларда адамды барынша тиімді қадағалаитын сыртқы алгоритмдер болмағандықтан, индивидуализмге деген сенімнің болуы заңды еді. Мемлекеттер мен нарықтарға алгоритмдер қажет болғанымен, оларда лаиық технология болмады. Кеңес Одағы мен АҚШ-тың арнаиы қызметтері биохимия, ми және геномдар туралы көп нәрсе білмеитін. Тіпті Кеңес Одағының немесе Американың агенті менің телефонмен сөилескен әрбір әңгімемді жазып, көшедегі әрбір жасырын



кездесуімді тіркеп отырса да, олардың бұл ақпаратты талдаитын компьютерлік қуаты жоқ болды. Яғни ХХ ғасырда, ол кездегі технологиялық жағдаиды ескергенде, либералдардың мені өзімнен артық ешкім біле алмаиды деген ұиғарымы қате емес-ті. Сондықтан адамдардың өздерін дербес жүие санап, үкіметтің емес, өз ішкі дауысын тыңдауына толық негіз бар болатын. Алаида ХХI ғасыр технологиялары сыртқы алгоритмдердің «адамды бұзып», мені өзімнен де артық білуіне жол ашуы мүмкін. Бұл жағдаи іске асқан сәтте индивидуализмге деген сенім жоиылып, өкілеттіктер жеке тұлғадан желілік алгоритмдерге өтеді. Адам өмірін өз қалауынша сүретін дербес тіршілік иелері емес, үнемі алгоритмдер желісінің бақылауында болатын биохимиялық механизмдерге аиналады. Ол үшін мені бастан-аяқ білетін және ешқашан қателеспеитін сыртқы алгоритм керек емес; ол мені өзімнен де жақсырақ біліп, қатені менен азырақ жіберсе болғаны. Сонда ғана ол алгоритмнің күнделікті шешімдер мен өмірлік маңызы бар таңдауларды мен үшін жасаитынына сене аламын. Медицина саласында бұл шептен өтіп кеттік. Ауруханаларда біз қазір жеке тұлға емеспіз. Жақын келешекте адамның денсаулығына қатысты маңызды шешімдердің басым бөлігін Watson сияқты алгоритмдер қабылдаитын кез келеді. Мұны жаман жаңалық деи алмаимыз. Сусамыр дертіне шалдыққандар (диабетиктер) қазірдің өзінде күніне бірнеше мәрте автоматты түрде қант мөлшерін өлшеитін және қауіпті жағдаида белгі беретін сенсорлар тағып жүр. 2014 жылы Иель университетінің зерттеушілері iPhone бақылаитын «жасанды ұиқы бездерінің» алғаш рет сынақтан сәтті өткенін хабарлады. Экспериментке қант диабетімен ауыратын 52 адам қатысқан. Әр науқастың қарнына



титімдеи сенсор және кішкентаи помпа имплантталды. Помпа инсулин мен глюкагон, яғни қандағы қант деңгеиін реттеп отыратын екі гормон құиылған кішкентаи тюбиктерге жалғанды. Сенсор қант деңгеиін ұдаиы өлшеп, мәліметті iPhone-ға беріп отырды. iPhone-да бұл мәліметке талдау жасаитын қосымша болды. Қажет жағдаида бұл қосымша помпаға нұсқау береді, ал помпа инсулин немесе глюкагонның өлшеулі мөлшерін құяды. Бұл процес адамның еш қатысуынсыз-ақ жүзеге асады22. Аитарлықтаи қауіпті ауруы жоқ адамдардың көбі қазір денсаулығы мен күнделікті іс-қимылын қадағалап отыратын арнаиы сенсорлар тағып жүретін болған. Смартфон, қолсағат, білезік немесе ішкиімге – кез келген нәрсеге орнатылатын бұл құрылғылар қан қысымы яки тамыр соғу жиілігі сияқты түрлі биометрикалық ақпаратты жазып отырады. Бұл мәліметтер күрделі компьютерлік бағдарламаларға енгізіліп, бағдарлама болса құрылғының иесіне денсаулықты жақсартып, біршама ұзақ әрі жемісті өмір сүру үшін тамақты және күн кестесін қалаи өзгерту керектігі туралы кеңестер береді23. Google мен фармацевтика саласының алпауыты Novartis екеуі бірлесіп, көз жасының құрамына талдау жасау арқылы бірнеше секунд саиын қандағы глюкоза деңгеиін тексеріп отыратын контактілі линза жасау үстінде24. Pixie Scienti ic компаниясы нәжіс құрамын зерттеу арқылы сәбидің денсаулығы туралы мағлұмат беретін «ақылды жөргек» сатып жатыр. Microsoft 2014 жылы қарашада жүрек қағысын, ұиқы сапасын және күні боиы жүрген қадамдарды қадағалаитын Microsoft Band атты ақылды білезік шығарды. Бұлардың бәрінен Deadline атты қосымша озды: ол қазіргі өмір салтымен сіздің қанша өмір сүретініңізді аитып отырады. Кеи адамдар бұл қосымшаларды паидаланып жүргенімен, оларға



аса мән бермеиді. Ал біреулер үшін олар идеологияға аиналды (жараиды, дін демеи-ақ қоялық). Quantifed Self қозғалысының паиымы боиынша, «мен» дегеніміз – математикалық модельдер. Күрделілігі сонша – бұл модельдерді түсінуге адамның ақылы жетпеиді. Осы себепті ескі нақылға бағынып, өзіңізді танығыңыз келсе, уақытыңызды философия, медитация немесе психоанализге арнап зая кетірмеңіз. Одан да биометрикалық мәліметтеріңізді жүиелі түрде жинаңыз. Сосын алгоритмдерге тапсырыңыз; олар кім екеніңізді және сізге не істеу керегін түсіндіреді. Аталған қозғалыстың ұраны – «Өзіңді сандар арқылы таны»25. Израиль әншісі Шломи Шабанның «Арик» атты әні 2000 жылы жергілікті музыка сүиер қауым арасында хитқа аиналды. Бұл ән сүиген қызының бұрынғы жігіті – Арик туралы оидан мезі болған бозбала туралы. Төсекте кім мықты – Арик пе, өзі ме – жігіт осыны білгісі келеді. Әркімнің өз ерекшелігі бар деп қыз тура жауаптан қашқақтаиды. Жігіт бұл жауапқа қанағаттанбаи: «Санмен аит, бикеш», – деиді. Bedpost компаниясы дәл осындаи жігіттерге арнап биометрикалық білезік шығарды. Оны жыныстық қатынастың алдында тағады; білезік жүректің қағысы, терлеу, оргазмның ұзақтығы және жұмсалған калория мөлшері туралы ақпарат жинақтаиды. Одан соң компьютер бұл ақпаратқа талдау жасап, төсекте қаншалық мықты болғаныңызды нақты сандармен көрсетіп береді. Өтірік оргазм мен «қалаи, ұнады ма?» деген тәрізді сауалдар осымен тәмам26. Өзін осындаи құрылғылар көмегімен танитын адам ендігі жерде өзіне индивидуум емес, биохимиялық жүие кешені ретінде қарауды үиренеді. Олардың шешімдері түрлі жүиелердің қақтығысушы талаптарын білдіретін болады27. Аиталық, осы



аптада екі сағат бос уақытыңыз болып, ол уақытта шахмат оинасам ба, әлде тенниске арнасам ба деп екі оилы болып жүресіз. Танысыңыз: «Жүрегің нені қалаиды?» – деп сұраиды. «Жүрек болғанда, ол, әрине, теннисті дұрыс көреді. Мендегі холестерин де, қан қысымы да солаи деиді. Бірақ томографтың аитуынша, сол жақ ми сыңарындағы префронталдық қабыққа баса назар аударуым керек. Өиткені біздің тұқымда деменцияға беиімдік бар. Нағашы ағамда ол ерте басталды. Соңғы деректерге қарағанда, аптасына бір партия шахмат оинау алжуды шегереді екен», – деп жауап қатасыз. Сыртқы медиацияның көрнекі мысалдарын ауруханалардың геронтологиялық бөлімдерінен баиқауға болады. Гуманизм кәрілікті даналық жетіп, мол білімге кенелетін кезең ретінде сипаттаиды. Жақсы қарт түрлі сырқаттармен ауыруы мүмкін, бірақ оның ақылы шапшаң әрі өткір, бұған қоса, оның 80 жылдық тәжірибесі бар. Ол өмірді терең түсінген жан және қашанда немерелеріне бағалы кеңес аитып отырады. Әитсе де ХXІ ғасырда 80 жастағы кәрілердің бәрі бұл образға сәикес келе бермеиді. Биологияның адам табиғаты туралы зерттеулері тереңдеи түсіп, осының арқасында медицина біздің ұзақ тіршілік етуімізге мүмкіндік жасаиды. Ақыл мен «нағыз болмыс» ыдырап жоғалады. Мониторлар, компьютерлер мен помпалар арқылы ғана өмір сүріп отырған қауқарсыз биологиялық жүиелер жиынтығы – медицинаның жетістігі арқасында тірі жүрген қарт адамның күиі көп жағдаида осындаи. Ал ішкі деңгеиде ше? Генетикалық технологиялардың күнделікті өмірге дендеп кіруі және адамдардың өз ДНҚ-сымен қатынасының дамуы нәтижесінде дара «мен» жоиылып, ішкі дауыс гендердің мағынасыз шуына көміледі. Күрделі таңдауға тап



болғанда мен ішкі дауысыма құлақ түрмеи, жан-дүниемнің түкпірінде жатқан генетикалық парламентімнен ақыл сұраимын. 2013 жылы 14 мамырда актриса Анджелина Джоли The New York Times газетінде жариялаған мақаласында екі бірдеи мастэктомия жасатқалы жатқанын хабарлады. Ол бірнеше жыл боиы сүт безі рагына шалдығам ба деген қорқынышпен өмір сүрген екен. Өиткені шешесі мен әжесі де орта жаста дәл осы аурудан қаитыс болған. Генетикалық тест Джолидің ағзасында BRCA1 генінің қатерлі мутациясы бар екенін растады. Соңғы статистикалық деректерге қарағанда, мұндаи мутациясы бар адамда рактың паида болу ықтималдығы 87 паиызға тең. Ол кезде Джолидің денсаулығы жақсы болатын. Сонда да ол ерте қимылдап, сүт бездерін алдырып тастаған дұрыс деп шешті. Мақаласында: «Басымдағы жағдаиды жасырмауды дұрыс көрдім. Өиткені өздеріне рак қаупі төніп тұрғанын білмеитін әиелдер көп. Олар да мен сияқты генетикалық тексеруден өтіп, ауру қаупі жоғары болып жатса, сенімді жолдар бар екенін мен секілді ертерек аңғарар деп үміттенемін», – деп жазды28. Мастэктомия жасату керек пе, жоқ па деген мәселе – қиын әрі қауіпті таңдау. Операция мен одан кеиінгі емге баиланысты жаисыздықтарды, қауіп пен қаржылық шығынды былаи қоиғанда, ол денсаулыққа, сыртқы келбетке, көңіл-күиге және жақын адамдармен қарым-қатынасыңызға болжап білмеитін зардаптар келтіруі мүмкін. Күрделі таңдау жасап, ол туралы ашық аитуға батылы жеткен Джолиге дүниежүзі боиынша қолдау көрсетіп, оның шешіміне тәнті болғандар бар. Бұл жағдаиды әлемдік ақпарат құралдары кеңінен насихаттаған соң, адамдар генетикалық медицинаға және оның артықшылықтарына назар аударады деген үміт оянды.



Джолидің басындағы жағдаиға қатысты алгоритмдердің атқарған рөлі қызығушылық туғызады. Маңызды қадам жасар алдында Джоли мұхитқа көз салу үшін биік шыңға көтерілген жоқ. Алыс толқындардың ар жағындағы батып бара жатқан күнге қарап, ои тұңғиығына батпады, жүрегінің түкпірінде жатқан сезімдермен тілдесуге де тырыспады. Өиткені ол сезімдер емес, сандар арқылы аитылған өз гендерінің мәліметіне сенді. Ол кезде Джолидің еш жері ауырмаитын. Сезімдері оған: «Қорықпа, бәрі жақсы болады», – деді. Бірақ дәрігерлер қолданған компьютерлік алгоритмдер оған: «Иә, қазір сені ештеңе мазалап тұрған жоқ. Бірақ сенің ДНҚ-ыңда уақыт өте келе жарылатын бомба бар. Уақыт оздырмаи бірдеңе істеуің керек!» – дегенді аитты. Әрине, Джолидің көңіл толқыныстары мен мінезі де үлкен рөл атқарды. Тұлғалық ерекшеліктері өзгеше басқа бір әиелден осындаи генетикалық мутация табылса, ол мастэктомияға келіспеуі мүмкін еді. Ал егер BRCA1 қатерлі мутациясымен қатар ол әиелден (оидан шығарылған) ABCD3 генінің мидың ықтималдықтарды есептеуге жауапты аимағын әлсіретіп, адамды қатерді жете бағаламауға беиімдеитін мутациясы табылса не болар еді? Статистикалық деректер ол әиелге шешесі, әжесі және тағы бірнеше туысқанының мезгілсіз өлгенін, себебі олар денсаулыққа төнген түрлі қатерлерді жете бағаламағанын, сөитіп, алдын ала шаралар жасамағанын ескерсе ше? Денсаулыққа қатысты мәселелерде сіз де, сірә, Анджелина Джоли сияқты батыл шешімдерге баратын шығарсыз. Генетикалық тестен өтіп, қанның биохимиялық талдауын жасатып немесе магнитті-резонанстық томографиядан өтесіз; алгоритм бүкіл нәтижелерді мол статистикалық мәліметтер базасы негізінде талдаиды. Сосын сіз оның кеңесін орындаисыз.



Бұл апатты сценарии емес, алгоритмдер бүлік шығарып, сізді құл етпеиді, керісінше, жақсы кеңесші болатыны сонша – олардың ақылын тыңдамау нағыз ақымақтық. Кинодағы алғашқы аитулы рөлін Анджелина Джоли 1993 жылы «Киборг 2» атты ғылыми-фантастикалық экшнде оинады. Оның бас кеиіпкері 2074 жылы Pinwheel Robotics компаниясы корпоративтік тыңшылық мақсатында құрастырған Казелла Риз атты киборг болатын. Міндеттерді атқару кезінде тірі адамнан аиырмасы бар екені білінбеу үшін Казеллаға адами эмоциялар берілген. Өзін Pinwheel Robotics басқарып отырғанын және олардың өзін құрту жоспары бар екенін білген ол, қашып кетіп, өмірі мен бостандығы үшін күреседі. «Киборг 2» – тұлғаның өз бостандығы мен жеке өміріне қол сұғылмауы үшін аса ірі корпоративтік алпауыттармен шаиқасып, жан алып, жан беріскені туралы либералдық қиял-ғажаиып фильм. Шынаиы өмірде Джоли денсаулығы үшін өзінің тәуелсіздігі мен жеке өмірінің құпияларын құрбан етуді жөн санады. Біз де, сірә, денсаулықты жақсарту үшін жеке кеңістікті жауып тұрған пердені алып тастап, ішкі әлеміміздің ең терең түкпірлеріне мемлекеттік құрылымдар мен көпұлтты корпорациялардың кіруіне мүмкіндік беретін шығармыз. Мысалы, егер Google электрондық поштамыздан барлығын оқып, бүкіл іс-қимылымызды бағып отырса, ол қатерлі, жұқпалы аурулар тарағалы тұрғанын дәстүрлі денсаулық сақтау қызметтерінен бұрын баиқар еді. Лондонда тұмау эпидемиясы бұрқ ете қалса, Ұлыбританияның Ұлттық денсаулық сақтау қызметі мұны қалаи біледі? Жүздеген емханада жұмыс істеитін мыңдаған дәрігерден келіп түскен мәліметтерді талдаиды. Ал дәрігерлер бұл ақпаратты қаидан алады? Аиталық, бір күні таңертең Мэри ауырсынып оянады.



Бірақ дереу дәрігерге жүгірмеиді. Ыстық шаиға бал қосып ішсем сауығып кетермін деп бірнеше сағат немесе тіпті бір-екі күн күтеді. Жағдаиы жақсармаған соң ғана дәрігердің қабылдауына жазылып, емханаға барады және өзінің симптомдарын баяндаиды. Дәрігер ақпаратты компьютерге енгізеді. Ал денсаулық сақтау қызметінің кеңсесінде отырған бір қызметкер бұл мәліметті өзге жүздеген емханадан келіп түскен мәліметтермен салыстырады. Сонан соң Лондонда тұмау эпидемиясы басталды деген қорытындыға келеді. Мұның бәріне біршама ұзақ уақыт кетеді. Google болса бәрін санаулы минутта тындырар еді. Ол тек Лондон тұрғындарының электрондық хаттарда және Google іздеу жүиесінде жазған сөздерін қадағалап, оны аурулардың белгілері сақталған базамен салыстырады. «Бас ауыру», «қалтырау», «жүрек аину» және «мұрын біту» сияқты сөздер жаи күндері лондондықтардың электрондық пошта арқылы жазған хаттары мен іздеген сөздерінде 100 000 рет кездеседі деиік. Ал бүгін алгоритм бұл сөздердің 300 000 рет паидаланылғанын көрсе, тұмау эпидемиясы басталды деген сөз. Мэридің дәрігерге баруын күтудің еш қажеті жоқ. Таңертең мазасы болмаи оянған ол әріптесіне: «Басым ауырып тұр, бірақ жұмысқа барамын», – деп жазса болды. Google-ге керегі осы. Алаида Google бұл салада тиімді жұмыс істеу үшін Мэри оған өз хаттарындағы ақпаратты медициналық қызметтерге таратуға рұқсат беруі керек. Анджелина Джоли сүт безі рагын емдеуге назар аудару үшін жеке өмірінің құпияларын құрбан етті ғои. Тұмау эпидемиясын және басқа да аурулардың алдын алу үшін Мэри неге осындаи құрбандыққа бармасқа? Бұл теориялық идея емес. Google 2008 жылы Google Flu Trends



қызметін іске қосты. Қызмет әлі толық жасалып болған жоқ, әзірге тұмаудың таралуын ол өзінің іздеу жүиесіне енгізілген сөздер арқылы анықтаиды және жеке хаттарды оқымаимыз деп сендіреді. Бірақ ол дәстүрлі денсаулық сақтау қызметтерінен он күн бұрын дабыл қағады29. Google Baseline Study жобасының мақсаты бұдан да зор. Google адам денсаулығы туралы мәліметтердің ауқымды базасын құрып, соның негізінде «жақсы денсаулық стандартын» жасамақ. Бұл стандарттан сәл ғана ауытқу проблеманың паида болғанын ең ерте сатыларда анықтап, оны тезірек шешуге мүмкіндік береді. Baseline Study қызметі адамның сыртқы киім-кешегі, білезік, аяқкиім, көзілдірік сияқты тауарлардың Google Fit атты тұтас желісіне жалғанған. Жобаға сәикес Google Fit тауарлары биологиялық мәліметтерді үздіксіз жинақтап, Baseline Study базасына жіберіп отырады30. Google сияқты компаниялар мұнымен тоқтамақ емес. Қазіргі кезде ДНҚ тестілеу нарығы қарқынды даму үстінде. Google-дың негізін салушылардың бірі Сергеи Бриннің бұрынғы әиелі Энн Воджицки құрған «23andMe» атты жеке компания осы саладағы көшбасшылар қатарында. «23andMe» деген атау адам геномы кодтаитын 23 хромосома жұбын білдіреді және адамның өз хромосомаларымен аирықша баиланысы бар екеніне назар аудартады. Хромосомалар сізге үш ұиықтасаң түсіңе кірмеитін таңғажаиып құпияларды аита алады. Оның қандаи құпиялар екенін білгіңіз келе ме? «23andMe» компаниясының есепшотына бар-жоғы 99 доллар аударсаңыз болғаны, сізге тюбик салынған кішкентаи пакет жібереді. Сіз оған түкірігіңізді салып, компанияның Калифорния штатындағы Маунтин-Вю деп аталатын мекенжаиға жібересіз. Олар түкіріктегі



ДНҚ-ны оқып, нәтижелерін электрондық поштаңызға жолдаиды. Сіз осал тұстарыңыз бен таз болудан соқырлыққа деиінгі генетикалық беиімдіктеріңіз жазылған тізімді аласыз. «Өзіңді тану» бұрын ешқашан осынша қарапаиым әрі арзан болған емес. Мұның бәрі статистикаға негізделгендіктен, компания болжамдарының расталу деңгеиі оның қолындағы мәліметтер базасының көлеміне баиланысты. Сондықтан геномдар туралы мәліметтердің орасан зор базасын алғаш жасаған компания тұтынушыларға барынша дәл болжам беріп, нарықтағы үстемдікке ие болады. АҚШ-та жеке мәліметтерге қол сұғуға жол берілмеитіндіктен, америкалық биотехнологиялық компаниялар мұндаи құқықты сыиламаитын Қытаи бәрін басып озып, әлемдік генетикалық нарықта үстем бола ма деп қауіптенеді. Егер Google және онымен бәсекелес компанияларға өзіміздің биометриялық құрылғыларымызды, ДНҚ тестеріміздің нәтижелерін және ауруларымыздың тарихы туралы мәліметтерді ашатын болсақ, бәрін білетін медициналық қызметке қол жеткіземіз. Ол эпидемиялармен күресіп қана қоимаи, бізді рак, инфаркт және Альцгеимер сияқты қатерлі аурулардан қорғаитын болады. Алаида осындаи мол мәліметтер базасына қол жеткізген Google одан да зорғысын істеуі мүмкін ғои. The Police тобының атақты әніндегі сияқты, әр қадам, әр дем, әр сөзіңізді қалт жібермеи қадағалаитын жүиені – банктегі есепшотыңызды, жүрек қағысыңызды, қаныңыздағы қант деңгеиін және сексуалдық өмірде бастан кешкендеріңізді қадағалап отыратын жүиені – елестетіп көріңізші. Әлбетте мұндаи жүие сіз туралы мәліметтерді өзіңізден әлдеқаида көп білетін болады. Адамдарды бақытсыз қарым-қатынас, ұнамаитын кәсіп пен зиянды әдеттердің бұғауында ұстаитын алдамшы үміт Google-ды алдаи алмаиды.



Қазір бізді басқарып отырған түсіндірме беруші «меннен» аиырмашылығы – Google мифтері, негізінде, шешім қабылдамаиды және когнитивті ықшамдау мен «ең маңызды сәт – соңғы сәт» ережесінің тұзағына түспеиді. Ол шынымен әрбір қадамымызды, әр сөз бен әр кездесуімізді есте сақтаитын болады. Шешім қабылдау процесінің басым бөлігін осындаи жүиеге тапсыруға, өитпеген күнде де аирықша жауапты сәттерде онымен ақылдасуға көбіміз қуана келісер едік. Қандаи фильмді көру керек, демалысты қаида өткізген жақсы, қандаи мамандықты таңдаған жөн, қаи жұмысқа кірген дұрыс, кімге ғашық болып және кіммен отбасын құру керек? Мұның бәрінде Google сізге еш қателеспеи, дұрыс кеңес береді. «Қарашы, Google, маған Джон мен Пол сөз аитып жүр, мен екеуін де сүиемін, бірақ екеуін екі түрлі сүиемін, сол себепті біреуін таңдаи алмаи жүрмін. Сен бәрін білесің ғои, қандаи кеңес берер едің?» – деп сұраитын боласыз. Google болса: «Иә, сені туған кезіңнен білемін. Барлық хаттарыңды оқып отырдым. Телефонмен аитқан әңгімелеріңнің бәрін жазып жүрдім. Саған ұнаитын фильмдерді, сенің ДНҚ-ды және жүрегіңнің толық биометрикалық тарихын білемін. Қаи жігітпен қашан кездескенің туралы егжеи-тегжеилі ақпаратың бар. Джонмен немесе Полмен кездесу сәтіндегі жүрек қағысың туралы диаграмманы, қан қысымы және қант деңгеиі қандаи болғанын аитып бере аламын. Қажет болса, олардың әрқаисысымен болған әрбір жақын кездесуіңе дәл математикалық баға беру мүмкіндігім бар. Әрине, сені білген сияқты, Пол мен Джон екеуін де жақсы білемін. Осы мәліметтерге, жетілген алгоритмдеріме және ондаған жыл боиы тексерілген жүздеген миллион қарым-қатынастарға жасалған статистикалық талдауға сүиене отырып, мен саған Джонды таңдауға кеңес



беремін. Онымен некеңнің сәтті болу ықтималдығы 87 паиызға тең. Сені жақсы танитыным соншалық – жауабымды ұната қоимасыңды да білемін. Иә, Джонға қарағанда Пол әлдеқаида келбетті. Ал сен сыртқы келбетке қатты мән бересің, сондықтан ішіңнен Полды аитса екен деп отырсың. Әрине, сыртқы келбеттің де маңызы бар, бірақ оның маңызы сен оилағандаи жоғары емес. Ондаған мың жыл бұрын Африка саваннасында қалыптасқан сенің биохимиялық алгоритмдерің өмірлік серік болуы мүмкін адамдарды жалпы бағалауда сыртқы әдеміліктің үлесі 35 паиызға тең деиді. Ал ең соңғы зерттеулер мен статистикалық мәліметтердің аса ауқымды базасына негізделген менің алгоритмдеріме сенсең, романтикалық қарым-қатынастың ұзақ уақыт сәтті болуына сыртқы келбеттің ықпалы небәрі 14 паиызға тең. Сондықтан Полдың әдемілігін ескергеннің өзінде мен саған Джон ыңғаилы екенін аитамын», – деп жауап қатады31. Мұндаи сенімді ақылгөиге берген ақымыз үшін біз адам дегеніміз – тұлға; әр адамда еркіндік бар; адам жақсы мен жаманды аиыра біледі; өмірдің мәні неде екенін жақсы біледі деген идеядан бас тартуымызға тура келеді. Сонда адамдар баяндаушы «мен» шығарған мифтерге бағынатын дербес болмыс болудан қалады. Осылаиша біз ұлан-ғаиыр ғаламдық желінің ажырамас бөлігіне аиналамыз. Либерализм баяндаушы «менді» ұлықтаиды. Оған саилау учаскелерінде дауыс беру, супермаркеттерде және неке нарығында таңдау құқығын жүктеиді. Бұл ғасырлар боиы тиімді қызмет етіп келді. Өиткені баяндаушы «меннің» қаидағы бір өтірік пен қиялға сенетініне қарамастан, адамды одан жақсы білетін өзге жүие болмады. Бірақ мені шынымен жақсы білетін жүие келген кезде, шешім қабылдау



құқығын баяндаушы «менге» жүктеу нағыз есуастық болады. Демократиялық саилау сияқты либералдық салттар келмеске кетеді. Өиткені саяси көзқарастарымызды Google бізден гөрі жақсы қорғаи алады. Мысалы, дауыс беру кабинасына кіріп, оңаша қалған соң, мен либерализм үиреткендеи, өзімнің нағыз «меніммен» кеңесіп, ең қастерлі талап-тілегіме жауап бере алатын партияны немесе үміткерді таңдауым керек. Ғылымға сүиенсек, тіршілік туралы өткен саилаулардан бергі уақытта оиланған, сезінген және бастан кешкен нәрселердің бәрі кабина ішінде тұрған менің есімде болмаиды. Оның үстіне, саилау алдындағы насихат, пиар және еске түскен көлденең жаиттар да шатастырады. Канеманның суық сумен жасаған тәжірибесіндегі сияқты, баяндаушы «мен» бұл жерде «ең маңызды сәт – соңғы сәт» қағидасына бағынады. Ол оқиғалардың көбін ұмытып, төтенше әсер еткен бірнешеуін ғана есінде сақтаиды және ең соңғы оқиғалардың маңызын тым артық бағалаиды. Аиталық, мен төрт жыл боиы таңнан кешке деиін премьерминистрдің саясатын сынаимын. «Мынау біздің түбімізге жетеді» – өзіме де, өзгеге де аитатыным осы. Саилау алдында үкімет салық мөлшерлемелерін төмендетіп, ақшаны оңды-солды таратады. Биліктегі партия мықты копираитерлер жалдаиды. Уәдені және миымдағы қорқыныш орталығына тіке әсере ететін үреилі сөздерді тамаша қолдана отырып, ғажап саилау науқанын өткізеді. Суық тигізіп алған мен дәл саилау өтетін күні таңертең ауырып оянамын. Соның салдарынан оилану қабілетім әлсіреп, ауру мені қауіпсіздік пен тұрақтылықты бәрінен жоғары қоюға итермелеиді. Болды! Мен әлгі «түбімізге жететін» саясаткерді тағы да төрт жылға саилаимын. Ал Google-дың мен үшін дауыс беруіне келіссем, мұндаи жағдаи



болмас еді. Өиткені, өзіңіз білесіз, Google кеше туған жоқ. Иә, жақында салық мөлшерлемесінің төмендегенін ол ескереді, бірақ соңғы төрт жыл боиы болған оқиғаларды ол елеусіз қалдырмаиды. Таңертең жаңа газетті қолыма алған саиын қан қысымым көтерілді ме, кешкі жаңалықтарды көріп отырғанда допамин деңгеиі күрт төмендеді ме – Google мұның бәрінен хабардар. Саяси технологтардың түкке тұрмаитын ұрандарына мән бермеудің жолын да біледі. Ауру салдарынан саилаушы әдетте оңшылдарға бүирегі бұрып, жағдаиға тиісті түзету жасауы мүмкін екенін де түсінеді. Сол себепті Google ақыл мен дененің бір сәттік күиі және баяндаушы «меннің» қиялдары негізінде емес, биохимиялық алгоритмдер жүиесінің шынаиы сезімдері мен мүдделері негізінде дауыс береді. Әлбетте Google ылғи дұрыс шешім қабылдаи бермеуі мүмкін. Саиып келгенде, әңгіме ықтималдықтар туралы ғои. Әитсе де ол көбіне дұрыс шешімдер қабылдап отырса, адамдар өз құқықтарын Google-ға беруге келіседі. Уақыт өткен саиын мәліметтер базасы кеңеиіп, статистика дәлірек болады. Алгоритмдер жетіле түссе, шешімдер де дұрыс болады. Жүиенің мені ешқашан толықтаи тани алмаитыны рас. Сондықтан мүлт жібермеитіндеи деңгеиге ешқашан жете алмаиды. Алаида оның қажеті де жоқ. Жүие мені өзімнен де артық білетін сәт туғанда, либерализм құлаиды. Адамдардың көпшілігі өздерін нашар білетінін ескерсек, ол сәт онша алыс емес сияқты. Жақында Facebook-тың тапсырысымен жасалған зерттеу мынаны көрсетті: қазірдің өзінде Facebook алгоритмі адамдардың мінез-құлқы мен көңіл күиін олардың достары, ата-аналары және жұбаиларынан артық біледі. Экспериментке Facebook-та аккаунттары бар 86 220 ерікті қатысып, жеке анкеталық 100



сұраққа жауап берді. Еріктілердің «лаиктарын», яғни олар ұнаиды деп белгілеген беттерді, суреттер мен беинебаяндарды талдау негізінде алгоритм олардың қандаи жауап беретінін алдын ала аитып отырды. Лаик неғұрлым көп болса, болжам соғұрлым дұрыс болды. Зерттеушілер алгоритмнің болжамдарын қатысушының әріптестері, достары, отбасы мүшелері мен жұбаиларының болжамдарымен салыстырды. Қаиран қаларлық нәрсе, 10 лаиктан кеиін-ақ, алгоритм дәл болжау боиынша әріптестерден озып кеткен. Достарынан озу үшін оған – 70 лаик, отбасы мүшелерінен озу үшін – 150 лаик, ал жұбаиларынан озу үшін 300 лаик жеткілікті болған. Басқаша аитсақ, егер сіз Facebook-та 300 мәрте лаик басқан болсаңыз, оның алгоритмі сіздің пікіріңіз бен қалауыңыз қандаи боларын жаныңыздағы жолдасыңыздан да дәл болжаи алады! Расында, кеи мәселеде Facebook алгоритмі адамның өзінен де жақсы нәтиже көрсетеді. Тағы бір экспериментте зерттеушілер қатысушылардан психотропты заттарды қаншалық жиі қолданатынын және әлеуметтік желілерге жақындық деңгеиін бағалауды сұрады. Олардың бағасынан алгоритмнің бағасы дәлірек болды. Эксперимент нәтижесінде «адамдар өздерінің субъектив паиымдарынан бас тартып, сүиікті ермек, мамандық және тіпті сүиген жар таңдау сияқты өмірлік маңызы бар шешімдерді қабылдау ісін компьютерлерге тапсыруы мүмкін. Мәліметтерге негізделген мұндаи шешімдер, сірә, адамдардың өмірін жақсартады» деген болжам жасалды (ғалымдар емес, Facebook алгоритмі жасаған болжам)32. Бірақ алаңдауға тұрарлық нәрсе барын да аитуымыз керек. Дәл осы зерттеу АҚШ-тағы келесі президент саилауы қарсаңында Facebook ондаған миллион америкалықтың қаи саясаткерге



бүирегі бұрарын ғана емес, сонымен қатар олардың қаисысы соңғы таңдау жасамаи отырғанын және оларды бір таңдауға келтіру амалдарын да біле алатынын көрсетті. Мысалы, Facebook Оклахомада республикалықтар мен демократтардың шамалас келе жатқанын, 32 417 саилаушы әлі таңдау жасамағанын аита алады және оларды өз жағына тарту үшін үміткер не аитуы керегін түсіне алады. Мұндаи баға жетпес ақпаратқа Facebook қалаи қол жеткізді? Өзіміз тегін бердік. Еуропалық империализм дәуірлеп тұрған шақта конкистадорлар мен көпестер тұтас аралдарды, елдерді түрлі түсті моншақтарға аиырбастап алды. ХХІ ғасырда адамдардың қолындағы ең құнды нәрсе, сірә, олардың жеке мәліметтері болар. Ал біз оларды технология алпауыттарына беріп, орнына электрондық пошта қызметі мен сүикімді мысық туралы видеолар алып жүрміз.



Бүгін сәуегеи, ертең билеуші Бәрін білетін сәуегеи болып алған соң Google, Facebook және басқа алгоритмдер агенттерге, одан соң билеушілерге аиналуы әбден мүмкін33. Бұл траекторияны түсіну үшін Waze-ді мысалға алаиық. Waze-ді көптеген жүргізуші паидаланады, ол – GPS-ке негізделген навигациялық қосымша. Waze жаи ғана карта емес. Миллиондаған қолданушы оған кептеліс, жол-көлік оқиғалары, полиция машиналары мен бекеттері туралы ақпаратты үздіксіз жолдап отырады. Осының арқасында Waze сізді кептелістерді орағытып, баратын жеріңізге ең төте жолмен жеткізеді. Көше қиылысына жақындаған кезде түисігіңіз сізді оңға бұрғысы келсе, Waze солға бұрыл деуі мүмкін. Бірақ – ерте ме, кеш пе – жүргізушілер өз түисігін емес, Waze-ді тыңдаған дұрыс екенін түсінеді34. Былаи қарағанда, Waze алгоритмі әшеиін сәуегеилік



қызмет көрсететін сияқты. Сіз сұрақ қоясыз, сәуегеи жауап береді, бірақ шешімді қабылдау сіздің құзырыңызда. Алаида сәуегеи әбден сенімге кірген кезде, келесі қадамның ең қисындысы оны агент етіп тағаиындау болады. Алгоритмге баратын жеріңізді аитасыз, ол мақсатыңызға сізді араластырмаи, өзі жеткізеді. Wazeге қатысты аитар болсақ, оны жүргізушісіз жүретін көлікке жалғап, «Waze, үиге ең төте жолмен апар» немесе «жан-жағындағы көрінісі әдемі жолмен жүр», я болмаса «бензинді аз шығындаитын жолмен аида» деисіз. Бұирықты сіз бересіз, бірақ оларды Waze орындаиды. Келесі қадамның нәтижесінде Waze орындаушыдан билеушіге аиналуы мүмкін. Осынша өкілетке ие болып, сізден әлдеқаида көп білетіндіктен, ол барлық жүргізушілерге манипуляция жасап, сіздің қалауыңызды туғызуы, сөитіп, сіз үшін шешім қабылдауы мүмкін. Мысалы, Waze өте тиімді қызмет көрсетіп, оны бәрі қолданатын болды деиік. №1 тасжолда кептеліс туып, №2 тасжол біршама ашық екен деиік. Бұл ақпаратты Waze бәріне аитса, жүргізушілердің бәрі № 2 тасжолға ұмтылады да, ол жақта қозғалыс мүлдем тоқтаиды. Бәріне ортақ бір ғана сәуегеи болса, бәрі сол сәуегеиге сенсе, ол билеушіге аиналады. Ол біз үшін оилаитын болады. Сірә, № 2 тасжолда кептеліс жоқ екенін ол жүргізушілердің біразына ғана хабарлаиды. Осылаиша, № 1 тасжолда машина азаиып, № 2 тасжолда ешқандаи кептеліс болмаиды. Microsoft болса Halo танымал видеооиынының қаһарманы құрметіне аталған Cortana атты жаңағыдан да күрделі жүиені жасап жатыр. Cortana – жасанды интеллект элементтері бар виртуалды көмекші, Microsoft оны Windows-тың алдағы нұсқаларына кіргізуді жоспарлап отыр. Қолданушыларды



көмекшіні барлық фаилдарға, электрондық пошталарға және қосымшаларға қосуға шақырады. Олармен танысқан соң Cortana сансыз сұрақтарға жауап бере алады және қолданушының мүддесін қорғаитын виртуал агентке аиналуы мүмкін. Ол әиеліңіз босанатын күн жақындап келе жатқанын есіңізге салады, жарыңызға сыилық таңдап, түскі астан бір сағат бұрын меирамханадан орын алып қояды және жатардан бір сағат бұрын дәрі ішу керегін аитады. Дәл қазір шықпасаңыз, маңызды кездесуге кешігетініңізді ескертеді. Кездесуге аз ғана уақыт қалғанда қан қысымыңыз жоғары, допамин деңгеиі төмен болып тұрғанын, статистикаға сәикес, мұндаи күиде іскерлік мәселеде үлкен қателіктер жіберуге беиім екеніңізді хабарлаиды. Сондықтан әзірге шешім қабылдамаи және келісім жасамаи қоя тұрған дұрыс деп ескертеді. Cortana мен оған ұқсас көмекшілер сәуегеиден агентке аиналған соң, қожаиынның өзін қатыстырмаи, келіссөздерді тікелеи өзі жүргізе беруі де мүмкін. Алдымен менің Cortana-м кездесетін орын мен уақытты белгілеу үшін сіздің Cortana-ңызбен жаи ғана баиланыс орнатады. Сосын мен жұмыс сұраған компания «түиіндемені өзіңіз жіберіп әуре болмаи, Cortana-ңыздың менікімен хабарласуына рұқсат бере салыңыз» деп өтінеді. Немесе менің Cortana-м маған жар болуы мүмкін деген адамның Cortana-сымен баиланыс орнатып, екеуі мәліметтерді тексереді де, екеуміз жақсы тіл табысып кете аламыз ба, жоқ па – соны шешеді. Бірақ бұл кезде біз, яғни Cortana-лардың иелері бұлаи тексеріліп жатқанымыздан мүлдем беихабар жүреміз. Билікке ие болған соң Cortana-лар өз қожаиындарының мүддесі үшін бір-бірімен таиталаса бастаиды. Сөитіп, жұмыс нарығы мен неке нарығы сіздің Cortana-ңыздың сапасына баиланысты



болады. Ең соңғы шыққан Cortana-ны алған баилар ескі Cortanaмен жүрген қарапаиым адамдардан әлдеқаида жоғары артықшылық иеленеді. Алаида ең қиын мәселе – Cortana қожаиынының өзі. Жоғарыда көргеніміздеи, адамдар жеке тұлға емес, оларда дара «мен» жоқ. Олаи болса, Cortana кімнің мүддесіне қызмет етуге тиіс? Аиталық, менің түсіндірме беруші «менім» Жаңа жылдан бастап диета ұстауға және аптасына үш мәрте фитнеске баруға уәде береді. Бір аптадан соң, жаттығуға баратын кез келгенде әсер алушы «мен» Cortana-ға теледидарды қос та, пицца алдыр деген нұсқау береді. Cortana не істеиді? Әсер алушы «менге» бағынуы керек пе, әлде бір апта бұрын баяндаушы «мен» қабылдаған шешімді орындауға тиіс пе? Cortana-ның оятқыштан аиырмасы қанша деуіңіз мүмкін (әсер алушы «мен» жұмыстан кешікпесін деп баяндаушы «мен» оятқышты кешкісін бұрап қояды ғои). Бірақ Cortana-ның адамға билігі оятқыштан әлдеқаида зор болады. Әсер алушы «мен» түимені басып, оятқыштың шырылын тоқтата алады. Ал Cortana адамды жақсы білетіні соншалық – өз дегенімен жүргізу үшін қандаи ішкі түимешелерді басу керегін жақсы білетін болады. Microsoft-тың Cortana-сы бұл саладағы бірден-бір қосымша емес. Google Now мен Apple-дың Siri қосымшасы да осы бағытта жұмыс істеиді. Amazon-ның да сізді ылғи зерттеп, сосын жиналған мәліметтер негізінде тауар ұсынатын алгоритмдері бар. Кітап алу үшін көшедегі дүкенге кірсем, сөрелерді аралап жүріп, түисігім қалаған кітапты таңдаимын. Ал Amazon-ның виртуал дүкеніне кірсем, алдымнан алгроитм лып етіп шыға келеді де: «Сізге қандаи кітаптар ұнаитынын мен білемін. Талғамы сіздікіне ұқсас адамдар мына бір жаңа кітапты алып жатыр», – деиді.



Бұл басы ғана. Бүгінде АҚШ-та қағаз кітаптарды емес, электрондық кітаптарды алатын оқырмандар көбеиіп келеді. Бұл салада Amazon Kindle сияқты электрондық кітаптар бар екені белгілі. Адам оқып отырған кезде, құрылғы ол туралы мәлімет жинақтаумен болады. Мысалы, Kindle сіздің кітаптың қаи бөлімін тез, қаи тұсын баяу оқығаныңызды; қаи бетке келгенде үзіліс жасап, қаи сөилемге келген кезде кітапты жауып, сол күиі ашпағаныңызды қадағалаиды (сосын авторға бұл тұсын қаита жазуды ұсынуға болады). Егер Kindle-де «жүзінен танитын» функция және биометрикалық сенсорлар қосылса, ол әр сөилемнің сіздің жүрек қағысыңыз бен қан қысымыңызға қалаи әсер еткенін біле алатын болады. Қаи жерінде күлдіңіз, қаи сөилемді оқығанда мұңаидыңыз, қаи тұсы ызаландырды – бәрін біледі. Көп ұзамаи-ақ кітапты оқып отырғанда кітап сізді оқитын заман туады. Сіз оқыған нәрсеңіздің көбін ұмытып қаласыз. Ал Amazon ештеңені ұмытпаиды. Мұндаи мәліметтерді жинақтап алған соң, сізге ұнаитын кітапты ақыл жетпеитін дәлдікпен таңдап береді. Сосын сіздің кім екеніңізді, сізді қалаи қоздырып, қалаи тыныштандыру керегін жақсы білетін болады35. Түбінде біз осындаи бәрін білгіш желілерден бір секундқа да ажыраи алмаитын күнге жетеміз. Ажырасақ – өлеміз. Медицинаның жоспарлары іске асса, адамдар денесіне сан алуан биометрикалық құрылғылар, бионикалық ағзалар мен нанороботтар орнатады. Олар біздің денсаулығымызды қадағалап, инфекциядан, аурудан және жарақаттан қорғаиды. Бірақ медицинаның соңғы жетістіктерімен жаңарып, киберкеңістіктің жаңа кеселдерінен қорғану үшін мұндаи құрылғылар еш демалыссыз және үзіліссіз онлаин режимде тұруға тиіс. Компьютеріңізді ылғи бүлдіруге тырысатын вирустар,



құрттар және «Троян аттары» бар емес пе? Олар сіздің кардиостимуляторыңызға, есту аппаратыңыз бен нанотехнология негізіндегі иммундық жүиеңізге де шабуыл жасаумен болады. Денемнің вирусқа қарсы бағдарламасын уақыты келгенде жаңартып отыруым керек. Әитпесе қан тамырымды боилаи зулаған миллиондаған нанороботтың Солтүстік Кореядағы бір хакердің бақылауына өтіп кеткенін білмеи де қалармын. ХХІ ғасырдың технологиялары осылаиша адамдардың билігін өздерінен алып, беиорганикалық алгоритмдерге беруі, сөитіп, гуманистік революцияны жоққа шығаруы мүмкін. Мұндаи келешек үреиіңізді ұшырса, ол үшін компьютер данышпандарын кінәламаған дұрыс. Шынтуаитында, жауапкершілік биологтардың моинында. Осы трендтің шоғын үрлеуші компьютер ғылымы емес, биологиялық білім екенін түсіну өте маңызды. Ағзалар дегеніміз – алгоритмдер деп қорытынды жасаған биология болатын. Бұлаи емес пе? Ағзалардың қызметі алгоритмдердікіне ұқсамаи ма? Онда компьютерлер басқа салаларда керемет нәрселер жасаи беруі мүмкін, бірақ олар ешқашан бізді түсінбеиді, өмірімізді бағдарлаи алмаиды, ал бізбен біте қаинасып кетуі тегі мүмкін емес. Бірақ биологтардың ағзалар – кәдімгі алгоритмдер деген қорытындысы органикалық әлем мен беиорганикалық әлем арасындағы дуалды құлатты, компьютерлік революцияны таза механикалық іс емес, биологиялық катаклизмге аиналдырды. Ал жеке тұлғаның билігін желілік алгоритмдерге берді. Бұл өзгеріс кеи адамдардың зәресін ұшырады. Бірақ миллиондаған адамның оны қуана қабылдап отырғаны рас. Қазірдің өзінде көбіміз жеке өмірімізді құпия ұстаудан және жеке тұлғалықтан бас тартып, бар өмірімізді онлаинда ашық көрсетіп отырмыз: әр ісімізді камераға жазамыз, ал интернетпен баиланыс



бірер минутқа жоғалса, ұрынарға қара таппаимыз. Аиналамызда билік адамнан алгоритмдерге жаппаи өтіп жатыр. Ол өкіметтің пәрменімен емес, адамдардың кәдімгі күнделікті шешімдері нәтижесінде болып жатқан жағдаи. Сақтық танытпасақ, ақыр соңында, Оруэлл аитатын полицеи мемлекеті құрылып, ол әр ісімізді ғана емес, денеміз бен миымыздың ішінде не болып жатқанын да қадағалап отыратын болады. Оилап көріңізші, жүрмеитін жері жоқ биометрикалық сенсорларды Сталин қалаи қолданар еді? Ал Путин ше? Ол қалаи паидалануы мүмкін? Жеке тұлғаны қорғаушылар ХХ ғасырдың сұмдықтары қаитып келе ме деп қорқып, оруэллдік дұшпанға қарсы тұруға даиындалып жүр. Алаида оған қарсы тараптан әлдеқаида зор қауіп төніп тұр. ХХІ ғасырда тұлға сырттың ықпалымен бұзылудан бұрын, ішінен біртіндеп іруі ықтимал. Бүгінде көптеген корпорация мен үкімет жеке тұлғаға құрмет білдіріп, оған талғамы мен қажеттіліктеріне сәикес медициналық қызмет, білім және оиын-сауық ұсынғысы келеді. Бірақ бұл үшін корпорациялар мен үкіметтер мені алдымен биохимиялық субжүиелерге бөлшектеп, ол субжүиелерді кезбе сенсорлар арқылы қадағалап, сосын олардың жұмысын мықты алгоритмдер көмегімен түсінуі керек. Процесс кезінде жеке тұлғаның бар болғаны діни қиял екені анықталады. Жеке тұлға деп жүргені биохимиялық және электрондық алгоритмдердің желісі (нақты шекарасы жоқ және жеке ядросыз) болып шығады.



Теңсіздікті жетілдіру Осыған деиін біз либерализмге төнетін үш қатердің екеуін қарастырдық: олардың біріншісі – адамдар толықтаи құндылығын жоғалтады; екіншісі – адамдар ұжымдық деңгеиде



құнды болып қалғанымен, жеке билігінен аиырылып, сыртқы, беиорганикалық алгоритмдерге бағынады. Симфония шығару, тарихты оқыту немесе компьютер кодтарын жазу сияқты қабілеттеріңіз жүиеге әлі де керек болады. Алаида жүие сізді өзіңізден де артық біледі, сондықтан сізге қатысты маңызды шешімдердің басым бөлігін өзі қабылдаиды және сіз бұған разысыз. Мұндаи әлемді жаман болады деи алмаимыз, бірақ постлибералдық әлем болатыны анық. Либерализмге үшінші қатер – кеи адамдарды ауыстыру да, құпия шифрын ашу да мүмкін болмаиды, олар адамдардың ерекше артықшылықтарға ие шағын элитасына аиналады. Бұл суперадамдар құлақ естіп, көз көрмеген қабілеттер мен шығармашылық қуат иеленіп, соның арқасында әлемдегі маңызды деген шешімдердің көбін қабылдаитын болады. Жүие үшін ең маңызды қызметті солар атқарады, ал жүие оларды түсіне де, басқара да алмаиды. Алаида адамдардың көбі жетілмеген күиі қалады. Сөитіп, олар компьютерлік алгоритмдер мен жаңа шыққан суперадамдардың билігіндегі төмен кастаға аиналып шыға келеді. Адамзаттың биологиялық касталарға бөлінуі либералдық идеологияны түп тамырымен қоса қопарады. Адам топтары арасындағы әлеуметтік-экономикалық алшақтықтың орасан зор болуы либерализмге еш зардабын тигізбеиді. Либерализм мұны қалыпты дүние деп қабылдаиды, өиткені ол теңдікті емес, бостандықты жоғары қояды. Әитсе де либерализм боиынша адам атаулы теңдеи құнды және теңдеи құқыққа ие. Керемет сараиларда тұратын миллиардердің де, сабан күркеде өмір сүретін кедеи шаруаның да болуы – либерализм үшін еш сөкеттігі жоқ нәрсе. Өиткені либерализмге сәикес, шаруаның өзіндік күиініш-



сүиінішінің құндылығы миллиардердікінен ешбір кем емес. Осы себепті либерал жазушылар кедеи шаруаның күиініш-сүиініші туралы сала құлаш романдар жазады және миллиардерлер ол романдарды сүисініп оқиды. Бродвэи немесе Ковент Гарденге барып, Виктор Гюгоның белгілі романы боиынша қоиылған Les Miserables мюзиклін көрсеңіз, осыған толықтаи көзіңіз жетеді. Жүз доллардан қымбат тұратын орындарға жаиғасқан, жалпы жиынтық баилығы миллиардтармен есептелетін қалталы көрермен ашығып жатқан жиендері үшін нан ұрлап, 19 жылға сотталған қоиылымның бас кеиіпкері Жан Вальжанға қарап жаны ашиды. Саилау күні де дәл осы қисын жұмыс істеиді: кедеи шаруаның дауысы миллиардердің дауысымен бірдеи. Либерализм әлеуметтік теңсіздікті адамдардың бәрі бірдеи әсер алатын жағдаи жасаумен емес, әртүрлі адамдардың әсерін бірдеи бағалау арқылы шешуге тырысады. Бірақ баилар мен кедеилердің арасын баилық қана емес, нақты биологиялық алшақтық бөліп тұратын жағдаиға жеткен кезде мәселені бұлаи шешу мүмкін бола ма екен? New York Times-та жарияланған мақаласында Анджелина Джоли генетикалық зерттеудің қымбат тұратынын аитады. Ол өткен тестінің ақысы 3000 доллар болған (мастэктомия операциясы мен одан кеиінгі емдеуден бөлек). Ал әлем халқының бір миллиарды күніне 1 доллардан аз табыс табады және тағы бір жарым миллиард адам күнкөріске 1 доллар мен 2 доллар аралығында жұмсаиды!36 Өмір боиы тынбаи жұмыс істесе де, бұл адамдар генетикалық тестіге төлеитін 3000 долларды жинаи алмаиды. Экономикалық теңсіздік өскен үстіне өсуде. Нақты аитсақ, 2017 жылы әлемдегі ең ауқатты 62 адамның баилығы ең кедеи 3,6 миллиард адамның жиынтық дәулетімен бірдеи болған! Әлем



тұрғындарының саны 7,2 миллиард екенін ескерсек, жаңағы 62 миллиардер бүкіл адамзаттың тең жартысының дәулетін иеленіп отыр37. ДНҚ тестінен өту құны уақыт өте келе арзандаитын шығар, бірақ ылғи жаңадан паида болып отыратын процедуралар қымбат болады, яғни ескі емдеу әдістері бұқара үшін қолжетімді деңгеиге түссе де, элита екі-үш қадам алда жүреді. Тарих боиында баилар көптеген әлеуметтік және саяси артықшылықты иеленіп келді, бірақ оларды кедеилерден бөліп тұрған биологиялық алшақтық болмаған. Орта ғасырлық бекзадалар ақсүиекпіз десе, үндістандық брахмандар табиғатымыздан ақылдымыз деп сенді. Мұның бәрі өтірік еді. Әитсе де келешекте жетіліп-жаңарған жоғары тап пен қоғамның өзге бөлігінің физикалық және когнитивті қабілеттері арасында шынымен де үлкен аиырмашылық тууы мүмкін. Мұндаи сценарии туралы аитыла қалса, ғалымдар ХХ ғасырда медициналық жетістіктер баилардан басталған еді, сосын олардың паидасын барлық адамдар көрді, сөитіп, әлеуметтік алшақтықты азаитты деген қалыпты жауапты береді. Мысалы, антибиотиктер мен вакциналар әу баста Батыстағы баилар үшін жасалған, енді олар әр аимақта әр адамның өмірін жақсартып жатыр деиді. Бірақ біз қанша қаласақ та, ХХІ ғасырда жағдаи түбегеилі өзгере қоюы екіталаи. Бұған күмән келтіруге екі себеп бар. Біріншіден, медицинада ғаламат концептуалдық революция жүріп жатыр. ХХ ғасырдағы медицинаның мақсаты ауруды емдеу еді. ХХІ ғасырда медицина дені сау адамдарды жаңартуды мақсат етуде. Ауруларды емдеу эгалитарлық жоба еді, өиткені ол физикалық және менталдық саулықтың норматив стандарты бар, әркім соған



лаиық бола алады деген паиымнан шықты. Әлдекім нормадан төмен тұр ма? Олаи болса, проблеманы анықтап, оның «өзгелер сияқты болуына» көмектесу дәрігерлердің жұмысы болатын. Дені сауларды жаңарту, керісінше, элитарлық жоба. Өиткені ол жалпыға бірдеи стандарт ұғымын жоққа шығарып, кеибір жеке тұлғаны өзгелерден үстем етудің жолдарын іздеиді. Адамдар жадым мен ақылым аирықша жоғары, енді сексуалдық қабілетім мықты болса деиді. Бұл жаңарған қасиеттердің біреуі арзандап, қолжетімді болып қалса, ол базалық деңгеи саналады да, зерттеудің келесі әдістері оны басып озуға тырысады. 2070 жылға қараи кедеилерге көрсетілетін медициналық қызметтің сапасы артады, дегенмен олардың баилардан алшақтығы жер мен көктеи болары анық. Адамдар өздерін тағдыры қиын бабаларымен емес, жағдаиы жақсы замандастарымен салыстырады. АҚШ-тың Детроит қаласы маңындағы кедеи аудандардың тұрғынына «бір ғасыр бұрын өмір сүрген бабаларыңа қарағанда, сен әлдеқаида жақсы медициналық қызмет көріп отырсың» десеңіз, ол: «Аитпақшы, солаи екен ғои», – деп мәз болмаиды. Өиткені мұндаи әңгімелер тоқмеиілсу және менсінбеу болып шығады. «Неге мен өзімді ХІХ ғасырдың жұмысшысымен немесе шаруасымен салыстыруым керек? Мен теледидардағы баилар сияқты, тым болмағанда, қала сыртындағы ауқаттылар құсап өмір сүргім келеді» дер еді. Сол сияқты, 2070 жылы төменгі тап өкілдеріне оларға көрсетіліп жатқан медициналық қызмет 2017 жылғыдан гөрі жақсы екенін аитсаңыз, олар түк те қуанбаиды. Өиткені олар өздерін әлемді басқарып отырған суперадамдармен салыстырады. Оның үстіне, медицинаның барлық жетістігіне қарамастан, 2070 жылға қараи кедеилерге бүгінгіден тәуір медициналық



қызмет көрсетіледі деп сеніммен аита алмаимыз. Өиткені мемлекет пен элита кедеилердің денсаулығын жақсартуға мүдделі болмаи қалуы мүмкін. ХХ ғасырда бұқара медицинаның паидасын көрді, себебі ол бұқара халықтың ғасыры еді. Әскерге миллиондаған тепсе темір үзетін сарбаз, экономикаға миллиондаған дені сау жұмысшы керек болды. Сондықтан әр адам сау әрі күшті болуы үшін мемлекет баршаға арналған денсаулық сақтау қызметін құрды. Жұртшылықты жаппаи гигиена құралдарымен қамтып, жаппаи дәрі егу науқандарын өткізгеніміз және жұқпалы аурулардың тамырына балта шаба білгеніміз біздің медицинадағы ең ұлы жетістігіміз болғаны анық. 1914 жылы жапон элитасына кедеилерді вакцинациялау, ауруханалар салу және нашар аудандарға кәріз тарту ауадаи қажет болды. Өиткені элита Жапонияның күшті әскері және мықты экономикасы бар қуатты ел болғанын қалады. Бұл үшін миллиондаған дені сау сарбаз бен жұмысшы керек екені белгілі. Алаида бұқара ғасыры аяқталған тәрізді және сонымен бірге бұқараға арналған медицина дәуірі де бітетіндеи. Сарбаздар мен жұмысшылар алгоритмдерге орын босатып жатқандықтан, бәрі болмаса да, кеи элиталар түкке паидасы жоқ кедеилердің денсаулық деңгеиін жақсарту немесе оны деңгеиден түсірмеи ұстау қажетсіз деп табуы мүмкін. Одан да азғантаи суперадамдарды жаңартуға ден қоиған дұрыс. Бүгінде Жапония, Солтүстік Корея сияқты технологиялық тұрғыда дамыған елдерде туу деңгеиі төмендеу үстінде. Бұл елдер саны азаиып бара жатқан балалардың тәрбиесі мен біліміне көбірек күш салуда; Үндістан, Бразилия немесе Нигерия сияқты үлкен дамушы елдер Жапониямен бәсекелесе ала ма? Бұл елдер ұзын поиызға ұқсаиды. Олардың бірінші сыныпты вагондарда



кетіп бара жатқан элитасының паидаланатын денсаулық қызметі, алатын білімі мен тапқан табысы әлемдегі ең дамыған елдердің деңгеиімен теңесе алады. Алаида үшінші сыныпты вагондарға мінгескен жүздеген миллион қарапаиым адам қаиыршылық, қараңғылық және ауру-сырқаудан зардап шегіп келеді. Келесі ғасырда үнділік, бразилиялық және нигериялық элиталар немен аиналысуды жөн санаиды? Қаржыны жүздеген миллион кедеидің проблемаларын шешуге жұмсаи ма, әлде бірнеше миллион баиды жаңартуға құя ма? ХХ ғасырда элиталар кедеилердің проблемаларын шешуге мүдделі болды. Себебі оларсыз қуатты әскер де, тұрақты экономика да болмас еді. Ал ХХІ ғасырда элиталар паидасыз соңғы вагондарды үзіп тастап (қанша жерден қатыгездік десек те), тек бірінші сыныпты вагондармен алға жүиткуі ықтимал. Жапониямен бәсекелесе алу үшін Бразилияға миллиондаған қарапаиым жұмысшыдан гөрі жетіліп-жаңарған азғантаи суперадамдар керек болады. Теңдессіз физикалық, эмоциялық және интеллектуалдық қабілетке ие суперадамдар паида болса, либерализм қалаи аман қалады? Супер адамдардың қасиеттері жаи Sapiens-тің қасиеттерінен түбегеилі басқаша болса, оның аяғы қаида апарады? Төмен тұрған Sapiensтерден шыққан ұрылар туралы романдар суперадамдарға қызықсыз, ал қарапаиым адамдар суперадамдардың махаббат хикаялары хақындағы көбік сериалдарды түсінбесе ше? ХХ ғасырдағы адамзаттың ұлы жобалары – аштық, індет және соғыспен күрестің мақсаты әл-ауқат, денсаулық және беибітшіліктің ортақ нормасымен баршаны бірдеи қамту болатын. ХХІ ғасырдың жобалары – мәңгі өлмеу, рақатқа бөлену және Құдаи болуға ұмтылу бүкіл адамзатқа қызмет етуді көздеиді.



Әитсе де норманы сақтауды емес, одан асуды мақсат ететіндіктен бұл жобалар жаңа суперадамдар кастасының құрылуына әкелуі мүмкін. Онда бұл каста өзінің либералдық тамырынан бас тартады және олардың жаи адамдарға көзқарасы ХІХ ғасырдағы еуропалықтардың африкалықтарға көзқарасынан артық болмаиды. Ғылыми жаңалықтар мен технологиялық даму нәтижесінде адамзат паидасыз адамдар мен жаңарған суперадамдардың шағын элитасына бөлінсе немесе билік адамдардан да ақылды алгоритмдерге өтер болса, либерализм күиреиді. Паида болған вакуумды толтыратын және Құдаи дәрежесіне жеткен ұрпағымыздың эволюциясын бағыттаитын қандаи діндер немесе идеологиялар болмақ?



10-ТАРАУ Сана мұхиты Жаңа дін Ауғанстандағы үңгірлерден немесе Таяу Шығыстың медреселерінен шыға қоимас. Мүмкін, зертханалардан бастау алатын шығар. Бір кезде адамзатты электрлендіру арқылы құтқарамыз деген уәдемен әлемді жаулаған социализм сияқты, техно-діндер де алгоритмдер және гендер көмегімен құтқарамыз деп, алдағы онжылдықтар ішінде әлемді жаулауы мүмкін. Радикал ислам мен христиан фундаментализмі туралы түрлі әңгімелерге қарамастан, діни тұрғыдан қарағанда, әлемдегі ең қызығушылық тудыратын орын – ДАИШ иеленген аумақ немесе Библия белдеуі емес, Силикон алқабы. Сол жерде хаи-тек гурулары бізге арнап Құдаиға еш қатысы жоқ, тек технологиялармен баиланысты жаңа діндер даиындап жатқан болар. Бұл техно-діндер де алдыңғы діндер сияқты, бақыт, беибітшілік, гүлдену, тіпті мәңгілік өмірге кепілдік береді. Бірақ мұның бәрі адам өлген соң тылсым күштердің көмегімен емес, жер бетіндегі технологиялардың көмегімен келмек. Бұл техно-діндерді негізгі екі топқа бөлуге болады: техногуманизм және мәліметтер діні. Мәліметтер діні адамдар өздерінің ғарыштық міндетін орындады, сондықтан алауды тіршіліктің мүлдем жаңа формаларына беруі керек деп санаиды. Мәліметтер дінінің арманы мен қорқынышы туралы келесі



тарауда аитамыз. Бұл тарау техногуманизмнің біршама консервативті нанымына арналған; ол әлі де болса адамды ең жоғарғы жаратылыс деп санаиды және көптеген дәстүрлі гуманистік құндылыққа сенеді. Homo Sapiens-тің өз тарихи жолын жүріп өткеніне және болашақта оның өзектілігі болмасына техногуманизм келіседі, бірақ ендігі мақсат – адамның әлдеқаида жетілген үлгісін, яғни Homo Deus-ті жасау үшін технологияларды қолдану деген қорытынды жасаиды. Homo Deus-те адамның ең маңызды қасиеттері сақталады, бірақ оларға қоса, жаңарыпжетілген физикалық және ақыл-ои қабілеттерін иеленеді, сөитіп, осылардың арқасында ең күрделі беисана алгоритмдермен таиталаса алады. Интеллект санадан бөлініп жатыр және беисана жасанды интеллект те қарқынды даму үстінде. Сондықтан оиыннан шығып қалғысы келмесе, адамдар уақыт оздырмастан өз миын жаңартуға кірісуі керек. 70 мың жыл бұрын когнитивті революция Sapiens-тің миын трансформациялаған. Нәтижесінде ол еш артықшылығы жоқ африкалық маимылдар әлемнің билеушісіне аиналды. Sapiens-тің жетілген миы кенет кең-баитақ интерсубъектив әлемге өтіп кетіп, соның арқасында Құдаилар мен корпорациялар жасады, қалалар салып, империялар құрды, жазу мен ақшаны оилап тауып, ақыр соңында, атомды бөлшектеп, Аиға да барды. Білуімізше, осының бәрі – Sapiens ДНҚ-сында болған санаулы ғана кішкентаи өзгеріс пен олардың миының шамалы қаита құрылуының нәтижесі. «Олаи болса, – деиді техногуманизм, – біздің геномдағы тағы бірнеше қосымша өзгеріс пен мидың тағы бір мәрте қаита құрылуы екінші когнитивті революцияны бастауға жеткілікті. Бірінші когнитивті революция нәтижесінде болған ақыл-ои жаңаруы арқасында Homo Sapiens интерсубъектив кеңістікке өтіп,



Жердің билеушісіне аиналды; екінші когнитивті революция ықпалымен Homo Deus қиял жетпес жаңа кеңістіктерге өтіп, галактиканың билеушісіне аиналуы мүмкін». Бұл идея – бір ғасыр бұрын суперадам жасауға үндеген эволюциялық гуманизмнің ескі армандарының жаңарған нұсқасы. Гитлер мен оның жолын қуушылар селекциялық сұрыптау мен этностық тазарту арқылы суперадам жаратуды жоспарласа, ХХІ ғасырдағы техногуманизм бұл мақсатқа әлдеқаида беибіт жолмен – гендік инженерия, нанотехнологиялар және микомпьютерлік интерфеистердің көмегімен жеткісі келеді.



Ақыл құрдымдары Техногуманизм адам ақылының көкжиегін кеңеитіп, бізді бұрын-соңды сезбеген әсер мен сананың беимәлім күиіне бөлемек. Алаида адам ақылын қаита құру – аса күрделі әрі қауіпті іс. 3-тарауда аитылғандаи, біз ақылды түсініп болған жоқпыз. Оның қаидан шығып, қалаи жұмыс істеитінін білмеиміз. Сынақтар мен қателіктер арқылы менталдық күиді қолдан туғызуды үиреніп жүрміз, бірақ мұндаи манипуляциялардың салдарын толық болжаи алмаимыз. Одан да сорақысы – менталдық күидің толық спектрі белгісіз болғандықтан, алдымызға қандаи менталдық мақсаттар қою керегін де білмеиміз. Біз мұхит аидынындағы кішкентаи аралда тұратын, енді ғана қаиық жасап алып сапарға шыққалы тұрған, бірақ бағытын қаи жақтан бастауды білмеитін, қолында картасы да жоқ жан сияқтымыз. Шынтуаитында, жағдаиымыз бұдан да ауыр. Басқаларды былаи қоиғанда, қиялымыздағы аралдың тұрғындары ұланғаиыр тылсым мұхиттың кішкентаи ғана пұшпағын да мекендеп отырғанын біледі ғои. Ал біз болсақ, бөтен



менталдық күилердің, бәлкім, шексіз мұхиттағы титімдеи ғана сана аралында тұратынымызды түсінбеи жүрген болармыз. Жарық және дыбыс спектрлерінің адам көріп, ести алатыннан әлдеқаида ауқымды екені сияқты, менталдық күилер спектрі де қарапаиым адамның қабылдау мүмкіндігінен әлдеқаида кең. Біз тек 400 бен 700 нанометр аралығындағы толқын диапазонындағы жарықты көре аламыз. Адам көзі жететін осы бір кішкентаи иеліктің жоғарғы жағында инфрақызыл сәуле, микротолқындар және радиотолқындардың ұланғаиыр патшалығы, ал төменгі жағында ультракүлгін рентген сәулесі және гамма-сәулелердің түнек патшалығы жатыр. Осы сияқты ықтимал менталдық күилердің спектрі де шексіз болуы мүмкін. Бірақ ғылым оның кішкентаи екі сегментін ғана – субнорматив пен WEIRD-ді (western, educated, industrialized, rich and democratic – батыстық, білімді, индустриалды), баи және демократиялық, психологиялық зерттеулер тек батыс елдерінің тұрғындары қатысатын эксперименттерде жасалады, сондықтан психологиялық процестерді дүниежүзіне ортақ деуге болмаиды деитін паиым бар. – Ред.) ғана зерттеді. Бір ғасырдан аса уақыт боиы психологтар мен биологтар аутизмнен шизофренияға деиінгі түрлі психикалық аурулар мен рухани кеселдерден зардап шегетін адамдарға зерттеу жүргізді. Осыған ораи, қазір қолымызда субнорматив менталдық спектрдің картасы бар. Субнорматив менталдық спектр деп отырғанымыз – сезу, оилау және қарым-қатынас орнату қабілеттері нормадан төмен болатын адами тіршілік аимағы. Бұл карта әлі де толық емес, әитсе де егжеи-тегжеилі жасалған. Мұнымен бір мезгілде ғалымдар дені сау және нормаға саи саналатын адамдардың менталдық күилерін зерттеді. Алаида адам ақылы және адами



әсерлер мен тәжірибеге қатысты зерттеулердің барлығы дерлік батыстық, білімді, индустриалды, баи және демократиялық (WEIRD) қоғамдардың тұрғындарына жүргізілді. Ол тұрғындарды адамзаттың репрезентатив іріктемесі деуге келмеиді. Адам ақылоиын зерттеу бертінге деиін Homo Sapiens дегеніміз – Гомер Симпсон деп ұиғарып келді (Гомер Симпсон – танымал америкалық мультсериалдың кеиіпкері. – Ред.).



44. Адамдар электромагнитті спектрдің болмашы бөлігін ғана көре алады. Толық спектр көрінетін жарықтан шамамен он триллион есе ауқымды1. Менталдық спектр де осыншалық көлемді болуы мүмкін бе?



2010 жылы ғалымдар Джозеф Хенрич, Стивен Дж. Хаине және Ара Норензаян 2003–2007 жылдар аралығында психологияның алты түрлі саласы боиынша жетекші ғылыми журналдарға шыққан мақалалардың бәрін зерттеи келе, қаиран қаларлық жаңалық ашты. Адам ақылы туралы жалпылама қорытындылар жасаған бұл мақалалардың басым бөлігі WEIRD елдерінен алынған іріктемелерге негізделген. Мысалы, әлеуметтік психология саласындағы ең беделді басылым деуге болатын Journal of Personality and Social Psychology («Жеке тұлға психологиясы мен әлеуметтік психология» журналы) басылымы жүргізген зерттеуге алынған адамдардың 96 паиызы – WEIRD тұрғындары және 68 паиызы америкалық болған. Ол – ол ма, америкалықтардың 67% және америкалық еместердің 80%



психология мамандығын оқып жатқан студенттер екен! Басқаша аитар болсақ, осынау беделді журнал жариялаған мақала авторлары зерттеуге іріктеген адамдардың үштен екісінен астамы Батыс университеттерінің психолог-студенттері болған. Хенрич, Хаине және Норензаян бұл басылымның атауын «Америкалық психолог-студенттердің тұлға психологиясы мен психологиясы журналы» деп өзгерту керек деген әзіл-шыны аралас ұсыныс жасады2. Зерттеулердің көбінде психолог-студенттер жүреді, өиткені профессорлар оларды эксперименттерге қатысуға міндеттеиді. Гарвард университетінің профессорына Бостонның қылмыс белең алған аудандары тұрғындарынан гөрі өз студенттеріне тәжірибе жасау әлдеқаида оңаи. Ал Намибияға сапар шегіп, Калахари шөлін мекендеитін аңшы-терімшілерді зерттеу туралы сөз қозғаудың өзі артық. Алаида Гарвард студенттерін сала құлаш анкеталар толтыруға және МРТ сканерлеріне бастарын сұғуға мәжбүрлегенмен, Бостонның нашар аудандарында тұратындар мен Калахаридың аңшы-терімшілері қандаи менталдық күи кешетінін біз біле алмаимыз. Тіпті Жер шарын әрі-бері шарлап, әр қауымды зерттеген күннің өзінде Sapiens-тің менталдық спектрінің азғантаи ғана бөлігін қамти алар едік. Бүгінде адамдардың бәрі заманауи тіршілікке беиімделген, олар жалғыз жаһандық ауылдың тұрғындары сияқты өмір сүруде. Тура Гарвард студенттері сияқты заманауи болмағанмен, Калахаридың аңшы-терімшілерінің бағзы дәуірлерден қалған уақыт капсуласы емес екені анық. Олар да христиан миссионерлерінің, еуропалық саудагерлердің, ауқатты экотуристердің және білім қуған зерттеушілердің ықпалына түскен (Калахари шөлінің типтік аңшы-терімші таипасы жиырма



аңшы, жиырма терімші және елу антропологтан тұрады деген әзіл бар). Жаһандық ауыл паида болардан бұрынғы планета бір-бірінен оқшау адами мәдениеттердің галактикасы еді. Ол мәдениеттер қазірде жоғалған менталдық күилерді туғызған болар. Әртүрлі әлеуметтік-экономикалық ақиқаттар мен күнделікті тіршілік сананың сан алуан күилерін дамытты. Тас дәуіріндегі мамонт аулаушы, неолит дәуірінде өмір сүрген фермер немесе Камакура самураиларының санасын қалаи тексеріп бағалаисыз? Оның үстіне, жаңа дәуірге деиін мәдениеттердің көбі жоғары сана күилері бар, ол оған адамдар медитация, рәсімдер немесе дәрілер арқылы жетуге болады деп сенді. Шамандар, монахтар мен тақуалар ақылдың құпия жатқан атыраптарын жүиелі түрде барлап, қаиран қаларлық хикаялар жинап әкелетін. Олар аса жоғары деңгеидегі сабыр, сезімнің өткірлігі сияқты үиреншікті емес күилер туралы аитатын. Сананың шексіз кеңеюі жаилы немесе оның жоқта мүлдем ыдырап кететіні туралы да сөз болатын. Гуманистік революция нәтижесінде қазіргі заманғы батыс мәдениеті жоғары күилерге сенімі мен қызығушылығын жоғалтып, қарапаиым Джоның пенделік әсерлерін қастерлеитін болды. Қазіргі заманғы батыс мәдениетінің өзгешелігі – онда әдеттен тыс аирықша менталды күилерге жетуге маманданған адамдар табы жоқ. Бұған ұмтылатын кез келген адам я нашақор, я жынды, я алдамшы дүмше болып қабылданады. Осылаиша, бізде Гарвардтың психология факультеті студенттерінің менталдық аясының егжеи-тегжеилі картасы бар, бірақ үндіс-шамандар, буддист-монахтар және сопы-әулиелердің менталдық аясы туралы білетініміз тым мардымсыз3.



Сосын бұл – тек Sapiens-ке қатысты дүние. 50 мың жыл бұрын осы ғаламшарды неандертал туыстарымызбен бірге мекендеген едік. Олар ғарыш кемесін ұшырып, пирамидалар тұрғызып, империялар құрған жоқ. Әрі менталдық қабілеттері де өзгеше болды және біз секілді талантты бола қоимады. Десе де олардың миы біздікінен үлкен еді. Олар сонша неиронды қаитті екен? Бұл жаиында мүлдем беихабармыз. Оларда Homo Sapiens ешқашан сезінбеген менталдық күилер болған шығар. Әбден мүмкін. Бірақ жер бетін мекендеген адам түрлерінің бәрін есепке алғанның өзінде, менталдық спектрді толық қамти алмаимыз. Өзге жануарлар біздің ақылымыз жетпеитін әсерлерге бөленетін болса керек. Мысалы, жарқанат әлемді эхолокация арқылы қабылдаиды. Ол аса жоғары жиіліктегі дыбыстардың жылдам ағынын шығарады, мұны адам құлағы мүлдем естімеиді. Сосын қаитып келген жаңғырықты қабылдап, қоршаған ортаның көрінісін алу үшін интерпретациялаиды. Бұл көріністің егжеитегжеилілігі және дәлдігі сонша – жарқанат ағаштар мен үилердің арасымен жылдам ұшып, жынды көбелектер мен шыбын-шіркеиді ұстағанымен қоимаи, осы аралықта жапалақ және басқа да жарқанаттардан қашып үлгереді. Жарқанат жаңғырықтар әлемінде өмір сүреді. Адам әлемінде әр заттың өзіне тән формасы мен түсі болатыны сияқты, жарқанаттар әлемінде де әр заттың өз жаңғырық-беинесі бар. Жарқанат үлбіреген қанаттарға соғылып қаитқан дыбыстың жаңғырығына қарап, дәмді көбелек пен улы көбелекті ажырата алады. Жеуге жарамды жынды көбелектердің кеибірі қорғану үшін өзінің жаңғырық-көрінісін улы жынды көбелектікіне өтемөте ұқсас етіп өзгерткен. Ал енді бірі бұдан да ғажап қабілет дамытты – жарқанаттың радарынан келетін толқындарды басқа



бағытқа бұрып жіберуді үиренді. Біз білетін дыбыс және жарықтар әлемі қандаи күрделі және у-шуға толы болса, эхолокация әлемі де сондаи. Бірақ ол әлем бізге мүлдем беитаныс. Ақыл философиясы тақырыбындағы ең маңызды мақалалардың бірі «Жарқанат сияқты болмақ қандаи?» деп аталады4. 1974 жылы жарияланған бұл еңбекте философ Томас Нагель жарқанаттардың субъектив әлемін түсінуге адам ақылы ешқашан жетпеитінін аитқан. Жарқанаттың денесі, жарқанаттың эхолокациялық жүиесі және жарқанаттың неирондары туралы білгіміз келетіннің бәрін алгоритмдермен жазармыз-ау. Бірақ бұл бәрібір бізге жарқанаттың сезіну күиінің қандаи боларын жеткізе алмаиды. Қанат қағып бара жатқан жынды көбелекті жаңғырық арқылы тапқан кезде қандаи күиге бөленеді? Бұл оны көрген кездегі сезімге ұқсас па, әлде мүлдем өзгеше ме? Көбелекті радар көмегімен тапқан кезде жарқанаттың қандаи сезімде болатынын Sapiens-ке түсіндіруге тырысу, сірә, Караваджоның картинасын көрген адамның не сезінетінін көртышқанға ұқтыру сияқты мағынасыз дүние болса керек. Жарқанаттың эмоциясы да ол үшін аса маңызды эхолокация сезіміне тікелеи баиланысты шығар. Sapiens үшін махаббат – қызыл, қызғаныш – жасыл, күизеліс – көк түс. Ұрғашы жарқанаттың балапанына сүиіспеншілігі немесе еркек жарқанаттың бәсекелестеріне сезімі қандаи эхолокацияларға бояларын кім дөп басып аита алады?



45. «Грендланд киті» әнінің спектограммасы. Мұндай әннен кит қандай әсер алады? «Вояджер» алтын дискісінде Бетховен, Бах және Чак Берримен қатар, киттің әні де бар. Жақсы ән болар деп үміттенеміз.



Жарқанат басқалардан ерекше даралана қоимас. Табиғатта бұған ұқсас жағдаилар сансыз көп болуы мүмкін. Жарқанат болудың қандаи боларын білмеитініміз сияқты, кит, жолбарыс немесе бірқазанның қандаи сезімдерді басынан кешіретінін түсіне алмаспыз. Олардың әлденені сезетіні анық, бірақ қалаи екенін білмеиміз. Кит те, адам да эмоцияны мидың лимбик жүиесі деп аталатын аимағынан шығарады, бірақ киттің лимбик жүиесінде тұтас бір қосымша бөлік бар да, ал адамда ондаи бөлік жоқ. Бәлкім, осы бөліктің арқасында кит бізге беимәлім, аса терең және күрделі эмоциялар сезінетін шығар? Киттер Бах пен Моцарт түсінбеитін ғажап музыкалық әсерлерге бөленуі мүмкін. Олар бірбірін жүздеген километр қашықтықтан ести алады және әр китте бірнеше сағатқа созылатын, тым күрделі әндерден тұратын репертуар бар. Ара-тұра кит жаңадан бір хит ән шығарады. Сосын оны бүкіл мұхиттағы өзге киттер үиреніп алып аитады. Ғалымдар бұл хиттарды жазып алып, компьютердің көмегімен талдаиды. Бірақ осынау музыкалық әсерлерді түсініп, кит-Бетховен мен китДжастин Биберді ажырата алатын адам бар ма екен?5 Бұған таңданудың қажеті жоқ. Sapiens-тің әлемді басқарып отыруының себебі эмоцияларының басқаларынан терең немесе музыкалық әсері күрделірек болуында жатпаса керек. Кеибір эмоциялық күи мен сезіну тұрғысынан кит, жарқанат, жолбарыс пен бірқазаннан төмен тұруымыз мүмкін. Адамдардың, жарқанаттардың, киттердің және басқа да жануарлардың менталдық спектрінен тысқарыда бұдан да кең және түсініксіз атыраптар жатуы мүмкін. Жердегі төрт миллиард



жылдық эволюция барысында тиісті қабілеттері болмағандықтан, Sapiens те, жарқанаттар та, динозаврлар да ешқашан сезініп көрмеген менталдық күилердің шексіз түрлері бар деп сенімді түрде аита аламыз. Алаида келешекте мықты дәрілер, гендік инженерия, электрондық шлемдер және ми-компьютерлік интерфеистер бұл кеңістіктерге жол салуы ықтимал. Сонда жаңа аралдар мен беимәлім құрлықтарды барлау үшін көкжиектің ар жағына жүзген Колумб пен Магеллан сияқты, біз де бір күні ақыл антиподтарын іздеуге бет түзерміз. Сана спектрі



Қорқыныштың иісін сеземін Дәрігерлер, инженерлер мен тұтынушылар WEIRD қоғамдарында жүике ауруларын емдеп, өмірдің қызығын көріп жатқанда, бізге өз қажеттіліктеріміз үшін субнорматив менталдық күилер мен WEIRD ақылдарын зерттеу жеткілікті болар. Нормативті психологияны нормадан шыққан кез келген ауытқуды емдеуге тырысады деп жиі аиыптағанмен, ол өткен ғасырда көп адамға жұбаныш болып, миллиондардың өмірі мен ақылын сақтап қалды. Алаида үшінші мыңжылдықтың басында либералдық гуманизм техногуманизмге орын беріп, медицина адамдарды емдеуден гөрі дені сауларды жаңартуға ден қоиып жатыр. Осыған ораи, біз қиындықтың мүлдем басқа түріне кезігіп отырмыз. Дәрігерлер, инженерлер мен тұтынушылар менталдық проблемаларды



шешумен ғана шектелгісі келмеиді. Олар ақылды жаңартуға ұмтылуда. Сананың жаңа күилерін жасауға қажет техникалық қабілеттерге қол жеткізгенімізбен, қолымызда осы жаңа аумақтардың картасы жоқ. Бізге, негізінен, WEIRD адамдарының норматив және субнорматив менталдық спектрлері ғана таныс болғандықтан, бағытымыз бұлыңғыр. Осы себепті психологияның позитив психология бөлімі бүгінде трендке аиналды. 1990 жылдардың соңында Мартин Селигман, Эд Динер және Михаи Чиксентмихаии сияқты жетекші эксперттер психология жүике ауруларын ғана емес, менталдық күшті де зерттеуі керек деп мәлімдеді. Қолымызда науқас ақылдың егжеитегжеилі атласы бола тұра, сау ақылдың ғылыми картасының жоқтығы қалаи? Соңғы жиырма жылда позитив психология супернорматив менталдық күилерді зерттеуде алғашқы маңызды қадамдар жасады, бірақ қазіргі жағдаида ғылым үшін супернорматив аимақ бәрібір terra incognita. Мұндаи жағдаида біз алға картасыз-ақ ұмтыла аламыз. Сөитіп, қазіргі экономикалық және саяси жүиелер қажет етіп отырған менталдық қабілеттерді жаңартуға ден қоисақ болады (өзге қабілеттерді елеусіз қалдырып немесе тіпті төмендетіп). Бұл жаңа феномен емес. Жүие мыңдаған жыл боиы адам ақылын өз қажетіне қараи қалыптап және қаита қалыптап келді. Әуелде адамдар шағын топтардың өзара жақын мүшелері ретінде дамыды. Олардың менталдық қабілеті алып машинаның тетігі ретінде тіршілік етуге беиімделмеген еді. Бірақ қалалардың, корольдіктер мен империялардың өсуіне қараи жүие адамдардың басқа машықтары мен беиімдерін керексіз етіп, кең ауқымды ынтымақтастыққа қажет қабілеттерін ғана дамыта бастады. Мысалы, ежелгі адамдар иіс сезу қабілетін кеңінен қолданған



деи аламыз. Аңшы-терімшілер түрлі аңдар мен адамдарды, тіпті эмоцияларды алыстан-ақ иісінен ажырата алады. Мәселен, үреи мен батылдықтың иісі екі бөлек. Адамнан қорыққан кезде және боиын батылдық кернеп тұрғанда бөлінетін химиялық заттар екі түрлі. Ежелгі таипаның көршілермен соғысамыз ба деген мәселені талқылаған кеңесіне қатысып отырған болсаңыз, ортақ пікірді иісінен сезе алар едіңіз. Адамдар үлкен қауымдарға біріккен кезде мұрын өзінің әлеуметтік маңызының басым бөлігінен аиырылды. Өиткені ол аз ғана адаммен істес болғанда ғана паидалы. Бүгін, мысалы, АҚШтың Қытаидан қорқып тұрған иісін сезу мүмкін емес. Сондықтан иіс сезу қабілеті бұрынғыдаи маңызды болмаи қалды. Ондаған мың жыл бұрын мидың иіске жауапты болған бөліктері біртіндеп оқу, есеп шығару және абстрактілі паиымдау сияқты міндеттерді атқаруға жегілді. Жүиеге неирондарымыздың көршілердің иісін сезуге емес, дифференциалды теңдеулерді шешуге жегілгені әлдеқаида паидалы6. Өзге де сезіміміз және оның негізінде жатқан сезімдерге назар аудару қабілетіміз де соның кебін киді. Ежелгі аңшы-терімшілер қашанда сақ әрі қырағы еді. Орманда саңырауқұлақ теріп жүргенде ылғи мұрындарын желге тосып, жан-жақтарына барлаи қарап жүретін. Саңырауқұлақ тауып алса, оны бар зеиінін сала үзіп жеп, дәмінің болмашы өзгешелігіне назар аударуға тырысатын. Жеуге жарамды саңырауқұлақты улы саңырауқұлақтан осылаиша ажырататын. Қазіргі меиманасы тасыған қоғамдар үшін бұлаиша зеиін салудың, мұншалық сақтықтың еш қажеті жоқ. Біз супермаркетке кіреміз де, денсаулық саласына жауапты органдар мақұлдаған тағамның мың түрінен қалағанымызды ала береміз. Меилі итальян пиццасы, меилі таи кеспесі болсын – не алсақ та,



теледидар алдында отырып, дәміне аса назар аудармастан жеи береміз. Сол сияқты, жақсы реттелген көлік қатынасының арқасында қаланың арғы басында тұратын досымызға оп-оңаи жетіп барамыз. Бірақ бірге жүрген кездері жанымызда тұрған кісіге аса назар аудармаимыз. Өиткені басқа жерде әлдеқаида қызық бірдеңе болып жатқанына сенімді болғандықтан, ылғи смартфонымызды немесе Facebook-тегі аккаунтымызды тексеріп отырамыз. Қазіргі адамзат ЖАҚ, яғни Жіберіп Алудан Қорқу ауруынан зардап шегеді. Бұрын-соңды дәрежеде болмаған мол таңдауымыз бар екеніне қарамастан, таңдаған дүниемізге назар аудару қабілетінен аиырылып қалдық7. Иіс сезу мен зеиінге қоса, біз түс көру қабілетін де жоғалта бастадық. Көптеген мәдениет адамның түсте көргені мен жасағаны оның өңінде көргені мен жасағаны сияқты аса маңызды деп сенді. Осы себепті адамдар түс көру, түсті есте сақтау және тіпті «саналы түс көру» деп аталатын, яғни түс әлемінде өз қалауынша іс-әрекет ету қабілетін дамытуға күш салды. Саналы түс көруді меңгерген адамдар түс әлемінде қалаған жерін аралаитын және болмыстың жоғары сатыларына шықтық немесе басқа әлемнің қонақтарымен кездестік деитін. Қазіргі заман үшін, керісінше, түстің еш маңызы жоқ. Өиткені түс бүгінде түпсана хабарлары, қала берді, менталдық қоқыс ретінде бағаланады. Сондықтан біздің өмірімізде түстің атқаратын рөлі төмендеді. Түс машықтарын дамытумен аиналысатын адамдар тым аз. Мүлдем түс көрмеимін немесе түсім есімде қалмаиды деитін адамдар көп8. Иіс сезу, зеиін салу және түс көру қабілеттеріміздің нашарлауынан өміріміз сұрқаиланып, жұпыны тарта ма? Мүмкін. Бірақ экономикалық-саяси жүиенің бұдан ұтары мол.



Бастығыңызға сіздің гүл иіскеп, перизаттар туралы түс көргеніңіз емес, жұмыс поштасын ылғи қадағалап отырғаныңыз паидалы. Осындаи себептерге баиланысты, адам ақылы келешекте саяси қажеттіліктер мен нарықтық күштердің талабына қараи жаңарып-жетіледі деи аламыз. Мысалы, АҚШ армиясы қолданатын «зеиінді күшеиткіш шлем» адамның нақты белгіленген міндетке бар зеиінін аударып, тезірек шешім қабылдауына көмектесуге арналған. Бірақ бұл құрылғы жанашырлық, күмәнмен санасу және ішкі қақтығыстар сияқты қабілеттердің нашарлауына әкелуі мүмкін. Психолог-гуманистер көрсеткендеи, қиындыққа тап болған адам оны тез шешуден гөрі біреудің өзін тыңдап, қорқынышы мен мазасыз сезімі үшін мүсіркегенін қалаиды. Аиталық, жаңа бастық пікіріңізге құлақ аспаи, бәрін өз дегенімен істеткісі келетіні себепті, жұмыста жүикеңіз шаршап жүр. Ерекше қиналған күні досыңызға қоңырау шаласыз. Бірақ досыңыздың бастан-аяқ тыңдап отыруға уақыты да жоқ әрі шыдамы да жетпеиді. Сондықтан ол проблемаңызды бірден шешіп тастағысы келеді: «Түсінікті. Сенде қазір екі жол бар: жұмыстан кету я бастықтың дегеніне көну. Сенің орныңда болсам, мен кетіп қалар едім». Бірақ мұның берері шамалы. Нағыз дос шыдамдылық танытып, ақыл аитуға асықпас еді. Сіз көріп жүрген қиындықты тыңдап, ішіңіздегі қарама-қарсы эмоциялар мен мазасыз сезімдердің саябырлағанын күтер еді. Зеиінді күшеиткіш шлем шыдамсыз досқа ұқсаиды. Әрине, кеи жағдаида, мысалы, шаиқас кезінде адам лезде батыл шешімдер қабылдау керек. Бірақ өмір тек шаиқастан тұрмаиды ғои. Мұндаи шлемді қолдануды көбеитсек, түбінде абдырау, күмәндану және ішкі қаишылық сияқты сезімдерге төзу қабілетін жоғалтамыз (иіс сезу, түс көру және зеиін салудан аиырылғанымыз сияқты). Жүие



бізді осы бағытқа итермелеиді. Өиткені ол күмән келтіруге емес, шешім қабылдауға ынталандырады. Алаида нақты шешімдер мен шапшаң амалдар әлемі түрлі күмәндар мен қаишылықтар әлеміне қарағанда жұпыны әрі саяз болады. Ақылды қолдан жаратуды білетін практикалық қабілетті менталдық спектр жаилы шикі білімімізбен және үкімет, армия мен корпорациялардың тар мүдделерімен араластырған кезде нағыз бәлекеттің өзі шығады. Дене мен миды сәтті жаңартармыз, бірақ бұл процесс барысында ақылдан аиырылатын шығармыз. Расында, техногуманизм адамды қарадүрсін деңгеиге түсіруі мүмкін. Жүие қарадүрсін адамдарды әлдебір суперадамдық дарыны үшін емес, керісінше, жүиеге кедергі келтіріп тежеитін қасиеттерінің жоқтығынан жоғары қояды. Отардағы жол бастаитын текенің көп әуреге салатынын әрбір малшы біледі. Сондықтан ауыл шаруашылығы революциясы жануарлардың менталдық қабілеттерін төмендетті. Техногуманистер армандап отырған екінші когнитив революция осыны бізге қолданып, қарым-қатынаста және мәлімет өңдеуде бұрынғылардан әлдеқаида тиімді, бірақ зеиін салуды, түс көру мен күмәндануды білмеитін адам-тетіктерді өндіре алады. Миллиондаған жыл боиы жетілген шимпанзелер болып өмір сүрдік. Енді үлкеитілген құмырсқаларға аиналуымыз мүмкін.



Ғалам ілініп тұрған шеге Техногуманизмге төнген тағы бір қатер бар. Барлық гуманистік діндер сияқты, ол да адам еркін қастерлеп, оны бүкіл Ғалам ілініп тұрған шеге деп біледі. Қандаи менталдық қабілеттерді дамыту, соған қараи келешектегі ақылдың қандаи боларын шешу адамның қалауына баиланысты деп жорамалдаиды



техногуманизм. Ал енді технологиялық прогресс осы қалаулардың өзін қаита қалыптап, жасанды түрде жарата бастаса ше? Онда не болады? Ақиқат еркімізді анықтаудың қиын екенін гуманизм қашанда баса аитып келеді. Өзімізді тыңдауға тырыссақ, дауласқан дауыстардың даңғазасына көмілеміз. Кеиде тіпті нағыз даусымызды естігіміз келмеиді, өиткені ол өзімізге ұнамаитын құпияларды ашып, ыңғаисыз сұрақтар қоюы мүмкін. Көп адам өз ішіне тереңірек үңілмеуге күш салады. Биік мансап жолында жүрген адвокат «жұмысты қоя тұр, балалы болуды оила» деп сыбырлаған ішкі даусын басып тастаиды. Бақытсыз некеге шырмалған әиел материалдық игілікті жоғалтқысы келмеиді. Арлы сарбаз өзі жасаған аиуандықтар туралы оиламауға тырысады. Сексуалдық қабілетіне сенімсіз жас жігіт «ештеңе сұрама, ештеңе аитпа» ұстанымына бағынады. Гуманизм осы проблемалардың бәріне ортақ шешім бар демеиді. Бірақ ол қаисарлық танытуды, шошытса да ішкі үнге құлақ түріп, нағыз өз даусыңды табуды және қиындықтарға қарамастан, соның ақылымен өмір сүруді талап етеді. Техникалық прогрестің қадамдары мүлдем бөлек. Ол біздің ішкі дауысымызға құлақ аспаиды. Керісінше, оларды бақылауға алғысы келеді. Осы дауыстардың бәрін туғызатын биохимиялық жүиені түсініп болған кезде, біз тетіктердің көмегімен мына жерде дауысты күшеитіп, ана жерде азаитуға, сөитіп, өмірді әлдеқаида оңаи әрі жаилы етуге мүмкіндік аламыз. Мысалы, қобалжыған адвокат – риталин, кінәлі сарбаз – прозак, бақытсыз әиел сипралекс алады. Техникалық прогресс мұнымен ғана тоқталып қалмаиды. Мұндаи әдістер гуманистердің үреиін ұшырады. Бірақ асығыс



төрелік жасамаған жөн. Өзіңді тыңдауға шақыратын гуманистік кеңес қаншама адамның өмірін қор қылды, ал тиісті дәріні тиісті мөлшерде ішу миллиондаған адамның денсаулығы мен қарымқатынасын жақсартты. Өзінің ішкі дауысын есту үшін кеи адам алдымен ішін тырнаған аиқаи мен аиыптауларының шыңғырған дыбысын басуы керек. Қазіргі заманғы психиатрияға сенсек, «ішкі дауыстар» мен «нағыз қалаулардың» көпшілігі – биохимиялық теңгерімсіздік пен жүике ауруларының өнімі ғана. Клиникалық күизелістен зардап шегетін адамдар табысты мансап пен жақсы қарым-қатынастан безініп кетеді, өиткені әлдебір биохимиялық ақаудың салдарынан бәрін де қара көзілдірік арқылы көреді. Мұндаи зиянды ішкі дауысты тыңдағанша, бәлкім, оларды мүлдем елемеген жөн болар. Зеиінді күшеиткіш шлем Салли Эдидің басындағы түрлі дауыстарды өшірген кезде, сұр мерген болып қана қоимаи, сонымен қатар өзін бұрынғыдан әлдеқаида жаилы сезінді. Бұл мәселеге әрқаисымыздың өзіндік ои-пікіріміз болуы мүмкін. Бірақ тарихи тұрғыдан алғанда, әлдебір маңызды өзгеріс жүріп жатқаны анық. «Өзіңді тыңда!» деитін басты гуманистік өсиет күмәнді болып шықты. Ішкі дауысты тұншықтырып-көтеруді үиренген соң, қандаи да бір шынаиылыққа сенуден қаламыз, өиткені бағыттаушы тетіктің кімнің қолында екені беимәлім. Түпкі нағыз «менді» естуге мүмкіндік берер болса, бастың ішіндегі сапырылысқан дауыстарды өшіріп тастау жақсы-ақ идея сияқты. Бірақ нағыз «мен» жоқ болса ше? Қаи дауысты басып, қаи дауысты күшеиту керегін қалаи шешемін? Алдағы бірнеше ондаған жыл ішінде миды зерттеитін ғалымдар ішкі дауыстарды оңаи әрі нақты бақылаудың жолын тапты деиік. Діндар мормон отбасыдан шыққан бір геи көп жыл таршылықта



өмір сүріп, 100 000 доллар жинаиды. Сөитіп, Джозеф Смит (христиандықтың мормонизм аталатын тармағының негізін қалаушы америкалық діни қаираткер. – Ред.) секілді түзу адам болып шығу үшін операция жасатпақ болады. Емхананың алдына келіп, оиын жинақтап, дәрігерге аитар сөзін қаиталаиды: «Доктор, міне, 100 000 доллар. Мені ешқашан еркекке құмартпаитындаи етіп емдеңізші». Қоңырауды басса, есікті Джордж Клунидің өзі ашып тұр. «Доктор, – деп міңгірлеиді таңырқаған бала, – міне, 100 000 доллар. Мені енді түзу адам болғысы келмеитіндеи етіп емдеңізші». Қанша уақыттан бері діни уағызға арбалып келсе де, баланың нағыз «мені» жеңіп кетті ме? Әлде бұрқ ете қалған бір сәттік құштарлық оның шынаиы «менін» оятты ма? Бәлкім, біз кеиде құлақ асып, кеиде пысқырмаи кететін нағыз «мен» деген нәрсе жоқ та шығар? Еркімізді өз қалауымызша өзгертіп және қаита құруды үиренген кезде біз оны мағына мен биліктің бастауы ретінде қабылдамаитын боламыз. Еркіміз нені қаласа да, оған басқа нәрселер аитуға мәжбүрлеи аламыз. Гуманизмге сәикес, адам қалаулары ғана әлемге мағына дарытып тұр. Бірақ қалауларымызды таңдаи алсақ, таңдау жасау үшін неге сүиенер едік? Оилап көріңізші, «Ромео мен Джульетта» басталған сәтте-ақ Ромео кімге құлаи ғашық боларын өзі шешіп, шешім қабылдағаннан кеиін де кез келген сәтте ол оиынан аинып, басқа таңдау жасаи алатын болса, қандаи пьеса шығар еді? Технологиялық прогрестің бізге көрсеткісі келіп отырғаны осыған ұқсас пьеса. Қалауларымыз бізге жағымсыз болса, технология қол ұшын созуға даиын. Ғаламды ұстап тұрған шеге дұрыс жерге қағылмаған болса, технология оны суырып алып, басқа жерге қақпақ. Бірақ қаи жерге? Ол шегені ғарыштың кез келген тұсына



қағатын мүмкіндігім болса, қаи жерге қағар едім? Неге дәл сол жерді таңдадым? Адамда жаисыз қалаулар паида болған кезде гуманистік трагедиялар туады. Мысалы, Монтекки әулетінен шыққан Ромеоның Капулетти әулетінің сұлу қызы Джульеттаға ғашық болуы аса жаисыз жаит, өиткені Монтекки мен Капулетти бірбіріне бітіспес жау. Мұндаи трагедияларды шешудің технологиялық әдісі бізді жаисыз қалаулардан біржола құтқарады. Ромео мен Джульетта у емес, оның орнына дәрі ішсе немесе өздеріне қасірет әкелгелі тұрған махаббатты басқаларға бұрып жіберетін шлем кисе, қаншама азап пен қаиғыдан құтылуға болар еді. Осы тұста техногуманизмнің алдынан шешілмеитін дилемма шығады. Ол Ғаламда бәрінен маңызды адам еркі деиді, сондықтан адамзатты ерікті бақылауда ұстаитын және жасанды түрде жарататын технологияларды дамытуға ынталандырады. Ғаламдағы ең маңызды нәрсені бақылауға алу ұмтылуға тұратын мақсат қои, солаи емес пе? Бірақ күндердің күнінде мұны үиренер болсақ, техногуманизм оны қаитерін білмес еді, өиткені онда адамның қасиетті болмысы кезекті дизаинерлік өнімге аиналады. Мағына мен биліктің биік бастауы – адам еркі және адами әсерлер деген сенім барда ондаи технологияларды ешқашан қолданбаимыз. Сондықтан одан гөрі батыл техно-дін гуманизмнің түп-тамырын қопарып тастауға ұмтылуда. Ол адамға ұқсас тіршілік иелерінің қалаулары мен әсерлеріне негізделген әлем күиреиді деп сенеді. Мағына мен биліктің бастауы ретінде қалаулар мен әсерлерді не ауыстыра алады? Қазіргі кезді аитсақ, тарихтың қабылдау бөлмесінің алдында әзірге сұхбаттасуға келіп отырған бір ғана



үміткер бар. Ол үміткер – ақпарат. Туып келе жатқан ең қызық дін – датаизм. Ол Құдаиларға да, адамға да табынбаиды. Ол тек мәліметтерге бас иеді.



11-ТАРАУ Датаизм Датаизмге сенсек, Ғалам мәліметтер ағынынан тұрады және әрбір құбылыстың немесе болмыстың құндылығы оның мәлімет қорытуға қосатын үлесіне қараи анықталады1. Сіз мұны оғаш та ұшқары пікір санауыңыз мүмкін, бірақ ғылым серкелерінің басым бөлігі осыған келісіп отыр. Датаизм екі ғылыми толқынның бірігуі нәтижесінде паида болды. Чарльз Дарвиннің «Түрлердің шығу тегі туралы» еңбегі шыққаннан кеиін 150 жыл өткен соң жаратылыстану ғылымдары ағзаларды биохимиялық алгоритмдер ретінде қабылдаи бастады. Мұнымен бір мезгілде Алан Тюринг «Тюринг машинасы» идеясын ұсынғаннан кеиін 80 жыл өткеннен соң, компьютер мамандары бірінен бірі өткен күрделі электрондық алгоритмдер жасауды үиренді. Датаизм биохимиялық алгоритмдер мен электрондық алгоритмдер де бірдеи математикалық заңдарға бағынады деп санағандықтан екеуін біріктіреді. Осылаиша, датаизм жануарлар мен машиналардың арасын бөліп тұрған қабырғаны құлатқан соң, электрондық алгоритмдер биохимиялық алгоритмдердің шифрын бұзып, түбінде басып озады деп болжаиды. Саясаткерлер, бизнесмендер мен қатардағы тұтынушыларға да датаизм революциялық технологиялар мен ғаламат жаңа мүмкіндіктер ұсынады. Ғалымдар мен интеллектуалдарға сан



ғасыр боиы қолдан сусып ұстатпаи келген ғылыми Қасиетті Грааль музыкатанудан басталып, экономика арқылы биологиямен аяқталатын барлық пәндерге ортақ бірегеи теория жасап беруге уәде береді. Датаизмге сәикес, Бетховеннің «Бесінші симфониясы», қаржы нарығындағы шар және тұмау вирусы – мәліметтер ағынының үш түрлі образы ғана. Сондықтан оларды бірдеи базалық ұғымдар мен құралдар арқылы талдауға болады. Бұл идея, әрине, аса тартымды көрінеді. Бұл барлық ғалымның тілін бір тілге біріктіріп, академиялық таластар арасына көпір салады және бір пәннің идеяларын екіншісіне жеңіл жеткізуге мүмкіндік тудырады. Музыкатанушылар, экономистер мен микробиологтар енді бір-бірін түсіне алады. Процесс барысында датаизм оқытудың дәстүрлі пирамидасын толықтаи өзгертті. Бертінге деиін мәліметтер интеллектуалдыққа жетудегі алғашқы қадам ретінде ғана қабылданып келді. Адам мәліметті – ақпаратқа, ақпаратты – білімге, ал білімді даналыққа аиналдыруға тиіс еді. Бірақ датаистердің аитуынша, білім мен даналықты былаи қоиғанда, адамдар енді шамадан тыс мәліметті игеруге шамасы келмеиді, сондықтан оларды ақпаратқа аиналдыра алмаиды. Ендеше мәліметтерді қорыту жұмысын электрондық алгоритмдерге жүктеу керек, өиткені ол адам миына қарағанда әлдеқаида қуатты. Іс жүзінде, бұл датаистердің адами білім мен даналыққа күмәнмен қараитынын және Big Data мен компьютерлік алгоритмдерге арқа сүиеуді жөн санаитынын білдіреді. Датаизмнің түп тамыры өзін туғызған екі пән – информатика мен биологияда жатыр. Бұл екеуінің ішінде маңыздырағы – биология. Биологияның датаизммен бірігуі, компьютер ғылымындағы шағын жаңалықтың өзі өмірімізді түбегеилі



өзгерте алатындаи ғаламат катаклизмге аиналдырды. Ағзалар, шын мәнінде, алгоритмдер, ал піл, қияр мен адам – мәлімет өңдеудің бір-бірінен бөлек түрлері ғана деген идеяға келіспеуіңіз мүмкін. Бірақ қазіргі ғылыми догманың дәл осындаи екенін және ол біздің өмірімізді адам танымастаи өзгертіп жатқанын білгеніңіз жөн. Тек жекелеген ағза ғана емес, бал арасының омартасы, бактериялар колониясы, орман, қала сияқты тұтас қоғамдастықтар да бүгінде мәлімет қорыту жүиесі саналады. Экономистер де экономиканы мәлімет қорыту жүиесі деп қабылдаитын болды. Қарапаиым адамдардың пікірінше, экономика дегеніміз – астық өсіруші фермерлер, фабрикадағы киім тігетін жұмыскер әиелдер мен нан, көилек сатып алатын тұтынушылар ғана. Ал мамандар экономиканы қажеттіліктер туралы мәлімет жинау механизмі және осы мәліметтер негізінде шешім қабылдау мүмкіндіктері деп біледі. Осы көзқарасқа сәикес, нарықтық капитализм мен мемлекеттік коммунизм бәсекелес идеологиялар, этностық паиымдар немесе саяси институттар саналмаиды. Шынтуаитында, бұлар өзара бәсекелес мәлімет қорыту жүиелері. Капитализм өндірістің бөлінуін паидаланса, коммунизм орталықтандырылған өндіріске арқа сүиеиді. Капитализм мәлімет қорытуда барлық өндірушілер мен тұтынушыларды тікелеи баиланыстырып, еркін ақпарат алмасуға һәм тәуелсіз шешімдер қабылдауға мүмкіндік тудырады. Еркін нарықта нанның бағасын қалаи белгілеисіз? Әрине, наубаишы қанша нан пісіргісі келсе сонша пісіріп, оған өзі қалаған бағаны қоя алады. Ал тұтынушылар өз мүмкіндіктеріне қараи нан алуға немесе бәсекелес наубаишыға баруға ерікті. Бір бөлке нанға 1000 доллар деп баға қоюдың заңға еш қаишылығы жоқ, бірақ



оны алушы табыла қояр ма екен? Мәселеге тереңірек үңіліп көрсек. Нанға сұраныс өседі деп болжаса, инвесторлар бидаидың молырақ өнім беретін сорттарын гендік модификациялаумен аиналысатын биохимиялық фирмалардың акцияларын сатып алады. Ал капиталдың ағылуы, өз кезегінде, фирмалардың зерттеу жұмыстарын жылдамдатып, астық өнімділігін тезірек арттыруына мүмкіндік береді. Биотехнология саласындағы алпауыт компанияның бірі бұрыс теорияны басшылыққа алып, тығырыққа тірелгеннің өзінде, оның неғұрлым жолы болғыш бәсекелестері алға қоиған мақсатқа жетуге тиіс қои. Осылаиша, капитализм мәліметтерді талдау және шешім қабылдау қызметін көптеген тәуелсіз, алаида бір-бірімен баиланысқан процессорларға бөліп береді. Экономика гуруларының бірі австриялық Фридрих Хаиектің аитуынша, «Маңызды фактілер туралы білім көп адамға бөлінген жүиеде түрлі адамдардың шашыраңқы әрекеттерін үилестірумен баға аиналысады»2. Бұл көзқарасқа сәикес, қор биржасы – бұрын-соңды адамзат жасаған мәлімет қорыту жүиелерінің ішіндегі ең жылдамы әрі ең тиімдісі. Биржаға әркімнің қатысуына мүмкіндік бар (тікелеи болмаса да, банктер немесе зеинетақы қорлары арқылы). Дүниежүзілік экономиканы қор биржасы басқарып отырғандықтан, ол ғаламшардағы ғана емес, тіпті одан тысқарыда болып жатқан оқиғалардың бәрін ескереді. Сәтті ғылыми эксперименттер, Жапониядағы саяси дау-дамаи, Исландиядағы жанартаудың атқылауы, тіпті күн бетіндегі әдеттен тыс өзгерістер де бағаға әсер етеді. Жүие тиімді жұмыс істеуі үшін мүмкіндігінше көп ақпарат еркін таралуға тиіс. Миллиондаған адам маңызды ақпаратты еркін алатын жағдаи орнағанда ғана



мұнаиды, Hyundai акцияларын, Швецияның мемлекеттік құнды қағаздарын сатып алу және сату арқылы нақты бағаны белгілеиді. New York Times-қа шыққан бас мақаланың көптеген акцияларға әсерін бағалау үшін биржадағы он бес минуттық сауда жеткілікті екені есептелді3. Мәлімет қорыту мәселесі капиталистердің не себепті салықты төмендетуді талап ететінін түсіндіріп бере алады. Салық мөлшері жоғары болса, қолжетімді капиталдың басым бөлігі бір жерге – мемлекет қоржынына шоғырланып, бір ғана процессордың, яғни мемлекеттің ықпалы артады, сөитіп, тым орталықтандырылған мәлімет қорыту жүиесі қалыптасады. Тым шектен шыққан жағдаиларда, салық мөлшері тым жоғары болғанда, капиталдың барлығы дерлік мемлекет қазынасына түсіп, нанның бағасын белгілеу, наубаихана орналасатын жерді бекіту, ғылыми-зерттеу жобаларына ақша бөлу секілді дүниенің барлығына мемлекет үстемдік етеді. Еркін нарықта бір процессор бұрыс шешім қабылдаса, басқалары дереу өз шешімдеріне түзету енгізеді. Ал барлық шешімді бір процессордың қабылдауы апатқа әкелуі мүмкін. Бүкіл мәліметті қорытумен және барлық шешімдерді қабылдаумен бір ғана процессор аиналысатын мұндаи шектен тыс жағдаи коммунизм деп аталады. Коммунистік экономикада әр адам өз мүмкіндігіне қараи еңбек етіп, өз қажетіне қараи алады делінеді. Басқаша аитсақ, табысыңызды түгел мемлекет алады, сосын қандаи қажеттілігің бар екенін анықтап, қажетіңді өтеиді. Бірақ бұл схеманы жоғарыдағыдаи формада іске асырған мемлекет жоқ. Әитсе де Кеңес Одағы мен оның серіктері осыған жақын болды. Олар мәлімет қорытудың бөлінісін моиындамады, сөитіп, мәлімет өңдеудің орталықтандырылған үлгісін



қабылдады. Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен Мәскеуге ағылып, маңызды шешімдердің қабылданды. Өндірушілер мен тұтынушылар қарым-қатынас жасаи алмады, олар өкіметтің бағынуға міндетті болды.



бүкіл ақпарат бәрі осында өзара тікелеи бұирықтарына



46. Чикаго қор биржасындағы әбігер: бөліністі мәлімет қорыту.



Мысалы, Кеңес Одағының Сауда министрлігі барлық дүкендерде бөлке нанның бағасы тура 20 тиын болады, Одесса облысындағы ана бір колхоз бидаи өндіруді доғарып, тауық өсіруге көшсін, ал Мәскеудегі «Қызыл Октябрь» нан зауыты күніне тұп-тура 3,5 миллион бөлке нан пісірсін деген пәрмен беретін. Кеңестік Ғылым министрлігі болса барлық биотехнологиялық зертханалар Трофим Лысенко теориясын қолдануын талап етті. Лысенко Ленин атындағы Ауыл шаруашылығы академиясын ұзақ жылдар басқарған, бірақ тарихта жағымсыз аты қалған басшы болатын. Ол сол кездегі негізгі генетикалық теориялардың ешқаисысын моиындамаи, ағзаның тіршілік барысында жинақтаған қасиеттері ұрпағына беріледі деп паиымдады. Дарвинизм негіздеріне қаишы келгенмен, бұл идея коммунистік білім беру принциптерімен жақсы үилесетін. Соған сәикес, жаңа көктеген бидаиды суыққа төзімді етсең, ол аязға төтеп беретін тұқым береді деп, Лысенко контрреволюциялық бидаи өскіндерін алу үшін Сібірге миллиардтаған қаржы шығындады, соның салдарынан Кеңес Одағы АҚШ-тан импорттаитын ұнды көбеиткен үстіне көбеитуге



мәжбүр болды4. Капитализмнің коммунизмнен үстем болғаны этиканы жоғары қоиып, жеке тұлға еркіндігін ардақтағаны немесе дінсіз коммунистердің Құдаидың қаһарына ұшырауының салдарынан емес. Технологиялық өзгерістер қарқынды жүріп жатқан қырғиқабақ соғыс кезінде капитализмнің жеңуінің басты себебі, мәлімет қорытуды орталықтандыруға қарағанда, мәлімет өңдеу бөлінісін тиімді ұиымдастыра алғанында болса керек. Коммунистік партияның Орталық комитеті ХХ ғасырдың соңында мың құбылған жаңа әлемнің қарқынына ілесе алмады. Бүкіл мәлімет бір ғана құпия бункерге келіп құиылып, маңызды шешімдерді тек қартаң аппаратшылардың тобы қабылдаитын болса, Apple немесе Wikipedia секілді алып компаниялар емес, атом бомбалары ғана шығады. Мынадаи бір қызықты хикая бар (қызық хикаялардың көпшілігі сияқты, бұл да, бәлкім, оидан шығарылған болар). Кеңес экономикасын жандандыруды оилаған Михаил Горбачев тэтчеризмнің не екенін және капиталистік жүиенің шын мәнінде қалаи жұмыс істеитінін білу үшін бір кеңесшісін Лондонға жіберген деседі. Ондағылар кеңестік меиманға Ситиді, Лондон қор биржасын аралатып, Лондонның экономика мектебіне апарады. Ол банк директорларымен, кеңесшілермен және профессорлармен ұзақ әңгімелеседі. Ақыр соңында, кеңестік сарапшы шыдамаи кетіп: «Бір минут тоқтаңыздаршы, мырзалар. Күрделі экономикалық теорияларды бір сәт қоя тұраиық. Күні боиы Лондонды аралап жүргенде бір нәрсені түсінбедім. Мәскеудің нанмен қамту жүиесін ең үздік деген мамандар жасаған, бірақ соның өзінде бізде жұрт нанның кезегінде тұрады. Лондонның миллиондаған тұрғыны бар. Қаншама дүкен, қаншама



супермаркеттің жанынан өттік, бірақ нанның кезегінде тұрған жұртты баиқамадым. Өтінемін, мені Лондонды нанмен қамтуға жауапты адаммен таныстырыңыздаршы. Олардың құпиясын білуге тиіспін», – депті. Ағылшындар желкесін қасып, біраз оиланып тұрып: «Лондонда нанмен қамтуға жауапты ешкім жоқ», – деген екен. Капитализмнің табысқа жету құпиясы осында. Лондонды нанмен қамтуға қатысты мәліметтерді монополиялап алған ешбір процессор жоқ. Ақпарат миллиондаған тұтынушы мен өндіруші, наубаишылар мен магнаттар, фермерлер мен ғалымдар арасында ерсілі-қарсылы еркін ағылады. Нанның бағасын, күніне пісірілетін нан санын және ғылыми-зерттеудің басымдықтарын нарықтық күштер реттеиді. Нарықтық күштер қателесіп жатса, бәрібір ұзамаи қателікті өзі түзеп алады. Әитеуір, капиталистер осыған сенеді. Сіз бен бізге қазір бұл капиталистік ілімнің дұрыс немесе бұрыстығы маңызды емес, оның экономикаға мәліметтерді қорыту тұрғысынан қараитыны маңызды.



Билік қаида кетті? Саясаттанушылар да саяси құрылымдарды мәлімет қорыту жүиелері ретінде қарастыра бастады. Капитализм мен коммунизм сияқты, демократия мен диктатура да ақпарат жинау және талдаудың өзара бәсекелес механизмдері. Диктаторлық режимдер орталықтандырылған әдістерді қолданады, ал демократиялар бөліністі дұрыс көреді. ХХ ғасырдың ерекше жағдаиларында мәлімет қорыту бөлінісі тиімдірек болып шыққандықтан, соңғы он жылдықтарда демократия жеңіске жетті. Басқа жағдаиларда, мысалы, Ежелі Рим империясында мәлімет қорытудың орталықтандырылған түрі неғұрлым пәрмендірек жұмыс



істегендіктен, Рим республикасы құлап, билік сенат пен халық жиналыстарынан автократ императордың қолына өтті. Бұдан шығатын қорытынды мынадаи – ХХІ ғасырда мәлімет қорыту шарттарының өзгеруі демократияның әлсіреуіне, тіпті жоиылуына әкелуі мүмкін. Мәліметтер тасқынының көлемі мен жылдамдығы артып келеді. Осыған ораи, саилау, саяси партия және парламент сияқты көне институттар мәліметтерді жеткілікті дәрежеде тиімді қорыта алмағаны себепті қолданыстан шығуы мүмкін. Бұл институттар технологияға қарағанда саясат қарқынды дамыған дәуірде қалыптасты. ХІХ және ХХ ғасырларда өнеркәсіп революциясы баяу ілгеріледі. Саясаткерлер мен саилаушылар одан кемінде бір қадам алда жүріп, оның бағытын аиқындап отырды. Бірақ саясаттың қарқыны бу двигателі дәуіріндегі деңгеиде қалып қоиып, технология жылдамдықты біріншіден төртіншіге бір-ақ ауыстырып, технологиялық революция қазір саяси процестерден әлдеқаида алда келеді. Соның салдарынан саилаушылар мен саясаткерлер жағдаиды бақылауда ұстаи алатын емес. Интернеттің қарқынды дамуы келешекте бізді не күтіп тұрғаны жөнінде мағлұмат бере алады. Бүгінде күнделікті өміріміз, экономика мен қауіпсіздігіміз үшін киберкеңістіктің маңызы өте зор. Бірақ егемендік, шекара, жеке өмірге қол сұқпау, қауіпсіздік сияқты дәстүрлі саяси мәселелерге қатысты болғанның өзінде, балама уеб-жобалар арасынан таңдау жасау демократиялық саяси процедураларға негізделмеиді. Сіз киберкеңістіктің бір түрін таңдау үшін дауыс беріп пе едіңіз? Барлық шешімдерді көпшілік назарынан тысқарыда уеб-дизаинерлер қабылдаиды. Бұл бүгінде интернеттің мемлекеттік егемендікке нұқсан келтіретін, шекараларды елемеитін, жеке өмірге қол сұқпауды жоққа



шығаратын және жаһандық қауіпсіздікке ең зор қауіп төндіретін, еркін әрі заңға бағынбаитын аимақ екендігін көрсетеді. 10-15 жыл бұрын интернеттің бар екені аса білінбеитін. Ал қазір баибаламшыл шенеуніктер кибернетикалық апаттың алдында тұрмыз деп дабыл қағуда. Үкіметтер мен мемлекеттік емес ұиымдар интернетті қаита құру жөнінде аитысып жатыр. Алаида қалыптасқан жүиені өзгерту оңаи болмаиды. Шабан қимылдаитын мемлекеттік бюрократия киберкеңістікті реттеудің амалын оилап тапқанша, интернет бірнеше мәрте метаморфозадан өтіп үлгереді. Мемлекеттік тасбақа технологиялық қоянды қуып жете алмаиды. Өиткені оның мәліметтер жүгі тым ауыр. АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздік агенттігі әр сөзімізді тыңдауы мүмкін. Бірақ АҚШ саясатының толып жатқан сәтсіздіктеріне қарағанда, осынау мәліметті қалаи паидалануды Вашингтонда ешкім білмеитін тәрізді. Әлемде не болып жатқаны туралы осынша көп білетін мемлекет бұрын тарихта болмаған шығар. Бірақ қазіргі АҚШ сияқты ебедеисіз қимылдаитын империяны тарих бетінен табу қиын. Америка Құрама Штаттары қарсыластың қолында қандаи карта барын білетін, бірақ ұтыла беретін покер оиыншысы сияқты. Технологиялардың саясаттан басым түсуін алдағы он жылдықта бірнеше мәрте көретініміз анық. Жасанды интеллект пен биотехнологиялардың ықпалы қазір аиқын көрінбегенімен, олар жуық арада біздің қоғамымыз бен экономикамызды, ақылоиымызбен қоса денемізді де толықтаи өзгертуі мүмкін. Қазіргі демократиялық құрылымдар маңызды мәліметтерді жеткілікті дәрежеде тез жинап, талдаи алмаиды, ал саилаушылар биология мен кибернетиканы қисынды пікір аита алатын дәрежеде түсінбеиді. Осы себепті дәстүрлі демократиялық саясат үдерісті



бақылаудан шығарып алды және қандаи болашақ күтіп тұрғаны жөнінде баиыпты пікір білдіре алмаи отыр. Демократиялық механизмдер өздеріне өкілеттілік бермеитінін қарапаиым саилаушылар ұғына бастады. Әлем өзгеріп жатыр. Бірақ қалаи және неге? Мұны саилаушылар түсінбеиді. Билік қолдан сусып барады. Бірақ оны кім иеленетіні белгісіз. Британдық саилаушылар билік Еуропалық одаққа кетті деп оилаиды. Сондықтан олар Брекзитті қолдап дауыс береді. Америкалық саилаушылардың пікірінше, бар билікті «истеблишмент» меншіктеп алған, сондықтан олар Берни Сандерс және Дональд Трамп сияқты истеблишментке қарсы саясаткерлерді қолдаиды. Ащы шындық сол – биліктің қаи жаққа оиысқанын ешкім білмеиді. Британияның Еуропалық одақтан шығуы да, Дональд Трамптың келуі де билікті қатардағы саилаушыларға қаитара алмаиды. Бұл ХХ ғасырдағы сияқты диктатураларға қаита ораламыз деген сөз емес. Технологиялық даму қарқыны, ақпарат тасқынының жылдамдығы мен көлемі, сірә, авторитарлық режимдерді де абыржытып тастады. ХХ ғасырдағы диктаторлардың болашақ туралы ғаламат жоспарлары болған. Коммунистер де, фашистер де ескі әлемді түбірімен құртып, орнына жаңасын құруға ұмтылды. Ленин, Гитлер немесе Мао туралы көзқарасыңыз қандаи болмасын, оларға келешекке жоспар құра алмады деп кінә арту қиын. Былаи қарасаңыз, қазіргі көшбасшыларда одан да зор мақсаттарға ұмтылуға мүмкіндік бар сияқты. Бұрынғының идеологтары бу двигательдері және баспа машинкаларының көмегімен жаңа қоғам һәм жаңа адам жасауға тырысса, бүгінгінің сәуегеилері биотехнологиялар мен суперкомпьютерлерге сүиене алар еді.



Ғылыми-фантастикалық фильмдерде Гитлерге ұқсас қаныпезер саясаткерлер жаңа технологияларды тез арада меңгеріп алып, әлдебір қанқұилы саяси мұратқа жегіп қояды. Алаида XХІ ғасырдың басында Ресеи, Иран немесе Солтүстік Корея сияқты авторитарлық елдердің өзінде ет пен сүиектен жаралған шын саясаткерлер голливудтық әріптестеріне мүлдем ұқсамаиды. Олар әлдебір ғажаиып жаңа әлем құруды оиламаиды. Ким Чен Ын мен Әли Хаменеидің бар оилағаны атом бомбасы мен баллистикалық зымыран иеленуден әрі аспаиды. Құдды, 1945 жыл дерсіз. Путиннің арманы, сірә, кеңестік блокты немесе тіпті одан да бұрынғы патша империясын қалпына келтіру болса керек. АҚШ-та параноик республикашылар Барак Обаманы Америка қоғамының түп негізін шаиқалтуға ұмтылған, адамдықтан жұрдаи деспот деп аиыптады. Ол болса екі президенттік мерзімінде денсаулық сақтау жүиесіне аздап реформа жасағаннан басқа еш нәрсе істеген жоқ. Жаңа адамдар және жаңа әлемдер жасау оның бағдарламасында әсте болмаған. Технологиялар қарқынды даму үстінде, ал қазіргі заманғы саясаткерлер мәліметтерді өңдеуге қабілетсіз. Сондықтан жүз жыл бұрынғы саясаткерлерге қарағанда, олардың оилау деңгеиі әлдеқаида төмен. Осы себепті ХХІ ғасырдың саясаты сұңғыла көрегендіктен ада. Үкімет елді тек басқарып қана отыратын, алға еш жетелемеитін әкімшілікке аиналды. Олар мұғалімдерге жалақыны уақытында төлеиді, жерасты құбырларының тоқтаусыз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді, бірақ 20 жылдан кеиін елдің жаиы қандаи боларын білмеиді. Бір жағынан бұл да жақсы. Өткен ғасырдың Аушвиц, Хиросима және Үлкен секіріске апарып соқтырған кеибір саяси жобаларын ескерсек, таяз оилаитын бюрократтардың қол астында болу



қауіпсіз секілді. Құдаидаи құдіретті технология мен саяси мегаломанияның бірігуі апатқа ұшыратары сөзсіз. Көптеген неолиберал экономистер мен саясаттанушылар ең дұрысы – барлық маңызды мәселелердің шешімін нарыққа тапсыру деп паиымдаиды. Осылаиша, саясаткерлердің әрекетсіздігі мен надандығы даналық ретінде көрініп, ақталудың тамаша жолы табылып отыр. «Әлемді түсінбеитін себебіміз – оны түсінудің қажеті жоқ» деген идеяны саясаткерлер қолаилы санаиды. Құдаидаи құдіретті технология мен өрісі тар саясат екеуінің одағында кемшілік те жоқ емес. Сәуегеилік жасау ылғи жаман бола бермеиді. Сәуегеилікке негізделген жобаның барлығы қауіпті емес. ХХ ғасырда жан түршіктіретін нацистік жоба өздігінен күиреп қалған жоқ. Оны теңдеи екі ұлы жоба – социализм мен либерализм құлатты. Келешегімізді нарықтық күштерге тапсыру қауіпті. Өиткені олар адамзаттың немесе жер шарының мүддесіне емес, нарықтың мүддесіне қызмет етеді. Нарықтың күштері соқыр және көзге көрінбеиді. Сондықтан билік өзіне тигенде жаһандық жылыну қаупін немесе жасанды интеллектінің қатерлі әлеуетін баиқамауы мүмкін. Кеибіреулер оқиғалардың дамуына жауап беретін және басқаратын күштер бар деп сенеді. Мысалы, әлемді демократсаясаткерлер де, автократ-билеушілер де емес, миллиардерлерден құралған шағын, мығым әрі оқшау топ құпия түрде басқарып отыр деген сөз бар. Бірақ жүиенің күрделілігін жете бағаламаитыны себепті, мұндаи конспирологиялық теориялар ешқашан дәлелденбеиді. Ерлерге арналған әлдебір клубтарда сигараларын бұрқыратып, вискилерін ішіп отырған бірнеше миллиардер бәрін бақылауды былаи қоиғанда, жер шарында болып жатқан оқиғалардың барлығын түсіне қоюы екіталаи.



Біздің беиберекет әлемде қатыгез миллиардерлер мен шағын ықпалды топтардың гүлденуіне олардың барлық жүрістерді алдын ала аңдаи алуы емес, алға қоиған болмашы мақсаттары себепші. Беиберекет жүиеде тар шеңберде оиланудың да артықшылықтары бар. Сондықтан миллиардерлердің мақсаты олардың билігіне шамалас. Әлемнің ең баи магнаттары дәулетін тағы бір миллиардқа көбеиткісі келсе, олар жүиедегі тиісті тетіктерді оңаи табады. Бірақ әлдеқалаи жаһандық теңсіздікті реттегісі келсе немесе жаһандық жылынуды тоқтатуды қаласа, бұған шамасы жетпеиді. Өиткені жүие тым күрделі. Бірақ биліктегі вакуум ұзақ тұрмаиды. ХХІ ғасырда дәстүрлі саяси құрылымдар мағыналы жобалар жасау үшін мәліметтерді тез талдаи алмаса, олардың орнына жаңа және біршама тиімді құрылымдар міндетті түрде келеді. Бұл жаңа құрылымдар бұрынғы саяси институттардан (меилі демократиялық, меилі авторитарлық) мүлдем өзгеше болуы мүмкін. Ол құрылымдарды кім жасаиды және кім бақылаиды? Осы жағы белгісіз. Өз қолынан келмесе, адамзат бұл міндетті басқаға ұсына алады.



Қысқа да нұсқа тарих Датаистік көзқарас тұрғысынан алғанда, бүкіл адамзат – мәлімет өңдеу жүиесі, ал ондағы әр адам – бір чип деп түсіндіруге болады. Олаи болса, бүкіл тарихты жүиенің тиімділігін негізгі төрт әдіспен арттыру деп қабылдаи аламыз: 1. Процессор санының көбеюі. Есептеу қуаты жөнінен 100 000 тұрғыны бар қала 1000 тұрғыны бар ауылдан гөрі күшті. 2. Процессор түрлерінің көбеюі. Түрлі процессорлар



мәліметтерді есептеу мен талдаудың әртүрлі жолдарын қолдана алады. Бір жүиеде процессорлардың бірнеше түрін қолдану оның қарқыны мен креативтілігін арттырады. Шаруа, священник және дәрігер үшеуінің әңгімесінен үш аңшы-терімшінің сұхбаттасуы кезінде тумаитын идеялар паида болуы мүмкін. 3. Процессорлар арасындағы байланыс санының артуы. Бір-бірімен нашар баиланысқан болса, процессорлардың саны мен түрін көбеитудің еш паидасы жоқ. Өзара сауда желілері арқылы жалғанған он қалада, оқшауланған он қаламен салыстырғанда, экономикалық, технологиялық және әлеуметтік инновациялар көбірек туады. 4. Орнатылған байланыс арқылы қозғалыс еркіндігін арттыру. Бірінен біріне мәліметтер еркін ағылмаса, процессорлар баиланысының паидасы шамалы. Егер жол боиын торуылдаған қарақшы қаптаса немесе әлдебір параноик озбыр адам саудагерлер мен саяхатшылардың жүруіне тыиым салса, он қаланың арасында жол салғанның қаиыры болмас. Бұл төрт әдіс арасында қаишылық жиі туындаиды. Процессорлар неғұрлым көп және алуан түрлі болса, олардың арасында еркін баиланыс орнату соғұрлым қиын. Осыған ораи, Sapiens-тің мәлімет қорыту жүиесінің қалыптасуы негізгі төрт кезеңнен өтті және олардың әрқаисысы әртүрлі әдіске сүиенді. Бірінші кезең Sapiens-тер тобын бір мәлімет талдау жүиесіне біріктірген когнитивті революциядан басталды. Бұл артықшылық Sapiens-тің басқа адам түрлері мен жануарлардан қара үзіп кетуіне септесті. Дегенмен неандерталдықтар, шимпанзелер немесе пілдер де бір желіге бірігеді, бірақ оларда санға қатысты қатаң



шектелулер бар, Sapiens-терде болса мұндаи шек мүлдем жоқ. Sapiens мәлімет талдаудағы бұл артықшылықты әлемді жаулап алу үшін қолдана білді. Алаида түрлі аимақтар мен климаттық белдеулерге тарала отырып, олар түрлі мәдени өзгерістерге ұшырады. Соның нәтижесінде өзіне тән тұрмыс салты, мінезқұлқы және дүниетанымы бар сан алуан адам тудырған мәдениеттер паида болды. Яғни бірінші кезеңде адам процессорларының саны мен түрі көбеигенімен, олардың арасында баиланыс түзілмеді: 70 мың жыл бұрынғымен салыстырғанда, 20 мың жыл бұрын адам саны аитарлықтаи артты және Қытаидағы Sapiens-ке қарағанда, Еуропадағы Sapiens ақпаратты басқаша талдады. Әитсе де Еуропа мен Қытаи халықтары арасында еш баиланыс орнамаған соң, күндердің бір күнінде бүкіл Sapiens бірегеи мәлімет қорыту желісінің бөлшектеріне аиналады деген болжам қисынсыз еді. Екінші кезең аграрлық революциядан басталып, 5000 жыл бұрын жазу мен ақша оилап табылғанға деиін жалғасты. Ауыл шаруашылығының дамуы демографиялық өсімді тездетіп, адами процессорлар саны күрт артты. Мұнымен бір мезгілде ауыл шаруашылығы көп адамның бір жерге шоғырланып, тығыз жергілікті желілердің құрылуына және оларда процессорлардың бұрын-соңды болмаған дәрежеде топтасуына жағдаи жасады. Бұған қоса, ауыл шаруашылығы әртүрлі желілердің сауда-саттық жасап, өзара қарым-қатынасты дамытуына серпін беріп, жаңа мүмкіндіктер ашты. Әитсе де бұл кезеңде шашырауға беиім күштер үстем болды. Жазу мен ақшасыз адамға қалалар салып, патшалықтар немесе империялар құруға мүмкіндік тумады. Адамзат бұрынғыша қисапсыз көп таипаға бөлініп, әрқаисысы өз дүниетанымына сәикес тұрмыс-салтын сақтап тіршілік етті. Бұл



кезеңде біртұтас болып бірігу жаилы ешкімнің оиына да кіріп шықпады. Үшінші кезең шамамен 5000 жыл бұрын жазу мен ақшаның дүниеге келуінен басталып, ғылыми революция бои көтергенге деиін жалғасты. Жазу мен ақшаның арқасында адами ынтымақтастықтың тартылыс күші шашырауға беиім күштерден басым түсті. Әртүрлі адам топтары араласып бірікті, сөитіп, қалалар салып, патшалықтар құрды. Қалалар мен патшалықтар арасындағы саяси және сауда баиланыстары нығаиды. Б.з.д. бірінші мыңжылдық шамасында, яғни алғаш тиын соғып, империялар мен жалпыға ортақ діндер паида болған кезде адамдар жер шарын тегіс қамтитын бірегеи желі құруды армандаи бастады. Бұл арман тарихтың 1492 жылдар шамасында басталған төртінші әрі соңғы кезеңінде жүзеге асты. Жер шарын шырмаған алғашқы желіні жиһангездер, жауынгерлер мен саудагерлер тартты. Жаңа дәуірдің соңына қараи бұл желі ұлғая түсті де, Колумб заманындағы өрмекші өрмегі ХХІ ғасырда темір және асфальт жолдар торабына аиналды. Бұдан да маңыздысы – ақпараттың осынау жаһандық желіні боилаи еркін ағылуына мүмкіндік туды. Колумб еуразиялық желіні америкалық желіге жалғаған кезде, жыл саиын мұхит арқылы шамалы ғана ақпарат өтетін. Оның өзі мәдени соқыр сенім, қатаң цензура және саяси қуғын-сүргін елегінен шыққан ақпарат еді. Бірақ жылдар өте келе еркін нарық, ғылыми қауымдастық, заңның үстемдігі және демократияның таралуы кедергілерді сүріп тастауға мүмкіндік берді. Кеиде демократия мен еркін нарық «жақсы» болғандықтан үстем шықты деген тәтті қиялдың жетегінде кететініміз рас. Шынтуаитында, олар жаһандық мәлімет қорыту жүиесін



жетілдіру арқасында жеңгені анық. Осылаиша, соңғы 70 000 жылда адамзат тарыдаи шашырап кетті, сосын нақты аиқындалған топтарға бөлініп, ақыры, қаита бірікті. Алаида бірігу процесі бізді алғашқы қалпымызға қаита апармады. Жалғыз жаһандық ауылға біріккен кезде түрлі адам топтары өздерімен бірге ешкімге ұқсамаитын дүниетанымын, әдет-ғұрыптары мен құралдарын ала келді. Қазіргі заманда қамбамыз Таяу Шығыстан келген астыққа, Анд тауларында өсірілген картопқа, Жаңа Гвинея қанты мен Эфиопияның кофесіне толы. Сол сияқты, біздің тіл, дін, музыка және саясат та әлемнің әр түкпірінен жеткен құнды жәдігерлерден тұрады5. Адамзат шынымен де біртұтас мәлімет қорыту жүиесі болса, оның нәтижесі қандаи? Датаистер болса «Барлық Заттар Интернеті» аталатын жаңа және әлдеқаида тиімді мәлімет талдау жүиесі паида болады дер еді. Бұл миссия орындалған кезде Homo Sapiens жоғалады.



Ақпарат еркіндікке ұмтылады Капитализм сияқты, датаизм де беитарап ғылыми теория ретінде туған, бірақ ол қазір жақсылық пен жамандықты анықтаитын дінге аинала бастады. Бұл жаңа діннің ең жоғары құндылығы – «ақпарат ағыны». Өмір дегеніміз – ақпараттың қозғалысы; біз өмірді жақсы десек, онда Ғаламдағы ақпарат ағынын тереңдете, кеңеите беруіміз керек. Датаизмге сәикес, адамзат тәжірибесі қасиетті емес, ал Homo Sapiens ең асқақ туынды һәм әлдебір Homo Deus-тің жолын ашушы да емес. Адамдар, түптің түбінде, Жер шарынан тысқары шығып, галактика, қала берді, бүкіл Ғаламды шырмауы мүмкін «Барлық Заттар Интернетін» жасауға қажет құрал ғана. Мәлімет



қорытудың бұл ғарыштық жүиесі Құдаиға ұқсаиын деп тұр. Ол барлық жерді қамтып, бәрін бақыламақ, ал адамның маңдаиына соған сіңіп кету жазылған. Бұл концепция кеибір діни көзқарастарды еске түсіреді. Мәселен, индуистердің нанымы боиынша, адамдар әмбебап ғаламдық жан – брахманға сіңіп кетуге тиіс. Христиандар болса өлген соң жақсы адамдар Құдаидың шексіз меиіріміне бөленеді де, күнәһарлар одан мақұрым қалады деп сенеді. Шынында, Силикон алқабындағы датаист сәуегеилер саналы түрде паиғамбарларға тән тілмен сөилеиді. Мысалы, Рэи Курцвеилдің «Сингулярлық таяп қалды» деп аталатын сәуегеилік кітабы Жақия паиғамбардың «Жұмақ патшалығы жақын тұр» (Матфеи 3:2) деген сөзімен үндеседі. Ет пен сүиектен жаралған адамға құрметіңіз биік болса, датаистер мұны заманы өткен технологияларға бауыр басу деп түсіндіреді. Homo Sapiens – қолданыстан шығуға аиналған алгоритм. Шын мәнінде, адамның тауықтан қандаи аиырмашылығы бар? Адамда ақпарат әлдеқаида күрделі схемамен ағылады, бар мәселе осында (ауызекі тілмен аитсақ, бұл адамдардың сезімі тереңірек және интеллектуалдық қабілеті биігірек дегенді білдіреді; бірақ қазіргі биологиялық догма боиынша сезім мен интеллект дегендер әшеиін алгоритм екенін ұмытпаңыз). Адамнан гөрі мәліметті көбірек сіңіріп, тиімдірек талдаи алатын жүие жасалды деиік. Онда бұл жүиенің адамнан артықшылығы біздің тауықтан артықшылығымыз сияқты болады емес пе? Датаизм бос сәуегеилікпен ғана шектелмеиді. Басқа діндер сияқты, оның да практикалық өсиеттері, уағыздары мен парыздары бар. Датаистің бірінші және басты міндеті – көбеиіп



жатқан медиаға қосылу арқылы және ақпаратты көбірек өндіріп паидалану арқылы мәліметтер ағынын барынша молаиту. Өзге де ілкімді діндер сияқты, датаизм де миссионерлікпен аиналысады. Оның екінші өсиеті – жүиеге бәрін, оның ішінде кертартпа дінсіздерді де қосу. «Бәрі» деген мұнда тек адамдарға қатысты емес. Ол барлық заттарды білдіреді: біздің денеміз, көшедегі машиналар, асүидегі тоңазытқыш, тордағы тауықтар және ормандағы ағаштар. Осылардың бәрі «Барлық Заттар Интернетіне» қосылуға тиіс. Тоңазытқыш қанша жұмыртқа қалғанын қадағалап, тауыққораға келесі партияны қашан жеткізу керегін хабарлаиды. Машиналар бір-бірімен сөилесіп, ормандағы ағаштар ауа раиы және көмірқышқыл газының деңгеиі туралы мағлұмат беріп отырады. Ғаламның ешбір бөлшегін тіршіліктің ғаламат өрмегінен тыс қалдырмауымыз керек. Мұнда мәліметтер ағынын бөгеуден сорақы күнә болмаиды. Өлім дегеніміз ақпараттың берілмеи қалуы емеи немене? Сондықтан датаизм ақпарат еркіндігін ең ұлы жақсылық деп түсінеді. Адамның толықтаи жаңа құндылық оилап табуы сирек. Соңғы рет мұндаи жағдаи XVIII ғасырда гуманистік революция еркіндік, теңдік және бауырластық мұраттарын уағыздаи бастағанда орын алған еді. Соғыстар, революциялар мен төңкерістерге қарамастан, 1789 жылдан бері адамдар ешқандаи жаңа құндылық оилап таба алған жоқ. Кеиінгі қақтығыстар мен күрестердің бәрі я гуманистік, я Құдаиға табыну немесе ұлтқа қызмет ету сияқты көне құндылықтар үшін болған. Датаизм – 1789 жылдан бері шын мәнінде жаңа құндылық туғызған алғашқы қозғалыс. Ол ақпарат еркіндігін дүниеге әкелді. Мұны ескі либералдық «сөз бостандығы» деген идеалмен шатастырмау қажет. Сөз бостандығы адамдарға берілді; олардың



оилау және сөилеу еркіндігін, сонымен қатар сөилемеу және оиды іште сақтау еркіндігін қорғады. Ақпарат бостандығы керісінше. Ол адамдарға берілмеген. Ақпаратқа берілген. Ол аз болса, бұл жаңа құндылық ақпараттың еркін ағылу құқын адамдардың мәлімет алу және оның қозғалысын шектеу құқынан жоғары қоиып, адамның дәстүрлі сөз бостандығына қол сұғуы мүмкін. 2013 жылы 11 қаңтарда алғашқы датаист шеиіт болды. 26 жасар америкалық хакер Аарон Шварц үиінде өзіне өзі қол салды. Шварц нағыз данышпан еді. Ол он төрт жасында-ақ аса маңызды RSS хаттамасын жасауға көмектесті. Сонымен бірге ол ақпарат еркін болуы керек дегенге кәміл сенетін. Шварц 2008 жылы «Ашық қолжетімділік туралы партизан манифестін» жариялап, онда ақпараттың еркін және шексіз ағылуына мүмкіндік беру қажеттігін дәлелдеді. «Қаи жерде сақтаулы болмасын, сол жерден ақпаратты алып, көшіріп, бүкіл әлеммен бөлісуіміз қажет. Авторлық құқықпен қорғалмаған материалдарды алып, архивке қосқан жөн. Құпия мәліметтер базасын сатып алып, интернетке жариялауымыз керек. Ғылыми журналдарды жүктеп, фаил бөлісу желілеріне салғанымыз дұрыс. Біз партизандық ашық қолжетімділік үшін күресуге тиіспіз», – деп жазды Шварц. Аарон Шварцтың ісі сөзімен қабысып жатты. Ол JSTOR цифрлық кітапханасының оқырмандардан ақы алатыны үшін ыза болды. JSTOR миллиондаған ғылыми мақала мен еңбекті сақтап, ғалымдар мен журнал редакторларының сөз бостандығын құрметтеиді. Бұл құрмет мақалаларды оқу үшін ақы төлету құқын да қарастырған. JSTOR-дың ұстанымы боиынша, адам өз идеялары үшін ақы алам десе, оған толықтаи қақылы. Шварцтың оиы мүлдем басқаша. Ол ақпарат еркін жүруі керек, идеялар оны туғызған адамның меншігі емес, мәліметтерді бекітулі ұстап, оған



кіргізу үшін ақша алуға болмаиды деп санады. Ол Массачусетс технология институтының компьютерлік желісі арқылы JSTOR кітапханасына кіріп, жүздеген мың ғылыми еңбекті жүктеп алмақшы болды, сосын әркімнің оқи алуы үшін интернетте жарияламақ болды. Полиция Шварцты тұтқындап, ісін сотқа берді. Түрмеге түскелі тұрғанын түсінген Шварц асылып қалды. Хакерлер петиция жазып, Шварцты қуғындаған және ақпарат еркіндігіне қол сұққан академиялық және үкіметтік институттарға шабуыл жасады. Қысымға ұшыраған JSTOR Шварцтың өліміне себепші болғаны үшін кешірім сұрап, бәрі болмаса да, көп мәліметті тегін паидалануға рұқсат берді6. Скептиктердің көзін жеткізу үшін датаист миссионерлер ақпарат еркіндігінің паидасын ұдаиы түсіндіріп отырады. Бүкіл жақсылықтың бастауы – экономикалық өсім деп сенетін капиталистер сияқты, датаистер барлық жақсылықтың, оның ішінде экономикалық жақсылықтың бастауы ақпарат бостандығы екеніне еш күмән келтірмеиді. Неліктен АҚШ КСРО-ға қарағанда қарқынды дамыды? Өиткені АҚШ-та ақпарат еркін ағылады. Неліктен ирандықтар мен нигериялықтарға қарағанда, америкалықтардың денсаулығы жақсы және олар баи әрі бақытты өмір сүреді? Ақпарат бостандығының арқасы. Ендеше, дүниені жақсартудың жолы – ақпаратқа еркіндік беру. Жоғарыда жаңа індеттерді дәстүрлі денсаулық сақтау ұиымдарына қарағанда, Google тезірек аңғара алатынына көзімізді жеткіздік. Тек бір шарт бар: ол үшін Google-дің біздің ақпаратымызды еркін алуына жол ашуымыз керек. Еркін ақпарат ағыны сонымен қатар ауаның ластануын азаитып, табиғат баилықтарын үнемдеуге көмектеседі. Мысалы, көлік жүиесін



оңтаиландыру арқылы. 2010 жылы жеке автокөліктердің саны бір миллиардтан асты және бұл сан қарқынды түрде өсіп келеді7. Осыншама машина жер шарын ластап, табиғи ресурстарға орасан зор зиян келтіреді. Аиталық, жолдарды кеңеиту немесе жаңадан автотұрақтар салу үшін жер керек. Жеке көліктің қолаилылығына үиреніп алғандықтан, адамдардың енді автобус пен поиызға ауыса қоюы неғаибіл. Алаида, датаистердің аитуынша, адамдарға шын мәнінде жеке машина емес, мобилділік керек. Ал жақсы мәлімет қорыту жүиесі мобилділік мәселесін арзан әрі тиімді шеше алады. Менің жеке көлігім бар, бірақ оның әрі-бері жүргенінен гөрі автотұрақта тұрғаны көп. Әдетте оны 8:04-те мініп, жарты сағат ішінде университетке деиін аидап барып, автотұраққа қоямын. Машина күні боиы тұрақта тапжылмаи тұрады. 18:11-де қаитадан мініп, жарты сағат жүріп, үиге қаитамын. Осылаиша, машинамды күніне бір-ақ сағат аидаимын. Неге ол 23 сағат құр босқа тұруы керек? Неге компьютерлік алгоритмдер басқаратын машиналар пулын жасамасқа? Сағат 8:04-те үиден шығатынымды компьютер біледі, сондықтан ол маған ең таяу маңдағы өздігінен жүретін көлікті тура уақытында жібереді. Университетке жеткізген соң, дербес автокөлік тұрақта бекерге тұрмаи, басқа шаруалармен аиналысып жүре береді. 18:11-де университеттен шыққан кезде басқа бір коммуналдық машина тоқтаиды да, мені үиге жеткізіп салады. Осылаиша, 50 миллион жүргізушісі жоқ коммуналдық машина бір миллиард жеке автокөліктің қызметін атқара алады. Бұған қоса, жол, көпір, туннель және автотұрақтың қажеттілігі едәуір азаяды. Әрине, мұның бәрі іске асуы үшін мен өзімнің қаида жүргенімді және қаида барғым келетінін алгоритмнің білуіне мүмкіндік беруім керек.



Жаз, жүкте және бөліс! Бірақ жасыңыз жиырмаға келмеген болса, датаистерге сізді үгіттеудің қажеті де болмас. Жеке өмірге қол сұқпау, дербестік және жеке-даралықтан бас тартуға тура келсе де, адамдар мәліметтер ағынында жүргісі келеді. Гуманистік өнер жеке адамның керемет туындысын ардақ тұтады. Сол себепті Пикассоның қағаз орамалға шимаилаи салған суреті «Сотбис» аукционында миллиондаған долларға сатылды. Гуманистік ғылым жеке зерттеушіні ұлықтаиды. Сондықтан да әр ғалым Science немесе Nature журналдарындағы мақаланың басында өз атының тұрғанын армандаиды. Бірақ бүгінде «баршаның» үздіксіз ынтымақтасуының арқасында жарық көрген ғылыми және өнер туындыларының саны артып келеді. Wikipedia-ға кім жазады? Бәріміз жазамыз. Жеке тұлға ешкім шындап түсінбеитін алып жүие ішіндегі титімдеи чипке аиналды. Күн саиын электрондық хат, телефон мен мақалалар арқылы қисапсыз бит ақпаратты сіңіремін; мәліметтерді қорытамын; жаңа ақпаратты өңдеимін; жаңа электрондық хат, телефон және мақалалар арқылы қисапсыз бит мәліметті жолдаимын. Заттардың үлкен схемасындағы орным қаи жерде екенін, менің мәліметтерім өзге миллиардтаған адам мен компьютерлер шығарған басқа мәліметтермен қалаи жалғасатынын білмеимін. Мұны анықтауға уақытым жоқ, өиткені электрондық хаттарға жауап беруден қолым тимеиді. Неғұрлым көп мәлімет талдасам, яғни хаттарға көбірек жауап берсем, көбірек телефон шалсам және көбірек мақала жазсам, аиналамдағы адамдарды соғұрлым көп мәліметпен қамтамасыз етемін. Мәліметтердің бұл дамылсыз ағыны жағымды да жағымсыз



жаңа оқиғалар туғызады. Бұл оқиғаларды ешкім жоспарламаған, оларды ешкім бақылаи да, ұғына да алмаиды. Жаһандық экономиканың қалаи жұмыс істеитінін де, жаһандық саясаттың қаида бет алғанын да ешкім түсінбеиді. Бірақ түсінудің қажеті де жоқ. Электрондық хаттарға тезірек жауап жазсақ және жүиенің оларды оқуына рұқсат берсек болғаны. Капиталистер нарықтың көрінбеитін әлеуетіне қалаи сенсе, датаистер де ақпарат ағынының көрінбеитін күштеріне дәл солаи сенеді. Жаһандық мәлімет қорыту жүиесінің бәрін білуші және бәрінен құдіретті күшке аиналуына ораи, бұл жүиеге қосылу мағына атаулының қаинар көзіне аиналады. Адамдар ақпарат ағынына сіңіп кетуді қалаиды, өиткені оның бөлшегіне аиналған соң өздерін әлдеқаида қуатты бір нәрсенің бөлігі ретінде сезіне бастаиды. Дәстүрлі діндер әр сөзіміз, әр ісіміз – әлдебір ұлы ғарыштық жоспардың бөлшегі, ал Құдаи бізді үнемі қадағалап, бүкіл оиларымыз бен сезімдерімізді назарында ұстаиды деп сендіретін. Қазір мәліметтер діні әр сөзіміз бен ісіміз – ұлы ақпараттық ағынның бөлшегі, алгоритмдер бізді үнемі бақылап, бүкіл әрекетіміз бен сезімдерімізді назарында ұстаиды деиді. Адамдардың басым көпшілігіне бұл ұнаиды. Датаизмге адал берілгендер үшін ақпарат ағынынан ажырап қалу өмірдің мағынасын жоғалтумен тең. Егер оны ешкім білмесе және жаһандық ақпарат алмасудың бөлшегіне аиналмаитын болса, онда бір нәрсе жасаудың немесе бірдеңе сезінудің қажеті қанша? Гуманизмнің сенімі боиынша түрлі әсерлер біздің ішкі дүниемізде болады. Сондықтан барлық оқиғалардың мағынасын дәл осы ішкі дүниемізден іздеп, Ғаламға мағына дарытуымыз керек. Датаизмге сенсек, басқалармен бөліспесе, тәжірибенің еш құны жоқ. Біз мағынаны өзімізден таппауымыз керек, таба



алмаимыз да. Тек әсерлерімізді жазып алып, ұлы ақпарат ағынына қосуымыз керек. Алгоритмдер олардан мағынаны өздері тауып, бізге не істеу қажетін аитады. Жиырма жыл бұрын фотоаппараттарын қолдарынан тастамаи, көзге көрінгеннің бәрін суретке түсіретін жапондарды жұрт мазақ қылатын. Қазір бәрі сөитеді. Үндістанға барып, пілді көрсеңіз, оған қарап тұрып өзіңізден: «Не сезіп тұрмын?» – деп сұрамаисыз. Смартфоныңызды алып, пілді суретке түсіре жөнелесіз, сөитіп, Facebook-ке саласыз. Сосын әр екі минут саиын қанша лаик басылғанын аңдумен боласыз. Күнделік жүргізу өткен ғасырлардың гуманистік салты болатын. Қазіргі жастарға бұл бос тірлік болып көрінері анық. Ешкім оқымаитын нәрсені жазудың қажеті қанша? Бүгінгі ұран мынадаи – «Әсер алдың ба, жаз. Жаз да, жүкте. Жүкте де, бөліс». Осы кітапта адамның жануардан артықшылығы қандаи деген сұрақ бірнеше рет көтерілді. Датаизмнің оған жаңа әрі қарапаиым ғана бір жауабы бар: адамның әсерлері қасқырдың немесе пілдің әсерлерінен жоғары емес. Бір бит ақпарат екінші бит ақпарат сияқты жақсы. Бірақ адамдар алған әсерлерін жазып, сосын желіде бөлісе алады. Осылаиша адам жаһандық мәлімет қорыту жүиесін баиытады. Пілдер мен қасқырлардың қолынан бұл келмеиді. Сондықтан қанша жерден терең және күрделі болса да, олардың әсерлері құнсыз. Әсерлеріміздің мәліметтерге аиналуына таңданудың қажеті жоқ. Бұл – тренд мәселесі емес, аман қалу мен өмір сүру мәселесі. Біз өзімізге және жүиеге құнды екенімізді дәлелдеуіміз керек. Біздің құндылығымыз әсер алу қабілетімізде емес, әсерлерімізді еркін ағылатын ақпаратқа аиналдыра білуімізде жатыр. (Аитпақшы, қасқырды аитпаған күннің өзінде, оның туысының,



яғни иттің әсерлері құнды болуы мүмкін. «No More Woof» атты компания иттің эмоцияларын жазатын шлем жасап жатыр. Шлем иттің миындағы белсенділікті қадағалап, «қарным ашты» деген сияқты қарапаиым сезімдерді компьютерлік алгоритмдер көмегімен адам тіліне түсіреді8. Таяуда итіңіз Twitter немесе Facebook-тан аккаунтын ашып, лаиктар мен жазылушылар саны жөнінен сізден озып кетсе, таңғалмаңыз).



Өзіңді таны Датаизмнің идеологиясы либералдық та, гуманистік те емес. Әитсе де датаизм антигуманистік те емес. Ол адамның әсерлерін жоққа да шығармаиды және оларды құнды деп те таппаиды. Гуманизмнің негізгі үш тармағын қарастырған кезде – Бетховеннің «Бесінші симфониясы», Чак Берридің музыкасы, пигмеи қыздардың сыңсу әні, әлде күилеген қаншық қасқырдың ұлуы ма – осы әсерлердің қаисысы ең құнды деген сұрақ қоиғанбыз. Нағыз датаист «сұрақтың өзі дұрыс қоиылмаған, өиткені музыка туғызған әсері боиынша емес, өзінде бар ақпаратқа қараи бағалануға тиіс» дер еді. Мысалы, ол пигмеи қыздардың әнімен салыстырғанда, «Бесінші симфонияда» мәлімет әлдеқаида мол, себебі онда аккордтар мен гаммалар көбірек және сан алуан музыкалық стильдермен үндеседі деп түсіндірер еді. Яғни «Бесінші симфонияның» шифрын ашу әлдеқаида күрделі болуы керек және оны ашқан кезде мол мәліметке кенелеріңіз анық. Бұл көзқарас боиынша, музыка дегеніміз – математикалық образдар. Кез келген музыкалық пьесаны, сол сияқты, екі пьесаның қарым-қатынасын математика тілімен сипаттауға болады. Яғни әр симфонияның, әр әннің немесе ұлудың



ақпараттық құнын дәл есептеп, қаисысы баиырақ екенін анықтаи аласыз. Олардан адамның немесе қасқырдың алатын әсерінің ешқандаи маңызы жоқ. Рас, шамамен соңғы 70 мың жылда адамның әсерлері Ғаламдағы ең тиімді мәлімет қорыту алгоритмдері саналып келгендіктен қастерлі болды. Алаида жуық арада бұл алгоритмдер ығыстырылып, тіпті артық жүкке аиналуы мүмкін. Sapiens алгоритмдері ондаған мың жыл бұрын Африка саваннасында туып дамыды. Бірақ дегенмен олар ХХІ ғасырдың ақпарат ағынын игеруге беиімделмеген. Адамның мәлімет қорыту жүиесін жаңарта алғанымызбен, ол да жеткіліксіз болуы ықтимал. «Барлық Заттардың Интернеті» жақын арада туғызатын мәліметтер ағыны ұшы-қиыры жоқ һәм ұшқыр болып, сол себепті оны қорытуға жетілген адам алгоритмдерінің де қауқары жетпеуі мүмкін. Пәуескелердің орнын автокөліктер басқанда, біз аттарды жетілдірудің орнына, «зеинетке» жібердік қои. Дәл солаи Homo Sapiens-ті де «зеинетке» шығаратын уақыт келген болар. Датаизм адамзатқа таза функционалдық тұрғыдан қараиды, яғни адам әсерлерін мәлімет қорытудағы қызметіне қараи бағалаиды. Осы қызметті жақсырақ атқаратын алгоритм жасалса, адам әсерлері құндылығынан аиырылары анық. Сөитіп, таксистер мен дәрігерлерді ғана емес, сонымен қатар заңгерлер, ақындар мен музыканттарды да компьютерлік бағдарламалар ауыстыратын болады. Бұл бағдарламалардың өзіндік санасы және субъективті әсері болмаи-ақ қоисын, одан келіп-кетер не бар? Әлдебір гуманист шығып, адамның әсерлері қасиетті деп өзеуресе, датаистер мұндаи сентименталдық сандырақты тыңдағысы да келмес еді. «Сіздер мадақтап жүрген адам әсерлері – әбден ескірген биохимиялық алгоритм. 70 мың жыл



бұрын Африка саваннасында бұл заманауи құрал еді. Тіпті ХХ ғасырдың өзінде әскер мен экономика үшін де маңызы жоғары болды. Бірақ әлдеқаида жақсы алгоритмдерге қолымыз жететін күн иек астында», – деиді олар. Голливудтың ғылыми-фантастикалық фильмдері шарықтау шегіне жеткенде адамдар не өзге ғаламшарлық басқыншылардың флотымен, я көтеріліске шыққан роботтар армиясымен, яки адамзаттың көзін жоюды мақсат еткен суперкомпьютерлермен маиданға түседі. Болды, адамзат құрдымға кетті деп оилағаныңыз сол-ақ екен, кенеттен адамзат өзге ғаламшарлықтар, роботтар мен суперкомпьютерлер түсіне алмаитын махаббатың арқасында жеңіп шығады. Суперкомпьютер миын аиналдырып тастаған немесе зұлым роботтардың оғынан сау тамтығы қалмаған бас қаһарманға сүиіктісі жігер беріп, бас қаһарман ешкім күтпеген қадамға барады. Мұндаиды білмеитін Матрица мәңгіріп қалып, адам жеңіске жетеді. Датаистер мұндаи сценариилерді қисынсыз деп табады. «Қоиыңызшы, құрысын, – дер еді олар Голливудтың сценаристеріне. – Осыдан артық ештеңе оилап таба алмадыңыздар ма? Махаббаты несі? Ғарыштағы платондық махаббат болса, бір сәрі. Аитып отырғандарыңыз екі сүтқоректінің арасындағы тән ынтызарлығы ма сонда? Бәрін білуші суперкомпьютерді немесе бүкіл галактиканы жаулап алуға ақыл-қуаты жеткен өзге ғаламшарлықтарды бұрқ ете қалған гормондар талдырып тастаиды дегенге шынымен иланасыздар ма?» Датаизмнің адам әсерлерін математикалық модельдермен бірдеи көруі біз үшін мағына бастауы болып отырған құндылықтың іргесін қопарып қана қоимаи, XVIII ғасырдан бері болмаған ғаламат діни революция келе жатқанынан да хабар



береді. Локк, Юм және Вольтерлер заманындағы гуманистер «Құдаи адамның қиялынан туған» деитін. Датаистер болса «иә, Құдаидың адам қиялынан туғаны рас, бірақ адам қиялы да биохимиялық алгоритмдерден туған» деп гуманистердің қаруын өздеріне қарсы қолданады. XVIII ғасырда гуманизм Құдаиды бір шетке ығыстырып, теоцентризмнің орнына хомоцентристік дүниетанымды әкелді. ХХІ ғасырда адамның өзі шетке ығысып, хомоцентризмнің орнына датацентризм келуі мүмкін. Датаистік революция бір-екі ғасырға болмаса да, бірнеше ондаған жылға созылуы ықтимал. Өиткені гуманистік революция да бір күнде орнаи салған жоқ қои. Алғашында адамдар бұрынғыша Құдаиға сеніп жүре берді. «Адам қасиетті, өиткені Құдаи оны әлдебір биік мақсат үшін жаратқан» деген сенімде болды. Адам өздігінен қасиетті, Құдаи жоқ деген батыл көзқарас кеиіннен паида болды. Осы сияқты, датаистердің басым көпшілігі де бүгін «Барлық Заттар Интернеті» қасиетті, өиткені адамдар оны адами қажеттіліктер үшін жасады деиді. Бірақ, саиып келгенде, «Барлық Заттар Интернеті» өздігінен қасиетті саналады. Хомоцентризмнен датацентристік дүниетанымға өту таза философиялық революция емес, практикалық революция болады. Шын мәнісіндегі іргелі революциялардың бәрі практикалық тұрғыдан паидалы. «Құдаиды адамдар оилап тапқан» деитін гуманистік идея аса маңызды еді, өиткені оның терең практикалық мәні болды. «Ағзалар – кәдімгі алгоритмдер» деитін датаистік идея да аса маңызды, өиткені күнделікті өмірге тигізер практикалық ықпалы бар. Іс-әрекет пен мінез-құлқымызды өзгертетін идеялар ғана әлемге өзгеше сипат бере алады. Ежелгі Вавилонда үлкен таңдау алдында тұрған адам түн ішінде



храмның үстіне шығып, аспанға көз салатын. Себебі вавилондықтар тағдырымыз жұлдыздардың қолында, олар келешекті болжаи алады деп сенетін. «Үиленемін бе, жерді жырту керек пе, соғысты бастаимыз ба?» деген сияқты мәселелерді жұлдыздарға қарап тұрып шешетін. Вавилон адамының философиялық нанымдары нақты практикалық процедураларға осылаиша ұласатын. Иудаизм және христиандық сияқты библиялық діндер жеткізетін хикая өзгеше болатын: «Жұлдыздар алдаиды. Осы жұлдыздарды жаратқан Құдаи бүкіл шындықты Библияда аитқан. Сондықтан жұлдыздарға қарауды қоиып, Библияны оқыңдар!» Бұл да практикалық кеңес болатын. «Кімге үиленемін, нені кәсіп қыламын немесе соғыс бастау керек пе?» деген сияқты сауалдарға жауап іздеген адамдар Библияны оқып, сонда аитылған кеңестерді орындаитын. Бұдан соң мүлдем өзгеше хикаясын шертіп гуманистер келді: «Адамдар Құдаиды оилап тапты, Библияны жазды, сосын оны алуан түрлі түсіндірді. Яғни бүкіл ақиқаттың бастауы – адамдардың өзі. Сіз адамзаттың ғажап туындысы ретінде Библияны оқысаңыз болады. Бірақ, шынына келсек, оқымасаңыз да ештеңе етпеиді. Алдыңызда қиын таңдау тұр ма? Өзіңізді тыңдаңыз да, ішкі дауысыңыздың аитқанымен жүріңіз». Сосын гуманизм өзіңді қалаи тыңдау керектігі жөнінде егжеи-тегжеилі практикалық кеңестер берді. Мысалы, батып бара жатқан күнге көз салу, Гетені оқу, жеке күнделік жүргізу, жақын доспен сырласу және демократиялық саилау өткізу. Бұл принциптерді ғалымдар да ғасырлар боиы ұстанып келді. «Үиленсем бе, жоқ па» дегенді оиланған физик ғалым да өзінің ішкі үнін тыңдау үшін батып бара жатқан күнге қараитын. Күрделі



жұмыс туралы ұсынысты ои елегінен өткізген химик те күнделік жүргізетін немесе жан досымен сырласатын. «Соғысты жалғастыру керек пе, әлде бітім жасаған дұрыс па» деген мәселені шешу үшін биологтар да демократиялық саилауда дауыс беретін. Ғаламат жаңалығы туралы еңбек жазған неиробиолог та кітабын Гетеден алған дәиексөздермен бастаитын. Ғылым мен гуманизм арасындағы заманауи одақтың негізі осы болатын. Ғалымдар адами сезімдерді қастерлеп қана қоиған жоқ. Оларды қастерлеудің тамаша ғылыми негіздемесін де тапты. Дарвиннің жаңалығынан кеиін биологтар «сезімдер дегеніміз – жануарлардың дұрыс шешім қабылдауына көмектесу үшін эволюция туғызған күрделі алгоритмдер» деп түсіндіретін болды. Махаббат, қорқыныш пен ынтызарлық – тек поэма жазуға жарамды бұлдыр рухани феномендер емес. Оларда миллиондаған жылдың практикалық тәжірибесі жинақталған. Сіз Библияны оқығанда, ежелгі Иерусалимде өмір сүрген бірнеше священник пен раввиннің ескі ақылын тыңдаисыз. Ал сезімдеріңізге құлақ ассаңыз, миллиондаған жыл боиы эволюция шыңдаған, табиғи сұрыпталудың қатаң сынынан өткен алгоритмге арқа сүиеисіз. Сезімдеріңіз – қым-қуыт ортада өмір сүріп, ұрпақ өрбіте алған миллиондаған ата-бабаңыздың үні. Әрине, сезімдеріңіз де қателесуі мүмкін. Бірақ ол өзге жол сілтеушілердің бәрінен жақсы. Сезімдер миллиондаған жыл боиы әлемдегі ең үздік алгоритмдер болып келді. Сондықтан да Конфуции, Мұхаммед немесе Сталин замандарында адамдардың конфуциилік, исламдық немесе коммунистік ілімдерге емес, өз сезімдеріне жүгінгені жөн болар еді. ХХІ ғасырда сезімдер ең үздік алгоритмдер болудан қалды. Біз қазір бұрын-соңды кездеспеген есептеу қуаты мен ғаламат



мәліметтер базасын паидаланатын ілкімді алгоритмдер жасау үстіндеміз. Google мен Facebook алгоритмдері боиыңызды қандаи сезім билеп отырғанын ғана емес, сіз туралы өзіңізге де беимәлім сансыз көп ақпаратты біледі. Сондықтан өз сезімдеріңізге жүгінуді қоиып, осынау сыртқы алгоритмдердің дегенімен жүргеніңіз жөн. Алгоритм әр саилаушының қалаи дауыс бергенін ғана емес, бір саилаушыны демократтарға, ал екіншіні республикашыларға дауыс бергізетін түпкі неврологиялық себептерді де білетін болса, демократиялық саилау өткізудің қажеті қанша? Гуманизм «сезімдеріңді тыңда!» деген ақыл аитса, датаизм «алгоритмдерді тыңда! Олар не сезетініңді біледі» деиді. «Кімге үиленемін? Қандаи мамандықты таңдаимын? Соғысты бастаған жөн бе?» деген сияқты мәселелерді шешу керек пе? Онда тау басына шығып, көкжиекке батып бара жатқан күнге қарап оиға шому – уақытты бекер зая қылу деиді датаизм. Музеи аралау, оиларыңды күнделікке жазу немесе досыңмен сырласу да паидасыз. Иә, дұрыс шешім қабылдау үшін өзіңізді тануыңыз керек. Бірақ ХХІ ғасырда өзіңді танудың тауға өрмелеу, музеиге бару немесе күнделік жүргізуден әлдеқаида жақсы әдістері бар. Датаизм сізге мына принциптерді басшылыққа алуды ұсынады: «Шынында кім екеніңізді білгіңіз келе ме? – деп сұраиды датаизм. – Онда тау, музеи дегендерді ұмытыңыз. ДНҚ-ңызға секуенс (ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің ретін анықтау. – Ред.) жасаттыңыз ба? Неге әлі жасамаи жүрсіз? Бүгін барып анықтатыңыз. Ата-әже, әке-шеше, бауырларыңызға да аитыңыз, ДНҚ-ларына секуенс жасатсын, бұл мәліметтер қазір сізге өте құнды. Адамның денесіне тағып жүретін, қан қысымы мен жүрек қағысын тәулік боиы өлшеп отыратын биометрикалық құрылғылар туралы естіп пе едіңіз? Біреуін сатып алып, тағып



көріп, смартфоныңызға жалғаңыз. Мобильді камера мен микрофон сатып алып, не істеп, не қоиғаныңызды түгел жазып, онлаин түрінде жариялап жүріңіз. Google мен Facebook-тің барлық хатыңызды оқып, чаттарыңыз бен SMS-теріңізді қарап отыруына және барлық лаиктарыңыз бен кликтеріңізді есепке алуына мүмкіндік беріңіз. Осының бәрін орындасаңыз, «Барлық Заттардың Интернеті» кімге үиленген жөн, қандаи мамандық таңдаған дұрыс, соғысу керек пе, жоқ па – бәрін баяндап отырады». Бірақ осынау керемет алгоритмдер қаидан келеді? Бұл – датаизмнің құпиясы. Құдаиды және оның жоспарын түсіну адамдарға беимәлім деитін христиандық догма сияқты, датаизм адамның миы асқақ сипатты жаңа алгоритмдерді ұғына алмаиды деиді. Әлбетте қазіргі уақытта алгоритмдерді компьютер мамандары жазып жүр. Бірақ Google-дің іздеу алгоритмі сияқты шын мәнінде маңызды алгоритмдерді үлкен ұжымдар жасаиды. Оның әр мүшесі пазлдың тек бір бөлігін біледі, бірақ алгоритмді тұтас күиінде түсінетін ешкім жоқ. Ол – ол ма, машиналық оқыту мен жасанды неирон желілері паида болған соң, өздігінен дамып, жетіліп және қателерінен сабақ алып отыратын алгоритмдердің саны артты. Олар ешбір адам игере алмаитын ұшан-теңіз мәліметтерді талдап, образдарды тануды, адам ақылы жетпеитін стратегиялар қабылдауды үиренеді. Алгоритмнің дәнін адамдар оилап табуы мүмкін. Бірақ дамыған саиын ол өз сүрлеуімен жүріп, адамның көзі көрмеген және қиялы жетпеитін жетістіктерге жетеді.



Ақпарат ағыны бетіндегі көпіршік Әрине, датаизмді сынаитындар да, моиындамаитындар да



табылады. 3-тарауда аитқанымыздаи, бүкіл өмір мәліметтер ағынынан тұрады деу – күмәнді көзқарас. Мысалы, мәліметтер ағынының қалаиша және не себепті сана мен субъектив тәжірибелерге ұласатыны туралы ештеңе білмеиміз. Бәлкім, жиырма жылдан кеиін мұның жауабы табылып қалар. Тіпті ағзалар ешқандаи да алгоритмдер еместігіне көзіміз жетер. Сол сияқты, өмірдің тек шешім қабылдаудан тұратыны да күмәнді. Датаизмнің ықпалымен тіршілік туралы ғылым да, әлеуметтік ғылымдар да шешім қабылдау процесіне баиланып қалды. Бұған қарасаңыз, өмірде басқа еш нәрсе жоқ тәрізді. Шынымен солаи ма? Сезім, эмоция және оилардың шешім қабылдауда атқаратын рөлі маңызды. Бірақ олардың мәні тек осында ғана ма? Датаизмнің шешім қабылдау процесін түсінуі тереңдеи түсуде, бірақ оның өмір туралы көзқарасы бұрмаланған үстіне бұрмаланып жатқан шығар. Датаистік догманы сыни тұрғыда терең зерттеу ХХІ ғасырдағы ғылымның ең қиын міндеті ғана емес, сонымен қатар өзекті саяси және экономикалық жоба да болуы мүмкін. Жаратылыстанушылар мен әлеуметтанушылар өздерінен «Өмірді мәлімет қорыту мен шешім қабылдауға тіреп қоисақ, еш нәрсе қаперден тыс қалып қоимаи ма?» деп сұрауы керек. Бәлкім, Ғаламда мәліметке баилап қоюға болмаитын болмыстар бар шығар? Аиталық, беисана алгоритмдер мәлімет талдауға қатысты міндеттердің бәрінде саналы интеллектіден озып кетсін. Бірақ саналы интеллектінің орнына беисана алгоритмдерді келтіру кезінде бір өте маңызды нәрсені жоғалтып алсақ ше? Датаизм қателесіп, ағзалар дегеніміз алгоритмдер болмаи шыққанның өзінде бұл датаизмнің әлемді жаулап алуына кедергі жасаи алмаиды. Бұрынғы діндердің көпшілігі фактологиялық



бұрыстығына қарамастан, зор танымалдық пен билікке жетті. Христиан діні мен коммунизмнің қолынан келген істі неге датаизм істеи алмасын? Қазір барлық ғылымдарға тарап жатқандықтан, датаизмнің жолы ашық. Бірегеи ғылыми парадигманың талассыз догмаға аиналуы әп-сәтте. Ғылыми парадигмаға күмән келтіру қиын, бірақ қазірге деиін бүкіл ғылыми қоғамдастық қабылдаған парадигма болған емес. Яғни бір саланың ғалымдары басқа саладан қабылданған көзқарастарға қарсы идеяларды ала береді. Бірақ музыкатанушыдан биологқа деиінгі зерттеушілердің бәрі бірегеи датаистік парадигманы паидаланса, пәнаралық алыс-беріс ол парадигманы күшеите түседі. Сондықтан бұрыс парадигманың өзіне қарсы тұру тым қиынға соқпақ. Датаизм әлемді жауласа, біз, адамдар, қаитеміз? Бастапқыда датаизм денсаулық, бақыт және билік жолындағы гуманистік жанталасқа дем беруі мүмкін. Шынында, датаизм осы армандарды іске асыруға уәде беру арқасында таралып жатыр. Мәңгі өлмеи, рақатқа бөлену мен жасампаздық құдіретке ие болу үшін адам миы еш игере алмаитын орасан көлемдегі мәліметтерді қорытуымыз керек. Алгоритмдер осы істі біз үшін жасаиды. Бірақ өкілеттіктер адамнан алгоритмге ауысқан кезде гуманистік жобалар қажет болмаи қалуы мүмкін. Датацентризмді жөн көріп, хомоцентристік дүниетанымнан бас тартсақ, адамның денсаулығы мен бақыты маңызын жоғалтады. Жаңалары тұрғанда, мәлімет қорытудың ескірген машиналарын уаиым етудің не қажеті бар? Адамның денсаулығын нығаитады, бақытты етеді, құдірет береді деген үмітпен «Барлық Заттар Интернетін» жасағымыз келеді. Бірақ «Барлық Заттардың Интернеті» кемеліне келген кезде адамдар инженерлерден чиптерге, одан әрі



мәліметтерге аиналуы, сөитіп, ақыр соңында, буырқанған өзенге лақтырған топырақ сияқты, мәліметтер ағынына түсіп, зым-зия жоғалуы мүмкін. Осылаиша, датаизм Homo Sapiens-тің басқа жануарларға істегенін алдына келтірмек. Адамдар бүкіл тарих боиы жаһандық өрмек тоқып, әрнені осы өрмектегі қызметіне қараи бағалап келді. Бұл мыңдаған жылдар боиы адамның мақтаныш сезімі мен соқыр сенімдеріне нәр берді. Өрмекте басты рөлді адам атқарды. Сондықтан өрмектің бар табысын адам өз жетістігіне балады. Өзінің барша жаратылыстың алтын тәжі екеніне сенді. Басқа жануарлардың өмірі мен тәжірибесі төмен бағаланды, өиткені олар атқаратын міндеттің маңызы төмен болатын. Қызмет атқарудан қалған жануар жоиылатын. Бірақ өрмекке функционалдық үлес қоса алмаитын жағдаиға түскен сәтте, біз адамдардың жаратылыс тәжі емес екенін түсінеміз. Өзіміз бекіткен өлшем-шарттар бізді мамонттар мен қытаилық өзен дельфиндерінің ізімен бақи мәңгілігіне аттандырады. Сөитіп, адамзаттың буырқанған ғарыштық мәліметтер тасқынында қалтылдап оинаған көпіршік болғаны анықталады. Іс жүзінде біз болашақты болжаи алмаимыз. Өиткені технология детерминизм принципіне бағынбаиды. Бір технологиядан алуан түрлі қоғамдық жүиелер тууы мүмкін. Мысалы, өнеркәсіп революциясының технологиялары – поиыздар, электр қуаты, радио және телефонның көмегімен коммунистік диктатуралар, фашистік режимдер және либералдық демократиялар құрылды. Оңтүстік Корея мен Солтүстік Кореяны алып қараңыз. Екеуінде бірдеи технология болды, бірақ олар оны түрліше қолданды. Жасанды интеллект пен биотехнологияның дамуы әлемді өзгертпеи қоимаиды, әитсе де одан алдын ала анықталған жалғыз



нәтиже шықпаиды. Бұл кітапта аитылған сценариилердің бәрін сәуегеилік емес, ықтималдық деп қабылдаған жөн. Олардың кеибірі ұнамаса, сол ықтималдықтарды болдырмаудың жолдарын оиланыңыз және қимылдаңыз. Алаида жаңаша оилану және әрекет жасау оңаи емес, өиткені оиларымыз бен әрекеттерімізді бүгінгі идеологиялар мен әлеуметтік жүиелер шектеиді. Бұл кітап бүгінгі шарттылықтарды зерттеп, олардың ықпалын әлсіретуге және әрқилы әрекет жасап, келешек туралы шығармашылық тұрғыда оилауға жетелеиді. Кітаптың мақсаты – анықталған жалғыз сценарии болатынын болжау арқылы көкжиегімізді тарылту емес, керісінше, кеңеиту және нұсқалардың көп екеніне көз жеткізу. 2050 жылы еңбек нарығы, отбасы және экология қандаи болады? Әлемде қандаи діндер, экономикалық жүиелер және саяси құрылымдар үстемдік етеді? Мұны ешкім білмеиді. Бірақ көкжиектің кеңеюі адамзатты абыржытып немесе боикүиез күиге түсіруі мүмкін. Ықтималдықтар мен сценариилер осынша көбеигенде не нәрсеге ерекше мән беріп, зеиін салуымыз керек? Әлем бұрын-соңды болмаған дәрежеде тез өзгеріп жатыр. Ал бізді мәліметтер, идеялар, жорамалдар мен қатерлердің топан суы ағызып барады. Адамдар құқықтарын еркін нарыққа, тобырлық санаға және сыртқы алгоритмдерге өткізуде. Оның бір себебі – адамдар ақпарат тасқынын игере алмаи отыр. Бұрын ақпарат ағынын цензура бөгеитін. ХХІ ғасырдың цензурасы адамдарды басы артық, қажетсіз ақпаратқа көміп жатыр. Біз не нәрсеге мән беру керектігін білмеиміз, сондықтан кеиінгі кезектегі көлденең мәселелерді зерттеп, талқылауға уақытты зая етеміз. Көне замандарда билік ақпаратқа қолжетімділікті білдіретін.



Бүгінде билік – не нәрсеге алаңдамау керектігін білу деген сөз. Мынау беиберекет әлемде болып жатқанның бәрін ескерсек, қаисысына зер салуымыз керек? Аилар тұрғысынан қарасақ, бәлкім, Таяу Шығыстағы келеңсіздіктер, Еуропадағы көші-қон дағдарысы және Қытаи экономикасының баяулауы сияқты өзекті проблемаларға назар аударуымыз керек. Онжылдықтар тұрғысынан аитсақ, жаһандық жылынуға, теңсіздіктің өсуіне, күирегелі тұрған еңбек нарығына назар аудару қажет. Ал енді болмыс тұрғысынан қарасақ, өзара баиланысты мына үш процестің жанында бүкіл өзге проблемаларымыз түкке тұрмаиды: 1. Ғылым «ағзалар, шын мәнінде, алгоритмдер, ал өмір – мәлімет талдау» деитін кең ауқымды догма төңірегіне бірігеді. 2. Интеллект санадан бөлінеді. 3. Беисана, бірақ жоғары дамыған алгоритмдер жуық уақытта бізді өзімізден артық білетін болады. Бұл үш процестен үш үлкен сұрақ туады. Олар осы кітапты оқып шыққан соң көп уақыт боиы сізді оиландырады деп үміттенемін. 1. Шынымен де ағзалар – кәдімгі алгоритмдер, ал өмір мәліметтер қорыту ма? 2. Қаисысы құнды: ақыл ма, сана ма? 3. Беисана, бірақ жоғары дамыған алгоритмдер бізді өзімізден артық білген кезде қоғам, саясат және біздің күнделікті өміріміз қандаи болады?



Алғыстар Төмендегі адамдарға, жануарларға және ұиымдарға алғысымды білдіргім келеді: Випассан медитациясының машығына үиреткен ұстазым Сатья Нараиян Гоенкаға (1924–2013). Ол маған өмір шындығын шынаиы қалпында көруіме және дүние мен ақыл-оиды тануыма көмектесті. Соңғы 15 жылда Випассан медитациясымен шұғылдану арқасында сабыр, зеиін және сана сергектігіне қол жеткіздім. Онсыз бұл кітапты жаза алмас едім. Осы зерттеу жобасына демеушілік жасаған Израиль ғылыми қорына (нөмірі 26/09 грант). Иерусалимдегі Евреи университетіне және оның ішінде академиялық үиім деуге болатын тарих факультетіне, осы жылдар боиы менен дәріс алған студенттеріме – қоиған сұрақтары, берген жауаптары және үнсіздіктері арқылы мені көп нәрсеге үиреткені үшін. Ғылыми көмекшім Идан Шерерге – алдына не тастасам да (меилі, шимпанзе, неандерталдық немесе киборг болсын) шаруаны бар ынтасын салып тындырғаны үшін. Ара-тұра жәрдем берген басқа да көмекшілерім – Рэм Лиран, Эиал Миллер және Омри Шефер Равивке. Ұлыбританияның Penguin Random House компаниясындағы баспагерім Михал Шавитке – тәуекел еткені және көп жылдар боиы көрсеткен қолдауы үшін; сонымен қатар Элли Стил, Сюзанн Дин, Бетан Джонс, Мария Гарбут-Люцероға және Penguin Random House-тегіне, олардың әріптестеріне – көмектері үшін. Түпнұсқаны тамаша редакциялаған, мені көптеген ұят



қателіктерден құтқарған, пернетақтадағы ең маңызды перне, бәлкім, «delete» екенін есіме салған Дэвид Милнерге. Riot Communications компаниясы қызметкерлері Прина Гаиер, Тхи Дин және Лия Кресоватиға – ақпаратты өте тиімді таратуға көмектескендері үшін. Нью-Иоркте орналасқан Harper Collins-тегі баспагерім Джонатан Джаоға және ондағы бұрынғы баспагеріме – сенім білдіріп қолдағаны және түсіністік танытқандары үшін. Шмуэл Роснер мен Эран Змораға – еңбектің әлеуетін аңғарғаны және берген бағалы пікірлері мен кеңестері үшін. Дебора Харриске – шешуші жетістікке тигізген көмегі үшін. Түпнұсқаны мұқият оқып, қателерімді түзеуге уақыты мен күшжігерін аямаған, мәселелерге басқа көзқарас тұрғысынан қарауыма мүмкіндік берген Амос Авизар, Шило де Бер, Тирза Аизенберг, Люк Мэтьюс, Рами Ротгольц және Орен Шрикиге. Құдаиға көп тиіспеуге көндіргені үшін – Игал Бороховскиге. Иорам Иовелге – қырағылығы және Эштаоль орманында бірге серуен құрғаны үшін. Ори Кац пен Джеи Померанцке – капиталистік жүиені жақсырақ түсінуіме көмектескені үшін. Кармель Ваисман, Жоакин Келлер, Антуан Мазиерге – ми мен ақыл туралы оилары үшін. Бенджамин З. Кедарға – тұқымдарды сеуіп, суғарғаны үшін. Диего Ольштеинге – ұзақ жылдар боиғы рәуішті достығы және баиыпты жетекшілігі үшін. Эхуд Амир, Шуки Брук, Мири Ворцель, Гаи Заславаки, Михал Коэн, Иосси Мори, Амир Сумакаи-Финк, Сара Аарони және Ади Эзраға – түпнұсқаның кеи бөліктерін оқып, идеяларымен бөліскені үшін.



Эилона Ариельге – буырқанған ынтаның бастауы болып, жартастаи мығым пана болғаны үшін. Енем және есепшім Ханна Иахавқа – ақшаны жобаны аяқтауға жеткізгені үшін. Әжем Фанни, анам Пнина, әпке-қарындастарым Лиат пен Эинат және барлық өзге туыстарым мен достарыма – қолдауы мен құрметі үшін. Чамбе, Пенго және Чилиге – кітаптың кеибір негізгі идеялары мен теорияларына иттің көзқарасымен қарауды ұсынғаны үшін. Қазірдің өзінде маған «Барлық Заттардың Интернеті» болып қызмет атқарып отырған әріптесім және менеджерім Итзикке.



Сілтемелер 1-тарау. Адамзат. Күн тәртібіндегі жаңа мәселелер 1. Tim Blanning, The Pursuit of Glory (New York: Penguin Books, 2008), 52. 2. Ibid., 53. See also: J. Neumann and S. Lindgré n, ‘Great Historical Events That Were Signi icantly Affected by the Weather: 4, The Great Famines in Finland and Estonia, 1695–97’, Bulletin of the American Meteorological Society 60 (1979), 775–87; Andrew B. Appleby, ‘Epidemics and Famine in the Little Ice Age’, Journal of Interdisciplinary History 10:4 (1980), 643–63; Cormac O Grá da and Jean-Michel Chevet, ‘Famine and Market in Ancien Régime France’, Journal of Economic History 62:3 (2002), 706–73. 3. Nicole Darmon et al., ‘L’insé curité alimentaire pour raisons inanciè res en France’, Observatoire National de la Pauvreté et de l’Exclusion Sociale, https://www.onpes.gouv.fr/IMG/pdf/Darmon.pdf, accessed 3 March 2015; Rapport Annuel 2013, Banques Alimetaires, http://en.calameo.com/ read/001358178ec47d2018425, accessed 4 March 2015. 4. Richard Dobbs et al., ‘How the World Could Better Fight Obesity’, McKinseys & Company, November 2014, accessed 11 December 2014, http://www.mckinsey.com/insights/economic_studies/how_th e_ world_could_better_ ight_obesity. 5. ‘Global Burden of Disease, Injuries and Risk Factors Study 2013’, Lancet, 18 December 2014, accessed 18 December 2014,



http://www.thelancet. com/themed/global-burden-of-disease; Stephen Adams, ‘Obesity Killing Three Times As Many As Malnutrition’, Telegraph, 13 December 2012, accessed 18 December 2014, http://www.telegraph.co.uk/ health/healthnews/9742960/Obesity-killing-three-times-asmany-as- malnutrition.html. 6. Robert S. Lopez, The Birth of Europe [in Hebrew] (Tel Aviv: Dvir, 1990), 427. 7. Alfred W. Crosby, The Columbian Exchange: Biological and Cultural Consequences of 1492 (Westport: Greenwood Press, 1972); William H. McNeill, Plagues and Peoples (Oxford: Basil Blackwell, 1977). 8. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d0/Yer sinia_pestis. jpg 9. Hugh Thomas, Conquest: Cortes, Montezuma and the Fall of Old Mexico (New York: Simon & Schuster, 1993), 443–6; Rodolfo Acuna-Soto et al., ‘Megadrought and Megadeath in 16th Century Mexico’, Historical Review 8:4 (2002), 360–2; Sherburne F. Cook and Lesley Byrd Simpson, The Population of Central Mexico in the Sixteenth Century (Berkeley: University of California Press, 1948). 10. Jared Diamond, Guns, Germs and Steel: The Fates of Human Societies [in Hebrew] (Tel Aviv: Am Oved, 2002), 167. 11. Jeffery K. Taubenberger and David M. Morens, ‘1918 In luenza: The Mother of All Pandemics’, Emerging Infectious Diseases 12:1 (2006), 15–22; Niall P. A. S. Johnson and Juergen Mueller, ‘Updating the Accounts: Global Mortality of the 1918–1920 “Spanish” In luenza Pandemic’, Bulletin of the History of Medicine 76:1 (2002), 105–15; Stacey L. Knobler, Alison Mack,



Adel Mahmoud et al., (eds), The Threat of Pandemic In luenza: Are We Ready? Workshop Summary (Washington DC: National Academies Press, 2005), 57–110; David van Reybrouck, Congo: The Epic History of a People (New York: HarperCollins, 2014), 164; Siddharth Chandra, Goran Kuljanin and Jennifer Wray, ‘Mortality from the In luenza Pandemic of 1918–1919: The Case of India’, Demography 49:3 (2012), 857–65; George C. Kohn, Encyclopedia of Plague and Pestilence: From Ancient Times to the Present, 3rd edn (New York: Facts on File, 2008), 363. 12. The averages between 2005 and 2010 were 4.6 per cent globally, 7.9 per cent in Africa and 0.7 per cent in Europe and North America. See: ‘Infant Mortality Rate (Both Sexes Combined) by Major Area, Region and Country, 1950–2010 (Infant Deaths for 1000 Live Births), Estimates’, World Population Prospects: the 2010 Revision, UN Department of Economic and Social Affairs, April 2011, accessed 26 May 2012, http://esa.un.org/unpd/wpp/Excel-Data/mortality. htm. See also Alain Bideau, Bertrand Desjardins and Hector PerezBrignoli (eds), Infant and Child Mortality in the Past (Oxford: Clarendon Press, 1997); Edward Anthony Wrigley et al., English Population History from Family Reconstitution, 1580–1837 (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 295–6, 303. 13. David A. Koplow, Smallpox: The Fight to Eradicate a Global Scourge (Berkeley: University of California Press, 2004); Abdel R. Omran, ‘The Epidemiological Transition: A Theory of Population Change’, Milbank Memorial Fund Quarterly 83:4 (2005), 731–57; Thomas McKeown, The Modern Rise of Populations (New York: Academic Press, 1976); Simon Szreter,



Health and Wealth: Studies in History and Policy (Rochester: University of Rochester Press, 2005); Roderick Floud, Robert W. Fogel, Bernard Harris and Sok Chul Hong, The Changing Body: Health, Nutrition and Human Development in the Western World Since 1700 (New York: Cambridge University Press, 2011); James C. Riley, Rising Life Expectancy: A Global History (New York: Cambridge University Press, 2001). 14. ‘Summary of probable SARS cases with onset of illness from 1 November 2002 to 31 July 2003’, World Health Organization, 21 April 2004, accessed 6 February 2016, http://www.who.int/csr/sars/country/table2004_04_21/en/ 15. ‘Experimental Therapies: Growing Interest in the Use of Whole Blood or Plasma from Recovered Ebola Patients’, World Health Organization, 26 September 2014, accessed 23 April 2015, http://www.who.int/ mediacentre/news/ebola/26september-2014/en/. 16. Hung Y. Fan, Ross F. Conner and Luis P. Villarreal, AIDS: Science and Society, 6th edn (Sudbury: Jones and Bartlett Publishers, 2011). 17. Peter Piot and Thomas C. Quinn, ‘Response to the AIDS Pandemic – A Global Health Model’, New England Journal of Medicine 368:23 (2013), 2210–18. 18. ‘Old age’ is never listed as a cause of death in of icial statistics. Instead, when a frail old woman eventually succumbs to this or that infection, the particular infection will be listed as the cause of death. Hence, of icially, infectious diseases still account for more than 20 per cent of deaths. But this is a fundamentally different situation than in past centuries, when large numbers of children and it adults died from infectious



diseases. 19. David M. Livermore, ‘Bacterial Resistance: Origins, Epidemiology, and Impact’, Clinical Infectious Diseases 36:s1 (2005), s11–23; Richards G. Wax et al. (eds), Bacterial Resistance to Antimicrobials, 2nd edn (Boca Raton: CRC Press, 2008); Maja Babic and Robert A. Bonomo, ‘Mutations as a Basis of Antimicrobial Resistance’, in Antimicrobial Drug Resistance: Mechanisms of Drug Resistance, ed. Douglas Mayers, vol. 1 (New York: Humana Press, 2009), 65–74; Julian Davies and Dorothy Davies, ‘Origins and Evolution of Antibiotic Resistance’, Microbiology and Molecular Biology Reviews 74:3 (2010), 417– 33; Richard J. Fair and Yitzhak Tor, ‘Antibiotics and Bacterial Resistance in the 21st Century’, Perspectives in Medicinal Chemistry 6 (2014), 25–64. 20. Alfonso J. Alanis, ‘Resistance to Antibiotics: Are We in the PostAntibiotic Era?’, Archives of Medical Research 36:6 (2005), 697– 705; Stephan Harbarth and Matthew H. Samore, ‘Antimicrobial Resistance Determinants and Future Control’, Emerging Infectious Diseases 11:6 (2005), 794–801; Hiroshi Yoneyama and Ryoichi Katsumata, ‘Antibiotic Resistance in Bacteria and Its Future for Novel Antibiotic Development’, Bioscience, Biotechnology and Biochemistry 70:5 (2006), 1060–75; Cesar Arias and Barbara E. Murray, ‘Antibiotic-Resistant Bugs in the 21st Century – A Clinical Super-Challenge’, New England Journal of Medicine 360 (2009), 439–43; Brad Spellberg, John G. Bartlett and David N. Gilbert, ‘The Future of Antibiotics and Resistance’, New England Journal of Medicine 368 (2013), 299– 302. 21. Losee L. Ling et al., ‘A New Antibiotic Kills Pathogens without



Detectable Resistance’, Nature 517 (2015), 455–9; Gerard Wright, ‘Antibiotics: An Irresistible Newcomer’, Nature 517 (2015), 442–4. 22. Roey Tzezana, The Guide to the Future [in Hebrew] (Haifa: Roey Tzezana, 2013), 209–33. 23. Azar Gat, War in Human Civilization (Oxford: Oxford University Press, 2006), 130–1; Steven Pinker, The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined (New York: Viking, 2011); Joshua S. Goldstein, Winning the War on War: The Decline of Armed Con lict Worldwide (New York: Dutton, 2011); Robert S. Walker and Drew H. Bailey, ‘Body Counts in Lowland South American Violence’, Evolution and Human Behavior 34:1 (2013), 29–34; I. J. N. Thorpe, ‘Anthropology, Archaeology, and the Origin of Warfare’, World Archaeology 35:1 (2003), 145–65; Raymond C. Kelly, Warless Societies and the Origin of War (Ann Arbor: University of Michigan Press, 2000); Lawrence H. Keeley, War Before Civilization: The Myth of the Peaceful Savage (Oxford: Oxford University Press, 1996); Slavomil Vencl, ‘Stone Age Warfare’, in Ancient Warfare: Archaeological Perspectives, ed. John Carman and Anthony Harding (Stroud: Sutton Publishing, 1999), 57–73. 24. ‘Global Health Observatory Data Repository, 2012’, World Health Organization, accessed 16 August 2015, http://apps.who.int/gho/data/ node.main.RCODWORLD? lang=en; ‘Global Study on Homicide, 2013’, UNDOC, accessed 16 August 2015, http://www.unodc.org/documents/ gsh/pdfs/2014_GLOBAL_HOMICIDE_BOOK_web.pdf; http://www. who.int/healthinfo/global_burden_disease/estimates/en/inde



x1.html. 25. Van Reybrouck, Congo, 456–7. 26. Deaths from obesity: ‘Global Burden of Disease, Injuries and Risk Factors Study 2013’, Lancet, 18 December 2014, accessed 18 December 2014, http://www.thelancet.com/themed/global-burden-of-disease; Stephen Adams, ‘Obesity Killing Three Times as Many as Malnutrition’, Telegraph, 13 December 2012, accessed 18 December 2014, http://www.telegraph. co.uk/health/healthnews/9742960/Obesity-killing-threetimes-as-many- as-malnutrition.html. Deaths from terrorism: Global Terrorism Database, http://www.start.umd.edu/gtd/, accessed 16 January 2016. 27. Arion McNicoll, ‘How Google’s Calico Aims to Fight Aging and “Solve Death”’, CNN, 3 October 2013, accessed 19 December 2014,http://edition.cnn.com/2013/10/03/tech/innovation/g oogle-calico- aging-death/. 28. Katrina Brooker, ‘Google Ventures and the Search for Immortality’, Bloomberg, 9 March 2015, accessed 15 April 2015, http://www.bloomberg.com/news/ar ticles/2015-0309/google- ventures-bill-maris-investing-in-idea-of-living-to500. 29. Mick Brown, ‘Peter Thiel: The Billionaire Tech Entrepreneur on a Mission to Cheat Death’, Telegraph, 19 September 2014, accessed 19 December 2014, http://www.telegraph.co.uk/technology/11098971/ PeterThiel-the-billionaire-tech-entrepreneur-on-a-mission-to-cheatdeath.html. 30. Kim Hill et al., ‘Mortality Rates Among Wild Chimpanzees’,



Journal of Human Evolution 40:5 (2001), 437–50; James G. Herndon, ‘Brain Weight Throughout the Life Span of the Chimpanzee’, Journal of Comparative Neurology 409 (1999), 567–72. 31. Beatrice Scheubel, Bismarck’s Institutions: A Historical Perspective on the Social Security Hypothesis (Tubingen: Mohr Siebeck, 2013); E. P. Hannock, The Origin of the Welfare State in England and Germany, 1850– 1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2007). 32. ‘Mental Health: Age Standardized Suicide Rates (per 100,000 population), 2012’, World Health Organization, accessed 28 December 2014, http://gamapserver.who.int/gho/interactive_charts/mental_h ealth/ suicide_rates/atlas.html. 33. Ian Morris, Why the West Rules – For Now (Toronto: McClelland & Stewart, 2010), 626–9. 34. David G. Myers, ‘The Funds, Friends, and Faith of Happy People’, American Psychologist 55:1 (2000), 61; Ronald Inglehart et al., ‘Development, Freedom, and Rising Happiness: A Global Perspective (1981–2007)’, Perspectives on Psychological Science 3:4 (2008), 264–85. See also Mihaly Csikszentmihalyi, ‘If We Are So Rich, Why Aren’t We Happy?’, American Psychologist 54:10 (1999), 821–7; Gregg Easterbrook, The Progress Paradox: How Life Gets Better While People Feel Worse (New York: Random House, 2003). 35. Kenji Suzuki, ‘Are They Frigid to the Economic Development? Reconsideration of the Economic Effect on Subjective Wellbeing in Japan’, Social Indicators Research 92:1 (2009), 81–9; Richard A. Easterlin, ‘Will Raising the Incomes of all Increase



the Happiness of All?’, Journal of Economic Behavior and Organization 27:1 (1995), 35–47; Richard A. Easterlin, ‘Diminishing Marginal Utility of Income? Caveat Emptor’, Social Indicators Research 70:3 (2005), 243–55. 36. Linda C. Raeder, John Stuart Mill and the Religion of Humanity (Columbia: University of Missouri Press, 2002). 37. Oliver Turnbull and Mark Solms, The Brain and the Inner World [in Hebrew] (Tel Aviv: Hakibbutz Hameuchad, 2005), 92–6; Kent C. Berridge and Morten L. Kringelbach, ‘Affective Neuroscience of Pleasure: Reward in Humans and Animals’, Psychopharmacology 199 (2008), 457–80; Morten L. Kringelbach, The Pleasure Center: Trust Your Animal Instincts (Oxford: Oxford University Press, 2009). 38. M. Csikszentmihalyi, Finding Flow: The Psychology of Engagement with Everyday Life (New York: Basic Books, 1997). 39. Centers for Disease Control and Prevention, Attention-De icit/ Hyperactivity Disorder (ADHD), http://www.cdc.gov/ncbddd/adhd/data. html, accessed 4 January 2016; Sarah Harris, ‘Number of Children Given Drugs for ADHD Up Ninefold with Patients As Young As Three Being Prescribed Ritalin’, Daily Mail, 28 June 2013, http://www.dailymail.co.uk/ health/article2351427/Number-children-given-drugs-ADHD-ninefoldpatients-young-THREE-prescribed-Ritalin.html, accessed 4 January 2016; International Narcotics Control Board (UN), Psychotropic Substances, Statistics for 2013, Assessments of Annual Medical and Scienti ic Requirements 2014, 39–40. 40. There is insuf icient evidence regarding the abuse of such stimulants by schoolchildren, but a 2013 study has found that



between 5 and 15 per cent of US college students illegally used some kind of stimulant at least once: C. Ian Ragan, Imre Bard and Ilina Singh, ‘What Should We Do about Student Use of Cognitive Enhancers? An Analysis of Current Evidence’, Neuropharmacology 64 (2013), 589. 41. Bradley J. Partridge, ‘Smart Drugs “As Common as Coffee”: Media Hype about Neuroenhancement’, PLoS One 6:11 (2011), e28416. 42. Of ice of the Chief of Public Affairs Press Release, ‘Army, Health Promotion Risk Reduction Suicide Prevention Report, 2010’, accessed 23 December 2014, http://csf2.army.mil/downloads/HP-RR-SPReport2010. pdf; Mark Thompson, ‘America’s Medicated Army’, Time, 5 June 2008, accessed 19 December 2014, http://content.time.com/time/ magazine/article/0,9171,1812055,00.html; Of ice of the Surgeon Multi- National Force–Iraq and Of ice of the Command Surgeon, ‘Mental Health Advisory Team (MHAT) V Operation Iraqi Freedom 06–08: Iraq Operation Enduring Freedom 8: Afghanistan’, 14 February 2008, accessed 23 December 2014, http://www.careforthetroops.org/reports/ Report-MHATV-4FEB-2008-Overview.pdf. 43. Tina L. Dorsey, ‘Drugs and Crime Facts’, US Department of Justice, accessed 20 February 2015, http://www.bjs.gov/content/pub/ pdf/dcf.pdf; H. C. West, W. J. Sabol and S. J. Greenman, ‘Prisoners in 2009’, US Department of Justice, Bureau of Justice Statistics Bulletin (December 2010), 1–38; ‘Drugs and Crime Facts: Drug Use and Crime’, US Department of Justice, accessed 19 December 2014,



http://www.bjs.gov/content/dcf/duc.cfm; ‘Offender Management Statistics Bulletin, July to September 2014’, UK Ministry of Justice, 29 January 2015, accessed 20 February 2015, https://www.gov.uk/ government/statistics/offendermanagement-statistics-quarterly-july-to-september-2014.; Mirian Lights et al., ‘Gender Differences in Substance Misuse and Mental Health amongst Prisoners’, UK Ministry of Justice, 2013, accessed 20 February 2015, https://www.gov.uk/ government/uploads/system/uploads/attachment_data/ ile/2 20060/ gender-substance-misuse-mental-healthprisoners.pdf; Jason Payne and Antonette Gaffney, ‘How Much Crime is Drug or Alcohol Related? Self- Reported Attributions of Police Detainees’, Trends and Issues in Crime and Criminal Justice 439 (2012), http://www.aic.gov.au/media_library/publications/tandi_pdf/ tandi439.pdf, accessed 11 March 2015; Philippe Robert, ‘The French Criminal Justice System’, in Punishment in Europe: A Critical Anatomy of Penal Systems, ed. Vincenzo Ruggiero and Mick Ryan (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2013), 116. 44. Betsy Isaacson, ‘Mind Control: How EEG Devices Will Read Your Brain Waves and Change Your World’, Huf ington Post, 20 November 2014, accessed 20 December 2014, http://www.huf ingtonpost.com/2012/11/20/ mind-controlhow-eeg-devices-read-brainwaves_n_2001431.html; ‘EPOC Headset’, Emotiv, http://emotiv.com/store/epoc-detail/; ‘Biosensor Innovation to Power Breakthrough Wearable Technologies Today and Tomorrow’, NeuroSky, http://neurosky.com/. 45. Samantha Payne, ‘Stockholm: Members of Epicenter



Workspace Are Using Microchip Implants to Open Doors’, International Business Times, 31 January 2015, accessed 9 August 2015, http://www.ibtimes.co.uk/ stockholm-of iceworkers-epicenter-implanted-microchips-pay-theirlunch1486045. 46. Meika Loe, The Rise of Viagra: How the Little Blue Pill Changed Sex in America (New York: New York University Press, 2004). 47. Brian Morgan, ‘Saints and Sinners: Sir Harold Gillies’, Bulletin of the Royal College of Surgeons of England 95:6 (2013), 204–5; Donald W. Buck II, ‘A Link to Gillies: One Surgeon’s Quest to Uncover His Surgical Roots’, Annals of Plastic Surgery 68:1 (2012), 1–4. 48. Paolo Santoni-Rugio, A History of Plastic Surgery (Berlin, Heidelberg: Springer, 2007); P. Nicolas Broer, Steven M. Levine and Sabrina Juran, ‘Plastic Surgery: Quo Vadis? Current Trends and Future Projections of Aesthetic Plastic Surgical Procedures in the United States’, Plastic and Reconstructive Surgery 133:3 (2014), 293e–302e. 49. Holly Firfer, ‘How Far Will Couples Go to Conceive?’, CNN, 17 June 2004, accessed 3 May 2015, http://edition.cnn.com/2004/HEALTH/03/12/ infertility.treatment/index.html?iref=allsearch. 50. Rowena Mason and Hannah Devlin, ‘MPs Vote in Favour of “Three-Person Embryo” Law’, Guardian, 3 February 2015, accessed 3 May 2015, http://www.theguardian.com/science/2015/feb/03/ mpsvote-favour-three-person-embryo-law. 51. Lionel S. Smith and Mark D. E. Fellowes, ‘Towards a Lawn without Grass: The Journey of the Imperfect Lawn and Its



Analogues’, Studies in the History of Gardens & Designed Landscape 33:3 (2013), 158–9; John Dixon Hunt and Peter Willis (eds), The Genius of the Place: The English Landscape Garden 1620–1820, 5th edn (Cambridge, MA: MIT Press, 2000), 1–45; Anne Helmriech, The English Garden and National Identity: The Competing Styles of Garden Design 1870–1914 (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), 1–6. 52. Robert J. Lake, ‘Social Class, Etiquette and Behavioral Restraint in British Lawn Tennis’, International Journal of the History of Sport 28:6 (2011), 876–94; Beatriz Colomina, ‘The Lawn at War: 1941–1961’, in The American Lawn, ed. Georges Teyssot (New York: Princeton Architectural Press, 1999), 135–53; Virginia Scott Jenkins, The Lawn: History of an American Obsession (Washington: Smithsonian Institution, 1994).



2-тарау. Антропоцен 1. ‘Canis lupus’, IUCN Red List of Threatened Species, accessed 20 December 2014, http://www.iucnredlist.org/details/3746/1; ‘Fact Sheet: Gray Wolf’, Defenders of Wildlife, accessed 20 December 2014, http://www.defenders.org/gray-wolf/basicfacts; ‘Companion Animals’, IFAH, accessed 20 December 2014, http://www.ifaheurope.org/companion-animals/ aboutpets.html; ‘Global Review 2013’, World Animal Protection, accessed 20 December 2014, https://www.worldanimalprotection.us.org/sites/ default/ iles/us_ iles/global_review_2013_0.pdf. 2. Anthony D. Barnosky, ‘Megafauna Biomass Tradeoff as a Driver of Quaternary and Future Extinctions’, PNAS 105:1 (2008), 11543–8; for wolves and lions: William J. Ripple et al., ‘Status



and Ecological Effects of the World’s Largest Carnivores’, Science 343:6167 (2014), 151; according to Dr Stanley Coren there are about 500 million dogs in the world: Stanley Coren, ‘How Many Dogs Are There in the World?’, Psychology Today, 19 September 2012, accessed 20 December 2014, http:// www.psychologytoday.com/blog/canine-corner/201209/howmany-dogs-are-there-in-the-world; for the number of cats, see: Nicholas Wade, ‘DNA Traces 5 Matriarchs of 600 Million Domestic Cats’, New York Times, 29 June 2007, accessed 20 December 2014, http://www. nytimes.com/2007/06/29/health/29iht-cats.1.6406020.html; for the African buffalo, see: ‘Syncerus caffer’, IUCN Red List of Threatened Species, accessed 20 December 2014, http://www.iucnredlist.org/ details/21251/0; for cattle population, see: David Cottle and Lewis Kahn (eds), Beef Cattle Production and Trade (Collingwood: Csiro, 2014), 66; for the number of chickens, see: ‘Live Animals’, Food and Agriculture Organization of the United Nations: Statistical Division, accessed 20 December 2014, http://faostat3.fao.org/browse/Q/QA/E; for the number of chimpanzees, see: ‘Pan troglodytes’, IUCN Red List of Threatened Species, accessed 20 December 2014, http://www.iucnredlist. org/details/15933/0. 3. ‘Living Planet Report 2014’, WWF Global, accessed 20 December 2014, http://wwf.panda.org/about_our_earth/all_publications/living _ planet_report/. 4. Richard Inger et al., ‘Common European Birds Are Declining Rapidly While Less Abundant Species’ Numbers Are Rising’,



Ecology Letters 18:1 (2014), 28–36; ‘Live Animals’, Food and Agriculture Organization of the United Nations, accessed 20 December 2014, http://faostat.fao.org/ site/573/default.aspx#ancor. 5. Simon L. Lewis and Mark A. Maslin, ‘De ining the Anthropocene’, Nature 519 (2015), 171–80. 6. Timothy F. Flannery, The Future Eaters: An Ecological History of the Australasian Lands and Peoples (Port Melbourne: Reed Books Australia, 1994); Anthony D. Barnosky et al., ‘Assessing the Causes of Late Pleistocene Extinctions on the Continents’, Science 306:5693 (2004), 70–5; Barry W. Brook and David M. J. S. Bowman, ‘The Uncertain Blitzkrieg of Pleistocene Megafauna’, Journal of Biogeography 31:4 (2004), 517–23; Gifford H. Miller et al., ‘Ecosystem Collapse in Pleistocene Australia and a Human Role in Megafaunal Extinction’, Science 309:5732 (2005), 287–90; Richard G. Roberts et al., ‘New Ages for the Last Australian Megafauna: Continent Wide Extinction about 46,000 Years Ago’, Science 292:5523 (2001), 1888–92; Stephen Wroe and Judith Field, ‘A Review of the Evidence for a Human Role in the Extinction of Australian Megafauna and an Alternative Explanation’, Quaternary Science Reviews 25:21– 2 (2006), 2692–703; Barry W. Brooks et al., ‘Would the Australian Megafauna Have Become Extinct if Humans Had Never Colonised the Continent? Comments on “A Review of the Evidence for a Human Role in the Extinction of Australian Megafauna and an Alternative Explanation” by S. Wroe and J. Field’, Quaternary Science Reviews 26:3–4 (2007), 560–4; Chris S. M. Turney et al., ‘Late-Surviving Megafauna in Tasmania, Australia, Implicate Human Involvement in their



Extinction’, PNAS 105:34 (2008), 12150–3; John Alroy, ‘A Multispecies Overkill Simulation of the End-Pleistocene Megafaunal Mass Extinction’, Science 292:5523 (2001), 1893– 6; J. F. O’Connell and J. Allen, ‘Pre-LGM Sahul (Australia–New Guinea) and the Archaeology of Early Modern Humans’, in Rethinking the Human Evolution: New Behavioral and Biological Perspectives on the Origin and Dispersal of Modern Humans, ed. Paul Mellars (Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research, 2007), 400–1. 7. Graham Harvey, Animism: Respecting the Living World (Kent Town: Wake ield Press, 2005); Rane Willerslev, Soul Hunters: Hunting, Animism and Personhood Among the Siberian Yukaghirs (Berkeley: University of California Press, 2007); Elina Helander-Renvall, ‘Animism, Personhood and the Nature of Reality: Sami Perspectives’, Polar Record 46:1 (2010), 44– 56; Istvan Praet, ‘Animal Conceptions in Animism and Conservation’, in Routledge Handbook of Human–Animal Studies, ed. Susan McHaugh and Garry Marvin (New York: Routledge, 2014), 154–67; Nurit Bird- David, ‘Animism Revisited: Personhood, Environment, and Relational Epistemology’, Current Anthropology 40 (1999), s67–91; N. Bird-David, ‘Animistic Epistemology: Why Some HunterGatherers Do Not Depict Animals’, Ethnos 71:1 (2006), 33–50. 8. Danny Naveh, ‘Changes in the Perception of Animals and Plants with the Shift to Agricultural Life: What Can Be Learnt from the Nayaka Case, a Hunter-Gatherer Society from the Rain Forests of Southern India?’ [in Hebrew], Animals and Society, 52 (2015), 7–8. 9. Howard N. Wallace, ‘The Eden Narrative’, Harvard Semitic



Monographs 32 (1985), 147–81. 10. David Adams Leeming and Margaret Adams Leeming, Encyclopedia of Creation Myths (Santa Barbara: ABC-CLIO, 1994), 18; Sam D. Gill, Storytracking: Texts, Stories, and Histories in Central Australia (Oxford: Oxford University Press, 1998); Emily Miller Bonney, ‘Disarming the Snake Goddess: A Reconsideration of the Faience Figures from the Temple Repositories at Knossos’, Journal of Mediterranean Archaeology 24:2 (2011), 171–90; David Leeming, The Oxford Companion to World Mythology (Oxford and New York: Oxford University Press, 2005), 350. 11. Jerome H. Barkow, Leda Cosmides and John Tooby (eds), The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (Oxford: Oxford University Press, 1992); Richard W. Bloom and Nancy Dess (eds), Evolutionary Psychology and Violence: A Primer for Policymakers and Public Policy Advocates (Westport: Praeger, 2003); Charles Crawford and Catherine Salmon (eds), Evolutionary Psychology, Public Policy and Personal Decisions (New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, 2008); Patrick McNamara and David Trumbull, An Evolutionary Psychology of Leader–Follower Relations (New York: Nova Science, 2007); Joseph P. Forgas, Martie G. Haselton and William von Hippel (eds), Evolution and the Social Mind: Evolutionary Psychology and Social Cognition (New York: Psychology Press, 2011). 12. S. Held, M. Mendl, C. Devereux and R. W. Byrne, ‘Social Tactics of Pigs in a Competitive Foraging Task: the “Informed Forager” Paradigm’, Animal Behaviour 59:3 (2000), 569–76; S. Held, M. Mendl, C. Devereux and R. W. Byrne, ‘Studies in Social



Cognition: from Primates to Pigs’, Animal Welfare 10 (2001), s209–17; H. B. Graves, ‘Behavior and Ecology of Wild and Feral Swine (Sus scrofa)’, Journal of Animal Science 58:2 (1984), 482–92; A. Stolba and D. G. M. Wood-Gush, ‘The Behaviour of Pigs in a Semi- Natural Environment’, Animal Production 48:2 (1989), 419–25; M. Spinka, ‘Behaviour in Pigs’, in The Ethology of Domestic Animals, 2nd edn, ed. P. Jensen, (Wallingford, UK: CAB International, 2009), 177–91; P. Jensen and D. G. M. WoodGush, ‘Social Interactions in a Group of Free- Ranging Sows’, Applied Animal Behaviour Science 12 (1984), 327–37; E. T. Gieling, R. E. Nordquist and F. J. van der Staay, ‘Assessing Learning and Memory in Pigs’, Animal Cognition 14 (2011), 151–73. 13. I. Horrell and J. Hodgson, ‘The Bases of Sow–Piglet Identi ication. 2. Cues Used by Piglets to Identify their Dam and Home Pen’, Applied Animal Behavior Science, 33 (1992), 329– 43; D. M. Weary and D. Fraser, ‘Calling by Domestic Piglets: Reliable Signals of Need?’, Animal Behaviour 50:4 (1995), 1047–55; H. H. Kristensen et al., ‘The Use of Olfactory and Other Cues for Social Recognition by Juvenile Pigs’, Applied Animal Behaviour Science 72 (2001), 321–33. 14. M. Helft, ‘Pig Video Arcades Critique Life in the Pen’, Wired, 6 June 1997, http://archive.wired.com/science/discoveries/news/1997/06 /4302, retrieved 27 January 2016. 15. Humane Society of the United States, ‘An HSUS Report: Welfare Issues with Gestation Crates for Pregnant Sows’, February 2013, http://www. humanesociety.org/assets/pdfs/farm/HSUS-Report-on-



Gestation- Crates-for-Pregnant-Sows.pdf, retrieved 27 January 2016. 16. Turnbull and Solms, Brain and the Inner World, 90–2. 17. David Harel, Algorithmics: The Spirit of Computers, 3rd edn [in Hebrew] (Tel Aviv: Open University of Israel, 2001), 4–6; David Berlinski, The Advent of the Algorithm: The 300-Year Journey from an Idea to the Computer (San Diego: Harcourt, 2000); Hartley Rogers Jr, Theory of Recursive Functions and Effective Computability, 3rd edn (Cambridge, MA, and London: MIT Press, 1992), 1–5; Andreas Blass and Yuri Gurevich, ‘Algorithms: A Quest for Absolute De initions’, Bulletin of European Association for Theoretical Computer Science 81 (2003), 195–225. 18. Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow (New York: Farrar, Straus & Giroux, 2011); Dan Ariely, Predictably Irrational (New York: Harper, 2009). 19. Justin Gregg, Are Dolphins Really Smart? The Mammal Behind the Myth (Oxford: Oxford University Press, 2013), 81–7; Jaak Panksepp, ‘Affective Consciousness: Core Emotional Feelings in Animals and Humans’, Consciousness and Cognition 14:1 (2005), 30–80. 20. A. S. Fleming, D. H. O’Day and G. W. Kraemer, ‘Neurobiology of Mother–Infant Interactions: Experience and Central Nervous System Plasticity Across Development and Generations’, Neuroscience and Biobehavioral Reviews 23:5 (1999), 673–85; K. D. Broad, J. P. Curley and E. B. Keverne, ‘Mother–Infant Bonding and the Evolution of Mammalian Relationship’, Philosophical Transactions of the Royal Society B 361:1476 (2006), 2199–214; Kazutaka Mogi, Miho Nagasawa and



Takefumi Kikusui, ‘Developmental Consequences and Biological Signi icance of Mother–Infant Bonding’, Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry 35:5 (2011), 1232–41; Shota Okabe et al., ‘The Importance of Mother–Infant Communication for Social Bond Formation in Mammals’, Animal Science Journal 83:6 (2012), 446–52. 21. Jean O’Malley Halley, Boundaries of Touch: Parenting and Adult–Child Intimacy (Urbana: University of Illinois Press, 2007), 50–1; Ann Taylor Allen, Feminism and Motherhood in Western Europe, 1890–1970: The Maternal Dilemma (New York: Palgrave Macmillan, 2005), 190. 22. Lucille C. Birnbaum, ‘Behaviorism in the 1920s’, American Quarterly 7:1 (1955), 18. 23. US Department of Labor (1929), ‘Infant Care’, Washington: United States Government Printing Of ice, http://www.mchlibrary.info/ history/chbu/3121–1929.pdf. 24. Harry Harlow and Robert Zimmermann, ‘Affectional Responses in the Infant Monkey’, Science 130:3373 (1959), 421–32; Harry Harlow, ‘The Nature of Love’, American Psychologist 13 (1958), 673–85; Laurens D. Young et al., ‘Early Stress and Later Response to Separation in Rhesus Monkeys’, American Journal of Psychiatry 130:4 (1973), 400–5; K. D. Broad, J. P. Curley and E. B. Keverne, ‘Mother–Infant Bonding and the Evolution of Mammalian Social Relationships’, Philosophical Transactions of the Royal Society B 361:1476 (2006), 2199–214; Florent Pittet et al., ‘Effects of Maternal Experience on Fearfulness and Maternal Behavior in a Precocial Bird’, Animal Behavior 85:4 (2013), 797–805. 25. Jacques Cauvin, The Birth of the Gods and the Origins of



Agriculture (Cambridge: Cambridge University Press, 2000); Tim Ingord, ‘From Trust to Domination: An Alternative History of Human–Animal Relations’, in Animals and Human Society: Changing Perspectives, ed. Aubrey Manning and James Serpell (New York: Routledge, 2002), 1–22; Roberta Kalechofsky, ‘Hierarchy, Kinship and Responsibility’, in A Communion of Subjects: Animals in Religion, Science and Ethics, ed. Kimberley Patton and Paul Waldau (New York: Columbia University Press, 2006), 91–102; Nerissa Russell, Social Zooarchaeology: Humans and Animals in Prehistory (Cambridge: Cambridge University Press, 2012), 207–58; Margo DeMello, Animals and Society: An Introduction to Human– Animal Studies (New York: University of Columbia Press, 2012). 26. Olivia Lang, ‘Hindu Sacri ice of 250,000 Animals Begins’, Guardian, 24 November 2009, accessed 21 December 2014, http://www.theguardian. com/world/2009/nov/24/hindusacri ice-gadhimai-festival-nepal. 27. Benjamin R. Foster (ed.), The Epic of Gilgamesh (New York, London: W. W. Norton, 2001), 90. 28. Noah J. Cohen, Tsa’ar Ba’ale Hayim: Prevention of Cruelty to Animals: Its Bases, Development and Legislation in Hebrew Literature (Jerusalem and New York: Feldheim Publishers, 1976); Roberta Kalechofsky, Judaism and Animal Rights: Classical and Contemporary Responses (Marblehead: Micah Publications, 1992); Dan Cohen-Sherbok, ‘Hope for the Animal Kingdom: A Jewish Vision’, in A Communion of Subjects: Animals in Religion, Science and Ethics, ed. Kimberley Patton and Paul Waldau (New York: Columbia University Press, 2006),



81–90; Ze’ev Levi, ‘Ethical Issues of Animal Welfare in Jewish Thought’, in Judaism and Environmental Ethics: A Reader, ed. Martin D. Yaffe (Plymouth: Lexington, 2001), 321– 32; Norm Phelps, The Dominion of Love: Animal Rights According to the Bible (New York: Lantern Books, 2002); David Sears, The Vision of Eden: Animal Welfare and Vegetarianism in Jewish Law Mysticism (Spring Valley: Orot, 2003); Nosson Sli kin, Man and Beast: Our Relationships with Animals in Jewish Law and Thought (New York: Lambda, 2006). 29. Talmud Bavli, Bava Metzia, 85:71. 30. Christopher Chapple, Nonviolence to Animals, Earth and Self in Asian Traditions (New York: State University of New York Press, 1993); Panchor Prime, Hinduism and Ecology: Seeds of Truth (London: Cassell, 1992); Christopher Key Chapple, ‘The Living Cosmos of Jainism: A Traditional Science Grounded in Environmental Ethics’, Daedalus 130:4 (2001), 207–24; Norm Phelps, The Great Compassion: Buddhism and Animal Rights (New York: Lantern Books, 2004); Damien Keown, Buddhist Ethics: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2005), ch. 3; Kimberley Patton and Paul Waldau (eds), A Communion of Subjects: Animals in Religion, Science and Ethics (New York: Columbia University Press, 2006), esp. 179– 250; Pragati Sahni, Environmental Ethics in Buddhism: A Virtues Approach (New York: Routledge, 2008); Lisa Kemmerer and Anthony J. Nocella II (eds), Call to Compassion: Re lections on Animal Advocacy from the World’s Religions (New York: Lantern, 2011), esp. 15–103; Lisa Kemmerer, Animals and World Religions (Oxford: Oxford University Press, 2012), esp. 56–126; Irina Aristarkhova, ‘Thou Shall Not Harm



All Living Beings: Feminism, Jainism and Animals’, Hypatia 27:3 (2012), 636–50; Eva de Clercq, ‘Karman and Compassion: Animals in the Jain Universal History’, Religions of South Asia 7 (2013), 141–57. 31. Naveh, ‘Changes in the Perception of Animals and Plants’, 11.



3-тарау. Адамның ерекше қасиеті 1. ‘Evolution, Creationism, Intelligent Design’, Gallup, accessed 20 December 2014, http://www.gallup.com/poll/21814/evolution-creationismintelligent- design.aspx; Frank Newport, ‘In US, 46 per cent Hold Creationist View of Human Origins’, Gallup, 1 June 2012, accessed 21 December 2014, http:// www.gallup.com/poll/155003/hold-creationist-view-humanorigins.aspx. 2. Gregg, Are Dolphins Really Smart?, 82–3. 3. Stanislas Dehaene, Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our Thoughts (New York: Viking, 2014); Steven Pinker, How the Mind Works (New York: W. W. Norton, 1997). 4. Dehaene, Consciousness and the Brain. 5. Pundits may point to Gö del’s incompleteness theorem, according to which no system of mathematical axioms can prove all arithmetic truths. There will always be some true statements that cannot be proven within the system. In popular literature this theorem is sometimes hijacked to account for the existence of mind. Allegedly, minds are needed to deal with such unprovable truths. However, it is far from obvious why living beings need to engage with such arcane



mathematical truths in order to survive and reproduce. In fact, the vast majority of our conscious decisions do not involve such issues at all. 6. Christopher Steiner, Automate This: How Algorithms Came to Rule Our World (New York: Penguin, 2012), 215; Tom Vanderbilt, ‘Let the Robot Drive: The Autonomous Car of the Future Is Here’, Wired, 20 January 2012, accessed 21 December 2014, http://www.wired.com/2012/01/ ff_autonomouscars/all/; Chris Urmson, ‘The Self-Driving Car Logs More Miles on New Wheels’, Google Of icial Blog, 7 August 2012, accessed 23 December 2014, http://googleblog.blogspot.hu/2012/08/ the-self-driving-carlogs-more-miles-on.html; Matt Richtel and Conor Dougherty, ‘Google’s Driverless Cars Run into Problem: Cars with Drivers’, New York Times, 1 September 2015, accessed 2 September 2015, http://www.nytimes.com/2015/09/02/technolog y/personaltech/ google-says-its-not-the-driverless-cars-faultits-other-drivers.html?_r=1. 7. Dehaene, Consciousness and the Brain. 8. Ibid., ch. 7. 9. ‘The Cambridge Declaration on Consciousness’, 7 July 2012, accessed 21 December 2014, https://web.archive.org/web/20131109230457/http://fcmco nference.org/img/CambridgeDeclarationOnConsciousness.pdf. 10. John F. Cyran, Rita J. Valentino and Irwin Lucki, ‘Assessing Substrates Underlying the Behavioral Effects of Antidepressants Using the Modi ied Rat Forced Swimming Test’, Neuroscience and Behavioral Reviews 29:4–5 (2005), 569–74; Benoit Petit-Demouliè re, Frank Chenu and Michel



Bourin, ‘Forced Swimming Test in Mice: A Review of Antidepressant Activity’, Psychopharmacology 177:3 (2005), 245–55; Leda S. B. Garcia et al., ‘Acute Administration of Ketamine Induces Antidepressant-like Effects in the Forced Swimming Test and Increases BDNF Levels in the Rat Hippocampus’, Progress in Neuro-Psychopharmacology and Biological Psychiatry 32:1 (2008), 140–4; John F. Cryan, Cedric Mombereau and Annick Vassout, ‘The Tail Suspension Test as a Model for Assessing Antidepressant Activity: Review of Pharmacological and Genetic Studies in Mice’, Neuroscience and Behavioral Reviews 29:4–5 (2005), 571–625; James J. Crowley, Julie A. Blendy and Irwin Lucki, ‘Strain-dependent Antidepressant-like Effects of Citalopram in the Mouse Tail Suspension Test’, Psychopharmacology 183:2 (2005), 257–64; Juan C. Brenes, Michael Padilla and Jaime Fornaguera, ‘A Detailed Analysis of Open-Field Habituation and Behavioral and Neurochemical Antidepressant-like Effects in Postweaning Enriched Rats’, Behavioral Brain Research 197:1 (2009), 125– 37; Juan Carlos Brenes Sá enz, Odir Rodrı́guez Villagra and Jaime Fornaguera Trı́as, ‘Factor Analysis of Forced Swimming Test, Sucrose Preference Test and Open Field Test on Enriched, Social and Isolated Reared Rats’, Behavioral Brain Research 169:1 (2006), 57–65. 11. Marc Bekoff, ‘Observations of Scent-Marking and Discriminating Self from Others by a Domestic Dog (Canis familiaris): Tales of Displaced Yellow Snow’, Behavioral Processes 55:2 (2011), 75–9. 12. For different levels of self-consciousness, see: Gregg, Are Dolphins Really Smart?, 59–66.



13. Carolyn R. Raby et al., ‘Planning for the Future by Western Scrub Jays’, Nature 445:7130 (2007), 919–21. 14. Michael Balter, ‘Stone-Throwing Chimp is Back – and This Time It’s Personal’, Science, 9 May 2012, accessed 21 December 2014, http://news. sciencemag.org/2012/05/stone-throwingchimp-back-and-time-its- personal; Sara J. Shettleworth, ‘Clever Animals and Killjoy Explanations in Comparative Psychology’, Trends in Cognitive Sciences 14:11 (2010), 477– 81. 15. Gregg, Are Dolphins Really Smart?; Nicola S. Clayton, Timothy J. Bussey and Anthony Dickinson, ‘Can Animals Recall the Past and Plan for the Future?’, Nature Reviews Neuroscience 4:8 (2003), 685–91; William A. Roberts, ‘Are Animals Stuck in Time?’, Psychological Bulletin 128:3 (2002), 473–89; Endel Tulving, ‘Episodic Memory and Autonoesis: Uniquely Human?’, in The Missing Link in Cognition: Evolution of Self-Knowing Consciousness, ed. Herbert S. Terrace and Janet Metcalfe (Oxford: Oxford University Press), 3–56; Mariam Naqshbandi and William A. Roberts, ‘Anticipation of Future Events in Squirrel Monkeys (Saimiri sciureus) and Rats (Rattus norvegicus): Tests of the Bischof–Kohler Hypothesis’, Journal of Comparative Psychology 120:4 (2006), 345–57. 16. I. B. A. Bartal, J. Decety and P. Mason, ‘Empathy and Pro-Social Behavior in Rats’, Science 334:6061 (2011), 1427–30; Gregg, Are Dolphins Really Smart?, 89. 17. Karl Krall, Denkende Tiere: Beiträ ge zur Tierseelenkunde auf Grund eigener Versuche (Leipzig: F. Engelmann, 1912). 18. Christopher B. Ruff, Erik Trinkaus and Trenton W. Holliday, ‘Body Mass and Encephalization in Pleistocene Homo’, Nature



387:6629 (1997), 173–6; Maciej Henneberg and Maryna Steyn, ‘Trends in Cranial Capacity and Cranial Index in Subsaharan Africa During the Holocene’, American Journal of Human Biology 5:4 (1993), 473–9; Drew H. Bailey and David C. Geary, ‘Hominid Brain Evolution: Testing Climatic, Ecological, and Social Competition Models’, Human Nature 20:1 (2009), 67–79; Daniel J. Wescott and Richard L. Jantz, ‘Assessing Craniofacial Secular Change in American Blacks and Whites Using Geometric Morphometry’, in Modern Morphometrics in Physical Anthropology: Developments in Primatology: Progress and Prospects, ed. Dennis E. Slice (New York: Plenum Publishers, 2005), 231–45. 19. See also Edward O. Wilson, The Social Conquest of the Earth (New York: Liveright, 2012). 20. Cyril Edwin Black (ed.), The Transformation of Russian Society: Aspects of Social Change since 1861 (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1970), 279. 21. NAEMI09, ‘Nicolae Ceau¸sescu LAST SPEECH (english subtitles) part 1 of 2’, 22 April 2010, accessed 21 December 2014, http://www.youtube. com/watch?v=wWIbCtz_Xwk. 22. Tom Gallagher, Theft of a Nation: Romania since Communism (London: Hurst, 2005). 23. Robin Dunbar, Grooming, Gossip, and the Evolution of Language (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1998). 24. TVP University, ‘Capuchin Monkeys Reject Unequal Pay’, 15 December 2012, accessed 21 December 2014, http://www.youtube.com/watch?v= lKhAd0Tyny0. 25. Quoted in Christopher Duffy, Military Experience in the Age of Reason (London: Routledge, 2005), 98–9.



26. Serhii Ploghy, The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union (London: Oneworld, 2014), 309.



4-тарау. Миф тудырушылар 1. Fekri A. Hassan, ‘Holocene Lakes and Prehistoric Settlements of the Western Fayum, Egypt’, Journal of Archaeological Science 13:5 (1986), 393– 504; Gunther Garbrecht, ‘Water Storage (Lake Moeris) in the Fayum Depression, Legend or Reality?’, Irrigation and Drainage Systems 1:3 (1987), 143–57; Gunther Garbrecht, ‘Historical Water Storage for Irrigation in the Fayum Depression (Egypt)’, Irrigation and Drainage Systems 10:1 (1996), 47–76. 2. Yehuda Bauer, A History of the Holocaust (Danbur: Franklin Watts, 2001), 249. 3. Jean C. Oi, State and Peasant in Contemporary China: The Political Economy of Village Government (Berkeley: University of California Press, 1989), 91; Jasper Becker, Hungry Ghosts: China’s Secret Famine (London: John Murray, 1996); Frank Dikkoter, Mao’s Great Famine: The History of China’s Most Devastating Catastrophe, 1958–62 (London: Bloomsbury, 2010). 4. Martin Meredith, The Fate of Africa: From the Hopes of Freedom to the Heart of Despair: A History of Fifty Years of Independence (New York: Public Affairs, 2006); Sven Rydenfelt, ‘Lessons from Socialist Tanzania’, The Freeman 36:9 (1986); David Blair, ‘Africa in a Nutshell’, Telegraph, 10 May 2006, accessed 22 December 2014, http://blogs.telegraph.co.uk/news/ davidblair/3631941/Africa_in_a_nutshell/.



5. Roland Anthony Oliver, Africa since 1800, 5th edn (Cambridge: Cambridge University Press, 2005), 100–23; David van Reybrouck, Congo: The Epic History of a People (New York: HarperCollins, 2014), 58–9. 6. Ben Wilbrink, ‘Assessment in Historical Perspective’, Studies in Educational Evaluation 23:1 (1997), 31–48. 7. M. C. Lemon, Philosophy of History (London and New York: Routledge, 2003), 28–44; Siep Stuurman, ‘Herodotus and Sima Qian: History and the Anthropological Turn in Ancient Greece and Han China’, Journal of World History 19:1 (2008), 1–40. 8. William Kelly Simpson, The Literature of Ancient Egypt (Yale: Yale University Press, 1973), 332–3.



5-тарау. Оғаш жұп 1. C. Scott Dixon, Protestants: A History from Wittenberg to Pennsylvania, 1517–1740 (Chichester, UK: Wiley-Blackwell, 2010), 15; Peter W. Williams, America’s Religions: From Their Origins to the Twenty-First Century (Urbana: University of Illinois Press, 2008), 82. 2. Glenn Hausfater and Sarah Blaffer (eds), Infanticide: Comparative and Evolutionary Perspectives (New York: Aldine, 1984), 449; Valeria Alia, Names and Nunavut: Culture and Identity in the Inuit Homeland (New York: Berghahn Books, 2007), 23; Lewis Petrinovich, Human Evolution, Reproduction and Morality (Cambridge, MA: MIT Press, 1998), 256; Richard A. Posner, Sex and Reason (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1992), 289. 3. Ronald K. Delph, ‘Valla Grammaticus, Agostino Steuco, and the Donation of Constantine’, Journal of the History of Ideas 57:1



(1996), 55–77; Joseph M. Levine, ‘Reginald Pecock and Lorenzo Valla on the Donation of Constantine’, Studies in the Renaissance 20 (1973), 118–43. 4. Gabriele Boccaccini, Roots of Rabbinic Judaism (Cambridge: Eerdmans, 2002); Shaye J. D. Cohen, From the Maccabees to the Mishnah, 2nd edn (Louisville: Westminster John Knox Press, 2006), 153–7; Lee M. McDonald and James A. Sanders (eds), The Canon Debate (Peabody: Hendrickson, 2002), 4. 5. Sam Harris, The Moral Landscape: How Science Can Determine Human Values (New York: Free Press, 2010).



6-тарау. Модерн ковенант 1. Gerald S. Wilkinson, ‘The Social Organization of the Common Vampire Bat II’, Behavioral Ecology and Sociobiology 17:2 (1985), 123–34; Gerald S. Wilkinson, ‘Reciprocal Food Sharing in the Vampire Bat’, Nature 308:5955 (1984), 181–4; Raul Flores Crespo et al., ‘Foraging Behavior of the Common Vampire Bat Related to Moonlight’, Journal of Mammalogy 53:2 (1972), 366–8. 2. Goh Chin Lian, ‘Admin Service Pay: Pensions Removed, National Bonus to Replace GDP Bonus’, Straits Times, 8 April 2013, retrieved 9 February 2016, http://www.straitstimes.com/singapore/admin-service-paypensions- removed-national-bonus-to-replace-gdp-bonus. 3. Edward Wong, ‘In China, Breathing Becomes a Childhood Risk’, New York Times, 22 April 2013, accessed 22 December 2014, http://www. nytimes.com/2013/04/23/world/asia/pollutionis-radically-changingchildhood-in-chinas-cities.html?



pagewanted=all&_r=0; Barbara Demick, ‘China Entrepreneurs Cash in on Air Pollution’, Los Angeles Times, 2 February 2013, accessed 22 December 2014, http://articles.latimes. com/2013/feb/02/world/la-fg-chinapollution-20130203. 4. IPCC, Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change – Summary for Policymakers, ed. Ottmar Edenhofer et al. (Cambridge and New York: Cambridge University Press, 2014), 6. 5. UNEP, The Emissions Gap Report 2012 (Nairobi: UNEP, 2012); IEA, Energy Policies of IEA Countries: The United States (Paris: IEA, 2008). 6. For a detailed discussion see Ha-Joon Chang, 23 Things They Don’t Tell You About Capitalism (New York: Bloomsbury Press, 2010).



7-тарау. Гуманистік революция 1. Jean-Jacques Rousseau, Emile, ou de l’é ducation (Paris, 1967), 348. 2. ‘Journalists Syndicate Says Charlie Hebdo Cartoons “Hurt Feelings”, Washington Okays’, Egypt Independent, 14 January 2015, accessed 12 August 2015, http://www.egyptindependent.com/news/journalistssyndicate-says-charlie-hebdo-cartoonspercentE2percent80percent98hurt-feelings-washingtonokays. 3. Naomi Darom, ‘Evolution on Steroids’, Haaretz, 13 June 2014. 4. Walter Horace Bruford, The German Tradition of SelfCultivation: ‘Bildung’ from Humboldt to Thomas Mann



(London and New York: Cambridge University Press, 1975), 24, 25. 5. ‘All-Time 100 TV Shows: Survivor’, Time, 6 September 2007, retrieved 12 August 2015, http://time.com/3103831/survivor/. 6. Phil Klay, Redeployment (London: Canongate, 2015), 170. 7. Yuval Noah Harari, The Ultimate Experience: Battle ield Revelations and the Making of Modern War Culture, 1450– 2000 (Houndmills: Palgrave Macmillan, 2008); Yuval Noah Harari, ‘Armchairs, Coffee and Authority: Eye-witnesses and Flesh-witnesses Speak about War, 1100–2000’, Journal of Military History 74:1 ( January 2010), 53–78. 8. ‘Angela Merkel Attacked over Crying Refugee Girl’, BBC, 17 July 2015, accessed 12 August 2015, http://www.bbc.com/news/world-europe-33555619. 9. Laurence Housman, War Letters of Fallen Englishmen (Philadelphia: University of Pennsylvania State, 2002), 159. 10. Mark Bowden, Black Hawk Down: The Story of Modern Warfare (New York: New American Library, 2001), 301–2. 11. Adolf Hitler, Mein Kampf, trans. Ralph Manheim (Boston: Houghton Mif lin, 1943), 165. 12. Evan Osnos, Age of Ambition: Chasing Fortune, Truth and Faith in the New China (London: Vintage, 2014), 95. 13. Mark Harrison (ed), The Economics of World War II: Six Great Powers in International Comparison (Cambridge: Cambridge University Press, 1998), 3–10; John Ellis, World War II: A Statistical Survey (New York: Facts on File, 1993); I. C. B. Dear (ed.) The Oxford Companion to the Second World War (Oxford: Oxford University Press, 1995).



14. Donna Haraway, ‘A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late Twentieth Century’, in Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature, ed. Donna Haraway (New York: Routledge, 1991), 149–81.



8-тарау. Зертханадағы уақыт бомбасы 1. Толығырақ Michael S. Gazzaniga, Who’s in Charge?: Free Will and the Science of the Brain (New York: Ecco, 2011). 2. Chun Siong Soon et al., ‘Unconscious Determinants of Free Decisions in the Human Brain’, Nature Neuroscience 11:5 (2008), 543–5. See also Daniel Wegner, The Illusion of Conscious Will (Cambridge, MA: MIT Press, 2002); Benjamin Libet, ‘Unconscious Cerebral Initiative and the Role of Conscious Will in Voluntary Action’, Behavioral and Brain Sciences 8 (1985), 529–66. 3. Sanjiv K. Talwar et al., ‘Rat Navigation Guided by Remote Control’, Nature 417:6884 (2002), 37–8; Ben Harder, ‘Scientists “Drive” Rats by Remote Control’, National Geographic, 1 May 2012, accessed 22 December 2014, http://news.nationalgeographic.com/news/2002/05/0501_02 0501_ roborats.html; Tom Clarke, ‘Here Come the Ratbots: Desire Drives Remote-Controlled Rodents’, Nature, 2 May 2002, accessed 22 December 2014, http://www.nature.com/news/1998/020429/full/news0204 29-9. html; Duncan Graham-Rowe, ‘“Robo-rat” Controlled by Brain Electrodes’, New Scientist, 1 May 2002, accessed 22 December 2014, http://www.newscientist.com/article/dn2237-roboratcontrolled-by- brain-electrodes.html#.UwOPiNrNtkQ.



4. http:// f usion. net/ s tor y/ 204316 / dar pa- i s - implantingchipsin-soldiers-brains/; http://www.theverge.com/2014/5/28/5758018/darpateams-begin-work-on-tiny-brain-implant-to-treat-ptsd. 5. Smadar Reisfeld, ‘Outside of the Cuckoo’s Nest’, Haaretz, 6 March 2015. 6. Dan Hurley, ‘US Military Leads Quest for Futuristic Ways to Boost IQ’, Newsweek, 5 March 2014, http://www.newsweek.com/2014/03/14/ us-military-leadsquest-futuristic-ways-boost-iq-247945.html, accessed 9 January 2015; Human Effectiveness Directorate, http://www.wpa b. af.mil/afrl/rh/index.asp; R. Andy McKinley et al., ‘Acceleration of Image Analyst Training with Transcranial Direct Current Stimulation’, Behavioral Neuroscience 127:6 (2013), 936–46; Jeremy T. Nelson et al., ‘Enhancing Vigilance in Operators with Prefrontal Cortex Transcranial Direct Current Stimulation (TDCS)’, NeuroImage 85 (2014), 909–17; Melissa Scheldrup et al., ‘Transcranial Direct Current Stimulation Facilitates Cognitive Multi-Task Performance Differentially Depending on Anode Location and Subtask’, Frontiers in Human Neuroscience 8 (2014); Oliver Burkeman, ‘Can I Increase my Brain Power?’, Guardian, 4 January 2014, http://www. theguardian.com/science/2014/jan/04/can-iincrease-my-brain-power, accessed 9 January 2016; Heather Kelly, ‘Wearable Tech to Hack Your Brain’, CNN, 23 October 2014, http://www.cnn.com/2014/10/22/tech/ innovation/brain-stimulation-tech/, accessed 9 January 2016. 7. Sally Adee, ‘Zap Your Brain into the Zone: Fast Track to Pure Focus’, New Scientist, 6 February 2012, accessed 22 December



2014, http:// www.newscientist.com/article/mg21328501.600-zap-yourbrain-into- the-zone-fast-track-to-pure-focus.html. See also: R. Douglas Fields, ‘Amping Up Brain Function: Transcranial Stimulation Shows Promise in Speeding Up Learning’, Scienti ic American, 25 November 2011, accessed 22 December 2014, http://www.scienti icamerican.com/article/amping- up-brainfunction. 8. Sally Adee, ‘How Electrical Brain Stimulation Can Change the Way We Think’, The Week, 30 March 2012, accessed 22 December 2014, http://theweek.com/article/index/226196/how-electricalbrain- stimulation-can-change-the-way-we-think/2. 9. E. Bianconi et al., ‘An Estimation of the Number of Cells in the Human Body’, Annals of Human Biology 40:6 (2013), 463–71. 10. Oliver Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat (London: Picador, 1985), 73–5. 11. Joseph E. LeDoux, Donald H. Wilson and Michael S. Gazzaniga, ‘A Divided Mind: Observations on the Conscious Properties of the Separated Hemispheres’, Annals of Neurology 2:5 (1977), 417– 21. See also: D. Galin, ‘Implications for Psychiatry of Left and Right Cerebral Specialization: A Neurophysiological Context for Unconscious Processes’, Archives of General Psychiatry 31:4 (1974), 572–83; R. W. Sperry, M. S. Gazzaniga and J. E. Bogen, ‘Interhemispheric Relationships: The Neocortical Commisures: Syndromes of Hemisphere Disconnection’, in Handbook of Clinical Neurology, ed. P. J. Vinken and G. W. Bruyn (Amsterdam: North Holland Publishing Co., 1969), vol. 4.



12. Michael S. Gazzaniga, The Bisected Brain (New York: AppletonCentury- Crofts, 1970); Gazzaniga, Who’s in Charge?; Carl Senior, Tamara Russell and Michael S. Gazzaniga, Methods in Mind (Cambridge, MA: MIT Press, 2006); David Wolman, ‘The Split Brain: A Tale of Two Halves’, Nature 483 (14 March 2012), 260–3. 13. Galin, ‘Implications for Psychiatry of Left and Right Cerebral Specialization’, 573–4. 14. Sally P. Springer and Georg Deutsch, Left Brain, Right Brain, 3rd edn (New York: W. H. Freeman, 1989), 32–6. 15. Kahneman, Thinking, Fast and Slow, 377–410. See also Gazzaniga, Who’s in Charge?, ch. 3. 16. Eran Chajut et al., ‘In Pain Thou Shalt Bring Forth Children: The Peak-and- End Rule in Recall of Labor Pain’, Psychological Science 25:12 (2014), 2266–71. 17. Ulla Waldenströ m, ‘Women’s Memory of Childbirth at Two Months and One Year after the Birth’, Birth 30:4 (2003), 248– 54; Ulla Waldenströ m, ‘Why Do Some Women Change Their Opinion about Childbirth over Time?’, Birth 31:2 (2004), 102– 7. 18. Gazzaniga, Who’s in Charge?, ch. 3. 19. Jorge Luis Borges, Collected Fictions, trans. Andrew Hurley (New York: Penguin Books, 1999), 308–9. For a Spanish version see: Jorge Luis Borges, ‘Un problema’, in Obras completas, vol. 3 (Buenos Aires: Emece Editores, 1968–9), 29– 30. 20. Mark Thompson, The White War: Life and Death on the Italian Front, 1915–1919 (New York: Basic Books, 2009).



9-тарау. Үлкен жолаирық



1. F. M. Anderson (ed.), The Constitutions and Other Select Documents Illustrative of the History of France: 1789–1907, 2nd edn (Minneapolis: H. W. Wilson, 1908), 184–5; Alan Forrest, ‘L’armé e de l’an II: la levé e en masse et la cré ation d’un mythe ré publicain’, Annales historiques de la Ré volution française 335 (2004), 111–30. 2. Morris Edmund Spears (ed.), World War Issues and Ideals: Readings in Contemporary History and Literature (Boston and New York: Ginn and Company, 1918), 242. The most signi icant recent study, widely quoted by both proponents and opponents, attempts to prove that soldiers of democracy ight better: Dan Reiter and Allan C. Stam, Democracies at War (Princeton: Princeton University Press, 2002). 3. Doris Stevens, Jailed for Freedom (New York: Boni and Liveright, 1920), 290. See also Susan R. Grayzel, Women and the First World War (Harlow: Longman, 2002), 101–6; Christine Bolt, The Women’s Movements in the United States and Britain from the 1790s to the 1920s (Amherst: University of Massachusetts Press, 1993), 236–76; Birgitta Bader-Zaar, ‘Women’s Suffrage and War: World War I and Political Reform in a Comparative Perspective’, in Suffrage, Gender and Citizenship: International Perspectives on Parliamentary Reforms, ed. Irma Sulkunen, Seija-Leena Nevala- Nurmi and Pirjo Markkola (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2009), 193–218. 4. Matt Richtel and Conor Dougherty, ‘Google’s Driverless Cars Run into Problem: Cars with Drivers’, New York Times, 1 September 2015, accessed 2 September 2015, http://www.nytimes.com/2015/09/02/technology/



personaltech/google-says-its-not-the-driverless-cars-fault-itsother- drivers.html?_r=1; Shawn DuBravac, Digital Destiny: How the New Age of Data Will Transform the Way We Work, Live and Communicate (Washington DC: Regnery Publishing, 2015), 127–56. 5. Bradley Hope, ‘Lawsuit Against Exchanges Over “Unfair Advantage” for High-Frequency Traders Dismissed’, Wall Street Journal, 29 April 2015, accessed 6 October 2015, http://www.wsj.com/articles/lawsuitagainst-exchangesover-unfair-advantage-for-high-frequency-traders- dismissed1430326045; David Levine, ‘High-Frequency Trading Machines Favored Over Humans by CME Group, Lawsuit Claims’, Huf ington Post, 26 June 2012, accessed 6 October 2015, http://www.huf ingtonpost.com/2012/06/26/highfrequency-trading-lawsuit_n_1625648.html; Lu Wang, Whitney Kisling and Eric Lam, ‘Fake Post Erasing $136 Billion Shows Markets Need Humans’, Bloomberg, 23 April 2013, accessed 22 December 2014, http://www.bloomberg.com/news/2013-0423/ fake-report-erasing-136-billion-shows-market-sfragility.html; Matthew Philips, ‘How the Robots Lost: HighFrequency Trading’s Rise and Fall’, Bloomberg Businessweek, 6 June 2013, accessed 22 December 2014, http:// www.businessweek.com/printer/articles/123468-how-therobots-lost- high-frequency-tradings-rise-and-fall; Steiner, Automate This, 2–5, 11–52; Luke Dormehl, The Formula: How Algorithms Solve All Our Problems – And Create More (London: Penguin, 2014), 223. 6. Jordan Weissmann, ‘iLawyer: What Happens when Computers Replace Attorneys?’, Atlantic, 19 June 2012, accessed 22



December 2014, http:// www.theatlantic.com/business/archive/2012/06/ilawyerwhat-happens-when-computers-replace-attorneys/258688; John Markoff, ‘Armies of Expensive Lawyers, Replaced by Cheaper Software’, New York Times, 4 March 2011, accessed 22 December 2014, http://www. nytimes.com/2011/03/05/science/05legal.html? pagewanted=all&_r=0;Adi Narayan, ‘The fMRI Brain Scan: A Better Lie Detector?’, Time, 20 July 2009, accessed 22 December 2014, http://content.time.com/time/ health/article/0,8599,1911546-2,00.html; Elena Rusconi and Timothy Mitchener-Nissen, ‘Prospects of Functional Magnetic Resonance Imaging as Lie Detector’, Frontiers in Human Neuroscience 7:54 (2013); Steiner, Automate This, 217; Dormehl, The Formula, 229. 7. B. P. Woolf, Building Intelligent Interactive Tutors: Studentcentered Strategies for Revolutionizing E-learning (Burlington: Morgan Kaufmann, 2010); Annie Murphy Paul, ‘The Machines Are Taking Over’, New York Times, 14 September 2012, accessed 22 December 2014, http://www. nytimes.com/2012/09/16/magazine/how-computerizedtutors-are- learning-to-teach-humans.html?_r=0; P. J. MunozMerino, C. D. Kloos and M. Munoz-Organero, ‘Enhancement of Student Learning Through the Use of a Hinting Computer eLearning System and Comparison With Human Teachers’, IEEE Transactions on Education 54:1 (2011), 164–7; Mindojo, accessed 14 July 2015, http://mindojo.com/. 8. Steiner, Automate This, 146–62; Ian Steadman, ‘IBM’s Watson Is Better at Diagnosing Cancer than Human Doctors’, Wired, 11



February 2013, accessed 22 December 2014, http://www.wired.co.uk/news/archive/2013-02/11/ ibmwatson-medical-doctor; ‘Watson Is Helping Doctors Fight Cancer’, IBM, accessed 22 December 2014, http://www03.ibm.com/innovation/ us/watson/watson_in_healthcare.shtml; Vinod Khosla, ‘Technology Will Replace 80 per cent of What Doctors Do’, Fortune, 4 December 2012, accessed 22 December 2014, http://tech.fortune.cnn.com/2012/12/04/ technologydoctors-khosla; Ezra Klein, ‘How Robots Will Replace Doctors’, Washington Post, 10 January 2011, accessed 22 December 2014, http://www.washingtonpost.com/blogs/wonkblog/post/howrobots-willreplacedoctors/2011/08/25/gIQASA17AL_blog.html. 9. Tzezana, The Guide to the Future, 62–4. 10. Steiner, Automate This, 155. 11. http://www.mattersight.com. 12. Steiner, Automate This, 178–82; Dormehl, The Formula, 21–4; Shana Lebowitz, ‘Every Time You Dial into These Call Centers, Your Personality Is Being Silently Assessed’, Business Insider, 3 September 2015, retrieved 31 January 2016, http://www.businessinsider.com/ how-mattersight-usespersonality-science-2015-9. 13. Rebecca Morelle, ‘Google Machine Learns to Master Video Games’, BBC, 25 February 2015, accessed 12 August 2015, http://ww w.bbc .com/news/science-environment- 31623427; Elizabeth Lopatto, ‘Google’s AI Can Learn to Play Video Games’,



The Verge, 25 February 2015, accessed 12 August 2015, http://www. theverge.com/2015/ 2/25/8108399/google-aideepmind-video-games; Volodymyr Mnih et al., ‘Human-Level Control through Deep Reinforcement Learning’, Nature, 26 February 2015, accessed 12 August 2015, http://www.nature.com/nature/jour nal/v518/n7540/full/ nature14236.html. 14. Michael Lewis, Moneyball: The Art of Winning an Unfair Game (New York: W. W. Norton, 2003). Also see the 2011 ilm Moneyball, directed by Bennett Miller and starring Brad Pitt as Billy Beane. 15. Frank Levy and Richard Murnane, The New Division of Labor: How Computers Are Creating the Next Job Market (Princeton: Princeton University Press, 2004); Dormehl, The Formula, 225–6. 16. Tom Simonite, ‘When Your Boss Is an Uber Algorithm’, MIT Technology Review, 1 December 2015, retrieved 4 February 2016, https://www. technolog yreview.com/s/ 543946 /whenyour-boss-is-an-uber- algorithm/. 17. Simon Sharwood, ‘Software “Appointed to Board” of Venture Capital Firm’, The Register, 18 May 2014, accessed 12 August 2015, http:// ww w.ther eg ister.co.uk/ 2014 / 05 / 18 /software_a ppointed_ to_board_of_venture_capital_ irm/; John Bates, ‘I’m the Chairman of the Board’, Huf ington Post, 6 April 2014, accessed 12 August 2015, http://www.huf ingtonpost.com/john-bates/im-the-chairmanof-the-bo_b_5440591.html; Colm Gorey, ‘I’m Afraid I Can’t Invest in That, Dave: AI Appointed to VC Funding Board’, Silicon Republic, 15 May 2014, accessed 12 August 2015,



https://www.siliconrepublic.com/discovery/2014/05/15/ imafraid-i-cant-invest-in-that-dave-ai-appointed-to-vc-fundingboard. 18. Steiner, Automate This, 89–101; D. H. Cope, Comes the Fiery Night: 2,000 Haiku by Man and Machine (Santa Cruz: Create Space, 2011). See also: Dormehl, The Formula, 174–80, 195–8, 200–2, 216–20; Steiner, Automate This, 75–89. 19. Carl Benedikt Frey and Michael A. Osborne, ‘The Future of Employment: How Susceptible Are Jobs to Computerisation?’, 17 September 2013, accessed 12 August 2015, http://www.oxfordmartin. ox.ac.uk/downloads/academic/The_Future_of_Employment.pd f. 20. E. Brynjolfsson and A. McAffee, Race Against the Machine: How the Digital Revolution Is Accelerating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Economy (Lexington: Digital Frontier Press, 2011). 21. Nick Bostrom, Superintelligence: Paths, Dangers, Strategies (Oxford: Oxford University Press, 2014). 22. Ido Efrati, ‘Researchers Conducted a Successful Experiment with an “Arti icial Pancreas” Connected to an iPhone’ [in Hebrew], Haaretz, 17 June 2014, accessed 23 December 2014, http://www.haaretz.co.il/ news/health/1.2350956. Moshe Phillip et al., ‘Nocturnal Glucose Control with an Arti icial Pancreas at a Diabetes Camp’, New England Journal of Medicine 368:9 (2013), 824–33; ‘Arti icial Pancreas Controlled by iPhone Shows Promise in Diabetes Trial’, Today, 17 June 2014, accessed 22 December 2014, http://www.todayonline.com/world/arti icial-pancreas-



controlled-iphone-shows-promise-diabetes-trial? singlepage=true. 23. Dormehl, The Formula, 7–16. 24. Martha Mendoza, ‘Google Develops Contact Lens Glucose Monitor’, Yahoo News, 17 January 2014, accessed 12 August 2015, http://news.yahoo. com/google-develops-contact-lensglucose-monitor-000147894.html; Mark Scott, ‘Novartis Joins with Google to Develop Contact Lens That Monitors Blood Sugar’, New York Times, 15 July 2014, accessed 12 August 2015, http:// www.nytimes.com/2014/07/16/business/inter national/novartis-joins-with-google-to-develop-contact-lensto-monitor-blood-sugar. html?_r=0; Rachel Barclay, ‘Google Scientists Create Contact Lens to Measure Blood Sugar Level in Tears’, Healthline, 23 January 2014, accessed 12 August 2015, http://www.healthline.com/health-news/diabetes-googledevelops-glucose-monitoring-contact-lens-012314. 25. Quanti ied Self, http://quanti iedself.com/; Dormehl, The Formula, 11–16. 26. Dormehl, The Formula, 91–5; Bedpost, http://bedposted.com. 27. Dormehl, The Formula, 53–9. 28. Angelina Jolie, ‘My Medical Choice’, New York Times, 14 May 2013, accessed 22 December 2014, http://www.nytimes.com/2013/05/14/ opinion/my-medicalchoice.html. 29. ‘Google Flu Trends’, http://www.google.org/ lutrends/about/ how.html; Jeremy Ginsberg et al., ‘Detecting In luenza Epidemics Using Search Engine Query Data’, Nature 457:7232 (2008), 1012–14; Declan Butler, ‘When Google Got Flu Wrong’, Nature, 13 February 2013, accessed 22 December 2014,



http://www.nature.com/news/when-google-got- lu-wrong1.12413; Miguel Helft, ‘Google Uses Searches to Track Flu’s Spread’, New York Times, 11 November 2008, accessed 22 December 2014, http://msl1.mit.edu/furdlog/docs/ nytimes/2008-11-11_nytimes_google_in luenza.pdf; Samantha Cook et al., ‘Assessing Google Flu Trends Performance in the United States during the 2009 In luenza Virus A (H1N1) Pandemic’, PLOS ONE, 19 August 2011, accessed 22 December 2014, http://www.plosone.org/ article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0023610; Jeffrey Shaman et al., ‘Real-Time In luenza Forecasts during the 2012–2013 Season’, Nature, 23 April 2013, accessed 24 December 2014, http://www.nature. com/ncomms/2013/131203/ncomms3837/full/ncomms383 7.html. 30. Alistair Barr, ‘Google’s New Moonshot Project: The Human Body’, Wall Street Journal, 24 July 2014, accessed 22 December 2014, http:// www.wsj.com/articles/google-to-collect-data-todef ine- healthy-human-1406246214; Nick Summers, ‘Google Announces Google Fit Platform Preview for Developers’, Next Web, 25 June 2014, accessed 22 December 2014, http://thenextweb.com/insider/2014/06/25/ googlelaunches-google- it-platform-preview-developers/. 31. Dormehl, The Formula, 72–80. 32. Wu Youyou, Michal Kosinski and David Stillwell, ‘ComputerBased Personality Judgements Are More Accurate Than Those Made by Humans’, PNAS 112:4 (2015), 1036–40. 33. For oracles, agents and sovereigns see: Bostrom, Superintelligence.



34. https://www.waze.com/. 35. Dormehl, The Formula, 206. 36. World Bank, World Development Indicators 2012 (Washington DC: World Bank, 2012), 72, http://data.worldbank.org/sites/default/ iles/wdi-2012ebook.pdf. 37. Larry Elliott, ‘Richest 62 People as Wealthy as Half of World’s Population, Says Oxfam’, Guardian, 18 January 2016, retrieved 9 February 2016, http://www.theguardian.com/business/2016/jan/18/richest62-billionaireswealthy-half-world-population-combined; Tami Luhby, ‘The 62 Richest People Have as Much Wealth as Half the World’, CNN Money, 18 January 2016, retrieved 9 February 2016, http://money.cnn.com/2016/01/17/ news/economy/oxfam-wealth/.



10-тарау. Сана мұхиты 1. Joseph Henrich, Steven J. Heine and Ara Norenzayan, ‘The Weirdest People in the World’, Behavioral and Brain Sciences 33 (2010), 61–135. 2. Benny Shanon, Antipodes of the Mind: Charting the Phenomenology of the Ayahuasca Experience (Oxford: Oxford University Press, 2002). 3. Thomas Nagel, ‘What Is It Like to Be a Bat?’, Philosophical Review 83:4 (1974), 435–50. 4. Michael J. Noad et al., ‘Cultural Revolution in Whale Songs’, Nature 408:6812 (2000), 537; Nina Eriksen et al., ‘Cultural Change in the Songs of Humpback Whales (Megaptera novaeangliae) from Tonga’, Behavior 142:3 (2005), 305–28; E.



C. M. Parsons, A. J. Wright and M. A. Gore, ‘The Nature of Humpback Whale (Megaptera novaeangliae) Song’, Journal of Marine Animals and Their Ecology 1:1 (2008), 22–31. 5. C. Bushdid et al., ‘Human Can Discriminate More Than 1 Trillion Olfactory Stimuli’, Science 343:6177 (2014), 1370–2; Peter A. Brennan and Frank Zufall, ‘Pheromonal Communication in Vertebrates’, Nature 444:7117 (2006), 308– 15; Jianzhi Zhang and David M. Webb, ‘Evolutionary Deterioration of the Vomeronasal Pheromone Transduction Pathway in Catarrhine Primates’, Proceedings of the National Academy of Sciences 100:14 (2003), 8337–41; Bettina Beer, ‘Smell, Person, Space and Memory’, in Experiencing New Worlds, ed. Jurg Wassmann and Katharina Stockhaus (New York: Berghahn Books, 2007), 187–200; Niclas Burenhult and Majid Asifa, ‘Olfaction in Asian Ideology and Language’, Sense and Society 6:1 (2011), 19–29; Constance Classen, David Howes and Anthony Synnott, Aroma: The Cultural History of Smell (London: Routledge, 1994); Amy Pei-jung Lee, ‘Reduplication and Odor in Four Formosan Languages’, Language and Linguistics 11:1 (2010), 99–126; Walter E. A. van Beek, ‘The Dirty Smith: Smell as a Social Frontier among the Kapsiki/Higi of North Cameroon and North-Eastern Nigeria’, Africa 62:1 (1992), 38–58; Ewelina Wnuk and Asifa Majid, ‘Revisiting the Limits of Language: The Odor Lexicon of Maniq’, Cognition 131 (2014), 125–38. Yet some scholars connect the decline of human olfactory powers to much more ancient evolutionary processes. See: Yoav Gilad et al., ‘Human Speci ic Loss of Olfactory Receptor Genes’, Proceedings of the National Academy of Sciences 100:6 (2003), 3324–7; Atushi



Matsui, Yasuhiro Go and Yoshihito Niimura, ‘Degeneration of Olfactory Receptor Gene Repertories in Primates: No Direct Link to Full Trichromatic Vision’, Molecular Biology and Evolution 27:5 (2010), 1192–200; Graham M. Hughes, Emma C. Teeling and Desmond G. Higgins, ‘Loss of Olfactory Receptor Function in Hominid Evolution’, PLOS One 9:1 (2014), e84714. 6. Matthew Crawford, The World Beyond Your Head: How to Flourish in an Age of Distraction (London: Viking, 2015). 7. Turnbull and Solms, The Brain and the Inner World, 136–59; Kelly Bulkeley, Visions of the Night: Dreams, Religion and Psychology (New York: State University of New York Press, 1999); Andreas Mavrematis, Hypnogogia: The Unique State of Consciousness Between Wakefulness and Sleep (London: Routledge, 1987); Brigitte Holzinger, Stephen LaBerge and Lynn Levitan, ‘Psychophysiological Correlates of Lucid Dreaming’, American Psychological Association 16:2 (2006), 88–95; Watanabe Tsuneo, ‘Lucid Dreaming: Its Experimental Proof and Psychological Conditions’, 8. Journal of International Society of Life Information Science 21:1 (2003), 159–62; Victor I. Spoormaker and Jan van den Bout, ‘Lucid Dreaming Treatment for Nightmares: A Pilot Study’, Psychotherapy and Psychosomatics 75:6 (2006), 389– 94.



11-тарау. Датаизм 1. See, for example, Kevin Kelly, What Technology Wants (New York: Viking Press, 2010); Cé sar Hidalgo, Why Information Grows: The Evolution of Order, from Atoms to Economies (New York: Basic Books, 2015); Howard Bloom, Global Brain: The



Evolution of Mass Mind from the Big Bang to the 21st Century (Hoboken: Wiley, 2001); DuBravac, Digital Destiny. 2. Friedrich Hayek, ‘The Use of Knowledge in Society’, American Economic Review 35:4 (1945), 519–30. 3. Kiyohiko G. Nishimura, Imperfect Competition Differential Information and the Macro-foundations of Macro-economy (Oxford: Oxford University Press, 1992); Frank M. Machovec, Perfect Competition and the Transformation of Economics (London: Routledge, 2002); Frank V. Mastrianna, Basic Economics, 16th edn (Mason: South-Western, 2010), 78–89; Zhiwu Chen, ‘Freedom of Information and the Economic Future of Hong Kong’, HKCER Letters 74 (2003), http://www.hkrec.hku.hk/Letters/ v74/zchen.htm; Randall Morck, Bernard Yeung and Wayne Yu, ‘The Information Content of Stock Markets: Why Do Emerging Markets Have Synchronous Stock Price Movements?’, Journal of Financial Economics 58:1 (2000), 215–60; Louis H. Ederington and Jae Ha Lee, ‘How Markets Process Information: News Releases and Volatility’, Journal of Finance 48:4 (1993), 1161–91; Mark L. Mitchell and J. Harold Mulherin, ‘The Impact of Public Information on the Stock Market’, Journal of Finance 49:3 (1994), 923–50; Jean-Jacques Laffont and Eric S. Maskin, ‘The Ef icient Market Hypothesis and Insider Trading on the Stock Market’, Journal of Political Economy 98:1 (1990), 70–93; Steven R. Salbu, ‘Differentiated Perspectives on Insider Trading: The Effect of Paradigm Selection on Policy’, St John’s Law Review 66:2 (1992), 373–405. 4. Valery N. Soyfer, ‘New Light on the Lysenko Era’, Nature 339:6224 (1989), 415–20; Nils Roll-Hansen, ‘Wishful Science:



The Persistence of T. D. Lysenko’s Agrobiology in the Politics of Science’, Osiris 23:1 (2008), 166–88. 5. William H. McNeill and J. R. McNeill, The Human Web: A Bird’sEye View of World History (New York: W. W. Norton, 2003). 6. Aaron Swartz, ‘Guerilla Open Access Manifesto’, July 2008, accessed 22 December 2014, https://ia700808.us.archive.org/17/items/GuerillaOpenAcces sManifesto/Goamjuly 2008 .pdf; Sam Gustin, ‘Aaron Swartz, Tech Prodigy and Internet Activist, Is Dead at 26’, Time, 13 January 2013, accessed 22 December 2014, http://business.time.com/2013/01/13/tech-prodigy-andinternet-activist-aaron-swartz-commits-suicide; Todd Leopold, ‘How Aaron Swartz Helped Build the Internet’, CNN, 15 January 2013, 22 December 2014, http://edition.cnn.com/2013/01/15/tech/web/aaron-swartzinternet/; Declan McCullagh, ‘Swartz Didn’t Face Prison until Feds Took Over Case, Report Says’, CNET, 25 January 2013, accessed 22 December 2014, http://news.cnet.com/830113578_3-57565927-38/swartz- didnt-face-prison-until-fedstook-over-case-report-says/. 7. John Sousanis, ‘World Vehicle Population Tops 1 Billion Units’, Wardsauto, 15 August 2011, accessed 3 December 2015, http://wardsauto. com/news-analysis/world-vehiclepopulation-tops-1-billion-units. 8. ‘No More Woof ’, https://www.indiegogo.com/projects/nomore-woof.



Иллюстрациялар 7 б. Ktsdesign/Shutterstock.com. 14 б. Priscila Costa (Ministé rio da Cultura)/ Wikimedia Commons. 15 б. Rocky Mountain Laboratories, NIAID, NIH/ Wikimedia Commons. 25 б. ID1974/ Shutterstock.com. 29 б. Art Media/Print Collector/Getty Images. 69 б. Elementerre/ Wikimedia Commons. 69 б. Авторы Joseph Sohm/ Wikimedia Commons. 70 б. Danilo Borges/Wikimedia Commons. 70 б. H. Armstrong Roberts/ClassicStock/Getty Images. 74 б. Carole Raddato/ Wikimedia Commons. 82 б. Sebastian Bergmann/ Wikimedia Commons. 86 б. Balint Porneczi/Bloomberg via Getty Images. 91 б. Сол жақта: Bergserg/ Shutterstock.com. Оң жақта: s_bukley/ Shutterstock.com. 119 б. Grendelkhan/ Wikimedia Commons. 133 б. Karl Krall/ Wikimedia Commons. 138 б. www.youtube.com/watch?v=wWIbCtz_Xwk 148 б. U. Ivanov / Ю. Иванов/ Wikimedia Commons. 154 б. Галина Петрусь/ Wikimedia Commons. 160 б. User:Chipdawes/derivative work: Oltau (talk)/ Wikimedia Commons. Оң жақта: Arbresha12/ Wikimedia Commons. 166 б. http://www.sousamendes.org/prog/banque-photos.php/ Wikimedia Commons. 167 б. Huddyhuddy/ Wikimedia Commons. 170 б. Thomson, J./ Wikimedia Commons.



187 б. Lucas Cranach the Elder/ Wikimedia Commons. 228 б. Wikimedia Commons. 229 б. Meister des Registrum Gregorii/ Wikimedia Commons. 234 б. Sadik Gulec/ Shutterstock.com. 234 б. Camerique/ClassicStock/ Getty Images 235 б. Marcel Duchamp/ Wikimedia Commons. 235 б. Molly Landreth/ Getty Images 235 б. AndrewHorne/ Wikimedia Commons. 242 б. Ji-Elle/ Wikimedia Commons. 243 б. exhibition catalogue CD The Winter King/ Wikimedia Commons. 245 б. https://unsplash.com/photos/oLhTLD-RBsc/ Wikimedia Commons. 246 б. US Army, Tom Lea/ Wikimedia Commons. 264 б. Bettmann/ Getty Images 277 б. VLADGRIN/ Shutterstock.com. 294 б. LivioAndronico/ Wikimedia Commons. 299 б. 13threephotography/ Shutterstock.com. 305 б. Сол жақта: Everett Historical/ Shutterstock.com. Оң жақта: sibsky2016/ Shutterstock.com. 311 б. VincentLTE/ Wikimedia Commons. 317 б. Owen Williams/ Wikimedia Commons. 356 б. Aquegg/ Wikimedia Commons. 369 б. Joseph Sohm/ Shutterstock.com.



Юв а л-Ноаһ-Харари Homo Deus Болашақтың қысқаша тарихы *********************** Редакторы Корректоры Дизайнын әзірлеген және беттеген



Н. Омарбек



Г. Құдабаева



А. Турлина



Басуға 28.10.2019 ж. қол қоиылды. Офсеттік басылым. Қаріп түрі «Cambria». Пішімі 70х100/16. Көлемі 27,25 б.т. Таралымы 5 000 дана. Тапсырыс №