Materi Bahasa Jawa Kelas 5 Semester 2 [PDF]

  • 0 0 0
  • Suka dengan makalah ini dan mengunduhnya? Anda bisa menerbitkan file PDF Anda sendiri secara online secara gratis dalam beberapa menit saja! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Kereta basa



Materi Bahasa Jawa Kelas 5 Semester 2  Kereta basa; Kerata basa yaiku negesi (mengartikan



kata



dilihat



dari



suku



tembung



saka



katanya/makna



penjabaran kata asalnya). Contone



Jenising layang



1. Piring = sepine yen miring. 2. Tebu = antebing kalbu. 3. Cengkir = kencenging pikir. 4. Gedhang = digeged bubar (lebar) madhang. 5. Kupluk = Kaku nyempluk. 6. Kaji = tekade mung siji. 7. Maling = Njupuk ngamale wong sing ora eling. 8. Sopir = yen ngaso banjur mampir. 9. Sekuter = sedheku nanging banter. 10.Krikil = keri ing sikil. 11.Suruh = kesusu weruh. 12.Wedang = ngawe kadang. 13.Tuwa = ngenteni metune nyawa. 14.Sruwal = saru yen uwal. 15.Kotang = sikute diutang. 16.Kuping = kaku njepiping. 17.Sindur = isin yen mundur. 18.Simah = isine omah. 19.Guru = digugu lan ditiru. 20.Ukir = ukurane pikir. 21.Bocah = mangane kaya kebo pegaweyane ora kecacah. 22.Prawan = yen pepara (dolan) wayah awan. 23.Kursi = yen diungkurake banjur isi. 24.Andhong = anake supaya gelis nggendhong. 25.Setir = senajan singset tetep bisa muntir. 26.Garbu = yen ora mbegar ora bisa mlebu. 27.Mantu = dieman-eman meksa metu. 28.Kathok = diangkat baka sithok. 29.Ruji = diruru siji-siji. 30.Buta = kalbu sing ora ditata. 31.Anak = karep apa-apa kudu ana lan énak 32.Bapak = bap apa-apa pepak 33.Batur = embat-embating tutur 34.Bocah = yén mangan kaya kebo, penggawéyané ora kecacah 35.Brekat = didéléh mak breg terus diangkat 36.Cangkem = yén ora dicancang ora mingkem 37.Cangkir = kanggo nyancang pikir 38. Cengkir = kencengé pikir 39. Désémber = gedhé-gedhéné sumber 40. Dongeng = dipaido ora méngéng 41. Garwa = sigarané nyawa 42. Gedhang = digeget bar madhang 43. Gusti = bagusing ati 44.Januari = udan saben arikaji 45.Kathok = diangkat sitok-sitok 46.Kodhok = téka-téka ndhodhok 47.Krikil keri = nang sikil 48.Kupluk = kaku nyempluk 49.Kursi = yén diungkuraké banjur isi  Jenising layang; 1. Layang biwara (surat kabar, surat laporan) 2. Layang iber-iber (surat kiriman) 3. Layang dhawuh (surat perintah)



wandane kata



dari



Perangane layang



4. Layang lelayu (surat kematian) 5. Layang kitir (surat singkat / cekak aos) 6. Layang ulem (surat undangan)  Perangane layang 1. Satata Basa : Alamate layang bisa katulis pojok tengen utawa kiwa ing dhuwur. Tuladha : Katur Bapak/Ibu Guru SD Negeri Salatiga 06 Salatiga 2. Adangiyah (Salam pambuka/salam taklim) : Tembung pamuji rahayu upamane : a. Assalamualaikum Wr.Wb. b. Rinengga sugenging pakurmatan. c. Tansah winantu suka basuki. d. Katentreman lan karahayon e. Winantu ing bagya mulya. f. Sembah sungkem. g. Ingkang sembah pangabekti. 3. Purwaka (Pambuka layang) : Nelakake kabar kaslametane kang kirim layang lan pangarep–arep supaya kang dikirimi uga slamet. Tuladha : Ingkang sembah pangabekti. Sesarengan surat menika ingkang putra ngaturi kabar, bilih bapak lan ibu saha adik-adik pinaringan wilujeng. Ingkang kula suwun Pak Dhe lan Bu Dhe inggih semanten ugi. 4. Surasa Basa : Isine layang, kekarepane layang. Tuladha : Pak Dhe lan Bu Dhe, benjang liburan tanggal 20 Mei 2013 liburan semester 2 , kula badhe liburan dateng dalemipun Pak Dhe lan Bu Dhe kaliyan adhik-adhik. Dene menawi Pak Dhe lan Bu Dhe kagungan wekdal kula dipunteraken dateng Owabong. 5. Wasana Basa (Panutup layang) : Pungkasaning layang, tuladhane : a. Cukup semene dhisik liya wektu disambung maneh. b. Wasana cekap semanten menawi wonten kelepatan atur kuala nyuwun pangapunten. c. Cukup semene dhisik layangku, aku nunggu layang balesanmu. Matur nuwun. 6. Titi Mangsa (Papan lan titi mangsa) : Nelakake wektu panulisaning layang. a) Salatiga, 8 April 2013 7. Peprenah : Asale layang saka sapa tuladha : a. Saking ingkang putra b. Bapakmu ing omah c. Adhimu saka paran, lsp 8. Tapak Asma/Tandha Asma : Tanda tangan kang gawe layang. 9. Asma Terang : Asma terang sing gawe layang.



Tembung Lingga Lan 1. Tembung Lingga (Kata Dasar) Tembung Andhahan Tembung lingga yaiku tembung kang durung owah saka asale, kang durung oleh imbuhan apa–apa, utawa tembung kang isih wungkul, isih wantah utawa isih asli. Tembung lingga isoh digolongake wujud bebas (bentuk bebas). Tembung lingga ana kang dumadi saka sakwanda, rong wanda, utawa telung wanda (suku kata). Tuladha :



 Turu  Tangis  Pari  Pangan  Mustaka  Tulis  Laku  Caping  kramas  adus  lukis 2. Tembung Andhahan (Kata jadian) Tembung andhahan yaiku tembung kang owah saka asale. Tembung andhahan dumadi saka tembung lingga kang oleh imbuhan utawa tembung lingga kang wis dirimbag. Owah–owahan iku bisa awujud :  Wuwuhan (imbuhan)  Ngrangkep tembung (kata ulang)  Nyambor tembung (kata majemuk) Salah sawijini cara ndhapuk tembung andhahan iku kanthi menehi wuwuhan, wuwuhan iku ana telu yaiku : ater-ater (awalan), seselan (sisipan), lan panambang. a. Ater – Ater (awalan), Tembung andhahan amarga oleh ater – ater umpamane :  Nyilih : ny- + silih  Mlaku : m- + laku  Diwaca : di- + waca  Kesandhung : ke- + sandhung  Dakjupuk : dak- + jupuk b. Seselan(sisipan) Tembung andhahan amarga seselan umpamane :  Gumuyu : um + guyu  Tinulis : in + tulis  Kerelip : er + kelip c. Panambang (akhiran) Tembung andhahan amarga oleh panambang umpamane :  Telatan : telat + -an  Awake : awak + -e  Bukuku : buku + -ku  Tulisen : tulis + -en d. Wuwuhan Gabung Tembung andhahan amarga oleh wuwuhan gabung umpamane :



TEMBUNG SAROJA



 Digawakake : di- + gawa -ake  Njupaki : n- + jupuk -i  Nilisaka : n- -ake  Tembung saroja yaitu tembung rangkep kang tegese meh pada.( dua kata yang mempunyai arti sama) Contone : a) b) c) d) e)



Sato kewan = bermacam–macam hewan Tangga teparo = tetangga Welas asih = belas kasih Adap asor = rendah hati Ayem tentrem = senang bahagia Tuladha :



1.Sajake warga desa padha katon ayem tentrem lan sayuk rukun mbangun desa.



Tembung Entar



 Ayem = tentrem  Sayuk = rukun 2.Susilowati olehe mlaku gandheng renteng karo kancane  Gandheng = renteng 3.Paseduluran katon guyub rukun 4.Yen ana bot repote aja pisan–pisan sambat aku 5.Raden Gatut kaca iku satriya Sekti mandraguna 6.Lungguha kang becik aja jejel riyel mangkono kuwi Iki wadi temenan suket godhong aja nganti krungu.  Tembung Entar yaiku tembung kang nduweni teges dudu sabenere utawa wantah. Tembung Entar uga diarani tembung silihan (kata



 Sanepa



kiasan). Tuladha : 1. Dawa tangane = seneng njupuk barange liyan 2. Lunyu ilate = mencla-mencle omongane 3. Jembar segarane = gampang manehi pangapura 4. Adol bagus = pamer bagus / kemayu 5. Rai gedheg = ora ana isin nang uwong 6. Lobok atine = sabar 7. Nganakake dhuwit = dhuwit dibungai 8. Adus kringet = nyambur gawe rekasa banget 9. Ngangsu kawruh = meguru 10.Padhang ulate = sumeh / ngguyuan 11.Nandur kabecikan = nggawe kabecikan 12.Entheng tangane = seneng tandhang nggawe 13.Abang kupinge : nesu banget 14.Abang-abang lambe : ora temenanan 15.Baling liring : nglirik mripat 16.Bening atine : sumeh 17.Cancut taliwanda : tandang gawe 18.Cupet atine : gampang nesu 19.Dadi gawe : ngrepotake 20.Gadho ati : gawe susah ati 21.Jembar kaweruhe : akeh ngelmune 22.Kuwat drajad : cocok dadi pemimpin 23.Lara ayu : lara cacaren 24.Mata dhuwitan : srakah marang dhuwit 25.Padhang dalane : mlebu surge 26.Udan tangis : akeh sing padha nangis 27.Mogel ilate : mangan sing sarwa enak  Sanepa tegese unen-unen bangsane pepindhan lan ajeg panganggone ngemu surasa mbangetake nanging nganggo tembung sing tegese kosok baline karo karepe. Tuladha:



 Unsur



a. b. c. d. e. f. g. Intrinsik 1.



Arang kranjang Arang wulu kucing Arum jamban Pait madu Atos debog Jero tapak meri Abang dluwang Paraga Utama



: kerep banget : akeh banget : banger/mambu banget : legi banget : empuk banget : cethek banget : pucet banget



Paraga sing nduweni sesambungan karo kedadean crita sing paling



Bacaan



akeh. 2.



Paraga Tambahan Paraga sing kanggo geganep crita utawa paraga sing arang–arang sesambungan karokedadean crita.



3.



Paraga Protagonis



Paraga sing pakartine utama. 4.



Paraga Antagonis Paraga sing pakartine ala.



5.



Alur Urut – urutane kedadean sing ana ing crita, alur ana sing maju, mundur lan campuran.



6.



Latar panggonan Samubarang sing nggambarake papan kedadean crita. Tuladha: Ing Alas, Ing desa, ing omah, lsp



7.



Latar wektu Wektu sing nggambarake kedadean iku dumadi. Tuladha : biyen, dhek semana, jam, dina, sasi, lsp.



8.



Tema Bakune crita utawa bab sing wigati utawa sing akeh karembug ing crita.



9.



Watake paraga Sipat–sipat kang diduweni saben paraga ing crita.



10. Amanat Pesan moral utawa piwulang becik saka crita Macapat; artine maca papat-papat.



Macapat



Macapat ana 11; 1. Mijil



: tresna marang pepadha, prihatin, pituthur



2. Kinanthi



: seneng, tresna



3. Sinom



: ethes



4. Asmaradana



: susah, seneng



5. Dhandhanggula 6. Gambuh



: luwes : sumanak, sumadulur



7. Maskumambang : nelangsa



Guru Gatra, Guru Wilangan lan Guru



 



lagu tembang











8. Durma



: nesu, mangkel



9. Pangkur



: kereng, nepsu



10. Megatruh



: susah, prihatin, getun



11. Pocung : gregetan, kendho Macapat adalah tembang atau puisi tradisional Jawa. Guru gatra adalah jumlah baris dalam tembang macapat Tuladha : Perhatikan contoh tembang macapat – Mijil di bawah ini: Payo kanca bareng ngudi ngilmi  Baris ke-1 Mumpung isih enom  Baris ke-2 Ja katungkul gegojegan wae  Baris ke-3 Bapak ibu guru wus maringi  Baris ke-4 Kawruh kang sayekti  Baris ke-5 Agung gunanipun  Baris ke-6 Berdasarkan contoh Mijil di atas maka: Guru gatra berjumlah 6 Guru wilangan adalah jumlah suku kata dalam tembang macapat. Tuladha : Pa-yo -kan-ca- ba-reng- ngu-di -ngil-mi = 10 Mum-pung i-sih e-nom = 6 Ja- ka-tung-kul -ge-go-je-gan-wa-e = 10 Ba-pak- i-bu- gu-ru- wus-ma-ri-ngi = 10 Kaw-ruh -kang- sa-yek-ti = 6 A-gung- gu-na-ni-pun = 6 Guru lagu adalah jatuhnya suara di akhir baris tembang macapat. Guru Lagu : Payo kanca bareng ngudi ngilmi = i Mumpung isih enom = o



Ja katungkul gegojegan wae = e Bapak ibu guru wus maringi = i Kawruh kang sayekti = i Agung gunanipun = u Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Sekar Macapat Sekar Macapat



Guru



Guru wilangan



Guru lagu



Mijil Sinom



gatra 6 9



10, 6, 10, 10, 6, 6 8, 8, 8, 8, 7, 8, 7, 8, 12



i, o, e, i, i ,u a, i, a, i, i, u ,a ,i,



10, 10, 8, 7, 9, 7, 6, 8,



a i, a, e, u, i, a, u ,a



12, 7 8, 8, 8, 8, 8, 8, 8 8, 8, 8, 8, 7, 8, 8 12, 7, 6, 7, 8, 5, 7, 8, 11, 8, 7, 12, 8, 8, 12, 6, 8, 8



,i, a u, i, a, i, a, i a, i, e, a, a, u, a a, i, a, a, i, a, i a, i, u, a, u, a, i i, a, i, a, a



Dhandhanggula Kinanthi Asmarandana Durma Pangkur Maskumamban



Peribahasa Bahasa



10 6 7 7 7 4



g Pucung 4 12, 6, 8, 12 Gambuh 5 7, 10, 12, 8, 8 Megatruh 4 12, 8, 8, 8,  Anak molah bapa kepradhah = wong tuwa melu repot



Jawa



anake Polahe anteng kitiran; bocah akeh polahe. Becik ketitik ala ketara = sing becik bakal tinemu, sing ala bakale ketara Bathok bolu isi madu = dianggep wong lumrah nanging sugih kepinteran Sadumuk bathuk sanyari bumi = pasulayan dilabuhi toh pati Kejugrukan gunung madu = nemu kanugrahan. Kendahana-kendhani : anak 2 lanang, wadon Kendhini, kendhaha : anak 2 wadon, lanang Ontang-anting : anak 1 lanang Unting-unting : anak 1 wadon Uger-uger lawang : anak 2 lanang Kembang sepasang : anak 2 wadon Cukil dulit : anak 3 lanang Gotong mayit : anak 3 wadon Saramba : anak 4 lanang Sarampi : anak 4 wadon Pandhawa : anak 5 lanang Pancagati : anak 5 wadon Kinanthi



Contoh tembang



                 



kinanthi lan mijil



Kabeh kudu nuntut ilmu ( 8u )



Arane Turunan, Arane Anak Wong



u, a, i, a u, u, i, u, o u, i, u, i, o amarga tumindake



Kanggo pedomane urip



( 8i )



Ing donya lan ing akhirat ( 8a ) Kehe ilmu dingantosi Mula akeh keuntungan



( 8i ) ( 8a )



Lan ketentremaning urip ( 8i )  MIJIL Golek ilmu nganti luar Negri



( 10i )



Golek podo – podo



( 6o )



Ilmu iku penting kanggo kabeh



(10e )



Ilmune digowo sampek mati



( 10i )



Lan guna ing akhir



( 6i )



Ayo nuntut ilmu



( 6u )



Ayahane tembung/



 Ayahane tembung kalau dalam Bahasa Indonesia adalah Jabatan



Ngudal ukara



Kalimat.  Ateges ngudal



ukoro



manut



ayahane



tembung



kanggo



nggoleki



perangane ukoro sing diarani 1. Jejer /Subyek, 2. Wasesa/predikat, 3. Lesan / obyek 4. katerangan Tuladha : a) Comil //adus // kali Jejer b) Wily



wasesa



lesan



// linggih// jejer bolong.



Jejer



wasesa



lesan



c) Bocah-bocah//ngedegake//tendha//ing sacedhake grojogan Jejer



wasesa



lesan



katrangan panggonan



d) Kurbane//ditulungi//para petugas//esuk mau jejer



wasesa



lesan



katrangan wektu



e) Wetenge Sari//diblonyohi//minyak kayu putih// Supaya ora masuk angin jejer



wasesa



lesan



katrangan Tujuwan



d. Dhik Rini//disuntik//Pak Mantri//Jalaran lara weteng Jejer



wasesa



lesan



katrangan Sebab



e. Mas Bayu//ngethoki//kayu//nganggo arit. Jejer



wasesa



lesan



katrangan piranti



f. Masyarakat lan petugas//nulungi//para kurban Artine tembung



1. 2. 3. 4. Aksara lan Angka Jawa 



Jejer wasesa lesan Dhuwur kenchur; cendhek banget. Nglemah bengkah; nela-nela/nyela-nyela. Gemi, nestiti lan ngati-ati. Welas asih. Huruf Dasar (Aksara Nglegena) Aksara Nglegena adalah aksara inti yang terdiri dari 20 suku kata atau biasa disebut Dentawiyanjana



Aksara Pasangan



 Huruf Pasangan (Aksara Pasangan) Aksara



pasangan



dipakai



untuk



menekan



vokal



konsonan



di



depannya. Misal, untuk menuliskan mangan sega (makan nasi) akan diperlukan pasangan untuk “se” agar “n” pada mangan tidak bersuara. Tanpa pasangan “s” tulisan akan terbaca manganasega (makanlah nasi). Berikut daftar Aksara Pasangan:



KETERANGAN: 1. Pasangan aksara yang ditulis sejajar dengan aksara jawa ada 3:



2. Pasangan aksara yang ditulis sejajar dan dibawah aksara jawa hanya ada satu:



Aksara Murda



 Huruf Utama (Aksara Murda) Aksara Murda yang digunakan untuk menuliskan awal kalimat dan kata yang menunjukkan nama diri, gelar, kota, lembaga, dan nama-nama lain



yang kalau dalam Bahasa Indonesia kita gunakan huruf besar. Berikut Aksara Murda serta Pasangan Murda:



Aksara Swara



 Huruf Vokal Mandiri (Aksara Swara) Aksara swara adalah huruf hidup atau vokal utama: A, I, U, E, O dalam kalimat. Biasanya digunakan pada awal kalimat atau untuk nama dengan awalan vokal yang mengharuskan penggunakan huruf besar.



Sandhangan



 Huruf vokal tidak mandiri (Sandhangan) Berbeda dengan Aksara Swara, Sandangan digunakan untuk vokal yang berada di tengah kata, dibedakan termasuk berdasarkan cara bacanya. Tuladha :  Wignyan: diberi imbuhan ‘h’ (contoh: gajah),  Cecak: diber imbuhan ‘ng’ (contoh: layang),  Layar: diberi imbuhan ‘r’ (contoh: bubar),  Pangku: untuk mematikan huruf akhir (contoh: mangan).



Pratandha



 Tanda Baca (Pratandha) Dalam penulisan kalimat



dalam



Aksara



Jawa



dibutuhkan



pembubuhan tanda baca, yang berbeda-beda dalam penggunaannya.



pula



Aksara Wilangan



PARIBASAN



a)



(PERIBAHASA JAWA)



Adigang, adigung, adiguna–Ngandelaké kakuwatané, kaluhurané, lan kapinterané. Mengandalkan dan mengaplikasikan



kekuatannya, kekuasaannya



dan kepandaiannya. Bathok bolu isi madu–Wong asor nanging sugih kapinteran. Orang biasa (bukan pejabat) tapi memiliki Banyak ilmu (para kiyai pondok pesantren yg berilmu shg banyak santri yang datang untuk belajar) b)



Becik ketitik ala ketara – becik lan ala bakalan ketara ing mburiné Baik



dan



buruk



akan



ketahuan



pada



akhirnya,



meskipun



dirahasiakan. Misalnya: Para pejabat yang korupsi akhirnya ditangkap KPK (Gayus, Dana, Angelina, Nazarudin, siapa lagi,,,?) c)



Dhemit ora ndulit, setan ora doyan–Tansah diparingi slamet ora ana kang ngrusuhi Selalu diberi keselamatan tidak ada aral melintang. Misalnya: Kancil dalam dongeng, selalu selamat meskipun mengorbankan yang lain.



d)



Emban cindhé emban siladan – Pilih kasih ora adil Melakukan diskriminasi atau pilih kasih dan tidak adil dalam bersikap. Misalnya: pada jaman orde baru ada diskriminasi antara pribumi dan non pribumi, agama kong hucu dan agama yang diakui di Indonesia. Sekarang tidak lagi ada atas jasa Gusdur.



e)



Enggon welut didoli udhet – Panggoné wong pinter dipameri kapinteran sing ora sepirowa Bagaikan



menggarami



lautan.



Orang



yang



belum



banyak



pengalaman tapi berlagak di depan pakar. f)



Gupak puluté ora mangan nangkané – Mélu rekasa nanging ora mélu ngarakaké kepénaké Ikut sengsara dalam perjuangan tapi tidak ikut menikmati hasilnya. Misalnya nasib para Veteran (pejuang) yang sekarang mencari nafkah hanya dengan menjual kalender.



g)



Jer Basuki mawa béa – Samubarang gegayuhan mbutuhaké wragat Jika ingin sukses harus mau membayar harganya atau menanggung biayanya.



h)



Kacang ora ninggal lanjaran – Anak niru wong tuwané Kepribadian anak akan meniru orang tuanya, As the tree so the fruit. Jika orangtuanya cerdas biasanya anak juga ada potensi cerdas.



i)



Kaya banyu karo lenga – Wong kang ora bisa rukun Tidak bisa damai, misalnya anjng dan kucing, kucing dan tikus, Iran dan AS.



j)



Kebo nusu gudél – wong tuwa njaluk wuruk marang wong enom Orang tua minta belajar sama anak muda. Misalnya: sekarang ini banyak ustadz muda yg mengajar pada jama’ah bapak-bapak atau ibuibu.



k)



Kegedhen empyak kurang cagak – Kegedhén kakarepan nanging kurang sembada Banyak kemauan tapi tidak mau berusaha keras. Apa daya ungkin kurang fasilitas, maka usahanya harus lebih keras lagi.



l)



Kuthuk marani sunduk – Ula marani gepuk — Marani bebaya Mencoba mendekati bahaya. Sudah tahu kalau demo yang anarkis itu berbahaya, jangan dekat-dekat bisa kena bacok atau peluru nyasar. Sebaiknya di rumah saja nonton berita demo di TV.



m) Maju tatu mundur ajur – Prakara kang sarwa pakéwuh Bagaikan makan buah simalakama, bila dimakan rasanya pahit bila tidak dimakan kelaparan, jadi serba tidak enak. n)



Nabok Nyilih tangan – Tumindak ala kanthi kongkonan wong liya Berbuat jahat dengan menyuruh orang lain. Misalnya menyewa pembunuh bayaran, menyanthet melalui dukun.



o)



Sapa Sing salah bakal séléh – Sapa sing salah bakal konangan Barang siapa yang bersalah akan ketahuan juga.



p)



Tumbak cucukan – Wong kang seneng adu-adu Orang yang suka mengadu-adu, Misalnya AS dan Israel, untuk melemahkan Umat Islam selalu mengadu-adu antara umat Islam Sunnah dan Syia’h.



q)



Tulung Menthung – ditulungi malah ngrusuhi Habis ditolong bukannya berterima kasih tapi malah merugikan si penolong.



Misalnya



anak yang



diongkosi



belajar



terjerumus narkoba sehingga orangtuanya berantakan. r)



Wiwit kuncung nganti gelung – Wiwit cilik nganti tuwa Dari kecil hingga dewasa.



ternyata



malah