105 14 22 MB
Turkish Pages 684 Year 2015
MODERN" TİRKİYK’DE
SİYASI DÜŞENCE
MODERN TÜRKİYE’D E SİYASI DÜRÜNCE • CİLT 2
Kemalizm
6, BASKI 2009, İstanbul
MODERN TÜRKİYE’DE
SİYASI
DÜŞÜNCE CİLT 2
Kemalizm
GENEL YAYIN YÖNETMENİ Murat Belge İLETİŞİM A.Ş. ADINA SAHİBİ Tuğrul Paşaoğlu YAYIN KURULU Murat Belge, Tanıl Bora, Ahmet Çiğdem, Bağış Erten, Murat Gültekingil, Ahmet İnse], Ömer Laçiner EDİTÖRLER Tanıl Bora, Murat Gültekingil YAYIN SEKRETERİ Bağış Erten CÎLT EDİTÖRLERİ Bİ Rİ NCİ CİLT Cuttıhuriyel'e Devreden Dilimce Mirası:
Tanzimat ve Meşrutiyetin İKİNCİ
B irik in ti:
m eh m et ö .alkan
CİLT ahmet insel
Kemalizm: ÜÇÜNCÜ
CİLT
M odernleşme ve Balı a itle: uygur KOCABAŞOGLU DÖRDÜNCÜ Cİ LT Milliyetçilik; TANIL BORA BEŞİNCİ
CİLT
M uhafazakârlık: AHMET ÇİĞDEM ALTINCI
CİLT
İslamcılık: YASIN aktay yedinci
cilt
L ib e ra lim ;
mustafa
s e k i z i n c i
c i l t
ERDOĞAN - MURAT yilmaz
Sol Düşünce: MURAT GÜLTEKİNGİL DOKUZUNCU
CİLT
Dönemler ve Karakteristikler; ÖMER laçiner
MODERN TÜRKİYE’DE
SİYASÎ
DÜŞÜNCE |- - ■ 2 .
Cl L P i 1
Y »
2 «
»
l
A H I
DOĞAN AK YAZ * FARUK ALPKAYA • CUMHUR ASLAN • TOKTAMIŞ ATEŞ • SUAVI AYDIN • MURAT BELGE • TANIL BORA • HAMİT BOZARSLAN • ÜMİT CİZRE • NUR BETÜL ÇELİK • AHMET DEMİREL • M. GÖRKEM DOĞAN • TARHAN ERDEM * NECMİ ERDOĞAN • NURAY KARACA EREREM • BAĞIŞ ERTEN • ALİ SEVGİLİLİ • ÖZGÜR SEVGİ GÖR AL * ASENA GÜNAL * ATTİLÂ İLHAN • AHMET INSEL * AYKUT KANSU • BARIŞ KARACASU • M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU • KURTULUŞ KAYALI * ALİ KAZANCIGIL • CEMİL KOÇAK • ORHAN KOÇAK • LEVENT KÖKER • DUYGU KÖKSAL • BILSAY KURUÇ • AHMET KUYAŞ * ATILLA LÖK * ELÇİN MACAR • NURŞEN MAZICI • NURAY MERT * HANDE ÖZKAN • TAHA PARLA * AYŞE SAKTANBER • MEHMET SOYDAŞ • BİRSEN TALAY • YÜKSEL TAŞKIN • METE TUNÇAY • ÖMER TURAN* MUSTAFA TÜRKEŞ • ÖMER TÜRKEŞ • HAKKI UYAR * HAŞAN ÜNDER * CENNET ÜNVER • M. BÜLENT VARLIK • NEŞE G. YEŞILKAYA • MESUT YEĞEN • AHMET YILDIZ • ERIK-JAN ZURCHER
fid e k ile r
Sunuş........................................................................................13 Giriş..........................................................................................11 MURAT
BELGE
Mustafa Kemal ve Kemalizm.................................................29 ERİK
JAN
ZÜRCHER
Kemalist Düşüncenin Osmcmh K aynaklan..........................44 MESUT
YEĞEN
Kemalizm ve Hegemonya?..................................................... 56 • Recep Peker A HM ET Y IL D IZ ..............................................................................
58
• Falİh Rıfkı Atay H AN D E Ö Z K A N ....................................................................................................
NUR
BETÜL
64
ÇELİK
Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem....................................... 75 • Şükrü Kaya HAKKI UYA R............................................................................................................
METE
80
TUNÇAY
İkna (İnandırma) Yerine Tecebbür (Zorlama)..................... 92 LEVENT
KÖKER
Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi............................................................... 97
İ Ç İ N D E K İ L E R
• Necmettin Sadık Sadak
HAKKI UYAR............................................................................................... 1 0 2
• Halkevleri NEŞEG. YEŞİLKAYA..................................................... .. ....... 113 CEMlL
KOÇAK
Tefe Parti Yönetimi, K em alizm ve Şeflik Sistemi: E bedî Ş e f /Millî Ş e f ..............................................................119 • İsmet İnönü
AHMET DEMİREL....................................................................................
HAŞAN
124
ÜNDER
A tatürk İmgesinin Siyasal Yaşam daki Rolü....................... 138 ÜMİT
CİZRE
Egemen İdeoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri: Kavramsal ve İlişkisel Bir A naliz • Doğan Avcı oğlu
ELÇİN MACAR....................................................................................
156 162
• Ordu ve Resmî Atatürkçülük
DOĞAN AKYAZ............................................................................................ 180
A Lİ G E V G İL İL İ
Kemalizm ve Bon apartizm ..................... NURAY
MERT
C um huriyet T ürkiyesi’nde Eaifelife ve K arşı Laikliğin Düşünsel B oyutu ..........................
• Halil Nimetullah Öztürk
CUMHUR ASLAN..............................
AHMET
197 200
YILDIZ
Kemalist M illiyetçilik ................................................. • Mahmut Esat Bozkurt H A KKI U Y A R .............................
• Afet İnan Ö Z G Ü R SEVGİ G Ö R A L .............
ALİ
192
...............
210 214
220
KAZANCIGÎL
Anti-emperyalist Bağımsızlık İdeolojisi ve Üçüncü Dünya Ulusçuluğu Olarak Kemalizm
235
İ Ç İ N D E K İ L E R
• Memduh Şevket Esendal
ÖMERTÜRKEŞ..............................................................
AHMET
K U YAŞ
Yeni Osmanhlar’dan 1930’lara Anti-emperyalist Düşünce AYKUT
.................247
KANSU
Türkiye’de Korporatist Düşünce ve Korporatizm Uygulamaları • Ülkü: Halkevleri Mecmuası
M. BÜLENT VARLIK .....................................................,
M.
238
ASIM
..................253 268
KARAÖMERLİOĞLU
Tek Parti Döneminde Halkçılık........................ .................272 ♦ Selim Sırrı Tarcan HANDE ÖZKAN............................................................... ................. 276 M.
ASIM
KARAÖMERLİOĞLU
Türkiye’de Köycülük • Köy Enstitüleri M. ASIM KARAÖMERLİOĞLU ........................................... BİLSAY
284 286
KURUÇ
Kemalist Ekonomi Görüşü: Kesitler
298
TA H A P A R L A
Kemalizm Türk Aydınlanması mı?
313
T O K T A M 1Ş A T E Ş
Kemalizm ve Özgünlüğü AYŞE
SAKTANBER
Kemalist Kadın H aklan Söylemi BARIŞ
323
KARACASU
“Mavi Kemalizm” T ürk Hümanizmi ve Anadoluculuk • Niyazi Herkes
KURTULUŞ KAYALI...........................................................
SU AVI
317
334 ................. 338
A Y D IN
Cumhuriyetin İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü 344
İ Rİ MD E K İ L E R
• M. Saffet Engin C U M H U R ASLAN..................................................... ............................................
ORHAN
350
KOÇAK
1920’lerden 1 9 7 0 lere K ü ltü r P o litika la rı
• Cahit Tanyol Ö M ER T U R A N ........................................
370 382
• Kemalist Kültür Politikaları Açısından Türk Tarih ve D il Kurumlan YÜKSEL TAŞKIN
ÖMER
.................................................................... 419
TÜRKEŞ
G ü dü k B ir Edebiyat K ano nu
425
• Yakup Kadri Karaosmanoğlu BİRSEN TALAY ..................................................................... 430 TARHAN
ERDEM
CHP’de P a rti fçi M ücadelede “K e m a lizm ” ve “Devrimler” TartışmalarıÜ zerin e • Turan Güneş YÜKSEL TAŞKIN....................................................................................................
• Bülent Ecevit HAMİ T BOZAR SLA N
MUSTAFA
449
452
..............................
TÜRKEŞ
Kadro D e rg isi • Şevket Süreyya Aydemir CENNET Ü N V E R ...................................................................................................
FARUK
458 464
466
ALPK AYA
B ir 20. Yüzyıl A k ım ı: “Sol Kemalizm”
477
• Uğur Mumcu A S E N A G Ü N A L ...................
'T O —
• Attilâ İlhan D U Y G U KO KSA L..................................................................................................T Ö O
• Cumhuriyet'in Cumhuriyet 'i: Cumhuriyet Gazetesi BAĞIŞ ERTEN-M . GÖ RKEM D O Ğ A N ..................................................................
• İlhan Selçuk MEHMET SOYD AŞ-ATİLLA L Ö K .......................................................
501 512
i ç i n d e k i l e r
a t t
Ilâ
Ilhan
Kemalizm: Müdafaa-i Hukuk Doktrini TANIL
BORA-YÜKSEL
518
TAŞKIN
Sağ Kemalizm
529
* Turhan Feyzİoğfu YÜKSEL TAŞKIN.......... ................................................................................
534
• Celâl Bayar TANIL B O R A ........................................ .............................. 546 NURŞEN
MAZICI
27 Mayıs, Kemalizmin Restorasyonu mu? ♦ H ıfzı Oğuz Bekata NURAY KARACA EREREM ............................................................................
YÜKSEL
558
TAŞKIN
12 Eylül Atatürkçülüğü ya da Bir Kemalist Restorasyon Teşebbüsü Olarak 12 Eylül * Coşkun Kırca YÜKSEL TAŞKIN..........................................................................................
NECMİ
555
570 574
ERDOĞAN
Neo-Kemalizmf Organik Bunalım veHegemonya
584
• Son Dönemde Kemalizme
Demokratik Meşruiyet Arayışları
Ö M ER TU RA N ......................................................................................................
592
Kaynakça................................................................................ 601 Dizin..................................................................
625
Seçme Metinler
641
Sunuş
Modem dönem siyasî düşünce tarihi
mı açısından bakınca büyük ölçüde
ni Türkiye’de değil, başka bir ülkede
kaybolur. Siyasal hareketle siyasal dü
inceliyor olsaydık, belli başlı siyasal
şünce arasındaki fark dikkate alınınca,
düşünce akımlarının yanında, hatta
Golizmin veya başka bir ulusal ba
onların en önünde Kemalizm/Ata-
ğımsızlıkçılık hareketi simgesi olan
türkçülük türünden yerel bir akıma,
Bolivann başlı başına inceleme konu
hem de hacimli bir biçimde yer ver
su olabilecek siyasal düşünce akımlan
mek ihtiyacı duymazdık. Modern dö
olmadığı görülür. Bunlar ya siyasal
nemin evrensel siyasal düşünce akım
hareketlerdir ya da siyasal simgeler.
ları olan liberalizm, muhafazakârlık,
Mısır’ın yakın tarihindeki konumu bir
korporatizm, Batıcılık/modernleşme-
Ölçüde Mustafa Kemal’inkine benze
citik, sosyalizm gibi düşünce akımla
yen Nasır da, sosyalist tmılı bir Üçün
rının yanında, örneğin İngiltere’de
cü Dünya milliyetçisi siyasal hareket
Çörçİlizm, Amerika Birleşik Devletle
olmanın ötesinde, bir siyasal düşün
rinde Ruzveltizm veya Almanya’da
akımının kurucu referansı değildir.
Bismarkizm adıyla tanınan, özgün ve
Gandhi, çok güçlü bir siyasal ve felse
canlı bir siyasal düşünce akımına bir
fî şahsiyettir ama Hindistan’da bir si
cilt veya bir bölüm ayırmazdık. Fran
yasal düşün akımına rehberlik yap
sa’daki De Gaullecülük veya Golizm
maz.
akımının, bu teshilin geçerliğini bo
Buna karşılık, böyle bir siyasî dü
zan bir karşı örnek olduğu düşünüle
şünce tarihi çalışmasını Çin Halk
bilir. Mustafa Kemal ve Charles De
C um huriyeti’nde, Kuzey K ore’de,
Gaulle’un arasında, profesyonel ve si
1989 öncesi Arnavutluğu’nda veya
yasal kariyerleri, siyasal tavırları açı
SSCB'sinde yapıyor olsaydık, çalışma
sından ele alındığında gerçekten an
ancak bir tek başlık altında hazırlana-
lamlı olan yakınlık, siyasal düşün akı
bilirdi. Maoizm, Kim 11 Sung düşün-
s u wu Ş ce si, E n ver H oca d ü şü n cesi veya
rının da güçlü biçimde var olmalarım
Marksizm-Leninizm ciltlerinin ele ala
izah etmek, Kemalist siyasal düşünün
caklarından başka bir siyasal düşün
en önemli ve ayırt edici özelliğini
cenin varlığı kabul edilmeyecekti. Ne
vurgulam ak dem ektir. Kem alizm ,
var ki, dayandıkları siyasal sistem
Türkiye siyasal düşün dünyasının he
çöktüğünde bu siyasal düşünceler de
gemonik düşünce akımıdır. Ama için
aynı hızla hegemonik konumlarını
de pragmatizm baskın biçimde bu
kaybettiler. Hegemonyalarının, siyasal
lunduğu için, diğer “evrensel” siyasal
düşünce boyutundaki güç ve etkile
düşünce akımlarının varlığına göreli
rinden ziyade, totaliter siyasal tahak
olarak uyum sağlayabilen bir siyasal
küme dayandığı görüldü.
düşüncedir. Kemalizmin bu pragma-
Bu kaba betimleme, siyasal düşün
tik içeriği, onun hegemonyacı konu
ceyle siyaset alanı arasındaki bağlantı
munu yumuşatır. Diğer siyasal dü
nın modern dönemde iki temel model
şünce akımlarının Kemalizme bir bi
içinde gerçekleştiğine işaret ediyor.
çimde eklem lenm elerini sağlayan,
Bir yanda, yerel ve kişisel boyutların
Kemalizmin kendi içinde bir episte
var olmadığı veya çok geri planda kal
moloji, bir yöntem taşımamaması ka
dığı, daha evrensel siyasal düşünce
dar, bu pragmatik hegemonyacı içeri
akımlarının etkili olduğu toplum mo
ğidir Düşünsel derinliğinin sığ ve dü
deli; diğer yanda, tek bir siyasal dü
şünsel örgüsünün seyrek olması, Ke
şüncenin mutlak olarak egemen oldu
malizmin yeni şart ve zamanlara ayak
ğu totaliter toplum modeli. Türki
uydurabilmesini, zaman içinde farklı
ye’nin 20. yüzyıl siyasal düşünce ma
yorumlar altında diğer siyasal düşün
cerası, bu iki çekim merkezinin etki
ce akımlarının onu içselleştirmesini
alanı içinde, bu zıt kutuplann varlığı
sağladı.
nın yarattığı gerginlik ortamında, sığ
Kemalizm, birçok siyasal düşünce
içerikli ama görece istikrarlı bir mec
akımı gibi, tek bir tanım ve tek bir an
rada seyretti. Maceranın böyle seyret
layışa indirgenmez. Bu nedenle Kema-
mesinin hataları ve sevaplarıyla baş
lizmlerden bahsetmek daha doğrudur.
sorumlusunun Kemalizm olduğunu
Bunlar sağ veya sol Kemalizm, devlet
düşünmek abartılı değildir.
çi veya liberal Kemalizm, muhafaza
Modern Türkiye’de siyasal düşün
kâr, kültüralist veya reformcu Kema
cenin oluşum ve gelişimini inceleme
lizm olarak diğer siyasal düşün akım
ve bunu hakim resmî ideoloji kalıpla
larıyla eklemlenirler. Liberalizm, mu
rı içinde yapmama iddiası taşıyan bir
hafazakârlık veya sol gibi farklı dü
çalışmada, en ön sırada ve belki en
şünce akımlarına özgül ve güçlü bir
hacimli cilt olarak Aıatürkçülük/Ke-
esin kaynağı sağlamaktan ziyade, as
malizmin yer almasını ve hemen ar
gari meşruiyet dayanağı verirler.
dından farklı siyasal düşünce akımla
Mustafa Kemal’in kendisi, savun-
SUNUŞ
dugu programın sistemli bir ideoloji
sal düşünce akımı olarak Kemaliz-
olmadığım kabul eder. Hatta buna ıs
min gelişmesini engelledi. Bu anlam
rarla sahip çıkar: “Neşrettiğim prog
da Kemalizm totaliter tarzda hege
ramı, bir fırkai siyasiye için gayri kâfi,
monyacı değildir.
kısa bulanlar oldu. Halk Fırkasının
Toplumun büyük bölümünün pay
programı yoktur dediler. Filhakika,
laştığı bir ulusal modernleşme ideali
umdeler namı altında malûm olan
nin yoğunlaştığı, bunun bir siyasal
program ım ız, itiraz edenlerin gör
duruşa dönüştüğü bir ideolojidir Ke
dükleri ve bildikleri tarzda, bir kitap
malizm. Bu bağlamda, bir kuramsal
değildi. Fakat, esaslı ve amelî idi. Biz
mutlak doğruyu ifade etmekten ziya
dahi, gayrikabili tatbik fikirleri, naza
de, bir tavrı, bir siyasal duruş ve ko-
ri birtakım teferruatı yaldızlayarak,
numlanışı mutlaklaştırır. Siyasal dü
bir kitap yazabilirdik. Öyle yapma
şün seviyesinde bir yüzyıla yaklaşan
dık. Milletin, maddi ve manevî teced
zaman dilimi içinde egemen konumu
düt ve inkişafatı yolunda, e fal ve ic
nu koruyabilmesini sağlayan etmen
raat ile akval ve nazariyata takaddüm
lerden birisi, Kemalizmin kendini özel
etmeyi tercih ettik” (Nutuk, s. 718-
olarak konumlandırdığı mevkiin be
719). Yapılan işin söz ve nazariyattan
lirlediği dönemsel mutlak doğrular
önce gelmesi, yani aksiyonun dokt
üretme kabiliyetidir. Bunlar her döne
rinden ağır basması Kemalist ideolo
min gereklerine göre ya içerikleri ya
jinin ait olduğu ideolojiler ailesinin
da hiyerarşik sıralam aları değişen
önem li bir özelliğidir. Bunun için
“mutlak doğrular’’dır. ideolojik olarak
doktrinin esnek olması, içeriğinin
sığ ve yöntemsel olarak pragmatik
katı biçimde tanımlanmamış olması
olan Kemalizmde içerikten ziyade, bir
gerekir. Mustafa Kemal, “doktrinin
siyasal duruş ağır basar.
donması” tehlikesine İşaret ederken,
Bu ciltte, modern Türkiye siyasal
aynı zamanda ait olduğu, “hikmeti
yaşamında bir tür matris ideoloji ko
hükümet” gereklerine tâbi pragmatik
numundaki Kemalizm/Aıatürkçülü-
m odernleştirm eci ideoloji dünyası
gün değişik alanlardaki tezahürleri
nın kaygılarını dile getirir. Bu da Ke-
nin, farklı perspektiflerden ele alın
malizmin hegemonyacı özelliğini za
m asına
yıflatır. Yakın zamana kadar, Kema-
lizm/Atatürkçülügün Türkiye’nin 80
lizmin kendisini özerk bir toplumsal
yıllık tarihinde oynadığı olumlu rol
hareket olarak var etmekten özenle
kadar, neden olduğu olumsuz etkileri
özen
gösterd ik .
K em a
kaçınması, merkezî Kemalist akımla
de inceleyen ve bunu esas olarak siya
rın kendilerini esasen özerk bir dev
sal düşün boyutunda değerlendirmeyi
let politikasının unsurları olarak gör
amaçlayan böyle bir kapsamlı çalışma,
meleri, toplumu kapsamlı bir biçim
önümüzdeki siyasal tartışmalar için
de mobilize etme kudretinde bir siya
önemli bir kaynak oluşturacaktır.
Milliyetçilik ve medeniyetçilik, Ke-
dünyasını aydınlatmak geıekir. İmpa
malizmin iki aslî öğesidir. Bu iki öğe
ratorluğun, candanları sayılan bazı
nin ışığında, siyasal düşünün siyasal
toprakları hızla kaybetmesinin ardın
eyleme dönüşmesini sağlayan kurucu
dan çökmesine, devletin dağılmasına
ilke, “Türkiye Cumhuriyeti nin sarsıl
şahit olan, bunun travmasını yaşayan,
maz tem eller üzerinde” durmasını
birçoğu bu kaybedilmiş topraklarda
sağlayan unsur alarak kabul edilen
doğmuş ve büyümüş olan bir devlet
devleti korum ak ve güçlendirm ek
e.liti zümresinin, devletin de yok ol
misyonudur. Nutuk'ta Mustafa Kemal
ması tehlikesi karşısında duydukları
bunu şöyle dile getirir: “Binaenaleyh,
tepki, uzun yıllar etkisini koruyacak
biz her vasıtadan, yalnız ve ancak, bir
tır. Bu tepki, Kemalizm'in asabiyyesini
noktai nazardan istilada ederiz. O
oluşturur. Gençlik dönemi Kema’ıiz-
ncklai nazar şudur: Türk milletini,
minde bu asabiyyeyi besleyen unsur,
medeni cihanda, layık olduğu mevkie,
yeni bir devlet ve. yeni bir toplum
is’adetmek ve Türk Cumhuriyeti’ni
kurma ideali kadar, devletin ortadan
sarsılmaz temelleri üzerinde, her gûtı,
kalkması tehlikesini bertaraf etmek
daha ziyade takviye etmek” (Nutuk,
tir. Gerçekten de, İkinci Dünya Savaşı
s.8 9 7 ). Bu milliyetçi ve medeniyetçi
sonuna kadar devanı eden zaman di
yaklaşım, kısa zamanda devletin ko
liminde, dünya yüzünde devletlerin
runması endişesinin hakim olduğu,
ortadan kalkması mümkündü. Genç
savunmacı bir siyasal duruşa dönü
Türkiye. Cumhuriyetfni yöneten kad
şûr. Devleti korumak ve. kollama mis
rolar kadar, bir kısmı çok yakın bir
yonunun m illiyetçi ve medeniyetçi
zamanda yaşadıkları toprakları terk
özelliklere baskın çıkmasının nedeni
ederek Anadolu’ya göç etmek zorun
ni anlamak için, dünya siyasal kon
da kalmış insanlardan oluşan toplum
jonktürünün yanında, birinci kuşak
katmanları için de böyle bir yakın
Kemalistle.rin içinde, yetiştikleri zihin
tehlike inandırıcı ve etkiliydi. Ama
G I K I $
İkinci Duııya Savaşını izleyen yıllar
biçimde gören bu siyasal tasarım tarzı,
da. çok küçük istisnaisi dışında var
devleti başlı başına bir toplumsal ve
olan devletlerin sürekliliği ilkesinin
siyasal özne olarak tanımlama eğili
uluslararası siyasete hakim olmasın
minde oldu. Kckü Cumhuriyet önce
dan. sonra, devleti koruma asabı yyesi
sine giden bu siyasal kültür, Kemalist
Kemaliz mi n ıııu ha fazaîcâ riaş mas ın jn
inkılâpçılığın hızla, toplumsal dene
bir örtüsü oldu. Bu dönüşüm. Ata
tim amacına hizmet eden bir devlet
türkçülük adı alımda kendim daha
muhafazakârlığı söylemine dönüşme
fazla ifade etmeye başlayan Kemaliz-
sine yol açtı Bu çerçevede medeniye!
mi, bir zümrenin siyasal ve toplumsal
çilık dc, ilk dönemdeki canlılığını
planda hâkini konumunu savunması
kaybederek. Aydınlanma hareketinin
nın aracı haline getirdi.
günlük yaşamdaki birkaç tezahürüne
Kemalizmin gençlik dönemindeki
indirgendi. Jakoben/radıkal Kemalist
inkılapçı asabiyyesi, Osmanlı Impara-
dar biı akım dışında, Atatürkçü dü
lorluğu'nun son dönemlerinden beri
şünce sistemi olarak kendini tanımla
yavaş yavaş olgunlaşmakta olan bir
yan merkez Kemalist düşün içinde
dizi medeniyetçi reformun kâh rıza
Aydınlanma hareketi güçlü bir refe
kah 2.01Va ama hızla ve kararlılıkla hur
ians olmakları çıktı.
yata geçirilmesini sağladı. Atatürk in
Devlete bir toplum yaratmak, yaratı
kılâpları adı altında sonradan dondu
lan toplumu ıslah etmek ve onu dev
rulan bu reformlar, modern bir top
letle organik bir bütünsel bağ içinde
lurn yaratmak kadar, tarihî ve kültürel
tasarlamak, ‘‘sınıfsız, kaynaşmış biı
kaynaklarının tanımı devletin deneti-
lophınT ülküsünün Kemalizmin farklı
ininde olan bir insan turu yaratmayı
kulvarlarında baskın olmasına yol açtı.
am açlıyordu. Em peryai tâbiiyetten
Bu bağlamda, ulusu homojen b:r orga
ulus-devlet tâbiiyetine geçiş sürecinin
nik bütünlük içinde tasarlayan Kem a
Türkiye özelinde taşıyıcı ideolojisi
1izimi: en yakın durduğu siyasal dü
olan Kemalizm ıçm, yeni lürk insanı
şünce akımı korpoıatiznıdır. Kema-
nın kültürel kodlarının devlet mer
Uzmlerin ortak paydalarından birisi,
kezlt tanımlanması önemliydi Czeık
yekpare toplum idealidir Fiilen top
toplumsal örgütlenmelerin hızla orta
lum hiçbir zaman yekpare olmadığı,
dan kaldırılması hu girişimi tamamla
hele Türkiye topluıııunuıı etnik ve
yan önlemlerdi Kemalizmin çeşitli
kültürel kaynaklan dikkate alınırsa
versiyonlarında, devlet merkezli bir
yekpare olması mümkün olmadığı
toplum ve insan tasarımı her zaman
için, Kemalizm toplumun yekpare bir
baskın oldu. Bu tasarımı açıkça dile
görünümde olmasına özel bîr önem
getiren radikal Kemalisller için devlet,
verdi, vermeye devam ediyor. Bu ne
“Atası etrafında toplanan millet''ti.
denle. dm, sosyal sınıflar ve etnik kim
Devletle toplum ilişkilerini dc özel bir
liklerin görünür kimlikler olarak ka
GİRİŞ
musal alanda yer almasına karşı şid
me tercihi kuvvetler birliği ilkesinden
detli biçimde tepki gösteriyor. Kema-
yanadır. 1921 Teşkilatı Esasiye Kanu-
lizmin, bunlann varlığının devletin be
nu’na açık biçimde hakim olan bu an
kasını tehlikeye atacağına olan güçlü
layış, daha sonra 1924 Anayasası’na
bir inancı hep oldu. Bu inanç, Osmanlı
rağmen fiilen yürürlükte kalacaktır.
İmparatorluğu yönetim geleneğinden
CHP Genel Sekreteri M.S. Esendal bu
devralman, devleti sağlam, sürekli ve
fiilî durumu şöyle dile getirir: “Bizim
sabit bir tabana oturtma anlayışıyla pe
iki anayasamız vardır: yazılmış ve ya
kişti. Bu homojen toplum anlayışı, sol
zılmamış... Bunlardan yazılmış olanı
Kemalizmi de çok geniş bir halk tanı
Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’dur. Yazıl
mı yapıp, geride kalan dar bir kesimi
mamış olanı ise, şimdiki fiilî durumu
de ya modem öncesinin kalıntısı (mü-
muz, yani Şef sistemimizdir” (1944).
tegallibe) ya da dış güçlerin maşası
Kast edilen fiilî anayasa, kuvvetini
(komprador) olarak tanımlamaya itti.
parti ve devleti bütünleştiren Şeften
Genç dönem Kemal izminde militan
alır. Söz konusu olan kuvvetler birli
biçimde öne çıkan üniter devlet- üni-
ğidir ama burada kuvvetler birliği
ter toplum-üniter kimlik üçlüsü, mu
kavramının dayandığı ilke, doğrudan
hafazakâr Kemalizm döneminde Ata
ve serbest seçimle gelmiş bir meclisin,
türk milliyetçiliği adı altında yumuşa
“sürekli oturum halinde”, bir tüf sü
tılmış olarak resmî ideolojinin omur
rekli devrim meclisi gibi çalışması de
gasını oluşturmaya devam etti. Türk
ğildir. Böyle bir “konvansiyon mecli
milliyetçiliği gibi etnik vurgusu daha
si” gibi göreli demokratik bir ortamda
belirgin bir milliyetçilik yerine, Ata
çalışan 1. Meclis’in yerini, 11. Meclis’le
türk milliyetçiliği gibi içeriği daha
birlikte, meclis çoğunluğunun merke
muğlak ve esnek, tammı resmî ideolo
zî siyasal otorite tarafından belirlendi
jinin evrimine tâbi bir kavramın be
ği, bir tür “plebisiter diktatörlüğün"
nimsenmesi, Kemalizme başından beri
alması eğilimi, Takriri Sükûn Kanu-
hakim olan utangaç milliyetçiliğin do
nu’nun hemen ardından hızlandı ve
ğal bir tezahürüdür. Bu milliyetçilik,
kurumlaştı. Böylece 1924 Anayasası
emperyal hülyalar nedeniyle devleti
na hakim olan kuvvetler ayrılığı ilkesi
tehlikeye soktuğuna inanılan pantür-
kağıt üzerinde kaldı.
kizm gibi girişimleri, tehlikeli bir ma
Kemalizmİn Kuvvetler Birliği ilkesin
ceracılık olarak değerlendirir. Kema
den anladığı veya beklediği yapı, seç
lizm için milliyetçilik, Türkiye Cum-
men iradesinin de devletin aslî güçleri
huriyeti’nin bekası için gerekli politi
ne tâbi olduğu, otoriter devlet anlayışı
kalar bütünüdür. Bu anlamda, devlet
na daha çok yatkındır. Atatürk’ün ha
milliyetçiliği veya resmî milliyetçilik
yatında fiilen yürürlükte olan, fiilen
etnik milliyetçiliğe ağır basar.
bu şekilde düzenlenmiş olan Kuvvetler
Mustafa Kemal’in siyasal örgütlen
Birliği ilkesi, onun ölümünün ardın
GİRİŞ
dan Millî Şef kuruntunun yaratılma
güçlü olduğu dönemler olan 1 9 3 0 ’
sıyla devam etti. Sag Kemalizmle sol
larda, dünya siyasal konjonktürünün
Kemal izmi Demokrat Parti iktidarında
de etkisiyle, Kemalizme hakim eğilim
şiddetle karşı karşıya getiren nokta,
parlam enter dem okrasinin zararlı
kuvvetler birliği ilkesinin fiilen yürür
yanlarının ağır bastığı kanısındadır.
lükte olması değil, bu ilkenin ağırlık
Bugün bile Kemalist söylemde çok
merkezinin tesbitindeydi. DP’nin Ke
sık duyulan bir tez, halkın olgun veya
malist gelenek içinde yetişmiş önder
ergin olmaması nedeniyle demokrasi
leri de hükümet-parti-parlamento üç
nin sınırlı tutulması gereği, o dönem
lüsünün aynı kuvvetin, ama bu kez
de başka bir gerekle güçlendirilir: İk
CHP’nin değil, kendi ellerinde olması
tisadî geri kalmışlıktan kurtulmak
nı doğal kabul ediyorlardı. Meclis ço
için, tüm kaynakların bir elden, plan
ğunluğu meşruiyeti ile devlet seçkinle
dahilinde ve düzen ve intizam içinde
ri çoğunluğunun meşruiyeti arasında
kullanılm ası gerekir. Kemalizmde
ki öncelik çatışmasının yarattığı ger
devletçilik sadece bir iktisat politikası
ginlik, kuvvetler birliği ilkesinin zirve
tercihinin ifadesi değildir. İktisatta
noktası olan askerî darbe rejimiyle so
devletçilik, bir kalkınma politikası
nuçlandı. 1960 Kemalist askerî darbe
aracı olmanın yanında, ama ondan
sinden yirmi yıl sonra, Atatürkçü as
daha fazla, siyasal devletçiliğin ta
kerî darbenin tesis ettiği siyasal yapı
mamlayıcısıdır. Bu nedenle, devletçi
da, kuvvetler birliği idealini yansıtı
politika ve gerekler, sadece pazar eko
yordu. Muhafazakâr Kemalizmin, güç
nomisi dinamiği ve ilkeleriyle çatış
lendirilmiş bir Millî Güvenlik Kuru-
mazlar, demokrasi ilkelerini de çoğu
lu’nu rejimin aslî siyasal karar mercii
zaman karşılarına alırlar. Kemalizm
olarak görmesinin arkasında, atanmış
düzenlenmiş bir pazar ekonomisine
ların güçlü biçimde içinde yer aldığı
ilkesel olarak karşı değildir. Ne var ki
yürütmenin, yasama ve diğer organla
siyasal devletçiliği İktisadî devletçili
rın üzerinde denetleme, yönlendirme
ğine çoğu zaman ağır bastığı ve de
ve “yaptırma” yetkilerinin olduğu bir
mokrasi cephesindeki eksiğini halkçı
kuvvetler birliği ilkesi yatar.
lık söylemiyle telafi etmeye dikkat et
Kemalizmin bir tür amentüsü hali
tiği için, gerçekte olduğundan daha
ne gelen, CHP’nin siyasal ilkelerini
fazla pazar ekonomisi aleyhtarı bir
temsil eden Altı Ok içinde demokrat
görünüm sunar. Sol K em alizm de
lığın yer almaması bir unutkanlık so
planlı ekonomi olarak kendini ifade
nucu değildir. Kemalist düşün, de
eden bu devletçi tavır, sağ Kemalizm
m okrasiyi elbette reddetmez. Ama
de ise, devletin millî ekonomik güç
bunu halkçılığa indirger ve laik cum
lerle elele olduğu imajına dayanan bir
huriyet ilkeleriyle sınırlar. Kemalist
liberal devletçiliğe döner.
düşünün doktrinleşme çabalarının en
Kemalizmde baskın unsur olan
G İRİŞ
olarak algılar. Zaten bu nedenle, 1980 sonrası Türkiyesi’nde Kemalizm, sos yal statü sarsıntısı ortamında toplum sal statü koruma aracına kolaylıkla dönüşebilmiştir. Son dönem Kemaliz min enerjisinin önemli bir bölümünü, kılık ve kıyafetin düzenlenmesine hasretmesi ve bunu kamu alanını devletleştirerek yapm asının ardında, "Garplı" simgelerle toplumsal hiyerar şide üstün konumda bulunanların, yani Cumhuriyet elitlerinin, “şarklı” simgelerin kamusal alanda daha fazla görünüyor olmasını, kendi üstün top lumsal statülerini alt bir tabakanın tehdit edişi olarak algılamaları da et Kimi sağ yorumcular, İnönü'de Atatürkçülüğün laisist ve bürokratikelitist kimliğinin belirginleşmesini, kim i sol yorumcular ise faşizan bir çarpılm asını görürler. Bunun yanında İnönü, Kemalizmin konsolidatörü ya da restoratörü olarak da değerlendirilmiştir
kili olmuştur. Bu medeniyetçi milliyetçi duruşun konumlandığı yer, devletin bekasının gerekleridir. Bu anlamda Kemalizm devletten özerk bir milliyetçilik değil, bir tür devlet milliyetçiliği veya resmî
milliyetçilik, Batı karşısında hissedi
milliyetçiliktir. Bu medeniyetçi devlet
len bir aşağılık kompleksiyle damga
milliyetçiliği duruşu, tarihsel olarak,
lanmış olarak, bir medeniyetçilik sap
patrimonyal devlet anlayışından besle
lantısı içinde kendini ifade eder. Top
nir, Toplumu bir mülk nesnesi, devleti
lumsal sınıflar arasında çok belirgin
de bu mülkün sahibi olarak tanımla
bir mücadelenin yaşanmadığı bir dö
yan patrimonyal geleneği, “halk için
nemde biçim lenen Kemalizm için
halka rağmen” fikriyle dinamize eden
toplumsal yarılmanın ana ekseninde
Kemalizmin bütün versiyonlarında
medeniyetçi bir ayrım yer alır. Falih
çok belirgin bir paternalist boyut var
Rıfkı Atay, “bizde iki sınıf vardır:
dır. Zaten Kemalizme topluma derin
Garplı ve Şarklı sınıf. Biz bütün sınıf
lemesine müdahale etme meşruiyetini
ların garplılaşmasını, fakat garp mem
veren etmenlerden biri de bu patri
leketlerindeki sınıfların hastalıklarını
monyal devlet anlayışı geleneğidir. Bu
almamasını istiyoruz” (1932) derken,
gelenek, devleti mülk olarak algılar.
bunu çok net biçim de dile getirir.
Dolayısıyla devlet katının temsil ettiği
Garplılık ve Şarklılığın çatışmasını
konum, sahiplik konumudur. Kema
Kemalizm gerçek bir sınıf çatışması
list çevrelerde, “devletin sahibi olduk-
GİRİŞ
lan” inancının çok güçlü ve yaygın ol
özerkliğine son verilmesi ve adı kon
ması, bu patrimonyal siyasal tasanmla
mamış bir ‘‘millî din” yaratılması ide
bağlantılıdır. Toplum katıyla ilişkisini
ali, Kemalizmi Jakoben gelenekle ya
paternalisl tarzda tasarlayan Kemalist
kınlaştırır. Dinin pozitivist yorumunu
düşün, kendini devletle bütünleştirir
benimseyen, ateist olmayıp yaradancı
ken, devleti de Özneleştirir. Devlet,
olan Jakoben gelenek ve onun temsil
toplumdan bağımsız, kendisine ait he
ettiği Fransız Devrimi modeli, Kema
def ve çıkarları olan bir yüksek özne
lizmin gençlik dönem inin önemli
dir. Kemalist düşün veya düşünler,
esin kaynaklarından birisidir. Genç
kendilerini bu öznenin bilincinin taşı
Kemalizmin İslâm’la olan ilişkisinde
yıcısı olarak görürler. Kemalizmin
bu Jakoben etki çok açık biçimde gö
topluma bilinç taşıma misyonunun ar
rülür. Fransa’da Jakoben yaklaşımın
kasındaki siyasal temel, patrimonyal
Kiliseyle olan çatışmasında ifade etti
devlet anlayışı geleneği ve onunla ya
ği, siyasal otoritenin denetimi dışın
kından bağlantılı olan paternalizmdir.
da, başka bir otoriteye bağlı bir güce
Kutsalın yeryüzüne indiği ve varo
duyulan tepkinin bir benzerini Kema-
luşun büyüsünün kaybolduğu mo
lizmde buluruz, ikisinin arasındaki
dern zamanlarda, patrimonyal devlet
fark, Sünni İslâm’la Katolikliğin ara
geleneğinin durağan amaçlı ve toplu
sındaki kurumsal gelenek farkıyla da
mu uzaktan denetleme anlayışı, yeri
ha çok bağlantılıdır. Dinle devleti bü
ni, yakından ve dönüşüm amaçlı de
tünüyle birbirinden ayırmayan, bu
netime bırakır. Bu çerçevede genç Ke
nun yerine Sünni İslâm’ı devletleşti
malizm, hem Osmanlı İmparatorlu-
ren Kemalist laiklik, bu nedenle millî
gu’nun son döneminin medeniyetçi
kimliğin bir boyutunun ister istemez
reformculuğunun bir devamcısıdır,
dinî kimlik olmasına rıza gösterir. Ay
hem de önemli bir kopuşun taşıyıcısı
rıca çok açık biçimde yapılan bir et
dır. Kemalizm, Cumhuriyet’in ilk yıl
nik tarife dayalı ulusal kimlik tanımı
larında, diğer rakip reformist yakla
nın, devlete bulunan yeni milleti hız
şımlardan çok daha radikal bir dikey
la parçalayacağının da farkındadır. Bu
müdahale taraftarıdır. Bu müdahale
nedenle Kemalist düşün, İslâm’ın bir
de, muassır medeniyet seviyesini ya
leştirici kimlik olarak sürekli yedekte
kalamak, bunun için herşeyden önce
kalmasına özen gösterir. Fiatta hakiki
medeni görünmek önemli ve gerçek
Islâm’ı “mürteciden daha iyi bilme”
ten inanılan bir saikıir. Toplumun ya
iddiasını sürekli taşır. Buna karşılık
şam tarzım, dış görünümünü, dilini,
Kemalizmler, Türkiye’de var olan Is
alfabesini, dinlediği müziği değiştir
lâm dışı dinlere karşı şüphecidirler.
meye yönelik bu dikey müdahaleye
Bu dinlerin kurumsal olarak göreli ve
ilaveten, dinin bütünüyle devlet de
uzaktan denetlenir olmaları ve devlet
netimine alınarak dinî kurumların
otoritesi dışında bir güç m erkezi
GİRİŞ
oluşturmaları veya böyle bir potansi
de empoze ederken, bunun “kendine
yeli taşımalarından sürekli huzursuz
özgü” bir Batılılaşma olması için de
luk duyarlar. Kemalist düşün, Müslü
bir o kadar titiz davranmasıdır. Kema
manlığa sempatisinden dolayı gayri
lizmin evrenselci iddialarım görelileş
müslim kurumlara karşı mesafeli de
tiren ve ulusal bağımsızlıkçılık ve mil
ğildir. Bu kurum tarm , dış güçlerin
liyetçilik söylemleriyle desteklenen bu
Türkiye içindeki faaliyetlerinin bir
kendine özgücülüğün esas motivasyo
örtüsü olmalarından son derece kuş
nu, homojen toplum tasavvurunun
ku duyduğu için mesafelidir. Lozan
( “bir el ve bir yürek”) ve toplumla
azınlıklarının, “millî birlik ve bera
devlet arasındaki hiyerarşik ilişki biçi
berlik” görüntüsünü, Tevhidi Tedrisat
minin korunmasıdır. Bu amaçlan ko
ilkesini ve sonuç olarak Millî tevhidi
rumak söz konusu olduğu zaman, Ke
bozan varlıkları, Kemalizmlerin Islâm
malizm hemen muhafazakârlaşır, hat
dışı dinlere karşı kuşku ve şüpheyle
ta Batı aleyhtarı tavır takınmakta sa
bakma nedenidir. Cumhuriyet’in ilk
kınca görmez. Sağ Kemalizm bunu
yıllarında, bazı protestan okullarında
devletin güvenliği gerekçelerini öne
gençlerin din değiştirmelerine karşı
çıkararak yaparken, sol Kemalizm
gösterdiği şiddetli tepkinin arkasında
özünde aynı motivasyonlarla hareket
bu endişe yatar. T ü rk çe konuşan
etse de, söylemini ani-emperyalist bir
ve/veya Türk olan Ortodoks Hıristi-
zemine oturtmayı tercih eder. “Kuvayı
yanlan mübadeleye tâbi tutması da,
Milliye ruhu” olarak, kuruluş döne
sadece geç Osmanlı kimliğinin deva
mini bir altın çağ tasavvurunda fetiş-
mında yer alan bir politika değildir.
leştiren sol Kemalizmin tersine, sağ
Kemalizmin ikilemlerinden birisi,
Kemalizm daha pragmatiktir. Aslola-
medenileşmenin sınırlan konusunda
nın devletin toplum nezdindeki hü
dır. Türkiye toplumunun homojen bi
kümran konumunun korunması ol
çimde Batılılaşması gereğine inanan
duğunu daha rahat ifade eder.
Kemalist düşün, bu dönüşümün top
Kemalizmlerin buluşma noktası,
lumsal katmanların özerkleşmesini de
farklı tınılarda ifade edilse de, otori-
beraberinde getireceğinin bilincinde
teryanizmdir. Kemalist düşünün ide
dir. Bu nedenle, Türkiye toplumunun
ali, otoriter bir demokrasidir. “Disip
gerçekten Batılılaşmasından, kendi
linli bir hürriyet”, “nizamlı bir top
içinde ayrışmasından, üzerindeki ho
lum” ve devlet otoritesine mutlak ita
mojenlik örtüsünü atm asından ve
ati içeren bu otoriter demokrasi anla
devletten giderek özerkleşen bir dina
yışı için, aslolan yönetimin rahat çalı
mik kazanmasından büyük huzursuz
şabilmesidir. Bu nedenle çoğulculuğu,
luk duyar. Kemalist siyasal düşünün
intizamsızlık, displinsizlik ve başıbo
en büyük iç çelişkilerinden birisi, top
zukluk olarak algılama eğilimindedir.
luma Batılılaşma hedefini büyük ölçü
Kozmopolitizm karşısında genetik bir
GİRİŞ
rahatsızlığı vardır. Tasarladığı demok
Kemalizm, otoritenin bölünmez
rasi modeli, otoriteye mutlak itaat ta
birliğine inanır. Daha sonra “devle
lep eder. Devlet otoritesi dışında kalan
tin, ülkesi ve milletiyle bölünmez be
otorite simge ve merkezlerinin top
raberliği” formülüne dönüşecek “bir
lumda yer almasına şiddetle karşıdır.
lik ve b erab erlik ” gereği, özünde
Dinî kurumlar kadar, devletten özerk
devlet otoritesinin paylaşılmazlığını
başka sivil otorite oluşumlarına karşı
ve bölünmezliğini ifade eder. Musta
rahatsızdır. Bu nedenle yakın zamana
fa Kemal, şapka inkılâbını ilan ettiği
kadar, özerk bir Kemalist toplumsal
Kastamonu konuşmasında, şeyh ve
hareket oluşmasına da iyi gözle bak
din adamlarının kamusal alanlarda
mamış, CHP’nin toplumsal mobilizas-
törensel giysiler giyerek “sadece dev
yon ve denetleme gücüyle Kemalist
let tarafından atanmış memurlara ait
toplumsal hareketin sınırlı kalmasına
olan otoriteyi gaspettikleri”ni iddia
özen göstermiştir. Bu bağlamda, Ar
eder. Yasal ve meşru yegâne otorite,
jantin'deki Peronist hareket gibi, kitle
devlet otoritesi olmalıdır. Bu devlet
sel mobilizasyonlara dayanan bir po
otoriteryanizmi, sağdan sola tüm Ke
pülist bir hareket olmamıştır. Kema-
malist düşün akımlarının, farklı alan
lizmde halkçılık popülist olmaktan zi
larda ifade etmelerine rağmen, bütü
yade paternalisttir.
nüyle paylaştıkları bir ortak payda-
1930 A ralıkinda gerçekleşen Menemen olayı, dini kam usal alandan dışlayan reform lara karşı gelenekçi-dinî bir tepki hareketiydi Cumhuriyetin kendini tanımlamasında kurucu işlevi olan “irticai ayaklanm alar ” sicilinde tem silî önem taşıyan bu olay, o dönemde, muhalefetin gelişmesinden endişe duyan reyimin sertleşmesi için de bir vesile olmuştur.
GİRİŞ
dır. Merkeziyetçilik bunun olmazsa
ve sag Kemalizmler, ordunun bir ide
olmaz tamamlayıcıdısır.
olojisi olması ve bunun da Kemalist
Kemalizmden Atatürkçülüğe dö
ideoloji olması gereğine inanırlar. Top
nüşte süreklilik unsurlarından en
lumsal olarak canlı bir hareketliliğe
önemlisi, bu devletçi otoriteryanizm-
dayanmayan, bunun toplum içinde
dir. Ama giderek mufazakârlaşan ve
çatışm alar yaratm asından rahatsız
toplumu dönüştürmek yerine, toplu
olan Kemalizm, bu eksikliği inkılâpla
mu olduğu yerde tutmak, toplumsal
rın bekçiliğini orduya atfederek karşı
dinamizmi soğutmak misyonu ağır
lar. Mustafa Kemal 1931’de Konya’da
basmaya başlayan Kemalizmin Ata
yaptığı bir konuşmada bunu açıklıkla
türkçü olgunluk döneminde geriye,
dile getirir: “Bütün Türk milleti; mu
çok genel bir Batılı, ulusal ve laikçi
vaffak olduğu her hayatî şeyin kahra
devlet ve toplum fikri kalmıştır. Son
manı olarak kendi ordusunu, ordusu
dönem Atatürkçülüğü, toplumu dö
na kumanda eden öz evlâtlarından
nüştürme iddiası taşımayan, hatta bu
mürekkep zabitler heyetini, yüksek
iddiaya karşı mesafeli duran, mobili-
kumanda heyetini görmektedir” (bkz.
zasyon gücünü irtica ve bölücülükle
Seçme Metinler bölümü, K onya’da Bir
mücadeleyle sınırlayan, savunmacı bir
K onuşm a, s. 6 4 7 ). Devletle kendini
siyasal duruşa çekilmiştir. Siyasal dü
mutlak olarak bütünleştirmiş, ulusun
şün planındaki savunmacı duruşun
kendisiyle mutlak bir bütünlük içinde
siyasal tavırdaki yansıması, siyaseti
olduğuna İnanan, toplumsal köken
esas olarak savunmacı, statükocu bir
olarak aristokratik olmayan ve kendi
güç ilişkisi içinde kavramaktır. Bu
ni yurdun savunulması misyonundan
çerçevede, Kemalizmler farklı vurgu
çok daha geniş bir misyonla donanmış
larla olmakla beraber, Kemalist inkı
olarak kabul eden bu Kemalist ordu
lâpları savunacak asil güç olarak or
imajı, Kemalizme Bonapartist bir renk
duyu görürler. Bu, aynı zamanda, dev
verir. Sağ Kemalizmin kendini çok ra
letin bekasıyla inkılâpların korunması
hat hissettiği, TSK’nın bu pretoryen
arasında birebir ilişki kurulmasıyla
konumu, sol Kemalist için daha so
bağlantılıdır.
runludur. Sol Kemalizm, kurumsal
Kemalizmin Silahlı Kuvvetlerle olan
olarak muhafazakârlaştıgına inandığı
sıcak ilişkisi, herşeyden önce genetik
ordunun bütününü değil, ordu içinde
tir. Kemalizme ideolojik olarak güçlü
ki Kemalist zinde güçleri görev başına
bir içerik verme girişimlerinden en
davet etmeyi tercih eder. Kemalizmle-
önemlisi olan Kadro hareketinin önde
rin farklılıklarına rağmen, onları kut
gelen sözcüsü Ş. S. Aydemirin ifade
salında birleştiren Atatürk simgesi, bu
ettiği gibi, temel referans “ordulaşmış
asker ve sivil, ordu ve millet bütünleş
millet rejim idir”. Bunu daha sonra
mesini temsil eder.
“zinde güçler” olarak tanımlayacak sol
Kemalizmin herhangi bir Üçüncü
GİRİŞ
Dünya diktatörlüğüne dönüşmesini
akımın, Atatürk imajını İnönü’ye kar
engelleyen unsurlardan birisi, A ta
şı alelacele kurumsal olarak kutsallaş
türk figürünün siyasal alanda gördü
tırması anlamlıdır. Önce “Atatürk’e
ğü düzenleyici işlevdir. Kemalizmde
karşı işlenmiş suçlar” ihdas ederek,
tek adam boyutu güçlüdür. Tüm ira
ardından Anıtkabir’in inşasını hızlan
deyi şahsında toplayan bir figürün
dırarak, Atatürk simgesinin hem do
etrafında, m eşrutiyetçi monarşiden
kunulmazlığı hem de ulaşılmazlığı
m onarşik cum huriyete geçilmiştir.
sağlanır. Kemalizmin olduğu kadar,
Ama söz konusu monarşik cumhuri
Kemalist Cumhuriyet rejiminin ritü-
yetin hanedanı yoktur. Mustafa Ke
elinde çok önemli bir yer işgal eden
mal’in ölümünden hemen sonra tesis
Anıtkabir, hiçbir ölümlünün artık o
edilen Ebedî Şef kurumu, monarşik
yeri işgal edemeyeceğinin düzenli
cumhuriyetin bir tezahürüdür. Ama
olarak hatırlatılması işlevi görür. Mo-
bu ideolojik planda etkili olan bir
narkı olmayan, daha doğrusu artık
monarşik cumhuriyettir. Mutlak oto
hayatta olmayan bir monarşik cum
rite mevkii Ebedî Şef’e aittir. Şefin
huriyet rejiminin göreli istikrarım,
ölümüyle birlikte, o yer kimse tara
örneğin askerî darbelerden sonra hız
fından işgal edilemez. Burada, Mus
la parlamenter rejime iyi kötü geri
tafa Kemal sonrasına geçişte kilit kişi
dönüşü sağlayan etmenlerden biridir
olan İsmet İnönü’nün tesiri görülür.
bu. Atatürkçülük, Ebedî Şef’in ölü
Millî Şeflik kurumuyla, şahıs m er
münden sonra, tüm siyasal meşruiye
kezli otoriteryanizmden kurum mer
tin o Şef’in öğretisine bağlandığı bir
kezli otoriteryanizm e yumuşak bir
resmî ideoloji konumuna geçerken,
geçişi örgütleyen İnönü, öz Kemaliz-
aynı zamanda, hiç kimsenin mutlak
min kurucusudur. Devlet işlerinde
otoriteyi şahsında toplayamaması gü
her tü rlü m a c e ra c ı yak laşım d an
vencesini verir. Otoritenin gayri şah
uzak, soğukkanlı, “beyt-ül malın çı
sileşm esi, b ir k u ru m a (d e v le te ,
karların ı gözetmeyi halkın çıkarları
TSK’ya, vs.) verilip, o kurumun ba
nı gözetmek olarak algılayan olgun
şındakilerin o otoriteyi şahıslarına
luk dönemi Kemalizminin kurucusu
mal edememeleri, şahsileşmiş bir mo
İnönü’dür. Gençlik dönemi Kema-
narşik cumhuriyet yerine zümresel ve
lizmlerinin tutkusal yaklaşımından
kurumsal bir monarşik cumhuriyet
uzak, denge politikasının ağır bastığı,
rejimini pekiştirir. Atatürk’ün dilsiz
“mantık Atatürkçü lüğü "nün temelle
ama her yerde hazır ve nazır konu
rini artmıştır.
mu, siyasal meşruiyetlerini mabedin
Millî Şefle Ebedî Şef figürleri ara
bekçiliği işlevinden alanlar için ge
sında bir gerginlik yaratarak, bunu si
reklidir. Kemalizmin bu biçimde don
yasal alanda kullanmak isleyen Celâl
durulm asını sol Kem alist çevreler
Bayar’ın başını çektiği sağ Kemalist
lam anlamıyla benimsemeseler de,
GİRİŞ
kurucu ve kurtarıcı baba figürünün
Siyasal alanın salt meşruiyet sınır
bu kullanımı, onları son kertede ide
larını değil, yasal sınırlarını da çizen
olojik olarak teslim alacak güçtedir.
“Atatürk ilke ve inkılâplarına sada
Atatürkçülük ilkelerine dönüşerek,
kat” şartı, 1980 sonrasında, birbirin
resmî ideolojinin matrisini oluşturan
den çok farklı siyasal akımı bu kalıp
olgunluk dönemi Kemalizmi, bir iki
içinde kendini ifade etmeye zorladı.
siyasal yaklaşım dışında, hemen he
Buna bağlı olarak Atatürkçülük, tüm
men tüm siyasal yaklaşımların kendi
siyasal akımları ister istemez aynı
lerine göre yorumladıkları bir tür kal
merkeze doğru yönelmeye zorlayan,
kan işlevi görür. Siyasal ve ekonomik
bu çerçevede de siyaseti siyasetsiz-
doktrinler karşısında pragmatik olan
leştiren bir işlev görmeye başladı.
Mustafa Kemal’de herkes işine gelen
Kabul edilir yegâne ortak paydanın
bir söz, bir cümle bulabilmekte, bu da
“Atatürkçü düşünce sistemi" oldu
Atatürkçülüğün siyasal düşün boyu
ğu, bu ortak paydada birleşmeyen
tunu daha da fazla sığlaştırmaktadır.
her hareketin “ulusun ve vatanın
Bu sığlaşmaya paralel olarak, hatta
düşmanı oldukları” iddiası (Genel
onun sayesinde, Atatürkçülük giderek
kurmay II. Başkanı Yaşar Büyükamt,
flulaşan bir medenîleşme hamlesi ve
1/10/2001), Türkiye siyasal düşünü
Çekingen bir kalkınmacılık, toplum
nün günümüzdeki konumunu özet
daki otoriter reflekslerin kanalize edil
lem ektedir. Resmî ideoloji konu
diği bir devletçilik olarak, Türkiye si
mundaki son dönem Atatürkçülüğü
yasal düşününde hakim kutup olma
nün, Türk siyasal düşünü ve yaşa
ya devam etmektedir. Ne var ki, Ata
mında, tüm enerjileri kendine doğru
türkçülüğün uzun yıllardan beri elin
çeken ama karşılığında enerji üret
de tuttuğu bu hakim ideolojik pozis
meyen, astronomideki kara delik tü
yon, onun düşünsel içeriğinden ziya
ründen bir merkez işlevi gördüğünü
de, işgal ettiği resmî ideoloji konu
söylemek mümkündür.
muyla bağlantılıdır.
Ahmet İNSEL
Mustafa Kemal ve Kemalizm MURAT
20 yüzyıl boyunca ‘Türk Düşünce Tari hi” adıyla adlandıracağımız faaliyetin, ya zılmış eserlerin, yazısız pratiklerin ve ol duğu kadaı düşünce üreten kurutnlarm büyük çoğunluğu, kronolojik anlamda. Cumhuriyet dönemi içinde yer almakta dır. Cumhuriyet’in kuruluşuna kadarki ”20. yüzyıl tarihi" topu topu 23 yıl oldu ğuna göre, bunun böyle olması da doğal dır. Ancak, bir yüzyılın tam olarak bir çeyreğini bile bulmayan bu ilk dönemin entelektüel pratiklerin ürünlerinin Cum huriyetin üç çeyreğindekilerle karşılaştır ması, ilginç bir karşılaştırmadır. Cumhüriyet’le birlikte geliştiğini, genişlediğini söyleyebileceğimiz çeşitli düşünce akım ları veya düşünsel-bilimsel disiplinler, büyük ölçüde Cumhuriyet-öncesi etkin liklerden kaynaklanmaktadır. Cumhuriyet-öncesinde entelektüel formasyonunu almış bir kuşağın sözcüleri, Cumhuriyet döneminin düşünsel hayatının temel taş larını döşemişlerdir. Ancak, aralarından hemen hemen hiçbiri o sırada Cumhuri y e tin kendisi üstüne düşünmemiştir. Cumhuriyet, neredeyse bir "sürpriz" ola rak karşılarına çıkmış ve onlar kendileri ni Cumhuriyet’in içinde bulmuşlardır. Bundan sonra, bu son Osmanlı aydınları nın her biri, yeni koşullarla kendine göre bir ilişki kurarak, hayatını sürdürmüş, Cumhuriyet öncesinde geliştirdiği düşün
BELGE
ce yapısını Cumhuriyet olgusuyla uzlaştı rarak ve eklemleyerek devam ettirmiştir. Bu anlamda. Cumhuriyet in düşünsel ha yatının temellerini onlar atmış, ama za man içinde Cumhuriyetle çelişkiye düşe bilecek düşüncelerin ataları da çok za man yine onlar olmuştur. Dolayısıyla Cumhuriyet idealini düşünerek oluştur madıkları düşüncelerini (veya bilimsel pratiklerini) Cumhuriyetin çatısı altında geliştirmişlerdir. Bu bağlamda eklenecek ilginç bir nokta da, bu kuşağın. Cumhu riyet tarihi içinde oldukça uzun bir süre yeni gelen kuşaklarca aşılmaması dır. Türkiye uzun bir düşünce geleneğine sahip bir toplum değildir. Geleneğin kuşa ğı düşünülürse, 20. yüzyılın ilk çeyreğin de ortaya çıkan düşünürler kuşağının ni telikleri şaşırtıcı derecede parlaktır. "Minerva’nın baykuşu alacakaranlıkta uçar" sözünü doğrulayacak şekilde, Osmanlı imparatorluğunun gecesiyle Cumhuri yetin şafağı arasında formasyonunu edi nen bu kuşak, geleceğin kuşakları için, o kuşakların uzun zaman çok fazla aşındır madığı yollar hazırladı. Ancak, Cumhuriyet döneminin bütün (bugün de devam eden) düşünce hayatını, sözü geçen bu kuşaktan veya herhangi bir kuşaktan veya hepsinin toplamından daha fazla etkilemiş tek bir kişi vardır: Mustafa Kemal Atatürk.
K
30
E
M
A
Cumhuriyet tarihi boyunca, “düşünce" üzerinde Atatürk’ün ve Atatürkçülüğün son derece yoğun bir belirleyiciliği ol muş, bu etki iki türlü işlemiştir: Pozitif anlamda, yani bir tarz düşünceyi teşvik ederek ve destekleyerek ve negatif an lamda, yani o tarza uymayan düşünceleri yasaklayarak veya marj i nal ize ederek. So nuç olarak, bütün bu Cumhuriyet tarihi boyunca, herhangi bir düşüncenin, “Atatürkçülük’de bir çeşit modus vivendi kur madan varolması hemen hemen imkân sız hale gelmiştir. Burada ilginç olan nokta, Atatürk’ün bir düşünür olmamasıdır. Şimdi, Atatürk’ün çok belirgin düşüncelerle davranan bir ey lem adamı olduğu açıktır. Zaten belirgin düşünceleri olmayan bir eylem adamını düşünemeyiz. Napolöon Bonaparte’tn da kendine özgü, güçlü düşünceleri vardı ve hayatı boyunca bunlara yerleşik ve ku rumsal bir biçim vermekten geri durmadı. Ama Napolöon Bonaparte’ın hayatını veya düşüncelerini öğrenmek için Avrupaiı Dü şünürler Tarihi gibi bir kitap karıştırmak aklımıza gelmez-çünkü öyle bir kitapta onu 2aten bulamayız. Ama Türkiye Dü şünce Tarihi gibi bir kitabın Atatürk’süz yazılması mümkün değildir. Ve zaten bu da, Türk düşünce hayatının bir özelliği, Türk düşünce ortamının bu ortam olması nın bir nedenidir. Ancak bu son değindi ğim konular Atatürk’ten çok Atatürkçülük kapsamına giriyor. ATATÜRK'ÜN DÜŞÜNSEL FORMASYONU Yukarıda, Cumhuriyet’in düşünce dünya sını kurduğunu söylediğim kuşaktan kas tım, ağırlıkla, 1925 tarihinde 20 ile 35 yaş arasında bulanan kuşaktır (1890 ile 1905 arasında doğanlar). Bunlara şüphesiz bazı İstisnalar eklenebilir: birkaç yıl önce veya birkaç yıl sonra doğmuş olanlar. Atatürk İse bu kuşaktan 10-25 yaş büyüktü; 1908’de 27, 1925’te 44 yaşındaydı. Zaten Türkiye’de 1925’in, o 1925 olmasının ne
L
İ
Z
M
deni oydu. Böylece, yeni Türk düşünce dünyasının içinde oluşacağı yeni devleti, yeni hayat düzenini kurmuştu. Kendisi düşünür olmaksızın o dünyayı bu kadar derinden etkilemesinin nedeni budur ve bu pek fazla yadırganacak bir şey değildir. Ayrıca, bu etkileme bir zorlamadan çok gönüllü bir kabullenmeye dayanıyordu. 1890-1905 kuşağının aydınları, dünyaya ve ülkelerine, Cumhuriyet’in kurucusu ile aynı perspektiften bakmayı zaten istiyor lardı, Bu, kısmen kurucunun başarısına duydukları derin hayranlıktan geliyorsa, kısmen de onunla aynı entelektüel iklim de yetişmiş olmalarının bir sonucuydu. Peki, Cumhuriyet’in kurucusu nasıl bir entelektüel iklimde yetişmişti? Tanzimat’tan beri Osmanlı Devleti genel bir Batılılaşma rotası kabul etmiş ve bu yolda ilerlemeye çalışmıştı. Tanzimat Fermam’ndan, hatta bundan önce II, Mah mut’un yönetimi gerçek anlamda eline al masından 1908’e kadar, Osmanlı siyasetin de aslında kayda değer büyük bir değişme veya sapma olmadı, Abdülhamit dönemi de bu rotayı değiştirmedi (olsa olsa, rota üstünde bazı önceliklerde revizyon yaptığı söylenebilir). Ancak, bu dönemin başlan gıcının nicelikçe ve nitelikçe zaten çok çarpıcı olmayan düşünsel ürünleri, sözge lişi Şinasi’nin makaleleri veya Namık Ke mal'in şiirleri, 20. yüzyıl başının Türk-Os manlI aydınları için yol gösterici olmaktan çıkmışlardı. Batılılaşmanın, Osmanlı ay dınlanmasının arka planını oluşturuyor, belki edebiyat yoluyla genel değerleri ve duyguyu sağlıyorlar, ama somut durum hakkında ne yapılacağına dair bir işaret vermiyorlardı. Sultan Hamit dönemi Abdülmecit bir yana, Sultan Aziz zamanının kişilerini ve kavgalarını bile unutturmuş tu. Günün tartışması, belki Ahmet Rıza ile Prens Sabahaddin arasında olandı; Mustafa Kemal konumunda olan genç subayların gözünü diktiği başlıca anlamlı örgüt İttihat ve Terakki’ydi; en güçlü ideolojik etki de Ziya Gökalp’ten gelendi.
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Ziya Gökalp Türkiye’de “sosyolojinin babası" gibi sıfatlarla tanınmıştır. Durkheim okuduğu, Auguste Comte’un “pozitivizm "inden etkilendiği doğrudur. Ama
tezi, bu kadar uzun bir zamandır, bir çö züm önermese de, geçerliliğini korudu.
Gökalp temelde bir bilim odamı değildir. “Loji” so «ekinin geçtiği herhangi bir kav
yani, baştan sona değişmeyen tek bir Gö kalp ideolojisinden değil, koşullara göre değişen veya olgunlaşan bir ideolojiden söz edebiliriz ki, bu da zaten o düşünce nin organ İkİ eş liginin kanıtıdır. Ziya Gökalp adı telaffuz edildiğinde İlk
ramla bağdaştırılacaksa, bu, “ideoloji" kavramı olabilir. Toplumsal bilim alanın daki birikimini, ideolojisini (belki “idealoji"sin i) pekiştirmekte seferber etmiştir, Türk “sosyoloji"sinin değil “milliyeiçimli ğinin babasıdır. Buna ilişkin olarak, “pozitivist metodoloji" yardımıyla, milliyetçi ideolojiyi “bilimin gereği" ambalajıyla sunma alışkanlığının “babası” olduğunu da söyleyebiliriz. Sonuçta, Türkiye’de fikir hayatını Gökalp kadar etkilemiş hiçbir bi reysel “düşünür" olmadı. Yalnız, buna, bu etkileme biçiminin, bir “ideolog"a özgü bir etkileme olduğunu da eklemeliyiz. Türk millî devletini kurma sancılarında Türk milliyetçiliğinin, bütün 20. yüzyılı etkileyen davranış biçimleri ve uygulama larının bir simgesi olarak, üniversite me zunu olmayan (bunda siyasî haksızlığa kurban gitmesi sözkonusu) Gökalp’ın ilk Türk “sosyoloji profesörü" olarak Darülfünun’a atanması olayını hatırlayabiliriz. Gökalp’ın yalnız yüzyıl dönümü çerçe vesinde değil, bugün bile Türkiye’de dü şüncenin belli başlı odaklarından biri ol duğunu söylemek mümkündür. Öte yan dan, bu önermenin yanına da, Gökalp’ın özgün bir düşünürden çok, duyarlı ve zeki bir sentezci olduğunu eklemek gerekecek tir. Dışarıdan ve içeriden, zaten söylenmiş birçok düşünceyi alarak bunlardan kendi sine uyan (ve Türk milliyetçiliğinin çerçe vesini çizen) bir eklemleme yarattı. An cak, aslında hiçbir ( “özgün" dediklerimiz dahil) düşünürün yalnızca kendi buluşu olan düşünceler üretmediğini, bu anlamda “güneş altında söylenmemiş hiçbir şey" olmadığım kabul etmek gerekir. Gökalp de düşüncelerini derledi, ama bundan ek lektik biçimde yanyana duran tezler değil, bir sentez üretmeyi başardı. Onun bu sen
Son olarak, Gökalp kendi düşüncesi için de aşamalar kaydetmekten geri durmadı;
akla gelen düşüncelerden biri, Türkleş mek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak kitabının adındaki üçlem edir. Ama bu üçlünün onun buluşu olduğu söylenebilir mi? Bü tün Osmanlı 19. yüzyılı “muasırlaşma” uğraşıyla geçmişti. Üçlünün “Türk" kısmı öncelikle Rusya Türkleri arasından yeti şen milliyetçi ideologların Osmanlı dü şüncesine soktuğu bir şeydi. Ama Fethi Okyar veya Hüsamettin Ertürk’ün Abdülhamit’le ilgili anılarını okuyun, “Türkçü lük" gibi bir kavramla yanyana düşünme ye hiç alışık olmadığımız bu padişahın o kavramla çok ilginç bir ilişkisi olduğunu görürsünüz. Abdülhamit “ muasırlaşma" nın parla mento gibi, siyasî demokrasiye ilişkin ta raflarım ortadan kaldırmış ya da kendi de diğine göre ertelemişti, ama özellikle eği tim alanında, o yöne doğru daha güçlü bir gelişme sağlamak için elinden geleni yapı yordu. Islâm’ı öne çıkarmıştı. Çünkü Tan zimat’ın panotomanizminden umudunu kesmişti; Hıristiyan azınlıkları daha uzun süre imparatorluk içinde tutamayacağını g örü yord u . Ama Islâm , A rn a v u tla r’ı, Araplar’ı, Çerkesler’i devlete sadık kılma nın yolu olabilirdi (bu sayılanlar ve Türkler, simgesel bir şekilde, padişahın muha fız alaylarını oluşturuyordu). Abdülhamit “Türk" öğesini bir çeşit son çare olarak görüyordu; yani, o 2 aten temeldi ve ancak bütün çareler tükendiğinde oraya dönüle bilirdi. Selanik’te, Alatini köşkünde muha fızlığını yapan Fethi Okyar onun ağzın dan şu sözleri aktanr: “...ben, otuz üç sene, bu memleketin
31
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Ziya Gökalp İn cenazesi.. Sadece İttihat ve Terakki önderlerini değil Cumhuriyetin kurucu iradesini de derinden etkileyen Gökalp, 1923’ten sonra gölgede kalmış gibi görünse de fik rî açtdan en “muktedir" zamanlarını yaşıyordu!
başındaki insan olarak, mensubu olmak la iftihar ettiğim Türk milleti ile, Türklerin aslî unsur olduğu devletin hudutları içinde yaşayan, Müslüman olsun olma sın, Türk olmayan unsurların hakikî va ziyetlerini bilmekteyim” (Üç Devirde Bir Adam, 104). Onun bunları söylemesinden az sonra Balkan Harbi yaşandı ve arkasından, İs lamcı Mehmed Akif’e de gözyaşları dök türerek, Arnavutlar İmparatorluksan ay rıldı. Dünya Savaşı’ndan sonra Arapiar da bağımsızlıklarını elde ettiler Müslü manlık, ideolojik bir araç olarak, yalnız ca Lozan’da Kürtler’e azınlık statüsü ve rilmemesini sağlayabildi. Başka bir söyle yişle, üç aşağı beş yukarı, son çareye ge linmiş oldu. Bu değişim Ziya Gökalp’in yaklaşımın da da kendini belli eder, Taha Parla’nın işaret ettiği gibi, Gökalp, 1918'deki Türk leşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmaksan 1923’te Türkçülüğün Esaslan’na gelir. Ön celeri örtük biçimde geri plana itilmek is
tenen İslamcılık şimdi açtkça geri planda dır; “hars" ve “medeniyet”in arasındaki ayrım çizgileri de görece yumuşatılarak, “muasırlaşma"nın daha fazla ön plana çı karılmasının imkânı hazırlanmıştır. Bunlar aslında Gökalp’in içinde bulun duğu düşünce ortamının öteki aktörleri nin de genel olarak paylaştığı yaklaşımlar dır, Bir bakıma, sentezin genel matrisinin, maddî konjonktürdeki değişim tarafından belirlendiğini de söyleyebiliriz. ZIYA GÖKALP-MUSTAFA KEMAL İLİŞKİSİ Mustafa Kemal Harbiye’de döneminin ol dukça özel denebilecek koşulları içinde yetişti. Osmanlı tarihinin son döneminde bütün yeniliklerin, ‘‘modernizasyon” ka tegorisine girecek her şeyin ordudan baş ladığı bilinen bir olgudur. Mustafa Ke mal’in kuşağı (yukarıda değindiğim sivil aydınların bir kuşak öncesi: 1870-85 arası doğmuş subaylar) hem Birinci Dünya Savaşı’nda, hem de Kurtuluş Savaşı’nda
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
Türk ordularına komuta eden kuşaktır. Bunlar ülkelerinin bilinen koşullarında, parlak asker olarak yetişmenin yanı sıra, tamamen politize olmuşlardı. Dolayısıyla topluma ve siyasete ilişkin bütün tartış maları da yoğun bir ilgiyle izliyorlardı. Şevket Süreyya Te): Adam’da bu döne min Harbiyesinde “münazara"mn çok önem verilen bir şey olduğunu ve bütün genç subay adaylarının belagat yetenekle rini, “natıka’larınt geliştirmek için ciddi bir şekilde çalıştıklarını anlatır. Bu aslında çok anlamlı bir âdettir, Sözkonusu öğren cilerin, belki bilinçdışı olarak siyasî bir kariyere hasırlanmakta olduklarını göste rir, Clausevı'itz'm tanımı askerler için tabiî çok önemli: Savaşın, muarızımızı kendi irademize uymaya mecbur eden bir şiddet eylemi olması. Münazara, tartışma, diplo masi vb, ise aşağı yukarı aynı işin şiddet öğesi olmaksızın yapılmasıdır. Savaştaki silâhlı birlikler yerine, tumturaklı kelime ler, cümleleri seferber ederek karşıdakini pes ettirmek! Şevket Süreyya'dan başka, Lord Kinross veya Andrew Mango gibi dikkatli araştırmacı ve biyografi yazarları da Ata türk’ün gençliğinde gördüğü askerlik dışı eğitimin sınırlı olduğunu söylüyorlar. Arkadaşı Ömer Naci'den Namık Kemal’i öğrendiği, Fethi Bey’le (Okyar) Fransız Devrimi ve düşünürleri üstüne konuş tukları, matematikte ise doğal yeteneğiy le parlak bir öğrenci olduğu biliniyor. Mango, Harbokuluna, başladığı tarihte yabancı dil bildiğini gösteren bir şerit taktığını, bunun önemli bir farklılık sa yılması gerektiğini belirtiyor. Dolayısıyla, bu yıllarında bazı Fransızca kitapları as lından okumaya başladığını tahmin ede biliriz. Yine o yıllarda gece koğuş ışıkları söndükten sonra gizli gizli bir şeyler okuduğunu biliyoruz. Şüphesiz bütün bunlar akadem ik bir yetişme tarzı anla mına gelmez ve zaten kendisinin de böy le bir eğilimi yoktu. Kurtuluş Savaşı sıra sında Meclis’te “Kuvvetler Ayrılığı” ko
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
nusu üstüne konuşurken Rousseau ile Montesquieu’yü birbirine karıştırıyor ol ması, bu gibi konularda bilgi kaynakları nın büyük ölçüde “sözlü” olduğunun bir göstergesi sayılabilir. Doğal olarak, kendi ülkesinde yazılıp çizilenleri daha yakından izlemiş, düşün ce yapısının oluşmasında da bu düşünce lerin etkisi daha fazla olmuştur. Atatürk kendisi de, duygularının babasının Na mık Kemal, düşüncelerinin babasının ise Ziya Gökalp olduğunu söylemiştir. (Şapolyo, 153) C um huriyetin kuruluşundan sonra Atatürk’ün dile getirdiği ilkelere ve meydana getirdiği kurumlara baktığımızda, bunların pek çoğunda Ziya Gökalp’in öncü konumunu görmemek mümkün değildir. Cumhuriyet ideolojisinin temel direği Türk milliyetçiliğidir; bunun baba sının herkesten önce Gökalp olduğu da açıktır. Ancak, “m illiyetçilik” şüphesiz çok geniş bir kavram ve bir soyutlama; belki bazı noktalarını biraz daha özgül leştirm ek gerekiyor. Örneğin Atatürk milliyetçiliği “ırk”tan çok kültüre] milli yetçiliği öne çıkarmış bir milliyetçilik bi çimi olarak tanınır. Ziya Gökalp bu ko nuda çok daha önceden ilkelerini kesin likle belirtmiş, milletin temelinin ırk ola mayacağını söylemişti. Yine Gökalp, Türk milliyetçiliğinin sal dırgan ve yayılmacı olmaması, “üstün lük” iddiasında bulunmaması gerektiği gibi konularda dikkatli davranmıştır. Ata türk’ün “yurtta sulh, cihanda sulh" politi kası da Gökalp’in belki izolasyonizm do zu artınlmış “barışçı milliyetçilik" anlayı şının devamı gibidir. Gökalp de, Mustafa Kemal de, milliyetçiliğin asıl mücadele alanım savaşta, askerlikte vb. değil, “mu asırlaşma" dedikleri, ekonomik, kültürel, toplumsal modernizasyon alanında görü yorlardı. Ama bunları yaparken, G ö kalp’in aslında soyut İdealler olduğunu belirtmekten geri durmadığı “Kızıl Elma" ve “Turan” gibi ideallerle platonik ilişkile-
33
K
34
E
M
A
rini de sürdürüyorlardı. Bu, sonuçta, cid di bir ideolojik belirsizlik yaratmak için bire bir bir tavırdı ve o belirsizliğin so nuçları bugün de yaşanıyor. “Muasırlaşma" bu iki insanın zihninde T ürkiye’nin Batı ile ilişkisini kuran bağlan tı ve politikadır. Daha sonraki dönemlerin, örneğin bugünlerin tamamen Batı karşıtı Türk milliyetçilerinden farklı olarak, Gökalp “Türkleşme" ile “muasırlaşma" ara sında bir çelişki veya uyumsuzluk bulun madığını savundu. Atatürk içinse Batılılaş ma Gökalp'ten de daha radikal yöntemler le izlenmesi gereken bir politikaydı. Buna karşılık, Gökalp, “hars" ve “medeniyet” arasına kendi teorisi açısından hayatî bir ayrım koyarak, Batılılaşmayı yalnızca me deniyet alanıyla sınırlı hale getirmeye de çalışmıştı. Onun uzun yazılar ve kitaplar yazarak belirginleştirmeye çalıştığı bu ay rım, Atatürk'ün “Biz bize benzeriz" sözün de anlattığından farklı bir içeriğe sahip de ğildir. Sonuçta, medeniyette uluslararasılaşıp kültürde ulusal kalmak da, aşılmaz çe lişkilerle dolu bir ideolojik tavırdır ve onun sonuçları da halen yaşanmaktadır; ama şu anda konumuz bu sonuçlardan çok bu iki önemli insanın düşünceleri ara sındaki ortaklıkların saptanması. Yine Atatürk’ün “sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir killeyiz” sözü, Gökalp’in uzun uzun anlattığı korporatist düzenin Özeti gibidir. Bu ayrıca, Cumhuriyet’in uyguladığı temel politika olmuştur. Atatürk’ün “En hakikî mürşit ilimdir" sözü, herkesin kabul elliği gibi, pozitiviz min ruhunu açıklayan bir sözdür. Bu da, başından beri, Ahmet Rıza yoluyla İttihat ve Terakki’nin ideolojisi ve Gökalp’in de kısmen AugusLe Comte’tan, ama daha çok Emile Durkheim’dan yararlanarak kullandığı metodolojidir. Gokalp, öncelikle List’den etkilenerek korumacı bir “millî" ekonomiyi savun muştu, Atatürk’ün gönlünde daha liberal ve o ölçüde daha “global" bir ekonomi modeli vardı (Izmir İktisat Kongresi so
L
İ
Z
M
nuçlarının da gösterdiği gibi). Ama hem iç koşullar (sermaye yokluğunda devletin öncülüğünün kaçınılmaz hale gelmesi), hem de otuzlara gelindiğinde beliren dış koşullar (dünya buhranının liberal eko nomilere verdiği zarar) devletçi ekonomi ye yönelme zorunlugunu yarattı. Böylece, Gökalp’in şiddetle karşı olduğu liberal ekonominin zaten pek açık sayılamaya cak yolu iyice kapandı. Ama Gökalp yal nız ekonomide değil, her düzeyde libera lizm e k arşıyd ı. Onun bu tav rı, Ata türk’ten çok, dönemin “Atatürkçü" kad rolarından (Yunus Nadi’den Fatih Rıfkı’ya. Şevket Süreyya’dan Recep Peker’e, Mahmut Esat’tan Ali Çetinkaya’ya) büyük destek almıştır. Liberalizm, Cumhuriyet ve “Tek Parti" dönemlerinin dört temel “düşman"ından biridir (öbürleri komü nizm, irtica ve Kürtçülük/ayrılıkçılık), Atatürk’ün dil (Türkçeleştirme) ve alfa be konusunda yaptıkları Ziya Gökalp’in muhtemelen gönülden onaylamayacağı uygulamalardı. Gökalp buralarda daha muhafazakâr kalmayı tercih ederdi. Latin alfabesi daha Namık Kemal zamanından beri tartışılıyordu (Namık Kemal karşı çıkmıştı) ve Gökalp de bunu destekleme miş, dilin özleşmesini bir yere kadar sa vunmuş (Genç Kaiem k r ölçülerinde) ve en güzel Türkçe’nin İstanbul hanımları nın dili olduğunu söylemişti. Ama bu “inkılâpların yapıldığı tarihte hayatta olsa, belki o koşullarda destekler di. Nitekim, bu noktada ilginç bir durum vardır. Ziya Gökalp Malta’da sürgünden kur tulunca önce D iyarbakır’a gitti, ama 1923’te resmî bir görevle (küçük bir gö rev) Ankara’ya geçli ve aynı yıl Diyarba kır m illetvekili olarak M eclis’e girdi. Bundan bir yıl sonra öldü. Ankara’da pek fazla "taltif" edildiği söylenemez. Tıirk Töresi, Doğru Yol ve asıl Türkçülüğün Esasları gibi kitaplarını da hayatının bu son iki yılında yazdı. G ökalp’in “T ü rkleşm ek/ lslâm laş-
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
ma k/Muas iri aşmak” üçlüsü içinde en az İkincinin Atatürk’e sevimli göründüğünü, hattâ ona göre gereğinden fazla kaçmış olan “İslâmlaşma" dozunun bir miktarı nın geri alınmasının daha iyi olacağı yete rince açık bir olgudur, Atatürk’ün olduk ça kararlı bir agnostik olduğu, hayatını inceleyenler tarafından söylenmiştir. Ama din konusundaki kişisel görüşünün yanı sıra, Arap ve Arnavutlar’ı (tabii Çerkesleri ve benzerlerini de) İmparatorluğa bağlı tutmak için din birliği konusunu öne çı karmanın gerçekçi bir nedeni de zaten kalmamıştı. Nitekim Gökalp de hayatının sonunda o “üçlü"den biraz gerilemiş gibi görünerek Türkçü lüğün Esaıfan’nı yazdı (bkz. Taha Parla). Bu onun Atatürk’te temsil olunan yeni Türk milliyetçiliğiyle uzlaşmak için attığı bir adım olarak yo rumlanabilir. Bu yorum doğruysa (ki olgular bu yö nü işaret ediyor) ilginç bir durumla karşı laşıyoruz. Ziya Gökalp bir düşünür. Dü şünür olarak Atatürk’ü en çok etkilemiş kişi. Ama onun, son analizde Türk milli yetçiliği demek olan düşüncelerine ger çekleşme imkânı kazandıran kişi de Ata türk, Bu durumda Gökalp, Atatürk’le ara larında bazı nüanslar çıkıyorsa, kendini hemen Atatürk’e uydurmaya hazır, ittihat ve Te-akki Gökaİp’i neredeyse resmen “parti ideologu” ilan etmiş ve hayli saygıdeğer bir yere oturtm uştu. Ama dediğine uymak için çaba harcama mıştı, Hayatının son iki yılında durum değişti. Atatürk ve CHP onu yüceltmedi; ama düşüncesinin gerçekleşme şansının çok daha fazla artmış olduğunu sanırım Gökalp de fark etmişti. Yazının başında sözünü etliğim, Cumhuriyet'in düşünce dünyasını kuran daha genç kuşağın Atatürk’le ilişkisi de işte Gökalp'in burada anlattığım ilişkisi gibi olmuştur. Onlar, ayrıca daha da genç ol dukları için, ortaya koydukları düşünce lerin Atatürk’ün kurduğu dünya ile çeliş memesine özen göstermişlerdir.
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
BEKLENEN ÖNDER Yakup Kadri, “entelektüel kurucu” olarak gördüğüm kuşaktan sadece bir yaş bü yüktür (1889 doğumlu), Aiatürh adlı “bi yografik tahlil denemesi"ne şöyle başlı yor: “Bizim ilk gençlik yıllarımız bir millî kahramana hasretle geçti. Biz,,, gözlerimi zi dünyaya bir bozgun havası içinde aç tıktı,” Bu tespit çok doğru (ve zaten içtenlikle sonuna kadar yaşanmış). Kahraman has reti, İttihat ve Terakki’nin uyandırıp ce vap veremediği umutlarla büsbütün bü yüyor: “Yirmi yaşımıza girdiğimiz zaman, artık hiçbir kimseye hiçbir şeye inanmı yorduk. Meşrutiyet inkılâbının şarkıları bize birtakım herzeler gibi geliyordu." Hayal kırıklığına rağmen, 1908 sonrası Yakup Kadri (ve yaşıtları), belki biraz “te selli” gibi, iki şey, bir “ocak" ve bir “bil ge” bulmuşlardır: “Hattâ arasıra, çatısı al tına iltica ettiğimiz bir ‘mabet’ bile bul muştuk: Türkocağı. Lâkin içerisindeki adam, Buda h ey kelin i andıran acaip adam, bize, m utiasıl, gelecek olan bir kurtarıcıdan ve bir kurtuluş gününden bahseder dururdu," Yakup Kadri kuşağının üstündeki bü yük entelektüel etki, bu alıntının da gös terdiği gibi, Türkocağı’nda oturan Buda, yani Ziya Gökalp’tir. O herkese öyle inan mak istediği için inandırıcı gelen şeyler söyler. Örneğin, “millî kahraman bir fert değil, milletin müşahhas timsalidir," der. “Fakat, bunu söyleyen şair üç ay sonra, tam ‘Sarıkamış’ faciasının ertesi, Enver Paşa’ya, ‘millî kahraman’ unvanını veri yordu. Kimbilir, belki beklemekten artık bıkmıştı... Lâkin, biz, ‘İttihat ve Terakki’ ideologunun bu hareketi karşısında yeni bir hayal kırgınlığına dalıa uğramış ve onun fikrî samimiyetine inancımızın yarı sını kaybetmiştik.” Yakup Kadri’nin bir ölçüde kısaltarak aldığımız anıları ve analizi, yine de, art arda hayal kırıklıklarının yarattığı derin
35
K
36
E
M
A
karamsarlığı yansıtıyor olmalı. Trablus, Balkan, Dünya Harbi ve işgal (93 Harbi'ne Talan gitm ed en),B elli ki bu kuşak, Gökalp gibi birinden ne kadar “teselli" bulsa da, artık bir düşünen değil yapan beklemektedir. O nların bu bekleyişi sürerken Gökalp’ten 5 yaş küçük, Yakup Kadri’den 8 yaş büyük ve Enver Paşa ile yaşıt olan Mustafa Kemal, birbirini izleyen çeşitli olaylar ve tarihlerde, iktidarın uzağına iti liyordu. Harbokulunu bitirdiğinde Make donya yerine Suriye’ye gönderilmekle işin uzağına düşmüştü. Hareket Ordusu’nda da son anda Enver yolunu keser, Enver Saray’da beğenilir ve damatlığa layık gö rülür; Mustafa Kemal görülmez. Ancak Dünya Harbi sırasında, Çanakkale Musta fa Kemal adını ülke çapında insanlara du yurur. Ama bundan sonra yine talihsizlik ler başlar. Veliaht Vahdeddin’le tanışmış olması belki ileride semere verecektir. Mütareke imzalandığı zaman İttihatçı ra kipleri de ortada yoktur artık. Ama Ah met izzet Paşa hükümetinde bakan olma talebi de karşılıksız kalır. Tuhaf bir şekilde, Mustafa Kemal’in en büyük talihi, aslında bu talihsizlikleridir. Çünkü bu sayede, bütün sorumluluklar, onu sürekli iktidar çevresinden uzak tu tan Ittihatçılar’ın sırtında kalmış, Mustafa Kemal ise hiçbir pisliğe veya başarısızlığa bulaşmamıştır. Çevrede görünen bütün yalana pehlivanların ne olduğu ortaya çıktığında ve Yakup Kadri ile kuşağının “millî kahraman" bekleme sancısı artık dayanılmaz raddeye vardığında, artık bir son çare olarak, Anadolu'dan Mustafa Ke mal adı işitilir. Bundan böyle de, sürekli o işitilecek lir. Bu süreç şüphesiz Mustafa Kemal’in işi ne yaramıştı. Ama Mustafa Kemal’in so nunda kazandığı başarının bir “şans ese ri" olduğunu düşünmüyorum, O kendi hayatına bizim gibi sonradan bakmayıp dakika dakika yaşadığı için -ve her daki ka yapılması gerekli bir şey gördüğü için-
L
İ
Z
M
sürekli iktidara erişmek üzere çabaladı. Koşullar da onu tam zamanında oraya ge tirmeye karar vermişçesine, bu erken ça baları boşa çıkardılar. Ama Mustafa Ke mal’in bir imparatorluğun çöktüğü bu sü reç içinde, hemen hemen her badire ve göçükte, olanları orada bulunan herkes ten daha iyi kavradığı ve değerlendirdiği ni, dolayısıyla da en doğru tepkiyi göster diğini gözlemleyebiliyoruz Onun için Mustafa Kemal'in başlangıç ta iktidardan uzak tutulması da, sonra di reniş hareketinin başına geçtikten sonra yaptıkları da, “talih" veya rastlantıyla ilgi li değildi. Onu izleyenler de, o ana kadar bilip tanıdıklarından farklı bir “nitelik’Te karşılaştıklarını anlıyorlardı. Bunu anla dıkları ölçüde önderlerine daha çok bağ landılar. DEMOKRATİK DÜRÜNCE GELENEGD Bu ara bölüme de Yakup Kadri’nin Ata türk’ünden bir alınlıyla başlayalım: “Bir gün Cumhuriyet Halk Partisi’nin ilkeleri ni gözden geçiriyordu. O sırada ukalâlık edip demiştim ki: ‘Paşam, tu her bakım dan bir fnkdüp Partisidir îııkdüp Partisi ise bir İdeolojiye, b ir doktrine dayanmaksızın yürüyemez.' Yüzüme bir masumun yüzü ne bakar gibi bakmış ve gülümsiyerek ‘O zaman donar kalırız’ demişti. Atatürk’ün bu sözle ne demek istediğini şimdi her vakitten daha iyi anlıyorum,” Yakup Kadri’nin 1970’te bundan ne an ladığım araştırmamıza gerek yok. Ama Atatürk’ün bir “doktrin" oluşturmak iste mediği oldukça açık. Bu görüş tartışılabilir. Bir “dünya görüşü”nün ille de “donma" ile sonuçlanması gerekmediği, “açık" bir teori olabileceği söylenebilir. Ama, sözgelişi, Marksizmin de böyle bir düşünce olması gerektiği dü şünülebilirdi; oysa olamadı. Dolayısıyla belki bu gibi durumlarda sorun, düşünce tarzının kendi içindeki esnekliği ve dü şünce işlem ine bir sağlama uygulama
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
Mustafa Kemal Atatürk, TBMM kapısında, Mustafa Kemal, özellikle TBMM'nin inşası döneminde Meclis egemenliğini, kuvvetler birliği rejiminin m erkezî organı olarak savunmuş, “meclis hükümeti" sistemine yakın durmuştur. Ancak bu model, en geç II. TBMM döneminden itibaren. Yürütme ’nin, önce TBMMBaşkam, sonra Cumhtırbaşkam ve "Şef" sıfatıyla M. Kemal’in güçlü konumunun, yasal ve fHR yetkilerinin gölgesinde kalmıştır.
yöntemlerine sahip olup olmamasından çok, o düşünceyle onun taşıyıcısı olanlar ve ayrıca da genel olarak o toplumla dü şünce arasındaki ilişkilerde düğümleni yor, Teoriyi benimseyen seçkinler açık değil kapalı düşünce tarzına alışıksa, top lum onların bu alışkanlığına meydan okuyacak düzeyde değilse, en açık ve “bi limsel" ve “şüpheci” bir teori de dogma tik bir öğretiye dönüşebilir. Yine Yakup Kadri’den bir örnek vere yim: “Batan geminin içinde son duasını mırıldanan kazazede gibi kendi kendi me, durmadan, onun adını tekrar ediyo rum: Mustafa Kemal, Mustafa Kemal, Ve batan bir gemide son duasını mırıldanan kazazede gibi yüreğimde derin bir emni
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
yet, derin bir sükûnet hasıl oluyordu” (Atatürk, 36), Yakup Kadri mistik-mizaç bir ateistti. Yani, dinî imgeleri ve duyguyu, panteizmi ve tasavvufu severdi. Romanına Sodam ve Gomore adını verir, her bölümüne Tevrat’dan alıntılar seçer veya yine Atatürk'te millî sevincini “Hosanna! Hosannal” di yerek dile getirebilirdi; ama sonuç olarak ateistti, hele ortodoks dinden hiç hazzetmezdi. Onun için Yakup Kadri'nin burada verdiği örnek aklımıza Allah adını anarak teşbih çekmek veya zikir gibi oldukça ko yu dinî pratikler getirse de, yazar için bu nun olsa olsa bir “metafor” olduğunu düşünebiliriz. Ama Yakup Kadri bütün Tür kiye toplumunda ne kadar temsilî olabi lir? Dil Kurumu’nun Türkçe Sözlük’ünde, altmışlara kadar, “din” maddesinde bu kelimenin “mecazî” kullanımına örnek olarak, “Atatürkçülük Türk’ün dinidir” gibi bir cümle yer almaktaydı. Bu “metafor”lar üstüste yığılmaya başlayınca, işin mahiyeti de yavaş yavaş değişmeye başlı yor. İnsan, kaçınılmaz olarak, “Bu ideolo ji sahiden bir alternatif din mi acaba?” di ye düşünüyor. Tabiî verdiğim bu bir iki örneğin yanında yıllardır kurumsal olarak süren ve hayatın her alanına yayılan bir “kült” olduğunu unutmamak gerekiyor. Yakup Kadri’nin durmadan “Mustafa Ke mal” demesi de bu kült ve bu ritüel İçin de, bir “metafor” olmaktan çıkıyor, Atatürk’ün başlattığı “sekülarizasyon” şüphesiz çok önemli bir süreçtir. Kurum sal düzeyde sekülarizasyon, zihnin çalış masının sekülarizasyonundan daha kolay gerçekleştirilebilir, çünkü son analizde si yasî iktidarın yapacağı bir yasal düzenle meye bağlıdır. İkincisi ise -hele bütün bir toplum düşünüldüğünde- gerçekleşmesi çok uzun zaman alabilecek bir değişim dir. Zihnî sek ü1arıza syonun gerçekleşme si, eleştirel bir düşünce yeteneğinin yara tılmasına sıkı sıkı bağlıdır. Büyük top lumsal dönüşümler, bu gibi zihnî dönü şümlere bir yandan kapı açar, bir yandan
37
K
38
E
M
A
da onları zorlaştırırlar. Yenileşmeyi ve sekü larizasyonıı temsil ve teşvik eden güç ler, çok zaman, bunun gerektirdiği uzun süreyi bekleyebilecek durumda olmadığı için, zihnî mekanizmaların çalışma biçi mini değiştirmeden zihinlerdeki düşünsel içerikleri değiştirmekle yetinmek zorun da kalırlar, S ekül eri eşmemiş düşünce de yince, doğal olarak, imanı, dogmayı, bun ları belirleyen kesin bir otoriteyi vb, ha tırlıyoruz, Yeni düzenin kavramları da çok zaman tam bu şekilde kitlelere be nimsetilir. Dünyanın pek çok yerinde, ge nel modernizasyon girişimlerinde, özellikle de sosyalizmin kurulmaya çalışıldığı yerlerde, bu süreçler kaçınılmaz biçimde yaşanmıştır. Kemalizm, bu sosyalizm girişim ve de neyimlerinden farklı olarak ve Atatürk’ün Yakup Kadri’ye söylediği biçimde, bir öğ reti getirmekten kaçınmıştır, Marksizm gibi, hayatın bütününü evrensel ölçüde açıklama iddiasını taşımaz. Sonuçta, Tür kiye’de yaşayan Türk milletinin millî mo dernizasyon ideali ve ideolojisidir. Bu özellikleriyle de esnek ve pragmatikıir. Altı Ok’ta özetlenen başlıca ilkeleri bile tartışmaya açıktır: Örneğin, “inkılâpçılık” nasıl yorumlanmak? Bu bir “devrim" mi anlatıyor, “reform” mu? “Devletçilik" ne reden nereye? Sermaye birikimi olmayan bir topluma özgü bir zorunluk mu? Öy leyse, o birikim tamamlandıkça bir ilke olmaktan çıkması gerekmez mi? “Halkçı lık” nasıl tanımlanabilir? Kemalizm’in bu esnek ideolojisi, Cumhuriyet’in erken döneminde, yazının ba şında sözünü ettiğim kuşağın genç bir toplumun düşüncesini, düşünsel disiplin lerini, akademyasım kurmalarına yardım cı oldu. Millî bir modernizasyonu, dönü şümü yaşamanın enerjisiyle hareket etti ler ve yaptıkları işin önüne, yeni devlet ciddi bir engel çıkarmadı. Bu bağlamda 1933’te Darülfünun kapatılmışken, kon jonktüre l nedenlerle Almanya’da Nazizm den Türkiye yönünde kaçan bilim adam
L
İ
Z
M
larının gelip yeni açılan üniversitede yer bulmaları, Cumhuriyet’in düşünce haya tına çok önemli bir katkı sağladı. Ancak, Türkiye’de Atatürk’ün ölümün den sonra şiddeti artan “lider kültü" ("Ebedî Şef’ vb.), tuhaf bir şekilde, dog matik bir düşünce dünyası yaratmaya başladı. Aydın kesimin büyük çoğunluğu zaten Kurtuluş Savaşı yıllarından beri anti-liberal bir tavırdaydı. Sonraki yıllarda Almanya ve İtalya’da yükselen (Doğu Av rupa’nın tamamını da derinden etkileyen) faşizm buradaki düşünce iklimine en uy gun düşen ideolojiydi. B öylece, Ata türk’ün “dogma” haline getirmemeye ça lıştığı “Atatürkçülük”, kendi içinde bir teori, bir epistemoloji, bir metodoloji ta şımaksızın bir dogma haline geldi. Bu epey paradoksal bir gelişmedir. Atatürk’ün kendisi otoriterdi. Başka türlü olması beklenemezdi. Ama komşu Bulgaristan’dan ilk Reich’a kadar haritayı kaplayan faşist veya faşizan rejimlerden birini kurmamıştı. Serbest Fırka’yı kur durması ve kapattırması, bu tür rejimle rin ve önderlerin toplumsal koşulların dan ötürü yaşamak zorunda olduğu çeliş ki ve paradoksların iyi bir örneğidir. Ama Mussolini veya Hiıler’in bir muhalefet partisi denemeye kalkışması söz konusu olamazdı. Troçki, Stalin’in çevresini saran “müritleri”ni anlatmak için “epigon" kelimesini kullanmıştır. Ali Fuat Paşa da bir gün Atatürk’e “senin apotrların kimlerdir?" diye sormuştu. Demokratik bir kültürü ve siyaset geleneği olmayan, kitlelerin edilginliğe alışmış olduğu, büyük ölçüde pre-kapitalist (tarımsal ve kırsal) bir top lumda, dönüşümler görece dar kadrolar, seçkinler tarafından gerçekleştirilmiştir. Böyle yapılarda “epigon” ya da “apotr” gibi terimler kullanılması da doğaldır. Troçki, “epigon'un tanımına şu önemli ayrıntıyı ekler: “Epigon” yalnız önderini izleyen değil, onun belirleyici özelliğini abartarak taklit eden kişidir. Kendi dü-
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Mustafa Kemal ve İsmet (İnönü), Iİ>22’d e askerî manevralarda. M. Kemal ve İnönü, Şevket Süreyya Aydemir:İn önemli kitap üçlemelerindeki adtykı, Cumhuriyetin Birinci Adanı') ve İkinci Adam'» sayılmışlardır. İsmet İnönü, Millî M ücadeleye görece geç -v e kim ilerine göre “tereddütlü"- katılmasına rağmen, sebatkârtığı te liderliğe/düzene bağlılığıyla yönetim kadrosunun zirvesine çıkmıştır. Fikri bir iddiası olmamış, “tedbirli ”idareciliğiyle Cumhuriyetin kuruluş onyıilanna damgasını vurmuştur. Yalçın Küçük, Onu “restorasyon uzmanı" olarak tanımlar. Atatürk-sonrası Tek Parti rejiminde onun belirleyiciliğim işaret ederek, “İnönü Devri"ni ‘otantik' Kematismden bir sapma olarak görenler de vardır (örn. Niyazi Berkes, örn. bu dönem i “faşizm " olarak tanımlayan Atillâ İlhan).
şünce tarzından donuk bir dogma çıkma sını istemeyen otoriter kurtarıcı ve kuru cu Atatürk’ün epigonları da onun otori terliğini öne çıkardılar. Bir muhalefet partisinin gereğini duyan Atatürk’ten çok, onu bastıran ve kapatan Atatürk’ü model aldılar Yine Yakup Kadri bir hikâye anlatıyor. Mustafa Kemal kendisinden farklı düşü nen bir küçük memurla tartışıyor: “Sert ve sinirli bir tonla konuşuyor, arasıra elini masaya vuruyordu. Muhatabı ise, bundan hiç alınmamış görünüyor, sükû netle inadında ısrar ediyordu. Biz, ona acıyorduk, istikbalini tehlikeye düşmüş sanıyorduk. Halbuki bu küçük memur bu hadiseden birkaç ay sonra yüksek bir vazifeye tayin edildi. Ondan sonra da mebus oldu. Zira Atatürk, bunun inatçı
lığına kuvvetli bir karakter mânası ver mişti.” Burada otoriter bir önder resmi çizili yor, ama onun aslında bağımsız kişilik ve düşünceye ne kadar saygılı olduğu anlatıl mak isteniyor. Ama anlatılandan çok anla tanın zihninde, otoritenin nasıl peşinen kabul edildiğini görüyoruz; örneğin “is tikbalini tehlikeye düşmüş" saymaları çok “normal”. Bu ürkütücü. Ama “ikbaPde ürkütücü: herhangi bir nesnel ölçüye uy mayan, bir peri padişahının keyfine bağlı bir “yükselme" hikâyesi anlatılıyor. Ata türk’ün ne kadar “iyi" olduğunu anlatmak için ona alabildiğine “kötü” olma hakkı tanıyan bir anlayış bu, “Epigon”ların, kahramanlarında belirleyici olarak gör dükleri özelliği kendi kişiliklerinin paTçası haline getirmelerinin iyi bir örneği.
K
E
M
A
__________BUGÜNKÜ DURUM
40
Çok partili rejime geçtikten sonra Ata türkçülüğün Türkiye politikasındaki rolü biraz daha değişti. Bu dönemde yaşanan üç askerî darbe de sivil iktidarın çiğnediği Atatürk ilkelerine dönmeyi, darbenin amaçlarından -veya gerekçelerinden- biri olarak öne sürdüler. Bu tekrarlar darbeyi yapan kurumla Atatürkçülük arasında tartışılmaz bir ilişki yaratmış oldu: Silahlı Kuvvetler en doğru Atatürkçüdür ve top lumdaki bütün kurumîann Atatürkçülük derecelerini bir tek o bilir. Bu yaklaşım ayrıca -ve kaçınılmaz olarak- meşruiyetin temelini de ikiye ayırmış oldu (sonra ye niden tek’e indirgemek üzere); seçim il kesine ve pratiğine dayalı, parlamenter sistem, siyasî partiler, seçimle iktidara gelmiş hükümetler ve bütün bunların meşruiyeti, bir yanda. Öbür yanda da, ül keyi “koruma ve kollama’’ görevi yapan kurumun, bu meşruiyetin bozulduğunu ilan ederek duruma el koyma meşruiyeti. Sözkonusu darbelerin başında bulunanla rın bu 11. Meşruiyet'i haklı göstermeleri nin başlıca yöntemi, onu Atatürkçülükle özdeş kılmaları olmuştur. Son darbede, yapılan işlerin Batı ülkele ri tarafından anti-demokratik olduğu için eleştiriye uğraması, darbenin “Atatürkçü” başının da Baü’ya karşı söylemler geliştir mesine yol açtı. Atatürkçülük, Atatürk’ün anlayışına göre bir “dogma" veya bir “öğ reti" olmasa da, her düşünce gibi, son analizde birtakım temel dayanakları olan bir düşünce biçimiydi ve "muasır mede niyet seviyesine ulaşmak" da bu temel da yanaklardan biriydi. 12 Eylül darbesinin başı, Batı'yla ve demokrasiyle kavga ede rek, bu dayanağı büyük ölçüde ortadan kaldırdı. Yani, Kemalizm adına, Kemalizmin en temel özelliğini silmiş oldu, 1980’Ierden bu yana Atatürkçülük iyi den iyiye muhafazakâr bir ideolojiye dö nüştü. Yüzyılın son onytltnda Doğu Av rupa sosyalizminin çöküşüyle açılan yeni
L
İ
Z
M
dönemde, ekonomide ve siyasetle dünya nın kabul ettiği standartlara uyma gereği, Türkiye’de ciddi bir “değişim” krizi ya rattı, Varolan dünya görüşü farklılıkları na göre biçimlenen bir “yana olma/karşı olma" durumu değildi bu. Siyasî yelpaze nin her yerinde veya toplumsal sınıfların her yerinde, düzenin eskisi gibi sürme sinden yana olanlarla değişimden yana olanlar ayrıştılar. Sözgelişi, büyük çaplı “İstanbul sermayesi" içinde de, küçük ve orta çaplı “Anadolu sermayesi" içinde de veya CHP veya “İslamcı kesim" içinde de “yana olan/karşı olan” bölünmeleri gö rüldü. Bu arada, Atatürkçülük ideolojisi ni bir izolasyonizm olarak yorumlayan larla Batılılaşma olarak yorumlayanlar da ayrıştı. Ancak, 1980 sonrasına gelindi ğinde, ikinci kategoridekilerin Atatürk çülüğü, genel bir “çağdaş yaşama biçimi”ne uymaktan çok daha başka bir şey olmaktan çıkmıştı. O kesim, sayıca ço ğunlukta olsa da, özellikte “sesli” bir ke sim değil. Birinciler ise, altmışlardan sek senlere yaşanan çeşitli “sol Kem alist” ideolojik-politik olayların da etkisiyle Atatürkçülüklerinin çizgilerini adamakıl lı koyultmuşlardı. Bugünkü ortamda en çok onlar seslerini duyuruyor ve izolasyonizmden yana, küreselleşmeye karşı, dolayısıyla otoriter-muhafazakâr cephe nin merkezini oluşturuyorlar. Sonuç olarak, en temel özelliği “dönü şümcülük" ve “değişim" olan, “muasır medeniyet seviyesi” demekle bu dönü şümcülüğün hedefini de oldukça net bir biçimde gösteren Atatürkçülük ideolojisi, L980’lerden itibaren. Cumhuriyet Türkiyesi’ni yönetegelmiş kadroların herhangi bir yenilenmeye (yani kendi varoluş bi çimlerinde değişime yol açabilecek bir yenilenmeye) karşı muhafazakâr direniş lerinin bayrağı haline gelirken. Balı da uyulması gereken hedef değil, mücadele edilmesi gereken düşman oldu. Toplu mun Batı’ya değil, kendi içine, kendi de ğerlerine bakması istendi. Yine aynı şekil
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
de ve anlaşılır nedenlerde, Atatürk’ün bir “öğreti" haline getirm ekten kaçındığı Atatürkçülük, özellikle seksen sonrası Atatürkçülerin elinde gitgide bir öğreti görünümü almaya başladı. Sonuçta, orta da gerçek bir öğreti olmadığı için, bıı du rum, binlerinin öğretinin ne olduğuna karar vermesi anlamına geliyor. Bugünün konjonktüründe izolasyonizmin devamı hayatî bir önem taşıdığı için, örneğin “bağımsızlık" gibi bir kavram “öğreti"nin temel taşı olarak sunuluyor. Bu, evet, Atatürk’ün düşüncesinde ve ey leminde önemli bir yer tutuyordu; ama o ideolojideki her şey gibi o da değişmez değildi; ayrıca, somut konjonktürde, Sovyeıler ve komünizm düşmanlığı yapma makla birlikle, Batı dünyasına daha yakın durmanın tercih edildiği de açıktır. Oysa Soğuk Savaş döneminde Türkiye’yi yöne lenler bu “bağım sızlık” ilkesini kendi dünya görüşleri doğrultusunda revize et tiler. O zaman “Lam bağımsızlık" diyerek, sözgelişi NATO’dan ayrılmayı savunanla ra karşı bu kesim dünyada artık tam bir bağımsızlığın mümkün olmadığım söylü yordu. Şimdi, küreselleşmenin bir dünya olgusu haline geldiği bir anda, aynı kesim “tam bağım sız” olmanın gerekliliğine inanmaya başladı. Bu durumda ortaya ilginç bir parodoks çıkıyor. Türk milliyetçiliği, yü2yıl başın da, bir önceki yüzyıl sonundaki fikir ha reketlerinden etkilenerek doğmuş ve ge nel koşullara uyduğu için ana çizgisiyle egemen ideoloji olmuştu. Bu ana çizginin o zamanın koşullarında en bütünsel, en telektüel ihtiyaçlara en uygun cevabı ve ren daha özel ve özgül formülasyonunu Ziya Gökalp gerçekleştirmişti. Türk milli yetçiliğini somut pratik düzeyinde temsil eden İltihak ve Terakki, Gökalp’e “resmî ideolog" denebilecek bir paye vermişti, ama onun söyledikleriyle Cemjyet’in yap tıklarının taslamam uyduğunu söylemek zordur. Cumhuriyet’in kurulmasıyla Ata türk İttihat ve Terakki'ninkinden farklı
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
bir milliyetçi pratik yarattı. Buradaki fark lılık, kendi ideolojisiyle Gökalp’in ideolo jisi arasında koyduğu farklılıktan çok da ha fazladır. Farklılığın en temel etkeni de ittihat ve Terakki’nin denetimsiz keyfiliği ne (kişisel yönelim eğilimine) karşılık Mustafa Kemal’in kurum yaratma çabası ve meşruiyetçi (lejitimisl) çizgisidir. Şimdi, yüzyıl sonunda gerçekleşen pa radoks, yüceltilen ve bir öğreti olarak tak viye edilen Atatürkçü ideolojinin, aynı zamanda ve buna rağmen, fiilî düzeyde, İttihat ve Terakki çizgisine daha fazla yakİ aş tın iması dır. Bunda, çağdaş sorunla rın bastırmasının da etkisiyle, Türk milliyetçiligini topyekûn, Enver'iyle, Bahattin Şakir’iyle her şeyiyle birden kucaklama ihtiyacının da payı olmuştur. Bu çerçeve de bugünün Tiirkiyesi, 2000’lerin dünya sından çok 1912-18 arası Türkiye’ye daha fazla yaklaşmıştır. Sonuç olarak, Türk "düşüncelinin 21. yüzyıl başında varmış olduğu nokta par lak değildir. Türkiye, dünya çapında önemli düşünürler yetiştirem em iştir. Dünya standartlarında kabul edilir düzeye varan aydınlarıyla da geçinememiştir. Bir kaç bireysel/rastlantısal durum dışında, toplumsal bilimlerde olsun, doğa bilimle rinde olsun, dünya çapında adam yetiş mediği gibi, Cumhuriyet’in erken dönem lerinde akademik ve entelektüel hayatın temel taşlarını döşeyen kuşağın üyelerini aşan kişiler de pek çıkmamıştır. Eğitimin genel yapısına bakıldığında ve toplumda “düşünce" ile ilgisi bulunan bütün kurumlann yapısına bakıldığında (sözgelişi, RTÜK’ün, BBC’nin Türkçe ya yınlarını yasaklaması) bunun niçin böyle olduğu anlaşılmaktadır. Bunun sorumlu luğunun Cumhuriyet’in ilk yarısından çok ikinci yarısında aramak herhalde da ha iyi sonuç verecektir. Ancak, Cumhuriyet’ıen de önce başlayan ve bugüne kadar devam eden bir eğilime daha değinmek gerekiyor. Türkiye tarihinde, “modern" anlamda bir “düşünce" çabasının Batılı-
41
K
42
E
M
A
laşma ile başladığım biliyoruz. Düşünce de, tarihte her şey gibi zamanda ve me kânda evrensel, değişmez bir şey değildir. Eskimo düşüncesinden Kartezyen düşün ceye, Kartezyen düşünceden Japon dü şüncesine, rahatça gidip gelecek koridor lar yoktur. Bir düşünce tarzı bir somut ta rih içinde doğar, metodolojisini geliştirir, akımlarını üretir vb. Bu bakımdan, “ithal etmesi" en zor nesnedir. Batılılaşma, devletin kendini kurtarmak için başvurduğu çareydi. Modern anlam da düşünme de, bu çarenin öğelerinden biri olarak bu toplumun hayatına girdi. Vurgulamak istediğim nokta, toplumun veya “seçkinleri’’nin diyelim- düşünceyle kurduğu ilişkinin pragmatik bir ilişki ol masıdır. Bu, toplam hayat pratikleri ara sında “düşünce”ye bir “ast" (subordinate) rolü verilmesi anlamına gelir. Descartes “cogito ergo sum'’ demek için pek çok şey düşünmüş, sonunda bu nu söylemişti. Düşündüğü bütün adım ve basamakların birbirleriyle ve bu sonuçla aralarında sağlam nedensellik bağlan var dı (düşünceleri birbirine sadece bu içkin mantıkî bağlar bağlayabilir). Dolayısıyla Descartes’in düşüncesiyle kurduğu ilişki ilginçti. Düşünen oydu, ama nesnel ger çekliğin ne olduğunu araştırmış, buldu ğuna inandığı anda da o düşünceye tâbi olmuştu. Şimdi o düşüncenin “baba"sı değil, hizmetkârıydı. Türk toplumunun düşünceyle kurdu ğu pragmatik ilişkide ise düşünce bizim “efendimiz” değil, yardımcımızdır. Aslın da efendimiz olan Devlet’in, Vatan ve Millet’in, Din-i Mübin veya işçi sınıfının, “efendi" diye kimi bellemişsek onun, iyi liği, esenliği, bekası, neşvüneması, ege menliği, saltanatı için çare üretecek araç tır. Yukarıda, Ziya Gökalp’e bakarken, dü şüncelerinin temel öğelerini veya bunla rın arasındaki bileşimi, koşullara göre de ğiştirebildiğini söylemiştim. Ondan önce Abdülhamit de öyle yapıyordu. Abdülha-
L
İ
Z
M
mit Islâm’ın her bakımdan üstünlüğüne kesinlikle inandığı için değil, pratik ko şullarda devletin birliğini en etkili bu te melde koruyabileceğine inandığı için Islâmcı bir politika uygulamıştı. Ziya Gökalp zaten Islâm’ı Türk milliyetçiliğinin faydalanacağı biçime sokmaya çalışıyordu ve savaş sonrasında biraz geri plana itil mesine itirazı yoktu. Descartes, “kartezyen epistemoloji" ha line gelecek düşüncelerini geliştirmek üzere, örnek olarak, balmumunun “birin cil" ve “ikincil” özelliklerinden söz etmiş se, bazı yüksek devlet çıkarları için bir sü reliğine birincillerin ikincil, ikincillerin de birincil oluvermesini kabul edemezdi. Yu nanistan tarihini veya düşünce tarihini Türkiye’ııinki kadar yakından bilmeme imkân yok. Orada da, Yunan Bağımsızlık Savaşı’nda dinden yola çıkan ve Ortodoks imanla hareket edenler ile sekülarist olan ve Hıristiyanlık-öncesi Yunan medeniyeti ne hayranlık duyanlar olduğunu, araların da her zaman gerginlik olduğunu biliyo rum. Dediğim gibi, bilgim biraz uzaktan, okumayla edinilmiş, ama bu tartışmada tarafların, düşüncelerine çok daha fazla düşünce olarak sarıldıkları, bir düşünceyi “şimdi bu yararlıdır” diye değil, “bu kendi içinde doğrudur" diye savundukları izleniminiediniyorum. Bu izlenimim doğruysa, şimdi gelen ikinci gözlemim daha şaşırtıcı. Yüzyılın sonunda (ama başında da olan yöntem leri geliştirerek) Yunan toplumu bu gibi ciddi ayrımlarına bayağı iyi işleyen uz laşma formülleri bulabildi ve gerilimlerini gevşetebildi. Bizim entelektüel alış kanlıklarımız, bir “fikre” bağlanmakta içtenlik ne kadar fazlaysa, orada uzlaş manın o kadar zor olacağı yönündedir Yunan örneğinin şaşırtıcılıgı burada. Ama belki de bu sorunun gerçek biçimi değil, algılanışının ideolojik biçimi. Belki “fikre" bağlılık sözkonusu değil; “fikir" benim iktidarımın entelektüel yansıması olarak ortaya çıktığı için, ben ona bağlı
M
U
S
T
A
F
A
K
E
M
A
L
V
E
K
E
M
A
L
İ
Z
M
“...Bütün ömrünü hizm etine vakfettiği sevgili milletinin ihtiram kotlan üstünde ulu Atatürk’ün fa n i vücudu istirahat yerine tevdi edilmiştir. H akikatta yattığı yer, Türk milletinin O’nun için aşk ve iftiharla dolu otan kahraman ve vefalt göğüsüdür. (...) Devletimizin banisi ve milletimizin fedakâr, şaddı hadimi, insanlık idealinin âşık ve mümtaz siması, eşsiz kahraman Atatürk! Vatan sana minnettardır." (İnönü, Kasım '38)
görünürken aslında onunla iktidarımı pekiştiriyorum. Cum huriyetin kurulmasından sonra Atatürk’ün dil-tarih-kültür konularına daldığını biliriz. Kendine özgü Osmanlı tarihinin ardından kurulmuş bir milletdevlette bu konuların incelenmesine ihti yaç vardı - çünkü hiç incelenmemişti. Bu ralara yönelmesi, ayrıca, Atatürk'ün kül türe ne kadar önem verdiğini gösterir, Gelgelelim, bu gibi çalışmalar ciddi bir akademik disiplin içinde yapıldığı zaman anlamlı ve faydalıdır. Bu disiplin bilinmi yorsa ya da herhangi bir nedenle yoksa, zararlı dahi olabilir. Bu çerçevede, sözgelişi “Öztürkçe” ile “Güneş Dil Teorisi” birbirinin tam karşıtı dır. Aynı şekilde, bir Orta Asya mitolojisi ni yeniden yaratma çabalarıyla Sümer-Eli şecereleri kurma çabaları da birbirinin karşıtıdır. Aslında her ikisinde de “ırkçı”
milliyetçilikten kültürel milliyetçiliğe ve medeniyetin ırkla değil kültürel tevarüsle tanımlamasına doğru bir geçiş isteği açık ça görülmektedir. Ama bu gibi çabaların gerisinde de, “milletimiz için en hayırlısı hangisi olacaksa" pragmatizmi aynı açık lıkla hissedilmektedir, “Gençlik”, hoşgörü gerektirir. Bireysel çerçevede olsun, toplumlar, rejimler, sis temler çerçevesinde olsun, gençliğe hoş görüyle bakmak gerekir. Bunun nedeni, başka hiçbir çağda gençliğe özgü o saf iyi niyet ve iyi iş yapma enerjisinin bulunamamasıdır. Ama gençliğin aşırılıklarını, inatçılıklarını, çeşitli kusurlarını daha ile ri yaşlarda yapmaya devam edenler çekil mez olurlar. Bu bakımdan Cumhuriyet’in ikinci yarısı, düzeltmesi gerekenleri düzeltmeyip pekiştirdiği, onların yanma ye ni yeni dogmalar getirip yığdığı için ağır sorumluluk altındadır. □
Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynaklan ERIK-JAN
1923’ten sonra Kemalist cumhuriyetçi re jim in ideolojik tavrına ait radikalizmin çağdaşlarını hayrete düşürmesinin ardı hiç kesilmedi. Yirmilerde ve otuzlarda Türkiye’yi uzaktan izleyenlere ya da (köy lerini değil ama) şehirlerini ziyaret eden lere göre, sadece Türkiye’nin kurumlanın ve yasal sistemini değil; fakat, aynı za manda Türklerin hayat tarzını etkileyen görkemli bir dönüşüm yaşanıyor gibiydi. Birçok gözlemci Türkiye’nin yakın tarihi ne ve geç Osmanlı İmparatorluğunun modernleşme alanındaki başarılarına çok yakından aşina olmadığı için, Kemalist Cumhuriyetteki gelişmeler tamamen ce sur ve bütünüyle yeni bir deneyin parçası olarak görünüyordu. Türkiye üzerine po püler yazında bu imge sürüp gitmektedir; ancak, akademik yazında, Kemalist siya saları Osmanlı İmparatorluğunca başlatı lan reform politikalarının son safhası ola rak gören çözümlemeler çoktan bunların yerini almıştır, Kemalist “devrim”in kö kenlerini ve Osmanlı entelektüel mirası tarafından nasıl etkilendiğini bilimsel dü zeyde sınamak isteyenler için, her şeyden önce Kemalistlerin nerede radikal yenilik çiler olup nerede olmadıklarını tam ola rak saptamak önemlidir. Bunu yaparken, Kemalist partinin kendisi tarafından belir lenen ideolojisindeki aslî unsurların, yani 1931’deki parti kongresinde benimsenen
ZÜRCHER
ve I937’de Türkiye Anayasası’na sokulan Altı Ok un tanımını başlangıç noktası ola rak almak en iyisi: cumhuriyetçilik, laik lik, milliyetçilik, inkılâpçılık, halkçılık ve devletçilik. Bunlardan ikisinin, siyasanın bedellerinden ziyade araçlarıyla ilgili ol duğu söylenebilir: cum huriyetçilik ve devletçilik, O yüzden kalan dördü hep birlikte Kemalist ideolojinin özünü oluş turur. Bunlar ne ölçüde yeni ve radikaldi? Bu dört unsura sırasıyla kısaca bakalım ve Kemalist siyasaları kendinden önceki dö nemin siyasalarıyla ve il. Meşrutiyet dö neminin bir dizi önde gelen düşünür ve yazarı tarafından geliştirilmiş fikirlerle karşılaştıralım. Bereket versin, önde gelen Jöntürk dü şünürlerinin hepsinin eserlerine dair mü kemmel akademik çözümlemelerden ya rarlanabilecek durumdayız. Ziya Gökalp, 1950 yılı kadar erken bir vakitte yayımla nan Uriel Heyd’in Foundations o f Tmlrislı Nütitmalism [Ziytı G öhalp: Türk Milliyetçi liğinin Temelleri]* kitabında ilk kez ilgi gören kişiydi. Şerif Mardin’in 1964 tarihli Jöııiürklerin Siyasî Fikirleri, önde gelen Jöntürk göçmen dergilerinde, Ahmet Rı za, Abdullah Cevdet ve Samipaşazade Se p i Metinde anılan kitaplar, Türkçe olarak yayım lanmışlarsa, köşeli parantez içinde ilk çeviriler de kullanılan adlara yer verilmiştir. Diğer eser lerin adlan çn olarak Türkçeleştirilmiştir [çn].
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ N
zai gibi yazarlarca ifade edilen fikirlerin ve yanı sıra buradaki tartışmayla ilgisi bulunmayan, 1912’den bile önce Jöntürkler arasındaki baskın ittihatçı hizip tarafın dan reddedilmiş olan Prens Sabahaddin hizbinin fikirlerinin bir çözümlemesidir, Mardin’in konusu, yetmişlerden bu yana Şükrü Hanioglu’nun eserlerinde ele alın mıştır; önce Bir Siyasal Dıişüııiir Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi’nde (1981) ve sonra jöntürk hareketinin 1889 ile 1908 arasındaki tarihine ilişkin iki ciltle: The Young Turfcs in Opposition (1995) [Bir Si yasal örgüt O larak “Osmanlı ittihat ve Te ra k k i C em iy eti’’ ve “Jöntürfeliilî” (J8891902)1 ve P ıep aration jo r a lîevolııtion (2 0 0 1 ) (Bir Devrim Hazırlığı, çn], Os manlI İmparatorluğundaki Rus göçmen ler arasında önde gelen iki entelektüel fi gürden Yusuf Akçura ve Ahmet Agaoğlu, sırasıyla, François Georgeon’un, Türk çe’de 1986’da Türk Milliyetçiliğinin Kö kenleri: Yusuf Akçura (1876-1935) adıyla yayımlanan, 1979 tarihli doktora tezinde ve Holly Shissler'in henüz yayımlanma mış Türk isli Identity Betvveen Tvvo Empires: Ahmet Agaoğlu (1869-1919) [İki İmpara torluk Arasında Türk kim liği: Ahmet Agaoğlu (1869-1919), çnj başlıklı dokto ra tezinde ele alınmıştır. Bunlara ek olarak, bireysel düşünürlere değil, ama akımlara dair çalışmalara da sahibiz: Füsun Üstel’in Türk O cakları ha reketi çalışması ve Masami Arai’nin bu hareketin dergisi Türk Yurdu’nun içerik çözümlemesi; Esther Debus’un lslâmcımodernist Sebilürreşad dergisi üzerine yaptığı çalışma vejacob Landau’nun pantürkçülük ve panislâmcıhk üzerine çalış maları. Şükrü Hanioglu’nun G arbcılar* hareketine dair makalesinin [de], Kema-
(*} Şükrü Hanioğlu, "Garbcılar: Their Attitudes Toward Religion and Their Impact on the Official Ideology of the Turkish Republic" İGarbcılar: dine yaklaşımları ve Türkiye Cumhuriyeti'nin resmî ideolojisi üzerindeki etkileri], Studm Wam ica 86(1997), s. 133-158. [çn]
O S M A N L
K A Y N A K L A R I
lizmin kaynakları üzerine herhangi bir tartışmayla özel bir ilgisi vardır. Kemalist ideolojiyi, bu etkili Jöntürk yazarlarının (Ahmet Rıza, Abdullah Cev det, Ziya Gökalp, Ahmet Agaoglu ve Yu suf Akçura) fikirleriyle mukayese ettiği miz zaman, elbette bunların bu hayatî meselelere dair fikirlerinin zaman içinde evrildi kİ er i gerçeğinin farkında olmalıyız. Muazzam bir kargaşa döneminde (anaya sal devrim, Balkan Savaşı, Birinci Dünya Savaşı, Rus Devrimi, Kurtuluş Savaşı ve imparatorluğun sonu) yaşadılar ve düşü nüşleri kendilerini saran, hızla değişen koşullan yansım. Her birinin tek tek yazılannda zıtlıklar bulmak zor değildir; fa kat, laiklik, milliyetçilik, halkçılık ve inkılâpçdık ilkelerine dair düşünüşlerinin temel vasi darım anlamaya çalışabiliriz. _________________ LAİKLİK
Laikleşme akımlarının Osmanlı impara torluğumda en azından bir yüzyıldır va rolmuş olduğundan şüphe duyulamaz. Erken dönemdeki modern imparatorluk bile, kendisini Selçuklular’a uzanan ku ramlara dayandırarak, din ve devleti (din u devlet) farklı alanlar olarak tanımış, fa kat bunları karşılıklı olarak birbirine ba ğımlı telakki etmişti. Tanzimat devri ve Hamidiye dönemi, idari ve eğitsel kuram ların Avrupa, bilhassa Fransız, doğrultu sunda dönüştüğüne, başka bir deyişle, devletin modernleşmesine tanıklık etmiş ti. Sadece geleneksel ulema eğilimine sa hip olanlar, Fransız grandes ccoles mode linde açılan kuramlarda eğitilen profes yonel bürokratlara yer vermek zorunda kalmış ve yüksek makamlara gittikçe da ha az gelir olmuşlardır. Er geç, din de et kilendi, Devlet denetiminde eğitsel ku ramların ve Avrupah örneklerden alman yasamanın hayata sokulması, ulemanın aslî etkinlik alanları olan ilim ve yasama üzerindeki rolüne tecavüzde bulunmak anlamına geliyordu. Jöntürk reformları,
45
K
46
e
m
a
bilhassa Şeyhülisİâm’ın, ülkedeki en yük sek dinsel otoritenin, kabineden ihraç edildiği ve medreseler ile vakıflar üzerin deki yetkinin laik bakanlıklıklara aktarıl dığı 1916-17’dekiler, Osnıanlı laikleşme sürecindeki son adımlardı. Yasamanın hâ lâ şeriata dayanan kısmı olan medeni hu kukta yapılan değişiklikler, 1917’de bunu da Avrupa uygulamasına yakınlaştırdı, Istanbul’daki Savaş sonrası rejim bu de ğişikliklerin bîr kısmını tersine çevirmeye çalıştı, ancak Kemalistler ittihatçıların bı raktığı yerden devam ettiler. Kurtuluş Sa vaşı kazanılır kazanılmaz, barışın sağlanmasından bile evvel, Mustafa Kemal di nin rolüne dair fikirlerini kamusal olarak ifşa etmeye başladı ve bunu da çok tutarlı bir şekilde yaptı, İslâm’a karşı olmadığını vurguladı; tam tersi, onu “dinlerin en ras yonel ve doğalı" olarak savundu.1 Aynı zamanda, gerçek Islâm’ın papazlık ya da Tanrı ile kul arasında herhangi bir tür aracı kurum tanımadığını söyleyerek,
l
i
z
m
ateşli bir biçimde ruhban sınıfın rolüne saldırdı,2 Bilhassa konumları devlet tara fından tanınmayan din adamları husu sunda eleştireldi. Söylevlerinin ulema karşıtı belagatı çoğu kez dini siyasal amaçlar uğruna kullanacak gericilerden gelen tehlike hakkında ikazlarla birleş mişti. Jöntürkler arasında Nisan 1909’daki karşı devrim zamanı yaygınlık kazanan bir terim olan irticaya, söylevlerinde sıkça atıfta bulunuluyordu.3 Aynı zamanda “s a f Islâm’ı rasyonel ve ilerici olarak savunan bu ulema karşıtlığı, Jöntürk seleflerine açıkça çok şey borçlu dur. Meş ve ret’te ve Paris’te kaldığı uzun dönem boyunca diğer dergilerde basılan yazılarında Ahmet Rıza dinin eğitim, ida re ve siyaset üzerindeki nüfuzundan vaz geçtiği laique bir düzenin inançlı bir sa vunucusu olarak kendini ortaya koymuş tur. Aşikâr bir biçimde, İslâm’ın vahyedilmiş bir inanç olarak onun için çok cazi besi yoktu; ancak toplumsal bir birleştiri-
“Darülfünun ” tabelasının yerine “İstanbul Üniversitesi” tabelası asılıyor. 1933'te yapılan ve mevcut profesörlerin yaklaşık %9 0 'mm görevden alındığı bu tasfiye, rejimin eğitim i modernleştirme hamlesinin biçim sel olarak radikal bir adımıdır. Darülfünun tasfiyesiyle birlikte, hem geleneksel bilgi ve öğretimle modern bilimin alışverişi ya da çahşm ah birlikteliğine son veriliyor, h m de Meşrutiyetleri Cumhuriyet'e demeden düşünsel süreklilik reddediliyordu.
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ N
ci olarak önemliydi ve ya m sıra ilerleme ye diğer inançlardan daha elverişliydi,4 Islâm’ın temel rasyonelliği ve bilime açık lığını savunan ma2ur kılıcı argümanlar yazılarında büyük bir yer işgal eder. Rıza’ya göre, Islâm’dan materyalizme, hatta pozitivizme geçiş, Hıristiyanlıktan geçiş ten çok daha kolaydı. Özel yazışmaları bile, Ahmet Rıza’mn (“cahil imam ve sof talar”! bilgisizlik taraftarlığım \obscurmiiim] beslemekle suçlayarak) ateşli bir şe kilde ulema karşıtı olduğunu gösterir gi bidir, fakat, bilim ve materyalizmle tama men uyumlu “gerçek" bir Islâm’ın varlığı na da inanır gibi görünmektedir.5 Tüm Jöntürk yayıncılar arasında Ab dullah Cevdet en radikal laikti. Sadece din ve devlet arasında tam bir ayrımın sa vunuculuğunu yapmadı, inançlı bir ma teryalist olarak Müslümanları tedricen dinsel dünya görüşlerinden vazgeçirme nin ve onlara sadece bilime dayanan bir dünya görüşüne doğru rehberlik etmenin yollarını aradı, Cevdet’in ulemaya ve şeyhlere aleni saldırıları, Ahmet Rıza’nınkilerden daha açıksözlü olmuştur. (Her ne kadar Mardin düşünüşünde gizemci bir unsura işaret ediyorsa da)s eninde so nunda kendisini ateist olarak kabul etti ğinden çok az şüphe duyulabilir; ancak, Ahmet Rıza gibi, arındırılmış İslâm’da toplumsal uyum ve ilerleme için değerli bir araç olduğunu kabul etti. Zamanla, Abdullah Cevdet ilerlemenin aracı olarak İslâm'ın olanakları hususunda daha ka ramsarlaşmış gibi görünür. Din ve devletin katı bir ayrımına taraf olmak anlamında Ziya Gökalp inanmış bir laikti. İttihat ve Terakki meselesine dair 1917 tarihli m uhtırası, Kem alistlerin 1924’te Şeyhülislâmlığı ve medreseleri kal dırmalarının yolunu açtı. Gençliğinde ke sinlikle İslâmî gizemcilik tarafından etki lenmiş olsa da, taraftarlarına aşılamış oldu ğu kaderci zihniyet yüzünden dinsel buy rukları hor gördü. Bütünüyle dinsel bir ha lifeliğin Islâm dünyasında bir ün vasıtası
O S M A N L
K A Y N A K L A R I
olduğunu düşünerek, halifeliğin kaldırıl masına taraf olmadı; fakat bazı alanlarda, bilhassa da evkafın kamu tarafından de netlenen yerel idarelere devrini talep etme siyle, Kemalistlerden daha da ileri gitti.7 Ahmet Ağa oğlu, bilgisizlik taraftarı ule manın hükümet işlerine ya da düşünce özgürlüğüne müdahale etmelerine izin verilmemesi konusunda Ziya Gökalp’le anlaşıyordu. Bu anlamda laik ve ulema karşıtıydı. Diğer birçok jöntürk düşünü- ■ rüyle birlikte, Islâm’ın bilime karşı değil, tam tersine onunla uyumlu olduğu ve Is lâm! toplumun Avrupa teknolojisi ve bili minin benimsenerek yeniden canlandınlabilecegi görüşünü benimsedi. Gökalp ve diğer birçok İslamcı modernist gibi, Is lâm’ın ebedi ve ezeli gerçekliği ile belirli zamanlar ve belirli toplumlardaki uygula ması arasına bir ayrım koydu; fakat, (Gökalp’in zaman zaman yapar göründüğü gibi) Tanrı’yı cemaatin ya da ulusun ahla ki değerlerinin bir tezahürü olarak göre cek denli ileri gitmedi.® (Akçura gibi) İs mail Gaspırah’mn, pantürkçü fikirleri İs lâmî dirilişçilikle birleştiren, Usttl-u Cerhti hareketinden kuvvetli bir şekilde etkilen di ve en azından Jöntürk döneminin so nuna dek, her iki unsur da düşünüşünde Önemli bir yer işgal etti. Yusuf Akçura, burada ele alman Jö n türk düşünürleri arasında dinsel konulara en az ilgisi olan gibi görünmektedir; fa kat, Islâm üzerindeki fikirleri, Agaoglu’nunkiler gibi, Rus lınparatorlugu’ndaki Usıd-u Cedid hareketinden alınmışa ben zer. Gökalp gibi, Tanzimat reformları ta rafından yaratılan Avrupa-lslâm ikiliğini ve Tanzimat politikacılarının Islâm’ı “bilgizlik taraftan” din adamları ve şeyhlere bırakmış olmalarını eleştirdi. Yine Gökalp gibi, kendi durumunda dinsel dil olarak Türkçe’nin Arapça’nın yerini alması anla mına gelen Türkleştirilmiş bir İslâm’a ta raftardı. Akçura medreselerin kaldırılma larını değil, medreselerdeki İslâmî eğiti min esaslı bir ıslahını savundu.9
47
K
48
E
M
A
Aşikâr bir şekilde, Kemalist laikliğin lengeri konu üzerindeki temel Jöntürk fi kirlerinde atılmıştı. 1924’teki Kemalist re formların tümü (Halifelik ve Şeyhülis lâmlığın kaldırılması, eğitimin laik bir ba kanlık altında birleştirilmesi, din işleri ve vakıflar için müdürlüklerin kurulması) Osmanlı laikleşme sürecinin mantıksal sonuçları olarak görülebilir. Kemalistler’in seleflerinden çok daha ileri gittikle ri alanlar, 1925’ıe tarikatların yasaklan ması ve tekkelerin kapatılması ile 1926'da Avrupa medeni hukukunun toptan kabu lüydü. Bu önlemler radikal olarak yeniydiler; çünkü, devletin artık kendine bağlı olmayan dinsel kurumlara ve yurttaşlar arası kişisel ilişkilere önceden görülme miş bir ölçüde müdahale etmesi anlamına geliyordu. Bu sadece kurumlar ve yasa mayı değil, ama sıradan yurttaşın “hayat tarzı’’m da etkiledi. Bununla birlikte, ya kın bir dinsel yönü bulunmayan ve Türk hayat tarzını Avrupalılaştırmaya yönelik önlemlerde bile, laiklik ve ulema karşıtlı ğı bir rol oynadı; Mustafa Kemal, kıyafet reformu seferberliğini başlattığı Kastamo nu’daki 1925 tarihli söylevinde açık bir şekilde, şeyh ve din adamlarının kamusal alanlarda törensel giysiler giyerek sadece devlet tarafından atanmış memurlara ait olan otoriteyi gasbettikleri gerçeğine ve binişlerin bu kullanımının yasaklanması gerekliliğine işaret etti,10 Kemalistlerin medreseleri (ve daha sonra bir de imam okulları ile İstanbul’daki ilahiyat fakülte sini) kapatma kararları da, çoğu İslâmî eğitimin modernleştirilmesini fevkalade önemseyen Jöntürklerin fikirleriyle açık bir kırılma teşkil etti. ____________MİLLİYETÇİLİK___________ Avrupalı akademik oryantalizmin ve İs mail Gaspırah’nın Usııl-u Cedidinden et kilenen Rus lmparatorlugu’ndan gelen Türk entelektüellerinin etkisi altında, ayrı bir kimlik olarak Türklük’ün bilincine
L
İ
Z
M
varmak ve bundan gurur duymak, yüzyıl dönümünde Osmanlı yönetici eliti arasın da yaygınlık kazanıyordu; ancak Osmanlı Türk entelektüelleri için bu, Osmanlı te baası (ve çoğu kez Osmanlı Devleıi’nin bir hademesi) ve Müslüman olmanın en azın dan eşit bir biçimde önemli olduğu kar maşık bir kimlikte sadece tek bir unsur du. Pantürkçü duyarlılıklar, panislâmcı duyarlılıklar gibi, İttihatçı hükümet tara fından siyaseLen kullanıldı, ancak inanmış pantürkçü çevre çok dar kaldı ve bıı çev reye Rusya’dan göçenler hakim oldular, İt tihat ve Terakki Fırkası hiçbir zaman Os manlI’dan ziyade Türk olan bir devleti ter cih etmedi ve Haşan Kayalı’nın göstermiş olduğu gibi, Araplar ve Arnavutlar tarafın dan onlara yöneltilen Türkleştirme itham ları büyük ölçüde aklandı.11 Ahmet Rıza, millet ve milliyetçilik me seleleri hakkında hiçbir zaman çok fazla yazmadı, ancak birçok çağdaşımnkiler gi bi fikirleri zamanla evrildi. 1890’larda hâlâ açıkça bir Osmanlıcıydı ve ona göre milli yet Fransız Devrimi geleneğindeki ihtiyari ve kanuni bir kavramdı, 1902’den sonra, sadece Osmanlı İmparatorlugu’nu savun manın değil, bunun içinde Osmanh-Müslüman elidnin mevkiini savunmanın da. Fırka önderleri için gittikçe daha önemli hale geldiği tedrici bir değişim yaşandı. 1906’yla birlikte bu değişim tamamlan mıştı,11 Bu dönemde, Osmanlı-Müslüman oranlılıgı ile Türk milliyetçiliğini birbirin den ayırmak zordur, fakat Müslüman elit içinde baskın unsur Türk olduğu için, Türklük de daha fazla önem gördü. Bu nunla birlikte, Ahmet Rıza hiçbir zaman açık sözlü bir Türk milliyetçisi olmadı, Osmanlı imparatorlugu’nu tanımlamak için “Türkiye” terimini diğer Osmanlı en telektüellerinden daha önce kullanmış ol sa da, Abdullah Cevdet tutarlı bir biçimde fitilindi Aııasır’ı savundu, “Osmanlıcılık” teriminden hoşlanmamış olması, Osmanlı yurtseverliğini, monarşiye bağlılığa değil, farklı cemaatlerin ortak menfaatlerine da-
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ N
yanır görmesi gerçeğine bağlıdır.13 BüLün Jöntürkler içinde Abdullah Cevdet belki de bir cumhuriyetçi olmaya en çok yakla şandı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, Osmanhcıhkm illasım kabul etmek zo runda kaldığında gelişmemiş Kürt millî hareketine dahil olarak, Türk milliyetçili ğine değil, kendi Kürt kökenlerine döndü. Paradoksal olarak, birçok açıdan Kemalist programa en yakın olan düşünürün ta kendisi, ateşkes yıllan boyunca benimse diği siyaset yüzünden cumhuriyetçi rejim tarafından siyasetten men edildi. Gökalp, çoğu kez, Türk milliyetçiliği nin babası olarak tanımlanmıştır, fakat bu ancak kısmen doğrudur. Fransızca laique olma manasında sıkı bir laik olsa da, Gö kalp Islâm’a Türk millî kimliğinin kurucu bir unsuru olarak önemli bir yer verdi. Hakikaten, bazı yazılarında milleti en yüksek otorite olarak Tanrı’yla eşit sayar görünür.14 İslâm ve milliyetçiliğin bağdaş maz olduğuna dair geleneksel İslâmî gö rüşü reddetti ve dirilmiş Türk millî devle tini hem Islâm, hem de Türk dünyasının siperi olarak gördü. Gökalp (her ne kadar bu konudaki fikirleri oldukça bulanık kal sa da) Islâm'ın Türkleştin İmesini savundu ve hakiki bir popüler dini, millet inşası için bir güç kaynağı olarak kabul etti, Ağaoglu, gençlik yıllarında kendisini, siyaseten Rus lm paratorlugu’nun bir Müslümam, kültürel olarak da Farsî ya da Şiî bir Müslüman olarak tanımladı.15 Tedricen, pantürkçü milliyetçilik kendisi için gittikçe daha önemli oldu, fakat -en azından Cumhuriyet’in kuruluşuna dekyaşayabilir bir m illî devletin temelini oluşturmak için gerekli olan millî kimli ğin birleştirici bir parçası olarak dinin vazgeçilmez olduğu görüşünde olduğu için, devlet ve dinin tamamen birbirinden ayrılmasını reddetti,16 Yusuf Akçura, Üç Krizi Siyaset olarak b ilin e n m eşhur m ak aleler d izisin in 1 9 0 4 ’ıeki yayım ının sonrasında, Türk Ocakları kulüpleri ve Tıîrk Yurdu dergisi
O S M A N L
K A Y N A K L A R I
çevresinde gelişen Türk milliyetçi akımı nın tanınmış önderiydi. Temel tezi, Os manlI imparatorluğumun kendisini Türk milliyetçiliği ile tanımlaması ve kendisini Türk dünyasının başına koyması gerekli liğiydi. Pantürkçü milliyetçiliği, bu dö nemde henüz ırkçı yananlamlar taşıma yan ve daha uygun bir şekilde “etnisite” olarak çevrilebilecek olan, ırk kavramına dayanıyordu.17 Birinci Dünya Savaşı’nın (ve Rus devriminin) ardından, büyük öl çüde siyasal pantürkçü tutkularını terk etti ve bunun yerine, hem siyaseten, hem de akademik olarak Kemalist millet-inşası çabalarını destekledi.1® KEMAU5T MİLLİYETÇİLİK BU RESME NASIL OTURUYOR? 1923’ün baharı kadar erken bir dönemde, Lozan’daki görüşmelere halen ara veril miş ve barış daha çok uzak görünürken, Mustafa Kemal, (her ne kadar, o dönem de, hâlâ cumhuriyetçi bir rejimden tama men farklı bir tür olduğunu iddia etse de) halefi oldukları Osmanlı Devleti’nden farklı, yeni ve Türk bir devlet kurmuş ol duklarından bahsetti. Mustafa Kemal ta rafından, en azından 1919’dan bu yana, arada sırada Osmanlı İmparatorluğunun muadili olarak kullanılmış, ödünç alın mış bir kelime olan Türkiye artık ülke için yegâne tanımlayıcı terim haline gel d i.1® “Türk-M üslüm an” ve “Osm anlıMüslüman” haklarından ve "Türk-Kürt dayanışmasından dem vuran Millî Mü cadele döneminin baskın söylemi bir ge cede lerk edildi. Halk Fırkası'mn 1927 ve 1931 tarihli programlarının da belirteceği üzere, yeni millî devlet Türk’tü ve Türk kimliği dil, hars ve m efkure'ye dayanıyor du. Türk milliyetçi söyleminin, daha ön ce tartışılan laiklik söyleminden farklı bir şekilde, büsbütün kendiliğinden açık bir şeymiş gibi içeriği tartışılmadan ya da gö rüşülmeden 1923’te kabul edilmesi çarpı cıdır. Aslında on beş yıl sonra. Tekin
49
K
50
E
M
A
Alp’in 1938’deki Le K enıalism em e l Kem a lizm ] dek, Türk milliyetçiliğinin doğasım ayrıntılarıyla tartışmaya yönelik bir teşeb büs görmüyoruz.20 Jöntürklerin fikirleriyle karşılaştırıldı ğında Kemalist milliyetçiliğin Akçura’nın etnik milliyetçiliğinden ziyade, Gökalp’in kültürel olarak tanımlanmış milliyetçiliği ne çok daha yakın olduğunu görürüz. Gö kalp’in Tönnies'den ödünç aldığı hars ve medeniyet arasındaki temel fark, KemalistIerce korunmuştur ve Gökalp gibi, onların bir yandan Avrupa medeniyetine geçişi desteklerken, öte yandan Türk kültürünün dirilişini savunmalarına el verir. Bununla birlikte, Kemalist milliyetçilikte bütünüyle eksik olan, Gökalp, Akçura, Agaoğlu ve belirli bir ölçüde Rıza ve Cevdet tarafından paylaşılan, İslâm’ın, millî kimliğin bir un suru ve toplumsal bir birleştirici olarak önemli bir rolü olması gerektiği fikridir. Kemal is tlerin 1923’ten başlayarak radi kal bir biçimde laik ve Türk milliyetçisi bir tavır almayı seçmeleri dikkate değerdir; çünkü, bu karar ya da kararlar dizisi tam da, geç Osmanlı tarihinde siyasal söylemin dinsel renge en güçlü şekilde büründüğü ne tanıklık etmiş olan dönemin hemen ar dından gelir, 1912’de Balkan Savaşı’mn patlamasından sonra ve kesinlikle Babıüli Vflfuast’nm (Ocak 1913 darbesinin) ardın dan, İttihatçılar halkı Müslüman dayanış ması duyarlılığına müracaatla seferber et meyi denediler. 1912’den sonra kurulan, adlarında millî lafım taşıyan birçok kulüp, komite ve cemiyet istisnasız Osmanlı Müs lüman mensubiyeti olan örgütlerdi. Millî iktisat programı yürürlüğe konduğunda, faaliyete geçen tüketici kooperatifleri, üre tici kooperatifleri, firmalar ve bankalar, ay nı şekilde genellikle adlarında millî keli mesini taşıyorlardı ve Avrupa menfaatle riyle işbirliği içinde Osmanlı iktisadının modern sektörlerini ellerinde tutan Hıris tiyan azınlıkla açık rekabet halinde, Os man lı Müslümanlarınca, Osmanlı Müslü manları için kurulmuşlardı.
L
İ
Z
M
1914-18 yılları, etnik/dinsel gerilimlerin ve karşılığında Osmanlı siyasetinin dinsel tinnetlerinin yoğunlaşmasına tanık oldu. Bu, doğrudan doğruya Ege Körfe zindeki Rum cemaatinin büyük bir bölü münün ihracıyla ve elbette, 1915’te Ermenilerin tehcir ve kırımıyla sonuçlandı. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Anado lu’daki millî direniş hareketi, Millî Müca dele, dinsel unsurlar katkılı siyasetin ulaş tığı en yüksek mertebeyi teşkil eder. Ha reketin, Temmuz 1 9 1 9 ’daki Erzurum Kongresi’nin bildirisiyle başlayan ve Sivas Kongresi, son Meclis-i Mebusan ve ilk Millet Meclisi’ninkilerle devam eden bil dirileri (L910-1923), aynı şekilde, Musta fa Kemal Paşa gibi hareket önderlerinin söylevleri, Anadolu nüfusunun ne ölçüde Müslüman dayanışması temelinde sefer ber edildiğini açığa çıkarır. İslâmî sembo lizm ve dinsel merasimler o denli görü nürdü ki Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir gibi oldukça muhafazakâr biri si bile bunun hakkında yazmıştır. Niha yet, 1923Te Lozan’da mutabık olunan nü fus mübadelesi, değiştirilecek grupları dinsel terimlerle tanımladı; Türkiye’den Rum Ortodokslar karşılığında Yunanis tan’dan Müsl Umanl ar.21 Bu bağlamda bakıldığında, Yeni Cum* huriyet’in siyasal önderliğinin radikal la iklik ve (O sm anlı-M üslüm an yerine) Türk milliyetçiliği siyasetini tercih etme leri daha da şaşırtıcıdır. Bu değişikliğin nedenleri, tatminkâr bir biçimde, hâlâ açıklanmahdır; fakat, en mantıklı açıkla ma, ülkenin hayatta kalmasına yönelik tehdidin ortadan kalkmasıyla birlikte, ge niş ölçüde seferberlik ihtiyacının da kay bolmuş olması gibi görünmektedir. Os manlI reformcularının iki kuşaktır kendi lerine sormuş oldukları “Devlet nasıl kurtanlabilir?" sorusu, başka bir anlam ka zandı. Askerî ve siyasal olarak kurtarıl mıştı. Şimdi Kematistlerin bir numaralı önceliği, servet ve kuvvet bakımından Avrupa’yı yakalamak için, toplumun ihya
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ N
O S M A N L I
K A Y N A K L A R I
51 Ekim 1919, Mustafa Kemal ve Heyet i Temsiliye üyeleri Tokat’ta Bu heyet, Amasya’da Bahriye Nâzın Salih Paşa'yla görüşerek bir uzlaşmaya varacak; ancak İstanbul hükümeti ile Anadolu ’d aki milliyetçi direniş hareketi arasındaki bu uyuşma çok k m ömürlü olacaktı. Yine de, Anadolu hareketinin İstanbul'daki hükümetin ve Halife-Padişahm rızası ve açığa vurulmamış desteğiyle yürütüldüğüne, taşrada uzun müddet inanılacaktır.
edilmesi ve modern leş tiril m esiydi, Mus tafa Kemal Paşa ve onun çevresinin gö zünde bu ancak laik bir miilî devlet bağ lamında başarılabilirdi. Laiklik ve milliyetçilik, şüphesiz, Ke malist ideolojinin özünü teşkil eder. Şim di Altı Oktan seçtiğimiz diğer iki ilkeye kısaca temas edelim. İNKILAPÇILIK____________ fnftıldpçılıİ! teriminin doğru tefsiri, Türkiyede uzun bir süredir hem akademik hem de siyasal bir tartışma konusu olmuştur; ancak, kanımca Mustafa Kemal ve taraf tarlarının bunu kullandıklarında kastettik lerinin devrimden ziyade reformizm oldu ğuna şüphe yoktur. Bu sadece bir etimolo ji sorunu değildir. Fransız Devrimi’ne yap tıkları birçok atıfta kullandıkları ihtilal te rimini kullanmaktan dikkatle kaçındılar, Jöntürkler ve benzeri bir şekilde Kemal is ıler için Fransız Devrimi ilham verici bir örnek olsa da, devrimci değildiler. Hakika
ten, Hanioğlu’nun işaret etmiş olduğu gi bi,^ Jöntürkler arasında, “rejimin devrim olmadan nasıl değiştirileceği sorunu, en önemli sorun addedildi”. Jöntürk düşünür ve siyasetçilerinin tüm bir kuşağı Gustave LeBon’un kitlelerin psikolojisine dair fi kirlerinden derinden etkilendiler ve sıkı bir biçimde entelektüel bir elit tarafından yönlendirilmeyen bir halkın irrasyonel davranış tarzından duyulan korku arala rında derine kök saldı. Kemalistler için, aşağıdan ayaklanma değil, yukarıdan yön lendirilen düzenli bir dönüşüm idealdi ve bu konuda geç dönem Osmanlı reformist leriyle hemfikirdiler. Monarşi kaldırıldı, ancak yönetici elitin hükmetme ve toprak sahiplerinin toprağı temellük etme hakkı hiçbir 2aman sorgulanmadı. _____________ HALKÇILIK_____________ Halkçılık kavramı, Kem ali silerce kullanıl dığı biçimiyle, her zaman belirsiz oldu. Bir yandan, Birinci Dünya Savaşı’nın Hal
K
E
M
A
ka Doğru hareketine ve dolaylı olarak Rusya’daki Narodmfci’ye bir şeyler borçlu olan, belirli bir “halk"m, bilhassa Anado lu köylülüğünün, romantik olarak ideal leştirilm esi unsuru vardı. Bunun daha önemli ve somut yananlamı, Türkiye’de sınıfların varlığının inkârı ve toplumun her kesiminin oynayacağı özgül bir role sahip olduğu mutlak millî dayanışma sa vunuşuydu. Mustafa Kemal 1922’de par tisini kurduğunda, bunun solcu ya da hatta sosyalist bir parti olduğuna dair en dişeleri giderebilmek üzere, Halk F ırkası’ndaki “Halk”ın bu anlama geldiğini açıklamak zahmetine girdi. Halkçılık teri mi, halihazırda bunu ienasıitçülûk ile de ğiştirilebilir olarak kullanan Ziya Gökalp’in gözdesi olmuştu. Sınıf mücadele sini inkârlarında, millî dayanışma çağrıla rında ve sınıf temelli örgütleri insafsızca bastırmalarında, ittihatçılar ve Kemalistler arasında dolaysız bir devamlılık var dır; fakat, sonrakiler (ittihatçılar arasın da, Birinci Dünya Savaşı boyunca ve An kara’daki ilk Millet Meclisi’nde belirli bir popülarite kazanmış olan) korporatizmi bile çok bölücü bularak reddettiler.23 Da yanışma kisvesi altında, Cumhuriyet’in sosyoekonomik politikaları, ittihatçıların 1913’ıe uygulamaya koymuş oldukları millî iktisat programının bir devamıydı. Bunlar, Yusuf Akçura ve Alman sosyalist silah tü ccarı A lexander H elphand’in (“Parvus”) fikirlerini tekrarlayarak, dev letin koruması altında bir “millî’’ burju vazi yaratmayı hedefledi. Jöntürk döneminin önde gelen düşü nürlerinin fikirleri ile Kemalist politikalar arasında büyük ölçüde ortak yanlar oldu ğu sonucu, mantıksal olarak ortak kay naklar olup olmadığı sorusuna yol açar. Bunları bulmak güç değildir. Çarlık Rusyası’ndaki Usttl-ıı Ccdid hareketinin, Rus im paratorluğundan gelen, Agaoğlu ve Akçura (ya da, hatta Hüseyin zade Ali) gibi Müslüman göçmenlerin düşünüşü için önemine halihazırda işaret ettik. Fakat
L
İ
Z
M
(lüicife manasında) dünyevilik üzerindeki vurgu ile ulema karşıtlığı, ama aynı za manda, bilime, eğitime ve toplumu dö nüştürmede entelektüel bir elitin rolüne duyulan inanç, düzenli reform ve ilerle me ile dayanışmacılığa dayanan bir top lum tercihi; bunların tümü, bizi neredey se otomatik olarak Fransız pozitivizmi doğrultusuna sevk eder. Ve hakikaten, jöntürk ideologları üzerindeki çalışmalar, Fransız pozitivizmiyle baglantılandırılan birçok ismin, bunları en derinden etkile yen isimler olduğunu ortaya koyar. An cak Jön türklerin kendileri ya da hatta on ları en derinden etkileyen Fransız düşü nürler gerçekten pozitivisı kabul edilebi lirler mi? Ahmet Rıza, elbette, öyle olduğunu kendisi itiraf etmiş bir pozitivistti. Önde gelen jöntürkler arasında emsalsiz bir şe kilde, gerçekten pozitivisı kilisenin men subu oldu ve Comte’un 1857’de ölümü nün ardından, hareketin çoğunluk kana dının başı ve Dinsel, (daha sonra Pozitivisl), Kurul’un Başkam olarak onun yeri ni alan Pierre Laffitte tarafından derinden etkilendi. Ahmet Rıza’nın, “bilimsel" bir elitin aydınlanmış rehberliği altında, iş bölümü dolayımtyla düzenli ilerlemeye dayalı ideal toplum resminin Laffitte’den devşirildiğirte hiç şüphe olamaz, Laffitte’nin pozitivizmin oldukça açık fikirli bir biçim in i tem sil etmesi ve “pozitivisı inanç sisteminin lemel ilkelerini cömert sağduyu dozlarıyla sulandırmaya meyilli olması’’24 yardımcı olmuş olmalıdır. An cak Hanioglu'nun işaret etmiş olduğu gi bi, işbölümü üzerine kurulan düzenli, uyumlu bir topluma dair fikirler, aynı za manda kolaylıkla toplumsal düzene dair eski Osmanlı fikirleriyle de telif edildi.25 Diğer Jöntürk yazarlarından hiçbiri, ör gütlü pozitivizm içinde yer alan kimseler le bu denli yakından ilişkili değildi. Bun lar arasında, pozitivistlerle temas halinde olan ve çoğu kez kendi kendilerini pozitıvist olarak nitelendiren bir dizi insan çok
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ
N
etkiliydi. Böyle merkezî bir figür, felsefeci ve tarihçi Ernest Renan’dır, Ağaoğlu, Ernest Rerıan’la doğrudan ilişkideydi ve tarıh ile din konularındaki fikirlerinde ke sinlikle ondan etkilendi. Renan laik ve ruhban sınıfın karşıtıydı, fakat yine de di ni temel bir insani ihtiyaç ve toplumsal bağ olarak kabul etti.28 Abdullah Cevdet Renan’la temas halindeymiş gibi görün mez; fakat Islâm ve Muhammed peygam beri, Renan'ın Vie de Jesııs’da [İstifim Htıyotıl Hıristiyanlığı ve İsa’yı ele almış oldu ğu gibi işleme çabası olarak değerlendiri lebilecek olan Dozy’nin Essuy sıtr l’Histobe de /’Jsfamisme’inin [Islâmcılığın Tarihi üzerine Deneme, çn] Türkçe çevirisi dolayımıvla bir anise celebve I meşhur bir dava, meşhur bir ihtilaf, çul oldu, Renan’ın, mil leti meşhur bir şekilde "günlük plebisit" olarak tanımlayan, fakat aynı zamanda ta rihsel olarak gelişmiş bir Fransız “millî k arak terin i idealize ettiği milliyetçilik kavramsallaştı rinasının da Jöntürkleri et kilemiş olduğu söylenebilir, Kemalist mil liyetçilik kesinlikle benzer, aynı anda hem ihtiyarî/kanuni, hem romantik olma vasfı nı sergiler. Ancak Renan bir pozitivist miydi? İlahiyatı ve metafiziği kabul etme di, fakat 1 8 4 8 ’de yazılan ama ancak 1890’da yayımlanan, pozitivizme en yak laştığı kitabı erken dönem RAveuir de la Science’ında [Bilimin G eleceği] Comte’u açık bir şekilde reddetti,27 Liltre’nin (pozi tivizm içindeki azınlık hizbinin önderi) yakın arkadaşıydı ve Laffiue’in College de France’a atanmasına yardımcı oldu, fakat pozitivizmi entelektüel bir deli gömleği olarak gördüğünü yazdı, Ahmet Ağaoğlu ve Yusuf Akçura’nın her ikisi de Paris’te 1874’te kurulmuş ve üst düzey Fransız yönetici kuşaklan ye tiştirmeye devam eden, ünlü Ecole Libre des Sciences Politiıjucs’de derslere devam ettiler. Burada entelektüel iklime, poziti vizm olmasa da, kesinlikle onunla ilişkili fikirler ve insanlar hakimdi. Bunlar ara sında en başla gelen, okulun kurucusu ve
O S M A N L l
K A V N A K L A R !
yöneticisi Emile Boutmy idi. Ağaoğlu ve Akçura (diğerlerinin yanı sıra) onun öğ rencisi oldular ve Abdullah Cevdet aynı zamanda Boutmy’nin fikirlerinden derin den etkilendi ve eserlerinden ( ‘‘Ingiliz halkının siyasa] psikolojisi’’ üzerine olan) birini Türkçe’ye çevirdi,28 Belki de hiçbir Avmpalı düşünürün jontürkler üzerinde, birçok eseri Abdul lah Cevdet tarafından çevrilen, Gusıave LeBon’daıı daha büyük etkisi olmadı, LeBon'un katkısı iki yönlü oldu. Bir yandan, ırkların gelişimine dair bir kuram oluş turdu, öte yandan kitle psikolojisinin te melleri attı. Sanayileşmiş bir toplumda kitlenin, kitle psikolojisinin rolüne dair fikirlerinin kökeni, Paris Komunu’nün hayaletinin liberal burjuvazide yarattığı korkuda yatıyordu. Bu fikirler daha sonra Mussolini gibi insanlarca benimsenecek tir, fakat Jöntürkler için de oldukça ikna edici oldular. Bu kısmen aralarındaki bir dizi askere (ya da en azından askerî eği lim almış insana) bağlı olabilir. “Gürulı"u denetim alımda tutmak için kanun ve dü zen ihtiyacına yaptığı kuvvetli vurgu, LeBon’u Fransız subayları arasında da çok popüler kılmıştır, LeBon’u pozitivist ola rak kabul edebilir miyiz? Şüphesiz LeBon pozitivizmden ilham almıştı. Kitle psiko lojisi üzerine çalışması, bilime dayanan bir sanayi toplumunda demokrasinin uy gulanamaz olduğunu gösterme çabası olarak görülebilir ve bu anlamda Comte’un otoritaryanizmiyle uyum içindedir. Fakat Comte ilham kaynaklarından sade ce b irisid ir.29 Darvviniznı ve H erbert Spencer’in fikirleri de düşünüşü için en az bunun kadar önemliydi. Nihayet elbette. Ziya Gökalp üzerindeki karşı konulmaz etkisi iyi bilinen Emile Durkheim’ı anmahyız. Durkheim poziti vist olarak başladı ve 29 yaşında sosyoloji dalında ordinaryüs profesör olarak atan masını pozitivizmin etkisine ve Comte’un sosyolojiyi bilimin bir dalı olarak savunu suna borçluydu. Alanında temel Komtçu
53
K
54
E
M
A
L
dogmayı, sosyoloji metodolojisini ve iiç faz kuramını benimsedi. Bununla birlikte, 1895’te yeni ufuklar açan Les Regles de İn M6thode Socioİogûjue’ini [içtimaiyat LA(dü nün Kaideleri] yayımladığında, “Comte’a karşı tutarlı bir biçimde eleştirel” olmuştu ve artık kendisini pozitivist değil, rasyo nalist olarak tanımlıyordu,30 Elbette, bu figürler sadece Jöntürk dü şünüşü üzerindeki en önemli etkiyi yara tan bir avuç insanı temsil eder; fakat ilk sonuç şöyle görünecektir: “Pozitivist” ya za rlann etkileri başlıca Jöntürk düşünür lerinin hepsinin fikirlerinde görülebilir, ancak bu yazarlar pozitivizm İçinde öyle farklı akımlara aittirler ki aynı ve tek bir harekete mensup oldukları güçlükle söy lenebilir. Aslında, Renan, Durkheim, LeBon ve Boutmy’yi, daha uygun bir şekilde “bilim cilik” olarak anılan geniş Avrupa akıntı içinde telakki etmek muhtemelen daha iyi olacaktır,31 Laffitte istisnası dı şında, bunlardan hiçbiri aslında tanım landığı dar anlamıyla Pozitivizm’e -farklı biçimleriyle, İnsanlık Kilisesi’n e - mensup değildi. Aynı şey jöntürklerin kendileri için de doğrudur. Sadece Ahmet Rıza po zitivist hareketin etkin bir mensubuydu. Aynı zamanda hepsi pozitivizme geniş ta nımıyla -sadece tabiatı değil, ama aynı zamanda tarih ve toplumu, bunların geli
İ
Z
M
şimlerini belirleyen kanunları ortaya çı karmak amacıyla, bilimsel modelleri uy gulayarak açıklamayı gözeten entelektüel akım- bağlıydı. Bu geniş pozitivizm akı mıyla bazı temel tavırları paylaştılar: ruh ban karşıtlığı, bilimcilik, biyolojik mad decilik, otoritaryanizm, entelektüel elİtizm, kitlelere duyulan derin güvensizlik ve milletlere ve toplumlara bir bütün ola rak yansıtılan belirli bir tür Darwinizm. Milliyetçilik elbette pozitivistlerle ortaya çıkmadı; ancak Jöntürklerin okuduğu, çalıştığı ve entrika çevirdiği Fransa’nın, 1870 mağlubiyetiyle yaralanmış ve jö n türklerin hareket ettikleri muhafazakâr li beral çevrelerde militan ve revanşist bir milliyetçiliğin yaygın bir toplum olduğu unutulmamalı. Fin de sied e Jyüzyıl sonu, çn] Fransası’ndan sogurdukları tüm bu tavır ve fi kirler bohçası; ruhban karşıtlığı, bilimci lik, biyolojik maddecilik, otoritaryanizm, entelektüel elitizm, kitlelere duyulan gü vensizlik, sosyal Darwinizm ve milliyetçi lik, daha sonra Jöntürk düşünür ve yayın cıları tarafından, devletlerine ve toplumiarına kendi fikirlerine göre -kendilerin den önceki Jöntürklerden çok daha fazlaşekil verecek bir durumda olan Kemalist eylemcilere aktarıldı. □ ÇEVİREN ÖZGÜR GÖKMEN
DİPNOTLAR 1
Nimet Onan (der,), Atatürk'ün S6y/ev ve De meçten // {!9 -6 -!9 3 8 ), Ankara: TTK, 1959, s. 90.
2
Nimet Ün an (der.), A t a tü r k 'ü n S ö y le v ve Demeç/erı II (1 9 -6 -1 9 3 8 ), Ankara: TTK, 1959,
3
da Milliyetçilik, Etnisite ve Emek, çn) içinde, Londra: I.B. Tauris, 2001, s, 207-220. 4
Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin S iy a si F ik irle ri 18981908, Ankara: İş Bankası, 19&4, s. 131,
S.144-146.
5
Erik-Jan Zürcher, "'Fundamentalism' as an Exclusionary Device in Kemalist Turkish Nationalisın" (Kemalist Türk Milliyetçiliğinde Dışla yıcı Bir Araç Olarak "Köktencilik", çn], VVillem van Schendel ve Erik-Jan Zürcher (der.), id e n -
6
Şükrü Hani oğlu. The Y o u n g T u rks in O p p o sitio n [Sır Siya sa l Ö r g ü t O la ra k "O sm an!) İttih a t ve T e ra k k i C e m iy e ti' ve " J ö n tü r k lü k " (18891902)], Oriord; Okford University Press, 1995, s. 200. Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin S iy a sî F ik irle ri 18981908, a.g.e., s. 179.
t it y P o litic s in C e n t r a l A sia a n d th e M ü slim W o rld : N a tio n a lism , E th n ic ity a n d L a b o u r in th e Tvven tieth C e n tu ry [Orta Asya ve Müslü
man Dünyasında Kimlik Politikaları: 20.Yüzyıl
7
Uriel Heyd, F o u n d a tio n s o f T u rk ish N a tio n a lism : The L ife a n d T ea eh in g s o f Z iya G ö k a ip
K E M A L İ S T
D Ü Ş Ü N C E N İ N
(Ziya G ö k a lp : Türk M illiy e tçiliğ in in Tem elleri],
O S M A N L
20 Erik-Jan Zürcher, "Young Turks, Ottoman
Londra: Luzac and Company, 1950, s. 91. 8
A. Holly Shissler, T u r k is h Id e n t it y fietvveen Tvvo E m p ire s: A h m e t A ğ a o ğ tu 1869-1919 [İki imparatorluk arasında Türk kimliği: Ahmet Ağaoğlu 1869-1919, çn], yayımlanmamı} dok tora tezi, Şikago, 2000, s. 276-281.
9
François Georgeon, T ü rk M illiy e tç iliğ in in K ö k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (1 8 7 6 -1 9 3 5 ), Ankara: Yurt Yayınevi, 1986, s. 89.
10 Nimet Ünan (der.}, A t a t ü r k 'ü n S ö y le v v e D e m e çle ri II (19-6-1938), a.g .e., s. 215-216. 11 Haşan Kayalı, A ra b s a n d Y o u n g T u rks: Ottom a n ism , A ra b ism , a n d Isla m ism in tb e O tto m a n Em p ire, 1908-1918 [Jöntürkler ve Arapiar: O sm a n lıcılık, E rk e n A ra p M illiy e tç iliğ i ve islâ m cılık (1908-1918)], Berkeley: University of
California Press, 1997, s, 113. 12 Şükrü Hanioğlu, P re p a ra tio n F o r A R e v o lu tio n : V ı= Young Turks, 1902-1908 [Bir devrim hazır lığı: Jöntürkler, 1902-1908], Oxford: Oxford University Press, 2001, s. 300. 13 Şükrü Hanioğlu, B ir S iy a s a l D ü ş ü n ü r O la ra k D o k to r A b d u lla h C e v d e t ve D ö n e m i, Ankara: Üçda) Neşriyat, 1981, s. 216-219. 14 Bunda Durkheim'ı izlediği iddia edilebilir, fa kat Heyd'in i;aret ettiği gibi, Gökalp Durkheim'ın "toplum" kavramını "millet" kavramıyla deği|tirmiştir. Uriel Heyd, F o u n d a tİo n s o f Tu rk ish N a tio n a iis m : T h e L ife a n d T e a ch in g s o f Z iy a G ö k a lp , Londra: Luzac and Company,
1950, s. 57, 15 A. Holly Shissler, T u r k is h Id e n t it y B e tv v e e n Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ t u 1 8 6 9 -1 9 1 9 , a.g .e,, s. 110 ve sonrası.
16 A. Holly Shissler, Turkish Id e n t it y B e tv v e e n Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ lu 1 8 6 9 -1 9 1 9 , a.g .e,, s. 132.
17 1921 tarih li R e d h o u s e S ö z l ü ğ ü 'n e atfen, Erik-Jan Zürcher, "The Vocabulary of Müslim Nationaiism" (Müslüman Milliyetçiliğinin Lügatçesi, çn], In te rn a tio n a l Jo u rn a l o f (he 5ocio lo g y o f L a n g u a g e 137 (1999), s. 90. 1B François Georgeon, Türk M illiy e tç iliğ in in K ö k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (18 7 6 -1 9 3 5 ), a .g .e ., s. 106 ve sonrası. 19 Nimet Ünan (der,), Atatürk'ün Söy/ev ve Pem eçteri I I (19-6-1938), a .g .e „ s, 70, 92.
K A Y N A K L A R !
21
Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics 1908-1938" (Jöntürkler, Osmanlı Müslü manları ve Türk Milliyetçileri: Kimlik Politika ları 1908-1938, çn], Kemal H. Karpat (der.), Ottoman Past and To d a y’s T u rk e y [OsmanJı ve Dünya: O sm a n lı D e v le ti ve Dünya T a rih in d e k i Yerf\ içinde, Leiden: Brill, 2000, s. 176. Erik-Jan Zürcher, "Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics 1908-1938", a.g.e., s. 150-179.
22 Şükrü Hanioğlu, The Young T u rks in O p p osition, a.g.e., s. 207.
23 François Georgeon, Tü rk M illiy e tç iliğ in in K ö k e n le r i: Y u s u f A k ç u r a (1 8 7 6 -1 9 3 5 ), a .g .e ., s. 109. 24 W. M. Simon, E u ro p e a n Po sitivism in th e N in ete e n th C e n tu ry : A n Essay in In te ile c tu a l Histo ry (19. yüzyılda Avrupa Pozitivizmi: Entelek-
tüel Tarih Üzerine Bir Beneme, çn], Ithaca: Cornell University Press, 1963, s. 63, 25 Şükrü Hanioğlu, 77ıe Young Tu rks in O p p osition, a.g .e., s. 204. 26 A. Hoily Shissler, T u r k is h Id e n t it y B e tvv e e n Tvvo E m p ir e s : A h m e t A ğ a o ğ lu 1 8 6 9 -1 9 1 9 , a.g.e., s.132.
27 W. M. Simon, E u ro p e a n Positivism in the W/neteenth Century; An Essay in In te ile c tu a l Histo ry, Ithaca: Cornell University Press, 1963, s. 95, 28 Şerif Mardin, Jö n tü rk le rin Siyasi F ik irle ri 18981908, a.g.e., s. 131; Şükrü Hanioğlu, The Yo ung T u rks in O p p o sitio n , a.g.e., s. 233. 29 Robert A. Nye, The Orig/ns of Crovvd Psychoiogy: Guıfave LeBon and the Crisis o fM a s s D e m o cra cy in th e T h ird R e p u b lic [Kitle Psikolojisi nin Kökenleri: G ustave LeBon ve Üçüncü Cum huriyette Kitle Demokrasisinin Bunalımı, çn], Londra: Sage, 1975, s. 39, 30 W. M. Simon, European Po sitivism in the Wıneteenfh Century: An Essay in In te ile c tu a l History, a.g.e., s. 146. 31 Robert A. Nye, The O rig in s o f Crovvd Psych olo g y: G u sta ve L e B o n a n d th e Crisis o f M ass D e m o cra cy in the T h ird R e p u b lic, a.g .e., s. 9; W. M. Simon, E u ro p e a n Po sitivism in th e N in etee n th C e n tu ry: A n Essay in In te ile ctu a l H istory, a.g.e., s. 3.
55
—---------
Kemalizm ve Hegemonya? MESUT
YEĞEN
l.
_________________ İh_______________ __
Kemalizm hegemonik bir (program-) ide oloji midir? Ya da, toplumsal) anlamlan dıran bir ufuk olarak Kemalizm, ulusalpopüler bir kolektif istenci örgütleyebi ld i bir “adlandırmalar" toplamına, genel bir entelektüel ve moral önderliğe denk düşmekte midir?1 Siyasî bir ideoloji ola rak Kemalizmin niteliğine dair bu soru nun, Kemalizmitı hegemonik kapasitesi ni anlamak üzere tasarlanmış en doğru soru olmadığını ve bu sebeple de, Kemalizmi yerli yerine oturtma işinde pek bir işe yaramadığını peşinen kabullenmek gerekir. Kapsam ve performans itibariyle, zamana dayanıklı ve müşahhas bir Kemalizmi varsayması itibariyle peşine dü şülemez bu soru yerini, Kemalizmin de ğişen kapsam ve performansını hesaba kalan bir başka soruya terk etmelidir, Kemalizmin hegemonik kapasitesini an lamamızı mümkün kılabilecek daha ye rinde bir soru şudur: Türkiye siyasî tari hinde Kemalizmin hegemonik bir ideoloji performansını gösieıdiği bir dönem oi imiş mııduı ? Bu “yerinde” sorunun kastettiği ortadadır: Hegemonik kapasitesinin anla şılması, kapsamı ve performansı itibariy le, Kemalizmin tarihsel seyrini izlemeyi gerektirir.
Kemalizmin tarihsel seyrine dair bir çö zümlemenin odaklanacağı öncelikli mo ment, biç şüphesiz, Kemalizmin “zuhur etme" dönemidir. Bu, kabaca Nuiuh’un CHF kongresinde okunması (1927) ile başlatılıp, fırkanın devletle bütünleşerek “dünyadaki ilk parti-devletin" oluşması2 ve partinin Altı Ok’unun anayasal pren sipler olarak kabul edilmesiyle (19351937) bitirilebilir bir dönem-momente işaret eder. Bu ortaya çıkma momentinde Kemalizmi mümkün kılan söylemsel eko nomiye bakıldığında, görünen şudur: Ke malizm, kendisini epey önceleyen Türki ye'nin modernleşme-Batılılaşma serüveni ni -belirli bir okuma/sabiıleme üzerin den- sürdürme girişim lerinden birisi, şüphesiz siyaseten en başarılı olanıdır. Bu, Kemalizmin muhtevasına dair iki önemli özelliğe işaret eder. İlkin, Kema lizm, Türkiye'nin modernleşme-Batılılaşraa serüveni içerisinde mümkün olmuş bir ideolojidir, İkinci olarak ise, bu serü veni özel bir biçimde oku manı n/sabitlemenin, yorumlamanın ve sürdürmenin adıdır. Kemalizmin bu iki Özelliği, Kemalizmle Türkiye modernleşmesi arasındaki ilişkiye dair oldukça önemli bir durumu gösterir: Türkiye modernleşmesi, Kema lizm benzeri ideoloji ve programların sa-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
Sert m izacı keskin üslûbu, Kemalizmin otoriter yanını besleyen ideolojik konumu ile rejimin en 'şiiri "figürlerinden biriydi Recep Peker. Kürsüdeki harareti siyasi çizgisinin bir yansım asıydı sanki,,
bitleme girişimlerine açık, genel ve dola yısıyla Kemalizme indirgenemeyecek bir serüven olmuştur. Diğer bir deyişle, Ke malizm, Türkiye modernleşmesinin teda rik elliği toplumsalı görme biçimlerinden yalnızca birisidir. Kemalizm, Türkiye’nin modernleşme-Batıhlaşma serüvenini ku şatmadığı gibi, bu serüvende hep olmuş olan toplumsalı görme biçimlerinden bi risidir; dahası öteki bir kısım görme bi çimleri pahasına mümkün olmuş bir gör me biçimi... Kemalizmin lıegemonik ka pasitesinin anlaşılması için bu son nokta nın üzerinde durmak gerekiyor, Türkiye modernleşmesinin Kemaliz min ortaya çıktığı momente kadarki ge nel seyrine kaba bir bakış şunu gösterir. Bu seyir, esasen bütün modernleşme de neyimlerinin hulasasını oluşturan temel bir gerilim olarak geçmiş ve şimdi gerili mi etrafında gerçekleşen bir hikâye ol m uştur. M erk eziyetçilik , karşı ya da adem-i merkeziyetçilik,3 Türkçülük, Os
manlıcılık ya da kozmopolitanizm, sekülarizm, İslâm ya da Gelenek kategorileri arasındaki gerilimlerse, bu genel gerilim hikâyesinin al t-öykülerin i oluşturmuştur. Bu kaba fotoğrafın anlattığı, anılan bu öy küler toplantının, bu öyküler arası farklı eklemlenme ya da kapışma ihtimalinden dolayı, Türkiye modernleşmesine dair farklı görme biçimlerine imkân tanıyan genel bir söylemsel zemini döşediğidir. Nitekim, Kemalizm, bu farklı görme im kânlarından birisi olmuştur. Diğer bir de yişle, Kemalizm, anılan bu genel söylem sel zemini kuran unsurların bir kısmının, geçmiş karşıtlığı üzerinden ve şimdi genel göstereni altında özel bir eklemlenmesin den başka bir şey değildir. Tabii ki, öteki birtakım eklemleme girişimlerini aileden özel bir eklem lem e,4 Kemalizmin (en azından bir dönem için) kapsamım oldu ğu gibi, görece değişmez çekirdeğini de tayin edecek olan bu eklemlenmeyi özel kılan şudur: Kemalizm, radikal bir sekü-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Recep Peker
dan hazırlanmış ve program açıkla maları onun tarafından yapılmıştır. Pe
AHMET
ker, Kemalist Tek Parti devletinin inşa sında ve Kemalist ideolojinin oluşu munda, özellikle Altı Ok'un belirlen mesinde en büyük paylardan birine sahip olmuştur.
Y ILD IZ
K a d ro dergisinin, yönetici elitten bağımsız olarak Kemalizmin anti-fa-
Recep Peker, Tek Parti döneminin “ kudretli" devlet adamı ve İdeologu,
58
bu sıfatıyla da C H P programlarının mimarıdır. C H P içinde Kemalizmin devletçi kapitalist yorumunu geliştiren ve hararetle savunan Peker, 1931-36 döneminde, Tek Parti rejiminin en
şist, "sol" bir yorumunu geliştirme arayışları karşısında, "Kemalizm ne dir?" sorusuna cevap arayışının bir yansıması olan ve 1934'te İstanbul Üniversitesi İnkılâp Tarihi Kürsüsü'nde verilmeye başlanan İn k ılâ p D e r s le r in d e Kemalist inkılâbın askerî ve da hili siyaset boyutlarının anlatımıyla Recep Peker görevlendirilmiştir. Pe-
Önemli organı olan, milletvekili aday
ker'in burada verdiği dersler Ü lk ü
larını belirleyen ve kararları bütün
dergisinde yer almış ve İn k ılâ p D e rsle ri adıyla yayınlanmıştır. Peker'in İde
parti üyeleri için kayıtsız şartsız bağla yıcı olan C HP Genel Başkanlık Kuru-
ker, partinin genel sekreteri sıfatıyla ve
olojik formülasyonları C H P program larıyla somut İfadesini bulmuştur. Ö y le ki, Atatürk'ün görüşleriyle C H P programları arasında bir farklılığın söz
1931 CHF tüzüğünün İkinci maddesi gereği, partinin daimi umumî reisi
konusu edilemeyeceği gibi, Peker'in program açıklam aları ile C H P 'n İn
Atatürk adına konuşma ve İş yapma
programlarında ifadesini bulan ide olojinin lafzı arasında da bir fark bu lunmamaktadır ( Parla, 1991, 150).
lu'nda, Atatürk ve İnönü ile birlikte üçüncü üye olarak bulunmuştur. Pe
yetkisine sahipti. CHP'ntn 1931 ve 1935 program taslakları onun tarafın
► larizm, etnisist bir milliyetçilik5 ve kapsam lı-otoriter bir merkeziyetçiliğin bir şimdi genel göstereninde düğümlenme siyle mümkün olmuştur. Öte yandan bu eklemlenmenin, bir geçmiş genel göstere ninde düğümlenerek anlaşdan/anlatılan geleneksellik-lslâm, kozmopolitlik ve taş ra kategorileriyle karşıtlıktan oluşan bir hudut üzerinde gerçekleştiği de belirtil melidir, Bu durum, Kemalizmin görece daha dayanıklı da olacak, başlangıç kap samına dair bir ilk saptamayı mümkün kılmaktadır: İslâm ve onunla yoğrulmuş geleneğe karşı radikal bir sekülarizm, et
nik heterojenliğe karşı, etnik olmasa da kültürel homojenliği öneren özümsemeci bir milliyetçilik ve her şeyi içine alıp, hiç bir şeyi dışarda bırakmak istemeyen bir devlet-bürokrasi fikri6 Kemalizmin kuru luştaki esasını oluşturur. Öte yandan, Kemalizmi mümkün kılan eklemlenmenin gerçekleştiği bu momentin, Türkiye mo dernleşmesinde esas yürütücü aktörün 19. yüzyılın büyük bir kısmında olduğu gibi saray ve saray bürokrasisi olmaktan çıkıp, genel olarak devlet bürokrasisi ol duğu bir dönem-moment olması da, Ke malizmin kuruluş esasını tayin edecek-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
C HP içinde "her şeyi devlete refe ransla, devlet İçin ve devletin içinde" anlamlandıran kanadın Önderi olan Peker, örgütlenme formu olarak faşistotoriter devlet yapılanmasına pek İti razı olmayan ancak ekonomik faali yetlerin sınıfsal karakterine atfettikleri Önemden dolayı da halkçı öğretinin "sınıfsız, imtiyazsız" bir toplum anla yışını benimsemeyen "liberal kanadı na" karşı sistematik bir mücadele yü rüttü ve bunu aktif politikadan çekilinceye kadar devam ettirdi. C HP içinde Celâl Bayar'ın öncülüğündeki liberal
59
kapitalizm savunucuları Demokrat Parti hareketiyle ayrı bîr siyasî orga nizmaya vücut verdiklerinde bile Peker'in şiddetli muhalefetine maruz kalmış, doktriner nitelikteki siyasî ve ekonomik devletçilik ile etnisist milli yetçilik anlayışı Peker'in temsil ettiği çizginin temel özelliği olarak öne çıkmrştır. Bir Osmanh subayı olarak Yemen, Trablusgarp ve Balkan Savaşları'na ka plan Peker, Birinci Dünya Savaşı ve M illî Mücadele'ye de katıldı. I. MecIis'in ilk genel sekreteri olan Peker, 1923'te Kütahya mebusu olarak ikinci dönem TBM M 'ye girdi. Aynı yıl Halk
tir,7 Türkiye modernleşmesinin değiş mezlerinden olmuş olan ve devlet-bürokrasi yoluyla toplumun tepeden ıslah (ve yeniden inşa) edilmesi fikri olarak tanım lanabilecek bu durum, bilindiği üzere, Kemalizmin genel kanonuna inkılâpçılık olarak tercüme edilecektir. Kemalizmin ortaya çıkış dönem-momentindeki kapsamım böylece tespit et tikten sonra, bu ilk Kemalizmin perfor mansına bakmak gerekiyor. Bu perfor mansın anılan kapsam tarafından koşul landığı şüphesiz. Ancak Kemalizmin performasını tayin eden kilit unsur, Kemaliz
Recep Peker, CHP’nin Tek Parti iktidarının en sert yüzünün tem silcisi olmuştur, Otoriterfaşİzan çizgisiyle, parti içinde önem li bir mihraktı. Çok partili hayata geçiş sürecinde, radikal bir Atatürkçü ve inkılâpçı restorasyon hattı çizerek, m uhalefete karşı tavizsiz bir politika izledi. Bu noktada tasfiyesi CHP yönetim i ve İnönü adına, bir "yumuşama"görüntüsü verme fırsatı oldu.
min esas olarak toplumun ıslahı peşinde ki devi e tin-bürokrasinin “ufku" olması dır. Modernleşme serüveni esnasında gi derek daha toplumsal bir karakter edin miş olmasına rağmen, d evle t-bürokrasi ile sivil toptum arasındaki mesafe, Kema lizmin bu zuhur etme momentinde, halen bir uçurum niteliğini taşımaktadır. Böylesi bir mesafe durumunda, Kemalizmin neredeyse kategorik bîr biçimde devletinbürokrasinîn ufku olması, bu ideolojinin performansı üzerinde tayin edici bir etki de bulunmuştur. Bütün bu dönem bo yunca Kemalizmin ulusal-popüler bir
K
E
M
A
İ
Z
M
Fırkası Katib-i Umumisi seçildi; bir sü
içinde devletçi kapitalizmin önderliği
re H a k im iy e t - i M illiy e gazetesinin
ni yapan Peker'i büyülemişti. CHP'lilerin "demokrasi" dedikleri
başyazarlığım yaptı. 1924-25 yılların da dahiliye vekilliğine getirildi. Fethi Okyar hükümetinin Şeyh Said isyanın
60
L
daki "yumuşak" tutumunu protesto ederek istifa etti, 1927'de ikinci kez Cumhuriyet Halk Fırkası genel sekre terliğine seçilen Peker, Mayıs Î931'de toplanan CHF'nin Üçüncü Kurulta yında bu göreve yeniden getirildi. Bu görevi sırasında Tek Parti yönetiminin güçlenmesinde önemli rol oynayan Peker, Mayıs 1935'teki Dördüncü Ku-
Tek Parti düzenini Peker şöyle açıkla maktaydı: "Türkiye Cumhuriyeti bir parti devletidir. Parti devletle beraber çalışır. Demokrasi, halk tarafından halk için devlet idaresi demektir. Fa kat demokrasi hiçbir yanına dokunu lamaz, değiştirilmez, olduğu gibi alı nır bir rejim değildir. Her memleketin ihtiyacına göre uygulanması gereken bir kavramdır." (Goloğtu, 1974, 189). Kurultay'da dördüncü kez genel sek
ruttay'dan önce Avrupa'da, özellikle İtalya ve Almanya'da uzun bir incele me gezisine çıktı. Bu gezideki göz lemlerinden yola çıkarak kurultaya su nulmak üzere yeni bir tüzük ve prog ram tasarısı hazırladı ve parti-devlet özdeşliğini savundu. Hazırladığı prog ram, bir parti programı olmaktan çok bir devlet düzeni programıydı ve bu
reterliğe seçilen Peker, 15 Haziran 1936'da bu görevden alındı. Peker'in görevden alınmasında CHP içinde ka natlar arasındaki mücadelenin ve ikti dar paylaşımında Atatürk'ün karizma sını gölgeleyecek gelişmelerin önünün alınmasının yanı sıra, Türkiye'ye yö nelen İtalyan tehdidinin güncelleşme si de rol oynamıştır. Recep Peker Tür
niteliğinden dolayı da, programın te
kiye'deki İtalyan ve Alman sempatile rinin hamisi mevkiindeydi.
mel esasları 1937'de Anayasaya dahil edilecekti. Faşizmin İtalya'da, Naziz min de Almanya'da kitleleri harekete geçirmede sağladığı başarı ve başta si lah üretimi olmak üzere endüstriyel üretimde kaydettiği aşamalar C H P
kolektif istence denk düşen bir adlandır malar toplamı olduğunu gösteren güçlü bir işaret yoktur. Diğer bir deyişle, top lumsala bakışta devletin-bürokrasinin penceresi olarak Kemalizmin, bu mo mentte genel ya da popüler-ulusal bir ta hayyüle denk düşecek bir biçimde sivil toplumdan beslendiğini ya da karşılık bulduğunu düşünmeye imkân yok gibi dir. Nitekim, 1924’te Terakkiperver Cum huriyet Fırkası’na, 1930’da Serbest Cum huriyet Fırkası'na gösterilen teveccüh ve nihayet 1950’deki ilk serbest seçimde De mokrat Parti’nin zaferi, bu karşılık bula
Üç gün sonra da Parti Genel Baş kan Vekili İsmet İnönü, partiyi devlet partisi olarak konumlandıran ünlü bildiriyi yayımladı. Siyasî otorite dev let ve hükümet kavramlarında toplan-
mama hikâyesinin alt-başhklannı oluştu rurlar. Bütün bu sivil toplum nezdinde karşılık bulamama hali, 1930'larm Kemalizminin ulusal-popüler bir kolektif isten ce denk düşen bir “adlandırmalar” topla mım örgü deyebil en genel bir entelektüel ve moral önderlik kuramadığını ve dola yısıyla da hegemonik bir ufuktan mah rum olduğunu gösterir,8 Esasında, top lumsal bir rızayı örgütlemek, farklı top lumsal grupların ufkunu tek bir ufuk içe risinde genelleştirmek ya da sivil toplum nezrinde karşılık bulmanın Kemalizm açısından öncelikli kaygılar olmadığı or-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
h
e
g
e
m
o
n
y
a
di. Devlet başkanı île hükümet başka nı bu otoritenin tek temsilcisi haline getirildi. Bildiri, bir anlamda partili si yaseti ortadan kaldırıyordu, çünkü içişleri bakanlan CHP genel sekreteri,
rulunda Adnan Menderes'i "psikopat" olarak nitelemesi yüzünden muhalefet milletvekillerinin meclisi boykot et melerine yol açtı. Buna İnönü ile iliş kilerindeki sürekli gerginlik de ekle
valiler de C HP il başkanı yapılmıştı. Bu görüşlerin sahibi Peker'in görev den alınması, aslında bir tür "fikrî ik tidarda kendi zindanda" durumuydu. Ortada fikrî ve ideolojik bir anlaş mazlıktan çok, iktidarın Atatürk'ün
nince Eylül 1947'de istifa etmek zo runda kaldı ve 1950'de öldü. "M illî Şef" deyimini ilk kullanan kişi Peker'dir. Peker'e göre, milletçe üstün olabilmek için ulu bir şefin etrafında kenetlenmek şarttır. "Isıtıcı, besleyici
şahsında odaklanm asını ö n le y ici "kontrolsüzlüklerin" önlenmesi, yani bir iktidar paylaşımı tercihi söz konu
ve alıp götürücü" vasıflarıyla şef, ulu sun babasıdır. Nitekim, 1936'da ger
suydu. Aynı durum, Meclis başkanı Kazım Özalp ve Başbakan ismet İnö nü'nün görevden alınmalarında da görülmektedir. Peker, 1934-42 ydları arasında An kara ve İstanbul'daki üniversite ve yüksek okullarla Harp Akademisi'nde inkılâp tarihi dersleri verdi. İnkılâp dersleri, "hayattan alınan ilham"la ha yatı dönüştürmeyi amaçlayan Kema list inkılâbı gençliğe öğretme ve bir "inkılâp şuuru" oluşturmak amacıyla
çekleştirilen parti-devfet özdeşliğin den sonra Atatürk için en çok kullanı lan sıfat, "şef" sıfatı olmuştur. Bayar'ın hükümet programım açıklarken M ec lis genel kurulunda yaptığı konuşma "şef edebiyatının" en tipik örneğidir. 1938'dekî olağanüstü C HP Kurulta yında, Atatürk "Ebedî Şef," İnönü de "M illî Şef" olarak ilan edilmiştir. "Disiplinli hürriyet" kavramı etrafın da otoriter bir rejimin sözcülüğünü yapan Peker, Yeni Türkiye'nin siyasî
Saraçoğlu hükümetlerinde dahiliye
rejiminin belirlenmesinde faşizm, Na zizm ve komünizmin etkisini itiraf
vekilliği yaptı. Ağustos 1946'da çok partili dönemin ilk hükümetini kuran Peker, sert tutumu ve Meclis genel ku
eder, ancak bu ideolojilerden millet beraberliğini bozucu unsurlar ayıkla narak yararlanıldığını belirtir.
tadadır, Kemalizm, bizzat kendisinin de ifade ettiği üzere, halka rağmen halk için bir ideolojidir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, Ke malizm ya da Kemalizmin taşıyıcısı ola rak devlet-bürokrasi, kendi ufkuyla sivil toplum arasındaki uçurumdan bihaber olmadığı gibi, bu uçuruma kayıtsız da de ğildir. Diğer bir deyişle, Kemalizmin or ganik bir ideoloji olma yolunda ciddi hiç bir niyet taşımadığım düşünmek olanak sızdır. Aksine, görünen odur ki, Kema lizm radikal sekülarizm, etnisist milliyet çilik ve otoriter-merkeziyetçilik üçleme
?
sinden mürekkep program-ideolojisini si vil toplum alanında karşılık bulacak ve ondan beslenecek bir biçimde tercüme et meyi hep önemsemiştir. Nitekim, Kema lizmin halkçılığı ve köycülüğü bu çerçe vede değerlendirilebilir. Bu tercüme faali yetinin önemsendiğinin belirgin bir işare ti, bu uğurda profesyonel-kurumsal bi rimlerin oluşturulmasıdır. Halkevleri ve Köy enstitülerini, devletin toplumu gör me biçimine ve onu ıslah etme fikrine si vil toplumun katılmasını sağlama amacı taşıyan kurumlar olarak değerlendirmek pek de abartılı olmasa gerektir.9
61
K
E
M
A
1931 ve 1935 C HP programları he men bütünüyle Peker'in ürünüdür. 1931 programının ruhunu ulusçuluk oluşturmuş, bu "ruh" eğitim-öğretimden sermaye-emek ilişkilerine kadar her bölüme yansımış ve CHF'nin söy lemde totaliter, eylemde otoriter Tek Parti ideolojisinin omurgasını oluştur
L
İ
Z
M
ulustur" anlayışında ifadesini bulan, devlet karşısında ferde hiçbir Ö2 erk hareket alanı bırakmayan yekpare ka rakterinin bulanık olmayan bir resmini
muştur. Peker,1935 CHF programında
vermektedir. İç bütünlüğü korumak amacıyla, devletin örgütlerinin yanı sıra "ulusal olarak örgütlenmek," Pe ker'in ana vurgularından biridir. Ata türk etrafında oluşturulan lider kültü,
yer aldığı şekliyle ulusçuluk ilkesini açıklarken, bu ilkeyi yalnızca parti de
sosyo politik, ideolojik ve ekonomik muhalefetin tasfiyesinin ulusal bir
ğil devlete de mal etme zarureti üze rinde durur. Nasıl cumhuriyetçi olma
misyon olarak görülmesi, bütün va tandaşları resmî ya da potansiyel üye si olarak gören Tek Parti anlayışı, Ke
yan bir Türkiye düşünülemezse, ulus çu olmayan bir Türkiye de düşünüle mez. ilerici hayat tarzının korunması için bu iki ilke de eşit derecede önem lidir. Peker, anarşizm, Marksizm, fa
malist Tek Parti devletinin totaliter ka rakterinin açık tezahürleridir. Milliyetçiliği, "milliyetçi Türkiye re jiminin Cumhuriyet Halk Partisi prog
şizm, hilafetçilik ve beynelmilelcilik
ramında nas haline gelmiş esasları"
akımlarına karşı ulusçuluğun Türkiye için taşıdığı "bütünleştirici” niteliği vurgular. Türk halkını korumak için,
arasında zikreden Peker, "inkılâp ve istiklal" kavramlarıyla tanımladığı Ke malist dönüşümün kökenlerini açıkça telaffuz etmekten kaçınır. Osmanlı
Türkiye'nin kapılarını bu tür akım ve ideolojilere kapatacak ulusçu kilide, hem parti hem de devlet sahip olmalı dır. Peker'e göre, ulusçuluk hem parti hem de devletin akidesidir. (Peker, 1935, 10). Peker'in 1935 program açıklamala rı, Kemalİ2 min "devlet örgütlenmiş
Netice itibariyle, zuhur etme dönemin de Kemalizmin performasına dair söyle nebilecek olan ortaya çıkmıştır. Sivil top lumdan beslenmemiş ve bu alandan bir karşılık görmemiş oluşu ve hakimiyetini tesis etmede toplumsal rızanın örgütlen mesini önemsememesi, hepsinden önem lisi, ulusal-popüler bir tahayyüle denk düşen bir “adlandırmalar/çagırmalar” toplamını örgütleyebilen genel bir ente lektüel ve moral önderlik kuramayışı, î930Tarın Kemalizmini hegemonik bir toplumsal ufuk olarak nitelemeyi imkân sız kılmaktadır.10 Nitekim, belki de tam
geçmişini reddederken, Türk tarihine referansını, "Türk ulusunun kanındaki yücelik"le sınırlayarak tarih-dışı bir ulusçuluk tasviri yapar. Kan ulusçulu ğuna önem atfetmez görünürken sü rekli olarak Türk ulusunun kanındaki saflık ve yüceliğe atıfta bulunmanın
da bu nedenledir ki, Kemalist ufuk-programın taşıyıcı partisi ilk serbest seçimler de iktidarı bırakmak durumunda kala caktır.
III.
______________
CHP’nin 1950’de almış olduğu kesin ye nilgi Kemalizmin birinci dönemim de ka patır. Aslında, bu durumu, bir yerde, Ke malizmin sonu olarak bile görmek müm kündür. Çünkü, bilindiği üzere, bu tarih ten sonra tecrübe edilen genel siyası prog ramlanıl hemen hiçbirinin başat ideolojik
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
işaretlediği ikircikli tutum, Peker'in ulus oluşumunda, Atatürk'ün "ırk ve menşe birliği" olarak ifade ettiği kan birliğini, önemli bir unsur olarak gör
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
içinde tanımlamakta, böylece Kürt, Çerkez, Laz, Pomak gibi Türk unsuru dışındaki etnik toplulukları sanal top luluklara indirgemekte ve "dış kay
düğünü ortaya koymaktadır. Peker'e
naklı telkinler" olarak soyutlamakta
göre, Osmanlı imparatorluğu'nun du raklama ve çöküş dönemlerinde,
dır. Farklı etnik kökene sahip olanlar ya da olduklarını düşünenler ulusal topluluğa katılamazlar; çünkü ulusal topluluğun tek bir etnik kökeni vardır, o da Türklüktür. Aynı düşünceler, M e
"...bozulması mümkün olmayan tek bir şey, Türk kanı, bütün bu gürültüler içinde temiz kalmıştı. Batı Türkleri bu çöküntü içinde kanının arılığını koru
denî B ilg ile r kitabında Atatürk tarafın
du ve sakladı. Dünyaya Batılılık Örne ği gösteren Osmanlı ordusunun yük
dan da dile getirilmiştir. Peker, Hıristi yan ve Yahudi azınlık mensuplarının
sekliği, devlet idaresinin kötülüğüne
dil ve ülkü birliğini benimsemeleri ha linde, C H P 'n in bunları bütünüyle Türk kabul edeceğini belirtmekte, böylece hem ümmet hem de reaya anlayışlarını reddetmektedir.
rağmen, bu orduları yaratan bay Türk Ulusu'nun kanındaki yücelikten ileri geliyordu." (Peker, 1984, 16). Bu sözler kan ulusçuluğu söylemini yansıtmakla birlikte, daha çok millî
Sert ve otoriter kişiliğiyle, parlamen
seciye teorisi bağlamında düşünülebi lecek, dolayısıyla ırkçı olmaktan çok etnîsist bir söylemin ifadesidir. Peker, İngiliz devrimîni Fransız devriminden ayırt eden unsurlar arasında, "iki ulus arasındaki kan farkT’nı da sayar. Os-
ter rejim karşısında "disiplinli hürriye ti" Öne çıkaran ve "her şeyin devlet
manlı Devleti'nin küllerinden bir Türk ulusunun doğmasını sağîayan faktör lerden biri, yine "kan vaziyetedir. Peker, ulusal kültürü yekpare bir tarzda, ulus-halk-etni-kültür Özdeşliği
adlandıran!, 1930’larda olduğu gibi, Ke malizm olmayacaktır. 1950Teri Kemalizmin sonu olarak nitelendirirken kastedi len budur; yani, Kemalizmin genel bir siyasî programın başat ideolojik adlandı ran! olma halinin sonu. 1950 sonrasında Kemalizmin seyrine dair bu tereddüt ve sınırlama önemli, çünkü, genel bir siyasî programın ideolojik adlandıranı olma ka biliyetini yitirmiş olmakla birlikte, Kema lizmin 1950 sonrası Türkiye siyasetinde b ir gen el gûsleren olara k mevcudiyetini devam ettirdiği kesindir. Kemalizmin 1950 sonrası akıbetine dair olarak işaret
için" var olduğu otoriter bir sistemin erdemine inanan Peker, Kemalist ide olojinin otoriter niteliğinin Atatürk dö nemindeki formülasyonuna en büyük katkıyı yapmış, doğru bildiği yolda tek başına yürüyen bir "kesin inançIT'dır. Eğer Kemalist İnkılâbın bir ikinci ada mı varsa, üçüncüsü hiç şüphesiz Pe ker'd ir.
edilmeye çalışılan bu müphemlik, Kemalizme dair önemli bir saptamayı zorunlu kılar. Bütün devamlılığına rağmen, Kema lizmin genel seyrinde temel bir kopukluk söz konusudur: görece sistem atik bir siyasî programı sabitleyen bir adlandırma olmakla, 1950 sonrası belli başlı bütün siyasî programların başvurduğu genel bir gösteren olmak arasındaki bir kopukluk. Bu kopukluk-devamlılık durumu açıklan maya muhtaçtır. işaret ettiği siyasî programın buharlaş masına rağmen Kemalizmin bir genel gösteren olarak mevcudiyetini devam et-
63
K
E
M
A
Falih Rıfkı Atay HANDE
ÖZKAN
L
İ
Z
M
özel kalemi (1914) olarak çalıştı. Birin ci Dünya Savaşı patlak verdiğinde Falih Rıfkı IV. Ordu Karargâhında Cemal Paşa'nın yanında yedek subay olarak gö rev yapmak üzere Suriye ve Filistin'e gitti. (1914-1917). A te ş ve Güneş (1918) ve Zeytindağı (1932) isimli eser lerinde bu yıllara ait anılarını anlatmak tadır. Falih Rıfkı savaşın son aylarında
Falih Rıfkı Atay'ın 1894 yılında İstan bul'da banlayan yabamı 1971 yılında
64
aynı yerde son buldu. Rehber-i Tahsil Rüştiyesi'nde, Hüseyin Cahit Yalçın'ın müdürü olduğu Mercan İdadisi'nde ve
İstanbul'a döndü (1917) ve önce Bahri ye Nazırı olan Cemal Paşa'nın Özel Kalem Müdür Muavini, sonra da Çarkçı Mektebi'nin edebiyat öğretmeni olarak çalıştı (1918). Mütareke döneminde Kazım Şinasi (Dersan), Ali Naci (Karacan) ve Necmettin Sadık (Sadak) ile bir
Darülfünun Edebiyat Fakültesi'nde
likte Akşam gazetesini kurdu ve 1926
okudu. Yazı hayatına 1911 yılında Ser
yılma kadar yazdığı makalelerde Millî Mücadele hareketine karşı olanları sert
veti Tunun, Tecelli ve Kadın dergilerin de yayımlanan şiir ve kısa nesirleriyle başladı. Gazeteciliğe geçişi ise 1913 yı lında Tanın gazetesinde "İstanbul mek tubu" başlığı altında yazdığı cumartesi
bir dille eleştirdi. Bu nedenle idam iste miyle tutuklanıp Divanı Harbe verildiy se de İnönü zaferinden sonra kurtuldu.
sohbetleriyle oldu. Bu dönemde ayrıca
Yine bu dönemde Şair, N e d im , Yeni M ecm ua ve Büyük M ecm ua gibi dergi
Bab ıâli M ektubi Kalem i'nde kâtip
lerde yazılar yazdı. Y e n i M e c m u a
(1913) ve daha sonra Dahiliye Nezareti
1917-1923 yılları arasında Türk Ocağı tarafından çıkarılmış ancak Mütareke
Kalem-i Mahsusu'nda Talat Paşa'nın
tirmesine yol veren, diğer bir deyişle. Kemalizmi bir kopukluk-devamlılık belir sizliğiyle donatan, CHP'nin 1950 seçimle rinde aldığı yenilginin Kemalizmin ve onun dayandığı bütün kurumsa! ve ente lektüel geleneğin genel ve toptan bir ye nilgisi olmamasıdır. Görünen odur ki, Kemalizmin içinden boy verdiği gelene ğin stratejik hedefi olan ve hiç şüphesiz Kemaiizmi önceleyen Batılı, ulusal ve seküler bir devlet/toplum inşa etme işinin kabası, diğer bir deyişle, kurumsal boyu tu, CHP iktidarı bırakmazdan önce aşağı yukarı tamamlandığı gibi, bundan da önemlisi, “Baııh-ulusal-seküler bir devlettoplum” fikri. Tek Parti iktidarının nihayetlenmesinden sonra uzunca bir dönem.
neredeyse 1990’lara kadar, Türkiye siya setinin asgari zemini olmuştur. Bütün bu dönem boyunca boy veren temel siyasî programlar bu asgari zeminin üzerine bi na edilmiştir. Bu durumun anlamı şudur: Türkiye modernleşmesinin 1930'lardaki özel yorumu olarak Kemalizm değil, an cak Türkiye modernleşmesinin Kemaliz min bu özel yorumundan bağımsızlaşmış genel akideleri, geçerliliklerini 1950 son rasına taşımıştır. Tersinden söylemek ge rekirse, 1950'yle birlikle yenilen ya da geçersizleşen Batılı, ulusal ve seküler bir devlet-toplum fikrine denk düşen Türki ye modernleşmesinin genel patikası değil, fakat bu genel patikayı, radikal bir sekülarizm, kültürel homojenliği öneren etni-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
ve Millî Mücadele dönemlerinde kapa tılmıştı. Falih Rıfkı, 1 Ocak 1923 tari hinde Hamdullah Suphi Tannöver, Ziya Gökalp, Yakup Kadir Karaosmanoğlu, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Necmettin Sadık Sadak, Avram Galantİ ve Ahmet Ağaoğlu'nun da katkılarıyla dergiyi ye niden yayımlamaya başladı. B ü y ü k M ecm ua ise, 1918 yılının karamsar si yasal ortamında birçok farklı görüşten yazarın Sabiha ve Zekeriya Sertel'in öncülüğünde halkı cesaretlendirmek amacıyla çıkardığı bir dergiydi. Falih Rıfkı Millî Mücadele'nin başlarında An kara'ya geçerek Mustafa Kemal'in gü venini kazandı ve 1923-1938 yılları arasında Çankaya'da Mustafa Kemal'in yanında kaldı. Millî Mücadele sonrası Mustafa Kemal'in isteğiyle II. Büyük Millet Meclisi'ne Bolu'dan milletvekili seçildi (1922), daha sonra da uzun yıl lar Ankara m illetvek illi olarak TBMM'de görev yaptı. Ardından H a k i m iyeti M illiye , U lus ve M illiye t gazete lerinde başyazılar ve kendi kurduğu D ü n y a gazetesinde de başyazı, fıkra, sohbet ve anılarım yayımladı. 1924 yı-
sist bir milliyetçilik ve her şeyi içine alıp, hiçbir şeyi dışarda bırakmak istemeyen bir devlet-bürokrasi fikrinden oluşan da ha özel bir patikaya dönüştürmek isteyen Kemalizmdir. Ancak kabul etmek gerekir ki. bu ye nilgi Kemalizmin kategorik iptaliyle de ğil, ’Kemalizmce gösterilenin dönüşü müyle sonuçlanmıştır. Görünen odur ki, 1950 sonrasında aldığı yenilgiyle birlik te, Kemalizm, 1 9 3 0 ’larda işaret ettiği kapsamlı bir ıslah ve inşa programından, genel bir “Batılı-ulusal-seküler devlettoplum" fikrine doğru çekilmiş ve siste matik olarak tarif edilmiş bir fikirler seti ne işaret etmek yerine, Türkiye siyaseti nin asgari zeminini tarif eden genel ilke
65
Falih R ıfkı Atay\ Kem alizm in önem li orta katm an aydınlarından veya vıügerizatorlerindendir. Otoriter bir Kem alizm yorum u artynış, dem okrasi fik rin e hep şüpheyle yaklaşm ıştır. Iında Mustafa Kemal'in isteğiyle Zekeri ya Sertel ve Hakkı Tarık Us'un yanında H akim iyeti M illiy e gazetesinin iyileşti rilmesine yönelik projede yer aldı. La tin alfabesine geçiş sürecinde Dil Encü-
leri göstermeye başlamıştır. Nitekim, bir noktadan sonra, Kemalizm yerine daha gevşek ve daha az sistematik bir fikirler setini ifade eden Atatürkçülüğün kulla nılmaya başlaması bu dönüşümle ilgili olsa gerektir.11 Türkiye modernleşmesinin genel birta kım prensiplerine işaret etmeye çekilerek daha mütevazı ve genel bir ideolojik ko numu işaretlemeye başlaması, Kemalizmin 1950 sonrası hakkında konuşmayı adeta imkânsız kılmaktadır. Bu imkânsız lık haline yol veren şudur: Kemalizmin çekilmiş olduğu modern, ulusal ve seküler bir devlet/toplum fikri Türkiye siyase tinin asgari zeminini tayin ettiği ölçüde, bu asgari zem inde sahne alan bütün
K
E
M
A
L
İ
Z
M
meni'nde çalıdan Fatih Rıfkı yaşamı bo yunca CHP'nin savunucusu oldu; 1930
diğimiz şey, bizim işimize yarayacak ihtilalci terbiye ve İnkişaf metotlarıdır."
yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fır
(Atay, 1935) Falih Rıfkı'nın 1930'lu yıl
kasını eleştirdi, çok partili yaşama ge
larda yazmış olduğu bu satırlarda dik kat çeken komünist ve faşist rejimlere yönelik vurgu, kendi sözlerinde belki de en iyi ifadesini bulmaktadır. Kema
çildiğinde CFHP'yi savunmayı sürdürdü ve 1950 yılında DP iktidara geldiğinde muhalefete geçerek U lu s gazetesinde DP'yi eleştiren yazılar yazdı. Falih Rıfkı Atay gazeteciliğinin yanı
lizm, Falih Rıfkı'nın gözünde faşizm ya da komünizm gibi bir ideolojidir. Üste
sıra, bir edebiyatçı olarak ve gezi yazı
lik henüz bitmemiş "yürüyen, kımılda
larıyla tanındı. Son derece kıvrak ve akıcı bir dille yazdı. Devrin önemli isimlerinden ve farklı dönemlerde bir
yan, arayan, canlı ve oynak bir ihtilal dir" (Atay, 1932), Ancak bu dinamizm, bu bitmemişlik aynı zamanda bir tehli
likte çalıştığı Zekeriya Sertel anılarında Falih Rıfkı'yt Türkiye'nin "en zeki, en
ke unsurudur Kemalizm için, işte bu nedenle Falih Rıfkı ısrarla Kemalizmin
kabiliyetli edip ve yazarlarından biri" (Sertel, 19771 olarak anlatır. Falih Rıf-
sistemleştirilmesi gerektiğini vurgula
gezi yazılarında tartıştığı en temel me
makta; İdeolojisi ciddi bir biçimde ya pılmadığı sürece Kemalizmin her yöne çekilebileceğinden korkmaktadır. "Biz
sele Türkiye'nin Batılılaşması ve Ata türk devrimlerinin yayılması ve korun ması oldu.
de ara sıra gördüğümüz bu kargaşalık, programımız olmamasından, hatta ek sik olmasından değil, Kemalizmin ide
kı'nın gerek siyasî yazılarında, gerekse
olojisinin yapılmamasından, her tarafa “K E M A L İZ M T Ü R K İ Y E 'Y E M A H S U S T U R "
"Biz ne komünistiz; ne faşistiz: Kemalistiz. Bizim Rusya'da ve İtalya'da sev
siyasî programlar bir kısmıyla KemalistAtatürkçü olmuşlardır ve bu itibarla da, Kemalizm bir "her şeyi ve hiçbir şeyi im leyen”, bir “her yerde mevcut, mevcut-ol mayan" özelliğini kazanmıştır. Bizzat mevcudiyetine işaret etmek güçleşmiş ol makla birlikte ve belki de tam da bu yüz den, Kemalizmin hayaletleri artık Türkiye siyasetinin her yanındadır. Doğrusu, bü tün bu halinin, şöyle ya da böyle halen sı nırlanabilir, işaret edilebilir bir nesnelliğe denk düşüyormuşçasına Kemalizm üzeri ne konuşmaya devam etmek yerine, Ke malizm hakkında konuşmaktan vazgeç meyi daha makul ve cazip kıldığını kabul etmek gerekiyor. 1950 sonrası muhtevası üzerine ko
çekilebilir müphem ve umumi esaslar bir takımlarının hoşuna gitmesindendir." (Atay, 1932) Falih Rıfkı bu endişeyi dile getirdi-
nuşmak güçleştiği gibi, Kemalizmin bu dönemdeki performansına dair yapılacak bir çözümleme de ancak “aşırı bir yo rum" olabilir gibi görünüyor. Ortada üzerine konuşulabilir müşahhas bir Ke malizm olmadığından, Kemalizmin 1950 sonrasında hegemonik bir ideoloji per formansını gösterip gösteremediği, ilk bakışta anlamsız ya da içinden çıkılmaz bir sorudur. Ne var ki, bir hayalet durum olarak da olsa, devam eden mevcudiyeti, Kemalizmin 1950 sonrasında hegemonik bir performans gösterip gösıermediği so rusunun tümüyle iptal edilemeyeceğini gösterir. Bütün bu belirsizlik durumunda Kemalizmin performasına dair halen ge çerli bu soruyu cevaplamak için başvuru-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
ğinde yıl 1932'dir, ancak arzuladığı bu ideoloji hiçbir zaman net bir biçimde oluşmamış olmalı ki yıllar sonra 1965 yılında yazdığı İn a n ç adlı kitapta, her partinin Atatürkçü olduğundan, ancak bu sis perdesinin altında gerçek varlık larını ve emellerini gizlediğinden şika yet etmektedir. Sonraki yıllarda Ata türkçülüğü anlatan kitaplar yazması da hiç şüphesiz bu endişenin ve hayal kı rıklığının bir sonucudur. Falih Rıfkı'nın 1950'lerde ve 1960'larda yazdıkları kaygan bir zeminde takıIıp kalan ve farklı aksesuarlarla ber amaca uyduru
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
(Atay, 1932) Nasıl faşizm İtalya'nın, komünizm de Rusya'nın kendine has koşullarının bir sonucu olarak ortaya çıkmışsa Kemalizm de Türkiye'nin koşullarının bir ürünüdür. Falih Rıfkı bu tezini Kemalizmin pragmatik yü züyle ilişkilendirmektedir. Zaman za man komünizm ve faşizmi de "hayat denen korkunç realitenin bağrından sökülmüş fik irlerin kalıbı" (Atay, 1932) olarak tanımlasa da bu vurgu Kemalizm bahsinde çok daha yoğun bir biçimde yer almaktadır: "Mosko va'da kitap hayatı, bizde hayat kitabı
lan bir giysi halini alan gerçek Atatürk çülüğü anlatmak, öğretmek ve koru mak ister gibidir.
zorlamıştır." "Nazariye ezbercisi de
Peki Falih Rıfkı'nın gözünde Ata türkçülük nedir? O öncelikli olarak
Falih Rıfkı, Mustafa Kemal'i ve onun düşüncesini İncelerken temelde hep
Kemalizmin Türkiye'ye özgü bir ide oloji olduğunu vurgulamaktadır. Top
yozlaşmış ve kokuşmuş olan eskinin karşıtı olan genç ve yeni millî devlet teması üzerinde durmuştur. Mustafa Kemal ve onun Cumhuriyeti T91 ö'in
lumsal örgütlenme toprağa bağlı ola rak gelişmektedir: "içtimai organizas yon demek, insanların hayatını, mu ayyen bir toprak parçasında ve muay
ğil, hayat ve realjte adam larıyız." (Atay, 1932)
karanlığında doğmuş olan bir güneştir adeta ve Kemalizmi muhafaza etmek
yen bir devirde tanzim eden en uy
için yapılması gereken en önemli İş
gun müesseselerin hepsi demektir,"
"Kemalizmin Türk ve Türkiyeci, müs-
lacak makul bir yol, meseleye Kemaliz min hegemonikliği açısından bakmak ye rine, bu dönemde hegemonik olmuş ideoloji-programlarm Kemalistliği açısından bakmak olabilir. Meseleye bu açıdan ba k ıld ığ ın d a , so n u ç o rtad ad ır: tıpkı 1930’lardaki gibi, 1950 sonrasında da, Kemalizmin hegemonik bir ideoloji ol duğunu gösteren güçlü bir işaret yoktur. Bu aşırı yoruma imkân veren tespit şu dur: 1950 sonrası Türkiye siyasetinde popüler-ulusal tahayülleri örgütlemiş gö rünen belli başlı programların esas sabitleyeni Kemalizm olmamıştır. Sırasıyla söylersek, ne 1950’lerin “Yeter, Söz Milleıindir'’i, ne 1960’ların “Büyük, Kalkman Türkiyesi”, ne 1970’lerin “Halkçı Dü-
zen"i, ne de 1980’krin “Çağ Atlamacılıgı" esas olarak Kemalist ya da Atatürkçü dür.13 Diğer bir deyişle, toplumsal rıza nın örgütlenmesi üzerinden ve ulusalpopüler bir tahayyüle denk düşecek bir adlandırmalar/çağırmalar toplamı olduğu öne sürülebilecek bu programların hiçbi rinin başat sabitleyeni Atatürkçülük/Kenıalizm olmamıştır.13 Başat sabitleyeni Atatürkçülük görü nen 1960 ve 1980 darbe programları ise oldukça kısa bir zaman zarfında, popü lerliği kuşku götürmeyecek iki programa yerlerini bırakmışlardır. Bu durum, bu iki programın hegemonik kapasitesinin sınırlarını göstermektedir. İlkinde kentli yeni sınıfların popüler desteğini arkasına
67
K
E
M
A
takil ve istiklalci karakterine candan bağlı kalmak"tır (Atay, 1932). Her tür irredantizmin reddidir bu anlayış. Ona göre Mustafa Kemal'in cumhuriyeti la ik millî bir devlettir. Nitekim Falih Rıfkı Kemalizmin en büyük düşmanını şeriatçılık olarak görmektedir. Hatta Osmanlı mirası diye bîr şey de söz ko nusu değildir ve "kırtasiye ve maaş imparatorluğunun" sona erişini kutla mak gerekmektedir. Mustafa Kemal'in devrimlerinîn Falih Rıfkı'nın gözünde ki önemi tek bir sözcükle özetlenebi lir: Batılılaşma. Modern bir devlet ay gıtından harf devrimine, otoriteryen terbiye metotlarından laisizme ve hat ta faşizm ve komünizm övgüsüne her yenilik, temelde Batılılaşmaya yönelik bir adımdır.
_______ MOSKOVA VE ROMA Moskova ve Roma; bu iki sözcük belki de Atatürkçülükten sonra Falih Rıfkt'nın kelime dağarcığında en ön sıra da yer almaktadır. Birçok Türk aydını ve siyaset adamı gibi Falih Rıfkı da ge
alan sanayi burjuvazinin tarım ve ticaret burjuvazisiyle olan çatışmasını sanayi burjuvazisi lehine düzenleyen, İkincisin deyse genel olarak Türkiye burjuvazisi nin emekçi sınıflarla olan çatışmasını burjuvazi lehine sonuçlandıran bu iki müdahale, dügümleme/sabiileme nokta sını A tatürkçülüğün oluşturduğu dar darbe programlarıyla hegemonik olama mış ya da olmaya devam edememiş, di ğer bir deyişle geleceği vaat edememiş ler, ancak düğümleyen/sabitieyen unsu run Atatürkçülük olmaktan çıktığı iki hegemonik program-ideolojiye (büyük ve çağ atlayan Türkiye programlan) ge çiş sağlamışlardır. Bu itibarla, bu iki dar be programının h eğem on iki iği meselesi
L
İ
Z
M
rek faşizmin gerekse komünizmin oto riter disiplin mekanizmalarından etki lenmiş; bu ideolojilerin yeni insan ya ratma yolunda kitleleri harekete geçir menin ve eğitmenin tek yolu olduğuna inanmıştır. Falih Rıfkı'nın 1930'lu yıl larda yazdığı yazılar sert bir parlamen ter demokrasi eleştirisiyle doludur. İtal ya'da Fransız demokrasisinin mümkün olamayacağım açıklarken, milletleri zayıflatan bir prensip, demokrasi bile olsa doğru değildir demekte ve daha da ileri giderek milletlerin zaman za man bir diktatöre ihtiyaç duydukları görüşünü savunmakta, güçlü bir devlet kavramını benimsemektedir. Nitekim İtalyan faşistlerini Kuvayı Milliyecilere benzetmekte, sınıf farklılıklarını orta dan kaldıran korporatist ekonominin Türkiye'de de uygulanmasının gerekti ğini savunmaktadır. "Faşizm, mevcut sınıfların şiddetli ve müzmin kavgasını men etmeğe ve uzlaştırmağa çalışıyor: Kemalizm, he nüz sınıf kavgası doğmamış bir yurtta, demokrasi salgınlarının yerleşmesini menedecektir. Bizde şimdilik iki sınıf
temel bir belirsizlik içerir. Esas sabitleyenlerinden birisi Atatürkçülük olan bu darbe programlarının her ikisi de, esas sabitleyenleri arasında Atatürkçülük ol mayan hegem onik iki programa eşik oluşturmuştur. Öte yandan, 1950 sonrasının hegemonik üç programın Kemalizmle olan iliş kisinin aynı kıvamda olmadığını da be lirtmek gerekir. Açıktır ki, bu program ların her biri Kemalizmle farklı geçitler üzerinden köprü kurmuştur. Yine de, kabul etmek gerekir ki, bu programlar arasında, Kemalizmle en “yakın” müna sebet kurmuş görünen 1970’lerin halkçı lığı bile, Kemalizmle ancak özel bir “yen id en -can lan d ırm a” üzerinden ilişki
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
vardır: Garplı ve şarklı sınıf. Biz bü tün sınıfların garplılaşmasını, fakat garp memleketlerindeki sınıfların has talıklarını almamalarını istiyoruz." (Atay, 1932) Bu satırlar Falih Rıfkı'nın Kemalizmİnin ana ekseninin Batılılaşma hedefi olduğunu bir kez daha hatırlatmakta dır. Komünizm sınıf mücadelesi ilkesi ne dayandığından Falih Rıfkı'nın (ve Kemalİzmİn) benimsediği "sınıfsız, im tiyazsız toplum" anlayışıyla çelişmek tedir elbette. Ancak Moskova'nın Ke malizm için taşıdığı en büyük önem, kitlesel bir Batılılaşma hareketi olması dır. Bir kült olarak şefin varlığı, propa ganda ve "yığın sanatları" bakımından
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
Rıfkı, 1960'lara gelindiğinde Kemalİz mİn bir demokrasi ve hürriyet savaşı olduğunu, Mustafa Kemal'in diktatör lafını duymaktan bile rahatsız olduğu nu anlatmaktadır. 1930'larda överek bahsettiği, sanıldığı gibi kızd bir ce hennem olmadığını ortaya koymaya çalıştığı Sovyetler Bİrliği'nin yerini 1960'larda çok farklı ve olumsuz bir Sovyetler Birliği resmi almaktadır. Bu değişimde hiç şüphesiz 1960'larda Türkiye'de ivme kazanan sol hareket lerin Falih Rıfkı'da yarattığı endişenin
son derece zengin bir kaynaktır Mos kova'nın başardıkları.
ve rahatsızlığın etkisi büyüktür. Sosya lizmin sadece gelişmiş Batı ülkelerinde Özgürce yaşayabildiğini, Doğu'da ise üniformalı bir sosyalizmin ortaya çıktı ğını düşünen Falih Rıfkı bir kez daha Batılılaşma konusundaki ısrarını ve ha
Falih Rıfkı'nın 1930'lardaki yazıla
yal kırıklığını vurgulamaktadır. Ata
rındaki göndermeler genelde bu iki si yasa merkezine yönelik övgülerle do luyken 1960'lara gelindiğinde yazarın söyleminde kayda değer bir değişim göze çarpmaktadır. 1930'larda parla menter demokrasiyi eleştiren, diktatör
türkçülük düşüncesini Cumhuriyet'in
lerin gerekliliğinden dem vuran Falih
kurmuş ve Kemalizmi başat sabitleyen olarak kullanmamıştır. Takdir etmek ge rekir ki, 1 9 7 0 ’lerin H alkçı Dazetti’nin halkçılığıyla 1930’ların Kemalizminin h a lk çılığ ı arasında b en zerlikten çok farklılık vardır. 1970’lerin halkçılığının, 1930’larda olduğu gibi, egemenliğin kay nağı olarak ulusun çıkar çatışması içeri sinde olmayan yekpare bir topluluktan oluştuğu fikrine gönderme yapan korporatist bir halkçılık olmayıp, kapitalist bir ulusal pazarın gelişmesi ve kentlerin bü yümesiyle mümkün olan modern çatış ma biçimlerinden mustarip olma koşul larında adalet nosyonuna işaret eden bir halkçılık olduğunu iddia etmek müm kün görünmektedir.14
ilk yıllarında disiplin ve otorite temala rı üzerinde inşa eden Falih Rıfkı, 1960'lara gelindiğinde demokrasi ve hürriyet sevdalısı bîr İdeolojiden bah setmektedir. C H P'ye olan inancı ise eskiden olduğu gibi güçlüdür.
___________________ IV___________________
Kemalizmin bîr “her şey ve hiçbir şey” ol ması ve buna bağlı olarak da, “somut ve genel bir siyasi programın başat ideolojik sabitleyeni olmama hali” aşağı yukarı 1990’lara kadar devam edecektir. Bilindi ği üzere, doksanların ortalarından itiba ren bu durum değişecek ve Atatürkçülük olarak Kemalizm, kısmen 1930’lardakine benzer bir biçimde, yeniden, ancak bu kez hemen hemen tamamıyla Atatürk sembolizmi üzerinden, devlelin esas ak tör olduğu sistematik bîr inşa ve ıslah programının ideolojik sabi deyenlerinden biri olacaktır. Astında, Kemalizmin tarihsel seyri açı-
69
K
70
E
M
A
sındart bakıldığında, doksanlı yılların ol dukça “tutarsız” bir momente denk düş tüğünü teslim etmek gerekir. Pek iyi bi lindiği Üzere, 1990’ların sonuna doğru kanlı canlı bir ideoloji-program olarak karşımıza yeniden dikilmezden hemen önce Atatürkçülük-Kemalizm, aşağı yu karı en zayıf anlarından birisini yaşamak taydı. Ancak, en zayıflamış göründüğü bu anda, Atatürkçülük-Keuıali2m yeniden, hem de hiç hafife alınmayacak bir biçim de ve aşırı bir sembolizm15 üzerinden gö rünür oldu ve değinildiği gibi, bununla kalmayıp, genel bir siyasî programın başat ideolojik sabitleyenlerinden biri oldu, İlk bakışta tutarsız görünen bu durumun açıklanması için, yeniden Kemalizmle Türkiye modernleşmesi arasındaki ilişki ye dönmek gerekiyor. Yukarıda aktarıldığı üzere, 1950 sonra sında Atatürkçülük/Kemalizm Türkiye modernleşmesinin stratejik hedefi olan modern, ulusa! ve seküler bir devlet-toplum fikrine çekilmiş ve adeta onunla öz deşleşmişti. Oysa, bütün bir doksanlar boyunca Türkiye’nin tecrübe ettiği genel siyasî, kültürel ve iktisadi süreç tam da bu stratejik hedefin her üç ayağını birden zayıflatan bir toplam süreç olarak yaşan dı. Bir yandan, siyasal Islâm’ın yükselişi ve Kürt direncinin ayrılıkçı bir programla bütünleşme eğiliminin güçlenmesi, öte yandan, SSCB’nin çöküşü, Körfez Savaşı, küresel bir ekonomi ve siyasetin usul usul güçlenmesiyle oluşan yeni ‘uluslara rası’ ortama uyum sağlama sancısı, hep birden, Türkiye modernleşmesinin asgari zeminini oluşturan sacayaklarını sarsar oldu. Çünkü, bütün bu gelişmeler, üzeri ne aşağı yukarı genel bir uzlaşmanın ol duğu Batılı, seküler ve ulusal bir Türkiye projesini aşındırma ihtimali arz ediyordu. Görünen odur ki, Atatürkçülük/Kemalizm’in 1990’lardaki garip serüveni tüm bu devasa toplam süreçle alakalıdır. Bir yanda, Atatürkçülük/KemaÜzm’le özdeş leşmiş olan Batılı, seküler, ulusal Türkiye
L
İ
Z
M
fikrinin sosyolojik ve siyasî manada güç len düşmesi Kemalizmin -kayda değer bütün ideolojiler için bir vazgeçilmez olan- “geleceği vaat etme" kabiliyetini za yıflatırken, beri yanda da, anılan bu top lam sürece karşı gelişen tepkilerden olu şan bir genel refleks Kemalizme yeniden kan vermeye başladı. Diğer bir deyişle, doksanlarda karşısına dikilen güçlü di renç, modem, sektiler ve ulusal Türkiye fikrini yeniden canlandırdı. Nitekim, bü tün askerî ve devletlu niteliğine rağmen 28 Şubatı hafife alınamayacak bir popüler-siyasî destekle donatan da bu sürecin ta kendisidir; ya da bütün bu sürecin Türkiye’nin modernlik serüveninin esası na ilişkin olarak cereyan etmesiyle bağ lantılıdır. Bu noktada kritik olan şudur: modern, seküler ve ulusal Türkiye fikri, kendisini aşındıran bu surece tepki olarak yeniden canlanırken, gerek temel toplumsal sınıf ya da aktörlerin organik bir ideoloji örgüt lemekteki kifayetsizlikleri, diğer bir deyiş le, ortada bu tepkiyi anlamlandıracak en telektüel ve mora! bir önderliğin mevcut olmayışı ve gerekse de, anılan bu tepkiyi kışkırtan, genelleştiren ve örgütleyen esas unsurun askerî bürokrasi oluşu, modern, seküler ve ulusal Türkiye’nin “muhafaza sı" programının başat ideolojik sabitîeyenlerinden birinin Atatürk sembolizmi ol masına yol açtı ya da bunu kolaylaştırdı. Dolayısıyla, Atatürkçülük/Kemalizm bu gün otuzlarda arz etmiş olduğu bir özelli ği yeniden arz eder görünmektedir: genel bir siyasî programın başat ideolojik göste reni olmak. Ne var ki, Atatürkçülük/Ke malizm bugün, otuzlarda sahip olmadığı bir özelliği daha arz eder gibidir. Görünen odur ki, Atatürkçülük/Kemalizm bugün daha önce sahip olmadığı bir performansı sergiler olmuştur. Bugün, aşırı bir sembo lizm olarak Atatürkçülük/Kemalizm ve işaret ettiği modern, seküler ve ulusal Türkiye’nin “muhafazası” programı, esas olarak ordunun önderlik ettiği devlet bü-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
71
"Bugünkü manzaramız aşağı yukan bir dictatııre manzarasıdır. Vakıa bir meclis vardtr, fa k a t dahil ve hariçte bize dictateur nazariyle bakıyorlar/,,,) Ben ise, millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakm ak w tarihe o surette geçm ek istemiyorum." (1930. Atatürk’ün Serbest Ftrka’mn kuruluşunu teşvik eden sözlerinden.)
rokrasisince örgütlenmekle birlikte, sivil toplum nezdinde hacimli bir karşılık bu lan genel bir program haline gelmiş du rumdadır. Kabul etmek gerekir ki, bugün 28 Şubat’la simgelenen bu program, İstan bul’un büyük burjuvazisinden aît-orta sı nıf kentlilere, pop yıldızlarından yüksek yargıçlara, ev kadınlarından generallere, Ege ya da Akdeniz köylülerinden İstan bul’un yeni profesyonellerine açılan geniş bir toplumsal yelpazede karşılık bulmuş tur. Bu hal, Kenıalizmin tarihsel seyrinde önemli bir dönüm noktasıdır. Anlaşılan odur ki, Atatürkçülük olarak Kemalizm, genel bir siyasî programın başat ideolojik gösterenlerinden biri olarak sivil toplum nezrinde ilk kez kayda değer bir karşılık bulmuştur. Keza, görünen odur ki, esas olarak Kemalizm üzerinden düğümlenen bir temel siyasi program ilk kez kayda de ğer bir toplumsal onay üzerinden genel leşmekledir. Bütün bu yeni hal ve performans neyi
göstermektedir? Atatürkçülük olarak Kemalizmin ilk kez hegemonik bir ideoloji niteliği kazanmış olduğunu mu? Belki! Sivil toplum nezdinde kayda değer bir karşdık bulmuş olmasına ve toplumsal onay üzerinden genelleşme yeteneğini kazanmış görünmesine rağmen, Kemalizmin hegemonik olup olmadığına ilişkin bu tereddütün kaynağını açıklamak gere kiyor. Aldığı toplumsal onaya rağmen, Atatürkçülük olarak Kemalizmin bugün entelektüel ve moral bir önderlik kurup kurmadığı ya da bir an için kurmuş oldu ğunu varsayarsak bu önderliği devam et tirip ettiremeyeceğinin oldukça belirsiz oluşu bu tereddütün esas sebebidir. Atatürkçülük olarak Kemalizmin akıbe tine dair bu belirsizliğe mahal verense Ke malizmin doksanlarda yeniden canlandı rılmasında tayin edici olan modern, seküler ve ulusal Türkiye’nin “muhafazası” programına genel bir restorasyon progra mının eşlik ediyor oluşudur. Diğer bir de-
K
72
E
M
A
L
yişle, bugün sivil toplum nezrinde kayda değer bir onay bulmuş görünen bu prog ram, sökülme ihtimali güçlü, temel bir dikişlilikle “malûldür". Görünen odur ki, bugün modern, seküler ve ulusal Türki ye'nin muhafaza edilme projesi, Türkiye’yi soğuk savaş sonrasının küresel dünyasın da oluşan yeni mevzilere uygun olarak restore etme projesine tegellenmiş durum dadır. Mevcut halde, gereklilikleri farklı bu iki projeyi aynı anda işaret edebilmesi ne rağmen, bugünün Kemalizminin bu özelliğini koruyup koruyamayacağı belir sizdir. Aşırı bir genelleştirme üzerinden söylersek, bu belirsizliğin esas sebebi, 20. yüzyılın başında pürüzsüz olarak bir araya getirilen Batılı ve ulusal olma hallerinin,16 21. yüzyılın başındaki beraberliğinin artık gerilimli bir beraberlik haline gelmiş ol masıdır. Diğer bir deyişte, bugün Batılı ol makla ulusal olmanın gereklilikleri arasın da artık biTebir bir örtüşme durumundan bahsetmek mümkün değildir. Nitekim bu durum, bugünün Atatürk çülerinin garip heterojenliğinde de ken disini göstermektedir. Bugün gözlenen, Atatürkçülüğü, laiklik ve ulusallık ekse ninde ve (em peryalist-küresel) Batı’ya karşıtlık üzerinden kodlayanlarla, laik lik, ulusallık ve artık küreselleşmecilik demek olan Batıcılığı bir arada kodla mak isteyenler arasında, ileride nasıl çö züleceği belirsiz bir gerilimin mevcut ol
İ
Z
M
duğudur. Açıktır ki, sırasıyla söylersek, siyasal İslâm’ın ve em ik canlanmanın “pençesine" bırakılamayacak bir sekülarizm ve ulusallık üzerinde uzlaşmalarına rağmen, ulusallığın küresel bir iktisat ve siyasetçe aşındtrılmasına karşı çıkmak ya da çıkm am ak bu gerilim in esasını oluşturmaktadır. Ne var ki, anılan bu ge rilimin telif edilip edilemeyeceği, edildi ğinde Kemalizmin bu günkü genel işa retleyen olma statüsünü koruyup koruyamacağı, geleceğin açıklığından kay naklanan bütün belirsizliğe rağmen, bir muamma da değildir. Görünen odur ki, İslâm’ın siyasal niteliği ve Kürt direnci nin ayrılıkçı programlarla bütünleşme temayülü zayıfladıkça, Türkiye’nin 1990 sonrası dünyada oluşan yeni mevzilere ve küresel iktisada uyum gösterecek bi çimde restore edilmesinin gereklilikleri, modern, seküler ve ulusal Türkiye’nin muhafaza projesinin gerekliliklerinin önüne geçecek ve anılan belirsizlik bu yeni duruma uygun olarak telif edilecek tir, Ancak bu yeni duruma uygun siyasî programı sabitleyen ideolojik adlandıramn esas olarak Kemalizm olup olamaya cağı ya da böylesi bir programın entelek tüel ve moral bir önderliğe denk düşe cek bir adlandırmalar toplamını örgütle yip örgüt] eyemeceği, hiç şüphesiz, Tür kiye siyasetinin geleceğe açıklığınca ta yin edilecektir. □
DİPNOTLAR 1
Hegemonya kavramı, bu çalışma içerisinde, A. Gramsci'den E. Ladau ve Ch. Mouffe'a uza nan bir düşünsel devamlılık İçerisinde kavran maktadır. Bu kavrayışa göre, hegemonya ön celikle bir söylemin ya da ideolojinin, toplum salı radikal bir açıklık olarak kuran farkların ktmilerini (başka eklemleme girişimleri tara fından alt edilmeye müsait bir biçimde) ek lemleyerek, belirgin bir biçimde bir grup ya da sınıfa dair olmaktan, bunları temsil etmek ten kurtulmasıyla ve hep eksik ya da kısmi ol
maya mahkum bir genelliği ya da evrenselliği temsil etmesiyle alakalıdır. Açıktır ki, bu kada rıyla, diğer bir deyişle, bir imkânsızlık olarak toplumsalı mümkün kılan farklararası bir ek lemleme pratiğine sınırlı olarak hegemonya, modern siyasetin ontolojisine içsel olup, bü tün ideolojilerin neredeyse kaderidir. Bu du rumda, hegemonik kapasiteleri itibariyle ide olojiler, söylemler ya da toplumsal ufuklar arasında "halen" bir ayırım yapabilmek için, hegemonyanın toplumsala dair bir ufkun ulu-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
sal düzeyde bir popülerliği (eksik-) temsil ede bilecek bir eklemlemeler toplamım becerebilmesiyle, üstelik bu temsili toplumsal rızanın örgütlenmesi üzerinden gerçekleştirmesiyle de ilgili olduğunu eklemek gerekir. Diğer bir deyimle, peşinde olduğu adlandırmanın/çağırmanın kayda değer bir popülerliğe denk düş mesi ve zor yerine, esas olarak rızanın örgüt lenmesi üzerinden gerçekleşmesi, toplumsala dair bir ufkun hegemonik addedilebilmesi için elzemdir. Hegemonya kavramına dair bu kavrayışın döşendiği temel metinler için bkz. A. Gramsci, P riso n N o te b o o k s, Lavvrence and VVishart, Londra, 1971; E. Ladau & Ch. Mouf fe, H e g e m o n y and S o c ia list S tra te g y , Verso, Londra, 1985; E. Laclau, N e w R e fle c tio n s on th e R e v o lu tio n o f O u r T im e, Verso, Londra, 1990; Ch. Mouffe "Hegemony and Ideology in Gramscî", Ch, Mouffe (der.) Gramsci and M a rx is t T h e o ry , ftoutledge and Kegan Paul, Londra, 1979. 2
CHF başkanının cumhurbaşbanı, başkan yar dımcısının başbakan, genel sekreterinin içişle ri bakanı ve il başkanlarının vali olmasını ön gören düzenlemelerin akabinde, parti genel sekreteri Recep Peker Türkiye Cumhuriye timin 'dünyadaki ilk parti-devleti' olduğunu duyurmuştur. Bkz. C. Koçak, "Siyasal Tarih (1923-1950)", Sina Akşin (der.), T ü rk iy e T a rih i IV Ç a ğ d a ş T ü rk iy e 1903-1980, Cem Yayınevi, İstanbul, 1990.
3
Bunu, Avrupa'da mutlakıyetçi devletin ortaya çıkmasıyla başlayıp Fransız Devrimi'yle zirvesi ne ulaşan modern hükmetme biçiminin kuru luşu olarak da adlandırmak mümkündür.
4
Burada önemli bir noktaya işaret etmek ge rekiyor. Kemalizmin alt ya da bertaraf ettiği öteki eklemleme girişimleri, diğer bir deyişle, öteki görme biçimleri, yukarıda aktarılan şimdi-geçmiş gerilim inde kategorik olarak geçmiş düzlemine ait görme biçimleri değil di. Başka bîr ifadeyle, Cumhuriyet'! kuran kadronun bütün iddialarına rağmen, Kema lizmin altettiği görme biçimlerinin tümünün “gerici" görme biçimleri olduğunu savunmak mümkün değildir. Kemalizmin altettiği gör me biçimleri arasında, Türkiye modernleşme sinin sacayağını oluşturan merkeziyetçilik, m illiyetçilik ve sekülarizm i Kem alizm den farklı, daha mutedil biçimlerde eklemleyen ideoloji ve programların olduğunu kabul et mek gerekir. Bunun anlaşılması için. Terakki perver Cumhuriyet Fırkası programının genel bir okuması bile yeterlidir. Böylesi bir oku manın göstereceği gibi, Kemalizmin altettikleri arasında geçmişin kalıntıları olduğu ka dar,, merkeziyetçilik, milliyetçilik ve sekülariz mi jakoben-inkılâpçı bir muhteveyla eklemle meye muhalafet eden daha mutedil ve mu hafazakâr bir eklemleme girişimi de vardır. Ne var ki, Türkiye liberallerinin zaman za man coşkuyla selamladığı bu mutedil ve mu hafazakâr modernleşmeciliğin tıpkı Kema lizm gibi esas olarak elitist ve tepedenci bir modernleşmecilik olduğunu da kaydetmek
H
E
G
E
M
O
N
Y
A
?
gerekir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın programı için bkz. M. Tunçay, T .C .'n d e TekP a r t i Y ö n e t im in in K u r u lm a s ı (1 9 2 3 -1 9 3 1 ),
Cem Yayınevi, İstanbul, 1981. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası hakkında daha genel bir değerlendirme için bkz. E. J. Zürcher, Terak kiperver C u m h u riy e t Fırka sı, Bağlam Yayınla rı, İstanbul, 1992. Kemalist ulusçuluğun, ulusal topluluğu etnik lik ekseninde tanımladığı ve bu itibarla da etn is İst olduğuna dair kapsamlı bir çalışma için bkz. A. Yıldız, N e M u tlu T ü rk ü m D iy e b ile n e Tü rk U lu sa l K im liğ in in ftno-5ekü/er Sınırları (1919-1938), İletişim, İstanbul, 2001. Bu devlet bürokrasi fikrini, bütün alakasına rağmen Kemalizmin iktisadi devletçilik prensi biyle karıştırmamak gerekir. Kemalizmin ikti sadi devletçiliği, esas olarak 1929 buhranına bir cevap niteliği taşıyan konjonktürel bir prensip olmasına karşın, Kemalizmin zuhur etme momentinde ortaya çıkmış olmasına binaen, Kemalizmin kurucu kanonu arasına ko nan bir ilkedir. Oysa, hem 1927 öncesinde he nüz rüşeym halindeyken ve hem de 1990’ların küreselleşme ortamında benimsediği iktisadi programlar, iktisadi bir devletçiliğin "Kema lizm" açısından daha konjonktürel bir "pren sip" olduğunu gösterir. Cumhuriyet’in Büyük Buhran öncesinde takip etmiş olduğu iktisat politikaları için bkz. K. Boratav, T ü rkiye İktisa t T a rih i 1908-198S, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1988 ve Y. S. Tezel, C u m h u riy e t D ö n e m in in İk tis a d i T a rih i (1923-1950), Yurt Yayınları, An kara, 1982. Kemalizmin, ama daha önemli olarak Türkiye Cumhuriyeti projesinin, modemleşme-Batılılaşma işinde esas ajanın saray ve saray bürok rasisi olmaktan çıkıp, orta-alt bürokrasi oldu ğu bir momentte mümkün olmuş olması ol dukça önemli bir duruma işaret eder. Hem Kemalizm hem de Cumhuriyet projesi, genel ilkeler üzerinden konuşulursa, tepedenci ve otoriteryan olmalarına rağmen. Türkiye mo dernleşmesi açısından bakıldığında, siyasetin toplumsallaşma işinin daha derinleştiği bir döneme aittirler. Bu itibarla, siyasetin top lumsallaşması esprisinden bakılırsa, her ikisi de Türkiye modernleşmesinin görece daha demokratik bir momentine denk düşerler. Bağlı sınıfların rızasının örgütlenmesi üzerin den entelektüel ve moral liderliğin ele geçiril mesi Gramsci'nin hassasiyetle üzerinde durdu ğu bir meseledir. 1860'larda Italyan Birliği'nin sağlanmasıyla sonuçlanacak R iso rg im e n to ha reketini Fransız Devrimi’yle yapılan bir karşılaş tırma üzerinden çözümleyen Gramsci, köylülü ğün rızasının kazanmayı beceren Jakobenlerin bu türden bir liderliği ele geçirmiş olmasına karşın, Italyan Birliği peşindeki Mazzini ve Garibaldi’nin bu türden bir rızayı örgütleyeni em iş olduğunu ve dolayısıyla, (talyanın demokratik cumhuriyetle sonuçlanacak jakoben tarzı bir devrim fırsatını kaçırdığını iddia eder. A. Gramsci, Prison N o teb o o ks. ss. 106-114,
73
--------—
K
9
E
M
A
Kem alizm e toplum sal bir akis sağlam ayı amaçlamaları (bunu kısmen başardıklarına şüphe yoktur) itibariyle Kemalist ideolojinin organikleşme süreci içerisinde değerlendirile bilir özellikler arz etmelerine rağmen, bu ku ruluların, son tahlilde, devletin kurumlan ol duklarını ve kurulma ve faaliyet biçimlerinin tamamıyla yukandan-aşağı olduklarını belirt mek gerekiyor. Köy Enstitüleri ve Halkevleri üzerine bir değerlendirme için bkz. M. Yeğen, D e v le t S ö y le m in d e K ü rt S o ru n u , İletişim Y a yınları, İstanbul, 1999, 4. bölüm.
10 öte yandan eklemek gerekir ki, hakimiyetini tesis etmede toplumsal rızanın örgütlenmesi ni önemsememesi ve ulusal-popüler bir tahay yüle denk düşen bir “adlandırmalar/çağırma!ar" toplamını örgütleyebil en genel bir ente lektüel ve moral önderlik kuramayışı itibariyle hegemonik bir ideoloji olmadığını savundu ğumuz Kemalizmin, toplumsalı mümkün kılan bir kısım farkı başka bir kısım farka karşı çizi len bir hudut {millî, seküler ve merkezî olma yan geçmişe karşı milli, seküler ve merkezî bir şim d i) üzerinden eklemlemiş olduğu da kesin dir. Bu itibarla, modern bir (program-)ideoloji olarak Kemalizmin kuruluşunun hegemonik bir pratiği içerdiği kabul edilmelidir. 11 1950 sonrasında yaşanan bu dönüşüme bağlı olarak Kemalizmin görece bağımsız ve mü şahhas bir ideoloji olma hali de son bulmuş tur, Modern, ulusal ve seküler bir devlet-toplum fikrine çekilmiş haliyle Kemalizm (Ata türkçülük), bundan böyle genel bir siyasî programın başat ideolojik adlandıran! olmak yerine, birtakım başka genel ideoloji-programlann, meşreplerine uygun olarak vurgula dıkları, tarif ettikleri, dönüştürdükleri refe ranslardan birisi olacaktır. 12 Bu yazının sınırlan içerisinde kabaca ve hızla hegemonik olduğu iddia edilen bu ideolojiprogramların bu niteliğinin ciddi bir tartışma konusu edilebileceği açıktır. 1980'lerin Özalcıhğına dair bu türden ciddi bîr tartışma için bkz. M. Tünay, “The Turkish New Rîght’s At-
L
İ
Z
M
tempt at Hegemony", The P o litic a i a n d S o d o e co m ic Tra n sfo rm a tio n o f Tu rkey. A. Eralp, M. Tünay, B. Yeşilada (der.), Praeger, ABD, 1993. 1983 sonrası Özatcılığı değerlendiren Tünay, oldukça ikna edici bir biçimde, seksen lerin çağ atlamacıiığının, bütün şaşaasına rağ men. genel bir ulusal-popüler tahayyüle denk düşecek bir adlandırmalar çoğulluğunu kura madığını ve bu itibarla da hegemonik bir söy lem olma yolunda başarısız olduğunu savun maktadır. 13 öte yandan, bu programların tümünün, Batı lı, seküler ve ulusal Türkiye fikrininin üzerine yükselmişliği itibariyle Kemalist olduklarına şüphe yoktur. 14 1970'lerin halkçılığının bir başka önemli fark lılığı daha var gibidir: Toplumsal değişmenin esas aktörü olarak devletin yerine halkı işaret etmek. Nitekim, halkı toplumsal değişmenin esas faili olarak inşa etme fikrinin radikal ver siyonu Türkiye solunda devrimciliğe yol vere cek, Türkiye solunun yörüngesine giren Ke malizm de kendi kanonunda yer alan ve esas olarak toplumun devlet tarafından ıslahı ve inşası anlamına gelen inkılâpçılığın yerine devrimciliği kullanmaya başlayacaktır. Bilindi ği üzere bu yörüngeye girme durumu 1980’le birlikte son bulacak, 12 Eylül devrimcilik yeri ne inkılâpçılığı yeniden yerleştirmek için Özel bir çaba sarf edecektir. 15 Onuncu Y ıl M arşı, Anıtkabir ziyaretleri, Ata türk rozetleri vb. bu sembolizmin temel un surlarını oluşturmuştur. Bu sembolizmi değer lendiren N, Göle, bir arınma pratiği olarak Atatürkçülüğün neredeyse dinsel bir rütüele dönüştüğünü belirtmektedir. Bkz. N. Göle, /slâ m ve M o d e r n lik Ü z e rin e M e le z D e d e n le r,
Metis. İstanbul, s, 91, 16 Ne diyordu Hamdullah Suphi daha 1923 yılın da: “Kendimiz AvrupalI hissettikçe Türk kala cağız, Türklüğüm üzü AvrupalI olmaya yüz tuttuğumuz zaman bildik" aktaran, F. Üstel, T ü r k O c a k la r ı (1 9 1 2 -1 9 3 1 ), Doktora Tezi, AÜ5BF, 1986, s.139. (İletişim Yayınları, 1997),
Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem* NUR
BETÜL
ürkiye Cumhuriyeti’nin resmî ve kurucu ideolojisi olarak tanımla nan Kemal iznim siyasal toplumsal projesi, yeni bir vatan, yeni bir toplum, yeni bir kimlik ve bu yaratılmış ulus için yeni bir tarih tanımlamakla kalmamış, Türk insanı için siyasetin statüsünü ve an lamım da değiştirmiştir. Bir söylem olarak Kemalizm, Türk toplumunun belli bir gerçeklik duygusu ve bir toplum anlayışı kurmasına aracılık eden pratikleri, anlam ları ve alışkanlıkları eklemleyen bir pra tiktir, bunların üzerine yazıldığı bir yü zeydir, eklemleyici bir pratik sonucu yapı lanan, aslında siyasal olan toplumsa! iliş kiler ve pratiklerden oluşan somut bir toplumsal sistemdir. Bir söylemin kurulu şu, bazı olasılıklann dışarıda bırakılmasını ve bunun sonucunda da farklı toplumsal ajanlar arasındaki ilişkilerin bir yapılamşını kapsamaktadır. Bu, her zaman iktidar kullanımını içeren radikal bir eylemdir. Kemalizmin söylemsel oluşumu da, karşıt konumların kuruluşunu, içeridekilerle dı şarıda kalanlar arasındaki siyasal sınırla
T
(*) Bu yazıdakine benzer bir tartışma için bkz. Nur Betül Çelik (2000). "The Constitution and Dissolution of the Kemalist Imaginary.” Discourse Theory and Political Analysis: Identities. Hegemonies and Social Change. David Howarth, Aletta J, Norval ve Yannis Staurakakis (der,) içinde. Manchester: Manchester University Press.
ÇELİK
rın çizilmesini içerdiği için iktidar kullanı mım gerektirmiştir. Söylemler, dışarıda bı raktıkları siyasal güçlere ve kontrolleri dı şında gelişen olayların yerinden edici so nuçlarına karşı savunmasız, oluşsal ve ta rihsel yapılardır (Hovvarıh ve Sıavrakakis, 2000: 4). Kemalizm de bu anlamda kırıl gan, oluşsal ve tarihsel bir yapı olarak kavranmahdır. Kemalizmin dönüşümün de, dışarıda bıraktığı siyasal güçlerle iliş kisi önemli olmuştur. Kemalizm, siyasal mücadelelerin, toplumsal taleplerin ortak dili olabildiği sürece hegemoniktir, bütün söylemsel alanı kendini evrensel kılarak tanımlamayı ve siyasal olayların yerinden edici sonuçlarını özümlemeyi başaramadı ğı ölçüde de hegemonik bütünlüğü çözül meye uğramıştır. Bu yazıda öncelikle Kemalizmin Cum huriyetin ilk yıllarından itibaren söylem sel kuruluşu ve mitsel bir uzam olarak or taya çıkışı incelenecektir. Daha sonra, Ke malizmin mitsel bir uzamdan imgesele dö nüşümü 19457ten sonraki siyasal ve top lumsal gelişmelerin ışığında tartışılacaktır. KEMALİST SÖYLEMİN MİTSEL BIK UZAM OLARAK KURULUŞU 1930-1945 arasında mitsel bir uzam ola rak ortaya çıkan Kemalizm, Csmanlı Imparatorluğu’mm çöküşünü izleyen yapı-
K
76
E
M
A
sa] yerinden oluşların sonuçlarını düzel tecek yeni bir düzen anlayışını temsil eder. Önerilen, laik, modern ve Baülı yeni bir Türk k im liğinin yaratılm asına ve Türk ulusunun bölünmemiş, türdeş ve uyumlu bir bütünlük olarak temsiline da yalı bir düzendir. Türdeş toplum mitinin iki işlevi vardır: Tek Parti rejimini meşru laştırma ve bir dizi yapısal yerinden olu şun yazımlanabilecegi bir yüzey oluştur ma. Temsil edilenle temsil uzamı arasında bir simetri varsayan mit, kendi somut içe riğiyle, yani Kemalist düzenin özgül da yanaklarıyla, genel evrensel düzen ihtiyacı arasındaki uzaklığı yok sayar Kemalist düzen, düzen ihtiyacım karşılayan, alter natifi olmayan evrensel bir düzene dönü şür. Mit, cumhuriyetle Türk ulusunun doğası (cumhuriyet, Türk ulusunun do ğasına en uygun yönetim biçimidir), mo dern Batı ile Türklük (Türk ulusu, mo dern Batı dünyasında hak elliği yere ka vuşacaktır. Batılılaşma, Türk ulusunun karakterine uygundur), Türk toplumunun sınıfsız doğası ve Tek Parti rejimi arasında bir dizi eşdeğerlik kurar. Birinci Dünya Savaşı’mn sonundan Cumhuriyet’in ilanına kadar askeri ve si yasal alandaki bütün iktidar mücadelele rinden zaferle çıkan Kem alist güçler, Cumhuriyet’in ilanını izleyen dönemde kendi söylemlerinin sınırlarını çok daha açıklıkla ifade edebilecek bir durumday dılar. Toplumun ilerlemesi ve kalkınması için ‘doğru’ yolu ortaya koyma hedefi bu söylemin temelini oluşturuyordu. Batılı laşma ve m odernleşme, ‘doğru’ yolun adıydı. Mustafa Kemal (Atatürk) tarafın dan kurulan (Cumhuriyet) Halk Fırkası, cumhuriyetçi ideallerin peşinde, bir deği şim aracı olarak tasarlanmıştı. Fırka, ku ruluşunu izleyen yıllarda giderek siyasal pratiğin merkezi haline geldi: Fırka’nın varlığından ve eylemlerinden bağımsız herhangi bir siyasal etkinlik düşünmek olanaksızdı. Bunun nedeni, Fırka’mn ulu sa, ulusun devlete, dolayısıyla Fırka’mn
L
İ
Z
M
aynı zamanda devlete özdeş sayılmasıydı. Fırka programları, devlet ve yurttaşlar arasındaki sınırlan açık biçimde çiziyor, yurttaşların ve devletin siyasal edimleri nin alanım tanımlıyordu. Devlet-parti öz deşliği nedeniyle, programlar, anayasalara eşdeğer kurucu metinler sayılıyordu. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1931 ve 1935 programlan, Türkiye Cumhuriye tinin resmî ideolojisinin temel ilkelerini belirten metinlerdir. Programlar kısadır; bunlarda sıralanan ilkeler ayrıntılı biçim de tanımlanmamıştır. Yine de, özellikle başka metinlerle birlikte okunduklarında, Kemalizmin siyasal projesini yorumla mak için yeterli temeli sunarlar. Kemaliz min ideolojik karakterinin belirginleştiği ilk belge olan 1931 programı Kemalizmle özdeşleşmiş olan altı ilkeyi sayar ve ta nımlar: Cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, laiklik ve inkılâpçı lık. Yazının izleyen bölümünde bu alu il kenin çerçevesinde Kemalist söylemin bir çözümlemesi yapılacaktır, Türk aydınlarının bağlandıkları ilk dü şünce sistemlerinden biri olan halkçılık, Jöntürklerden beri, pozitivist bilim sel ilerleme düşüncesi üzerine temellenen toplum projelerinin kurucu öğesidir. Mo dernleşme ve Batılılaşma yolunda yapılan reformların kaynağında halkçı modern leşme kuramlarının yattığı, halkçılığın Türkçü ve Batıcı politikaların temel söy lemi olduğu söylenebilir. Halkçılık, Cumhuriyet’e ruhunu veren bir ilke olarak Ke malist rejimin de çekirdeğini oluşturmak tadır. Bu nedenle halkçılık, Kemalist söy lemin işleyiş mantığının daha iyi anlaşıl masını sağlayan tek ilkedir. Bundan yola çıkarak, Cumhuriyet Halk Fırkası'nın programlarında sayılan ve o zamandan bu yana Kemalist ideolojinin sınırlarını çiz diği kabul edilen altı ilkenin halkçılık te melinde yorumlanmasında yarar vardır. Burada önerilen, Kemalizmi basitçe halk çılığa indirgemekten çok, halkçılığı bü tün Kemalist ilkeleri bir arada tutan ve
K
E
M A
L
İ
Z
M
H
E
G
E
M
onları yeniden anlamlandıran bir kurucu öğe olarak ele almaktır. Kemalist halkçılığın siyasal boyutu, onun cumhuriyetçilik ilkesiyle bağlarım aydınlatarak ortaya konulabilir. Cumhuri yetçiliğin özü, Anadolu’da, ulusal müca delenin halkçı söylemi içinde şekillenen ve ifadesini bulan ulusal egemenlik dü şüncesidir. O dönemde ifade edildiği biçi miyle ulusal egemenlik düşüncesi, Osmanlı devlet kuramından bir kopmayı temsil ediyordu. Buna göre, meşruiyet, Tannsal iradenin bir sonucu olmaktan çı karılıyor; iktidarın kaynağı, halkın alanına taşmıyordu. O güne değin salt kültürel bir kategori olarak görülen ‘halk’ kavramının siyasallaştırılması, kamusal alanın genişle mesini beraberinde getirdi. Ulusal ege menlik ilkesinin tanınmasıyla, halkın si yasete katılmasının Önündeki engeller ku ramsal olarak kaldırılmış oluyordu. "Ege menlik, kayıtsız şartsız milletindir.’’, "hal kın kendi kaderini tayin hakkı" gibi ifade ler, bu erken dönem halkçılığına aittir. Halkçı ideallerin bu ifadesinde, 1920’lerin ortalarına doğru başlayan ve özellikle Tek Parti döneminde belirginleşen bir de ğişimden söz etmek mümkündür. Ulusun kayıtsız şartsız egemenliği ilkesi aynı kal makla birlikte, etki alanı başka bir halkçı ifadeyle daraltılıyordu: hükümet etmek, “halkı, halk için, halka rağmen" yönet mek demekti. Bu ifadeyle kendilerini temsil organıyla, yani meclisle özdeşleşti ren Kemalist seçkinler, cumhuriyetçi ide alleri halk adına gerçekleştirme görevini üstleniyorlardı. Hedef, kimi zaman halkın iradesiyle çel işse de gerçekleştirilmeliydi. Halkçılığın bu iki çelişik önermesinden il kinin bir halk hükümeti gerektirmesine karşılık, İkincisi, seçkinlere, halkı halka rağmen yönetme hakkını vermekle halk hükümeti düşüncesini etkisiz kılıyordu. Böylece meclis, siyaset yapmanın müm kün olabileceği tek alan haline geliyor ve siyasal katılımın alanı daraltılıyordu. Siyasal halkçılığın bir başka boyutu,
O
N
I
K
B
I
R
S Ö Y L E M
cumhuriyetin seçkinler ve halk arasında ki tarihsel kopukluğun aşılmasına imkân veren tek rejim olarak düşünülmesinde yatm aktadır. T ıpkı Osm anlı kültürel Türkçülüğünde olduğu gibi, Kemalist seçkinler için de, halk romantik bir kav ramdı. Halk kavramının idealleştirilmesi, halk ile seçkinler arasındaki açıklığın ka patılması hedefi ve Cumhuriyet içinde aydınların büyük başarılara halktan ala cakları esin ve güçle ulaşabilecekleri dü şüncesi, halkçılığın bu romantik boyutu nu tanımlamaktadır. Mustafa Kemal’in Cumhuriyet’in kuruluşunun birinci yıl dönümünde Vakit gazetesinin yaptığı bir röportajda söylediği biçimiyle, uzun yıllar siyasete yabancı kalan Türk ulusu, so nunda kendi doğasına en uygun yönetim biçimini cumhuriyet ile bulmuştur: “Türk milletinin tabiat ve şiarına en mutabık olan idare. Cumhuriyet idaresi dir. Bir senelik hayat, bu hakikati bütün vuzuhiyle ispat etmiştir. Türk milleti hâ kimiyetini en şümullü surette tecelli etti ren yeni idareye kavuşuncıya kadar daima mevcut müessesat-ı siyasiyeye yabancı kalmıştır” (Söylev ve Demeçler III: 106-7). Bu düşünce, Cumhuriyet öncesi döne min halkçılık anlayışıyla bir süreklilik ta şımaktadır. Bu dönemin halkçılık anlayı şı, ulusun önüne hedef olarak sürekli ilerlemeyi koymaktadır. Bu hedefin ger çekleştirilmesinin ise üç koşulu vardır: Türk ulusunun özelliklerine uygun bir ilerleme siyasetinin ortaya konulması, yö netimde aydınların öncü rolünün kabul edilmesi ve aydınların halka yönelmesi nin ve halkla bütünleşmesinin bir gerek lilik olarak tanınması. Bu dönemde halk çılığın ana temalarının, ulusal egemenlik, aydınların refahı gerçekleştirmedeki öncü rolü, halkın erdemi ve ulusal kalkınma olduğu söylenebilir. Cumhuriyet’in kuru luşunun ardından, buna Cumhuriyet ile Türk ulusunun özü arasında doğal bir uyum olduğu düşüncesi eklendi. Bu tür bir doğallaştırma sonucu, halkçılık milli-
77
K
78
E
M
A
yetçilikle kaynaşmaya başladı. Halk kate gorisi yerini ulus kategorisine bıraku. Halkçılık açısından Cumhuriyet döne minin söylemsel stratejisinin. Cumhuri yet öncesinden farklı olduğu açıktır. Halkçılık, bu dönemde söylemde yerini korumasına karşın, seçkinci bir milliyet çilikle özdeşleşmeye başladı. Ancak, bu stratejik değişim, iki dönem halkçılığı arasında özellikle demokratik idealler açı sından bir kopma olduğu biçiminde anla şılmamalıdır. 1920'lerin halkçı söylemi, aydınların pozitivist ideallerden beslenen “toplumsal mühendislik” rolünü vıırgulayan, bu anlamda da “halka doğru gitme" düşüncesini siyasal açıdan anlamlı bir dü şünce olmaktan alıkoyan bir özelliğe sa hipti. Bir başka deyişle, bu dönemin söy lemi, halk kültürünü romantik biçimde yüceltmenin ötesine geçip halk kavramı na siyasal bir içerik kazandıramadı. Bu nedenle, “çoğulculuk", “halkın kendi kendisini yönelm esi” gibi demokratik ideallerle örtüşen kavramlar, bu söylem içinde demokratik eğilimi yalnızca bir potansiyel olmaktan çıkartacak güce sa hip değildi. Tersine, romantik halk kavra mı, devlet, ulus (halk), parti ve lider ara sında Cumhuriyet halkçılığının ayırıcı özelliği olan dolaysız bir Örttişmeye ze min hazırladı. Cumhuriyet döneminin halkçılığı, halk egemenliği kavramını tür deş, birleşmiş ve uyumlu toplum miti te melinde vurgulamaya başladı. Cumhuriyet düşüncesi ile Tek Parti halkçılığı arasındaki çelişki, Batılı anlam daki siyasal parti kavramının temelde toplumsal sınıflara dayandığı ve çok par tili rejimlerin farklı sınıfların temsiline olanak veren rejimler olduğu, oysa sınıf ların olmadığı bir toplumda Rousseaucu bir anlamda “genel iradeyi” temsil eden Tek Parti’nin ulus egemenliğini gerçekleş tirmek için yeterli olduğu düşüncesiyle aşılmaya çalışılır: Ulus, bir bütün olarak, ulusal kurtuluş hareketinin sembolü olan parti tarafından temsil edilecektir.
L
İ
Z
M
“Muassır medeniyetler seviyesine ulaş ma” ideali. Batılılaşma-modernleşme yo luyla ilerleme tasarısının bir ifadesiydi. Kemalizm, kendisini, bu idealin gerçek leştirilmesinin tek yolu olarak sundu. Bu, toplumsal alanın yanlış özdeşlik formla rından arındırılması talebini doğurdu, ilerlemenin toplumsal birlik ve uyumun sağlanması temelinde gerçekleşebileceği inancı, farklı kimliklerin değişen taleple rine kapalı bir siyasal ve toplumsal örgüt lenme modelinin benimsenmesine yo) aç tı. Sarıbay’ın ifadesiyle, Kemalist seçkinle rin cumhuriyeti bir ilerleme ve gelişme ölçütü olarak görmeleri, siyaseti seçkinle rin söz sahibi olabilecekleri bir alan ola rak tanımaları, kamusal alanın toplumsal taleplere açık bir dönüşüm yaşamasını engelledi ve siyasette seçkinlerin Osman lI’dan beri süregelen sorgulanamaz ege menliğini perçinledi (1992: 37). Eöylece Kemalizmin siyasal projesi, bir yandan Cumhuriyet’e, ulusal egemenlik ülküsUnü en iyi uygulayan ve temsil eden yönetim biçimi olarak bağlanırken, öte yandan, Cumhuriyet’i her tür tehdide karşı korumak adına halkın karar alma süreçlerine katılımım engelleyen politika lar önermekten geri durmadı. Bu söylem içinde halk, hem birtakım temel, saf de ğerlerin taşıyıcısı olarak romantikçe yü celtiliyor, hem de yine romantik bir tavır la her türden gerici (irticacı), rejim karşı tı, komplocu faaliyetlerin kaynağı olarak yadsınıyordu. Milliyetçiliğin Kemalist yorumu, para doksal oluşumu açısından ilginçtir. Ke malist milliyetçilik, son derece farklı ve çatışan millet (ulus) kavramlarına daya nır. Söyleme örnek oluşturabilecek me tinler içinde, birbiriyle çelişen en az iki ulus kavramına rastlamak mü rükündür: Tarihsel bağlam içinde ortaya çıkan her değişimle birlikte Kemalistler, farklı milli yetçi projeler uyarladılar. Kimi tarihsel anlarda, modernleşmeci tutumlarım Batı lılaşmış ve modernleşmiş bir toplum adı-
K
E M A L
İ
Z M
H
E
G
E
M
O
N
I
K
B
I
R
S Ö Y L E M
CHP Safranbolu ilçe binası önünde Altı Ok’taki ilkeleri simgeleyen bir gösteri. Cumhuriyet’in ve CHP’nin tören ritüelleri, kmttt teknik İmkânların, protokoler resmiyetin pe ham asetin dam gasını vurduğu bir “m üsam ere”estetiğini yaşatmışlardır. Rejimin kendini sahnelemesine, simgesel onay ve katılım sağlam asına hizm et eden bu tören tarzının, kam usal iletişim kanallarım daraltan bir etki yarattığı söylenebilir.
na geleneksel düzeni kökünden söküp at maya vardırdılar. Ancak, Kemalizmin ta rihi içinde Türk toplumunun kültürel, ta rihsel ve coğrafi profilinin “ulus” tanı mında çok daha önemli bir yere sahip an lar da oldu. Aralarında tarihsel bir aralık olmadan da, aynı metin içinde bile, farklı milliyet çilik kavrayışlarını bir arada bulmak
mümkündür. Kemalizmin farklı milliyet çilikler arasında gidiş gelişi, Kemalist si yasetin yüzeyinde meydana gelen kayma ların çerçevesini de çizdi. Ulusal kimliğe dair önermelerin muğlaklığı ve kararsızlı ğı, Kemalistlerin tarih boyunca birbirin den keskin biçimde farklı siyasal strateji leri benimsemeleri sonucunu doğurdu. Bu aynı zamanda, Kemalist siyasî pratik-
K
e
m
a
Şükrü Kaya HAKKI
UYAR
l
i
z
m
mir Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye Ce miyetine girerek dış ilişkiler bölümün de çalıştı. Millî Mücadele için yaptığı çalışmalar yüzünden tutuklanarak, İs tanbul'daki Bekirağa Bölüğü'ne gönde rildi. İstanbul'un işgalinden sonra 67 ar kadaşıyla birlikte M alta'ya sürüldü (1920). Malta'dan kaçarak Avrupa'ya gitti. Bir süre İtalya ve Almanya'da kal dıktan sonra Anadolu'ya geldi ve Millî
Devlet ve siyaset adamı Şükrü Kaya
80
1883 İstanköy'de doğdu. İlk ve ortaöğ renimini doğduğu yerde yaptı, Midilli îdadîsi'ni bitirdi. İstanbul'a giderek Ga latasaray Sultanîsİ'ne girdi, burada okurken aynı zamanda Hukuk Mektebi'ne devam etti. 1908 yılında Hukuk Mektebi'ni bitirince Paris'e gitti ve bu rada Hukuk Fakültesİ'ni bitirdi (1912). Türkiye'ye dönünce hariciye vekaleti umum-u ticariye şubesinde katiplikle devlet hizmetine başladı. 1913'te Edir ne sulh hakimliği, 1914'te mülkiye müfettişliği yaptı. Aynı yıl Bulgarlarla birlikte kurulan Mübadele-i Ahali Muh telit Komisyonlarında görev aldı. İz mir'deki Rum tehcirini de denetlemekle görevlendirildi. Aşair ve M uhacirin
Mücadele'ye katıldı, I. Lozan Konferansı'na giden heyette danışman olarak ça lıştı (1922). Konferansta bulunduğu sı rada İzmir Belediye Başkanlığı'na seçil di. 1923 yılında Menteşe milletvekili olarak TBMM'ye seçildi ve 1924 yılın da İsmet Paşa Hükümeti'nde tarım ba kanlığı yaptı. Fethi Bey kabinesinde dı şişleri bakanlığına getirildi; hükümetin istifasıyla bu görevden ayrıldı. Üçüncü dönemde (1927) Muğla milletvekili olan Şükrü Kaya, dördüncü ismet Paşa kabinesinde içişleri bakanlığında bu lundu (1927). Bundan sonra Atatürk'ün ölümüne kadar kurulan bütün hükü metlerde aynı görevi sürdürdü. 11 yıl içişleri bakanlığı yapan Şükrü Kaya, Atatürk döneminde en uzun süre ba kanlık yapan kişilerden biridir (bîr diğe
(Aşiretler ve Göçmenler) Genel Müdürü
ri de 13 yıl dışişleri bakanlığı yapan
oldu. Bu görevi dolayısıyla Anadolu'da
Tevfik Rüştü Aras'tır).
ve Irak'ta denetlemelerde bulundu
1936 yılında C HP genel sekreterli ğinden alınan Recep Peker'İn yerine C HP genel sekreterliğine getirildi. Bu göreve getirildiğinde içişleri bakam idi ve her iki görevi de 1938 ydına, Ata türk'ün ölümüne kadar sürdürdü ("11
(1916). 1917 yılında birinci sınıf mülki ye müfettişliğine atandı; 1918'de göre vinden istifa ederek İzmir'e gitti. Buca Sultanİsi'nde bir süre öğretmenlik yaptı, Mondros Mütarekesinden sonra İz
ler içinde, geniş bir çeşitlilikle eklemlen melerin olabilmesine de zemin hazırladı. Örneğin, Cumhuriyet Halk Fırkasının 1931 programında milliyetçilik ilkesinin tarifinde, milliyetçiliğin siyasal anlamı öne çıkmaktadır. Halk özgürlüğü ve ege menliği doktrinine dayanan bu tarif, ön
celikle Türk toplumunun uluslararası topluluk içindeki yeri ve statüsüne dikkat çeker. Ulusu halk egemenliği ve halk ira desi ile Özdeş sayar ve egemenlik hakkını vatan toprakları sınırları dahilinde kulla nacak bir devlet ve bu durumu garantile yen bîr siyasal toplum öngörür. Uluslara-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
:
H
E
G
E
M
O
N
I
K
8
I
R
S Ö Y L E M
Kasım 1938). Peker ve Kaya, Tek Parti döneminde CHP'nin en güçlü iki genel sekreteri olarak nitelenebilir. Çok partili dönemde de C HP Kasım Gülek ve Bü lent Ecevit gibi güçlü genel sekreterlere sahip olmuştur. Kaya'nın içişleri bakanı iken, C HP genel sekreterliğine getiril mesi onun parti içinde gücünün artma sını sağladı. Ayrıca bu uygulama, Batı'daki benzer otoriter tek partilerden, özellikle de faşist partilerden farklı bir yöntemdi. Faşist yönetimlerde parti devlete hakim olurken, Türkiye'de dev let partiye hakim oluyordu, İçişleri ba kanı C HP genel sekreteri, Valiler de CHP il başkanı oldu. Söz konusu uygu lama 1939 yılına kadar, 3 yıl sürdü. C HP içerisindeki gruplaşmaların ve ülkedeki önceliklerin değişmesinin de etkisiyle, 1937'de İsmet İnönü başba kanlıktan alındı ve yerine Celâl Bayar getirildi. Bayar'ın başbakanlığa getiril mesinde kendisinin ekonomik alandaki başarıları büyük rol oynadı. Çünkü, 1930'ların Türkiye'sinin temel sorunu ekonomik kalkınmaydı. Atatürk'ün has talığının artması üzerine, onun yerine
8] Atatürk 'e yakınlığıyla bilinen Şükrü Kaya, içişleri Bakanlığı ve CHP Genel Sekreterliği gibi kilit makamlarda bulunmuştur Kenıalizmin ideologlarından değildir; ancak “sert " ve “sadık "bir uygulayıcı olarak rejimin otoriter-devletçi karakterini kişileştirenlerdendir. Amerika elçiliği Önerdi. Bu, o günün koşullan düşünüldüğünde Amerika'ya gidip gelmek aylar sürecekti. Daha ön ce de bu yöntem Fethi Okyar, Hamdul lah Suphi Tanrıöver ve Yakup Kadri Ka-
kimin geçeceği sorunu gündeme geldi. Atatürk'ün yakınında yer alan Tevfik Rüştü Araş ve Şükrü Kaya, İnönü'nün
raosmanoğlu'na uygulanmıştı. İnönü teklifi reddetti. Bu kez, Araş ve Kaya se çimleri yenileyerek (erken seçim kararı
cumhurbaşkanı olmasını engellemeye yönelik çalışmalar yapmaya başladılar. Artık sadece bir milletvekili olan İnö nü'nün tamamen siyasal yaşamdan tas
aldırarak) İnönü'yü saf dışı etmek istedi ler, Ancak, Atatürk'ün erken ölümü bu
fiyesi amaçlanıyordu. İzledikleri yön temlerden biri İnönü'nün yurtdışına elçi olarak gönderilmesiydi. Araş, İnönü'ye
rası topluluk karşısında toprak bütünlü ğünün ve bağımsızlığın garanti altına alınması, bu milliyetçiliğin temel hedefle rinden biridir. Türkiye’nin eşit haklarının dünya uluslarınca tanınması, ulus-devletin kuruluşu açısından temel koşul olarak belirtilir. Programda, ulus-devletler ara-
planın gerçekleşmesini engelledi. Kaya ve Araş, İnönü'nün yerine bir başkası nın cumhurbaşkanı olmasını İstiyordu. Adaylar arasında en güçlü olanların ba şında Genelkurmay Başkam Mareşal
sında uyumlu ve eşitlikçi ilişkilerin tesisi ne, siyasal toplumun egemenlik hakları nın güvence altına alınması açısından ha yati bir önem atfedilir. M illiyetçilik, kendine bir hedef ilan eder: “Yurtta sulh, cihanda sulh.” Bu he def, her şeyden önce, Türk devletinin di-
K
E
M
A
Fevzi Çakmak geliyordu. Çakmak ile Araş ve Kaya'nın arasının açık olması bir uzlaşmayı engelledi. Başbakan Bayar da tarafsız kaldı. TBM M başkanı Abdülhalik Renda'nın da adı adaylar arasında geçiyordu. Bir başka aday da Şükrü Kaya'nın kendisiydi. Kaya ve Aras'ın tüm engelleme çabalarına rağ men, Atatürk'ün ölümü üzerine İnönü cumhurbaşkanı seçildi. Bu, Kaya ve Aras'ın siyasî yaşamının sonu demekti.
82
Yeni kurulan hükümette her ikisine de görev verilmedi; Kaya, genel sekreterlik görevinden alındı. 1939 seçimlerinde de tekrar milletvekilliğine aday gösteril mediler, İnönü'yü tasfiye etmek ister ken, Kaya'nın kendisi tasfiye oldu. Şükrü Kaya, CHP içindeki masonla rın Önde gelenlerinden biriydi. 1930'lu yıllarda Türkiye'de ve dünyada mason luk aleyhtarı kampanyalar artınca, ma sonlar da kendilerini savunmaya yönel diler, Basında M. Esat Bozkurt'un öncü lük ettiği bir tartışma başladı. Parti için deki masonlar ve masonluk karşıtları karşı karşıya geldi. Kaya, Atatürk'ün is teği ile mason localarının kendilerini feshetmelerini sağladı. Böylece, parti içindeki masonlar ile masonluk karşıtla rının çatışması önlenmiş oldu {1935). Şükrü Kaya'nın içişleri bakanı ve CHP genel sekreteri olarak yaptığı bir çok konuşma broşür olarak yayımlandı. Bu konuşmalarda, birinde, 20 Şubat 1938 tarihinde Halkevlerinin 6. açılış yıldönümünde yaptığı konuşmada Ke malist rejimi şöyle tanımlıyordu:
ğer siyasal toplumlann egemenlik hakla rını ve toprak bütünlüklerini tanıdığının ve kendi haklarının da benzer biçimde di ğer devletler tarafından tanınmasını bek lediğinin bir ifadesidir. Bu. uluslararası topluluğa verilen bir garantidir: Türk Devleti, Birinci Dünya Savaşı sırasında
L
İ
Z
M
"Menfi m u zır elem anları m em leketin ve m ille tin b ü n y e sin d e n çıkarm a k ve atmak bu m em leketin ve m illetin m illî se c iy e sin i ko ruya rak m üsbet ilm in ve m o dem tekniğin bütün icaplarını tatbik etm ek ve Türk m illetini tarihte layık o l duğu yüksek hayat ve m edeniyet sevi yesine çıkarmak, istihsal sabasında b il hassa nüfusta kem m iyetle beraber key fiyeti de arttırmak işte: Türk devletinin kurum unu ve Atatürk inkılâbının gaye sin i hülasa ed en esaslar. C ih a n buna Kem alist rejim i diyor. B iz Türkier buna Atatürk inkılâbı d i yoruz, A n ca k ve ancak bu inkılâbın ve p re n sip le rin in m e m le k e tim izi k o ru y a cağına ve istiklalini kurtaracağına g e ç m işteki, etrafım ızdaki ve ö n ü m ü zd e k i bin bir m isal ile inanıyoruz". Siyasetin yanı sıra yazarlık yapan Şükrü Kaya, Daniel De Foe'dan Robinso n C ro u se (1923), Henri Berau'dan Şişk o (1924), Charles Rist ve Charles Gide'den G ü n ü m ü z e K a d a r İk tis a d î M e zh e p le r Tarihi (1927), Bukley'den Eski Yunan M asalları ve Mathiez'den Fransız İhtilali (1950) adlı eserleri dili mize çevirdi. Ş. Kaya, Malta'da sürgün de iken Şişko 'yu çevirmiş, bu metinle sürgündeki arkadaşlarına Fransızca ça lıştırmıştı. Cum huriyet gazetesinde ma kaleler yazan Şükrü Kaya'nın 19271937 yılları arasındaki konuşmaları ve yazıları da kitap olarak yayımlandı: Ş ü k rü K a ya , S ö z ie r i- Y a z d a n , 19 2 7 1937, B irin ci Kitap (İstanbul, 1937). Ek rem Ergüven tarafından derlenen bu ya-
kaybettiği topraklar üzerinde hiçbir hak talep etmeyecek ve egemenlik hakkını Misok-ı Millî ile çizilen sınırlar içinde kullanacaktır. Bu barış ve uyum arayışı, bir bütün ola rak uygarlığın gelişim i açısınd an da önemlidir. Yine de, Türk toplumu gibi
K
E
M
A
L
İ
Z
M
:
H
E
G
E
M
zı ve sözlerinin devamı yayımlanama dı. Ergiiven'in belirttiğine göre, bunlar
O
N
I
K
B
I
R
S Ö Y L E M
üç cilt olarak yayımlanacaktı. İkinci cil di bakanlığı dönemindeki raporları ve umumi emirleri; üçüncü cildi ise, ba kanlığa gelmeden (1927 öncesi) sözle rini ve yazılarını içerecekti. Ayrıca, Şük rü Kaya'nın 1935-1938 yıllarındaki
(Halkevleri aracılığı ile) egemen olma sı yönünde Önemli çabalar sarf etti. Toplumun ve devletin modernleştiril mesi bu dönemde temel sorundu. Ka ya ve kuşağının toplumu ve devleti modernleştirme amaçlarının temel da yanağı bir daha çöküş tehlikesi ile kar şı karşıya kalmamaktı.
söylevlerinin bir bölümü, Türkçe ve Fransızca broşür olarak çıktı.
anlatıyor: "Cum huriyet H a lk Partisi'nin
İsmet Bozdağ'ın belirttiğine göre, Şükrü Kaya anılarını da yazmış, ancak yayımlamamıştı. Bu anıları üç klasör halindeydi ve ölümünden sonra orta dan kaybolmuştu. Kaya'nın anılarında Atatürk ve İnönü'yü anlattığını ileri süren Bozdağ, anıların çalındığı ve bundan da İnönü'nün sorumlu olduğu imasında bulunmaktadır (B itm e y e n Kavga, Emre Yay., İstanbul, 1995). Do ğan Hızlan ise bir yazısında Şükrü Kaya'nın "öze/ k o le k s iy o n u n u n " tasnif edilmeden Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nde bulunduğunu belirtmektedir (Hürriyet, 27 Kasım 2000). Şükrü Kaya Kemalist ideolojinin teorisyenlerinden biri değildir. Onun dik kat çekici özelliği Kemalist ideolojinin halka nasıl aktarılacağı/ Kemalist "terbi y e n in " ve "p o litik a n ın " kitlelere nasıl
Şükrü Kaya devrimin amacını şöyle p r e n s ip le r i e v v e le m ird e m o d e m b ir devlet kurmaktır. (...) A sırların gösterdi ğ i tarihin seyri ispat etm iştir k i m odern tekniğin ve ekonom inin, m âliyenin tek nik ve müspet icaplarına g ü n d elik ha yatlarını ferdi olarak ve cem iyet h a lin de uydurm ayanlar daim a g e ri kalmaya mahkum durlar, ilerlem em ek gerilem ek, e zilm ek demektir. ... D evletler arasında ...g e r i ka lm a k ç iğ n e n m e k dem ektir. Çiğnenm em ek için Türkün her gün da ha fazla ile ri adım atması lazım ve şart tır. B iz yakın m a zinin bıraktığı bo şluk ları doldurm akla m ü k e lle f o ld uğu m u z g ib i atiye de ço cu kla rım ıza h iç b ir fena miras bırakm am ak m ecburiyetinde b u lunan nesiliz. M a zide zam anda ve m e kanda yapılan hataları az zam anda te lafi ed erek istikb ali ona göre h a zırla m ak lazım dır. Yalnız m a zinin kusurları
verileceği yönündeki çabalarıdır. Kaya, Kemalist ideolojinin belli başlı uygula yıcılarından birisidir. Kaya içişleri bakam ve C HP genel
nı itiraf etm ek ve yahut örtmek kafi g e l m ez. istikbalin d e icap ların ı ona göre
sekreteri olarak Kemalist ideolojinin hem devlet kademelerinde ve parti içinde hem de toplumsal yaşamda
letinin İstikbalinden d a hi şüphe e d ile bilir. A tatürk'ün kurduğu p re n sip le rin asi iye ti budur".
bağımsızlığını henüz kazanmış ve mo dernleşme yolunda büyük bir atılım ger çekleştirmesi zorunlu bir ulus için bunla rın önemi tartışmasız daha büyüktür. Mo derni eşmecinin hedefi, toplumun gelişen uygarlığa eşit koşullarda katkıda buluna bilecek biçimde seferber edilmesidir. Do
h a zırla m a k iktiza eder. B u vasfı h a iz olm ayan devletlerin bilhassa Türk d e v
layısıyla devlet, yalnızca ilerlemeyi değil, ulusun çağdaş uygarlığa eşit katılımını da garanti altına almakla yükümlüdür. Türk milliyetçileri, toplumu bu hedef doğrultusunda seferber etmeye çalıştılar. Bir dizi duygu ifadesi, deyim ya da deyiş, veya pratik, onların bu çabasına siyasal
83
K
84
E
M
A
meşruiyet kazandırmakta araç oldu, iddi aları, diğerlerinden farkı olmayan bir devlete sahip olmaktı. Devlette ulusun (laik aydınların) özlemlerinin vücut bul duğunu düşündüler. Otorite ilişkilerinin nihai laikleşmesi, sırasıyla saltanatın ve halifeliğin kaldırılmasında ifadesini bul muştu. Bu, geleneksel bağların ve yapıla rın daha rasyonel ve bilimsel olanlarla yer değiştirmesi demekti. Böylece, bir yandan modern anlamda yurttaşlığa ge çiş başarı lirken bir yandan da devasa bir devlet aygıtı yaratılmıştı. Bir kez daha, bu kez milliyetçilik vurgusuyla, Cumhuriyet, devleti bir değişim aracı olarak ta nımlamış oluyordu. Diğer siyasal milli yetçiliklere benzer bir yol izleyen Kema list milliyetçilik, devlete, toplumun mo dernleşme doğrultusunda dönüştürülme sinde merkezî bir rol yükledi. Milliyetçilik, devletle toplum, siyasal olanla siyasal olmayan arasındaki ilişki sorununa bu temel üzerinde bir yanıt öneriyordu. Ancak, bu, “gerçek bir çö züm" değildi: Milliyetçiler, siyasal olanla olmayan arasındaki ilişkilerin muğlaklığı nı, kamusal olanla özel olan, toplumsal olanla, kültürel olan ve siyasal olan ve toplumla devlet arasındaki ayrımları yok etmek suretiyle kötüye kullandılar (Breuilly, 1994: 112). Devlet, yalnızca ulusal değerlerin ve duygu örüntülerinin değil, her şeyiyle ulusun ifadesiydi, Böylece, Kemalist mit, devletle ulus arasındaki, temsil edenle edilen arasındaki açıklığı ortadan kaldırdı, kendi düzen anlayışına evrensel bir değer atfederek iktidar talep lerine meşruiyet kazandırdı. Kısacası, bu özdeşlikten meşruiyetini alan milliyetçi seçkinler, oyunun kurallarım belirleme gücüne de sahip oldu. Toprak bütünlüğü, ulusal bağımsızlık, kesintisiz ilerleme, toplumsal değişim, milliyetçi seçkinlerin oyunun kurallarım üzerine kurduğu ana temaları oluşturuyordu. Ulus ve devlet arasındaki özdeşlik, Ke malist söylemi erişilmez ve topluma ka
L
İ
Z
M
palı kıldı. 1931’de, Atatürk’ün kendisi, Türk ulusunun özelliklerini, ortak bir si yasal varlık (üniter devlet), ortak bir dil, ortak bir vatan, ortak bir ırk ve köken, ta rihsel ve ahlaki akrabalık bağlan olarak belirtiyordu (Vatandaş için Medeni Bilgi ler: 22), Türklüğü bir ulusal kimlik ola rak tanımlayan bu öğeler arasında din yoktu. 1920lerin, ulusu, etnik ve kültürel açıdan çeşitli Müslüman unsurların bir birliği olarak gören anlayışı yerini, Kemalizmin laik toplumsal İlişkiler öngörüsü ne dayanan bir milliyetçiliğe bırakıyordu. Dinin ulusu tanımlayan öğelerin dışında bırakılması, birliğin vurgulanmasını ko laylaştırıyor ve böylece modernleşme adı na ulusun “Türkleştirilmesini” meşrulaş tırıyordu. “Türklük” salt ırksal bir kate gori değildi, çoğu kez “rıza" ve “irade" te melinde tanımlanıyordu, ancak, birliğin tehdit altında olduğu durumlarda kolayca kapsayıcı değil, dışlayıcı bir kategoriye dönüşebiliyordu. Kamusal dilden etnik farklılıkların silinmesi ise, daha dışlayıcı bir ulus kavramına kayıldıgını gösterdi. Bu, Gellner’in sözleriyle, “olmadığı yerde ulusun icat edilmesi” anlamına geliyordu (Gellner, 1964: 169). Ulus, artık kültürel çeşitlilik temelinde tarif edilmiyordu; farklılık, “hayali bir topluluk” olarak ulusla diğer siyasal topluluklar arasına yerleştiriliyordu. Bu yeni ulus kavrayışı, derin bir sadakat duygusu temelinde sıkı bir birlik tasarımıydı. Bu kavrayış, “Türk lüğü" geleneksel özdeşlik formlarına bir alternatif olarak sundu, Kemalist milliyet çilik, böylece, Köker'in de belirttiği gibi, halkçılık ilkesiyle çelişen bir sonuca ulaş tı: halk, artık milliyetçi siyasetin odağın da değildi. Milliyetçilik, Türk halkının özgünlüğünü korumayı değil, Türk halkı için bir özgünlük yaratmayı hedefler hale gelmişti (1993: 153). Batılılaşma yoluyla modernleşme dü şüncesi, Kemalizmin çekirdeğini oluştu rur. Kemalizm, tam bu noktada bir ulus ve modernleşmenin gerektirdiği yeni bir
K
E
M
A
L
İ
Z
M
:
H
E
G
E
M
insan yaratmayı hedefler. Kendisini, mo dernleşmiş rasyonel laik siyasal toplulu ğun oluşturulmasının (alternatifi olma yan) bir aracı olarak sunar. Toplumun bütününün modemleşmeci Kemalist pro jeye kendini adaması ulus olabilmenin, bu anlamda milliyetçi olmak da, yurttaş olmanın esas koşulu haline gelir. Bu öz deşlikler zinciri, bir başka sorunu berabe rinde getirir: meşruiyet sorunu. Gelenek sel olanın kamusal alanda yok sayılması, çabuk ve derin çatışmaları uyandırır. Mo dernleşme projesinin meşruiyetini sağla ma sorunu Kemalistleri, tarihe ve etnik kökenlere dönmeye zorlar. “Büyük adam larla ve onların kahramanlıklanyla, par lak zaferlerle dolu bir geçmiş," Kemalizmin modernleşme hedefini gerçekleştir mek için hegemonik iktidarını kurarken dayandığı mitsel bir kaynak oldu. Türk ulusunun tarihi ve etnik kökenleri üze rinde, devlet kurulularında araştırmalar başlatıldı. Bu araştırmalarla beslenen “et nik tarihselcilik” (Smith, 1994: 113-121), Türk ulusunun büyük uygarlıkların do ğuşunda ve gelişmesinde oynadığı tarih sel rolün altını çizerek gerçek bir önder ve hükümet ile yeniden dünya uygarlığı na dahil olabileceği düşüncesine haklılık kazandırır. Bu modemleşmeci milliyetçi lik, görünüşte hâlâ halkçıdır. Ancak, halkçılık folklorik bir anlatıya indirgen miş gibidir: halkçılık, halkın (folk) anla mının saf ve biricik kültüre! form olarak sabitlendigi dar bir çerçeveye hapsedilir. Bu biriciklik ve saflığı, Türk ulusunun ta rih boyunca maruz kaldığı dinin tarihsel olarak kanıtlanmış yozlaştırıcı etkisinden arındırarak yeniden keşfetmek ve koru mak bu tarz bir halkçılığın hedefi duru mundadır. Kemalist milliyetçi söylem, devlet ve ulus arasında dikkatli biçimde tasarlan mış bir ilişki öngörür: devlet ve ulus bir birlerinin varoluş nedenleridir. Ancak, aralarındaki ayırıcı çizgi sonuçta anlam sız kılınmıştır. Devletle ulusun birbirleri
O
N
İ
K
B
I
R
S Ö Y L E M
içinde erimeleri, türdeş toplum mitiyle haklılaştırılır, Kemalist söyleme, ulusal iradeyi devletle ve Tek Parti döneminde partiyle Özdeşleştirerek, siyasal ve tarihsel bir varlık olarak “halk” kavramım soyut, tarih-dışı bir “ulus” kavramıyla değiştire rek kamusal/özel ayrımını ortadan kaldı rır. Bu, kamusal ve özel alanların kendile rinin ortadan kalkması anlamına gelir. “Kamusal ve özel alanlar arasında, insan ların kendilerini yurttaş olarak tanıdıkla rı, birbirlerini ortak bir dünyanın sınırları olarak konu miadı kİ arı bir toplumsal uza mın yokluğunda” siyaset varolamaz (Lefort, 1988: 48-9). Bu durumda, siyasal öznelik ya da yurttaşlık mümkün değildir. Kemalist söylem, sınırlı temsil mekaniz malarının önermekte, ancak bunlar, bi çimsel uygulamalar olmanın ötesine ge çememektedir. Siyasal etkinlik, toplumsal uzamı türdeş kılmak ve farklılıkları en aza indirmek için bu sınırlı temsil meka nizmalarına hapsedilir. Genellikle Kemalizmin en önemli sayı lan ilkelerinden biri olan laiklik, iki dü zeyde anlaşılmaktadır: öncelikle ulus ege menliği kavramının bir sonucu olarak dinsel olanın siyasal alandan çıkartılması anlamında devlet aygıtının laikleştirilme sini ve buna paralel olarak ikinci düzeyde toplumun modern uygarlıkların dayandı ğı bilimsel ilkeler ve kurallara göre örgüt lenmesini kapsamaktadır. Laiklikle ikti darın kaynağı dinsel olmaktan çıkar, ege menlik hakkının kaynağı olarak ulusal irade/ halk iradesi gösterilir. Laiklik ilkesi bununla sınırlı kalmaz, toplumun dinsel ve geleneksel ahlaki değerlerinin laik, rasyonel ve bilimsel değerlerle değiştiril mesini de kapsar. Laiklik ilkesine dayanan reform hare ketlerinin hedefi, “yeni insanı", kimliği nin ayırıcı unsuru din olan O sm anlı kimliğinin karşısında “Türk kimliğini" yaratmak biçiminde anlaşılabilir. Bu bağ lamda, kendine bilimsel kuralları temel edinmiş olan devletin toplumun kültürel
85
K
E
M
A
ve ahlakî yapısını dönüştürme görevini üstlenmesi yine laiklik ilkesiyle temel lendirilir. Söylemin yapısı içinde laiklik, çağdaş yaşama geçişin bir garantisi ola rak sunulur. Geleneksel ve dinsel olanla laik ve bilimsel (rasyonel) olan arasında, doğululuk, Müslümanlık ve Osmanlılık la Batılılık ve modernlik arasında karşıt lıklar kuran laiklik söylemi, bireyleri Ba tılı hümanist, aydınlanmacı değerleri be nimsemeye, düşünme ve muhakeme et me tarzını bilimsellik ve rasyonellik öl çütünde değiştirmeye, halkın düşünüş tarzını belirlediği düşünülen hurafe ve inançları kökünden yok etmeye ve yeni toplumun temeline pozitif ve deneysel bilimlerin bakış açısını yerleştirmeye dö nük bir tasarıdır. Söylemin temel çizgisi, dini siyaset-dışı, inanca dair her şey gibi özel alana ait saymaktır. Meşru ve meşru
L
İ
Z
M
olmayan dinsel etkinlikler arasında ke sin bir ayrım öngörülür. Bu ayrımın ve genelde dinsel alanın denetimi devletin elindedir. Ancak Kemalist ulus-devlet içinde dinin konumu her zaman kararsız ve muğlak olmuştur. Burada anlatılmak İstenen, Ke malist devletle onun “Müslüman" yurttaşlan arasındaki gerilimli ilişkidir. Kemalist laiklik söylemi, bir yandan İslâm’a karşı kuşkucu davranır ve dinin toplum haya tındaki rolünü sınırlamaya çabalarken, öte yandan da meşruiyetini sürekli balta layan, yurttaşlarının çoğunun kimliklerini inançları temelinde tanımlamakta olduk ları gerçeği karşısında kırılgandır. Bu du rum, geçerli düzenle düzenleme-yönetme işlevi arasındaki açıklıkla açıklanabilir. Kemalist laiklik, yeni bir kimlik ve yeni bir düzen kurma iddiasındadır; İslâm İse,
K
E
M
A
L
İ
Z
M
:
H E
G E
M O
bu kimliğin ya da düzenin varlık bulması nın olanaksızlığını sürekli hatırlatan yapı sal açıklığa işaret eder. Kemalist söylem içinde bu gerilimi aş mak üzere üç ayrı söylemsel stratejiye başvurulur. İlki, İslâm’ı Cumhuriyetin gerçek düşmanı olarak yadsıyan dışlayıcı bir mantığa dayanır. Ötekinin bir ya/ya da ilişkisi içinde köktenci biçimde yadsın ması söz konusudur. Ancak, Ötekinin bir yadsımaya konu olabilmesi için bir kimli ğe gereksinimi olması, bu kimliğin yadsı yan tarafından yeniden kurulmasını ge rektirir. Bu da, tam anlamıyla yok sayma nın mümkün olmaması anlamına gelir; böylece, önerilen strateji, gerilimi çöz mekte başarısızlığa uğramış olur. ikinci strateji, dini bütünüyle yadsımak yerine Türkiye Cumhuriyeti’nin herhangi bir inancı resmî din olarak tanımasının laiklik ilkesi gereği mümkün olmadığını vurgulayarak, dinin alanını sınırlamaya yöneliktir. Dünyevi olan, yani ulusa ve devlete ait olan işlerde dinin yol gösterici olamayacağı kabul edilir. Böylece laiklik ilkesinin din ve devlet işleri ayrımına da yalı bir yorumuna da ulaşılmış olur. Bu yorum, dinin ait olduğu İnanç alanının “kabul edilebilir bir İslâm" tanımı çerçe vesinde laikleştirilmesi edimini de içerir. Buna göre, kişiselleştirilmiş, rasyonelleş tirilmiş ve siyasetten arındırılmış bir İs lâm, kabul edilebilir bir inanç formu ola rak tanınmaktadır. Söylemde, bu formun, özünde, kökeninde rasyonel ve bilimsel olan “gerçek” İslâm’ı temsil ettiği iddia edilir. Böylece devlete, laiklik ilkesinin gerçekleştirilmesi çerçevesinde, inancı, hurafelerden, mitlerden, dogmalardan ve her türlü sapkın yorumlardan arındırma görevi de verilmektedir; “insanlara feyz ruhu vermiş olan dini miz, son dindir. Ekmel dindir. Çünkü dimiz akla, mantığa, hakikate tamamen te vafuk ve tetabuk ediyor. Eğer akla mantı ğa ve hakikate tevafuk etmemiş olsaydı, bununla diğer kavanini tabiiyeyi İlâhiye
N İ
K
B
I
R
S Ö Y L E M
beyninde tezat olması icabederdi," (Söy lev ve Demeçler, II: 98) (...)
“Efendiler, yapmakta olduğumuz inkı lâpların gayesi, Türkiye Cumhuriyeti hal kını tamamen asri ve bütün mâna ve eş kâliyle medeni bir heyeti içtimaiye haline İsal etmektir. İnkılâbatımızın umdei asliyesi budur. Bu hakikati kabul edemiyerı zihniyetleri tarumar etmek zaruridir. Şimdiye kadar milletin dimağım paslan dıran uyuşturan bu zihniyette bulunanlar olmuştur. Herhalde zihniyetlerde mevcut hurafeler kamilen tardolunacaktır. Onlar çıkarılmadıkça dimağa hakikat nurlarını infaz etmek imkânsızdır” (Söylev ve De meçle;; II: 224). Üçüncü strateji İkincisine yakındır: Is lâm değil; fanatikler ve fanatiklik redde dilir. Halkın inancım sömüren siyasetçile re karşı geliştirilen bu strateji güçlü bir halkçı vurguya sahiptir. Özellikle, Cumhuriyeı’in kurulmasından önceki yıllarda, Kemalist güçlerin yaygın bir desteğe ihti yaç duydukları geçiş döneminde hakim olan bu söylemsel strateji, Kemalist laikli ğin İslâm’la karşı karşıya kaldığı durum lardaki kırılganlığı nedeniyle hiçbir za man söylemsel ufuktan bütünüyle silin memiştir, Islâm’ın popüler formlarıyla ne zaman bir müzakereye girişilse yeniden ortaya çıkmaktadır. Kemalizmin altı ilkesinden beşincisi, inkılâpçılıktır. 1930’larda Kemalist ilkeler oluşturulurken inkılâpçılığa ikili bir işlev yüklenmiştir. Bunlardan ilki, ulusal kur tuluş hareketinin başarılarım korumaktır. İkincisi ise, çağdaş uygarlık düzeyine erişinceye kadar değişimi sürdürmektir, İn kılâpçılığın bu ikinci yüzü, sürekli bir de ğişimi gerektiren yeni bir düzenin varlığı nı varsayar. İnkılâp, varolan kurumlann zorla değiştirilmesinin ardından yıkılmış kurumlann yerine yenilerinin kuruluşu nu da kapsayan iki aşamalı bir süreç ola rak anlaşılmaktadır (Atatürk’ten aktaran Afet İnan, 1968: 259). Kurulan yeni dü-
SV
K
88
E
M
A
zen içinde, “en yüksek sivil ve modern” gerekler ve zorunluluklar çerçevesinde sürekli ilerleme öngörülmektedir. Yeni si yasal sistemin kuruluşuna kadar devrimci olan söylem, siyasal sistemin kurulması nın ardından “güçlü bir ulus-devlet", “ulusal birlik ve beraberlik”, “beraberlik ve dayanışma içinde gerçekleştirilecek ekonomik ilerleme" ve “çağdaş uygarlık düzeyine erişmek için halkın ekonomik, siyasal ve toplumsal seferberliği" temaları etrafında bir değişme ve ilerleme tasarı mına dönüşmüştür. Kemalist inkılâpçılı ğın önemli yanlarından birisi, toplumsal değişimin tepeden bir hamleyle gerçek leştirilmesi girişimidir. Kemalizm hiçbir zaman bir taban hareketi olma iddiasında olmadı. Yasama, yeniliğin gerçekleştiril mesinin ve topluma kabul ettirilmesinin aracı olarak görüldü. Yeniliklerin halkın direnişiyle karşılaşabileceği düşünüldü ğünde, halkı aydınlatmak ve yenilikleri tanıtmak üzere birtakım aracı kurumlar oluşturuldu. Ancak bu kurumların yeni liklerin ben imse ütmesinde yeterli olma dığı ve yeniliklerin halk tarafından benimsenmedigi durumlarda ise, bunların korunmasını sağlayacak yeni kanunlar çı kartıldı (Köker, 1993: 175). İnkılâpçılık, Özellikle halkçılıkla ilişkisi açısından sorunlu bir ilkedir. Öncelikle, ulusal irade ve meclis arasındaki ilişkinin bir temsil ilişkisinden çok bir özdeşlik ilişkisi olması nedeniyle meclis kararları, meşruiyeti rızadan kaynaklanmayan, ama meşruiyeti özünde kararlardı. Bu durum, “halk egemenliği" kavramında ifadesini bulan halkçılıkla çelişmekteydi. Varolan düzenle, getirilmek istenen düzen arasın daki açıklıkta duran halkın eğitilmesinin, bilimsel, rasyonel, modern değerlere sa hip kılınmasının bu açıklığı kapatacağı varsayılıyordu. Ancak, Tek Parti döne minde inkılâp ruhunu halka yaymak amacıyla kurulan kurumların çoğu, seç kinlerin temsil ettiği yeni düzenle halk arasındaki açıklığı kapatmakta başarılı
L
İ
Z
M
olamadı. Bunların çoğu, Tek Parti rejimi nin propaganda araçları olmaktan öteye gidemedi. Kemalist söylem içinde devletçilik, bi reysel girişimin devlet eliyle yaratılması ve desteklenmesi anlamında salt ekono mik bir tercihi ifade etmez, toplumsal ya şamın belli ilkeler çerçevesinde, “halk için halka rağmen” örgütlenmesi hedefim de içerir. Ancak toplumun devlet eliyle endüstrileşmesi ve kapital isti eş mesi so nucu sınıf farklarının belirginleşmesi ve derinleşmesi, özünde Kemalist halkçılıkla çelişen bir durumdur: Halkçılık, daha ön ce belirtildiği gibi, türdeş, uyumlu bir toplum mitine dayanmaktaydı. Buna gö re, Türk toplumunu oluşturan bireylerin, farklı mesleklere mensup olsalar bile, çı karları arasında herhangi bir çatışma söz konusu olamazdı; çünkü bunların hepsi aynı “ulusun" üyeleriydi. Buna dayanarak amaç, bu türdeşliği ve çıkar birliğini ko ruyucu önlemleri almaktı. Ancak, devlet çi politikaların uygulanması sonucu top lumsal farklılıkların varlığı yadsınamaz hale geldi; yine de sınıflar arasındaki ça tışma ve çelişkiler hoşgörülmüyordu. Devletçilik bu noktada, bu tür çatışmala rın ortaya çıkmasını önlemenin bir aracı olarak formülleştirildi. Kemalist söylem içinde devlet, geçici bir yatırımcı ya da girişimci olmanın ötesinde bir anlam taşır. Eğitim reformları, dinsel etkinlikler üzerindeki katı denetim meka nizması ve kültürel ve etnik farklılıkların denetlenmesi yoluyla siyasal ve toplumsal pratiğin yönetim ve gözetimi, Kemalist devlete toplum karşısında bir öncelik ve rir. Bu kapsamlı devletçilik, inkılâpçılığın da özünü oluşturur: halkın, modern, laik, rasyonel toplumun kuruluşu için tepeden bir hamleyle seferber edilmesi. Toplumsal olana özerk bir alan tanımayan bu devlet çilik anlayışı, liberalizm ve sosyalizmle karşıtlıkları çerçevesinde tanımlanırken, Türk toplumunun eşsizliği temelinde de haklılaştı rıl mak taydı.
K
E
M
A
L
İ
Z
M
:
H
E
G
E
M
Türdeş toplum miti, Türk toplununum tekliği ve eşsizliği, Islâm’ın önerilen dü zene uygun rasyonel özü, Cumhuriyet’in Türk toplumunun doğasına uygunluğu,,. Bütün bunlar, Kemalizmin mitsel uzamı nı tanımlayan temalardı. Her mit gibi Ke malizm de, kendisine bir evrensel doğru luk atfederek içeriğini tanımlar; kendi siyle vaat ettiği düzen ve doğruluk ilkesi arasındaki açıklığı yok sayar. Bu strateji, söylemin hegemonya mücadelesinde te meldir. __________ MİTTEN İMGESELE__________ 1 Kasım 1945’te İnönü’nün duyurduğu siyasî kararla başlayan ve Demokrat Parti (DP) iktidarıyla özdeşleştirilen çok parti deneyimi, bir sag-kanat halkçılığının do ğuşuyla sonuçlandı. DP’de simgeleşen bu yeni halkçılık yorumu, kitlelerle iletişi minde popüler kültürün gösterenlerini kullanarak dinsel ve kırsal değerleri meş rulaştırdı (Mardin, 1973: 184). DP, halk çılığı ve halk egemenliğini vurguladı ve siyasal girişimin partiden (tepeden) değil, halktan (tabandan) gelmesi talebini dile getirdi (Ahrnad, 1993: 105). Bu yeni halkçılık, Kemalist reformlara rağmen kendilerini İslâm’la ve Müslüman Türklerin unutulan tarihiyle özdeşleştirmeyi sürdüren grupların taleplerini dile getir me işlevini yüklendi ve o günden beri bu işlevi sürdürdü. Yeni halkçılığın yükselişi, ‘çevrenin’ bastırılan toplumsal-kültürel çeşitliliğinin, inanca ait bir dizi gösterenle İslâm’a yeniden eklemlenerek, laik, pozitîvist bir ideolojiye dayandırılmış katı bir ilericiliğe direnmekte olduğunu gösterdi. Mit, metaforik bir doğaya sahiptir. Bir başka deyişle, mitin somut veya gerçek İçeriği, kendisinden farklı bir şeyi, yani hedeflenen, evrensellik atfedilen bir doğ ruluk ilkesini temsil eder. (Laclau, 1990: 63). Bu anlamda, Tek Parti yönetimine karşı kitlesel hoşnutsuzluğun, Kemalist mitse] uzamın tamamlanmamış ve meta
O
N
I
K
B
I
R
S Ö Y L E M
forik doğasını görünür kıldığı söylenebi lir. Kemalist m odernleşme projesinin meşruiyeti sorgulanmıyordu, ancak yarat tığı düş kırıklıkları ve engellemeler, tür deş ve bölünmemiş toplum miti ile karşı lanamadı. Bu yapısal yetersizlik, söylem sel alanda ‘demokrasi’nin yeni bir mit ola rak ortaya çıkışının koşulu oldu. Demok rasi, egemen Kemalist söyleme bir alter natif olarak sunuldu, ona karşı bir dü ğüm noktası oluşturdu. Demokrasi miti, yaygın hoşnutsuzlukların ve taleplerin temsil edileceği yeni bir yüzey oluşturu yordu ve Kemalist söylemin kuruluşu sı rasında dışarıda bırakılan güçleri ve öğeleri siyasal alana yeniden eklemlemeyi va at ediyordu. Ancak bu gelişme, Kemalist mitsel uza mın genişlemesiyle sonuçlandı, Kema lizm, demokrasi gösterenini hegemonize ederek kendi söylemsel zincirine ekleme yi başardı. 1960’da ‘devletçi seçkinler’ DP yönetimine karşı harekete geçmeye karar verdi. Ordu, rejime, demokrasiyi ve dev leti kurtarmak ve Atatürk’ün mirasını ko rumak amacıyla müdahale etti, Kemalist seçkinler, demokrasiyi yerleştirmek üzere görev başındaydılar. Demokrasi böylece Kemalist söylemin hegemonya alanına sokulm uş oluyordu. Bu bütünleşm e. Cumhuriyetçi seçkinlerin askerî rejimi ve genişleyen rollerini meşrulaştırmak İçin başvurdukları söylemsel stratejilerde be lirginleşir. Örneğin, 1961 Anayasası Ke malist modernleşme ile demokratikleşme arasındaki ‘tartışmasız’ özdeşliği vurgula yan bir belgedir, iktidarın merkezde yo ğunlaşmasını engelleyen denetim meka nizmaları oluşturan ve hak ve özgürlükle ri güvence altına alan Anayasa, aynı za manda “Atatürkçü düşüncenin siyasal bir manifesto olarak korunmasına” dönük bir girişimdi (Heper, 1988: 324). 153, madde, Anayasanın hiçbir hükmünün ‘devrim yasalarına’ aykırı biçimde yorum lanamayacağını hükme bağlayarak siyasal rejim içinde Kemalist reformların tartışıl-
89
K
90
E
M
A
r.ıaz konumlarım güvence altına almak taydı, Anayasa ile devrim yasaları arasın daki sürekliliğin bu madde aracılığıyla vurgulanmasından, Kemalist ilkelerin si yasetin temelini oluşturmayı sürdürdüğü sonucu çıkarılabilir. Anayasanın bu ikili işlevi, ‘modern, Batılılaşmış, laik ve rasyo nel toplum’ mitinin bir imgesele dönüş mekte olduğunu gösteriyordu: başlangıç ta Kem alizm in hegem onyasını tehdit eden demokrasi göstereni, Kemalizm ta rafından özümleniyor, böylece Kemalist mitsel uzam genişleyerek imgesele dönü şüyordu. 1970'lerin sonuna kadar olan dönemde söylemsel mantık, ayrı kimlikleri, sagcı/soku, gelenekçi/modernleşmeci, gerici/ilerici, aşırı milliyerçi/Marksist gibi bir dizi karşıtlık temelinde söylemsellik ala nına yerleştiriyor, Kemalist modernleşme projesiyle demokratik idealler arasında eşdegerlikler kuruyordu. Demokratik ve modernleşmeci Kemalizm, her nesnenin ortaya çıkışının olabilirlik koşulu olduğu ölçüde bir imgesel olmaktaydı. Örneğin, Türkçülük, Kemalizmin ‘güvenli, müref feh, mutlu ve modernleşmiş bir Türkiye’ arzusunu paylaşıyordu. Milliyetçilik, Tür kiye’yi geleneksel değerlerden ve ulusal özgünlüklerden ödün vermeksizin mo dernleştirmek üzere bir ‘üçüncü yol’ ola rak öneriliyordu. Sol, Türk devriminin anti-emperyalist bir 02 taşıdığı iddiasıyla, Kemalist modernleşme projesini, Türki ye’nin feodal ve yarı feodal yapısından kaynaklanan sorunların üstesinden gelme potansiyeliyle değerlendirdi. Örneğin Türkiye Komünist Partisi, Kemalizmin kalkınmacı ve görece anti-emperyalist perspektiline paralel bir sosyalist söylem g eliştird i. Benzeri biçim d e İslâm , 1 9 4 0 ’lardan itibaren, modernleşmeyle kurduğu olumlayım ilişki bağlamında Cumhuriyetle özdeşleşebiliyordu. Rıza nın ifadesindeki söylemsel stratejilerin çeşitliliğine rağmen, İslamcı söylemde öncelik, Kemalist modernleşme projesine
L
İ
Z
M
sessiz ama gönülsüz bir rızaya veriliyor du. Mardin, 1972’de kurulan Millî Sela met Partisi’nin modernleşmecilikle kur duğu sentez açısından Türk tarihinde en der rastlanır bir durum oluşturduğunu belirtiyor (1977: 279-99). Bu da, Kema lizmin hegemonik edimine bağlanabilir. Hegemonik bir söylem olarak Kemalizm, çeşitli özne konumlarının ortaya çıkması na ve kendilerini ’laik-modern Türklük’ biçiminde ifade edilecek olan merkezî öz ne konumuna eklemleyebilmelerine ola nak sağlamıştır. Ancak Kemalizm, toplumsal-dinî alanın çoğulluğunu denetle nebilir evrensel bir bütünde yemden inşa etmede başarısız oldu. Kemalizmin başa rısızlığı, Islâm’ın eklemlenebileceği yolla rı çeşitlendirdi. Islâm’ı kamusal alandan silme girişimi, Islâm’ın siyasallaşmasını beraberinde gelirdi. Kemalizm, siyasal arenada tamnabilnıenin bir aracı ve Batı dışı bir modernleş menin göstereniydi, siyasal mücadelelerin kendi olabilirlik koşullarını buldukları bir ufuktu. Kemalist özne konumu etra fındaki eklemlenmelerin çoğalması, olası bir Kemalist kimlikle diğerleri arasındaki sınırı belirsizleştirdi. Kemalizm, çevresin de birleşen eşdeğerliklerin içini boşaltıp gerçek içerikleriyle bağlarım zayıflattı, böylece boş bir gösterene dönüştü. Kendi yokluğunun göstergesi olmaya başladığın da Kemalizmin konumu belirsiz ve karar sız hale geldi. 1961 Anayasası ile siyaseti düzenleme niyetini ifade etmiş olan mer kez, toplumsal ve siyasal alanları birleş tirmekte ve kendi hegemonik kapsamının dışına taşan söylemsellik alanım denetle mekte başarısızdı. 1970’lerin sonlarına gelindiğinde, siyasal radikalizmin bir so nucu olarak ortaya çıkan karşıtlıklar ve mücadele alanları, hegemonyasını yıpra tarak, sınırlarını zedeleyerek ve toparlayı cı etkilerim yok ederek merkezin kökten oluşsallığını, düzen ve düzenlem e arasın daki açıklığın kapatılmasının olanaksızlı ğını gösterdi.
K
E
M A
L
İ
Z
M
H
E
G
E
M
‘Demokrasinin düzene konulması’ he defi, 1980 darbesinde de, devlet ve siya set arasında bir ayrışmanın sağlanmasına zemin hazırladı. Askerî rejim, ulusal bir liği ve demokrasi pahasına da olsa Türki ye Cum huriyeti’nin bekasını özellikle vurguladı. Bu, bir anlamda Kemalizmin totaliter eğilimlerinin dirilişiydi. Kısa sü rede parlamenter rejime dönülmesine rağmen, siyasal katılımı sınırlayan anaya sal hükümler aracılığıyla yarı totaliter eğilimlerin siyaset üzerindeki belirleyici etkisi sürdü. Ordunun kö/fii dışarıda ide olojileri Atatürkçülükle değiştirme çaba sı, Kemalistlerle askerî seçkinler arasın daki tarihsel bağlardan kaynaklanıyordu. Uyumlu toplum imgesi, toplumsal ve si yasal yaşantı tüm boyutlarıyla etkileyen yeni yönelimin tentelini oluşturdu. İde olojik olmayan rızaya dayanan bir toplu mun yaratılması ve ulusal birlik ve bü tünlüğün sağlanmasında dinin önemi üzerinde duruldu, İslâm’ı Türklüğün bir parçası sayarak onunla uzlaşan ordu, Ke malizmin laik, rasyonel ve modern top lum tanımını yeniden eklemledi, inancın rasyonel temellere oturtulması, devletin elinde Kemalist rejime kitlesel destek sağlama yolunda ideolojik bir araca dö nüştü. Bunun sonucu, kültürün ana be lirleyicisi olarak İslâm’ın devlet söyle miyle eklemlenmesidir. ___________ SONUÇ VERİNE...___________ Laclau, kökten bir düzensizlik halinde düzenin bir yokluk olarak bulunduğunu belirür. Henüz, düzen tanmılanmamıştır. Düzeni her tanımlama girişimi, bir hege monya kurma girişimidir; bu girişimde başarılı olan siyasal güçler hegemoniktir. (Laclau, 1996: 45 ) Türkiye tarihinin, Kurtuluş Savaşı’ndan askerî müdahalelere kırılma momentleri, böyle bir yokluğun
O
N
İ
K
G
I
R
S
ö
V
L
E
M
varolduğu, rejimin siyasal, ekonom ik, toplumsal hedeflerinin Kemalist ilkeler doğrultusunda yeniden tanımlandığı mo mentlerdir, 1960-1980 yılları arasında gerçekleştirilen üç askerî müdahale, dev letin siyasal belirsizlik ve düzensizlikle mücadelesinin sonucuydu. Bu moment lerde Kemalizm, düzen lam mLanmn dü ğüm noktasını oluşturdu, 1980 sonrası nın, siyaset korkusu, uyum ve birlik öz lemleriyle beslenen, Anayasada güvence altına alınan otoriter ideolojisi de, aslın da, 1980 öncesinin bölünmüşlüğü ve kutuplaşmışlığına Kemalist bir yanıttı. Yeni rejim in mantığını Kemalist ilkelerden alan otoriter vurgusu, Kemalizm ve de mokrasi arasındaki özdeşliğin sorgulan masına hız verdi, Jöntürk harekelinden Kemalizme bütün halkçı ideolojilerin sa bit öğesi olmuş toplumsal tabiplik fikri, devletçiliğin karşısına muhafazakâr bir li beralizmi koyan yeni sag-kanat halkçılığı nın hegemonik müdahaleleriyle etkisiz leşti, olumsuz bir anlam yüklendi. Muha fazakâr ve Islâmcı karşı-özdeşlik formla rının çoğalması, fazlaca çalışmalı ve siya sallaşmış bir toplumda hegemonik söyle min sınırlarının belirginleşmesi, 1980'den bugüne siyasal alanın başat özelliğidir. Söz konusu olan ikili bir süreçtir: ilkin Kemalizm, metaforik gücünü ve imgesel boyutunu yitirmekte, yani, metaforik bir tamlığı ifade etmekten, toplumsal taleple ri, yerinden edilmeleri özümsemekten gittikçe uzaklaşmaktadır, ki bu, onun he gemonik konumundaki kaymayı gösterir; ancak Kemalist güçlerin tamamen çözül düğü iddia edilemez; çünkü Kemalizm, köktendinci ve etnik milliyetçi kimliklere karşı özdeşlik formları sunan, ordunun siyasete doğrudan ya da örtük müdahale lerinde belirginleşen siyasal projesiyle he gemonyasını yeniden kurma potansiyeli ne sahip olmayı sürdürmektedir. O
İkna (İn a n d ırm a ) Yerine Tecebbür (Z o rla m a ) METE
TU N ÇAY
illî Mücadele’nin başlangıcından C um hu riyetin ilanına kadar, halk arasında ulusçu bir tütü nüm (co)ıesion) bilincinin yaygın olma ması nedeniyle, İslâmî dayanışmadan ya rarlanılmıştı. Hatta “dinin siyasete alet edilmesi” yolunda, Osmanlı dönemine oranla daha da ileriye gidilmişti, Cumhuriyet’in İlk dört ayında, halifelik de devam etti. Ancak 1924 Martının baş larında, hilafet kaldırılıp hanedan üyeleri yurtdışına sürülürken, (medreseler ve şeriat mahkemeleri gibi) eğitim ve yargı daki din kurumlan da yasaklandı. Ama, 1924 Anayasası’mn 1928 Nisanında yapı lan değişikliklerine değin, “Türkiye dev letinin dini, din-i Islâmdır" hükmü ko rundu. Niyazi Berkes’in “kutsallaşmış gelene ğin boyunduruğundan kurtulma” diye ta nımlayarak çağdaşlaşm a ile özdeşleştirdi ği “la ik le şm e " ad ım ları, bu ilk en in 1937’de Altı Ok içinde Anayasaya girme sine kadar devam etmiştir. Bu adımların başlı çalan şöyle sıralanabilir: 1925 başlarındaki Şeyh Said Ayaklan ması üzerine çıkarılan Takrîr-i Sükûn Kanunu’nun (ve İstiklal Mahkemelerinin) yarattığı buyurgan hava altında yapılan şapka ve giyim kuşam devrimleri; “tekke ve zaviyelerle türbelerin şeddi", dolayısıy la tarikatların yasaklanması. Aynı yılın
M
sonlarında, hicri ve muaddel rumî tak vimler yerine. Milat başlangıçlı uluslara rası takvimin ve alafranga saatin kabulü (yani 1341, 1925 oldu; “gün” de güneşin batmasından başlatılmak yerine, kökenle ri Roma hukukuna kadar giden bir uyla şımla geceyansından başlatıldı), 1926 yılında, benim “çeviri yasalarla hukuk devrimi” dediğim şey yapıldı. As lında, 19. yüzyıl ortalarında başlayan Batı yasalarını benimseme hareketi, birçok alanda şeriat yasaları yürürlükte kaldığı için bir ikilik yaratmıştı. Cumhuriyettey se, aile, borçlar vb. konularındaki dinsel hükümler kaldırılarak reception tamam landı; kıta Avrupa hukuku yalnız başına hükümferman oldu. 1928 Mayısında “beynelmilel erkam” (Arap rakamlarının Batı’da kabul edilen biçimleri) alındı; Kasımda da Latin esaslı “Türk Alfabesi" kanunlaştırıldı. Halka ye ni harfleri öğretmek için, Millet Mektep leri Teşkilatı kuruldu. 1931 yılında, bü tün ölçüler metrik sisteme uyarlandı. 1935’te de pazar günü hafta tatili olarak benimsendi. Tarık bin Zeyyad’ın lberya’ya çıkarken geri dönülmesini imkânsız kılmak için gemilerini yaktırmasına benzer bir biçim de, geçmişle ilişkilerin kopartılmasını amaçlayan bu reformların arasında, bence en etkilisi “Yazı Devrimi" olmuştur.
İ K N A
( İ N A N D I R M A
)
Y E R İ N E
Yazı karakterlerinin, yani alfabenin din lerle garip bir ilişkisi vardır. Tarihte bir takım halklar, yeni bir dini kabul ettikleri ya da dinlerini koruyarak anadillerini de ğiştirdikleri durumlarda, o dinin kutsal m etinlerini geleneksel ya da edinilmiş dillerine çevirmeye razı olsalar bile, me tinlerin yazılı oldukları özgün alfabeyi kullanmaya devam etmişlerdir. [Eski Mı sır’ın resim-yazısına h ierog lif (kutsal oy malar) denildiğini unutmayalım. Bu te rim, “Tanrı’nm (el)yazısı" diye de düşü nülebilir!] “Tılsım” gibi kavramlara baş vurmadan anlaşılması ve çözümlenmesi zor olacak söz konusu ısrara birçok ör nek gösterilebilir. Ortodoks Hıristiyanlığı benimsemiş Türk kökenli insanlar mı ol dukları, yoksa Elen (leşmiş) bir halk iken Türkçe’yi mi özümsedikleri bilinmeyen Karamanlı Runılar, kiliselerinde “Isa Me sih’in namazı"nı pekâlâ Türkçe eda eder lerken, bütün yaşamlarında Yunan alfabe sini kullanmayı sürdürmüşlerdir. 20. yüz yılın başlarında hâlâ Yunan ve Ermeni harfleriyle basılmış Türkçe İnciller vardır. Bizim tam tersimize, yeniden varolma ideolojisini kopuş yerine sürekliliğe da yandırmak isteyen İsrail devleti 1949 yı lında kurulurken, o vakte kadar sinagog ların dışında kullanılmayan İbranî alfabe si (o dille birlikte) canlandırılmışım Din-Dil ilişkisi açısından Hıristiyanlıkla Müslümanlık (ve Yahudilik) arasında bü yük bir fark vardır. “Eski Ahid’’in Yahudiler tarafından Ibranice olarak sürdürülegelmesine karşılık; birçok bölümü her halde Aramî ya da Ibranî dillerinde yazıl mış olan “Yeni Ahid”, “Hıristiyanlığın za ten Yunanhlaşmış bir Yahudilik olduğu" görüşünü dogrularcasına, en başında ya Yunancaya çevrilmiş ya da kimi bölümleri Yunanca kaleme alınmıştır. Daha sonra Aziz Hieronymus’un yaptığı Latince Vulgata çevirisi Katolik dünyasında resmî metin olarak benimsenmiş, Reformasyon’da ise çeşitli ulusal dillere yapılan çe virileri Protestan kiliselerinde kullanılma
T E C E B B Ü R
( Z O R L A M A
)
ya başlanmıştır. Bu kutsal kitapların Tanrı buyruklarını içerdiği kabul edilmekle bir likte, Kuran-ı Kerim için inanıldığı gibi “Kelâmullah" oldukları anlayışı yoktur. Dolayısıyla, Kuran’ın Arapça’dan başka dillere “mealen" çevrilmesine razı olunsa da, ibadette Arapça özgün metnin kulla nılmasında ve din hizmetlileri başta, bü tün aydın müminlerin bu dili öğrenme sinde ısrar edilmiştir. Osmanhca’nm yazılmasında yararlanı lan Arap h arflerinin “ıslah" edilerek Türkçe’ye uyarlanması yönünde en az ya rım asırdır öneriler yapılıyordu, Namık Kemal bu fikre karşı çıkmış ve (Menemenlizade Rıfat Beye 8 Ağustos 1878 ta rihli bir mektubunda) “yazının ıslahı için Latin harflerini bizim lisana almak, Frenk elbisesi giymeyi mülkün ıslahına medar olur zannetmek kabilindendir” demişti. Enver Paşa’nın Birinci Dünya Savaşı yılla rında “huruf-u munfasıla" denilen biçim de Arap harflerinin bitiştirilmek yerine ayrı ayrı kullanılmasını sağlamak için bir girişimde bulunduğu, ama bu reformun savaş ertesine bırakıldığı bilinmektedir. Cumhuriyet’in ilanından sonra, 1926’da Bakü’de toplanan bir kongredeyse o za mana kadar Türkçelerini Arap alfabesiyle yazan Sovyet halkları Latin harflerine geçme kararını alırlarken, Fuat Köprülü’nün başkanlığındaki T.C. delegeleri çe kimser kalmıştı. Kaldı ki, Türklerin Arap harflerini gü zel ve estetik (kaligrafik) olarak yazmak la, övündükleri özel bir becerileri vardı, “Kuran-ı Kerim Mekke’de nazil olmuştur (Peygambere inmiştir), Kahire’de tilâvet edilmiştir (usulüne göre okunmuştur), İstanbul'da (en başarılı hüsn-ü hatla) ya zılmıştır" sözünü hatırlamak gerekir. Yazı Devrimi, simgesel önemi bakımın dan belki Şapka Devrimi’yle karşılaştırıla bilir. Fakat şapka giymeye ancak “Frenk mukallitliği” (öykünmeciliği) diye karşı çıkılabilirken, alfabe değiştirmek, bir ku şak içinde o zamana kadar yazılmış bü-
93
K
E
M
A
L
İ
gül®
Z
M
kEL
94
1928’d ey en i harflerin kabulüyle başlayan h a r f inktlâbtna bir toplumsal eğitim seferberliği eşlik etmiştir. Bu inküâp, bent “köhnem iş eskiyi yıkm a ”gayesiyle hem 4e Latin harflerinin Türkçe seslerin ifadesine uygunluğuyla açtklanmtşttr.
tün yapıtları okunmaz/anlaşılmaz hale sokmuştur. Bu, düşünülebilecek en kök* tenci kültür değiştirme girişimiydi. Çün kü Islâm dininin de, yükseltilmek istenen Türk milliyetçiliği ışığında yeniden bi çimlendirilmesin! ima ediyordu. Yazı Devrimi’ni, Cumhuriyet’in ilk on yılında dil üstünden denenen “İslâmiyet! T ü rkleştirm e” hareketleri bağlamında değerlendirmek gerekir. Ünce, 1926 ilk baharında Türkçe’yle namaz kıldırma de nemeleri yapılmış, dört yıl sonra llâhiyat Fakültesi çevresindeki bir grup “modernist" İslamcıdan oluşan bir kurul “reformasyon" önerileri hazırlamıştır, 1932 başlarında da (Ram azan ayı için d e), Türkçe Kuran tutar mı, tutmaz mı diye araştırılmıştır. [Bu son konuda ayrıntılı bir inceleme için bkz. Dücane Cündioğlu, Türkçe Kuran ve Cumhuriyet ideolojisi (İstanbul: 1998).] ibadette Türkçe Kuran’ın zorlanmasından o dönem vazgeçilmekle birlikte, aynı yılın sonlarından
1950’deki Demokrat Parti iktidarına ka dar, Ezan ve Kamet Türkçe okunmuştur. Türkçe Kuran konusu, 20. yüzyılın so nunda bazı çevrelerce yeniden savunulan bir dava oldu. 19. yüzyılda Osmanlı çagdaşlaşmacıları arasında ortaya çıkan, gene! olarak dinin, bizim özelimizde de Islâmiyetin “mani-i terakki" (ilerlemeye engel) olduğu fikri, Cumhuriyetin kuruluş yıllarında da de vam etmiştir. Pozitivistçe bir “bilim e inanma" tutumuyla iki yoldan birini seç mek gerekiyordu. Kemalist hakim düşün ceye göre, Batı’da Lutherci Protestan Reformasyonu kutsal kitabı ulusal dillere çevirince Hıristiyanlık çağdaşlık yoluna girmişti. Biz de onun gibi yapabilirdik, Üteki yol, Sovyet Devrimi’nin yaptığı gi bi, açıkça dine karşı çıkmaktı. Sanıyo rum, kamu güvenliği açısından, sıradan halkın dindar kalmasının daha istenilir olduğu düşünüldü. Onun için, öncelikle İslâm Reformasyonu projesi üstünde du
İ K N A
( İ N A N D I R M A )
Y E R İ N E
ruldu. Bu yalnızca bir dil ve yazı sorunu değildi; ibadet düzeninin de değiştirilme si, örneğin secde etmek yerine, camilere oturacak sıralar konulması, müzikli ayin ler yapılması vb, önerildi, Kuran'ın Türk çe’ye çevrilip ibadette Arapça özgün met nin yerine bunun kullanılması fikri yay gın bir hoşnutsuzluk yaratınca, zamanın ve zeminin henüz uygun olmadığı gerek çesiyle Islâm Reformasyonu düşüncesi ra fa kaldırıldı, Türkiye’de hiçbir zaman, dine Sovyetler’deki kadar açıkça karşı çıkılmamış ol makla birlikte [unutmayalım ki, orada Moskova’nın bir katedrali büsbütün yıkıl mış, Leningrad’ın Kazan katedrali ise Tanrı-tammazlık müzesi yapılmıştı!), özellik le Cumhuriyetin ilk on yılında, Islâm ko nusunda inanılması güç boyutlara varan bir “mübalâlsızlık" (diyelim, umursamaz lık) gösterilmiştir. Örneğin, bir ara Sulta nahmet Camii’nin resim galerisi yapılması önerilecek kadar ileriye gidilmişti.* Bence asıl endişe edilen, bu tür düzel(*) Cemal Reşit Rey anlatıyor: ” 1926 Ağustosunda maarif vekili [Mustafa] Necati Bey bir Sanayi-i Nefise [Güzel Sanatlar] Encümeni toplamıştı Bu encümene beni de davet etti. İşte o encü mende alınan kararla mekteplerden Alaturka müzik tedrisatı kaldırıldı. Böyle isabetli kararların yanında fazla cüretkâranelerinin de alın masına ramak kaldığına şahit oldum. Bu encü menimizin reisi rahmetli Namık İsmail [Yeğenoğlu) ite rahmetli Çallı İbrahim, Necati Beye bir dilekçe sundular. Bu dilekçede ressamların eserlerini teşhir edecek bir galeriden mahrum bulunduğu belirtiliyor ve hükümetten bu iş için bir mahal isteniyordu. İstenilen mahal neydi biliyor musunuz7 Sultan Ahmet Camii. Ancak ilave ediliyordu ki, camide yukarıdan gelen ışığın az oluşu resimlerin en iyi şerait al tında teşhirine mani idi. Bunun için kubbede delikler açılması teklif edilmişti, Necati Bey muvafakatini vermek üzere iken, rahmetli Mi mar Kemalettin Beyin pürhiddet yerinden kal karak söylediği sözlerden sonra bu karardan vazgeçildi." Yazarın muhtemelen C u m h u riy e t gazetesinde çıkmış olan "Atatürk ve Müzik" başlıklı maka lesinin tümü şu kaynakta aktarılmıştır: A ta tü rk D evrim ler! İd e o lo jisin in Türk M ü2ik K ü ltü rü n e D o ğ rü d a n ve D o la ylı E tk ile ri (İstanbul: Boğaziçi
Üniversitesi Türk M üziği Kulübü Yayınları, 1980), S. 142-45.
T E C E 1 B O R
( Z O R L A M A
)
timlerle dinin ve dinadamlarının güç ka zanmaları ve laik iktidara rakip bir yetke merkezi oluşturmaları ihtimaliydi. Dinin her yerde ve her zaman toplum üyelerinin dünya görüşlerini özellikle eği tim üstünden kalıplayageldiği bilinmekte dir. Bizde, Tanzimat ve Meşrutiyet dö nemlerinde mühendislik ve tıp okulların dan itibaren geleneksel medrese ve tekke lere rakip bir dünyevî eğitime yönelme başlamıştı. Hatta, uygulamaya dönük bu (amelî) bilgi dallarına, dinbilgisiyle özdeş olan ‘‘ilim’’ yerine, “fen” deniyordu. Nite kim, yeni kurulan Osmanlı üniversitesine de, fenlerevi anlamındaki “Darülfünun” adı verilmişti. (Rusya'da Büyük Pelro’nun akademisi kurulurken, bilim yerine, naıt/t sözcüğünün kullanılmasında da benzer kaygılar rol oynamıştır.) Sultan II. Abdülhamit'in 1876 Anayasa sını “talik” etme (askıya alma) gerekçesi, meşrutiyet iyi ve çağdaş bir şey olmakla birlikte, halkın anayasalı yönetime henüz hazır bulunmadığı, eğitilerek çağdaşlığa hazırlanması gerektiğiydi. Bu tanı ve sa ğaltma yönteminin, kamusal yaşamımız da bugüne değin geldiğini söylem ek abartma olmaz. Ne var ki, Cumhurîyet’in ilk dönemin de benimsenen eğitim anlayışı, bilgi akta rımının yanı sıra eleştirel ve yaratıcı dü şünmeyi amaçlamamış, yapılan devrimlerin içselleştirilmesi ve yayılması için bir rejim propagandası aracı olarak kullanıl mak istenmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin çağdaşlaşma projesi, akla ve bilime beslediği inanç ba kımından, Tanzimat ve Meşrutiyet dö nemlerinin (yani 1839-1918 yıllarının) devamı niteliğindeydi. Şu farkla ki, o dö nemlerin sakıngan ve uzlaşmacı tutumu na karşılık. Cumhuriyetçiler daha gözükara davranıyorlardı. Osmanlı uzlaşmacı lığının “telifçi” (eklektik, hatta senkretik) olduğu, içinde çelişkiler barındırdığı doğ rudur. Fakat, “uzlaşma” çağdaş liberal de mokrasi kültürünün önemli bir öğesidir.
95
K
96
E
M
A
Erken Cumhuriyetin yönetici seçkinleri, kendi doğrularından çok emindiler. Bun ları topluma kabul ettirmek için, gelenek lerle uzlaşmayı düşünmüyorlar, halk yı ğınlarını la ik eğitim yoluyla “irşad" ve “ikna” etmeyi amaçlıyorlardı. Atatürk’ün Cumhuriyet’in ilanından yedi ay önce, Konya’daki Türk Ocagı’nda yaptığı bir konuşmada, aydınlara yol gös termek için kullandığı bu terimler (ve ay nı aydınları suçlayan karşıtları: “tahak küm” - “tecebbûr" - “istibdat”), Islâm dinbiliminden ödünç alınmış kavramları yansıtmaktadır. Ben, bu konuşmanın bazı bölümlerini, TC'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması ] 923-31 (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 1999, 3. bas.) kitabımda (s, 219’da), Gazi Paşanın o zamanki halkçı lık anlayışını göstermek için alıntılamış ım!, Gazi, burada İslâmiyet’in “aklî ve ta biî din” (rat iona! and natural religi ou) ol duğunu, ama “ciddi ve hakiki ulema" dı şındaki dinadamlarmın yalnız onun kişi sel inançlarına değil, “millet"in yaşam ve çıkarlarına aykırı tutumları nedeniyle “te pelenmeleri" gerektiğini savunuyordu. Daha sonra da, “avam" ile “münevverân" zihniyetleri arasındaki uyumsuzluktan yakınıyordu: “Sınıf-ı münevver telkinle, irşadla kitle-i ekseriyeti kendi maksadına göre iknaa muvaffak olamayınca, başka vasıtalara tevessül eder. Halka tahakküm ve tecebbüre başlar, halkı istibdatta bu lundurmağa kalkar." Kamusal alanda, doğru’nun, iyi’nin, yararlı’nın ne olduğunu, (dini ya da ideolo jisi yoluyla) bilen bir kimsenin, halkla uz laşmaya, onlara danışmaya ihtiyacı yok tur. Hatta doğruyu bilenin, onu topluma zorlamasının ahlakî bir ödev olduğu bile
L
I
Z
M
söylenebilir, Atatürk’ün 1923 Martında, aydınlan sıradan halkı kendi doğrularına inandırmaya çağırması, zorlamanın uygu lamada işe yaramamasından ötürüdür. Ama, uyum sağlama yönünde sonuç ala bilmek için geleneklerle uzlaşmayı, yerle şik İnanışlara “tavizler" (ödünler) verme yi aklına getirmemektedir. Pekiyi, Cumhuriyet devrimleri hiç yapılm asalar daha mı iyi olurdu? Buna “evet" demek, elbette olanaksızdır. Ku ramsal bir olasılık, 1920’lerdeki ve 30’lardaki Jakoben çagdaşlaşmacılıgın daha sonraki yıllarda da sürdürülmesiydi. Bu yolu kapatan iç ve dış nedenleri hep bili yoruz. Fakat farz-ı muhal onlar olmasa lar da, gerçekleştirilebilecek sonuç, ne tür bir “çağdaşlık" olacaktı? Belki biçim sel olarak ileri ülkelere benzeyen, ama özünde çağcıllıktan uzak, özgürlükler den, insan haklarından, demokrasiden yoksun bir yaşayış. Ya da daha yavaş, sindire sindire, halkın katılımıyla, onun is tediği yönde yürümek. Halk çoğunluğu nun uzun dönemde yanlış bir yolda ısrar etmeyeceği, İslâmî bir kabul olduktan başka, demokrasinin de temel varsayımlarındandır. Mesele, meşrutiyeti ya da demokrasiyi, halk onları yaşamaya hazır hale geldik ten sonra tadı çıkarılacak rejimler diye düşünmemek, sorunların üstesinden gel meye çalışırken bu çağdaş siyasal yöne tim biçimlerini uygulamaktır. Geçmişte öyle yapılsaydı, bugün böyle olmazdık. Ama, rahmetli babamın diline pelesenk ettiği bir totolojiyle, “Olmuş bir şeyin ol mamış olmasına imkân olmadığı gibi, ol mamış bir şeyin de olmuş olmasına im kân yoktur.” □
Kemalizm/Atatürkçülük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi LEVENT
ürkiye C um huriyetinin kurulu şundan sonra, 1930’ların başına te sadüf eden Tek Parti yönetiminin pekişmesiyle eşzamanlı olarak resmiyet kazanan Kemalizm (bkz. Tunçay, 1989), 1945 sonrası çok partili siyasî hayatın bu günlere dek süregelen çalkanalı ve kesin tili süreçleri İçinde, çeşitli ve birbiriyle çatışan yorumlara konu olmuştur. Bu yo rumlar, Tek Parti döneminin ürünü olan Kemalizm sözcüğünün1 yanı sıra, 1940’ların "Millî Şef” yönetimi altında görece sakıncasız bir muhalefeti dillendirebilme yolu olarak bulunmuş gibi görünen “Ata türkçülük”2 sözcüğünü de ortaya çıkarta rak gelişip karmaşıklaşmışım Örneğin, özellikle 1960’lardan itibaren daha çok sol siyasî düşünce ve örgütlenmeler tara fından veya onlarla birlikte telaffuz edile gelen Kemalizm yerine, m illiye tçi-muhafazakâr düşünce ve örgütlenmelerde Ata türkçülük sözcüğünün tercih edildiği;3 bununla birlikte, sol düşünce içinde yer alıp “Atatürkçülük" sözcüğünü “devrim" ile birlikte kullananların da var olduğu (örneğin Tunaya, 1981); dahası, özellikle sol düşünce akımları içinden söz ve ey lem üretenlerin, karşıtlarını “sahte Ata türkçü" veya “gardırop Atatürkçüsü” diye niteledikleri bilinm ektedir. Cum huri yet’in ekonomik, siyasî ve kültürel hayatı açısından son yirmi yılın bir nevi miladı
T
KÖKER
diye alabileceğimiz 12 Eylül 1980 askerî darbesinden sonraki süreçte, askeri yöne timin güdümü ve belirleyiciliği altında gerçekleştirilen yeni bir anayasal rejim oluşturmaya yönelik uygulamaların meş ruluğunu sağlamak amacıyla başvurulan A tatürkçülük vurgusunu da -m esela, “Devrim Tarihi" yerine “Atatürk İlkeleri ve inkılâp Tarihi" tabirini yerleştirme gayretini- bu terimleştirmeler arasında kaydetmek gerekmektedir. Bu terimleşürme meselesi bağlamında, 12 Eylül otoriteryanizminden çok partili siyasî hayata yeniden geçiş süreci içinde, örneğin Türk Dil Kurumu ile Türk Tarih Kurumu’nun kapatılıp, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurulu’nun oluşturulması vesile siyle açığa vurulan, “Atatürk’ün vasiyeti çiğnendi” veya “Atatürk’e ihanet edildi” türünden tepkilerde yine -zımnen de ol sa- “sahte” ve “gerçek" Atatürkçülük ay rımına dayanılmış olduğunu hatırlamak gerekmektedir.'1 Tabloyu, Cumhuriyet’i yıkma amacıyla siyaset yaptığı için Ana yasa Mahkemesi tarafmdan kapatılan Re fah Partisi’nin “siyasî yasaklı" önderinin “Atatürk yaşasaydı Refah Partisi’ne girer di” mealindeki yargısıyla tamamlayabili riz.3 Özetlersek: Kemalizm ve Atatürkçü lük sözcükleri sıkça, farklı ve çatışan yo rumlamalara konu edilmekte; her bir yo rum sahibi veya siyasî akım mensubu,
K
98
E
M
A
muhalifini, kendi “gerçek" Kemalizmi ve ya Atatürkçülüğü açısından sahtecilikle suçlayabilmektedir. Manzara, yarım asrı aşan bir süredir çok partili siyasî hayatı sürdürme çaba sındaki Türkiye Cumhuriyeti’nde, bıra kın Kemalizm/Atatürkçülük aleyhtarlığı yapmayı, Kemalizm/Atatürkçülük eleşti risine yönelen akım ve örgütlenmelerin olmadığını, olamadığını açıkça göster mektedir, Bir diğer deyişle, Türkiye Cumhuriyeli’nin anayasa ve sair hukuk norm ları ile siyasî-hukukî pratiği içinde, ancak Kemalizm/Atatürkçülük sınırları dahilinde bir muhalefetin varlığına izin verildiği ni ileri sürmek abartılı bir değerlendirme olmayacaktır. Bu sınırları aşmaya yönel mek, “bölücülük,” “yıkıcılık,” “gericilik," gibi yaftalar veya konjonkıürel olarak bu nlarla eşanlam lı olarak kullanılan muhtelif ideoloji adlarıyla özdeşleştirilen bir biçimde “vatana ihanet” ya da “devlet düşmanlığı" suçlamalarına uğratılarak, gerektiğinde en şedit biçimde bastırılmayı hak etmek demektir (bkz. Mardin, 1991: 176-193), Yakın geçmişteki Marksist sol hareketlerin, Kürt sorununa bağlı siyasî yansımaların, siyasî İslamcılığın muhtelif örgütlenmelerinin akıbetleri gibi örnekle rin yanı sıra, kurulu devlet düzeninin ekonom ik ve siyasî reform lar yoluyla “Avrupa Birliği ölçülerine uygun" hale getirilmesi sürecinde bugün de gözlenebi len ayak sürümelerle, sık sık “ekonomik ama aslında siyası” denen krizlerle açığa çıkan gerilim ler de bu “stnırlar’Tn ne denli muhkem olduğu hakkında yeterin ce fikir vermektedir. O halde, şöyle bir yargıya varabiliriz: Türkiye toplum unu meydana getiren farklı kesimlerin taleplerinin siyasî olarak ifade edilip karar alma süreçlerine aktarıl ması ve böylece devlet yönetiminde bir karşılık bulması imkânı, Kemalizm/Atatürkçülük sınırına kadar gerçekleşebilmektedir. Çünkü, Kemalizm/Atatürkçülük sınırı, aynı zamanda devletin kendi
L
İ
Z
M
varlık sebebini de tayin etmekte, bu varlı ğını koruyup sürdürme mantığıyla (ra isotı d ’Etat yahut hikmct-i lıühûmet ile) öz deşleştirilmiş olmaktadır. Bu durum, bir bakıma ve ö zellikle Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşundaki espriye de uygun düşen bir biçimde, mo dern ulus-devletlerin ortak özelliği diye görülebilir. Modern devletin devlet olma niteliği, tarihî olarak, toplumu oluşturan farklı bireylerle grupların özel ve dolayı sıyla kısmî ilgi, istem ve çıkarlarını aşan, bütünün orirık gönencini temsil etmekle belirlenmekte ve bu ortak gönenç ile dev letin varlık sebebi arasında özdeşlik ilişki si kurulmaktadır,6 Bu özdeşlik, modern devletin tarihî olarak demokratikleşme siyle birlikle ortaya çıkan “modern de mokrasi" tahlillerinde, “demokrasinin dikey boyutu’’ (Sartori, 1993: 143-197) veya “istikrar" (Huntington, 1965-66) gibi ifadelendirmelerin teorik çerçevesi içine alınmıştır. Bu bakımdan, Kema lizm/Atatürkçülük de Türkiye’de m o dern ulus-devlet oluşumunun özgül bir ifadesi diye anlaşılabilir. Aynı doğrultu üzerinden gidersek, siyasetin, bu ortak gönenci ve onu temsil eden devletin var lığı ve devamlılığı m antığının çizdiği (Türkiye Cumhuriyeti açısından Kemalizm/Atatürkçülügün belirlediği) sınırlar içinde mümkün kılınan bir çatışma-uzlaşma süreci olduğu, demokrasinin de ancak bu anlamda ve bu sınırlar dahilin de geçerli olabileceği sıklıkla ileri sürülebilmektedir. Şimdi, sorun da tam bu noktada açığa çıkmaktadır: Türkiye Cumhuriyeti, dev let olarak varlık sebebini ve sürdürülebi lirlik mantığını Kemalizm/Atatürkçülük temelinde inşa etmişse, bu temelin ne ol duğunun da -en azından, siyasî çekişme lerin odağı haline gelmeyecek ölçüde- be lirlenmiş olması gerekmektedir. Oysa, Tek Parti döneminde de kısmen ve çekin gen bir biçimde mevcut olan farklı yo rumlara, özellikle çok partili siyasî hayat
Dr. R eşit G aip (1892-1934), bakan lık ve İstiklâl M ahkem esi üyeliği görevleri yanında, Kem alist tnkdâplann ideolojik popidarizasyonunda ve ım lgerizasyonunda roller üstlenm iş atak bir p olitik kişiliktir. Sam et Ağaoğtu, Ona Fransız Devriminin radikalfigü rü “SaintJu st’e benzetir. Türkçü akım ın etkisi altında yetişm iştir. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında m ilitan bir ‘inkılâp terbiyedH jpne” inanm ıştır. Ö zellikte köylülüğe ve gençliğe yön elik yaygın bir m illî bilinçlendirm e ve toplum sal seferberliği g erekli görür; “Rıza, olm ayan şeyi Türk yapar” der. Önce Türk O caklarında, sonra onun yerin e kurulan H alkevlerinde param iliter bir gençlik örgütlenm esi için çaba gösterm iştir. 1933'de yazdığı, ilkokullarda hâlâ okutulan “Öğrenci A ndı”, bu ruhu yan sıtır: ‘Türküm, Doğruyum, Çalışkanım . Yasam Küçüklerim i korum ak, büyüklerim i saym ak, yurdumu, budunuma [daha sonra “m illetim i” denm iştir) özümden çok sevmektir. Ülküm: Yükselmek, İlmi gitmektir. Varlığım Türk varlığına armağan olsun!”Dilin Türkçeleştirilmesi ve m illî tarih yaztmt çalışm alarında sorumluluk aldığı dönemde, abartılı ‘artlaşhrm aa ’ ve etno-merkezci arayışları teşvik etmiştir. Gerek bu aşm hklan, gerekse kariyer hırsı ve *gençlik lideri" olma arzusu, Cumhuriyet in elit kadrosundan iki kez -İkincisinde nihaî olarak- tasfiye edilmesine yot açmıştır.
süreci içinde muhtelif Ke mal iz m/Alaıü rkçülük yorumlarının eklendiği; çeşitlenen yorumlar üzerinden Cumhuriyet’in siyasî sınırlarının, dolayısıyla da devletin “var lık seb ebfn in tartışma gündeminde tu tulduğu görülm ektedir. Farklı Kemalizm/Atatürkçülük yorumlarının, toplu mu meydana getiren değişik kesimlerin desteğini alabilen, siyasî iktidarı ele geçir me hedefine göre örgütlenmiş hareketlere (siyasî partilere) dönüşmeleri, (büyük ih timal, mevzu hukuk düzeni izin vermedi ği için) her zaman adı açıkça konulama mış olsa da, aslında, devletin Kemalizm/Ataturkçülük temelinin tartışılması anlamına gelmektedir. Buna ek olarak, Cumhuriyet’in Kemalizm/Atatürkçülük esaslarında belirlen miş olan siyasî-ideolojik temeli, önemli bir paradoks içermektedir, ideolojinin
gösterdiği hedef, “modernleşmek", yani Türkiye toplumunu ekonomik, kültürel ve siyasî düzeylerde -resmî söylem öğesi ni kullanarak belirtmek gerekirse- “mu asır medeniyet seviyesi”mn üstüne çıkart maktır. Ekonomide “sanayileşme”, kül türde “fikri, irfanı, vicdanı hür” bireyyurtıaş esasım bir değer olarak hakim kıl ma, siyasette ise -resm îleşm iş ifadesi “millî hakimiyet” olan- “demokratikleş me” hedeflerini içeren Kemalizm/Atatürkçülük, paradoksal bir biçimde, özel likle ifade ve örgütlenme özgürlükleri ile demokratik siyasetin kurumlaşması bakı mından varolan engelleri de m eş allaştırı cı bir işlev görmektedir. Bu paradoks, ka çınılm az bir biçimde, modern toplum “ideal ti pi”mn belirlenmesine kaynaklık etmiş toplumsal formasyonların devletdemokrasi ilişkileri bağlamında yaşaya-
K
100
e
m
a
geldikleri ve farklı teorik bakış açılarının dikkatlerini üzerine çeken paradoksları nın genel çerçevesi içinde, ama tabii Tür kiye’nin özgüllükleriyle birlikte yer al maktadır. Sonuç olarak, Kemalizm/Atatürkçülük hakkmdaki değerlendirmelerin, (1) Kemalizm/Aıaıürkçülük ideolojisinin çizdiği “modernleşme" doğrultusunun eleştirel bir tahlilini; (2 ) Türkiye Cumhuriyeti’ndeki siyasî süreçlerin, devlet-demokrasi ilişkisi bağlamında, Kemalizm/Atatürkçülük kaynaklı paradokslarının eleştirel muhasebesini içermek durumunda olduklannı söylemek gerekmektedir. Bu ge reklilik ise, Kemalizm/Atatürkçülük ko nulu inceleme ve değerlendirmelerin na sıl bir metodolojik çerçeve içinde gerçek leştirildiğini göz önüne alarak yerine geti rilebilir. Dolayısıyla bu yazı, önce Kema lizm/Atatürkçülük konulu incelemelerde görülen metodolojik özellikleri ele alacak ve bundan sonra, önce Kemalizm/Ata türkçülük ideolojisinin Türkiye toplumu için öngördüğü “modernleşme” progra mını değerlendirecektir. Türkiye toplumu için öngörülen “modernleşme” hedefine ulaşma bakımından en temel araç, Kema lizm/Atatürkçülük açısından devletin itici gücü olduğundan, Kemalizm/Atatürkçü lük içinde Türkiye Cumhuriyeti’nin nasıl bir devlet olarak tasarlandığı ve bu devlet tasarımının demokratik siyaset ile olan bağları ve paradoksları, Kemalist/Atatürkçü modernleşme programı üzerinde du rulduktan sonra değerlendirilecektir. METODOLOJİ SORUNU_______ Kemalizm/Atatürkçülük konulu incele melerde, tarih ve sosyal bilimlere özgü önemli bir metodolojik tartışmanın, ba zen açıkça, bazen de zımnen sürdürütegeldiği görülmektedir. Tartışma, kısa yol dan ve basitçe belirtmek gerekirse, poziti vizm ile pozitivist olmayan metodoloji anlayışları arasında yer almaktadır.
l
i
z
m
Tarihi arkaplanmda “Jöntürk bilimcili ği" (H anioglu, 19 8 4 ) yer alan Kemalizm/Atatürkçülügün “hayatta en hakikî mürşit ilimdir" düsturunu adeta (ancak, üzerinde çok da fazlaca ve derinlemesine düşünmeksizin) zihniyet evreninin teme line yerleştirmiş olduğunu söyleyebilece ğimiz “akademik pozitivizm ," Kema lizm/Atatürkçülük konusuna bakışında, çoğu kez birbiriyle çakışan veya birbine bağlanan bir dizi önkabul üretegelmiştir. Nesnellik: Kemalizm/Atatürkçülük ko nusunda pozitivist yaklaşımın ürettiği bi rinci argüman, “bilimin nesnelliği” ilkesi ni tarihe uygulama amacındadır. Buna göre, Kemalizm/Atatürkçülük Öncelikle bir tarihî olguyu ifade etmektedir ve her tarihî olgu gibi kendi özgül şartları içinde mütalaa edilmelidir (Akşın, 1989: 11-21). Tarihte olguların "kendi başlarına" ve “kendiliğinden açığa vurulmuş” anlamla rı olduğunu, tarihçinin görevinin de bun ları sadece belgelemekten veya tespit et mekten ibaret olduğunu ileri süren 19. yüzyıl kökenli ampirizmin bir tekrarı gibi görünen bu yaklaşım, çoğu kez, olguların tespitinden öteye giderek, bilimsel meto dun bir diğer görevinin de, olguların ser gilediği “düzenlilikleri" veya “kuralsallıkları” keşfetmek olduğunu kabul etmekte dir (toplum teorisinde pozitivizm için bkz. Giddens, 1990). İlerleme: Bu anlayış uyarınca, Kema lizm/Atatürkçülük tahlili sadece olgusal tespitlerden ibaret, saf bir olguculuk ile sınırlandırılamayacaktır. Bilimin tikel ol guların nesnel incelenmesinden genelle melere (evrensel geçerliliği olan “yasalar”a) ulaşmayı hedefleyen bir faaliyet ol duğu yolundaki klasik pozitivizmin izin den giden “akademik pozitivizm," böylece, ikinci argüman olarak, Kemalizm/Ata türkçülük konusunda “toplumsal değiş menin yasaları” kavramına özel bir ağır lık yüklemektedir. Bu yaklaşım, toplumların tarih içinde değişimlerinin belirli düzenlilikler gösteren kalıplara (pattern)
K EM A L İZ M / A T A T Ü R K Ç Ü L Ü K :
M O D ERN LEŞM E,
göre gerçekleştiğini; sosyal bilimin göre vinin bu düzenlilikleri nesnel olarak orta ya koyup açıklamak, dolayısıyla öndeyide (prediction) bulunmak (gelecekte ne ola cağını da “açıklama” içinde söylemek) ol duğunu benimsemiştir. Buna göre Kemalizm/Atatürkçülük, geleneksel toplum ti pinden m odern toplum tipine doğru “ilerleyen” bir topyekün toplumsal değiş me süreci içinde, bu ilerlemenin hem an laşılmasını mümkün kılmakta, hem de yönlendirici fikrî çerçevesini oluşturmak tadır.7 Vesayet: Nesnellik ve ilerleme, genel anlamda bir pozitivist bakışı temsil etme nin yanı sıra, Türkiye toplumunun Cum huriyet odaklı bir tarihî açıklama üzerin den anlaşılmasında “devlet” düzeyine özel bir yer verilmesini de mümkün kıl maktadır. “Geri”yi ifade eden “geleneksel toplum” yapısının çözülme süreci içinde, “ileri"ye, “modern toplunT'a gidişin re formcu aygıtı olan “devlet”, Osmanh geç mişindeki “tedricîlik"ten Cumhuriyetle birlikte kurtulmayı başarmıştır. Böylece “devrimci" -veya “inkılâpçı"- bir hamleyi, bir kopuş noktasını belirleyen Cumhuri yet, eğitimsiz, cahil bir halk kitlesinin “kalkındırılması" suretiyle ilerletilmesi misyonunu üstlenmiş olmaktadır. Feroz Ahmad’ın (1985) nitelemesiyle “Doğmak ta olan bir burjuvazinin öncü kolu” olan ittihat ve Terakki ile aynı fikrî iklim için den çıkmış olan Kemalizm/Atatürkçülük, devleti bir yandan topyekün toplumsal ilerlemeyi gerçekleştirecek gerçek güç olarak algılayıp sunmakta, diğer yandan da bu gücün “demokratikleşmesini,” iler lemenin oluşturacağı bir “rasyonel yurt taşlar topluluğu” ortaya çıkıncaya kadar ertelemeyi uygun görmektedir. Cumhuri yet ile demokrasi arasında bir gerilimi kendi iç bünyesinde sürekli hale getiren bu anlayış, Kemalizm/Atatürkçülük yo rumları içinde, çok partili siyasî hayata geçişten sonra da devam etmiştir. Böyle likle, modern topluma özgü demokratik
DEVLET
VE
D EM O KRA Sİ
siyasî süreç özelliklerini Kemalizm/Ata türkçülük sının içinde “meşru” görüp, bu sınırın tartışılmasını ve aşılmasını devlete yönelik bir tehdit gibi sunmak, hem Ke malizm/Atatürkçülük ideolojisinin, Tanzim at-sonrası Türkiye tarihine ilişkin “ilerlemeci yorumu” ile bu yorumun da yandığı “bilimsellik" iddiası temelinde haki ılaş tırıl ma sini mümkün kıtan, hem de devletin toplum üzerindeki gözetleyici, yönlendirici, müdahaleci fonksiyonla rını pekiştiriri bir nitelik kazanmıştır, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisinin kendini algılama ve takdim etme biçimi ile sonraki yorumlar arasında, Tek Parti yönetiminin yerleşmesinden sonraki sü reçte ortaya çıkan sosyal bilim teorileri nin de katkıda bulunduğu bir biçimde, devletin toplum üzerindeki vesayetini onaylayan ve bu onayı Kemalist/Atatürkçü pozitivizmle paralel bir “akademik po zitivizm" ile pekiştiren bir benzeşme gö rülmektedir. Dolayısıyla, bu benzeşmenin eleşürisi, pozitivizm temelli modernleşme teorisinin eleştirisiyle ve buna bağlı ola rak da, Kemalist/Atatürkçü devlet kavra yışı ile demokratik devlet kavrayışı ara sındaki gerilimin tahlili ile anlam kazana bilmektedir. MODERNLENME İDEOLOJİSİ VE
KEMALİZM/ATATÜRKÇÜLÜK “Modernleşme," sözcük anlamı itibariyle “modem olan" doğru ilerleyen bir süreci anlatmaktadır. Bu yalınkat anlamıyla “modernleşme," bir toplumsal ilişkiler bütününün tamamına veya bir bölümüne ilişkin olarak kullanılabilmektedir. Örne ğin, tarımda, eğitimde, aile yapısında, hu kukta ve sair ilişki alanlarında, ayn ayrı, “modernleşmek"ten bahsedilebildiği gibi, toplumsal ilişkilerin tüm boyutlarını kap sayıcı bir biçimde “modernleşmek" de söz konusu edilebilmekledir. Sosyal bilimlerde “modernleşme”8, bir teo rik inşa o la ra k , “g elen ek sel top-
101
K
E
M
A
L
i
2
Necmettin Sadık Sadak
olacaktır. Sosyoloji bölümünün kurum sallaşmasında, Sosyoloji Enstitiisü'nün
HAKK! UYAR
büyük rol oynayan Gökalp'İn 1919 yı
M
kurulmasında ve bu konuda bir dergi [içtim aiyat M ecm uası) çıkarılmasında lında İngilizler tarafından Malta'ya sür gün edilmesi üzerine yerine, müderris olarak Necmettin Sadak geçti. 1930 ve 1940 '11 yılların Türkiye-
Gazeteci, siyaset adamı ve sosyolog olan Necmettin Sadak 1890 yılında İs
102
parta'da doğdu. Galatasaray Lisesi'nî
si'nde liselerin son sınıflarında estetik, mantık, sosyoloji ve mantık dersleri okutuluyordu. Mantık'ın yazarı Haşan Ali Yücel, sosyolojinin yazarı Necmet
bitirdi (Sadak, 1928 yılında Galatasa
tin Sadak, estetik'in yazarı Suud Kemal Yetkin ve filozofiye (Felsefeye) başlan-
ray Spor Kulübü başkanlığı da yapa
gıc'ın yazarı Mehmet Emin Erişirgil idî.
caktır). Fransa'daki Lyon Üniversitesi
Sadak'ın yazdığı sosyoloji kitabı, 1936 yılından 1950 yılına kadar liselerde
Edebiyat Fakültesi'nden mezun oldu (1914). Basın hayatına Fransa'daki Progres gazetesinde yazdığı yazılarla başladı, 1916 yılında İstanbul'a dön dükten sonra Maarif Nezareti Telif ve tercüme Dairesi'nde çalıştı; daha sonra
okutuldu. Söz konusu kitabın 1936, 1937, 1938, 1939 ve 1941 baskıları "Sosyoloji” adını taşırken; 1943 ve 1944 baskısı "Toplumbilim” ; 1945, 1947, 1948, 1949 ve 1950 baskıları
Darülfünun'da Ziya Gökalp'İn müder
''Toplumbilim Sosyoloji” adını taşımak
ris olduğu içtimaiyat (Sosyoloji) bölü
tadır. Sosyo loji kitabı; toplumbilimin ilk
münde, müderris muavinliğine getiril
habercileri, toplumbilimin tanımı ve
di. Ziya Gökalp'İn öğrencisi olan bir kişi de Fuat Köprülü'dür. Gökalp'İn her
metodu, ulus, devlet, hükümet, din, ai le ve kadın, ahlak, hukuk, bilim, felse
iki öğrencisi de ileride dışişleri bakanı
fe, sanat ve ekonomi bölümlerinden
lum”darı “modern loplum”a doğru ilerle yen bir değişim sürecini anlatmaktadır. Buna göre, tarihin başlangıcı ile sonunu anlatan iki toplum tipi vardır: “gelenek sel” ve “modern” toplum. İnsanlık tari hinde ilk kez Batı Avrupa’da başlayıp geli şen ve Kuzey Amerika'da en belirgin ger çeklik düzeyinde kendini açığa vuran sü reç, sanayileşmiş, evrensel geçerliliği olan bir bireysellik ve rasyonalite kültürünü yerleştirmiş, demokratik temsilî sistemle yönetilen bir “toplum tipi"ne erişmiştir. Dünyanın geri kalan bölümünde tarih, bu “modern toplum tipi"ııe doğru bir deği
şim sürecini yaşamaktadır. “Modernleşme," bir sosyal bilim teorisi olarak birçok yönden ilgi çekici özellikler göstermektedir. Teorinin dayandığı dünya görüşü île felsefî öncüller, teorinin tercih ettiği ampirik metodun içinde yer aldığı ve teorinin “bilimsellik” iddiasının da da yanağını oluşturan “pozitivizm," bir bü tün olarak bu teoriyi incelerken ele alın ması gereken hususlar arasında öncelikli bir yere sahiptir (bkz. Köker, 1998). Bu nunla birlikte, burada ele alınan Kemalizm/Alalürkçülük konusu bakımından asıl dikkat çekilmesi gereken noktalar, (a)
K EM A L İZ M / A T A T Û R K Ç Ü L Ü K :
MO DERN LEŞM E.
DEVLET
VE
DEMOKRASİ
oluşuyordu. Kitabın bölüm lerinin Ke malist ideolojiye uygun olarak yazıldığı görülmektedir. Ö rneğin Sadak devletçi liğin ekonomik açıdan faydaları olarak şunları ileri sürmektedir:
" D e vle tçilik, yani, fert anam al ve gi rişi mmm başaramayacağı ve ulusal ba yatın evrimi, m em leketin yoksulluktan kurtulm ası bakım ından, yapılm ası be k le n e m e y e ce k ka da r a c e le ve z o ru n lu ola n e k o n o m i iş le rin i d e vle tin u lu sa l anam al ile başarması, devletle ulusun b ir o ld u ğ u d e vird e so s y o lo jik b ir z o
103
runluluktur. D e v le t ç ilik , to p lu m s a l egemenlik burumunun sonucu o ld u ğ u g ib i, u lu sal evrim e yardım eden bir sistem dir. D e v le t ç ilik re jim in d e endüstri ça b u k ilerler. Bu yü zd e n üretm en kö ylü ürü n ü n ü daha çabuk, daha çok, daha iy i tiatle satar. D e v le tin açtığı fab rika lard a iş ç ile r çalışır, işsizlik ortadan kalkar. Menfaat g ö zetm e yen devlet, işçile re daha ço k g ü n d elik verir. H e m üretmenin, hem iş
Necmettin Sadak, Kemalizmin ideolojileştirilmesi çabalarına, resmî sosyolojinin yazıcısı ve ‘öğretmeni " olarak katkıda bulunmuştur. Referansları esas itibarıyla Comte, Durkheim, Cökaîp 'tir. D e v le tçiliğ in en b ü y ü k faydası, k a za n ç ve anam alın sa y ılı fertler e lin d e
çin in ç o k kazanm ası, halkın satınalma y e te n e ğ in i arttırır, m e m lek ette hayat
birikm esine engel olm ak, Avrupada o l duğu g ib i so sya lizm , k o m ü n izm g ib i ce re ya n la rın doğm asına seb ep b ıra k
d ü ze y i yükselir. Bu da uygarlığın ilerle
mamaktır. Bunun iç in d ir ki b ü yü k e k o
m esi demektir. (...)
n o m i ve endüstri hayatına d e v le tçilik
modernleşme teorisinin bir toplumsal de ğişme “anlatısı” (naıraüve) olarak, kökle ri 17. yüzyıla dek geri götürülebilecek olan ama esasen 19. yüzyılın fikir iklimi ne damgasını vurmuş bulunan “ilerleme” anlayışına dayanan bir fikirler kümesinin içinden bir ideoloji mahiyetinde nasıl or taya çıktığı; (b) bu “ideolojik teori"nin, bilimsel olarak açıklamayı amaçladığı toplumsal değişme süreçlerine ilişkin öz gül incelemelerinde nasıl bir “politik konumlanış"a yol açtığı ve (c) “modernleş me teorisinin genel önkabulleri ile Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisinin devlet
modeli arasındaki örtüşmcier üzerinde yoğunlaşacaktır. İlerleme Fikrinden Modernleşme İde olojisine: “Değişme,” tek çizgili bir za man anlayışıyla, insanın ve doğanın özünde yer aldığına inanılan bir eğilimin sonucu olarak, geçmişten bugüne ve gele ceğe doğru, düzenli aşamalardan geçilme si biçiminde, her bir aşamanın kendinden öncekilere göre daha iyi olduğu inanıldığı zorunlu ve bir doğa yasası kadar kesin olarak kavranıyorsa, “ilerleme” diye nite lendirilmektedir (Köker, 1984), insan ak lının özgür bırakıldığı takdirde böyle bir
K
E
M
A
rejim i iie g irişilen Türkiyede İşçi ve pat ron kavgaları, m ily o n e r ve aç sın ıfla n olm ayacaktır". Devletçiliğin salt eko nomik bir işlevi olmadığına dikkat çe ken Sadak'a göre, devletin toplumsal yardım, fikir ve sanat hayatı ile ilgili de görevleri vardır. Sadak, kitabının so
L
İ
Z
M
Türkiye'ye döndükten sonra Vakit gazetesinde yazılar yazmaya başlayan Necmettin Sadak, 1918 yılında arka daşlarıyla (Kazım Şinasi Dersan ve Ali Naci Karacan) İstanbul'da Akşam gaze tesini kurdu. Bu gazetede yazılar yazan Falih Rıfkı Atay ile birlikte Millî Müca-
nunda tarihsel maddecilik ve toplum bilim konusuna değinmektedir. Ekono mik menfaatlerin toplumda her şeyin
dele'yi desteklediler (1919-1922).
başı, ekonomik olguların toplumsal ev rimi açıklayan tek etken olmadığını be lirten Sadak, diğer etkenlerin de (din,
ve başyazar, 1920 ve 1930'lu yıllarda milletvekili oldu ve bu 1940'lı yıllarda
Mustafa Kemal'i ve M illî Mücadele'yi destekleyen birçok gazete sahibi
belirtmekte ve tarihsel maddeciliği eleştirmektedir.
da devam etti. C um hu riyet gazetesi sa hibi Yunus Nadi, A kşam gazetesi sahi bi Necmettin Sadak, M illiye t gazetesi sahibi Mahmut Soydan ve Vakit gaze
aile, devlet, hukuk vs.) rolü olduğunu
Durkheim ekolünün Türkiye'deki ön
tesi sahibi Asım Us bunlar arasında sa
de gelen temsilcisi olan Ziya Cökalp'in çevresinde yetişen N. Sadak'ın yazdığı
yılabilir. Bu kişiler, gazete sahibi olma nın yanı sıra, aynı zamanda gazeteleri
ders kitabı siyasal sosyolojiye ağırlık ve ren bir kitaptır, Kemalist ideolojinin sos
nin başyazarıydılar. Sadece başyazar olup milletvekili olan Fatih Rıfkı Atay'ı
yolojik açıdan desteklendiği, toplumun Cumhuriyet rejimini ve Kemalist ide olojiyi benimsemesinde kullanılan
da bunlara e k le y e b iliriz . Atay, CHP'nin resmî yayın organı olan H a k i
önemli araçlardan biridir, Sadak'ın sos yoloji ders kitabının gördüğü işlevin benzerlerini yurttaşlık bilgisi dersleri ve
yazarıydı. Necmettin Sadak, 1927-1950 yılları
tarih dersleri için yazılan kitaplar da de ğişik açılardan görmüşlerdir.
ilerlemeyi hem kavrayabileceğini hem gerçekleştirebileceğini kabul eden Aydın lanma Felsefesi’nitı bir ürünü olan “pozi tivizm.’’ toplumlann “pozitif bitim ilkele ri" uyarınca Örgütlenmeleri halinde değiş menin “ilerleme" mahiyetini kazanabile ceğini öngörmüştür. 19. yüzyıl sanayi toplumuna vücut veren pozitif bilimler ile teknoloji alanındaki gelişmelerin kay naklık edip desteklediği ve Auguste Comte’un sosyolojik anlayışında "düzen için de ilerleme’’ diye özet bir ifadeye kavuş turulmuş olan bu fikir, “Heri BatTya göre “geri“yi temsil ettiği kabul edilen toplum-
m iyeti Mitliye?nin (sonradan U lus) baş
arasında milletvekili olarak TBM M 'de yer aldı. Sadak, 1932 yılında Türki ye'nin Milletler Cemîyeti'ne girdiği ilk
ların incelenmesinde de yol gösterici ol muştur. Klasik sosyoloji teorilerinin top lundan belirli kavramsal tiplere göre tas nif edişine de sinmiş olan ilerleme fikri, temel ö zelliklerin i koruyarak, İk in ci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde “modernleşme" adını almış görünmekte dir (Meriç, 1983). Modernleşme, “bilimsellik" iddiası taşı yan bir teori olarak, Fukuyama’dan çok önceki bir zaman diliminde, “tarihin $onu"nu “modern toplum " İdeal tipiyle tespit etmiş (Bendix, 1970) ve bu tespit esasına göre dünya üzerindeki farklı top-
K E M A L IZ M/AT ATÛ R K ÇÜ LÛ K :
MO DERN LEŞM E,
DEVLET
VE
D EM O KRA Sİ
toplantıya Necmettin Sadak ve Türki ye'nin Bern temsilcisi Cemal Hüsnü
etmek mümkündür. Truman Doktrin iAvrupa Kalkınma Projesi (Marşal Pla
Taray katıldı. Türkiye'yi Cenevre Si lahsızlanma Konferansında (1932) temsil eden Sadak, 1936 yılındaki Montrö Boğazlar Sözleşmesi görüş melerinde Türkiye'yi temsil eden he yet içerisinde yer aldı (heyet, Tevfik Rüştü Araş, Numan Menemencioğlu,
nı) ve Atlantik Paktı. Sadak, 1949'da TBM M 'de yaptığı bir konuşmada At lantik Paktı'na Türkiye'nin son derece sıcak baktığım, ABD 'nin Avrupa'nın güvenliği ile ilgilenmesinden mem
Asım Gündüz, Suad Davaz ve Nec mettin Sadak'tan oluşuyordu). Sadak bu dönemde, Türkiye'nin M illetler Cemiyeti'nde Sürekli Temsilcisi, Sivas Milletvekili, Dışişleri Komisyonu ra portörü idi. Necmettin Sadak, 1947-1950 yılla rında dışişleri bakanı oldu. Dışişleri bakanı olarak, 1947-1949'da Haşan
nun olduklarını belirtti. Sadak'a göre, Avrupa'daki savaş tehdidi ve soğuk savaş nedeniyle en çok Türkiye'nin zarar gördüğünü ve ağır savunma yü künü Türkiye'nin taşıdığını ileri sür mekteydi. 1950'de CHP'nin seçim yenilgisine uğraması ve iktidarı kaybetmesi sonra sında, TBMM dışında kalan Necmettin Sadak, ölümüne kadar Akşam gazete
ka açısından geçerlidir. İkinci Dünya Savaşı'nın bitimi ile birlikte, dış politi
sinde yazmaya devam etti. Bu yazıla rında dış politika konularına değinen ve hükümeti eleştiren Sadak, DP'nin Kore'ye asker göndermesi İle İlgili ola rak şunları yazıyordu: "Türkiye'den cid d i yardım ı kim se ak lına getirem ez. Bunun m addeten im ka nı yoktur. Türkiye b ir tecavüze uğrarsa Kore'ye yardım etmiş, d iy e h iç kim se b izim yardım ım ıza gelm ez". Necmettin Sadak, 1953 yılında kan
ka açısından İki önemli olaydan söz
ser tedavisi gördüğü New York'ta öldü.
Saka ve 1949-1950'de Şemsettin Günaltay hükümetlerinde yer aldı. Sa dak, bakanlığı döneminde " T ü r k i y e 'n in b ir Kıb rıs meselesi yoktur" de mesiyle tanınmaktadır. Sadak'ın dışiş leri bakanı olduğu dönem Türkiye açısından son derece hareketli bir dö nemdir. Bu hem iç hem de dış politi
1umların değişim süreçlerini açıklamaya yönelmişti. Bu teoriye göre toplumsal de ğişme, sonuçta “modern toplum”a eriş mek üzere adeta önceden programlanmış bir kaçınılmazlığı ifade etmekteydi. Teori yi benimsemiş olan sosyal bilimciler ara sında tartışma yaratan farklılıklar, “mo dern toplum” tipinin içerik olarak ne ifa de ettiği yahut “tarihin sonu” veya “ereği" olup olmadığı noktasında değil, bu sona doğru “ilerleyen” somut toplumSarın in celenmesinde başvurulan kavramsal araç ların yerindeliği üzerinde yoğunlaşıyordu (Bindervd., 1971).
Tarihin nihai ereği olarak “modern top lum" ideal tipi, ekonomik bakımdan sa nayileşmiş, sosyal yapı bakımından kent leşmenin gerçekleştiği, okuryazarlık dü zeyinin ve dolayısıyla eğitimli nüfus ora nının yüksek olduğu, insanların kendi yerel yaşam çevrelerini ve bu çevreyle sı nırlı kültürlerini aşarak evrenselliğe yö neldikleri, hayatlarını kendi özgür irade leriyle planlama ve yönlendirme imkânı na (bireysel özgürlüğe ve rasyonaliteye) sahip oldukları, bu ekonomik, sosyal ve kültürel yapı özelliklerine ek olarak, poli tik örgütlenmenin de temsilî demokratik
105
K
106
E
M
A
ilkelere uygun olarak gerçekleştiği bir toplumu anlatmaktadır. Şimdi, modernleşme teorisinin tercih ettiği bilimsellik anlayışını belirleyen po zitivizme uygun olarak, bu “ideal tip,” ta nım gereği, gerçeklikte saf haliyle bulun mamakta fakat, gerçekliği anlama ve açıklama işlevlerini görmekledir. Bu “nes nel" anlama ve açıklama iddiası, modern toplum kavramının bir “ideal tip" olarak “idealize” edilmediği anlamına gelmekte dir: Yani, bu teorinin iddiasına göre mo dern toplum, sadece kavramsal bir araç n iteliğ in d e olup, “olan"ı açıklam ayı amaçlamakta, “olması gereken”e dair bir "normatif’ içerik taşımamaktadır. Buna karşılık, her bilimsel faaliyet alanı için geçerli olduğu üzere, sosyal bilimle rin de kaçınamayacağı “epistem olojik eleştiri” açısından “pozitiviznV’in nesnel lik argümanını temellendirme güçlükleri ni bir kenara bırakarak belirtmek gerekir se, modernleşme Leorisi iki yönlü bir ide olojik karakter arz etmektedir: Modern leşme teorisinin ilk ortaya çıktığı dönem de daha açıkça vurgulanan ve zaman için de artan bir zımnî kabul halinde varlığım sürdüren “modern toplum ideal tipi’’,9 esasen İngiltere ve ABD örneği üzerinden g e liştirilm iş olup, bu top lu m !arın 1 9 5 0 ’lerle 1 9 6 0 ’lardaki durum larının “eleştirel incelem esine kapalı bir teorik inşa niteliğindedir. İkinci olarak, “mo dern toplunv’un Batı dünyasındaki olu şum sürecini, feodal Orta Çağdan kapita list sanayi toplumuna geçişi kapsayan yüzyıllarla ölçülebilir bir zaman dilimin de teşhis eden bu teori, aynı sürecin Batıdışı dünya için -ilerleme fikrinin bir teza hürü anlamında- zorunlu olarak çok da ha kısa bir sürede gerçekleştirilmek duru munda olduğunu kabul etmektedir. Bu kabul, modernleşme sürecindeki toplumlarda devletin -kimi teorisyenler tarafın dan “geçici” diye ilan edilmiş olan- otori ter ve baskıcı bir yönetim sistemini yer leştirmesi “olgusu”nu "açıklayıcı” bir ze
L
I
Z
M
min oluşturmaktadır. Ayrıca ve belki de daha önemli olarak, modernleşme teorisi, politik sistemin modern toplum ideal ti pinde olduğu türden “temsilî demokrasi" haline gelmesini, ekonomik kalkınma ve demokratik politik kültürün oluşması ön koşullarının gerçekleşmesine bağlı bir ne nce diye formulleştiı diğinden, “geçiş sü recindeki otoriter yönetim sistemlerini, "ilerleyen tarihin zorunlulukları” diye gö rebilmektedir.10 Bu karakteristik özellikleri içinde ele alındığında, “modernleşme teorisi,” bir yandan “ideal tip” oluşturmasına kaynak lık eden gerçekte varolan “modern toplumlar”daki status tjuo’yu eleştiri süzge cinden geçirm e gereğini duymayarak onaylamakla,11 diğer yandan da -teorinin özellikle 1960’lann ortalarından itibaren farkına vardığı bir biçimde- “modernle şen toplumlar”daki (askerî veya sivil) otoriter sistemleri -eleştiriden azade kıldı ğı Batı ile uluslararası ittifak alanı içinde kalmış olmaları koşuluna bağlı olarak“demokrasi öncesi" sistemler adı alımda meşrulaştırmakla, “ideoloji” haline gel miş olmaktadır,12 Modernleşme ideolojisi Olarak Kemaliznı/Ataıürkçülük: Bu noktada, ilgi çeki ci bir tespitte bulunma imkânı ortaya çık maktadır: “Modernleşme teorisi,” Kemalizmin resmiyet kazanışından çok sonra ortaya çıkmış olmakla birlikte, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisiyle örtüşen bir içeriğe sahiptir. Bir diğer deyişle, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisi, sanki modernleşme teorisinin Türkiye’deki iz düşümü gibi görünmektedir. Şöyle ki: (1) Kemalizm/Atatürkçülük, 19. yüzyıl ilerleme Fikrinden İttihat ve Te rakki aracılığıyla tevarüs ettiği ekonomik kalkınma (sanayileşme) ve kültürel geliş me (eğitim yoluyla bilimsel-rasyonel bir toplumsallığın oluşturulması) olmadan, siyasî sistemin demokratikleşmesinin ger çekleşemeyeceğini kabul etmekledir. Baş langıçta, aşağıda açıklanacak ideolojik
K E M A L lZ M / A T A T Û R K Ç Û L Ü K l
MO DERN LEŞM E,
öğeler temelinde, Türkiye toplumurıa öz gü bir demokrasiyi Tek Parti yönetiminde gerçekleştirdiği iddiasında olan Kema lizm, sonradan, çok partili siyasî hayat içinde Atatürkçülük olarak yeniden ifadelendirilirken, Batı tipi (modern ideal tipe uygun) demokrasi karşısındaki eksiklik leri, bu “ideal tip"in gerektirdiği ekono mik ve kültürel ön şartların tam olarak gerçekleştirilmemiş olmasına bağlamıştır. Bu çerçevede Kemalizm, hem insanlık ta rihinde gerçekleştirilebilmiş ve dolayısıy la “ütopya” olmaktan çıkmış bir “toplum tipi”ni hedefleyerek, “modern toplumcun mevcut halini (topyekün toplumsal iler lemenin erişmesi gereken “medeniyet se viyesi” diyerek) idealleştirmiş olma anla mında ve hem de Türkiye toplumu üze rindeki otoriter Tek Parti yönetimini dev letin varlığı ve bekasıyla özdeşleştirerek meşrulaştırma anlamında iki yönlü “ide olojik” niteliği bakımından “modernleş me ideolojisi”yle neredeyse tam bir uyum içindedir. Bir diğer deyişle, 1930’lardaki Tek Parti d önem inin K em alizm i ile 1950'lerin modernleşme teorisi, yukarıda açıklanmaya çalışılan iki yönlü ideolojik niteliği bakımından örtüşmektedir.13 (2) Çok partili siyasî hayata geçişten sonraki dönemde Türkiye toplumunun tecrübe ettiği ekonomik, kültürel ve siya sî dönüşümler, Kemalizmin modernleşme hedefiyle, modernleşmenin siyasî boyutu nu ifade eden “demokratikleşme” arasın da bir gerilimi ortaya çıkarmıştır. Esasen, Cumhuriyel’in kuruluşundan sonraki sü reçte, Kemalizm ile devletin varlık sebe binin ve bekasının özdeşleştirilmiş olma sıyla zaten varolduğu görülen, toplumu meydana getiren farklı kesimlerin devlete erişebilmelerinin önünü kesen gerilimin çok daha belirgin -yani siyasî düzeye damgasını vuracak biçimde- ortaya çıktı ğı, genellikle paylaşılan bir değerlendir medir. Bu gerilimin doğurduğu sorunla rın çözümü, ya Batı “ideal tipi”ne uygun bir demokratikleşme ile ya da siyasî siste
DEVLET
VE
D EM O KRA Sİ
min o to riterliğ in in p ekiştirilm esiyle mümkün olabilirdi. Birinci yol. Kema liz m/Aıatürkçülük için, Kemalizm/Atatürkçülügün ve dolayısıyla onunla eklem lenmiş devletin varlığını tehlikeye soka cak bir yol diye algılanıp takdim edilmiş ve devlette esas olanın “istikrar” olduğu, Türkiye toplumunun özgül koşullarında kendine özgü bir “Kem al izm/Atatürkçü lük ile sınırlı demokrasi”mn ancak müm kün olabileceği ileri sürülegelmiştir. Kemalizm/Atatürkçülügün modernleş menin siyasî boyutu ile ilgili bu ideolojik tavrı, yine ilginç bir biçimde, “modernleş me teorisi” tarafından da teyit edilmiştir. Türkiye gibi “modernleşmekte olan” veya “geçiş sürecindeki" toplumlarda, ekono mik kalkınma ile birlikte ortaya çıkan kentleşme, eğitim düzeyinin yükselmesi gibi sosyal değişim özellikleri, toplumun devletten (daha doğrusu siyasî burumlar dan) beklentilerini ve taleplerim artırmak ta; bu beklenti ve taleplerin doğurduğu sorunları sistem içinde çözme kapasitesi ne sahip olmayan siyasî yapılar çökmekte; yerlerini otoriter yönetim sistemlerine bı rakm akladırlar. Bu “teo ri,” açısından önemli olan, tıpkı Kemalizm/Atatürkçülük için olduğu gibi, siyasî sistemin “de m okratikleşm esi” değil “isiikrarT’dır. “Modernleşmekte olan” toplumlar, bu sü reç sona ermeden, yani “tarihin sonu”nu ifade eden “modern toplüm”un ekonomik ve kültürel özellikleri yerleşiklik kazan madan, modern “ideal tip”e uygun bir de mokratikleşmeyi de tamamlayamayacaklardır. Çok özet olarak anahatlan verilen bu “teori" doğrultusunda Türkiye’nin si yasî hayatım inceleyen birçok sosyal bi limcinin, Türkiye’nin siyasî sistemini ve bu sistemi meşrulaştıncı Kemalist/Atatürkçülük ideolojisini “vesayet" terimi aracılığıyla nitelendirmesi (Weiker, 1966), bu bakımdan anlamlıdır. İlerleme fikrinde varolan “toplumsal değişmenin zorunlu yasaları" unsuru, bu kez “toplumsal mo dernleşmenin gerçekleşmesi için siyasî
107
K
E
M
A
L
İ
Z
M
1934 yılında üniversitelere kotum "İnkılâp Dersleri' inkılâpları ve Tek Parti rejimini doktritüeşürmeye dönük önemli bir girişimdi CHP Genel Sekreteri Recep Peker, bu ders program çerçevesinde iddialı konferanslar verdi Bu konferanslarda vurgulu bir kendim-özgücidük parlamenterdemokratizme ve çoğulculuğa karşı şiddetli şüphecilik, otoriter-devletçilik öne çıkar.
otoriterliğin kaçınılmazlığı" diye yeniden ve daha özgül bir biçimde formüle edilmiş olarak karşımıza çıkmaktadır. KEMALİZM/ATATVRKÇ ÖLÜKTE ' DEVLETÇİLİK VE MODERN DEVLETE __________ ÖZGÜ DEMOKRASİ__________ Kemalizm/Ataıürkçülük id eolojisinin Türkiye’de bir “modern devlet" kurmayı amaçladığı; bu amaca, öncelikle ekono mik, kültürel ve hukuki dönüşümlerin gerçekleştirilmesiyle erişilebileceği; geliş menin nihaî evresinin ise modern devlet düzeni içinde “demokrasiye geçiş" olarak tasavvur edildiği, Kem al iz m/Atatürkçü lük hakkındaki yaygın, akadem ik ve resmî yorumu özetlemektedir (Özbudun vd., 1981). Bu yorum biçiminden hareket edildiğinde: (1) “siyasi otoriterlik” baş langıçta zorunlu bir evre diye algılanmak
tadır çünkü, Batı modernleşmesinin yüz yıllara yayılan aşamalı değişim süreçleri nin Türkiye toplumunda çok daha kısa bir zamanda gerçekleştirmek, bunun için de devletin cebrî gücünü devreye sokmak gerekmektedir. (2) Modern devletin olu şumu için zorunlu görülen ekonomik, kültürel ve hukukî dönüşümlerin gerçek leştirilmesinden sonraki evrede erişilmek islendiği ileri sürülen “dem okrasi” de “modern devlete özgü” bir demokrasi olarak algılanmaktadır. Sonuncudan başlayacak olursak, Ke mali zm/Ata türkçülük ideolojisinin nihaî hedefinin demokratikleşme olduğu tezi ikna edici olmaktan uzaktır. Çünkü: (1) Kemalizm/Atatürkçülük, 1 9 3 0 ’lardaki formülasyonu içinde, modern devlete öz gü demokrasiye karşı, kâh “liberalizm" diyerek, kâh-Batılı toplumlardaki sınıf gerçeğinin bir zorunlu sonucu olarak gö
KEM A L lg M / A T A T Ü R K Ç Ü L Û K :
M O D ERN LEŞM E,
rüp, Türkiye toplumunun “dayanışmacı" yapısı içinde sınıfların olmadığı, dolayı sıyla da demokrasiye gerek bulunmadığı yolundaki bir muhakeme lamını benim seyerek olumsuz bir tavır takınmıştır (Peker, 1984). (2) Bundan da öte, çoğu kez sadece bir İktisadî kalkınma yolu diye gö rülüp gösterilmek istenen “devletçilik" il kesi ve anlayışı içinde, ekonomik kalkın ma sürecinin yaratabileceği “sınıf farklı lıkları" ile “sınıf çatışm asının önlenmesi görevi de devlete yüklenm iştir {Köker, 1995: 96 vd.). Dolayısıyla, Kemalizm/Ata türkçülük bakınjından, Türkiye’de, ge rekli ekonomik, kültürel ve hukukî dö nüşümler sağlandıktan sonra bir “demok ratikleşme" hedefinin benimsenmiş oldu ğu yorumu, tarihî-fikri zeminden yok sundur. Buna karşılık, süreç içinde, her ideoloji gibi Kemalizm/Atatürkçülüğün de değiş tiği ve demokratikleşme yönünde bir açı lım gösterdiği ileri sürülebilirse de, bu açılım, “modem devlete özgü demokra si "nin en daraltılmış çoğulculuğuna, Tür kiye’ye özgü tarihî koşulların da katkıda bulunduğu bir “korporatist modele" bağ lı kalınarak gerçekleşmiştir.™ Aksi halde -Batı topİumlarında farklı siyasî partilerin mevcudiyetini bu toplumlarda çatışan sı nıfların varlığına bağlayan orijinal Kema list yoruma sadık kalınırsa- 1923’ten çok partili siyasî hayata geçildiği 1945’e dek geçen çok kısa bir süre içinde Türkiye’de de sınıfların ortaya çıktığını ve dolayısıy la, “ekonomik kalkınmanın yaratacağı sı nıf farklılıklarım önleme” görevini yerine getirmek bakımından da “devletçiliğin" başarısız olduğunu kabullenmek gereke cektir. Bu noktada, aslında Kem al izm/Atatürkçülük ideolojisinin bir iç paradoksunu teşhis etmek ve bu teşhis üzerinden, Tür kiye’deki modernleşme tecrübesinin siya sı düzeyde ancak “Kemal izm/Ata türkçülük ile sınırlandırılmış bir “demokratik leşmeye" izin verebildiğini göstermek
DEVLET
VE
DEMOKRASİ
mümkün olmaktadır. Fakat sorun, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisinin bu ken dine özgü paradoksu ile sınırlı olmayıp, modern devlete özgü demokrasinin bir genel -farklı modem devlet tecrübelerine sahip toplumlarm özgül deneyimlerinde de gözlenebilen- niteliğini ilgilendirmek tedir. Çok özet olarak belirtmek gerekirse, modern devlet, cebir kullanma lekeli ile bu tekelin meşruluğunun “biriliğini ifade etmektedir (Weber, 1978), Bir iradenin kendisine karşı gelinmesi halinde bile yü rütülebilmesi anlamında “iktidar" (poteslas) ile bu iktidarın meşruluk ilkesi anlamında “otorite”nin (auctoritas) birleşme si; bu birliğin bir “sıatü"ye baglanmışhgından gelen “hukukîlik’Te tanımlanmış olması ve fakat, -çoğu kez, toplumun ge nel menfaatinin (gönencinin) gerektirdiği durumlar diye belirtilen belirli şartlardabu hukukîliğin dışına çıkma ayrıcalığının da aynı “birlik” anlayışı içinde kabul edil mişliği:15 Modern devlet oluşumunun ta rihî süreci içinden süzülen bu özellikler, toplumu meydana getiren farklı bireylerle grupların devletin (state) dışında oluşları nı ve devlete dışarıdan baskı yapmak su retiyle kendi İsteklerini İktidarın karar al ma (yasama) ve uygulama (yürütme ve yargı) süreçlerine aktarmak durumunda kalmış olduklarını anlatmaktadır (Poggi, 1991: 115 vd.). iktidar ve meşruluğun birliğine tanınan hukukî statünün ifade ettiği “devlet" ile bu hukukî statüye, aslında devlet ile öz deşleşmiş olup da “toplumun genel men faati (gönenci)" [res publîca-commomvealth] diye söze dökülen hukukîliğin dışı na çıkma ayrıcalığında varolan “devlet mantığı”, bu anlamıyla devlet dışında ka lan toplum kesimlerinin yönetime (ikti darın belirlenme ve yürütülme süreçleri ne) katılımlarının da sınırını tayin etmek tedir. N itekim , “siyaset b ilim i” alanında “baskı" veya “çıkar” grupları diye bili-
109
K
110
E
M
A
nen, işlevleri “siyasî iktidarı etkilemek” olarak tanımlanan örgütlerin çoğulculu ğu ile amaçları siyasî iktidarı ele geçir mek veya paylaşmak diye belirtilen “siya sî partilerdin çokluğuna dayalı rekabetçi temsilî sistem, öncelikle ekonomik nite likli olmayan talepleri dile getiren yeni toplumsal hareket ve örgütlenmelerin or taya çıkışı karşısında, en hafif tabirle bir “uyum sorunu”, ama daha doğru bir ta birle bir “bocalama" süreci yaşamaktadır (Keane, 1993). Özetle, modern devlete özgü dem okrasi de, modern devletin “mantığı" ile sınırlı bir çoğulculuğa göre tanımlanmış ve örgütlenmiş olup, bu sı nırın aşılmasını kendi mantığı açısından “giderilmesi gereken tehdit" diye algıla maktadır. Kemal izm/Atatü rkç ü1ük ide o1oj isindeki devlet anlayışı da aslında bu “modern devlete Özgü demokrasi"nin dışında de ğildir. Kemalizm/Atatürkçülügün, örne ğin “statü ayrıcalıklarım reddetmek” diye özetleyebileceğimiz “yurttaş eşitliği” anla yışı, “yurttaşlık” anlayışının hukukî eşit liğe dayandırılmak istenmesi gibi, özellik le “halkçılık" ve “laiklik" ilkeleri içinde ifadesini bulmuş olan hedefleri, Türkiye devletinin de yukarıda özet olarak sunu lan modern devletin özelliklerine kavuş turulması idealini gösterir ilkelerdir. Keza, Kemalizm/Alalürkçülük ideoloji sinin “devletçilik” ilkesinde vurgulanmış olan ve bugün için adeta bir “sagduyusal (commoııseııse) tavır” haline gelmiş oldu ğunu söyleyebileceğimiz, “devletin genel ( toplumsal/kamusal) çıkarı gözetirken, bireylerin ve grupların genel olanla örtüşmeyen, çoğu kez de tanımı gereği çatışan özel (kısmî) çıkarı temsil ettikleri” anla yışı da özde modern devletin dayandığı, hatta kendisine hukukîliğin ötesine geç me ayrıcalığını tanımakla başvurduğu “toplum sal ortak g ön en ç” öğesinden farklı görünmemektedir. Buna mukabil, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisi, tevarüs etmiş olduğu özgül ta
L
İ
Z
M
rihî gelenek içinde biçim lenm iş olan “devletin kutsallığı" anlayışına bağlılığını sürdüregelmiştir. Bununla kastedilen, “imtiyazsız, sınıfsız kaynaşmış bir kitle" olarak algılanan “Türk toplumu"nun mo dern devlete özgü demokrasinin izin ver diği sınırlar dahilinde bile bir farklılaşmış çoğulcu yapıya sahip olduğunu kabul et mem ek/edemem ek temelinde, devleti, bu sınıfsız, kaynaşmış kitle tasavvurunun en üst somutlaşmış iradî organı olarak algı lamaktır. Bu bakımdan devlet, Kema lizm/Atatürkçülük için hep “ladini15 bir kutsallık” halesiyle donanmıştır ve aslın da -yine tevarüs edilmiş olan bürokratikmerkeziyetçi gelenek içinden çıkan bir özellik olarak- uygun hukukî formüller bulunduğunda ideal olarak düzenlenmesi gereken; böylece düzenlenmesi duru munda da toplumun da ideal varoluşunu gerçekleştirecek olan; dolayısıyla da tüm yurttaşların önünde hizm etkâr konu munda eşit oldukları bir üst bütünlük idealini anlatmaktadır. Devletçiliğin yalnızca geçici, laiklik ve milliyetçilikten farklı olarak, tartışılması mümkün ve vazgeçilebilir bir İktisadî kal kınma stratejisi diye takdim edilip yo rumlanmış olması, devletçiliğin bu siyasîkültürel boyutlarını görmeye engel olma malıdır, Siyasî çoğulculuğun sınırım eko nomik devletçilik-Iiberalizm eksenine oturtmaya çalışan sonraki Kemalist/Atalürkçü yorum ve uygulamalar,17 Kema lizm/Atatürkçülügün oluşma ve yerleşik lik kazanma evresinde açıkça vurgulanan “sınır farklılıklarının ortaya çıkışını önle me" görevinin devletçilik ilkesinde mün demiç olması; özgür yurttaşlar yetiştirme fonksiyonunun “Kemalisı/Atatürkçü reji me uygun bireyler yetiştirme" anlamına gelmesi; eğitim ve kültür politikalarının bu doğrultuda devleı tarafından tayin ve tespit edilmesi gibi özelliklerle biliştiğin de, şu nokta açıkça ortaya çıkmaktadır: Laiklik ve milliyetçilik Kemal iznı/A ta lürkçülük için ne kadar vazgeçilmez, do
K E M A L I Z M /A T A T O R K Ç Ü L O K ;
MODERNLENME,
layısıyla Kemalisı/Atatürkçü “hikmet-i hükümet" anlayışı için ne kadar temel bir yere sahip ise, devletçilik de, bu kültürelsiyasî boyutlarıyla aynı düzeyde temel ve değişmezdir. _______________ SONUÇ_______________ Sonuç olarak belirtmek gerekirse, Kemalizm/Atatürkçülük ideolojisinin, hem ilk oluştuğu 1930’ların dünyasında, hem de bugün, Türkiye topiumuııu ve devletini, ekonomik, kültürel ve siyasî düzeylerde yenileştirme hedeflerini içeren bir tasav vurlar bütünü olduğu söz götürmez. Bu nunla birlikle, Kemalizm/Atatürkçülügün özgül paradoksları ile modern top lum ve devlet örgütlenmesinin, yine mo dernliğe özgü içsel gerilimleri, Kemalizm/Atatürkçülügün devralmış olduğu tarihi gelenekler ve özellikle de devlete toplumsal hayatın hemen her alanında yüklediği görevler dolayısıyla yerleşmiş bulunan merkezi kontrol imkânları, Tür kiye’nin özgül modernleşme tecrübesin
DEVLET
VE
D EM O KRA Sİ
de otoriterligin kalıcılığının hakhlaşıırıcı zeminini meydana getirm ektedir. De mokratikleşmenin idealize edildiği günü müz dünyasında, demokrasi görünümü altında, sinsice ilerlemekte olduğu teşhis edilebilen "yumuşak despotizm" tehlike si (Taylor, 1995), Türkiye’de, zaten mev cut olan Kemalİst/Atatürkçü otoriterligi kimi zaman maskeleyen “çok partili tem silî sistem”in -Kemalist/Atatürkçü olan veya olmayan- ama açık ve büsbütün to taliterlik potansiyeli taşıyan bir başka re jimi doğurma tehlikesine dönüşme po tansiyeline sahip görünmektedir. Bunun yanı sıra, Türkiye Cumhuriyeti ve Türkiye toplumu, Kemalizm/Atatıîrkçülük ide olojisini eleştirerek aşma anlamında bir “post-Kem al is t" süreci yaşama potansiye lini hayata geçirme imkânına da kavuş muştur. Değişimin daha otoriter, hatta totaliter bir yönde mi, yoksa post-Kemaliznı yönünde mi olup olmayacağını, el bette Türkiye top!umunu meydana geti ren birey ve grupların politik edimleri belirleyecektir. □
Dİ PNOTLAR 1
2
Milli Mücadele döneminde, daha çok yabancı yayın organlarında, Mustafa Kemal'in izleyici lerini anlatmak üzere "Kemalist" teriminin kul lanılmasına karşılık, Türkiye toplumunun nasıl bir toplum olması gerektiğine ilişkin bir ekono mik, kültürel ve siyasi değişim projesini ifade eder biçimde Kemalizmden söz edilmesi ilk kez Cumhuriyet Halk Fırkası'nın 1931 Programı ile gerçekleşmiştir. Atatürk'ün vefatından sonraki gelişmeler için de, İsmet İnönü'nün "Millî Şef" ilan edildiği 1938-1945 döneminde İnönü'ye ve İnönü'nün temsil ettiği otoriter rejime muhalefet, doğru dan İnönü aleyhtarlığı yapmak gibi o dönem için "sakıncalı" bir yol yerine, "Atatürkçü olma"yı dillendirmek suretiyle kendini ifade et meyi tercih etmiştir. Bu muhalefetin örgütlü bir siyasî alternatif olarak, Demokrat Parti adıyla ortaya çıkıp iktidarı ele geçirmesinden sonraki ilk icraatları arasında "Atatürk'ü Koru ma Kanunu"nun yer almış olması da bu bakım dan kayda değerdir. Keza, 3. Cumhurbaşkanı
merhum Celâl BayarTn "Atatürk, seni sevmek millî ibadettir" deyişi de hatırlanmalıdır. 3
Cumhuriyet'in kuruluşundan sonraki süreçte CHP dışı (ve dolayısıyla Kemalist olmayan) "sol"un tasfiye edilm iş olm ası, ö ze llikle 1960'lardan itibaren etkili olmaya başlayan sol fikir akımları ile Örgütlenmelerinin (CHP içinde gelişen "Ortanın Solu" -bilâhare "sosyal de mokrasi" ve "demokratik sol"- başta olmak üzere) büyük bölümünde Atatürkçülük yerine Kemalizm teriminin tercih edilmesi, buna karşı lık, kendilerini milliyetçi-muhafazakâr olarak nitelendiren düşünce akımı ile örgütlenmeleri nin karşı çıkıp eleştirdikleri "(Sol) Kemalizm" yerine Atatürkçülük terimini tercih etmeleri, bir bakıma bu akım ve örgütlenme mensupla rının Demokrat Parti'ye varan hareket ile olan tarihî bağlantılarının ürünü olarak görülebilir.
4
Nadir Nadi'nin "Ben Atatürkçü değilim!" kina yesi bu bağlamda akla gelen bir örnektir.
5
"Siyasî lslâm"ın, Türkiye'deki kamusal görü nürlüğünün artmasına paralel olarak, maruz
111
K
e
m
a
kaldığı "takiyyecilik" -yani gerçek niyeti (bura da "Kemalist/Atatürkçü Cumhuriyet'i yıkma" niyeti) gizleme- bu gündelik siyasî çekişmeler bağlamındaki ifade İçin de geçerli sayılabilirse de, ifade ve örgütlenme özgürlüklerinin önün de duran ve insanların siyasî niyetlerini açıkça ortaya koymalarını yasaklayan hukukî ve siyasîideolojik engellerin varlığını da dolaylı olarak işaret eden bir Örnek diye alınabilir. 6
Devlet ile toplum arasında ilk kez Avrupa tari hinde teşhis edilmiş olan bir ayrışmaya daya nan bu "devlet mantığı" (veya hikmet-i hükü met) nosyonunun ortaya çıkışına dair açıklayıcı bir tarihî-kavramsal inceleme için bkz. Maurizio Viroli, Fro m Polittcs to P ea son o f State.
7
Kemalist devrimin (veya Atatürk [Türk] devri mi nin) ideolojisinde pozitivizmin merkezi ko numu için bkz. Timur, 1993: 95 vd.
8
Buradaki açıklamalar için bkz. KOker, 1995; Özellikle "Birinci Ayrım".
9
Modern toplum "ideal tipi"nin oluşturulm a sında ABD'nin nasıl örnek oluşturduğuna iliş kin olarak bkz. Apter, 1969.
10 Bu bakış açısının iyi bir örneği olarak bkz. Huntington, 1968, 11 En iyi örneklerden biri için bkz. Samuel P. Huntington, American Politics, th e Prom ise o f Dish a rm o n y . Aynı yıllarda liberal demokrasinin gerçek durumu ile bu durumu meşru taştı rıcı değerler arasındaki kopmaya ve bu kopmaya eklenen kapitalizm-demokrasi ilişkisinin eleşti rel sorgulanmasına yönelen bir yaygın tartışma sürmektedir. Örneğin, Macpherson, 1962 ve 1984. Modern toplumların stattıs guo’suna yö nelik bu eleştirel incelemeler ve tartışmalar "modernleşme teorisi" nin hemen hemen hiç dikkatini çekmemiştir. 12 Burada "ideoloji"yi bir toplumsal yapıyı sür dürmeye hizmet eden düşünceler anlamında kullanıyorum.
l
i
z
m
13 Bu örtüşmenin, Kemalizmin kendi ideolojik içeriğini algılama ve takdim etme biçimiyle modernleşme teorisinin kendi teorik inşamı al gılama ve takdim etme biçimi arasındaki, za mana ve dünya siyasî konjonktürüne bağlı farklılıklara rağmen oluşması ilginçtir. Bu ba kımdan, modernleşme teorisinin 1950'lerdeki ortaya çıkışından sonraki dönemde. Tek Parti Kemalizm'ini modernleşme teorisi içinden ince leyen akademik pozitivizmin, modernleşme te orisi üzerinden Kemalizm! tasdikleyici ürünler vermesi pek de şaşırtıcı olmamaktadır. 14 Türkiye devletinde "kamu felsefesinin korporatist" niteliğinin hakimiyeti ve kalıcılığı tezi için bkz. Parla, 1989. 15 Poggi (1991), Bu noktada, John Locke, yürüt me erkine sahip olan kralın toplumun tümü nün korunmasını gerektirdiği biçimde davran ma ayrıcalığını mevzû (pozitif) hukuktan değil de "doğal hukuk'tan aldığını kanıtlamaya ve böylece hukuktleştirmeye girişmekle modern devletin tarihî gelişim serüveni içinde ilginç bir örnek oluşturmaktadır. Bkz. "Of Prelogative", J. Locke, Tvvo Treatises o f G o vern m en t, a Critical Edition with an Introduction and Apparatu Criticus by Peter Laslett, 2. yayımlanış, Cambridge, Cambridge University Press. 1967, s. 392-398. 16 Buradaki "ladinilik," pek tabii ki Türkiye toplu mu bağlamında Müslümanlık başta olmak üze re, tüm semavî dinleri kapsayan bir 'dinsel ol mama" durumunu ifade etmektedir. Buna mu kabil Kemalist/Atatürkçü pozitivizmin. Özellikle bu ideoloji tarafından devralınan JOntürk pozi tivizmindeki "Saint-Simon-Auguste Comte'çu "yeni din" özelliğini bir kez daha işaret etmek gerekmektedir. 17 Bu noktada, örneğin 12 Eylül rejiminin, biri da ha çok, diğeri daha az devletçi iki siyasî parti den oluşan bir siyasi sistemi ideal ize etmesini özellikle hatırlamak gerekir
Halkevleri N E Ş E G . Y E Ş İL K A Y A
1931 yılı Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi, hem parti hem de Türk siyasî düşünce tarihi açısından önemli bir dö nüm noktasıdır. Bizzat Atatürk tarafından (Parla, 1992) Kemalizm olarak adlandırı lan ilkeler, Altı Ok olarak son şeklini iil. Büyük Kongrede alır. Bu kongrede Ke malist ideoloji kendisini Altı Ok ile net olarak ifade etmekle yetinmez, aynı za manda ilkelerle formüle edilen İdeoloji nin geniş kitlelere yayılmasını sağlayacak mekanizmaları örgütlemek üzere hareket eder. Ülke kalkınmasında Atatürk tarafın dan görevlendirildiği İfade edilen parti, Halkevlerinin kuruluş kararını bu kong rede almıştır. Bu karar aynı zamanda Türk Ocaklarının kapatılışı ile de ilişkili dir. 1931 yılında parti genel sekreterliği ne tekrar getirilen Recep Peker, partinin örgütsel ve doktriner bakımdan güçlen mesine ve partinin devlet ve hükümet üzerinde egemenlik kurmasına çalışır. Bu çabaların en önemli sonuçlarından biri partinin, Türk Ocaklarını kendi bünyesi ne katma talebidir. Bunun üzerine Ocak kendini lağvetme kararı alır. Bu kararın 1931 yılı parti kongresinde onaylanması ile birlikte kapatılan Türk Ocaklarının yerini almak üzere Halkevlerinin kurul masına karar verilir. Parti bir yıl içerisin de tasarladığı hedefi gerçekleştirecek, 19 Şubat 1932'de ilk olarak 14 Halkevinin (Afyon, Ankara, Aydın, Bolu, Bursa, Ça nakkale, Denizli, Diyarbakır, Eminönü, Eskişehir, İzmir, Konya, Malatya, Sam sun) açılışını yapacak, bu açılışı törenler, radyo yayınları ile tüm yurda duyuracak tır. Halkevlerinin kapatıldığı 1950 yılına kadar bu sayı 478 Halkevi, 4322 Halkodasına ulaşır.
Halkevleri dokuz şube ile çalışmaları nı sürdürür. Bunlar: Dil, Tarih, Edebiyat; Ar (sanat); Cösterit (tiyatro); Spor; Sos yal Yardım; Halk Dershaneleri ve Kurs lar; Kitapsaray ve Yayın; Köycülük; Mü ze ve Sergi şubeleridir. Bir Halkevinin açılabilmesi için gerekli bina, para ve diğer maddî araçlar sağlandıktan sonra bu şubelerden en az üçünün çalışması gerekir. Halkevi başkanı bağlı bulundu ğu il, ilçe, kamun Parti Yönkurulu (Yö netim Kurulu) üyeleri arasından seçilir. Halkevleri yönetim kurulları yılda iki defa parti genel sekreterliği şubelerin çalışmaları hakkında bilgi gönderir. Köy ve nahiyelerde Halkevi açmak İçin ge reken üç şubenin sağlanamaması nede ni ile ilk olarak 1940 yılında Halkodala rı açılmıştır. Halkevleri, Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılması ile 1930 yılında başla yan, 1938'e kadar Atatürk (Ebedî Şef), 1938-1946 yılları arası Millî Şef İnönü dönemleri olarak iki dönemden oluşan Tek Parti egemenliği içinde yer almakta dır. Serbest Cumhuriyet Fırkası ve Mene men olayları toplumda yükselen tansiyo nun işaretidir. Bu ortam içerisinde Parti, halkla temasını artırmak ve rejimi halka benimsetme gayretindedir. Halkevleri partinin halkla bağlarını güçlendirme çabasının ürünü olarak ele alınmalıdır. Bunun yanı sıra 1930Tı yıllarda tüm dünyada benzer örgütler vardır. Alman ya, İtalya, gibi otoriter rejimlerin hüküm sürdüğü ülkelerin yanı sıra demokrasi ile yönetilen Ülkelerde de yer alan bu ör gütler, yalnızca kitlelerin belli bir ide oloji çerçevesinde politizasyonunu sağ lamakla kalmamakta iş hayatından arta
kalan boş zamanın değerlendirilmesi, bazı pratik bilgi ve becerilerin kazandı rılmasını sağlamaktadır. Bu anlamda Halkevleri tamamıyla dönemin ihtiyaç larına cevap veren bir örgüttür. Kemalizmin yalnızca siyasî alanda de ğil, kültürel alan ve günlük yaşam üze rinde belirleyici olma gayretinin en so mut ürünü Halkevleridir. Halkevleri ile Kemalist ilkeler çerçevesi içinde belir lenmiş yeni bir kamusal alan yaratılır. 19. yüzyıldan itibaren modernleşme ha reketleriyle birlikte geleneksel Osnıanlı kentinde camilerde gerçekleşen kamusal yaşam, bu sınırların dışına çıkmaya baş lamıştır. Liman kentlerinde ve özellikle İstanbul'da bu yeni yaşam kalıplarının örnekleri görülür. Cumhuriyet asker, bü rokrat ve aydınlarından oluşan seçkinle rin alışkın oldukları bu yaşam kalıpları nın Halkevleri aracılığı ile Anadolu'ya taşınmasına çalışılır. Halkevleri yayımla dıkları dergiler, düzenledikleri konfe ranslar ile partinin himayesi altındaki kamusal alanın genişlemesini ve tüm ül keye yayılmasını sağlar. Ev ve iş yaşamı dışında yeni bir toplanma mekânı oluş turulur, Yeni eğlence anlayışları, dans, müzik, tiyatro, Kemalizmin yaygınlaştı rılması için araç olarak kullanılır. Kadtnerkek bir arada müzikli aile toplantıları için balo salonları, müzik holler; telkin için tiyatro salonları; gürbüz, sağlıklı ye ni nesil için spor salonları ve avlular; dinleyen, düşünen, konuşan yeni nesil için toplantı salonları; bir arada çalışma ve üretme için şubelere ait çalışma oda ları; okuma zevkinin aşılanması için kü tüphaneler yapılır. Halkevi binalarının hükümet konakları ile birlikte Cumhuri yet meydanlarında yer alışı, Tek Parti döneminde, Parti - Devlet bütünlüğünün en somut ifadesidir. Altı Ok, Halkevlerinin açılış tarihin den beş yıl sonra, 1937 yılında Teşkitat-ı Esasiye Kanunu'na (Anayasa) eklenerek "resmî ideoloji" şeklini alacaktır. Hal kevleri ile Kemalist ideoloji ve buna da
yalı olan partinin ilkelerini yaymak ve bu ideolojinin ürünü olan devrimteri yerleştirmek amaçlanır. Özellikle 1923 ve 1930 yılları arasında bir dizi devrim gerçekleştirilmiştir. Halkevlerinin en önemli işlevi devrimlerin telkin ve terbi ye yolu ile halka benimsetilmesidir. Ke malizmin propagandaya verdiği önem 1931 yılında CHP Halk Hatipleri Teşki latını örgütlemesinden de anlaşılabilir. Halkevlerinde Dil ve Edebiyat şubesi ko nuşmalar ve konferanslar düzenler ve bunları hoparlörler ile halka dinletir. Ay rıca, Ankara Radyosu yayınlarının da hoparlörler ile bahçe ve meydanlarda dinletilmesiııe gayret edilir. Dergi ve ki tap yayınları yapılır. Halkevleri 19 yıl boyunca 77 dergi çıkarır. Atatürk'ün is mini verdiği O lk u -H a lk e v i D e rg isi'n ı, Ankara Halkevi çıkarır. Bu yayınlar çok sayıda yazarın yetişmesini sağlar. Kütüp hane Halkevinin, ilk kurulma şartların dan birisidir ve her Halkevinde bir kü tüphane ve okuma odası bulundurulma sı şart koşulur. Kitapsaray Şubesi, uranı {mahalle) ve köy odalarında, parti ocak larında ve açık havada okuma günleri yapar. Uygun bulunan kitap, okuma ka pasitesi olan bir yurttaşa yüksek sesle okutulur (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Madde 64). Okuma sevgisi oluş turulması için yazarlardan, Halkın anla yabileceği açıklıkta "açık dilli, millî duy gulu, Türk özlü eserler" beklenir (CHP, 1935:109). "Fikir ve tez telkininde” Sanat Şubesi de görevlidir. "Sanat", "mürebbi" olarak görülür ve sanatın "devrimin" emrinde olması beklenir. Müzik zevkinin değişti rilmesine gayret edilir. Fasıl ve saz musi kisinin esaretinden kurtarılan halkın tür külerinde "keman, ut, cümbüş, kanun, ney" kullanılamaz. (Halkevleri Çalışma Talimatnamesi, 1940). Halk için müzik akşamları ve müsamereterin müzik prog ramlarını düzenleyen Halkevlerinde, "Devrim telakkisine ve halk terbiyesine hasr" (CHP, 1935:39) edilen müzik için
KE M A LtZ M
)A
TA T Ü R K ÇÜ LÜ K : MO DERN LEŞM E.
“Artık Halkevlerinde konferans, müsamere, konser, temsil gibi cazip rasttalar, bir sıkıntı olmaktan çıkmış, başlı başına alaka toplayan, kalabalığı çeken ve telkin vazifesini tam yapan bir unsur haline gelmiştir: (N. Kansıt, 1939) rejimin tercih ettiği üslupta medeniyet ve milliyet İkilisi karşımıza çıkar: "Teknik beynelminel, ruh Türk; usul beynelminel, üsltıb Türk" (CHP, 1935:38). "Kulakları ve zevkleri çok sesli müziğe alıştırmak ve ısındırmak" için halka Garp musikisi din leniri leceği belirtilir (1940 yılı Talimatna mesi: Madde 21}. Müzik gibi dans/folklor alışkanlıklarının da değişmesi gereklidir. Halkevleri, "ulusal rakıslarm" yanında "zevkli gatp danslarT'na yet vermeyi amaçlar (CHP, 1935:40). Millî bir sembol olarak görülen "raks"ın bir salon dansı niteliğine kavuşturulması amaçlanır. Ban do, koro ve orkestralar kurulur. Radyo fi kir telkininde olduğu gibi kulak terbiye sinde de görev alır. "Radyo, musiki terbi yesinde en yorulmaz, en kolay çalışır bir mürebbt" dir (CHP, 1935:41). Devrim lerin benimsetilmesinde önemli telkin araçlarından biri de tiyat rodur. Tiyatronun "eşsiz telkin kudreti"
DEVLET
VE
DEMOKRASİ
(CHP, 1935:50) olduğu savunulur ve bundan yararlanmak üzere Kurtuluş Sa vaşı ve devrimleri konu alan oyunlar sahnelenir. "Tezli bir piyes" ile 136 halkevinde 136.000 den fazla yurttaşa "bir iki gün içinde bir fikrin telkin edilebile ceği" hesaplanır (CHP, 1935:51). Sine ma gösterilerinin yaygınlaştırılmasına çalışılır. Tiyatro ve konserler gibi bedava olan sinema gösterilerinde film ler CHP'nin veya hükümetin gönderdiği ya da Halkevi İdare Heyetinin satın alacağı filmlerdir (Halkevleri Çalışma Talimatna mesi, 1940). Filmler de birer "telkin" aracıdır (CHP, 1935:62). Ulus-devletin inşasında Halkevleri önemli görevler alır. Milliyetçilik ilkesi ile ümmetçiliğe karşı millet fikrine daya lı siyasî bir yönetim şekli getirilmektedir. Parti programında da millet tanımı için de din ve ırk birliği aranmaz. Halkçılık ve milliyetçilik ilkelerinin ilişkisinde mil liyetçilik, halkçılığın kültürel boyutu ola rak algılanmaktadır. Kemalist ideoloji, halkçı ve milliyetçidir ancak ümmetçi değildir. Kemalizm, bütünleşmiş bir top lum (halkçılık) ve Güneş-Dil teorisi ile Türklük (milliyetçilik) fikrini geliştirirken, Osmanlıcılığa karşıdır. Halkevleri yayın larında sıklıkla OsmanlI'ya ve Saltanat yıllarına karşı kuvvetli eleştiriler yer alır. Telkin ve terbiyelerde Türklük fikri işle nir. Türk, Orta Asya'dan beri "medeniyet mürebbisi"dir (Reşit Galip Bey'iıı Nutku, 20 Şubat: 35). "Türk: medeniyet rehberi" dir (CHP, 1935: 95}, Resim alanında "millî destanları yaşatan, kahramanlıkla rımızı canlandıran, kendi öz benlik ve hayatımızı ilgilendiren" konulardaki tarzların destekleneceği belirtilir ( Hal kevleri Çalışma Talimatnamesi, 1940: Madde 31). Spor Şubesinde millî sporlar olarak güreş, yağlı güreş, cirit, avcılık desteklenir. Ancak boks, eskrim, yüzü cülük, kürek gibi modern sporlara da yer verilir (Halkevleri Çalışma Talimatname si, 1940). Dil ve Edebiyat Şubeleri bu lunduğu bölgedeki Öztürkçe kelimeleri
115
K
E
M
A
derlerken, Ar Şubesi halk arasında yaşa yan ulusal oyunları ve türküleri nota ve sözleri İle birlikte toplamakla görevlidir (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Mad de 44). Telkin ve terbiye ile yapılan dolaylı eğitimin yanı sıra, kurs şubesi ile meslek eğitimi verilir. Amaç saltanat zamanında cahil bırakılan halkın "düzeyini yükseltmek” tir. "Pratik hayat bilgileri öğretmek ve ferdi kuvvetlendirmekti ir. Halkevle rinde, genel eğitimi sağlayacak Türkçe, okuma-yazma, yabancı dil, fen, zanaat, tarih - yurt bilgisi, sosyal bilgiler gibi kursların yanı sıra; daktilo, hesap, hesap tutma usulü, dikiş, nakış, ütü, şapkacılık, çiçekçilik, yöreye göre bağcılık, arıcılık, motorculuk, elektrikçilik vb. gibi meslek sağlayacak kurslar açılır. Okuma yazma kurslarından sonra en çok ilgi yabancı dil kurslarına gösterilir. Acemce ve Arapça yerine "Garplılık fikrinin anah tarları olan diğer yabancı dilleri", "kültür arkadaşı, medeniyet akrabası dilleri" öğ retmek amaçlanır (CHP, 1935:96), Halkçılık ilkesi ile sınıf kavgaları aşıla cak ve böylelikle millî birlik, dönemin si yasîlerinin ifadesi ile "kaynaşmış kütle” , "sınıfsız katı kitle", "granit kütle" elde edilecektir. Halkevlerine yüklenen en önemli görevlerden biri bu "halk-milleti" yaratarak, birlik ve beraberlik sağlamak tır. Halkçılık ilkesi doğrultusunda "kay naşmış bij-kütle" elde edebilmek için yi ne sanattan yararlanılır. Ar şubesinin gö revlerinden biri halkın ulusal marş ve şarkıları öğrenmesine yardımcı olarak önemli günlerde marşların, "beraberce bir ağızdan söylenmelerini sağlamaya çalışmaktır (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Madde 43). Böylece "Bîr ağızdan terennüm eden onbinler" (CHP, 1935:40) yaratılacaktır. Ayrıca, ulusal bayramları ve büyükleri anma günlerini "beylik İçti ma olmaktan kurtarmak"(...) "birer ma nâlı ve heyecanlı halk toplantısı" haline getirmek amaçlanır (CHP, 1942:4). Halk dansları arasında halkı canlandıracak ve
L
İ
Z
M
neşelendirecek hızlı danslar tercih edilir. Bütün bu ulusal raksların, zevkli Garp danslarının, sanat terbiyesinde "seferber" olan radyo, bando, koro, orkestraların ve bunların yanı sıra caz bantlarının bir gö revi de yüzyılların alışkanlığı kabul edi len ruh halinin değiştirilerek, halkın ha reketlendirilmesi, canlandırılmasıdır. Et rafa "neşeyi ve şevki" getirmektir (CHP, 1935). Sporda da amaçlanan "Seçkin tekler değil, gürbüz yüzbinler"dir (CHP, 1935:69). Müzik çalışmalarının hedefle diği hep bir ağızdan marş ve şarkı söylet mek gibi, spor şubesinin de görevi jim nastik hareketlerini "kütle halinde taptamak”tır (tatbik etmek). Sosyal yardım şu besinin de görevi "Türk milletini kaynaş mış bir kütle yapmak yolunda, halkın birbirinin sevinç ve derdlerine ortak ol malarını telkin" etmektir (CHP, 1935:82). Bunun İçin Halkevinin bulunduğu bölge de yardıma ihtiyaç duyan kimsesiz ka dınlara ve çocuklara yardım eder, gerekli kaynakları yaratmak üzere müsamere, eğlenti, gezi vb. hazırlar (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Madde 53). Aydınların halkı, halkın birbirini tanı masını amaçlayan köy gezileri Halkev lerinin önemli faaliyetleri arasındadır. Köycülük şubesinin görevi köylünün hem bedensel, sosyal, bediğ gelişimine katkıda bulunmak, köylü ile şehirli ara sında uyum ve birlik sağlamak olarak belirlenir (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Madde 66). Şube yakın köylerin Halkevleri müsamerelerine ve Halkevi üyelerinin köylerde kır bayramlarına ka tılımını sağlar. Dershane ve kurslar şu besi ile birlikte köylerde okuma-yazma vb. kursları açar, köylünün mektuplarını yazar, sosyal yardım şubesi ile birlikte köylünün sağlık sorunlarını çözmeye yardım eder. Köylülerin kentte olan res mî işlerini takip ederek çözmek için ça lışır (CHP Halkevleri Öğreneği, 1938: Madde 66-67-68-69). Köylüye sergilerle yerli mallarını tanıtmak, onun görgü ve bilgi seviyesi yükseltmek, "temsiller, ka-
K E M A L İ Z M / A T A I U S K Ç U LU K : M O D E R N L E Ş M E ,
i
j
ragöz, kukla, millî rakıslarla köylerde neşe ve şeratetin artmasına" çalışmak görevleri arasındadır (Halkevleri Çalış ma Talimatnamesi, 1940: Madde 106107-111-112), Osmanlı geleneğine ve dinin katı ku rallarına karşı modern laik bir yaşam modeli savunulur, "Asırların, sakat din telakkileri" (CHP, 1935, s.37) ile müca dele Halkevlerinin her şubesinin görevi dir. Aile toplantıları ile kadın ve erkeğin bir araya getirilmesine çalışıldığı gibi, danslarda da kadın ve erkeği bir araya getirenler tercih edilir. Kadının tiyatro oyunlarında sahneye çıkması desteklenir ve kadın roller asla erkeklere verilemez. Sergi grubu geleneksel kültürde yer al mayan yeni sanat alanlarını tanıtmak için, ressam, heykeltraş ve diğer sanatçı ların eserlerinin Halkevi binalarında ser gilenmesine yardımcı olur. Mimarın da görevi mimaride "yeni" zevki aşılamak tır (CHP, 1935, s.46). Halkevleri kendi binaları ile bu "yeni" ve "modern" mi mari zevkin örneklerini oluşturur. Bu mi maride "Kubbe ve kemerler", "cami ve çeşme motifleri" kısaca dinî motifler ve doğuya ait motiflere yer almaz. Yine bir telkin aracı olan Halkevi binaları üzerinde "Ne mutlu Türküm Diyene" gibi ve cizeler hem ulus fikrini aktarır, hem de Latin harfleri ile yeni laik düzeni simge ler. Yazı ve rölyefler için uygun boş bir duvar elde edilir. Camiye alternatif bir toplanma mekânı olarak minarelerin arasında Halkevi kuleleri yer alır.
HALKEVLERİNİN KAPATILIŞI VE 1960 SONRASINDA "YENİ" HALKEVLERİ Parti ile olan bağlarına rağmen Halkev lerinin siyasî kimlikten ayrı tutulmasına gayret edildiği gözlenir. Recep Peker nutkunda "Halkevleri Cumhuriyet Halk Fırkası'nm siyasî bünyesinden büsbütün ayrı, siyasî mahiyette çalışmadan büsbü tün uzak ve fakat idare noktasından fır kaya bitişik bir mahiyet arzederler" der
DEVLET
V F DEMOKRASİ
(Recep Bey'in Nutku 20 Şubat 1932: 6). Ancak Halkevlerinin partiden özerk bir örgüt olamaması, kapatılması için döne min siyasî atmosferinde geçerli bir baha ne olacaktır. Böylelikle Türk Ocakları ile aynı kaderi paylaşacak, Cumhuriyet Halk Partisinin siyasî ve kültürel alan daki egemenliğine karşı, Demokrat Parti iktidarı tarafından kapatılacaktır. Halkevlerinin ardından Köy Enstitüleri de Demokrat Parti döneminde kapatılır. 1960 yılında yeniden örgütlenmesine izin verilen Halkevlerinin, 1950 yılında alınan malvarlıkları iade edilmez, 12 Ey lül 1980 askerî müdahalesinden sonra birçok dernekle beraber tekrar kapatılır. 1988 yılında üçüncü defa kurulmuştur. Halkevlerinin ikinci döneminde (1960-1980) Cumhuriyet Halk Partisi -ve onun yanında Ordu- ile ilişkileri devam etmiştir. Bu dönemde sırası ile Millî Bir lik Grubu üyesi ve tabii senatörler Kadri Kaplan ve Ahmet Yıldız genel başkanlık ta bulunmuştur. Halkevleri 1975 yılına dek "resmî Atatürkçü" ya da "sağ Kema list" İdeolojinin etkisi altında kalmış, faz la etkili olmamıştır. Ancak 1975 yılından sonra, kitleselleşen radikal sol hareket, sola açık Kemalistlerle İlişki için bir İm kân ve "zorunlu bir liman" (Bozkurt, N.; "1970-1980 Dönemi Halkevleri", 5osyaliz ve Toplumsal M ücadeleler A nsiklope disi, s. 2234-5) olarak gördüğü Halkevle rine ilgi gösterecektir. Ahmet Yddız'ın Başkanlığı döneminde "sol Atatürkçü lük” Halkevlerinde etkinliğini artırır. Bu yıllarda Halkevleri Ahmet Yıldız ve CHP'li parlamenterlerin desteği ile kamu yararına çalışan bir kurum olarak bütçe den yardım alır. Halkevlerinin ikinci dö neminde kültür sekreterliği, genel sekre terlik ve ikinci başkanlık yapan Anıl Çe çen, Halkevlerinin bu yıllarda siyasî tar tışmalardan uzak kalmaya çalıştığını ve Atatürkçülüğü yaymak için Halkevleri Atatürk Enstitüsü'nün kurulduğunu belir tir, Atatürk Enstitüsü'ne göre Atatürkçü lük tanımı, Halkevleri yönetiminin sol
K
118
E
M
A
Kemalizm anlayışının özeti sayılabilir: Atatürkçülük Türk toplumunu bağım sızlaştırmak ve çağdaşlaştırmak devrimidir. Akılcılık, kalkınmacılık, çağdaş laşma, halkçılık, devrimcilik, laiklik, sosyal adaletçilik, ulusçuluk, barışçılık, cumhuriyetçilik, demokratlık Atatürk çülüğün temel ilkeleridir. Felsefe ala nında Atatürkçülük akılcılığa ve pozitif bilim kavramına dayanır. Toplumsal alanda halkçı ve sosyal adaletçi bir dü zen kurulması asildir. Ekonomik alanda Atatürkçülük emperyalizme karşı çıkar ve bağımsızlığı savunur. Siyasal alanda ise tam bağımsız ve demokratik bir Tür kiye yaratmak Atatürkçülüğün ana he defidir. Halk egemenliğinden yana olan Atatürkçülük aynı zamanda çağdaş ve ulusal değerlerin bireşimi olan özgür bir dünya görüşüdür. Üçüncü Dünya ülkeleri için bir umut ışığı oian Atatürk çülük bilim dışı tüm yöntemlere ve yö netimlere karşıdır. Yabancı ideolojilere karşı olan Atatürkçülük Türk halkının ulusal dünya görüşüdür (Halkevleri Atatürk Enstitüsüıî 973'den aktaran Çe çen, 1989:337). Halkevlerinin tabanında ise, devrimci gençlik hareketinin ve sosyalist görüşle rin etkisi giderek artmıştır. Nitekim 1979 yılı Kurultayı "devrimci Halkevcilerin" başarısı ile sonuçlanır. CHP'liier genel kuruldan ayrılırlar, Başkan Ahmet Yıldız Halkevlerine mesafe koyar. Bu ihtilaf, sosyalist hareketle sol Kemalizm arasın daki ayrışmanın belirgin bir belirtisidir. Olağanüstü genel kurul bu sorunu çöz mek için karar alır ancak alınan kararlar uygulamaya konamadan 12 Eylül ile Halkevleri ikinci dönemi sona erer. 12 Eylül 1980 askerî rejimi sonrası göreli "normalleşme" sürecinde 1988 yılında yeniden açılan Halkevlerinin üçüncü döneminde ilk genel başkan yi ne Ahmet Yıldız'dır. izleyen yıllarda ge nel başkanlığı yine CHP'ye yakın isim ler üstlenmiştir. Halkevleri kendini bir
L
I
Z
Demokratik Kitle Örgütü (DKÖİ olarak tanımlamıştır. Halkevlerinin söylemin deki en önemli değişiklik, örgütün sol kadrolarının 1930-40'ların kültürel alandaki milliyetçi tutumunu "olumsuz miras" olarak tanımlamaları ve "kültürel çoğulculuk" fikrini geliştirmeleridir. Ar tık devlet-kurucu misyonun bir taşıyıcısı değil, muhalif bir yapıdır. Kültür politi kası açısından da, ilk dönemindeki gibi "yüksek kültürü" halka benimsetmeye değil, Otantik halk kültürünün sol (daya nışmacı, özgürlükçü) öğelerini geliştir meyi hedefleyen bir yönelim içindedir, 1932 yılında kurulan Halkevlerinin tüzel kişiliğini sürdüren bugünkü Örgüt, gerçekte önemli farklılıklar taşımaktadır. Bu örgüt Halkevlerinin geçmişte Cum huriyet Halk Partisi ve süreği sosyal de mokrat eğilimli partilerin ortamıyla hâlâ bir ilişkisi vardır, ancak bu farktı ve ba ğımsız bünyeler arasında bir ilişkidir. Halkevleri, sol-sosyalist fikirler doğrultu sunda yoksul halk topluluklarının öz-örgütlenmelerini teşvik etmeye dönük, ço ğunlukla büyük kentlerin gecekondu mahallelerine dönük bir faaliyet yürüt me çabasındadır. CHP ve başka Kema list yapılarla ilişkileri, Halkevleri için bir meşruiyet ve yayılma zeminidir, fakat sadece bu kadar değildir: Atatürkçülü ğün "bağımsızlıkçı/anti-emperyalist" ve "halkçt" yorumları temelinde, Kemalist ortamla sol-sosyalist ortam arasında bir geçiş zeminidir. Bu zemini de, ideolojik programları berraklaşmış tarafların bir birlerini etkilemeye çalıştığı bir müzake re ya da mücadele zemini olarak değil, ideolojik muğlaklıkların, geçişliliklerin hüküm sürdüğü bir kaygan zemin olarak tasarlamak uygun olacaktır. Modern Türkiye'nin siyasî düşünce ta rihinde, 1930'larda 2000'lere Kemalizmin farklı yorumlarını Halkevleri litera türünde izlemek mümkündür. Bunda şüphesiz Halkevlerinin ününe sahip çık ma isteğinin de rolü aranmalıdır.
Tek Parti Yönetimi, Kemalizm ve Şeflik Sistemi: Ebedî Şef / Millî Şef CEMİL
ek Parti yönelimi (1925-1945), en azından ilk bakışta ve görünüşte, anayasal bir rejimin iyinde yer alı yordu. 1924 Anayasası, her ne kadar tek partili bir meclisin eseri olsa da, aslında o sırada henüz Halk Fırkası iyinde yer al maya devam eden parti içi muhalefetin etkisiyle de, rejimin çerçevesini klasik anlamda parlamenter bir sistem olarak çizmişti. Unutulmasın ki, tek partili bir meclis, henüz tek partili bir rejim anla mına gelmiyordu. Aksine, muhalefet, son derece canlı ve tartışmalı bir mecliste gö rüşlerini serbestçe dile getirebiliyor, da hası yeni bir siyasî partinin, bir muhale fet partisinin kuruluşuna doğru yol alını yordu. TBMM, daha doğrusu Halk Fırkası Meclis Grubu içindeki muhalefetin gücü ve önemi, 1924 Anayasasının görüşme leri sırasında bir kez daha açığa çıkmıştı. Meclis, Kemalist yönetimin hazırladığı ve yürütme organına, bu arada cumhur başkanına geniş ve önemli yetkiler tanı yan Anayasa taslağım reddederek, güçler birliği ilkesi gereğince, egemenliğin ta mamen ve sadece meclise ait olduğunu kabul etmişti. Buna göre, genel ve eşit oy ilkesi (an cak bu ilkenin derhal uygulan [a] madiği ni da belirtmem gerekiyor; öncelikle ha tırlamak gerekir ki, bütün Tek Parti dö
T
KOÇAK
nemi boyunca seçimler iki dereceli ol muştu; diğer yandan, kadınların da seç me ve seçilme hakkı kazanması tedricen ve daha ilerideki bir tan ln e mümkün olabilecektir) gereğince, halk tarafından seçilen temsilî niteliğe sahip meclis ve meclisin içinden çıkan, fakat ona karşı sorumlu olan bir hükümet modeli ve cumhurbaşkanının da nihayet yürütme organı içinde kısmen var olması (cum hurbaşkanının gerektiğinde hükümete başkanlık edebilme yetkisi de vardı), anayasal sistemin omurgasını oluşturu yordu. Bu şekil, anayasa hukuku açısın dan, güçler ayrılığından ziyade, güçler birliğine daha yakın olan ve sadece görev ayrılığına dayanan bir anlayışı ortaya ko yuyordu. Diğ~r yandan. Anayasaya göre, cum hurbaşkanının mecliste her yıl kasım ayı başında, hükümetin geçen yılkı çalışma ları ve gelecek yıl için alınması gereken kararlar ve önlemler konusunda bir söy lev vermesi ya da bu söylevini başbakana okutturması (bu yalnızca bir kez olmuş ve hastalığının son safhasında, ölümün den sadece birkaç gün önce, l Kasım 1938 tarihli cumhurbaşkanlığı Söylevi, Atatürk’ün adına Başbakan Celâl Bayar tarafından okunmuştu), bu ilke ile çelişi yordu. Anayasaya göre, siyasî sorumlulu ğu olmayan cumhurbaşkanının söylevi-
K
120
E
M
A
nin siyasî dayanağı belirsizdi. Cumhur başkanı, eğer söylevinde kişisel görüşle rini ifade ediyorsa, bu durumda, güçler birliği ilkesi gereğince, yasama yetkisinin ve yürütme erkinin toplandığı IBM M’c e seçilen cumhurbaşkanının, meclise her hangi bir konuda görüş bildirmesi ya da öneri getirm esi düşünülemezdi. Eğer cumhurbaşkanı, söylevinde, hükümetin, yani iktidar partisinin etkinliklerinden ve gelecekle ilgili siyasî karar ve düşüncele rinden söz ediyorsa, bu halde de, hükü met etkinliklerinden dolayı siyasî sorum luluğu olmayan cumhurbaşkanının söylevinin, esas itibariyle, hükümetin görüş ve önerileri doğrultusunda hazırlanmış siyasî bir metin olması kaçınılmazdı. Si yasî bakımdan sorun yaratabilecek ve anayasal bakımdan da açıkça çelişkili olan bu durum, Tek Parti yönetimi bo yunca açığa çıkmadı. Çünkü, bu dönem de cumhurbaşkanları, aynı zamanda, ik tidar partisinin Değişmez genel başkanı idiler, 1924 Anayasası’na göre, cumhurbaşka nı, TBMM tarafından ve meclis üyeleri arasından seçiliyordu. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin parti üyeliği ve milletve killiği ise devam ediyordu. Dolayısıyla da, cumhurbaşkanı, aynı zamanda, parti üyesi, milletvekili ve parti genel başkam idi. Sonuçta, tek partili rejimde, cumhur başkanının, aynı zamanda da, iktidar partisinin genel başkam sıfatı ile, mecli se, yani, fiiliyatta, kendi partisinin millet vekillerine görüş bildirmesi, öneri getir mesi ve hatta talimat vermesi, doğal sa yılmıştı. Anayasanın bu hükmü, anayasal sisteme tamamen ters düşmekle birlikte, fiilen uygulanan şeflik sistemine ve mev cut siyasî mekanizmalar son derece uy gundu. Tek partili rejimde, formel olarak, siya sî sistemin çerçevesini çizen 1924 Anaya sası idi. Dışarıdan bakıldığında, anayasa nın şekillendirdiği siyasî sistem kusursuz bir biçimde işliyordu. Ancak, 1924 Ana-
L
İ
Z
M
İsmet İnönü CHP 5- Kurultayında, Tek Parti rejiminde, bir parti-devkti ihdas edilmişti ve partinin seçime tâbi olmayan genel başkam, “halk egemenliğini" kişÜeşttriyondu. Tüzükteki ifadesiyle “Değişmez Çenet Başkan ”, Genel Başkanlık Dimm’y la ( “Genbaşkur") beraber, seçilecek milletvekillerini atıyordu. !935’teki IV. Kundtay'da çıkartılan tüzükle, parti genel sekreterliği ile içişleri bakanlığı, parti il başkanlığı görevi ile de valilik birleştirilmiştir. yasası’na bakıldığında görülen siyasî sis temle, fiilen uygulanan şeflik sistemi ara sında çok Önemli bir nitelik farkı vardı. Gerçekte, rejim tamamen farklı bir şekil de işliyordu. Bunu sağlayan ne anayasa idi, ne de yasalar... Gerçekte rejimin nite liğini ortaya koyan siyasî mekanizmalar, Cumhuriyet Halk Partisi tüzüğü ile var lık bulmuştu. Bir siyasî parti tüzüğünün, anayasadan da, yasalardan da üstün ola bilmesi elbette mümkün değildi. Ama, gerçekte, siyasi sistem, anayasanın değil, söz konusu parti tüzüğünün öngördüğü şekilde işliyordu. İşte bu, tek partili reji min şeflik sistemiydi, CHP tüzüklerine yakından bir bakış,
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
bu mekanizmaların nasıl oluştuğunu an lamak bakımından önemlidir. CHP’nin 1927 yılında kabul edilen tü züğüne göre: "Umumî Reis, Büyük Kongrenin, Fırka Divanı’nın, Umumî Heyeti İdare ile Mec listeki Fırka Grubu’nun da tabii reisidir. Umumi Reis, /ırkanın idarei aliyesini elinde tutar ve fırkayı temsil eder. Fırka namtna söz söylemek salahiyetini ancak Umumi Reis haizdir. Umumi Reis lüzum görürse, bu baptaki hukuk ve salahiyeti ni Umumi Reis Vekili’ne veya K atibi Umumi 'ye tevdi eder” “Umumi Riyaset Divanı, fır k a Umumi Reisi İle kendilerinin bizzat intihap ede cekleri Umumi Reis Vekili’nden ve Umu mi Heyeti İdare âzası meyantndan seçe cekleri fır k a Katibi Umumisinden iba rettir Umumi Riyaset Divanı’mn vereceği kararlar tekmil fır k a âzâsm ca bilâkaydüşart mutadır Umumi Riyaset Divanı, Büyük Millet Meclisi İntihabını idare ve fırkanın mebus namzetlerini tesbit eder” CHP’nin 1931 yılında kabul edilen tü züğüne göre, yukarıdaki hükümler değiş tirilmezken, ayrıca, partinin milletvekili adaylarının, genel başkan tarafından ilan edileceği de kararlaştırılmıştı. 1935 yılın da kabul edilen tüzükte de, benzer hü kümler yer almıştı. Ancak, bu kez, söz konusu atama mekanizması açıklığa kavuşturulmamıştı. Millî Şef döneminde de, 1939 ve 1943 tarihli tüzükler, benzer hükümleri ve hatta daha da geniş yetki leri içerirler. Görüldüğü gibi, genel başkana tanınan yetkilerle parti içinde şeflik sistemi oluş turulmuştu. Çünkü, genel başkan, bizzat vekilini ve genel sekreterini seçme imkâ nına sahipti ve bu üçlünün oluşturacağı organ da, partinin milletvekili adaylarını tayin ediyordu; Dolayısıyla, genel baş kan, bütün milletvekillerini tayin etme yetkisine sahipti. Ayrıca, partiyi ilgilendi ren bütün kararlar, aynı organ tarafından
ŞEFLİK
SİSTEMİ:
EBEDİ
ŞEF
i
MİLLİ
ŞEF
alınıyordu ve bu kararlara bütün partili lerin itaati zorunluydu, işte, bu şekilde, anayasa ve yasalar île verilmeyen geniş yetkiler, CHP’nin tüzüğü ite tanınmış oluyordu. Şeflik sisteminin temel kayna ğı buydu. Şef, aynı zamanda, CHP Değişmez Ge nel B aşkan ı idi. Ya da tam te r s i... CHP’nin 1927 yılında kabul edilen tüzü ğüne göre, ilk kez, partinin genel başka nı, Değişmez Genel Başkan sıfatını ka zanmıştı. Hüküm(ler) şöyle formüle edil mişti: "Cumhuriyet Halk Fırkası ’nm Umu mî Reisi, fırkanın banisi olan Gazi Mustafa Kemal Hazretleridir. (...) İşbu umumi esas lar, hiçbir veçhile tebdil ed ilem ez .” Bu, CHP içinde olsun, genel siyasal sistem içinde olsun, şenik sisteminin gözle gö rülür, elle tutulur bir başlangıcı olarak yorum lanabilir. Söz konusu gelişm e, 1931 ve 1935 yılında kabul edilen CHP tüzüklerinde de yer almıştı. Söz konusu formülasyonlar da şöyleydi: "Cumhuriyet Halh Fırhası’mtt Daimi Umumi Reisi, fır kayı kuran Gazi Mustafa Kemal Hazretle ridir. (...) Partinin Değişmez Genel Başka nı, onu kuran Kamal Atatürk’tür." Tek Parti yönetiminin sona ermesine çok az bir süre kala, 1944 yılında, (ancak bunu bu tarihte henüz hiç kimse bilmi yor ve öngörmüyordu bile) CHP Genel Sekreteri Memduh Şevket Esendal, CHP İstanbul vilayeti idare heyeti üyesi ve İs tanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Me deni Hukuk Profesörü Hıfzı Veldet Veİidedeoglu’na, şeflik sistemini şöyle tanım lıyordu; "Siz hukuk profesörüsünüz... Bilirsiniz ki, bazı mem leketlerin anayasaları y a zılm ış, b az ıla rın k i ise yazılm am ıştır (...) Bizim ise, iki anayasamız vardır: Yazılmış ve yazılmamış... Bunlardan y a zılm ış olanı, senin kitapta okuduğun, Teşkilatı Esasiye Kanunu {1924 Anayasasıj’dtr. Yazılmamış olanı ise, şimdi ki Zi lli durumumuz, yani Ş ef sistemimizdir.
K
E
M
A
Bu sistem, kuvvetini ÇHP’den alır.” Hıfzı Veldet Velidedeoglu, anılarında, Esendal'ın söylediklerini şöyle değerlen diriyor: “Düşünüyordum: Memdıdı Şevket Esendal, bir ptırti ideologu, siyasi bir düşünür olara k, ‘Millî Ş eflik S istem i’nin sanki ideolojisini yapıyordu."
122
Memduh Şevket Esendal’ın sözünü et tiği şeflik sistemi, kendisinin de belirttiği gibi, sadece gücünü değil, ama yegâne si yasi meşruluk kaynağını da CHP’nin tü züğünden alıyordu. Tek Parti dönemi boyunca, CHP genel sekreteri Memduh Şevket Esendal’ın da belirttiği gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nde tamamen farklı iki yönetim modeli vardı. Birincisi, forrnel biçimde Türkiye’nin yö netim biçimini oluşturan 1924 Anayasası idi. 1924 Anayasasından bakıldığında görülen siyasal sistem ile fiilen uygula nan şeflik sistemi arasında çok önemli bîr nitelik farkı vardı. Bu nedenle, Tek Parti yönetimi boyunca, 1924 Anayasa sın ın öngördüğü, meclis üstünlüğüne dayanan parlamenter sistem, yani seçim le gelen bir parlamento ve onun içinden çtkan, meclise karşı sorumlu bir hükü met modeli, hiçbir zaman uygulama şan sı bulamamıştır. 1924 Anayasasında yü rütme organının başı olarak gösterilen cunıhurbaşkan(lar)ı ise, anayasada hiç görülmeyen çok geniş yetkilere, şeflik sistemi sayesinde, fiilen sahip olmuş(lar) ve bu y e tk ilerin i her zaman kullanmış(!ar)dır. Şeflik sisteminin, 1945-1950 döneminde de devam ettiği, süreç içinde tedricen ortadan kalktığı, ancak CHP içindeki etkilerini daha uzun bir süre muhafaza ettiği söylenebilir. Cumhurbaş kanının yanında, 1924 Anayasası’na gö re, siyasî sorumluluğu olan başbakan ve hükümet, her zaman gölgede kalmıştır. Öyle ki, cumhurbaşkanının aldığı karar ları ve verdiği talimatları mutlaka yerine
L
İ
Z
M
getiren hükümetler, cumhurbaşkanına k a rş ı(n ) herhangi bir g irişim d e bu lunam am ışlardır. G erçekte, siyasi karar alma organı, meclis değil, fakat dar bir kadroydu. Başta cum hurbaşkanı ve başbakanın oluşturduğu, parti yönetimini dahî tam olarak kapsamayan bu dar kadronun al dığı siyasî kararlar, önce iktidar partisi nin meclis grubunda benimseniyor ve en sonunda da meclis tarafından tasdik edi liyordu. Bu su retle, m eclis tamamen devre dışı kalmış oluyordu. Bu siyasî mekanizma içinde, meclise düşen görev, önüne gelirden kararları onaylamaktan ibaretli. Meclise de zaten bu nedenden dolayı ihtiyaç vardı. Meclis, dar bir kad ro içinde alınan kararların meşrulaştığı ve yasalaştığı bir kurumdu. 1924 Anaya sasına göre son derece üstün ve güçlü b ir durum da olaıı yasam a organı (TBMM), bu görevini hiçbir zaman yeri ne getirememiştir. TBMM, hükümet fa aliyetlerini denetleyen bir organ olmak tan çok, yönetime yardımcı olmayı ken disine asıl görev seçmiş bir organ niteli ğindedir ve bu hah ile yönetimin aldığı kararların meşru hale gelmesine hizmet eden bir işlev görmektedir. Aslında siyasî sistem, anayasanın ön gördüğünden tamamen farklı bir şekilde işliyordu. Cumhurbaşkanı, sadece görü nürde meclis tarafından seçiliyordu. Ger çekte, fiilen, meclis üyelerini belirleyen cumhurbaşkanının kendisiydi. Ama, bu nu cum hurbaşkanı sıfatı ile değil de, CHP Değişmez Genel Başkam sıfatı ile yapıyordu. Şef, hem parti politikasını, ki bu aynı zamanda devlet politikası de mekti, hem de parti yönetimini belirli yordu. Görünüşte dahi, Şef’in parti yöne tim kadrolarını ve partinin meclise gire cek olan üyelerini atama yetkisi vardı. Dolayısıyla, cumhurbaşkanı ve aynı za manda CHP Değişmez Genel Başkanı olan kişi, gerek parti, gerekse siyasî sis tem içinde, tek yetkili Şef olarak beliri-
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
ŞEFLİK
SİSTEMİ:
EBEDÎ
ŞEF
/ MİLLİ
ŞEF
İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanı ve CHP Değişmez Genel Başkam olduğa Millî Ş ef dönemi (1938-1945), Kemalist İdeolojinin biçimlendirilmesinde ve yeniden üretiminde önemli bir evredir. Özellikle uluslararası politik koşulların etkisiyle, devlet tofilum ilişkilerinde faşizan-totaliter bir anlayışa meyledilen, trkçt milliyetçilik anlayışının serpildiği bir dönemdir bu. Öte yandan İnönü Dönemi Atatürk imgesinin kamusal algılanışı açısından da çok tartışılmış, muarızlan İnönü’yü, Atatürk’ün hatırasını ve tarihî mirasını ikinci plana atmakla itham etmişlerdir.
yordu. Bu siyasî mekanizma, 1924 Ana yasasının öngördüğü siyasî sistemin ta mamen kâğıt üzerinde kalmasına neden olacaktır. Şeflik sistemi, hiçbir zaman anayasal ya da yasal bir temele oturtulmadığı gibi, yine hiçbir zaman ideolojik bir açıklama ya da konu olmadı. Şef deyimi, Atatürk döneminde de sık sık kullanılıyordu. Ba sında da kullanılıyordu, siyasî söylemler de de... İsmet İnönü’nün mecliste oku nan hükümet programlarında hiç geçme mesine karşın, İnönü'den sonra başba kan olan Celâl Bayar’m kurduğu hükü metin mecliste okunan programında, Şef deyimi bir hayli sık geçmişti. Bayar, hü kümet programında tam 39 kez Şefin ta limatlarından söz etmişti. Ayrıca, hükü met programında Atatürk’ün adı da tam beş kez geçiyordu. Bayar hükümetinin
programı, cumhurbaşkanı ile başbakanın ve hükümetin uyumunu gösteren ve ger çekte kimin hakim rolde olduğunu her kese açıkça deklare eden bir gösterge sa yılabilir. Özellikle de 1 9 3 0 ’lu yıllarda cumhurbaşkanı ile sabık başbakan haline gelecek İsmet İnönü arasındaki anlaş mazlıklar ve çatışmalar göz önüne alına cak olu rsa,,. Gelişmeler, siyasî sistem içindeki gerçek ağırlığın cumhurbaşkanı olduğunu kanıtlıyor. Ebedî Şeflikten Millî Şefliğe geçiş sü reci, yani 1938 yılı sonları ile 1939 yılı başlan, şeflik sisteminin ilk kez içinin doldurulmaya çalışıldığı bir süreç olarak değerlendirilebilir. Daha sonra Ebedî Şef unvanı verilecek olan Atatürk’ün ölü münden sonra cumhurbaşkanı seçilen İs met tnönü, cumhurbaşkanı seçildikten yaklaşık olarak altı hafta sonra, CHP De-
K
E
M
A
İsmet İnönü AH M ET
D E M İR E L
L
İ
Z
M
dönemin tek partisi C HP içinde en üst düzeydeki görevleri üstlenen bir dev let adamıdır. Bu uzun zaman dilimi içerisinde çok kısa süreli bazı ara dö nemler dışarıda tutulursa, İnönü ya başbakan ya cumhurbaşkanı ve aynı zamanda ya CHP genel başkan vekili ya da C HP genel başkamdir. İnönü,
İnönü'nün yaşam öyküsü, bir anlam da, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk elli
124
yıllık tarihinin öyküsüdür. Kuruluşun dan İnönü'nün yaşama veda ettiği 25 Aralık 1973'e kadar geçen elli yıllık
bu dönemde, bir devlet adamı olarak, Kemalist ilkelerin hayata geçirilmesin de en etkin rolü oynamış; veya tersten bakılırsa onun başında bulunduğu ic raat sonradan Kemalizmin ilkeleri ola rak anılmıştır. Çok partili sisteme geçilmesi ve
zaman d ilim i içerisind e, Türkiye
1950'dekİ seçim yenilgisinden sonra, İnönü artık ana muhalefet partisi lideri
Cumhurİyeti'ni İlgilendiren hiçbir olay
dir. Bununla birlikte, bu yeni kimliği,
yoktur ki İnönü içinde bulunmasın.
nen bir asker ve devlet adamı olarak
hiçbir zaman çok fazla önplana çıkma mış veya gerek seçkinler gerekse geniş halk yığınları İnönü'yü yaygın olarak bu şekilde algı lama mıştır. Bu yeni dö nemde, İnönü, iktidar partisi DP'ye al
Sürdürmüş, ateşkes ve barış görüşme
ternatif bir muhalefet partisinin lideri
leri sırasında bu vasıflarına bir de dip-
olan bir siyaset adamı olarak görülme
lomatlık eklemiştir. Türkiye Cumhuri
miştir. Yandaşlarına göre o bir siyaset adamı değil, devleti kurtaran ve kuran iki liderden biri, her türlü müşkülat kar
İnönü, bir Osmanlı bürokratı olarak başlayan kariyerini, M illî Mücadele döneminde en önemli görevleri üstle
yeti'nin kurulduğu 29 Ekim 1923'ten, C H P 'n in o zamana kadar tek parti olarak sürdürdüğü iktidarını. Beyaz İhtilal olarak adlandırılan bir seçim yenilgisinin ardından DP'ye 14 Mayıs 1950'ye kadar geçen devrede İnönü, gerek devlet kademelerinde, gerekse
ğişmez Genel Başkam olacaktır. CHP tü züğü, o kadar Şef agırlıklıydı ki, herhan gi bir nedenle, parti kurultayının, olağan olsun, olağanüstü olsun, toplantıya çağ rılma yetkisi yalnızca CHP Değişmez Ge nel Başkanı’na tanınm ıştı. Atatürk’ün ölümünden sonra, başbakan ve CHP De ğişmez Genel Başkan Vekili Celâl Bayar, kurultayı, vekii sıfatı ile, olağanüstü top lantıya çağırmıştı. Aslında, o zaman da.
şısında mutlaka danışılması, fikri alın ması gereken, adeta partiler üstü bir devlet adamıdır, iktidarı devralan DPTilerin gözünde de o, kendilerine muhalefet eden bir partinin lideri değil,
şimdi de, bu küçük ayrıntının üzerinde durulmuş değildir. Oysa, bu durumda, yani CHP Değişmez Genel BaşkanlıgTnın boş olduğu bir sırad a, partin in olagan/olaganüstü kurultaya gidebilmesi hukuken mümkün değildi. Bayar’ın top lantı daveti, tüzüğe aykırı sayılmalıdır. Bayar’ın, vekil sıfatı ile, partiye olağanüs tü kurultay çağrısı yapması, tüzüğe uy gun olmamakla beraber, yine de doğal
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
ŞEFLİK
SİSTEMİ:
EBEDÎ
ŞEF / Mİ LLÎ
ŞEF
esas olarak, Cumhuriyet'in başından o zamana kadar sürdürmüş olduğu bü yük otoritesinin hışmından korunulması gereken bir liderdir. 27 Mayıs 1960'taki askerî darbenin ardından İnönü'nün ağırlığı kendini bîr kez daha hissettirmiş, iktidara el koyan M illî Birlik Komitesi, her türlü icraatın da, sürekli olarak, İnönü'nün desteğini aramış veya en azından onun karşı çı kabileceği icraattan kaçınmıştır. Askeri yönetimden sivil yönetime geçiş süre cinde İnönü yine anahtar rolü oyna mış, bu zor dönem, 1961 seçiminde
125
partisi yeterli oyu alamamış olmasına rağmen, onun başbakanlığı altında ge çilmiş, yeni darbe girişimleri onun ağırlığı sayesinde aşılmış ve başarılı politikaları sayesinde ordu kışlasına dönmüştür. Kapatılan D P mensupları nın affı ve siyasî haklarının İadesi soru nunun ülkede yarattığı çalkantılarla geçen 1960'lı yılların ikinci yarısında da, yeniden ana muhalefet partisi lide ri konumuna geçmiş olan İnönü'nün siyasal yaşam içindeki özel ağırlığı hiçbir zaman azalmamıştır.
"...içine kapalı, ama, ruh âlemi, bütün karar re icraatına damgasını vuran bir İnsandı. (...) Atatürk’e minnettardı. Onun eseriydi denilebilir. Ama, görüş, hareket re karar bağımsızlığını daim a korudu." (İkinci Adam) nü'nün, partisinin ara rejim hükümet lerine bakan verme politikası C H P içinde itirazlara yol açmış ve bu süreç içinde İnönü gene) başkanlıktan, CHP'den ve milletvekilliğinden istifa
muhtıradan sonra girilen ara rejim dö
etmiş ve eski cumhurbaşkanlarına ve rilen sürekli senatörlük hakkını kulla
neminde de askerler, yaşı artık çok
narak Cumhuriyet Senatosu'ndaki ye
ilerlemiş olmasına karşın, sürekli ola rak İnönü'yle karşı karşıya gelmekten kaçınm ışlardır. Bu dönemde, İnö-
sisteme geçildikten sonra bile, fiili olarak bir siyaset adamından çok, bir
Ordunun 12 M art 1971 verdiği
karşılanmalıdır. Çünkü, aksi halde, ku rultay parti tüzüğüne göre, bundan böyle ne olağan, ne de olağanüstü şekilde, bir daha hiçbir zaman toplanamazdı. Çün kü, parti tüzüğüne göre, olağan kurultay da, dört yılda bir, fakat Değişmez Genel Başkan’ın göstereceği yer ve bildireceği zamanda toplanabilirdi. Parti tüzüğünün öngörmediği ve daha önce üzerinde hiç düşünülmemiş böyle olağanüstü bir du
rini almıştır. Böylece İnönü çok partili
rumda, partinin hukuka bağlı kalarak, yeni bir genel başkan seçmesi, artık hiç bir biçimde mümkün olamazdı. Bu hu kukî darboğazı aşmak, ancak siyasî bir kararla mümkün olabilirdi ki, böyle de yapılmıştır. Gerçi vekilin asilin bütün yetkilerine sahip olduğu savunularak, burada dikkat çekmeye çalıştığım bu kü çük ayrıntının hukukî planda da doğru olduğu söylenebilir. Belki... Fakat asıl
K
E
M
A
L
İ
Z
M
devlet adamı olarak nitelendirilebile cek kariyerini, fiili olduğu gibi resmen
birlikte çalışma fırsatı bulan ve yakın
de partilerüstü bir devlet adamı olarak tamamlamıştır.
minde ve M illî Mücadele'nin kongre
24 Eylül 1884'te İzmir'de doğan İnö
ilişkilere giren İnönü, Mütareke döne ler dönemi ve Heyet-i Temsiliye döne mi olarak bilinen ilk aşamasında İstan bul'da kaldı. 1920 başında Ankara'ya giden İnönü, birkaç hafta burada kal
nü, birçok çağdaşı gibi bir Osmanlı bürokratı olarak yetişti. 1903'te Harbi
dıktan sonra H arbiye Nazırı Fevzi
ye, 1906'da da Harp Akademisi'ni bi rincilikle bitirdi. 1907'de Edirne'de II. Ordu emrinde kurmay yüzbaşı olarak görevliyken, Makedonya'daki örgüt
tanbul'a döndü. Ardından, bu kez
lenmesinden etkilenerek, gizli İttilıat
pardı. 23 Nisan 1920'de açılan TBMM'ye Edime mebusu olarak katıl dı. İnönü'nün Millî Mücadele dönemi nin ilk aşamasını İstanbul'da geçirmiş
ve Terakki Cemiyetî'ne üye oldu. Bu nunla birlikte, askerliği önplanda tuttu ğundan, cemiyet İçinde pek öne çık madı. Bu nedenle, İnönü'nün adı, hiç bir zaman, örneğin bir Celâl Bayar gi bi, ittihat ve Terakkiciiik ile yan yana getirilmemiştir. 31 Mart Olayı olarak bilinen ayaklanmayı bastırmak üzere İstanbul'a gelen Hareket Ordusu'nda görev aldı, Balkan Savaşı ve Birinci Dünya Savaşı'na katıldı; bir Osmanlı subayı olarak parlak bir askerî kariye rin sahibi oldu; 1915'te albaylığa yük seldi. Mondros Mütarekesi'nin imza
(Çakmak) Paşa'nın çağrısına uyarak İs Mustafa Kemal Paşa'nın çağrısı üzeri ne, 9 Nisan 1920'de gizlice Ankara'ya geçti ve İstanbul'la bütün bağlarını ko
olması, bazı yazarlarca eleştiri konusu yapılmış, İnönü Mîllî Mücadele'ye geç katılmış olmakla suçlanmıştır. Buna karşılık bazı yazarlar da onun İstan bul'da kalmasını ve Millî Mücadele'ye bu yolla katkıda bulunmasını bizzat Mustafa Kemal Paşa'nın istediğini yaz mıştır. Hangi kimliği (asker, diplomat,
lanmasından (30 Ekim 1918) kısa bir
devlet adamı, siyasetçi) önplana çıkar sa çıksın, "temkinli davranmak ilkesi" her zaman İnönü'nün kişiliğine dam gasını vurmuştur. Belirsizliğin ağır bas
süre önce, rahatsızlığı nedeniyle, gö
tığı bu dönemi, nedeni ne olursa ol
revli olduğu Halep'ten İstanbul'a gel di. Birinci Dünya Savaşı sırasında za man zaman Mustafa Kemal Paşa ile
sun, İstanbul'da geçirmiş olması, İnö nü'nün temkinli kişilik yapısına uygun
üzerinde durulması gereken konu, bu küçük ayrıntı olarak nitelendirdiğim, hu kukî yapı değil, tam tersine, tüzüğün ka leme alınışındaki zihniyet yapısı/dünyasıdır. Parti kurultayının toplanma süreci dahi, tamamen ve sadece Değişmez Ge nel Başkan’ın inisiyatifine bırakılmış du rumdadır. Bütün bu göstergeler, gerçek te, şeflik sisteminin ideolojik/teorik ola rak vücut bulmamış, ama siyasî sistemi
düşmüştür.
oluşturan unsurlarıydı. Değişmez Genel Başkan’ın/Şef in ölümü halinde, partinin yeniden bir genel başkan/Şef seçmesi, yine parti tüzüğüne göre, mümkün değildi. Bu, artık şaşırtıcı sayıla bilir. Çünkü, bir partinin genel başkammn nasıl seçileceği hususu, elbette, parti tüzüğünün önemli hükümlerinden biri sayılmalıdır. Ama sayılmamıştı. Tüzükte, CHP Değişmez Genel Başkanı’nın herhan-
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
ŞEFLİK
Sİ STEMİ -
EBEDİ
ŞEF
/ MİLLİ
ŞEF
***
nü, Sakarya Savaşı'nın kazanılmasın
İnönü, Ankara'ya geçtikten sonra, Mustafa Kemal Paşa'nın en güvendiği kişidir. M illî Mücadele'nin örgütlen mesi, yürütülmesi, başarıyla sonuçlan
da da önemli bir rol üstlendi. Büyük Taarruz'un planlarını Mustafa Kemal
dırılması, Lozan'da Barış Antlaşmast'nın imzalanması ve ardından Türki
dıran Mudanya ateşkes görüşmelerin de Türk heyetine başkanlık etti; ardın dan hariciye vekilliği görevine getiri lerek Türkiye adına barış görüşmeleri
ye Cumhuriyeti'nin kurulması aşama larında İnönü her zaman Mustafa Ke mal Paşa'nın sağ kolu olmuştur. 23 Nisan 1920'de Edirne mebusu olarak katıldığı TBM M 'de, 3 Mayıs 1920'de erkân-ı harbiye-i umumiye vekilliğine getirildi. Albay olmasına ve mecliste örneğin Fevzi (Çakmak) Ali Fuat (Cebesoy), Kazım (Karabekir) gibi daha üst rütbeli subaylar bulunmasına karşın, bu göreve getirilmiş olması Mustafa Kemal Paşa'nın ona başından beri olan güveninin önemli bir göster gesidir. İnönü Kuvayı Milliye dönemi
ve Fevzi Paşalarla birlikte hazırladı. Millî Mücadele'yi başarıyla sonuçlan
ni yürüttü ve kalıcı bir barışı sağlayan Lozan Antlaşm asını Türkiye adına imzaladı. Millî Mücadele'de dönemindeki bu askerî başarılan ve Lozan'daki diplo matik başarısı, İnönü'nün, Türkiye'nin siyasal yaşanlma, bir devlet adamı olarak damgasını vurduğu izleyen dö nemde mutlak otoritesinin meşruiyet kaynağını oluşturdu.
olarak bilinen düzensiz ordudan dü
Fethi Okyar'm Cumhuriyetin ilk yılla
zenli orduya geçiş sürecinde en etkin rolü üstlendi, Çerkeş Ethenı'e bağlı güçleri tasfiye etmeyi başardı. Ocak
rında üç buçuk ay süren başbakanlığı
ve Nisan 1921 'de Birinci ve İkinci İnönü Savaşlarında Yunan güçlerinin ilerlemesini durdurduktan sonra, 4 Mayıs 1921 'de Kurtuluş Savaşı'nın en önemli cephesi olan Batı Cephesi'nin kom utanlığına atandı. Temmuz 1921'de genelkurmay başkanlığını Fevzi (Çakmak) Paşa'ya devreden İnö
127
(21 Kasım 1924- 3 Mart 1925) dışarı da tutulursa, İnönü Türkiye Cumhuri yeti'nin kuruluşundan, Atatürk'ün iste ği üzerine istifa ettiği 25 Ekim 1937'ye kadar aralıksız 14 yıl süreyle başba kanlık görevinde bulundu. Aynı za manda, dönem in tek partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel başkan vekilliğini de üstlenen ve bu sayede hem hükümet hem de parti
► gi bir nedenle görevinden ayrılması ya da ayrılmak zorunda kalması durumunda, yeni genel başkanı n/Değ iş raez Genel Başkan’ın nasıl ve kim tarafından seçileceğine ilişkin bir hüküm bulunmuyordu. Açıkça sı, CHP’de, Atatürk Değişmez Genel Baş kan ilan edilmiş, fakat Atatürk’ten sotırasi için, yeni Şefin seçilme yöntemine ilişkin bir usul hiç düşünülmemiş ve öngörülme mişti. işte, tam da bu nedenden dolayı.
Bayar, vekil sıfatı ile de olsa, CHP’yi olağa nüstü kurultaya davet ederken, aslında kurultayı sadece parti tüzüğünde yapılma sı öngörülen değişiklik nedeniyle toplaya bilmişti. Gerçek gündem maddesine, yani partinin yeni genel başkanımn seçilmesi hükmüne ise, işte bu nedenden dolayı yer verilememişti. Şefin nasıl değişeceği ya da değiştirileceği tamamen belirsizdi. Bu, an cak değişiklik sırasındaki siyasî konjonk-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
üzerinde büyük bir otorite kuran İnö
"Kemalizm prensipleri" adının veril
nü, başbakan ve C HP genel başkan vekili sıfatıyla, yeni Türkiye Cumhuri yeti devletinin, Kemalizmİn ilkeleri
mesi için 1930'lu yılları beklemek ge rekmiştir. Kemalizmİn en gelişkin bel
ışığında inşa edilmesinde Atatürk'ten sonra en etkin rolü oynayan ikinci li derdir. Bu nedenle Atatürk için "Tek Adam" nitelendirilmesinde bulunulur ken, İnönü için "İkinci Adam" belirle mesi yapılmıştır.
gesini oluşturan CHP'nin 1935 prog ramında yer alan İlkeler, bu belgede ilk kez açıkça "Kemalizm prensipleri" olarak adlandırılmıştır. Programın giriş bölümünde aynen şöyle denilmekte dir: "C um huriyet H alk Partisi'nin
miş ve İnönü bu ilkelerin bir numaralı uygulayıcısı olmuştur, Kemalizmİn, esas olarak, Tek Parti döneminde kris
programına temel olan ana fikirler, Türk devriminin başlangıcından bugü ne kadar yapılmış olan işlerle, yalın olarak, ortaya konmuştur. Bundan başka, bu fikirlerin başlıcaları, 1927 yılında Parti Kurultayınca da kabul
talleşen bir ideoloji olduğu açıktır. Bi rinci Dünya Savaşı sonrasında dünya
olunan tüzüğün genel esasında ve genel başkanlığın, aynı Kurultayca
genelinde, liberal kapitalizmin redde
onanmış olan bildiriğinde ve 1931 ka mutay seçimi dolayısıyla çıkarılan bil
Kemalizmİn ilkeleri İnönü'nün baş bakanlığı döneminde hayata geçiril
dildiği, otoriter ve totaliter rejimlerin egemen olduğu bir dönem ortaya çı kan Kemalizm Türkiye'de devleti ku ran ve inşa eden Tek Parti'nîn ideolo
di rikte saptanmıştır. Yalnız birkaç yıl
jisin i oluşturm uştur. Bu id eoloji
rak yazılmıştır. Partinin güttüğü bütün bu esaslar, Kamalizm prensipleridir".
1920'lerden başlayarak kendi içinde bir bütünlük ve süreklilik göstermiş ve bu süreklilik CHP'nin programlarında açıkça ilan edilmiştir, ideolojinin te melleri, 1920'lerin başında, M illî Mü cadele yıllarında atılmış, İzleyen yıl larda tutarlı bir biçimde geliştirilmiş, 1930'lu yıllarda ise iyice işlenerek kristalleştirilmiştir. 1920'lerden beri ülkeye egemen olan Kemalist ilkelere
türün elverdiği şartlar içinde bir şekil ka zanabilecekti. Aslında, öngörülen tüzük değişikliğinde kabul edilecek yeni formülasyon, yeni Ş e fin nasıl seçileceğini ve kim olacağını da tayin edecekti. Daha doğrusu, yeni cumhurbaşkanının yeni Şef olacağı kesindi, ancak bunun CHP içinde ki uygulaması, ancak bu vesile ile belirle necekti. Bir tüzük d eğişikliği için toplanan
için değil, geleceği de kapsayan tasar larımızın ana hatları burada toplu ola
Bu açıklamadan hareketle, Kema lizm İn, en genel h atlarıyla, C H P programının merkezinde yer alan "A l tı Ok" çerçevesinde oluşturulmuş bir ideoloji ve eyleme yol gösteren bir program olduğu söylenebilir. Yani cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, dev letçi, laik ve inkılâpçı bir ideoloji ve eylem kılavuzu...
CHP Olağanüstü Büyük Kurultayı’nda, 1935 tarihli parti tüzüğünde yapılmak is tenen değişiklik şöyle formüle edilmişti: “Partinin banisi ve Ebedi Başkan t, Tür kiye Cumhuriyeti’nin müessisi olan Ke mal Atatürktür Partinin Değişmez Genel Başkanı is met İnönü’dür Partinin Değişmez Genel Başkanlığı
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
ŞEFLİK
SİSTEMİ;
EBEDİ
ŞEF
t
MİLLÎ
ŞEF
Bununla birlikte, Kemalizm, Ata türk'ün sağlığında resmî olarak, açık
lizm olarak tanımlanmış olduğu orta ya çıkmaktadır. Böyle olunca, Türki
ve net biçimde tan imlan ma mıştır. Bu yüzden de, Mustafa Kemal Atatürk'ün
ye'de zaman zaman yapılan Atatürk İnönü ayrımı geçersizdir. (Ya da şimdi
Ölümünden kısa bir süre sonra, 29 Ma
lik, en azından Tek Parti dönemi için böyle bir ayrımın geçersiz olduğu ra
yıs - 3 Haziran 1939 tarihleri arasında toplanan CHP'nin V, Büyük Kurulta y ın d a bu konuya dikkat çekilmiştir. Kurııltay'da parti programının yukarıda değinilen giriş bölümü yeniden ele alı nırken şunlar söylemiştir: "Kemalizm bir ideal değildir. Tahakkuk ettirilmiş bir takım realitelerdir. Siyasî, İktisadî, İçtimaî, ziraî velhasıl bir milletin bütün siyasî faaliyetine giren şeyler bu Kemalizmin içindedir". Gerçekten de İnönü, başbakan ve C HP genel başkan vekili olarak Kemalizmin inşası sürecinde anahtar bir rol
hatlıkla söylenebilir.) Tek Parti dönemi boyunca Kemalizmin ilkeleri konu sunda Atatürk ile İnönü arasında hiç bir önemli fikir ayrılığı olmamış; aksi ne İnönü bu ilkelerin hayata geçiricisi olmuş ya da onun döneminde hayata geçirilmiş olan ilkeler Kemalizmin prensipleri içinde sayılmıştır. İnönü Kemalizmin Altı Ok'unun tümüne gö nülden bağlı olmasına karşı, yaşamı boyunca bu ilkelerden ikisine, devlet çilik ve laiklik ilkelerine Özel bîr vur gu yapmıştır,
oynamıştır. 1935 programının girişin de yer alan "Cumhuriyet Halk Partisi'nin programına temel olan (ve Ke malizm prensipleri olarak adlandırı lan) ana fikirler, Türk devriminin baş langıcından bugüne kadar yapılmış olan işlerle, yalın olarak, ortaya kon muştur" ifadesi ile, CHP'nin 1939'daki kurultayında dile getirilen "Kema
İnönü'nün 1937'de Atatürk'ün isteği üzerine başbakanlıktan ve C HP genel başkan vekilliğinden ayrılması ve yeri ne Celâl Bayar'ın getirilmesi Atatürk ve İnönü arasında Kemalizmin İlkele rinden kaynaklanan bîr anlaşmazlığın
lizm (...) tahakkuk ettirilmiş bir takım
sonucu değildir. Atatürk - İnönü anlaş mazlığı şu nedenlerden kaynaklanı
realitelerdir" şeklindeki ifade birlikte
yordu; Atatürk sık sık hükümet çalış
okunursa, aslında, İnönü'nün başba
malarına müdahale ediyor, birçok te
kan olarak başında bulunduğu icra atın sonradan (1935'te) resmen Kema
mel karar Çankaya'da alınıyordu; Ha tay konusunda Atatürk bir an önce
aşağıdaki aç surede iıılıilal edebilir. Vefat, vazife yapam ayacak bir hastalı ğı sabit olması halinde, isti/a.,. Bu fiç şek dden birisi dolayısıyla iıı/ııln/ vabıruda, parii bıiyüh kurultayı, derhal toplanarak, partiye mensup mebuslardan bir zatı Değişmez Genel Başkanlığa seçer ” Öngörülen tüzük değişikliğinin birkaç amacı vardı. Öncelikle, Atatürk, ölümün
den sonra. Ebedî Başkan sıfatını kazanı yor ve kendisine yine değişmez bir ma kam tahsis edilmiş oluyordu. Buna karşı lık, Değişmez Genel Başkanlık kurumunda bir değişiklik yapılmıyor ve ismet İnönü, adeta doğal olarak, bu sıfatı Ata türk’ten kendi üzerine alıyordu. Son ola rak da. Değişmez Genel Başkanlık’ta ge lecekle herhangi bir nedenden dolayı bo şalma olması halinde, o zamana kadar
129
K
E
M
A
atağa geçilmesini isterken, İnönü so runun daha ılımlı bir politikayla diplo matik yollardan çözümlenmesini isti yordu ve nihayet ekonomik alanda İnönü katı bir devletçiliği savunurken, Atatürk bu politikanın somut bir başa rısı görülmediği için, özel girişimcili ğin desteklenmesini istiyordu. İnönü, Atatürk'ün ölümünden son ra, üzerinde resmî olarak, sadece Ma latya mebusluğu sıfatı olmasına kar şın, 14 yıllık başbakanlığı ve C HP ge nel başkan vekilliğinin kendisine sağ
L
İ
Z
M
vaşı'nın dışında tutmayı başardı. Bu nunla birlikte savaş yıllarının getirdiği, yokluk, ekonomik ve toplumsal sıkın tılar, özellikle de bir-simge olarak "karne uygulaması", daha sonra, İnö nü için en teme! eleştiri konularından biri yapılmış ve bu eleştiriler geniş halk yığınları arasında da yankı bul muştur. İnönü bu dönemde Köy Ensti tülerinin kurulmasını sağlayarak, Ke malist eğitmenlerin yetişmesini ve böylece Kemalist ilkelerin daha geniş halk yığınlarına aktarılıp benimsetil
ladığı mutlak otorite sayesinde, nere
mesi çabasına da girişti ve bu konuda
deyse oybirliğiyle (karşı oy sayısı sa dece 1'dir - Hikmet Bayur'un Celâl Bayar'a verdiği oy) cumhurbaşkanı ve
önemli bir yol aldı. Ama, İnönü, Köy
CHP'nin Değişmez Genel Başkanı se çildi ve Türkiye'de M illî Şef dönemine girildi. Bu yeni dönemde, İnönü, ilk İş olarak, devlet adamlığı vasfını önplana çıkartarak, muhalif ve potansiyel
makla" da suçlanmıştır. Oysa, M îllî Şef döneminde yapılan uygulamalar
muhaliflerle barışma politikasını uy gulamaya soktu ve kısa bir süre için de, Millî Mücadele döneminde Önem li görevler üstlenmiş ama sonradan Atatürk'ün çevresinden uzaklaşmış olan ön em li lid erlerin yeniden
Enstitüleri uygulaması yüzünden, son raları, "komünist fesat ocakları kur
ve C HP program ve tüzüklerinde ya pılan değişiklikler incelenirse, İnö nü'nün, M illî Şef döneminde de, Ke malist ilkeleri tavizsiz bir biçimde sür dürdüğü açıkça görülür. Bu nedenle Kemalist ilkeler ve uygulamalar açı sından, bazı yazarların yaptığı gibi, bir Ebedî Şef (Atatürk) ve M illî Şef (İnönü) ayrımı yapmak geçersizdir.
C H P'ye katılmalarını ve milletvekili seçilmelerini sağladı. İzlediği olağa nüstü denge politikasıyla, Türkiye'yi, cumhurbaşkanı seçildikten kısa bir sü re sonra patlak veren İkinci Dünya Sa-
partinin genel başkanın! seçme yetkisi bulunmamasından dolayı, yeni bir siyasî tıkanma yaşanmamasını temin etmek için, bu kez parti kurultayına bu yetki teslim ediliyordu. Kurultayın toplanması da, yaşanan deneyimden sonra, otomati ğe bağlanmıştı. Söz konusu tüzük değişikliğinin gerek çesinde, Şef(ler)e ve şeflik sistemine iliş kin olarak şu satırlar dikkati çekiyordu:
İnönü'nün kişiliğinin bir başka temel özelliği günün değişen koşullarına hızlı bir biçimde uyum sağlamasıdır.
“Siyasî partiler, millî ve vatani yüksek menfaatleri temin edici prensiplerde kana atleri birleşmiş vatandaşların teşkil ettik leri siyasî cemiyetlerdir Millet arasında politik kanaatleri birbirine uygun olanlar kendi halinde dağınıkfır(lar), Bunları an cak bir Şef birleştirir ve hepsini bir teşki lat altında toplar. Şefin rolü, her memle kette ve bilhassa parti hayatına yeni gir miş memleketlerde çok mukimdir Çünkü,
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
Nitekim bu özelliği, ikinci Dünya Savaşı'nın bitmesinden hemen sonra kendini göstermiş ve İnönü, Türki ye'nin siyasal yapısında, dünyanın de ğişen koşullarına uygun düşecek te mel değişikliklerin yapılmasını sağla mış ve Türkiye'de tek partili sistemi sona erdirerek, iki partili sisteme geçi şi sağlamıştır. İnönü'nün kafasındaki "çok partili sistem", en azından ilk ta sarlandığında, aslında, iktidardaki bir C HP ile, bu partinin içinden çıkan ve "güvenilir'' kişilerin kuracağı bir mu halefet partisinden oluşan bir sistem den ibaretti. Bu tasarım, daha önceki dönemdeki Serbest Cumhuriyet Fırka sı (SCF) ve Müstakil Grup uygulamala rından çok da farklı değildi. 1922 19 2 3 'teki İk in c i G rup ve 1924 1925'tekİ Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası muhalefetlerinin niteliği çok
ŞEFLİK
SİSTEMİ:
EBEDÎ
ŞEF
t Mİ L L Î ŞEF
ma riski gösterince, bu parti kendini feshetmek zorunda kalmıştı. Müstakil Grup İse hiçbir konuda muhalefet yapmaması sayesinde yedi yıl ayakta kalmış, ama iktidarı denetleme işlevi ni hiçbir zaman gerçek anlamda yeri ne getirmemişti. İnönü, İkinci Dünya Savaşı'nın ardından değişen dünya koşullarında, Türkiye'nin uluslararası alanda kendisine kolaylıkla bir yer edinebilmesini kolaylaştırmak üzere, SCF ve Müstakil Grup gibi kontrollü bir muhalefeti kurulmasını hararetle destekledi. 1945 yılı boyunca yaptığı konuşmalar ve İzlediği politikalarla, C H P içinde bazı temel eleştirilerde bulunan Bayar ve arkadaşlarını CHP'den ayrılmaya ve yeni bir parti kurmaya zorladı. Gerçekten de 1937
daha farklıydı. Her iki muhalif hareket de iktidarın denetimi dışında kurul muş, iktidara ciddi eleştiriler getirmiş, bu yüzden "makbul'' bulunmamış ve
- 1938'de Kemalist ilkeleri hayata ge çiren icra organının başkanlığını (baş bakanlık) üstlenmiş olan Bayar, kont rollü bir muhalefet partisinin liderliği için biçilm iş bir kaftan o lab ilird i. 1945'terı 1950'ye kadar uzanan tek
kısa sürede bertaraf edilmişti. Buna karşılık gerek 1930'da kurulup üç ay
partili sistemden, (genel olarak çok partili sistem denilen) İki partili siste
yaşayan SCF, gerekse 1939-1946 ara
me geçiş süreci içinde İnönü, genel olarak ılımlı bir siyaset izledi, muhale fet partisinin kurulup gelişmesini des
sında faaliyet gösteren Müstakil Grup, tamamen iktidarın isteği doğrultusun da güdümlü olarak kurulmuş ve faali yetleri dar bir alana hapsedilmişti. SCF'nin gücü bu dar alanın dışına taş
politik kanaatleri ekseriya prensipler ha linde birleştirip olgunlaştıracak ve pren sipleri zihinlere aşılayacak ve mütemadi yen besleyecek, memleket siyasetine isti kamet verecek, millet efradını politik sa lında yetiştirecek olan Şeftir. Her cem iyette ve her parti içinde bu yüksek vasıflarda şahsiyetleri daima ha zır bulmak kolay olmadığı gibi, bir siya sî partinin, idarei aliyesini eline teslim
tekledi ve CHP içindeki sertlik yanlıla rını devre dışı bırakmayı başardı. Bu geçiş döneminde C HP Altı Ok'u yeni-
ve emanet ettiği makam ve şahsiyet üze rinde sık sık değişiklikler yapması da, otoriteyi zayı/latmak bakımından mah zurdan ari addedilemez. Cumkııriyet Halk Partisi gibi milletin kurtuluş ve ilerleyiş mücadelesinde kendi sine rehberlik etmiş, Cumhuriyetçilik, in kılâpçılık, Laiklik gibi Türk milletini mü temadiyen itibar ve refah mevkiine yük seltmekte olan prensipleri, değişmez bir
131
K
E
M
A
den yorumladı, Ama, devletçilik ve la ikliğin biraz yumuşatılması dışında Al tı Ok'ta hiçbir şekilde temel değişik liklere gidilmedi. Devletçilik ve laiklik ilkelerinin biraz yumuşatılması ise, Kemalizmin günün değişen koşulları na uyarlanmasının ötesinde farklı bir anlam taşımamaktadır.
İnönü, 1950 seçimlerinden sonra bek lenmedik bir biçimde iktidardan uzak laştı ve 1960 darbesine kadar 10 yıl süreyle ana muhalefet partisi lideri ve Malatya Milletvekili olarak siyasal ya
L
İ
Z
M
uzaklaştırıp yönetime el koyan M illî Birlik Komitesi de İnönü'yü sıradan bir partinin lideri olarak değil adeta partilerüstü bir devlet adamı olarak gördü. Darbeden sonra, İnönü, deste ğini arayan Millî Birlikçilere istedikleri bu desteği verdi, ama, sivil yönetime bir an Önce geçilmesi için de yoğun çaba harcadı. M illî Birlik Komitesi içinde görüş ayrılıkları ortaya çıktıktan sonra, sivil yönetime bir an Önce ge çilmesini isteyen ılımlı kanadın haki miyeti ele geçirmesinde İnönü'nün desteğinin önemli rolü oldu. Talat Ay demir ekibinin darbe girişimleri de bir
şam içinde yerini aldı. Bu dönemde de Kemalist ilkeleri taviz vermeden
ölçüde İnönü faktörünün devreye gir mesiyle önlendi, İnönü'nün ağırlığını
savundu. Özellikle lider kadrosu Tek Parti dönemi boyunca etkin görevler
koymaması halinde sivil yönetime ge
üstlenmiş olan Demokratik Parti ise, CHP'nin Tek Parti yönetimi sırasındaki baskıcı politikalarını her zaman eleş tirmekle birlikte, ülke içinde kısa süre içinde hızla baskıcı bir yönetim kur du. İnönü 27 yıllık C H P iktidarının olumsuzluklarının adeta tek sorumlu su ilan edildi. Ama ana muhalefet par tisi lideri olduğu bu dönemde de İnö nü, DP'lilerce bile, kendilerine rakip olan bir siyasî partinin liderinden çok devleti kuran ve tepkilerinden korku lan bir devlet adamı olarak algılandı. 27 Mayıs 1960'ta DP'yi iktidardan
akideı siyasîye olarak kabul ve ilan etmiş olan ve siyasî bir partinin dar çerçevesin den çıkarak, kemen butun vatandaşları sinesinde toplamış olan bir partinin Şefli ğine intihap edilecek olan ali şahsiyetin (Millî Şef) vasfım da iktisab etmiş olması tabii olduğuna göre, parti Umum Reisi’nin yilksek şahsiyetini her dürt senede bir ve her kurultay toplanışında m üzakere ve m ü n akaşaya mevzuu ittihaz etmeyip,
çişin çok daha sancılı olacağı ve çok daha uzun bir süre alacağı görüşü ge niş ölçüde destek bulmaktadır. Başında bulunduğu CHP 1961 seçi minde yeterli oyu alamamış olmasına karşın İnönü, Millî Birlikçilerin kendi sine verdiği destekle, 1961 - 1965 arasında değişik koalisyonların başba kanlığını üstlendi. 1961 Anayasası'nın getirmiş olduğu geniş Özgürlükler or tamı içinde yükselen sol değerlerin de etkisiyle, CHP, 1965 seçimlerine, "O r tanın Solu" sloganıyla girdi. AP'nin tek başına iktidara gelmesiyle sonuç lanan 1965'teki seçim yenilgisinin ar-
parti Umum Reisi iği’nde ('Değişmez) vasfını esas olarak kabul etmek, bu yüksek makamın istikrarını temin ve otoriteyi takviye bakımından millî menfaate daka uygun görülmüştür” Gerekçede ilk kez, muhtemelen Ebedî Başkan/Şef sıfatına karşılık. Millî Şef sıfa tına da rastlanıyordu. Basında olsun, si yasî edebiyatta olsun, Milli Şef deyimi
TEK
PARTİ YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE Ş E F L İ K S İ S T E M İ :
EBEDÎ ŞEF / MİLLİ ŞEF
dından, 18-21 Ekim 1966 tarihleri
lendirilmesi doğru olmadığı gibi, bu
arasında Ankara'da toplanan C HP 18.
nu, 1960'ların Türkiyesi'nin gerçekle
Kurultayı "Ortanın Solu" görücünü be nimseyenlerin zaferiyle sonuçlandı.
rinden yola çıkarak, bu İlkelere, bir de
C HP Genel Başkanı ismet İnönü'nün,
ğerlendirmek çok daha gerçekçidir.
Temmuz 1% 5'ta gazeteci Abdi ipekçi'ye verdiği mülakat sırasında açıkla
nin ardından, olayların hızlı bir biçim
dığı ve o günden sonra parti içinde tartışılagelen "Ortanın Solu” görüşü partinin siyasî çizgisi olarak benim sendi. Bu görüşün önderliğini yapan Bülent Ecevit partinin genel sekreterli ğine seçildi. İnönü, bu kurultayda yaptığı açılış konuşmasında, "partinin Ortanın Solunda olmasından onun sosyalist parti olduğunu veya olacağı nı zannedenler yanılmaktadırlar. CHP sosyalist değildir ve sosyalist parti ol mayacaktır" diyerek Kemalizm ile sos yalizmin sentezinin yapılması çabala rına son noktayı koydu. Aslında, içi pek doldurulmadan, devletçilik, laik lik, reformculuk ve sosyal adaletten
sosyal adaletin eklenmesi olarak de 12 Mart 1971 'deki askerî müdahale de gelişimi, İnönü'nün kendisini kısa bir süre içinde CHP'nin dışında bul masına yol açtı. Müdahalenin C H P içindeki Ortanın Solu hareketine karşı yapıldığım ve ası) amacının CHP'nin iktidara gelmesini Önlemek olduğunu öne süren, bu yüzden de müdahaleye açıktan tavır alan Ecevit ile müdahale ye açıktan karşı çıkılmasını onaylama yan ve hatta kurulacak ara rejim hükü metlerine CHP'nin bakan vermesi ge rektiğini savunan İnönü arasında derin bir görüş ayrılığı ortaya çıktı. Bu anlaş mazlık sırasında parti İçinde Ecevit yanlılarının ağır basması üzerine, İnö
yana olm ak olarak tanım lanan "O rtanın Solu", Kemalist ilkelerin
nü, 8 Mayıs 1972'de C HP genel baş
farklı bir isimle yeniden dile getirilme
üyeliğinden ve 14 Kasım 1972'de mil
kanlığından, 4 Kasım 1972'de C H P
sinden başka bir şey değildi. Kaldı ki,
letvekilliğinden istifa etti ve Cumhuri
bu tanımın içinde yer alan İlk üç öğe
yet Senatosu'na senatör olarak katıldı.
(devletçilik, laiklik, inkılâpçılık) Ke-
Hayatı boyunca Kemalist İlkeleri taviz
malizmin Altı Ok'undan üçünün tam da kendisiydi. Bu nedenle İnönü'nün başlattığı Ortanın Solu hareketinin Ke-
siz bir biçimde savunan ve hayata ge çiren "İkinci Adam" İnönü, 25 Aralık
malizmden bir sapma olarak değer
olarak vefat etti.
günlük kullanıma hızla girecektir. Oysa, bu sıfat, ne parti tüzüğünde yer alıyordu, ne de bir başka resmî mevzuatta.,, Sadece CHP’de bir tüzük değişikliği sırasında, tüzük değişikliğini hazırlayan parti ko misyonunun kaleme aldığı gerekçede yer almıştı, o kadar... Ama bütün bu görüşlerin yeni olduğu da söylenemezdi. Çünkü, aynı ya da ben zer görüşlere, zaten bundan yalnızca bir
1973'te partilerüstü bir devlet adamı
kaç yıl önce, CHP genel sekreteri iken Recep Peker’in de konuşmalarında ve ya zılarında rastlanıyordu: "Siyasal parti hayatında biffıassa üze rinde durulmaya layık başlıca bir unsur Je/’tir. Şef, bir siyasal partinin bütün ana düşüncelerini, iradesini, yapış kuvvetini ve şerefini temsil eder Şef, kendi ruhun da beslediği heyecan ve hararetle partisi-
133
K
134
E
M
A
»i ve muhitini ısıtır; aydınlatır Bütün etra/mı, lıeudine ve birbiri eti ne içten gelen b a ğ la rla s a ra ra k , doğru ladığı am aca ilerletir. (...) Eğer bir siyasal partinin hakiki Ş efi yoksa, o partinin bugünkü politika hayatındaki büyük güçlüklere göğüs germesine imkân yoktur (...) Ş e fe verilecek değer telakkisinde, za manımızı n olgun muhitleri, az çok fa r k larla, bir düşünürler Fakat bunun ya nında, ya Şe/’in rolünü küçülten anarşik düşüncelere veya medeni ve değerli in sanların bilgilerini, tecrübelerini, zeka larını hiçe indiren ve Ş e f i zamanımız te lakkisine uymayan, yapma bir büyütüşle peygamberleştiren fikirlere rastlarız, iki si de yanlış olan bu akışın ortasındaki hakikate uyan nokta, bizim Ş ef telakki mizin ifadesidir. Şef, dediğim gibi, bütün ısıtıcı, besleyi ci, alıp götürücü vası/ları ile, baştadır. Fakat onunla birlikte giden ve beraber
L
İ
Z
M
inanan varlıkların yekûnunu, bir sürü telakki etmek hatadır Şe/’in onuru da, değeri gibi, üstün olmalıdır Hiçbir kıy met taşımayan ve sürü farz edilen yığın ların başında olmayı onur tanıyan bir Ş ef telakkisi, yeni Türkiye’nin anlayışın da yer almamıştır ” Tüzük değişikliğini öngören söz konu su önerinin kabul edilmesi ile birlikte, artık yeni bir genel başkan seçmeye ge rek kalmıyordu. Çünkü, tüzük hükmü gereğince, İsmet İnönü, partinin Değiş mez Genel Başkam olmuştu bile! Kurul tay, yalnızca tüzük değişikliğini onayla mıştı, ama yeni Değişmez Genel Başkan da, bu arada, otomatik olarak atanmış oluyordu. Bir yeni seçime gerek kalma mıştı. Görüldüğü gibi, yeni Şef, bir se çimle değil, yalnızca bir tüzük maddesi nin değiştirilmesinin onayı ile belirlen mişti. Kurultay, Değişmez Genel Başkan seçme hak ve yetkisini, ancak bir sortra-
Miti'ı Ş e f İsmet İnönü ve “Düşe" Benito Mussolini. Nadir Nadi. (Perde Aralığından) başlıklı antlarında, mallak liderli (Almanyada Führer Hitier. İspanyada Caudiüo Franco, İtalya’d a Düşe Mussolini) tek partili faşist rejimlerin l9)0İardaki tduslararast prestijinin, “Ş e f sıfatına gösterilen rağbette etkili olduğunu yazar. B a m mukabil İkinci Dünya Savaşı arefesinde ve ilk dönetnittde Türkiye, İtalya’nın Asya ve Afrika’y a dönük yayılmacılığından hayli tedirgin olmuştur.
TEK PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE ŞEFLİK Sİ STEMİ:
ki sefer kullanabilirdi. Yine de hemen eklemeliyim ki, CHP kurultayları. Tek Parti dönemi boyunca, partilerine hiçbir zaman bir Değişmez Genel Başkan seç me yetkisine ve olanağına sahip olama mışlardır. Şeflik sistem i, gelen ek sel O sm anlı/Türk m odernleşme dinamiğine son derece uygundu. Şefin yönetiminde bir seçkinler grubunun, toplumu kendi dü şündüğü ve öngördüğü tarzda modern leştirme çabasını yansıtıyordu. Bu ba kımdan, bir modelin kopyası olmaktan ziyade, toplumun tarihsel evriminin bir sonucuydu. Bununla birlikte, şeflik sis tem i, zaman zaman, kendi dışındaki benzer örnekleri de dikkatle izlemiştir. Faşist İtalya, bu bahistendir. Nazi Al manya’sı da, etk ilerin i gösterecektir. Ama gelenek, çok daha geniş kapsamlı bir geçmişin izini taşır. Dışarıdan etki lenmeler karşısında, söz konusu gelene ğin izlerini yitirme ve konuyu, yapısal olmaktan ziyade, bir konjonktür sorunu olarak ele alma yanılgısına düşmemek gerekir. Osmanh/Türk siyasî seçkinleri nin toplumu modernleştirme misyonu, şeflik sisteminin ana öğesini oluşturur. Bu, üstü kapalı da olsa, sistematik olma yan ve derin izleri günümüzde dahi pek çok siyasî akım a bu laşm ış durumda olan, bir siyasal felsefeyi de yansıtır. Di ğer yandan, yabancı modellerin etkisine bir örnek vermek gerekirse, Ebedi Ş e f likten Mitli Ş e fliğ e geçiş aşamasında. Değişmez Genel Başkanlık kuruntunu muhafaza etmenin nedenlerinden biri, eğer iç politikada bir iktidar ve otorite boşluğu yaratmamak kaygısı ise, bir di ğeri de, bu dönemde adeta moda olan ve içte ve dışta prestijleri bayii yüksek, ba şarılı tek partili şef sistem lerinin (Al manya’da Hitler/Führer, İtalya’da Mussolini/Duçe ve Ispanya'da Franco/Caudillo) etkisidir. Eğer bir karşılaştırma yapmak gerekir se, tek partili rejimlerde şeflerin değiş
E B E D Î ŞEF i M İ L L İ ŞEF
mesi halinde, halef ile selefin birbirini tamamlayıcı bir nitelik taşıdıkları genel likle ileri sürülür. Bazen de halef, selefi ni mahkum edebilir. Bir başka seçenek de, halefin selefini, kendi istediği gibi, adeta yeniden yorum lam ası ve siyasî meşruiyetini, meşruiyeti tartışıl (a) mayacak olan selefi üzerine kurmasıdır. Ta rihten buna pek çok misal verilebilir. Sı rasıyla, Sovyetler Birliğİ’de Stalin’in, Lenin’i tamamlayıcı misyon sahibi olarak iktidar oluşu, Kruşçev’in Stalin’den son ra Stalin’i siyasî olarak mahkûm etmesi ve nihayet, Stalin’in, başka versiyonları nın yanında, Lenin’i bizzat kendisinin yeniden yorumlaması ve Lenin’in ve Leninizmin bir anlamda resmî açıklamasını yapmasıdır. Avrupa’daki tek partili re jimlerde böyle bir gelişme hiç olmamış tır, çünkü hiçbirinde bir halef söz konu su ol(a)mamıştır. Tek Parti döneminde, Ebedî Şeflikten Millî Şefliğe geçiş sürecinde ve Millî Şef döneminde, halefin selef ile ilişkisi üze rinde pek durulm am ıştır. Oysa, Ata türk’ün ölümünden hemen sonra siyasî gündemde nasıl yer aldığını (ya da ala madığını) analiz etmek, belki de çok il ginç sonuçlar yaratabilir. Ben maalesef Türkiye’de Millî Ş ef Dönemi (1938-1945) adlı çalışmamda, döneme özel olarak bu gözle hiç bak(a)madım. Belki bir miktar gözlemlerimi ve sezgilerimi ortaya koy muş olabilirim, ama özel olarak bu gözle bir metin analizi, biç kuşkusuz, çok daha anlamlı ve çarpıcı sonuçlara varabilirdi. Yine de bir karşılaştırmalı yaklaşımın ilk basamağı olarak şunları yazmak yan lış olmayacaktır sanırım: Halef, selefi ve dönemi hakkında en küçük bir tartışma ya da görüşme açıl masına izin vermemiştir. Bu yöndeki gi rişimleri derhal önlemiştir. Atatürk'ün ölümünden sadece beş ay kadar sonra, Atatürk devri muhaliflerinden Kazım Karabekir’in, Atatürk ve dönemi ve özellik le de Nutuk konusunda bir tartışma baş-
135
K
E
M
A
latmak amacı ile basma yaptığı açıklama, bu saptamayı temellendirir. Hatırlanacağı gibi. Kazım Karabekir, TBMM’nin II, Dö neminde İstanbul milletvekili ve 1924 yı lının sonbahar aylarında kurulan Terak kiperver Cumhuriyet Ftrkası’nın da başkanıydı. Takriri Sükun Kanunu’ndaıı sonra, 1925 yılının haziran ayında, Te rakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıl mış ve partiye mensup milletvekilleri ile birlikte, Kazım Karabekir de, İzmir Su ikastı dolayısıyla, 1926 yılında İzmir’de, Ankara istiklal Mahkemesi’nce yargılan mıştı. Bu yargılama sonucunda Karabekir beraat etmişse de, 1927 yılında askerlik ten ayrılarak emekli olmuştu. 1926 yılın dan sonra Atatürk ile Karabekir arasında hiçbir ilişki kurulmamış ve Karabekir, tstanbul/Erenköy’deki evinde/köşkünde, aktif siyasetten tamamen uzak bir yaşam sürmüştü. İnönü’nün cumhurbaşkanı ol masından hemen sonra, Atatürk’ün ölü münden sadece iki ay kadar sonra, Kara bekir, bizzat İnönü’nün eski muhalefet ile “barış politikası” sonucunda, CHP lis tesinden İstanbul milletvekili olacaktır. Karabekir, milletvekili olduktan sadece üç ay sonra da, nisan ayının hemen ilk günlerinde, Tan gazetesine verdiği bir mülakatta, şöyle diyecektir'. "Şahsen benim 15 sene menkub vaziyette kaldığım ı biliyorsunuz. Bu menkubiyet müddeti, bilJıussa çoluğum çocuğum için pek acı geçti. Buna rağmen ben bildiğim yoldan şaşmadım. Her zaman için haki katin müdafii olarak kaldım. Fakat, ne yazık ki, bu 15 sene içinde, kıymetli f i kirlerle ortaya çıkarak, hayatlarım is tihkar edercesine çalışan ve memlekete büyük hizmetler ifa eden bazı vatan ço cuklarının bir kenarda nasıl unutulduk ları, kimsenin gözünden kaçmamıştır. Onların bütün hizmetleri yalnız kökün den inkür edilmekle kalmamış, belki on lara türlü isnadlar da yapılarak, herbiri dipdiri m ezara gömülmek istenmiştir Bu
L
İ
Z
M
suretle, memleket bunların olgun ve dol gun başlarından istifadesiz bırakılmıştır Bütün bunlarda modern hımr/enm büyük tesiri olmuştur (...) Reishara yaranm ak için uluorta fik ir ler neşrinden evvel, hadiseleri olduğu gi bi fesbit ederek, yeni nesile aynen anlat mamız gerekir Aksi halde, birçok kahra manları sefil olarak göstermek ve birçok kalpazanları, naehlileri de layık olm a dıkları vasıflarla tevsi/ etmek gafletine düşebiliriz. Matbuat sayfalan bir tiyatro sahnesine benzetilmemelidir. Yani mat buat, liderleri temsil edilecek herhangi bir tarihi piyes gibi, rolleri istedikleri kimselere vermemelidir. ( ...) Matbuatın yakın vakte kadar çok defa sırf reis karı memnun etmek gayretini güttüğünü söy lemeye mecburuz ve sırf bu gayretle, hadisatı ve birçok tarihi vekayii inkar ede cek kadar ileri de gitmiştir. (...) Ve ben bir müddet için, o vakte kadar olduğu gibi, bir kenarda nezaret altında yaşam aya mecbur kaldım. (...) Muhak kak olan nokta, bir takım şahsiyetlerin memlekete yanlış olarak gösterildikleri ve ifa ettikleri büyük hizmetlerin bir ka lemde çizildiğidir. Hadiseler yaln ız bir şalısın dilediği tarzda ifadesiyle ortaya çıkamaz. ( ...) Yalnız herhangi bir dava cının ifadesine göre hüküm vermek hiç bir zaman doğru olamaz. (...) Büyük Nutuk’ta da üzerinde ehemmi yetle durulması ieab eden haksızlıklar ve yanlışlıklar mevcuttur." Kazım Karabekir’in Tan gazetesindeki mülakatında yer alan bu pek de alçakgö nüllü sayılamayacak ve aym zamanda da dolaylı ve dolaysız biçimde bizzat Ata türk’ü ve Atatürk dönemini hedef alan suçlayıcı sözleri sert karşılık görecektir. Mülakat basında sert bir biçimde eleştiri lecek ve yer yer gösterilere neden olacak tır. Bu gösteriler üzerine de, mülakat er tesi gün devam etmeyecek ve ilk tefrika da kesilecektir. Oysa, mülakatın yayımla
TEK
PARTİ
YÖNETİMİ,
KEMALİZM
VE
nacağını haber veren Tan gazetesi, müla katın birkaç gün süreceğini açıklamıştı! İnönü, Atatürk dönemi muhalefeti ile barışmış olabilir, ama barışmanın koşul ları vardı ve temel koşullardan bir tanesi de buydu. Yalnızca koşulu unutanlara, bir hatırlatm ada bulunulm uştu. Selef belki sık sık hatırlanm ayacaktı, ama unutulm asına da izin verilm eyecekti. Hele hele bir mahkumiyet asla söz ko nusu olamazdı. Halef, selefini tamamlayan bir tablo çizmeye çalışmıştır. Atatürk ve İnönü adları, adeta yan yana ve birlikte anıl mak zorundadır. Ama bunun yalnızca dönemin başına ait bir izlenim olduğu nu da belirtmem gerekir. Zamanla, Ata türk ismi gölgede kalır. Inönü/Millî Şef, tabiatıyla, öne çıkar. Dikkat edilmesi ge reken bir nokta da, halefin, kendi siyasi, İktisadî ve kültürel ya da dış politika gi rişimlerinde, siyasi meşruiyet kaygısı ile, selefinin ismini ya da görüş ve düşünce lerini argüman olarak kullanma kaygısı nı hiç taşımamasıdır. Diğer yandan, Os manlI egemenlik ve otorite simgesi ola rak da, çok daha geniş bir tarihsel pers pektiften bakılacak olursa, para üzerin deki resmin değiştirilmesi, bu çerçevede anlamlı ve anlaşılırdır. Yaşayan Şef, ikti darın, gücün ve otoritenin gerçekte ki min elinde olduğunu, topluma bu gele neksel simge ile yansıtmak istemiştir. Halef, asla selefinden bir alt basamakta olmamaya, böyle bir görüntü çizmemeye özel bir önem vermiştir. Halefin selefin İstanbul’daki cenaze törenine katılmayı şı, bu belki de dönemin güvenlik kaygı larının bir ürünü olabilir, fakat Anka ra’daki cenaze töreninde ve daha sonraki anma törenlerinde, eski bir silah arkadaşını/yoldaşım ziyaret eder bir manzara çizmeyi tercih etmesi de manidardır. Bu,
ŞEFLİK
SİSTEMİ:
EBEDİ
ŞEF
/ MİLLİ
ŞEF
selefe gösterilen törensel saygıdan da öte, eski bir arkadaşa gösterilen yakınlık ölçüsündedir. Bir nokta daha tamamen eksik kalmış sayılabilir. Bu da, CHP’nin Altı Ok’unun resmi açıklaması ya da Kemalizmin bir ideoloji olarak (belki de yeniden) yo rumlanması konusundaki isteksizlik ve çekingenliktir. CHP’nin geleneksel ide olojik yön ve temel eksikliğini, belki de kısmen giderecek bir atılımın hiç olma ması, bu bakımdan anlamlıdır. Kema lizm, Millî Şef tarafından, resmî bir dokt rin olarak işlenmemiş ve açıklanmamış tır. Oysa, bu yapılabilirdi. Partinin ideolojik eksikliği ve güçsüzlüğü, bu şekilde giderilebilirdi. Özellikle bir tercih söz konusu gibidir. Bu anlamda, Millî Şeflikte, ne Atatürk, ne de Kemalizm ile bir siyasî hesaplaşma söz konusudur, iki dönemin siyasi kad roları bir miktar farklı olabilir, fakat üze rinde yükseldikleri siyasî sistem/şeflik sistemi aynı şekilde sürmüştür. Olsa olsa, rejim değişikliğinden sonra, Demokrat Parti iktidarında, bu yönde bir girişim olabilirdi. Ne var ki, belki de beklenenin ve umulanın aksine, bu dönemde de bu yönde bir girişimden kaçınılacak, hatta, tam aksine, Ebedî Şef ile Millî Şef arasın da yapılan ince bir politik ayrım sayesin de, yalnızca halefin dönemi mahkum edilecek, fakat buna karşılık, halef, selefi yeterince ortaya çıkarmadığı için, eleşti rilecektir. Bütün bu gelişmelerin tesadüfi olmadığını, aksine belirli bir politik ek sen üzerinde yükseldiğini görmek gere kir. Ama burada asıl üzerinde durulması gereken husus, şeflik sisteminin bütün Tek Parti döneminde geçerliğini koruma sıdır. Şefler arasında farklılıklar olabilir, fakat şeflik sisteminde farklılık bulmak kolay değildir. ÜT
137
Atatürk İmgesinin Siyasal Yaşamdaki Rolü h a ş a n
ustafa Kemal Atatürk, 1919’dao sonra hayattayken her zaman, öldükten sonra da hemen her zaman Türkiye’de siyasal, ideolojik ve kültürel yaşamın merkezinde olmuştur. O, Türkler için Kurtarıcı, Kurucu, Ata ve Btışöğretmen’dir. Adı, “büyük”, “ulu", “yüce”, “eşsiz", ‘'ölümsüz"... gibi sıfatlar la birlikte anılır, Türkiye'de kamusal ya şam, Atatürk’le dolu bir ortamda geçer: Paralarda, devlet dairelerinde, okullarda, sınıflarda, iş yerlerinde hatta evlerde onun resmî, her gün geçtiğimiz meydan larda onun heykelleri veya büstleri vardır. Geçtiği yerler, kaldığı mekânlar ayrıcalık lı hale gelmiştir. Sözleri düstur olarak pek çok yere yazılmıştır. Adı pek çok cadde ve meydana, kurum ve kuruluşa verilmiş tir. Kabri, heykelleri, büstleri resmî tören lerin merkezindedir. Ulusal bayramlar, bir bakıma onu anmadır. İlke ve inkılâp larına bağlı vatandaşlar yetiştirmek, eğili min her kademesinde başlıca amaçtır. İl köğretimde öğrenciler her gün ona bağlı lık andı içerler. Bu bağlılığı -en azındaııdil ile ikrar etmek, kamusal görevler ala bilmenin zorunlu koşulu gibidir. Ona ve düşüncelerine bağlılık (ya da en azından saygı), bir siyasî ve toplumsal hareketin meşruiyetinin ön koşulu gibidir. Yaşamımızda böylesine merkezî bir yer tutan Atatürk’ün, ortalama insanın kafasın
M
Önder
daki imgesi doğrularla abartmaların bir ka rışımıdır. Bu imgeye göre, Atatürk üstün yetenekli bir lider ve kahraman olarak doğmuştur. Uzak görüşlü ve yanılmaz bir dahidir. 1919’dan sonra yeni Türkiye’yi he men hemen tek başına ve neredeyse hiç yoktan, bir mucize ile var etmiştir. Mütare ke günlerinde İstanbul’da 1938’e kadar ya pacaklarını planlamış, uygulamak için Samsun’a çıkmış, kongreleri ve Meclisi toplamış, orduyu yaratmış, yok denecek kadar kıt kaynaklarla ülkeyi düşman işga linden kurtarmıştır ve ardından kurtuluşu pekiştirmek ve çağdaş. Batılı bir ulus yarat mak için Cumhuriyet’i ilan etmiş, devrimleri yapmış, izlenmesi gereken ilkeleri ve yolu göstererek bu dünyadan ayrılmıştır. Bunlar kuşkusuz büyük ölçüde doğru dur. Fakat sadece bunları söylemek, supennen gibi bir Atatürk imgesi oluşturur. Kafaşmda böyle bir imge olan kişi, Ata türk'le ilgili, onu sıradan insana yaklaştı ran bazı olguları -örneğin, aşkları, tutku ları olduğunu, karlar üstünde uyurken çekilmiş fotoğrafının bir mizansen oldu ğunu, kendisinin yanlışlar yaptığını kabul ettiğini, sesinin ince olduğunu, içmediği zamanlar utangaç olduğunu, kadınların makyaj yapmasına, oje veya ruj sürmesi ne kızdığını, alaturka müzikten hoşlandı ğını- öğrenince Atatürk’ü daha bir insan görmeye başlar. Fakat Batıcı, içinde yetiş-
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N
İN
S İ Y A S A L
tigi gelenekleri aşmış, bir kahramandan beklendiği gibi gür sesli ve her zaman çevresine hakim Atatürk imgesinde bir değişiklik olur. Yine, Cumhuriyet devrimlerini bir başlangıç değil, uzun bir Ba tılılaşma sürecinin bir devamı olarak yo rumlayan veya Kurtuluş Savaşı’nın başa rısında diğer komutanları, kitleleri ve maddi imkânları biraz öne çıkaran bir ta rih yazımı da, Atatürk’ü olayları yaratan değil, olayların yarattığı ve olayların tek öznesi olmayan bir kişi haline getirdiği için tarihsel rolünü zayıflatır. Fakat bun lar da doğrudur. ATATÜRK’ÇE ZİHİNLERDEKİ İMGESİ GERÇEK ATATÜRK’E GÖRE _________ YÜCELTİLMİŞ MİDİR? Bir insanı yüceltme, onu, şu ya da bu bi çimde, tek tek sıradan insanların üstün de yer alan gizemli, aşkın veya içkin bir güçle ilişkilendirerek veya özdeşleştire rek sıradan insanların üstünde bir yere çıkarmak, ona ‘aşırı’ bir sevgi, saygı ve bağlılık duymaktır. Aşkın güç, Tanrı ya da bir tanrı olabilir. İçkin güç, tarihte ve doğada kendini açığa vuran Hegelci an lamda bir “dünya tini”, romantik ulusçu luğun, örneğin, Herder'in “halk/ulus ti ni" dedikleri şey ya da doğada kendini açığa vuran bir “erek" olabilir. Yüceltilen kişinin, bu tür güçlerin sahip olduğuna inanılan yanılmazlık, mutlak güç ve ınuılak bilgi sabıbi olma, yasa ve kural koy ma, düzen verme, ölümsüzlük, kusur suzluk, kötülerden intikam alma gibi özelliklere sahip olduğu veya bu güçlerin iradesini gerçekleştirdiği varsayılır. Bun ların yanında, yüceltmede, yüceltilen ki şinin onu sıradan insanlara yaklaştıran yönleri geri plana ililir veya bu yönleri, aşkın veya içkin güçlerle ilişkisinin bir göstergesi olarak yorumlanır. Yüceltme, gerçekliğe, insan doğasına, siyasete ve tarihe ilişkin açık veya belirsiz bir metafiziği varsayar. Yüceltmenin ola
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
bilmesi için tektanrıcı (teistik) veya çoktanrıcı metafizik görüşlerde olduğu gibi maddi alemin ötesinde bir tanrının veya doğa ve toplum gibi kolektivitelerde, on ları oluşturan tek tek bireyleri aşan ve ge nellikle Tanrı olarak yorumlanan erek, dünya tini, ulus tini, kolektif bilinç gibi içkin bir güç olduğunun varsayılması ge rekir. Bazı tarih kuramları (örneğin, Ya hudiliğin, Hegel’in ve bir ölçüde Carlyle’ın tarih anlayışları), ilahi iradenin bir dışavurumu ya da dünya veya ulus tini nin açılımı olarak görürler ve bu iradenin ya da tinin belirli kişiler (peygamberler, kahramanlar) aracılığıyla kendini gerçekleştirdiğini varsayarlar. Siyaset kuramı alanında, monarşi ve diktatörlük gibi demokratik olmayan yö netim biçimlerinin yürümesi için olağa nüstü ya da “büyük" insanlara gereksi nim olduğundan, bu rejimlerde iktidarda bulunan ya da iktidara aday olan kişilerin sıradan insanları yönetmeye haklan oldu ğunu göstermek için, onların sıradan İn sandan daha üstün, tanrılara daha yakın bir konuma çıkarmak, gelenekselleşmiş bir uygulamadır. Bu rejimlerin siyaset ku ramları, genellikle yukarıdaki metafizik ve tarih görüşlerinden birine ya da birka çına yaslanır ve büyük adamın bu güçleri temsil ettiğine ya da bu güçlerle özdeş ol duğuna inanırlar. Modern insan ise az çok materyalisttir; doğa üstüne ve içkin güçlere kuşkuyla bakar; tarihte bireyin rolünü küçültür. O, bilimsel bakış açısının bir sonucu olarak, olavların nedenlerini bu güçlerde ve kişi lerde değil, toplumsal ve ekonomik yapı larda görür, Modern insan, özellikle İkin ci Dünya Savaşı’ndan sonra çoğulcu de mokrasilerin de zaferi dolayısıyla, de mokrasi idealine bağlıdır, sıradan insanlar çoğunluğunun yanılma olasılığının bir tek kişiye göre daha az olduğunu varsa yar ve kişi yüceltmeyi, tek adam üstüne kurulu totaliter veya otoriter rejimlere öz gü ve demokrasilerde yeri olmayan olum-
139
K
140
E
M
A
suz bir uygulama olarak görür, Atatürk yüceltilmiş midir? Mustafa Ke mal gibi olağanüstü işler başarmış bir ki şinin yüceltilip yüceltilmediği her zaman tartışma götürür. O olmasaydı Cumhuri yet dönemindeki değişim büyük ihtimal olmazdı ya da olsa bile çok geç olurdu. Fakat yine de yanıt, yukarıdaki metafizik görüşlerden hangisine yerleştiğimize gö re değişecektir. İnsanlar arasında övülen ve Tanrı'da en mükemmel şekliyle bu lunduğuna inanılan özellikler -örneğin, güç, bilgi, uzak görüşlülük, bilgelik, dü şünce, tasarım, yanılmazlık...- onda sıradan insanda olduğundan kuşkusuz daha çok olmakla birlikte, modern bakış açısı na yerleştiğimizde -ki biz bu açıdan bakı yoruz-, Mustafa Kemal’in yüceltildiğini söylemek gerekir. Çünkü, aşağıda göre ceğimiz gibi, ona edebiyatta ve resmî söylemde doğaüstü, tanrısal güçler atfe dilmiş veya böyle güçlerle ilişkilendirilmiş; o, ulusal, kolektif güçlerle özdeşleş tirilmiş, pek çok insan tarafından çok se vilmiş ve sevilmekledir; dolayısıyla yü celtilmiştir. Bu yüceltme de, yukarıdaki metafizik ve tarih görüşlerinden biri ya da birkaçı çerçevesinde yapılmıştır. M ustafa Kem al’in y üceltilm esind e, Türk kamusal yaşamının merkezine yer leşmesinde ve orada kalıcılık kazanma sında, çeşitli tarihsel, siyasal, kişisel, kül türel, ideolojik ve düşünsel etmenlerin bir araya gelmesi, fakat en çok da Ata türk’ün siyasal hedeflerini gerçekleştirme, gerçekleştirilen hedefleri koruma ve pe kiştirme arzusu önemli rol oynamıştır. KAHRAMAN ARATAN BfR KUŞAK KAHRAMANINI BULUYOR Mustafa Kemal, Türk tarihinde olağanüs tü bir dönemde yaşayan, çaresizliği, ümit sizliği ve toplum olarak yok olma korku sunu yüreklerinde çok derinden hisseden ve ölüm kalını mücadelelerinden geçen insanların kahramanıdır. Deneyimleri göz
L
İ
Z
M
önünde tutulmadan bu kuşağın Mustafa Kemal’i olabilecek en son noktaya kadar yüceltm elerini anlamak olanaksızdır. “ 1908’! iler” diyebileceğimiz bu kuşak ay nı zamanda Cumhuriyetin kurucu kuşa ğıdır ve gençlik yılları, Yakup Kadri’mn ifadesiyle, “bir millî kahramana", Gökalp’in deyişiyle sürüyü toplayacak bir “çoban’’a hasretle geçer. Kimisi ulusu si yasî ve askerî aşağılanmalardan kurtara cak, kimisi dini kurtaracak, kimisi de zih niyette, toplumsal ve siyasî kurumlarda inkılâp yapacak, kimisi de bunların tü münü yapacak bir kurtarıcı bekler. Bu kuşak, aşağılayıcı Balkan Savaşı yenilgisi ni, Birinci Dünya Savaşı yenilgisini, Mü tarekeyi, “kara gün”ü (S. Nazif), Anado lu’nun işgalini, Sevr dayatmasını görür, “adem mezarının kenarında” (Atatürk) "ateşle imtihaıCdan (H. Edib) geçer. Ger çekten de Osmanlı Devleti’nin “bütün or duları dağıtılmış, bütün kaleleri zapt edil miş ve bütün tersanelerine girilmiş ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edil miş" tir. Takım oyununun yok olduğu bozgun dönemlerinde sık sık olduğu gibi, 1908’liler de kötü gidişe son verecek, mu cizeler yaratacak bir kurtarıcı, bir kahra man ararlar ve öne çıkan kişilerde kahra man alametleri olup olmadığına bakarlar. 1908’liler kahraman ararken, bazı kay naklara göre (örneğin, Atay 1984, 49, 513) Mustafa Kemal daha 1908’den önce, bir arkadaş grubuyla “bizden -Yunanistan ve İran’da olduğu gibi- niye kahraman çıkmaz" diye tartışılırken, kahraman ol maya niyet etmiş ve bu onun “ilk benliği ne kavuştuğundan beri, şuur altım ve üs tünü kıvrandıran ‘mesele’ olmuştur.” Ata türk'ün kendisine karşı kampanya açtırdı ğı ama eserini beğendiği Armstrong’a (1996, 96, 133, 193, 201, 253) göre Mus tafa Kemal, kendisinin Türkiye’yi kurtar ma, ondan büyük bir ulus yaratma misyo nu olduğuna fanatik bir biçimde inanır; annesi de onun “seçilmiş kişi’’ olduğuna inanır. Bu yorumu, Atatürk’ün gözetimi
A T A T Ü R K
t M
GE
S İ N İ N
S I
Y
A S A L
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
1933-52 ’de Türkiye'de çalışan Alman hukukçu Hirsck, bir Türk asistanım bu anttın önüne götürerek ezikliğini atmasını sağladığım anlatır.
altında yazılan ve Cumhuriyet döneminin belki en resmî tarihi olan TTTC 1934 (s, 22-23)’deki, “yaradılıştan lider” ve “Tür kün müstakbel hayat tarihi için büyük va zifeleri hamil” gibi ifadeler de destekler. Mustafa Kemal Kurtuluş Savaşı sırasın dan tartışmasız bir kahraman olarak çıkar. O, 1919 öncesinde özellikle Anafarta Sa vaşlarında başarılı bir komutan olarak öne çıkmakla birlikte, henüz kendini ka nıtlamış, tartışma götürmez bir kahraman değildir; sadece ast olarak başarılı biridir. Mayıs 1919’darv sonra ise o, “baş” olarak sahnededir Heyeti Temsiliye Reisi, TBMM Reisi ve Başkomutandır. Ölüm kalım sava şını zaferle sonuçlandırır; vatanı, ulusal onuru ve dini kurtaran bir lider olur. Do ğal olarak, daha sonraki etkisinin en önemli dayanağı olacak olan muazzam bir karizma kazanır. Amasya Tamimi’ni imza layan diğer paşaların arasında (ve onların gözünde de) çok öne geçer. Birinci Mecliî in verdiği “Gazi" ve “Müşir” gibi saygın resmî askerî unvanlar yanında “kurtarıcı"
anlamına gelen “halaskâr” veya “münci", “münci-i azam" gibi gayriresmî unvanlar da kazanır. 1908’lilerin tam aradığı insan olduğunu tartışma götürmez bir biçimde kanıtlar. Halk “Gazi”ye, haklı olarak, içten ve kendiliğinden büyük bir sevgi, saygı ve bağlılık duyar. O artık bir kurtarıcı ve halk kahramanı olur. Cumhuriyet’in kurucu kuşağı ve halk İçin Mustafa Kemal, geçmişte kalan Kur tuluş SavaşTnın kahramanı olarak minnet ve şükran duyulması gereken birisi değil dir sadece. Savaşların sürekliliğine, barış ların birer ateşkes olduğuna inanan, Hitlerlerin ve Mussolinilerin savaş çığlıkları attığı, yeni bir paylaşım savaşının hazır lıklarının yapıldığı bir dönemde yaşayan bu kuşağın büyük çoğunluğuna, başların da Mustafa Kemal gibi denenmiş bir kah ramanın bulunması güven vermekledir. Siyasi, toplumsal ve kültürel reformların yapılmasını da arzulayan Batıcı, milliyelçi-Türkçü aydın kesime umut da vermek tedir Mustafa Kemal.
K
E
M
A
________ İKTİDAR VE REJİM fÇİN________
142
Kurtuluş Savaşı’ndan sonra, Atatürk’ün daha Yunanlılar İzmir’e doğru kovalanır ken, “Yunanlılardan sonra birbirimizle dövüşeceğiz; birbirimizi yiyeceğiz” (Adıvar 1992, 227) sözleriyle haber verdiği iktidar mücadelesi başlar. Mustafa Ke mal’in siyasî hedefleri, gerçekleştirmek is tediği bir ütopya da vardır ve bunları ger çekleştirmek için iktidarda kalmak ister. Atatürk’ün siyasî hedefi, her şeyden Önce, zayıfa yaşam hakkının tanınmadığı uluslararası arenada bağımsız ve güçlü bir devlet kurmaktır. O, güçlenmek için tam Batılılaşmanın gerekliliğine ve bunun hal kın iyiliğine kuvvetle inanır. Ona göre, halk eğitimsizdir ve hurafelere bağlıdır, iradesi özgür değildir, hakikati göremez, gerici güçlerin arkasından gitmeye eği limlidir, Bu nedenle, o millî egemenliğin gerekliliğine inanmakla ve liberal-demok ratik düşünce ve özlemler taşımakla bir likte, medeniyet değiştirme anlamına ge len Batılılaşma yolunda devrimlerin refe randum gibi demokratik yöntemlerle ger çekleştirilemeyeceğine, millet adına siya sal ve toplumsal hakikatleri gören aydın bir elit tarafından emr-i vakiler şeklinde hayata geçirilebileceğine ve daha sonra halka benimsetilebileceğine inanır (bkz., Vandemir 1952), Bu anlayış, demokrasi nin, “halk için en iyi olanı halk kendisi bilir" ilkesinden farklı hatta ona karşıt bir ilkedir. Dolayısıyla, Atatürk’ün yöntemi jakobenist, halka karşı tutumu paternalisttir. (Hakimiyet-i milliye ilkesinin de mokratik yorumunun geleneksel güçlere yarayacağını düşündükleri için Atatürk ve çevresi İlkeyi J ak obence yorumlarken, geleneksel düzene ılımlı olan muhalifler ilkeyi daha demokratik bir biçimde yo rumlamışlardır. Ve ilginç olan nokta, ge lenekçi güçler iktidarda kalma yöntemi konusunda değilse bile iktidara gelme yöntemi konusunda demokrasiyi daha çok savunmuşlardır.) Halkın gerçekleri
L
İ
Z
M
görmesi, “iki kere sekizin onaltı ettiğini öğrenmesi" uzun zaman alacağı için, Ke malist devrimci kadro paternalist bir tarz da -yani, halkın iyiliği için fakat gerekti ğinde halka rağmen- davranabilecek bir otoriter ve muhalefetsiz bir yönetim anla yışına yönelecektir. Mustafa Kemal, siyasal ütopyasını ger çekleştirmek için basının ve etkili çevrele rin kendisine destek olmasını, en azından engel çıkarmamalarım, muhalefet etme melerini ister. Fakat muhalefet vardır. Millî Mücadele sırasında ve sonrasında Mustafa Kemal’in kendisine ve programına (ama daha çok kendisine) bağlı grup dışında he men bütün güç odaklan Mustafa Kemal’in askerî liderliğini ve başarısını takdir etseler de, kalıcı siyasal liderliğine karşıdır, Lozan Antlaşmasından sonra Mustafa Kemal ile Amasya Tamim i’ni imzalayan arkadaşları arasına soğukluk girince bu paşalar ve Kurtuluş Savaşı’nda ön saflarda aktif rol alan birçok kişi, liberal ve eski düzene ılımlı Istanbul basınından büyük destek gören Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'da (TCF) örgütlenir. Basında, ordu göre vini yaptı, artık işi ehline bırakmak gere kir; diktatörlüğe, istibdada doğru gidiyo ruz, yollu yazılar çıkar. 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir suikastını düzenleyecek olan İttihat ve Terakki kalıntıları da yeni den örgütlenme, Halife ise prestijini ve gü cünü restore etme çabaları içindedir. Do ğuda Şeyh Said isyanı patlak verir. Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşı’nda muazzam bir karizmaya sahip bir kahra man olarak çıkmıştır. Fakat yıpratılmaya cak kahraman yoktur. Başarılar küçültülebilir, kusurlar öne çıkarılabilir. Atatürk için de aynısı yapılır. “Diktatör" olduğu söylenir. “Savaşı hep birlikte yaptık’’ de nir, “Askerlik ayrı, siyaset ayrı" denir. Özel hayatı kanştırıhr. 1927’ye kadar süren bu iktidar sa vaşın dan Mustafa Kemal “tek adam" olarak çı kar. Milletvekili seçimleri ile kendine da ha bağlı bir meclis oluşturur; Halk Fırka
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S I V A S A L
sı’nı kurar, Ankara’yı başkent yapar, Cumhuriyet'i ilan eder, Hilafeti kaldırır, medreseleri kapatır, muhalif paşaların or du ile ilişiğini kesip orduyu güvenli hale getirerek, istiklal Mahkemeleri ve Takrir-i Sükun Kanunu aracılığıyla muhalefeti ve basını susturarak, isyanı bastırarak, mu halif Terakkiperver Fırka’yı kapatarak ve paşaları etkisiz hale getirerek, ittihatçıları tasfiye ederek 1927’de, her şeye hakim ‘ tek adam” olarak NUfuk’unu okur. Bu iktidar mücadelesinde Mustafa Ke mal, kendisi ve çevresi tarafından kuvvet le öne çıkarılır; zaferdeki payı ısrarla vur gulanır. Nutak’unda, başlangıç cümlesi nin (“1919 senesi Mayısının 19 uncu gü nü Samsun’a çıktım" [abç]) ima ettiği gi bi, Kurtuluş Savaşı’nm Mustafa Kemal merkezli bir tarihini verir, iktidarda pay talebi ile zaferdeki hisse arasında bir doğ ru orantı kurulduğundan, kendisinin yö netme hakkına sahip olduğunu ima eder. 1923-1927 iktidar mücadelesinden tek adam olarak çıkarken, Mustafa Kemal’in kendini öne çıkarmasının iki biçimi kalıcı hale gelir. Bunlardan birisi, heykellerinin dikilmesi, diğeri Atatürk merkezli bir ta rih yazımının yerleşmesidir. 1925’den iti baren bütün Türkiye’de, Atatürk’ün Kur tuluş Savaşı’ndaki rolünü ve siyasî yaşam daki tek adamlığını görselleştiren heykel ler yapılm aya başlar. Sarayburnu ’na (1926), Ankara-Ulus’a (1927), Taksim’e (1928) anıtları dikilir. 1926’dan itibaren Türkiye’nin her yerinde Gazi’nin heykeli ni dikme çalışmaları yaygınlaşır. Tarih ya zımı alanında Nutuk, Millî Mücadele ve Cumhuriyet dönemi tarihi için bîr stan dart haline gelecektir. Bu standarda göre yazılan tarih kitapları, Cumhuriyet ku şaklarının kafasındaki zaferin ve devrimlerin tek belirleyicisi Atatürk imgesini şe killendirecek ve yeniden üretecektir. Nuluk’tan önce, zaten pek fazla olmayan ta rihî olaylar, oldukça nesnel ve kurumlan öne çıkaran bir tarzda anlatılırken, Nut iddian sonra, kurumlar ve diğer kişileri
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
arkaplana iten, Millî Mücadele ve Cum huriyet dönemini Mustafa Kemal’le öz deşleştiren ve onu yücelten bir anlatım gelişir. Örneğin, “mebuslar Cumhuriyeti ilan etti”, “Mustafa Kemal Cumhuriyeti ilan etti” haline gelir. İlk baskısı 193 l'de yapılan TTTC 1934, aşağıda göreceğimiz gibi, Mustafa Kemal’i daha da öne çıkarır. Çocukluk ve gençlik yılları anlatılırken de, lider olmasının kaçınılmaz olduğu iz lenimi verilir. Dolayısıyla, Türk ulusunu yönetmesinin onun hakkı olduğu açıkça veya dolaylı olarak söylenir. Bu arada, Kurtarıcı, Kurucu, Türklük ve Medeniyet Kahramanı Mustafa Kemal’e samimi sevgi ve bağlılık nedeniyle ve belki de tek adam haline gelmesi ve ikti darda kalıcı olduğu belli olunca, iyi ge çinme amacıyla, gerçekten yüceltme sa yılabilecek özellikler atfedilir. “Fevkalbe şer" (insanüstü) bir varlık olduğu söyle nir. 1928’de, Türkün Altın Ki tabı yüceltici m ahiyette biyo grafiler, T ü rk’ün Yeni Amentösü gibi, Gazi’yi Allah’ın en sevgili kulu ve Türklüğü bir iman konusu ya pan yayınlar çıkar. 1930’dan sonra Mustafa Kemal’e insa nüstü nitelikler atfedilmesinde başarısızlı kla sonuçlanan çok partili demokrasi de neyi, ikinci önemli siyasî olayı ve evreyi oluşturur. Atatürk’ün, arkadaşı Fethi (Okyar) Bey’e kurdurduğu Serbest Cumhuri yet Fırkası’mn (SCF) başarısı, CHP’nin ve rejimin kitlelere kök salmadığım, kurtarı lanların kurtarıcılarına bağlılığının tam ve mudak olmadığını, inkılâpların oturmadı ğını, halka inmediğini gösterince, Atatürk ve çevresi çok partili demokrasi fikrini he men tamamen terk edip daha otoriter bir rejime yönelir. CHP’nin ideolojisini, icra atını ve amaçlarını, “iki kere sekizin onaltı ettiğini" halka daha iyi anlatmak gerektiği vurgulanır. Yönetici kadro, çok partili de mokrasi fikrini hemen tamamen terk edip şeflik sistemine yaklaşır. CHP, kitlelerle bağlarını güçlendirmek amacıyla, ideolojik bir kampanya başlatır. (Kemalizm’in Altı
143
K
E
M
A
Ok şeklinde formüle edilmesi, Halkevleri nin açılması, üniversite reformu, üniversilelerde İnkılâp Tarihi derslerinin okutul maya başlanması ve dönemin önde gelen ideologları tarafından verilmesi, eğitmen kurslarının başlaması, okul programları nın CHP programına göre yeniden düzen lenmesi bu kampanyanın birer parçasıdır.) Kampanyanın merkezine yeni düzenle özdeşleşen Gazi Mustafa Kemal yerleştiri lir. Bunda amaç, ona olan sevgiyi, hayran lık ve bağlılığı CHP’ye ve tehdit altında
L
İ
Z
M
görülen yeni düzene aktararak, yeni düze ni ve CHP’nin halkla bağlarını güçlendirmektir. Örneğin, Falih Rıfkı Atay 193 Fde, V'cııi Rusya’sında, Rusya’dan propaganda teknikleri konusunda dersler getirirken, olasılıkla Stalin’in yarattığı “kişi kültü ’nden etkilenmiş olarak, “Kemalist in kılâpçıların baş işlerinden biri Mustafa Kemal’i her gün daha iyi tanıtmaktır. Her taraTta Fırka ocaklarında Mustafa Kemal köşesini hemen yapmağa başlamalıyız” di ye yazar. Yine 1931'de CHP’nin 111. kong-
144
Cumhuriyetin inşasına, Atatürk’ü insanüstüleştirerek yücelten bir anlayış eşlik etmiştir Bu, öncelikle, ulusal kurtuluş/kurtduş mitolojisinin bir umurudur. Yönetici elitin “Tarihi kahramanlar yapar" anlayışına yatkmbgt; halife-padişah figürünün merkezde olduğu dinsel tasavvurun mirası; bir otorite figürü oluşturma araytşt... da bu yüceltinln faktörleri olarak düşünülebilirler.
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S İ Y A S A L
resinde Alaeddin adlı bir delege Mustafa Kemal’in prestijinden “millet namına isti fade etmek zaruretini takdir etmeliyiz" der. İnönü (1934, 87) "Türk inkılabını anlamak ve sevmek,... Büyük Reis Musta fa Kemal’i anlamak ve sevmek(le) ... bir ve beraberdir" der. Ve kampanyada Ata türk’ün üstün kişiliği, öncekilerden farklı olarak, hükümet tarafından planlı olarak ve daha çok vurgulanır. (Cumhuriyet ile Atatürk’ün özdeşliği, Türk siyasî yaşamı nın temel bir aksiyomu olacaktır.) ŞEF OLARAK KAHRAMAN 1923-1927 dönemi iktidar mücadelesinde oluşan, Mustafa Kemal imgesi, sonradan yeni felsefi ve ideolojik destekler bulur. Bunlardan biri, Thomas Carlyle’ın dünya tarihini büyük adamların biyografileri ile özdeşleştiren, toplumun da “kahramanlara-tapınma” üzerine kurulduğunu savu nan görüşü, diğeri totaliter rejimlerde ge liştirilen ve Carlyle’ın görüşlerinden bol bol yararlanan şeflik kuramıdır. (İslâmî etkiden aşağıda söz edilecek.) Bu fikirle rin her ikisi de, liberal fikirlerle birlikte, Atatürk’ün düşünse) donanımında sis temsiz bir biçimde zaten mevcuttur. Kah ramanların tarihte belirleyici rolü olduğu na inanan ve kendisini bir kahraman ola rak hazırlayan ve fiilen de kahraman hali ne gelmiş olan Mustafa Kemal, Carlyle’ın Kült ramcın Itır ını okumuş ve muhtemelen bu eserde savunulan görüşte (ve onu bol bol kullanan şeflik kuramında) kendi inançlarının daha ayrıntılı ve sistematik bir anlatımını bulmuştur. (Nitekim 1929 sonrası konuşmalarında bu eserden yan sımalar vardır (bkz., Atatürk 1989, 3:125, 131)). Bu arada, 1932’den sonra Türk Devrimi’ni ve Mustafa Kemal’i bir Calyle kahramanı olarak yorumlayan yazılar gö rülür (örn., Resimli Şark 1932; Cemalettin Ekrem 1932; Köprülü 1936, 3; Yedi ğim 1937; Yücel 1943, 6). SCF deneyinden sonra, çok partili de
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
mokrasinin olabilirliğine inancın yitiril mesiyle Atatürk ve çevresi, Balya'daki ve daha sonra Almanya’daki rejimlerin ide olojisini etkilemekten daha çok onlardan etkilenir hale gelir.1 Örneğin, “ş e f sözcü ğü 1930’da siyasî söyleme girer ve yerle şir. Bu etkilenme ile İtalya ve Almanya gi bi şeflik rejimlerinden etkilenmenin söz konusu olamayacağı 1923’de, Mustafa Kemal’in bazı konuşmalarında bulunan şeflik ilkesinin epistem oiojik temaları öne çıkarılır. Örneğin, Mustafa Kemal (1989:2, 165), kendisinin "bir hissi umu minin amili, ifadesi, mümessili” olduğu nu, Türk ulusunun “efkar ve hissiyatına yakından vakıf olmaktan", onun “kabili yet ve ihtiyacını ifadeden başka bir şey yapmadığını ifade eder. O, halkın “kabili yet ve hissiyatına vukufumla müftehirim” der. Bu, Atatürk’ün kendi iradesinin ulu sun iradesi ile aynı olduğuna inandığını gösterir. Şefin, herkesin eşit ölçüde görme yeteneğinden yoksun olduğu sonul ger çekliği görebildiğini, evrenin sırlarına mistik bir iç görü ışığı ile doğrudan ve aracısız olarak nüfuz edebildiğini, yaşamı sıradan insanın gördüğünden farklı göre bildiğini, kendisine sentez gücü, sezgi ve ilham bahşedildigini, bir piramit olarak görülen devletin ve ulusun tepe noktasın da bulunduğunu, halkın ‘hakiki’ iradesi nin kendini parlamento oyları ya da halk oylaması aracılığıyla değil, şef aracılığıyla açığa vurduğunu ileri süren şeflik kura mı, rejim şeflik sistem ine yaklaştıkça, Mustafa Kemal’in (liberal, özgürlükçü fi kirlerinin değil) şeflik sistemiyle uyumlu fikirlerinin ve şefe özgü kişisel nitelikleri nin öne çıkarılmasına ve işlenmesine kat kıda bulunmuştur. Totaliter rejimlerin henüz gözden düş mediği, tersine "yeni", geleceğin rejimleri olarak görüldüğü 1930’larda, Türkiye kendi yerinin bu rejimler arasına olduğu na karar vermiş gibidir. Balya’da Duçelik, Almanya’da Führerlik sistemi (ve Sovyet lerde Stalin rejimi), bir ders kitabı olan 5u-
145
K
146
E
M
A
(lak 19-38'de (s. 79), yeni ve aynı zamanda, millî iradenin siyasî kahramanlarda tecelli ettiği varsayımıyla, “demokrasi idareleri” olarak görülür ve Türkiye de bunlar ara sında sayılır. Türk tarihinin ve Cumhuri yet dönemi siyasî sürecinin ve sisteminin şef merkezli açıklamaları yapılır. Örneğin, M. E. Bozkurt (1995, 7.5), “İhtilallerin ge nişliği ve kavrayışı, şeflerin kafalarının dı şa yansımasıdır" der, CHP’nin Cumhuriyet’in onuncu ve onbeşinci yılları için kendi icraatını ve olaylara bakışını anlat mak için hazırladığı kitaplarda (1938, 6; 1933, 7), CHP’nin ilkelerinin Büvük Şef’in ruhundan doğduğu, şefin, özellikle parti hayatının gelişmemiş olduğu ülkelerde, ulusun siyasî eğitiminde büyük rolü oldu ğu ileri sürülür. Hatta bazı yazarlar devle ti, “Atası etrafında toplanan millet” şeklin de tanımlar, Böylece, Mustafa Kemal’in ki şisel nitelikleri ve ideolojik yönelmeler, sistemin şeflik olarak yorumlanmasını ko laylaştırırken, sistemin şeflik olarak görül mesi de Mustafa Kemal’in şef nitelikleri nin vurgulanmasına veya ona bu nitelikle rin atfedilmesine yol açmıştır. Bu gelişmeler, tarih yazımına da yansır. Bugünkü Atatürk imgesinin oluşumunda önemli rolü olan ve standart resmî tarih yazımının ilk ve tipik örneği, 1931’de çı kan, Mustafa Kemal’in inisiyatifiyle, katkı sıyla ve gözetim ind e yazılan T T T C 1934’te yüceltme tam şeklini alır. Kitapta, muhalifler kötülenirken -iyiler ve kötüler bu tarih yazımının ana temasıdır-, Musta fa Kemal’e bağlı kalanlar olabildiğince öne çıkarılır. Millî Mücadele onun “mucize"si olarak görülür. Cumhuriyet dönemi, hatta Türk ulusu, Mustafa Kemal ile özdeşleşti rilir. Şeflik kuramına uygun olarak, “nafiz nazarı" (delip geçen bakışı) olduğu, “ha yat ve şeniyeti [gerçekliği] tam idrak etti ği”, Türk ulusunun potansiyel güçlerinin, “pek kadim maziden beri ...kahramanlar halinde tecelli” ettiği ve Mustafa Kemal’in Türk ulusunun yetiştirdiği “en büyük adam" olduğu, Türk milletini şahsında
L
l
Z
M
“tecessüm [cisim leştiği)" ve “tecessüd [bedenleştiği]" ettirdiği ifade edilir. Onun lider olarak, “insanları sevk ve idare için" yaratıldığı, “Bugünkü ve yarınki Türk ne sillerinin iman ve mefkure babası" olduğu belirtilir (s. 14, 16. 20, 96, 107, 117). OLUŞAN MANEVİ BOŞLUĞUN ___________ DOLDURULMAM İnsanlar dünyayı belli kavramsal ve sem bolik formlarla algılarlar. Bu formlar, bel ki Kantîn ileri sürdüğü gibi a priori ve evrensel değil, daha çok küliürün ürünü dür. Mustafa Kemal'in siyasal alanda bir şef haline gelişini, kurucu kuşağın İmpa ratorluğun okullarında aldıkları siyasal eğitim kuşkusuz kolaylaştırmıştır. Okul larda her gün “Padişahım çok yaşa” diye rek, zıll-u/lalı (Tanrı’nın yeryüzündeki gölgesi) sayılan padişahı ululayan, başla rında bir baba figürü görmeye alışan ku rucu kuşak. Saltanatın ve Hilafetin kaldı rılmasıyla ortadan kalkan padişah-baba figürünün ve bazıları da onun gölgesi ol duğu Tann’mn yerine Mustafa Kemal’i koymuştur. Fakat yüceltmede belki daha önemli rol oynayan etmen, kurucu kuşağın dinsel kültürüdür. 1908’liler İslâmî sembollerin merkezî bir yer tuttuğu bir ortamda yetiş mişlerdir. Atatürk dahil, hemen hepsi ço cukluğunda dinsel bir eğitim almış, namaz kılmanın mecburi olduğu okullarda oku muşlardır. Ayrıca, İslâm, onlann kimlikle rinin önemli bir öğesidir ve ömürlerinin şu ya da bu döneminde şu ya da bu dere cede in an dıkları dindir. Örneğin, Ata türk’ün kendisi, gençliğinde bazı tarikatla ra girip çıkmıştır (Atay 1984, 31). 1931’de Atatürk’ün gözetiminde, materyalist açı dan yazılan tarih kitaplannda, Atatürk’e ait olan cümlelerde (bkz., Perincek 1994, 249), İslâm’ın kendi iç dünyalarındaki ye rini gösteren şu ifadeler de yer alır: “Mulıammed’in neşrettiği din, insanların kal binde derin bir ihtizaz uyandırdı, O ölüp
A T A T Ü R K
I M G E S I M İ N
S İ Y A S A L
gittikten on dört asır sonra bile İslâmiyet, hala kalplerde ihtizaz husule getirmektedir ■.titreşimler y aratm aktadır]" diye yazar (TTTC 1931, 92 -abç). Dönemin diğer şef lerinden Fevzi Çakmak, dindarlığı ile ün lüdür ve ömrü boyunca Arusi tarikatına bağlı kalmıştır, İsmet Paşa, Kuran okuma yı hiç bırakmamıştır. 1943’te Atatürk’ü bir Tanrı olarak gören Haşan Âli Yücel bir Mevlevîdir, 1931’e kadar üstün hitabetiyle devrinden savunan, milliyeti bir din ola rak gören Hamdullah Suphi, Cerrahi tari katına mensuptur ve “kalben" bu tarikata bağlı kalmıştır. 1931'de laik bir devlette di nî bayram tatillerinin olamayacağını ileri süren ve insanüstü Atatürk imgesinin oluşmasında önemli katkıları olan ve ku şağının duygu, düşünce ve özlemlerini edebî bakımdan en iyi yansıtan yazarlar dan biri olarak kabul edebileceğimiz Yakup Kadri’nin Bektaşî tarikatı mensuplugu vardır ve 192i’de yazdığı bir yazıda, Eski şehir önünde şehit düşen askerlerin ruhu na okunan mevlide katılınca, din değiştir meye benzer bir kimlik dönüşümü geçirir. Kendisinin ve kuşağının İslâm’dan uzak geçmiş yıllarım her bakımdan kötü yıllar olarak betimledikten sonra, “Rabbe bin kere hamd ü sena olsun ki dünden beri hakikat ve selametin bir cami ile cemaat haricinde bulunmadığını biliyorum" der 1930’ların radikal dergisi Kudro’nun teorisyenlerinden ve 1975’de, “mecburduk inkı labımızı oturtmaya ve Atatürk’ü putlaştır maya" diyen Ş. S. Aydemir’in çocukluğu kubbelerin, minarelerin gölgesinde geç miştir ve bu gölgelerin ruhuna nakşolunan serinliğini ömrü boyunca hissetmiştir Her ne kadar -en materyalist ve laikçi oldukları dönemde bile- İslâm onların naiplerinde ayrıcalıklı bir yer tutmayı ve titreşimler yaratmayı sürdürse de, onlar r:r yandan da İslâm'ı “terakkiye mani” : larak gördükleri ve ulusa! beka için Batı. aşmanın gerekliliğine inandıkları için, ’; ’.âm ve Islâmî semboller 1924’den itiba-:r. laikleşme süreci içinde toplumsal ve
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
kültürel yaşamda geri plana itilir 19241928 arasında alfabesinden giyim ine, 1930’larda diline ve tarihine kadar değiş miş bir toplum kurulur Islâm’ın geri plana çekilm esinde ve onun yerini ulusçuluğun ve Kemalizmin alm asında başlıca etm enler arasında Türkçülüğün benimsenmesi, ulusçuluk la İslâm’ın çatıştığı inancı, bu arada ge nel olarak kurumlaşmış dinlere karşı fel sefî bir tutumun gelişmesini anabiliriz. Mustafa Kemal ve ekibi. M eşrutiyetin Türkçülük görüşünü -Osmanlıcılık ve Islâmcılık Birinci Dünya Savaşı’nın biti minde iflas etmiştir- ilgi alanım Türkiye ile sınırlayarak benimser ve Kurtuluş Sa vaşandaki Osmanlı hanedanına bağlı “Islâm unsurlar" yerine “Türk” unsuru temel alınmaya başlar. Bunu, 1925’in Ni sanında ismet Paşa, “Vazifemiz bu vatan içinde bulunanları behemehal Türk yap maktır, Türklere ve Türkçülüğe muhale fet edecek anasırı kesip atacağız. Vatana hizmet edeceklerde arayacağımız evsaf her şeyden evvel o adam ın Türk ve Türkçü o lm asıd ır" (Vahit, 28 Nisan 1925) sözleriyle; 1925 Kasımında Mus tafa Kemal (1989, 2:249), “Milletin idame-i mevcudiyet için efradı arasında dü şündüğü rabıta-i müştereke, asırlardan beri gelen şekil ve mahiyeti tebdil etmiş, yani millet, dinî ve mezhebî irtibat yeri ne, Türk m illiyeti rabıtasıyla efradını toplamıştır” sözleriyle kesin bir biçimde bildirirler. İkincisi, Türkçülük aynı zamanda laik bir Türkçülüktür. Mustafa Kemal, cum hurbaşkanı seçilinceye kadar, yapılanları ve yapmayı tasarladığı yenilikleri (örne ğin, heykel yapmayı) meşrulaştırmak için sık sık baş vurduğu yenilikçi İslâmî söy leme son verir (Atatürk 1989’daki 30 Ekim 1923 öncesi ve sonrası konuşmala rım karşılaştırınız).1 Cumhuriyetin ilanı na kadar birbirine karşıt şeyler olarak gö rülmeyen dinî ile millî, 1924’ten sonra, karşı karşıya konur. Atatürk, 1927’de,
147
K
148
E
M
A
okullarda sadece “millî" eğitim verileceği ni söyler. Bu arada, -Islâm dahil- genel olarak ku rumsallaşmış dinlere karşı felsefî bir tu tum belirir. Mustafa Kemal, 1 9 2 8 ’de, Meslier’in (D’Holbach'ın), kurumlaşmış dinlere ve ruhban sınıfına karşı bir reddi ye olan Le Botı Sem (Aklı Selim)’ini3 Ab dullah Cevdet’e çevirtip okur. 1929’da Mustafa Kemal, Islâm’ı, “Arapların dini", ümmet fikrini de “Arap fikri" olarak nite ler (inan 1988, 364-365). Eski düzenden, inançlardan ve sembol lerden uzaklaşma veya kopuş, Mustafa Kemal’in Ruşen Eşref’e 1929’da söylediği gibi, “manevî potansiyelimizin bataryala rımda biri boş|luk]" meydana getirmiştir (Bozdağ 1974). Bunu, bir yandan zihin lerdeki kavramsal ve sembolik formların içeriklerinin (dış dünyadaki karşılıkları nın) kalkması olduğu için varlıksal, diğer yandan, bu içerikler inanç konusu olduğu için, psikolojik boşluk olarak anlayabili riz, Kurucu kuşak boşalan formları yeni içeriklerle dolduracak ve bu içerikleri inanç nesnesi haline getirecektir. Psikolo jik boşluğun ya da inanç boşluğunun dol durulması ise, Mustafa Kemal’in başlıca uğraşlarından biri olacaktır. Manevî gücü takviye için o, bilinçli olarak, bir yandan Tarih ve Dil tezleri ile ulusçuluğa yeni bir kapsam ve derinlik katmaya, diğer yan dan İslâm’ı millîleştirmeye ve rejimle bağ daşır hale getirmeye çalışacaktır. insan bir kutsala inanmadan yaşaya maz gibi görünür, Mİrcae Eliade, “kutsal" kategorisinin bilincin yapısal bir öğesi ol duğunu savunur. İnsanda evrensel bir “din duygusu" olduğunu ileri süren Carlton J. Hayes’e göre, insan bir dine inancı nı yitirebilir, fakat, dinsel duygu ortadan kalkmadığı için, o bilinçli ya da bilinçsiz olarak kendine başka bir tapınma objesi bulur veya yaratır. Hayes, ulusçuluğu, bu evrensel din duygusunun modern bir dı şavurumu olarak değerlendirir. Türkiye’de de, ulusçuluğun bir din ola
L
İ
Z
M
rak yorumlanması ve 1930’larda Kemalizmin, sözcüğün Durkheimci anlamında, iman ve bağlanma konusu bir ‘din’ olarak formüle edilmesi, bilinçli bir planlamanın sonucu olmakla birlikte, aynı zamanda bilince çıkmayan bir inanma ihtiyacının sonucu olarak da görülebilir. Mustafa Ke mal’in gözlediği manevî boşluk, çevresindekilerde ve belki kendi içinde de hisset tiği bir boşluktur.4 Gerçekten de, ulusçuluk, ulusu kutsal laştırma ve tanrılaştırma ve bir ‘din’ hali ne gelme eğilimini taşır. Türkiye’de de Türkçülüğün önde gelen kuramcısı Ziya Gökalp, Durkheim’in, -ulusçular tarafın dan çok kullanılan- Toplum ile Tann’mn özdeş olduğu, Tanrı’nın şekil değiştirmiş ve simge halinde düşünülen toplumdan başka bir şey olmadığı şeklindeki görüşü nün etkisiyle, örneğin, “Feriler yok, ce miyet var, / La ilahe illa ilah!" derken, top lumu tanrılaştırır. Ulusu tanrılaştırmak için, bu özdeşlikte toplum yerine ulusu koymak yeterlidir. Ulusçuluk, 1925-1945 arasında Türkiye’de Islâm’a karşıt ve al ternatif bir ‘din’ olarak gelişir. Karpal’ın (1967, 216) gözlediği gibi, ulusçuluk, İs lâm dogması içinde yetişmiş Türk aydım için Islâm dogmasının yerini alır. Daha 1926’da, örneğin, Ruşeni [Barkuı], Ata türk’e sunduğu ve onun da onaylayarak okuduğu d yazması Din Vofe Milliyet Var: Benim Dinim Benim Tiirhlügümdür adlı eserde ulusçuluğu İslâm’a alternatif bir ‘din’ olarak önerir (bkz,, Perinçek 1994, 329-339). Ulusun kutsallaştırılmasından liderin kutsallaştırılmasına geçmek için fa2İa bir mesafe katetmek gerekmez, Durkheim’ın Toplum=Tanrı özdeşliğine (ki hu özdeş lik, Atatürk’ün 1920’li yıllarm sonların da, Medeni Bilgiler (İnan 1988) için dikte ettirdiği ve kitaba geçen notlardaki “[Ce miyetten] başka fail yoktur. Üiuhiyette, timsali bir* şekilde düşünülmüş cemiyet dahi mündemiçtir” cümlelerinde yansı masını bulur), şeflik ilkesindeki şef-ulus
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S İ Y A S A L
özdeşliğini eklemek yeterlidir. Böylece, “Tann=Türk ulusu=Mustafa Kemal” öz deşliği elde edilir. Dolayısıyla, Mustafa Kemal'in ya da ulusun birinin yüceltil mesi, dolaylı olarak diğerinin de yüceltil mesi anlamına gelir. Hem ulusçuluğun mantığı hem de kut sallık boşluğu, ulusun ve Mustafa Kemal kutsallaştırılmasına katkıda bulunmuştur. 1924’de kendisinin.ve genel olarak bir ki şinin yüceltiîmesine karşı çıkan, bir kişi ye herhangi bir vatandaştan daha fazla ehemmiyet atfedi[meşinin, “her şeyi bir ferd-i milletin şahsiyetinde temerküz ettirıne"nin “layık” ve “lazım” olmadığını; ne kadar sevilirse sevilsin “mevcudiyet-i milliye”nin bir kişiye verilmesinin, “bir millet varlığı için, bir millet şerefi ve hay siyeti, bir millet büyüklüğü için” en bü yük “hata” olduğunu söyleyen Mustafa Kemal (1989, 2:203) 1928’den itibaren kutsallaştırılır, bir tapınma objesi, dinsel bir kişilik, bir resul, hatla zaman zaman bir ‘Tanrı’ haline getirilir. Yüceltme yeni dinsel biçim ler alır. 1930'larda Yakup Kadri, An (turasında, onun “Türk milleti nin maneviyetinden” (bunu “ulusçulu ğun tanrısından” diye okuyabiliriz) “risalet” aldığını; Ruşen Eşref “Resufün bir vasfı da; ‘Emin olm asıdır’ derler; bu, O’nda vardı!..." (Onaydın 1954, 48) diye yazarlarken, onu kitap getiren bir pey gambere benzetirler. Yakup Kadri, Ata türk’ün Sofrası’nı Isa’nın havarileriyle ye diği yemeklere benzetir. Yine pek çok şi irde Mustafa Kemal, ölüleri dirilten Isa, kavmini esaretten kurtaran Musa, insanlı ğın ikinci atası Nuh, darda kalanların im dadına yetişen Hızır, dünyayı düzeltecek Mehdi gibi resul ya da nebi peygamberle re ya da dinsel figürlere benzetilir (bu şi irlerin örnekleri Oy 1989’da bulunabilir). Cariyle (1976, 78), “insanların gerçek .çgüdüîeri Büyük Adam’da daima İlahî bir şevler bulmuştur. Onu bir Tanrı mı, pey gamber mi, ne olarak karşılayacaktır? Bu daima önemli bir soru olagelmiştir” der.
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
Bazı yazılarda yüceltme olabilecek en son noktaya götürülür, Mustafa Kemal tannlaştırılır. Yakup Kadri, CarlyleYn bü göz lemini doğrular gibidir. O (1991, 184), 1934’de, Mustafa Kemal’in edimlerini, Ki tabı Mukaddes’in “Tekvin” kısmında anla tılan T anrı’nm dünyayı yaratırk en k i edimlerine benzetir. Atatürk’ün ölümün den sonra, Nurullah Ataç, onun “Tanrıtürk" olduğunu; 1943’de Haşan Âli Yücel, Carlyle’ın Kahramaıılar’ınm R. N. Güntekin tarafından yapılan çevirisine yazdığı Önsöz’de, 1918-22 yılları arasında onun bir “Tanrı” olarak doğduğunu yazar. Ve birçok şiirde (bkz., Oy 1989, 55-62) Atatürk ‘Tanrı’ olarak resmedilir ve ona son suz bilgi ve güç gibi tanrısal nitelikler at fedilir. Dönemin pek çok şiirinde, İslâmî sem bollere tekabül eden Kem alist-ulusçu sembolleştirmeler oluşturulur. Fakat bu semboller, ulusçuluk-Isîâm karşıtlığı do layısıyla, aym zamanda birbiri ile karşıt laştırılır: Çankaya/Dolmabahçe-Kabe, Mevlit-Bizim Mevlit... gibi İslâmî sembol lerle Kemalizmin sembolleri karşı karşıya konur. İslâmî klişelerdeki “Allah”, “Mus tafa Kemal” ile değiştirilir: "Allahüekber"-"Atatürk Ekber", “besmele”-’’Musta fa Kemal"/”Atatürk”. Tapınma ululamanın zorunlu bir öğesi dir. Atatürk’ün tanrısallığına inancın ya nında, bir dinde olması gerektiği gibi, ibadet boyutu da vardır. Celâl Bayar’ın söylediği gibi “Atatürk’ü sevmek millî ibadet” haline gelir (Oy 1989, 55). “Millî Şef’e kopmaz bağlarlarla ve sarsılmaz inanla bağlanma’’, “Türkün ıralarından biri" olarak görülür (Duru 1938, 44). Yi ne Mustafa Kemal’in, T. Fikret’in “Fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür" sözleriyle di le getirdiği, özerk, eleştirel birey ideali ye rini, “Kamalizm dininin hiç şaşmayan, şa şırmayan orunçlu [?] ve coşkun tapkanı [zahidi, abidi|” (Aykut 1936, 79) olan bi rey idealine bırakır. Okulların ders kitap ları ve programları 1930larda CHP prog-
149
K
150
________ E
_________ M __________ A____________ L____________ I
ramına göre yeniden düzenlenir, kitaplar da “mukaddes" CHP’nin tanıtımına bü yük yer verilir. Yönetici kadro, 1930’larda bu ‘ibadet’i halka da yaygınlaştırmaya ça lışır. Örneğin, CHP’nin köylüler için 15 günde bir çıkardığı Yurt gazetesi (no: 15 (1,6.1934)), köylülere, 19 Mayıs'ta Sam sun’dan doğan “güneş"in, “Büyük Gazi”nin, “önünde eğilelim" telkininde bu lunur. Yine, Türkiye’nin çeşitli yerlerinde halk festivalleri şeklinde “Atatürk Günü" düzenlenir (bkz., Ulus, 2 1 ,2 3 .7 .1 9 3 5 ; 2.9.1935). Ve Türkiye bir “mukaddes mabed” haline gelir (aşağıda sözünü edecegimiz sivil dinin tapınma boyutu). Mustafa Kemal bir peygamber, bir Tan rı haline gelince, onun eserleri de bir va hiy haline gelir. Yaptığı konuşmalar birer 'hadis’, çevresi ‘sahabe’, özellikle Nutuk, hadis ile Kuran arasında bir statü kazanır ve (1958’de Osman Nuri Çerman’ın açık ça söyleyeceği gibi) “bir ilham-ı ilahi" ha line gelir. Kutsallık kazanan yazılar, eleş tirel bir bakışla okunmaz, okunması da istenmez. Otoriter bir ders kitabında, ör neğin, Nutuk’u, Türklerin, İslâm’ın kutsal metinleri nasıl okunuyorsa öyle, “hürmet ve tazimle” (TTTC 1934, 176) okuması gerektiği yazılır. YEN] DÜZEN/ MEŞRULAŞTIRMA: ÇÜNKÜ ATATÜRK... Mustafa Kemal’in yüceltilmesinde, yeni rejime bağlılığı sağlama ve yeni rejimi meşrulaştırma çabalarının önemli rolü ol muştur. Bilindiği gibi, Atatürk dönemi, Türkiye’nin Tanzimat’la başlayan Batılı laşma sürecinde en radikal evredir. 19231928 yılları arasında, Mustafa Kemal, Kurtarıcı olarak kazandığı muazzam ka rizmayla5 yıkılmaz sanılan geleneksel ku rumlan ve onları destekleyen zihniyeti birbiri ardına yıkarak Batılı bir devlet kurmuştur. Bu düşünsel ve toplumsal devrimler, Ziya Gökalp gibi “Garpta şark lı yaşayıştan usananların”, İbrahim Hilmi
,
Z____________ M
(Çığıraçan) gibi, kesif “cehalet ve taassup tabakasını" delip geçecek müstakbel, “ce sur” bir “inkılâp reisi”ni selamlayanlann, Abdullah Cevdetlerin, Kılıçzadelerin... kı sacası Tanzimat’tan bu yana şu ya da bu ölçüde Batılılaşmanın gereğine inananla rın, özellikle de Batıcı aydınların “uyanık uykularda" gördükleri “rüya’’larını ger çekleştirmiş, Mustafa Kemal onların gö zünde Şinasi’nin Reşit Paşa için söylediği sözlerle, bir “medeniyet resulü" (uygarlık peygamberi) haline gelmiştir. Mustafa Kemal, kendini bir Romulus yapan yeni Türk Devleti’nin kurucusu unvanını da kazanmıştır. Fakat Batılılaşma, hep bir meşrulaştır ma sorununu da birlikte getirmiştir. Gele neksel Osmanlı düzeni, şeriat düzeni de ğilse bile en azından Islâm açısından meş ru bir düzendir. Meşruiyet temelini Is lâm’da bulan geleneksel düzenin yerine Hıristiyan Batı’nın kurumlarmın alınma sı, ulemanın etkisindeki geniş toplum ke simleri tarafından hep bir ‘gâvurlaşma’, ‘frenk mukallitliği’ ve ‘kendi benliğinden uzaklaşma’ olarak görülmüş ve meşrulaş tırma özsel değerler bağlamında değil, araçsal ya da pragmatik çerçevede yapıl mıştır. Fakat, birçok kutsalın simgesi ha line gelmiş olan fes yerine, “Hıristiyanla rın beterinin" simgesi olarak görülen şap kanın giyilmesini, Hicri ve Rumi takvim yerine Miladî takviminin alınmasını ya da Kuran’m yazıldığı Arap harfleri yerine In cil’in yazıldığı Latin harflerinin alınması nı haklı çıkarma söz konusu olduğunda, pragmatik argüman inandırıcılığım hayli yitirir. Bütüncül Batılılaşmanın gerekli ol duğuna inanan etkin azınlık, halk kitlele rinin ve ulemanın Batılılaşmaya karşı di rencini kırabilmek için aradığı güçlü, karizmatik lideri Mustafa Kemal’de bulmuş tur. Fakat geniş halk kitleleri gözünde re jimin meşruiyetini sağlama sorunu çözül meden kalmıştır. Bu açıdan bakıldığında, Atatürk’ün yüceltilmesi ve onun etrafında bir ‘din’ kurulması, inkılâpların kabulle-
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S İ Y A S A L
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
i
irilmesi, rejime bağlılığın sağlanması ama cına da hizmet eder. Çünkü, kahraman kutsallaşınca, onun edimleri, sözleri de ve hatta kullandığı nesneler, gittiği yerler kutsallaşır. Dolayısıyla, Batılı kurumların salt Atatürk tarafından istenmiş ve alın mış olması onları kendiliğinden kutsal laştırır ve millileştirir. “Bu rejime, onun esaslarına ve yöneticilere niçin uymalı yız" sorusuna verilen yanıt Atatürk zama nında olduğu gibi, şimdi de temelde aynı dır ve aşağı yukarı şudur: “Çünkü Ata türk öyle yaptı i dedi i istedi,”6 Böyle bir insan tarafından istenen ve temelleri atı lan rejimin her ne pahasına otursa olsun korunması haklı olur, Atatürk’e duyulan bağlılık, sevgi ve saygı yeni düzeni yerleştirmeye hizmet eden bir sivil din işlevi de görür. Her dev letin bir din üzerine kurulduğunu savu nan Rousseau, genel iradenin hüküm sür
düğü gibi toplumda yurttaşlara yurttaşlık görevlerini sevdirecek, tanrı sevgisini ka nun sevgisi ile birleştirecek, iyi yurttaşlığı besleyecek, devletin temellerini sağlam laştıracak, vatana ve devlete bağlılık duy gusu aşılayacak, devlete hizmet etmenin Tann’ya hizmet etmekle bîr ve aynı şey olduğunu öğretecek bir dinin varlığını hükümet açısından çok önemli bulur. Antik sitelerin dinleri, özellikle Sparta’nın dini, sivil dinin tipik örnekleridir. Antik siteler kendi Tanrılarıyla, kahramanlarıy la, bayramlarıyla, belirli günlerde yapılan törenleri ve ayinleriyle bir tapınaktır. Is lâm şeriatı da Tanrıya hizmetle rejime hizmeti birleştirmiştir, Kemalizmi Türkiye’nin sivil dini, Mus tafa Kemal’i de bu dinin peygamberi ola rak yorumlamak yanlış olmaz. Mustafa Kemal’in kutsallaştırılması, düşüncelerine ve eserlerine bağlılık duyulması, törenler-
K.
152
t
M
A
le saygı gösterilmesi, Atatürk-Cumhuriyet özdeşliği dolayısıyla, aynı zamanda, rejime bağlılık, rejimi sevmek demektir. Bir bozgun ve savrulma döneminde bü yük acılar, heyecanlar yaşayan 1908’liler kuşağı ona saygı ve bağlılık duymayı ve bunun bir sonucu olarak onu yüceltmeyi, siyasî, İnsanî ve tarihsel koşulların bir araya gelmesinin sonucu olarak fakat en çok da minnet duygusuyla ahlaksal bir görev olarak görmüşlerdir. Onu, ikbal beklentisiyle samimiyetsizce yüceltenler olmuş olabilir, fakat büyük çoğunluğu nun samimiyetinden kuşku duymak için bir neden yoktur. Nitekim Atatürk öldük ten sonra, onu yüceltenlerin hiçbiri -Sovyetler Birligi’nde Stalin’i yüceltenlerin sonradan dediği gibi- “korktuğumuz, mecbur olduğumuz için yüceltmek zo rundaydık” dememiştir. Ayrıca, bu yü celtmeler temelsiz de değildir. Mustafa Kemal’in inisiyatifiyle, etkisiyle veya kat kısıyla başarılmış İşler art arda eklendi ğinde, hangi metafizik ve tarih kuramı açısından bakılırsa bakılsın, Mustafa Ke mal sıradan olmayan büyük bir özne ola rak belirir. Atatürk bu dünyada kendisinin varolu şu ve misyonu ile ilgili hislerini, metahzik-dinsel konulardaki düşüncelerini, kendisinin tanrısal alemle ilişkisini nasıl gördüğünü kimseye açmamıştır. Kendisi ne “sen Allah’sın” dediklerinde Allah kav ramının insan zihninin çok zor kavraya bileceği metafizik bir mesele olduğunu söylemiştir. Fakat, yüceltilmek hoşuna gitmiş olabilir. Çünkü, her insan gibi in san varoluşunun sınırlılıklarını aşmayı, bir yıldız olmayı, etkili olmayı, iz bırak mayı, ölümsüz olmayı şiddetle arzuladı ğından emin olabiliriz. Ama tanrılık, pey gamberlik iddiasında bulunmamıştır. Ya nılmadığını söylemiştir fakat, yanılmazlık iddiasında bulunmamıştır. Kendisine bağ lılık yemini edilmesini, tapılmasını iste memiştir. Yüceltmeler ve övgüler karşı sında, en belirgin özelliği olan gerçekçili
L
I
Z
M
ğini ve sağduyusunu korumuştur. Yakın çevresi ile ilişkilerinde hep konuksever, sohbet sever, hatır gönül bilir, dostluklannda vefalı, şakacı, kendisiyle alay edebi len bir insan olarak kalmıştır, (Nitekim insan Atatürk’ü en iyi, yakın çevresinde bulunanların yazılarından tanıyoruz.) Naçiz vücudunun toprak olacağının far kında olmuştur. Bununla birlikte, tarihsel olayların yönlendirilmesinde ve halkların siyasî eğitiminde kahramanların önemli bir rol oynadığına, kitlelerin kahramanlar tarafından yönlendirilmesi gerektiğine inanmıştır. Yüceltilmesine karşı çıkma ması, kişisel nedenlerden belki de daha çok, kurduğu ve ulusun yararına olduğu na kuvvetle inandığı rejimin pekişmesine yardımcı olacağına inanmasındandır. ____________ 1938 5PNRA5J____________ Türk siyasî hayatı için ilginç olan nokta, Atatürk’ün, öldükten sonra da siyasî, ka musa! ve kültürel yaşamda merkezî yerini korumasıdır. Bunu şöyle açıklayabiliriz; 1) Daha sonra iktidara gelen kadrolar (İnönü ve Celâl Bayar) Atatürk’ün davası na inanm ışlardır ve k en d ilerin i Ata türk’ün mirasını korum akla yükümlü görmüşlerdir. 2) Türkiye’nin en güçlü ve örgütlü kurumu olan ordu, Atatürk’ün devrimlerine ve ideallerine bağlı kalmış, Atatürk’ün ilke ve inkılâplarından sapma olarak değerlendirdiği durumlarda uyarı larda veya müdahalelerde bulunmuştur. 3) Bu kadrolar, İslâm gibi güçlü bir moral desteğe sahip potansiyel veya edimsel muhalefete karşı Cumhuriyet’i sürdür mek için Atatürk’ün karizmasının yıpra tılmaması, tersine beslenmesi ve sürdü rülmesi gerektiğine inanmışlardır. Nite kim, Atatürk’ün SCF’yi kuran arkadaşla rını 1939’da siyasî hayata davet eden İnö nü'nün tek koşul olarak “Atatürk’ün şah sı ile uğraşmak olmayacaktır" koşulunu koyması, “Cumhuriyeti ve inkılâpları ko rumak ve devam ettirm ek" için “Ata-
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S İ Y A S A L
turk’ü korumak vazifedir" inancına daya nır. Aynı inanç, “Atatürk Aleyhine İşle nen Suçlar” kanununun da gerekçesini oluşturur. Son olarak, 4) bu inançların bir sonucu olarak, eğitim aracılığıyla genç kuşakların zihinlerinde Atatürk imgesi nin sürekli olarak yeniden üretilmesidir. Atatürk'ün ardından. Tek Parti rejimi nin cumhurbaşkanlığına İsmet İnönü se çilir. Atatürk “Ebedî Ş e f’ olarak, İnönü “Milli Ş e f’ olarak anılır. İnönü kendini her ne kadar Atatürk’ün mirasını koruma ve geliştirmekle görevli görse de, Tek Par ti rejimi tek adamsız olamayacağı ve Millî Şefin de az çok Ebedî Şef kadar üstün ni telikli olması gerektiğinden, İnönü döne minde Atatürk’ün karizması dondurul muş, İnönü daha önplana çıkmıştır. Ör neğin, paralara, pullara İnönü’nün resmi basılmış; şimdi olduğu gibi, bir uygula mayı meşrulaştırmak Atatürk adına mü racaat edilmemiş; Anıtkabir’in yapımı ağırdan alınmıştır. 1946’da çok partili döneme geçişle bir likte, kahramanlar dönemi de sona erer. Demokrasinin genel ve eşit oy ilkesi gere ği, herkes iktidarın belirlenmesinde söz sahibi olur. “Halk için iyi olanı, elitler de ğil, halk kendisi bilir ilkesi” önplana ge çer. CHP’ııin paternalist ve otoriter ikti dar anlayışı sona erer; Tek Parti dönemin de iktidar tarafından eğilimleri belirlen meye çalışılan kitleler, iktidarı belirleme fırsatına kavuşur. Bu arada, tek partili dö nemde oyları önemsenmeyen toplumun dindar veya gerici kesimlerinin oyları da değer kazanır, bu oyları toplamak için, zorunlu olarak partiler arasında rekabet başlar. Rekabet, demokrasi tarihimizin geleneksel hastalığını. Batılılaşma yönün deki uygulamalara karşı, dinsel duygulara müracaau tekrar depreştirir.7 Bu kesimle ri tatmin etmek için CHP, 1946 sonrasın da bu yönde adımlar atmış, laiklik ilkesi ni yumuşatmıştır. Bu uygulamalarıyla CHP, Kemalist devrimcilerin desteğini önemli ölçüde kaybetmiş, fakat yeni din
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
politikası ile de dindar ve gerici kesimle rin oylarını kazanmayı da başaramamış tır. DP ise, Bayar aracılığı ile Atatürkçüle re, Menderes aracılığı ile dindar ve gerici k esim lere hoş görünm eyi başarm ış, 1950’de iktidar olmuştur. DP, siyasî rakibi CHP’yi ve onun lideri İnönü’nün karizmasını yıpratıp sıradan bir muhalefet partisi lideri haline getir meye çalışırken, Atatürk’ü önplana çıkar mıştır. Paralara tekrar Atatürk’ün resmi basılmış, devlet dairelerinden İnönü’nün resimleri kaldırılarak, sadece Atatürk’ün resmi asılmış ve Anıtkabir’in yapımı ta mamlanmıştır (1953). iktidarının ilk yılmda Ticanîlerin Atatürk heykellerine git tikçe artan saldırılarım, “Cumhuriyete ve inkılâplar rejimine tevcih edilmiş" bir sal dırı olarak değerlendiren DP hükümeti, 1951’de “Atatürk aleyhine işlenen suçlar hakkında kanun”u çıkarmıştır. Bu dö nemde, Islâm’ın eğitimde ve kamusal ya şamda yerini almaya başlamasıyla, Ata türk bir tanrı mertebesine yüceltilmeden ve metafizik bir çerçeve ile de açıkça iliş ki lend iril meksizin, fakat sadece Kurtarıcı, Ulu önder, Kurucu ve Cumhuriyet’in İde allerini, felsefesini, yaşam tarzım temsil eden bir sembol olarak partilerüstü bir konuma yükselmiştir. CHP’nin, soğuk savaş döneminde, oy kaygısıyla ortanın solu veya sosyal de mokrasi gibi Kemalizmle bağdaşması zor akımlara yönelmesi, Atatürk’ün iyice par tilerüstü ve ulusal bir sembol olmasına yol açmıştır. Bu ulusal sembolü ve onun bir eseri ve mirası olan “Cumhuriyeti ve inkılâplar rejimini” “koruma ve kollama” işini, oy endişesi olmayan ve partilerüstü bir kurum olarak Silahlı Kuvvetler üslen miş, gerektiğinde siyasal alana müdahale ederek siyasetin sınırlarını belirlemiştir. Bugün Türkiye’de birbirine zıt siyasal Hkir ve eğilimleri olan çok çeşitli kişi ve gruplar, rejimle özdeşleşen ve saygın bir ulusal değer haline gelen Atatürk’ün söz lerini ve ilkelerini, kendi davalarım meş-
153
K
154
E
M
A
rulaştırmak için kullanmışlardır ve kul lanmaktadır, Bunu kimisi Cumhuriyet’e karşı “görünmemek" için, kimisi onun saygınlığından yararlanmak için, kimisi gerçekten Atatürk’ü sevdiği için yapmak tadır, Son derece esnek, siyasal ve ekono mik doktrinler karşısında pragmatik bir bakış açısına sahip olan ve düşünceleri sürekli gelişip değişen Atatürk’te herkes işine gelen bir söz, bir eğilim veya bir ilke bulabilmekte ve kendine uygun bir Ata türkçülük üretebilmektedir. Bunu yapar ken de Atatürk’ün kendine uygun olma yan düşüncelerini görmezden gelmekte, eğer imkânı varsa, (Atatürk’ün 19201923 arasındaki konuşmalarından dindar bir Atatürk üretmeye çalışan 12 Eylül yö netiminin yaptığı gibi) aykırı düşüncele rini örtbas ederek yapmaktadır. Böylece, solcu, sağcı, dindar, ateist, demokrat, elitist. Batıcı, Türkçü, küreselci, içe kapan macı... Atatürkçülük yorumları ortaya çıkmaktadır. Ve ‘gerçek’ ya da resmi Ata türkçülük yorumu da iktidar ve otorite ilişkileri ile belirlenmektedir. Son olarak Kemalizmin amaç-araç çe lişkisi olarak adlandırabileceğimiz bir çe lişkisine işaret edelim. Kemalizmin temel misyonu, sosyal Danvinist bir espri için de algılanan uluslararası arenada yenil meyecek, yeni bir Sevr dayatması ile kar şılaşmayacak güçlü bir ulus-devlet yarat maktır. Atatürk bunun için tam Batılılaş manın gereğine kuvvetle inanır. Bu yolda devrim leri o, muazzam karizm asıyla emr-i vakilerle yapar. Bir diktatör gibi görünmekten rahatsızlık duyan Mustafa Kemal çok partili demokrasiye geçmek istemiş, fakat halkın serbest iradesinin kurulan yeni rejimi onaylamasını da bek lemiş ve istemiştir. Halkın onaylamaya cağı az çok anlaşılınca, deneye son ver miş, -belki geçici belki sürekli olmak üzere- daha otoriter bir tek parti yöneti minde karar kılmıştır, Atatürk zamanın da Batılı olmanın zorunlu koşulu olma yan demokrasi, -Özellikle ikinci Dünya
L
İ
Z
M
Savaşı’ndan sonra- Türkiye için, daha çok dış dinamikler nedeniyle, bir zorun luluk haline gelmiştir. Ne var ki, devrim leri yapan ve onu koruyan irade ile az çok demokratik sayılan prosedürlerle be lirlenen halk iradesi her zaman örtüşmemiş, Kemalist Cumhuriyet'İ demokratik yollarla sürdürmek zaman zaman sorun olmuştur. (Bu sorunların boyutları, hatta varlığı ve yokluğu tartışılabilir.) Böyle durumlarda, Kemalist cumhuriyetin ko ruyuculuğunu üstlenen Silahlı Kuvvetler (örneğin, 27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971, 12 Eylül 1980, 28 Şubat 1997’de olduğu gibi) müdahale etmiştir. Bu dönemlerde demokrasiye ara verilmiş, özgürlükleri kısıtlanmış, hukuk zorlanmış, insan hak ları ihlal edilmiş ve yeni anayasalarla ola ğan dönemlerdeki siyasetin çerçevesi be lirlenmiştir. Bu kriz durumlarında müdahaleyi haklı çıkarmak için, normal zamanlarda da halk oyunun izin verilen sınırların dışına çık maması, Cumhuriyet’in temel ilkelerin den ayrılmaması için, bu ilkelerle özdeşle şen Atatürk’e bağlılık aşırı biçimde vurgu lanmıştır. Bu dönemlerde esas olarak SCF deneyi sonrası başlatılan kampanya for man yeniden uygulanmıştır. (Hatla, 12 Eylül’ün lideri Kenan Evren, Atatürk rolü ne girmiş, bastonla ve fötr şapka ile dolaş mıştır.) Ve bu döngü belirli aralıklarla de vam eder ve Atatürk, eğitimdeki, kamusal yaşamdaki merkezî yerini korur. “Cumhuriyetin ve inkılâplar rejiminin” korunması açısından sonuçlara baktığı mızda bu modelin şimdiye kadar başarılı olduğunu kabul etmek gerekir. Bu mode lin bir parçası olarak Atatürk imgesi, Ke malizm ile kesişme noktalan olan radikal sol harekete karşı çok etkili olmasa bile, kendini Atatürk’e ve Kemalizme karşıt olarak tanımlayan İslamcı veya gerici ha reket karşısında, örneğin, Atatürk’ün fo toğrafı ve 1930’ların havasını çok iyi yan sıtan Onuncu Yıl Marjı çok etkili olmuş tur. Fakat, bu modelin, Kemalizmin Tür-
A T A T Ü R K
İ M G E S İ N İ N
S İ Y A S A L
kiye’yİ tam Batılı bir ülke yapma misyo nunu gerçekleşmesi için, ortadan kaldırıl ması gereken pürüzlere, daha doğrusu ge leneksel pürüzlerin değişik biçimde sür dürülmesine yol açmıştı. Bunlardan biri si, skolastiğin tipik özelliği olan doğru nun ölçütü olarak otoritecilik anlayışının, eğitimde ve bazı çevrelerde Kemalist sko lastik şeklinde sürdürülmesidir - ki fikri hür, irfanı hür, vicdanı hür” deyişinde di le gelen modern insan idealiyle çelişir. İkincisi, birinciye bağlı olarak, modeli Batı’da olan rejimin, orada olduğu gibi, ör neğin halk iradesine, insan doğasına, hal kın mutluluğuna, evrensel ahlak değerle rine ilişkin kuramlara müracaatla değil, hâlâ, antik ve dinsel bir anlayışla, “Ata türk böyle istedi / yaptı" ya da “o olsaydı böyle yapardı” formülü ile meşrulaştırıl-
Y A Ş A M D A K İ
R O L Ü
masıdır. Son olarak, “kendisi için en iyi olanı halk kendisi b ilir” ilkesi yerine “halk için en iyi olanı elitler bilir” ilkesi nin sürdürülmesidir. Bu anlayış halkı yanlış yapmaktan korumuş olabilir, fakat hep çocuk kalmasına, bileği güçlü, karizmaıik bir lider ya da bir “Baba” arayışında payı da vardır. Bu son nokta ile ilgili bir kıssa ile noktalayalım. Atatürk, “Türk milleti kendini ne zaman kurtulmuş saya bilir?" diye sormuş. Haşan Ali Yücel, “Pa şam" demiş “Türk milleti ne zaman kur tarıcı arama ihtiyacını duymayacak duru ma gelirse o zaman kurtulmuş olur.” Ata türk tartışmayı şu sözlerle toparlamış: “Hepiniz enteresan fikirler söylediniz. Fa kat (Yücel i göstererek) bu çocuğun ileri attığı [fikir], bizi derin derin düşündür meye değer bir fikirdir,” □
DİPNOTLAR 1
Türkiye'nin bu rejimlerden etkilendiği varsayı lır genellikle. Fakat örneğin, her ikisi de Ata türk’ün dava arkadaşı olan F. R. Atay ve M, E, Bozkurt, asla bir kara çalma amaçları olmaksı zın, Mustafa Kemal’in bu rejimleri etkilediğini kabül ederler. Hitler, Atay'ın bulunduğu bir Türk heyetinin önünde, kendisinin ve Mussolinin, Mustafa Kemal'in öğrencileri olduğunu söylemiştir (Atay 1984, 319). Mahmut Esat Boz kurt (1995, 107), bu rejimlerle Kemalist rejimin benzerliğini kabul eder fakat etkileyen tarafın Kemalizm olduğunu ileri sürer.
2
Fakat, Atatürk devrimlerin İslâm içinde meşru laştı olabileceğin e inancını korumuş gibi görü nür. örneğin, TTTC 193Vde (s. 118), "Muhammed'in mesleğinin ruhunun Cumhuriyet döne minde hakkıyla idrak edildiği ve gerekenin ya pıldığı” yazılır ki bu, devrimlerin Islâm açısın dan meşru, dahası İslâm’ın bir gereği olduğuna inandıklarını gösterir.
3
Kitabın yen i bask ıs ı: 5a ğ d u yu : Ta n rn a U ğ m İlm i h a li (İst.: Kaynak, 1995).
4
Şerif M ardin (1992, 123), kurucu kuşağın 1946'dan sonra manevi boşluktan şikayet eder lerken "kesinlikle" kendi duygularını ifade et tiklerini ileri sürer.
5
Kendilerine şapka giydirdiği için Atatürk'ü Di yanet İşleri Reisi Rıfat Börekçi'ye şikayet et mek isteyen din adamlarına Börekçi, "Efendi ler, onun her yaptığı doğrudur. Eğer dininizi değiştirin derse, tereddüt etmeyin, onda da bir hikmet vardır" der. I. H. Sevük de, Atatürk Kastamonu’da "Bunun adına şapka derler" demeden önce "birimiz giyse binimiz saldırır dı, o sözden sonra hepimiz giydik" der. Bu sözler Mustafa Kemal'in karizmasının ne ka dar büyük olduğunu gösterir. Yeni bir din ge tiren bir peygamberin karizması herhalde da ha fazla olamaz.
6
Atatürk'ün ölümünden hemen sonra, Kazım Özalp, Celâl Bayar's, sorgusuz sualsiz uyulacak bir yol gösterici otoritenin olmadığı anlamın da, Islâm skolastiğinin ünlü ifadesini kullana rak, "Celâl artık 'kaale Atatürk' yok" der.
7
Bu eğilim o kadar güçlüdür ki, TCF programı na, partinin "efkar ve itikadat-ı diniyeye hür metkardır" cümlesini koyar. 5CF kurulunca, Atatürk'ün SCF'ye verdiği kız kardeşi Yalo va'nın köylerinde din propagandası yapar, Çok partili dönemde ise her parti az ya da çok din se! duygulara müracaat etmiştir.
J55
Egemen İdeoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri: Kavramsal ve İlişkisel Bir Analiz ÜMİT Cİ ZRE
ürk Silahlı Kuvvetleri (TSK), Tür kiye’de rejimin kurucu/resmî ide olojisinin, yani Kemalizmin asli ta şıyıcısı olarak kabul edilegelmiştir. Bu, hem TSK’nın kendisini böyle algılaması, rejim içindeki konumunu ve işlevini böy le anlamlandırması bakımından; hem de Kemalizmi bir politik ideoloji olarak be nimseyen ya da ona eklemlenen düşünsel akımlar açısından böyledir. TSK, politika ya ilişkin söylemiyle ve politik faaliyeti tasarlama biçimiyle, belirleyici bir işleve sahip olmuştur, TSK’nın kurucu/resmî ideolojisiyle bağlantısı sorunu, bu bakım dan önem taşımaktadır. Söz konusu bağlantı sorunu, iki çok te mel eksen üzerinde incelenmeli. Bunlar dan ilki, resmî ideolojinin, TSK’nın siya sal, toplumsal hatta ruhsal (ya da kültü rel) iktidarına hizmet eden, ona meşru iyet sağlayan naglantı eksenidir. Bu ek sen, TSK’nın iktidarını çeşitli biçimlerde ifade eden “siyaset üstülük", “tarafsızlık" geleneği ve “bekçilik rolü" gibi tanımlayı cı sıfatlarla iç içe geçmiştir. Bu rolleri sorunlaştırmadan yana bir araştırmacı ola rak benim ikame edici tanımlamam “siya sal özerklik” olageldi.’ TSK, ikinci bağ lantı ekseninde, resmî ideolojiyi, siste min, kurumların, aktörlerin, bireylerin kalbine, bilincine ve dokusuna yedirerek yeniden üretmektedir. Askerî bürokrasi,
T
resmî modeli, askerlik yoluyla toplumun tüm erkeklerine benimsetme kolaylığına sahip olmakla kalmayıp, Cumhuriyet mo dernleşmesinin ve Batılılaşmasının kuru cu, taşıyıcı ve kollayıcı ajanı sıfatıyla, top lumun tüm girinti ve çıkıntılarına, yaşlı, genç, kadın tüm nüfusa toplumsallaşma yoluyla ulaştırmaktadır. Rejimin kurucu ideolojisini yeniden üretme misyonunu mümkün kılan en önemli etken, TSK’nın resmî ideoloji adına ülkenin kim tarafın dan ve nasıl yönetileceğine ilişkin son söz söyleme hakkını elinde tutabileceği stra tejik bir konumdan, siyasete şu ya da bu yolla müdahale etme yeteneğini sürdür mesidir. Bu iki eksenin içerdiği ve ima ettiği ol guları, etkileri açıklayıp sorunlaştırmaya geçmeden önce resmî ideolojinin muhte va ve dışavurum biçim inin de zaman içinde değiştiğini not etmek gerekir. Eski Cumhurbaşkanı Süleyman D em irel’in 1980’li yıllarda yaptığı düz bir tespit, bu gerçeği netlikle ortaya koymakta: “On se ne içerisinde, birinde ihtilale gerekçe sa yılan bir mesele, diğerinde tamamen yer ve yön değiştirebilmektedir... 1960,., kuv vetli icraya karşıdır, 1980 darbesi kuvvetli icra aramaktadır. 1971 reformcudur...”2 28 Şubat 1997 müdahalesi ise siyasal Is lâm’ın yükselttiği kimlik politikalarına karşı belirli bir yaşam tarzını ve rejim
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
kimliğini (modern, çağdaş, laik sıfatlarıy la) ve siyasal partiler kon fi gürasy onunu tercih ederek, siyasal alanda bir tasfiyeye başvurdu. Islâm-devlet ilişkisini, sınırları daralmış yeni bir modele kaydırdı. Devle tin laiklik ve kimlik siyasetini, müzakere ve tartışma kapılarını kapatarak sıfır top lamlı bir oyunmuşçasına yeniden formüle etti. Siyaseti, bizatihi bu tür yaşamsal ko nulara ilişkin hedefleri, kamusal arenada tartışma, ikna, diyalog yoluyla belirleme faaliyeti olmaktan çıkardı. Siyasal katılımı ve aktif vatandaşlık öğesini zedeleyerek, “kuvveti, aktörleri, faaliyet alanı” yeniden tanımlanan bir kamu felsefesini yürürlü ğe koydu, 1960, 1971, 1980 müdahalele rinde olduğu gibi, meşruluk kaynağı ola-
“Atatürk kültü, iki yüz yıldır Batı hegemonyası karşısında ezilmiş, kendim güvenini kaybetmiş, kompleksli bir aydın kitlesinin bir ulusal kahraman' özlemine yanıt vermiştir. (...) Kemalist rejim devrimci ahhmlar içindeyken Atatürk kültü içten ve coşkulu bir inanç içinde yaşanmıştır: (Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası)
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
rak bu kamu felsefesini işaret ederek, dü şünce ve eylem planında bu felsefeye hiz met etmeye çalıştı. Yani, TSK ve Kema lizm ilişkisinin kesişen iki ekseni üzerin de yürüdü. Ancak birçok can alıcı noktada bu mü dahaleler birbirinden farklılaştı. Resmî ideolojiye farklı anlamlar yüklendikçe T SK -rejim b a ğ la n tısın ın tayin ettiği askerîyenin siyasal rolü, motivasyonları, stratejileri ve müttefikleri değişime uğra dı, Bu değişim sonrasında da resmî ide oloji ve onun cisim lendiği kurumlar, alanlar ve araçlar farklılaştı. REJİM-ASKER-SIVIL ARASINDA ‘ETKI1EŞIM’ Mİ, KISMf İLİŞKİ' Mf VAR? Rejim-asker bağlantısının evriminden söz edince, içinden geçtiği tarihsel dönemeç leri ve askeri bürokrasinin sistem içinde oynadığı rolü birinci eksen üzerinde sap tamak amacıyla, önce, 2000’lerin başında gelinen noktadan işe başlayalım: Bölge sinde ve iç siyasette etkinliği çok yüksek bir ordu yapılanması ile karşı karşıyayız, 2001 yılı savunma harcamaları gayri safi millî hasılanın yüzde 3.3’ü olarak belir lenmişken, bu bütçenin dışında yer alan Savunma Sanayii Müsteşarlığı fonları, dış krediler ve gizli bazı kalemler göze alındı ğında bu rakam iki katına çıkabilmekte dir.3 TSK, bütçeden edinmek istediği sa vunma payını koşulsuz elde etmekte, bu payın tutarı ve nasıl harcanması gerektiği, parlamentoda gerçek bir denetime tâbi tutulmamaktadır. Silah tedariki, personel ataması, tayin, terfi ve cezalandırmalarda, kuvvetlerin dengelenmesi ve eğitim prog ramlarının düzenlenmesinde ve moderni zasyonunda, yani “içişlerinde” özerk ka rarlar alabilmektedir. Silah sanayiinin tüm dünyada uluslararasılaşması trendine uygun olarak Türk askerî sanayi komp leksi, 1990'larda büyük önem kazanan ve sonraki bölümlerde inceleyeceğimiz “iç tehdit” (Kürt milliyetçiliği ve siyasal Is-
K
i 58
E
M
A
lâm) ve varlığını sürdürdüğü ileri sürülen bölgesel dış tehditler nedeniyle devleşe rek ekonominin birçok alanına girmeye başlamıştır. Ördü üst kademesi, öncelik lerini ve niteliğini kendisinin tayin ettiği çok hırslı bir modernizasyon programına angajedir. Profesyonel işlevlerin yerine getirilme sinde kurum dışı müdahalelere karşı ku rumsal özerkliği koruma kıskançlığı dün yanın birçok ordusunda gözlemlenebile cek, anlaşılır bir vakıadır Ayrıca, savun ma politikalarının bazı alanları meşru bir biçimde gizlidir Ancak, özellikle Soğuk Savaşın sona ermesinden sonra ''ordula rın demokraLik deneLimi" kavramı çok et kin bir biçimde globalleşti. Avrupa Birliği ve NATO’nun, kendileri ile bütünleşmek isteyen Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine önerdikleri bir koşula dönüştü. NATO bünyesinde kurulan “Barış için Ortaklık" birimi sırf bu misyonu gerçekleştirmek için örgütlendi. Demokratik denetim, üç temel alanda icranın askerî bürokrasiyi denetlemesi, yasama meclisinin de hem icrayı hem orduyu denetlemesi ya da yeni ifadeyle, gözetim altında tutması anlamı na gelmekte:4 İç politikada ordunun siya sete müdahalesinin engellenmesi; savun ma bütçesi, silah temini, personel ve üc ret, atama, tayin ve terfi politikası ile gü venlik tehdidinin askerî stratejiye dönüş türülmesine. ilişkin politikaların sivil ira de tarafından kararlaştırılm ası; ve son olarak dış politikaların temel parametre lerinin çizilmesinde ordunun etkileme potansiyelinin denetim altında tutulması. Soğuk Savaş sonrası dünyasında askerî bürokrasi üzerinde sivil siyaset sınıfının, onun üzerinde de toplumun “demokratik" denetimi esas olmuş ve askerî bürokrasile rin siviller aleyhine bir siyasal rol üstlen me maliyetleri çok yükselmişken, Türki ye’de tersi trend hüküm sürmektedir. TSK, 28 Şubat 1997 müdahalesinde olduğu gibi demokratik yollarla işbaşına gelmiş hükü metlerin üstüne, hem de yine Anayasaya
L
İ
Z
M
dayanarak, çıkabilm ekted ir, “Siyasal özerklik" olarak ifade edilmesi gereken bu durumda, TSK iç ve dış siyasette ve kendi kurumsal alanına giren konularda tercih, kaygı ve itirazlarını belirtmede asker dışı toplumlara (sivil, siyasal, ekonomik top lumlar) göre ayrıcalıklı bir konumdadır. Söz konusu m üdahaleden bu yana, TSK'nm siyasal özerkliği, sivil siyasetin “doğru" kulvarda yönlendirilmesi amacıy la mikro siyasa! düzleme sıçramış, aleni leşmiş, askerî alan dışına müdahale oranı artmış, TSK’nm arkasındaki toplum deste ğine verilen önem yükselmiştir. TSK’nm siyasal özerkliğinin ya da sivil icranın yanında bir paralel iktidar odağı olmasının kaynağı nedir? Nasıl olmakta dır da Türk askerî bürokrasisi Batı dışı or duların çoğunun bile çoktan yitirdiği bir ağırlık ve nüfuzu, üstelik “siyasetüstü”, “nöLr" ve “tarafsız" imajlarını çok da ze delemeden korumaktadır. Savaş tehdidi nin asgarîye inmesiyle, bütün dünyada ulusa) güvenlik politikalarının belirleyicisi olan siyasal korkular yerini İktisadî müla hazalara, yani savunma bütçelerinden ta sarruf eğilimine bırakırken, zorunlu as kerlik radikal bir biçimde tarihe karışır ken ve ordular bir varoluş krizine itilmiş ken, nasıl olmaktadır da TSK, savaş ve or du sosyolojisindeki bu mini-rönesansın dışında kalmaktadır? Misyonunu, anlamı nı, önemini siyasal ve toplumsal ağırlığım hâlâ devletin bekasına yönelik Soğuk Sa vaş korkularına dayalı bir güvenlik anlayı şından daha sivil ve daha barışçıl bir gün deme kaydıramamaktadır. Askerî bürok rasi, Batı’daki orduların maruz kaldığı va roluş krizinden ve bu krizin yol açtığı ye niden tartışma, düşünme ve yapılanma or tamından uzak kalarak, Avrupa Birliği’ne (AB) aday ülke konumundaki Türkiye’nin 1993 Kopenhag AB Zirvesi Sonuç Belgesi’nde dile getirilen üyelik koşullarını yeri ne getirememe durumuna nasıl ve niçin katkıdabulunmaktadır? Bu ve buna benzer sorulara cevap oluş-
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
Ordu YardımUtpna Kurumu (OYAK), Türkiye ekonomisinin önemli bir aktörü olmak yanında, ordu mensuplan için imtiyazlı bir 'iç ekonom i" varetmesiyle, askerî-bürokratik ditin sınıfsa! karakterini çözümlemede dikkate ahnmalıdtr. OYAK, ordunun burjuvaziye entegrasyonunun bir aracı olarak mt düşünülmeli; yoksa ekonomi ve burjuvazi üzerindeki ordu denetiminin mi?
turan en yaygın değerlendirme şudur; TSK, dönüştürücü bir kamu felsefesinin (Kemalizmin) kurucu, taşıyıcı ve yayıcı bir ajanı olarak, laiklik, modernlik ve çağdaş medeniyete ayak uydurma şeklin de algıladığı rejimin temel payandalarının muhafızlığı rolünü tarihsel olarak özüm semiş ve içseli eştirmiş Lir, Bu payandaların tehlikeye girdiğini gördüğü anda, biçimi ne olursa olsun müdahale eder. Bu cevap, Cumhuriyet’in dayandığı ilkelerin tartışıl mazlığı ve TSK’nın resmî ideoloji ile bağ lantısının organik niteliği üzerine inşa edilmiştir. Bu nedenle, askeri bürokrasi nin siyasal etkinliğini büyük ölçüde açık lamasına rağmen tarih-asker, toplum-asker, sivil-asker ve rejim-asker bağlantıla rının dinamik boyutlarını, karmaşık nite liğini, ortaya attığı yeni soruları cevaplayamaz. Bir gerçeğe parmak basmakla, onun sorunlu özünü görmezlikten gel mek ayrı şeylerdir T SK ’nın kendisine biçtiği platonik
“bekçilik” misyonu, sivil-asker ilişkileri modellerinde zaman içinde oluşan deği şimleri yani tarihselligi reddeden, sürek liliğe öncelik veren bir şablon içinde su nulmakta. Dolayısıyla, bu ülkede her hangi bir anda varolan sivil-asker ilişkisi nin niteliğini açıklamakta yetersiz kal maktadır, TSK’nın siyasal özerkliliğinin göstergesi olarak aldığımız siyasal giri şimleri, uyarı, yönlendirme ve vetoları si vil siyaset geleneğinin, kurum ve sınıfı nın güçsüzlüğünden mi kaynaklanmak tadır? Rejimin temel ilkelerinin siyaset sınıfınca yanlış kavrandığı ya da yanlış yöntemlerle uygulandığı durumlarda mı zuhur etmektedir? Yoksa TSK ile sivil si yaset arasında oluşturulmuş zımni bir karşılıklı taviz anlaşmasından mı söz et mek gerekir? Hakim ideolojiyi büyük öl çüde benimsemiş başbakan, siyasal parti ve hüküm etlerin bile (2 8 Şubat 1997 müdahalesi sonrası ANAP hükümeti gi bi) TSK ile sürtüşme noktasına gelmeleri
K
160
E
M
A
nasıl açıklanabilir? “Siyasetüstü" imajın bir ordunun siyasete müdahale yeteneği ni artırdığım kabul ettiğimizde* TSK’nın 1995 seçimlerinden bu yana terk ettiği “perde gerisi rol "ün yerini alan aktif ve enerjik siyasal etkinliği, “siyasetüstü” bir duruşla nasıl bağdaşır? Askerî bürokrasinin özerkliğinin en de ğerli meşruluk kaynağı Kemalizmin türe vi olan bir “muhafızlık” anlayışıdır. An cak, bu durum TSK’nın siyasal ağırlığını tek başına tayin edici koşulları sağlaya maz. Siyasal özerkliği açıklayabilmek için verili bir anda dört yeni parametrenin çerçeveye dahil edilmesi gerekir; 1. Sivil siyasetin sivilleşme düzeyi, yapısal aktörsel ve konjonktüre! durumu, siyaset, de mokrasi ve Kemalizm anlayışı; 2. Ordu nun kendi kurumsal ve yaşamsal çıkarla rı; Üçüncü Dünya’daki (global) trendlerin tayin ettiği güvenlik, savaş, barış anlayış larının bu coğrafyadaki yansımaları ve ül kenin bölgesel ve stratejik önemi; 4. Si lahlı Kuvvetlerin toplumla kurduğu ikti dar ilişkisi modeli. “KISMİ SİVİL” SİYASET VE "BEKÇİLİK” Sivil siyaset ve askerî bürokrasi ilişkisin de, Atatürk’ün çizdiği Cumhuriyet gele neği nedir? Sivil siyasetin resmî ideoloji ile ilişkisinin bu geleneğe etkisi ne ol muştur? Erken Cumhuriyet döneminde, Mustafa Kemal, parlamenter olmak iste yen Millî Kurtuluş Savaşı kahramanı ge nerallerin askerlikten istifasını isleyerek üniforma gölgesi dışında bir sivil siya setten yana olduğunu gösterir. Ancak bu gelenek muğlaktır, çünkü 1920-24 ara sında görev yapan 6 kabinede Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reisi (İsmet ve Fev zi Paşalar) bakanlar kurulunun üyesi olarak görev yapmıştır. Buna ek olarak “Müdafaai Millîye vekaletinde de Fevzi, Refet ve Kazım Paşalarla, kabinede her zaman iki generalin bulunduğu görülm ektedir.”(Özdemir, 1989: 53) genel
L
İ
Z
M
kurmay başkanlığı 1924’te bakanlık sta tüsünü kaybettikten sonra 1944’e kadar cumhurbaşkanına bağlanmış, hükümet ve parlamento denetiminin dışında tu tulmuştur. Dolayısıyla Mustafa Kemal, İsmet Paşa ve Fevzi Çakmak’tan oluşan üçlü troykanın kaygısı, aslında ordunun rakip bir iktidar odağı olarak güçlenme ihtimalini engellemektir. Bir diğer deyiş le, bu dönemde ordunun sivil siyasette bir ağırlık taşımaması ve Batı ülkelerin deki sivil-asker ilişki modeline benzer bir modelin işler gibi olmasının ardında Silahlı Kuvvetler’in siyasetten arındırıl mış olması değil, rejime sadakatini sağ layarak bir karşı darbe yapmasını engel lemek fikri yatmaktadır,5 Dolayısıyla Erken Cumhuriyet’in bu konuya ilişkin mirası muğlaktır. 1908'de II. Meşrutiyet’in ilanını sağlayan ‘Genç Türk’ darbesi ile başlayan, onun ardın dan ittihat ve Terakki ile ordunun iç içeligi üzerine inşa edilen Geç Osmanh dö nemi geleneğini yıkacak bir kararlılık ve etkinlikte değildir. Erken Cumhuriyet dönemindeki bu tablodan çıkarılacak bir başka ders, sivil siyasetin yapısı, aktörler ve konjonktür açısından TSK’nın siyasa! rolüne etkisi ile ilgili: Sivil sektörün tekçi olduğu, otorite boşluğu bırakmadığı, de mokratik olmasa bile icraat anlamında faal olduğu ve askerî kesimin çıkarlarını savunacak (eski-asker) kadroları icraya dahil ettiği durumlarda TSK’nın pasifize edilebildiğini görüyoruz. Ancak bu, de mokratik ilkelere aleni aykırılığı nede niyle Prof. Tarık Zafer Tunaya’nın bun dan 18 yıl önce ifade ettiği biçimiyle, son derece karamsar bir ders: “Türkiye’de 1908'den itibaren oluşmuş olan iktidar lar sivilleşememişlerdir... Buna ‘kısmen’ sivilleşme demek mümkün. Sivilleşeme yen siyasal iktidarların yapısında askeri lik ya da askerî kontrol ağır basmıştır. Abdülhamit rejimi, kendisini yıkan İtti hat ve Terakki’nin oluşturduğu iktidar dan daha sivildi. Daha mülki idi...DP ik
e g e m e n
i d e o l o j i
v e
t ü r k
tidarı bu bakımdan sivildi. Fakat bir pa rantez olarak, ‘istisnai' bir niteliği olmuş tur. Ve askerî bir müdahale ile son bul muştur.”6 Askerî yapıya ilişkin yasal düzenleme lerden genelkurmay başkanının konu muna ilişkin olanı, Prof, Tunaya'nın “kıs mi sivilleşme" görüşünü haklı çıkarır: genelkurmay başkanı, İsmet İnönü'nün “Millî Şef’ yönetimi altında 1944 yılında yapılan bir değişiklikle başbakana karşı sorum lu k ılın m ıştır, 1949'd a, İkinci Dünya Savaşı sona erdikten sonra NATO'nun kuruluşunun ardından, savaş sı rasında araç-gereç ve kaynak yetersizli ğinden felç olmuş olan TSK’nın modern leşip yeniden yapılanması gündeme gel miştir. Savaş sonrasının daha liberal at mosferinde, muhalefet partisi DP’nin ku ruluşundan 4 yıl sonra, genelkurmay başkanının milli savunma bakanlığına bağlanması, sivil iradeye demokratik ta biiyet ilkesine uygunluğu açısından ilk b a k ışta şa ş ırtıc ı g ele b ilir. A ncak, 1949’dan 196û'a kadar süren bu rejimin getirilmesinde ikinci Dünya Savaşı sıra sında asli işlevini yapamayacak hale dü şen TSK’nın bu durumundan ordunun bizzat kendisinin General Fevzi Çakmak ve Cumhurbaşkanı ismet İnönü'yü so rumlu tutması Önemli bir ro) oynamıştır (Belen, 1971: 28-30). Yukarıda sözü edi len çok partili dönemin daha özgürlükçü ruhu ve ABD ile NATO’nun, yaptıkları askerî yardımların kullanımını denetle me isteği nedeniyle bir yeniden yapılan ma talebinde bulunmaları da bu sonuca etkide bulunan faktörlerdendir. Nitekim, güvenlik doktrinine sıkıca sarılarak siya sete müdahale sorunu, İkinci Dünya Sa vaşı sonrası Soğuk Savaş döneminin bir icadı olarak çevre ülkelerde yürürlüğe konmuştur. Genelkurm ay başkanının millî savunma bakanına sorumlu kılın ması, bu gerçeği değiştirmeye yetmemiş tir. 1961 Anayasası, genelkurmay başkanını tekrar başbakana karşı sorumlu tu
s i l a h l
k u v v e t l e r i
tarak bugün de yürürlükte olan ve AB ve demokratik çevrelerce eleştirilen rejimi başlatmıştır. SİVİL SİYASET: ‘MERKEZE’ YAKIN OLDUĞUNDAN MI, UZAK OLDUĞUNDAN Mİ GÜÇSÜZ? Teorik olarak sivil siyaset, modernleşme sürecinin hızlanmasına bağlı olarak Cum huriyet paradigmasına müdahale edebile cek, seyrini değiştirebilecek, TSK’nın bu paradigmaya yaslanan özerkliğini törpü leyebilecek bir aktör olarak düşünülebilir. Ancak şimdiye kadar, kurucu momentin askerî yapı, kadro, anlayış ve ruhunun sivil siyaseti belirleme gücünden söz ede rek, olgular dünyasında bu tezin işleme diğini, sivil parametrelerin etkisizliğini gösterdik. Bu sorunu, analizi daha ileriki dönemlere taşıyarak biraz daha derinleştirebiliriz. Başta Türk siyasal yaşamının egemen sivil siyaseti olan merkez sağ çiz gi olmak üzere aşırı milliyetçi kutup ve Tek Parti döneminin hegemonyacı partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi’nden türe yen merkez sol, TSK ile statükonun ko runması temelinde anlaşmaktadırlar. Bu çizgilerin içinde anlaşılması en güç olanı, merkez sağ güçlerin tavır ve pozisyonu dur: Rejimin laik ve Batıcı ilkelerine sada kati daha gevşek köylü-tüccar gibi kesim lerini temsil eden sağ muhafazakâr parti lerin siyasal söylem ve eylemleri, laik-bürokratik-seçkinci merkezî statükoyu tem sil eden TSK ile barışık bir seyir izlemiş tir. Soğuk Savaş’ın anli-komünizm siyase ti ve 1970’li yıllarda yükselerek düzen için tehdit oluşturmaya başlayan radikal sol hareketler, bu yakın ilişkinin oluşma sında katalizör görevini üstlenm iştir. 1971 m üdahalesinden sonra m erkez sağın temsilcisi Adalet Partisi ile TSK, devletin “demokratik" otoritesinin tesisi için 1961 Anayasasının özgürlükçü mad delerini daraltma konusunda işbirliği yapmışlardır. Anavatan Partisi (ANAP) li-
16İ
K
E
M
A
Doğan Avcıoğlu ELÇİ N MA C A R
L
İ
Z
M
kuruluşunda yer alarak, burada bir çok rapor hazırladı, D P döneminin muhalif yayınları U lu s, K im ve A k is'te yazılar yazdı, Metin Toker hapse gir diğinde A k i s 'i yönetti. 27 M ayıs 1960'tan sonra İnönü'nün kontenja nından Temsilciler Meclisi'ne girerek, 1961 Anayasası'nı hazırlayan komis yonda görev aldı. Ancak ekonomi ile ilgili hükümler başta olmak üzere,
Doğan Avcıoğlu, 1960'larda, tutkulu bir anti-emperyalizm ve "tam bağım-
162
sız)ık"çj)ık temelinde, "hızlı kalkın mayla azgelişmişlikten kurtulma yön temi" olarak anlaşılan bir sosyalizm
hızlı çalışan bir meclis ve güçlü hü kümet isteyen Avcıoğlu, bu hükümler istediği gibi çıkmayınca, Anayasaya "hayır" dedi. Türk-iş araştırma bürosu müdürlüğü yaptı.
yorumuyla bağdaştırdığı Sol Kemaliz-
Kendisinin dışında Mümtaz Soysal, ilhan Selçuk, ilhamı Soysal, Şevket
mînin öncü ideologu olmuştur. Kema-
Süreyya Aydemir, Sadun Aren ve N i
lizmin orta sınıf/küçük burjuva taba
yazi Berkes'in ağırlıklı olarak yazdık ları, çok önemli bir aydın platformu
nını, özellikle aydın ve asker zümreyi radikalleştirerek devrimci bir güç ola rak seferber etmeyi hedefleyen "M illî Demokratik Devrim" programını, ta rihsel bir toplum analizinden somut uygulama politikalarına varıncaya dek ayrıntısıyla işlemiştir. 1926'da Bursa'nın Mustafakemal paşa ilçesinde Doğan Avcıoğlu, Fran
na dönüşen, Türk aydın dünyasını en çok etkilemiş dergi olan Y ö n 'ü , 20 Aralık 1961-30 Haziran 1967 arasın da 222 sayı yayımladı. Y ö n , Nazım Hikmet gibi tabu haline gelmiş konu ları cesurca işledi, "Coca Cola zehir dir içmeyin" gibi provokatif ve kam panya başlatıcı kapaklar yaptı, sosya
sa'da siyasal bilim ler ve ekonomi
lizmi Türkiye'nin tartışma gündemine
okuduktan sonra, 1955'te Türkiye'ye
taşıdı.
dönerek, Türkiye ve Ortadoğu Amme
Şu tanım, onun sosyalizm anlayışı
İdaresi'nde (TODAİE) araştırma asista
nı özetler: "Kısa bir anlatımla, sosyal adalet içinde hızlı kalkınma meto-
nı oldu. C H P araştırma bürosunun
deri Mesut Yılmaz’ın 28 Şubat 1997 mü dahalesinden sonra laikliği keskin bir bi çimde koruma anlamında yemden tanım lanan resmî ideoloji ile sıcak bir ittifaka girmesi de bu bağlamda bir sürekliliği temsil eder. Bir başka perspektiften bakıldığında, resmî ideolojinin taşıyıcı ve bekçisi olan TSK ile merkez sağ ve solun tutturduğu ilişkiden şu sonucu çıkarmak mümkün:
Türk siyasal yaşamında varlığını hep not ettiğimiz merkez-çevre, ilerici-gerici, seç ki ncı-popülıs t ve liberal-muhafazakâr bö lünme ve gerilimler, bir üst belirleyici olarak TSK’ya ve onun yorumlayıp yeni den tanımladığı “bekçilik” işlevinin çizdi ği sınırlara tâbi olagelmişlerdir. Sorun, iki konuda ortaya çıkmakta: Merkez sagm laiklik ve Batılılaşma çizgisinden tam ay rılmamasına karşın dindar kesimlere kar-
E G E M E M
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
S İ L A H L I , K U V V E T L E R İ
du".1 Sosyalizm, 1960'lar ortamında bu tanım ekseninde Kemalizme ek lemlenmiş, popülerleşmiş, özellikle kentli orta sınıflara çekici gelmiştir. En geniş şekliyle, bütün insanların öz gürlük, eşitlik ve kardeşlik ilkelerinin ışığı altında, en iyi şekilde yaşamala rına ve gelişmelerine olanak veren bir toplum düzenine kavuşma çabası bi çiminde özetlediği sosyalizm ideali, Avcıoğlu'na göre, esas olarak tek ve evrenseldir. Ancak ona ulaşmada ül kelerin koşullarına bağlı farklı yollar mevcuttu: Batı sosyalizmi, Doğu sos yalizmi, azgelişmiş ülkeler sosyalizmi gibi.2 Sosyalizme geçiş için ise Türki ye'nin bir "millî demokrasi" dönemi yaşaması gerekmekteydi. Bu nedenle yapılması gereken ilk iş anti-emperyalist ve anti-feodal mücadeleydi. Sosyalizme giden yol Önce buradan geçmeliydi.3 Türkiye sosyalist çevrelerinde Avcıoğlu'nun Marksist olmadığına dair hakim bîr görüş bulunsa da, o Marksizmi, "insanlık tarih sürecinin bütü nünü açıklayan tek yaklaşım" sayıyor du (A v c ıo ğ iu , 1978:89). Y ö n ile 1930'İu yıllarda yayınlanmış Kadro dergisi sık sık karşılaştırılmış, Kadro cuların, geliştirmek İstedikleri Kema lizm için Marksİzmi, Yöncülerin ise yorumlamak istedikleri Marksizm için
şı izlediği muhafazakâr bir “empati” poli tikası ve bürokratik seç kinciliğe karşı za man zaman sergilediği düşmanca tavır. Ancak merkez sağ ile resmî İdeoloji ara sında din politikasına ilişkin siyaset fark lılığı göründüğünden daha az süreklilik arz eden, iniş çıkışlarla dolu bir çizgidir. Çünkü, resmi din anlayışının kendisi, konjonktüre bağlı olarak, zaman zaman dini kamu alanından radikal bir biçimde
163
Doğan Avcıoğiu, bağımsızlıkçılık ve anti-emperyalizmi m erkezî ilke olarak benimseyen, böylelikle milltciliğe açılan sol-Kemalizm çizgisinin tutkulu ve üretken savunucusuydu. Kemalizmi kullandıkları yorumu ya pılmıştır (Özdemir, 1986:275). Avcıoğiu, 1960'lı yılların ortaların dan itibaren başlayan, Özellikle Os manlI tarihi çerçevesindeki ATÜT-feodalite tartışmalarında "Osmanlı fe odal bir üretim tarzına sahiptir" görü şünden yana tavır koymuştur. Sol Ke malizme bugün de hakim olan temel bir görüşe öncülük ederek, DP'nİn ik-
dışlayıcı, zaman zaman da içleyici pratik ler içermiştir. Devlet seçkinlerinin 1980 müdahalesinden sonra dine karşı müsa mahakâr tutumları ile -Kem alizm e uy gun, hijyen bir din anlayışı da olsa- 28 Şubat sonrasında siyasal İslâm’ı öncelikli iç tehdit olarak ulusal güvenlik stratejisi nin temel hedefine dönüştürme yaklaşım ları arasındaki farkı işaret etmek yeterli. Türk merkez sağının merkezî bürokrasi
K
E
M
A
L
I
Z
tidara gelişini, hatta 1945'ten başlata rak, karşt-devrim olarak nitelemiştir.
gelişmişliğinin de bu tezlere cevap verecek şekilde tahlilini beraberinde
1965 seçimleri sonucunda TİP'in al
getiriyordu. TİP'çe savunulan birinci
dığı oy miktarı, parlamenter yola kar şı 2 aten zayıf olan inancını köreltmiş, yazılarında "Filipin tipi demokrasi", "cici demokrasi" gibi mevcut demok
teze göre, Türkiye artık kapitalist bir ülkeydi. Dolayısıyla devrimin progra
rasinin biçimsel ve içi boş niteliğini
lizme kitlelerin bilinçlenmesi ve par
vurgulayan terimler ağırlık kazanmış ve "azgelişmiş ülkelerde sandıktan
lamenter yolla geçilecekti.
hep Amerika'nın çıktığı" fikrini ısrarla işlemeye başlamıştır.
"Geniş Cephe" ya da "M illî Kurtuluş Cephesi" adlarıyla önce Avcıoğlu ta
Zaten Yön çevresi, ilk kurulduğu zamanlarda olumlu karşıladığı TİP'Î, daha sonra, "dar" bir bakış açısına sa
rafından işlenmiştir. Buna göre, Türki ye'de devrimin iki aşaması olmalıydı.
hip olduğu ve radikalleşen ara taba kaları ihmal ettiği ithamıyla şiddetle eleştirmeye başlamıştır. Avcıoğiu'na göre, "TİP programındaki toplumsal
mı sosyalist bir program olmalı, ön derliği işçi sınıfı üstlenmeliydi. Sosya
M illî Demokratik Devrim fikri ise,
Önce Batı'da burjuvazinin gerçekleş tirdiği demokratik devrim yaşanmalıy dı. Ancak Avcıoğlu, Batılı toplumların gelişmesinde ilerici ve devrimci bir rol oynayan sanayi burjuvazisini, Tür
yapının tahlili ile ilgili uzun açıkla malar elli yıl önce yazılmış çok genel planda kalan bir 'çeviri'den ibarettir...
kiye'de bu yetenekte görmemekteydi. Çünkü, sanayi burjuvazisi Batı'dakinin aksine prekapitalist düzenin geri
Batı aktarmacılığından öteye pek gi
ci sınıflarıyla ittifak halindeydi. Böylece, sanayicisinden, ithalat ve ihra catçısından, tefeciye ve toprak ağası na kadar uzanan bir tutucu egemen sınıflar koalisyonu ortaya çıkmaktay
dilmiş değildir," TİP çizgisiyle Avcıoğlu arasındaki ayrışma, 1960'h yılların sonlarında şiddetlenen, Sosyalist Devrim-Millî Demokratik Devrim tartışmasında de rinleşmiştir, Bu tartışmanın Özünde, devrimin kimin önderliğinde olacağı ve devrimcilerin programlarının ne olması gerektiği soruları yatıyordu. Bu Türkiye'nin sınıfsal yapısının ve
ve seçkinler karşısındaki amipatisine ge lince: 1980 sonrasında ANAP’ın başlattığı ekonomik liberalizm atağı ile bürokrasi, teknokrat kimlikli serbest piyasacı yöneti ciler tarafından işgal edildi. ANAP iktida rından başlayarak, Türk siyasetinde sivil iktidar odağı bürokrasiye kayınca, TSK ve merkez sağın Cumhuriyet tarihi boyunca bürokrasi üzerinde sürdürdüğü çekişme büyük ölçüde anlamını yitirdi; en azından
M
dı. Yine de Avcıoğlu, burjuvaziyi bir blok olarak karşıya almaktan kaçınıl ması gerektiğini, kendi aralarındaki çıkar çatışmalarından dolayı, bir kıs mının, millî sanayii geliştirmek iste yen milliyetçilerin yanında yer alabi-
“eski bürokrat" çevreye indirgendi TSK’nın siyasal belirleyiciliğinin Os manlI’dan devralman tarihsel ve kültürel mirasa dayandığını ve bu vasi rolün top lumun bilincine kök salmış olduğunu kabul etmek, analizi, bu kültürü oluştu ran yapı taşlarından birisi olarak sivil si yasete kaydırmamızı engellemez. Bunu yapınca da sivil kesimin liberalizm anla yışı ve demokrasi vizyonunun çok sınırlı
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
leceğîni söylemiştir. Ancak millî de mokratik devrim, işçi, köylü, aydın,
ğin Batı'nın sömürüsünün doğurduğu bir sonuç, dışsal bir olgu olduğu şek
gençlik, esnaf ve m illî sermayenin oluşturacağı bir cephe tarafından ger çekleştirilecekti.4 Sosyalist devrim İse
lindeki klasik emperyalizm anlayışı da buna paraleldir. Marksizmin 19. yüzyıl İçin açıklayıcı bir bakış açısı olduğunu, 20. yüzyılda ilerlemenin
bundan sonra gelecek ikinci aşamay dı. Küçük burjuvazi, Avcıoğlu'nun
ulusal kurtuluş savaşları ile yürüyece
sözleriyle "ara tabakalar", gerçekleşti
ğini ileri süren Şevket Süreyya Ayde-
rilecek devrimin temel gücüydü. Çün
mir'in bu merkez-çevre perspektifin den ve onun temsil ettiği Kadro dev
kü çıkarları, modernleşme ve hızlı kalkınm adan yanaydı, kendilerini toplum hayatındaki Önemli rolleri dolayısı ile, öncü bir rol oynamaya, Özel çıkarlarının üstüne çıkmaya zorlayan tarihi bir misyonun sahibi sayma eğilimindeydiler: "M illî kurtuluş hareketi safhasında, mücadelenin ideolojik alanda öncülüğünü, istesek de iste mesek de, aydınlar yapacak, gerekli kadroyu geniş ölçüde onlar sağlaya caktır. Bu konuda her türlü romantiz mi, aydın sosyalizmi gibi çocukça kö tülemeleri bırakarak, gerçeği olduğu gibi görmeliyiz."5 Avcıoğlu'nun bu görüşlerini şekil lendiren kaynaklar aranırsa, ilkin, 1960'lı yıllara damgasını vuran "az gelişmişlik" teorileri akla gelir. "B a
letçiliğinden de hayli etkilenmiştir Avcıoğlu. Zaten Şevket Süreyya Ayde mir Von'ün yazarları arasındadır. Avcıoğlu'nun tarihe ve Osmanlı tarihine bakışı ise, Niyazi Berkes etkisi taşır. Sömürge durumundan yeni kurtulmuş bulunan ulusların, "Asya üretim tarzı"na benzer toplum biçimlerinden, kapitalist aşamayı atlayarak sosyaliz me geçişlerinin mümkün olabileceği ne İlişkin, Yves Lacoste'un çalışmala rından etkilenmiştir. 1960'lt yıllarda Peru, Mısır, Libya gibi bolca örneği olan "İlerici" askerî rejim uygulama ları da onun ilham kaynakları arasın dadır. Yine 1950'li yılların ilk yarısın da bulunduğu Fransa'da, başbakan lardan PierreMendes France'ın parla
ğımlılık Okulu"nun etkisinde gelişen
mentoya karşı güçlü hükümeti savu
"azgelişmişlik" kavramı, bağımlılaş-
nan görüşünden etkilendiği, bu görü şün, "zinde güçler" adını verdiği, or
ma aşamalarının irdelenmesi İle ba ğımlılığı alt edecek devrim stratejisini iç içe kuramlaştırıyordu. Azgelişmişli
olması nedeniyle egemen kamu felsefesi ile radikal sorunlar yaşamadığı ortaya çıkmakta. Ancak siyaset sınıfına çok da haksızlık etmemek gerek. TSK’nın “bek çi” rolü, Türkiye siyasetinin varlık ve ha reket alanının sınırlarını belirlediği süre ce siyasetin oyunu kendi doğal kuralları na göre oynanamamaktadır. Bütün sivil siyaset yapıları, tutum, strateji ve ideolo jilerini derinden etkileyen bir ordu faktö
du, aydınlar ve gençliğe dayanarak reformları gerçekleştirecek olan hü-
rünü, yaşamları boyunca kaile almak zo rundalar, Siyasal dengeleri korumak uğ runa askerîyenin gücünü bir veri olarak kabul ederek etik bir sapmaya itilmekte dirler; Bir yandan askerin gözünde meş ruluk kazanmaya yönelik bir söylemi ha zır tu tark e n , seçim lerd e p a rtilerin e emekli general devşirme yarışına girişip, Millî Güvenlik Kurulu’nun icrayı yönlen diren üst belirleyiciliğine karşı çıkmayıp,
165
K
E
M
A
L
İ
Z
M
kümet modelini benimsemesine yar dımcı olduğu söylenebilir (Özdemir, 1987:36).
en fazla yankı uyandıran siyasal ki taplarından biridir. Özellikle yayım
Bunlara, Y ö n dergisini çıkarırken kurduğu Yon Yaytnları'nda yayımla
kat sadece o dönemde değil, yaklaşık
dıklarının, etkilendiği yazarlar ve ki tapları olduğu kabulü de eklenebilir. Örneğin, S o sy a lizm ve İslâm iyet (Garaudy). Yo ksu l Ü lk e le r N a s ıl S o y u lu y o r? (Jalee), A m e rik a n H a rp Doktrinteri (Fahri), A sya'd a M a rksizm ve M il liy e tç ilik (d'Encausse/Schram), B a tıcı lık, U lu s ç u lu k ve Toplum sal D e v rim le r (Berkes), S ın ıf A ç ıs ın d a n A z g e liş m iş lik (Lacoste), gerçekten dönemi açısından yeni ve radikal fikirler ileri süren eserlerdi. Garaudy'nin S o sy a liz m ve İslâ m iye t adlı kitabını basa rak, muhtemelen, "Müslüman ülke lerde ve İslâm'da sosyalizm olduğunu yayarak, Silahlı Kuvvetler mensupları na, sosyalizmin, Türklere pek uzak olmadığını" anlatmak istiyordu (Kü çük, 1986:294-295). 1967'de Yön'ün kapanması üzerine Türkiye tarihine eğilen Avcıoğlu, 1968'de Bilgi Yayınevİ'nden, en ünlü eseri olan T ü rk iy e 'n in D ü z e n i'ni ya
lanmasını izleyen kısa dönemde, fa 1970'lerin sonlarına dek genç kuşak ların umumî bir sol düşünce doğrultu sundaki arayışlarını karşılayan başlıca popüler eserlerden biri olmuştur. On yd içinde on üç baskı yapmıştır. "Jurnalistik", yani gazeteci üslûbunda ya zılmış olan T ü rk iy e 'n in D ü z e n i'nde, Türkiye'nin azgelişm işliğinin, Batı'ya/ABD'ye bağımlılığının tarihsel gelişimi eleştirel bir gözle İncelen mekte, "devrimciliği sona erdirip Tan zimat Batıcılığım yeniden başlatan 1950 karşt-devriminin” ülkeyi soktu ğu bağımlı kapitalistleşmeye yola kar şı, "milliyetçi-devrimci" bir hızlı kal kınma yolu aranmaktadır. 1967-68'den itibaren bağımsız se natör Cemal Madanoğlu'nun etrafın da, İlhan Selçuk, İlhami Soysal, eski M BK üyesi Osman Koksal gibi kişile rin yanında, bir grup muvazzaf kur may albayın katılımıyla oluşan gru bun teorisyeni olan Avcıoğlu, bu yol
yım ladı. Arkasından, 1969'da yine aynı yayınevinden 31 Mart'ta Yabancı
la Türk Silahlı Kuvvetleri ile fiilî ilişki ye girmiş oldu ve 1969'dan itibaren Türkiye'nin sorunlarına ürettiği çö
Parm ağı adlı çalışması geldi. T ü rk i y e 'n in D ü z e n i: D ü n - B u g ü n - Y a r ın ,
zümlerin temel uygulayıcısı olarak gördüğü orduya doğrudan mesajlar
kuşkusuz Türkiye'nin yakın tarihinin
vereceği D e v rim 'i yayımlamaya baş-
fırsat doğduğunda eleştirel bir söylem tu ttu rm aktalar. H içbir siyasal grup, TSK'nın, devletin bekasını koruma ge rekçesiyle hakim ideolojiyi yeniden ta nımlayarak iktidara müdahale yeteneğini bertaraf edebilmiş değil, askeri bürokra si, her müdahaleden sonra demokrasiye geçiş koşullarını ve yapılarım sonuna ka dar denetlemekle ve sivil rejimlerin gele ceğini ipotek altına almakta.
HANGİSİ DAHA SİVİL? DP, ANAP VE RP? Türk siyasal yaşamında, TSK’nın çizdiği çerçevenin dışına çıkmayı başararak ikti darı sivilleştirdikleri iddia edilen DP ( 1 9 5 0 -1 9 6 0 ) , ANAP (1 9 8 3 -1 9 9 3 ) ve RP’nin (1996-1997) iktidar dönemlerine ilişkin olarak ne söylenebilir? DP’nin, re jim in kurucu ideolojisi ve orduya dair politikası üzerindeki değerlendirmeler
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
ladı. D evrim , 21 Ekim 1969-27 Nisan 1971 arası 79 sayı yayımlanacak, te mel okur kitlesi genç subaylar olacak tır. Yalçın Küçük'ün deyişiyle, Avcıoğlu, Yön'de yaptığı topçu atışlarından sonra, D e v rim 'le tank savaşını başlat mıştır (Küçük, 1985:286). Yani şimdi hedefinin tam karşısında mücadele etmekte ve ona son darbeyi vuracak gücü yanına almaya çalışmaktadır.
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
açmaktadır. Subaylar, büyük feodalle rin ellerindeki siyasî iktidar karşısın da, bu toplumsal grupları temsil et meye y ö n e le b ilirle r" (A vcıo ğlu, 1984:1184). Marksizmin orduya bakı şını da eleştiren Avcıoğlu, "orduyu hakim sınıfların elinde itaatkâr bîr alet olarak düşünmek büyük bir hata dır" der ve şunları ekler: "Memleketi mizin Batılılaşma hamlelerinde, ordu,
Gerçekleştirilmesi amaçlanan dev rimin esas "vurucu" ve "öncü" gücü ordudur. Ordu, reformları gerçekleşti
daima ilericilerin safında yer almıştır. Bugün de, ilerici kuvvetlerin Anaya sadan da [vurgu benim-EMİ kuvvetli
recek olan kadronun hem içindedir hem de önünü açacaktır. 27 Mayıs, 22 Şubat ve 21 Mayıs örneklerini, or dunun siyasî gelişmelere müdahale
teminatı ordudur."7 Avcıoğlu,"... 'aşırı sağa da, aşırı so la da karşıyız' idare-i maslahatçıları, darbe yapabilirler, ama hiçbir zaman
potansiyelini göstermesi bakımından
devrim yapamazlar..." görüşüyle, or
referans alır. Avcıoğlu'na göre, "ordu nun mutlaka faşizm getireceğini ileri sürenler, her şeyden önce Nasır dene-
du içindeki cunta oluşumlarının mü dahale aşamasına yaklaştığı dönem
çıkart m a lıd ır
de, "darbe"nin "devriırTe dönüşmesi için gerekli gördüğü bir "program"
lar...Başkan Nasır'ın,..açıkladığı prog ramı oldukça ileri sosyalist bîr prog
hazırlığı yapmıştır. M DD'nin ilk aşa masında yer alacak toprak reformu,
m esini
ayd ın lığ a
ramdır."6 Azgelişmiş ülkelerde ordu
NATO'dan çıkmak, bankacılık, dış ti
nun sınıfsal dayanağını da Duverger'nin etkisiyle şöyle açıklamaktadır: "Ordu, bazen solcu bir politik güç
caret ve sigortacılığın devletleştiril mesi gibi somut konulara dair görüş leri ayrıntılı olarak, Şubat 1971'de yi ne Bilgi yayınevinden, hazırlanmakta
olabilir...Günümüzün bazı azgelişmiş ülkelerinde durum böyledir. Buralar da askerî okullar, fakir sınıflara ya da küçük burjuvaziye mensup kabiliyetli
olan "sol darbe" için adeta hükümet programı olarak hazırladığı D e v rim Ü ze rin e adlı kitabında mevcuttur. Av-
çocuklara toplumsal yükselme yolu
cıoğlu'nun tasarladığı hükümet prog-
birbirinden çok farklı. Bir görüşe göre Milli Kurtuluş Savaşı’nı yürüten ve rejimi kuran partinin karşısında olmanın getir diği kompleksle, askerî yapı ve zihniyet ten hem çekinen hem de uzak durmaya çalışan bir haleti ruhiye içindedir,7 Bir başka görüşe göre ise DP, Erken Cumhurivei’te Atatürk’ün temelini attığı iddia edilen “tarafsız ordu” geleneğini yıkarak, Silahlı Kuvvetler’i, rakip parti karşısında
kendi partizan çıkarları adına “asayiş”i sağlamakla görevlendirerek tahrik ve mağdur etmiştir.8 DP’nin Atatürk’ün laik devrimlerinden sapması, orduyu İhmal etmesi ve demokrasiyi açılımcı değil ka panmacı bir mecraya sokması da listeye eklenerek 1960 müdahalesinin gerekçele ri sıralanır. Türk solunun bir bölümü bu darbeyi halka güvenmeyen, onu vesayete muhtaç bir kalabalık sayan, solu macera-
167
K
E
M
A
L
İ
Z
M
ramı, "kapitalist olmayan kalkınma yolu" tasarımına dayanır. Bu "m illî
nan planlı sanayileşme, ülkenin kal kınmasını gerçekleştirmek ve ekono
devrimcî kalkınma yolu"nu Avcıoğlu, "komünist kalkınma yolu" ve "Ameri
mik bağımsızlığını sağlam temellere oturtmak am acını gütmektedir. 6.
kan tipi kalkınma yolu"na alternatif olarak düşünür. Kemalizmin ilk döne m indeki "b ize-ö z g ü cü lü ğ ü n " ve
Kaynakların hem malî, hem de fizikî planlamasını öngören şümullü ve ger çekleştirilmesi zorunlu bir plan, bu tip kalkınmanın vazgeçilmez aracıdır.
üçüncü yolculuğun yeni bîr versiyonu niteliğindeki bu savın kuramsal arkaplanında, Sovyetler Birlİğİ'nin geri
Avcıoğlu, bu modele uygun olarak
kalmış ülkeler için sunduğu sosyaliz me geçiş modelleri de bulunabilir,
Kalkınma programlarına göre öncü sektör sanayi olmalıdır. 2. Çok yüksek bir yatırım ve tasarruf oranı sürdürül
Avcıoğlu'nun "M illî devrimci kalkın ma yolu"nun ana çizgileri şöyle özet lenebilir: 1. Kamu sektörü, ekonomi de daimi bir yere sahiptir. Kamu sek törünün büyüme hızı, özel sektör bü yüme hızından daha yüksektir. Böylece, kamu sektörü giderek bütün eko nomide egemen duruma gelmektedir.
kalkınma stratejisini de şöyle çizer: 1.
melidir. Bu egemen sınıfların lüks tü ketimi kırılarak, tarımsal üretimde bü yük çiftlikler kurularak gerçekleştirile bilir. 3. Sanayi yatırımlarında ağır sa nayiye yönelinmeli ve 'dengesiz bir gelişme modeli' izlenmelidir. Bu mo dele göre ekonominin daha yüksek
2. Stratejik nitelikteki belli üretim kol ları devletin elindedir. Bu faaliyetler
bir aşamaya ulaşması için, bir süre bazı sektörler ihmal edilebilir. 4. Kar
de kamu sektörü egemenliği, en kısa zamanda gerçekleştirilmelidir. 3. Bi
ma teknoloji (gereğine göre ileri ve geri teknoloji bir arada) kullanılmalı
rinci ve ikinci şıklar sonucu, tekelci karakterdeki yerli ve yabancı serma yenin faaliyet alanı daraltılmaktadır. 4. Ortaçağ kalıntısı sınıfların tasfiyesi
dır. 5. Teknik ve mesleki eğitim hız landırılmalıdır. 6. Dış ticarette ithal ikamesine öncelik tanınacaktır. Avcıoğlu'na göre "millî devrimci kalkınma yolu Kemalist tezin temele indirilme
ve tarımın kalkınmada gerekli rolü uygulayabilmesi için, köklü bir toprak reformu zorunludur. 5. Temel sanayi
sinden ve böylece Atatürk devrimleri-
lerin kurulmasına öncelik veren ve
şey değildir". Avcıoğlu, 1982-83 yıl
esas itibariyle kamu sektörüne daya
larında kendisiyle görüşen Hikmet
alığ a teşvik eden müdahaleler geleneği nin başlangıcı olarak değerlendirir. Bir di ğer bölümü ise 1960 ile askerî bürokrasi nin, DP’nin himayesindeki yükselen bur juvaziye ve muhafazakâr kitleye karşı “ilerici" bir darbe yaptığını düşünür.9 DP iktidarının subayların emir eri kul lanımım iptalden başlayarak, askerî yargı nın bağımsızlığına karşı harekete geçme ye, orduda reform ve yeni bir savunma
nin devam ettirilmesinden başka bir
politikası oluşturma tasansından, milli sa vunma bakanlığına emekli bir albayı ata maya kadar gelişen bir “sivilleşme" altya pısı hazırlığı içinde olduğunu söylemek mümkün. Arka zeminde ise belirleyici ilişki CHP ve lideri İsmet İnönü’nün TSK ile rejimin bekçiliği konusunda geliştirdi ği göz ve dirsek temasıdır (Arcayürek, 1985: 315-317). Ancak “neye karşı bekçi lik" sorusunun cevabını vermek güç, Ge-
e g e m e n
İ
d e o l o j i
v e
t
ü
Özdemir'e, T ü r k iy e 'n in D ü z e n i'n d e anlatılan üç kalkınma yolu hakkında, "aslında sosyalist ve kapitalist yollar dan başka bir üçüncü yolun bulun madığını; orada sözü edilen 'M illî Devrimci Kalkınma Yolu' adlandırma sının 1971 öncesinin özel koşulları dikkate alınarak düşünüldüğünü" [vurgular benim, EMİ anlatacaktır. Birçok kaynaktan çıkan ortak nok
r
k
s i l a h l i
k u v v e t l e r i
dört cilt olarak yayımlanan M illî K u r tu lu ş T a rih i'n i (1974-1975), ölümü nedeniyle yarıda kalan beş ciltlik Türklerin Tarihi (1978-1982) ile çeşitli gazetelerde yer almış makale ve yazı dizilerini içeren D e v rim ve D e m o k ra si (1980) izledi. Avcıoğlu, T ü rkiye 'n in D ü z e n i'nde, Türklerin ve Türk devle tinin tarihte "kudretli ve ileri" olduğu
ta, Avcıoğlu'nun 12 Mart 1971'den
dönemlerden özlem le bahsetmişti. T ürklerin Tarihi'nde, Atatürk'ün Türk
önceki dönemde, "çok geç kalındığı na" ve derhal harekete geçilmesi ge rektiğine dair sürekli uyarılarda bu
Tarih Tezi programını, "ırkçı olma yan" bir temelde sürdürmeyi hedefle diği söylenebilir.
lunduğudur. 9 Mart'ta yapılması plan lanan "sol darbe" yerine gerçekleşen
Türk entelektüel yaşamının görmeye alışık olmadığı çalışkanlıktaki Avcıoğ-
12 Mart askerî darbesi ve beraberinde getirdiği işkenceler, baskılar ve yasak
lu, en verimli çağında, 57 yaşında, 1983'te mide kanserinden ölmüştür.
lar, "ordunun ilericiliği" varsayımına dayanan bu siyasî hareketin sonunu
DİPNOTLAR
getirmiştir. Böylece, kapitalizmin bu kadar hakim olduğu bir dönemde, te
1 "Yapıcı M illiy e tçilik", Yön, sayı:4, 10 Ocak 1962.
melde onun yarattığı sınıflara yasla nan bîr siyasî programı olmayan hare
2 "Sosyalizm Anlayışımız", Yön, sayı: 36, 22
ketlerin bir sonuca ulaşamayacağı gö rülmüştür.
3 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12 Eylül 1962.
12 M a rt'ın ertesinde A vcıo ğlu,
4 "Sınıf Mücadelesi, Sosyalizm ve Milliyetçi lik", Yön, sayı:182, 23 Eylül 1966.
"Madanoğlu Davası"ndan hapse atıl dı, Ziverbey Köşkü'nden geçti. Dava beraatle sonuçlandı. "Türk Bonapar-
Ağustos 1962.
5 "Bir Sosyalist Stratejinin Esasları", Yön, sa-
yı:185, 14 Ekim 1966.
tizminin en seçkin kuramcısı" (Özde-
6 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12 Eylül 1962.
mir, 2000:45) bu yenilgiden sonra araştırmalara yöneldi. Önce üç sonra
7 "Sosyalist Gerçekçilik", Yön, sayı:39, 12 Eylül 1962,
rekçe listesi uzun olmasına rağmen ikna edici bulmak pek mümkün değil. Dolayı sıyla müdahaleyi tetikleyen nedenler ara sında DP’nin, demokrasi kültürünün ye tersizliğine rağmen, kurucu ideolojinin askerî kanat aracılığıyla yeniden tanımla narak siyasette ağırlık kazanmasını engel leyici bir tavır içinde olması gösterilebilir. Yaygın bir kanıya göre, Turgut Özal li derliğindeki ANAP yönetimleri, 1983-91
arasında, belirli bir sivilleşme planı çer çevesinde hareket ederek resmî ideoloji nin TSK aracılığıyla kamuya müdahale gücünü sınırlandırmaya çalışmıştır. Ör nek olay da, Başbakan Turgut Özal’m, ge nelkurmay başkanlartnın haleflerini ken dilerinin belirlemesi geleneğini bozarak, 1987 Agustos’unda Orgeneral Necip Torumtay’ı genelkurmay başkanı olarak atamasıdır. Ancak bu çıkışın başarılı ol-
169
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Türk Anayasal düzeninde askeri yargının yargı denetimi dışında tutulması ve gerek atama gerek denetim açısından adliye dışı (askerî komota düzeniyle belirlenen) bir mekanizmaya tabi olması, Taba Parla’y a göre, askerî bürokrasinin idare dışında, askeri yargının da yargı dışında görülmesinin apaçık ifadesidir.
masının nedeni, 1980 müdahalesini ger çekleştiren askeri grubun içindeki çatla madır. 1980 darbesinin lideri Cumhur başkanı Kenan Evren, genelkurmayın adayı olan O rgeneral N ecdet Ö ztorun’dan değil hükümetin adayından yana tavır koymuş ve sorun böylece çözül müştür: “...ben yok o olmasın bu olsun deseydim Öztorun olurdu. Ama isteme dim böyle bir şey olmasını, çünkü Torumtay’m olmasını ben de arzu ettim. Benim de gönlümde o yatıyordu...”10 Sivil iktidarın bu kararında temel et ken, genel kanının aksine, askeri bürok rasinin siyasetten geri çekilmiş görünü müne rağmen perde gerisinde iktidarda sö2 sahibi olma yarışını hâlâ sürdürüyor olmasıdır. Erken emekliliğini isteyen, işbaşındaki Genelkurmay Başkam Necdet Ürug, kendi yerine geçmesini tasarladığı Orgeneral Öztorun’un desteği ile 1989 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday ol mayı düşünmekte ve aynı arzuyu payla
şan Turgut Özal’ın kızgınlığını çekmekte dir. Askerî bürokrasi içerisinde, Özal kar şıtı grubun sivil otoriteye itaat konumun da olmadığını ve bu durumun, icraatla rıyla ülkede bir destek tabam yakaladığı na inanan hükümeti rahatsız ettiğini be lirten kanıtlar var: "... Orug ve Ö zto run’un davranışlarından demokrasiye ge çemediğimizi anımsattım (Özal’a). Bilhas sa Öztorun’un dengesiz ve ölçüsüz dene cek davranışları, ikimizin de gözünden kaçmamıştı. Öztorun, İstek yerine her ko nuşmada adeta muhtıra verir havada dav ranıyordu. Özal her halinden rahatsızdı... MİT bilhassa Güneydoğu ile bilgileri ön celikle askerlere ve Evren’e vermekte ısrar ediyordu... askerlerin ... hüküm etten uzak kalmaya çalıştıkları belli İdi.’’" Askerlerin, gereken uyum ve işbirliğini göstermemeleri anlamında hükümetten “uzak kalmaları”, aslında genişlemiş bir siyasal özerkliğin tezahürüydü. 1982 Anayasası, daha önceki anayasa ile ba
E G E M E N
I D E O L O J İ
VE
T Ü R K
kanlar kuruluna güvenlik konularında “tavsiye" fonksiyonu olan sivil ağırlıklı bir MGK’nın yerine, tavsiyeleri bakanlar kurulunda öncelikli olarak görüşülen ve ancak cumhurbaşkanının sivil kesimden gelmesi durumunda sivillerin ağırlıkta olacağı bir MGK oluşturmuştur. Aynı Anayasa, toplumsal ve siyasal yaşamın odağında yer alan birçok kurumun üst yönetim kurullarına asker üyelerin atan ması usulünü getirmiştir. Sivil iktidarlara koşulsuz tabiiyet yerine, oluşturdukları politikalara uyan ve veto yetkisinin yük selmesini kolaylaştırıcı etmenler arasında güneydoğudaki savaş, Körfez Savaşı’ndan sonra başlatılan Kuzey İrak operasyonla rı, ABD’nin bölgeyle ilgili stratejisinde Türkiye’nin asker! gücünün büyük önem kazanması da sayılmalı. Doğru Yol Partisi’nin her iki liderinin (Süleyman Demirel (1987-1993) ve Tansu Çiller (1993-) baş bakanlığı sırasında TSK ile herhangi bir sorun yaşanmamış, Refahyol iktidarı ile birlikte (1996-97) bu uyumlu sürecin so nuna gelinmiştir, TSK’mn 28 Şubat 1997 müdahalesinin ve onun ardından başlattığı merkez sağı yeniden yapılandırma harekatının hedefi RP idi. Kurucu ideoloji, mevcut kon jonktürde bir “ö teki"nin, yani RP’nin varlığının itmesiyle cumhuriyetçi bir ref leksle “irtica’’yı temel iç güvenlik tehdidi konumuna yükseltti. Sivil kesimin “ay dınlar", “bölücüler" ve “irticacılar” sıfat larıyla olumsuzlanması,'2 solun, muhafa zakâr sağın, mevcut merkez solun, mer kez sağın, kimlik politikalarının ve kuru cu ideolojinin bütün eleştirel tüketicileri nin, yani alternatif ideolojilerin yolları nın kesilmesini amaçlıyordu. Bu durum da, 1999 seçimleri güzergâhında, milli yetçi ve yalnızca temiz politika yapmakla -yani anti-siyasallıkla- maruf iki siyasete yol açılıyordu. İktidarların sivilleşememesi sorunsalına katkıda bulunacak, 28 Şubat’la ilgili iki hususu belirtmekte ya rar var: Milliyetçilik dışında bütün siya
S I L A H L
K U V V E T L E R İ
setlerin birer alternatif olmaktan çıkarıl ması, Refah Partisi kadar, belki ondan da çok Türkiye’nin merkez sağ çizgisini sarstı. Merkez sağın bir partisi, DYP, paryalaştınlıp siyasal alanın dışına itilirken, İkincisi, ANAP, müdahale süreci ile bü tünleşmesine, sivilleşme konusunu arada sırada yaptığı çıkışlar dışında terk etme sine, “irtica" ile bağlantısının olmaması na ve her iki partinin de tarihsel olarak devletçi söylemle bütünleşme anlamında olumlu bir pratiğe sahip olmalarına rağ men, belki de tam bu yüzden, TSK ile şiddetli bir gerilim içine girdiler, “lrtica”yı denetim altına alan ılımlı bir merkez sağ çizgisi hep varolagelmekle birlik te, 28 Şubat’ın dinamikleri, merkez sağ yapıları ittifak kurulacak odaklar olarak değil, devletin yeniden tanımladığı din politikasına ters düşen odaklar olarak ta nımladı. Yani uzun bir iktidar geleneğine rağmen, bir merkez sağ partisi boşluğu yaratıldı. 28 Şubat’m en radikal sonuçla rından birisi bu dur. Şu ana kadarki analizden ortaya çıkan sonuç şu: 28 Şubat müdahalesinin meşru luk kaynağı, rejimin kurucu ideolojisidir. Ancak bu saptama bize, bu müdahalenin siyasal tercihlerinin yönü, tasarımı, sınır ları ve aktörleri konusunda fazla bir şey söylememekte. TSK ile egemen kamu fel sefesi arasındaki bağlantıya, sivil siyaset de yapılanmasıyla, kültürüyle, aktörleriy le müdahaleci değişken olarak katılmakta ancak “belirleyici” olamamaktadır. Bu noktada sürecin niçin ve nasıl geliştiği so rularına ışık tutacak olan perspektif, “toplum ve ordu", “ordunun kendi çıkar ları” ve “güvenlik kavramının a raçs ali aş tırıl ması "dır. Ancak önce 28 ŞubatYn hedefi olan RP'nin “sivilliği” konusunda kısa bir not düşmek gerekir. Gerek Refahyol iktidarı, gerekse daha önceki muhalefet dönemin de, bu partinin çoğulcu bîr demokrasiye, din-içi çoğulcu bir duruşa ve düşüncelere inancı konusunda yoğun bir kuşku doğ-
171
K
172
E
M
A
muştur. MGK’nın anayasal fonksiyonları nın, Anayasa dışı rol ve ağırlığının sınır landırılması yönünde bir girişimi, ya da MGK’nın 28 Şubat 1997’deki kararlarına imza atmamak biçiminde alenî bir karşı duruşa geçmesi söz konusu olmamıştır, Refahyol hüküm etinin istifasından ve partinin kapatılmasından sonra başvur duğu dem okratikleşm e söylem i, hem inandırıcılıktan uzaklığı hem de 28 Şubat’ın partinin siyasal rolünde ve etkisin de yol açtığı gerileme nedeniyle Türki ye’deki ordu-siyaset ilişkilerim etkilemek ten çok uzaktır. En önemlisi, Kemalizm ile İslamcı siyasetin birbirleriyle temas ve buluşma noktaları vardır. Her İkisi de kestirilebilir birer toplum yaratma hülya sında; her ikisi de devleti adeta sagduyusal biçimde itaat gösterilmesi gereken bir kudret odağına dönüştürmekten ve siya seti Kemalist ya da İslamcı değerlerle iyi ce moralize etmekten yanadır. EGEMEN KAMU FELSEFESİNİ _________ YENİDEN pRETMEK Ordu-kamu felsefesi ilişkilerinin bir ikin ci eksenini, bu felsefenin yaşama dönüş türülmesi faaliyetinin oluşturduğunu be lirlemiştik. Sorun, bu yeniden üretim sü reci sırasında resmî ideolojinin niçin, na sıl ve hangi yapılara hizmet eder bir bi çimde değişime uğradığı ya da uğramadı ğıdır. Kemalizmi -ve bu arada kendini de- metamorfoza uğratarak yeniden üret tiği varsaydığımız TSK’nın bu uğurda ya rarlandığı çok net olan iki araçtan birisi askerlik yoluyla erkek vatandaşlara Ke malist devlet, birey, toplum, demokrasi. Batılılaşma ve hijyenik resmî din anlayışı nı benimsetmek, İkincisi de rejimin para metrelerini gerekirse müdahale yöntemi ile koruyabilmektir. Ben bu bölümde üç önemli aracı problematize edeceğim: 1. Özellikle 28 Şubat’tan sonra çok büyük bir ivme kazanan toplumsal destek üret me politikaları; 2. iç tehdit ve güvenlik
L
İ
Z
M
doktrini yoluyla siyasal bekçilik rolünü pekiştiren ve yeniden üreten strateji; 3, ordunun yaşadığımız kamu felsefesini kendi kurumsal, onursal ve iktidarsal çı karlarını sürdürme amacıyla yeniden be lirleme yeteneği. TOPLUM DESTEĞİ VE GÜVENİLİRLİĞİ*8 TSK’nın, özellikle 28 Şubat süreci olarak adlandırılan müdahale sonrası siyaseti ya pılandırma döneminde, siyaset sınıfını bir müttefik olmaktan tümüyle çıkararak topluma dönüş yaptığını gözlemlemek mümkün. Özellikle medya aracılığıyla, vatandaşların kendilerine, toplumlarına ve demokrasiye ilişkin anlayışları günlük hayatın ritmine yedirilerek yeniden şekil lendirildi. Örneğin, Türk toplumunun kimlik politikalarının ortaya attığı sorun lardan yalıtılması İçin siyasetin dışında, ötesinde, dokunmadığı bir yerlerde oluş turulan birleştirici değerler sabi ilendi. Bu ülkenin birlik, bütünlük ve selameti için tekçi değerlerle içi doldurulmuş bir siya sete ihtiyaç gösterilince (birlik, bütünlük, laiklik) siyasette içerik önemini yitirdi, yöntem ağırlık kazanmaya başladı. Dar değil, yaygın bir hegemonya, pasif değil aktif bir onayın hedeflediği bu stratejide, 8 yıllık eğitim reformu ile ve Gramscici anlamda hegemonya aracı olarak zora de ğil eğitime ve şekillendirmeye dayanan bir devlet anlayışı yürürlüğe sokuldu (Gramsci, 1971: 242). Dolayısıyla, 1997 sonrası ordu-toplum ilişkisi modelini geçmişten farklı kılan yan şudur: TSK’nın yükselen siyasal özerkliğinin gerçek sırrı kontrol-merkezli stratejisinde değil “he gemonyaya nza gösteren vatandaş üret me" projesine medya ve sivil toplum ku ruluşlarını katarak eğilmesinde yatar. Or dunun kendi kendine atfettiği “siyaset üs tü” sıfatı, toplum-iktidar ilişkilerini de ğiştirmeden, sınıflararası ittifaklar kurma dan, tüm çıkarları içinde toplayan “daha yüksek bir sentez” yaratma çabasına gir-
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
meye cevaz vermiştir. Tekçi siyaset, birlik-bütünlük temaları ve törenlerle, top lan tılarla, anma m erasim leri, yandaş medyalar, butun eğitim kurumlan, gele neksel Kemalist bürokratik kuşakların aşkla yaydığı mesajlar, sermaye kuruluş ları ve geleneksel-sol yapılar vasıtasıyla toplumun modern kesimlerinin dokusu na nüfuz ettirildi. Çoğulcu, özgürlükçü ya da alternatif demokrasi modelleri saçmalaştırılmaya çalışıldı. Ancak sorun şudur: Merkez solun, glo bal ekonomi politiğin de büyük etkisiyle marjinalleştigi bir konjonktürde toplumla kurulan bu yeni iktidar ilişkisi, sosyal de ğişimin ve yeni zamanların kimlik ve siya set çatışmalarının getirdiği köklerinden koparılmıştık, belirsizlik, güçsüzlük, işsiz lik, yoksulluk ve yoksunluk durumlarını telafi edebilecek bir topluluk ruhuna sa hip değil. Ne egemen ideolojinin ne de
S İ L A H I
K U V V E T L E R İ
geleneğin gücü bu ruhu yakalamaya yeti yor. Otoriteye, düzene, orduya, siyasete, modemizme ve kapitalizme tartışmasız ve müzakeresiz bir rıza isteniyor. Bunun as gari koşullardan birisi bireyin, ordunun, siyaset sınıfının kendilerine, her birinin de siyasete, diğer aktörlere ve kurallara '"güven" duygusunu sürdürebilmeleri. Korkunun, kendine, başkalarına ve hu kuk devletine güvensizliğin, ürkekliğin ve siyasal etkinsizlik duygusunun hakim ol duğu bugünkü toplumdan ve makro ikti dar ilişkilerini yeniden üreten sivil toplum evreninden otoriteye ve düzene verilecek desteğe de güvenmemek gerekir. ORDUNUN KURUMSAL RUHU, VAROLUŞSAL ÇfKARf TSK’nın siyasal özerkliğinin adım adım, aşama aşama yükselmesine dair önemli
Subaylar 29 Ekim kutlamasında. Ahmet însel, 1991 ’d eki bir yazısında, Genelkurmayla resmî açıklamalalarda kullanılan "Türk Milleti ve onun Özü olan Türk SüahU Kuvvetleri" ibaresine dikkat çeker. Bu ifade, totalitarizmin bütün dünyayı etkilediği 1930’larda kullanılan “ordnlaşmış millet’ şiarım tersine çevirmekte, bir “tnilletieşmiş ordu"yu imâ etmektedir, tnsel'e göre, ‘böyle bir ifadenin altında, o milletin orduya başvurmadan kendi kendini yönetemeyeceği, kaderine sahip çıkacak ergenlik seviyesine ulaşmadığı inancı yatar”.
K________
İ 74
E
M
A
bir husus da şudur: Ne erken Cumhuriyet ne de çok partili dönemde, bu özerklik, Islâm’ın ve Kim bölücülük tarafından te tiklenen, Cumhuriyet’in bekçiliği refleksi ne atıfta bulunularak kazanılmadı. Çün kü, karşı hegem onyacı da olsalar, bu akımlar rejimi tehdit edici bir profilde al gılanmadılar. L945'ten 1990’lara kadar sü ren Soğuk Savaş ve sonrası dönemde, NA TO’nun güçlü bir müttefiki, Sovyeüer Birligi’ne sınır bir ülkenin askerî yapısı ola rak TSK, iktidar alanını “cumhuriyetçi refleks”ten çok anti-komünist tepkilere dayanarak yaydı. Ancak “Cumhuriyet bekçiliği" rolü sol hareketleri veto reflek sine ve 1990’larda da siyasal Islâm’a tepki ye dönüşünce şu soruya cevap bulma ihti yacı da kendini belli etmeye başladı: Aca ba bu bekçilik işlevi kurumsal bir inanca ve bilince dönüştürülerek, kuşaktan kuşa ğa devredilen bir “ethos” mu, yoksa aslın da TSK’nın varlığını meşru kılan bir “mi tos” mudur? Buna cevap bulmanın bir yo lu orduların “kendi’lerini anlamaya çalı şan kavramsal çerçeveler olabilir. Soğuk Savaş döneminde Latin Ameri ka, Orta ve Uzak Doğu ordularının artan siyasal güç ve hırslarını incelemeye alan onlarca araştırmacıya göre bu silahlı kuv vetlerin siyasal özerklikleri, kurucu felse fe ve kurumlan koruma refleksinden de ğil, hızlı modernleşmenin getirdiği sosyal ve ekonomik değişime statükonun ayak uyduramamasından kaynaklanan otorite boşluğunu doldurma refleksindendi.13 Kendi dışlarında oluşan bir bunalıma ce vap vermekteydiler. Askeri yönetimler iş başındayken ya da sivil rejime geçiş ko şulları hazırlandıktan sonra siyasal ve sosyal yaşamda oluşan daralma ya da ge rilemeler ise, askerlyenin değil seçilen İk tisadi modelin ya da kurulan ittifakların eseri olarak değerlendirildi. Orduların kurumsal va da topluluk bilincinin, ru hunun, özelliklerinin, ideolojisinin ba ğımsız bir ivme kazanabileceği üzerinde çok fazla durulmadı.
L
I
Z
M
Orduları anlamak ve açıklamak için onların “kendilerine bakma perspektifini benimseyenler İse çelişkili ya da yetersiz analiz çerçeve ve araçları ile çalıştılar. Çevre ülkelerin silahlı kuvvetlerinin artan siyasal ağırlığı, kurumsal otonomilerinin korunması kaygısından hareketle açıklan mak istendi. Tartışmanın bir ayağında Samuel Huntington’un öncülüğünü yaptığı, profesyonelliğin asker-siyaset ilişkileri üzerindeki belirleme gücü etkeni yer aldı. Huntington’a göre hiyerarşisi köklü, bü tünlüğünü koruyan, uzmanlaşmış ve sivil ile askerî alanları birbirinden ayırmış bir ordu, iç ve dış siyasete müdahale yatkın lığı geliştiremez (Huntington, 1957). Batı’daki modeli açıklayan bu tezin karşıtına göre ise sivil ve askerî alanların böylesine kalın bir çizgi ile ayrıştırıimaları müm kün değildir. Orduların kendileri hem bi rer küçük sosyal sistem oluşturur ve bu nu korumaya alır, hem de içinde yer aldı ğı büyük toplumsal sistemle bütünleşip uyum sağlar (Janowitz, 1971). Ayrıca, So ğuk Savaş döneminde Latin Amerika’da yürürlüğe giren ve orduların işlevini dış tehditten (komünizm) onun uzantısı sa yılmaya başlanan iç güvenliğe kaydıran yeni profesyonellik anlayışı ile ordular, ABD’nin malî yardımı ve eğitim program larından da yararlanarak, uzmanlıklarını, siyasal iktidarlarını yaymak ve yükselt mek için kullandılar (Stepan, 1973), So ğuk Savaş sonrası dönemde iç güvenlik, hedefini değiştirerek ayrılıkçı hareketleri içine aldı. Üstelik küçülmüş ama daha et kin vuruşan, özel istihbarat örgütlerini geliştirmiş, kendini ülke meselelerinde daha bilgili, yetkili ve sorumlu hisseden bir subay kadrosu belirdi. Yaptıkları sa vaşlar etnik kaynaklı, düşük yoğunluklu iç savaşlar da değil. Kimlikler üzerinden, silahlı kuvveüerin iktidarlarının ve varo luş koşullarının yeniden üretildiği siyasal nitelikli savaşlar. Dolayısıyla profesyonel lik düzeyi dorukta olan orduların, böyle olmayanlara göre, siyasal iktidarlarını ve
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
kolektif militer varlık ve kültürlerini da ha kolaylıkla sürdürebilecekleri açıkça kendini göstermekte. Orduların kendilerini irdelemeye dö nük perspektif. Soğuk Savaş döneminin ideolojik çerçevesine bağlı kalarak, bir de orduların toplumsal kökenine inip, aske rîn ulusal çıkarı hangi sınıfsal bağlantılar üzerinden formüle ettiğine eğildi (John son, 1962), Amerikan sosyal bilimcilerin demokrasinin güçlendirilmesi açısından orta sınıflara bağladığı umudu doğrulat ma gayreti içinde olan bu tartışma, bir çok ülkede ve özellikle Türkiye açısından yetersiz bir açıklama çerçevesi sundu. Si lahlı Kuvvetler’in herhangi bir sınıfın ba sit bir aracı olmak yerine hem ülke çıkar larını hem de kendi içsel çıkarlarım çeşitli baskılardan bağımsız bir biçimde formüle edebilme yeteneğini görmezlikten geldi. En önemlisi, kendi sınıfsal kökenlerini aşabilmesinin gerisinde yatan temel nede ni ihmal etti: Herhangi bir ülkenin askeri kuruntunun siyaseten belirleyiciliğini sağ layan husus toplumsal çelişkiler arenasın daki stratejik konumudur. TSK’mn kapi talist iktisadi yapı ile bütünleşm esine “kurumsal çıkarlarının kendisi" olarak bakanlar da sebep-sonuç ilişkisini tersyüz etmekteler.14 TSK’nın OYAK aracılığıyla kapitalist ilişkiler ve çıkarlar geliştirmesi, "siyasal" nitelikli bir özerkliğin ve müda hale potansiyelinin nedeni değil sonucu dur. Kurucu paradigmanın temel payan dalarını koruma işlevinin tarihsel bir zih niyet olarak içselleştirilmiş olmasını ve bunun sürekliliğini açıklayamaz. TSK’mn belirli bir siyasal ideolojinin taşıyıcısı gibi değil, kendi kolektif varlığını ve gücünü sürekli kılabilmek için tam tersine, yani ideolojiler ve siyasetlerüstü bir duruş içindeymiş gibi görünmeyi nasıl başardı ğını da cevaplayamaz, Türkiye siyasetinde ordu lehine oluşan denge, TSK’nın kurumsal varlığını yeni den üretme kaygısı ile, bu kaygı da laik ve modern bir rejim kimliğini koruma-kolla-
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
ma misyonu ile sıkı bir biçimde bağlantılı dır. Askeriyenin sol siyaset-merkez sağ-siyasal İslâm-liberaller-aydınlar gibi çok ge niş bir hedefler spektrumuna karşı savaş ması, eksik tasavvurlu bir demokrasi pro jesiyle hareket ettiğini gösteriyor. İrtica ve bölücülük, askeriyenin varlığına ve muha fız rolünün meşruluğuna hizmet eden tehditler olarak algılandığında da şöyle bir sonuç çıkmakta: Hep "öteki"ler bulan ve onlar karşısında hukuk devleti güvencele rini yeterli bulmayarak müteyakkız duran bir rejimde asker-siyaset ilişkisi hep geri limli olmaya mahkum. Dolayısıyla, koru naklı bir rejim, korunacak vatandaşlar, yaşanı biçimleri, değerler, taahhütler, ku rumlar demek oluyorsa, bunu gerçekleşti recek kurum olarak askeriyenin konumu daha da şiddetli bir biçimde korunacak demektir. Ancak bu mantıktan yola çıka rak, Cumhuriyetçi reflekslerin subay kad rolarınca samimi bir biçimde içselleştirilip bir militer altkültür normuna dönüşmedi ği de söylenemez. Varoluşunu sürdürme anlamında kurumsal çıkarın korunması kaygısının da bu kültürle iç içe geçtiğini düşünmek gerekiyor. Bu son argümanın en mükemmel örne ği, ÂB’nin TSK lehine oluşmuş dengeyi AB-Türkiye bütünleşmesi yolunda kilit sorun olarak algılamaya başlamasıdır, Ko penhag Kriterlerindeki dolaylı atıfların dışında son Katılma Ortaklığı Belgesinde ve ilerleme Raporlarında MGK’nın faali yet ve yetkisinin daraltılması, genelkur may başkanının başbakan yerine millî sa vunma bakanına karşı sorumlu olması ve savunma ve güvenlik konularında parla menter denetimin optimal bir düzeye çı karılması talepleri yer almakta. Daha da önemlisi, yeni iç tehditler olarak algıla nan Kürt milliyetçiliği ve siyasal İslâm’a karşı yürütülen savaşımlarda demokratik ilke ve normların askıya alınmış olması ve insan hakları ihlalleri, AB ile bütünleş me yolunda en kayda değer engeller ola rak ortaya konmakta.
175
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Ümit Cizre, MSP-RP geleneğinin, "tslâmî olmayan bir modemizmle kah Islâm inancı arasında, fırsatçılığın damga vurduğu simbiyotik bir bağ kurmak suretiyle, tabanın modernist taleplerine cevap verebilen”özgül karakterini vurgular. Bu karakterin, İslamcılığın Kemalizmle kem rekabet hem buluşma zemini olduğu söylenebilir.
TSK’iiin Cumhuriyet’e bekçilik misyo nu ile ifadesini bulan siyasal rol ve öne mi, Cum huriyetin kendi tasarımı olan “Avrupalılaşm aca ters düşmüyor mu? Cumhuriyetin teme! projesinden, “irtica" ve “bölücülük" gerekçeleriyle tırmandırı lan savaşlardan dolayı vazgeçiliyor mu? Cevap olarak, yukarıda vardığımız sonuç ile paralellik gösteren iki noktayı sapta mak mümkün: TSK’mn Avrupalılaşma ile ilişkisi kendi varlığını koruma düşüncesi nin dolayımı ile belirlenmektedir. Katıl ma sürecini kontrol edebileceği sürece sonuca olumlu bakmakta, yani birçok alanda köklü değişim gerektiren bir süre ci bütün olarak değerlendirememektedir. Ancak bir ikinci boyuttan soruna baktığı mızda biraz daha farklı bir değerlendirme yapmak mümkün. TSK hiyerarşisinin, eleştirilere karşı “Türkiye’nin iç ve dış tehditlerle çevrelenmiş çok özel konum
da bir ülke” olduğu, Kürt terörüne karşı “geçici” ve “sistematik olmayan" insan haklan ihlalleri yapılmış olabileceği argü manlarıyla çıkması, resmî ideolojinin ta şıyıcılarının, Batılı normlara itiraz ve ret aşamasından, savunmacı ve tartışmacı bir aşamaya geçtiğini göstermektedir. RESMİ SÖYLEMİ YENİDEN ÜRETMENİN EN ETKİN ARACI: "ÖTEKI”Nl KİM, _______ NASIL TAYİN ETMEKTE?_______ Soğuk Savaş döneminde “dış güvenlik” savunma ile eş anlamlıydı. “İç güvenlik" ise yalnızca periferi ülkelerde yürürlüğe konan, devleti “uluslararası komünizmin içerdeki uzantılarına" karşı koruyan bir kavramdı. Soğuk Savaş sonrasında Batı’daki güvenlik anlayışı giderek demok rasi ile baglantılandırılmakta, güvensiz lik ise demokrasisiz ortamlarda patlak
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
veren ve interdisipliner bir açıdan görül mesi gereken bir durum olarak nitelen dirilmekte. Savaş, barış, ulus-devlet ve vatandaşlık kavramları, güvenlik çerçe vesi içinde yeniden tartışılırken, ordula rın yapısı, misyonları ve kimlikleri üze rinde de yeniden düşünülmeye başlan d ı .'5 B atı’da ulusal güvenlik giderek uluslararasılaştı; bölgesel ve küresel den geleri tehdit eden etken, uzaklarda bir yerlerde beliren “yeni savaşlar” olmaya başladı. Barışı sağlamak ve korumak için yapılan müdahaleler, insani yardım, te rörle ve uyuşturucu trafiği ile mücadele, orduların misyonlarını devlet merkezli olmaktan çıkararak toplu m-merkezli kıl maya başladı. Bu tür bir misyonun, sivil ler ile askerlerin alanlarını titizlikle ay rıştıran Batı’da, büyük bir çalkalanmaya neden olması kaçınılmazdı. Türkiye’ye gelince: Bu ülkenin Cumhu riyetçi modernleşme politikası bizatihi güvenlik-merkezi i bir kontrol stratejisine dayanageldi. Dolayısıyla ulusal güvenliği tehdit eden öğeler ve onlara karşı oluştu rulan güvenlik stratejisi, kurucu ideoloji nin yeniden tanımlanma koşullarını oluş turdular. Aralarında simbiyotik bir bağ oluştu. Tehdit algılanmasında ve güvenlik arenasında bir tırmanma, askeri cenahın kurumsal ve siyasal özerkliğinde de bir artışa neden olageldi. Ulusal güvenlik, Soğuk Savaş’tan bu yana, Cumhuriyetçi kavrayışa göre, siya sal, sosyolojik, kültürel, diplomatik, ikti sadi ve hukuksal alanları da kaplayan çok geniş bir kavramdır. Nitekim bu kav ram -Anayasada değil, 2945 sayılı MGK ve MGK Genel Sekreterliği Kanunu’ndaşöyle tanımlanmıştır: “Ulusal güvenlik, devletin anayasal düzeninin, millî varlı ğının, bütünlüğünün, milletlerarası alan da siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerinin ve ahdi hu kukunun her türlü iç ve dış tehditlere karşı korunması ve kollanmasını ifade eder.”'5 Batı orduları, savaş-merkezli iş
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
levlerini büyük ölçüde yitirmeleri nede niyle askerlik dışı, yani topluma hizmete yönelik alanlara kayarken, diğer sivil kurumlardan farklı olmadıkları da vurgu landı. Halbuki TSK için askerlik dışı alanlarla ilgilenmek, ulusal güvenlik an layışının bir gereğidir ve ordunun top lumsal gruplarla eşitliğini değil, onlardan ayrıcalığını vurgulamaya hizmet eder. Soğuk Savaş sonrasının daha az gergin ortamında TSK ve rejim açısından ulusal güvenlik kavramının tanımı, uygulan ması ve siyasal sonuçları konusunda açıklığa kavuşturulması gerekli iki soru var: 1. Ulusal güvenlik, iç ve dış tehditlerle ilişkili bir olgu olduğuna göre, Tür kiye'ye yönelik tehditlerin ve dış ve iç düşmanlara karşı oluşmuş güvensizliğin azaldığını düşünebilir miyiz? 2. Ulusal güvenliğe tehdit unsurlarını ve güvenlik politikasını belirleyen ve uygulayan oto rite hangisidir? Birinci soru, başlı başına bir sorun. Çünkü asıl meselemiz Türkiye’ye tehdit lerin azalıp azalmaması değil. Tehdit algı lamasını yapan ve ulusal güvenlik strate jisini onu üzerine kurgulayan ajanın kim liği. Çünkü ulusal güvenlik, objektif kri terlerle belirlenebilen bilimsel bir olgu değil. Öznel algılayışları, entelektüel bir birikimi, yaşama bakış felsefesini yansıtır. Kimin üstlendiğine bağlı olarak iktidar sahiplerini, dengesini, dağılımını, ideolo jisini hem belirler hem de açığa vurur. Ki min oluşturduğuna ve formüle ettiğine bağlı olarak içeriği ve dolayısıyla hizmet ettiği amaçlar değişir. Türkiye’de, yasal olarak, ulusal güven liği belirleme ve uygulama yetkileri sivil hükümete değil MGK’ya verilmiştir. Bu husus, hem Anayasanın 118. maddesin de hem de 2945 sayılı MGK ve MGK Ge nel Sekreterliği Kanunu’nda şöyle belir tilmiştir: “Ulusal güvenliğin sağlanması ve m illî hedeflere ulaşması amacı ile MGK’nın belirlediği görüşler dahilinde, bakanlar kurulu tarafından tespit edilen
177
K
178
£
Wl
A
İç, dış ve savunma hareket tarzlarına ait esasları kapsayan siyaseti ifade eder."17 Bu strateji, 1992’den bu yana Millî Gü venlik Siyaseti Belgesi adıyla anılan bir resmî belgenin muhtevası olarak kamu oyuna açıklanmak ta. Soğuk Savaş döne minde Batı’da Yunanistan, Dogu’da Sovyetler Birliği olarak belirlenen tehdit odakları, Soğuk Savaş sonrasında 18 Ka sım 1992 tarihli belge ile yenilendi ve tehdit odağı olarak Kürt milliyetçiliği ve terörü tayin edildi. Ulusal güvenlik anla yışı 29 Nisan 1997’den başlayarak MGK tarafından değiştirilerek “irtica" öncelikli tehdit düzeyine çıkarıldı. Dolayısıyla Soğuk Savaş sonrası Türkiyesi’nde ulusal güvenlik stratejisinin askerî ağırlıklı mi marları, Türkiye’ye yönelik iç ve dış teh ditlerin azalmadığı konusunda birleş mektedirler. Millî savunma bakanlığının iki yılda bir yayımladığı Beyaz Kitnp’ta, Bakan Sabahattin Çakmakoğlu imzasıyla yayımlanan ancak askerî hiyerarşinin bakış açısını da yansıtan düşünce bunun yazıya dökülmüş kanıtı: “Dengelerin de ğişim sürecinde olduğu Ortadoğu, Kafkaslar ve Balkanlar gibi istikrarsızlık ve belirsizliklerle dolu bir bölgenin ortasın da yer alan Türkiye, Soğuk Savaş sonrası dönemde de terörizm ve radikal dinci akımlar, etnik farklılıklardan kaynakla nan bölgesel çatışmalar, kitle imha silah lan ile uzun menzilli füzeler gibi risk ve tehditleri dikkate almak zorundadır."’8 Soğuk Savaş sonrasında gevşemeyen bir Türkiye, 21. yüzyıla normalleştirilme miş asker-sivil ilişkileri ile girmek du rumda. Ülkenin büyük iç ve dış tehditlere maruz bulunduğunu ortaya koyan söy lem, aynı derecede sık tekrarlanarak top lumun belleğine kazılmak istenen “ülke
t
I
Z
M
nin jeostratejik önemi" söylemi ile koşul olarak sürdürülmekte. Türkiye’nin NATO’nun bir kanat ülkesi konumundan çı karak Avrupa’yı Asya’ya bağlayan Avrasya kuşağında merkezî bir cephe ülkesine dö nüştüğü ve Avrupa güvenlik mimarisi üzerinde tartışılmaz bir öneme sahip ol duğu savunulmakla,19 Son söz olarak ulusal güvenlik strateji sinin oluşturuluş biçimine ve oluşturucu ajanlara dikkat çekmenin yaşamsal öne mini vurgulamak isterim. Çünkü, Cum huriyet paradigmasının nasıl ve hangi aktörler tarafından yeniden, nasıl ve ni çin tanımlandığına ve uygulandığına ışık tutacak en sağlıklı değişken, güvenlik ya da güvensizlik politikalarıdır. Batı gele neğinde askerî kesim, düşmanın oluştur duğu tehdidin doğasını tarif eder, ancak ülkenin tehdit altında olup olmadığına ve tehdit altında ise buna nasıl bir cevap verileceğine karar veren sivil otoritedir. O coğrafyalarda, iç ve dış tehdidin ve o temeller üzerinde inşa edilen ulusal gü venlik politikasının askerî bürokrasinin egemenliğinde belirlenmesinin sakıncalı olduğu düşünülür, çünkü bu durumun, silahlı kuvvetlerin kendi kurumsal ve varoluşsal çıkarlarını koruyabilmek için abartılı tehdit değerlendirmesi yapması na ve optimum üstü bir kuvvete sahip ol masına yol açacağından endişe edilir. Ay rıca, tehdit algılayışını ve ona cevap oluş turan politikalarının formülasyonunu kendi tekeline alan herhangi bir ordu nun, siyasetin özünü ve usulünü, yani yaşamsal önemi olan bütün konuların aşağıdan yukarıya tartışma, diyalog, ikna ve uzlaşma yolu ite belirlenmesi ilkesini ihlal ettiği kabul edilir. ö
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
S İ L A H L
K U V V E T L E R İ
DİPNOTLAR 1
Bu konuda biri İngilizce, diğeri Türkçe iki yazı için bkz, Ümit Cizre Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Political Autonomy of tbe Turkish Mili tary," Comparative P o lit ia , 29, 2 (Ocak 1997) ve Ümit Cizre Sakallıoğlu, "Ordu ve Siyaset,"
9
C u m h u r iy e t D ö n e m i T ü r k iy e A n s ik lo p e d is i-
10 Nurcan Akad, "O Gece 9", Türkiye'yi Sarsan Geceler Yazı Dizisi, 14Temmuz 1994, Hürriyet,
Yüzyıt Biterken, Cilt 1S, (İletişim Yayınları: İs tanbul, 1996), S. 1248-1252. 2
Süleyman Demirel'in gazeteci Cüneyt Arcayürek'le mülakatı. Bkz. Cüneyt A rca yü re k A ç ık lı y o r , 10, Demokrasi dur, 12 Eylül 1980 (Bilgi ya yınevi: Ankara, ikinci basım, 1990), s., 431.
3
Bkz Lale Sarıibrahimoğlu, "New Horizons", Ja ne's De fence W eekly, 28 Şubat 2001.
4
Silahlı kuvvetlerin demokratik kontrolüne iliş kin, özellikle Orta ve Doğu Avrupa üzerine bü yüyen bîr literatür, örgütlenmeler, seminerler ve atölye grupları mevcut. Bir örnek olarak, The Report on the Conference on Democratic Control of Armed Forces in Central Eastern Europe: Çivi! - Military Relations and Defence Planning in the Nevv Era, Kiev, Ukrayna, 24-27 Mart 2000. Bu konferans NATO, Ingiliz Savun ma Bakanlığı ve Kiev'deki Doğu-Batı Enstitüsü isimli sivil toplum örgütünce düzenlenmiştir,
5
Erken Cumhuriyet döneminde ordu-siyaset İliş kilerinin gerçekçi ve doyurucu bir analizi için bkz. D. Lerner ve Richard Robinson, "Svvords and Ploughshares-The Turkish Army as a Modernizing Force," W o rld P o litia , 13, (1960-61); Dankvvart A. Rustovv, "The Army and the Founding of the Turkish Republic," W o rld P o li t ia . 4 (Temmuz 1959).
6
Prof. Tank Zafer Tunaya ile söyleşi. Söyleşiyi ya pan Zafer Toprak, "Tüm Fikirler Serbestçe Açık lana bil mel id ir.," 20 Şubat 1983 M illiyet.
7
Kemal Karpat, “The Military and Poiitics in Turkey:1960-64: A Socio-Cultural Analysis of a Revolution," A m e ric a n H is to rıc a l Revİevv, 65 (Ekim 1970), s. 1662; Kemal Karpat, “Military Interventions: Army-Civilian Relations in Turkey before and after 1980," A. Evin ve M.Heper, derleyenler, State, Democracy and the A4İiita ry in T u rk e y in the 19 S0 's (Waiter de Gruyter: Berlin, Nevv York, 1988), s. 138.
8
D. Lerner ve R. Robinson, "Svvords and Ploughshares", s.42
Cem Eroğul, “The Establishment of Multiparty Rule" 1945-71," Irvin Schick ve Ahmet Tonak, derleyenler, Tu rkey in Transition, N e w Perspectives (Oxford University Press: Nevv York, Oxford, 1987), s.118
11 Nurcan Akad, "O Gece 9" 1987 yılında Başba kan özalTn danışmanı olan Güneş Taner'in an lattıkları. 12 Genelkurmay Başkanı Org, Hüseyin Ktvtıkoğlu' nun Cumhuriyetin 75. yıldönümü nedeniyle Sa b a h gazetesi okurları için kaleme aldığı mesaj. "Uyanık ve Tetikteyiz”, 30 Ekim 1998, Sabah. 13 Modernleşme, bunalım ve askertyenin artan Özerkliği konusunda soğuk savaş literatürüne örnek olarak bkz : Samuel Huntihgton, P o liti cal O rd e r in C h a n g in g So cieties (Yale Unlversity Press: Nevv Haven, 1968), Samuel Finer, The Man on Horsebacfc: The fiofe of the Mıhtary in P o lit ia ( PalI Mail: Londra, 1962), derleyenler Leonard Binder, et al, Crises a n d S e q u e n ce s in P o lit ic a l D e v e lo p m e n t (Princeton University Press: Princeton, Nj, 1971). 14 Gencay Şayian, "Ordu ve Siyaset: Bonapartizmin Genel Kültürü," B a h ri Sa vcı'ya Armağan (Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları: Ankara, 1988). 15 Güvenlik kavramına ilişkin olarak ordulardaki değişimi incelemek için bkz. der. Charles Moskos, et al, The Postmodern M ilita ry (Oxford University Press: Oxford, 2000); derleyenler Mary Kaldor ve Basker Vashee, R e stru ctu rin g th e G lo b a l M ilita ry Secto r, Sayı 1: Nevv Wars (Pinter: Londra ve Nevv York, 1997); Mary Kal dor, derleyenler; Ulrich Albrecht ve Genevİeve Schmeder, R e stru c tu rin g th e G lo b a l M ilita ry Sector, Sayı 2: The B n d of Mı/ttary Fordism (Pin ter: Londra ve Nevv York,1998); Mary Kaldor, ed. R e stru ctu rin g th e G lo b a l M ilita ry S e cto r , Sayı 3: Global Insecurity (Pinter; Londra ve Nevv York, 2000). 16 R e sm i Gazete, sayı 18218,11 Kasım 1983. 17 R e sm İG a ze te , sayı 18218, 11 Kasım 1983. 18 B eya z kita p 2000, Mİ llî Savu n ma Bak an Iığ ı, s. 1. 19 A.g.e., İkinci Kısım.
Ordu ve Resmî Atatürkçülük DOĞAN
Atatürkçülüğün Türkiye'nin siyasal gelişi minde demokratikleşme sürecini bazı bi çimlerde genişletici rol oynadığı gerçeğin nasıl bir yüzü İse, egemen ideoloji olarak rolünün, bu bağlamda bir sorun kaynağı olduğu da diğer yüzüdür. Tam da bu nok tada, tarihsel ve teorik/hukukî zemin üze rine oturttuğu görevini yalnızca ülke top raklarını ve bağımsızlığını dış güçlere karşı korumakla sınırlı görmeyip rejimi ve Atatürk İlke ve İnkılaplarını -Atatürkçülü ğü- korumayı da üstlenen ordunun Ata türkçülük perspektifinin hangi parametre lerde ortaya çıktığı açıklanmaya muhtaç tır. Konu ordunun rejim içindeki işlevi/konumu bağlamında ve mukayeseli olarak ele alınabilir. Atatürk'ün siyasal ve sosyal reform programının temel ilkelerine daha resmî ve doktriner bir nitelik kazandırma- ide olojik formülasyon-çabalarında 19191938 yılları oluşma ve bir dereceye kadar da incelenme yılları olmuştur. Atatürk dö nemi olarak isimlendirilen bu dönemde ordu 1919-1925 arasında Kemalist devri min destekleyici silahlı gücü ve en güçlü dayanağı; 1925-1938 arasında İse eseri nin koruyucu gücüdür, 1945-1960 yılları arasında Atatürkçülük İdeolojisi adına ba zı önemli gelişmeler kaydedilmekle bir likte daha az çalışmanın yapıldığı, ço ğunlukla aktarma çerçevesinde kaldığı yıllardır. Bu yıllarda siyasal sistem içinde ordunun konumunu belirleyen olay, Önce Kemalist devrimin bekçiliğinden ardın dan da iktidar ortaklığından uzaklaştırıl mış olmasıdır (Kili, 1975; 23; Ozdağ, 1991; 43, 126, 147) Çok partili yarışmacı siyasal yaşamla birlikte siyasal elitin artık daha çok bürokrat aydınlar ve bürokrat-
AKYAZ
laşmış devrimcilerden oluştuğu düşünül düğünde iktidar ortaklığından çıkarılma nın zaten ordunun yapısal sorunları ve profesyonel kaygılar yüzünden görece radikalîze olmuş subay heyeti üzerinde et kili sonuçlar doğurması zor olmadı. Zira ordu ikinci Dünya Savaşı'ndan sonra ge leneksel yapısından koparak Amerikan usul ve prensipleri doğrultusunda yeni den olma organize süreci içindeydi. Söz konusu süreç silah, araç-gereç ve tekno lojik değişim yanında subay heyetinin zihniyetini de derinden etkilemişti. Nite kim siyasal iktidara karşı ilk gizli örgüt lenmelerin bu yıllarda açığa çıktığım, De mokrat Parti iktidarının ilk yıllarındaki gevşemenin ardından 1950'lerin ortala rından itibaren büyük bir ivme kazanarak siyasal düzene müdahale ile 1960'da zir veye ulaştığım biliyoruz. Bu bağlamda 1960 yılı ordu ve Atatürkçülük ideolojisi ilişkisinde en önemli kilometre taşların dan birisidir. Her ne kadar DP hükümetinin orduya karşı belirgin duyarsızlığının Atatürk'ü gözden düşürmeyle eşanlamlı olduğunu otomatik olarak varsaymak mümkün ol masa da 27 Mayıs müdahalesinde genç subayları siyasî iktidara karşı gizli örgüt lenmelere götüren nedenlerden önemli birisi bu subaylarda yer eden, iktidar par tisinin Atatürk devrimlerine özellikle la ikliğe karşı tavır almış olduğu inancıydı. Örgütlenme sürecinde birçok grubun amaçları arasında Atatürkçülüğün korun ması veya yeniden canlandırılması yer almıştı. Örneğin orduda reform yapmak ve gelecekteki gelişmeler karşısında her hangi bîr müdahaleye hazır olmak amacı taşıyan Harp Akademisi Örgütünün çekir
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
dek kadrosu 1956 yılında "Atatürkçüler Cemiyeti" adıyla bir araya gelmişti. Mü dahaleden sonra da bu subaylar kendile rini yalnızca devleti değil, Atatürk ilke ve İnkılâplarını da korumaktan sorumlu gör müşler ve müdahaleyi bu temelde gerekçelendîrmişlerdir. Orhan Erkanlı'nın ifa desiyle belirtmek gerekirse 27 Mayısçılar "Atatürkçülüğün arkasına sığınarak ve kendisine hakem görevi vererek işe baş lamışlardır" (Erkanlı, 1972: 143). Böylece 27 Mayısçı subaylar ordunun müda halecilik mirasına yeni bir Öğe katarak bir anlamda kendilerinden sonrakiler için trajik sonuçlara yol açacak bir emsal yaratıyorlardı. Atatürk ilke ve inkılâplarının korunma sı düşüncesi müdahaleden hemen sonra kurulan MBK'ya yansımıştır. Komite üye leri arasında anlaşmazlıklar ve tasfiyeye kadar giden fikir ayrılıklarına rağmen, üzerinde anlaşma sağlanan bir konu var sa o da, "Atatürk ruhunun canlandırılma sı ve halkın Atatürk ilke ve inkılâplarına bağlılığının güçlendirilmesi" gereği idi. Nitekim bu aniayış ilk kez Ülkü ve Kül tür Birliği kurulması için hazırlanan ka nun tasarısında ortaya konmuştu. Tasarı ya göre kurulacak olan "Türkiye Ülkü ve Kültür Birliği Genel Başkanlığının amaçlarından birisi "Atatürkçü ruh ve ül kü yolundaki devrim idealini yaymak” idi. Teklif Komitemde bölünmeye neden oldu ve yarattığı tepkiler sonucu geri çe kildi. Fakat en azından "Atatürk reform larının daha sıkı bir merkezî kontrolle ele alınmasına yönelik eğilimleri gösteriyor du (VVeiker, 1967: 154-161; Ozdağ,1997: 363-367). Atatürkçülüğün radikal subaylarca or du hiyerarşisine ters darbe girişimlerinin meşrulaştın İmasında bir araç olarak kul lanılmasının en açık ve ilk örneği Talat Aydemir'in darbe girişimlerinde görülür. İlk darbe girişiminde (22 Şubat 1962) bir eksiklik olarak ortaya çıkan darbeye ide olojik bir temel verme gereğini kavrayan Aydemir; "Atatürk sağ olsaydı, o da böyle
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
yapardı", "Atatürk sağ olsa idi, bugünkü memleket gerçekleri karşısında tekrar Samsun'a ayak basar ve mücadeleye yeni baştan girişirdi. Bizde kendimizi af ettire mezdik” (Cum huriyet, 10 Kasım 1962; Aydemir, 1968: 208) diyerek niyetinin ipuçlarını veriyordu. Nitekim İkincisinin (21 Mayıs 1963) hazırlıkları sırasında "Kemalizm Doktri ni" adıyla bir bildiri hazırlandı. Harp Okulu ve genç subayları kazanmak ama cıyla hazırlanan bildirinin nasıl kullanıl dığını Aydemir şöyle açıklamıştır. "Zaten eskiden Silahlı Kuvvetler içinde kurulu bulunan teşkilatımızı yeniden daha güve nilir tarzda küçük rütbelerden başlamak üzere yukarı doğru reorganize ediyorduk. Bu teşkilat Türk ordusunda (Kara-HavaDeniz-Jandarma) olmak üzere dört kuv vet içinde genç kuşaklar arasında çığ gibi gelişiyordu. Kısa zamanda çok iyi netice ler almıştık. Hele Kemalizm doktrini yayı lıp dağıtıldıktan sonra bu gelişme iki kat daha artmıştı. Çünkü bundan evvel ordu da yapılan çalışmalarda böyle esaslı doktrin fikrin kaleme alınmış değildi" (Aydemir, 1968:168). Ne var kİ bildirinin Aydemir'in bekle diği oranda etki yaratmadığı açıktır. Astın da etkisi yalnızca Kara Harp Okulu öğ rencileri ile Tank Okulu’ndaki subaylarla sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte Önemli olan bir subayın Atatürk'ün adını ve Ata türkçülüğü bir darbenin "maskesi" olarak kullanabilmesidir. Toplumun büyük bir bölümünün ide olojik kutuplaşmayla karakterize olduğu yıllarda Atatürkçülüğün radikal düşünce ve eylemlerin meşruiyet aracı olarak kul lanılması çabaları daha da arttı. Özellikle 1960'h yılların ikinci yarısından itibaren fikrî bakımdan yayınlanan kitaplar Cum huriyet tarihini yalnızca siyasî ve askerî yönüyle değil, sosyokültürel ve ekonomik yanıyla da ele almaya başlamıştı. Ülke sorunlarına çözüm olarak ileri sürülen görüşler konuları çoğunlukla "Kemalist perspektifle" ele aldıkları iddiasındaydı-
K
E
M
A
lar. Genellikle Atatürkçülüğün "Tam Ba ğımsızlık" ve "Millî Egemenlik" ilkeleri öne çıkartılıyor, bu ilkeler üzerinden çok geniş bir yelpazedeki görüşler Atatürkçü lük ile bağdaştırılıyordu. Soğuk Savaş dö neminin etkisiyle ideoloji hemen her alanda belirleyici unsurdu. Sol ideolojiler bu dönemde üniversite Öğrencileri için olduğu kadar askerî öğrenci ve genç su baylar için de çekiciydi. Oysa aynı dönemde askerî öğrenci ve genç subaylara verilen Atatürkçülük eği tim anlayışı onun kişiliği ve askerî dehası üzerinde yoğunlaşmaktan, yani Atatürk ruhuyla subaylar arasındaki Özel ilişkiyi vurgulayan bir anlayıştan öteye gitmiyor du. İdeolojik içerikten yoksun bir Atatürk çülük perspektifi yolunu arayan genç su bay ve askerî öğrenciye artık doyurucu gelmemeye başlamıştı. Ordu açısından bunun anlamı ve sonucu; yapı taşının en önemli unsurunu oluşturan personelinin, şu.veya bu şekilde Atatürkçülükle bağ daştığı iddiasındaki çeşitli "yıkıcı" ideolo jilere angaje olması ve ordu sisteminin ideolojik tehdit ile yüz yüze gelmesidir. Ordunun buna ilk tepkisi, tehdit değer lendirmesine paralel olarak, yükselen ra dikal sola karşı kendi personeline komü nizmle mücadele etmenin araçlarım ver mek oldu. Bu amaçla Ekim 1965'te Ge nelkurmay Başkam Cemal Tural, "Komü nizmle Mücadele (El Kitabı)" başlıklı kü çük bir broşür yayımladı. Broşürün ya yımlandığı emirde konuların birliklerin ders planlarında yer alması ve bütün as kerlere öğretilmesi isteniyordu. Komü nizmle mücadele İçin aile, anayasa teme linde demokrasi, temiz bir Türkçe kulla nılması, atalara ve tarihten gelen örf ve adetlere bağlılık gibi araçlar sıralanmıştı (Genkur. Yay., 1966: 23-28). Ancak bir araç olarak Atatürkçülükten hiç söz edil miyordu. Dahası bu tarihlere kadar askerî okullarda özel olarak "Atatürkçülük" hak kında dersler bile yoktu. 1965-1966'da Kara Kuvvetleri'ne bağlı okullardaki müfredat programları baştan
L
İ
Z
M
sona gözden geçirilmiş, bazı değişiklikler yapılmıştı ama bunların içinde Cumhuri yet tarihinin öğretilmesi tarzıyla İlgili önemli sayılabilecek bir değişikliğe yer verilmemişti. Atatürkçülük ile ilgili her hangi bir ders de eklenmemişti. Böyle bir ideolojik tedbir henüz gerekli görülmü yordu. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra soğuk savaşın etkisiyle "Millî Savunma" düşün cesi yerini "Millî Güvenlik"e bırakmış ve bunun eğitim alanına yansıması bütün ortaöğretim müfredatına M illî G üvenlik derslerinin konulması olmuştu. Aslında savaş Öncesinden itibaren lise ve dengi okullarda daha sonra M illî Savunm a dersleri denilen askerlik dersleri vardı. Fakat bu derslerde öğrencilere bazı temel asker becerilerinde pratik deneyim dahil çeşitli askerî konularda yalnızca temel bilgiler veriliyordu. Yani M illî G üvenlik kavramının içerdiği siyasal/ideolojik bir yanı yoktu. M illî G üvenlik dersinin amacı "Türk gençliğini daha okul çağından iti baren yurt savunmasına hazırlamak, mil liyetçi ve vatansever bir gençlik yetiştir mek" idi (MEBTD, 26 Eylül 1966). Prog ramı genelkurmay tarafından hazırlan mıştı ve ne Atatürk'ten ne de Atatürkçü lükten söz ediliyordu. 1960Tı yılların sonuna doğru ideolojik kaynaklı şiddet ve terör eylemlerinin art ması üzerine ordu üst kademeleri ülkenin kötüye giden durumunun düzeltilmesi ve olayların önlenmesinde ordunun nasıl bir rol oynaması gerektiği konusuna odak lanmıştı. Ancak komuta kademelerini kaygılandıran yalnızca ülkenin durumu değil, aynı zamanda ordunun iç duru muydu. Çünkü özellikle genç subaylar arasında radikal fikirler hızla yayılıyordu. Genç subaylar 27 Mayıs ve onu izleyen dönemde hükümetlerin yapamadıklarına inandıkları reformların devrimci bir dü zen değişikliği ile gerçekleştirilebileceği ne inanmaya başlamışlardı. Aslında radi kal subaylardaki bu düzen değişikliği fikri üst kademelerde bulunan bazı komutan-
E G E M E N
j | | ! !
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
larca da paylaşılıyordu. Fakat komutanlar genç subaylar kadar radikal değillerdi. Aydemir olaylarından sonra hızını kaybe den ama her zaman var olan ordu içi ör gütlenmeler yeniden başlamıştı. Üstelik önceki dönemin örgütlenmele rinden farklı olarak subayların büyük bir kısmı bu kez sosyal ve ekonomik politika kaygısıyla harekete geçiyordu. Atatürk ve Atatürkçülük bir kez daha askerlik dışı faaliyetlerin gerekçesiydi. Amaçların giz lenmesinde kullanılan bir araçtı. Örneğin I971'de Batur İle yakın ilişkisi olan grup kendisine "Devrimci Kemalizm Grubu" adını vermişti. Bu subaylar kendilerini "gerçek Atatürkçü'' olarak görüyordu. Batur'a göre ise grubun kurmayı düşün düğü rejime yönelik önerilerin Kemalizmle ilgisi olmadığı gibi "Atatürk'ün ru hunu muazzep eder” idi (Batur, 1985: 221; Gürkan, 1986: 226-248; Hughes, 1994: 111-114). Böylece Aydemir'den sonra radikal su baylar bir kez daha Atatürkçülüğü kendi darbelerinin meşrulaştınlmasında kullan maya çalışıyor, fakat hangi yaklaşımın gerçek Atatürkçülükle tutarlı olduğu ko nusunda yüksek komuta kademeleriyle anlaşmazlığa düşüyorlardı. Ashnda "Gerçek Atatürkçülük" tartışmaları yüksek rütbeli subaylar arasında da yapılıyordu. 12 Mart öncesinde generailerin bir kısmı bazen gençliğin ve milletin Kemalizm etrafında toplanmasını isterken, Kemalizm teriminin artık kullanıl maması gerektiğini, çünkü solun onu is tismar ettiğini söyleyenler de vardı. Belir tildiğine göre Kemalizm yerine "Atatürk ilkeciliği"nin kullanılmasını öneren kor generaller bile olmuştu (Batur, 1985: 282), Bu tartışmalar içinde 12 Mart 1971'e gelindi ve muhtıra verildi. Muhtı ra metninde mevcut anarşik durumun or tadan kaldırılması ve reformların uygu lanması istenirken muhtıracılar bunun "Atatürkçü bir görüşle" de alınması iste mişti. Fakat Atatürkçü görüşün ne olduğu açık değildi, işte bu aşamada Atatürkçü
S İ L A H L I
K U V V E T L E R
lüğün diğer ideolojilerden uzaklaşmada kullanılabilecek açık bir doktrine çevril mesi gereği ortaya çıkıyordu. Atatürkçülüğün doktriner bir ideoloji halinde sunulması konusunda muhtıra dan hemen önce sivil ve askerî akade misyenler tarafından önemli çalışmalar yapılmaya başlanmıştı. Örneğin Suna Kili Kemalism adlı kitabında, Kemalizm ide olojisinin Atatürk'ün sağlığında yeterince sistematîze edilmemesinin bugünkü karı şıklığa katkıda bulunduğunu belirttikten sonra Atatürk'ün sözleri ve konuşmaları na dayalı olarak "Kemalizm ideolojisi nin" temel ilke ve kavramlarını ortaya koymuştu. Kili, birbiriyle çatışan çeşitli görüş, doktrin ve ideolojilerin bütün yan daşlarının Atatürkçülük ideolojisine bağ lılık iddiasından dolayı, Kemalîzmin çağ daş yorumlarının sağcıdan sosyaliste ka dar geniş bir yelpazeye yayıldığına dikkat çekiyordu (Kili, 1969: 54-60). Kili'ye göre bu "sözde Atatürkçülük" anlayışıydı. Benzer şekilde İsmet Giritli'de Kem a lizm adlı kitabında Kemalizmi basitçe Ba tılılaşma olarak tanımlıyor ve temel ilke sinin ideolojik bağımsızlık olduğunu vur guluyordu. Giritli Marksizm ile Kemaliznıin uyuşmadığını, gençliğinin aşırı sağa ve aşırı sola kaymasının Kemalizmin ye terince öğretil memesinden kaynaklandı ğını, toplumdaki kutuplaşmayı önleme nin tek yolunun "Kemalizmin bizim kur tuluş, kuruluş ve yeni doğuş kaynağımız dır" düşüncesine bağlı Atatürkçü kuşaklar yaratmak olduğunu savunuyordu (Giritli, 1970: 14, 49, 72). Kili ve Giritli gibi aka demisyenlerin dışında emekli albaylar dan mühendislere kadar daha birçok kişi Atatürkçülük üzerine kitaplar yazdı. Ordu eliyle yürütülen çalışmalarda iki husus dikkat çekmektedir. İlki, bu yıllarda sivil akademisyenlerden farklı olarak or dunun Atatürkçülüğü henüz bir ideoloji olarak sınıflandırmaktan kaçınmasıdır. Her ne kadar Atatürkçülükte diğer "sa pık" ideolojilerin karşıtı görülmeye baş lanmışsa da ideoloji yerine "dünya görü
K
E
M
A
şü" ya da "düşünce sistemi" kavramları tercih edildiği görülür. Bunda şüphesiz ideoloji sözcüğünün Komünizm ve Fa şizm gibi totaiiter/otoriter ideolojileri çağ rıştırmasının etkisi büyüktü, İkinci nokta, Atatürkçülüğe daha fazla önem verilmeye başlanmasıdır. Nitekim 1973'te millî güvenlik derslerinin gözden geçirilmesi sırasında bu değişim açıkça görülür. Yine genelkurmay tarafından ha zırlanan yeni programın temel özelliği "Atatürk ilkelerine tamamen sadık ve ina nan bir gençlik" yaratılmasına yer verme sidir. Öncekilerde olmadığı derecede ar tık Atatürkçülüğe önem verilen program da "çağımızın ve yurdumuzun içinde bu lunduğu gerçekler nedeniyle bütün millî güvenlik konuları Atatürkçü açıdan" de ğerlendiriliyordu. Ders kitabı da aynı dü şüncenin etkisi altında hazırlanmıştı. Ordunun kurumsal çabalarına paralel olarak özellikle erbaş ve erleri Atatürk ve Atatürkçülük konularında eğitmek için tek tek subayların çabaları da görülüyor du. Tipik bir örnek bu yıllarda Albay Mu hittin Fisunoğlu'nun, Kıbrıs'ta başlattığı "Atatürk Kimdir?" sorusuna cevap arama ya dayalı programıyla Atatürk'ün kim ol duğunu öğretmeye çalışmasıdır. Fisunoğlu sonraki yıllarda orgeneralliğe kadar yükselerek Kara Kuvvetleri Komutanı ola cak, "Erbaş ve Erler için Atatürkçülük" adlı bir broşür hazırlayacaktır. Buna göre Atatürk; "En Büyük insan, En Büyük Ko mutan, En Büyük Teşkilatçı, En Büyük Milliyetçi, En Büyük Dahi, En Büyük Si yaset Adamı, En Büyük İnkılapçı, En Bü yük Lider, En Büyük Devlet Adamı, En Büyük Politikacı" idi. Ordu içinde Atatürkçülüğe daha fazla önem verme eğilimi ile ilgili olarak P. Hughes, bir generalin kendisine aktardığı şu sözleri belirtir; "1960 İhtilali'nden he men sonraki senelerde Atatürkçülük hak kında fazla bir şey söylenmedi. Bunun se bebi, tehdit -ve bilhassa soldan gelen tehdit- o zamana kadar fazla büyük gö rülmemiştir. Onun için Atatürkçülüğün iş
L
İ
Z
M
lenmesi gerekli görülmedi. Fakat 1960 yıllarının sonlarında soldan (ve aynı za manda sağdan! gelen tehdit daha endişe verici olmuştur. Nitekim, 1970'lerin baş larında Atatürkçülüğün işlenmesi gereği duyulmuştur. O zaman asker kesimimiz halkımızı -ve bilhassa gençlerimizi- sapık ideolojiler ite saptırmamak maksadı ile 'bizim bir ideolojimiz var, o da Atatürk çülük' fikrini vurgulamaya karar verdiler" (Hughes, 1994:118-119). 1970'lerde gittikçe daha çok vurgula nan Atatürkçülük ordu açısından artık her türlü siyasal istikrarsızlık ve belirsizliğin aşılmasında aranılacak bir ölçüt haline gelmeye de başlamıştı. Örneğin 1973 cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ordu üst yönetimi kendi cumhurbaşkanı profilini çizerken, tarafsızlık ve milletçe sevilen ve sayılan bir kişi olması yanında "Atatürk İnkılâp ve ilkelerinden taviz vermeyecek ve taraf tutmayacak birisi" olarak tanımlı yordu (Evren, 1990: 158). Orduyu resmî bir Atatürkçülük anlayı şı geliştirmeye İten önemli bir faktör Ata türkçülüğün saptırılması karştsında duyu lan kaygıydı. Saptırılmış bîr Atatürkçülük anlayışının ordunun genç subay ve askerî öğrencilerini etkilemesi bu kaygıyı daha da derinleştiriyordu. Nitekim Cumhuriyet'in ellinci yıldönümü nedeniyle genelkurmay başkanlığı tarafından ya yımlanan "Türk Silahlı Kuvvetleri ve Ata türkçülük" adlı kitap bu kaygının izlerini taşır. Tuğgeneral Turhan Olcaytu tarafın dan yazılan kitapta, altı ilke "Atatürk'ün siyasal sisteminin ilkeleri" olarak açıkla nıyordu, Genel olarak diğer ideolojilere Atatürkçülüğü saptırdıkları düşünülen noktalarda cevaplar verilmesi anlayışıyla kaleme alınmıştı. Örneğin Cumhuriyetçi lik İlkesi açıklanırken; "bugün Türkiye'de devlet kadrosunun, bütün yöneticilerin ve her kişinin üzerine titreyeceği bağım sızlık; Atatürk'ün tanımladığı biçimdeki bağımsızlığımıza gölge düşürmekten bü yük bir dikkatle sakınmaktır. Atatürkçü lük ancak bununla mümkündür. Burada
E Ğ E M E »
İ D E O L O J İ
V E
T Ü R K
İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
185
•Orgetierat EvrendemolaenMn sağfum temeBere oturhıkıca^nı, anayasa, secim ve oortiler vusolonnm (Wîî*l(rrfl*«ltinî
nUiUı-uSİHİ finlrbvlı
Kendinden önceki iki darbe gibi 12 Eylül de Atatürkçülük yolunda devam" vurgusunu sürekli Öne çıkarıyordu.
şuna işaret etmeliyiz ki, son yıllarda aşırı solcuların, komünistlerin sokaklarda ba ğırdıkları ve duvarlara yazdıkları 'Tam bağımsızlık' sözleri Türkiye'yi bir komü nist peyki haline getirmekten başka bir anlam taşımamaktadır" deniliyordu. Halkçılık ilkesinin Marksizmin önüne ge çilmez olduğunu iddia ettiği ve kamçıla dığı "sınıf bilincini, sınıf çıkarını, sınıflar arası çatışmayı reddeden bir ilke" oldu ğuna dikkat çekiliyordu. Olcaytu'ya göre Atatürkçülük bir ide oloji ya da doktrin değil dogmalardan arınmış bir dünya görüşüydü, inkılapçı lık ilkesi sayesinde sonsuza kadar uza nan bîr uygulama niteliği İle siyasî dokt rinlerin çok üstünde bir güce ulaşmıştı. Bu dünya görüşünü bozan her düşünce, her eylem ve davranış Atatürkçülüğü saptırmaktı. Anlaşıldığı kadarıyla ordu, Atatürkçülüğü hâlâ bir ideoloji olarak nitelememe tutumunu sürdürmektedir, genelkurmayın yayınıyla buna belli bir
derecede resmîyet kazandırmaktadır (Hughes, 1994:120-121). 1970'lerin ortalarında sözü edilen en dişeler yüzünden standartlaşmış resmî bir Atatürkçülük versiyonu geliştirme yo lundaki çabalar arttı. 1976'da ordu kendi personeline Atatürkçülüğü daha sistema tik bir şekilde öğretme çabasına girdi. Bu maksatla birliklerde gece derslerinde, askerî okullarda ATAT eğitimi süresince verilecek Atatürkçülük eğitiminde oku tulmak üzere "Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihimiz” adıyla bir kitap hazırlanması kararlaştırıldı. 1977 Aralık ayında KKK tarafından yayımlanan bu kitap daha çok öğretme işinde birlik sağlamak ve komu tanlara yardımcı olması için hazırlanmış tı. Son bölümde Atatürkçülük tanımlanır ken daha önce açıklanan "Atatürk ilkele ri ve inkılâpları ile bunların dayandığı te meller Atatürkçülüğü oluşturur" denil mekte ve böylece Altı Ok ile Atatürkçü lük arasındaki bağ muhafaza edilmektey
K
E
M
A
di. Ayrıca Atatürkçülüğün nitelikleri be lirtilirken ilkeler arasrnda bütünlük oldu ğu, birinin diğerinden ayırt edilemeyece ği, her ilkenin ve inkılâbın bütünü oluş turmada aynı düzeyde önem ve değeri olduğu vurgulanıyordu. Özellikle vurgulanan bir diğer konu ise, Atatürkçülükten faydalanarak kendi lerini kabul ettirme çabası içindeki kay nağı dışta bazı aşırı akım ve ideolojilerle Atatürkçülüğün hiçbir ilgisinin olmadığı idi (KKK yay. 1978: 89-90). Kitapta ide oloji sözcüğünü kullanmama eğilimi de vam etmekle birlikte Atatürkçülük diğer ideolojilere bir alternatif olarak sunulu yordu, 1978-1979 yıllarında kitap emir lerle tüm birliklere dağıtılarak Atatürkçü lük öğretiminde "esas doküman" olarak kullanılmaya başlandı. Ordu eliyle yürütülen Atatürkçülüğü öğretme çabalarında 1980'lere doğru gözlenen önemli bir gelişme odağın git tikçe sivil kesime doğru kaymasıdır. Bu çerçevede 1979 yılı mayıs ayında genel kurmay başkanlığı millî eğitim bakanlı
L
İ
Z
M
ğına M illî Güvenlik dersleri için yeni bir program göndermişti. Atatürk ve Atatürk çülüğe daha da fazla yer verildiği görülen programın genel amacının ilk unsuru "yarınlarımızın koruyucusu ve kollayıcısı, geleceğimizin teminatı, Atatürk'ün istiklal ve Cumhuriyet'îmİzi emanet ettiği Türk gençliğini Atatürk İlkelerine inançla bağlı olarak yetiştirmek" olarak açıklanıyordu (MEBTD, IS Ekim 1979). Ayrıca bütün M illî Güvenlik konularının Atatürkçü bir perspektifle değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmıştı. Öğretim esaslarında Ata türkçülüğün bir inanç sistemi olduğu, Türk Devleti'nin ulusu ve vatanı ile bö lünmez bir bütün olduğu, Atatürk ilkeleri nin birlik ve beraberlik içinde çağdaş uy garlık düzeyine ulaşmak ve geçmek açı sından öneminin üzerinde durulması iste niyordu. Böylece 1970'lerin sonuna gelindiğin de ordu yalnızca kendi personeline değil orta ve yüksek öğrenim gençliğine de Atatürkçülüğü öğretme çabasına aktif ola rak başlamıştı. Başlıca kaynakları Kara
Askeri geçit resmî. Mustafa Kemal in 1937’d eki sözleri, ordunun rejim açısından ‘p rofesyonel’ işlevinin ötesinde ifade ettiği anlamı özetler: ”Ordumuz. Türk birliğinin, Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin çelikleşmiş bir ifadesidir. Ordumuz, Türk topraklarının ve Türkiye idealini tahakkuk ettirmek için sa rf etmekte olduğumuz sistemli çalışmaların yenilmesi imkânsız teminatıdır.”
E G E M E N
ı j
D E O L O J İ
VE
T Ü R K
Kuvvetlerinin "Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihim iz" ile genelkurmayın M illî G ü venlik dersleri için hazırlamış olduğu ki taplar idi. Subaylar bu kitapları askerî bir liklerin yanı sıra derse girdikleri sivil okullarda da kullanıyorlardı. Türk gençli ği artık ordu tarafından resmî olarak onaylanmış ve kendilerini bu kutsal ide olojinin koruyucuları olarak gören kişiler tarafından sunulmuş bir Atatürkçülük ver siyonunu Öğreniyordu, 12 Eylül 1980'de "Türk Silahlı Kuvvet leri iç Hizmet Kanunu'nun verdiği Türki ye Cumhuriyeti'ni koruma ve kollama görevini Yüce Türk Milleti adına emir ve komuta zinciri içinde ve emirle yerine getirme kararı alarak" ülke yönetimine el koyduğunu açıkladı, iktidarı ele geçiren MGK (Millî Güvenlik Konseyi) adına ya yınlanan ilk bildiride (1 No'lu Bildiri), devletin, başlıca organları ile işlemez du ruma getirildiği, anayasal kuruluşların te zat ve suskunluğa büründüğü, siyasal partilerin kısır çekişmeler ve uzlaşmaz tu tumları ile devleti kurtaracak birlik ve be raberliği sağlayamadıkları ve gereken ted birleri atamadıkları ileri sürülüyordu. Bunların hemen arkasından da "Atatürk çülük yerine irticai ve diğer sapık ideolo jik fikirlerin üretilerek..." devletin güçsüz bırakılıp acze düşürüldüğüne dikkat çe kilmişti (Evren, 1990: 546). Açıklamalara bakılırsa daha ilk günden itibaren devlet otoritesinin yeniden tesis edilmesi ve demokratik düzenin işlemesi ni engelleyen nedenleri ortadan kaldır manın yanında MGK rejiminin amaçla rından birisi de, Atatürk ilkelerine yeni den güç ve işlerlik kazandırmaktı. Gerçekten de uzunca bir süreden beri yüksek komuta heyetinde bulunan generaller devlet otoritesinin yeniden tesis edilebil mesinin, ancak, başta siyasî partiler ol mak üzere tüm anayasal kuruluşların Ata türkçü bir görüşle bir araya gelmeleri ile mümkün olacağını ileri sürmekteydi. Za ten Atatürkçülük, daha önceki müdahale lerde olduğu gibi, ordunun siyasal sürece
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
müdahalesinin meşru dayanağı olarak görülüyordu. 12 Eylül yönetimine göre Türkiye'yi bölen kutuplaşmada Türk Si lahlı Kuvvetleri sadece Atatürk ilkeleri doğrultusunda yürüdüğü için tarafsız ka labilmişti. Türk toplumunun en saf Ata türkçü unsuru olan orduya, yalnızca Ata türk ilke ve inkılâplarının devamlı takip çisi ve koruyucusu olduğu için değil, aynı zamanda topluma bunları doğru şekilde açıklayacak yegâne kurum olduğu İçin de güvenilebilirdi. 30 Eylül 1980'de Kara Harp Okulu'nun ders yılı açılış töreninde Devlet Başkanı Evren genç subay adaylarına şöyle sesleniyordu; "Bu çağlarda sizlere çok kimseler yanaşır, izm'li ideolojileri aşılamak ister. Bunları biz çok yakinen biliyoruz. Eğer izm'li bir ideoloji aşıla mak lazım gelirse, İşte Ulu Önder Ata türk'ün Kemalizm ideolojisi vardır. Onu benimseyiniz,..sizlere aşılanmak istenen izm'lere kulağınız tıkayın, sırtınızı çevi rin" (Evren, II, 1991: 82). Evrenin mesajı açıktı; öğrenciler bir İzm, bir siyasal ide oloji arayışı İçinde iseler bu MGK'ca üretilen Atatürkçülükten başka bir şey olmamalıydı. MGK, sadece askerî öğrencileri değil bütün gençlerin, Atatürk ilkeleri yerine komünizm, faşizm ve İslâmî fundamentalizm gibi "yabancı” ideolojilerle yetişme sinin önüne geçecek tedbirleri behemehal almak istiyordu, ilk girişilen işlerden biri, binlerce siyasî tutukluyu sıkı bir Atatürk çülük eğitiminden geçirmek oldu. Bu dö nemde Mamak Cezaevine yaptığı ziyareti anlatan bir gazetecinin ifadesiyle "verilen emirle birlikte Atatürk'ün Gençliğe Hita besi’m ya da O nuncu Yıl NutkUnu han çerlerini yırtarcasma ezbere okuyan" (Mil liyet, 08 Aralık 1980) çok sayıda tutuklu bu Atatürkçülük eğitiminden geçirildi. Bu sırada üzerinde dramatik bir üslupla duru lan temel tespit, bu gençlerin Atatürk ve Atatürkçülük hakkında "bilgisiz" oldukları idi; "zararlı" ideolojilere kapılmaları, bu bilgisizliğe bağlanıyordu. Tedbir olarak
187
K
188
M
hemen genelkurmay tarafından Ata türk'ün çeşitli konulardaki sözlerinden oluşan bir derleme oluşturma projesi baş latıldı. Bu proje Mart 1982'de Atatürkçülük/Birinci Kitap'in yayımlanmasıyla ha yata geçirilecektir. Ordunun geliştirdiği onaylanmış resmî Atatürkçülük anlayışı, 12 Eylül'den sonra toplumu ve devleti yukarıdan aşağıya doğru yeniden düzenleme ve denetleme çabası İçinde "güçlü devlet-otoriter yöne tim" isteğine denk düşüyordu. Toplumun bu yöndeki ideolojik rehabilitasyonu için Atatürkçülük ideolojine başvurulacaktı. Nitekim ilk olarak 1976 başında orta ya atılan Atatürk'ün yüzüncü doğum yıl dönümünü "Atatürk Yılı” olarak kutla mak düşüncesi bunun için iyi bir fırsat yarattı. 23 Eylül 1980'de, müdahaleden yaklaşık iki hafta sonra, Atatürk'ün yü züncü doğum yıldönümünün bütün yıl boyunca kutlanması için düzenleme ve başlıca faaliyetleri içeren bir kanun çıka rıldı, 2302 sayılı Kanun doğrultusunda "Atatürk Yılı" veya "100. Yıl", seminer ler, sempozyumlar, konferanslar, yarışma ve törenler de dahil olmak üzere yurtiçi ve yurtdışında birçok faaliyetle kutlana caktı. Amaç, "Atatürkçü düşünce tarzı ve Atatürkçü davranışı" aydınlatmaktı. Bu faaliyetlerin koordinasyonunu sağlamak ve yürütmek üzere bîr devlet bakanının başkanlığında Kutlama Koordinasyon Kurulu oluşturuldu. Devlet Başkanı Or general Evren'in başkanlığındaki Millî Komite ise bütün faaliyetleri planlayacak ve planlananları onaylayacaktı. S Ocak 1981'de TBMM'nde yaptığı bir konuş mayla Orgeneral Evren, 1981 Atatürk Yı lı kutlamalarını başlattı (Evren, li, 1991: 182-189). Kampanya, dozu kimi zaman onu gerekli görenler arasında dahi tepki lere neden olacak bir yoğunlukla, 1982'ye de sarkarak sürdürüldü. Bu arada devlet başkanı artık her ko nuşmasında Atatürkçülüğe değiniyordu. Türk gençlerinin Atatürkçülük konusun da bundan sonra daha ciddi ve kapsam
lı eğitim göreceklerini söylüyordu. Eği tim bu kampanyanın odağındaydı. Bu çerçevede iik önemli adım inkılâp tari hinin orta öğrenim düzeyinde standart tarih dersinden ayrılması ve 1981-1982 eğitim-öğretim yılından başlayarak Tür kiye C um hu riyeti İn k ılâ p Tarihi adıyla yeni bir ders olarak konması oldu. Yük sekokullarda ders T ü rk İn k ılâ p Tarihi olacaktı. Derslerin temel amacı öğrenci lere Atatürkçülüğü benimsetmek, Ata türk'ün dünya görüşünü ve düşünceleri ni kavratmaktı. Atatürkçülüğe ayrılan bölüm altı ilke üzerinde yoğunlaşıyor, yardımcı ilkelerden bağımsızlık, millî egemenlik ve millî birlik ve beraberliğe dikkat çekiliyordu (MEBTD, 25 Mayıs 1981). Esas kaynaklar olarak ise Nutuk ve Atatürk'ün Sö ylev ve Demeçten' idi. Ayrıca MEB'ce 18 Ocak 1982'de öğren cilerin Atatürkçü olarak yetişmeleri ve bunu bir davranış haline getirebilmeleri için yalnızca Türkiye Cum huriyeti İnkı lap Tarihi dersinin yeterli olamayacağı belirtilerek diğer tüm ders ve öğretmen lerinin derslerde yeri geldikçe öğrencile rin Atatürkçü yetişmeleri konusunda ne ler yapmaları gerektiğini açıklayan bir yönerge çıkartıldı. 1981 yılı sonlarına doğru M GK, YÖK'ün kurulması ile Atatürkçülük eğiti mini yaygınlaştıran bir adım daha attı. MGK, Türkiye'nin "üniversite, akademi ve yüksekokullarımızın geçmişte ihmal ve istismar edildiği ve bu yüzden çok za rar gördüklerini" tespit ettiği için, "bu İlim ve irfan müesseselerimizi toplum yapımı za ve çağdaş hedeflerimize uygun mües seseler haline getirmek amacıyla" YÖK'ü kurdurmuştu. YÖK kuruluş kanununa gö re yükseköğretimin ilk amacı "öğrencile rini Atatürk ilkeleri ve inkılâpları doğrul tusunda Atatürk milliyetçiliğine bağ lı...olarak" yetiştirmekti [Kanun No: 2547 madde: 4-a(1)]. Böylece yalnızca ortaöğ retim öğrencileri değil aynı zamanda yüksek öğretim öğrencileri için de Ata türkçülük eğitimine yönelik kanun ve yö
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
netmelikler hazırlanmış oldu. Bu dönemde eğitim sahasında belirtil mesi gereken diğer bir gelişme de ilk ve orta öğrenimde zorunlu din kültürü ve ahlak dersinin konulmasıdır. MGK bunu Türk gençliğine genel olarak dinler ve özel olarak da İslâmiyet hakkında temel bilgilerin sağlam, doğru, resmî eğitim al mış eğiticiler tarafından ve denetlenebilen bir ortamda verilmesi maksadıyla açıklıyordu. Ancak asıl niyetin izinsiz Ku ran kurslarının popülerliğini geriletmek olduğu açıktı. Daha sonra 1982 Anayasa sına da giren bu karar aydınların bir kıs mı tarafından ağır bir şekilde eleştirildi. İtirazların çoğu din eğitiminin gereğinden çok, dersin fundamentalist İslamcılar ta rafından istismar edileceğine yönelik kay gılardan kaynaklanıyordu. Bîr kısım aydın ise yalnızca laikliğe aykırı olduğu düşün cesiyle karşı çıkıyor ve bu eğitimi destek leyenleri "Atatürk düşmanlan" olarak ni teliyordu. MGK rejimi döneminde ordu içindeki Atatürkçülük eğitimi de sivil alana paralel bir yoğunlukta sürmekteydi. Örneğin 198) yılı sonlarında Kara Kuvvetleri Ko mutanı Orgeneral Nurettin Ersin imzalı bir cep kitabı çıkarılmış ve tüm kuvvet personeline dağıtılmıştı, Atatürk El Kitabı adlı bu kitapçığın yayınlanma amacı "Ka ra Kuvvetlerimizin genç erleri ile subay ve astsubay adayı askeri öğrencilerine Atatürk'ü tanıtmada, Atatürk ilke, inkılâp ve fikirlerini öğretip benimsetmede, her zaman cepte ve elde bulundurulacak bir müracaat kitabı sağlayarak, kendilerine yardımcı olup, doğru yolu göstermek" idi. Bu kitapçıkta Atatürkçülük "Ata türk'ün görüş ve inkılâpları ile ortaya koyduğu yeni düşünce sistemi" olarak ta nımlanmıştı (KKK Yay., 1981: 8, 20). Yine orgeneral Ersin'in bu kapsamdaki bir diğer çabası da Kara Kuvvetleri bün yesindeki bütün birliklerde verilen seri konferanslar oldu, "Türkiye'de Yıkıcı ve Bölücü Akımlar", "Atatürkçü Düşünce ve Yaklaşım Tarzı", "Atatürk'ün Ekonomi
S İ L A H L I
K U V V E T L E R ]
Görüşü" konularında verilen bu konfe ranslarla "12 Eylül müdahalesini kaçınıl maz yapan her türlü yıkıcı bölücü akım larla bunların dayandığı esaslar, uygula ma taktikleri ve son bağımsız Türk Devle ti olan T.C.'yi yıkmayı amaçlayan hedeflerin"gözler önüne serildiği belirtilerek, amacının "personeli bu akımlardan koru yarak devleti yıkılmaktan kurtarmanın ye gane yolunun Atatürk'ün düşüncelerinin benimsenmesi olduğu" açıklanıyordu (KKK yay., 1982: 5). Belirtildiğine göre bir süre sonra bu konferanslar kitap haline getirilmiş ve asker sivil beş yüz bin kişiye dağıtılmıştır. MGK'nın Atatürkçülük eğitimi konu sunda en çok önem verip üzerinde dur duğu konulardan birisi bir bilim kurulun ca sivil ve askerî okullarda okutulmak üzere 'dört başı mamur bir yapıt' hazırla maktı. Daha öncede değinildiği üzere Atatürk'ün çeşitli konularda söylediği sözlerin bir derleme şeklinde bir araya getirilerek yayını konusu, 12 EylüTün he men ardından genelkurmayca başlatılmış bir projeydi. Bu kitap Atatürkçülük/Bİrinc i Kitap adıyla Mart 1982'de Orgeneral Kenan Evren imzasıyla yayımlanmıştı. Ki tabın ilk sayfasına konulan Emir'de belir tildiğine göre amaç; "geleceğin subay ve astsubaylarını kendi öz varlığımız olan Atatürkçülükte bütünleştirmek, sistemli bir eğitimle Atatürk Kültürü vererek Ata türkçülük ideolojisi ile dolu birer asker olmalarını sağlamak, Atatürkçülüğü bir bütün olarak ve bütün beşeri faaliyetleri kapsayacak genişlikte açıklamak''tı (Genkur. Yay., 1982: 1). Ancak M GK Atatürkçülüğün bazı özelliklerini açıklayacak ve aydınların görüşlerini yansıtacak resmî olarak onaylanmış bilimsel bir Atatürkçülük ki tabı hazırlanmasını istiyordu. Bu amaçla Genelkurmay ikinci Başkanı Orgeneral Necdet Öztorun'un başkanlığında bir "Bilim Kurulu" oluşturuldu ve Evren'in onayını aldıktan sonra çalışmalara baş ladı. Sonuçta da Atatürkçülük/ikinci K i
K
E
M
A
tap ortaya çıktı, ikinci kitabın hazırlıkları sırasında hedef kitle yalnız askerî öğren ciler değil bütün gençlik olarak belirlen mişti (Bölügiray, 1991; 34-35). Ardından da Atatürkçü Düşünce Sistemi'nin kilit Özelliklerinin doğru ve birleştirilmiş bir sentezini vermek düşüncesiyle Öztorun'un bizzat bazı bölümlerini yazdığı Atatürkçülük/Üçüncü Kitap hazırlanarak 1983 yılında yayımlandı. Atatürkçülü ğün tanımının yapılıp güçlü bir devleti öngördüğü vurgulanan son kitapta, Ata türkçülükte devletin dinamik idealinin yanı sıra temelini Atatürk'ün sözlerinin oluşturduğu devlet bayatı, fikir hayatı, ekonomik hayat, din ve laiklik konuları na yer veriliyordu. MGK döneminde ordunun üç yıl bo yunca yürüttüğü Atatürkçülüğü yeniden etkin kılma çabalarının sonucunda bir Atatürkçülük tanımı ortaya çıkmıştı. Afatü rk ç ü tü k /Ü ç ü n c ü Kitap'ta yer alan, resmî ve onaylanmış bir özellik taşıması bakımından önemli olan bu tanımda Atatürkçülük şu ifadelerle tanımlanıyor du; "Türk Milletinin bugün ve gelecekte tam bağımsızlığa, huzur ve refaha sahip olması, devletin millet egemenliğini esa sına dayandırılması, aklın ve ilmin reh berliğinde Türk kültürünün çağdaş uy garlık düzeyi üzerine çıkarılması amacı ile temel esasları yine Atatürk tarafından belirtilen devlet hayatına, fikir hayatına ve ekonomik hayata, toplumun temel müesseselerine ilişkin gerçekçi fikirlere ve İlkelere Atatürkçülük denir” (Genkur. Yay., 1983:7). Orgeneral Evren 3 Ekim 1983 tarihinde yine Kara Harp Okulu öğrencilerine yap tığı bîr konuşmada ordunun bu kitaplara verdiği önemi şu sözlerle açıklıyordu. "Atatürkçülükten ayrıldığınız sürece, Ata türkçülükten saptığınız sürece bize hayat hakkı yoktur. Bu üç sene içerisinde bütün okullarımızda, Özellikle askerî okulları mızda Atatürkçülüğün yerleştirilmesi için büyük çaba sarf ettik. Bu konuda çok kıy metli ilim adamlarımızı, tarihi değeri olan
L
İ
Z
M
kişileri topladık ve üç tane kitap bastırdık ve sizlere okutulması için verdik” (Evren, IV, 1991:358). Buraya kadar anlatılanlardan varılacak sonuçları kısaca vurgulamak gerekirse şunlar söylenebilir: 27 Mayıs askerî mü dahalesinin diğer müdahalelerden ayrıl dığı temel bir özelliği örgütlenme aşama sından başlayarak ordu hiyerarşik yapı ve disiplin sisteminin dışında ve hatta bunu tehdit edici şekilde gerçekleşmesi dir, Bu tecrübenin öğreticiliği ile 27 Mayıs'tan sonra ordunun bozulan hiyerarşik sistemini yeniden oluşturmaya yönelik hukuksa) ve sosyoekonomik/politik bir çok tedbir alındı. Ne var ki 1970'1ere ge lindiğinde ideolojik bir desteğe de ihti yaç duyulmuştur. Çünkü 1970'lerin ba şında her şeye rağmen 27 Mayıs gelene ğinde, yani hiyerarşik sistem dışında ör gütlenmiş müdahaleci gruplar hâlâ yük sek komuta kademeleri için ciddi bir teh dit olarak varlıklarını sürdürebiliyorîardı. Üstelik bu dönemdeki örgütlenmelerin 1960 öncesinden belirgin bir farkı vardı. 1960'lı yılların ikinci yansından itibaren ülkenin genel siyasî havası orduyu da et kilediğinden; artan siyasî radikalizm ve ideolojik kutuplaşmanın çekim alanına giren radikal subayların örgütlenmeleri de bu doğrultuda İdeolojik bir karakter kazanmıştı. Atatürkçülük işte bu ideolo jik temeldeki örgütlenmede radikallerce hem örgütlenmenin genişliğini sağlama da (nicel) hem de dışarıya yansıtılma aşamasında meşruiyet kazandırıcı bir araç (nitel) olarak kullanılmıştır. Diğer yandan radikallerin Atatürkçü lüğü (çoğunlukla Kemalizm kavramı ile ifade edilirdi) angaje oldukları İdeoloji ler perspektifinde ele alıp kendi askerlik dışı eylemlerinin meşruiyet aracı olarak kullanmalarına kadar ordu kurumsal olarak resmî bir Atatürkçülük ifadesi ge liştirmemişti. 1960'b yılların ikinci yarı sındaki gelişmelerden sonradır ki bu de fa ordu, hem kendi bünyesindeki radi kaller hem de tüm gençlik ve halk için
E G E M E N
İ D E O L O J İ
VE
T Ü R K
"resmî olarak onaylanan bir Atatürkçü lük" açıklamasını ortaya koydu. Dolayı sıyla Atatürkçülük hem müdahafe amaç lı örgütlenmelerde hem de bunun karşı sında sistemin korunması için konjonktürel olarak ihtiyaç duyulan ideolojik bir destek olarak çift taraflı kullanılmıştır denilebilir. Ordunun geliştirdiği Atatürkçülük ver siyonu başlangıçta, kendini ifade etme nin en iyi yolunun ideolojik tanımlama olduğu yıllarda, tüm gençlik kesimi gibi radikalizme kayan askerî Öğrenciler ve genç subay/astsubaylar için gerekli gö rüldü, Yüksek komuta kademelerinin bundan beklediği "ithal -izm'lerin" etki sinin kırılarak ordu içi ideolojik bütünlü ğün sağlanması idi. Zira ideolojik olarak homojen bir ordunun hiyerarşik sistemi kuvvetlenecek, başta genç subaylarda ol mak üzere, törpülenen radikalizmin yeri ni hiyerarşiye sadakat alacaktı. Bunda da başarılı olunduğu 12 Eylül'ün emir ko muta zinciri içinde ve emirle gerçekleş mesiyle ortaya çıktı. işte bu başarıyladır ki ordu bu kez 12 Eylüi'de iktidara e l koyduktan sonra ben zer çabayı kendi dışındaki sivil alan için hem de daha yoğurt olarak uygulamaya soktu. Bu kez sadakat gösterilecek merci kuşkusuz devlet olacaktı. Bu noktada so rutabilecek soru 12 Eylül yönetiminin he deflenen başarıya ulaşıp ulaşmadığıdır ki
S İ L A H L I
K U V V E T L E R İ
bunun cevabı 1980 sonrası Türk siyaseti ne bakarak aranmalıdır. Son olarak -1960 sonrası döneme ağır lık verilerek ve daha çok ordu iç neden lere dayalı biçimde Atatürkçü İdeolojinin üretiminde ordunun rolünün ele alındığıburaya kadar söylenenlerden, ordunun Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren üstlendiği diğer işlevlerin göz ardı edildi ği anlamı çıkarılmamalıdır. Gerçekten de Cumhuriyetin ilanından itibaren askerî eğitimin dışında rejimin/devletin meşruiaştırılması çabalarına da ordu her alan da katılmıştır. Kısaca yeni devletin ihti yaç duyduğu yeni insan tipinin yaratıl masında, okullaşma oranının bir hayli düşük olduğu düşünülürse, ordunun en önemli kurum olduğu söylenebilir. Bun da şüphesiz, zorunlu askerlik modeli sa yesinde -ulus devletin yaratılma süreci içinde tarihte başka örneklerine de rast ladığımız gibi- çoğu kırsal kökenli gen cin resmî ideolojiyle yoğun şekilde as kerlik sırasında karşılaşmasının payı bü yüktür. Böylece hem ordunun faaliyetleri devletin/ rejimin, onun ideolojisinin meşruluk zeminini güçlendirmeye hiz met etmiş, hem de daha önemlisi yaratı lan yeni kültür ve insana ordunun hiye rarşi ve otorite gibi özellikleri aşılanarak kendi faaliyetlerinin de meşruluğunu sağlayacak kontrol edilebilir bir 'vasat' yaratılmıştır denilebilir.
Kemalizm ve Bonapartizm ALİ
GEVGİLİLİ*
arih’in ötesine geçmek isteyen sivil topluın’un ileri dönük güçleri, her şeyden önce, toplumsal düzenlerin göz açıp kapayıncaya kadar tümüyle bom boş duruma getirilebilecek bir üstü yazıl mamış alan ya da tabulu rasa olamayacağı nı bilirler. Maddelerin somut dünyasındaki ilişkiler, ne sonsuz Janiazya’larm, ne de uçsuz bucaksız ütopyaların alanıdır. Bü tün düzenler, ekonomik, siyasal, kültürel düzeylerde, belirli nesnel ilişkiler altında ortaya çıkan toplu msat oluşum’lara daya nırlar, Çatışma, çelişki ve sosyal güçlerle birlikte belirlenen yepyeni çözüm ya da uzlaştın dinamikleri rol alır, modern sivil/siyosal toplum'un iç dünyasında... Kaba anlamıyla zorun, özellikle olağan koşullarda yetkin bir sivil/siyasal toplum’da yeri bulunmamak gerekir. Ne var ki, uluslararası düzeyde eşitsiz gelişim’in varlığım sürdürdüğü bir çağda, fart Kin ötesine geçme aşamasına erişeme miş, gelişimi yetersiz toplumlar belirli alanlarda çok çetin bunalımlarla yüz yüze gelebilirler. Hele o düzenlerde giderek dünyaya bakış açıları yenileşen kentsel si vil toplum güçleri ile geleneksel ilişki ve yaşam biçimlerini tümüyle aşamayan çe
T
ri) Yazarın onayıyla T ü rk iy e 'd e Yen ileşm e D ü şü n cesi S iv il roptum. Basın ve Ata furt (Bağlam Ya yınları, İstanbul. 1990) adlı kitabından özetlen miştir.
şitli eski güçler arasında, uzlaşmaz iç çeliş kiler belirmişse,,. Bunalımların iktidar’ı elinde tutan değişik kentsoylu kesimler arasında etkin bir “iktidar bloku” oluştu rulmasını bile bazen olanaksız kıldığı böy le bir süreçte, toplumun gittikçe güçlenen modern çalışan sınıflarından yükselen da ha ileri demokratik istek, özlem ve dire nişler karşısında, siyasal toplum içinde gö reli özerklik kazanan belirli devlet aygıtla rının birden öne çıktıkları görülebilir. Sivil topfum’a özgü siyasal partiler’in ve toplum sal örgütlenişin görevlerini yerine getirir getirmez görünüm aldıkları çok ştddet’li uzun bunalım dönemlerinde, asker ve sivil bürokrasi bu kez devlet’in tüm aygıtları yardımıyla yönetim görevini üstlenir. Hat ta bu iş yapılırken, geçmiş dönemlerin kak ra matı’larına ait dünya görüşlerinin yarnsıra tarihsel giysiler bile yeni dönemle rin önde gözüken kişilerinin üstüne geçi rilmek istenebilir, Türkiye’ye özgü pravis içinde, güçlü bir “kurtarıcı” yaratma deneyimleri, yoğun bunalımlar karşısında, giderek yeni bir Atatürk olma özlemine de dönüşür. Geçmiş dönemlerin bütün büyük öncü leri, tüm iç ve dış dinamiklerin bir daha asla yinelenemeyecek nitelikteki somut, nesnel, özgül koşulları altında birer varlık kazanmışlardır. Tarihsel öncüler, kendi kendilerine kahraman değillerdi; sivil/siya-
K
E
M
A
L
Z
M
V
E
siif (oplum’un benzersiz bir yeniden oluşum halkasında, i İt; ve son kez olarak dönüşüm surecine katılmış ve o sürece gerçekten de "eşsiz” bir ivme kazandırabilmişlerdi. Oy sa, koşullar ve ilişkiler bir daha hiçbir za man -ne içsel ve ne de dışsal olarak- o “eş siz” koııuma geri dönemezler. Kahramanların büyüklükleri, yaşadıkla rı ortamların /an/ı’lennin içindedir. Onlar, başka tarih kesitlerinin ilişki ve koşullan altında bir daha "kahraman” olamayacak larını bilecek kadar da büyüktürler. Kahramanlaı; eşsiz benzersiz nitelikteki tariklerinden bir daha geri dönmezler. Ye ni çağların önderleri, ancak yeni kişilikler kazanabilirler Ne var ki, yetkinleşmiş bir sivil toplum, kahramana gerek de duyma yan ileri bir düzendir. Bir yanda tarih’in stmu’nn getirebilecek kadar ilerlemiş, öte yandaysa hâlâ tarih ya da tarihöncesi''nin koşulları altında yaşayan yeterince gelişememiş toplumlann yan ya na varolabildiği bir evrende, kendi kendi sini yönetemez duruma giren düzenlere, dış dinamikler, bazen başka oluşumların kapılarını da aralayabilirler. Dünyanın usu, bir yerden sonra, yepyeni evrensel dtnamtkler’t ortaya çıkardığı gibi; bazen de be lirli bir uluslararası sistem, kendi gerekleri açısından -kısa ya da uzun süreli olarakkaçınılmazlaşan belirli amaçlan, çevre ülke ve toplumlara uygulatmak da isteyebilir. Gelişimini çağdaş düzeylere ulaş aramamış bir toplumun uzun ve ağır bunalım aşa malarında, bu koşullar sonucu daha da ge nişleyen göreli özerkliklerinden yararla nan bürokrasi ya da belirli devlet aygıtla rının, siyasal toplum düzleminde yönetim işlevine el koymaları, 20, yüzyıl dünyasın da belirii aralarla rastlanan bir olgudur. Sayısız Latin Amerika, Asya, Ortadoğu ve Afrika ülkesi, çeşitli yönetime el koyma de neyimlerinden geçti. Sivil toplum’un kendi içinde gerçekleştiremediği belirli değişim leri, üstten düzenleme yöntemiyle uygula mayı amaçlayan “yönetime el koyma” giri şimleri, 19. yüzyılda örnekleri görünen
B
O
N
A
P
A
R
T
İ
Z
M
Bonapartizm’den çeşidi otoriter yönetim bi çimlerine, diktatörlük ya da en aşırı biçi miyle faşizm ’e kadar uzanabilir. Ne var ki, hangi “iyi niyetli”, “kahramansı”, “roman tik” ya da “fanatik" gerekçelere sığınırlarsa sığınsınlar, “tisttenci” yöntemler, son çö zümde, yine de sivil toplum dokusu önün de aşamalarla çözülüp dağılırlar. Özgürlük ve demokratikleşme süreçlerin den ötelerdeki üstten yönetim deneyimleri nin arkalarında bıraktıkları sonuç, Engels’in 13 Nisan 1866’da Marx’a yazdığı ünlü mektuptaki yazgıdır: “Bonapartizm ne de olsa, modem burju vazi’nin gerçek dinidir Burjuvazi’nin doğ rudan doğruya yönetme yeteneğine sahip olmadığı ve Ingiltere gibt, herhangi btr oligarşi’si bulunmayan yerlerde, devlet’i ve toplum ü belirli bir bedel karşılığında bur juvazinin çıkarlarına göre yönetme işi için, Bonapartist bir yarı diktatörlüğün normal biçim haline geldiğini her geçen gün daha iyi görüyorum; bu diktatörlük, burjuvazinin büyük maddi çıkarlarını hatta burjuvaziye karşı ele alıyor, am a yönetim sürecinde de burjuvaziye hiç yer bırakmıyor. Öte yandan, bu diktatörlük, kendi istemese de, kendini burjuvazinin maddi çıkarlarına uydurmak zorunda kalıyor." (M İliband-Poulantzas, Laclau, 1977: 121) Bonapartizm, sahneye çıkışının ilk anla rında d ik getirilmiş tüm efsanelerin bir süre sonra yine kendi etleriyle yadsı nişi nin ve yıkılışının tarihini yazar. Gerçekte, Bonapartizm, çoğu kez arkasına sığındığı öncü “kahraman'’ın yüceltilmiş kişiliğine karşı indirilmiş bir darbe’dir de... Yetkinleşmiş hiçbir sivil toplum’da, yö netime üstten Bonapartist el koymaların gerçekleştirilemeyişi bir rastlantı olarak nitelenmez. Sivil toplum, kendisi için gere ken yötıelim’i, siyasal toptum’u, devlet’i de, en azından, toplumsal örgütleniş ve dünya görüşü aracılığıyla çok karmaşık bir d e mokratik oluşum sürecinde karşılıklı ola rak etkiler. Sivil toplum ile siyasal toplum böylece içinde yaşanılan koşul ve ilişkiler
K
E
M
A
deki dönüşümleri karşılayacak biçimde birbirleriyle eklemleşir. Özgürlükler ve de mokratik gelişim, yeniden üretim sürecinde üsltend lüm yönetime el koyma girişimle rini ya da Bonapartizm deneyimlerini dış lar. Tarih’in sonunu yaklaştıran dem okra tikleşme ve özgürleşme giderek Bonapaıtizm’i de öldürür. Bonapartizm, modern kentsoylular için bir din olma görünümünden çoktan çık mıştır. Siyasal bilimci Ralph Miliband, yeni ça ğın gerçekliklerini vurgulamak için, “Bo napartizm, yürütme gücünün aşırı şişmesi
Bayar ve İnönü, ikinci Dünya Savayı sonrasında çokpartM demokrasiye geçiş ufukta göründüğünde, Afi GevgÛili’nm deyişiyle “patriyarkai hakem ”konumum geçmek isteyen İnönü, Atatürk döneminde siyasî rekabet İçinde oldukları ama birlikte politik mesai de yaptıktan Celal Bayar i muhalefeti örgütlemeye en uygun aday saymaktadır. CHP'mn yayın organı Ulus'te Fatih Rtfkt Atay bu tercihi dillendirir (1945f 'Celal Bayar’m Kemalizm davasına Türk devrim geleneklerine uygun bir muhalefet partisi kurmaya ve işletmeye muvaffak olmasını biz de en az kendisi ve arkadaştan kadar dilemekteyiz. Celal Boyar bizim partimizde fazileti, dürüstlüğü ve ülkücülüğüyle şöhret kazanmıştır."
L
İ
Z
M
ve sivil toplum’un bütün siyasal güçlerinin zorla hareketsiz bırakılması demek oldu ğuna göre, hiç de burjuvazinin ditı’i ola maz. Burjuvazinin buna başvurmas. için, siyasal dengesizlik koşulları adamakıllı ço ğalmak, varolan toplumsal düzenin ve şüphesiz, bu düzenin merkezî parçası olan hakimiyet sisteminin sürdürülmesi için büyük bir tehdit haline gelmelidir. Böyle bir durumda son çare’dir, Bonapartizm...” (Miliband-PoulanLzas, Laclau, 1977: J21) diye ekler. Sivil toplum'un yönetimine üstten el koy ma ya da Bonapartizm, bir tarik çağma ait belki bir "son çare” ama tarihin ötesine doğru yürüyüşte kesin bir “tarihsel çözüm süzlük”tür. Tarık Zafer Tunaya, İttihat ve Terakki dönemi Türkiyesi’nin bilançosunu çıkarır ken, Türkiye’de yeni bir sivil toplum olu şumunun özellikle Cumhuriyet ve Ata türk öncesinde hangi aşamaya ulaşabildi ğ inin ilginç bir panoram asını çizer: "Türkiye’nin yakın tarihinde ilk olarak yay gın, disiplinli, coşkulu, hırçın, acımasız ve de tecrübesiz bir kitle örgütü ve partisi mo delini, ittihat ve Terakki yaratmıştır. Bu tablo onun kusurlarını perdelemez. Faka! si yasî partiden de öte, kitleleri eyleme geçire bilen bir politik güç olduğunu da kanıtlar, it tihatçılar; ihtiyatlı bir deyimle, yukarıdan aşağıya’cı “halka rağmen devrim” yöntemi ne inanmış bir ekip olmuşlarda: Vesayetçi, kendi karizmasına “iman” eden, muhalifli ği vatan hainliği sayabilen tutumları, bu özelliğinin simgeleri sayılabilir Bu durum bağlandıkları anayasa teorisi’ni, siyasal re jim tercihini de etkilemiştir İttihatçılar, yazgısına egemen oldukları ülke gibi, az gelişmiş, dış baskılara boyun eğmiş, sivil rengi silik bir siyasal iktidar oluşturmuşlardır İttihatçılık, komitacılık-partizanhk karı şımı bir olgudur Bu durum tüm bir kuşağı, bir kültür’u ve bir “kafa*’yı simgeler ittihat çılar uzun bir süre larih’in kapısından içeri girmek istememişlerdir ve güncelliklerini ko
K
E
M
A
L
İ
Z
M
V
E
ru m akta inatçı olm u şlard ır.” ( Tunaya, ltl/1989: W) Bu yargılar, gerçekte, Türkiye’ye özgü tarihsel bir “yönetime el koyma" geleneği nin tüm ideolojik kökenleriyle de ilgilidir ler. Her yeni Bonapartizm girişimi, çağın çok şeyleri alıp götürmesine karşın, yine de aynı inançlar yumağından yola çıkar ve sonunda tariflin kapısı’ndan yine bir türlü içeri giremeden, sahnenin dışına sürükle nir. Yeni bir uygarlığa uzanan yollar, ancak toplumsal dokunun karmaşık yapısını, sarp doruklarını, uçurumlarını özgür ve hoşgörülü açılımlarla aşmayı göze alabile cek kadar ilerlemiş modern güçlere açıktır. Yeni bir Türkiye, her şeyden önce, yeni bir üstyapı oluşumuyla derinden ilişkilidir. Oysa, aşırı yarara 20. yüzyıl dünyası, va rolan uluslararası hegemonya ilişkilerinin de i\ınesiyle, toplumsal sorunları çoğu kez aşırı basitleştirilmiş ekonomik şemalara ya da matematik denklemler’e indirgemiştir. Sivil toplumun değişik kesimlerine belli ekonomik yararlar sağlamak ya da çeşitli arpalık sistemleriyle bazılarına özel ayrıca lıklar tanımak, güncel iktidar dengelerinin klasik oyun alanlarına dönüşmüştür. Bir tür toplum mühendisliği niteliğini taşıyan iktidar taktikleri, genellikle güncel oluşuma belirli yanıtlar verebilir ama tarihsel süreç lere tümüyle egemen olabilir mi? Oluşum süreçleri, kısa parantezlere sığ mayacak kadar büyük ve uzun erimlidirler. 20. yüzyıl öncesinin Türk iyesi, tüm üsfyapısr’yla, karmaşık bir çelişkiler yumağım sergiler. Toplumda yüzyıl boyunca önemli çapta etkin olan aydın kesim giderek yeni bir yol ağzmdadır. Bu, biraz da, kendileri ne “aydın" denilenlerin çoğunun gerçekte ancak birer yarı aydın olmalarının kaçınıl maz sonucudur. Uygar düzenlerde aydın, düşünce dünyasını belli başlı bir amaç ola rak alan ve tüm yaşantısını düşünce uğraşı na adayan kişidir. Okuryazar olmanın bile uzun süre bir ayrıcalık niteliğini taşıdığı Türkiye’de ise, aydın, çoğu kez salt bir okurdur. Şerif Mardin’in ilginç tanımlama
B
O
M
A
P
A
R
T
İ
Z
M
sıyla, Türkiye’de aydm, ülke konularıyla ilgilenen ve bu sorunlan düzeltmeye uğra şan nizam ı alemciye verilen addır. Düzelt me işini de Osmanlfdaıı beri genellikle bü rokrasi içinde yaptığından, “Türk aydım, kendim, devlet’in ilerisi için sorumlu gören yöneticilerinden biri saymayı” sürdürür (Mardin, 1976: 103). İdris Küçükömer, ünlü yapıtı Düzenin Yabancılaşmasında siyasal toplum düzeyin deki devletçi aydın olgusuna karşı, sivil toplüm’un yanıtını, Dogucu/lsl&mcı halk cepfıesi kavramında aramıştı. Yeniçeri - es naf - ulema birliğinden gelen Doğucu/lslâmcı halk kesimleri, yüzyıllar boyunca, emperyalist kıskacı içindeki bürokrat oyunları önünde “içine kapanmak" ve direnmek’ten başka bir çözüm yolu bulama mıştı. Kendisini ileri gören bürokrat. Do ğucu kampı gerici ya da mürteci saymıştı. Bürokratik aydm geleneğinin siyasal ör gütü olarak ittihat ve Terakkinin ilk kez 1908 II. Meşrutiyetiyle iktidar’a gelmesin den sonra, devfet’i ele geçirmenin, topfum’u ele geçirmek olmadığı anlaşılacaktı. Oysa, “onlar, toplıım’u, daha doğrusu hafk’ı elde edeceklerine, devlel’i elde et mek istemekteydiler ve bu yoldan elde edilen ya da “kapıiaıı” devlet kurtarılabilir sanıyorlardı” (Küçükömeı; 1968; 82-85). Devlcf’in toplumda hiç değilse bazı sınıf larla organik bütünlüğü bulunmaksızın güçlü olamayacağını, kurtulamayacağım göremeyen Osmanlı bürokratı devlet gü cünün temelini de anlayamayacaktı. Sıçra narak elde edilen böyle bir iktidar ise, gö reli bir yalnızlığa mahkumdu. Küçukömer, “Türkiye’nin politik elifi böyleydi ve hep böyle kaldı" diye ekler. Eğer 20. yüzyıl sonları Türkiyesi’nde bir kesim “aydın" -üstelik, yine iktidar’a el at mak istediğinde- olağanüstü yaln ız kal mışsa, bunun ana nedeni yine Türkiye’ye özgü tarihsel üstyapıda aranmalıdır. Şunları da unutmamakta yarar var: 1. Sosyal gelişmenin gittikçe dinamik aşamalarına giren bir toplum, yığınları kü-
195
K
196
E
M
A
çümsenıe tavrıyla da güvenilir çözümlere götürülemez. Bu toplumun kurtuluşu, onun yeni bir sosyal kuruluş’a doğru götürıılebilmesıyle olasılıdır. Bu iş, çağdaş halk yığınlarının somut ve etkin katılımı varsa başarılabilir. 2. Uzun süreli çözümler, yetenekli ol dukları varsayılan birtakım uzman, bürok rat ya da teknokrat'ı yönetime geçirerek de bulunamaz. Eflatun’un ütopik cumhuriyet özleminden bir türlü ayrılamayan orta sı nıf aydınlarının anlayamadıkları gerçek, diploma ya da uzmanlık gibi olguların an cak teknik düzeydeki şeyler olduklarıdır. Oysa, karar alma ve karar verme tümüyle sosyo/politik bir olaydır. Teknokrasi, en so nunda, söz konusu grupların dayandıkları sosyal sınıf ve katmanların ideolojik bir yansıma alanıdır. Bir toplumsal düzense, herhangi bir orta sınıf ideolojisinin deney alanı değildir. Teknokrat oligarşisi, yeryü zünün hiç bir toplumunu kurtaramamıştır (Gevgilili, 1987: 798-799). Türkiye’de 1990’lara doğru gittikçe be lirginleşen iktidar boşluğu, karmaşık bir siyasal seçen eksizlik olgusuyla üst üste getirilir. Geleneksel seçkine i ideoloji’nin dayanak larım parçalayan yeni dinamikler, üstyapı da, ilginç bir kültür kaosu ile yan yana ger çekleşmekteydi. Her Bonapartist girişimle bilim ve düşünce alanında bir daha yaşanan duraklama ve çöküş, bu kez, alt ve lümpen kültürlerin 1980’lerdeki yükselişine denk düşüyordu. Örnek olarak, arabesk diye ta nımlanan şarkı ve türkülerin kısa bir süre içinde eriştikleri etkinlik ile klasik yazılı kültür’ûn uğradığı genel gerileme birbirleriyle ilişkili değişimlerdir. Kağıt ya da ki tap, gazete, dergi gibi yazdı kültür ürünleri fiyatlarının -uygulanan bilinçli politikalar yardımıyla- olağanüstü yükseltildiği bir ortamda okuryazar’ın son kültür simgesi de böylece elinden alınıyordu. Türkiye, 2000’İt yıllara Cumhuriyetin kuruluş ortamındakinden bambaşka dina miklerle giriyordu:
L
İ
Z
M
1920’ler sonrası, Osmanlı düzeninin ar dından yeni bir dönemi açmak amacıyla, geçmiş kültürün simgelerini paramparça etmek istemişti, 1980’ler sonrasının Bonapartîzm eşliğin deki liberalizm girişimi ise, kendinden ön ceki ideolojik ve kültürel üstyapıları tersine çevirmek için doğrudan doğruya Cumhu riyet’in resmî ideolojisinde bir altüst oluşu yarattı. Bireysel çıkarcılığı ve varlık edin meyi öne çıkarmak amacıyla, varolan etik’i ve ideolojik çerçeveleri inanılmaz hızla aşındırdı. Dayanak noktalarını büyük öl çüde yok edip onları boşlukta bıraktı. Üstyapıdaki kültürel değerler ve simge ler kargaşası, son çözümde sivil toplum’da nitel ve nicel olarak önemli dönüşümlerin bir öncülüdür ancak... Gerçekte, toplum sal ilişkilerin tarihini, bu ilişkilerin “değiş tirilmelerinin, kaldırılmalarının, birinin geçersiz kılınıp bir yenisinin ortaya kon masının ya da aynı ilişkinin yeni bir tarzda kurulm asının meydana getirdiği çizgi oluşturur" (Kuçuradi, 1988: 9). Bir tip toplumundan, başka bir tîp’e geçiş’irı tari hidir, bu... 1980’İİ yıllar Türkiye’de, gerçek anla mıyla, II. Cumhuriyet dönemini açma giri şimi olarak da nitelenebilir. Türkiye’nin yenileşme ve modern bir $ivil/sivosal toplum oluşumu sürecinde geli nen yer, bu bağlamda, bir döııüm ııoktası’dır. Bu dönüm noktası çok daha yoğun bunahmlar’ı da getirebilir; yepyeni demok ratik platformlar'ı da aralayabilir. Gelişimin yönünü belirleyecek olan, geçmiş dönemlere oranla daha da karma şık bir iç ve dış dinam ikler eytişimi ola caktır. Yeni ortamın yaratıcı bir dinamiği, ay dın üstündeki tarihsel bürokratik ilişki ve denetimlerin büyük çapta dağılmış olu şudur. Bu bağlantı şoku, daha ileri bir ya rın arayan tüm güçler arasında, organik ilişkilere dayalı, modern demokratik bir leşimlerin de gerçek başlantç aşamasına dönüşebilir. ö
Cumhuriyet Türkiyesi’nde Laiklik ve Karşı Laikliğin Düşünsel Boyutu NURAY
eyaıni Safa, 1938’de yazdığı Türk İn kılâbına Bâftışlar’da, “Atatürk inkı lâbına kadar laiklikle milliyetçiliğin birbirine mani akideler olmadığım idrak eden tek bir fikir adamı çıkmadı” (Safa, 1993: 39) diyor. İ923’de kurulan Türkiye Cumhuriyeti; modern bir devlet olarak, öncelikle, laik lik ve milliyetçilik ilkeleri üzerine kurul du. Cumhuriyetin tarihî ve düşünsel bir boşluğa doğmadığını biliyoruz; bu bakım dan Cumhuriyet devrimini ve onun dü şünsel boyutunu anlamanın yolu, sotı dö nem Osmanlı tarihi ve düşünce hareketle ridir. Özellikle II, Meşrutiyet dönemi dü şünce hareketlerini göz önünde bulun durduğumuzda, Cumhuriyet’in kuruluşu nu izleyen ve ‘inkılâplar’ olarak tanımlanagelen radikal dönüşümlerin, hiç değilse düşünce alanında Cumhuriyetle doğma dığını, çeşitli siyasi tartışmalar çerçevesin de, daha önce ortaya atılmış önerilerin de vamı olduklarını görürüz. Cumhuriyet devrimi, ilk bakışta, son dönem Osmanlı düşünce hayatım belirleyen üç akımdan; Islâmcılığın yenilgiye uğrayıp, diğer ikisi olan Türkçülük ve Batıcılığın birlikte ikti dar olması şeklinde tanımlanabilir. II. Meşrutiyet dönemi Batıcıları, Cum huriyet’in sonradan gerçekleştirdiği re formlara zemin teşkil eden Batı medeniye;ıni tümüyle kabul etme düşüncesini sa
P
MERT
vunuyorlardı. Türkçüler ise, hem büyük ölçüde Batıcıların tezlerini paylaşıyorlar hem de, Osmanlıcılık ve Islâmcılık siya setlerine karşı millî bir uyanışı temsil edi yorlardı. Ancak, o dönemde, laiklikten söz eden yoktu. Laiklik o dönemde hayata geçirilmesi çok uzak bir kavram olarak görülüyor olsa gerekir. Ahmet Emin, Cumhuriyet Devrimi için “Gerçekleşen Rüya" (Yalman, 1938) de mekte haklıdır. Cumhuriyet’in kuruluşu ile gerçekleştirilen dönüşümlerden, Meş rutiyet devrinde düşünülmüş, tartışılmış olanları bile, hiç değilse, kısa vadede ger çekleştirilmesi güç bir hayal olarak görül müştür, Kılıçzade Hakkı’nın, Cumhuriyet reformlarını çağrıştıran önerilerinden olu şan makalesine “Pek Uyanık Bir Uyku" ve daha sonra “Rüya"’ başlığını vermiş olma sı bu ruh halinin en İyi ifadelerinden biri dir. Celâl Nuri, Cumhuriyet’in kuruluşun dan hemen sonra; “Abdülhamit devrinde yetişmiş, Avrupa görmüş, zihniyetini de anlamıştım. Fakat hiçbir vakit, o günlerde hatır ve hayalimizden geçmezdi ki, yirmi sene gibi az bir fasıladan sonra kadınları mız hukuk-u hürriyetlerine sahip olacak lar, saltanat ve hilafet millî hakimiyete ye rini bırakacak, taaddütü zevcad haram o la c a k ...” diyordu (Celâl Nuri, 1926: 125), O dönemde, belli ki bazı dönüşüm ler hayat bile edilemeyecek kadar uzak
K
198
E
M
A
görünmüştür; laik bir devlet, en hızlı Batı cılar için bile, herhalde bu türden bir kav ramdı. Nitekim yine Cumhuriyet kurul duktan sonra ’lnkılâb’ üzerine yazılan ri salelerden birinde de, “Milletin içinde laaded Mustafa Kemaller vardır. Lâkin onlar için herşey bir hayal idi. Bu hayalleri ta hakkuk kudretini Gazi Mustafa Kemal Paşa’da bulabildiler” (Habil Adem, 1925: 125) deniliyordu. Diğer taraftan, Türkçülerin laik bir ulus devleti öngörmediklerini biliyoruz. Aslında, II. Meşrutiyet döneminde belir ginleşen, son dönem Osmanlı düşünce akımlarını kesin çizgilerle tanımlamak oldukça güç. Batıcı yanı ağır basan Türk çüler ve İslâmî yanı ağır basan Türkçü lerden söz etmek mümkün, ancak, genel çizgileri ile, II. Meşrutiyet döneminde, Türkçülüğün henüz yeterince sekülerleş mediği rahatlıkla söylenebilir. Türkçüler diye bilinen isimlerin Meşrutiyet döne minde, millî kimlik tanımları, genelde, kaçınılmaz biçimde İslâmî muhtevalıdır. Daha sonra Cumhuriyet’in ideologu diye tanımlanan Ziya Gökalp’in, milliyetçilik anlayışına zemin teşkil eden terkibi ma lumdur; “Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muassırlaşmak”. Gökalp, bu terkip içinde, modern bir millî kimlik sentezi oluştur ma çabası içinde, medeniyeti milli kimli ğin evrensel boyutu olarak tanımlarken, Islâm’ı da bu kimliğin vazgeçilmez bir parçası olarak görüyordu. Batıcı ekolün önde gelen isimlerinden Celâl Nuri, ‘medenileşme’ kavramının ay nı zamanda bir ulusallaşma sürecini içer diğinin farkındaydı, (1330 ?) yazdığı Mu kaddem t-ı Tarilıiye’de artık dünyada ‘dini hislerin yerini millî hislerin’ aldığım söy lüyor, ancak bunun uzun bir zaman dili minde gerçekleşebileceğini, Osmanlılar için henüz bu koşulların, varolmadığını ileri sürüyordu. O yüzden de, “Milliyet münhasıran dinin bir şekli olmak üzere gösterilmelidir İd esasgir olabilsin”2 öneri sinde bulunuyordu.
L
İ
Z
M
‘Medenileşme’ tasarısını, net bir şekil de Batıcılık ile milliyetçiliği uzlaştırıp, seküler bir ulus devlet yaratma tasarısına dönüştüren Cumhuriyet devriınidir. Da hası Cumhuriyet devrimi laiklik ilkesi çerçevesinde uyguladığı sekülerleşme si yasetini, medenileşme tasarısının temeli ne yerleştirmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonunda İmparatorluğun Tüıkler dışın daki Müslüman nüfusun büyük çoğunlu ğunu kaybetmiş olması, savaş içinde or taya çıkan devrim koşullarının bu köklü değişime zemin hazırladığı söylenebilir. Ancak, seküler olmayan bir millî kimliğe dayalı moderleşme tasarılarının zaten fazlasıyla zorlama olduğu, çelişkili ve ikircikli öneriler sunmaktan öteye gide mediği de aşikârdı. Cumhuriyet’in için den çıktığı savaş ve devrim koşullan bu ikircikli tutumlara kesin bir son verme imkânı vermiştir. Sonuç olarak, Türkiye’nin Cumhuriyet idaresi ile birlikte tanıştığı ‘laiklik’, Os manlI’nın son döneminde ortaya çıkan ül keyi kurtarma. Batı karşısındaki yenilgiye son verme, kısaca selamete kavuşma tasa rısının bir parçası veya bir sonucuydu. Bu gayret içinde, akla ilk gelen; Osmanlılar’ın içinde bulundukları çöküş ve yenilginin nedeninin İslâmiyet’e dair bir sorun oldu ğudur. Bu o dönemin koşullan içinde son derece anlaşılır bir akıl yürütmedir; zira o dönemin düşünce ve kurumsal yapısı ol duğu kadar, siyasal toplumsal sınıflandır ma sistemini belirleyen de dindi. OsmanlI lar kendilerini, öncelikle İslâm aleminin, Batı’yı da Hıristiyan aleminin temsilcisi olarak görüyorlardı. Bir yenilgi söz konusu ise bu aynı zamanda İslâm’ın yenilgisiydi. Koyu Batıcılardan biri olan Kıhç2ade Hakkı için bile bu böyle idi; Kılıçzade (1329 ?) da şöyle diyordu; “ Düşünmeye muktedir olduğum günden beri ...Millet-i Osmani ile dinen merbut olduğum alem- i İslâm’ı düşünür ve onların -Hıristiyanla rın şevket ve saadetine mukabil- duçar bulundukları sefalet ve felaketi kemal-i
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A İ K L İ Ğ İ N
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
1928de yeni harflerin kabulünden hemen som a “Millet Mektepleri Teşkilâtı ”kurularak okumayazma seferberliği başlatıldı. 1928/29’d a yaklaşık 17 bin Öğretmen, 20 bini aşkın derslikte 600 bin vatandaşa yeni harfleri öğrettiler.
yeis ve elemle derpiş ederek esbab-ı m ua faesin i teharri ederim" (Kılıçzade Hakkı, 1329(1913/1914]). Temel sorun, ‘tarihin gidişatına’ ayak uydurmak, İslâm dünyasına galebe gelen Batı’yı izleyerek yükselme imkânı bul mak, OsmanlI’nın çöküşü ve giderek yokolmasını önlemekti, Osmanlı aydınları, İslâm aleminin Batı karşısındaki yenilgi sinin nedenlerini kurcalamaya giriştikle rinde tanıştıkları Batı düşüncesi ve Ay dınlanma felsefesinin ürünü olan düşün celer; Osmanlı imparatorluğunun tari hin ileriye doğru giden, toplumları refah ve saadete ulaştıran trenini yakalamakta geciktiğine işaret ediyordu. Batı’da hakim olan ve Osmanlılar’ı da etkileyen pozitivist düşünce dünyası; toplumların sela metini, dinsel-metafizik düşüncenin ye rini bilimsel-akıkı düşüncenin almasın da görüyor, dinî kurum ve düşüncenin belirlediği toplumsal hali, toplumların tarihinde bir tür çocukluk devresi olarak
görüyordu, Toplumların refaha ulaşması olgunlaşmalarına bağlıydı, olgunlaşma nın koşulu ise, dinsel düşüncenin yerini bilimsel akılcı düşünceye, buna paralel olarak dinsel kurumların yerini seküler olanlara bırakmasıydı. Cumhuriyet’in temelini attığı ulus dev letin temelindeki laiklik ilkesinin gerisin deki, II. Meşrutiyet devrinin Garbctları ta rafından çekingen bir uslupta, Cumhuri yet’in kuruluşunun ardından ise, net ve açık olarak ifade edilen düşünce budur. 1927’de Cumhuriyet gazetesinde yayımla nan bir makalesinde; “( ...) Millet-i Türk lüğü müdafaa ve İ’la eylemek hususunda eski surlardan fazla kıymeti olmayan mûesseselerin etrafında toplanmaya davet et mek ( ...) cahilane ve mecnunane değil midir?" diye soran Vasfi Raşid, laikliği bu temelden harekede tanımlıyordu; ona gö re, “( ...) ilim ve irfanın menbaı olan aklı beşerin ahlaki ve içtimai kıymetine iman etmek, akı! ile mücehhez ve terbiyeye
K
E
M
A
Halil Nimetullah Öztürk C U M H U R A R SL A N
L
İ
Z
M
aydını, düşünürü için önemli bir refe rans olmuştur. Cumhuriyet ideolojisi nin temel parametrelerini saptarken "sekülerleşme" anlayışının uluslaşma/îürkleşme politikalarına yön ver diğini, dolayısıyla Türkleşme politika larındaki etnisiteye ve ırka dayalı yo rumlama çabalarına ihtiyatla yaklaşıl ması yönündeki tezin geçerli olduğu nu söylemek mümkün. Cumhuriyet'in
Halil Nimetullah Öztürk, Cumhuriyet döneminin önde gelen radikal-pozitİ-
200
vist ve antî-Osmanlıcı düşüncelere sa hip bir düşünürü ve bilim adamıdır. Osm anlı D arülfünunu'nda mantık dersleri veren, 1933 Üniversite refor muyla görevine son verilen Öztürk, Kemalist İdeolojinin Osmanlı karşıtlı ğını ve Osmanlılık eleştirisini en fazla
vulgarize, pozitivist söylemiyle birlik te ortaya çıkan Türkleşme politikaları seküler, laik bir toplumun kurumsal laşmasını İçermektedir. Dil, ekonomi, hukuk, siyaset, aile vb. gibi toplumsal hayatın tümündeki Türkleştirmeye dö nük Cumhuriyetçi söylemin ırkçı/yayılmacı boyut İçermediğini; ortaya konan Osmanlı eleştirisinin "inkılâp"
Cumhuriyet İdeolojisi anti-emper-
yorumlarıyla birlikte din öğesini ba rındırmayan bir toplumu hedeflediği ni söyleyebiliriz. Cumhuriyet döneminde "inkılâp"
yalist ve anti-Osmanlıcı düşüncelerle
sözcüğü Osmanlı döneminin eleştirisi
yakından ilişkili olmuş, anti-emperya-
ni ve yeni Türk devletinin oluşumu sü recini ifade eder. Mustafa Kemal inkı
benimsemiş ve görüşlerini bu çerçe veden sunmuş bir aydındır.
list düşünce ideolojik düzeyde politize olduğundan ve kapsamlı bir em peryalizm eleştirisinden ziyade kolonyalîzm karşıtı bir tepkiye dayandığın dan sınırlı kalmış; buna karşılık antiOsmanlıcı düşünce, dönemin birçok
müstenid olan beşere itimad etmek layıklığm illet ve esasıdır, cumhuriyetin cevhe ridir ( ...) layıklıktan mücerred bir cum huriyet aynen ruhsuz bir cevherdir.”3 Son devir Osmanlı aydınları ve özellikle Cumhuriyet idaresinin kurucuları, yenilgi ve çöküşün tespitini yapıp, çözüm yolları nı keşfettiklerine kanaat getirdikten sonra da kendilerinin tarihi bir va2ife ile karşı karşıya olduklarını düşünüyorlardı. Onla ra göre, Batı’da kendiliğinden vuku bulan gelişm e bizde yaşanmadığından, yani “Şark medeniyeti intibah, ıslahat-ı dinîye
lâbı "Türk milletini son asırlarda geri bırakmış olan müesseseler! yıkarak yerlerine, milletin en yüksek medeni icaplarına göre İlerlemesini temin ede cek yeni müesseseleri koymuş olmak-
ve ihtilal hareketlerini muaffakiyetle geçi rerek tekamül etmiş olmadığından, elyevm (...) skolastik ve Calili usulu tefek küre mahkum bir halde olduğundan”4 bu tarihî vazifeyi yerine getirmek toplumun seçkinlerine düşüyordu. Yusuf Akçura, Cumhuriyet’in kuruluşunun hemen ar dından; “Efendiler, tarih bize naklettiği bütün inkılâblarm muayyen gayelere vu sul azminde bulunan şuurlu bir ekaliyetin metin, fedakâr ve icabında şedid faaliyet ve harekatıyla vuku bulduğunu gösterir”5 diyordu. Abdullah Cevdet, “kabaM ilmi-
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A İ K L İ Ğ İ N
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
tır" şeklinde tanımlayarak Osmanlı geçmişinin bırakılmasının zorunlulu ğunu vurgular, (inan: 1979: 101) Cum huriyet döneminin önde gelen ide ologlarından CHP Cenel Sekreteri Re cep Peker ise inkılâbı şöyle tanımlar: "İnkılâp fenayı, köhneyi, haksızı ve zavallıyı birden kökünden söküp onun yerine iyiyi, yeniyi, doğru ve haklıyı ve faydalıyı koymak ve bunların bütün esaslarıyla İçtimaî bünyenin ruhunda kökleştirip yaşatmaktır. (...) Bütün bu fena, bütün bu köhne, bütün bu çürük ve fersude şeyler zorluk kuvvetler kul lanılarak yerinden sökülebilir." (Peker; 1933: 733). Cumhuriyet döneminin il ginç düşünürlerinden anti-Marksİst, anti-kapitalist, ırkçı, otoriter açı limit düşünürlerinden M. Saffet Engin ise inkılâbı "... eski İçtimai nizamın fena lıkları anlamış olduğundan o nizama karşı asidir. Onu yeni baştan ve yeni bir terbiyeye göre kurar" şeklinde ta nımlar (Engin; 1933: 471-472). Cum huriyetin bir başka teorisyeni M. Esat Bozkurt ise inkılâbı şöyle anlatır: ''Türk İnkılâbı... modern milletler kar şısında bin yd geri kalmış bir ulusun, Türk ulusunu bir hamlede bin yıl ileri götüren bir zeka ve bir bilgi idi" (Boz kurt, 1940: 125).
ye fenniye neyi istilzam ederse, avamın hoşuna gitmese bile onu iltizam etmek idare adamları için bir vazifedir” diyen İs met Paşa’ya katılmakla kalmayıp, ‘avam’m değişimi kolay kabul etmeyeceği ihtimali ne karşı ona destek veriyordu, zira; “avam eski çarığım bile yeni çarıkla tereddüdsüz mübadele etmez’ dı,6 Aydın-bürokrat seçkinlerin topluma ön derlik etme iddiaları pozitivist tarih anla yışı ile uyum içindeydi. Nasıl toplumlar dinsel düşünceye dayandıkları dönemde çocukluk devrini yaşıyor sayılıyorsa, top
201
Kemalist ideolojinin sosyolojik temellerini güçlendirme çabasındaki H. Nimetıdlah Öztürk’te, Müslümanlığı laik yapıya “millî din ” olarak entegre etme fik r i önemlidir Halil Nimetulİah Öztürk, 1928 yı lında "in k ılâ b ın F e lse fe si" adlı çalış masıyla inkılâbın felsefi temellerini ortaya koymaya çalışırken dönemin genel eğilimleriyle paralellik içinde dir. Halil Nimetullah'ı, diğer aydın ideologlarından ayıran unsur, Darül fünun geleneğinden gelmiş olmasıdır. Cumhuriyetçi olduğu halde Darülfü-
lumun dine bağlı geniş kesimleri henüz çocukluk devrinde sayıldığından, bilimsel düşünceyi özümseyerek olgunluğa erişmiş seçkinleri onlara vasi tayin etmek doğal kabul ediliyordu. Mustafa Şekip, ‘Halkda Zihniyet’ başlıklı makalesinde bu düşün ceyi çok iyi ifade ediyor; “En basit bir mü şahede her yerde ve her milletde halkın münevverlerden ziyade ibtidai zihniyete yakın olduğunu gösterir.”7 Abdullah Cev det’in benzer ifadesi ile, “Havasın dini ilim, avamın ilmi din” di (Abdullah Cev det, 1912: 66), bu durumda ‘havas’ın yani
K
E
M
A
İ
Z
M
nun reformuyla görevinden alınması nı başka türlü izah edemeyiz. Öte yandan olabildiğince açık bir teoriye sahipti: Türk İnkılâbının Osmanlılık tan tamamen sıyrılması gerektiği dü şüncesi. Bu düşünce elbette önemliy di. Fakat daha geniş bir toplumsal-si-
yapmış, ölümüne kadar bütün dil ku rultaylarında bulunmuş, dilde Özleşmeciliğİ savunmuştur. Fakat Öztürk "politik" bir kişilik olamamıştır, daha çok düşünsel, teorik düzeyde kalmış tır. Nitekim eğitimi, yetişmesi, teorik gelişimi II, Meşrutiyet döneminde
yasal programatiğe ihtiyaç duyan Cumhuriyet'in seçkinleri için çok na-
oluştuğu ve Darültünun'da hocalık yaptığı için tipik bir Cumhuriyet aydı nı da olamamıştır. Zaten Cumhuri
ifti; rejimin belki sadece Reşit Galip
202
L
gibi, Afet İnan gibi "oluşturulmuş" aydınlara-ideologlara ihtiyacı vardı. Re cep Peker gibi siyasal kurumsallaşma da, politik oluşumda belirleyici, yön lendirici yöneticilere ihtiyacı vardı. Cumhuriyet'in 1930'lardakİ kitleselpolitik-ideolojik şekillenmesinde de rinlikli olmayan, tarihsel arkaplanı çok yeterli bulunmayan, Atatürk kül
yet'in özellikle seküler, laik bir top lum için olmazsa olmaz temeli olan Osmanlı karşılığı ve eleştirisini çok
tüne çok bağ(ım)lı aydın ve ideologla rın büyük etkisi bulunmaktadır. Gü-
manlı-İslâm geleneğini en ciddi sor gulayan aydınlarımızdandır, İnkılâbın felsefesini "O sm an lı Cumhuriye-
neş-Dil Teorisinin oluşumu ile "ırkçı" açılımları içeren tarih tezinin şekillen mesi ve gerçekdışı temalara kayma sında, yeni devlete ve onun liderine çok bağ(ım)Iı aydınların önemli fonk siyonları bulunmaktadır. Cumhuri yet'in seçkinlerinden Halil Nimetuilah Öztürk de, düşüncesinin varabile ceği en üst noktalara ulaşmış, Birinci Tarih Kongresİ'ne katılıp bir konuşma
aydınlanmış seçkinlerin, ülkeyi selamete çıkarmak için, ‘avam’ı yani dinî düşünce nin etkisi altındaki geniş halk kitlelerini, ileri bir toplum oluşturmak üzere dönüş türmesi gerekiyordu. Cumhuriyeti kuran lar için laiklik bu dönüşümün temel ko şullarından biri, belki en önemlisiydi. Yeni idarenin kurucuları, ülkeyi felakete sürüklediğini düşündükleri süreci tersine çevirmenin yolu olarak gördükleri tarihin ileriye doğru giden trenine yetişebilmek içirt, dini, özellikle İslâmiyet’i en büyük engel olarak görmekleydiler ve bu açıdan
ileri düzeylerde savunduğu halde bir Cumhuriyet ideologu olarak yeterli il giyi görememiştir, Halil Nimetullah Öztürk, Kemalizmin özellikle 1930'laıda yeni kim lik sürecinde Önemli rol oynayan Os-
ti'nden Türk Cumhuriyeti'ne geçiş" olarak sistemleştirmiştîr. (Öztürk; 1927: 1287) Dolayısıyla yeni devletin siyasal, toplumsal yapısı, Gökalp'in saptadığı gibi "Türkleşmek, İslâmlaş mak, Muasırlaşmak" değil, daha farklı düzeyde "Türkleşmek, Layıklaşmak, Çağdaşlaşmaktır (Öztürk: 1953). Bu yorum, dini bir milleti oluşturan un-
laiklik onlar için hayatî önem arz ediyor du. Meşrutiyet dönemi. Batı uygarlığının üstünlüğünün genel olarak kabul görme sine karşı din konusunda kararsız ve çe kingenlik gösteren tanışmalarla geçmişti. En koyu Batıcılar bile, kendilerini İslâm’ın ilerlemeye engel teşkil etmediğini ispat et mek zorunda hissetmişlerdi. Celâl Nu ri’nin ‘İslâmiyet ilerlemeye engel midir?’ sorusuna verdiği cevap, ‘hayır degildir’di, sorumlu tutulması gereken İslâmiyet’in mevcut haliydi,8 İslâmiyet’in yanlış anlaşılmasıydı.s Yine koyu Batıcı Abdullah
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A İ K L İ Ğ İ N
surlardan biri olarak değerlendirme yen Mustafa Kemal'in yorumuyla ör tülmektedir. 2îya Gökalp'te sancılı bir şekilde duran "din" unsuru, Cumhuriyet'in aydınları için sürekli bir ra hatsızlık kaynağıdır. Gökalp'in Comte-Durkheim çizgisinden aktardığı pozitivizmin dini sosyal bir olgu ola rak yorumlaması, yeni kimliğin temel sacayaklarından birisini oluşturur. Gökalp'İn daha çok Durkheim poziti vizmine yaslanmasına karşılık Halil Nimetullah Öztürk, (M. Saffet Engin, M. Esat Bozkurt vb. aydınlarda) A. Comte'un kaba pozitivizmini aynen benimsemiştir. Bu kaba pozitivizmle Türk tarihini değerlendirmiş ve teorik bir temelden Cumhuriyet aydınlarının A. Comte'un pozitivizmindeki üç hal
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
ortaya koyar (Öztürk; 1944: 9-21). Bu süreçte Cum huriyet'in tüm teorik a n a liz le rin d e var olan "b ilim se l amentü", toplumsal yasa ve bir bilim olarak sosyoloji bütünleştirici bir etki yapmıştır. Türk devriminin amacı "ulusal var lığı kendi ulusal olmayan kuralları, gelenekleri içinde boğmakta olan 'Osmanlılığı' atmak, 'Türklüğü' bul maktır, çünkü inkılâbın bize bırak mayı icap ettirdiği hayat eski 'Osmanlı hayatı', bize edinmeye zaruri kıldığı hayat da içine girdiğim iz 'Türk Hayatı'"dır, Türk Tarih Kongre s in d e yaptığı konuşmada Öztürk, "bu eser [Türk Tarihî Tetkik Cemiyeti kastedilerek} mazide ne olduğumuzu
Metafizik dönemle Osmanlı dönemi kolayca bütünleştirilerek Osmanlı sü reci acımasızca ve gerçek dışı bir yo rumla eleştirilmiştir, Halil Nemetullah Öztürk, Comte'un pozitivizmindeki
bütün insaniyetiyle medeniyete ışık saçan asil bir varlığa nasıl malik ol duğumuzu gösterdikten sonra göğsü müz gurur hisleri ile kabartarak yine bütün dünyaya karşı bize 'B iz var idik ve böyle vardık' dedirtmiştir" (Öztürk, 1932: 329). "Türkler en eski dönemde totemcilik devresini yaşar
son halka olan pozitivist dönemin bi limsel felsefelere dayalı boyutunu E.
larken halkçı, cumhuriyetçi, tesanütçü bir temele dayanmaktadır. Türk
Durkheim'dan aktardığı "toplum duy gusu", "millî vahdet" anlayışıyla bir leştirerek devrimin teorik temellerini
ruhunun en belirgin vasft ise 'tesanütçü' bîr haslata malik olmasıdır. 'Tesanütçü olan Türk Töresi... kadın-
yasasının Türk tarihine uygulamaları için pratik bir kolaylık sağlamıştır.
Cevdet, aynı tezleri savunuyordu; sorun doğrudan İslâm değil, Islâm’ın yanlış anla şılması, hurafeye dönüşmesi, siyasî istib dada alet olmasıydı.10 Oysa, Ahmet Ağa oğlu’mm ifadesiyle, İs lâm medeniyeti mağlup, Garp medeniyeti galipti ve medeniyeti kısmen benimsemek mümkün değildi. Şöyle diyordu; "Garb medeniyetinin tevafuk ve galebesini kabul ve itiraf ediyor muyuz, etmiyor muyuz? Ediyorsak o galebeyi yalnız ulum ve fununa ve hatta bazı siyasî ve içtimai teşkilata atfetmemeliyiz. Bütün medeniyetin mec-
muuna, zihniyetine, tarzı telakkisine, ru huna kafasına, dimağına, kalbine, atfetmeliyiz ( ...) kurtulmak, yaşamak, idame-i mevcudiyet etmek istiyorsak hayatımızın ( ...) umumisi ile -yalnız libasımızı ve ba zı müessese! erimiz i değil- kafamız, kalbi miz, tarz-ı telakkimiz zihniyetimiz itiba riyle de ona uymalıyız. Bunun haricinde halas yoktur."11 Cumhuriyet idaresi, bu konudaki tüm tereddütlere son vererek, ‘kurtuluş yoiu’ndaki tüm engellere son verecek olan reformları dayandırdığı laiklik ilkesini be-
203
E
M
A
I
Z
eslik (feminisme) ve ahlakçılık esasla rına dayanır. Dolayısıyla bir taraftan İnsaniyetçi', diğer taraftan 'milliyet
Osmanlı döneminin yok sayılmasında esas unsur, bu din unsuru olmuştur.
çi' olan Türk cemiyetinin hayatında en başlıca hasleti de 'halkçı' olmak tır" (Öztürk, 1930: 40-66). Öztürk Türk'ün temel özelliğinin
küler bireylerin yetiştirilmesi, Cumhu riyet reformlarının esas içeriğini oluş
"u lu sallık duygusu" olduğunu, bu ulusallık duygusunun Osmanlılık dö nemi ile tamamen ortadan kalktığını söyler, Osmanlı döneminde "(i)çtimai
204
L
Dinin eleştirilmesi ve onun yerine se-
turmaktadır. Gökalp ile başlayıp Mus tafa Kemal, İnönü, Recep Peker, M. Esat Bozkurt, Reşit Calip, Celâl Nuri ileri vb. bir çok ideolog-politikacının Osmanlı eleştirisi, özünde bir kültürel/siyasal alan olarak dini hedef al maktadır. Ve İslâm kültürünün şekil
varlık kaybolmuş, millî şuur doğma mış, cemiyet kendi benliğini unutmuş olarak yabancı unsurların" etkisi al
lendirdiği birey yerine ulusçuluk/pozitivizmin şekillendirdiği dünyevî, la
tında kalmıştır. Osmanlılıkta siyasî
ik bireyin yaratılması amaçlanmıştır.
hayatı teşkil eden bütün müesseseler istibdat ve mutlakıyet ruhuna göre şe
Bu teorinin en sistemli düşünürü ise Halil Nimetullah Öztürk'tür. Onun
killenirken, 'içtimai hayatı' oluşturan bütün kurumlarda da yabancı bîr ha yat, metafizik anlayış hakimdir. Öyle kî Öztürk'e göre Osmanlı döneminde 'mîllî onur' bile kalmamış yabancı bir kültür içinde kalarak "millî" onurunu kaybeden fertler “ bir sapıklık bataklı
Osmanlılık ile din arasında kurduğu bağlantı, bir yandan bir kültür unsuru
ğı içinde saplanıp kalır" (Öztürk,
Gökalp "din"i reforme ederek siyasal laşmanın dışına itmekle birlikte siste
1940:88) Osmanls döneminde milliyet duy gusunun ve ulusal varlığın ortadan kalkmasının en büyük nedeni Osman lılığın "yabancı kültürün”, yani İslâm kültürünün etkisi altında kalmasıdır.
nimsemiştir. Bu reformlar öncelikle, mo dern bir toplum inşasına temel teşkil eden kurumsal ve toplumsal dönüşümlerin tü müne zemin hazırlamayı hedefliyordu; dinsel kurum ve hiyerarşilerin yanı sıra, geleneksel topluma özgü tüm kurum ve hiyerşileri ortadan kaldırıyordu. İnsanla rın evrensel eşitliği ilkesinin benimsenme siyle, sadece dinî değil, geleneksel toplu ma özgü tüm unvan ve ayrıcalıklara son veriliyordu. Laiklik ilkesi bu yönüyle, ge leneksel toplumdan modern bir topluma dönüşümün çerçevesini belirliyordu.
M
olarak dinin bütün toplumda etkili ol masının gerekliliği ile Öte yandan İslâmcılığın teokratik bir siyasal sis tem olarak Türk toplumuna zarar ver diği düşünceleri ile şekillenir. Ziya
mine dahil ederken, radikal pozitivist bir aydın olan Öztürk de, Osmanlılık ile Türklüğü metafizik ile fizik arasın daki farklılıkla açıklamasına paralel olarak, İslam cılık ile Müslüm anlık
Diğer taraftan, laiklik modern bir ulus ve ulusal kimlik oluşturma tasarısının ay rılmaz bir parçasıydı. Cumhuriyetin he deflediği siyasal kimlik artık, tereddütsüz ulusal kimlik olmuştur. İslâmiyet kaçınıl maz olarak bu kimliğin asli unsuru olma ya devam etse de. Cumhuriyetin kurucu ları kuramsal planda, ulusal kimliği seküler çerçevede tanımlama yoluna gitmişler dir, Bu II, Meşrutiyet döneminin dinî içe riği ağır basan Türkçülük anlayışından farklılık gösteren bir millî kimlik anlayışı dır. Birinci Dünya Savaşı sonunda, özel-
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A l K U l f i l N
arasında da ilginç bir ayrıma gider. Türk dünyası Osmanlılıktaki ümmet devrini geçmiş ulus devrine girmiştir. Ona göre 'Ümmet' devrinin üzerinde yürüdüğü yol "islâmcılık"tı, ulus dev rinin üzerinde yürüdüğü yol ise "Türkçülük” olacaktır. Bundan dolayı Müslüman başka, İslamcı başkadır. Her islâmcı Müslümandır fakat her Müslüman İslamcı değildir. Biri bir devri henüz din olan ile din olmayanı birbirinden ayırmayarak her şeyi din gören "Osm anlılık" devrini gösterir, öteki ise "Türklük" devrini gösterir. (Öztürk, 1953: 91) Bu yorum dinin ulusçu (anti-Osmanlıcı boyut) düzleminde ele alın malıdır. OsmanITmn İslamcılığı başka bir din, Türk'ün Müslümanlığı başka bir dindir. Öztürk, yeni devlete özgü olarak İslâm'ı Müslümanlık yorumuy la Türkleştirmeye, uluslaştırmaya çalı şırken, kendisinin de içinde yer aldığı dinde reform tasarısında ise dinin bi limsel esasları dahilinde düzenlenme si amaçlanmıştır. OsmanITmn şeriat ile yönetilen yabancı bir dine dayan dığını belirten Öztürk, yeni devletin dine tanıdığı alanı bireysel vicdanlar la sınırlı tutmaya çalışırken pozitivist teorinin, hem mühendislik hem de ja-
likle Arap nüfusun tutumu, ardından İs tanbul hükümetlerinin, şeyhülislâm fetva ları ile, dinî gerekçelerle Millî Mücadele’ye karşı çıkmaları, millî kimliğin seküledeş mesini kolaylaştırmış, en azından buna iyi bir mazeret oluşturmuştur. Cumhuriyet’in kuruluşunu takiben, millî kimliğin seküler tanımı büyük ölçüde bu gerekçelendir me üzerinden yapılmıştır.12 Sektiler milliyetçiliğin önünün açılma sıyla; din konusundaki ikircikli ifadeler yerini, sekülerligi vurgulayan milliyet ta nımlarına, m illiyetçiliğin aslında dine
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
koben geleneğin izlerini taşır. 1947 yılında kendi yayımladığı Ergene der gisindeki özellikle "Kara Kuvvete Kar şı" adlı yazılarında çok açık olarak dinseîîiğîn artışını ve özellikle D in Yolu, Selam et. Sebilürreşat gibi İslâmcı dergileri ağır biçimde eleştirmiştir. Devletin dine müdahale etmesi gerek tiğini "hac yolculuğuna çıkan yurttaş larımızın ... soyulup soğana çevrilme lerimden dolayı "bu acıklı yolculuğa İzin vermemek, bütün bunlar ortadan kalkıp düzelinceye kadar eskiden o l duğu gibi yine hacca gitmek iznini kaldırmak" gerektiğini belirterek çok açık olarak devletin dine müdahalesi ni savunmaktadır. Böyiece Öztürk, Osmanlı toplumunun metafizik bir hayat olan "üm m et" yapısı içinde İslamcılık dininin etkisinde olduğunu, oysa "ladini Cumhuriyet" olan yeni devlette ise, "fizik" gerçeklik olan "Türklük" duygusunu "Müslümanlık" olarak yaşamakta olduğunu savunur. Halil Nimetullah Öztürk, Cumhuriyet'in dinin fonksiyonlarına karşılık milliyetçilik duygusunu yerleştirmeye çalışmasının ilginç bir yorumunu su nar. Bu çerçevede İslâm'ı Türkleştir meye çalışarak dinsel bir ulusçuluk çabasına girer.
karşı gelişen bir tarihi uyanış hareketi ol duğu gibi tesbitlere bırakmıştır. Milliyet çiliğin pozitivist açıklaması için gerekli zemin zaten hazırdı; Mustafa Şekip, “Bu günkü insanı anlamak için nasıl tek hüc reli hayata kadar rücu ediyorsak, milli yetçiliği anlamak için de onun doğmaya başladığı zamanlara kadar geri gitmek la zımdır” diyor ve geriye gittiği zaman mil liyetçiliğin kiliseye karşı mücadelelerden doğduğunu ve insaniyetin ilerlemesinin koşulu, olduğunu tespit ediyordu.13 Da hası, seküler millî kimlik, laikliğe millî
205
K
206
E
M
A
bir arkaplan sunabiliyordu; bazılarına göre, din ve dünya işlerini ayırma kabili yeti "Türk milletinin yaratılışında” vardı, İslâmiyet öncesi Türklerin devlet teşkila tı, Kutadkubilig buna örnekti, dini taasup Acem ve Arap etkisi ile yerleşmişti (Refik Sıtkı (Gür]; 1927). Nihayet, Islâm Arap medeniyetinin bir unsuruydu; Yunus Nadi, “( ...) Arabistanda zuhur eden dini bir idrakin umumi ha yata tatbik edilmiş kaidelerinden bir nev’i hayat tarzı çıktı", Arap medeniyeti “Yunan ulum ve fununu" aldığında yükseldi, ama bu gelişmenin de önü kesildi diyordu.14 Bu koşullar altında, İslâm giderek daha ziyade Arap medeniyetinin bir unsuru olarak değerlendirilerek kültürelleştirilir ken, Batı medeniyeti ise giderek daha fazla kültürel çerçevesinden çıkarılarak evren selleştiriliyordu. Türk Yurdu’ndaki bir konferansta “( ...) içtimai hayatımızın ta bii tekamül ve inkişafını istiyorsak Garb medeniyeti ünvanı altında tanınan bu en mükemmel beşeri medeniyeti kabul ve ona hizmet gayesini takib etmeliyiz"15 de niliyordu. Batı ileri toplumun timsali olduğuna göre, seküler millî kimlik, aynı zamanda, tartışmasız biçimde Batılı bir kimlik ola rak düşünülüyordu. Görüntü olarak da Batılı olmak, medeniyetine dahil olmanın somut göstergesi olacaktı. CumftHriyet ga zetesinde 1 Eylül ]925’de yayımlanan bir yazıdaki ifadeyle, “Kırmızı fesi atarak ye rine şapkavı geçirmek, medeniyet dünya sına dönerek, ‘Efendiler, Türk yepyeni bir alemdir. Bu alemin sizinkinden hiçbir far kı yoktur,., Türk de sizin gibi bir insan dır, sizin gibi bu medeniyet faziletlerinden istifade etmek ister, yaşamak, rnesud ol mak hakkıdır’ demek(ti)”, “bu amaç için şeklin ne önemi var" diyenlere karşı, “dünyaya kafamızın değiştiğini ispat İçin onun içini açıp göstermek ne kadar kabil değilse, dışını göstermek o kadar kolay dır" deniliyordu. Siirt Mebusu Mahmud, “Hayattaki ra-
L
İ
Z
M
Kemalist laisizm, dine cephe almamış, ancak ‘çarpıtılmasın! ’ya da “sıyasaliaştmlmasım" engelleme savıyla, dinin içeriğine ve düzenlenmesine müdahaleci olmuş; "gerçek dinin mümessilliğinde yetki İddia etmiştir.
kiplerimize kendimizi saydırmak ve telkin-i hürmet etmek için onlardan hiçbir farkımız bulunmadığını göstermek lazım dır”15 diyordu. Yıllar sonra, Uluğ İğdemir, o yıllara ilişkin anılarında, Cumhuriyet’in kılık kıyafet değişimine ilişkin kanunları nı değerlendirirken, “Bu devrim bizi dün yanın gözü önünde gülünç olmaktan, Av rupa memleketlerinde soytarılar gibi do laşmaktan, onlardan ayrı insanlarmışız et kisini uyandırmaktan kurtardı” (İğdemir, 1976: 122) demiştir. Laikliğin şeklî olarak Batılılaşm ayı önemsemesi boşuna değildir, içeride, Cumhuriyet devrimi ile hukuken ilga edi len, dinî ve geleneksel kurum ve hiyerar şilere set çekmenin sembolik ifadesi olma nın yanında, modernleşmenin olmazsa ol maz koşulu olarak görülmüş ve nihayet dünya önünde bir “lelkin-i hürmet” ve iti bar meselesi olarak görülmüştür. Bu tek
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A İ K L İ Ğ İ N
taraflı bir algı sorunu değildir. Batılılar da meselenin şeklî boyutunu en az Cumhuri yetçiler kadar önemsiyorlardı. Cumhuri yetin kuruluş yıllarına ilişkin gözlem ve değerlendirmelerden oluşan kitabında Pa ul Genziton şöyle diyordu: “Müslümanla rın şapka giymeleri, bu sırada Batıklara önemi az bir ayrıntı gibi görünebilir. Oy sa, bu reform Mustafa Kemal’in gerçekleş tirdiği reformlann en ağır sonuç verenle rinden biridir ( ...) bugüne kadar bütün Doğu, bir kısmı mümin yani müslümanlar, diğeri ise mümin olmayanlar yani Hırisliyanlar diye ikiye bölünmüştü. Bunlar taşıdıkları başlıklarla ayırt edilirlerdi., .bu gün...Allah’ın sevgilileri, peygamberin to runları, imansız dedikleriyle giyiniş bakı mından bir oldular. ( ...) Bu dış benzeme in am İmayacak bir yakl aşı md ı r”.17 CUMHURfYET LAİKLİĞİNE MUHALEFET VE LAİKLİĞİN _______ MUHAFAZAKAR TANİMİ Diğer taraftan, Genziton’un dediği gibi, 'Şapka Devrimi’ veya genel olarak Cumhu riyet devriminin, gündelik hayat ve sem bolik alanda, kanun çıkararak gerçekleştir diği değişimler, en çok tepki topluyaıı ve sorun haline gelen değişimlerdir. Yine, Genziton’un gözlemi isabetlidir; kılık kıya fetin Müslümanlar için dinî olmanın öte sinde, daha doğrusu dinî olanla özdeşleş miş tarihi önemi vardır. Dahası, şapka ve ya başka Batılı kisveler, Müslümanlar için yüzyıllarca, kendilerini Müslüman olma yanlardan sadece ayırt etme aracı değil, ay nı zamanda üstünlük sembolü idi. Cum huriyet devrimine muhalefetin kalkış nok talarından en önemlisi; özellikle laiklik il kesi çerçevesinde gerçekleştirilmeye girişi len değişimlerin, koşulsuz bir teslimiyet olarak algılanmasıdır. Kılık kıyafette ve kültürel hayatın diğer alanlarında Batılılaş ma. muhafazakâr aydınlar ve dindar halk kesimleri tarafından, başından itibaren. Batı'ya koşulsuz teslimiyetin ve dolayısı ile
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
İslâmiyet’e karşı kurulmuş muazzam bir tuzağın timsali olarak görülmüştür. Cumhuriyetin ilk kuruluş yıllarında ‘inkılâplara’ tepkilerin sindirilmesi ve mo dern, Batıcı laik cumhuriyet programının, tek partili bir rejimle hayata geçirilmesi nin ardından, laiklik ilkesi çerçevesindeki uygulamalara karşı ilk yasal ve demokra tik muhalefet, 1945le çok partili hayata geçişle birlikte boy göstermeye başladı. II. Meşrutiyet döneminde çıkıp Cumhuriyet’in ilk yıllarında yayını son bulan, İslamcı dergi Sebilürreşod bu dönemde Eş ref Edip yönetiminde tekrar çıkmaya baş ladı Bu dergi ve yine o dönemde yayımlanmaya başlayan benzerlerinde, Cumhu riyetin laiklik anlayışına ilk, üstü kapalı eleştirilere rastlamak mümkündür. Ancak, Cumhuriyet Türk iyesi’nd e, laiklik konu sunda, Meşrutiyet döneminin Islâmcı tez lerinden sözetmek imkânsızdır, Söylenebilenler; artık, ‘demokrasi’ ve ‘din hürriye ti' çerçevesine taşınmak durumundadır. Eşref Edip, Sebilülreşad'da CHP’nin din si yasetinden “demokrasiye muhalif zihni yet”, laiklik anlayışından “din hürriyetini tahdit” olarak bahseder. DP ile inişli çıkış lı bir ilişki kuran dergi, CHP ile aynı, hal ta daha “sert” bir laiklik anlayışına sahip olduğu için, başlangıçta, DP’nin din siya setinden genelde şikayetçidir. DP’nin laik lik tanımı daha serttir, zira, CHP progra mında laiklik “kanunların muasır medeni yete, ilim ve fenlerin temin eniği esas ve şekillere ve dünya ihtiyaçlanna göre yapıl ması” şeklinde tanımlamasına karşın, DP'nİn tanımı “hiçbir din düşüncesinin kanunların tanzim ve tatbikinde müessir olmaması"18 şeklindedir. Bu arada, siyasî çıkışını büyük ölçüde dindar muhafazakâr tepkilere dayandıran DP çevresi, kendine has bir laiklik formü lü geliştirdi. Muhafazakâr bir laiklik yo rumu diyebileceğimiz bu formül mevcut laik devletle muhafazakâr tepkileri müm kün mertebe uzlaştırmayı hedefliyordu. DP’nin ideologlarından Ali Fuat Başgil,
207
K
208
E
M
A
1954'te yayımladığı Din ve Devlet başlıklı kitabında; “Zannediyorum ki din ile dev let arasındaki bağlılığı ve bunun şeklini tarihi ihtiyaçlar ve içtimai realiteler tayin etmektedir. ( ...) Din ile devlet münase betleri İslâm dininin itikadi ahkâmından değil ameli ahkâmındandır ... ameli ah kâm, zamanın ve hayat şartlarının değiş mesiyle değişir, o halde dün olduğu gibi bügünde dinle devletin birleşmesi lazım gelmez. Çünkü zaman ve şartlar değiş miştir. ( ...) bir kelime ile laiklik, devrimi zin ihtiyaçlarından doğan bir zaruretdir” (Başgiî, 1985 [ilk basım 1954]; 172-174) diyordu. Başgil'den başlıyarak, laikliğin mantığından ziyade Türkiye’deki uygula nışını sorun eden muhafazakâr bir muha lefet söylemi gelişmeye başladı. Muhafazakâr laiklik yorumu, öncelikle ya doğrudan ya da dolaylı ifadelerle, katı Fransız laiklik anlayışına karşı Anglo-Sakson sekülerleşme geleneğini çıkarıyordu. Bu çizginin temsilcilerinden, bir süre AP milletvekili de olan Prof, Osman Turan; “hukuken laik olan Fransa'nın ve hususiy le Türkiye’nin laik olmayan İngiltere’den daha fazla vicdan hürriyetine sahip oldu ğu iddia edilemez" diyor ve laikliği şöyle tanımlıyordu; “laik düşünce yani vicdan hürriyetine saygı zihniyeti, din ile insan hakları veya türlü mezhep ve inanışlar arasında bir banş, bir ahenk kurmak zaru retiyle meydana çıkmış bir mefumdur" (Turan, 1993 [ilk basım 1964]:42). Aslın da öncelikle barıştırılmak istenen din ve devletti. Muhafazakâr söylemin peşinde koştuğu; laikliğe karşı tepkilerin yarattığı devlete mesafeli duruşa karşı, yeni bir devlete saadakat formülüydü. Sağ siyasal söylemin kendini ‘komünizm tehlikesine" karşı siper ettiği yıllarda yazan Turan için bu acil bir sorundu. Laikliğin “millîleşme si” gerekiyordu, zaten “İlmî, millî ve de mokratik” (Turan, 1993: 80) bir müessese idi, bizde de bu özelliğin tecelli etmesini sağlamak lazımdı. 11, Meşrutiyet devrinde Batıcıların din
L
İ
Z
M
konusundaki ikircikli ve dolaylı ifadeleri nin benzerleri, Cumhuriyet döneminde muhafazakâr söylemleri seslendirenler ta rafından bu sefer, dinin alanını genişlet mek için kullanılmaya başlandı. Celâl Nuri’nin, seküler ulus kavramına zemin teşkil etmek üzere önerdiği; vatanperver liğin “bir emri dinî olmak üzere telkin e d ilm e s i"n i,19 C um h u riyet dönem i muhafazakârları tersine çevirerek; dinin, vatanperverliğin ve millî kimliğin ayrıl maz bir parçası olduğu iddiasıyla, vatan perverlik kavramı üzerinden dinin alanı nı genişletmeye çalışıyorlardı. İslâm’ın Türklerin karekterine uygun bir din olduğu, Türklerin hizmetleri ile yükseldiği gibi, Meşrutiyet döneminde Şemsettin Günaltay gibi ılımlı veya Batıcı lslâmcı denilebilecek İsimlerin veya millî kimliği dinî çerçevede tanımlayan Türk çülerin görüşlerine benzer görüşler, mu hafazakâr laiklik anlayışının zeminini oluşturdu. Bu söylem çerçevesinde din millileşmiş, millî kimlik dinselleşmiş olu yordu (Mert, 2000). Osman Turan’m, Batı’da gelişen laikli ğin yanlış yorumlanmasının sonucu olan mevcut laiklik anlayış ve uygulamaları nın, millî gücümüzü zaafa uğratmasından şikayetçiydi. Laiklikligin beklendiği gibi yükselmemize değil, tam tersine, “Millî gururun kırılmasına, aşağılık duygusunun dogmasına, tarihi şahsiyet ve ve karımızın sarsılmasına, bu yüzden de Şark’ta manevi nüfuzumuzun ve Garbte de itibarımızın azalmasına amil” olduğu yetmiyormuş gi bi; laiklik yüzünden “millî birlik ve ide olojide sarsıntı olmuş ... içtimai ve ahlaki nizam zayıflamış"tı (Turan, 1993; 81). Kökleri Demokrat Parti dönemine daya nan sağ muhafazakâr laiklik yorumu, bir yandan devletin dine müdahalesini kısıt lama gayreti şeklinde, din ve inanç özgür lüğü söylemine ağırlık vererek Anglo-Sakson sekülarizmini gündeme getirmiş, di ğer yandan dini millî kimliğin vazgeçil mez bîr parçası olarak tanımlayarak, dini
L A İ K L İ K
VE
K A R Ş I
L A İ K L İ Ğ İ N
millîleştirme gayreti göstermiştir. Bu çizgi nin günümüzde, milliyetçi kanattan tem silcilerinden birinin ifadesiyle; “laisizm den millî sekülerizme” (Hocaoglu, 1995) doğru yol alınmıştır, Hocaoğlu’na göre; her şeyden önce sekülerizm “Batı menşeli olmasına rağmen .. .din ile laiklik gibi saçsaça başbaşa, gırtlak gırtlağa kavgalı olma ması dolayısıyla daha az sabıkalı ve daha az kirlenmiş bir kavramdır" ( ...) “çağdaş laşma problemini halletmesi gereken Tür kiye’nin sosyal dünyevileşmesini en iyi ifade edebilecek kelimenin sekülerizm” olduğu düşünülmektedir. Ona “Türk kül türü ve İslâm ile barışık olduğu anlamına gelmek üzere m illî sıfa tı” (Hocaoglu, 1995: 393) eklenmiştir. Yazarın ifadesiyle, “millî sekülerizm millî Batılılaşmanın bir parçasıdır ve aynı zamanda çağdaş millî leşme anlamına da gelmektedir” (Hocaoğlu, 1995: 397). “Millî sekülerizmin ana
D Ü Ş Ü N S E L
B O Y U T U
gayeleri” ise, öncelikle, “millî mutabakatı sağlamak ve perçinlemek”, nihayet “dev let) toplumu ve tarihi ve Islâm ile barıştır mak” (Hocaoglu, 1995: 398) dır. Türkiye’de, muhafazakâr sağ siyasal söylemin çıkış noktası Cumhuriyet devriminin Batıcı ve laik çerçevesine itirazdır. Ancak, ister merkez sağ, ister koyu milli yetçi çerçevede ifade bulan muhafazakâr lık, bir siyasal tepki olarak devleti eleştiri konusu yapmaktan da kaçınmak duru mundadır. Sag siyasal söylemin bu ikile me bulduğu çeşitli çareler vardır; bu söy lemin en hassas olduğu konu olan laiklik konusunda, kendine mahsus bir yorum ve tutum geliştirmesi kolay olmadı. Hocaoglu’nun ifadesiyle “Devlet’i eleştirmek ama aynı zamanda cansiparane bir şekil de savunmak zor bir san’attır”, ama ona göre, “doğrusu buna da değer” (Hocaog lu, 1995: 400). O
D İ P N O TL A R 1
Kılıçzade Hakkı, "Pek Uyanık Bir Uyku", Içtihad, No.SS, Şubat 1328 (1912), "Rüya", ttıkad-ı S a v laya llan-ı H a rb , İstanbul: Sancakcıyan Matba ası, 1329(1913-14)
2
Celâl Nuri, M u k a d d e ra t-ı T a rih iy e , İstanbul: Matbaa-ı Içtihad, 1330 (1914/15), s.280
3
Vasfi Raşid, "Layıklık", Cum h u riyet, 20 Ağustos 1927
4
Akçuraoğlu Yusuf, A s ri Türk D evleti ve M ü n ev ve rle re Düşen V a zife, Türk Yurdu, c,2, no.13, 1925
5
A.g.e.
6
Abdullah Cevdet, "Yolumuz Aydınlandı", İç tıhad, 15 Haziran 1925
11 Ağaoğlu Ahmet, "Üç Medeniyet," Tü rk Yurdu, C.1, No. i 12 Ağ aoğ Iu Ahmet "M i11iyetçi Iik Ce reya n ının Esas la rı," Türk Yu rd u , 1925, c.2, no.11. vd. 13 Mustafa Şekîp, "Milliyetçilik Mefkuresinin Tah lili," M illi M ecm ua, 1 Teşrinevvel 1926. No.70 14 Yunus Nadi, "Bir Medeniyet Merhalesi," Cum huriyet, 30 Teşrinsani 1928 15 "Halkçılık-Garbcılık," Konferans, Tü rk Y u rd u , Mart 1928 16 Siirt Mebusu Mahmud, "inkıiab Sahasında Yeni Bir Hamle Daha," H a kim iyet-i M itliye, 1925, No. 1519 17 Paul Genziton, M ustafa K e m a l ve Uyanan D o ğu, Ankara, 1983, s.108 (ilk basımı Cumhuri yetin ilk yıllarında olsa gerekir.)
7
Mustafa Şek ip, Halkda Zihniyet, M illi M ecm ua, 10 Kanunisani 1340
3
Celâl Nuri, "İslâmiyet Manİ-i Terakki midir?," E d e b iy a t ı U m u m iy e M ecm u a sı, 1918, no,38, 90-91
9
Celâl Nuri, "Islâmda Vücub-u Teceddüd,' inti ha d, 15 Kanunisani 1327 (1912), no.39-40
18 Eşref Edip, "Partilerin Din Siyaseti," S e b ilû ıre şad, Nisan 1950, zikreden, Fahrettin Gün, Seb ilürreşad Dergisinde D in, Siyaset ve La iklik, Yük sek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve Islâm Ülkeleri Enstitüsü, 1998
10 Abdullah Cevdet, "Cihan-ı Islâm'a Dair," İçtihad, 11 Temmuz 1327(1911)
19 Celâl Nuri. M u k a d d e ra t ı T a rih iy e , İstanbul: Matbaa-I Içtihad, 1330 (1914/15), s. 182
209
Kemalist Milliyetçilik AH M ET
üslumanlar, Hıristiyanlar, Yahudiler, Türkler, Araplar, Kürtler, Rumlar, Erm eniler, Sırplar ve Bulgarlar gibi etnik ve dinî toplulukları, siyasî açıdan tekçi, kültürel bakımdan ço ğulcu “millet sistemi" içinde barındıran, ancak etnik milliyetçi akımların iteklediği ve emperyal güçlerin himaye ettiği ayrı lıkçı hareketler karşısında mülkî bütün lüğünü koruyamayarak tarih sahnesinden çekilen Osm anlı Imparatorlugu’nun “zo raki" mirasçısı olan Türkiye Cumhuriye ti; mübadele sonrasında, tarihinde İlk de fa neredeyse bütünüyle Müslümanlardan oluşan bir ülke üzerinde, millet sistemi nin üzerine oturduğu “millet-i hakime" anlayışının seküler versiyonuna dayalı, siyasî meşruiyeti seküler temeller üzerine kurulmuş, “muasır medeniyet seviyesine ulaşmak ve hatta aşmak" olarak tanım lanmış bir millî devlet oluşturma amacına göre yapılandırılmıştır. Bu bakımdan Cumhuriyet’in berabe rinde getirdiği en müşahhas yenilik, mil liyetçiliğin en temel ilkesiydİ: “Biz Türküz; bu yüzden Türkler tarafından yöne tilmeliyiz.” Söz konusu Türklük, vatan daşlık anlamında Türklükten çok, millet olarak Türklük anlamına gelmekteydi. 1924 Anayasası’nın 88. maddesi ve bu madde üzerindeki tartışmalar, bu ayırı mın, “Türk’ün Türk tarafından yönetil
M
YILDIZ
mesi” şiarı açısından anahtar bir ayırım olarak görüldüğünü göstermektedir. İs tiklal Marşı şairi Mehmet Akif’in Arna vut, şair Ahmet Haşim’in Arap, Türk Ocaklarının kurucu başkanı Hamdullah Suphi’nin bile Çerkez olma, dolayısıyla Türk olmama “suçlamasına" maruz kal dığı bir ortamda, etnik olarak Türk ol manın vatandaş olarak Türk olabilmenin ön şartı olarak kurgulandığını ortaya koymaktadır. Üstelik sözü edilen “Türk lük,” hakim Türkçü-milliyetçi edebiyatta öne sürülenin aksine, yalnızca yönetici seçkinler ve laik-entelektüel sınıf için “mevcut”tu; halk kitlelerinin kendilerini Türk olarak görmeleri söz konusu değil di. Popüler düzeyde mevcut olan Türk lüğün m illî bir kim liğin adı olmakla uzaktan yakından ilişkisi olmadığı gibi, pozitif bir anlam ı da yoktu. (Yıldız, 2001: 65-67), Yeni Cumhuriyet rejimi, II, Meşrutiyet döneminde birer siyasî akıma dönüşen enternasyonal projelere, özellikle pantürkçülük ve panislâmizme karşıtlığını, sembolik düzeyde, Türkiye Cumhuriyeti adlandırmasıyla ortaya koymuştur. Pantürkçülerin önerdiği "Anadolu Cumhuri yeti" ve “İslamcıların" önerdiği “Türkiye Islâm Cum huriyeti” adlandırmalarına tercih edilen bu isim, Kemalist milliyet çiliğin sahih bir resmini vermektedir:
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
Hanedanlık karşıtı, İslâmî olmayan ve et nik imalar barındıran mülkî açıdan sınır lanmış bir milliyetçilik. Yeni adlandırma süreci içinde “vatan" kavramı da semantik bir dönüşüm yaşa mış, seküler kutsallığın şiarı olarak Türk vatanı, vatan kelimesinin yerel (kişinin doğduğu ve büyüdüğü yer) ve dinî (İs lâm şeriatinin hüküm sürdüğü yer) an lamlarından arındırılıp, pantürkçü ve panislâmcı sadakatlere ikame edilerek, da ha sonra geliştirilecek tarih tezi aracılı ğıyla milliyetçi sadakat mercilerinden bi ri olarak tanımlanmıştır. Böylece mülkî (teritoryal) milliyetçiliğin havası, orma nı, denizi, dağı, toprağı ve seküler nite likli yeni ziyaret mekânlarıyla kutsallık arz eden, uğrunda seve seve can verilen, tek bir çakıl taşının bile kem gözlerden esirgendiği “y u rtçu ” söylem i, Yakup Kadri’nin Yabcm’ında tasvir ettiği kıraç, verimsiz, bakımsız, “ilham vermeyen” ve “kutsallık" arz etmeyen “vatan" imajının yerini almıştır. Yeni Türkiye Cumhuriye tinde “Allah ve Sultan" hükümranlığını yitirmiştir; artık “Her şey vatan için”dir. Kemalist milliyetçilik, seküler bir ko lektif tasavvur oluşturabilmek için mülkî milliyetçiliğin yanı sıra, hatta daha da fazla, etnik temalara başvurmuştur. Et nik m illî tasavvurun temel figürü de, millî türeyiş destanının ezelî/ebedî bir mevcudiyet olarak Türk milletini, esaret ten hürriyet ve kurtuluşa götüren yolda rehberlik/ebelik yapan bozkurt figürü dür. Dönemin mimarisinden şiirine, para ve pullarından m arşlarına kadar tüm millet inşa araçlarında bozkurt figürü nün varlığı izlenebilir. Bu tarihsel efsane yaşayan bir “efsane" ile kaynaş tın İm ıştır: Mustafa Kemal Atatürk, “Gazi," “En bü yük baş," “Büyük Ş e f’ ve nihayet “Ata türk" olarak Mustafa Kemal, tüm mille tin babası/kaynagıdır yani “Bozkurt"tur. Bir milletin varlığının eşlendiği kurucu bir ilke olarak Mustafa Kemal Atatürk, Kemalist milliyetçiliğin de kurucu İlkesi
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
dir; somut varlığının ötesinde millî var lıkla kaynaşmış, soyut/kutsal bir niteliğe sahiptir. Atatürk temi, Kemalist milliyet çiliğin seküler evreninin en kutsal disku rudur. K em alist m illiy etçiliğ in sem boller dünyasına ilişkin nottan burada noktala yıp, siyasî gelişim sürecine baktığımızda son derece “rasyonel” bir “mevcut du rum muhasebesi" ile karşılaşırız. Kema list milliyetçilik, savaş sonrası dönemde ki revizyonist eğilimin dışında kalmayı yeğleyerek mülkî açıdan “büzülmeci" bir politika izlemiş, böylece her türlü ir redentist niyete set çekmiştir. İlk defa Balkan Savaşları sonunda (1913) imzalanan barış antlaşmasıyla çizilen ve Millî Misak’la teyit edilen sınırlar, yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin değişmez sınırları ol muştur, Bu mülkilik, İslâmî bir referans taşımadığı gibi, millîliğin Mustafa Kemal Paşa tarafından yapılan yorumu, daha “evrensel" nitelikler taşıyan pantürkçü ve panislâmist referansların reddine da yanmaktaydı. Bu yüzden, imparatorluktan Cumhu riyete geçişle belirginleşen “millî siya s e t in doğuşu, Osmanlıcılık, milletlera rası komünizm, panislâmizm ve pantürkizm gibi her çeşit “millet-ötesi kardeş lik" hayallerini sona erdirmiştir. Kema list milliyetçilik, Tanzimat’la belirginleş meye başlayan devlet merkezli modern leşme geleneğinin radikal bir versiyonu olarak, devletin nasıl kurtarılacağı soru suna Osmanlıcılık, panislâmcılık ve pantürkçülükten oluşan "üç tarz-ı siyaset "m önerdiği “ek lek tik ” çözüm leri açıkça reddetmiştir. “Türk" isminde sembolik yansımasını bulan etnik niteliğe dayalı bir m ülkilik anlayışını benim sem iştir (inan, 1971: 121), Yeni devletin adı olan Türkiye de, bu etnik İmalı mülkilik anla yışının bir başka sembolik yansımasıdır. Osmanlı imparatorluğumun dağılma sı, bütünüyle Müslüman halklarla mes kûn millî bîr devletin kurulmasına yol
21
K
212
E
M
A
açtı. Bu devletin Millî Misak’la belirlen miş mülkî sınırlarının tanımlanmasında tam bir mutabakat vardı. Ancak millî kimliğin sınırlarının belirlenmesi prob lemli bir alandı. Öncelikle millî kimlik tanımı, henüz olmayan fakat “inşa edil meyi" bekleyen millî hamurun nasıl ka rılacağım belirleyecekti. Millî kimlikten bahsedebilmek için önce bir millet söz konusu olmalıydı; öte yandan bu mille tin sınırları oluşturulurken, millî kimli ğin nasıl kurulduğu belirleyicilik kazan maktaydı. Kemalist milliyetçiliğin inşa döneminde, Mustafa Kemal'in millî kimlik sınırları tanımlaması, Ziya Gökalp'in ortak kültür tanımına yaklaşacaktı. An cak Gökalp’in yaklaşımından farklı ola rak, Kemalist tanımdan ortak kültürün bir kaynağı olarak İslâm’ın yerini Islâmdışı geçmiş almıştır. “Geçmiş" temi, tüm milliyetçi edebi yatların söylem kaynağı ve sembol depo sudur. Kemalist milliyetçilik de seküler bir “şimdi" oluşturmak için öncelikle “geçmişi” sekülerleştirmiştir, İslâmî tesir lerden arındırılmış ve Islâm öncesi Türk geçmişinin ayıklanıp yeniden inşa edil miş unsurlarıyla “zenginleştirilmiş" Ke malist milliyetçilik, bütün sosyo-politik faaliyetleri belirleyen yüksek kuvvet ola rak Cumhuriyet’in üzerine oturduğu te mel çerçevedir. Millî kimliğin Kemalist sınırları belirginleştikçe, Cumhuriyet kendi hayatiyetini tazelemiştir. Tarih, Ba tı dünyasının “Türk" (yani Müslüman) karşıtı önyargılarıyla yaralanmış Türk millî gururunu onarmak amacıyla, Osmanlı-Islâm geçmişinin bakiyelerini tas fiye edip, bütünüyle Türkî unsurlarla ikame etmede motor güç olmuştur. Millî kimliğin sınırlarının belirlenmesinde ni haî çerçeveyi, bu maziye dayalı istikbal vizyonunu yansıtan Kemalist “asrîlik” ütopyası oluştursa da, mevcut siyasî-kültürel şartlar, bu ütopyanın tarihsel açılı mında belirleyici bir rol oynamıştır. Osmanlı Devleti’nin küllerinden doğan
L
İ
Z
M
Kemalist Cumhuriyet’in resmî akidesi, referans ideolojisi, “Türk’ün yeni amentüsü” milliyetçiliktir. Bu milliyetçilik, Benedict Anderson’ın kullandığı anlamda, bütüncül bir cumhuri-laik kültürel sis tem mahiyetini haizdir. Kemalist bir akademisyen-politikacı olan Turhan Feyzioglu’na göre bu “kültürel sistem", millî birlik ve ülke bütünlüğüne büyük önem atfeder; ırkçılığı reddeder; hayalî üstün ırk fikriyle hiçbir ilişkisi yoktur; medeni leştirici ve çağdaşlaştırıcıdır; sekülerdir ve bu yüzden mezheplere dayalı ayırım cılıkları onaylamaz. Sosyal adalet ve top lumsal dayanışmayı vaz ettiği için sınıf çatışmasını reddeder. Yurtseverlik fikriyle bağlantılı olarak, sınırları belli bir mülki lik anlayışına sahiptir. Dış Türklerle ilgisi yalnızca kültüreldir; politik bir ima taşı maz. Hanedanî ve teokratik yönetimi ka bul etmez; millî egemenlik fikrine yasla nır. insancı! ve barışçıdır; topraklarını genişletme gibi bir hedefi yoktur.1 Kemalist milliyetçiliğin bu “rasyonel, modern, medenî, ilerici, demokratik, bir leştirici, onurlandırıcı, insancıl ve barış çıl" tasviri, Türk resmî literatüründe hâ kim görüşü yansıtır. Bu hakim görüş, Kemalist milliyetçiliğin bütünüyle medenî-siyasî bir milliyetçilik olduğu ve etnik-soya dayalı unsurlar ihtiva etmediği önermesine dayanır. Hem akademik hem de popüler Kemalist söylemdeki Kema list milliyetçilik sunumu, Türkiye Cum huriyeti sınırları içinde yaşayan herkesi aynı kültür potasında eritmeye çalışan ve dil, din ve ırktan bağımsız kalarak Türk olarak değerlendiren, toprak ilkesini esas alan bir anlayışı yansıtır. Bu naif tutum, Kemalist milliyetçi seçkinlerin iç ve dış politik şartlan, “unsur-u aslî/millet-İ hâ kime” ve “devlet-i ebed müddet” para metreleri etrafında kurgulamasından ve Kemalizmin etnik bir veçheye sahip ol m asının, onun m edeniyetçi kamusal im ajına ciddi düzeyde zarar vereceği inancından kaynaklanmaktadır.
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
L
L
I
Y
E
T
Ç
I
L
I
K
213
Mustafa Kemal, İnebolu Türk Ocağı’m ziyaretinde, 1912 de kundan ve kültürel kimliğe dayak Özcü bir milliyetçilik anlayışım yayan Türk Ocaktan, 1927’d en itibaren GHP’nİn güdümüne alınmaya başlamıştır. Ocaklar, Tek Parti rejiminin kültür pofitikalanmn önemli b ir a m a olarak işlev görmüştür. Ancak kendi örgütsel geleneğinden ve yaygın ilişki ağından dolayı özerk bir toplumsal ve politik odak olabileceği endişesiyle 193} ’d e kapatılacak, yerine doğrudan yönetimin denetimim tâbi Halkevleri kurulacaktır.
Kemalist milliyetçiliğin bu sunumu, olgusal durumu tam olarak yansıtmadığı gibi, Kemalist millet inşa pratiğinin etnisist-soya dayalı bir veçheye de sahip ol duğunu göz ardı etmektedir. Kemalist milliyetçilik, son tahlilde, millet ve dev let üyeliğini net olarak birbirinden ayırır ve devlet üyeliğini (vatandaşlık) fiilen millet üyeliğine bağlar. Millet üyeliği için de hem sübjektif hem de objektif düzey de tanımlanmış niteliklere sahip olmak zorunlu tutulmuştur. Bu yüzden (devlete uye olmanın bir sonucu olarak) vatan daşlık haklarının kullanılması, pratikte (millete üye olabilmenin gereği olarak) Türk olmanın şartlarını karşılayabilmek le ilişkili olmuştur. Türk olabilmek ise, hem söylem hem de eylem düzeyinde etnik-soya dayalı unsurlar ihtiva etmekte dir. Resmî Türk millî kimliğinin sınırları, Cum huriyet’in kuruluşundan bugüne
uzanan süreçte, buna göre şekillenmiştir. Çok partili döneme geçildikten sonra ise Kemalist milliyetçiliğin etnik damarının görünürlüğü askerî darbe dönemlerinde artmakla birlikte, resmî söylem düzeyin de mülki boyutu öne çıkarılmış ancak, vatandaşlık haklarının kullanılmasında etnik boyut her zaman göz önünde tu tulmuş ve ayırımcı uygulamalara ebelik yapmıştır. inşa dönemi, Kemalist milliyetçiliğin oluşum dinamiklerini anlamak açısından büyük önem taşımaktadır; çünkü Kema list milliyetçiliğin pek de güçlü olmayan dönüşüm dinamiklerinin referansları bu döneme aittir. Kemalist Altı Ok’tan biri olan ve diğer bütün “Ok"lara ruh veren milliyetçilik ilkesi Cumhuriyet Halk Par tisi programlarının çeşitli maddelerinde yansımıştır. K em alist rejim in eğitim p o litik a sı
K
E
M
A
İ
Z
M
Mahmut Esat Bozkurt
Savaşı yıllarında Mustafa Kemal'in kurdurduğu Resmî TKF (Türkiye Ko
HAKKI UYAR
iktisat vekilliği yaptı; bu sırada İzmir İktisat Kongresi'nİn toplanmasına Ön cülük etti. A d liye vekilliği yaptığı
1892 yılında Kuşadası'nda doğan Mah mut Esat Bozkurt, Darülfünun Hukuk
214
L
Fakültesİ'ni bitirdi. Yükseköğrenimini tamamladıktan sonra dayısı Ubeydul-
münist Fırkası) içerisinde yer aldı. Bozkurt, 1922-1923 yılları arasında
1924-1930 yıllarında, Türk Hukuk Devrimi'nİ gerçekleştiren kişi oldu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakülte sinin de kurulmasını sağlayan Boz kurt, burada ders verdiği gibi, ilerle yen yıllarda üniversitelerde devrim ta rihi derslerinin okutulmasında görev
lah Efendİ'nin de etkisiyle İsviçre'ye
aldı. Bu dersleri okutanlar arasında Bozkurt'un yanı sıra Recep Peker, Yu
gitti; burada hukuk alanında tekrar li
suf Kemal Tengirşek ve Yusuf Hikmet
sans eğitimi aldı ve ayrıca hukuk dok
Bayur da vardı, Bozkurt, -16 yaşında olduğu- 1908 tarihinden öldüğü 1943 yılına kadar gazetelerde yüzlerce ma kale yazdı. Ayrıca, birçok kitabı da
torası yaptı. Doktora tez konusu, "Du Regime des Capitulations Ottomanes" (Osmanlı Kapitülasyonları) idi. İzmir'in Yunanlılar tarafından işgal şadası yöresindeki Kuvayı Milliye ha
yayımlandı. Bozkurt'un kitapları şun lardır: B e y n e lm ile l B o zku rt-Lo tu s D a v a sın d a T ü r k - F r a n s ız M ü d a fa a la rı,
reketinin başına geçti. Eylül 1920 tari
(Ankara, 1927); D u R eg im e des C a p î-
edilmesi üzerine ülkeye döndü ve Ku
hinden Ölüm tarihi olan Aralık 1943
tu la tio n s O tto m a n es L e u r C a ra cta re
tarihine kadar İzmir milletvekili olarak TBM M 'de yer aldı. Kendini İttihat ve
Ju rid iq u e d'apres Thisto rie et les textes, (İstanbul, 1928); Türk ih tila li'n d e
Terakki Fırkası'nın "sol cenah"m a bağlı olarak gören Bozkurt, Kurtuluş
Vatan M üdafaası, (İzmir, 1934); H u k u ku D ü v e l, Y a rd ım cı Taleb e E l N otu,
bunlardan biridir. “Kuvvetli cumhuri yetçi, milliyetçi ve laik vatandaşlar” ye tiştirmek, eğitimin (millî talim ve terbi ye) her aşamasında en çok önemsenen, telkini zorunlu temasıdır. “Büyük Türk tarihi”nden mülhem olarak millî karak terin yüceltilmesi, “büyük bir emel" ola rak telakki edilmektedir. “Büyük Türk ıarihi’’nin öğretilmesi, partinin büyük Önem atfettiği bir husustur; çünkü “bu bilgi Türk’ün kabiliyet ve kudretini, nef sine itimat hislerini ve millî varlık için zarar verecek her cereyan önünde yıkıl maz mukavemetini besleyen mukaddes
bir cevherdir.” Tarihin yeni Türk millî kimliğinin kurucu unsurlarından birisi olarak kullan ılm ası, "seciy e-i m illî,” “Türk’ün kabiliyet ve kudreti" vb, ifade lerin de gösterdiği gibi, her zaman etnik temalar barındırmaktadır. Genel olarak, CHP programlarında m illiyetçilik, sa vunmacı ve modernleştirici/Batılılaştıncı bir ilke olarak belirmektedir. Bir taraftan Türk milletinin özel vasıflarının korun ması vaz edilirken, bir taraftan da mil letlerarası arenada, ilerleme ve gelişme yolunda diğer milletlerle uyum içinde olm ak ön erilm ekted ir. Bu yaklaşım ,
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
(Ankara, 1939); Türk K ö y lü ve işç ile ri n in H a k la n , (İzmir, 1939); Atatürk İh tilali, (İstanbul, 1940); D e vle tle r Arası H a k , "H u k u k u D ü v e l" , (Ankara, 1940); A k sa k D e m ir 'in D e v le t P o liti k a la rı, (İstanbul, 1943). Yazılarının belli başlı konuları; Türk Devrimi, ekonomi, milliyetçilik İle Türk işçi ve köylüsünün haklarıdır. Adalet bakanlığı görevinden ayrıl dıktan sonra, 1930 yılı sonlarında ar kadaşı Nebizade Hamdi'nîn çıkardığı H a lk D o stu gazetesinde yolsuzlukla rın üzerine giden yazılar yazdı. Hır sızların, soyguncuların artık çeteleştik
215
lerine dikkat çeken bu yazılardan biri de "Hırsızlar!.. Teslim Olunuz!.."dur (H a lk D o stu , 13-14 Aralık 1930). O yıllarda olay yaratan ve yıllarca konu şulan bu yazının hedefi, Barut inhisa rındaki yolsuzları ortaya çıkarmak; ayrıca, İktidar partisi olan CHF üyele rinin karıştıkları yolsuzlukları dile ge tirmekti. Öncelikli olarak yolsuzluk larla mücadele eden bu gazetenin adının Bozkurt tarafından bilinçli ola rak, H a lk D o s tu konulduğu tahmin edilebilir. Fransız Devrimi'ni iyi bilen biri olan Bozkurt, devrimin önde ge len düşünürlerinden ve yolsuzluklarla
Türklüğün 1 9 2 4 ’ten sonra kristalize olan siyası/sübjekiif sınırının açık bir te zahürüdür. Devlet, millet ve millî kimlik inşasını ana hedef olarak belirleyen Kemalist mil liyetçilik, çatışmalardan arınmış. Cum huriyet iradesinin yekpare bir görüntüy le yansıyacağı bir alan olarak tasarladığı kamusal alanı, bu görüntüyle uyuşma yan her türlü “sızma"ya karşı koruma al tına almış ve üç temel problem olarak gördüğü din, sosyal sınıflar ve etnikligin görünür kimlikler olarak bu alana taşın masını reddetmiştir Kemalist milliyetçi
“Kemalizm otoriter bir demokrasidir, ki kökleri halktadır. Türk milleti bir piram ide benzer - tabam halk, tepesi yine halktan gelen bir baştır k i frizde buna ş e f denir YAtatürk ihtilâli ’nden) mücadelesi ile tanınan Marat'nın A m i d e P e o p le adlı gazetesinden esinlen miş olsa gerektir. Bozkurt'un ağırlıklı olarak ele aldığı konulardan biri de ekonomidir. Kurtu luş Savaşı yıllarından beri Türk köylü sünün sorunlarıyla İlgilenen Bozkurt,
lik açısından “sınıfsız, imtiyazsız, kay naşmış bir kitle" olarak halk, millî insi cam ın cisim leşm esini temsil eder. Bu türdeş olmayan kitle içinde dinî, etnik ya da sınıfsal göstergeler millî birlik ve dir lik ruhunu kemiren, “bölücü" ve “ayrı lıkçı" nitelikler olarak değerlendirilmiş ve kam usal alandaki görü n ü rlü kleri mutlak yasak kapsamına alınmıştır. Dinî, etnik, sınıfsal, hanedan! ve diğer tür kolektif bağlanmaların gayrimeşruluguna dayalı Kemalist millet inşa süreci, uzun bir hanedanî devlet İnşasını ve mil liyetçi-Batıcı reformların gelişimini izle-
K
E
M
A
İ
Z
M
Türk İhtilali'nin en büyük payını Türk
savunulan bu görüş, az bir oy farkıyla
köylüsüne borçlu olduğunu; bu ne
kabul edilmedi. 1922-1923 yılları arasında bir yıl ka dar iktisat vekilliği görevinde bulunan Bozkurt, bu süre içerisinde toplanma
denle de, Türk ihtilali'ne "Türk Köylü ihtilali” denilebileceğini ileri sürdü. Ona göre Yeni Türkiye, bir Halk Dev leti idi. Kurtuluş Savaşı'na çeşitli sınıf lar (asker, memur, öğretmen, tüccar
216
L
sına öncülük ettiği İzmir iktisat Kong resinde Meslekî Temsil görüşünü uy
vs.) arasında en büyük katkıyı üretici olan köylünün yaptığını belirten Boz-
gulamaya çalıştı; yine aynı donemde Meslekî Temsil için önemli bir unsur
kurt'a göre, her sınıf yaptığı katkı ora
olan sendika örgütlenmelerini savundu
nında elde edilen başarıdan hak ala caktır. Bu bağlamda Bozkurt, emeği temel alan "Meslekî Temsil" görüşünü
ve bir Mesai Kanunu/İş Kanunu hazır lattı. Ancak, her iki çabasında da başa rılı olamadı. Yazılarında Kari Marx'a bir hayli atıfta bulunan Bozkurt, ba
TBMM'de savunanlar arasında yer al dı. Bu görüşe göre, emekçi olmayanın seçim hakkı olmayacaktı. Seçim hak kının kullanımı da sendikalar aracılığı ile olacağından, emekçilerin çalıştık
kanlık döneminde D as Kapita/'i Türk çe'ye çevirtmeye girişti, işçilerin lehi ne hazırladığı iş Kanunu Tasarısinın da etkisiyle, bakanlıktan istifa etmek
ları meslek dallarına göre sendikalar kurmaları zorunlu olacaktı.
zorunda kalınca bu iş de yarım kaldı. Bozkurt'un bakanlığı döneminde uy
Meslekî Temsil görüşünü savunanlar
gulanmayan diğer iki proje de, Chester
genellikle TBM M 'nin ılımlı sosyalist
Grubu ile imzalanan "Alat ve Edevat-ı Ziraiye Mukavelenamesi" ile "Türkiye
kanadındandı. Bu görüşü savunanlar dan biri olan Bozkurt'a göre, Meslekî Temsil ile ülke ekonomisini temsil eden gruplar Meclis'e yansıyacak; ay rıca, Meslekî Temsil ekonomik bağım sızlığın ve ulusal kalkınmanın önemli bir öğesi olacaktı. !. Meclis'te, 1921 yılının ilk günlerinde güçlü bir şekilde
yen dönemde vücut bulmuş ve büyük öl çüde son dönem Osmanlı sivil-askerî bü rokrasisine dayanmıştır (Rustow, 1981). Millî kurtuluş hareketlerinin ilk örneği olarak Kemalist milliyetçilik, klasik siya sî modernleşme teorisinde öngörülen aşamalara tekabül eden oluşum sürecin de önce millî topluluğa dayalı bir siyasî çerçeve oluşturup siyasi sınırları tanım lamış, sonra millî siyasî liderliği kurum sal olarak pekiştirmiş ve nihayet sosyo kültürel ve ekonomik reformlara giriş miştir. Takip edilen sıra, en etkili moder nizasyon safhalaması olarak kabul edilen
Köy Bankaları Kanun Projesizdir. Bozkurt, İzmir iktisat Kongresi'ne ilişkin yayınladığı genelgede, Kongre nin Türkiye'nin ulusal ekonomi tari hinde bir dönüm noktası ve yükselme devrine bir başlangıç olacağını belirt mekteydi. Kongreye, Türkiye'nin eko-
birlik, otorite ve eşitlik sıralam asıdır, (Huntington, 1968: 347-348). Türk millî kim liğinin Kemalist inşa sürecinde hukukî-siyasi (seküler/cumhuriyetçi) ve etnik olmak üzere iki kuru cu bileşen ayırt edilebilir. Kemalist Türk millî kimliğinin etnik ve siyasi bileşenle ri arasındaki açı büyük bir gerilim hattı na otursa da, bu kurucu bileşenler Türk millî kimliğinin Kemalist inşasının yapı sal unsurlarıdır, Türk millî kimliğinin Kemalist inşa süreci, birbirini izleyen ve 1919-1938 yıllarını kaplayan üç döneme ayrılabilir;
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
nomik kalkınmasını sağlamak amacıy la görüşmeler yapmak üzere ziraat, ti caret, işçi ve sanayi temsilcileri katıla caktı. Bozkurt, bu sırada yaptığı ko
de kontrol ve teşebbüs hak ve yetkile rini kabul eden bir sistemdir". Bozkurt, Türkiye'de tam olarak be
nuşmalarda liberal ekonomi sistemini eleştirerek, bu sistemin ve diğer sis temlerin Türkiye'ye uygun olmadığını,
duğunu kabul etmektedir. Bu bakım dan Tek Parti döneminin yaygın görü
lirgin olmasa da bir sınıf yapısının ol
uygulanması gereken sistemin "Yeni
şü olan "imtiyazsız sınıfsız kaynaşmış kitle" düşüncesinden ayrılmaktadır.
Türkiye İktisat Mektebi" (Devletçilik) olduğunu ileri sürmektedir. Ancak,
Ona göre, Türkiye nüfusunun % 80'i emekçi (köylü ve işçi)'dir. Köylü ve iş
Kongre daha temsilcilerin seçilmesi aşamasından itibaren Bozkurt'un um duğu sonucu vermedi. Katılımcı sayısı azdı; iktisat vekaletinin istemesine
çi haklarım savunanlara "Komünist
rağmen her yıl toplanamadı; Kongre de alınan kararlar Bozkurt'un isteğinin
yahut sosyalist damgasını yapıştırma gayretini güdenler şahsî menfaatlerini çalışan kitlelerin zararlarında arayan lardır". Türk işçisi, Türk tarihinin "en mazlum çehresi"dir. Ülkeyi kanıyla
aksine liberal kararlar oldu; tam anla mıyla bir iktisat programı oluşturulamadı. Ayrıca, Bozkurt'un tüm "iktisat
koruyan ve koruyacak olan işçiler için Türk Devrimi çok az şey yaptı. Gele
amilleri"nin "teşkilat” (sendika) kur m aları planı gerçekleşm edi. B o z kurt'un kongrede önerdiği ekonomi
şiddetli akımlarına karşı iş ve işçide tutunabilecektir, "Muasır demokrasiler
politikası 1930'ların başından itibaren uygulanmaya başlandı. Devletçiliğin bilimsel karşılığının "devlet sosyaliz mi" olduğunu belirten Bozkurt'a göre, bu sistem "Özel mülkiyeti tanıyan, fa
ceğin demokrasisi, yüzyılımızın çok
komünizmi sermaye kuvveti ile değil, hakları ödenmiş işçilerle yenebilirler. Tılsım buradadır". Haklan Ödenen İşçi "demokrat inkılabımızın bileği bükül mez bekçisi olacaktır". Köylünün tüccar ve simsar tarafın dan sömürüldüğünü belirten Bozkurt,
kat insanın insan tarafından sömürülmesini önlemek ve millî kalkınmayı
tüccar ve simsarları "kravatlı eşkıya"
başarmak için devlete ekonomik işler
olarak tanımlamaktaydı. Türk köylüsü-
1. M illi M ücadele D önem i (1 9 1 9 1923); Bu dönemi oluşturan Millî Müca dele yıllarında Türk millî kimliği baskın bir dinî karaktere sahip olmuş, milliyet Müslümanlıkla tanımlanmış, reelpolitigirı bir yansıması olarak, resmî politik söylem etnik çoğulculuğu veri olarak almıştır. Bu doneme hakim olan tanım “Anadolu ve Trakya’daki Müslüman halkı Türk ola rak” kabul eden tanımdır. Burada Türk lük mülkî açıdan sınırlandırılmış Islâm’la özdeştir. Etnokültürel çoğulculuğu veri olarak alan Erzurum ve Sivas Kongrele rinde kabul edilen beyannameler ile Millî
Misak, Türklüğün İslâmî sınırlarını tayin eden metinlerdir. 7 Ağustos 1335 (1919) tarihli Erzurum Kongresi Beyannamesi nin birinci maddesi, etnokültürel çoğul culuğun ve sosyo politik birliğe temel oluşturan dinî harcın ifadesidir; “Trabzon vilayeti ve Canik (Samsun) sancağı ile V’dayat-ı Şarkiye namım taşı yan Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Mamuretülaziz, Yan, Bitlis vilayeti ve bu saha dahilindeki elviye-İ müstakile hiçbir se bep ve bahane ile yekdiğeri nden ve Camia-i Osmaniye'den ayrılmak imkânı ta-
217
K
E
M
A
nün "radikal" bir şekilde kalkındırılma sı gerektiğini belitten Bozkurt'a göre, işe bucaklardan başlanmalıdır. Bütün kültürel, sosyal ve ekonomik kurumlar burada yer almalıdır. Okullar, sağlık merkezleri, kooperatifler, kredi kurum lan, İdarî, malî ve ziraî kuruluşlar, ada let kurumlanılın küçük birer örneği bu caklarda olmalıdır. Türk köylüsü kal kınmadıkça, Türk ulusunun yükselmesi
218
L
İ
Z
M
Türk'ün ilk ödevidir. "Biz yer ve gök için, ot ve su için milliyetçi değiliz". Büyük bölümü işçi ve köylü olan Türk ulusunun mutlu yaşamasını İstiyoruz, işçi ve köylü olan çoğunluğu dikkate almadan "ileri sürülen milliyetçilik davası: bize SezarTarın anladığı milli yetçilikten fazla bir şey ifade etmez. Buna insanlığın üstünde şahsi saltanat kurmak derler". Bozkurt'un milliyetçi lik anlayışının Kemalist milliyetçilik
mümkün değildir. "İtiraf etmek lazım dır ki Türk İhtilali'nin prensipleri idare mizde henüz esaslı bir yer almamıştır. Radikal bir değişiklik yapamamıştır. Bu
anlayışı İle yer yer ters düştüğünü söy lemek mümkündür. Kemalist milliyet
prensiplere göre istenilen yenilikler ba şarı lama mıştır. Yapılan işler azametli
diyene" iken Bozkurt "Ne mutlu Tür küm diyebilene" demektedir.
dir. Bundan şüphe yoktur. Bundan bi raz da köyler nasip sahibi olmalıdır ki, köylü (Atatürk İhtilalinin nimetlerini, güzelliklerini tadabilsin". Bozkurt bu "sosyal" içerikli görüşle rinin yanı sıra, koyu milliyetçiliği ile dikkat çekmektedir. Bozkurt'un milli yetçiliğinde de ekonomik görüşler ağır basmaktadır. Ona göre, modern milli
çiliğin temel tezi "Ne mutlu Türküm
Koyu milliyetçiliği ve sol eğilimleri ile dikkat çeken Bozkurt'un bir başka özelliği de, 1930'larda Mason locala rının kapatılmasında baş rolü oyna masıdır. 1931 ve 1932 yıllarında ba sındaki yazıları İle masonluğa karşı savaş açan Bozkurt ve partideki diğer masonluk karşıtları, 1935 C HP prog
yetçiliğin belli başlı özellikleri arasın
ramına uluslararası amaçlarla ve kökü dışarıda dernek kurulmasını yasakla
da Türk milletinin %80'den fazlasını oluşturan köylü ve İşçinin haklarını düşünmek, korumak ve istemek yer alır. Bu "M illiy e tç iy im !" diyen her
yan bir madde eklettiler. CHP içindeki masonlar da açık bir çatışmayı göze alamayarak, geçici olarak mason lo calarını kapattılar. Bozkurt'un mason
sflvvur edilemeyen bir kuldur. Saadet ve felakette İştiraki tam kabul ve mukadde ratı frak kında aynı maksadı hedef ittihaz eyler. Bu sakada yaşayan bitcümie ana sıra islamiyeyekdigeritıe karşı mütekabil bir İtiss-i fed a ka rî ile meşhutı ve vaziyet-i ırkiye ve İçtim aiyelcrine riay etkar öz kardeştirler." (Kansu, 1986: 114). Dokuzuncu madde, Şarki Anadolu Mudafaa-i Hukuk Cemiyetine üyelik şartları nı belirler ve üyeliği Müslümanlıkla sı nırlar: “Bilcümle Islâm vatandaşlar cemi yetin azay-ı tabiisind end ir.” (Kansu,
1986: 116). Hem Anadolu hem de Trak ya’yı içine aldığı için bütün Millî Misak sınırlarına dönük olarak karar alan 9 Ey lül 1919 tarihli Sivas Kongresi Beyanna mesinin birinci ve dokuzuncu maddeleri de aynı n oktalan tekrarlar (Gologlu, 1968: 219-226). Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Tüzüğü de aynı hususlara yer verir, Mustafa Kemal Paşanın bu dönemdeki konuşmaları, Nutuk’ta ifade ettiği “vicda nında taşıdığı millî sırrın” gereği olarak, dinî sembolizmle örülüdür. Yasama faali yetleri “şer-i şerif’ çerçevesinde gelişmiş,
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
localarına karşı olmasının ana nedeni masonluğun emperyalist amaçları ve milliyetçilik karşıtı olmasıydı. Bozkurt ve onun kuşağı olağanüstü bîr dönemin kuşağıydılar. İmparator luğun çöküş sürecine girdiği ve bu devlet nasıl kurtulur sorusuna yanıt arandığı bu dönemde ortaya çıkan çe şitli kurtuluş yolları/ideolojiler devle tin kurtarılmasına yetmedi. Dönemin aydınları söz konusu kurtuluşu ger çekleştirmek İçin eklektik bir biçimde çeşitli ideolojilerin sentezini yapmayı da denediler. Yeşil Ordu (İslâm ve Sosyalizm) düşüncesinin yanı sıra. Resmî TKF ve Anadolu'da Y en i G ü n gazetesi etrafından toplanan -Boz kurt'un da içinde bulunduğu- bir grup aydın Milliyetçilik ve Sosyalizm/Sendika Sosyalizmi'nin sentezini yapma ya yöneldi. Bozkurt, bu "sol milliyetçi" düşün celerini Kemaiİzme yönelik kuramlaş
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
ken, Ü lk ü dergisi etrafındakiler de "sosyokültürel" ve "köycü" içerik ka zandırmaya çalışıyorlardı. Günümüz de de varlığını sürdüren farklı Kemalizmlerin kökeni 1920 ve 1930'lu yıl lara dayanmaktadır. Bu dönemde, Ah met Ağaoğlu'nun "liberal" Kemalizm anlayışından Bozkurt'un "sol milliyet çi" Kemalizmine kadar -Kadro ve Ü lkü dergileri ile diğer bireysel girişimler de dahil- tüm farklı Kemalİzmlerin ortak noktası otoriter ve eklektik olmalarıdır. Bozkurt'un Kemalizmi diğer Kemalizm anlayışları gibi hâlâ canlıdır. Bozkurt'un "sol milliyetçi" görüşle rinin günümüz Türkİyesi'nde hâlâ güncelliğini koruduğunu söylemek mümkün. Sağ kesimde onun milliyet çiliğine yoğun bir şekilde atıf yapıl maktadır; Kemalist kesim ise onun Hukuk Devrimi'nin mimarı olmasına dikkat çekmektedir. Bozkurt'un tüm
tırma çabalarına da yansıttı. 1924 yı
yönleriyle, yani "sol milliyetçi" kimli ği ile etkilediği kesimler de bulunmak
lında yazdığı "Türk İhtilali'nin Düstur ları" adlı yazıları, Türk Devrİmi'ni teorileştirmeye yönelik ilk girişimdir. Bîr
tadır. "Ulusal sol" denilen Mümtaz Soysal vb. kişilerin temsil ettiği görüş ile, Atillâ İlhan, Doğu Perİnçek gibi
ekip olarak Kadrocular Kemalizme "sosyo ekonomik" ve "Üçüncü Dün
"milliyetçi sosyalist" görüşleri temsil eden kişilerin de referans aldığı kişile
yacı" bir içerik kazandırmaya çalışır
rin başında Bozkurt gelmektedir.
alkollü içecek kullanımını yasaklayan 14 Eylül 1336 (1920) tarihli Men-i Müskirat Kamımı örneğinde görüldüğü gibi, Os manlI’nın son döneminde yoğunlaşan devlet kaynaklı laikleştirme trendi Milli Mücadele döneminde kesintiye uğramış tır. Bu dinî milliyetçilik döneminin sem bolik yansıması olarak Millî Meclis duva rında, Kuran’dan alınan şu ayet asılı bu lunmaktaydı: “Onların işleri aralarında şura iledir" (Şura Suresi, 38. Ayet). 21 Şubat 1341(1924)’te bu ayete işaret ede rek konuşan Kastamonu mebusu Ahmet Mahir Efendi, bu ayetin ruhunun mem
leketin istiklali için oluşturulan Müslü man etnik koalisyonuna hayat verdiğini belirtmekteydi. Bu dönemde açıktır ki, halk katında millî bilinçten eser yoktu. Temel toplum sal aidiyeti, Islâm ümmeti fikri etrafında cisimleşen dinî bağlanma oluşturmak taydı. Hem pantürkçü hem de panislâmcı muhalefeti geriletmek, ayrıca halk ta rafından “dinsiz” anlamında kullanılan “farmason" nitelemesine maruz kalma mak bakım ından, M ustafa Kemal ve “kadrosu” için dinin araçsal kullanımı, daha sonra benim seyecekleri katıksız
219
K
E
M
A
Afet İnan Ö Z G Ü R s e V G İ G ÖR AL
L
İ
Z
M
huriyet kadını olarak nesnel ve bilimsel metinleriyle erken dönem Cumhuri yet'in egemen milliyetçilik anlaşını oluşturanlardan biri olarak, o müthiş sadakatiyle, hep rejime ve Atatürk'e olan, bitmez tükenmez borcunu öde meye çalıştı umutsuzca. 1908'te Selanik'te doğan İnan, Bursa Kız Öğretmen Okulu'nu bitirerek 1925
Afet inan, Kemalizmin adanmış ve va zifelendirilmiş kızıydı. Siyaset bilimin
220
yılında İzmir'de öğretmenliğe başlar. Aynı yıl Mustafa Kemal iie tanışır ve tüm hayatına damgasını vuracak olan
vuran telaş, Kemalizmi ve genç Türkiye
bu tanışıklık sonucu Lozan'a dil öğren meye gönderilir. Öğretmenlik yapar iken Atatürk'ün bir sözüyle bütün ha yatı boyunca uğraşacağı tarih branşına
Cumhuriyeti'ni bilimsel, rasyonel ve
'vazifeli' olarak geçer, inan tarih çalış
gerçekçi bir biçimde savunma ve meş
maya, 1928 yılında Fransızca bir coğ rafya kitabında, Türklerin ikincil sarı ır ka mensup olduğunu okuyan A ta
den, tarihe, arkeolojiden kadın hakları na dair yazdığı tüm yazılara damgasını
rulaştırma telaşıydı, inan, erken dönem Cumhuriyet'in "misyoner" sosyal bi limcilerinin tipik örneğiydi: Politik de ğil bilimsel olduğu iddia edilen bir dil, vatandaşın devlete karşı vazifelerinden prehistorik ırkların brekisefal Özellikle rine oldukça angaje bir ilgi alanı! Kemalist ideolojinin mobilize ettiği sadık ve rejime hep borçlu hisseden çağdaş Türk kadınını da temsil ediyor du bir yandan. Aslında inan, hem bir sosyal bilimci olarak hem de bir Cum
dindışıhğın aksine, daha “rasyonel” bir seçenekti. Millî Mücadelenin itici gücü nü oluşturan İslâmî bağlanma, Türk, Kürt, Çerkez ve Lazların oluşturduğu Müslüman etnik koalisyonunun ideolo jik ortak paydasını oluşturmuştur. İşgal güçleriyle işbirliği içinde “devlete karşı isyan’’ halinde olduklarından gayrimüs limlerin Ankara'da yeni toplanan Meclis için yapılan seçimlere katılmalarının ya saklanması ve savaş yorgunu köylüleri harekete geçirebilmek için kullanılan di lin “hilal-salip çatışması” eksenine otur ması bunun göstergesidir.
türk'ün kendisine "bu böyle olamaz, sen bunun üzerinde çalış" demesiyle başlar. 1931'de sağlık bakanlığının yar dımıyla Anadolu'daki 64 000 kadın ve erkek iskelet kalıntısı üzerinde çalışa rak, İsviçre Cenevre Üniversitesi'ne "Türk Halkının ve Tarihinin Antropolojik Ö z e llik le ri" adlı tezini verir. 1947'deki Türkçe baskısına yazdığı ön sözde inan, çalışmasının amacını açık-
Bütün bunlara bakarak, Kemalist Türk millî kimliğinin tanımlanmasında dinin yapısal bir unsur olduğunu ileri süren tez, bütüncül bir bakış açısmdar yoksun olduğu için, pratik gerçekliğin tarihî sü rekliliği yok sayma imkânına sahip ol madığını göz ardı etmektedir. Din, Ke malist Türk kimliğinin inşasında isten meyen ama kovulamayan tarihsel ger çekliğin dikte ettiği gizil bir damardır; bu damarın tasfiyesi ise zamana bırakıl mıştır. Unutulmamalıdır ki, ideolojilerin pratik yansımaları, teorik durumların “saf’ yansımaları değildir.
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
ça ortaya koyar: Bugün Anadolu'da ya şayan Türk nüfusuyla prehistorik atalar arasındaki sürekliliği maddi ve somut delillerle İspat etmek ve kafatası kalıntı larından yola çıkarak tarihsel süreklili ği, yani Anadolu'nun antikiteden beri bir Türk yurdu olduğunu fizikî antropo loji yoluyla kanıtlamak. 1932'deki Bi rinci Türk Tarih Kongresİ'nde yaptığı "Tarihten Evvel ve Tarih Fecrinde" adlı konuşmada Türklerin Orta Asya'daki medeniyetlerinin kentli ve yüksek kül tür mertebesinde olduğunu vurgular ve Avrupa Uygarlığım bu kökene dayan
221
dırmaya çabalar. Aslında Afet inan'm yaptığı, Pittard ve dönemin ırkçı antro polojisi etkisi altındaki tarih ve antro poloji çalışmaları esas olarak, Türklerin çok önce Orta Asya'da yüksek bir me deniyet kurduğu ve oradaki coğrafi ko şullar nedeniyle göç ederek bütün dün
Afet İnan, Kemalizmin Batıcı ve uygarlıkçı karakterim vurgulamaya dönük çalışmaları yanında, Atatürk’ün düşüncelerinin aktarım ında “sa h ih " bir kaynak işlevi d e görmüştür.
yaya yayıldıkları, dolayısıyla Mezopo tamya'dan Avrupa'ya tüm kültürlerin kurucusu oldukları yönündeki cüretkar
likte Türk Tarih Kurumu'nun programı nın ana hatlarını Atatürk'ün dikte ettir
Türk Tarih Tezi'ni güçlendirme çaba sından başka bir şey değildi. Onun ta
diği gibi açıklamaya kadar adanmış bir misyon tarihçiliğini temsil ediyordu. O
rihçiliği, Türk Tarih Tezi'nin resmî bel gesi olan "Türk Tarihinin Ana Hatlavı"nı yazmaktan, Halit Çambel ile bir-
dönemdeki milliyetçi tarih yazımını
Osmanlı İmparatorluğu'nu kurmadan
2. Cumhuriyetçi Dönem (1924-1929): Kemalist milliyetçilik nesnesini “halk", öznesini “Kem alist ay d ın lan m ışların oluşturduğu bir selfkolonizasyonla yeni baştan bir toplum İnşa ameliyesi girişi midir. lnanç/doktrin olarak İslâm’la ide olojik düzeyde yürüttüğü mücadelenin yanı sıra, “kendi cemaati içinde kültür olarak İslâm’ın ‘baskıcı’ kayıtlarından k i şiyi azade kılarak” (Mardin, 1984: 217) yeni bir “millî insan" oluşturmayı hedef leyen Kemalist ameliye, dinin, hem siya sî hem de sosyal görünürlüğünü “sıfırla tarak,” onu “vicdanlar" ve “mabetlere"
çok etkilemiş ırkçı-kafatasçı akıl yürüt meler ise İnan't 1962'de bile bırakma-
sıkıştırmış ve bu “sıkıştırılmış” dini de yine kendisi şekillendirmeye çalışmıştır. Dinin bu şekilde, topyekün “özelleştir meye” tâbi tutulması, Kemalist T ü rki ye’ye pozitivist bir amt-kabir görüntüsü vermiştir (Lewis, 1961: 480). Dinin sosyopolitik alandan kovulma sıyla doğan boşluk, din olarak algılanan “milliyet duygusu" ile doldurulmaya ça lışılmıştır. Anderson’ın kavramlarıyla ko nuşursak, hanedanî-dinı siyasî-kültürel sistemin yerini cumhurî-laik sistem al mıştır. Buradaki “cumhurîlik” reel değil, sembolik bir mahiyet taşımış, görünür
K
E
M
A
mış gözüküyor: "B ir ırk olarak Türk halkı görüntü olarak Batılı halklara çok yakındır."
222
L
İ
Z
M
runun uygulanması için yeteri kadar olgunlaşmalarını sabırla bekler. Afet İnan'ın tüm yazılarına sinmiş olan ama
Afet İnan'ın hem kişisel hem de poli
özellikle "Medeni Bilgiler"de çok net
tik olarak durduğu yerin en görünür ol duğu metin, dönemin onaylanmış ve m a kb ul metni "Medeni Bilgileredir. İlk
bir biçimde hissedilen bu temalar kuş
defa 193Q'da yayımlanan kitaba Ata türk'ün ölümünden sonraki baskıların da Atatürk'ün kişisel notlan ve el yaz maları da eklenmiştir. Afet İnan'ın tüm entelektüel üretimine ve kişisel hayatı na sinen ana tema, yani Atatürk'e karşı
ket vurucu bîr borçluluk hissinin Cum huriyet'in ilk yıllarındaki yazılı İfadele rini oluşturur.
duyduğu büyük borçluluk en çok bu metinde belirgindir. Kitabın girişinde uzun uzun anlattığı gibi bu kitap da ya
ve vazifelere" kadar geniş bir yelpaze
zılışını Atatürk'ün kişisel karizmasına ve yüreklendirmesine ve onun meclis lerinde yapılan verimli entelektüel tar
larıyla birlikte değerlendirir. En Öne çı kan tema "devlet" ve onun toplum için vazgeçilmezliğidir, inan İnanılmaz bîr
tışmalara borçludur. Aslında inan'a gö re bu memlekette yapılan her şey, ka dınların oy hakkından, laik eğitime ka dar varoluşunu bizzat Atatürk'ün varo
kusuz, kuşaklar boyu Kemalizm'in kollektif belleğinde yer eden, çoğu zaman
"Medeni Bilgiler"de İnan, millet kav ramının tanımından Türkiye'deki ban kalar sistemine, bakanlıklardan "hak deki konuları hem siyaset teorisi açı sından hem de Türkiye'deki uygulama
luşuna borçludur. Afet inan için Ata
el çabukluğuyla mîllet, devlet, halk ve cemiyet sözcüklerini geçişli olarak bir birlerinin yerine kullanır: "Türk milieti, halk idaresi cumhuriyetle idare olunur bir devlettir." Millet, devlet, halk ve ce
türk, başka bir yazısında belirttiği gibi,
miyet sözcükleri birbirini karşılayan ve
"Türk milletinin tarihini hem yazan hem yapan, bu milletin yetiştirdiği en
birbirinin "mütemmim cüz'ü" olan
büyük evladıdır." O bütün doğruları daha önceden görür, ama tıpkı bilge ve şefkatli bir baba gibi evlatlarının o doğ
arasında en önemlisi "devlet"tir. O l dukça Rousseaucu bîr tanımı benimse yen İnan'a göre genel irade toplumda-
meşruiyete zemin sağlamıştır. Hiç şüphe siz, Kemalist seçkinlerin kökendeki meş ruiyetlerini Millî Mücadele’deki konum ları sağlamıştır. Mustafa Kemal Paşa ve "kadrosu”, Millî Mücadele’de cumhurîlaik duruşun tam tersi “sultanî-dinî” bir duruşu, taktik gereklerle benimsemiş, iktidar zeminini sağlamlaştırdıkça da, stratejik yönelimin açılımlarını kuvve den fiile çıkarmışlardır. Kem alist m illet inşa sürecinde, Os manlI İmparatorluk maslahatlarına göre teşekkül etmiş İslamcılık ve Türkçülük tarihin çöp sepetine atılırken, yerlerine,
sözcükler gibi görülür. Ama bunların
yeni ferdî ve kolektif kimliğin belirleyi cileri olarak milliyetçilik ve medeniyet çilik umdeleri ikame edilmiştir. Safa’nın da tespit ettiği gibi, tüm Kemalist re formlar bu iki önermeden doğmuştur. (Safa, 1990: 9 1 ), Başka bir ifadeyle, “Atatürk thti!ali’’nin iki ana umdesi bu lunmaktaydı: milliyetçilik ve medeniyet çilik iradesi. Medeniyetçilik iradesi Batı düşüncesi ve hayat tarzına, milliyetçilik önermesi Türklerin Orta Asya kökenine ve dil ve tarih birliğine giden yola ilet mekteydi. Ancak, hedefi itibariyle, milli yetçilik iradesi de medeniyetçilik irade-
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
ki tek tek bireylerin toplamından daha başka ve yüksek bir kavramdır. Tektir,
tiği hususunda çok nettir. Devlet millî
bölünemez ve devredilemez. Ve bu
çıkar peşinde şefkatli ve çok yoksul
mîllî irade cemiyet hayatı İçinde devlet eliyle kullanılır. Zaten inan'a göre dev
olanı, çok zengin karşısında koruyan bir aygıt olarak millî dayanışma duygu
let ve vatandaşı karşı karşıya koyarak karşılaştırmak yanlıştır. Bu iki olgu bir birini mükemmelen tamamlar. Kitap
larını geliştirir. Devletçilik bir tür piya sanın "millî tamamlayıcısı" olarak algı lanmalıdır, ferdî teşebbüsün tersine bir
boyunca sık sık vatandaşın devlete kar şı vazifeleri vurgulanır. "Türk Devleti" tarihinin en eski devirlerinden beri ku
rejim yaratmanın aracı olarak değil. Bu anti-sosyalist tını, Özellikle demokrasi ye muhalif asrî cereyanlar arasında
rultay geleneğine dayandığı için içkin olarak demokrattır. Bunu sadece son
"Bolşevik nazariyesi" başlığı altında komünizmin ne kadar gayri millî ve to
dönem müstebit padişahlar bozmuştur.
taliter olduğunu anlatmak İnan'a yeterli
Dolayısıyla demokrasi, "Türk devlet geleneğinin" kendiliğinden ayrılmaz bir parçasıdır. İnan "M edeni B ilg i
gelmemiş olacak ki, bir diğer demokra siye muhalif asrî cereyan olarak "ihti
sosyalizm olarak algılanmaması gerek
sunda şunu söyler: "Bir işin ahlakî ol
lalci siyasî sendikalizm rıazariyesi"ni anlatır. Bunlar İnan'a göre, her türlü si yasî teşekkürleri yalnız, kendi menfaat leri lehine yaptırmak ve nihayet siyasî kuvvet ve hakimiyeti ellerine geçirmek isteyen işçi gruplarıdır. Bu gruplar
ması ayrı ayrı insanlardan daha yüce bîr cemiyet yani millet kaynaklı olma
umumî grevler yoluyla hükümete taz yik yaparak kendi taleplerini gerçekleş
sıdır." Tıpkı Ziya Cökalp gibi Afet İnan
tirmeye çalışırlar. Ama Türkiye'de de
İçin de cemiyet ve millet aynı şey ola
ğil, İngiltere, Fransa ve Almanya'da güçlüdürler. Türkiye'deki "Âli İktisat Meclisi herhangi bir tazyik üzerine de
lerde sadece millet, devlet ve halk ke limelerini değil cemiyet ve millet keli melerini de birbirleriyle değişmeli ola rak kullanır. Örneğin İnan, ahlak konu
rak ele alınır. Kitaptaki devlet vurgusuyla uyumlu bir paternalizm dikkat çekicidir. Örne ğin devletçilik anlatılırken bunu bir tür
sinin bir parçasını oluşturmakta ve ona nispetle araçsa! bir nitelik taşımaktaydı. Millî hakimiyetin tesisi ve Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşu, saltanat ve hilafe tin ilgası, millî iktisat siyaseti, Türk tari hinin Orta Asya kökenine uzatılması ve Osm anh-tslâm geçm işinin dışlanması, Güneş-Dil teorisi, Soyadı Kanunu, eza nın Türkçeleştirilmesi gibi adımların tü mü, Kem alist m illiyetçilik ilkesinden kaynaklanmıştır. Medeniyetçilik şiarından türeyen Ke malist reformlar ise laikleştirmeye iliş kindir: Şeyhülislâmlığın kaldırılması, di
ğil, doğrudan doğruya hükümetin fay dalı görmesinden istişari mahiyette, vü-
nî mahkemelerin ve medreselerin kapa tılması, tekke ve zaviyelerin kapatılması, okullardan din derslerinin kaldırılması, dinî mevzuatın yerine Batılı kanunların ikamesi, çok kadınla evliliğin kaldırılma sı, şapkanın millî başlık olarak kabulü, alaturka müziğin öğretilmesi ve çalınma sının yasaklanması, opera, bale, çoksesli müzik. Batı tipi resim ve Mustafa Ke mal’in heykellerinin dikilmesinin teşviki, Hıristiyan takviminin kabulü ve Batı gi yiminin ve adab-ı muaşeretinin resmileş tirilmesi. Medeniyetçiliği Batıcılıkla, me deniyeti Batı'yla özdeşleştiren Kemalist
223
K
E
M
A
cüda getirdiği bir heyettir." İnan'm pozitivist yani bilimsel ve nesnel olduğu iddiasındaki üslubu aslında oldukça politiktir. Gayet bilimsel bir tonda millet nazariyesini anlatırken bir anda Kürt ve Çerkez meselesini canhıraş biçimde araya katması, din kısmını anlatırken, aniden bunun Os-
224
L
İ
Z
M
de "kültürel otantikliğin imtiyazlı taşıyı cıları" olarak algılamış ve kodlamıştı. Bu dönemde hem politik elit için hem de Cumhuriyetçi kadınların kendi ken dilerini tanımlamaları açısından femi nizm ve Kemalizm sözcülerinin nere deyse geçişli olarak kullandığı açıktır. Türk kadını, yüzyıllardır mutaassıp İs
manlı için öldürücü etkisine atlaması
lâm'ın etkisi altında evlere ve özel ala
bu "nesnel" gibi görünen kuru dilin politikliğinin altını çizer. İnan belki de her milliyetçi yazarın taşıdığı çelişkili bir
na hem de peçelerle, çarşaflarla türlü
kavrayış biçimini taşır. Varolan olguyu, pozitivist bir inançla, olduğu gibi anla tıyor olduğunu iddia ederken aslında olguyu olmasını istediği biçimde yan sıtır. Olan ve yazarca olması gerektiği ne inanılan olgular hemen her metinde içiçe geçmiş gibidir. Tüm bu 'akademik' çalışmalarıyla birlikte Afet İnan aynı zamanda bir Cumhuriyet kadınıdır da. Hem kendi sadık ve militan varoluşuyla Cumhuri yetin kadın kurgusunu temsil eder, hem de konuya gösterdiği ilgiyle ve 'kadın meselesiyle' ilgili yazdıklarıyla o kurguyu yaratan ideolojinin yaratıcılarındandır. Cumhuriyet dönemi milliyetçî-Kemalist politikalar, Türk kadınını hem "modernleşmenin İkonları" hem
çağdaşlaşma projesi, İslâm’dan ve Islâmî1eşmiş kültürden arındırılmış yeni millî Türk insanını, yeni Türk milliyetçiliği vasıtasıyla Batı/Hıristiyan enternasyonali içine yerleştirmiştir. Kemalist milliyetçiliğin cumhuriyetçilaik niteliğinin kristalize olduğu bu dö nemde dinî tanımdan radikal bir kopuş gerçekleştirilmiş ve çoğulcu söylem terk edilmiştir. Dinin hem siyasî hem de sos yal görünürlüğünün yok edilerek yalnız ca “vicdanlarda ve mabetlerde” yaşanma sını öngören militan bir laiklik, cumhu riyetçi tanıma asıl rengini vermiştir. Bu
çeşitli Arap kıyafetleriyle tıkılmıştır. Ke malist elit için sorun açıktır: Türk kadı nını hak ettiği modern ve asri görüntü ye kavuşturup kamusal alana milliyetçi projeyi desteklemek koşuluyla sokmak. Burada kadınların görüntüsü iki yön den çok önemlidir; kadınlar hem asrî ve Batılı görüntüleriyle Türk modern leşmesini görünür kılar ve Afet inan'ın deyimiyle genç Türkiye'nin artık bir "Doğu" ülkesi olmadığını ispat ederler, hem de bu görüntü kadınların kurtuluş hareketinin kendisini ikame eden bir il lüzyona dönüşür. Dolayısıyla kadınla rın kamusal hayata aktif ve inançlı cumhuriyetçiler/midiyetçiler olarak ka tılmaları, bu kadınların a p rio ri olarak kurtulmuş olduğunu İşaret eder ve me sele daha bütünsel bir millî projenin bir parçası olarak ele alınır. Kemalist
tanımın şiarını, “dilde, kültürde ve ülkü de birlik” oluşturmuştur, Hukukî-siyasî bir mahiyet arz eden Cumhuriyetçi tanı mın politik muhtevası hukukî muhteva sına kıyasla çok daha belirleyici bir öne me sahip olmuştur. Bu tanıma göre, Tür kiye C um huriyeti vatandaşı olan ve Türkçe konuşan, Türk kültürüyle yetiş miş ve Cumhuriyet ülküsüne sadık her kes, Türk olarak kabul edilmekteydi. 3. Etnik Tanıma Kayış: “Halkta Bir lik ” Dönemi (1 9 2 9 -1 9 3 8 ): Türk millî k im liğ in in K em alist in şa sü recin d e üçüncü safhayı, millî topluluğu etniklik
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
elitin kadınların kamusal hayata katılı
Tarih öğretmenliği yapmaktadır. Okul
mım canhıraş desteklemelerinin (hangi
da kız ve erkek öğrenciler birlikte eği
kadınların?) yumuşak karnı ve kadına
tim görmektedirler. İnan yurt bilgisi dersinde dersi uygulamalı anlatmak
araçsal bakışı açıkça belli eden yer "namus/İffet" meselesidir. Cumhuri
amacıyla bir yerel seçim denemesi
yetin ilk kuşak cinsiyetsizleştirilmiş, tayyörlü, aseksüele varacak derecede
yaptırır. Sınıfta belediye başkanı olarak bir kız öğrenci seçilince, erkek öğren
iffetli bu makbul kadınları, aynı za
cilerden biri mevcut kanunlarda kadın
manda "otantik" Anadolu kadını için de doğru modeli oluşturuyordu. Örne
ların oy hakkı olmadığı gerekçesiyle iti raz eder. Bunun üzerine İnan, çocuğa
ğin Atatürk'ün manevi kızlarından pilot
en kısa zamanda kadınların da oy hak
Sabiha Gökçen Dersim Harekatı'na ka
kına kavuşacaklarını ve en azından bu sınıf içinde kız öğrencilerle erkek öğ rencilerin tamamen eşit ve aynı haklara sahip olduğunu vurgular. Kemalizmin
tılırken uçağının düşüp namusuna her hangi bir halel gelmesi riskine karşılık Atatürk, bizzat kendi silahını pilot kızı na verir. Afet İnan'ın 1962 yılında UNESCO için yazdığı ve kadın hakları ve ilkçağdan bu yana Türk kadını ko nulu The Em ancipation o f the Turkish VVomen'ı işte bu genel bağlam içinde değerlendirmek gerekir. Afet İnan hem The Em ancipation o f the Turkish W om en'da hem de "Mede ni Bilgiler" kitabında aynı anıyı aktarır
adanmış kızı İnan, aynı gün Atatürk'e "hiç olmazsa erkek Öğrencim kadar bir hak sahibi olmadan o sınıfta ders ver meyeceğim" deme cesaretini gösterir. Aslında bu anısını mütemadiyen anla tarak İnan, "anonim, kişiselliği hor gö ren ve bilimsel" üslubuyla kadınların oy hakkını kazanmalarında kendisinin katkısı olduğunun öttük bir biçimde al tını çizer.
ve bu anı onun kadın hakları ve özel
İnan The E m a ncipa tion o f the Tur
likle kadınların oy verme hakkıyla ne
kish tVomen'da inançlı bir milliyetçi
denli ilgilendiğinin ispatı gibidir. İnan
olarak ezel-ebed "Türk" kadınının
1929-30 ders yılında Ankara Musikî
özelliklerini, içinde yaşadığı toplumsal koşulları MÖ. 4000 yılından günümü-
Muallim Mektebi'nde Yurt Bilgisi ve
ekseninde tanımlayan ve ortak köken duygusunu temel alan ırkî-soya dayalı motiflerin Cumhuriyetçi tanıma eklem lenmesi çabaları oluşturmuştur. Bunun sembolik düzeydeki yansıması, “dilde, ekin (kültür)de, kanda b irlik ”in, yeni millî şiarı oluşturmasıdır. Cumhuriyet ülküsünün cezbedici bir ideal olarak za yıflığı, ortak köken duygusunu ortak payda olarak alan, mitik ve sözde-bilimsel ırkî-soya dayalı millî süreklilik tezi nin Türk millî kimliği içinde yapısal bir ieger kazanmasına yol açmıştır. V atan d aşlığ ın anayasa tarafın d an
“anayasal TürklükTe tanımlanması ve milliyetten ayrılması, söylem ve eylem arasındaki geniş açı göz önüne alındı ğında, “Hakiki Türk olmak ne anlama gelir?” sorusunun ışığında, Türklüğün etnik-soya dayalı param etrelerinin ve söz konusu dönem bağlamında bu para m etrelerin ima ettiği dışlam a ya da özümseme arasındaki ikame edilebilirlik ilişkisinin ortaya konm asını özellikle önemli kılmaktadır. Bu bakımdan, Türk milletini Türk feavmi(etlıııie)ne aidiyet temelinde tanımlayan Kemalist milliyet çilik, Abdulhamit döneminin emperyal
225
K
226
E
M
A
ze kadar anlatır. Değişmeyen bîr öz olarak "Türk” kadınının 6000 yıllık hikâyesi fikrî kendi başına milliyetçidir; ama özellikle Sümer ve Hitit kadınları nı anlatırken onları Türk Tarih Tezini en cüretkâr zamanında olduğu gibi Türk kadınına basitçe eşitlemez. Sümer ve Hitit kadınlarından inan için oldukça temkinli kabul edilebilecek şu ifadeler le bahseder; "Türk halkı hem İslâmi yet'in kabulüyle birlikte Anadolu'ya göç edenler, hem de zaten Küçük As ya'da yaşayan ve ikamet eden halkların karışımıyla oluşmuştur. Dolayısıyla Hi tit kadını ve Türk kadını arasında tarih sel bir bağ tesis etmek faydalı olacak tır." İnan, Anadolu'da Müslümanlığın kabulü öncesinde kadınların toplumsal ve siyasal hayata erkeklerle eşit olarak katıldığını, özellikle Hitit kraliçelerinin politik gücünü vurgulayarak anlatır. Orta Asya neredeyse bir kadın cenneti olarak anlatılır. İnan, Orta Asya'daki Türk kadınlarının hem evde, hem top lumsal hayatta, savaş ve barış zamanla rında, politikada ve tüm kamusa! aktivitelerde erkeklerle birlikte ve onlarla eşit bir biçimde katıldığını vurgular. Zi ya Gökalp'in bir tür "Türk feminizmin den" bahsettiği, otantik, Orta Asyalı
m illiyetçiliği ile Ziya Gökalp’in Türk milliyetçiliğinden hatırı sayılır farklılık lara sahiptir. Bu yüzden Atay’a göre, Ke malist milliyetçilik, Türk milliyetçiliği nin bir versiyonu değildir. Kemalist mil liyetçiliğin laiklikte odaklaşan medeni yetçilik vurgusu, hem Türkçülerin, hem de Kemalistlerin Kemalizmi Türk milli yetçiliği dışında, farklı bir kategoriye koyma eğilimini güçlendirmiştir. Özel likle Kemalistler, Kemalist milliyetçiliği Türkçülük geleneği içinde mütalaa et mek istemez. Falih Rıfkı Atay bu eğilimi şu değerlendirmeyle seslendirir:
L
İ
Z
M
Türk kadınının özgürlüğünün, toplum sal hayatının her alanının katılımının altını çizdiği "altın çağ” dönemini ka dınlar için de temsil eden Orta Asya anlatımı İnan'da da birebir mevcuttur, inan'ın Türk kadınının hikâyesini anla tırken milliyetçi tarih yazımıyla en uyumlu olduğu kısım Osmanlı İmpara torluğu boyunca Türk kadınının duru munu anlattığı bölümdür. Kemalist mil liyetçiliğin resmî "Ötekisi" Osmanlı, ki tapta Türk kadınının kamusal alanlar dan en çok dışlandığı ve peçeler ve yaşmaklarla Özel alana en çok tıkıldığı ve en önemlisi kadın ve erkek arasında daha önce var olduğu kabul edilen eşitliği bozduğu için lanetlenir. Orta Asya'da kadınlar ve erkekler arasındaki işbölümü "makul" bulunuyor iken, Osmanlı döneminde gerek aile, miras hu kuku ve çok eşlilik gibi medeni hukuk uygulamaları yüzünden, gerekse örtün me ve haremlik selamlık gibi toplumsal ve kültürel uygulamalar yüzünden, ka dın ve erkek arasındaki denge açıkça kadın aleyhine bozulmuştur. Fakat ka dının kamusal hayattan dışlanmasının sorumlusu, "dönemin Arap hatta Roma yasalarına göre kadınlar açısından ol dukça ileri düzenlemeler getiren Islâmi
“Belki dikkat edenler olmuştur; seneler den beri ‘Kemalist’ tabirini ‘milliyetper ver’ sözüne tercih ediyoruz. Bunun bir sebebi vardır: Kemalist, garpçı, layık ve cumhuriyetçi milliyetperver demektir. Sadece m illiyetperverlik, m u hafazakar ve ananeci manasına da alınabilir ve en geri softa taassuplarının müdafaası için maske olarak kullanılabilir. Bir takım ahlak, anane ve ad etler m illî olm akla müdafaa edildikleri zaman bir milliyet perver için, onları m illiyetperverliğin yabancı telakkisine karşı münakaşa et mek gUçtüı; Kemalizm, Türk milliyet-
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
yasaların kendisinde" değil, bu düzen lemelerin orijinal düzenlemeleri bozan Arap ve Farslı yorumlarının egemen ol masıdır. Dolayısıyla İslâm'ın gerici bir Arap ve Fars yorumu altında yaşayan Osmanlı kadını kağıt üzerinde sahip olduğu hakları bile kullanamaz olmuş ve kitlesel bîr biçimde kamusal alan dan dışlanmıştır. Milliyetçi paradigma nın içinden konuşan inan'a göre kadın lar, tarih boyunca patriyarkaya direnen veya onunla uzlaşan özneler olmak ye rine ancak modernleşme hareketlerinin ortaya çıkmasıyla ve "eğitim" silahını kullanmaya başlamasıyla kendini İfade etmeye başlar. İnan, Nigar Hanım, Fat ma Makbule Hanım, Mihrünisa Hanım gibi 19. yüzyılın ikinci yarısının kadın şairlerini anlatarak hem kadınların tüm faaliyetlerini modernleşme paradigması içinde değerlendiren bakışı temsil eder, hem de Kemalizmin kadın haklarını gökten zembille indirerek Türk kadını na verdiği resmî anlatıdan bir miktarda olsa ayrılır. Cumhuriyet dönemine geldiğimizde İnan, gerçekçi bir biçimde kadınların oy verme hakkına karşı çıkan millet vekillerini anlatır, ancak bunu Ata türk'ün biricikliğinin ve uzak görüşlü
perverliğini, garpçılık, layisizm ve cum huriyetçi İlkle tezad teşkil eden maddi ve manevi müessese!erden, adet ve anane lerden tasfiye etmekledir. "2 Bu ayırım, 1982 Anayasası görüşülür ken de gündeme gelmiştir, 1982 Anaya sasının Cumhuriyet’İn niteliklerini belir ten ikinci maddesinde “Atatürk milliyet çiliği” deyiminin kullanılmasına Türk m illiyetçi çevreleri, Atatürk’ün de bir Türk m illiy etçisi olduğu, dolayısıyla Türk milliyetçiliği” deyimine yer veril mesinin daha doğru olacağını ileri süre
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
lüğünün altını çizmek için yapar. As lında Atatürk, yıllar öncesinden kadın lara seçme ve seçilme hakkı verilmesi gerektiğinin farkındadır ancak ileri gö rüşlü bir siyasetçi olarak koşulların ol gunlaşmasını ve halkın buna hazır ol masını bekler. 1926 Medeni Kanunu'yla kadın ve erkeği medenî haklar açısından, daha sonra ise seçme ve seçilme hakkını vererek de politik haklar açısından eşit kılar. Her ne ka dar ikameti kocanın belirlemesi, evin reisinin koca olması, kadının çalışma sı üzerinde söz sahibi olması gibi tat sız ayrıntılara rastlansa da bunlar inan'a göre aile kurumunun korunma sı amacını taşır ve oldukça "makul”dür. Afet İnan, kitap boyunca ka dınları Türk modernleşmesinin sem bolleri, Kurtuluş Savaşı'nın yiğit savaş çıları, genç Cumhuriyet'İn avukatları olarak görüp bu araçsallık içinde yü celttiği, kadının özgürleşmesini bir hak-hukuk meselesine indirgediği ve özellikle kadının Batılı modem görün tüsünün Türk Devleti açısından öne mini vurguladığı ölçüde, kuru, cinsi yetsiz ve "bilimse!" diliyle, modern leşme paradigması ve milliyetçi dil içinde kalır.
rek karşı çıkmış, ancak, Millî Güvenlik Konseyi’ni oluşturan 12 Eylül askerî dar besinin generalleri, Falih Rıfkı’nın belirt tiği noktaların farkında olarak bu itiraza olumlu bakmamışlardır. Millî siyaseti benimseyerek ilgilerini kendi mülkî sınırlarına hasreden ve irre dantizmi reddeden Kemalist milliyetçilik tasavvurunun sınırları Türkiye Türklüğü tarafından çizilm iş, böylece Kem alist milliyetçilik, dış politikada, kendi ayak ları üzerinde durmaya çalışan, yayılmacı lık karşıtı, içe dönük, hatta büzülmeci, ilgileri Misak-ı Millî sınırlarını bile tama-
227
K
228
E
M
A
mıyla kuşatmayan bir çizgi sunmuştur. Siyasî paııtürkçü hareketler desteklen mediği gibi, bunların Türkiye içindeki faaliyetleri de hukuki koğuşturmalara konu yapılmış, dış Türkler, “uzak kuzen ler” olarak yalnızca kültürel bir ilginin konusu olmuştur. Buna karşılık, Türk etnisitesi Kemalist milliyetçilik içinde giderek merkezi bir konum edinmiştir. Türk millî kimliğinin etnik-soya dayalı sınırlarını belirleme ça basında, Kemalizm, ırkı kurucu bir un sur olarak kullanmıştır. Ancak bu, hiçbir zaman sistematik ırkçılık şekline bürünmemiştir. Kemalist milliyetçilik ırkçı de ğil, etnisisttir; etnoseküler açıdan farklı kalmakta ısrar edenlere karşı açıkça ayı rımcıdır; millî topluluğu etnik topluluk (Türklük) temelinde tanımlayarak var olan etnik farklılıkları millî farklılıklara dönüştürdüğü için tanımayı reddetmiş, millî kimliğin meşruiyet zeminini, etnokültürel farklılıklar ve bunlara dayalı ta leplerden bağımsız olarak inşa etmeye çalışm ıştır. Bu yüzden, Kemalist millî bütünleşme sürecinin itici gücünü asimi lasyon, tehcir, vs. gibi etnik yönetim stratejileri oluşturmuştur. Kemalist millet İnşa pratiği, çağdaşlaş tırıcı bir söylemle, Türklük temelinde millî türdeşliği sağlamaya yönelen çok boyutlu bir siyasi mühendislik projesi nin yansımasıdır. Bu projenin etnik-soya dayalı veçhesine, “bilimsel” destek sağla mak amacıyla Anadolu halklarının Türk lüğünü temel varsayım olarak alan Türk Tarih Tezi geliştirilmiş, böylece asimilas yon politikalarını mümkün kılacak şekil de millî “biz”in tanımı, etnik niteliğine rağmen, genişletilmiştir. Islâm-Osmanlı geçmişinden arındırıl mış m illî bir kim lik oluşturm ak için Türklerin Asya köklerini öne çıkarma ve övme ile Anadolu’yu sahiplenme iddi asındaki Rum ve Ermeni milliyetçilikle rinin tezlerine karşı, Anadolu’nun ezelîebedî Türklüğünü “ispat edebilm ek"
L
İ
Z
M
amacıyla Anadolulu atalar bulmak ya da “önce gelen haklıdır" önermesinden ha reketle Anadolu’nun ilk sakin lerinin Türklüğünü ortaya koyarak “köksüzlük” problemini çözmek Türk Tarih Tezi’ni biçimlendiren iki temel kaygıdır. Tarih Tezi ile Türk tarihi Islâm tarihin den soyutlanmış ve Anadolu’da bir Türk millî devletinin kuruluşunu haklılaştırmak için Türk tarihi genel olarak dünya tarihi, özel olarak da Batı tarihi ile bü tünleştirilerek Osmanlı geçmişi tarih-dışı bir genellemeyle “karanlık’Ta eş kılın mıştır. Tezin ana amacı, arkeolojik bul guları kullanarak Anadolu’da Türklerin tarihi bakiyelerini ortaya çıkarmak, böy lece bir millet olarak Türklerin büyük bir medeniyete sahip olduklarını göster mektir. Türklerin insanlığın kök ırkını teşkil ettiği ve kayda değer bütün ırkla rın Adem ve Havvası olduğu kabul edil miş, bunun bilimsel temellerini “ortaya koymakla görevlendirilen Türk Tarih Kurumu öncülüğünde 1932 ve 1937’de iki Tarih Kongresi toplanmış ve tezin bi limsel nitelikli nihai gerçekliği “tescil edilmiştir". Bu sözde bilimsel inancı eği tim yoluyla yaygınlaştırarak Türklüğün millî özsaygısını Türklerin Anadolu top raklarındaki tarih öncesi bakiyeleri ile özdeşleştirm ek, m illiyetçiliği Türkiye Türkleri ile sınırlamıştır. Irkî unsurların araçsallaştırılarak, millî kimliğin etniklik temelinde yeniden inşası ve Millî Misak sınırlarına bağlılık tarih tezinin iki belir gin özelliğidir. Türk Tarih Tezinin bir türevi de, Güneş-Dil Teorisi’dir. Dilin Türkleştirme yoluyla sekülerleştirilmesi, Kemalist mil liyetçiliğin önemli çabalarından birini oluşturur. Arap alfabesi yerine Latin alfa besinin ikamesi, ezan da dahil olmak üzere ibadet dilinin Türkçeleştirilmesi ve Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin “geriliği ve şarklılığı” temsil ettikleri ge rekçesiyle dilden kovulması, “mîllî ülkü”nün lazımları babında meşrulaştın-
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
İ
lan bu dil reformunun önemli unsurları dır. Bu reform ların gerçekleştirilm esi amacıyla 1932 yılında Türk Dil Kurumu kurulmuştur. Dilin Türkleştirilm esi, Kemalist seç kinler tarafından Türk ırkının geleceği nin korunmasında hayati öneme sahip bir mesele olarak görülmüştür. 23 Eylül 1932’de toplanan Birinci Dil Kongre sinde, Türk Tarih Tezinin Türkleri “kök ırk” olarak gören önermesinin bir türevi olarak, Türkçe’nin bütün dillerin anası olduğunu ileri süren bir tez sunuldu. 1936’daki Üçüncü Dil Kongresinde ise teori resmileştirildi. Bu teoriye göre, ilk insanın taptığı varlık güneşti. Bu sebeple ilk dilin güneşle ilişkili bir ana kökten türemiş olması gerekir. Güneş bu teori nin kavramsal dilinin “kök paradigması dır". Bu kok dil ise, ön-Türkçe'ydi. Diğer bütün diller bu kök dilin türevleriydi. Bu meyanda yayımlanan çok sayıda “bilim se!” makalede, Arapça, Farsça, Fransızca ve diğer kelimelerin Türkçe köklerinden nasıl türediği gösterilmeye çalışılıyordu. Dil teorisi tarih tezi ile aynı amacı pay laşıyordu: millî özgüven ve saygıyı yeni den kazanmak. Elbette, bütün dillerin Türkçe’nin başkalaşıma uğramış versi yonları olduğunu söylemek tam bir totolojiydi. Bütün dillerin Türkçeleştirilmesi, Türkçe’yi Arapça, Fransızca, Farsça ve İngilizce gibi tüm medeniyet dillerinin sahibi kılıyordu. Bu arada, ortaya çıkan teorik tutarlılık problemi, dil reformu nun öbür veçhesini oluşturan Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçe’den kovulma sı sürecini geçici de olsa sekteye uğrattı, Türklüğün kapsamı inşa dönemi milli yetçiliğinde yatay bir genişleme göster miştir. Millî Mücadele döneminde, bu tun Müslüman etnik unsurları içine alan şemsiye bir kavram olarak kullanılan Türklük, Cumhuriyet’ten sonra giderek bu anlamını yitirmiş, sonunda söylem düzeyinde, gayri Türk Müslüman etnik unsurların varlığını reddeden, gayrimüs
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
lim azınlıkları, özellikle de Yahudileri ise, Lozan Antlaşmasının azınlık hakla rının korunmasına ilişkin hükümlerine uymasa da, asimilasyon yoluyla Türklük akidesine bağlanmaları şartıyla kapsamı içine alan bir niteliğe bürünmüştür. Asi milasyonun kabul görmediği durumlar da ise etnisist politikalar devreye sokul muş, tüm tek parti dönemi asimilasyonetnisizm sarkacında vatandaşlık-Türklük geril im ine sahne olmuştur. Belirtilen kı sıtlarla Kemalist “biz” kapsamının gayri Türk Müslüman unsurlarla, gayrimüslim azınlıkları içine alacak şekilde genişle mesi, medenileşme iradesini esas alan, asimilasyonu da bunun aracı kılan bir yaklaşımı ortaya koymaktadır. Ancak söz konusu Türkleştirme politikalarına mu hatap olan grupların ayak diremesi ha linde, devreye etnisist politikalar girmiş, bu durum karşı milliyetçilik bilincinin gelişmesinde önemli bir faktör olmuştur. Son tahlilde, Kemalist milliyetçiliğin etnik boyutu, seküler(siyasî-hukukî) bo yutu karşısında araçsal bir işleve sahip olmuş, bu durum etnisizmden ırkçılığa kayışı engellemiştir. Çünkü, Kemalist milliyetçilik, Batı’mn “büyüleyici” dün yası karşısında hissedilen onulmaz aşağı lık kompleksinin tahrik ettiği bir mede niyetçilik iradesidir. Bu iradenin temeli ni, dine karşı laiklik anlayışı oluşturmuş, milliyetçilik bu sürecin gereklerine göre şekillenmiş ve ferdi ve kolektif aidiyet bağı olarak dine alternatif eksende ko numlanmışım Yeni Türk adamının millî bilinci, Kemalizmin pozidvist bilim aki desine uygun olarak, hem dindışı hem de dine karşı olaTak kurgulanmıştır. “Ha yattaki her şey için" “müspet ilimleri" kılavuz gören kaba bilim cilik, kolektif bilinç düzeyinde çok yoğun bir duygu ve heyecan açığı meydana g etirm iş, bu “açık," yani “rasyonel" olanı “nasyonal” hale getirme ihtiyacı, etnik temaların Ke malist milliyetçiliğin yapısal bir parçası haline gelmesine yo! açmıştır.
K
E
T j jn i /
M
| / jm n t Ç
IUni\ l\HİIU[.y !
A
L
!
_ _ Z ________________ M
Ecnebi marka ve yabaoct ellere paranızı vermeyiniz. Daima ö z tU rk malı kutlanınız.
1930'lordaki Türkleştirm epolitikası, ekonom ik hayatta “Türk oğtu”nu hakim kılm ak yanında, bütün kültür um urlarım Türke özgüleme gayretini harekete geçirdi. ‘E cnebilik’ ve "yaban a eller", bu iklimde, tekinsizliğin simgeleriydi.
Kemalist milliyetçilik anlayışı, “tek yü rek, tek bilek" şiarına dayalı “halk birli ğ in i esas almıştır. Birliği her şeyde tekli ğe İrca eden bu totaliter anlayışta millî ülküden sapma oluşturabilecek hiçbir şeyin görünürlüğüne yer yoktu. “Tek yü rek, tek bilek" şiarının vurguladığı millî durumu gerçek kılabilmek İçin, Kemalist seçkinler her türlü farklılığı çatışma kay nağı olarak kabul ettiler ve bütün nüfusa tek bir üniforma biçtiler: Türklük. “Tam vatandaş" olabilmek için herkes Türk ol mak ve Türk gibi hissetmek zorundaydı. Ancak Türk olmak İçin “Ne mutlu Tür küm diyene!” sözünün yanlış yorumuna dayalı yaygın kanaatin aksine, “Türk gibi hissetmek" yeterli değildi. Objektif gös tergeler açısından da Türklüğün açığa çı karılm ası gerekm ekteydi. Dolayısıyla Türk olmanın "mutluluğuna" erişmek, Türk olduğunu belirtmekle sınırlı süb jektif bir sürece işaret etmemektedir.
Köken, dil, kültür ve ülkü birliğinin sağlanması, Kemalist m illiyetçi devlet seçkinleri tarafından Türk olma mutlu luğuna erişmenin objektif şartları olarak değerlendirilmiştir. Kemalist milliyetçi lik sübjektif değil objektif Türklüğü öncelemektedir. Bu bakımdan, gayrimüslim azınlıkların varlığı, Lozan Antlaşmasıyla karara bağlandığından, onların Türklü ğü, içinde yaşadıkları toplumda bulun manın yani Türkiye Cumhuriyeti vatan daşı olmanın zorunlu bir sonucuydu. Bu yüzden a z ın lık la r “k an u n -ı m edeni Türkleri" olarak isimlendirilmiş, buna rağmen azınlıklara dönük Türkleştirme politikaları uygulanmıştır, Türkiye Cum huriyeti aynı ırkın kafa, gönül ve dil bir liğine sahip çocukları olarak gördüğü T ü rk leri yüceltm eyi k en d isin e ülkü edinmiştir. Bu sebeple, Türk kültürün den uzak kalmış olanların bu kültürü benimsemeye zorlanmaları gerekmekte
K
E
M
A
L
S
T
M
İ
dir. 27 Mayıs 1934 tarihli iskân Kanunu Muvakkat Encümen Raporu’na göre, Ö iedeıı beri Türk kültürüne uzak kalmış olanların ülkede yerleşerek on lara Türk kültürünü benimsetmek için devletin ya pacağı işler bu kanunda açıkça gösteril miştir. Türk bayrağına gcinül bağlama mış iken Türk yurttaşlığını, kanunun on lara verdiği her türlü kaklan kullan makta onları, Türkiye Cumhuriyeti uy gun göremezdi. Bunun içindir ki, bu g i bileri Türk kültüründe eritmek ve onları Türk oldukları için d ah a sağlam yurda bağlam ak yollarını bu kanun göstermiş tir, Türkiye Cumlıuriyeti Devleti'nde, Türküm diyen herkesin bu Türklüğü devlet için belli ve açık olmalıdır Bura da Devlet, hiçbir Türkün Türklüğünden bir soluk işkillenmek istemez. Yalnız Devletin kanunlarından her türlü koru yuculuğu ve y ararlığ ı görerek her Türk gibi yurdun bütün iyiliklerini, kazançla rını, verimlerini bol bol almakla beraber Türk duygusunu taşımaz gibi durm ak işini bu kanun kökünden kesip atmıştır Türkiye Cumhuriyeti bütün bunların ne reden geldiğini araştırarak bu kanunla uygunsuzlukların hepsini ortadan k a l dırmıştır. iskân Kanunıı’nun gerekçesinde yer alan bu ifadeler, vatandaşlık haklarından yararlanan fakat Türk hissiyatına sahip gibi görünmeyenlerin durumunun dev let tarafından uygun görülemeyeceğini ifade etm ektedir. Bu kanunla, büyük Türk millî benliğinin eritme potasında bir kardeşlik ve v ata n d a şlık birliğinin oluşturulması amaçlanmaktadır. Kanu nun l f ’inci maddesinin açıkça gösterdi ği g ib i, am aç ü lk e çap ın d a “d il, ekin(kültür) ve kan birligi’’ni sağlamak tır. Bu birliğin sağlanması, bütün mem leket meselelerine “faikiyet" arz etmek ledir. Bu bakımdan, İskân Kanunu tam bir “üç birlik kanunu”dur: dilde, kültür de ve kanda birliğin temini.
L
L
İ
Y
E
T
Ç
İ
L
İ
K
Bu birliğin oluşturulmasının önünde iki temel engel vardı: Kürt etnik kimliği nin özümsenmesi ve gayrimüslimlerin, özellikle de Yahudi azınlık cemaatinin Türkleştirilmesi. Kemalist milliyetçilik merkezî, homojen ve üniter bir devlet oluşturma çabasında, Kürtçe konuşanla rın yaşadığı bölgeleri millî piyasaya en tegre edememiş ve 1925 Şeyh Said 1930 Ağrı, 1937 Dersim isyanlarının en bü yüklerini oluşturduğu bir dizi isyanın beslediği Kürt millî bilincinin oluşmasını engelleyememiştir, ideolojik ve kurum sal asimilasyon araçlarının Kürtçe konu şan toplulukları Türklüğe özümsemede başarısız kalmasının iteklediği çıplak güç kullanımı etnik göstergelere dayalı dışla mayı derinleştirmiştir. Etnik kimlik bo yutundan soyutlanarak bir asayiş proble mine indirgenen “mesele” şark vilayetle rinin ıslahı” olarak isimlendirilmiş ve bu amaçla Şark İslahat Raporları hazırlatıla rak “önce asimilasyon, olmazsa tasfiye” anlayışına dayalı, zorunlu göç, özel böl gesel yönetim (umumi müfettişlik), sü rekli sıkıyönetim , günlük hayatta ve özellikle kamusal mekânlarda Kürtçe ko nuşmanın yasaklanması ve Balkan ve Kafkas göçmenlerinin Kürtçe konuşanla rın yaşadığı bölgelere iskânı gibi politi kaları içine alan etnik yönetim stratejile ri devreye sokulmuştur. Kemalist rejim Lozan Antlaşmasının bir gereği olarak gayrimüslim azınlıkla rın varlığını kabul etmiş ve millî inşa sü recinde asimilasyon politikalarını uygu larken bunu göz ardı etmemiştir. Ancak, hukukî durum böyle olmakla birlikte, fi il! olarak gayrimüslimlerin vatandaşlık haklarını kullanmaları “objektif Türklü ğü” kabul etmelerine bağlanmıştır. Fiili olarak ortaya çıkan tarihi sürecin dayat tığı “zorunluluklar" dışında, din, hem amaç hem de hukuk açısından milli kim liğin unsurları arasından çıkarıldığı için, bu mümkün bir proje olarak değerlendi rilmiştir. Ancak, Birinci Dünya Savaşı ve
231
K
232
E
M
A
Millî Mücadele sırasında özellikle Rum ve Ermeni azınlıkların oynadığı rol, bu sürece de damgasını vurmuştur. Bu yüz den, Türkleştirme politikaları, öncelikle, mümeyyiz bir dil ve kültüre sahip olma dığı düşünülen ve millî bir devlete de henüz sahip olmayan Yahudi cemaatini hedeflemiştir. Hedef kitlesinin bir bölümünü gayri müslim azınlıkların oluşturduğu Türk leştirme politikaları, “Bu ülkede yaşayan ları her halükârda Türk yapmayı" şiar edinen Kemalist milliyetçiliğin hem asimilasyoncu hem de etnisist karakterinin bir türevidir, Asimilasyoncu niteliklerine rağmen bu politikalar, benimsemeyenler için vatandaşlık haklarını askıya alan dış layıcı bir mahiyet arz etmektedir. Türkleştirme politikaları günlük dil, eğilim, sanayi ve ticari hayattan başlaya rak, kamu personel rejimi, özel hukuk ve nüfus iskânını içine alan etnik Türk leştirme programına kadar uzanmaktay dı. Özellikle 1927’de başlatılan ve 30’lu yıllar boyunca aralıklarla sürdürülen “Vatandaş, Türkçe Konuş!” kampanyası Yahudilere dönük Türkleştirme politika sının en kapsamlı tezahürüydü. Amaç Yahudi azınlığın Türkçe’yi anadili olarak benimsemesini sağlamaktı. Kemalist mil liyetçiliğin bir politika olarak tebellürü, bu ideolojinin yönetici seçkinlerin ço ğunluğu tarafından benimsenmesi, dev letlerarası ortamın elverişliliği ve Lozan Antlaşması Türkleştirme politikalarının uygulanmasında sınırları tayin etmiştir. 1919-1938 yıllarım içine alan inşa dö neminde, nihaî olarak ortaya çıkan Ke malist Türk tanımı şu olmuştur. “Kâ mil”, “hakiki" ya da “öz” Türk, Türkçe konuşan, Batıklaştırılmış Türk kültürü ne bağlı, Cumhuriyetçi ülküyü benimse yen ve Türk soylu olandır. Bu Türklük karinelerinden herhangi birinde eksiği olanların bunu telafi etmesi, “yarım va tan d aşlıksan , “m isafirlik sen ve “Kanun-i Esası Türklüğünden kurtulmaları
L
İ
Z
M
için şarttır. Türkçe’nin sadece resmî de ğil aynı zamanda anadil olarak kabul edilmesi, yeni rejimin vaz ettiği cumhu riyetçi ülkünün ve yekpareleştirilm iş Türk kültürünün benimsenmesi, ırkî arı lık ve güçlülüğün kazanılması önerilen telafi edici araçlardır. Millî seciye teorisi ni veri olarak alan, bilimsel ırkçılığın sosyo politik yansımalarından olan öjenik eğilimleri resmileştiren, ırkî sürekli lik teziyle Anadolu halklarının dünü ve bugününü Türkleştiren, vatandaşlıkla milliyeti önce birbirinden ayırıp sonra vatandaşlık haklarının fiilî kullanımım milliyet bağına irca eden, temsil (özüm seme) ve temdin (medenileştirme) poli tikalarına etnisizmi ikiz kılan ve Türk milleti kavramını Türk etnisitesi ekse ninde tanımlayan Kemalist milliyetçilik, böylece etnik boyutuyla siyasî-hukuki (seküler) boyutu arasında sürekli bir ge rilim hattı oluşturmuş3 ve d eju re olmak tan çok de fa cto bir rejim işleyişine kay naklık etmiştir. İnşa döneminde devletin resmî ideolo jisinin yapısal bir parçası haline gelen Kemalist milliyetçilik, çok partili döne me g e çild ik te n sonra yen i Kem alizm/Atatürkçülük anlayışlarının ortaya çıkmasına paralel olarak farklı yorumla rın konusu olmuş, ırkçı milliyetçiler ile Kürt milliyetçi akımları Kemalist milli yetçiliği ırkçı bir milliyetçilik olarak de ğerlendirirken, özellikle 1 9 6 0 ’lardan sonra kendisini ifade etmeye başlayan Kemalist sol, Kemalist milliyetçiliği antienıperyalist hareketlerin ve millî kurtu luş mücadelelerinin öncüsü olarak gör müştür. Kemalizmin iktidar tekeli daral dıkça, giderek CHP, ordu ve bürokrasi sacayağına dayanır hale geldikçe, global dalgalanmalara da paralel olarak, Kema list milliyetçilik de değişen muhtevalar kazanmış, ancak “devletin milletiyle bö lünmez bütünlüğü," “vatanın bölünmez bütünlüğü" ve “devletin üniter niteliği nin korunması” Kemalist milliyetçiliğin
K
E
M
A
L
İ
S
T
M
I
Misak-t Millî tablosu, 1920 y ıh başında kabut edilen ve İstiklâl Harbinin m utabakat tem elini oluşturan Misak-t MM, Müstüman-Osmanh kim liğine yaslanır, Batum-Kars-Anialıan in, Bati Trakya 'nın ve Arap çoğunluklu bölgelerin (başta Musul) statüsü, halkoyiam asına bırakılır. Bağım sızlık m ücadelesi sürecinde, ‘Yeni Türkiye "tiin istikrarı ve güvenliği önde tutularak, bu bölgelerdeki egem enlik iddiasında ısrar edilmeyecektir.
değişmeyen özünü oluşturmuştur. Süreç içinde Kemalizmin etnisist damarı, farklı etnik kim liklerin özümsendigi bir üst kimlik oluşturma sürecinde aleniliğini önemli ölçüde kaybederek yerini, bu özelliği taşıyan daha rafine politikalara terk etmiştir. Çok partili dönemde Kemalist söylem Türkiye’deki siyasî söylemlerin, taraf ya da karşı olsun, belirleyici referans çerçe vesini oluşturmuştur. Millî Görüş hare keti, Kemalizmi pozitivist-kalkınm acı boyutuyla öne çıkarır ve dinî milliyetçili ğini Kemalist milliyetçiliğin temel öncül leri ile örtüştürürken, Kürt m illiyetçi akımları Kemalizmin laik-çağdaşlaştırıcıpozitivist özünü önemli ölçüde tevarüs etmişlerdir. Türkiye Solu kalıcı Kemalist reflekslere sahip olmuş, CHP geleneği sola kayarken Kemalist niteliğini özenle
L
L
I
Y
E
T
Ç
I
L
I
K
korumuş, sosyal demokrasiyle eklemlen meyi yeterli görmüştür. Türk milliyetçi liği de hem fikir hem de akım olarak kendisini Kemalist meşruiyet zemininde ha klıl aş tır maya çalışmıştır. Ancak Kema lizmin, içi giderek boşalan amorf yapısı ve sistematik bir doktrin niteliği taşıma ması, her siyasî harekete “Kemalizme se lam, yola devam” gibi bir manevra alanı da sağlamıştır. Bu bulanık ve kaygan si yası meşruiyet zemini Türkiye’deki siyasî söylemin şizofrenik bir karakter kazan masının temel sebeplerinden birini oluşlurmaktadır. Kemalist resmî ideoloji toplumsal iktidar zeminlerini giderek yitirip devlet ka buğunun içine çekildikçe, “muasır me deniyet seviyesine" erişme amacı önceli ğini kaybederek yerini Kemalist devlet çekirdeğinin korunmasına bırakmıştır. 12 Eylül 1980 darbesinden sonra hemen bütünüyle askerî korumaya yaslanan Ke malist ideoloji, etnik ve dinî kimliklerin bu dönemde yoğunlaşan kamusal görü nürlüğü karşısında “Türk-tslâm sentezi” ve “devleti ve milletiyle bölünmez bir bütün olma" şiarlarını öne çıkarmıştır. Sosyoekonom ik gelişm eler karşısında “sınıfsız, imtiyazsız, kaynaşmış bir kitle olma" ideali tek boyutlu bir hale gelmiş ve yerini etnik m uhtevası yoğun bir “Türk” üst kimliğinde “kaynaşmış bir kitle” olma idealine bırakmıştır. Ancak Kürt etnik milliyetçiliğinin Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yoğunlaşan “silahlı muhalefeti", Kürt etnik kimliğinin aleni leşmesi ve kalıcı şekilde politikleşmesini sağlarken, Türklüğün vatandaşlığa değil etnik milletdaşhga dayalı tanımı devlet katında ısrarla sürdürülmüştür. Kemalizmin medeniyetçi/Batıcı reflek si bu dönemde Türk milliyetçiliği yerine Atatürk m illiyetçiliği adlandırmasının benimsenmesiyle bir süreklilik emaresi ortaya koymuşsa da, Türk-İslâm sentezi politikası bu ayırımın bir kopuşa dönüş mesini engellemiştir, 90’h yıllarda, Kürt
233
K
234
E
M
A
L
etnik kimliğinin ve Islâmî cemaatlerin artan kamusal görünürlüğü karşısında tepki hareketleri olarak gelişen ‘'sivil Atatürkçü” hareketler, milliyetçilik ko nusunda devletin resmî reflekslerini sür dürmüşlerdir. Avrupa Biriigi’ne katılım yolunda ortaya çıkan “değişim” ivmesi nin getirdiği Türkçe’nin anadil değil res mî dil olarak kabul edilmesi, Kürt etnik k im liğinin tanınm ası ve bu kim liğin kendisini ifadesine izin verilmesi, dinî heterojenliğin ve dinî kimliklerin kamu sal temsilinin engellenmemesi konusun da Kemalist milliyetçilik, 28 Şubat sürecinde ordu eliyle ortaya konan yaklaşım
İ
Z
M
larda görüldüğü üzere, “yeni açılımları" inşa dönemindeki tehdit algılaması du yarlığı kapsamında değerlendirmiştir. Egemen resmî ideoloji olma özelliği sü ren Kemalizmin milliyetçilik boyutu ba kımından, inşa dönemindeki yapısal ku ruluşunu sürdürürken, etnik ve dinî çe şitliliğin ulaştırılacağı sonuç(lar) bakı mından “başarılı olamadığı" söylenebilir. Türk kimliğinin bir üst kimlik olarak in şası ve bunun içinde etnik ve dinî duyar lıkların nasıl yansıtılacağı, Kemalist mil liyetçiliğin önünde inşa döneminden be ri varlığım sürdüren problem alanları olarak durmaktadır. □
DİPNOTLAR 1
Feyzioğiu, Turhan, 1992. “A ta tü rk ve M illiye t ç i l i k " . A t a t ü r k ç ü D ü ş ü n c e , Ankara: Atatürk Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araş tırma Merkezi, s. 265-322
2
Atay, Falih Rrfkı, 1939 (Son Teşrin), " İn kıla p çı
Atatürk." A y ın Tarihi, sayı, 72„ s. 78-79. 3
Bora, Tanıl, 1994, “Türkiye'de Milliyetçilik Söylemleri: Melez Bir dilin Kalın ve Düzensiz Lügati" B irikim , sayı; 67, s. 12.
Anti-emperyalist Bağımsızlık İdeolojisi ve Üçüncü Dünya Ulusçuluğu Olarak Kemalizm ALİ
K A Z A N CI G I L
KEMALİZM'DE DOKTRİN-EYLEM İLİŞKİLERİ
Kemalizmin, burada konu olan veya di ğer boyutlarını incelerken, Mustafa Ke mal’in ve onunla birlikte modern Türki ye'yi kuran kadroların düşünce sistemleri ile eylemler arasındaki ilişkilerle ilgili ko numlarını dikkatle algılamak gerekir. Ka nımızca, Kemalizmİ iyi yorumlamağa ve anlamaya çalışırken, bu değişkene önem vermek gerekmektedir. 19. yüzyılın Os manlI reformist geleneğinin en verimli ve başarılı ürünlerinden biri olan ve bu gele neği radikal girişim lerle, meşruiyetini Tanrı’nın egemenliğine dayandıran impa ratorluktan, halkın egemenliği ilkesi üze rine kurulan ulus-devlet çerçevesine dö nüştüren Kemalist kadrolar pragmatik eğilimli, eyleme dönük devlet seçkinle rinden oluşuyorlardı. Kemalistlerin olay lara yaklaşımı ideolojik önyargılardan zi yade, gerçekçilik ve netice alıcı eylemci lik niteliğinde idi. Doktriner ilkelerin ta nımlanması ve sistematik şekle sokulması sonradan yapılmıştır. Halk Fırkası’nın doktrinden yoksun olduğunu belirten Yakup Kadri Karaosmanoğlu’na Mustafa Kemal’in verdiği cevap bu özelliği yansıtı yordu: “Elbette yok..., eğer doktrine gi dersek hareketi dondururuz,” (Aydemir, 1969: 504) Nitekim, Kemalizmİ bir dokt
rin olarak ifade etmek gayreti Kurtuluş Savaşı’ndan ve Cumhuriyet’in ilanından epeyce sonra, 1927 ile 1931 arasında ya pılmış ve 1937’de “Altı Ok” denilen ilke ler Anayasa’ya eklenmiştir, Kemalizm en önemli siyasal, hukuksal, sosyal ve kültü rel reformlarını 1924-1928 arasında, yani kendi doktrinini sistematik şekilde geliş tirip kurumlaştırmadan önce yapmıştır, Kemalizm, mevcut koşullara ve strate jik güç dengelerine göre, bazen birbirleriyle çelişen İdeolojilere ve siyasal tercih lere yönelir gibi görünmüştür. Ancak, bu eğilimleri bir amaç olarak değil, bağımsız ve modern Türkiye’yi yaratmak için kul lanılan araçlar olarak yorumlamak gere kir. Örneğin, Mustafa Kemal dini kamu alanından özel alana çekm ek amacını güttüğü halde, İstiklal Savaşı sırasında lslâmî sembolleri kullanmıştır, 1920-21’de anti-emperyalist konumda S ovyeti er Biri iği’nden siyasi destek iie silah ve para yar dımı alırken, aynı zamanda emperyalist Ingiltere, Fransa ve Italya ile görüşmeler ve son iki devlet ile bu konularda anlaş ma yapılmıştır. Kemalizmin anti-emperyalist ideoloji ve Üçüncü Dünya ulusçuluğu ile ilişkile ri, yukarıda altını çizdiğimiz niteliklerini göz önüne alarak incel enm el idir. Kemalizmin, 21. yüzyılın başında Tür kiye’de ve ötesinde, gelişmekte olan ül-
K
E
M
A
kelerdeki etkisini irdelemek istersek, ka lıplaşmış “Altı Ok” doktrininin etkinliği ni yitirmiş olduğunu görürüz. Buna kar şın, Kemalizmi siyasetin içeriğini tanım■layan bir doktrin değil de, siyasal sorun lara akılcı, pragmatik ve modernleştirici bir yaklaşım olarak algılarsak, günümüz de çoğulculuğa dayanan siyasal davranış ve düşüncenin önemli akımlarından bir tanesi olduğunu söyleyebiliriz. KEMAÜZMİN ANTİ-EMPERYALİST BOYUTU
236 "
“
Yukarıda belirttiğimiz Kemalizm in pragmatik niteliği, esas itibariyle Batı tipi cumhuriyetçi, ulus-devlet kurmaya yöne lik bir hareket olmasına rağmen, bağım sız Türkiye’yi amaçlayan Kurtuluş Savaşı süresince ülkeyi istila etmiş olan yabancı devletlere karşı uğraşa anti-emperyalist yön vermesinde görülür. Mustafa Kemal, Mayıs 1919’dan itibaren ulusal direniş hareketini örgütlemeye baş ladığında, hem ülkeyi İşgal eden İtilaf Devletleri, hem de onların etkisi altına gir miş olan ve Kemalistlere karşı Müslüman Anadolu halkını kışkırtan Osmanlı Hükü meti ile mücadele etmesi gerekiyordu. Bu ikili düşman cephe ile mücadele et mek için, Kemalist hareket Anadolu hal kını arkasma almak zorunluluğunda idi. Oysa, ulusal hareketin yönetici kadroları büyük bir çoğunlukla devletin içinden geliyorlardı ve toplumun yapısını temsil etmiyorlardı. En üst kademedeki yöneti ciler -Mustafa Kemal, Kazım Karabekir, Ah Fuat, Refet Paşalar ve Hüseyin Rauf Bey- yüksek rütbeli subaylardı. Onlardan hemen sonra, önemli devlet görevlerinde bulunmuş sivil bürokratlar geliyordu. Or ta ve alt kademelerde de devlet memurla rı vardı. Direnişe katılan sosyoekonomik ve dinsel kökenli toplumsal seçkinler toprak sahipleri, yöresel eşraf, din adam la rı- y ö n etici kadrolarda d eğild iler. 1920’de kurulan Büyük Millet Meclisi'nin
L
İ
Z
M
birin ci dönemine katılanların meslek gruplarına b akıld ığın d a, m ebusların %50’sinin ve bakanların % 60’mın devlet görevlilerinden oluştuğu görülür. Tarım ve ticaret/banka mesleklerinden gelenler ise mebuslarda %19, bakanlarda %9’dur» (Trey, 1965: 1979). Köylü ve işçiler ulusal hareketin yönetiminin tamamen dışında kalmışlardır. Gerçi, Osmanlı toplumunun sosyolojik nitelikleri dolayısıyla, ulusal harekelin yönetiminin böylesine bir yapı ya sahip olması doğaldı. Neticede, Kema list hareket sosyal, özünde sınıfsal bir devrim olmamıştır. Kemalizmİn anti-emperyalist söylemi, dönemin koşullarına bağlı, zorunlu bir taktik olmuştur. Bu zorunluluk, direniş hareketinin iki cephede uğraş vermesin den doğmuştur. Anadolu halkını Kurtu luş Savaşı’na katılmaya yöneltmek için, Kemalistler söylemlerini bir yandan ya bancı işgalcilere karşı anti-emperyalist, diğer yandan ise, Padişahçı/Hilafetçi güç lere karşı İslâmî temellere dayandırmak durumunda kalmışlardır. Halk gayrimüs limlere karşı silâhlandırılmış, Hanedanı ve Hilafeti yeren görüşler savaş süresince hasır altı edilmişlerdir. Örneğin, L920’de, Şeyhülislâm Kemalistlere karşı fetva ya yınladığında, onlar da benzer içerikli, şe riat ilkelerini kullanan bir karşıt fetva ya yınlamışlardır. Taktik zorunlulukların ötesinde, Kema ksilerin seçenekleri nesnel olarak kısıtlı idi; yarı sömürge durumundaki Osmanlı ülkesinde, sömürgeci, emperyalist devlet lere karşı savaş veren kurtuluş hareketi nin anti-emperyalist tutum alması doğal dı ve ancak böyle bir siyasal yönlenme ile yürütülebilirdi. Mustafa Kemal’in Şubat 1923’deki İzmir İktisat Kongresi’nde yap mış olduğu şu iki gözlemden birincisi Ke mal isti erin bağımsızlık için uğraş verdik leri sıradaki söylemlerini, İkincisi ise, ba ğımsızlığa kavuştuktan sonra takip ede cekleri uzun vadeli politikaları gösteri yordu: “...Tanzimat devrinden sonra ec
ü ç ü n c ü
D L I N V A
U L U S Ç U L U Ğ U
nebi sermayesi müstesna bir mevkiye ma likti. Devlet ve hükümet ecnebi sermaye sinin jandarmalığından başka birşey yap mamıştır.” “Sanılmasın ki ecnebi serma yeye karşıyız... Kanunlarımıza riayet şar tıyla ecnebi sermayelerine lâzım gelen te minatı vermeğe her zaman hazırız."’ Böylece, Kemalizm, doğmaktaki bağımsız modern Türkiye’nin, İktisadî sömürge ilişkilerine dönmemek koşulu ile, kapita lizmi kabul ettiğini ilân ediyordu. Kemalizm, an ti-emperyalist söylem ile yürüttüğü Kurtuluş Savaşı’nı sınıfsal bir zemine oturtmaktan kaçınmıştır. Gerçi, Osmanlı toplumunda sınıflar nesnel ve öznel olarak zayıftı ve biri iç, diğeri de dış iki düşman cepheye karşı savaşırken, sı nıf mücadelesine dayalı bir strateji ulusal hareketi bölmekten başka bir şeye yara mazdı. Ancak, sosyal sınıfları reddeden ve Fransa’da pozitivizmin sosyal alandaki
O L A R A K
K E M A L İ Z M
ifadelerinden biri olan dayanışmacılık (solid arizm e) doktrininden esinlenen halkçılık kavramı Kemalizmin temelinde yer alıyordu. Kurulacağı Mustafa Kemal tarafından Aralık 1922’de basma açıkla nan Halk Fırkası toplumun tümünü he def alıyordu. Bağımsızlık hareketinin ön derine göre, “...halkımız menfaatleri yekdiğerinden ayrılır sınıflar halinde değil, bilâkis mevcudiyetleri ve mesailerinin toplamı yekdiğerine lâzım olan sınıflar dan ibarettir.”2 Kemalizmin komünizm ile olan ilişkile ri, an ti-emperyalist konumun, İstiklal Savaşfnın başladığı 1919 ile Lozan Anlaşması’nm imzalandığı ve Cumhuriyet’in kurulduğu 1923 arası dönemin koşulları na özgün olduğunu teyit etmektedir. Sa vaşı Sovyetler’in desteği ile yürütürken, Türk komünistlerini hem siyasal hem de Fiziksel olarak yok etmek için eylemlere
1955 ’te ABD gözetim inde İngiltere, Türkiye, frak, İran, Pakistan in katılımıyla kurulan Bağdat Paktı, NATO'nun m anim gibi, Ortadoğu'da Sovyet nüfuzum karşı bir Soğuk Savaş korumu olarak tasarlanmıştı. Irak’tn İ958’d e Pakttan ayrtltmsmdan sonra, Sovyetier kadar “Üçüncü DÜnyacUtğa ’ da m esafeli bu yapt, ABD, Türkiye, İran, Pakistan'ın kaiddtğt CENTO (Merkezi Anlaşma Teşkilatı) adıyla 1979'a dek sürdünüdü.
237
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Memduh Şevket Esendal
rakki müfettişliğinden Tek Parti döne
Ö M ER
terbiyesi nedeniyle, Esendal'ın edebî
TÜ RKEŞ
mi genel sekreterliğine kadar hep "göl gedeki adam" kimliğini benimseme sinden, belki de büyükelçilikten gelme yaşantısı çok sade, ün kazanma mera kından uzak sürmüş, hikâyelerini -M. Ş. , M. Ş. E. , Mustafa Yalınkat, M. Oğulcuk, Mustafa Memduh, İstemenoğlu gibi- takma isimlerle yayımlamış
Türk hikâyeciliğinin en önemli isimlerindendir Mahmut Şevket Esendal. Ha
238
yatının büyük kısmı siyasî mücadeleler ve bürokratik görevlerle geçmesine rağmen okunurluğunu ve önemini bu gün bile yitirmeyen çok sayıda hikâye ve roman yazmış, eserlerin büyük bir bölümü ölümünden sonra bir araya getirilmiştir. EsendalTn edebiyat dün yasında -M. S. takma adıyla yayımladı
ve kendi dönemine edebi etkisi genç sanatçı çevreleri ile sınırlı kalmıştır. 1940Tarın güçlü CHP'sinin genel sek reterliğini dört yıl sürdüren EsendalTn siyasî görüşlerinin yazılı bir ifadesine rastlamak İse ne yazık ki mümkün de ğildir. Ancak sürdürülen parti politika larını göz önüne aldığımızda, biri ede biyatçı, diğeri politikacı olmak üzere, iki farklı Memduh Şevket portresi ile karşılaşacağımız kesindir.
ğı- A ya şlı ile Kiracılar) (1934) ile 1946
Memduh Şevket Esendal, Rume
yılı C HP Roman Armağanı'nı kazan
li'den göç eden çiftçi bir ailenin çocu
dıktan sonra fark edildiğini söyleyebili riz. Mesela, M iras (1925) romanı gaze
ğu olarak 29 Mart 1883'te Çorlu'da doğmuştu. İlkokulu İstanbul'daki Reh
te tefrikası olarak kalırken, Vassaf B e y
beri Maarifet Mektebi'nde, ortaokulu
ilk olarak 1983 yılında bulunmuş ve
Çorlu Rüştiyesi'nde (1897), liseyi Edir ne İdadisi'nde tamamladıktan sonra (1901-1902), o yıllarda tahsilli pek çok genç gibi ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne
kitaplaştırılmıştır. Belki siyasî arenada ki gücünü edebiyat alanında kullan mak istemediğinden, belki İttihat Te
girişilmiş; Lozan Konferansında, özellikle Boğazlar konusunda Sovyetler’e karşı tu tum alınmış; Cumhuriyet’in kurulması, Kemalist reformların başlaması ile Türki ye’nin Avrupa’ya yaklaşması açıkça belir lenmiş ve 1925’de Türkiye Komünist Par tisi yasaklanmıştır. Bütün bu oluşumlara rağm en, Sovyetler B irliğ i, 1 9 2 0 ’deki Üçüncü Komünist Enternasyonalı’ndan itibaren aldığı, emperyalizme karşı dire nen ulusal hareketleri destekleme kararı na uygun olarak, “ulusal burjuva devrim” olarak tanımlanan Kemalist hareketle iş
birliğine devam etmiştir (İleri, 1970; Steinhause, 1973: 115-116). Özellikle Lenin’in taraftarı olduğu bu tez. Eylül 1920’de Bakü’de toplanan Doğu Ulusları Kongresi’nde de tartışılmıştı. Bakü Kongresi’ne Kemalistlerin sıcak bakmamaları, komünizme karşı tutumlarının ışığında şaşırtıcı değildi. Dünya Müslümanlarını emperyalizme direnmeye çağıran Tatar li der Sultan Galief’in sömürgeleştirilmiş toplumîarın proletaryanın bir parçası sa yılması, Üçüncü Enternasyonal’den ayrı olarak bir “Sömürgeler Komünist Emer-
Ü Ç Ü N C Ü
D Ü N Y A
U L U S Ç U L U Ğ U
O L A R A K
K E M A L I Z M
girmişti (1906), ilk hikâyelerinin dergi lerde yayımladığı 1908'de İttihat ve Terakki Cem iyeti'nin müfettişliğine atandı; Anadolu ve Rumeli'nin birçok kasabasını gezip görmek fırsatı buldu. Bu yıllarda dayısının kızı Faide Hanım ile evlenen Esendal, Çorlu'da çiftçilik yapmayı da sürdürüyordu. Balkan Savaşı nedeniyle Çorlu'dan ayrılmak zorunda kalan Esendal ailesi, ardından gelen Birinci Dünya Savaşı İle topraklarına hükümet tarafından el konulunca İstanbul'a yerleşti. Kısa bir
239
süre sonra Osmanlı Devleti savaşı kay bedip yenilginin sorumluluğu İttihat ve Terakkİ'ye çıkarılınca, Memduh Şevket'e de bir kez daha gurbet yolu gö rünmüştü. Bîr süre İtalya'da kaldı. M il lî Mücadele'nin başlaması ile İttihatçı
H ikâyeci Memduh Şevket Esendal, endüstrileşm eye şüpheyle yaklaşm ası ve koyu m uhajazakârhğı yla Tek Parti elifi içinde'ayrıksı b ir portredir.
kimliğinden sıynlan Esendal, Mustafa Kemal'in ekibine katılmak için Anado lu'ya geçti. Sovyetler'in "avamdan" bir adam istemesi üzerine Mustafa Kemal tarafından Ankara hükümetinin Bakü Temsilciliğine seçildi (1920). Bolşeviklerle Bakü'de dört yıl uyum içerisinde çalışmasının yanı sıra İttihatçı geçmi şinde Kara Kemal'e yakınlığı ile tanın ması, hakkında dedikodular çıkarılıp Ankara'ya geri çağrılmasına neden ol-
du. İzmir suikastinin ardından eski İttihatçılar'm tasfiye edildiği günlerde, Memduh Şevket de İstiklal Mahkeme sine çıkarılmak isteniyordu. Neyse ki Mustafa Kemal'in sevdiği ve güvendiği bir insandı Esendal; 1925'de Tahran Büyükelçiliğine atandığında -bir kez daha- gözler önünden uzaklaştı; yaşa mının bundan sonraki bölümünü sadık bir Kemalist olarak tamamlayacaktı.
> nasyonali”nin kurulması ve bunun ilk aşamasının Turan kavramını gerçekleştire rek Orta Asya’yı da kaplayan büyük bir Türk Devleti olması önerisi Bakü’de kabul edilmemişti (Timur, 1971: 46-49). Böyle bir girişim, ne komünizmden, ne de panturkizmden hoşlanan Kemalistlerce okımkarşılanamazdı. Doğu uluslarının bu ilk toplantısı, Sov’■etlerin kontrolü altında olsa da, 1955 zandung Konferansı’ndan sonra oluşan T ; üncü Dünya hareketinin öncüsü ola rak yorumlanabilir. Ve Bakü Kongresi,
Anadolu’da başlamış olan kurtuluş hare ketinin sömürge ülkeler üzerindeki etki sinin görüldüğü bir toplantı idi. KEMALİZM VE ÜÇÜNCÜ DÜNYA ULUSÇULUĞU Türk bağımsızlık uğraşının yürütüldüğü dönemde “Doğu Halkları” ve 1950lerden sonra “Üçüncü Dünya” ve “Bağlantısız lar” diye adlandırılan, sömürge impara torluklarından kurtulmak için direnişe geçen ülkeler Kemalizm ile yakından ilgi-
K
E
M
A
Bütün bu karmaşık ve hassas siyasî ilişkiler sürerken Esendal bir yandan hikâyelerini yayımlatıyor, öte yandan ilk romanı M iras’ ın (1925) M eslek ga zetesinde tefrika edilmesi sürüyordu. Sadece siyasî kariyeri değil belki de hayatı bile tehlikede sayılabilecek bir dönemde, Esendal'ın romanının konu su Osmanlı İmparatorluğu'nun son demlerine dairdir. Ne var kİ geçmişe yönelik siyasal bir eleştiri ya da güzel
240
leme yapmak yoluna sapmaz. 1900'lerin başlarındaki İstanbul ve yakın çev resindeki hayatı, insan ilişkilerini, de ğişen ahlak ve değerler sistemini, etnik
L
İ
Z
M
düren Esendal, yurda dönüşünde Ela zığ milletvekili seçildi (1931). Ancak Çankaya çevrelerinin gözünde hâlâ şüpheli bir siyasî kişilikti ve bu kez da ha uzak bir diyara, Kabil büyükelçiliği ne atanarak Ankara'dan uzaklaştırıldı (1933). Memduh Şevkefin halinden şi kayetçi olmadığı, Kabil'deki zamanını yazınsal faaliyetler İle geçirdiği ve yal nızlığını da çok sevdiği köpekleriyle paylaştığı, Kızı Emine'ye yazdığı mek tuplardan anlaşılmaktadır. En tanınmış eseri A ya şlı ile K iracıları'm işte böyle bir hayat içerisinde tamamlayıp yayın latmanın üstesinden gelebilmiştir.
grupların ekonomik alanda güç kazan
A ya şlı ile K ira cıla rı' ında, Cumhuri-
malarım gerçekçi bir biçimde ve her zamanki sade diliyle anlatır. Milliyetçi
yet'in ilk yıllarında başkent Anka ra'dan insan manzaralarını sergiler.
ya da ırkçı-şoven bir tarzda olmamak
Esendal, o yılların Ankara'sının top
la birlikte, Musevi ve Hıristiyan kesi min maddi ve kültürel gelişimleri Trak ya'daki Müslümanların düştükleri za
lumsal yapısı ve insan tiplerini anlat mak için bir pansiyondaki hayatı kur
vallı ve gülünç durumla karşıtlık içeri sinde işlenmiştir bu romanda. 1927'de
lelikle, toplumun birçok kesiminden insanın gelip geçtiği bu mekân, Anka ra'nın ve Cuımhuriyet'in bir simgesi ol
İzmir'de yayımlanan Sad a-yı H a k ga zetesinde tefrika edilen ve Yezidileri konu ettiği söylenen M e lik Tavus adlı romanı ise ne yazık ki bugüne kadar kitap laştırılmamıştır. Tahran'daki görevini 1930'a dek sür
gulamakta son derece başarılıdır. Böy
ma görevini yüklenir. Ayaşlı ile Kiracıla n 'ndaki bürokrasiye yapılmış eleştiri ler de vardır, ama romanın asıl Önemi, o yıllarda Cumhuriyet ideallerine ve Kemalizme sıkı sıkıya bağlanan Esen-
> tenmişler ve bazıları bu devrimden etki lenmişlerdir, Kemalizmin Batı ile S ovyetler arasında tercih yapmayı reddettiğini açıklaması, bu ülkelerin en çok ilgisini çeken hususlar dan biri olmuştur. Mustafa Kemal, Lozan Konferansı sırasında yaptığı bir basın toplanusında, “Ne Şarka, ne de Garba ehem miyet vermeksizin yalnız kendi mevcudi yetimize İstinat olunabilir mi suali de hatı ra geliyor. Doğrusunu söylemek lâzım ge lirse bu dakikada emniyete şayan olan si yaset yalnız kendi mevcudiyetimize istinat
etmektir" demiştir (Arar, 1969; 17), Bu tu tum, 30-40 sene sonra ortaya çıkan Üçün cü Dünya hareketinin öncüsü sayılabilir. Türk ulusal direnişinin yankılan As ya’da, Afrika’da ve Latin Amerika’da du yulmuştur. 1920’lerde Mahatma Ghandi liderliğinde Ingiliz sömürgeciliğine dire nen Hint ulusal hareketinin, Müslüman veya Huydu, önde gelen isimleri ve kamu oyu, uius-devlet modelinin Hindistan’a uymayacağını düşünmelerine rağmen, Kemalizm! yakından takip etmişlerdir, Jawaharlal Nehru’ya göre, “geri kalmış Tür-
Ü Ç Ü N C Ü
D Ü N Y A
U L U S Ç U L U Ğ U
O L A R A K
K E M A L İ Z M
dal'ın bir dönüşümü, yeni yaşam bi çimlerini -mesela Ankara'nın, başı sı
köpekler de olmalı. Antalya mekteple
İnekler de olmalı. Tavuklar da olmalı;
kışan herkesin ilk başvuru adresi hali
rinde ders vermeli. Kızlara da ders ver
ne gelişini, kadın ve erkeklerdeki gi
meli. Yazıyı da yazmalı. Bu çocuklara
yim, kuşam ve davranış değişiklikleri
tiyatro da oynatmak ama öyle 'Haşan
ni- çok iyi gözleyip aktarmasında aranmalıdır. İş adamlarının otellerde verdiği ziyafetler, uyuşturucu ticareti
çavuş savaşa gitmiş' piyesi değil. Sanat duygusu verir güzel bir piyes" (Esen
kişilere bulaşması, bürokratların tartı şılmaz iktidarı gibi motifler Cumhuriyet'in ilk yıllarında başlayan -ve bugü ne dek gelen- bozukluklar olarak ya
dal, 2001: 295}. Onun ütopyası ile dö nemin Köy Enstitüsü tasarımının -me sela Sabahattin Eyüboğtu yönetiminde Shakespeare piyesleri sergilenen Hasanoğlan Enstitüsü'nün- oldukça yakın olduğu anlaşılmaktadır.
zarın gözünden kaçmamış, ancak ge
1941'de Kabil'den döner dönmez
leceğe ilişkin bir umudu da kuvvetli biçimde vurgulamıştır,
Bilecik milletvekili olarak TBM M 'ye giren Memduh Şevket Esendal, bir yıl
20. yüzyılın ilk yarısında ömrünü ta mamlamış bir insan olarak savaşların
sonra Cumhuriyet Halk Partisi genel sekreterliğine getirildi. İkinci Dünya Savaşı'mn bütün hızıyla sürdüğü bir
nin yavaş yavaş yüksek mevkilerdeki
bütün dehşetini yaşayan Esendal, 1940'lara gelindiğinde medeniyet de nilen şeyden ve büyük şehirlerde otur maktan hoşlanmaz olmuştu. Halkçılık-
dönemde boy leşi ne önemli bir göreve seçilmesinde hassas dengeleri gözeten sakin, uyumlu ve Örgütçü niteliği ya da
Köycülük çiftinin Cumhuriyet'in popü ler söylemi olduğu bu yıllarda, Esendal
devlete ve Millî Şef'e olan bağlılığı ka dar, baştan beri Almanların mağlubi
da bireysel ve toplumsal mutluluğun kaynağını -kökenine uygun biçimde-
yetine ilişkin sarsılmaz inancı da etkili dir. Savaşa yaklaşımı bir ideolojik bağ-
toprağa dayalı bir hayatta görmekteydi
lanmışlığm izlerini taşımaz; Avru
artık. Tarif ettiği çiftlik hayatını şu şe kilde özetleyebiliriz; "Kitap olsun. Por takal ağaçları ile uğraşmalı. Alışkın
pa'daki yıkım ın ardından Türkiye Cumhuriyeti ile Batı medeniyeti ara sındaki farkların ortadan kalkacağını
kiye, Atatürk’ün liderliği ile dev adımlar atmıştır..." (Nehru, 1941: 279) Diğer dev Asya ülkesi Çin’de Kemalizmin algılanması, dönemine göre değiş miştir. 1920’lerde, Çin milliyetçileri Kemalizmi bir model olarak görüp, Çinli bir Mustafa Kemal’in ortaya çıkmasını dili y orlard ı. O nlarla m ücadele eden ve 1949’da iktidarı ellerine geçirecek olan komünistler ise Kemalizme karşı idiler. Liderleri Mao Tse Tung Kemaiizmi bir burjuva diktatörlüğü’' sayıp, Çin’de bu tıp bir modelin tatbik edilmesini reddedi
yordu (Carrere D’encausse ve Schramm, 1965: 357).
Sömürge ülkelerde Kemalizme ilgiyi körükleyen unsurlardan biri de, Türk Kurtuluş Hareketi başarıya ulaşırsa, ken di direniş hareketleri daha umutlu olarak savaşırlar düşüncesi; tersine, Kemalizm başarısız kalırsa, umutsuzluğa kapılıp mücadeleden vazgeçebilirler endişesi idi. Türk Kurtuluş Hareketinin ve Kemalizmin Müslüman ülkeler ve halklar için özel bir önemi vardı.3 Emperyalizme kar şı direnme, yüzyıllardır İslâm dünyasının
242
K
E
M
A
dillendiren Esendal, bütünüyle pragmatiktir (Berkes; 1997; 249). Savaş sonrasında Avrupa'da komünizmin ge lişmesinden duyduğu rahatsızlığın ar dında da komünizme karşı ideolojik bir reddiye değil, Türkiye'nin ulusal ve uluslararası çıkarlarının tehlikeye dü şeceği endişesi vardır sadece. Henüz
242
L
İ
Z
M
rüttüğü örgütçülük faaliyetleri başarılı olmamış, 1945 yılı sonunda C HP ge nel sekreterliği görevinden kendi iste ğiyle ayrılmış, milletvekilliği görevini ise 1950'ye kadar sürdürmüştür. Ağır siyasî sorumluluğunun sona er mesinin ardından başladığı romanı Yas sa/" B e / i tamamlamak için 1948'den
1920'lerde -M iras romanında- Osman lI'nın son döneminde Musevi ve Hıris tiyan cemaatlerin Müslümanlar aleyhi
sonra büyük bir gayret gösteren Esen
ne gelişen ekonomik güçlerini İşleyen, 1938'de kızına yazdığı bir mektupta "uğursuz Yahudi mektebi''nden söz
Ancak bu kadarı bile onun derinden derine sürdürdüğü geçmiş Özlemini
eden Esendal, 1942'de Musevi vatan daşları hedef alan Varlık Vergisi'nin
dal, 16 Mayıs 1952'de Ankara'da öldü ğünde eksik bir metin bırakmıştı geriye.
yansıtmaya yeterlidir. Kaderi hep Anka ra çevresinde çizilen Esendal, İstanbul tutkusunu gizlememiştir romanında.
Halk Partisi'ne kadrolar yetiştirmek
Yassaf B e / de, Ankara'nın köksüz, kül türsüz, bürokratik ve sıkıntı verici taşra lı atmosferi ile İstanbul'un insanı çar
ve muhalefetin önünü tıkamak ama
pan zenginliği arasındaki uçurum, "Ke-
cıyla kendi ekonomik, siyasal ve top lumsal görüşlerine uyumlu kişiler ara
malizmin reddi miras felsefesi ve Yeni bir Türkiye kurma ideali ile Ankara'nın
yan Esendal, 1943 seçimlerinden son ra çevresine topladığı gençlerle birlikte Halkevleri Yüksek Danışma Kuaılu'nu kurdu, Halkevleri ile yakından ilgilen
mütevazı olanakları arasındaki oransız lığın" ifadesi biçiminde okunabilir (Ti
di. Ne var ki bu gençlerin büyük bir kısmının ilerleyen tarihlerde Demokrat Parti saflarına geçtiği görülecektir. Esendal eski İttihatçı yöntemlerle yü
önemli yenilik, ele aldığı konuları bü yük bir sadelikle sıradan insanların etra fında işlemesindedir. Üslubunda Çe-
mucidi Halk Partisi hükümeti ile elbet te ters düşmeyecektir.
önderi olan ve Halife Sultan’ın bulundu ğu ülkede başlamıştı. 1920’lerde, bağım sız fakat emperyalist ülkelerin kuvvetli etki altındaki Afganistan ve İran’dan baş ka, Afrika’da, Asya’da, Kafkaslar’da ve Or tadoğu’da ve Balkanlardaki Müslümanla rın tümü yabancı egemenliği altındaydı. Birinci Dünya Savaşı’ndaki ağır yenilgisi ne rağmen, Ban emperyalizmine baş kal dırabilecek durumda olan tek güç Türki ye’ydi. Halife Müslümanların birlik sem bolü olduğundan, onu korumak için sa vaş açtığı propagandası yapan Kemalist
mur, 1991; 298). Esendal'ın edebiyatımıza getirdiği en
hov'un etkileri açıkça görülürse de o,
hareketin başarısı sayesinde, tüm Müslü man halkların egemenliklerine kavuşabi lecekleri hayal ediliyordu. Dinsel ve amiemperyalist faktörlerin yanında, Kemalizmin çekiciliği, Müslüman dünyasına ör nek olabilecek bir modernleşme ve ilerle me hareketi olmasından geliyordu. 1919’da, Müslüman halklar, Osmanh İmparatorluğumun yok olma ve Halife’nin esaret durumuna düşme tehlikesi nin şokunu yaşıyorlardı. Tunus’ta, Ceza yir’de, Fas’ta, Mısır’da, Suriye’de, frak’ta, Filistin’de, Balkan, Kafkas, Hindistan, Çin
Ü Ç Ü N C Ü
D Ü N Y A
U L U S Ç U L U Ğ U
O L A R A K
K E M A L İ Z M
Çehov'un karamsar bakışını tekrarla maz. "İnsanlara yaşamak için ümid,
mesele gibi yaklaşmıştır devlet yöneti mine. Bu anlamda Kemalizmin ve
kuvvet ve neşe veren yazılardan hoşla nırım, insanları yoğunmuş mutfak pa
Halk Partisi'nin "ne nazizm ne komü nizm" şiarına; eğitime, yabancı dile,
çavrasına çeviren ve yeise düşüren ya
Türkçe'nin gelişmesine ve edebiyata
zılardan hoşlanmam. Zaten tam bir re fah ve huzur içinde yaşamıyoruz. Bir de karanlık, kötü şeylerden bahsederlerse
olan inancı ile de aydınlanmacı ide olojisine tamamîyle uyumludur. Kızına yazdığı mektuplardan Robert Kolej tahsilini ve yabancı dil bilgisini önem sediğini görüyoruz. Cumhuriyet'in mo
bize, onları okursak... Bu insanları bir havana koyup ezmeye benzer... Halbu ki insanların İçinde bir umut olmalı" (akt. Alangu, 1968; 130) cümleleriyle üslubundaki sıcaklığı Esendal açıklar.
dern aile ve kadın tasavvuruna denk düşen biçimde kızını yazar ya da siya setçi yapmak istemiş, yüksek eğitim
Ne yazık ki, hikâye ve roman kahra manlarına karşı sevecen, sıradan ve yoksul İnsanlara karşı duyarlı bu edebi yatçı kişilik ile halktan ve köylüden bü tünüyle kopmuş, bürokrat ve seçkinci
yapmasını desteklemiş ve eş seçimine hiçbir biçimde müdahil olmamıştır. Bu yönleriyle Batı'nın, Anglosakson dün yanın tarafmdadır, ama geleneksel de ğerlerin büsbütün çiğnenmesine de
Halk Partisi genel sekreteri arasında bir bağ kurmak mümkün değildir. M. Ş. Esendal, hiçbir zaman toplum
hoş bakmaz. Mesela, müzik sayılama yacak caz dansının yeryüzünü kapla
meyi düşünmemişti. Elbette aksaklıkla rı görmüş, ancak yeniye olan inancı ve
masında hem basitliği hem de kadın ile erkeğin birbirlerine sokulmalarının temini etkili olmuştur ona göre. Irkçı değildir, ama Cumhuriyet'in Türk kim
hayata iyimser bakışı, onun varolan sı kıntıları genellemeye gitmeksizin -ol
liğinden yanadır. Ankara'ya itirazı yok tur, ama İstanbul'un kültür ve tarihine
duğu gibi- aktarmasına neden olmuş
hayrandır... ilk bakışta çelişik ve eklek
tu. Esendal'ın siyasî görüşünü İse "dev lete hizmet" biçiminde Özetleyebiliriz. O, ideolojilerden arınmış teknik bir
tik bulunabilecek bu düşünsel vaziyeti ile Kemalizmin eksiksiz bir taşıyıcısı olmuştur Memduh Şevket Esendal,
sal düzene köktenci bir eleştiri getir
Müslûmanlannda, Orta Asya’da, Iran ve Afganistan’da Türk istiklal Savaşı heye canla izleniyordu. Eylül 1921’de Sakarya zaferi ve Eylül 1922’de Türk ordularının İzmir’e girişi bütün bu ülkelerde bayram havası yaratmış, kenler Mustafa Kemal’in portreleri ile donatılmıştı. Kemalist hare keti desteklemek için para toplanıyor ve Anadolu’ya gönderiliyordu. Lozan Barışı ve Cumhuriyet’in ilam coşkunluk ile kar şılanmıştı. Kemalistlerin zaferi diğer İs lâm ülkelerince kendi bağımsızlıklarının :n habercisi olarak algılanıyordu.
1919-1923 döneminde Kemalizm, Ana dolu halkına olduğu gibi, diğer Islâm ül kelere de amacının Hilafeti Avrupa’nın saldırısından korumak olduğu mesajını gönderiyordu. İtilaf Devletlerinin Mart 1920’de İstanbul’u İşgalinden sonra yayın ladığı “Islâm Alemine Beyanname’’de, Mustafa Kemal “bu tecavüz, Saltanat-ı Os maniye’den ziyade, Makam-ı HilafetTe hürriyet ve istiklâllerinin yegâne istinad* gâhım gören bütün âlem-i Islama racidir” diyordu,4 Bu durum, 4 Mart 1924’te Halifeliğin
243
k
e
m
a
l
i
z ______________ m
244
Kemalizme yüklenen uluslararası bir misyon, “mazlum milletlerin ”anti-emperyatist direnişine öncülük etmesiydi. Ancak Türkiye, uzun bir dönem boyunca Ortadoğu’y a re genellikte Doğu dünyasına kayıtsız bir dış politika izlemiştir. 197! d e kum lan İslâm Konferansı Örgütüne de, ancak Kıbrıs bunalımı ve ardından 12 Eylül askeri rejim i dolayısıyla B atı’y la ilişkilerin gerginleşmesine bağlı olarak araçsa! bir İlgi göstermiştir.
kaldırılması ile epeyce değişmiştir. Bu ka rarı anlamakta zorluk çeken Müslüman dünyasında tepkiler oluşmuştur. Mısır ve Irak’ta nispeten ılımlı olan bu tepkiler, Hint Müslümanları arasında çok sert şe kilde belirmişlerdir. En çok gürültü kopa ranlar, Kemalizmî İslâm dünyasına iha netle suçlayan ulemalardan geliyordu. Fa kat, daha geniş kesimlerin tepkisi, başarı ya ulaşan Kemalist hareketin laikliğe yö nelmekle Islâm dayanışmacılığı yerine, Avrupa’ya yaklaşıp Müslümanlara sırt çe vireceği kuşkusuydu. Her şeye rağmen, dinci çevrelerin ve Mısır’a sığınmış Kemalizmin Türk düş manlarının -Şair Mehmet Akif ve eski Şeyhülislâm Mustafa Sabri gibi- propa gandaları Mustafa Kemal’in ve bağımsız Türkiye Cumhur İye ti’nin prestij ve popü laritesinin devam etmesini önleyememiş tir. Müslüman halklar Kemalizmin ülke
sini emperyalist istiladan kurtardığım unutmamışlardır. Türkiye’nin prestiji 1950’lerden itibaren uluslararası forum larda, kurtuluşlarını arayan halklara kar şı, emperyalist ülkeleri desteklemesiyle zayıflamıştır. 1924-1928 arasında yapılan reformlar da bu tutumu değiştirmemiş, sadece Mustafa Kemal ve Türkiye, Is lâm’ın koruyucusu görüntüsünden, çağ daş uygarlığa doğru yürüyen devlet ada mı ve ülke görüntüsüne geçmişlerdir. 1940 ve 1950’lerde, sömürge ülkeler na sıl kurtulacaklarını düşünüp, planlarken, onları asıl etkileyen Kemalizmin ulus-devlet kuruculuğu ve modernleştirici yönleri olmuştur. Cezayirli Ferhad Abbas 1942’de “Halkın Beyannamesi"ni yayınlarken, Ke malist reformlardan ilham almıştır. Tu nus’ta Habib Burgiba, Yeni Düstur Partisi’ni kurarken ve ülkesinin bağımsızlığa kavuştuğu 1960larda, Atatürk’ten esinlen
Ü Ç Ü N C Ü
D Ü N Y A
U L U S Ç U L U Ğ U
diğini beyan etmiştir. İran’da Rjza Şah, Afganisan’da Emanullah Han Atatürk ve Ke malizm hayranı idiler ve onun reformları nı ülkelerinde uygulamaya çalışmışlardır. Endonezya’da, bağımsızlığın lideri Sokar* no, laik ulusçuluğu savunurken, Kemalizmi örnek almıştır. Cumhuriyet’in kurulup, reformların yıpılıp, ulus-devletin kurumsallaşmaya, devlet öncülüğünde sanayileşmenin baş ladığı 1930’lu yıllarda, kendinden emin Türkiye açıkça Batı’ya yönelmiş, geri kal mış Islâm ülkeleri ile ilişkiler ait sırada bir öncelik olmuştu. İran, Afganistan gibi bağımsız, Mısır, İrak gibi yarı bağımsız ülkelerle diplomatik ilişkiler kurulmuş tu. Bunlar arasında, İran ve özellikle Af ganistan ile daha kuvvetli bir yakınlaşma olmuş, bu son ülkeye önemli askerî, sıh hî ve eğ itim sel yardım y ap ılm ıştır, 1937’de İran, Afganistan ve Irak ile imza lanan Sadabad Anlaşması bu politikanın ürünüdür. Genelde, Kemalistlerin kendi modelle rini diğer Müslüman ülkelere yaymakla pek ilgilenmedikleri görülür. Modelin üs tünlüğünden ve çağdaşlaşmak için başka seçeneğin olmadığından emin oldukları için, bu ülkelerin er veya geç yeni Türki ye'nin yolunda yürüyeceklerinden kuşku ları yoktu. O devrin pozitivist dünya gö rüşü, modernleşmenin tek yolunun Avru pa modeli olduğunu öngörüyordu. Kemalist modeli dışarıda yaymak tezini, 1930’ların başında, Cumhuriyet rejiminin Jeolojik öncüleri olmak isteyen “sol Ke malist’’ aydınlar grubunun kurduğu Kad ro hareketi ve Kadro Dergisi savunuyordu. Çoğu eski komünist olan bu aydınlar, Türk Devrimİ’nİn evrensel bir boyutu ol duğunu ve devlet önderliğine dayanan bu modelin, kurtuluşlarını arayan ülkeler ;;n, kapitalizm ve komünizmden ayrı bir üçüncü yol” olduğunu savunuyorlardı, : - önemli fikir hareketi, komünizm ve fTçuluk düşmanı çevrelerin ve de Kema:mın tamamen ülkenin kalkınma gayret
O L A R A K
K E M A L İ Z M
lerine dönük, dışarıda macera istemeyen tutumu gibi nedenlerle, Atatürk’ün isteği ile durdurulmuş ve Kadrocular faaliyetle rine 1934’ie son vermişlerdi. Sömürge statüsünde olan ve kurtuluş uğraşına giren diğer Müslüman ülkelerle ilişkiler, yukarıda sözünü ettiğimiz bagımsız/yarı bağımsızlarla olan ilişkilerden daha da mesafeli olmuştur. Bunun nede ni, Batı’ya yaklaşan Türkiye’nin Avrupa’ya panislâmist amaçları olmadığını ve sö mürge imparatorluklarının içişlerine ka rışmadığını göstermek istemesi idi. Neti cede, Türkiye dış propagandasında önce liği kurtuluşlarını arayan ülkelere değil, yapılan reformları Avrupa kamuoyuna ta nıtmaya veriyordu. İk in ci Dünya Savaşı’ndan son ra, 1945lerden 1960’ların sonuna kadar çok sayıda Ortadoğu, Asya ve Afrika sömür gesi bağımsızlıklarına kavuşmuştu. Bu ül kelerin uluslararası düzeyde örgütlenerek “Ü çüncü Dünya" ve “B ağlan tısızlar" gruplaşmalarım oluşturmaları 1955’te ya pılan Bandung Konferansı ile başlamıştır. Bu tarihî toplantının lid erleri Nehru (Hindistan), Sokarno (Endonezya), Nasır (Mısır), Çu En Lay (Çin) ve Ho Şi Min (Vietnam) idiler. Bunların ilk üçü Kema list hareket ile ilgilenmişlerdi. Fakat, Batı ile dış politika ve askeri bakımdan kenet lenmiş, NATO üyesi ve diğer gelişmekte olan ülkelerle -özellikle Balkanlar’da ve Ortadoğu’da- olan ilişkilerini, Kemalist devirde olduğu gibi kendi tercihlerinden ziyade ABD ve sömürge imparatorlukları nın çıkarlarına göre düzenleyen Türkiye, Bandung Konferansına sırt çevirmişti. Kurtuluşlarını arayan veya gelişmekte olan ülkelerin güç birliğine giderek, Sov yet bloğu ile Batı bloğunun yanında, bir üçüncü blok yaratma gayretlerinin öne mini anlayamamıştı. Oysa, yukarıda gör düğümüz gibi, Kemalizm 1919-1923 dö neminde bu yaklaşımın öncüsü olmuştu. 1950’İerin ortalarında, Bandung’da doğan tarihsel harekete yabancı kalarak ve ulus-
245
K
246
E
M
A
L
lararası forumlarda, kurtuluşları için uğ raş veren ulusların değil de, sömürge im paratorlu kİ arımn yanında yer alan Türki ye -örneğin, Birleşmiş Milleti er’de Ceza yir’e karşı Fransa lehinde oy kullanmak gibi- Üçüncü Dünya nezinde prestijini neredeyse yok etmişti. Oysa, bu dönemde, geri kalmış ülkele rin, ekonomik ve sosyal alanlarda ilerle melerini amaçlayan kalkınma ideolojisi, ve bunu gerçekleştirmek için toplumun tüm kaynak ve güçlerini bu yönde örgüt leyip hareketlendiren “Kalkınmacı Devlet” (Deve 1öpm ental State) modeli, felsefesi ve hedefleriyle, Kemalist modele benziyordu. Kemalizm gibi, bağımsızlık, sanayileşme, modernleşme kalkınmacı devletin izlediği politikalardı. Türkiye bu benzerliği kulla narak, Batı ile birleşme amacından vazgeç meden, bu ülkelerle ilişkilerini geliştirebi lirdi. Batı fırsatı kullanamadı veya kullan mak istemedi. Üçüncü Dünya ile Kemalizme ilginç fakat mazide kalmış bir tarihsel deney olarak bakıyorlardı. Sonuçta, Kemalizm Üçüncü Dünya’nın oluşmasından çok önce bu tipte bir ulus çuluk ve bağımsızlık harekeli olmuş, fa
İ
Z
M
kat onun sayesinde kurulan modern Tür kiye, en az 1970’lere kadar gelişmekte olan ülkelerden kopmuştur. Bu ülkeler Kemalizmden bir ölçüde esinlenmiş, fa kat Müslüman olanlar dahil, hiçbiri mo deli tam olarak uygulamamıştır. Türki ye’den başka Kemalist ülke olmamıştır. Kemalizmin, 20. yüzyılın ikinci yarı sında Türkiye sınırlarının ötesinde etkili olamamasının önemli bir nedeni kültürel alanda aranmalıdır. 1920’lerle L960’lar arasında, kalkınma ve modernleşme Batı kültürünün, ve devlet-toplum modelinin tekelinde idi. Komünist kalkınma modeli bile, Batı’nın tarihsel oluşumunun için den gelen bir modeldi. Marx önce Batı’nın komünist olacağını, oradan da Doğu’ya ve Güney’e yayılacağını düşünü yordu. Oysa, 1970’lerden sonra, kalkın ma yollarının çoğulcu ve yerel kültürler le iç içe olan bir süreç olduğu düşüncesi egemen oldu, Kemalizmin bugün için en geçerli olan, siyasete akılcı, pragmatik bir temel sağlayan yönünü ise, Türkiye hem kendisine uygulamakta hem de di ğer gelişmekte olan ülkelere yaymakta başarısız olmuştur. □
DİPNOTLAR t
T ü rkiye İk tisa t K o n g re s i 1923, İzm ir, Derleyen:
ers d u G E T O (Groupe d'^tudes sur la Turquie
A. Gündüz Okçün, Ankara, 1968.
contemporaine), Paris, Fondation de la Maison des Sciences de l'Homme, no. 3, Sonbahar, 1987.
2
A ta tü rk 'ü n S ö y le v ve D em eçleri, Cilt 2. İstanbul Ankara. 1945-61, s. 12.
3
İskender Gökalp ve Françoİs Georgeon (derle yen) "Kemal'ısme et monde musulman", Cahi-
4
A ta tü rk 'ü n Tamim, T e le g ra f ve B eyannam eleri, Ankara, 1965, s, 258.
Yeni Osmanlılar’dan 1930’lara Anti-emperyalist Düşünce AHMET
rken Cumhuriyet dönemi Türk si yasa] düşüncesinde anti-emperyalizmin yeri görece önemsizdir. Düyun-u Umumiye’nin sona erdirilmesin den kapitülasyonların kaldırılm asına, toprak bütünlüğünün korunmasından içişlerine müdahalenin engellenmesine kadar, bazılarınca anti-emperyalist çaba lar olarak değerlendirilecek birçok eylem içinde yetişmiş olmalarına karşın, geç dö nem Osmanlı-Türk aydınlarının anti-em peryalist düşünceleri neredeyse yoktu de necek kadar zayıftır. Bu, Osmanlı devlet geleneğine ve Osmanlılık zihniyetine bağ lı nedenlerinin yanı sıra, Osmanlı aydın kesiminin kendilerine uygun gördükleri modernleşme modeli ile açıklanabilir. Ni tekim Yeni Osmanlılar’dan Jöntürklere kadar, geç 19. yüzyıl ve erken 20. yüzyıl Osmanlı-Türk aydınlarının çok büyük bir çoğunluğu, Batı AvrupalIların güttükleri Osmanlı politikasını birçok yönden eleş tirmelerine karşın, kendilerini temelde Avrupalı olarak görüyorlardı. Bu yüzden de, sömürge olsunlar ya da olmasınlar, Avrupa dışındaki uluslarla yazgı birliği demek olacak bir anti-emperyalist duyar daklan olmamıştır. Tam tersine. Güney Afrika'daki Boer Savaşı (1899-1902) sırastr.da Jöntürklerin neredeyse tümü İngi nlerden yana tavır almışlardı. İlk bakışta Batı Avrupa karşıtı ya da
E
KUYAŞ
anti-emperyalist gibi görülebilecek bir eleştirellik, Osmanlı-Türk düşüncesinde hemen Tanzimat’tan sonraki ilk nesille birlikte ortaya çıkmıştır. Yeni Osmanlılar denilen grubun, bugün bazılarının İslam cı düşüncenin öncelleri olarak kabul et tikleri panislâmcı fikirleri, aslında Batı dünyasının gittikçe saldırganlaşması kar şısında geliştirilen ilk ciddi savunu edebi yatını oluşturur. Nitekim, Yeni OsmanlI ların kaleminden çıkan metinlere bir bü tün olarak bakıldığında, “Islâmcılıkları”nın kültürel bir tutuculuktan çok, top rak bütünlükleri ya da toptan egemenlik leri tehdit edilen İslâm ülkeleri arasında dayanışma sağlama çabası sergilediği gö rülür, Yeni Osmanlılar’ın fikirlerinden ders çıkarmayı gayet iyi bilen Sultan II. Abdülhamit’in, bu fikir adamlarının Kanun-i Esasi’ye aldıkları halifelik kurumuna sıkı sıkıya sarılmasının nedeni de, “İs lamcı” olduğu iddia edilen çeşitli politi kalarının bir bütün olarak Osmanlı İmpa ratorluğu dışındaki Müslümanlara gayet sevimli gelirken, Osmanlı Müslümanlarını, hatta “islim alarını” görece mutsuz et miş ve bazılarını muhalefete, bir bölümü nü de doğrudan doğruya isyana itmiş ol ması da göz önüne alındığında, söz konu su kurumu daha çok bir dış politika kozu olarak görmüş ve öyle kullanmak istemiş olmasıdır.
K
248
E
M
A
“Panislâmcılık" ya da ilk kez Batı dün yasında kullanılan biçim iyle “panislâmizm" terimine de II. Abdülhamit döne minde rastlıyoruz. Terimi ilk kullanan Fransız gazeteci bunu, Fransızların Tu nus’u işgali karşısında İstanbul’da hüküm süren psikolojik atmosferi betimleme gü düsüyle yaratmıştır. Yaklaşık yarım yüzyıl önce Cezayir işgal edildiğinde böylesine canlı ve sesli olmayan bu kendiliğinden dayanışma duygusunu siyasal pratiğe so mut olarak ilk aktaran da böylece II. Ab dülhamit olmuştur. Üstelik, saltanatı sıra sında Osmanlı dış politikasını tek başına yöneten II. Abdülhamit’in, bazı tikel olay lar karşısında pek haysiyetli bir çizgi tutturabilmiş olduğunu söyleyemesek de hem Alman imparatoru II. Wilhelm’e sö mürgeleştirilmiş ya da sömürgeleşme teh likesiyle karşı karşıya olan Islâm dünyası nın kendi yanında canla başla savaşacağı sanısı vermekte, hem de aynı fikri bir korku biçiminde özellikle Fransız ve İn giliz! ere aşılamakta başarılı olduğunu ileri sürebiliriz. İslâmî bir sözcük dağarcığıyla dile geti rilmiş, erken bir ulusçuluk biçimi olan panislâmcılık, 20, yüzyıl başlarında, Os manlI aydınlarının Batı Avrupa’yı daha iyi tanımalarıyla zayıflayarak, yerini etnik ulusçuluğa bırakmıştır. Buna koşut ola rak, Batı Avrupa eleştirilerinin de yalnızca ulusçuluğun bir boyutu olarak yaşamaya mahkûm olduğunu, yani bir tek ulusçulu ğun gereği olan egem enlik haklarına münhasır kaldığını, ancak zaman zaman, tıpkı II, Abdülhamit döneminde olduğu gibi, dış ilişkilerde koz olarak, bir tür uluslararası ilişkiler retoriği biçiminde kullanıldığını söyleyebiliriz. Nitekim, Ah met Rıza veya Abdullah Cevdet gibi Jöntürk düşüncesini en iyi temsil eden ki şiler, bazılarınca “emperyalizm” olarak al gılanabilecek bir olgunun tümüyle bilincindeydiler. Hatta bunu küresel bir görün günün birçok tezahüründen biri olarak ussallaştırmış, yani yalnızca Osmanlıla-
L
İ
Z
M
ra/Türklere/ Müslümanlara yönelik bir “düşmanlık", “haksızlık” veya “tecavüz” dizisi olarak değerlendirmemiş, ama sos yal Darvinistlikleri dolayısıyla neredeyse haklı görmüş ve “emperyalizm eleştirisi”nin de Avrupa düşüncesinin ve kültü rünün bir parçası olduğunu söyleyerek küresel bir politika düşünmektense mo dernleşme yoluyla tikel, yani ulusal bir çözüm tasarlamışlardır. Onlardan sonraki en önemli düşünür olan ve Cumhuriyet dönemi uygu lama 1an nm birçoğunun fikir babası olarak kabul edebileceğimiz Ziya Gökalp’de ise, anti-emperyalist denebile cek bir düşünün neredeyse izine bile rast layanlayız. Gökalp için çağdaş uygarlık, Avrupa uygarlığıydı ve Türklerin belli bir siyasal düzenle birlikte belli bir toplumsal iş bölümünü yaşama geçirmeleri, bu uy garlığın bir parçası olabilmeleri için yeterliydi. Tümüyle bu yönde düşünen II. Meş rutiyet ve erken Cumhuriyet dönemleri yazarlarından İbrahim Hilmi (Çığıraçan), henüz Birinci Dünya Savaşı sürerken ya yımladığı Avrupalılaşmak (İstanbul, 1916) adlı kitabında, Türklerin AvrupalIları suç lamakta nsa kabahati kendilerinde arama ları gerektiğinden dem vurur. Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele dönemlerinde de anti-emperyalizm, Türk düşüncesinde ciddî bir yer tutmaktan çok, ulusal bir mücadelenin uluslararası düzlemdeki retoriği olarak karşımıza çı kar. Cihat ilan ederek özellikle İngiliz ve Fransız sömürgelerinde yaşayan Müslü manları isyana davet eden İttihatçıların da, Bolşeviklerin yardımını sağlama yo lunda kapitalist Batı dünyası aleyhinde epey söz sarf eden ve büyük çoğunluğu İttihat ve Terakki kökenli olan Kuvayı Milliyecilerin de tam anlamıyla anti-emperyalist oldukları söylenemez. Cumhuri yet’i kuran nesil, kapitülasyonlardan kur tulup tümüyle egemen bir devlet yarattık tan sonra, Batı karşıtı, anti-emperyalist bir söylem pek kullanmamıştır. Modern dünya içerisinde, diğer devletler ve mil
YENİ
O SMA Nl IL A R 'D A N
1930'LARA
letlerle eşit koşullar altında yer almak, er ken Cumhuriyet dönemi aydınlarının çok büyük bir çoğunluğu için yeterince tat min edici olmuştu. Osmanlı borçlarının ya da kapitülasyonların ne denli korkunç şeyler oldukları, lise tarih kitaplarına gir miştir gerçi; ancak bu, Batı tarzı modern leşmenin gerekliliğini vurgulamak için düşünülmüş, temel bir çatışma nedeni olarak ussallaştırılmamış tır. Burada dik kat edilmesi gereken önemli bir husus da, Türkiye’nin tam bağımsız olabilmesine çalışan neslin, sömürge dünyasına örnek olduklarının bilincinde olmalarına kar şın, yaptıkları “devrim”i yaymaya, yurtdışına ihraç etmeye kalkışmamış olmaları dır. Bu da, ulusa] bağımsızlığın Batı uy garlığı çevresine doğru atılan bir ilk adım olduğuna ve ondan sonra Batı dünyasına karşı yöneltilecek öze ilişkin bir eleştiri nin yersiz olacağına inanmalarının sonu cudur. Daha sonraları epeyce faşizan bir düşünce çizgisi tutturacak olan Mehmet Safvet (Engin), 1928 yılında şöyle yaz mıştır: "tslâm î Şark terbiyesiyle, sınaî Garp medeniyeti terbiyesini uzlaştırıp ye ni bir terbiye meydana getirmek vâhimesinden uzak bulunuyoruz. Biz artık hedef ve istikamet itibariyle yolumuzu tayin et tik: Türküz ve Avrupalıyız." Bununla birlikte, Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele yıllarının Türk düşün cesinde, marjinal kalmaya mahkum olsa lar da, iki tür ant i-emperyalist düşünce ve söylemin yeşerdiğini de söyleyebiliriz. Bunlar, biraz 19. yüzyıl panislâmizmini andıran ve daha sonraki takipçilerinden bazılarının, an ti-komünizmleri nedeniyle Batı dünyasıyla garip bir modus viverıdi de sağladığı, kimilerinin ise daha çok mo dernlik karşıtı bir çizgiye oturduğu İs lamcı anti-emperyalizmle, daha keskin ve uzlaşmaz olan sosyalist/komünist antiemperyalizmdir. Bunların ikisinin de te melinde, kanımızca, yukarıda sözü edilen anti-emperyalist retoriğin Mütareke dö nemi de dediğimiz yıllarda yoğunlaşmış
ANTİ-EM PERYALİST
DÜŞÜNCE
olması yatar. Öyle görülüyor ki, bir yanda Millî Mücadele sürerken ulusçu gazetele rin Ankara’nın dış politikasına koşut ola rak sömürge sorunlarına, özellikle de Fas’taki bağımsızlık hareketine ve bunun bastırılmasına önemlice yer ayırmaları, bir yanda Bo İş evi kİ erin, tam anlamıyla dünya sosyalist devrimini gerçekleştire bilmek için olmasa da, en azından İngil tere İle ticaret ilişkilerini yeniden başlata bilmek için giriştikleri propaganda saldı rısı, başka bir yanda da İtalya’da iktidarı yeni eline geçiren Mussolini’nin, bir süre sonra biçimlenecek olan "proleter ulus lar" kuramının ilk belirtilerini yaymaya başlaması, ufak çapta bir zihniyet sarsın tısına neden olmuştur. Falih Rıfkı Atay gibi görece tutucu bir yazar bile, 1921 yı lında yazdığı bir gazete m akalesinde, Türk ulusunun bütün meslek mensupla rıyla birlikte, toptan “rene erbabı" (emek çi) olduğunu söyleyebilmiştir. Bu yaklaşımın İslâmî türevi, hem meş ruluk zemininin büyük çapta yitirilmiş ol ması nedeniyle, hem de İslamcılığın Tek Parti döneminde “yeraltına girmiş" olması dolayısıyla, kendini ikinci Dünya Savaşı öncesinde pek gösterememiştir. Ancak, sağlam bir ulusçuluk eleşürîsiyle birlikte İslâmî eğilimli, anti-emperyalist bir söyle min, Ziya Gökalp’in kalesi olan İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Kürsüsü’ne kadar gelebildiğini, genç yaşta vefat ettiği için başka eser verememiş otan Mehmet Izzet’in Milliyet tıazttriyeleri ve Millî Hayat (İstanbul, 1923) adlı kitabında görüyoruz. Söz konusu kitabında ulusçuluğun bütün savlarını teker teker çürüten Mehmet iz zet, yeni zafere ulaşmış olan Türk bağım sızlık hareketinin asıl anlamını ancak ev rensel bir boyutta ele alındığında bulaca ğım, bu boyutun da esir olan İslâm dün yası olduğunu ileri sürer. Erken Cumhuriyet döneminin tek ikirciksiz ve katı an ti-emperyalizmi, belki de Türk düşüncesinin yegâne anti-emperyalizmi, sosyalist/komünist anti-emperya-
249
K
E
M
A
L
İ
Z
M
250
SÜMER BANK Müesseslerinden da satılır
FESANE Fabrikasında
Yerli malt kam panyaları, Kemalist bağımsızlıkçthğm sim gesel eylem lerinden biriydi. Ötarşih bir kalkınm a idealini yücelten bukam panya, bunun yanında orta sın ıf kanaatkarlığına hitap ediyor ve gen el olarak milliyetçi ideolojiyi yeniden üretiyordu.
lizmdir. O kadar ki, sosyalist fikirlere eğilim gösteren Türk aydınlarının büyük çoğunluğunun sosyalizme an ti-emperya list duyarlılıkları nedeniyle geldiklerini bile söyleyebiliriz. Türkiye Komünist Partisi üyeleri ve sonra Kadro dergisinin kurucuları Şevket Süreyya Aydemir ve Vedat Nedim Tör’ün anıları, bu konuda gayet açıktır, ikinci Dünya Savaşı sonra sının Üçüncü Dünya aydınlan arasında da sıkça rastlanan bu entelektüel-ideolo jik evrilme, geri kalmış ülkelerin mo dernleşme yanlısı aydınlarının karşılaş tıkları önemli bir açmazın aşılmasına olanak tanıyordu. Nitekim, yetiştikleri kültürel atmosfer gereği, Batı Avrupa’da ki modernleşme sürecini ufak tefek yerel farklılıklarla da olsa evrensel bir model olarak almaya yatkın bu insanlar, bir yandan da aynı Batı Avrupa’nın hege monyasıyla, değişik biçimlerde ortaya çı kan tecavüzleriyle karşı karşıyaydılar.
Sosyalist dünya devrimi, böylece oluşan aşk-nefret İlişkisinin aşılmasına yarayan, gayet uygun bir çözüm yoluydu. Sosya lizm, hem kendi ülkeleri için Batı Avrupa tarzında bir modernleşme, hem de Batı Avrupa’nın olumsuz, “emperyalist” yan larından arınması anlamına geliyordu. 11. Meşrutiyet döneminde gayet zayıf olan sosyalist düşünce, yukarıda anlatılan nedenler dolayısıyla Millî Mücadele dö neminde güç kazanmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan, boyutları açısından önemli iki sol akımdan İttihatçı kökenli olanı, her ne kadar Bolşevik Rusya ile ilişkide ve sol bir söylem kullanıyor idiyse de, ge nel dünya görüşü açısından pek sosyalist sayılamaz. Ulusal Türk dış politikası do layısıyla Bolşevik] eri e, upkı Ankara gibi, aynı ami-emperyalist çizgide olması da, yine 19. yüzyıldan beri süregiden, ulusçu temelli an ti-emperyalist retorikten öte bir şey değildi. Yine de, Millî Mücadele döne
YENİ
O SM A Nl IL A R ' D A N
1930'LARA
mi Anadolusunun bazı yörelerinde sosya list nüveler oluşmasında rolü olmuştur. Fakat, Ankara’nın Sakarya muharebele rinden başarıyla çıkması sonucunda Bolşevikler için ittihatçı solu Ankara’nın ye deği olarak bekletme gereksinimi kalma mış, başka nedenlerle de ilişkilerin soğu ması üzerine maskeler atılmış ve İttihatçı solun önderi Enver Paşa, gittiği Orta As ya’da Bolşeviklere karşı direnişin başına geçmiştir. Ancak, bu grupta yer almış ba zı kişilerin, hemen 1921 sonbaharından başlayarak Komin ter n üyesi Türkiye Ko münist Partisi’ne (TKP) geçtiklerini de unutmamak gerekir. Muştala Suphi ve arkadaşlarının öldü rülmelerinden sonra merkez örgütünün İs ta n b u l’da b içim len d iğ i an laşılan TKP’nin bu kentte yürüttüğü yayın faali yeti, 1920’lerin ilk yarısının en güçlü anti-em peryalist söylem ini oluşturur. TKP, gerek Komintern’in resmi politika sını uygulamak adına olsun, gerekse bazı üyelerinin 1920’lerin hemen başlarında eğitim gördükleri Moskova’daki Doğu Em ekçileri Komünist Üniversitesi’nde (DEKÜ) geliştirdikleri anti-emperyalist duyarlılığın dışavurumu biçiminde ol sun, bu yıllarda yayımladığı Aydınlık ga zetesi aracılığıyla Ankara’ya anti-emperyalizm adına tam destek vermiştir. An cak, Lenin’in rahatsızlığı ve beklenen ölümüyle birlikte Komintern politikala rında görülen değişim, tam da bu antiem peryalist destek konusu nedeniyle TKP İçinde ciddi sorunlar yaratmış, hatta bazı partililerin partiyi savcılığa ihbar et melerine neden olmuştur, Kom intern’in 1920 yazındaki ikinci kongresinde Lenin, bazı Üçüncü Dünya komünistlerinin de etkisi, ama temelde Bolşevik dış politikasının tercihleri nede niyle Marksist düşünde kimilerine göre önemli bir yenilik, kimilerine göre ise sapma yaparak, ulusal kurtuluş savaşları nın dünya sosyalist devrimine önemli kalkılan olabileceğini öne sürmüş, bunla
ANTİ-EM PERYALİST
D 0 j Cl N C E
ra artık “burjuva demokratik" değil “ulu sal devrimci" sıfatının verilmesini sağla mıştır. Artık Batı emperyalizmine önemli bir darbe indirdikleri varsayılan bu müca delelere komünistlerin tam destek verme leri gerekiyordu. Ahmet Cevat Emre, anı larında DEKÜ’ye konferans vermek için gelen Bolşevik önderlerin ve Kom in tern'in önemli üyelerinin, kendilerine sü rekli olarak ülkelerine döndüklerinde emperyalizme karşı Türk ulusçularıyla aynı safta, omuz omuza savaşacak lan m, savaşmaları gerektiğini telkin ettiklerini söyler. Ancak, Ankara’daki yönetim i, kendisiyle anti-emperyalizm adına bir cephe oluşturma fikri dile getirecek kadar kararlı bir biçimde destekleyen TKP, 1924 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun yürürlüğe girmiş olduğu, Sovyetler Birligi’nde de iküdarın yavaş yavaş Stalin’in eline geçtiği dönemde Kom intern ile anlaşmazlığa düştü. Sorun, iç içe geçmiş bir siyasal çö zümleme ve doktrin sorunuydu. Artık Lenin’in fikirlerinden uzaklaşmaya başla yan ve “tek ülkede sosyalizm” anlayışına yönelen Komintern, TKP’yi, yeniden bur juva demokratik olarak gördüğü Anka ra’ya karşı daha eleştirel olmaya ve ulusal bir cephe için çalış maktansa daha dışlayı cı bir biçimde proletaryacı olmaya çağırı yordu, Öte yandan ise, yeni kurulan ulu sa! devletin, anti-emperyalizm adına des teklenmesi gerekiyordu. Üçüncü Dünyalı birçok komünistin öğretmenlik ettiği ve anlaşıldığı kadarıyla Sultan Galiyev’in fi kirlerinin kalesi haline gelen DEKÜ çıkış lı TKP üyeleri, anti-emperyalizm adına ulusal devletin koşulsuz biçimde destek lenmesinde ısrarlı davranınca, TKP varo luş tarihinin en sert darbelerinden birini almış oldu ve parçalandı, Lenin’in yukarıda anlatılan ulusal dev rimci cephe kuramı, kalıcı bir doktrinden ziyade, geçici bir taktik olarak öngörül müştü. Komünistler bu cephe içinde sava şırken bir yandan da ulusun önderliğini ele geçirmeye çalışacaklar ve zamanı gel-
251
K
252
E
M
A
diğinde ulusal kurtuluş mücadelesini sos yalist devrime dönüştüreceklerdi. Başta Rusya Müslümanları olmak üzere, az ge lişmiş sömürge toplumlarımn gerçeğinden hareket eden Tatar komünisti Mir Said Sultan Galiyev ise, bu toplumlarda yete rince gelişkin bir proletaryanın ve yeterli sayıda komünist kadronun bulunmaması nedeniyle, burjuva köktenciliğiyle oluştu rulacak ortak cephenin sürekli, kalıcı ola bilmesini istemiştir. Bu yüzden Mosko va’da daha 1923’te gözden düşen Sultan Galiyev’in fikirleri DEKÜ'de yaşadığı gibi, Üçüncü Dünya komünistleri arasında da ikinci Dünya Savaşı’na kadar epey yankı bulmuştur. Galiyev’in TKP’nin DEKÜ me zunu üyelerini doğrudan etkileyip etkile mediğini tam olarak bilemiyoruz. Ancak, ayrı yollardan da olsa Lenin’in anti-emperyalist cephe taktiğini kalıcı bir politi kaya dönüştürdükleri kesindir. Bu ise, TKP’nin bölünmesiyle ve dönem henüz Komintern dışında bir komünizmin hayal edilmediği bir dönem olduğu için, antiemperyalist cephecilerin farklı bir şekilde Örgütlenmesine yol açmıştır ki, 1930’ların Kadro hareketi böyle doğmuştur. Ortaya çıkan bu sonucun, bazı komü nistlerin ulusçu tercihlerinin ağır basması na mı bağlı olduğu sorusu akla gelebilir. Kanımızca, burada belirleyici olan ulusçu luk değil, anti-emperyalizm olmuştur. Bu nun kanıtı da, söz konusu kopmaya ne den olanların daha sonra komünist örgüt lenm enin mümkün olacağı koşulların oluşmasını beklemek yerine komünist dü şünceyi burjuvazisi cılız, sanayisiz, prolelaryasız bir ülkenin şartlarına uyarlamayı yeğlemiş olmalarıdır. Bu çaba da başlı ba şına anti-emperyalist bir güdüye dayanır, çünkü öz olarak kom ünizm in, hatta Marksizmin Avrupamerkezli bir sınıf mü cadelesine dayanır olmaktan kurtarılması çabasıdır. Fikir babalığını Komintern’in
L
İ
Z
M
H intli d elegesi M, N. R oy’un henüz 1920’de yaptığı ve sömürgelerin ulusal kurtuluş savaşlarını sosyalist dünya devriminin önkoşulu olarak gören bu yakla şım, başta Şevket Süreyya Aydemir olmak üzere Vedat Nedim Tör ve İsmail Hüsrev Tökin gibi TKP’den ayrılan üç eski DEKÜ öğrencisinin 1932’de çıkarmaya başladık ları Kadro dergisinde dile geürildi. Anti-emperyalist düşüncenin T ü rki ye’deki en özgün ürünü olan ve daha çok Şevket Süreyya Aydemir’in fikirleri çevre sinde oluşan K adro bu ciltte ayrıca ele alındığından, üzerinde fazla durmayaca ğız. Ancak Cumhuriyet dönemi Türk dü şüncesi üzerindeki büyük etkisi hakkında bir çift söz edilm esi de gerekir. Kadro’nun, öze ilişkin birçok konuda Cum huriyet Halk Fırkası’nın düşünce ve ey lem dizgesine uymadığı halde Tek Parti döneminin en keskin politikalarının gö rüldüğü bir zaman diliminde üç yıl yaşa yabilmesi, o dönemde üniversite öğrenci si olan nesil üzerinde kalıcı bir etki yapa bilmesi ve giderek “sol Kemalizm’’ diye bileceğimiz bir düşünceye, daha sonrala rının “Millî Demokratik Devrim” düşün cesine esin kaynağı olabilmesi, çağdaş Türk zihniyetinde, özellikle de tarih bi lincinde önemli bir yeri olan “Osmanh Devleti'nin yarı söm ürgeliği” kavramı üzerinde odaklanmış olmasının sonucu dur. Bu da bize, Cumhuriyet döneminde anti-emperyalist düşüncenin ve eylemin çok zayıf olmasına karştn, ulusçuluğun türevi olarak anti-emperyalizmin Türk bilinçaltında aşılamamış, ancak bastırıl mış ve zaman zaman su yüzüne çıkan bir sorun olarak hep kaldığını gösterir. Son yıllarda, Türkiye’nin Avrupa ile entegras yonunun ciddî birtakım sorunlarla karşı laşıp yeniden çıkmaza girmesi üzerine gözlemlenen çeşitli tepkiler de bunu ka nıtlar niteliktedir. O
Türkiye’de Korporatist Düşünce ve Korporatizm Uygulamaları AYKUT
19. yüzyılın ortalarından itibaren Avru pa’da muhafazakâr düşüncenin yeni bir dalı olarak gelişen ve Birinci Dünya Sava şı sonrasında küçümsenmeyecek bir siya sal etkinliğe ulaşan korporatizm, Kema list rejimin kurucu kadroları ve politika ları için güçlü bir ilham kaynağı olmuş tur. Korporatizm, siyasal ideolojiye yansı maları yanında, genellikle ‘devletçilik’ olarak kodlanagelen ekonom i-politika uygulamalarının asıl saiki olarak kendini göstermiştir. KAPİTALİZME MUHAFAZAKAR TEPKİLER VE KORPORATİZM 18. yüzyıl sonunda gerçekleşen iki dev rim 19. yüzyıl boyunca dünyadaki eko nomik, sosyal ve siyasal yapıları çok hızlı bir şekilde değiştirdi. Önce İngiltere’deki Sanayi Devrimi, ardından da Fransız Dev rimi geleneksel toplum düzenini temelin den sarstı. 19. yüzyıl boyunca baskın olan liberalizmin simgesel başlangıç nok taları olarak kabul edeceğimiz bu devrim ler sonucu hem ekonomik hem de siyasal yapıdaki dönüşümler toplumları gelenek sel bağlarından koparma noktasına geldi, Böylesi hızlı ve köklü bir değişimin toplumlarda tedirginlik yaratmaması müm kün değildi. ‘Eski Düzen’ olarak tanımla nabilecek devrim öncesi toplumsal ilişki
KAN S U
leri ayakta tutan birçok yapı gerçekleşen bu devriınlerle sarsılmış ve önemli bir bö lümü yıkılmıştı. Ancak, yeni oluşumların yarattığı tedirginlik, bir taraftan ortaya çı kan sorunlara yeni çözüm önerilerini gündeme getirirken diğer taraftan dönü şüme tepki dtıyanlarca eski yöntemlere dönülmesi ve geçmişin yeniden ihya edil mesi yönünde ‘yeni’ fikirler üretilmesine neden öldü (Landauer, 1983). 19. yüzyılın başlarında doğrudan karşı devrimci diye adlandırabileceğimiz dünya görüşü yüzyılın sonlarına doğru artık es ki etkinliğini ve inanılırlığını yitirmeye başladı. Liberal dünya görüşünün ve bu nun çelişkilerini liberalizmi dönüştürerek aşmaya çalışan Marksist düşüncenin kar şısında yer alan erken 19. yüzyıl karşıdevrimci düşüncesi artık dönüşmüş olan yeni dünyayı kavramayı reddettiği için yüzyıl sonuna kadar pek bir varlık göste remedi. Liberalizmden oldukça etkilen miş olan 19. yüzyıl tütucu düşüncesi de artık geçmişe dönüşü değil, zaten dönüş müş olanın daha fazla değişmesine izin vermeden verili düzeni muhafaza altına almayı savunmaktaydı. Böylece, ılımlı tu tuculuğun yerleşik liberal düzene köklü bir eleştiri getirmesi olasılığı ortadan kalkmıştı. Köklü eleştiri en tutarlı biçimde Mark sist dünya görüşü tarafından geliştirilmiş
K
254
E
M
A
ve kapitalist toplumsal düzenin aşılması yönündeki siyasal çabalar ve örgütlenme ler bu görüş çevresinde toplanmıştı. Ka pitalizm karşıtı bu söylemden etkilenen ve ona yüzeysel düzeyde oldukça benze yen başka bir söylem de 19, yüzyılın orta larından itibaren Avrupa’da şekillenmeye başladı, Marksist ve sosyalist düşünceye taban tabana zıt olmasına rağmen, 'horporatist' olarak nitelenen bu akımın adı de ğişik ülke ve zamanlarda ‘Hıristiyan sos yalizm i’ ve ‘devlet sosyalizmi’ olarak anıl mış ve 20. yüzyılın ilk çeyreğinde ‘milli yetçi sosyalizm’ olarak zirve noktasına ulaşmıştır (Mises, 1981). Bu, kapitalizm ve sosyalizm dışında bir 'üçüncü yol’ projesiydi. Ekonom ik düzlemde kapitalizme ve kapitalizmin getirdiği tüm ilişkiler ağına, siyasal ve toplumsal düzlemde de özgür leşmeye ve bireyselleşmeye temelden kar şı olan korporaıizm aslında dinî ideoloji nin, egemen olduğu ve gerekçeleyerek desteklediği Ortaçağ toplumsal düzeninin yeni -yani, kapitalist- koşullar altında ih yası projesi olarak okunabilir. Gerek eko nomide ve siyasette, gerekse de toplumsal ilişkilerde bireyleri kontrol altına almayı ve insanların bireysel leş melerin in önüne geçmek amacıyla onları yaşadıkları cema atlerde zorunlu olarak katılmaları gere ken kurumlar içinde tutmayı hedefleyen bir toplum projesi olarak korporatizm 19. yüzyılın son çeyreğinde Kıta Avrupasında ciddi bir biçimde tartışılır oldu (Coker, 1910). Özellikle Almanya ve Fransa’daki akademik çevrelerde itibar gören bu radi kal muhafazakâr görüş Almanya gibi Bismarck yönetimi altında merkezileşen bir ülkede neredeyse devlet politikası olarak uygulamaya konuldu.1 Fransa’da ise, korporatizmin daha yumuşak bir şekli olan ‘dayanışmacılık’ (solidarizm) bu ülkenin ‘resmî’ politikası olarak Birinci Dünya Sa vaşı öncesi dönemde uygulandı.2 ‘Eski Düzen’in ihyası projesinde, lonca ların ekonomik açıdan güçlendirilmesi ve
L
İ
Z
M
bunlara siyasî sistemde ağırlıklı roller verme arayışları, önemli yer tutmaktaydı. Kapitalist toplum öncesinin kurumu olan lo n calar durağan bir ekon om in in ve kontrollü bir üretimin en önemli unsuru nu oluşturmaktaydı, Ustalık-çıraklık iliş kilerinin ve hiyerarşisinin egemen oldu ğu, istihdamı, üretimi, işçilik ücretlerini ve satış fiyatlarını denetim altında tutan bir kurum olan lonca sistemi kapitalist üretim metotlarına ters bir mantıkla çalış maktaydı. Serbest piyasa koşullarına ta ban tabana zıt olan bu sistem 18. yüzyıl da kapitalist ilişkilerin gelişmesi ile bir kenara itilmiş, ekonomik ve toplumsal iş levlerini yitirm iş, yavaş yavaş ortadan kalkmakta olan bir sistemdi. Loncaların yeniden ihyası projesinin alternatif bir ekonomik model arayışında nasıl bir yere oturduğunu anlamak için, kapitalist ilişkilerin 19. yüzyıl başından itibaren hızlı bir şekilde gelişmesi ve top lumsal yapının her alanına nüfuz etmesi ile gerçekleşen dönüşümden rahatsızlık duyanların tepkisini çözümlemek gere kir. Bu tepkinin muhafazakâr kanadında yer alanlar kapitalizmin, ‘Eski Düzen’de varolduğu iddia edilen kendi içinde çeliş kisiz ve sorunsuz sağlam toplumsal yapı yı çökerttiğinden şikayet etmeye başladı lar. Kapitalizm insanları bireyselleştiriyor ve kişilerin birbirlerine karşı olan sorum luluklarını yalnızca bireyler arasında ak dedilen basit bir kontrata indirgiyordu. Yalnızca yeni bir ekonomik ilişkiler ağı olarak bakıldığında, kapitalizm, artık in sanları birbirlerine bağlayan tek bağ ola rak parayı bırakmış görünüyordu. 19. yüzyılın en önemli karşı devrimci ku ramcılarından biri olan Le Play’in sürekli dile getirdiği gibi, artık yeni düzendeki fabrika patronu, serbest pazar ilişkileri içinde, ‘Eski Düzen’in ekonomik bakım dan baskın olan aristokrat sınıfı gibi ken disine bağlı insanlara istediği şekilde hükmedemiyor, onların hayatlarını sü rekli denetim altında tutamıyordu. Onla
TÜRKİYE'DE
KORPORATİST
DÜŞÜMCE
VE
KORPORATİZM
UYGULAMALARI
rı himaye edecek ekonomi dışı ilişkiler agı da yok olmuştu. Bu durumda, baskın sınıfın ezilen sınıf üzerindeki etkisi artık eskisi kadar güçlü olamıyordu (Elwitt, 1974; Ehvitt, 1986). Muhafazakârların iddiasına göre, kapi talist sistemle birlikte ortaya çıkan birey selleşme olgusu yüzünden artık hiç kimse başkasına karşı sorumlu olmadığından herkes kendi çıkarını önplanda tutuyor, kendi çıkarı doğrultusunda eskiden ol madığı kadar hareketli bir yaşantıya sahip oluyordu. Feodal yükümlülüklerin tasfiye olup veya gevşeyip insanların özgürleş mesiyle, kırsal ekonomide geçimlerini sağlayamayanlar bu hayatı terk ederek fabrikaların bulunduğu yerlere göç edi yorlardı. Ucuz işgücüyle beslenen bu fab rikalar gün geçtikçe sayıca artıyor, ölçek leri büyüyor ve ‘işçi sınıfı’ olarak adlandı rılan yeni bir sınıf ortaya çıkıyordu, 19. yüzyıl boyunca ‘Toplumsal Sorun’ olarak nitelenecek olan, bu kitlesel işçi sınıfının doğuşu, muhafazakârların önemli bir te dirginlik kaynağıydı. Çünkü, köylü sını fından farklı olarak, bu yeni sınıf patron ları tarafından kolayca denetlenemiyordu; onları patronlarına bağlayan tek bağ iş kontratıydı. Kap i tali s deşmeyle birlikte ortaya çıkan
yorsa, hiç olmazsa denetlenmesi ve gelişi minin önüne set çekilmesi gerekiyordu. Kapitalist toplumdaki bireyselleşme ve bireyler arasındaki gelir dengesinin aşın bozulması, muhafazakârların bakış açı sından, toplumsal yapıyı ciddî bir biçim de bozmaktaydı, ‘Eski Düzen’deki top lumsal yapı cemaat şeklinde örgütlenmiş ti. Bu da, insanların bireyseli eş mesi ne fır sat tanınmadığı, toplumun çok daha sıkı bir şekilde denetim altında tutulabildigi, toplumun değişik sınıflan arasındaki iliş kilerin ekonomik ilişkiler dışındaki alan ları da tanzim ettiği bir toplumsal düzen demekti. Geleneksel otoriter ilişkilerin süregittiği bu toplumsal yapıda sosyal ha reketlilik çok kısıtlı boyutlarda olmakta ve muhafazakârların önemle üzerinde durdukları kavramlardan biri olan istikra ra halel gelmemekte idi. Sınıflar arasında ki hiyerarşik yapının bozulmaması anla mına gelen bu istikrar ortamında alt sınıf ların üst sınıflara duyacakları saygı da ze delenmiyor, toplumdaki din kuramları nın belirlediği ahlâk kuralları sorgulan mıyordu. 19. yüzyıl boyunca tutucu sos yologların hemen hemen tüm zamanını işgal eden en önemli konu cemaat-toplum -yani, gem einschaft-geselhchaft- ayrı mıydı ve hemen hemen bütün sosyolog
bir diğer sorun da mülklü
lar, toplum içindeki düzenin muhafazası için cemaat yapısının tercih edilmesi üze rinde ısrarla duruyorlardı. Kapitalist top lumsal yapı öncesinin lonca ve benzeri örgütlenmelerinin ayakta tutulması, böy le bir cemaat yapısı için gerekliydi. Cemaat yapısı, kendi içinde mütecanis grupların varlığı ile mümkün olacağından modern toplumun ‘kozmopolit’ olarak adlandırılabilecek karmaşık yapısı da korporatist düşünceye sahip olanlar tara fından şiddetle eleştirilmekteydi. 19. yüz yıl ve sonrasında Avrupa’da, 20. yüzyılda Türkiye’de görülecek olan azınlık karşıtı tutumlar ve özellikle Yahudi düşmanlığı nın temelinde cemaat yapısının bozulma sı endişesi yatmaktaydı. Özellikle kapita-
ile mülksiiz sı nıflar arasındaki gelir uçurumunun çok hızlı bir şekilde derinleşmeye başlamasıydı. Bu sorun, yüzeysel açıdan bakıldığın da sosyalist söyleme benzeyen bir söy lemle, aşırı muhafazakârlar tarafından iş lenmekteydi, Fransa’da, ileride faşizmin fikir babalarından biri olarak anılacak olan Proudhoıı, 19, yüzyıl ortasında mülklü sınıfı, haksız kazanç sağladığı ge rekçesiyle, hırsız çetesi olarak niteleyecekli,3 Aşırı muhafazakâr radikaller açı sından, kapitalizmin, toplum içindeki ge lir d ağılım ını bozduğu ve toplum un mülklü ve mülksüz sınıfları arasındaki uçurumu derinleştirdiği için lanetlenmesi ve terk edilmesi, tamamen yok edilemi-
255
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Türkiye Cumhuriyetinin 10. Yılı, büyük bir m illi gurur tezahüratıyla kutlanırken, Cumhuriyet’in teknik ilerlem ede attığı adım lar özellikle Öne çıkm ıştır Çağın "m akine” w sanayi tutkunluğu, Türkiye'de d e popüler modernleşme algısına m Kemalist modernizme damgasını vurmaktadır, Ahmet Ağaoğtu'nun 1935'teki bir yazısındaki ifadesiyle “Türk alışverişe, hesaba, kitaba yaram az” deyişinin boşa çıkarılm ası, Türk ınkılâbt’mn esastı övünçleri arasında y er almıştır.
list gelişmenin nedenleri ve Yahudi düş manlığı konusunda akademik çalışmalar yapan ve hayatının son yıllarında Hitler rejimine destek veren W emer Sombart son derece önemli bir devlet sosyalisti akademisyen olarak Yahudi düşmanlığım son derece ‘bilimsel’ bir yöntemle savun maktaydı (Krause, 1962). Ona göre, para işlerinde son derece başarılı olan Yahudi ler toplum ların k apitalistleşm esind e önemli rol oynamışlardı. İçinde yaşadık ları toplumların esas parçası olmayan bu azınlık, toplumların kapitalistleşmesini
hızlandırdığı ve cemaat yapısını çökertip yerine modern toplumun oluşmasını sağ ladığı İçin su çlan m alıyd ı (So m b art, 1962). Zaten ‘cemaatin-dışı’ olan bu azın lığın korporatist bir düzende yeri yoktu. Cemaat yapısının egemen olduğu bir toplumsal düzende sınıf çelişkilerinin ve dolayısıyla sınıf çatışmasının yeri yoktu. Kapitalistleşmenin yol açtığı sınıf çelişki leri de, yine kapitalizmin dizginlenmesiy le ve denetim altına alınmasıyla, istikran bozmayacak düzeyde tutulmalıydı. Aşırı muhafazakâr ve korporatist düşünceyi sa-
TÜRKİYE'DE
KORPORATIST
DÜŞÜMCE
vunanlann iddia ettiği üzere, kapitalist ekonomi ve liberal toplumla birlikte olu şan liberal demokratik siyasal yapı ko runması arzulanan cemaatçi yapıyı boz makta ve toplumun kendi içinde çıkar ça tışmalarıyla bölünmesini körüklemektey di. Dolayısıyla, liberal bir toplumsal olu şumun siyasal kurumu olan parlamenter yapı ile çok partili sistem korporatistler tarafından şiddetle eleştirilmekteydi.4 Bu eleştiri 19. yüzyılın sonlarına doğru özel likle Almanya, Avusturya ve Fransa’da ol dukça taraftar buldu.5 Akademik düzeyde parlamenter düzene en kapsamlı korporatist eleştiriyi getiren Leon Duguit çok partili sistemin iyi bir temsil mekanizma sı olmadığım ve vatandaşların her meslek dalında kurulacak olan korporasyonlardan seçilmiş temsilcilerin oluşturacağı bir meclis aracılığıyla temsil edilmesinin da ha hakkaniyetli olacağını savundu.6 Ana yasa hukuku profesörü Duguît’nin yaptığı bu çağrı, 1922 sonrası faşist düzene ge çen Balya’da yankı buldu ve fikir babalı ğını yaptığı bu yeni anayasal yapı kendine İtalya’da kısmen de olsa yer edindi.7 TÜRKİYE'DE KORPOKATfZM İLHAMI Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye politikasında aktif rol alanlar arasında, Fransa, Almanya ve Isviçre gibi ülkelerde eğitim almış olanların, korporatizmden çok fazla etkilenmiş olduklarım söylemek hiç de abartılı olmayacaktır. Bunda ‘Batı düşmanlığı’ olarak adlandırabileceğimiz olgunun payının da son derece yüksek olduğunu vurgulamamız gerekiyor. Ay dınlanma Çağı düşünce sistemim sorgu layan Avrupalı bir entelektüel çevre 19. yüzyılın sonlarına doğru Batılı yaşam tar zı aleyhinde yoğun bir eleştiri kampanya sı başlatmıştı.® Aydınlanma Çagı’nm te mel değerlerini sorgulayarak reddeden bu entelektüel ve yarı entelektüel çevre azge lişmiş ülkelerde oldukça ciddiye alındı. Bireyselleşme ve özgürleşmenin getirdiği
VE
KORPORATİZM
UYGULAMALARI
‘ahlâkî çöküntü’den kapitalist dünya eko nomisinin gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler de ortaya çıkarmış olduğu yeni sorunlara kadar uzanan son derece geniş bir yelpa zede yürütülen bu eleştiri özellikle azge lişmiş ülkelerde ‘emperyalizme karşı çı kış' gibi algılanan ama aslında Batı’da üre tilmiş bir Batı düşmanlığından hiç de farklı olmayan bir radikal muhafazakâr konumu pekiştiriyordu. Türkiye’de kapitalist ekonomik ilişkile rin yasal bir güvenceye kavuştuğu ve des teklendiği, siyasal hayatın ise liberal de mokratik bir yapıyla yürütülmeye çalışıl dığı 1908 Devrimi sonrası günlerde birey sel hak ve özgürlüklerin o zamana kadar görülmediği şekilde genişlemesi doğal olarak kapitalist ekonomik düzen ve libe ral toplumsal oluşum aleyhindeki fikirle rin daha keskin bir biçimde tartışılmasına neden oldu.9 Çapı ve etkisinin sınırlı kal ması nedeniyle sosyalist eleştiriyi bir ke nara bırakacak olursak, Türkiye’de 1908 Devrimi sonrası yeni düzen aleyhindeki söylemin radikal muhafazakâr ideolojide odaklandığını söylemek yanlış olmaz. Za man zaman mutlakıyetçi rejimi yeniden ihya etme çabasında olan klâsik muhafa zakârlarla da ittifak yapan bu görüş özel likle Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı ile birlikte söylemine açıktan açığa Batı düşmanlığını da kattı. Şiirleriyle Av rupa’daki Hıristiyan sosyalizminin İslâmî referanslara dayanan bir benzerini gelişti ren Mehmet Akif Ersoy’un ‘tek dişi kal mış canavar’ olarak nitelediği Batı, Türki ye’de de yeni kapitalist düzenden hoşnut olmayanların rahatça hücum edecekleri bir hedef haline geldi. Toplumsal dönüşümün temelinde eko nomideki dönüşümün yattığı görüşünün yaygınlaşması ile, ekonom ik yapının kontrol altına alınması yönündeki çaba lar önplana çıktı. Burada ilginç olan nok ta Türkiye’de ortaya atılan bu fikirlerde ç 'k da tutarlı bir yaklaşımın bulunmamasıydı. 19. yüzyıl sonunda Avrupa’da
257
K
258
E
M
A
gelişen korporatisl düşüncenin temel çı kış noktasını kapitalist ilişkilerin yaygın laşması nedeniyle bozulmuş olan ‘Eski Düzen’in yeniden kurulması fikri oluştu rurken, sorun Türkiye’de tartışıldığında bu eksen zaten varolmadığı iddia edilen kapitalist ilişkilerin ülkede yeşermesinin önüne geçmek eksenine kaydı. ‘Anakro nik’ denebilecek kir şekilde, Türkiye’nin gen kalmışlığının nedeni olarak Türkiye ekonomisinin 19, yüzyıl başında gele neksel ekonomik yapılarını terk etmesi gösterilmekteydi, 1920’li yılların başında gerek iktidar bloğu içinde yer alan, gerekse iktidara dışarıdan entelektüel des tek sağlayan çevrenin üzerinde önemle durduğu konu Türkiye’nin uzun vadeli ekonomik sorunlarının kaynağında Tan zim at döneminde yapılan reformların yattığı iddiasıydı. Cumhuriyet’in kurul ması aşamasında iktisat vekilliği yapan Mahmut Esat Bozkurt 20. yüzyılda Tür kiye’nin ekonomisindeki aksaklıkların ve sorunların kaynağında 19. yüzyıl başında lonca sisteminden vazgeçilmiş olmasının yattığını iddia etmekteydi. Loncaların kaldırılmasıyla ekonominin üzerindeki denetimin zayıfladığını, üreticilerin ser best piyasa koşullarına terk edilmesiyle ekonominin kötüye gittiğini iddia eden Bozkurt için yapılması gereken, loncala rın ihya edilerek hem ekonomik hem de toplumsal yapı üzerindeki denetimleri nin artırılması idi. Gerek Mahmut Esat Bozkurt gerekse 1920’li yıllarda yayımla dığı Meslek ve H alk Gözetesi ile Muhiddin Birgen 20. yüzyılda Türkiye’nin Batı’ya karşı vereceği ekonom ik savaşta mücadelenin korporatisl metotla yürü tülmesi gerektiğine kamuoyunu ikna et meye çalışmışlardır. k o r p o r a t if d ü z e n ta sarila ri
Avrupa’daki düşünsel etkisine yukarıda değinilen Duguit’nin Türkiye’deki anaya sal gelişmeleri etkilemek bakımından Ital-
L
İ
Z
M
ya’dakine benzer özel bir yeri vardır. Tür kiye’de ‘meslekî temsil’ olarak çevri len/bilinen korporatisl siyasal yapılanmayı ilkin Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru İttihat ve Terakki Fırkası içindeki bir grup savunmuştur. Korporatif meclis düzeni hakkındaki bu görüşler ilk defa olarak Ali Ihsan (Iloglu) tarafından ortaya atıldığın da İttihat ve Terakki Fırkası yöneticileri tarafından değerlendirmeye değer bulun madı ve Iloglu parti yönetimince dışlandı, Iloğlu'nun teklifine göre, ekonomik ve si yasal yapı korporasyonlar esasına dayanı larak yeniden örgütlenecekti.10 Batı’daki radikal muhafazakâr korporatisl düşünce den ithal edilen bu görüşe göre, toplu mun sın ıf çatışması ile bölünm esinin önüne geçmek amacıyla çıkarların çok partili bir sistemde olduğu gibi serbestçe temsil edildiği ve kamuoyu önünde çatış maya girdiği bir düzen reddedilmeliydi. Yapılması gereken, işkollarmı kendi için de ayrı ayrı örgütlemek, aynı iş dalında çalışan işçi ve işverenleri tek bir çan altın da toplayarak ortak olduğu iddia edilen meslekî çıkarlarını bir uzlaşma ortamı içinde korumaktı. Liberal ve sosyalist dü şüncede varlığı doğal kabul edilen çıkar çatışmasını temelden reddeden bu görüşe göre, uzlaşma ve dayanışma önplana alın malı, bireysel ve sınıfsal çıkarların redde dildiği bu korporatif düzende çok partili hayata gereksinim duyulmayan bir siyasal ortam yaratılmalıydı. Birinci Dünya Savaşı sonlarına doğru ortaya atılan ve sosyolojik boyutu da yi ne aynı dönemde Ziya Gökalp ve sonra dan C um huriyet Halk Partisi içinde önemli bir rol üstlenecek olan Necmeddin Sadık (sonra: Sadak) tarafından tartı şılan meslekî temsil projesi, 1920 yılında M eclis Ankara’da açıldığında yeniden gündeme getirildi. Bu sefer Kemalistler tarafından 1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanu nu tasarısı tartışılırken gündeme getiri len proje, tam teşekküllü bir korporatif yapıya dayanan bir anayasal düzen ku-
TÜRKİYE'DE
KORPORATİST
DÜŞÜNCE
rulmasım hedeflemekteydi, Mahmut Esat Bozkurt, iktidar bloğunun resmî yayın organı Hafehniyet-i Milliye gazetesinde yazdığı seri makalelerde, konunun eko nomik boyutu ile siyasal boyutu arasın daki ilişkileri ön plana çıkarıyor, bu ba kımdan loncaların ihyası gereği üzerinde duruyordu. Korporatist bir toplum tasav vurunun temelinde yatan fikir, toplumun yönetiminin serbest iradelerin ‘kaotik’ et kisine terk edilmemesi, zorunlu ya da ‘doğal’ üyeliğe dayanan birtakım örgütler aracılığıyla yürütülmesi gerektiğidir. Boz kurt vd.’lerinin anayasal modeli çerçeve sinde de, yeni tasarlanan siyasal yapının temel taşını korporatist bir meclis oluş turacaktı. Bu meclisteki siyasal temsil, partiler aracılığıyla değil ülke genelinde ki işkollarmı temsil eden loncalar aracılı ğıyla yürütülecekti. Dolayısıyla, kapita list ekonomik düzen öncesinin kurumu olan loncaların yeniden canlandırılması yalnızca ekonomik ve toplumsal açıdan değil, siyasal açıdan da son derece önem li görülmekteydi. Varolan meclisin yeri ne, tıpkı 1922 sonrası İtalya’da ve 1926 sonrası Portekiz’de kısmen gerçekleşece ği üzere, loncalar ve korporasyonlar şek linde yeni baştan örgütlenecek olan eko nomik düzene paralel bir yeni meclis ku rulmalıydı. Bu yeni yapıda değişik çıkar lar etrafında örgütlenmiş siyasal partilere ve bu partilerin girip yarışacağı seçimlere gerek kalmıyordu. Ya hiçbir partinin ol madığı ya da tek partili olduğu bir sistem tasavvur edilmekteydi. Ancak Kemalist yönetimin içinden Mahmut Esat Bozkurt ve Kemalistlere yakınlığıyla tanınan Muhiddin Birgen’in korporatizm lehine ıs rarlı propagandasına rağmen, gerek Mec lis içinde gerekse kamuoyunda büyük tepki gören tasarı sonunda reddedildi ve 192l ’de yasalaşan Teşkilât-ı Esasiye Ka nunu klasik prensipler üzerine inşa edil miş bir anayasa özelliğini korudu (Demi re!, 1994; Özbudun, 1992). Korporatizm lehine görüşler her ne ka
VE
K ORPORATI T M UYGULAMALARI
dar Meclis içinde ’e kamuoyunda redde dilse de, iktidarın mesleki temsil meka nizmasının oluşturulması ya da korporatif sistemin kurulması yönündeki çabalarını azaltmadı. Büyük tartışmalara yol açan bu çabalar esnasında, Ankara’da çıkarmaya başladığı Tan gazetesindeki muhalefeti ile yönetimi son derece rahatsız eden ve so nuçta siyasî bir cinayete kurban giden Ali Şükrü Bey, korporatif sistem aleyhinde en keskin ve kapsamlı eleştirileri dile getir miştir (Demirel, 1996), Korporatif projenin Meclis içinde ve kamuoyunda en fazla tepki toplayan iki noktasından birincisi, meclis yapısının radikal bir şekilde değiştirilmek istenmesi ve siyasal ağırlıklı bir meclis yapısından ekonomik ağırlıklı bir meclis sistemine geçilmesi çabasıydı. Bunun ilk sinyalleri anayasayı korporatif yönde değiştirmeye siyasal gücü yetmeyen yönetimin bu pro jeyi bir ‘kongre’ şeklinde gerçekleştirme çabası oldu. Tarihe ‘İzmir İktisat Kongre si’ olarak geçen kongre aslında her yıl toplanması planlanan bir İktisadî mecli sin ilkini oluşturacaktı.ü İzmir İktisat Kongresinde iktisat vekili Mahmut Esat Bozkurt’un yaptığı konuş ma korporatist bir düzende gerçekleştiri lecek ekonomik yapı hakkında bilgi ve rirken uygulanacak ekonomik program hakkında da önemli ipuçları sunmaktay dı. Bozkurt konuşmasında şöyle demek teydi; “Yeni Türkiye iktisadiyatı mevcut iktisat sistem ve siyasetlerinin hiçbirinin aynı olamaz. ... Ne ‘Bırakınız geçsinler, bırakınız yapsınlar,” mektebinden, ne de sosyalist, komünist, etatisl veya himaye mekteplerinden değiliz. ... Yeni bir iktisat mektebimiz vardır. Buna ben ‘Yeni Türki ye İktisat M ektebi’ diyorum. Yukarıda zikrettiğim mekteplerden hiçbirine men sup olmamakla beraber memleketimizin ihtiyacına göre bunlardan istifade etmeyi de ihmal eylemeyeceğiz. Yeni Türkiye muhtelit bir iktisat sistemi takip etmeli dir. İktisadî teşebbüs kısmen devlet ve
259
K
260
E
M
A
kısmen teşebbüs-ü şahsî tarafından de ruhte edilmelidir" (Boratav, 1974; Okçun, 1971). Bu program İzmir’deki kongrede pek itibar görmeyen bir belge olarak kal dı ve kongreye davetli işveren gruplan temsilcileri sonuç olarak liberal politika ların benimsenmesi yönünde oy kullandı. Korporatist projenin bu kongrede redde dilmesi, bu kongrenin sonraki yıllarda da düzenli bir şekilde toplanması fikrini fi ilen ortadan kaldırmış oldu. ikinci ve en az birincisi kadar önemli olan bir diğer itiraz noktası, 1923 yılında yapılacak seçimlerle ilgiliydi. Bu seçimlerde iktidardaki grubun dışında bir başka partinin seçimlere katılması istenmiyor du, Bu istek yine korporatist düzen tartış ması içinde gerekçelendiriliyordu. Korpo ratist siyasal yapıda siyasal parti olgusuna zaten şüpheyle bakılıyordu, hele birden fazla partiye kesinlikle yer yoklu, Türki ye’de Tek Parti yönetimini meşrulaştır mak için geliştirilen söylem Batı’dakiyle kuramsal açıdan aynı temellere dayanma sına rağmen gelişmiş Batı ile azgelişmiş Türkiye arasındaki farklılıktan ötürü Batı’daki söylemden farklılaşır. Korporatist düşünce açısından Batı’daki sorun, kapi talizmin gelişmesi ve çok partili hayatın yerleşmesi sonucu toplumu böldüğü id dia edilen siyasal çıkar kavgasına son ver mekti, Bu konuda Türkiye’deki korporatistlerin, özellikle de 1923 yılı başında ka rarlı bir şekilde tek parti üzerinde ısrar eden Ziya Gökalp’in savları Batı’dakinden farklıydı, Türkiye kapitalizm yolunda faz la mesafe kaydetmemiş bir ülke olması nedeniyle, toplum henüz Batı toplumu gi bi çıkarları birbiriyle çatışan sınıflara bö lünmemişti, Partilerin meşruiyet nedeni toplumdaki farklı sınıflara dayanmak ol duğuna göre, toplumsal yapısı sınıflara bölünmemiş olan Türkiye’de farklı parti lere de doğal olarak yer yoktu, Gökalp, böyle bir toplum yapısında tek bir parti nin tüm vatandaşların ihtiyacım karşıla yacağım düşünüyordu (Parla, 1993).
L
İ
Z
M
TEK P.4KT1 DÖNEMİNDE KORPORATİZM Korporatist düşüncenin I9 3 0 ’lu yıllarda en ateşli savunucu ve kuramcılarından biri olan Romen politikacı Mihail Manoilescu, tek parti kurumunun korporatist bir ekonomik düzenin üstyapısını oluştu ran en önemli siyasal parçası olduğunu iddia ediyordu, Manoilescu'ya göre, nasıl ki 19. yüzyılda egemen olan ekonomik düzen liberal kapitalizm ve bu düzenle uyumlu siyasal üstyapı kurumu parla menter çok partili sistemse, 20. yüzyılda da egemen olan ekonomik düzen korporatizm, siyasal yapı da tek partili bir dü zen olacaktı. 1934 yılında yayımladığı ve Le Sieclc du C orporalism e adını verdiği ki tapta konunun ekonomik boyutunu irde leyen Manoilescu, 1936 yılında yayımla dığı Le Parti Unitjue kitabı ile de içinde Türkiye’deki Cumhuriyet Halk Parıisi’nin de bulunduğu diğer tek partili korporatist rejimleri ele alıyor ve korporatist düzenin doğal parçası olarak gördüğü tek parti re jimini parlak sıfatlarla övüyordu (Mano ilescu, 1934; Manoilescu, 1936; Mano ilescu, 1941). Türkiye'de 1923’ten başlayarak 1946 yılına kadar sürecek olan Tek Parti döne minde, 1923’te Ziya Gökalp’in ileri sürdü ğü fikirlere benzer birçok fikir Tek Parti iktidarına meşruiyet sağlamak için tekrar landı, Bunlardan belki de ideolojik olarak en etkili olanı, Türkiye’de üniversite sis teminin yeni baştan düzenlenerek korpo ratist düzenin gereklerine uydurulduğu 1933 yılından sonra her üniversite öğren cisinin almak zorunda olduğu ‘inkılâp Tarihi’ ya da 'Devrim Tarihi’ derslerinde okutulan metindi. Metnin yazan, adı Tek Parti dönemiyle özdeşleşmiş olan Recep Peker’di. Peker’in 1935 yılında basılan Jnkilâb D ersleri N otları adlı kitabı korporatizmin en açık ve net savunmasını yap makla kalmıyor, hem sosyalist ve komü nist rejimlere, hem de ağırlıklı olarak ka pitalist ekonomik düzene ve liberal de-
TÜRKİYE'DE
KORPORATİST
DÜŞÜNCE
mokratik rejimlere son derece sen saldırı larda bulunuyordu. Peker’e göre, çok par tili rejim ülkeleri bunalımlara sürükle yen, devlet yapısını zayıflatan ve genel olarak istikrarsızlığa yol açan bir sistem di. ‘Millî birlik ve beraberlik’ ile ‘millî egemenlik’ kavramları etrafında kurgula dığı tartışma ile Tek Parti rejimi arasında sıkı ilişkiler kuran Peker toplum içinde ortaya çıkabilecek çoksesliliği devlet açı sından en büyük tehlike olarak görüyor du (Peker, 1935). Kitabın yazıldığı yddan yarım yüzyıl sonra bile Peker’in kullandı ğı kavramlar çerçevesinde hemen hemen aynı tartışmaların bugün de liberal de mokratik rejim aleyhtarları tarafından di11end irildiği dikkate alınırsa korporatist düşüncenin Türkiye’deki baskın siyasal söylemdeki yeri daha kolay anlaşılabilir. Korporatist siyasal yapılar ne Türki ye’de, ne de bu politikaların Türkiye'den daha uzun süre egemen olduğu Portekiz ve İspanya gibi ülkelerde tam olarak uy gulama alanına konulmuştur (Baudin, 1942). Meslek! temsil esasına dayanan bir ‘ekonomik meclis’ fikrî her ne kadar kuramsal düzeyde tartışıldı ise de bu fi kir Mussolini’nin yönetimi altındaki İtal ya'da bile tam olarak uygulama alanına yansımadı.12 Buna karşılık, Türkiye’de meslekî temsil esasına dayanan bir mec lis fikrinin 1920 ile 1923 arasında tartışı lıp reddedilmesi, bu fikrin terk edilmesi anlamına gelmedi. 1923 yılından başla yarak Kemalist yönetim yanlısı basında, özellikle de Türkiye'de korporatist eko nomik politikaların ateşli bir savunucusu olan Muhiddin Birgen’in çıkardığı Meslek ve Halk Gatetesi’nde, korporatif ekono mik meclis fikri çok ısrarlı bir şekilde sa vunuldu. Bu fikre destek olarak da Birin ci Dünya Savaşı’ndan sonra liberal de mokratik siyasal yapılara alternatif olarak birçok ülkede kurulması tartışılan ve ba zılarında kurulan ekonomik meclisler gösterilmekteydi.13 Türkiye’de iktidarın bu konudaki ıs
VE
KORPORATIZM
UYGULAMALARI
rarlı çabaları, 25 Haziran 1927’de Âli İk tisat Meclisi Kanunu’nu Meclis ten geçi rilmesiyle sonuç verdi. Yasaya göre, yirmi dört üyesi olan Âli İktisat M eclisi’nin fahrî başkanı başbakandı. Altı ayda bir on beş gün için toplanması planlanan meclisin yirmi dört üyesinden biri silahlı kuvvetler mensubu, on biri iktisat erba bı, onikisi de sonradan hazırlanacak bir talimatnameye göre iktisatla ilgili çeşitli devlet kurumlarından seçilecek uzman lar olacaktı, Âli İktisat Meclisi’nin top lantı gündemlerini ve programlarım baş bakanlık tespit edecekti. Yasayla kendine verilen görevleri, hükümetçe hazırlanacak iktisadi kanun ve nizamname tasarı ları hakkında mütalâa vermek, iktisadi mevzuatta gerekli görülen değişiklikleri gerekçeli teklifler halinde hükümete sun mak, İktisadî ihtiyaçlarım ız hakkında araştırmalar yapmak ve çeşitli iktisat akım larını inceleyerek bunların Türk ekonomisi ile ilgilerini ve Türkiye’ye etki derecelerini araştırmak olacaktı.111 Bu iktisat meclisi pek bir varlık göste remedi. Özellikle İstanbul’daki iş çevrele rinin hiç de olumlu değerlendirmediği bu proje Âli İktisat Meclisi’nin özel kesim den gelen üyeleri tarafından baltalandı ve ilk toplantısını ancak 1928 yılında yapa bilen Âli İktisat Meclisi 1935 yılında orta dan kaldırılmak zorunda kaldı. Ancak, Ali iktisat M eclisi’nin lağvedilmesi de, korporatist projenin terk edildiği anla mında alınmamalıdır. Âli iktisat Mecli si’nin kurulma amacı Türkiye ekonomisi ni sıkı bir siyasal denetim altına almaktı. Sanayi alanında bu denetim 1933 yılında kurulan Sümerbank aracılığıyla sağlandı. Sümerbank’ın başına Ali iktisat M ecli si’nin başkanlığını yapan Nurullah Esat Sümer getirildi. Nurullah Esat Sümer korporatizme yürekten inanmış bir ikti satçıydı. Savaşın bitimine yaklaşıldığı ve Almanya’nın sonunun artık herkes tara fından görüldüğü 1945 yılı başlarında ya yımladığı Muasır İktisat Nizamı adlı kita-
26
K
E
M
A
L
bında Almanya örneği üzerinden giderek korporatist ekonomik politikaların çağ daş dünyada uygulanan en iyi ve doğru politikalar olduğunu savunabiliyor ve li beral ekonomik politikaların çöktüğünü iddia edebiliyordu (Sümer, 1945). DEVLETÇİLİK Mİ, KORPORAT12M MI?
262
Türkiye’deki korporatist düzen tasavvu runda üzerinde en çok durulması gerekli noktalan ekonomik politikalar teşkil et mektedir. Korporatist yönelimler doğrul tusunda siyasal ve sosyal yapıda gerçekleşmesi arzulanan değişikliklerin hepsi aslında ekonomik alanda yapılan veya ya pılması planlanan değişikliklerle birlikte anlam ifade eden ve bir bütünün parçası nı oluşturan şeylerdi. Türkiye ekonomik tarihi anlatılırken genel olarak ‘devletçi' düzenlemelerin 1930 yılından sonra ya pıldığı, bu yıla kadar liberal iktisat politi kaları uygulandığı iddia edilir (Boratav, 1974; Boratav, 1988; Kepenek ve Yentürk, 1996; Keyder, 1993; Kuruç, 1987; Tezel, 1994). Halbuki, dikkatli bakıldığında, he men 1924 yılından itibaren liberal iktisat politikalarından uzaklaşıldığı göze çar par.15 1927 yılında yasayla tüzel kişilik kazanan Âli İktisat Meclisi bu politikanın yalnızca bir cephesiydi. Ekonomiyi liberal prensiplerden uzak laştıran diğer ve daha önemli uygulama lar, Türkiye ekonomisinin tekeller aracılı ğıyla denetim altına alınması çabasında kendini gösterir. İlk olarak ‘Müskirat in hisarına Mütedair Kanun’ ile 1924 yılı başlarında içki üretimi tekel altına alın mıştır. Çıkartılan geçici yasayla devlet fabrikaları kuruluncaya kadar özel teşeb büsün devlet denetimi altında üretim yapmasına izin verildikten sonra, 1 Hazi ran 1925’ten itibaren içkide tekel resmen yürürlüğe girdi. 22 Mart 1926 tarihli ‘is pirto ve Meşrubat-ı Küuliye İnhisarı Hak kında Kanun’ ile de her türlü alkollü içki nin üretimi ve ithali devlet tekeline veril
İ
___________ Z____________ M
mekte ve bu lekelin kısmen veya tama men bir anonim şirkete devredilmesine hükümet yetkili kılınmaktaydı. Bu yasay la sert alkollü içkilerin dışında kalan şa rabın da üretim ve ihracı serbest olmakla beraber yurt içinde satışı devlet tekeline devredilmekteydi- 28 Mayıs 1927 tarihli ‘Alkol İnhisarının İdaresine Dair Tarihli Kanun’ ile de içki tekelinin bir anonim şirkete devrine imkân veren hüküm de kaldırılarak tekelin doğrudan devletçe idaresi zorunlu kılındı. Kibrit Üretimi ve satışı da yine 1924 yılında çıkarılan bir yasayla tekel altına alındı. 2 Haziran 1929 tarihli 'Kibrit ve Çakmak İnhisarına Mü teallik Kanun’ ile de kibrit ve çakmak taş larının üretimi, ithali ve satışı devlet teke line verildi ve çakmak taşı ve kibrit yap maya mahsus her çeşit makine, alet ve edevatın özel kişilerce ithali, üretimi, nakli, alım ve satımı yasaklandı. Yasa yü rürlüğe girdiği tarihte özel kişilere ait olan makine ve tesisler İnhisar ldaresi’nce satın alınmaya başlandı. Satmak isteme yen kişiler makine ve tesislerini bir ay içinde ihraç etmeye mecbur bırakılmak taydı (Wikander, 1979). Tekel altına alınan son derece önemli bir tarım sal Urun, tütündü. 26 Şubat 1925 tarihli ‘Tütün ldare-i Muvakkatesi ve Sigara Kağıdı inhisarı’ ile 1883 yılında kurulan ve halk arasında kısaca Tütün Rejisi olarak bilinen Müşterek-ül-Menfea Devlet-i Osmaniye Duban Rejisi 4 milyon lira ödenerek satın alındı. Bu yasayla da iç tüketime mahsus tütün alımı, işletilme si, tütün ve sigara üretimi ve satılması doğrudan doğruya devletçe gerçekleştiri lecekti (Boratav, 1974). 1930 yılında çı kan Tütün İnhisarı Kanunu, tütündeki tekeli pekiştirdi. Özel kişilere yalnızca ih racat amacıyla yaprak tütün ticareti yap mak hakkı veriliyordu, ancak bu amaçla yapılan ticaret de devletin kontrolü altın da tutulacaktı. Bu kanun Meclis’te görü şülürken muhalif milletvekilleri sorunu genel bir devlet müdahalesi-ticaret ser-
TÜRKİYE'DE
KORFORATIST
DÜŞÜNCE
bestisi sorunu olarak ortaya koymuşlar ve İnhisar Idaresi’nin rekabeti karşısında tüccarın tutunamayacagını ileri sürmüş lerdir. Hükümetin teklifini savunan mil letvekilleri ise fiyat dalgalanmalarından ve düşük fiyatlardan tütün tacirlerini so rumlu tutmuşlar ve devletin gerektiğinde güçlü bir alıcı olarak piyasaya girmesinin çiftçiye büyük yararlar getireceğini iddia etmişlerdir (Boratav, 1974). 1920’li yıllarda devlet tarımsal üretime dayalı bir başka sanayi dalını da tekel altı na aldı. Bu, uzun yıllar boyunca uygula nacak olan şeker tekeliydi. Türkiye'de ilk şeker fabrikaları 1920’li yıllarda özel giri şimciler tarafından Alpullu ve Uşak’ta ku rulmuştu. Ancak, 5 Nisan 1925 tarihinde ‘Şeker Fabrikalarına Bahşolunan İmtiyaz ve Muafiyet Hakkında Kanun’ ile, şeker fabrikaları kurmak ve işletmek için hükü met izni gerekli hale getirildi. Hükümet, şeker fabrikalarına özel bazı imtiyaz ve
Kadınların kamusal alandaki varlığım meşrulaştıran Kemalist devlet feminizmi, bu varoluşu, belirli görevleri (başta “iyi” annelik) vurgulayarak ve cinsiyetsiz bir kimliğe zorlayarak ataerkil bir kayıt altına almıştır.
VE
KORPORATİZM
UYGULAMALARI
muafiyetler bahşetmeye yetkili kılınmak taydı, Bu iki unsur, şeker endüstrisinde hem tekelci piyasa şartları, hem de hükü met kararnamelerine dayanan ölçüsüz teşvik ve ihsan dağıtma imkânları yarat maktaydı (Boratav, 1974), 25 Ocak 1926 tarihinde çıkarılan ‘Şeker inhisarı Hak kında Kanun’ ile şeker ithalatını tek elde toplamak için tekel kuruldu ve bu imti yaz îş Bankası’na verildi. Alpullu ve Uşak fabrikaları İş Bankası’na devredilerek bu bankanın Türkiye’deki tüm şeker fabrika larının sahibi olması sağlandı (Bayar, 1939: 174). Bu yasa hükümlerine göre, kurulmuş fabrikalarda üretilen şekeri sa tın almaya devlet mecbur tutulmaktaydı. Nihayet, 1935 yılında yapılan yeni bir dü zenlemeyle Türkiye Şeker Fabrikaları A Ş. kuruldu ve Sümerbank, İş ve Ziraat Bankaları eşit derecede hissedar olarak şeker tekelini işletmeye başladılar. Devletin, özel girişimcinin faaliyet ala nını daraltan ve bazı alanlardan bütünüy le el çektirten uygulamalarından bir diğe ri, 14 Nisan 1925 tarihli ‘Liman İşletme ler İnhisarına Dair Kanun’ ile liman tekeli kurulmasıydı, 1 Temmuz 1926 tarihinde yürürlüğe giren ve Türk karasularında yabancıların Türk limanları arasındaki deniz ulaştırmacılığı hakkını sona erdiren Kabotaj Kanunu, aynı zamanda özel te şebbüsü de bu haktan yoksun bırakarak deniz taşımacılığı hakkını tekel yetkisiyle birlikte Seyr-ü-Sefain ldaresi’ne verdi. Bu örnekler ve 22 Nisan 1925 tarihli 'Ticaret ve Sanayi Odaları Hakkında Ka nun’ ve 27 Eylül 1925 tarihli ‘Ticaret ve Sanayi Odaları Nizamnamesi’ ile Türki ye’deki bütün ticaret ve sanayi odalarının özerkliklerine son verilerek devlete bağlı birer kurum olarak çalıştırılmaya başlan ması, Türkiye’de genellikle ‘devletçilik’ olarak adlandırılan korporatist iktisat po litikalarının i9 3 0 ’lu yıllardan çok önce uygulamaya konulduğunun birer kanıtı dır. Kısaca, 1923 yılında Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte, daha Cumhuriyet ilan
263
K
E
M
A
edilmeden önce kamuoyuna bizzat ikti sat Vekili Mahmut Esat Bozkurt tarafın dan da açıklandığı üzere, liberal bir eko nomik düzenden Meclis içi ve dışı muha lefet kırılabildiği ölçüde uzaklaşılmıştır, 1929'daki Büyük Bunalım’dan sonra ise çok daha açık bir şekilde korporatist po litikalar gündeme gelecektir (Tekeli ve il kin, 1977), KORPORATİZM VE O IA RŞİK ÖZLEMLER
264
Korporatist düzen, serbest ticarete temel den itirazı olan bir düşünceydi. Bu bakımdan, liberal iktisat politikalarının dış ticareti ilgilendiren kısımları da korpora tist düşünce tarafından sürekli eleştiri al mıştır (Manoilescu, 1929), Oldukça du rağan bir ekonomik yapı öngören ve ka pitalist mantığın “doğal” olarak varsaydı ğı “sınırsız ihtiyaç" prensibini reddeden korporatizm, kapitalizm öncesi cemaat yapılarında olduğu farz edilen ekonomik yapıyı yeniden ihya etmenin bir şartı ola rak da ekonominin kendi kendine yeter olmasını, tüm ihtiyaçların yerel ekonomi tarafından karşılanmasını öngörmektey di, Bu, kısaca, otnrşilı bir ekonomik yapı demekti, Korporatist modele göre, bir ül kenin kendi sınırları içinde kendi tükete ceği bütün malları üretebilmesi ve bunun sonucu olarak da herhangi bir dış kayna ğa ihtiyaç duymaması, dışa bağımlı olma ması gerekmekteydi. Ancak çok gerekli görülen malların ithaline ve bunları kar şılayacak oranda bir ihracata müsaade edilmeliydi. 1929 yılında patlak veren Bü yük Bunalım, yalnızca Türkiye'de değil korporatist özlemlerin yeşerdiği bütün ülkelerde, bu özlemlerin gerçekleşmesi için sonuna kadar değerlendirilen bir fır sat olmuştur. Kapitalizm üretimin sürekli arttığı ve tüketimin teşvik gördüğü bir düzendi. Halbuki korporatizm yanlıları için, ideal olan, fazla ve gereksiz tüketimin önlen mesi idi. Kapitalizm öncesi bir dünyanın
L
İ
Z
M
tüketim aleyhindeki değer yargıları devle tin benimsediği bir politika olunca tüm korporatist ülkeler gibi Türkiye’de de tü ketimi ve üretimi sınırlayıcı kararlar ve bu kararları kamuoyuna benimsetmek için geliştirilen propaganda teknikleri uy gulamaya konuldu. ‘Tasarruf ve Yerli Mal lar Haftası’ olarak kutlanan günler, toplu ma tüketim alışkanlıklarının ve serbest ti caretin ülke çıkarları açısından mahzurla rının aşılanmasına vesile oldu. Kendi ya ğıyla kavrulan, kendi kendine yeten bir iktisat yaratma çabası ülke ekonomisinin işleyişini belirleyen öncellikler arasına girdi. İhracat ve ithalata getirilen yasak larla 1930'lu yıllarda daralan dış ticaret hacmi, ekonomik başarının simgesi ola rak sürekli vurgulanan bir gösterge oldu (Toprak, 1998), Türkiye açısından, kendi kendine yeten bir ülke olmanın yolu ‘üç beyazlar’ olarak adlandırılan ürünlerin ülke sınırları için de üretim ve tüketiminden geçiyordu. Ye terli buğday ve şekerin Türkiye'de üreti lip tüketilmesi, ihtiyaca yetecek kadar tekstil ürününün yine Türkiye’den karşı lanacak pamuk ile dokunması, resmen ‘devletçi’ olarak adlandırılan korporatist politikaların en önemli öncelikleri idi (Tekeli ve ilkin, 1977; Tekeli ve İlkin, 1982), Özellikle buğday üretimi ve tüke timi açısından bakıldığında, kendi kendi ne yeterli olma projesinin hemen hemen aynı gerekçelerle Musssolini Italyası’nda ve Salazar Portekizi’nde de uygulanmaya konulduğunu ve bu ülkelerde hedeflenen otarşik ekonominin önemli bir unsurunu oluşturduğunu belirtmek gerekiyor.16 Dünya çapındaki ekonomik bunalımın aşırı üretimden kaynaklandığı gibi bir sav ileri süren Şevket Süreyya Aydemir ve benzeri korporatizm yanlısı ekonomi bü rokratları açısından, Türkiye’nin de böyle bir tehlikeye maruz kalmaması için üreti mini en ince ayrıntılarına kadar planla ması gerekmekteydi. Bu planlama, tarım da nerede ne kadar ekim yapılıp hangi fi
yattan nerede pazarla nacağı konusundan başlayıp sanayide hangi sektörün ne ka dar üretim yapacağı, bunu hangi fiyattan kime, hangi koşullarda satacağına kadar alınacak tüm kararların merkezî devlet otoritesi tarafından belirlenmesi anlamına geliyordu (Jordan, 1939), 1930’lu yıllardan başlayarak tarımda Toprak Mahsulleri Ofisi, sanayide Sümerbank ve madencilik alanında da Etibank Türkiye’deki modern ekonominin tüm kurum ve kuruluşlarım denetim altında tutan yapılar olarak uzun yıllar varlıkları nı sürdürdüler (A cun, 1 9 4 7 ; Ö zbek, 1938; Paklar, 1961), Korporatist politika ların uygulama araçları olarak kurulan bu devlet kurumlan ülke çapında malların fiyatlarını ve satış miktarlarını serbest pi yasa mekanizması dışında geliştirdiler. 1930’lu ve 1940’h yıllar boyunca sanayi üretimini denetimi altında tutan devlet, üretimi artıracağı ve kendisiyle rekabet edebileceği endişesiyle özel teşebbüsün, örneğin dokumacılık alanında, yeni fabri kalar açması şöyle dursun, elindeki fabri kaları yenilemesine, geliştirmesine ve ka pasitelerini yükseltmesine çıkarmış oldu ğu yasa ve kararnamelerle engel oldu.17 Bu politika o kadar başarılı oldu ki, Tür kiye, ikinci Dünya Savaşı’ndan eskisine oranla daha küçülmüş bir ekonomik yapı ile çıkmakla kalmadı, aynı zamanda ta rımsal üretimdeki payım sanayi lehine büyüterek daha az sanayileşmiş bir ülke haline geldi.18 KOOPERATİFLER VE KORPORATfZM 1933 yılında bankacılığın yeniden düzen lenmesi ile de Türkiye’de özel sektörün bankacılık alanındaki faaliyetleri daraltıl dı ve yerel bankacılık bir devlet politikası olarak kösteklenerek özel bankacılığın tüm bankacılık içindeki payı düşürül dü.19 Yatırımcıların ihtiyacı olan kr.dile rin böylece yerel kaynaklardan karşılan ması engellendi. Ayrıca, yerel bankacılı
ğın bilinçli bir şekilde yok edilmesiyle uzun vadede kredi işlerinin merkezî oto rite dışında örgütlenmesinin önüne geçil miş oldu. Yerel bankacılıktan boşalan ye rin devlet denetimi altında kurulan ko operatifler tarafından doldurulması kor poratist ve devletçi uygulamaların bir başka ayağını oluşturdu. Kooperatifler dağıttıkları krediler ve ellerindeki diğer yetkilerle tarımsal üretici ve esnaf üzerin de onları denetim altına alan bir meka nizma oluşturdular (Atasagun, 1934; Atasagun, 1940; Atasagun, 1943), Kooperatifçilik hareketi 19, yüzyıldan beri kapitalizme karşı korporatist denile bilecek bir direnmenin önemli bir ayağım oluşturmaktaydı. Büyük işletmelerin or taya çıkması ve fabrika üretiminin gene! ekonomik yapı içinde egemen olmaya başlamasıyla birlikte kooperatifçilik hare keti de Avrupa’nın değişik ülkelerinde önem kazandı. Kooperatifçilik hareketi bir bakıma özel mülkiyet haklarına teca vüz etmeden modern kapitalist işletmele re karşı direnmenin yoluydu. Kapitalizm öncesi esnaf yapısını korumayı amaçla yan kooperatifçilik hareketi bu anlamıyla da korporatist ekonomik projede önemli bir yer işgal etmekteydi. Türkiye’de bu anlamıyla kooperatifçiliği, Birinci Dünya Savaşı’mn hemen öncesinde ittihat ve Te rakki Cemiyeti’ne karşıtlığıyla tanınan Ahmet Cevat Emre fikir planında günde me getirmiştir. Kooperatifçiliğin tarihini anlattığı Ihiisadda bıkddb adlı kitabı Tür kiye'de bu konuda yayımlanmış ilk kitap tır (Emre, 1912). Kooperatifçilik akımı 1923’ten sonra devlet sosyalizmini benimsemiş aydınlar arasında oldukça yaygın bir şekilde tartı şıldı (Heri, 1931). Mesleki temsil konu sunda en ısrarlı kimselerden biri olan Muhiddin Birgen aynı zamanda çok ateşli bir kooperatifçi olarak 1930’lu yıllarda kooperatiflerin kurulması ve yönetiminde de çalıştı, Korporatist bir tasavvur çerçe vesinde kooperatifçilik, özellikle küçük
K
266
E
M
A
L
tarım işletmelerinin devlet denetimi akın da zorunlu olarak katılmaları gereken birlikler haline getirildiklerinde tarımsal üretimde hemen hemen her türlü kontro lün gerçekleştirilmesine olanak sağlama ları bakımından devletin önemle üzerin de durduğu bir konu oldu. Kooperatifçi lik özlemi ve kooperatifçiliğin yaygınlaş tırılarak geliştirilmesi talebi 1920’lerden bugüne kadar Türkiye’deki radikal sağın söyleminde de daima yer bulmuştur. Özellikle devlet denetimi altında ko operatifleşme kırsal alanda korporatist bir toplum yaratmanın en önemli araçlarından biriydi. 1930’lu yıllarda ‘Köycü lük’ adı verilen hareket, köy hayatıyla yakından uzaktan ilgisi olmayan korpo ratist düşünce sahiplerince geliştirildi. Bu, yönetici kadronun, kırsal hayatın so runlarına gerçekçi çözümler üretmekten çok korporatist düzende sağlanacak is tikrarlı ve durağan yaşantının kentsel
İ
Z
M
alanlar dışında nasıl sağlanabileceği üze rine kafa yorduğu bir proje idi. Halkçılı ğın köye ve kırsal yapıya bakış açısı ge nellikle ‘milletin efendisi’ olarak yücelti len köylünün nasıl kapitalist bir üretici ye dönüştürülmeden ve pazar ekonomi sine eklemlenmeden köyde tutulabilece ği sorunsalı etrafında şekillenmekteydi. 1930’lu yıllar boyunca amaçlanan, Tür kiye’de küçük köylülüğün yaygınlaştırıl ması oldu,20 Bu amaçla sürekli olarak gündeme getirilmeye çalışılan, ama siya sal yapıdaki güç dengeleri nedeniyle bir türlü tek partili Meclis’ten çıkarılamayan ‘Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’ on beş yıla yakın bir zamandır durduğu raftan ancak f9 4 5 yılında indirilip büyük bir zorlamayla yasalaştırılabildi.21 Çıkarılan bu yasa, bir bakıma, kurulmasına vesile olduğu Demokrat Parti ile korporatist düzenin siyasal yapısının çökmesine ne den olacaktı.22 □
DİPNOTLAR 1
Archer, Abraham (1963), "Professors as Propagandists: The Politics of the Kathedersozialis ten," Jo u rn a l o f C en tra l Eu ro p ea n A ffa irs, 23, S. 282-302.
2
Hayvvard, Jack Ernest Shalom(1960), "Sol idar İst Syndicalism: Durkheim and Duguit I" The Socio lo g k a l Revievv, Yeni Seri, S/î (Temmuz), s. 1736; Hayward, lack Ernest 5halom(1960), "Solidarist Syndicalism: Durkheim and Duguit, 11" The S o d o lo g îc a l R eview , Yeni Seri, 812 (Aralık), s. 185-202.
3
Schapiro, J. Saivvyn (1945), "Pierre Joseph Proudhon, Harbi nger of Fasdsm," The American H isto rica l R e v ie w, 5014 (Temmuz), S. 714-737; Douglas, Dorothy W. (1929), "P. J. Proudhon: A Prophet of 1848, Part I: Life and Works," A m e rican Jo u rn a l o f So ciolo g y, 34/5 (Mart), s. 731 803; Dougias, Dorothy W. (1929), "P. J, Proud hon; A Prophet of 1848. Part il," A m e rica n J o u rn a l o f So ciolo g y. 3511 (Temmuz), s. 35-S9.
4
Frantz, Constantin (1862), K ritik a lle r Parteien (Berlin: Ferdinand Schneider); Gooch, Robert K, (1927), "The Antiparliamentary Movement in France," The A m e rica n Po litica l Science R eview , 21, s. 552-572.
5
Bowen, Ralph H. (1971 [1947]), German Theori-
es of the Corporative State with Special Reference to the Period 1870-1919 (New York: Russell and Russell); Boyer, lohn W. (1981), Politi cal Radicalism in Late Imperial Vienna: Origins of the Christian Social Movement, 184B-1897 (Şikago: University of Chicago Press); Boyer, John W. (1986), "The End of an 01d Regime: Visions of Political Reform in Late Imperial Austria," The Journal of Modern History, 58, s. 159-193; Boyer, John W. (1995). Culture and Political Crisİ5 in Vienna: Christian Socialism in Power, 1897-1918 (Şikago: University of Chica go Press); Elbow, Matthew H. (1966 119531), French Corporative Theory, 1789-1948: A Chapter in the History of Ideas (New York: Octagon Books, İne.) Johnston, Wiliiam M. (1972), The Austrian Mind: An Intellectual and Social History, 1848-1938 (Berketey, Los Angeles ve Londra: University of California Press) 6
Douglas, Paul H. (1923), "Occupalionai Versus Proportional Representation," A m e rica n Jo u r n a l o f S o c io lo g y , 29/2 (Eylül), s. 129-157 ; Grimm, Dieter (1973), So lid a ritd t a Is Rechfsprinz/p; D ie Rechts- u n d Sta a tsleh re L e o n D u g u its in ih r e r Z e it (Frankfurt am Main: Athenâum Verlag); Laborde, Cedle (1996), "Piuralism, Syndicalism and Corporatism: Leon Duguit and
TÜRKİYE'DE
KORPORATİST
DÜŞÜNCE
the Crisis of the State (1900-25)," H isto ry o fE u ro p e a n tdeas, 22, s.227-244, 7
Schneider, Herbert Wallace (1927), "Italy's New Syndicalist Constitution," Po litica l Science Q uarterly, 42, s. 161 -202.
8
May, Henry F. (1956), "The Rebellion of the tntellectuals, 1912-1917," A m e rica n Q u a rte rly, 8/2 (Yaz), s, 114-126, Herman, Arthur (1997), The Id ea o f D e clin e in W estern History (New York: Free Press)
9
Toprak, Zafer (1977), “il. Meşrutiyetle Solidarist Düşünce: Halkçılık," Toplum ve Bilim , No.1 (Bahar), s.92-123; Toprak, Zafer (1977), "Halk çılık İdeolojisinin Oluşumu," Reşat Kaynar (Der,), A ta tü rk D ö n e m in in E k o n o m ik ve To p lum sal So ru n la rı, 1923-1938 (İstanbul: İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Mezunları Derneği Yayını) içinde, s, 13-31,
10 Tekeli, Ilhan ve Selim İlkin (1977b), “[Kör] Ali Ihsan [lloğlu] Bey ve Temsil-i Mesleki Progra mı," Reşat Kaynar (Der.). Atatürk Döneminin E k o n o m ik ve T o p lu m sa l So ru n la rı, 1923-1938 (İstanbul: İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Mezunları Derneği Yayını) içinde, s.2 83-357. 11 Finefrock, Michael M. (1931), "Laissez-Faire, the 1923 İzmir Economic Congress and Eariy Turkish Developmental Policy in Political Perspective," M id d le Ea stern Studies. 17, s, 375-392; Ökçün, A. Gündüz (1968), "1923 Yılında İz mir'de Toplanan Türkiye İktisat Kongresinde Kabul Edilen Esaslar," A, Ü. Siyasal B ilg ile r Fa k ü lte si D ergisi, 23/1 (Mart), s,53-100; Ökçün, A. Gündüz (1971), Tü rkiye İktisa t Ko n g resi, 1923Izm ir: H aberler, B elg eler, Yo ru m la r, İkinci Baskı (Ankara: A. Ü, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayım) 12 Robson, Wi!liam Alenander (1930-1935), "Functionai Representation," Edvvin R, A. Seligman ve Alvin Johnson (Der.), En cyclop a ed ia o f the S o c ia l S c ie n c e s (New York: The Macmillan Company) içinde, 6, s.518-523, 13 Lederer, Emif (1930-1935), "National Economic Councils," Edvvin R, A, Seligman ve Alvin John son (Der.), En cyclop a ed ia o f th e So cia l Sciences (New York: The Macmillan Company) içinde, 11, 5.192-197; Lindner, Elli (1932), R e v ie w o f the Economic C o u n cils in the D iffe re n t Counfries o f the W orld (Cenevre: League of Nations, Section of Economic Relations); Lorwin, Levvis Levitzki (1931), Advîsory E c o n o m ic C o u n c ils (VVashington, D. C : The Brookings Institution) 14
Koraltürk, Murat
(1996),
"Âli İktisat Meclisi, (Kış),
1927-1935," E k o n o m ik Y a k la şım , 23/7 SS .47-64.
VE
KORPORATIZM
UYGULAMALARI
15 Arol, F. Haşan (1998), The Proceeding of the Turkish Economy during 1923-1930: Definıtion of an llllberal Decade (Ankara: ODTÜ Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Yükseklisans Tezi) 16 Cohen, Jon S. (1979), "Fasclsm and Agriculture in Italy: Policies and Consequences." The E co n o m ic H isto ry R e vie w , Yeni Seri, 32, s.7087: Corner, Paul (1979), "Fascist Agrarian Policy and the Italian Economy in the )nter-War Years," John Anthony Davis (Der.), G ra m s a a n d Ita ly ’s Passive R e v o lu tio n (Londra: Croom Helm) içinde, s.239-274; Cotta, Freppel (1937), E c o n o m ic P la n n in g in C o rp o ra tiv e P o rt u g a l
(Marcello Caetano'nun önsözüyle] (Londra: P. S. King and Son, Ltd.); Saivemini, Gaetano (1931), "Mussolini's Battle of W he at," P o liti cal Science Qua rterly, 46, ss.25-40. 17 Tekeli, Ilhan ve Selim İlkin (1987), "Savaşmayan Ülkenin Savaş Ekonomisi: Üretimden Tüketime Pamuklu Dokuma," O D T Ü G elişm e D ergisi, 14, s. 1-48; VVâlstedt, Bertil (1980), State M an u fa ctu r in g E n te rp ris e in a M ix e d E c o n o m y : Th e Turkish Case (VVashington, D. C.: The World Bank/Baltimore ve Londra: The Johns Hopkins University Press) 18 Eldem, Vedat (1946-1947), "Türkiye'de Sanayi leşme Hareketi," I. Ü. İktisa t Fa kü ltesi M ecm u ası, S, s.46-71. 19 Siiier, Oya (1975), " 19201 erde Türkiye'de Millî Bankacılığın Genel Görünümü," Osman Okyar ve H, Ünal Nalbantoğlu (Der,), Türkiye İktisa t Ta rih i Sem in eri; M etinlerfTartışm alar, 8 -10 H a zira n 1973 (Ankara: Hacettepe Üniversitesi Ya
yınlan) içinde, s.485-533. 20 Birtek, Faruk (1985), "The Rise and Fail of Etatism in Turkey, 1932-1950: The Uncertain Road in the Restructuring of a Semiperipheral Eco nomy," fievîevv, 8/3 (Kış), s.407-438; Birtek, Fa ruk ve Çağlar Keyder (1974-1975), "Agriculture and the State: An Inquiry into Agricultural Differentiation and Political Alliances: The Case of Turkey," The J o u r n a l o f P e a sa n t S tu d ie s , 2, S.446-467. 21 Barkan, Ömer Lütfi (1943), "Balkan Memle ketlerinin Zirai Reform Tecrübeleri." /. U. ik t is a t F a k ü lt e s i M e c m u a s ı, 4/4 (Temmuz), s.453-554; Barkan, Ömer Lütfi (1944-1945), "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ve Türki ye'de Zirai bir Reformun Ana Meseleleri,” i. Ü. İk t is a t F a k ü lt e s i M e cm u a sı, 6/1-2 (EkimOcak), s,54-145, 22 Keyder, Çağlar ve Şevket Pamuk (1984-1985), "1945 Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu Üzerine Tezler," Yapıt, No,8 (Aralık-Ocak), s, 52-63,
267
-------------
Ülkü; Halkevleri Mecmuası M.
268
BÜLENT
Cumhuriyet'in ilk yılları, "yeni" bir ulu sun yaratılması amacına yönelik olarak geçmişin izlerinin ve etkisinin bertaraf edilmesine yönelik pek çok "tasfiye"nin yapıldığı, bir dönem olarak kabul edile bilir, Bu tasfiyelerden birisi de il. Meşru tiyetin kısmî özgürlükçü ortamında ku rulan, ittihat ve Terakki yönetiminin bir kesiminin görüşlerini yansıtan, 1930'larda sınırlı da olsa muhalif bir güç odağı olma niteliğini kazanan Türk Ocakları nın kapatılmasıdır, Türk Ocaklarının ka patılması ile ortaya çıkan boşluk 19 Şu bat 1932 tarihinde Halkevlerinin kurul ması ile doldurulmaya çalışılmıştır. Bir çok konuda İttihat ve Terakki tarafından gündeme getirilen uygulamaların farklı bir mekân ve zamandaki takipçisi olan Kemalist rejim. Halkevlerinin kurulma sından sonra Türk Ocaklarının merkezî yayın organı olan Türk Vurdu'nun yerini tutmak üzere bir dergi çıkarmaya karar vermiş ve bunun sonucu olarak Halkev lerinin merkezî yayın organı olan Ülkü, Şubat 1933 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. Ü lkü, Halkevlerinin merkezî yayın or ganı olmakla birlikte, ilk yayımlanan halkevi dergisi değildir. Halkevleri tara fından yayımlanan ilk süreli yayın Ağus tos 1932 tarihinde çıkarılan (Eskişehir) Halkevi dergisidir. Bu noktada, Halkev lerinin Türkiye'de yerel basının gelişme sinde önemli bir katkısının olduğunu be lirtmek gerekir. Süreli yayınların İstanbul dışına taşması ilk önce "vilayet gazetele ri" ile başlamıştır. Ardından, II. Meşruti yetin oluşturduğu iklimde Anadolu'nun
VARLIK
birçok kentinde iktidar yanlısı-muhalif süreli yayınların çıktığı görülmektedir. Millî Mücadele yılları yerel basının yay gınlık kazandığı üçüncü evreyi oluştur maktadır, Halkevlerinin açılması île bir likte yeni bir yerel basın "dalgası" Ana dolu'yu kaplamış, 1950'lere kadar 70 kadar il ve ilçede dergi yayımlanmıştır. Ü lkü 'n ü n yayımlanmasını gündeme getiren önemli bir diğer etmenin de Ke malist "inkılâbın ideolojisi"nî oluştur mak amacıyla Ocak 1932'de yayın ha yatına başlayan Kadro dergisi olduğunu ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Adı bizzat Mustafa Kemal tarafından konulan derginin çıkış amacını ve neleri içereceğini Recep (Peker) İlk sayıda yer alan "Ü lkü Niçin Çıkıyor?" (No: 1/Şubat 1933) başlıklı yazısında; "Ü lkü, karanlık devirleri arkada bı rakarak şerefli ve aydınlık bir istikbale giden yeni neslin heyecanını besle mek, cemiyetin kanındaki inkılâp un surlarını ısıtmak, ileri adımlarını sık laştırmak için,.. Ülkü, bu büyük yola [satılanlar arasında kafa birliği, gönül birliği ve hareket birliğini yapmak için... Ü lkü , millî dile, millî tarihe, millî sanatlere ve kültüre hizmet için... Ülkü, bütün bu gayelere hizmet yolunda çalışan Halkevlerinin ruhun daki harareti yazı vasıtasiyle yaymak için... çıkıyor. Ü lkü'de büyük davaya inananların, buna Türk cemiyetini inandırmak, top lu ve heyecanlı bir millet kütlesi yarat mak hizmetinde vazife ve hisse almak isteyenlerin yazıları çıkacaktır."
TÜRKİYE'DE
I !
KORPORATIST
DÜŞÜMCE
satırlarıyla açıklamaktadır. Birinci yılın tamamlanmasının ardından yapılan bir değerlendirmede yaşanılan "inkılâp dev rinde her münevver Türk'ün bir halk reh beri ve bir inkılâp yapıcısı" olduğu vur gulanmış, ÜMor'nün temel amacının da "hangi mesleğe mensup olursa olsun bü tün münevverler arasında bir konuşma ve anlaşma vasıtası" oluşturmak olduğu belirtilmiştir (No;13/Mart 1934). Bu seç kine! yaklaşım ikinci yılın sonunda Nusret Köymen tarafından yapılan bir diğer değerlendirmede “ Ü lkü, okuyup yazma bilmeyen veya az bilenlerin faydalanaca ğı bir mecmua değil, memleket ve dünya meseleleri üzerinde kafası işleyen Türk münevverleri arasında bir fikir teşkilat lanması vücude getirmek isteyen, millî fi kir ve kültür alanında önderlik edecekler için çıkan bir fikir ve kültür mecmuası dır" (No: 25/Mart 1935) denilerek daha somut olarak ortaya konmuştur. İlk sayıda yayımlanan "Ü/kü'nün Yazı Bölümleri" başlıklı bir yazıda yayımla nacak çalışmaların; "edebiyat ve dil [şi ir, hikâye, roman, tasvir, tetkik)", "güzel sanatlar (musiki, resim, heykel, mimar lık)", "tarih", "içtimaiyat ve felsefe", "ik tisat ve ziraat", "halk terbiyesi", "yurt koruma", "kadınlık", "fen", "halk sıhha ti ve nüfus", "spor, oyun ve eğlence", "köycülük", "bibliyografi", "halkevleri haberleri" ve "haberler, teklifler" olmak üzere on beş ana başlıkta toplanacağı belirtilmektedir. Aynı sayıda yer alan "Yazıların Umumi ve Müşterek Vasıfları Hakkında Muharrirlerimizden Rica"da da yazıların "mümkün olduğu kadar sa de, alışılmış konuşma diliyle ve Öztürkçe kelimelerle, kısa cümleli, açık ve sa rih bir ifade ile yazılmış olması", "inkı lâpçılık, halkçılık, halk rehberliği, memleket ve millet sevgisi, neşe ve ümit, çaIışma ve başarma heyecanını vermek mihverlerinden ayrılmaması" gerektiği vurgulanmıştır. Bu başlıklar birkaç istisnai dışında ana
VE
KORPOfiATlZM
UYGULAMALARI
269
Ülkü Dergisi, köycülük akımının önemli mecralarından biriydi. Feyzullah S aat Ülkü, köycülüğün hedefini 1923le şöyle tanımlar: "... madem ki her feyiz, her kudret ve her saadet halktadır ve halktan doğar, öyleise halkımızı, Anadolu ’nun temiz kanlı cevherli köylüsünü şıtur/andtrmah, yenileştirmeli ve asrileştirmeliyiz!" Köycülüğün heyecanlı ideologlarından Nusret Köymen’in bu bağlılığı, zaten seçtiği soyâdtnda da kendini gösterir. Köymen, halk eğitimini Türk inkılâbım geliştirmenin ve tutundurmanın ana davası olarak benimsemiştir. Onun 1932 de söylediğine göre ‘talim ve terbiye, memur yetiştiren bîr talim çerçevesi içinde sıkışmaktan * kurtulmalı, halk terbiyesine yönetinmelidir. Ve "...bütün vatandaşlar kiste, düşüncede birikirleriyle ve devletle elbirliği yapmağı öğreninceye kadar halk terbiyemizin propagandacı ve rejimci olması zaruridir." hatları ile Türk Yurdu'nem yayın çizgisi ne paralellik göstermektedir. Ü/kti'nün Şubat 1933-Ağustos 1941 dönemini kapsayan 102 sayılık ilk seri sinde imtiyaz sahipliği Nusret Kemal (Köymen) (No: 1-47) ve Fevziye Abdul lah (Tanse!) (No: 48-102), umumi neşri yat yönetimi ise Necip Ali (Küçüko) (No:1-51), Haşan Âfi Yücel (No: 52►
270
73,75) ve Cevdet Kerim (incedayı) (No: 74, 76-102) tarafından üstlenilmiş, 41. sayıdan itibaren direktörlüğü M. Fuad Köprülü yürütmüştür. Ü lk u rde, Kemalist entelijansiyanın önemli bir bölümünü oluşturan yaklaşık 350 yazar, dünya ve Türkiye'deki dö nemsel gelişmelere bağlı olarak görüşle rini sergilemiştir. Bu görüşler, Kemalist yönetimdeki güç dengelerini ve dalga lanmalarını açıkça yansıtmaktadır. Ge rek İtalya'daki, gerekse Sovyetler Birliği'ndeki gelişmeler yakından izlenmek te, bu ülkelerin deneyimlerinin sonuçla rının Türkiye'ye aktarılması için öneri lerde bulunulmaktadır. Sözgelimi, Selim Sim (Tarcan); "İtalya'da Halk ve Gençlik Teşkilatı" (No:3/Nisan 1933} başlıklı ya zısında "(İtalya'da) faşistlerin başardıkla rı işler, meydana getirdikleri eserler çok beğenilmeye layıktır. Bu büyük işin mü kemmel olmasının asıl sebebini vatan sevgisi ve millî duyguların birliğinde aramak lazımdır" demektedir. Buna kar şılık Nusret Kemal (Köymen); "Sovyetlerde Bayram ve Terbiye" (No:9/Birinci Teş rin 1933} makalesinde "Sovyet mektep lerinde ders dışı faaliyetlere de dersler kadar önem verilir. Bu faaliyetler arasın da en mühimi 'cemiyetçe faydalı iş'tir. Bu iş için seçilmiş olan talebe heyeti köy çalışmalarını organize eder, kitap dağıtır, ümmilikle mücadele eder, siyasî terbiye yi ve kollektifleşmeyi inkişaf ettirir ve din aleyhinde propaganda yapar" diye rek üstü kapalı da olsa Türk gençliğine örnek göstermektedir. Üzerinde Önemle durulan bir konu da "köy-köycülük meselesi"dir. Ağırlıklı olarak Nusret Kemal (Köymen)'in ideologluğunu üstlendiği köycülük konusu na özellikle derginin ilk kırk sayısında yer verilmiş, konu ile ilgili Özel bir bö lüm oluşturulmuş, köycülük ile ilgili an ketler düzenlenmiştir. N, Kental KÖymen'e göre "köycülük bir meslek, bir
ilimdir. Her Tür'ün sülük etmesi (girme si, benimsemesi) icap eden bir meslek, her Türk'ün kavraması icap eden bir ilim"dir. Köycülük bölümünde zaman zaman siyasal iktidara "muhalif" sayılabilecek görüşlere de yer verilmiştir. Sözgelimi, Yalçın; "Kadınhanı Köylüsü Nasıl Borç landı?" (No: 11/Birinci Kânun 1933) baş lıklı yazısında "927 senesine kadar yıllar iyi gitti... Vaktâki, o mahut kuraklık gel di, artık köylü giyecekten vazgeçti, artık boğaz kavgası başladı... Tüccarların elinde buğday vardı. Onu, bir sene ev vel köylüden alacak yerine almıştı. Köy lüler, tüccarlara yalvardılar, yakardılar, aç kalmayalım da gelecek sene bire üç vermeğe razıyız dediler. Bu suretle bire verdiklerini üçe aldılar" diyerek köylüle rin içine düştükleri durum bütün açıklığı ile anlatmaktadır. Köycülük bölümündeki yazıların "resmî makamiar"ın tepkisini çektiği de görülmektedir. Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü'nde öğrenci olan Refik ve Ziya tarafından yazılan Bursa'nın Keleş köyü ile ilgili bir yazı (No: 15/Mayıs 1934) üzerine Bursa Valiliği Ü lkü'ye bir açıkla ma göndererek araştırmada iddia edildi ği gibi "köylünün İşinin ekseriya zama nında yapılmamasının", "köylünün ko operatifçilikten anlamadığının", "köylü lerin Ziraat Mektebi'nden kaliteli yumur ta temin edememesinin", "köylülerin hastaneye aracısız girememesinin” doğ ru olmadığını açıklamıştır! Türk tarihi ve edebiyatı, Güneş-dil te orisi üzerine görüşler, İktisadî gelişmeler Ü/fcu'nün yakından takip ettiği konular arasında bulunmaktadır. Dergide 2 aman zaman Orta Asya tarihi, eski Türk ka vimler!, Türklerin antropolojik nitelikleri üzerine yazılar da yayımlanmıştır. Dik kat çekici bir nokta ise Ü/kü'nün sayfa larında yakın geçmişle ve özellikle Millî Mücadele dönemi ile ilgili yazılara yer
verilmemiş olmasıdır. Bu durum, yakın geçmiş ile "siyasî hesaplaşma"nın ta mamlandığının bir göstergesi olarak ka bul edilebilir. Ü lkü, Fuat Köprülü'nün yayın direk törlüğüne atanmasından sonra sürekti olarak nitelik değiştirmiş, "inkılâpçı heyecan"ım kaybederek adeta bir üniversi te dergisi haline gelmiş, tirajının on beş binlere kadar çıkmasına rağmen Y, Kadri Karaosmanoğlu'nun deyimi ile "hiç kim senin okumadığı ve belki de görmediği fikir dergisi" haline dönüşmüştür. Başta belirlenen "inkılâp için münevverler ara sında ortak dil oluşturma" amacından
uzaklaşılması sonucu olarak dergi kapa tılmış ve farklı bir boyut ve farklı bir içe rik ile yeniden çıkarılmaya başlanmıştır. Ancak, her şeye rağmen, 1930'larm düşünce ikliminin en azından "resmî” kesimini temsil etmesi nedeniyle, Ülkü, Tek Parti yönetimi döneminin incelen mesinde en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır* (*) Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz: Zerrin Bayraktar; "Ü lk ü D erg isi: Halkevleri Mer kez Yayın Organına Bir Bakış", iletişim. No: 1981/3, ss: 113-136 ve Ü lkü lSeçm eler { 19331941), (yay. haz.: Zerrin Bayraktar-Cem Alpar), AİTİA Yay., Ankara-1982.
Tek Parti Döneminde Halkçılık M.
ASIM
KARAÖMERLİOĞLU
aman zaman popülizm ismiyle de kavramsallaştırılabilen halkçılık, 1980’lere kadar Türkiye siyasetinde yaygın kabul görmüş bir söylem olarak varlığını sürdürdü. Cumhuriyet Halk Partisi’nin Altı Ok’undan birisi, genç Cumhuriyet’in ideolojik söyleminde merkezî bir öğe ve siyasal yelpazenin sağından soluna hemen her kesimin bir şekilde vurguladığı bir ilke oldu halkçılık. Ancak, ilginçtir, halkçılık kavramının tanımı büyük ölçüde muğlak kaldı. Bu kadar çok kullanılan, fa kat bu kadar az bilinen, basmakalıp birta kım tanımlamaların ötesinde tartışılamamış başka bir kavram Türkiye'de herhalde çok az vardır. Özellikle söz konusu olan halkçılık söyleminin analitik bir irdelen mesi olduğunda bu durum daha da geçerli olmaktadır. Oysa halkçılık söyleminin yer li yerince anlaşılması hem genel olarak Kemalizmi, hem de özel olarak Tek Parti dönemi Türkiyesi’nin siyasal rejimini daha iyi anlayabilecek ipuçları verebilecektir. Bu anlamda Kemalist halkçılık söyleminin analizi, örneğin demokrasiye bakış, çok partililik, devlet birey ilişkisi gibi alanlarda bize önemli açılımlar sunabilecektir. Kavramın muğlaklığını gerçi biraz da doğal karşılamak gerekir, çünkü halkçılı ğın dünya literatüründe ele alınışı da Türkiye’den daha az muğlak değildir. 19. yüzyıl sonu Rusya ve Amerika Birleşik
Z
Devletleri’ndeki halkçılık ile 1930’lar ve 1960’lardaki biçimiyle Latin Amerika’da ki örneklerinden belirli bir teorik bütün lük çıkarmak hemen hemen mümkün de ğildir. Rusya’da kemli aydınların tarımsal ve sınaî gerilik koşullarında köylülüğe re ferans vererek oluşturdukları devlet kar şıtı sosyalizan ve radikal bir hareketken, ABD’de çiftçilerin devletin İktisadî müda halesi açısından gündeme getirdiği, antitekel, biraz da yöresel bir hareketti halk çılık. Latin Amerika’daki halkçı hareket ler ise işçi sınıfıyla orta sınıfları baz alan kentsel reformist hareketler olarak gün deme geldi. Farklı zaman ve mekânlarda halkçılık bazen devlet karşıtı bir hareke tin söylemiyken, bazen devletlerin tepe den, son derece elitist ve kendi meşruiye tini sağlama aracı olabildi. Bir başka de yişle, farklı tarihsel bağlamlarda farklı halkçılık teorileri ve pratikleri gözlemle nebildi. Keza halkçdığın sağ ya da sol ide olojiye özgü bir olgu da olduğu söylene mez. Sola meyyal halkçı hareketler olabil diği gibi, sağ ve muhafazakâr ideolojilere yakın halkçı hareketler de olmuştur. Do layısıyla halkçı söylem ve hareketler, çe şitli ideolojilere eklemlenmiş biçimde bu lunabilmektedirler. Halkçılık birçok kavram gibi ilk kez Cumhuriyet döneminde gündeme gelmiş bir düşünsel ve siyasal olgu değildir. Geç
T E K
P A R T İ
D
Ö
N
E
M
Osmanlı’da özellikle Jöntürkler arasında halk kavramının ve olgusunun gündeme geldiğini söylemek mümkün. Bunda 1908 Devrimi’ne giden sürecin önemli bir rolü vardır. Jöntürk geleneğinin bütün içkin eiitistligine rağmen, Abdüihamit rejimine karşı, biraz da zorunluluktan, halkı yanma almak gibi bir nosyonun giderek gündeme geldiği gözlenmektedir. Bu anlamda halk çılığın ortaya çıkması doğrudan doğruya yeni bir aydın sınıfının, Osmanlı özelinde Jöntürklerin, ortaya çıkması süreciyle pa ralellikler gösterir. Aslına bakılırsa Os manlI’da gözlemleyebildiğimiz bu gelişme ler benzer yapısal özellikler gösteren dün yanın başka ülkelerinde de geçerlidir. Köhneleşmiş (ancıetı) siyasal rejimler, içsel nedenler bir yana, özellikle uluslararası sistemde varlıklarını sürdürebilmek için modernleşme sürecini kendi elleriyle ve de yeni bir aydın kesimi yaratarak çelişik bir şekilde yaşarlar. Bir yandan devletlera rası konumları gereği modernleşme zo runluluğu hisseden bu rejimler, diğer yan dan geleneksel iktidar biçimlerini koru maya çalışırlar. Bu çelişkilerle dolu süreç aynı zamanda yeni bir aydın tipolojisi ya ratır. Modernleşmenin doğrudan bir ürü nü olarak gündeme gelen aydınlar mo dernleşme sürecini hızlandırmak ve man tıksal sonucuna ulaştırmak isterken sık sık köhne devlet aygıtlarıyla çatışmaya gir mişlerdir. Örneğin jöntürklerin büyük öl çüde Abdüihamit rejiminin modernleşen okullarında yetişmeleri bu açıdan bir raslantı olmasa gerek. Devletle olan mücade leleri radikalleştikçe de halkı yanına alma gereksiniminin arttığı ve aydınların daha radikal çözümlere yöneldikleri görülür. Bu noktada halkçı düşüncelerin serpilip geliş mesinde yeni bir aydın tipolojisinin doğ ması merkezî bir rol oynar. Bütün dünya da özellikle 19. yüzyıl sonlarında oluşan bu yeni tipoloji hem eski rejimlerin gele neksel hem de Batı Avrupa’nın organik burjuva aydınlarından farklı karakteristik ler gösterir. Jöntürk muhalefetinin gelişim
İ
N
D
E
H
A
L
K
Ç
L
1
K
süreci yukarıda anlattığımız dinamiklerle büyük ölçüde örtüşür. Jöntürkler, örneğin Osmanlı’nın Balkan vilayetlerinde, halkı kendi yanlarına çekme amacıyla 1908 Devrimi öncesinde propoganda faaliyetleri yürütmüşler, bu nedenle de zaman zaman halkçı bir söyleme başvurmuşlardır. Bu anlamda halkçılık söyleminin oluşması ve halk kavramına giderek artan vurguyu as lında yeni bir aydın kuşağının doğmasıyla ilişkilendirmek yerinde olur. Dolayısıyla Rusya ve O sm anlı gibi kapitalizm e geçişleri gecikmiş ülkelerde halkçılık köy lülere ve onların taleplerine referans veri lerek değil, yeni bir aydın tipolojisinin dogması ve onun gereksinimleri açısından değerlendirilmelidir. Osmanlı’da halkçılığın gelişmesinde uluslararası ideolojik etkilerin de önemini vurgulamak gerekir Bilindiği gibi siyasal, toplumsal ve ekonomik büyük altüst oluş ların yaşandığı 19. yüzyıl aynı zamanda bir ideolojiler çağıydı ve dünyanın birçok yöresi ideolojilerin esin kaynağı verdiği hareketlerle sarsıldı. Osmanlı da bu du rumdan vareste değildi. Osmanlı İmpara torluğumun çeşitli cemaatlerinde, özellikle Ermeniler içerisinde, halkçı düşünce ve hareketler görmek mümkün. Özellikle Rus halkçılığı, Narodnizm, Ermeni aydinlanm, Hmçaklan örneğin, derinden etkile miş bir düşünce sistemiydi. Osmanlı Müs lümanları da gerek Ermeni halkçı hareket leri dolayımmda, gerekse Tatar göçmenleri üzerinden ve de Makedonya’daki popülist ihtilalci hareketlerin etkisiyle halkçı dü şüncelerle 19. yüzyılın sonlarında tanış mışlardı. Jöntürk hareketi, her ne kadar esas olarak kendi mecrası içinde geliştiyse de. Ermeni devrimci hareketlerinin halkçı söylemlerinden etkilenmişti, Tatar aydın ları söz konusu olduğunda ise İsmail Gasprinski, Yusuf Akçura ve Hüseyin zade Ali’nin OsmanlI’da halkçı düşüncelerin ge lişmesinde Önemli bir rolü oldu. Onların temsil ettikleri halkçı görüşler, her ne ka dar Rus Narodnizmi gibi devrimci bir içe-
273
K
274
E
M
A
rik taşımasalar da, halkçılık üzerinden Türk milliyetçiliğinin teorisinin oluşturul masına katkıda bulundu, 1908Jöntürk Devrimi sonrası II. Meş rutiyet döneminde halkçı düşüncenin ge lişimi söz konusu olduğunda iki aydının adları ön plana çıkar. Yusuf Akçura ve Zi ya Gökalp. Büyük ölçüde etnik bir Türk milliyetçiliğinin damgasını vurduğu Türk Yuıdıı dergisinin editörü Yusuf Akçura der ginin ayırt edici özelliklerinden birisinin "halkseven" olduğunu vurgular. Türk Yur du çevresinin 1912’de yayımladığı H alka Doğru dergisi ise bizzat halkçı düşüncelerin yayılmasını amaçlar. Akçura’ya göre halk kırların yoksul köylüleri, küçük es naf ve kentlerin ücretli emekçilerinden oluşmaktaydı. Bir başka deyişle, Akçura’nın halk kavramıyla kastettiği görece yoksul kesimlerdi. Ona göre, millet ve haİk aynı şey değildi ve halkın ayırt edici özelliği bir anlamda sınıfsal olarak belirlenmesiydi. Oysa İttihatçıların İzmir eski kaıib-i umumisi Celâl Bayar’ın I918’de İz mir’de çıkardığı bir başka Halka Doğru dergisine göre halk orta sınıflar demekti, ki, niteliksel olarak Akçııra’nın halk kav ramının neredeyse tamamen ciddiydi. Bayar gibilerin orta sınıflara vurgusunda kuşkusuz Birinci Dünya Savaşı’nın haksız ve spekülatif ortamında palazlanan önemli bir Müslüman/Türk ve “orta sınıfın”, itti hatçıların bilinçli politikalarıyla serpilip gelişm esi gerçeğinin izlerini görmek mümkündür. Benzer bir gözlemi muhte melen Ziya Gökap de yapmaktaydı, ancak onun halkçılık anlayışı, pratikte değilse bile en azından söylemsel düzeyde, sava şın yarattığı aşınlıklan ve sınıfsal uçurum ların üzerini örtmeye yönelikti. Gökalp’in bu kavramdan anladığı her iki yaklaşım dan da farklıydı. Onun için halk güzidele rin, yani eğitimli elitlerin, dışında kalan bütün katmanlardı. Eğitimin ve soyut bir elit kavramının çizdiği çerçeve içerisinde belirleniyordu halk kavramı. Dolayısıyla eğitimsiz bir toprak ağası da halktan biri
L
İ
Z
M
siydi, yoksul bir köylü de. Gökalp için halk, aralarında çıkar çatışması olmayan, birbirlerini tamamlayan, sınıfsız, kaynaş mış değişik grupların tamamım ifade edi yordu. Durkheim’m izlerini taşıyan bu da yanışmacı bakış Kemalist Cumhuriyet’e devredilen halk kavramını da büyük ölçü de belirledi. 11. Meşrutiyet Dönemi halk ve halkçılık kavramlarına içkin önemli bir kültürel bo yutu da geçerken not etmek gerekli. Bu da, diğer birçok Batılı olmayan ülkede de gözlem lenen, uygarlık ve kültür, Gö kalp’in deyimiyle, medeniyet ile hars ikile minde ortaya çıkıyordu. Gerçekten de 19. yüzyıl ortalarından başlayarak Batı’dan ne yin ne derece alınması gerektiği önemli bir tartışma konusu olagelmişti. Dönemin de ğişik entelektüel çevrelerinde hakim olan anlayış teknoloji ve bilim gibi Batı’nın da ha evrensel değerlerini almak, ancak bunu alırken de ülkenin kendi tarihsel, gelenek se! ve özel hayata dair değerlerinin korunmasıydı. Dolayısıyla hars kavramından kastedilen bize Özgü değerlerdi ki bunla rın da kaynağı halkta, Anadolu’da bulun maktaydı. İşte bu anlamda halk ve halkçı lık kendi değerlerimizi bulabileceğimiz bir rezervuar olmakla, Batı’nın evrensel bazı değerleri alınırken, onun Özsel, yıkıcı ve bünyemize uymayan değerlerine karşı ko ruyucu bir zırh olmaktaydı. Bu tutum bü yük ölçüde Cumhuriyet döneminde terk edilmiştir çünkü Batılılaşmayı bir bütün olarak almak gerektiği vurgulanmış, dola yısıyla da özellikle yönetici elitler arasında medeniyet hars türü ayrımlar giderek da ha az vurgulanır olmuştur. Halkçılık kavramının sıkça gündeme geldiği bir dönem de Millî Mücadele dö nemiydi. Bu yıllarda halkçılığın gündeme gelmesinin bir nedeni toplumun değişik kesimlerini ortak mücadele etrafında mobilize etmekti. Beri yandan, bu dönemde çeşitli sol ve İttihatçı grupların kendi halk çılık anlayışlarıyla ortaya çıkmalarına bir tepki olarak, benzer bir söylemle bu grup-
T E K
P
A
R
T
I
D
Ö
N
E
M
Kemalist halkçılık ilkesi, bir kutupta liberal-bireyci, diğer kutupta sosyalistkollektivist çağrışım lara karşı önlem alm aya dikkat eden, korporatist bir anlayışı yansıtır. “Halk ”, sın ıfsal veya toplumsal bir özne olarak değil, millilik vasfının otantik taşıyıcısı olarak düşünülür ve yükümlendirilir.
ların önünü kesme kaygısı da gözlenmek teydi. Yine ayrıt şekilde, Sovyetlerle iyi iliş kilerin geliştirilmesi için de halkçılığa vur gu yapıldığı vurgulanmıştır. Frunze ve Aralov gibi Sovyet diplomatlarıyla yapılan söyleşilerde sık sık halk kavramından emekçilerin kastedildiği izlenimi yaratılsa da böylesi bir bakış Atatürk ve çevresinde gözlemlenebilen başat eğilim hiçbir zaman olmamıştır. Millî Mücadele halkçılığı söz konusu olduğunda gözden kaçırılan bir önemli ta rihsel olgu da yerellik merkeziyetçilik ek seninde gözlemlenen çatışmayla ilgilidir. Millî Mücadele yıllarında yeşeren birçok hareket için halkçılık anti-elitizm ve mer kezî bir devlet yaklaşımının tersinde so mutlanıyordu Anadolu’da gündeme gelen birçok yerelci ulusal kurtuluş hareketinin anti-bürokratik ve merkeziyetçilik karşıtı söylemini de aslında halkçılık bağlamında
İ
N
D
E
H
A
L
K
Ç
I
L
I
K
düşünmek gerekir, ki ne yazık ki bu ko nuda henüz ayrıntılı çalışmalar yapılma mıştır. Halkçılık söylemi 1923 sonrası Cum huriyet yıllarında da üzerinde önemle du rulan bir söylem oldu ve zaman içinde çe şitli değişikliklere ve vurgu kaymalarına uğrayarak önemini muhafaza etti. Ata türk’ün Halkçılık Programı adlı metni da ha 1921 yılında Anayasasının içeriğinde gözlemienebilmekteydi. Nisan 1923’te ka bul edilen 9 Umde’de ve CHP’nin Ekim 1927’deki İkinci Kurultayı’nda halkçılık düşüncesinin izlerini görmek mümkün dür. CHP’nin 1931 ve 1935’teki Üçüncü ve Dördüncü Kurultaylarında Halkçılık diğer ilkelerin yanında partinin temel va sıflarından birisi olarak kabul edilmiştir. Süreç içinde değişmesine rağmen halkçı lık anlayışında süreklilikler gözlemlemek mümkün. En genelde ve değişmeden süregiden halkçılıkla cumhuriyetçiliğin ilişkişiydi. Cumhuriyetle beraber gündeme gelen halkçılık anlayışının en belirgin özelliği “hakimiyet-i milliye" kavramında somutlaşıyordu ve bu kavram cumhuri yetçilik ilkesinin altyapısını oluşturuyor du. Söylenmek istenen yeni rejimde siya sal iktidarın meşruiyet kaynağının halkta olduğuydu. Osmanlı hanedanından kay naklanan meşruiyet olsun, dinsel kaynak lı herhangi bir meşruiyet olsun, artık yeri ni radikal ve kalıcı bir şekilde halkın ege menliğinde merkezlenen ve meşrulaşan bir söyleme bırakıyordu. Gerçi egemenli ğin bölünm ezliği ve halka ait olduğu 1920’de I. Meclis’te açık seçik gündeme getirilmişti, fakat Cumhuriyet’le beraber, gerçek yaşamın kendisinde halkın ege men olup olmamasının ötesinde, halk ve millet egemenliği kavramı söylemsel dü zeyde iyiden iyiye perçinlenmiş oldu. Halkçılık anlayışının altında yatan vur gu cumhuriyetçiliğe yönelik olduğu ka dar milliyetçilikle de örtûşüyordu. Halk bir kere Gökalp’in tanımladığı biçimiyle algılandığında, neredeyse milletle özdeş-
275
K
E
M
A
Selim Sırrı Tarcan HANDE
276
ÖZKAN
1874 yılında Yenişehir (Mora)'da doğdu ve 1956 yılında İstanbul'da hayata veda etti. Lise eğitimini Gala tasaray Sultanisi'nde gördükten sonra Berri-i Hümayun'da okudu. Ardından istihkâm subayı olarak İzmir'e tayin oldu (1896). İzmir'de kaldığı dört yıl boyunca H iz m e t gazetesinde yazarlık da yapan Selim Sırrı'nın Galatasary Sultanisi'nde beden eğitimi hocası olan Faik Üstünidman'ın etkisiyle jimnastiğe duyduğu İlgi giderek arttı. Nitekim bu dönemde İdadî Mekte binden başlayarak çeşitli okullarda beden eğitimi dersleri verdi. Selim Sırrı'nın 1898 yılında İzmir'de, futbol
leşmişti gerçi, ama yine de halk kavramı nın bir nüansa işaret ettiğini görmek ge rekli. Çokuluslu bir imparatorluktan, is ter kültürel, ister etnik düzeyde temellen sin, “tamamen” Türk olan bir kimliğe ge çerken, toplumsal ve ekonomik düzlem de halk da yine ortak amaçlar etrafında birleşmiş, bölünmez, birbirine benzer ve birbirini bütünleyen, standartlaşmış bir toplumsal bütünlüğe işaret etmeliydi. Bir başka deyişle, milliyetçilik tarihsel, etnik ve kültürel bir tekdüzeliğe gönderme ya parken, halkçılık bu tekdüzeliği toplum sal dokuda temellendiriyordu. Elbette bü tün bunlarla ilintili bir başka husus da Osmanb’da kullanılan “millet” kavramı
L
İ
Z
M
oynayan ilk Türk olarak tarihe geçtiği de söylenir. İstanbul'a döndüğünde yüzbaşı olan Selim Sırrı bu dönemde sporla ilgili yazılar da kaleme aldı. Aynı zamanda birçok okulda beden eğitimi hocası olarak görev yaptı. Sporun eğitim açısından büyük Önem taşıdığına inanan Selim Sırrı 1908 yı lında beden eğitimi öğretmeni yetişti ren "Terbiye-i Bedeniye Mektebi"ni açtı. Henüz kendi jimnastik ekolünü geliştirmemiş olan Selim Sırrı bu okulda hocası Faik Üstündiman'ın da benimsediği aletli ve zor hareketler den oluşan )ohr>-Am oros jimnastiğini uyguladı. Selim Sırrı'nın 1909 yılında devlet adına beden eğitimi öğrenimi görmek üzere İsveç'e gönderilmesi üzerine okul kapandı. İsveç'te )o h n A m oro s okulu karşısında giderek yay gınlaşan yeni bir jimnastik okuluyla tanışan Selim Sırrı 1910 yılında Tür kiye'ye döndü ve Osmaniye Mekabi'nîn Terbiye-İ Bedeniye Müfettişi ol du. Bu dönemde Erkek Öğretmen Okulunda vermeye başladığı beden eğitimi dersleri sayesinde İsveç'te öğ-
nın dinî birtakım çağrışımları olmasıydı. Halk kavramının bu noktada da işlevsel olduğunu, özellikle 1920’lerin başında işaret etmek gerekiyor. Siyasal egemenlik anlayışının tek ve bö lünmez bir tarzda tarifi emperyal yapılı ül kelerde ancak birleştirici ve çoğulcu bir millet ve halk anlayışıyla gündeme gelebil mişti. Nitekim OsmanlI’nın son dönemin de gözlemlenen devletin merkezîleşme ça baları Osmanlıcılık türü bir ideolojik çatı altında çeşitli cemaatlerin toplamında so mutlanan, ama yine de genel bir millet ve halk anlayışıyla uyumlandmlmaya çalışıl mıştı. Ancak egemenliğin meşru kaynağı nın bir hanedan ya da dinsel bir simgede
T E K
P A R T İ
D
Ö
N
E
M
rendiği beden eğitimi yöntemlerini yayma fırsatını buldu. Selim Sırrı'nın 1911 yılında açtığı "Terbiye-İ Bedeni ye Mektebi" de ilkine kıyasla çok da ha bilimsel yöntemler kullanan, hem teorik hem de uygulamalı eğitim ve ren bir okuldu. Selim Sırrı'nın spor alanındaki en büyük başarılarından biri hiç kuşku suz, önce Osmanlt İmparatorlu ğumun ve ardından Türkiye'nin Olimpiyat Oyunlarına katılması ko nusunda gösterdiği çabadır. Oiimpik hareketin Türkiye coğrafyasındaki ilk adımları, modern Olimpiyat Oyunları'nın kurucusu olan Baron Pierre de Coubertin'in Olimpiyat Oyunları'nı dünya genelinde yaymak için çalıştığı bir dönemde atıldı. Coubertin 1907 yılında Selim Sırrı'ya Osmanlı İmpa ratorluğumun Olimpiyat Komitesin deki temsilcisi olmasını önerdiğinde bunun mümkün olamayacağını söyle yen Selim Sırrı, kısa bir süre sonra II. Meşrutiyet'in tanıdığı dernek kurma Özgürlüğünden yararlanarak 1908 yı lında gazeteci Ati İhsan Tokgöz'ün
olmadığı durumlarda, millete ve halka da yanan bir anlayış haliyle tek ve bölünmez, içerisinde tezatların, sınıfların, farklılıkla rın minimuma indirgendiği bir halk ve millet kavramına da ihtiyaç duyar. İşte Cumhuriyet ile gündeme gelen “sınıfsız, kaynaşmış bir kitleyiz” şiarını bu anlamda tarihsel bağlamına oturmak gerekir. Dola yısıyla, genel kanının aksine, Türkiye’de sınıfsız, kaynaşmış kitleye" vurgu sınıf çatışmasını esas kabul eden sosyalist ya da komünist hareketlerden çok OsmanlI’nın toplumsal ve siyasal yapısına karşı öne çı karılmış, milliyetçi bir söylemin yapı taşla rından birisiydi. Vurguyu burada sosya lizm, komünizm korkusundan kaydırmak
İ
N
D
E
H
A
L
K
Ç
I
L
I
K
277
Selim S im (Taretin), fo lk lo r ve sporun, m illet inşası te m odernleşm e için kullanm tntn idealisti ve ideologu olduğu kadar, atak uygulayım ıdır da.
başkanlığını, kendisinin de genel sek reterliğini üstlendiği Türkiye Millî Olimpiyat Komİtesi'ni kurdu. Bu ta rihten itibaren Uluslararası Olimpiyat Komitesi'nin toplantılarına katılan Se-
Tek Parti dönemi elitlerinin böyle bir kor kudan uzak yaşadıkları anlamına gelme meli elbette. Gerek 1917 Bolşevik Devri mi, gerekse de Balkanlar’da Birinci Dünya Savaşı sonrası büyük altüst oluşlar Türki ye’deki yönetici elitleri sarsmış, birçoğunu korkutmuştu, 1930’larda biraz da zorunlu luktan devletçi bir sanayileşme sürecine girildiğinde parti içinde Recep Peker gibi katı anti-liberal ve anti-sosyalistlerin bir proleterleşme olgusunun dogmasından korktuklarını, her halükârda bûylesi bir gelişmenin önünü ve önlemini almayı dü şündüklerini, bunları açık seçik yazıların da ifade ettiklerini biliyoruz. Ancak yine de gerek işçi sınıfının sayısal gerekse de
K
278
E
M
A
lim Sırrı 1911 yılı boyunca komitenin düzenlediği toplantılarda Osmanlı İmparatorluğumu başarıyla temsil etti ve nihayet Budapeşte'de yapılan top lantıda (1911) Osmanlı Devleti resmî üye olarak kabul edildi. Kırka yakın farklı spor dalıyla ilgili çalışması bulunan Selim Sırrı, 1913 yılında bir futbol federasyonunun ku rulması için ilk girişimde bulunan ki şidir. Ancak Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesiyle bu girişim sonuç suz kaldı. Selim Sırrı ayrıca kişisel ça balan sonucunda 12 Mayıs 1916 tari hinde Türkiye'de ilk id m a n B a y ra mı'nın kutlanmasını sağladı. Sonraki yıllarda adı önce Kaim Cihan Müsa bakalarına iştirak Cemiyeti ve Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi olarak de ğiştirilen oluşumda genel sekreterlik görevini üstlendi. Cumhuriyetin ilanı nı izieyen günlerde Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi'nin yönetiminde değişikliğe gidildi ve Selim Sırrı baş kanlığa getirildi. Ancak Baron Pierre de Coubertin'in 1925 yılında Ulusla rarası Olimpiyat Komîtesi'nden ayrıl
eylemse] zayıflığı; beri yandan sosyalistle rin pek de kayda değer güçlerinin olma dıkları bir ortamda “sınıfsız, kaynaşmış bir kitleye” bu denli obsesif korkunun teme linde başka şeyleri aramak gerekir ki ilk başta akla gelen yakın geçmişteki bölünme sendromuyla benzer gelişmelere yol açabi lecek bazı toplumsal ve etnik dinamiklerin hâlâ ülkenin özellikle belirli bir bölgesinde varlığını sürdürüyor olmasıdır. Kuşkusuz bir başka önemli neden de yönetici elifin, bir komünizm öcüsü göstererek, aslında toplumdaki her türlü farklılık ve çeşitliliğe olan tahammülsüzlüğü ve bu ortamda si yasal iktidarım herhangi bir meydan oku maya maruz kalmadan sürdürmesidir.
L
İ
Z
M
ması üzerine Selim Sırrı da başkanlık görevini bıraktı, ancak komite bünye sinde çalışmayı 1930 yılına kadar sürdürdü. Millî Eğitim başmüfettişli ğinde çalıştıktan sonra emekliye ayrı lan Selim Sırrı bundan sonra da be den eğitiminin okullarda yaygınlaş ması için çalıştı. 1933-1935 yılları arasında radyoda beden eğitimi ve sporla ilgili konferanslar verdi. 19351946 yılları arasında Ordu milletveki li olarak Meclis'te görev yaptı. Selim Sırrı Tarcan Türkiye'de Batılı anlamda spor ve beden eğitiminin benimsenmesi ve yaygınlaşması yo lunda emek veren en önemli isimler den bîridir. Selim Sırn'nın düşünce sinde spor bir boş zaman eğlencesi ya da üstün bir becerinin getirdiği bir akrobatlık ya da maceraperestiikten ziyade, her İnsanın yapabileceği ve yapması gereken, hem bedensel hem de ruhsal gelişmede ve terbiyede önemli bir rol oynayan bir vasıtadır (Bilge, s. 49). Kendisi anılarında spo run Türkiye'ye İlk olarak jimnastik adı altında Galatasaray Sultanîsi ara-
Jean Jacques Rousseau’dan etkilendiği açık olan bu tür bir siyasal demokrasi an layışı halkı ve milleti olabildiğince soyut, somut tarihsel belirlenimlerinden arındı rılmış, tek ve bölünmez tanımlayarak as lında tekile karşı genelin, bireye karşı dev letin ya da kitlelere karşı halkın temsilcisi iddiasındaki iktidardaki elitlerin ellerini güçlendirmekteydi. Halk kavramının bir kere böylesi bir tanımı yapıldığında dev lette olsun, sivil toplumda olsun, doğabi lecek tüm partiküleristik iktidar odaklan veya muhalefet, İster istemez halkın ve “genel çıkarın” düşmanı konumunda gös terilebilecekti. (François Furet’nin Fransız Devrimi sonrası halk ve milletin bu tür bir
E
K
P A R T İ
D
Ö
N
E
M
alığıyla girdiğini anlatmaktadır. An cak bu dönemde yapılan beden eğiti mi derslerinin bilimsel bir yönü ol mayıp bedeni ve ruhu terbiye etmeyi de amaçlamamaktadır. Bedensel fa aliyetler o dönemde daha çok kişisel bir beceri olarak algılanmakta ve uy gulanmaktadır, Selim Sırrı'nın Galata saray'da hocası olan Faik Üstünidman'ın uyguladığı yöntem, aletli ve zor hareketlerden oluşan Alman jim nastiğidir: "O zamanlar bu dersdeki hareket leri (idmanlar bazı aletler üzerinde yapılan marifetlerden olduğundan) her kuvvetli, çevik adamın yapabile ceği düşünülerek jimnastik hocalığı bir ustalık sanılıyordu. Ondan dolayı da bunun ilimle, fen-i terbiye ile, ru hiyatla, hıfzıssıhatla alakası düşünül mediği için bir Bonmarşe satıcısı jim nastik hocası olabiliyordu." * Selim Sırrı ağır, sıkı disiplin, cesaret (*) Burada bahsedilen Galatasaray Sultanisi'nin üçüncü beden öğretmeni Martinetti'dir. Bir Fransız olan Martinetti aynı za manda Beyoğlu bonmarşe satıcılanndarıdır.
özdeşleştirilmesiyle “devrim düşmanları na" karşı uygulanan Jakoben terör arasın da kurduğu ilişkiyi burada hatırlamakta fayda var.) Halkçılık anlayışının bu tür ta rihsel, teorik ve pratik donanımlarla gün deme getirildiği ülkelerde ister istemez si yasal güce hakim olanın halkçı söylemi te keline geçirmesiyle, yani kendisinin ve yalnız kendisinin halkı temsil ettiğini ilan etmesiyle, toplumdaki her türlü farklılığa kuşkuyla ve hoşgörüsüz yaklaşacağı aşi kâr; özellikle de söz konusu ülke kişise! hak ve özgürlük kavramının güdük kaldı ğı, devletin keyfi yönetim tarzının gele neksel olarak güçlü olduğu, yönetenlerin vonettiklerine hesap verme geleneğinin
İ
M
D
E
H
A
L
K
Ç
I
L
I
K
ve beceri gerektiren Alman jimnasti ğine karşı çok daha kolay, vücuda fazla yüklenmeyen, herkesin yapabi leceği ve insanın sağlığı açısından da fayda taşıyan hareketler içeren İsveç jimnastiğini benimsemiş ve bu oku lun yaygınlaşması için çalışmıştır. Herkesin kendi vücuduna ve beceri sine göre uyarlayabileceği bu jimnas tik sistemi vücutta uyum sağlayarak ruhsal bir gelişimin de sağlıklı bir bi çimde gerçekleşmesini amaçlamakta dır. Selim Sırrı'ya göre beden terbiye si genel anlamda terbiyenin temelidir. Dolayısıyla jimnastiğin de sportif ma hiyetinin yanında pedagojik ve psiko lojik bir nitelik taşıması gerekmekte dir. Selim Sırrı'nın düşüncesinde iyi beden terbiyesi almış bir halk, çok iyi teçhizatlı bir orduya bedeldir (Tarcan, Bugünkü Almanya, 1930). Keza Ke malizm de sporu ve beden eğitimini ulusal bütünlüğün pekişmesinde önemli bir araç olarak görmektedir. "Sağlam kafa sağlam vücutta bulu nur" şiarı bir yandan Almanya ve İtal ya'da gözlemlendiği gibi güçlü, sağ-
zayıf olduğu bir ülkeyse. Sonuç olarak halkçı söyleminin gerçekten somut halk kitleleriyle pratikte buluşup buluşmadığı bir yana, bu tür bir halkçılık anlayışının “aydınlanmış despotculuğun” farklı bir bi çimde sürdürüleceği ortamı hazırlamasına da şaşmamalı ve genç Türkiye’nin halkçı lık anlayışında bu tür öğelerin gücünü görmek gerekli. Halk kavramının bu tür bir soyutlukta ve nitelikte kavranmasının Cumhuriyet’in gelişim yönü açısından bir başka siyasal ve entelektüel anlamı da artık devletle yö netilenler arasında herhangi bir “aracı" kurum, yapı ya da toplumsal oluşumun gereksiz ve yersiz olarak görülmesidir. El-
279
K
E
M
A
lıklı ve zinde bir ırkın temellerini at
İ
Z
M
mayı hedeflerken diğer yandan da
masallar, darb-ı meseller, destanlar, türküler, millî rakslar olduğunu söy
spor etkinliklerinin ulusal bir sosyal leşme ve kaynaşma yöntemi olduğu
yaşandığı gibi türler arasında belli bir
nu ortaya koymaktadır. Beden terbi yesi hem Selim Sırrı hem de Kemalist aydın çevresi açısından milletlerin en
280
L
ler" ve "folklor disiplinine Avrupa'da hiyerarşi kurarak değil, tersine türle rin çeşitliliğini vurgulayacak bir şe k ild e " yakl aşır (Ö ztü rkm en , s.
temel meselelerinden biridir. Hatta Tarcan'a göre 20. yüzyılın ilk yarısın da "her millet fikirle beden arasında
38,39). Selim Sırrı'nın Osmanlı İm-
bîr muvazenet tesisine" çalışmaktadır (Tarcan, Garpta Hayat, 1929).
gi, C u m h u riyet d ö nem ind e halk danslarının millî bir sembol olarak
paratorluğu'nun son dönemlerinde halk danslarına duymaya başladığı il
Selim Sırrı sporculuğunun ve eği
evrilmesiyle neticelenir. 1896-1900
timciliğinin yanı sıra folklor alanında
Yılları arasında kaldığı İzmir'de zey
yaptığı çalışmalarla da iz bırakmış
bek oyunuyla ilgilenen Selim Sırrı
bir aydındır. Folklor araştırmalarını
1916 yılında kesin bir yöntemi ve belirli figürleri olan standartlaşmış
millî bir vazife olarak ele almakta; folklorun büyük olaylar ve şahsiyet ler üzerinde yoğunlaşan tarih bilimi nin tersine halkla uğraşmasını çok önemli bulmaktadır. Folklor bu an lamda hem milletin mazisini canlı tutmakta hem de bir ülkenin siyasî boyuttaki temsiline katkıda bulun maktadır. Selim Sırrı'nın folklor tanı mı bir hayli geniştir; folkloru "vücu da getiren şeyin hurafeler, anâneler,
bette bu durum Türkiye deneyimiyle sı nırlı addedilemez. Ulusal devletler kendi halklarıyla mümkünse aralarında ne dinî, ne de dünyevi birtakım aracı kurumların oluşmasını tercih ederler. Oysa böyle bir durum emperyal yapılar söz konusu oldu ğunda çok da fazla sorun yaratmayacak bir tarzdır. Osmanlı döneminde belirli bir somutluk ve çeşitlilik ekseninde temellen miş değişik cemaatler ile devlet yönetimi arasında çeşitli arabulucu (mediating) ku rumlar vardı, aslına bakılırsa bu aynı za manda bir gereksinimdi. Örneğin Müslü man cemaatler açısından tarikatların za man zaman böyle bir işlevi yerine getirdi ği söylenebil in ir. Cumhuriyetle olan ise
yeni bir zeybek tasarlamaya başlar. M illî raksın bir salon dansı olmasının gerekli olduğuna inandığından sert hareketleri zeybekten çıkarır ve "ne redeyse Oryantalist bir egzotiklik an layışı içinde ... Batılı bir forma zey bek oyunlarının özgün motiflerini ek leme yoluna gider" (Öztürkmen, s. 227). Bilindiği üzere Zıya Gökalp'in ünlü hars-medeniyet ayrımının bir
bu ara mekanizmaların hepsinin ortadan kaldırılmasıdır doğal olarak. Dolayısıyla “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir” il kesiyle kastedilen sadece egemenliğin kaynağının ve meşruiyetinin yeniden ta nımlanmasının ötesinde, artık bir takım ara mekanizmalara da gerek olmadığı vur gulanmak isteniyordu. Artık önemli olan “halk” adına konuşma tekelini eline al mak ve halkın dışına düşmemekti. Bura daki halk ve millet kavramlarının aşağı yukarı aynı şeyi ifade ettiği düşünüldü ğünde, halkın ve milletin dışına düşmek neredeyse bir düşman konumuna düş mekle eşdeğer olacaktı mantıksal ve pra tik olarak.
t
e
k
P A R T İ
D
Ö
N
E
M
İ
M
D
E
H
A
L
K
Ç
1
L
uzantısı olan ve Batı tekniğini yerli bir İçerikle harmanlayan bu yöntem, müzikten dansa kültür alanındaki Ke
genel kültür ve sosyal hayatla ilgili gözlemlerini bir "beden terbiyecisi" ve eğitimci olarak aktarmıştır. Yayım
malist reformların temel izleği o l
lanmış kitapları şunlardır; B e den Ter b iy e s i: O y u n -jim n a s tik -S p o r (1932),
muştur. 1916 yılındaki İdman Bayra mlında sergilenen ve sonraki yıllarda kadınları da bünyesine katan Tarcan zeybeğinin en Önemli noktası aynen
B u g ü n k ü A lm a n y a : Y a rd ım c ı K ıra a t (1930), Ç e lim s iz ve A n o rm a l Ç o c u k lar: İta ly a 'd a 'Ç o c u k la r E v i', B e lç i
sporda olduğu gibi kolektif, yani sos
ka'da 'Çifte E vler', A lm a n ya 'd a 'K în -
yallik içeren bir etkinlik olmasıdır.
d e rb e îm 'la r (1944), Ç o c u k la ra S a ğ lık
Bir yandan da Türkiye coğrafyasına özgü öğeleri Batı yöntemleriyle bir
Ö ğ ü tle ri (1935), G e n ç le rle Baş Başa N a s ıl M esut O la b ilir iz ? (1944), H a lk
araya getiren son derece "medenî"
D a n s la rı ve Tarcan Z e y b e ğ i (1948), K ö y M e k te p le rin d e B e d e n T e rb iy e si
bir millî dans olarak Türkiye'yi temsil edecektir. Ancak Mustaf Kemal'den de büyük Övgüler almış olan Tarcan zeybeği hiçbir zaman Türkiye'nin
(1933), M ü ziğ in D ili (1945), N a sıl K o
millî dansı olamadan kültür tarihinin
nuşm alı (1939), O lm u ş Şe y le r (1950), R a d y o K o fe ra n sla rım (1935), S e lim Sırrı Tarcan: Hatıralarım , S p o r Pedago
ve Kemalist modernleşme projesinin
jis i (1943), Ş im a lin Ü ç İrfan D iy a r ı:
son derece ilginç deneylerinden biri olarak kalmıştır.
Fin la n d iya , İsveç, D anim arka (1940), T ü r k le r 'd e B e d e n İd m a n la rı (193?),
Sporculuğunun yanında eğitimci olarak da görülen Selim Sırrı Tarcan
Yaşama B ilg isi (1942), Yaşama Ö ğ ü t leri (1948), Yeni ve Eski O lim p iya tla r
yabancı ülkelere yapmış olduğu gezi
(1948), Y u rtd ışın d a L o n d ra 'd a G ö r
lerinin ve radyo konferanslarının yer aldığı kitaplarında Batılılaşma mantığı
d ü klerim (1948), Vakitsiz İhtiyarlam a nın Sebe pleri ve D a im a G e n ç Ka lm a
üzerinden eğitim ve terbiyeye bakmış;
nın Sırla rı it 947).
Bir kere böyle tanımlanan halk kavra mının siyasal yapılanma açısından da et kileri olduğunu düşünmek gerekiyor. Atatürk’ün daha Halk Fırkası’m kurmak üzere çalışmalarını yürütürken sıkça vur guladığı gibi halk bir kere içinde tezatla rın ve çelişkilerin olmadığı bir bütünsel yapı olarak algılandığında, bu yapısal özelliğin siyasal biçime yansımasının bir Tek Parti modeli olması da az çok kaçınıl maz oluyor. G erçekten de Atatürk’ün Halk Fırkası projesini anlattığı konuşma sı incelendiğinde ülkenin parti mücadele lerinden çok çektiği, aslında halkın yek pare bir bütün olduğu ve particiliğin ül keye zarar verdiği türünden mesajlarla
K
tek partici bir siyasal anlayışın ipuçlarını daha 1923 gibi erken bir tarihten itibaren verdiği gözlemlenmektedir. Dolayısıyla 1925 Takriri Sükun Kanunu sonrası fiilen Tek Parti rejiminin kurulmasının, döne min tarihsel m eşrulaştırıcı itkileri ne olursa olsun, düşünsel ve ideolojik kö kenlerinin çok daha önceden halkçılık anlayışında somutlaştığını gözlemlemek olası. Dolayısıyla halkçılık kavramının böyle tanımlanmasının daha başından de mokratik açılımların önünü lıkayıcı bir işlevi olduğu rahatlıkla söylenebilir. Halkçılık söylemi lesanütçülük adı veri len Fransız Üçüncü Cumhuriyeti’nin soli darizminin (dayanışmacılık) de önemli et-
26
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Kemalist halkçılık, orta stm fpopidimıinin yörimgesindedtr. Belki milliyetçi köycülük söyleminin açthm lan dışında, aşağı sınıflar görühnez/ğöriinınezleştirirler. Milli kimliğin taşıyıcılığından soyunmuş ‘y alm ’haliyle kalk, yani ahali, tekinsiz sayıhr. “Cahilyığınlar’, modernleşme ülküsü ve toplum düzeni/inlizamt/itızibatı açısından tehdit olarak görülürler.
kilerini taşır. Durkheim’ın adına da zaman zaman atfedilen solidarist düşünceye göre toplum kendi içinde çatışan değil, birbirilerini tamamlayan unsurların oluşturduğu bir bütünlük anlayışı üzerine temellenir. Toplumda çatışma değil, ahenk, uyum esastır. Özellikle liberal düşüncenin bireyi öne çıkaran, toplumu ya da cemaati geri plana atan düşünce sistemine karşı top lumsal dayanışmayı öngörür ki bu yönüy le özellikle anıi-liberal bir görüş olduğu gibi anti-sosyalisi de bir içerik taşır. Gökalp gibi Osmanlı aydınlarını derinden et kilemiş tesanütçülük, Cumhuriyet aydın larının da önem verdikleri bir düşünce sis temi olmuş, halkçı düşüncenin toplum ta savvurunu biçimlendirmiştir. Geç Osman l I aydınlarında toplumsal yönü önde olan tesanütçülük 1930’lar Türkiyesi’nde top lumsal ahengin garantörü olan devlette, onun da üzerinden karizma tik şefte cisim
lenen bir toplumsal harmoni projesine dö nüşmüştür. Bu açıdan bakıldığında da Türkiye tipi halkçılığın gözlemlendiği ül kelerde lider kültüne yapılan vurguyu do ğal karşılamak gerekir. Yukarıda felsefî ve tarihsel köklerini çiz meye çalıştığımız Kemalist halkçılık anla yışının tepe noktasına ulaşması büyük öl çüde 1930’Lu yıllarda olmuştur. Gerçi Gökalp’den gelen halk tanımı 1920’lerde reji min önde gelenleri tarafından savunul muş, halk kavramı tanımlanırken Türki ye’de henüz sınıfların, özellikle de işçi sı nıfının ve burjuvazinin olmadığı, dolayı sıyla “biraz parası olanlara da düşman ola cak değiliz" biçiminde Atatürk tarafından konu ortaya konmuştur. Ancak 1930 hem ekonomide hem de siyasette bir dönüm noktası teşkil etmiş, bu tarihten sonra ekonomide devletçilik, siyasette ise daha da katılaşmış, içine kapanmış, yer yer aşırı
t
e
k
P
A
R
T
İ
D
Ö
N
E
M
bir milliyetçigin gözlemlendiği, devletle partinin bütünleştiği ve pekiştirildigi bir döneme girilmiştir. Bu anlamda, ilk bakış ta biraz ironik görülm esine rağmen, 1930’lann Türkiyesinde halkçı bir söylem eskisine nazaran aydınlar ve yüksek devlet erkânı tarafından daha sık gündeme geti rilmiştir. Örneğin Halkevleri, pratikte de ğilse bile, teoride halkçı ideolojinin tartışı lacağı ve aydınların halka gitmesine yar dımcı olacak kurumlar olarak ortaya çık mışlardır çünkü Serbest Fırka deneyimin den dersler çıkaran yeni rejim kitle tabanı nı genişletme kaygısı gütmüştür, Türkiye’de Tek Parti dönemi halkçılığı nın en önemli bileşenlerinden birisini köycülük teşkil eder. Gerçekten de Türki ye nüfusunun çok büyük bir bölümünü oluşturan köylülere yönelik böylesi bir halkçı tavır önemlidir. Ancak köycülükte somutlanan halkçılığın da elitist bir halk çılık olduğu, tepeden ve devletlû olduğu görülmektedir. Zaten Köy Enstitüleri pra tiği bir yana bırakılırsa Türkiye’de köycü lük söylemsel düze)! aşamamış, köylü kit lelere mal olmamıştır. Köycülükten en ge nel anlamda amaçlanan köylülerin köyle rinde kalması, böylece proleterleşmeleri nin önlenmesi; eğitim götürülerek hem kültürel hem de ekonomik anlamda kırsal kesimin dönüştürülmesidir. Büyük ölçüde kemleşme ve sanayileşme karşıtı bir söy lem olan köycülüğün dönemin entelektü elleri üzerinde etkili olduğu gözlenmekte dir. Ancak köycülük o denli soyut, içeri ğinde o denli toplumsal ilişkiler göz ardı edilerek gündeme getirilmiştir ki sonuçta, ironiktir, önemli ölçüde elitist bir hamle olmanın ötesine gidememiştir, (Köycülük üzerine daha ayrıntılı bir yazı için bakınız bu ciltteki Köycülük başlıklı yazı.) Türkiye’de Tek Parti dönemi halkçılığı büyük ölçüde elitist, tepeden, bürokratik, anti-liberal ve anti-demokratik olmuştur.
İ
N
D
E
H
A
L
K
Ç
L
1 K
En güzel ifadesini “halka rağmen, halk için’’ sloganında bulan bu anlayışın yer leşmesinde Millî Mücadele yıllarında kit lelerin, özellikle de köylülerin, aktif hare ketliliğinin bulunmaması da önemli bir rol oynamıştır. Gerçekten de köylüler Millî Mücadele'de aktif rol oynamamışlar, 1910’ların başından beri cephelerde çar pışan bu insanlar için bu son savaş da sanki diğerlerinin basit bir devamı gibi al gılanmıştır. Yakup Kadri Karaosmanoglu’nun Yaban adlı romanında da anlatılan aslında köylünün bu dönemdeki ilgisizli ğidir, Hal böyle olunca zaten kuşaklar bo yunca elitist bir gelenek içinde yetişen Cumhuriyet i kuran kadrolar üzerinde ta bandan bir baskı gelmemiş, kendilerini bu ortamda özellikle de kültürel olarak bağımsız hissedebilmişlerdir. Biraz da bu nedenledir ki toplumu dönüştürülecek bir proje olarak görmüşler, gerektiğinde balkın ne istediğinden, ne özlediğinden bağımsız olarak kültürel bir “süper Batılı laşma’’ programım uygulamaya geçirmeyi deneyebilmişlerdir. Tek Parti döneminde görülen halkçılık 1946 sonrası büyük ölçüde değişmiş ve Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle daha az elitist, daha çok kamuoyunun düşüncelerini ve duygularım dikkate alan bir tarza geçilmiştir. Bunda kuşkusuz çok partili bir hayata geçilmesinin rolü ol muştur, 1960’lar ve 1970’lerde ise farklı halkçı politikalar gündeme gelmiş, ithal ikameci sanayileşmenin altyapısını oluş turduğu bir ortamda halkçılık da daha politik, aşağıdan, yavaş yavaş kentsel nü fusun da dikkate alındığı bir tür popü lizm gündeme gelmiştir. 1980’li yıllarda askerlerin ve Turgut Özal’ın sürdürdükle ri neoliberal politikalarla halkçılık söyle mi sadece rafa kaldırılmamış, aynı za manda halkçı olmak siyasal bir dinozor luk olarak telakki edilmiştir. □
283
Türkiye’de Köycülük M.
ASIM
K A R A Ö M E RL İ O Ğ L U
ürkiye'de 20. yüzyılın çok büyük bir bölümüne damgasını vurmuş en önemli özgünlüklerinden birisi ağırlıklı olarak bir köylü toplumu olarak kalmasıdır. Bunu söylemek bütün bu sü reç boyunca gerek kentleşmenin, gerek kapitalistleşmenin gelişimini ve bunla rın ülke politikasının belirleyeni olduğu gerçeğini değiştirmiyorsa da, söz konu su olan toplumsal dokuya sinm iş bir köylü olma durumunun kendisini kül türde, demokratik geleneklerin zayıflı ğında ve buna benzer alanlarda gösteri yor olmasıdır. Köylü olma durumunun toplumsal ve kültürel yaşamdaki çeşitli etkileri ayrıntılı bir şekilde dikkate alın madı oysa. Türkiye’de köy ve köylülük üzerinde kafa yoranların büyük bir kıs mı konuyu yapısal yönlerinden ele aldı lar, özellikle kırsal yapının ve üretim ilişkilerinin biraz da mekanik bir analizi bağlamında. Ancak bu olgunun ortaya çıkmasında ve sürdürülmesinde önemli bir yeri olan ideolojik tutumlar, yakla şımlar, zihniyet, devlet politikaları gibi daha öznel etkenlerin rolü üzerinde ye terince durulmadı. Oysa genelde kültür, özelde düşünce ler, özellikle de siyasal hareketlere esin kaynağı olmuş ya da devlet politikalarına yön vermişlerse, tarihsel süreçte önemli ve etkin bir rol oynarlar. Aslına bakılırsa
T
dünya tarih yazıcılığında 1980’ler sonrası giderek etkinliğini artıran kültürel tarih çiliğin teorisyenleri kültürün gerçekliğin kendisini dahi yeniden kurduğunu iddia etmektedirler. Bu açıdan bakıldığında Tek Parti döneminin ünlü köycülük söy leminin analizi bize Türkiye’deki bu köy ve köylü etkisi söz konusu olduğunda önemli ipuçları verebilir. Ayrıca karşılaş tırmalı tarih açısından bakıldığında Tür kiye’deki köycülük örneğinin genel ola rak Avrupa’nın iki savaşarası entelektüel tarihine katkısını görmek açısından da köycülük hiç şüphesiz çok önemli. Köycülük ve benzeri düşünceler 19, yüzyılının sonlarından itibaren gelişmiş kapitalist ülkelerde gözlemleniyor. Bunda en büyük etken kuşkusuz kentleşmenin ve özellikle de sanayileşmenin eskimiş toplumsal yapıları, tarzları, değerleri, kül türleri ve birçok diğer etmeni kökünden değiştirmeye başlaması. Bir başka deyişle köycü düşünceler kemleşmeye ve sanayi leşmeye doğrudan bir tepki olarak gün deme geliyor, bu nedenle de kapitalist ge lişmenin ileri aşamasındaki ülkelerde köycü akımların en belirgin özellikleri tepkiseli ikleri ve yüzlerinin “geçmişe dö nük" olması. Özellikle bir kriz dönemi olan 1930’larda bu tür düşünceler tüm dünyada daha da yaygınlaşarak taraftar buluyor. Örneğin köycülük Almanya’da
T
Ü
R
K
I
Y
E
'
D
Mahmut M akalin 1950’d e yayımlanan Bizim Köy romanı, Cumhuriyet tarihinin en fazla tartışma yaratan romanlanndandtr. Roman, o zam ana dek romantize edilen köyü, mahrumiyet içindeki olumsuz gerçekliğiyle işlemiştir. Nazi hareketinin önemli ideolojik daya naklarından birisini teşkil ediyor. 20. yüzyıl boyunca görece daha az kapitalistleşmiş ülkelerde köycülük farklı nedenlerle gündeme geliyor. Özellikle de 1917 Rus Devrimi ve Birinci Dünya Sava şı sonrası Doğu Avrupa’yı kasıp kavuran köylü ayaklanmalarının yarattığı etkinin köy ve köylüye olan ilgiyi artırdığını not etmekte fayda var. Bu açıdan dönem bo yunca gerek devrimci hareketlerin gerek devletlerin köylüye önem vermek gerek tiğini gündemlerine aldıklarını görüyo ruz. Gerçekten de, neticede 20. yüzyılın büyük devrimlerinin neredeyse hepsinde köylülük itici bir güç oldu. Dolayısıyla köylülük, bazı devrimci hareketler için bir “temel güç" olarak görünürken, siya sal iktidarını yeni pekiştiren rejimler için sosyalist ve işçi sınıfı vurgulu hareketle rin karşısında bir panzehir olarak tahay
E_________ K
Ö
Y
C
Ü
L
Ü
K
yül edildi. Bu tür ülkelerde köycülük za man zaman Larım ağırlıklı bir modernleş me hareketinin de bileşeni oldu. Türki ye’deki köycü söylem ve hareket söz ko nusu olduğunda ise net bir sınıflam a yapmak mümkün değil, burada hem tep kisel, yüzünü “geçmişe dönmüş," hem de “ilerlem eci" p erspektifler bulmak mümkün. Köycü düşünce ilk olarak Cumhuriyet öncesinde, Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde gündeme geldi. Bunda II. Meşrutiyet döneminde (1908-1918) Türk milliyetçiliğinin ortaya çıkmasının önem li bir rolü oldu. Bu yıllarda köylülere kar şı başlayan ilgi özellikle dönemin etkin dergilerinden Türk Yimiu’nda dile getiril di. Bu dergide Yusuf Akçura ve özellikle de Helpfand-Parvus milliyetçi ideoloji ve hareket için köylünün desteğinin önemi ni vurguluyorlardı. Kendisini köycü ola rak tanımlayan ilk hareket ise Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıktı. Sa vaş sonrasında on beş tıp doktoru ‘Köycüler Cemiyetj’ni kurup, köy hayatının zorluklarıyla mücadele konusunda eğitim vermek ve sağlık hizmetleri sunmak ama cıyla ‘halk’a gitmeye karar verdiler. Bu ce miyet aynı zamanda 1920’de yoğunlaşan yabancı devletlerin istilasına karşı bir di reniş hareketinin örgütlenmesine de kat kıda bulunmayı hedefliyordu. Cemiyetin kurucularından ve başkanlığına getirilen Dr. Reşit Galip 1930’lann başlarında ma arif vekili olacaktı. Bu genç ve idealist doktorlar Batı Anadolu köylüleri arasında dinî misyonerler gibi çalışmış olmalarına rağmen, bu deneyimden kayda değer bir şey kalmadı. Gerçekten de Cumhuriyet’in 1923’ıe ilanından 1930’ların başına kadar geçen süreçte yeni rejimin köylüler hakkındaki entelektüel ve pratik ilgisi ‘köylü nün milletin asıl efendisi’ olduğu söyle minin ötesine pek gidemedi, Türkiye’de köye ve köylüye yönelik il gi asıl olarak 1930’lu yıllarda gündeme geldi. Bunda kuşkusuz yeni rejimin siya-
285
K
E
M
A
Köy Enstitüleri M . AS İ M K A R A Ö M E R L İ O Ğ L U
l
I
2
M
Köy Enstitülerinin tarihinde iki dö nem vardır: Birincisi daha Özgün dö nem diye adlandırabileceğim iz ve 1946'da İsmail Hakkı Tonguç ve Ha şan Ali Yücel'in görevden alınmalarıy la sona erer ki burada üzerinde duru lacak olan bu dönemin damgasını taşı yan kurumlardır. Enstitüler 1946'dan resmen kaldırddıkları 1954'e kadar farklı ve başlangıç amaçlarıyla çelişen
Resmen 1940'da, fiilen 1930'larda
286
gündeme gelen Köy Enstitüleri, Türki ye'nin yakın tarihinin en özgün eğitsel deneyimlerinden birisidir. Görünürde ki amacı köy çocuklarından öğretmen ler yetiştirerek eğitim yoluyla kırsal Türkiye'nin yapısal dönüşümünün sağ
bir karakter edinmiştir. Köy Enstitüleri pratiğinin ve fikrinin gelişmesinde 1930'larda başlayan kö ye ve köylüye ilginin artmasını dikkate almak gerek. Bunda kuşkusuz siyasal rejimin 1930'lar başlarındaki krizini ve bu krizin hem rejimin toplumsa! deste
nı oluşturmuş, sağcı ve muhafazakâr lar İçinse kendi siyasal çıkarları ve
ğini köylerde artırma ve de aydınları bu yönde seferber etmek de önemli bir rol oynamıştır. Özellikle Kemalist reji min köylerdeki zayıflığı göz önüne alındığında, Enstitülerin rejimin ve Türk milliyetçiliğinin yeterince "milli yetçi" olmadığı düşünülen köylere gö türülme projesinin de bir parçası oldu
anti-komünist cadı kazanları için bir
ğu görülür. Ayrıca tam da bu noktada
günah keçisi olmuştur. Öte yandan
bu kurumların ortaya çıkışını dönem boyunca son derece etkili olmuş köy cülük ideolojisiyle de ilişkilendirmek yerinde olur. Kentleşmeye ve sanayi leşmeye kuşkulu gözlerle bakan köy
lanması olan Enstitüler 1940'lardan bugüne son derece Önemli siyasal tar tışmaların da odağı olagelmiştir. Köy Enstitüleri sol Kemalist çevreler için "gerçek" Kemalizmin en tepe noktası
Köy Enstitüleri, Kemal Tabir gibi sosya list eğilimli bazt yazarlar tarafından Tek Parti rejiminin ideolojisini yaymak amacıyla oluşturulmuş faşizan kurum lar olarak algılanmış ve şiddetle eleşti rilmiştir. Türkiye'de herhalde pek az kurum bu denli farklı biçimde değer lendin lebi İm iştir.
sal tabanının artırılm ası kaygılarının önemli bir yeri vardı. Bu dönemde köyle re ve köylülere olan ilgiyi dile getiren birçok açıklama bulmak mümkün. Ata türk’ün söylevleri dahil birçok resmî söy levde kırsal bölgelerin gelişiminin reji min en önemli görevi olduğu söylenmek teydi. Keza, rejimin propaganda organla rı olarak kurgulanan Halkevlerinin köy
cülük, örneğin, Köy Enstitüsünün mi marı Tonguç'u etkilemiş bir ideolojidir. Enstitülerin oluşturulmasındaki en önemli nedenlerden birisi 1930'lar
cülüğe verdiği önemde, Özellikle de An kara Halkevi dergisi Ofkü’de Nusret Ke mal Köymen gibi yazarların konu ile ilgi li makalelerinde ya da devlet tarafından öğrenci ve öğretmenlerin yaz tatillerinde köylere gitmelerinin teşvik e'dilmesi gibi olgularda da değişen bu hava gözlemle nebilir. Daha da önemlisi, maarif vekale tinin köylerde eğitimi iyileştirmeye yöne-
T
Ü
R
K
İ
Y
E
'
D
E
K
Ö
Y
C
Ü
L
Ü
K
sonlarında eğitim sisteminin içine gir
zorunluluktar getirilmiştir. Enstitülerin
diği krizdi. Kriz, bir yandan eğitilen iş gücünün üretim sürecinden kopuklu ğundan kaynaklanıyor, diğer yandan kentli öğretmenlerin köy gerçeğinden
yapımında ayrıca büyük ölçüde öğ renci emeği kullanılmış, bu durum
kopuk ve yabancılaşmış olmalarından dolayı köylere gitmekte isteksizliğinde kendini gösteriyordu. Köy kökenli ol mayanların köylerde öğretmen olarak ciddi, tutarlı ve sürekli bir şekilde kır sal Türkiye'nin aydınlanmasına katkısı
birtakım çevreler tarafından devletin ucuz işgücü kullandığı yönünde eleş tirilmiştir. Buna rağmen, gerek Enstitü öğrencilerinin gerekse öğretmenleri nin kuruluş sürecindeki şevkleri, çalış ma azimleri ve idealistlikleri kayda değerdir. Bu kurumların kuruluş süre
nın olamayacağı düşünülüyordu.
cinde olsun, eğitim öğrenim sürecinde olsun disiplinli, özverili ve azimli ça
Enstitülerin Türk eğitim sistemine en önemli getirilerinden birisi "yaparak
lışma anlayışı dönemin teknolojik ge rilikleri veri alındığı bir ortamda insan
öğrenme" ilkesinin gündeme alınmasıydı. Enstitülerde genel birtakım soyut bilgilerden çok "iş" kavramını merkez
iradeciliğine başvurulması olarak de ğerlendirilebilir.
alan bir eğitim sistemi anlayışının Öne çıktığı görülür. Bu tür bir yaklaşım 1940'lar Türkiyesi için son derece önemli olmasına rağmen, Enstitülerde anti-entelektüalizm diye tanımlanabi lecek, soyut bilgiye karşı hasmane bir tutumun da varolduğunu vurgulamak gerekir ki böylesi bir tutum köycülük ideolojisinde de gözlemlenir. Enstitüler her ne kadar 1930'ların düşünsel zemini üzerinde yükselmek le beraber birçok açıdan İkinci Dünya Savaşı döneminin özgül etkilerini de yansıtır. Örneğin Enstitüler devlet büt çesine minimum mali yük getirecek şekilde planlanmış, yapımında köylü lere gerek arazi verme gerekse de ça lışma yükümlülüğü açısından çeşitli
lik projeler tasarlamaya çalışması da aynı döneme rastlar. Köycüler köy hayatını ve köylüleri yü celtiyorlardı. Düşüncelerini inandıncı kıl mak için ütopik ve gerçekdışı bir köy ha yatı ve iktisadı resmetmekteydiler. Köylü leri Türk milletinin aslım oluşturan, ulu sal gelişmede belirleyici, saflığı bozulma mış, asil, akıllı ve değişime açık insanlar
Köy Enstitülerinde 1946 yılında onu kuran aynı parti ve lider tarafından önemli bir değişikliğe gidildi. Haşan Ali gibi, Tonguç gibi Enstitü fikrînin gerçek sahipleri ve yürütücüleri görev lerinden alınıp yerlerine Enstitülere karşı hasmane tavırlarıyla tanınan in sanlar getirildiler. Gerek bu değişiklik üzerine gerekse de daha sonra Enstitü lerin kapatılması üzerine son derece yoğun ve politize tartışmalar cereyan etti ve aslında bugün dahi bu konuda değişik yaklaşımlar varlığım sürdür mektedir. Hiç şüphesiz bu tartışmala rın ekseni Enstitüler olmasına rağmen teorik konumlanışların merkezî Kema list rejimin niteliği ve Türkiye'nin ya kın tarihine ne tür bir historiografik perspektifle bakılması gerektiğiydi.
olarak tasavvur ediyorlardı. Bu bağlamda Osmanlı lmparatorlugu’nu, örneğin, şe hirleri, köylerin zararına olarak üstün tutmakla sürekli eleştiriyorlardı, Osman lI'nın bu ayrımcılığı, köycülere göre, mil liyetçilik ve köylülük karşıtı oluşundan kay naklanıy ordu. Köycü söylemin en ayırt edici özellikle rinden birisi şehirleşmeye karşı oluşuydu.
287
K
E
M
A
Enstitüler özellikle 1946 sonrası mu hafazakâr çevreler tarafından şiddetle eleştirilmişlerdir. Bu eleştirilerin ilgi alanını daha çok Enstitülerin sözde ko münist faaliyetleri oluşturmaktadır. Enstitüler C H P içindeki ve dışındaki birçok muhafazakârın komünist cadı kazanları için bir vesile olmuş gibi gö rünmektedir. Bu eleştirilerin temelinde Enstitülerde görev alan kişilerin, başta Tonguç olmak üzere, komünizmden etkilendiği yatar. Oysa bu eleştiri yer
L
I
Z
sağ/muhafazakâr bir oportünizmin öte sinde çok da fazla anlamı yoktur. Enstitülerin doğası ve kapatılmasına ilişkin soldan gelen değerlendirmeler daha karmaşıktır. Bu değerlendirmelere göre Enstitü deneyimi Kemalist hareke tin varsayılan iki kanadı arasındaki ikti dar mücadelesine kurban gitmiştir. Bu senaryonun temelinde Kemalist "Dev rimin," ki bazen son derece yanlış bir şekilde "burjuva-demokratik devrim"
Öte yandan Tonguç'a illa da bir sıfat yakıştırmak gerekirse, onu geç Osman lI'da ve Türkiye'de çok daha önemli
olarak teorileştirilmiştîr, birisi "devrimi" sola çekmeye çalışan, diğeri de muha fazakâr olan iki kanat arasındaki müca delenin tarihi olarak kavramsallaştırıl ması yatar. Daha özgün bir deyişle bu iki kanattan birisini küçük-burjuvazi,
ve etkili bîr geleneğin, korporatist/solidarist geleneğin içinde görmek herhal
diğerini ise büyük toprak sahipleri ile burjuvazi oluşturur. Bu senaryoda Köy
de daha doğru olur. Bu yönde bir baş ka iddia Enstitülerin Sovyet eğitim sis
özellikle İsmet İnönü'nün çektiği ilerici
sizdir. Aslında Tonguç zamanının Ke mal izminin yılmaz bir savunucusuydu.
teminden esinlendiğiydi. Bu eleştirinin de yersiz olduğunu vurgulamak gere kir. Sanayileşmeyi, kentleşmeyi ve pro leterleşmeyi gündeme alan Sovyet sis temi herhalde köycülükten etkilenmiş bir Enstitü pratiğine taban tabana zıt bir sistemdi. Buna benzer daha farklı eleştiriler de aynı çevreler tarafından dile getirilmiş, örneğin öğrencilerin
Enstitüleri, başını Kemal Atatürk ve kanadın devrimi sola çekme girişimi olarak sunulmuştur. Hal böyle olunca Enstitülerin kapatılması da diğerlerinin bu ilerici grup üzerindeki galibiyeti olarak açıklanır. Bu değerlendirmenin de gerçekliğe
komünistleştikleri, dine, orduya ve
uygun olmadığını belirtmek gerek. Gerçi Tek Parti döneminde yönetici sı nıfın monolitik bir blok oluşturmadığı doğrudur. Ancak ülkenin temel mesele
devlete itaat etmeyen Öğrencilerin ye tiştirildiği, Enstitü kütüphanelerinde
lerinde büyük bir ideolojik farklılık ol duğunu iddia etmek de biraz abartılı
solcu kitapların okutulduğu bunlardan bazılarıdır ancak bu eleştirilerin
dır. Özellikle Enstitüler söz konusu ol duğunda C HP içindeki ayrılıkların Ens-
Hitler dönemi Almanyası gibi pek çok ül kede de benzer bir eğilim görülmesine rağmen, bu ülkelerde köycülüğün daha çok sanayileşmenin sonuçlarına ve özel likle de bir işçi sınıfı bilincine ve bu sını fın faaliyetlerine karşı duyulan korku ve endişe üzerine temellendiğini görmekte yiz. Türkiye’deki köycülerin önemsedik leri sanayileşmeye karşı olup olmamak
M
değildi; her ne kadar ‘köycü’lerin çoğun da sanayileşmeye karşı oldukça eleştirel bir tavır söz konusu idiyse de, ulusal bir sanayinin gerekliliği hemen herkes tara fından kabul ediliyordu. Türkiye'nin ne de olsa ekonomik gelişmeye gereksinimi vardı. Ancak vurgu, köylüler için bir sa nayinin kurul masındaydı. İlginç bir şekil de, Batı Avrupa’nın tarihsel deneyimi ola-
Ü
R
K
İ
Y
E
'
D
E
k
ö
y
c
ü
l
ü
k
ütülerin açılmasında ya da kapatılma sında Önemli bir rolü olduğu doğru de ğildir. Enstitüleri diğerleri gibi Kemaliz-
dar iktidar bloğunun her zaman önem li bir gücü oldular. Gerçi Enstitüler bü
min "ilerici" kanadı olarak tahayyül edilen kişiler de kapatmak İstemişler,
potansiyel bîr tehdit oluşturabilecekse bile, varoldukları süre içerisinde bü
hatta pratikte Enstitüleri bu kişiler ka patmışlardır. Bu konuda ilk akla gelen
yük toprak sahiplerine karşı kayda de
yük toprak sahiplerine uzun vadede
ğer bir mücadele yürütülmedi. Enstitü
kişi elbette İsmet İnönü'nün kendisidir.
lerin böyle bir mücadelenin bayrağı
Oysa öyle görünüyor kİ Enstitülerin hem açılmasında hem de kapatılmasın
olduğu yargısı, yakın tarihimizle ilgili
da C HP ileri gelenlerinin büyük çoğun luğu hemfikirdiler. Enstitülerin günde
başka birçok önem li konu gibi, 1960'ların sol literatüründe üretilen bir
rülmektedir. Örneğin Emin Sazak gibi Batı Anadolulu büyük bir toprak sahibi ve daha sonra Demokrat Parti'nin li
mittir. Gerçekte büyük toprak sahiple riyle Enstitülerin mücadele ettikleri ampirik veriler tarafından doğru la nmamaktadır. Zaten Enstitülerin açıldığı yörelere dikkatle bakıldığında buralar büyük toprak ağalığından çok, küçük
derlerinden olacak birisi Enstitülere ku ruluşunda tam destek vermiştir. Ayrıca
toprak sahipliğinin yaygın olduğu yer lerdir. Gerçi büyük toprak sahipleri
kapatılma sürecini de zamanın Kema-
muhtemelen Enstitüleri uzun vadede
me geldiği günlerde parti içinde bu ko nuda geniş bir uzlaşmanın olduğu gö
listleri arasında bir çatışma ya da Ke-
"potansiyel" bir tehdit olarak algılamış
malizmin farklı bir yorumlaması olarak algılamak kanımca yerinde bir bakış açısı değildir. Küçük bir azınlık dışında Köy Enstitülerin bir cadı kazanı İçinde yok edilmelerinde zamanın önde gelen
olabilirler, ancak yaşandığı dönemde bu kurum ların kapatılmaları için önemli bir neden olarak bunu görmek yaşanan gerçekliği abartmaktır. Bu tür yaklaşımlar biraz da Kemalizmin sos
ve sonrada sol-Kemalist olarak görülen
yalizmin ya da sosyal demokrasinin
C H P önderlerinin katkısını gözden uzak tutmamak gerekir. Enstitülerin kapatılmasında bu kurumların açıldığı bölgelerde büyük toprak sahipleriyle mücadele etmesi nin büyük bîr rol oynadığı düşünülür. Oysa büyük toprak sahipleri Cumhuriyet'in ilk yıllarından yakın zamana ka
rak gördükleri belirli bir sanayileşmeye karşı olmakla beraber bu deneyimden farklı bir tür sanayileşme beklentisi ve is teği mevcuttu. Köycülerin öngördükleri sanayileşme süreci köylüleri köylerinden etmeyecek, teknolojik gelişme sağlanır ken geleneksel üretim İlişkilerine pek do kunu İmayacaktı, Türkiye’deki köycülere göre sanayileş
bir varyantı olduğu yanılsamasından türerler. Gerçekte C H P liderleri 1960'ların ortalarına kadar hiçbir za man kendilerini şu ya da bu şekilde solda tanımlamamışlar, bilakis Tek Par ti döneminde sol hareketi genel olarak sert bir biçimde bastırmışlardır. Gerçekte Enstitülerle amaçlanan
meden daha da kötüsü şehirleşmeydi. Şe hirler kozmopolitizmi, sınıf çatışmalarını, işsizliği, ekonomik buhranları, işçi grev lerini, devletin kısıtlı toplumsal kontrolü nü, kısacası onların kafasındaki her türlü yozlaşmayı simgeliyordu. Örneğin Nusret Kemal Köymen’e göre, asıl sorun sanayi leşmeden ziyade, şehirleşme olgusunda yatıyordu, çünkü bu olgu, her şeyden ön-
289
K
E
M
A
köylünün gerikalmışlığım yenmektir
290
L
İ
Z
M
ama bu olgunun nedeni toplumsal iliş kilerde, örneğin toprağın belirli kişile
olarak vurgulanması gereken Enstitü lerde gelişen halkçılığın elltist yönetici sınıfın beklentilerinin çok ötesine ulaş
rin ellerinde temerküz etmesinde, de ğil, köylünün doğaya karşı çaresizli ğinde görülür. Doğaya hükmetmek, doğayı sömürmek, üretimi artırmak,
halkçı söylemine karşın, yönetici sınıf için halkçılığın sınırı söylemsel düzeyi aşma maşıydı. Bir başka deyişle, bütün
teknolojiyi geliştirmek, akılcı olmak ve bu gibi hedeflerle anlatılmak istenen de budur. Köy Enstitüleri yayınlarında
Kemalist iddiaların tersine, bu halkçı lıkta elitlerle halk arasındaki ayrımın korunması esastı. Köy Enstitüleri prati
olsun, konuyla ilgili o dönemde bası lan kitaplarda olsun "doğayla mücade le" konusuna çok önem verilir ve bu tema sürekli vurgulanır. Örneğin ken
ği ise belki de ilk defa varolan biçimiy le halkçılığı söylemden gerçekliğe taşı manın işaretlerini veriyordu. Tek Parti dönemi o denli elitistti ki sadece halka
disi de Enstitü Öğretmenliği yapmış Cavit Orhan Tütengil 1948 yılında köyün
biraz daha şevkat ve saygıyla yaklaş mak ortalama köylüler için önemli
en büyük sorununun cehalet ve üretim
olabiliyordu. "Memleketin Efendileri"
araçlarının iptidailiği olduğunu düşü nür. Vurguyu toplumsal ilişkilere ya
edilen Köy Enstitüsü imajının tersine, gerçek deneyimin kendisi kırsal yaşa mın dönüşümünün motorunu toplum
efendiliklerini gerçekte hiç göreme mişlerdi. Enstitülerde, özellikle Tonguç'un sayesinde, köylülere daha fazla saygı ve özgüven veren bir ortam yara tılmıştı ve bu durum itaat etmenin aslî norm olduğu elitist bir dönemde po tansiyel bir tehlike teşkil ediyordu.
sal ilişkilerin değiştirilmesinde değil, köylünün doğaya karşı savaşımında
ikinci bir gelişme de Enstitülerden yeti
pan yazılar ise yok denecek kadar az dır. Kısacası, 1960'lar sonrası tahayyül
görür ki bu yaklaşım da 1930'larda yaygın olan köycülük ideolojisiyle Ör tüşmekted ir. Enstitü deneyimini anlamamızı zor laştıran ve sıkça gözden kaçırılan nok ta Enstitülerin varolma nedenlerinin ve başlangıçtaki beklentilerin bu kurumların zaman içinde evrildiği biçimiyle çelişkiye düşmesidir. Bu açıdan ilk
ce, sanayileşmeyi zaten ortaya çıkaran durumdu. Yani kendi başına sorun sana yileşmede değildi. Çünkü sanayileşme den önce de şehirlerde, sınıf çatışmaları gibi her halükârda kaçınılması gereken toplumsal sorunlar, kendini zaten göster mekleydi. Köycülüğün şehirleşme karşıt lığının doğal bir sonucu şehirlere göçün önlenmesiydi. Bununla bağlantılı olarak
masıdır, Tek Parti döneminin bütün
Birincisiyle ilintili öngörülmeyen şen öğrencilerin nitelikleriyle ilgiliydi. Bu Öğrencilerin kendilerine biraz fazla güvenen ve haksızlıklara tahammül edemeyen tipler olduğu görülmeye başlanıyordu. Bunun nedeni muhte melen Enstitülerdeki "Yaparak Öğren me" anlayışının klasik şehir okullarına göre daha fazla inisiyatif almayı gerek tirmesi ve bu yolla daha fazla özgüve-
da köylülerin köylerinde tutulması koycülerin önemle üzerinde durdukları ko nuların başında gelmekteydi. Bunu sağla yabilmek için köylerin geliştirilmesinin hayati önem taşıdığım iddia ediyorlar, bu sağlanamadığı takdirde köylülerin köyler de bulamadıkları hakları ve rahatı, şehir lerde aramaya girişmeleri olasılığı üzerin de duruyorlardı
T
Ü
R
K
İ
Y
E
'
D
E
K
Ö
Y
C
Ü
L
Ü
K
291
A rifiye Köy Enstitüsü öğretmen ve öğrencileri. Aör Enstitüleri, öncelikle Cumhuriyet rejiminin kitlelere ulaşma ve 'inkılâp nesilleri" yetiştirme ihtiyacının bir sonucuydu. Aynı samanda, köycülüğe yönelik romantik halkçı re milliyetçi ilginin arttığı bir dönemin artmışlarına uygun bir projeydi. Korporatist bir sanayileşme ve kalkınm a modelinin nüvesini oluşturacakları da umularak yürürlüğe kondu. Bütün bu çok yönlü -ve kısmen çelişik■ideolojik beklentilerin yansım asını bulduğu Köy Enstitüleri, bilhassa kapaiıtm alanndan sonra, sol Kemalizm ile miliiyetçianuhajazakar anti-komiinizm arasında bir kutuplaşmanın konusu olacaktır.
ni olan öğrenciler yaratı imaşıydı, Ens titü yayınlarında ve özellikle de anılar da birçok öğrencinin yaz tatillerinde başlarının devlet memurlarıyla belaya girdiğini görmek mümkündür. Bu öğ renciler insan yerine konulmak istiyor lar, her türlü adaletsizliğe karşı çabu cak başkaldırma eğilimine giriyorlardı. Ancak böylesî bir insan tipolojisi Tek Parti döneminin normlarına taban ta
Köycülere göre köylerin ve köylülerin bir başka meziyeti, köy iktisadiyatının şe hir ve sınaî iktisadiyatından görece üs tünlüğüydü. Köy iktisadiyatının küçük üretim tarzına bir hayranlık duyulmak taydı, çünkü böylece köy haneleri üre timdeki temel birim olarak kalabiliyordu. Hanelere dayalı tarımsal ekonomi de, çift çilerin sanayi üretiminin karakteristiği
bana zıttı. Rejimin sahipleri çizmenin aşıldığını düşünmeye başlamışlardı. Bir başka beklenmedik gelişme de Enstitü öğrencilerinin kendi aralarında kolektif bir zihniyet geliştirmeye başla malarıydı. Birlikte yaşayan, çalışan ve öğrenen öğrenciler arasında böylesi bir kolektif bilincin ortaya çıkması as lında pek şaşırtıcı değildi. Bu bÜinç si yasî nitelikli değildi ancak radikal Po-
olan yabancılaşmadan uzak kalmalarını sağlıyordu. Üreticiler kendi topraklarında çalıştıkları için, hem İktisadî hem psiko lojik açıdan işlerine karşı daha hevesli ve ilgili olabilm ekteydiler. Böylece daha ahenkli ve huzurlu bir toplumun altyapı sı oluşuyor, ayrıca hane halkının merkez de olduğu bir üretim yapıldığından, üc retli emek gerekmiyordu. Ücretli emek
K
E
M
A
piilist ve sol söylemler böylesi bir zih niyetle donanan insanları daha hızlı cezbedebilirdi ve hiç şüphesiz bu du rum rejim için potansiyel bir tehlike olarak algılandı. Nitekim Enstitü me zunu birçok yazar ve düşünürün son raları sol yelpaze içinde yer almalarına şaşmamak gerekir.
İ
Z
M
dünyayı daha fazla merak eden, daha fazla mobilite isteyen öğrenciler yetiş tirme durumuna gelmişti. Nitekim bir çok Enstitü mezunu soluğu şehirlerde almakta gecikmedi. Beşinci ve belki de en önemli bek
lerin köylü öğrencilerin ve civar köylü
lenmedik gelişme 1946 sonrası dünya konjonktüründeki değişmeydi. Naziz min ve faşizmin yenilgisiyle birlikte Tek Parti rejimleri tüm dünyada göz
Benzer bir başka gelişme de Enstitü
292
L
lerin dünyasını giderek dış dünyaya
den düşmekteydi. Bunlar artık biraz
açmastydı. Enstitüler sayesinde köy yollarının yapılması, elektrik gelmesi, radyo dinlenilmesi gibi faaliyetler mu hafazakâr birçok kişi tarafından köylü lerin ufuklarını zenginleştiren ve köy lülüğün toplumsal mobiîitesini artıra
fazla göze batmaya başlamışlardı, "özgür" dünyanın yeni lideri Amerika da Türkiye gibi ülkelerde çok partili rejime geçilmesi taraftarıydı. Türk ay dınları ve yönetici sınıfı da savaş son rası yeni bir dönemin başladığını kuv
bilecek tehditler olarak algılandı. Oysa projenin gündeme getirilmesinde arzu
vetle sezmekteydi. İşte bu koşullar al tında bir Tek Parti yönetimi kurumu olarak planlanan Köy Enstitülerinin
lanan köylüleri daha fazla köylerine bağlamak, şehirlere göçmelerini engel lemekti. Bu açıdan Enstitüler köylüle rin kentlere gelmesinin önünü alabile
çok partili hayatta yaşaması son dere ce güçtü, çünkü Enstitüler, Halkevleri gibi, C HP iktidarı île özdeşleştirilmiş
cek, bu anlamda toplumsal mobiliteyİ sınırlayabilecek^. Engin Tonguç'un da belirttiği gibi, "Köy Enstitüsü girişimi
kurumlardı. Gerçekten de, İsmet İnö
nin amaçlarından birisi, sınıfından kopmayacak, kopamıyacak, sınıf de ğiştirerek, çıktığı sınıfın çıkarlarını sa
yabilirlerdi.
vunmaktan vazgeçmiyecek köylü ay dın yetiştirmekti." Benzer şekilde bu düşünce dönemin yaygın ideolojisi muhafazakâr bir korporatizmin statik toplum öngörüsünün de ayrılmaz bir parçasıydı. Gelgelelim Enstitüler dış
gibi yabancılaşmış bir işgücünün bulun maması hem üretim sürecinde hem de daha genelde toplumsal yaşamda kültürel ve psikolojik yozlaşmayı önlüyordu. Kı sacası, köycülerin kırsal yaşamı yücelt melerinin en önemli nedenlerinden birisi işçi sınıfının yokluğuydu. Köylüler, şehir lerdeki işçi sınıfının tersine, isyancı ve kozmopolit eğilimleri olan bir sınıf değil
nü'nün yıllar sonra söylediği gibi, Ens titüler ancak Tek Parti rejiminde yaşa İkinci Dünya Savaşı sonrası Köy Ens titülerinin harcanmasının altında yatan bir neden de İsmet İnönü'nün kendi si yasal manevraları için Enstitüleri kul lanmasıdır. Bu bağlamda altı çizilmesi gereken en Önemli nokta, genel kabu lün tersine, bu kurumların kapatılma sında İnönü'nün birinci dereceden kat-
di. Köylülerin ayırt edici özelliği muhafa zakârlıklarıydı. Köymen’e göre bu muha fazakârlık, şehirlerdeki ahlaki yozlaşmaya karşı toplumsal bir ‘güvence’ oluşturuyor du. Köylülerin çoğu küçük mülk sahibi ve bir nevi müteşebbis oldukları için, ‘proletaryaya’ dönüşmeleri pek ihtimal dahilinde değildi. Öte yandan, şehirlerde ki sanayileşme, Köymen’e göre, yarattığı
T
Ü
R
K
İ
Y
E
'
D
E
K
Ö
Y
C
Ü
L
Ü
K
kışı olduğudur. Bu noktayı Niyazi Berkes anılarında çok net bir biçimde or taya koyar. Ona göre Enstitülerin göz
kentleri değil, köyleri de saran bu teh likenin kırlardaki yatağı ve merkezi Enstitülerdir! İnönü'nün Enstitüler için
den çıkarılabilmesinin nedeni bu ku-
kılını bile kıpırdatmaması Berkes'tn görüşlerinin pek de yabana atılmaması gerektiğini gösteriyor.
rumların İnönü'nün anti-komünist ma nevraları için malzeme teşkil etmesi dir. İnönü bu dönemde birisi içsel, di
Köy Enstitüleri 1960'lardan başlaya
ğeri dışsal iki nedenle bir anti-komünizm "yaratmak" hesabtndadır. Birinci neden ülke içinde yeni gelişen muha
rak genel olarak Türkiye solunda say gın bir yer edindi. Bunda hiç kuşkusuz Enstitü mezunu aydınların kendi ku
lefete "komünizm" suçlaması atarak hem onların sola yönelmelerini, birta
rumlan üzerine yazdıkları ve kendi ya pıtlarında köy gerçeğini gündeme ge
kım solcularla ilişkilerini kesmek, hem
tirmelerinin önemli bir rolü olmuştur.
de bir çamur atma kampanyası ile mu halefeti yıpratmak. İkinci neden ise dış dengeler açısından bîr anti-komünizm
Türkiye solunun özellikle 1960'lavda ve 1970'lerde köye ve köylüye olan il gisi dolayısıyla sadece Maoculuğun dünya çapındaki prestijini aşan, Türki ye'deki Enstitü ve köycülük geleneğiy le de açıklanabilecek bir olgu olsa ge
kampanyası ile Müttefiklere şirin gö rünmek ve ülkenin 1930'lar ortaların dan savaşın bitimine dek ortalığı kap layan Nazi yanlısı politikalar ile İçine düştüğü yaniızîıktan bu yolla kurtul mak. Bu nedenlerle İnönü yoğun bir anti-komünist kampanya "icat" eder. Önce sosyalist partilere izin verilir, hem de Recep Peker hükümeti tarafindan! Sonra da üniversite olayları, Tan olayları, sosyalist partilerin kapatılması gibi nedenlerle kentlerde "tehlikeli" bir komünizm olgusunun varlığı sezdirilmeye çalışılır. Ancak en az bunun kadar önemlisi hem ülkenin içine hem de dışına komünistlerin köylere kadar her yeri sardığını gösterebilmektir. Köy Enstitüleri ise, ne yazık, bu İş için ye gâne ve biçilmiş kaftan olur. Sadece
işbölümüyle insanları makinaların uzan tısı haline getirmekteydi. Dünyadaki bir çok köycü ve popülist düşünür gibi, Tür kiye’de köycülüğü savunanlar da işçilerin sanayileşmenin getirmiş olduğu gayri in sani işbölümü ile kişisel karakterlerini Kaybedeceklerini düşünüyorlardı. 1930'larda birçok köycü, ulusal kültü rün saf’ ve ‘tamamen’ korunmuş olduğu
rekir. Bu anlamda sosyalist sol ile Ke malist solun kaynaşmasında Enstitüle rin Önemli bir tarihsel malzeme sağla dığını göz ardı etmemek gerekiyor. Bu dönemin sosyalistlerinin köyü ve köy lüyü yüceltmeleri çoğu kez kentsel ça lışan sınıfları yeterince dikkate alma ması pahasına oldu. Dahası sosyalist ler içinde köycü bir kültürel İklimin yaratılmasında bu tarihsel mirasın önemli bir rolü olduğu söylenebilir. Dolayısıyla gerek bugüne olan etkisiy le olsun, gerekse geçmiş zengin bir ta rihsel deneyim olsun, Enstitüler ülke mizin tarihinde özgün yerlerini koru maya devam ediyorlar.
yerlerin köyler olduğunu vurguluyordu. Elbette köycülerin ulusal kültürün köy lerde olduğu savı, sadece köycülük söyle mine atfedilemez. Kırları saflığı bozulma mış kültürel niteliklerin bir deposu ola rak gören bu tür bir anlayışı, aslında, Türk milliyetçiliği dahil birçok milliyetçi hareketin tarihinde görmek mümkündür. Örneğin, 1900’lerin başlan gibi erken bir
293
K
294
E
M
A
dönemde, ünlü İttihatçı ideolog Ziya Gökalp de, bir milletin gerçek millî özellik lerinin köylüler arasında bulunabileceğini savunanlardandı. Benzer bir vurguyu Anadoluculuk adı verilen ideolojik akım da görmek de mümkündür. Birçok milli yetçi hareket, köycü bir bakışı olsun ya da olmasın, millî kültür ve kimliğin kök lerinin köylerde bulunabileceğine inanı yordu. Milliyetçi bakış açısından bu yak laşım son derece doğaldı, çünkü şehirler ister etnik, ister kültürel, ister ekonomik olsun, her türlü kozmopolitizmi simgele mekteydi. Köylere atfedilen bir başka üstünlük, Türk ırkının asıl olarak buralarda korun muş olduğuydu. 1930’ların köycülerinde, özellikle de Halkevlerinin köycülüğünde, ırkçı faaliyetlerin bulunup bulunmadıkla rı, varsa ne oranda olduğu, sorusu bu ya zının sınırlarını aşıyor. Ancak ırkçı öğele rin kesin olarak bulunduğunu, Türk ırkı ile ilgili incelemelerde biyolojik ve antro polojik araştırmalara dayanıldıgım, ırk’ kavramı tanımlanırken ‘kan’a referans ve rildiğini, Türk dili ve ırkının üstünlüğü ile ilgili tartışmaların yapılmış olduğunu bu bağlamda belirtmek önemli, Köycü düşünürler besbelli değişik ırkçı söylem lerden zaman zaman yararlanmışlardır. Yine de, ‘ırk* kavramına yaklaşımları, baş ka ırklara ve kültürlere karşı saygıyı da kapsıyordu. Örneğin, benzer bir köycü söylemi olan Alman ‘Blut und Bodeır ide olojisi ile karşılaştırıldığında, Türkiye’de ki köycü düşünüşün daha az saldırgan ve dışlayıcı olduğunu görmek mümkündür. Bununla beraber Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı sırasında görülen aşırı ırkçı hare ketlerin köycülük söylemlerinde, örneğin Remzi Oğuz Arık gibi kişilerde, çok açık seçik bir ırkçılığın köycülükle örtüştüğü de görülmektedir, Türkiye’nin kırsal yapısının dönüşümü İçin eğitimin en önemli etken olduğunu söylüyordu köycüler. Çünkü köycü dü şünürlerin çoğuna göre köylerdeki eko
L
İ
Z
M
nomik ve sosyal gerikalnuşlıgın nedeni, toplumsal yapı ve ilişkilerdeki sorunlar dan çok, eğitimdeki yetersizlikti. Top lumsal ilişki ve m ücadelelerin önemi üzerinde durmuyorlar, bunun yerine do ğanın zorlukları ve köylülerin cehaletle riyle ilgileniyorlardı. Bu nedenle de, amaçlarına ulaşmak için yapılması gere kenin köylülerin eğitilm esi olduğunu düşünüyorlardı. Eğitimin toplumsal dönüşüm açısından taşıdığı öneme inanmalarına rağmen, eği tim konusunda gene) geçer görüşlerden farklılaşıyorlar ve köylülerin eğitiminin, şehirlilerinkinden farklı bir şekilde ele alınması gerekliğini savunuyorlardı. Her şeyden önce köylüler şehirlerde değil, köylerde eğitim görmeliydi. Köyü hedefle yen bir eğitim sistemi köy hayatının ge reksinimleri üzerine kurulmalıydı. Bu ne denle köycüler şehirlerde gerçekleştirilen genel, soyut eğitime karşıydılar. Köydeki eğitim sisteminin şehirlerden bütünüyle farklı olmasını ve özellikle de mesleki eği lime dayanmasını istiyorlardı. Başarılı bir eğilim reformunun gerçekleşmesinde kilit rolün yeni ve farklı bir köy öğretmenleri kuşağının ortaya çıkması olduğu düşün cesi köycüler arasında yaygındı. Bu nokıada en büyük rol köy öğretmenlerine düşe cekti. Bu öğretmenler, her şeyden önce köylüler arasından devşirilmeliydi, çünkü şehir kökenli öğretmenler ilk fırsatta şe hirlere geri dönme eğilimindeydiler. Şe hirli öğretmenler köy hayatının çetin zor luklarına katlanmayı istemiyorlardı. Bu nedenle, öğretmenler hem köyleri terk et meyecek bir bilinçle eğitilmeli, hem de bu öğretmenlere köylerde bazı ekonomik ay rıcalıklar verilmeliydi. Köy eğitimi ile ilgi li bu ttır düşünceler I940’da faaliyete ge çen Köy Enstitülerinin çekirdeğini oluş turdular. Toplumsal dönüşümün eğitim yolu ile sağlanacağı düşüncesi bizi köycülük söy leminin bir başka önemli özelliğine götü rür: iradecilik vurgusu. Köycüler, eğitim
T
Ü
R
K
İ
Y
E
'
D
E
K
Ö
Y
C
Ü
L
Ü
K
295
Aşar vergisinin kaldırılmasından sonra, tarımsal arttğm sanayie doğrudan aktarüması sağlanamadığı gibi, küçük üreticilerin ve tarımsal üretimin gerilediğine ilişkin tespitler vardır. Aşarın kaldırılmasında, köylünün rejim karşısındaki hoşnutsuzluğunu yatıştırma ve verp -veren olmaktan gelen bir talepkarlığı engelleme kaygısının da payı aranmalıdır.
gibi öznel etkenlerden, özellikle de yapısal belirlenimlerden bağımsız olarak insan iradesinin gücünden çok fazla şey bekli yorlardı. Örneğin iradecilik üzerine bir makalesinde Köymen, insanların şehirleş me karşıtı ve köycü bir perspektifle kendi hayatlarına müdahale edip, yaşamlarının olaylar ve tarihin akışı tarafından belirlen mesini engellemeleri gerektiğini söylüyor du. Köycülerin bu ütopik beklentisinin bir noktada yerinde olduğunu görmek ge rekiyor, çünkü Türkiye’nin şehirleşme ve sanayileşme yönündeki tarihsel gelişimi her ne kadar degiştirilemese de, devlet müdahalesi ile bu süreçlerin en azından kontrol altında tutulabileceğini görmüş olmalılar ki Türkiye’nin 20. yüzyıl deneyi mi bu durumu doğrular niteliktedir. Yukarıda en rafine biçimlerini anlattı ğımız köycülük söylemi 1930’lu yılların ortalarından itibaren özellikle rejimin önde gelenleri tarafından yeniden yo rumlandı. Halkevleri köycülüğü diye ad
landırabileceğimiz ‘romantik’ köycülük düşüncesi yerini daha az rafine, ancak kurumsal bir yanı da bulunan bir 'devlet köycülüğüne’ bıraktı. Örneğin 1936 yı lında rejimin önde gelen simalarından Celâl Bayar, Köymen gibi köycülerle gi riştiği tartışmada sanayileşmenin önemi vurguluyor, ancak bunun ülkenin kırsal yapısının gerçekliğiyle ilişkisi içinde ele alınmasını da istiyordu. Keza bu dönem de Ülfîii’de köycülük hakkında çıkan ya zılarda da kayda değer bir olduğu göz lemlenmektedir. Ancak bu durum, Tür kiye’de köylülük sorununa karşı ilginin ve tartışmaların azaldığı anlamına gelmi yordu; aslında Türkiye kırları ile ilgili konular, özellikle de resmî çevrelerde, yoğun olarak tartışılmaya devam etti, hatta daha da önem kazandı. Özellikle de 1937’den itibaren, devlet destekli bir köycü söylem, her ne kadar yukarıda tas vir etmiş olduğumuz saf haliyle olmasa da, köycülüğün birçok unsur ve fikirleri-
K
296
E
M
A
ni kullanarak, toprak reformu tartışmala rıyla ve Köy Enstitülerinin gündeme gel mesiyle, doruk noktasına ulaştı ki her iki konu da Türkiye’de önemli tartışmaların odak noktasına oturabildi. Halkevlerinin köycülük faaliyetleri /e söylemi köylüyü ve köyleri dönüştürmede başarılı olama dı gerçi ama köycülük söylemi hiç şüp hesiz aydınları ve iktidar çevrelerini etki ledi. Sonraları Köy Enstitülerinde yer alan aydınlar arasında, örneğin, bu söyle min etkilerini görmek mümkün. Dolayısıyla köycülülüğün Kemalist ay dınlar arasında hatırı sayılır bir etkisi oldugunu vurgulamak gerekiyor. Köycülük Kenıalizme paralel, ona karşıt ya da on dan ayrı, bağımsız bir söylem, bir hareket oluşturmadı. Köycü söylem büyük ölçü de çeşitli zamanlarda ve biçimlerde Kemalizmle eklemlendi. Burada tabii şunu sormak gerekiyor: Kemalizm diye değiş meyen, eni sonu belli bir ideoloji var ol du mu? Aslına bakılırsa Marksizm, libe ralizm türü evrenselci ve belirli ilkelerin ana hatlarını çizdiği bir ideoloji değildi Kemalizm. Realpolitik anlayışın son dere ce önemli olduğu, pragmatizmin ve milli yetçiliğin damgasını vurduğu bir zihni yetti daha çok Kemalizm. Bir zihniyet (mentalite) olması onun daha güçsüz ol duğu anlamına da gelmemeli, bilakis asıl olarak bir zihniyet olduğu için daha güç lü ve üzün soluklu bir varlığı olabildi Kemalizmin. Bu nedenledir ki Bülent Ecevit’ten N ecm ettin Erbakan’a, Mümtaz Soysal’dan Kenan Evren’e ve Alparslan Türkeş’e çok değişik dünya görüşlerinin savunucularının kendilerini Kemalist ola rak tanımlayabildikleri ne tanık olduk, ki bu kişilerin o zihniyet dünyasını paylaş maları anlamında Kemaiistlikleri bence samimidir. Bu zihniyetin ana unsurlarını millî birlik ve beraberliğe olan aşırı vur gulu bir milliyetçilik, sürekli iç ve dış düşmanlarca kuşatılmışlık atmosferi içe risinde yaşamak, devletin kutsanması ve devlet çıkarlarının gerektiğinde toplu
t
I
Z
f/
mun ve bireyin çıkarlarının önünde tut ma, her düzeyde farklılığın ve toplumsal farklılaşmanın hoş görülmemesi ve anor mal karşılanması ve seçkincilik gibi nok talar teşkil ediyor. Köycülük bu zihniyet dünyasına belirli bir tarihsel bağlamda katkısı olması anlamında Kemalizme ek lemlendi. 1930’lann ve 40'larm Türki ye’sini sınıfsal farklılaşmalardan, kentleş meden, sanayileşmenin tahripkâr sonuç larından korumak güdüsünün damgasını vurduğu Kemalist zihniyet dünyası için anlamlı bir işlevi yerine getirdi köycü söylem, üstelik Kemalist halkçı düşünce ve pratiğinin sonraki kuşaklar için belirli bir radikalizm biçiminde algılanmasına yol açan bir yanılsama da sağladığı düşü nülebilir. 1950’ler sonrası farklılaşan ve değişen Türkiye’nin gereksinimleri açı sından farklı biçimlerde köycülüğün bazı temalarının gündemde tutulduğunu da söylemek mümkün, üstelik Kemalizmi günün koşullarına göre yeniden tanımla yan değişik dünya görüşlerinden çevre lerce. Örneğin Türkiye solunun 1960'lardaki ve 1970’lerdeki Maoculugu biraz da köycü gelenekle eklemlenmiş bir Kemalizmin güçlülüğünden kaynaklandı belki de. Benzer şekilde günümüzün Ertuğrul Özkök ve Kemal Derviş gibi medyatik isimlerinin dahi 1970’ler sonlarında ‘Köy lü Derneği’ üyesi olması sadece konjonktürel bir rastlantı mı? Köycülük tarih yazımı açısından da son derece önemli oldu. 1930’lu yıllar Türki ye tarih yazımında genellikle devletçi bîr sanayileşmenin hak etmediği ölçüde öne çıkarıldığı görülür. Oysa genel olarak köycü söylem ve pratikler, bir başka de yişle dönem boyunca süregiden yaygın sanayileşme ve şehirleşme karşıtlığı, ge nelde hak ettiği ilgiyi görmemiştir. Aslın da Tek Parti dönemindeki köycü söyle min varlığı dahi ülkenin hayati önem ta şıyan konularında devlet politikaları bağ lamında bir netliğin olmadığını, bilakis bu politikalar söz konusu olduğunda
T____Ü
R
K
I
Y
E
'
D
E
muğlaklık ve eklektisizm in boyutları hakkında fikir vermektedir. Bu durumu çeşitli örneklerde görmek mümkün: Celâl Bayar, 1936 yılı gibi geç bir tarihte Türki ye’nin bir tarım ülkesi mi yoksa sanayi ülkesi mi olacağı konusunda bir fikir bir liğinin olmadığını söylüyordu. Keza sana yileşmenin 1920 lerde kurulmuş on dört hükümetin programlarında önemli bir yer almaması pek de sürpriz olmasa ge rek. Benzer şekilde, dönemin önde gelen lerinden Maarif Vekili Reşit Galip’in köycü eğilimleri ile tanınmış birisi olması sa dece basit bir tesadüf sayılamaz. 1940’ların ilk yarısında CHP’nin genel sekreter lik görevine, yani partinin ideolojiden so rumlu bölümünün başına getirilen Mah mut Şevket Esendal’ın da, ‘sanayi ve sana yileşmiş medeniyetin düşmanı’ olarak ta nınan birisi olması bütün bu konularda bazı ipuçları vermiyor mu? 1930’larda sanayileşme için elverişli koşulların oluşmasına ve bu yönde ay dınlar ve devlet kadroları içerisinde ara yışların güçlenmesine rağmen, muhafa zakâr ve köycü görünüm ile sanayileşme ve şehirleşmenin toplumsal ve siyasal so nuçlarına karşı duyulan büyük tedirgin lik, bu yöndeki tüm girişimlerin derinli ğini ve boyutunu kısıtladı. Dinamik ve örgütlenmiş bir sivil toplumun oluşma sından ve çalışan sınıfların siyasal faali yetlerinin gelişebileceğinden duyulan korku ve endişe döneme önemli ölçüde damgasını vurdu. Elbette bu tür potansi yel gelişmelerden duyulan korkunun al tında, iktidar tekeline değişik toplumsal güçler tarafından meydan okunabileceği ne yönelik derin bir korku da vardı. Aslı
k
ö
y
c
ü
l
ü
k
na bakılırsa kırsal bölgelerdeki toplumsal ilişkilerin çözülmesini önlemek konu sundaki uzlaşının, bu ilişki ve yapının çözülmesinden çok daha önemli bir uzlaşı alanı olduğu söylenebilir. 1930’larm ortalarında başlayan ve L937 yılından sonra iyice yoğunlaşan toprak reformu tartışmaları bile, kırsal bölgedeki sosyal ilişkileri değiştirmekten çok, öncelikle, idealize edilmiş bir Osmanlı toprak siste mine geri dönüşü amaçlıyordu. Bütün bu örneklerin de açıkça gösterdiği T ü rki ye’de devlet ve aydınlar entelektüel dü zeyde ne sanayileşmek yönünde ne de kırsal yapıda dönüşümü sağlayabilmek için iyi tasarlanmış, sistematik ve tutarlı politikalar sunabildi, İktidar çevreleri bir yandan ekonominin gelişmesini, bunun la bağlantılı olarak da bir miktar sınaî ge lişmeyi istiyor, diğer yandan böyle bir ge lişmenin sonuçlarından tedirginlik duyu yordu. Bir yandan kırsal yapının dönüş türülmesi gerektiği yönünde heyecanlı nutuklar atıyorlar, diğer yandan oralar daki geleneksel dokuyu yüceltip, koru maya çalışıyorlardı. Tüm bu kaygılar, be lirsizlikler ve ikircikli davranışlar, Türki ye’nin şehirleşmesini ve sanayileşmesini çok daha erken gerçekleştirmesine yol açabilecekken, bunun gereksindiği radi kal siyasal uygulamalar gerçekleştirile medi. Bunun nedenini sadece yapısal, nesnel kısıtlamalarda değil, ideolojide ve zihniyette de aramak gerekiyor. Demek ki erken Cumhuriyet Türkiyesi’ndeki resmî ideolojinin belirsiz ve eklektik tu tum unun da T ü rk iy e’de köylülüğün 1980’lere kadar ağır basmış olmasında önemli bir rolü olsa gerek, □
297
Kemalist Ekonomi Görüşü: Kesitler BİLSAY
KURUÇ
298 _________________ ________________ G İ R İ Ş
Cumhuriyetin başlangıç dönemi, bir ulusdeviet kurma seferberliğidir. Dönemin il keleri ve ruhu 1789’dan ve bunun şekil lendirdiği 19. yüzyılın gelişmelerinden esinlenmiştir. Ve çöken imparatorluğun külleri üzerinde geçmiş yüzyılda Avru pa’da kurumsallaşmış olan bir ulus devlet modelinin kurulması amaçlanmış görünü yor. Kemalist çizgi bu kuruluş içinde so mutlaşacaktır, Ekonomi anlayışı, politikası ve kurumlaşmaları ile Kemalist ekonomi denilebilecek bir model bu kuruluşun pa yandası olacaktır. Model, ekonomide hem bazı evrensel esasları benimseyecek, hem de ülkenin ve zamanın özel koşullarını dikkatle izleyerek yerleşecek ve süreklilik kazanacaktır. Bu esaslarla özel koşullara göre izlenen politikaların birlikte hamur edilmesi 1930’larda Kemalizmin ekonomi deki özgün modelini ortaya çıkaracaktır. Zaman, toplum yapısında ve siyasette fark lı etkenler yaratarak değiştikçe özgün mo delin tazelenme ihtiyacı doğacak, tıkanma lar ve geçersizlikler yaşanacaktır. Yazımız ekonomide Kemalist özgün modeli ve bunun hangi koşullarda değiş me geçirdiğini, bunların sosyal sistemde ve siyasetteki koşullarla bağlantısını yo rumlayan bir kısa denemedir.
Ö Z G Ü N MODEL
1) Ekonomide Kemalist özgün modelin benimsediği evrensel esasların başında ma lî disiplin gelir. Hedef kendi mal! disiplini ne sahip bir ulus devlet olabilm ektir, (Çünkü, İmparatorluğun çöküşünde malî zaaf ve disiplinsizlik etken olmuştur.) Malî disiplinin esin kaynağı 19, yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyılın başlangıcında Av rupa (ve dünya) sahnesinin belli başlı ak törleri olan imparatorlukların ve uius-devleılerin iktisat politikası çerçevesidir. Bu politika uluslararası alanda altın standardı olarak bilinen titiz kabuller üzerine kuru ludur: Ülkenin bütçesi denk olacak, hatta fazla verecek: dış açıklar geçici olacak ve tercihen dış fazlalarla rezerv birikimi sağla nacak; ve bu titizlikler sayesinde ülkenin belirli bir altın miktarına göre “ayarda” tu tulan parası sağlam ve döviz kuru sabit olacak. Paranın sağlamlığı için, ayrıca para yönetimi de siyasetin etkilerinden koruna cak (depolitize edilecek). Bu ana kabullere bağlı malî disiplin ekonomiyi (gerekirse zaman zaman deflasyonla yönetme pahası na) enflasyondan uzak tutacaktır. Özgün Kemalist modelin, altın standar dı dünyasının malî disiplin esasını be nimsemiş olması normaldir. Çünkü, o za manda “normal" bir iktisat politikasının niteliklerinden birincisi budur ve henüz
K
E
M
A
L
İ
S
T
E
K
O
N
O
dünyada farklı iktisat politikası anlayışla rı fi [izlenmemiştir. “NormaV’den sapışlar ise tehlikelidir. Tehlikenin en son somut örneği 'Harbi Umumi'de (Birinci Dünya Savaşı’nda) bu disiplini bırakarak savaşın finansmanı için para basmış ve bunun so nunda o tarihlerde olağanüstü bir şey olan enflasyona sürüklenerek yıkılmış imparatorluklar (ve bunları son döne minde yaşamış Osmanlı İmparatorluğu) olmuştur. Kemalist modelin sahipleri bu somut gözlemden hareket ederler ve bu tehlikeyi kurdukları ulus-devlet için çok ciddi sayarlar. 2) Ülkenin ö2el koşullarının başında bir gerçek geliyor: Nüfusun yüzde 80'i köylüdür. Cumhuriyet rejimi bir köylüler ülkesinde kurulmaktadır. İzlenecek poli tikalarda da öncelikli iki nokta onaya çı kıyor: (a) Kaç kuşaktır savaşa götürülen köylüyü artık savaşsız ve tarlasını dilediği gibi ekebildiği bir dünyada yaşatmak; (b) köylüyü çiftçi haline dönüştürebilmek. Henüz 1922’nin Mart ayında Mustafa Ke mal’in "Türkiye’nin sahibi hakikisi ve efendisi, hakiki müstahsil olan köylüdür” (yani, çiftçidir) sözü öncelikli noktalan göstermiştir. Köy Kanunu (1924) ve Aşarın Kaldırıl ması (1926) Kemalist modelin ilk adımla rıdır. Köyde ve tarımda numune çiftlikle ri, ziraat okulları, tohum ıslah istasyonları ile başlayan ulus devlete özgü yeni ku rumsallaşmanın son adımı ise 1940’ın Köy Enstitüleridir. 3) “Cumhuriyet Tuı/hyesımıı eline men kul kıymet stokundun tamamen mahrum, araz i itibariyle harabeler gösteren, iktisadi faaliyet itibariyle mitmaresesiz (bir becerisi olmayan) fa ka t azimli vatandaşlardan başka bir şeyi olmayan, iktisadi muvazene (denge) itibariyle geniş mikyasta açık veren bir ülke geçti. Bu noktayı daima göz önünde tutmaiıdtı: Böyle bir vaziyetle ne yapılır? Cumhuri yet Türkiyesi bir nokta üzerine teveccüh etti (yöneldi): Memleketin istihsal kuvvetini (üretim gücünü) artırm ak. İktisadiyatta
M
İ
D
E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
(ekonomide) esas olan, memlekette istihsal kuvvetlerini yaratmak, artırmaktır. ” 1930 yılının iktisat Vekili Mustafa Şeref Bey (Özkan) ekonomide Kemalist mode lin, ülkenin özel koşullarında benimsediği ana çizgiyi gösteriyor: işin candamarı ül kede sermaye birikiminin yaratılmasıdır. Sermaye birikimi Kemalist özgün mo delde iki ayak üzerine oturur: Birincisi, demiryollarıdır ( “Anayurdun dörtbaştan demir ağlarla ö rü lm esi”). 1 9 2 4 ile 1937/38 arasında yılda ortalam a 200 km’lik demiryolu inşaatı ile sürdürülen bir yatırım programı ve bunun yanı sıra 299 yürütülen "hat millîleştirmeleri’’ kırsal ke simi açmak ve tarımı canlı tutmak, inşaata sürekli bir ekonomik etki kazandırmak, ulus devletin siyasal sınırlarına erişmesini ve sahip olmasını sağlamak ve etkili bir kontrol şebekesi oluşturmak gibi birkaç hedefi birden gerçekleştirmiştir. İkincisi, sanayi programlarıdır. 1924-40 arasında özel kesim sanayii yer yer hatırı sayılır ayrıcalıklarla teşvik edildi ve hızlı gelişti. Ancak, teşvik de görse, özel sanayi ulus devlete ekonomide ve özellikle sa vunmada sağlamlık verecek ölçek ve türde bir ekonomik baz ve hareket veremedi, veremeyecekti. Oysa, bu sağlamlık Cum huriyetin kurucuları için kritik önemdey di ve keyfe bırakılamazdı. Özel kesimin rejimi ayakta tutabileceği ve sağlam faştı ra bileceği düşüncesi, özellikle 1929/30’dan sonra artık rağbet görmedi, hatta riskli bulundu. Sanayileşmenin rejim için öne mi artmıştı ve bu noktada ekonomide ağırlık merkezinin devlet kesimine veril mesi izlenecek tek yol olmuştu (1930-32). “Devletçilik”, demiryolu politikasının dı şında farklı uygulamalara da açık bir te rimdi. Fakat, somutlaşabilmesi sanayi programlan ile (1933’den başlayarak) ol du. Devletçilik sanayileşme arzusu ile öz deşleşti ve bu baz üzerinde gelişti. 4) Kemalist özgün model dünya kon jonktürü bakımından ilginç bir ara dö nemde oluşturuldu ve yerleşti, 1920’li ve
K
300
E
M
A
1930’lu yıllar egemen güce göre biçimle nip yönetilen bir dünya düzeninin (bir “Pax’’m) olmadığı, birbirleriyle zıtlaşma ları artan büyük devletlerin her işe karışa nı ad ığı dönemdir. Yıkılan imparatorluğun yerine yeni devletin böyle bir dönemde kurulmuş olması bir yönüyle şanstır; Cumhuriyet’in ilk kuşaklarının bağımsız lığı öğrenmeleri gibi müstesna bir fırsat sunar. Öteki yönüyle, bazı işleri zor ve zo runlu kdmaktadır: Yeni ve bağımsız bir devlet savunma işini tümüyle kendi başı na üstlenmek ve harcamalanm da yüksek tutmak zorundadır. Bu, halkı yeni rejime ısındırabilmek için gerekli olan öteki har camaları sınırlayıcı etkendir 5) Cumhuriyet rejimi, 1789’u ve onun 19. yüzyıldaki çizgilerini izleyerek orta sı nıf değerleri ve radikal özlemleri ile ku rulmuştur. Meşru ti yeften devralman pozi tivizm ve akılcılığı potasında eriterek çağ daş bir dünya görüşüne ve mertebesine sahip bir topluma erişmek, bunun için gündeminde hukuk sisteminden bilim ve tekniğin örgütlenebilmesine kadar olabil diğince reform ve yeni kurumlaşmaya yer vermek bir tutkudur. Kemalist kadro için de bu yönden dayanışma, yaklaşım ve ira de tutarlılığı yüksektir. Özgün modelin bu radikal orta sınıf özelliği, uygulamada sosyal sistemde da ima mutabakatları gözeterek kendine yol açmıştır. Ekonomideki uygulamaları ile yükselen sınıflan teşvik etmiştir. Fakat bu tutum siyasal tercihleri ve yansımaları ba kımından bir modiis vivendi düzeyinde kalmıştır. Kemalist özgün modelin ekono mideki çizgisine daima orta sınıf değerleri ve mülahazaları öncülük etmiştir. Başka bir temsilci sınıfı veya tabakası yoktur.1 Geniş anlamda, yeni toplum ve yeni dev let için bir yeni “millî iktisat" yaratmayı amaçlamış, ancak bunu kendine özgü bir politikalar demeti ile ve yükselen sınıflara angaje olmaksızın yurütebilmiştir. Cumhuriyet rejiminin başlangıç döne mi sayılabilecek 1923-39’da, ekonomik
L
İ
Z
M
konjonktür elverişli olduğu, ekonomik paylar genişlediği veya iyimserlik bozulmadığı sürece, başta sanayi, finans ve tica ret kesimleri olmak üzere yükselen sınıf lar Kemalist modele zaman zaman tam, zaman zaman ölçülü destek vermişlerdir. Rejimin radikal fakat daima mutabakatla rı gözeten ona sınıf tercihleri usla politi kalarla uygulanmış ve yükselen sınıfların bir ınodiis vivendi içinde kalmaları sağlan mıştır. Siyaset alanındaki gelişmeler (ön ce, 1923’deıı başlayarak siyasette ve dev lette geçmişten kopuşu getiren değişiklik ler ve sonra, 1931’de başlayan Tek Parti dönemi) 1920'lerin yükselen sınıflarını aktif biçimde ilgilendirmemiş, tedirgin et memiştir, Ekonomide de böyle olmuştur: Payları küçülmediği veya bu olasılık gö rünmediği sürece günün yükselen sınıfla rı iktisat politikasındaki radikal değişik liklere karşı tavır almamışlar, tersine, (1933’ten itibaren devletçilik çizgisini ka bullerinde olduğu gibi) radikal değişiklik lerin kendileri için yarattığı fırsatları ça buk benimsemişlerdir. Vurgulamak gereken bir nokta, Kema list özgün modele itici gücünü veren orta sınıf değerlerinin aydınlanma kültürün den beslenmesidir. Bu özgün modelin oluştuğu ve yerleştiği dönemin belirgin özelliğidir (1923-39) ve modelin zorlandı ğı, tıkandığı ve tazelenmesine girişildiği dönemleri de kapsayarak 1950’ye kadar önemim korumuştur. Eğer “aydınlanma, modern orta sınıfın siyasal ilkokulu” (Hauser, 1951 jcilt 3J: s.93) olarak kabul edi lirse, burada, orta sınıfın Cumhuriyetin başlangıç döneminde yükselen sınıfları yönlendirebilen, onlara mesafeli durmayı gözeten ve böylece ulus devletin kuruluş dengelerini koruyabilen bir siyasal olgun luğa sahip olduğunu iddia edebiliriz. MODELİN 51KJ?MA VE TIKANMALARI Ekonomide Kemalist özgün model 1930’lu yıllarda şekillenmiş, sorunları önemli öl
K
E
M
A
L
İ
S
T
E
K
O
N
O
M
çüde çözerek gündemi sanayi aklı ile düzenlenebilen yeni bir aşamaya getirmiş, böylece, yeni devletin muhtaç olduğu ulu sallığın da temeli olmuş ve kadrolarına yön duygusu kazand ırm ıştır. Bunlar 1930’da, ekonomide geçmişten kopuşla iv me kazanmıştır. Siyasette geçmişten kopuş 1923’te başlamış, ancak, ekonominin işle yişinde temelden değişikliğe girişilmemişti. L931’de başlayan Tek Parti dönemi, ekonominin derinleşen buhran koşulların da daha kontrollü yönetilmesine, ama da ha önemlisi devletçiliğin bir yeni sanayi ta banına oturması için radikal sayılacak ta sarımlar yapılmasına olanak vermiştir. 1) 1929’dan itibaren ekonomide hisse dilen sıkışma, 1930’dan sonra buhrana dönüşmüştür. Her buhran öğreticidir ve o zaman da şunu be rra kİ aştırmış tır: Cum huriyet rejimine karşılaşılacak buhranları aşma gücü verecek çapta bir sermaye biri kimi sağlayabilmek şarttır. Bu ihtiyacı kar şılayabilmek için, yeni politika çizgisi olan devletçiliğin kaynaklarını gerçekçi biçimde saptayarak işe başlamak gerek miştir. (1931): Devletin olanakları sınırlı dır. Eldeki sınırlı olanakların yanı sıra ekonomideki rantlara da el koyabilmek ve sanayide hamle yaparak sermaye birikimi nin ölçeğini büyütmek işin esasıdır. Eko nominin karar merkezinde bulunan ikti sat Vekili Mustafa Şeref Bey, bu noktayı görmüş ve Başvekil İsmet Paşa’nın deste ğini alarak 1932’de hamleyi yapmıştır. Doğal olarak, 1920’îerin yükselen sınıfla rının tepkilerini de o toplamıştır. 1932’nin hamlesi, Kemalist özgün mo deli ilk kez ve günün derin buhran orta mında ticaret, sanayi ve finans kesimleri nin ve büyük toprak sahiplerinin ortak muhalefeti ile karşı karşıya getirir. Sonuçta bir uzlaşma noktası bulunacaktır. Mustafa Şeref Bey’in iktisat vekilliğinden ayrılışı üzerine, finans kesiminin aracılığıyla uz laşma gerçekleşir ve Iş Bankası Umum Müdürü Celal Bey (Bayar) vekil olur. An cak, ticaret, sanayi ve büyük toprak sahip
İ
D
E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
lerinin 1920’li yılların ekonomik düzenine dönüş arzuları gerçekleşemez. Yükselen sınıfların rantlarına dokunulmaması, fakat f932'de geri dönülmezlik kazanan sanayi hareketi için yeni bîr model oluşturulması (Sümerbank) üzerinde mutabakat sağlanır (1933), Uzlaşmaya aracı olan finans kesi mi yeni yatırımlardan pay alacaktır ve bu nun Celâl Bey ve finans kesimi tarafından ifadesi “sanayileşme hareketine hız verile bilmesi için bütün millî kuvvet kaynak ve unsurlarından çok istifade etmek lazım geldiğindir. Özetle, Kemalizmin yükselen sınıfların ekonomik paylarım sabitleme veya küçültme yolundaki ilk girişimi ile model sıkışmış, fakat, özel kesimin de ekonomide yeni devletçi birikimden pay alabileceği bir rötuşla 1930’lardaki uygula ma şansını kazanmıştır. 2) Varılan uzlaşma bir kararsızlık tablo su yaratmaz. Kemalist çizginin (orta sını fın) projesi sürecektir. Parti çatısı altında bir siyasal muhalefet hareketi doğmaz. Ekonomi 1934’ten sonra büyümeye geçe cek ve (toprak sahipleri de dahil) herke sin payı yeniden genişlemeye başlayacak tır. Ekonominin makro İstikran buhran koşullarında da, büyüme ortamında da malî disiplin sürdürülerek korunur. (Mak ro istikrar yükselen sınıfların birinci soru nu değildir.) 3) Bu ilk sıkışmadan sonra, modelin ciddi biçimde sıkışmaya başlaması ve tı kanması İkinci Dünya Savaşı koşullarında olacaktır (1940-45). Savaş yılları Türki ye’nin savaş dışı kalmayı ana politika çiz gisi olarak sürdürdüğü yıllardır, insan ve toprak kaybını sıfırda tutmayı amaçlayan bu politikayı sürdürmenin ekonomik ma liyeti kaçınılmaz olarak yüksektir. Ordu sunu 150 bin kişiden bir milyonun üzeri ne çıkarmak zorunda olan, böylece tarım da üretiri nüfusu beş yıldan uzun süre tü ketici haline getiren, başka bir kaynağa da sahip olmayan ülke kısa sürede darlık içi ne düşer. Sanayi hareketini sürdürecek olan kamu yatırım programlarına kaynak
301
K
E
M
A
L
İ
Z
M
“îstiklal-i tam için şu düstur var; Hakimiyeti Milliye, hakimiyeti iktisadiye İle tarsin edilmelidir. Bu kadar büyük iy eler, bu kadar mukaddes, azametli hedeflerin... tahakkuk-u tammırn temin için yegane kuvvet, en kuvvetli temel İktisadiyattır." (Atatürk)
ayrılamaz ve bunlar geliştirilemez. Üre timdeki gerileme ve gelirlerdeki düşme sürekli hale gelir. Devletin gelirleri yeter siz kaldığı için, büyüyen savunma gerek leri para basarak karştlamr. Sonuç, dara lan ekonomide kıtlıklarla enflasyonun sü rekli olarak ve birlikte yaşanmasıdır. Bu yirmi yıldır görülmemiştir ve bunun da sonuçları olacaktır. 4) Önemli sonuç, bu savaş ekonomisi nin hesapla yokken yeni sınıfları yükselt mesidir. Bunların başında savaş ekono misinin kıtlık ve enflasyon ortamında he men oluşan ikinci piyasada (karaborsa da) ürününü pahalıya satma olanağı bu larak zenginleşen köylü ve buna aracılık yapan tüccar gelir. Zenginleşen kesim, büyük köylü kitlesi içinde küçük bir zümredir. Ancak, bu zenginleşm enin önemi köy kesimi içindeki farklılaşmayı birdenbire keskinleştirmesidir. Aynı şeyi tüccar için de düşünmek gerekiyor: Ka raborsanın organizatörü tüccar ticaret
kesiminin sadece bir parçasıdır. Ancak, yarattığı farklılaşma Kemalist özgün mo deli bozacak ve ilk kez değişik siyasal so nuçlar yaratacak niteliktedir: Sonuç reji min (ve modelin) arkasındaki mutaba katların çözülmeye başlamasıdır: “Şuursuz bir £icaret havası, haldi sebep leri çok aşan bir pahalılık belası, bugüıı vatanımızı ıstırap içinde bulunduruyor. Biz im gördüğümüz en tehlikeli hastalık, iki seneden beri, cem iy etim iz İçinde Cumhuriyet hükümetlerini muvaffak et mem ek için estirilmiş olan zehirli hava dır. Acı ile hatırlamalıyız ki milletin iaşe işlerini tanzim etmek yolunda Cumhuri yet hükümetlerinin sarfeUikteri gayretle re, iki seneden beri, cemiyetimiz tarafın dan hiç yardım edilmemiştir Bulanık za manı, bir daha ele geçmez /irşat sayan eski batakçı çiftlik ağası ve elinden gelse teneffüs ettiğim iz havayı ticaret metaı yapmaya yeltenen gözü doymaz vurgun cu tüccar ve bütün bu sıkıntıları politika
K
E
M
A
L
İ
S
T
E
K
O
N
O
M
ihtirasları için büyük fırsa t sanan ve hangi yabancı milletin hesabına çalıştığı belli olmayan bir haç politikacı, büyük bir milletin bütün hayatına hüstah bir su rette lamda h kovmaya çalışmakladırlar ” (Vurgular benimdiı:) ismet Paşa'nın (cumhurbaşkanı) 1942 Kasım ayında daha önce ve sonra rastlan mayan bir keskinlikle ve işin sınıfsal özel liklerine işaret ederek dile getirdiği şey,2 yeni ve Cumhuriyet rejimi için zor bir or tamda bazı sınıfların yükselerek mutaba katları çözmesidir. Rejimin her şeye siya sal sezgilerle ve stratejik sonuçlarıyla bak ına yeteneğine sahip iki yöneticisinden İkincisi, yirmi yıllık mutabakatı çözmekle yeni yükselen sınıf temsilcilerinin savaş sonunda uygun bir hava yakalarlarsa siya set sahnesine birlikte çıkacaklarım ve Ke malist özgün model karşısında yer alacak larını bilircesine konuşmaktadır. 5) İşin merkezinde köy ve toprak soru nu vardır. Cumhuriyet yönetimi bunu ba şından beri iyi bilir. Ancak, Kurtuluş Sa vaş ı’ndan başlayarak sürdürülen mutaba katlar (ki bunlara “eski batakçı çiftlik ağa sı" da dahildir) rejimin kuruluş aşamasın da siyasal istikrar için önemli sayılır, İstik ran önemli saysa da, yönetim köye girme ye kararlıdır. Daha 1920’lerin sonunda, ileride köyde çiftçi olabilmiş ve rejimi sa hiplenmiş görmek istediği o günkü top raksız ve az topraklı köylüye, yalnız Hazine’den değil, büyük toprak sahiplerinden alarak dağıtım yapmak için ilginç bir yol bulmuştur. Ancak, rejimin siyasal toplulu ğu içinde yer alan büyük toprak sahipleri buna direnirler ve daha da direneceklerini belli ederler.3 1930'ların ortalarında (yani, sanayi programlan başarılı oldukça ve tek partili siyasal model işlemeye devam ettikçe) toprak ve tarımın yönetimin gündemine gitgide artan bir ağırlıkla yerleştiği görüle cektir. ismet Paşa, I936’nın son günlerin de "toprak işleyenin" sloganını vurgulaya
İ
D
E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
rak “şimendifer (demiryolu) ve sanayi iş lerinde olduğu gibi, 1937’den itibaren zi raatımızı ve çiftçilerimizi kalkındırmak için,,.planlı ve iştirakli bir çalışma devresi ne” girileceğini ve tarımda “ilk plan(ın) 1000 ziraî kombina üzerine tesis olunaca ğını ve dört sene(lik)" olacağını söyler. Ancak, tasarlanan toprak ve tarım politi kasının resmen bu kadar vurgulanmayan boyutu köyün düzeninin ve siyasal yöne timinin Kemalist özgün modelle bağdaşa cak biçimde yeniden şekillendirilmesidir. Sorunu en yalın biçimde Falilı Rıfkı Atay dik getiriyor (1936): “İçine girilmeyen köy yerinden oyııaınaz. Bittim değişiklikleri, yeni şartları kerpicinin içinden seyreder durur. Kö yün katı görenek ve güvensizlik kabuğu nu kırarak onun karimi içinde y er a l mamız lazımdır... Ankara etrafındaki köyleri dolaşınız. Büyük merkez hiçbiri ne örnek olmamıştır ve olamaz." (Vurgu lar benimdir) 6) 1930’ların ikinci yansındaki bu yeni durumu, kısacası, rejim in arkasındaki mutabakatın toprak sahiplerinden filizle necek muhalefetle zedelenmeye başlaya cağını yönetimin değerlendirmemiş olma sı düşünülemez. 1939’da başlayan ve seyri kestirilemeyen büyük savaşın belirsizliği içinde bile olsa köy davasına radikal bir çözüm arayarak adım atılması, bu davanın Kemalist model için artık ertelenemez bir noktaya geldiğini gösteriyor. 1940’ın he men başında Köy Enstitüleri köye yeni bir insan ve işbirliği modeli getirerek köy ekonomisinde farklı bir düzene gidişin öncüsü oluyor. Enstitü, Cumhuriyetçi (Kemalist) bir köy organizasyonu ve ulus devlet yapısına oturacak bir köy yapısı arayışıydı. Ancak, toprak reformu ile bu luşmadıkça aranan çözüme varılamazdı. Beş buçuk yıl süren dünya savaşı biter ken, 1945’de, gündeme getirilen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ile Enstitü ade-
303
K
E
M
A
ta bir kerpetenin iki ucu gibi birieşerek, mülke kavuşmuş ve Mustafa Kemal’in 1922'deki arayışıyla "hakiki müstakil olan köylü"yü (bir anlamda Kemalist çiftçiyi) bulmaya yönelmiş görünüyor.
L
İ
Z
M
MODELf TAZELEME GİRİŞİMİ
Kemalist özgün modelin köy ve toprak re jimini değiştirerek köyü ve tarımı arzula dığı biçimde ekonomisine ve siyasal ku rumlaşma alanına katma hamlesi gerçek 7) 1945’te, Türkiye’de beş yıllık bir kıt leşemedi. Köy Enstitüleri gibi (1940) Çift lık ve enflasyon ortamında kendi kendine çiyi Topraklandırma Kanunu da (1945) yetmeye çalışmış bir ekonominin bütün yasalaştı. Ama, sonuç hem kısa hem de insanları yorgundur; siyasal potansiyel yö uzun dönemli etkileriyle yenilgi oldu. nünden pasiftir veya cansızdır, Kemalist Ekonomide sürekli daralma ve bundan modelin sahibi olan orta sınıf takatsizdir doğan hastalıklar ile birlikte partinin siya ve parti eskimeye yüz tutmuştur. Buna sal dinamizminin ve kitlesel gücünün tü karşılık, savaş yıllarında zenginleşen köy kenmeye yüz tutması Kemalist modelin lü, aynı yolla zenginleşen tüccar ve hoş özgün çizgisini sürdürecek kurumsal de nutsuz sanayici bu ortamın yükselen sı ğişikliklerden en yaşamsal olanını gerçek nıfları olduklarını hissederek siyaset sah leştirme şansını sıfırlamıştı. Kemalist çiz nesine çıkmaya hazırdırlar. Sahneye çıkar ginin tepe noktasında yapılması halinde lar ve köyün yeni bir model içinde değiş yerleşebilecek olan büyük bir kurumsal mesine karşı duran tavırları ile siyasete değişme zorunlu nedenlerle çizginin ini başlarlar. Buradan başlamaları doğaldır. şinde yapılınca bekleneni veremediği gibi, Çünkü, geçmiş beş yılın koşullarında he ülkede siyasal eylem gücü de artık başka men tüm kesimleriyle mecalsiz kalmış ellere geçiyordu.5 toplumda başarılı olabilmek için bir siya Bunun yanı sıra, dünya konjonktürü, sal meşruiyet tartışması başlatmak gerek hele Türkiye'yi önplanda etkileyen birkaç tiğini algılamışlardır. Ve tıpkı rejimin sahi yönü düşünülürse Kemalist özgün mode bi olan Cumhuriyet yönetimi gibi, bir lin işleklik kazandığı dönemden farklı bir köylüler ülkesinde siyasal meşruiyetin renoktaya gelmişti. Rejimin 1920’den başla et bazının köy ve toprak sorununda yattı mak üzere tek dış desteği sayılan Sovyet ğını bilmektedirler. Böylece, kendilerini ler Birliği ile ilişkiler eski sıcaklığından siyaset sahnesine takdim ederek Kemalist soğukluğa dönüşmüştü. 1930'ların ikinci modelden ve orta sınıfın vesayetinden yarısından başlayarak Türkiye’ye yakınla kopmaya yönelirler. şan Almanya dünya sahnesinden siyasal Kopuş ve başarı ancak bu takdimi bü ve ekonomik güç olarak çekilmişti. Türki yük bir siyasal çıkışla yaparak, adeta bir ye’nin Orta ve Doğu Avrupa’ya dönük pa meydan savaşı ile olurdu. Belki başlangıç zarları kapanmıştı. İngiltere İse artık dün ta (Dünya Savaşı’nın sona yaklaştığı gün yadan muktedir bir ekonomik güç olarak lerde) böyle bir tablo yoktu. Ama, geliş ayrılma ve yerini Amerika’ya bırakma me böyle oldu. Tarihin cilvesi, (yani, noktasında idi. Kısacası, 1930 ekonomisi Cumhuriyet rejiminin köy ve toprak so nin (ve siyasetinin) dış parçaları denebile rununu artık geciktirmeksizin çözme zo cek olan Sovyet, Alman ve Ingiliz piyasa runluluğu) yükselen sınıflara Çiftçiyi ları ve desteği artık Türkiye’nin ulus dev Topraklandırma Kanunu’ndan daha iyi leti için söz konusu değildi. Bu ortamda, yeni yükselen sınıfların bir meydan savaşı fırsatı sunamazdı, İkin ci Dünya Savaşı biterken başlayan bu sa Tek Parti yönetiminin karşısına çıkarken vaş Kemalist özgün model için sonun hareket noktası olan siyasal meşruiyet so runu ( “Yeter, Söz Milletindir!") gerçek bir başlangıcı oluyor.4
K
E
M
A
L
İ
S
T
E
K
O
N
O
sorun oluyordu. Çünkü, mevcut siyasal sistem rejimin sürdürülebilmesi için meş ruiyet üretip üretememe sınırına dayan mıştı. Ekonomide Kemalist modeli sürdü rüp sürdürememenin ötesinde, ulus dev leti tutacak ve yürütecek bir yeni çıkış noktası bulmak gerekiyordu. 1945 ve 1946 yıllarının temel sorunu ve arayışı böyle görünüyor. 1) Modeli tazelemenin kurgusu siyaseti ön plana alarak tasarlanmış, işin püf nok tası olarak yeni ve sayıca büyük bir siyasal topluluk oluşturarak siyaset oyununun kurallarında değişiklik yapmak düşünül müştür. “Yeni", “sayıca büyük" ve “deği şik kurallar” siyasal topluluğu oluşturabil menin esaslarıdır. Bunlardan ilk ikisi kır sal kesimin (köyün) yeni siyasal toplulu ğun en önemli ve büyük parçası olarak si yasal alana alınması demektir. Belki kırsal kesimin rolü (rejime sadık bir büyük kitle olarak) siyaset sahnesinin yeni yükselen sınıflarına bir “karşı ağırlık" olarak hesap lanmıştır. Böyle bir karşı ağırlığın kısa sü re içinde tasarlanandan farklı bir role ve potansiyele sahip olabileceği öngörülme miştir. Sayısal olarak en büyük ve yeni parçayı alarak yeni bir siyasal topluluk oluşturmak yeni bir çerçeve ve harekât planını gerekli kılıyor. Bunun tasarımı ve uygulaması: (a) Kadrosu ve programı ile tek partiden çok da farklı olmayan ikinci bir partinin doğması ve tanınması için ye terli süreye, (b) bu “yeterliliğe” göre yapı lacak bir erken seçime ve (c) bu seçimin tek dereceli olması ve kırsal kesimin yeni seçmenlerine, onları ilk kez politize ede rek ‘'y u rttaşlık ların ı hissettirebilmeye bağlıydı. İkinci parti kararının 1945’İn yaz aylarında verildiğini ve Demokrat Parti’nin 1946’nın hemen başında kuruldu ğunu, erken seçimin aynı yılın 21 Temmuz’unda ve ilk kez tek dereceli olarak yapıldığını hatırlayabiliriz, 2) ism et Paşa (cum hurbaşkanı) 12 Temmuz, 1947’deki beyannamesi ile yeni ve genişlemiş siyasal topluluğun (rejime
M
İ
D
E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
yaklaşım ları bakım ından farklılıkları önemli olmayan, yani, siyaset alanında ay nı meşruiyete sahip) iki partili bir düzenle işleyeceğini işin ana kuralı olarak ortaya koymuştur. Böylece, 1923’te kurulmuş olan ulus devlet 1946/47’de siyaset alanını yeniden tanımlamış oluyor. Zaman, dünya konjonktürünün savaş sonrasında Batı Avrupa’dan başlamak üzere ülkelere “ulus devletiik’Terini yeniden tanımlamayı zo runlu kıldığı zamandı.6 Uluslararası ortam artık savaş öncesinden farklı İdi ve artık her ulus devlet için dikkate almak gere ken bir “pax" (Pax Americana) ve bir sü per güç (Sovyetler Birliği) vardı, 3) 21 Temmuz, 1946 seçiminden sonra kurulan ilk hüküm et (R ecep P ek er, Cumhuriyet rejiminin ilk resmî devalüas yonunu yapmış ve son birkaç yılın dura ğan ekonomisini yeni dünya rejimine yer leştirmek ve pratik olarak da işletebilmek istemiştir.7 Ancak, bu ayar yeniden Ke malist özgün modele başlamak İçin yapıl mıyordu, Yeni tutulan yol bir tür “Yeni İktisat Politikası" (NEP) idi. Bunun öz gün modele ileride dönüş yapabilmek için tutulan geçici bir yol mu, yoksa mo delden bir kesin ayrılış mı olduğu tartışı labilir. Fakat, “Yeni İktisat Politikası ”nm bir yandan “Pax Americana”nın telkinle rine kulak kabartarak,8 bir yandan da yükselen sınıfların taleplerini ön plana al mış görünerek oluşturulduğu anlaşılıyor. Özgün modelin sermaye birikimi (yani, demiryolları ile sanayi programlarının or tak Örgüsü) artık ön planda değildir. Dev letçiliğin oynadığı rol de yumuşatılmıştır. Kısacası, modelin tazelenmesinde ülke nin ve zamanın özel koşullarının değiş miş olduğu görüşü ağır basmıştır. İlginç tir, Kemalist özgün modelin malı disiplin ilkesi bırakılmamıştır. Savaş yıllarının kaynak yokluğu ortamında ihtiyaçları karşılayabilmek için birkaç yıl para bas mak zorunda kalan yönetim, 1942/43’ten sonra bundan sakınabilmiş ve 1945’ten sonra ise (1946 devalüasyonunun etkile-
305
K
306
E
M
A
rini gidererek) 1930’ların denk bütçe-sağ lam para çizgisine dönmüş, 1950’ye (ikti darı devredinceye) kadar bundan ayrılmamıştır. Değişen dünya ortamının getir diği ve kamu harcamalarını daha gevşek tutan iktisat politikası anlayışı karşısında, özgün modelin enflasyon olasılığını ulus devletin sağlamlığı için ciddi tehlike sa yan anlayış sürmüştür.® 4) Kırsal farklılaşma, zenginleşme ve ti caretin öne çıktığı bir dünyada siyasal topluluğun genişletilmesi yoluyla girişi len tazelenme hamlesi yine orta sınıfa öz gü bir proje olarak görünüvor. Burada hem bir yeni ekonomik başarı (hiç değil se, ekonomide bir derlenip toparlanma) arayışı, hem yükselen sınıflarla bir yeni uzlaşmaya giderek onları frenleme arzu su, hem de kırsal çoğunluğun sayısal des teğini alarak yeni bir dengeye varma bek lentisi seziliyor. Ancak, yükselen sınıfla rın mutabakatları bozup siyaset sahnesi ne iddia ile çıkmalarından sonra, Kema list kadro içinde bu yeni proje üzerindeki dayanışma ve irade tutarlılığı 1920’lerde ve 1930’larda olduğu kadar yüksek olma mıştır. Devlet ile parti özdeşliği objektif koşulların değişmesiyle sona erdikten sonra, orta sınıfın yönetimde kudretinin eskisi kadar yüksek ve uzlaşma alanının eskisi kadar geniş olmayacağı, sosyal sis temin taleplerinin ağır basmaya başlaya cağı yavaş yavaş anlaşılmaktadır. Bu da orta sınıfın kendi iç dayanışmasını bozan, ticaret, sanayi ve finans çevrelerinin ta lepleri arttıkça orta sınıfı bölmeye başla yan etkiler yapacaktır. Yükselen sınıfların verdiği siyaset şan sını iyi kullanmayı bilen Demokrat Parti bu bozulma ve bölünmeyi iyi kullanacak tır. Başlangıçta İsmet Paşa’nm koyduğu “iki partinin de yeni bir uzlaşma çizgisin de birbirine benzeyeceği” kuralım kabul etmiş görünse de, kısa sürede Kemalist özgün modeli (ve 27 yıllık geçmiş döne min tümünü) reddeden bir noktayı tuta caktır. Bir anlamda, orta sınıf eski radi
L
İ
Z
M
kalliğinden uzaklaştığı ölçüde yükselen sınıflar kendi çizgilerinde o derecede ra dikalleşecekler ve Demokrat Parti bu yeni radıkalkşmeyi iyi izleyerek, bunun siya setteki gereğini yapacaktır. Bu gelişme, CHP'nin beklentisinin tersine, bir siyasal bilinçlenme aşamasından geçmeksizin si yasal topluluğun esas parçası oluveren kırsal kesimin de kitle halinde ve gitgide yükselen sınıflarca bilinçlendirilmesine yol açacaktır. Bu "hilinçiendirme”nm da ha sonra da yükselen sınıfların tekelinde kalması ülkenin toplumsal yaşamında ve siyasetinde yarım yüzyılı aşan sureyle bi rikimli etkiler yapacak, Kemalist özgün modele dönüşü çok kısa sürede, çok uzak bir olasılık haline getirecektir. KEMALİST EKONOMİ MODELİNİN “/KİNCİ KOLU" VAR MI? Kemalist ekonominin tarih içinde ayrın tılara ve belgelere inilerek incelenmesi yukarıdaki soruyu akla getirir. Tarihçiler, siyasetçiler, iktisatçılar ve düşünürler arasında Kemalist modelin esasında bir ‘orta yol’ olduğu, hatta zaman içinde da ha çok Celâl Bayar’ın temsil ettiği bir çiz giye doğru gelişmesinin öngörülmüş ol duğu gibi tezler de vardır.10 Bu tezler ay rıntılı çalışmalarla irdelenebilir. Burada yazımızdaki yaklaşımla sınırlı kalacağız. 1) iktisat vekilliğinden başlayarak, Bayar’ın benimsemeye başladığı bir yeni çizgiyi gözleyebiliriz. Bu, siyasal otorite ile yükselen sınıflar arasında, artık yük selen sınıfların taleplerine göre bir ittifak arayışıdır ( “mutabakat" değil). Dünya 1930’larda liberalizm in inkârını yaşa maktadır ve Türkiye’de de tablo budur. Bayar, bu arayışını “Güdümlü Ekonomi’’ sloganı ile yapmaktadır. Çünkü, yükse len sınıflara daha büyük pay verebilmek günün koşullarında ekonomik programla mümkündür. (Yükselen sınıfların liberal denilebilecek bir düşünce ve isteğe sahip olduklarının bilgisine sahip değiliz.)
K
E
M
A
L
t
S
T
E
K
O
N
O
2) Şunu söyleyebiliriz: Rejimin siyasal kadrosu ile yükselen sınıflar arasındaki ilk zıtlaşmadan sonra finaııs kesimi aracı lığı ile varılan uzlaşma (1933) bir “ikinci kol" çekirdeğini oluşturmaya başlamıştır. Bu, yükselen sınıfların ekonomide geriye (1920’lere) dönüş arzularını aşmayı bilen bir b a k ışın ve, çab anın ürünüdür. 1920’lerde yükselen sınıflar 1930’ların k o şu lla rın ın dünyada ve T ü rk iy e’de 1920’lere göre farklılığını görmemişler veya görmezlikten gelmişler, yani, günün (ve orta sınıfın gerçekçi bakışının) gerisi ne düşmüşlerdir Doğasında uzlaşma olan finans kesimi ise, günün lemel sorununu yeni sermaye birikiminden pay almak ve ona ortak olmak biçiminde kavramıştır. Bu iktisat politikasını şekillendirecek bir iddia boyutunda ifadelerini ve sloganları nı üretmiştir, İddia sahiplerinin sanayi hareketinin yeni ölçeği konusunda hiçbir tereddüdü yoktur. Tereddüdü, sanayileş menin devletin ekonomideki payını bü yütürken özel sermayeninkint o kadar büyütmeyen (ve göreli olarak küçülten) bir hareket haline gelme olasılığından doğmuştur. Bu bakımdan finans kesimi nin (özel olarak İş Bankası’nın ve Celâl Bey’in) yeni sanayileşme politikası anlayı şı “bütün milli menabii kuvva’’ (kuvvet kaynakları) ilkesi üzerine kurulmuştur. 3) Finans kesimi, sahip olduğu uzlaş tırma nitelikleriyle, kendi “bütün millî kuvvet kaynaklan" yaklaşımım özel ke sim ve çevresini genç Cumhuriyet rejimi ne yabancılaştırmayacak bir temel ilke gibi sunmakta ve bunun 1930’lardaki tek partinin içinde sınıf mücadelesi barındır mayan, “imtiyazsız, sınıfsız, kaynaşmış k itle ” yaklaşım ına uygun düşecek ve böyiece siyasal kadro tarafından da be nimsenecek bir yeni iktisat politikasının esası olmasını beklemektedir. Finans ke siminin (özel kesimin tam desteğine sa hip) bu önerisi ekonomide ve siyasette liberalizm den kaynaklanm ış değildir. (Vükseien sınıfların böyle bir merakı
M
İ
D
E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
yoktur.) Günün sanayi programları çer çevesinde ekonominin (o günün teknik bilgi donanımı çerçevesinde) planla yö netilmesi Bayar'ın döneminde iktisat ve kaletinin (yükselen sınıflardan destek alan) ana çizgisidir, Bayar, bu çizgiyi “gü dümlü ekonomiyi kurmak" şeklinde sloganl aşıt rm ıştır.11 4) Fn önemli temsilcisi Bayar olan bu “ik in ci koF’ un veya ik in ci çizgin in 1930'larm siyasal modeli olan Tek Parti sistemi ile ilgili bir tereddüdü veya muha lefeti yoktur. Hatta, bazı belgeler, Bayar’ın simgelediği bu çizginin (siyasal kadronun ileri gelenlerinde az rastlanır bir biçimde) Tek Parti modelini tercihen bir şeflik sis temi olarak algıladığı ve bunu Meclis in iradesinin üzerinde, bir egemen kişilik saydığı izlenimini verir.12 Bu yaklaşımı Bayar’la sınırlı olmaktan çok, günün yük selen sınıflarının siyasal talepleri yönün den değerlendirmek doğru olur, 5) “Güdümlü ekonomi" veya Kemalist modelin ‘ikinci kolu’nu bu incelememi zin terimleri çerçevesinde tanımlamak gerekirse, bunun orta sınıfın yükselen sı nıfları yönlendiren ve onlara mesafeli durmayı gözeten bir modüs viveııdi’nin ötesine geçerek, orta sınıfla yükselen sı nıflar arasında daha sıkı ve “yükselenle rin taleplerine göre kurulacak bir ittifak arayışı olduğunu söyleyebiliriz. Bu itti fakta, iktisat politikası programla ve programın yükselen sınıflara daha büyük pay vermesiyle yürütülecektir, Bayar’ın 1937 Kasımından 1938 Kasımına kadar olan başbakanlık dönemi (Bayar Başba kanlıkta 1939 Ocak ayının ortasına kadar kalmıştır) bu yeni çizginin somut ipuçla rını verebilir. Dikkat çeken ve daha son raki gelişmelere de ışık tutabilecek şeyle rin başında yükselen sınıfların paylarını büyütme arzusu (yani, bunu ittifakın ağırlık merkezi saydıkları) geliyor. Bu nunla sıkı sıkıya bağiantıiı ikinci şey, ma lt disiplinin gevşetilmesidir. Gerçekten, 1938 yılının ekonomisinde
30 7
K
308
E
M
A
büyüme hızı yükselirken, bütçe gevşemiş ve ekonomi açık vermeye başlamıştır. Kı sacası, kaynaklar zorlanmıştır. 1938’in bir yıllık süresi içinde kalarak Kemalist mo delin bir “güdümlü ekonomi" çizgisinde ilerlemesi halinde geliştirilip gel işti rilemeyecegine ilişkin yorum yapmak zordur. 6) Ancak, dünya ve ülke koşullarının değiştiği 1950’de iktidara gelerek on yıl içinde kendi ekonomi modelini geliştiren (ve daha sonra aynı çizgideki siyasal ikti darlara örnek olan) Demokrat Parti dö neminin başlangıç yılları araştırmacıya bir nebze yorum olanağı verebilir. Demokrat Parti’nin iktisat politikasında, ilk yıllarda, eski bir Kemalist olan Bayar’sn (cumhurbaşkanı) bir ölçüde etkili oldu ğu, daha sonra anlayış, karar ve uygula ma bakımından Adnan Menderes'in asıl güce sahip olduğu ve DP ekonomisinin esasında Menderes modeli olduğu söyle nebilir. İlk yıllardan başlayarak göze çar pan şey 19401ann ikinci yarısmdan son ra yükselen sınıfların paylarını sürekli olarak büyütme girişimini önplanda tut maları ile 1950’den sonra malî disiplinin bırakılışıdır. Bunun sonucu 1950’lerde ekonomide açıkların büyümesi ve parasallaştırılmasıdır. Sistemin kendi içinde kurallaşmış bulunan mali disiplini yavaş yavaş yok olmakta ve ekonominin işleme kabiliyetini artık iyice yitirdiği noktada dışsallaşarak IM Fye ait bir iş olarak ka bul edilmeye başlamakta, bir anlamda ekonomi IMF müdahalesini ve disiplini ni bekler hale gelmektedir.’^ Açıklar ve dıştan müdahalelerle işleyen bu iktisat yönetimi modeli, 1950’lerden başlayarak, Kemalist olmayan siyasal parti iktidarlarının elli yıllık çizgisini oluştur muştur. Bir anlamda, Kemalist ekonomi modelinin eski “güdümlü ekonomi" anla yışından türeyen “ikinci k o fu , zamanın ve koşullann değişmesini izleyerek artık yükselen sınıfların taleplerine göre oluşan ve Kemalist olmayan bir siyasetin ekono mi anlayışı içinde erimiştir. Ancak, açıklar
L
İ
Z
M
ve müdahaleler modeli (ki bu yükselen sı nıfların ve onların siyasal bilinçlendirme sine bağımlı kırsal kesimin taleplerinin belirlediği model oluyor) kendi malî di siplin ilkesinden yoksun olduğu için özünde istikrarsızlık üretmektedir. Model açıklardan müdahalelere, oradan yeniden açıklara (ve yeniden müdahalelere, vs.) giderek işlemektedir. Bu ekonomik istik rarsızlık çizgisi yükselen sınıfların taleple rini azaltmamakta, fakat siyasal sistemin istikrarını bozan ve sistemi kimi zaman bölen, bölünmeyi artıran, askeri müdaha leleri siyasetin parçası haline getiren etki lerle sistemi gitgide zayıf düşürmektedir. Zayıf düşme 1 9 7 0 ’ierin sonlarında boydan boya bir siyasal meşruiyet soru nu halini almış ve 1980’in askerî darbesi 1947 modeli iki partili (ve belirli bir si yasal istikrar anlayışı ile kurulmuş olan) sisteme kapsamlı bir müdahale ile son vermiştir. 1980’den sonraki siyaset siste mini Kemalist olmayan (ve ami-Kemalist) güçler şekillendirecektir. Kemalist çizgi artık ya zayıf bir muhalefettir ya da bir programdan yoksundur. 7) Burada dikkati gerektiren iki nokta dan birincisi, 1938 yılı yönetiminde olsun (Kemalist sistem içinde), daha belirgin bi çimde 1950’lerin ilk yıllannda olsun (Ke malist çerçeve henüz pek kaybolmamış ken), ekonomi tablosunun artık yükselen sınıf taleplerine göre şekillenmesidir. Bu tablonun (ve gerisindeki ittifakın) temel koşulu yükselen sınıf paylarının kayıtsız şartsız büyümesi, iktisat politikası araçla rının buna göre düzenlenmesidir.1'1 Yükselen sınıf talepleri üzerinde bir ra dikal orta sınıf denetimi ise ya çok zayıf tır (1938) ya da artık söz konusu değildir (1950 sonrası). 8) İkinci nokta, orta sınıftaki değişme lerdir. Bunun birkaç yönünü kısaca vur gulamak yeteri idir: (a) Orta sınıf 1940'iarın sonlarından başlayarak, yükselen sınıfların taleplerine göre hızlanan ekonomik gelişmeye ba-
K
E
M
A
L
İ
S
T
E
K
O
N
O
gımlı olmuştur. Bu bağımlılık içinde, orta sınıfın bir yönden yeni yükselen ticaret, sanayi, finans ve hatta zengin köy kesim lerinin zenginleşmesine öykündüğü ve özlemlerini onların yeni özlemlerine göre şekillendirmeye başladığı, bir yönden de kapitalist gelişmenin ekonomik ve sosyal olarak geride bıraktığı kitlelerin sıkıntıla rına ortak olduğu, onlarla birlikte tepki duyduğu izlenebilir. 1950’lerden başlaya rak yeni özlemlerle sıkıntılar ve tepkiler arasın d a kalan orta sın ıfın dünyası 1920’lerin, 1930’ların ve hatta 1940’ların dünyasından farklıdır. Bu yeni ve belirsiz likler içinde kaldığı ortamda topluma tu tarlı biçimde yön verme yeteneğini yavaş yavaş yitireceği gibi, kendi başına yön bulması da kolay olmaz. (b) Ekonomik gelişmenin orta sınıfta yarattığı farklılaşmanın yanı sıra, Cumhu riyet öncesinden gelen “entelektüel dü zeyde" bir farklılaşma da orta sınıf içinde 1950’den sonra biraz daha siyasallaşarak keskinleşeceklir: İlerici ve muhafazakâr. Yükselen sınıfların bu siyasallaşmada tu tarlı biçimde bir orta sınıf muhafazakârlı ğına destek oldukları görülür. 1950’den sonra, Demokrat Parti içinde Bayat'ın 1930'lardan gelen ‘Kemalist’ bir ‘ikinci kol’ çekirdeğinin büyüyememiş olmasında ye ni orta sınıf muhafazakârlığının Kemalist çizgiye sıcak bakmayan özelliği de etkili dir, D esteklen en m uhafazakâr çizgi 1980’den başlayarak rakipsiz bir gelişme şansına kavuşacak, iktisat politikasından eğitim dünyasına kadar topluma Cumhu riyet rejiminin kuruluş esprisinden farklı yönler bulma misyonunu üstlenecektir. (c) Cumhuriyet’in kuruluş döneminin Kemalist özgün modelin) orta sınıf ku şağının bir asli niteliği Aydınlanma Okulu’ndan geçerek, bu okulun değerler sis temine sahip olmaktı. (Rejim in güçlü beklentisi bu etkiyi yaratarak, bir orta sı nıf radikalizmini sürdürmeye yeterli olu yordu.) 1950’den sonra hızla büyüyen :-;ent ekonomisinde istihdam edilenlerin
M
D E
N
K
E
S
İ
T
L
E
R
gitgide çoğunluğa geçtiği yeni orta sınıf ise yükselen sınıflar arasında ve onların gelişme mantığına bağlı olarak kısa süre de sınıflararası boşlukları dolduran başka işlevler üstlendi. Bu işlevler içinde hamur olmaya başla yan yeni orta sınıf, sayıca kabardıkça bir aydınlanma okulunun getirdiği bakışı, bunun “universalizm’’İni, kısacası, ente lektüel ve birikimli bir çabayla ve nitelik sel bir zenginleşme geleneğiyle destekle nen bir siyasal olgunluğu yansıtacak bir profil kazanamadı. Tersine, yeni orta sı nıfın gelişme tablosu “ilerici-muhafaza kâr" bölünmesine elverişli olduğu kadar, zaman boyunca izlenecek orta sınıfa öz gü sabırsızlıkların, hayal kırıklıklarının, karamsarlık ve iyimserliklerin, teslimi yetçiliğin ve tepkiseiliğin ve bütün bun larla eski, özgün reformculuk çizgisine benzer bir şeyleri tekrar yakalayamama nın da ipuçlarını veriyor. Bu 1930’lardakinden farklı bir orta sınıf dünyası oldu ğu gibi, yeni yükselen sınıflara ışık tuta cak ve onları yönlendirebilecek bir öz gün entelektüel kapasiteye de sahip gö rünmüyor. 9) Doğmadan yok oluveren “ikinci kol" çizgisi yükselen sınıfların taleplerine göre şekillenen Menderes modeli15 içinde kısa sürede erimiş, ancak erirken çeşitli ke simlerde, siyaset dünyasında ve hatta De mokrat Parti’nin içinde tepkiler ve yeni filizlenm eler y aratm ıştı.16 Bu birikim 1960 askerî müdahalesine varacaktır. Ya zımızın çerçevesi içinde üzerinde durul ması gereken şey 1961 Anayasası ile top lumun ekonomide, siyasette ve çeşitli ya şam alanlarında bir yeni başlangıç nokta sına gelişidir. Bu yönü ile 1961’in Kema list özgün modelin tazelenme girişimini de kapsamak üzere çağdaş bir orta sınıf projesi olduğu (ve bu sınıfın iyimserliğini yansıttığı) söylenebilir. Günün yükselen sınıfları bu projede aktif ro! almamışlar ve çekimser bir konumu yeğlemişlerdir. Ancak, burada ekonomi alanında 1930’la-
309
K
310
E
M
A
rı andırır biçimde, orta sınıf ile yükselen sınıflar arasında bir mutabakat (bir yeni modiis viveııdi) kurulduğu gözlenebilir. Orta sınıfın 1961 ile ekonomiye getirdiği yeni çerçeve plandır. Tanımı ve alan çiz gileri siyasal iktidarca fiilen belirlenecek olan bir 'karma ekonomi’ ilkesi plan saye sinde ekonomiyi yönlendirecek, hem kal kınmayı hedefleyecek (orta sınıfın ana hedefi), hem de yükselen sınıfların bir denge içinde paylarım büyütmelerini ve korumalarım sağlayacaktır (yükselen sı nıfların tek hedefi). Böyle bir uzlaşma ulus-devletin güvencesi için yaşamsal sayılmış, bunun, 20. yüzyılın toplum ve devlet yapısına erişebilmek için tasarla nan kurumlaşmalara payanda olacağı dü şünülmüştür- Kısacası, sınıflararası den genin 1950’lerde gitgide bozulduğu, bu nun çağdaş ölçütlerle yeniden tasarlana rak kurumlaştırılması gerektiği 1961’in (ve yeni Kemalist projenin) özü olmuştu. Siyaset modeli burada 1947 esprisini koruyor, ancak siyasal topluluk alanı da ha da geniş tutuluyordu. 1960’ların ve 1970’lerin iki önemli yeniliğinden birisi, ülke fabrika çağına girerken çalışan sınıf ların (bilinçlenmeye başlayarak) siyaset sahnesine çıkmalarıydı. Kırsal kesimin 1946’dan başlayarak siyasal topluluğa alınışından farklı olan şey çalışan sınıfla rın siyasal topluluk alanına girerken ken dilerine göre ve orta sınıfın çizgisi ile yer yer örtüşen biçimde bilinçlenmeleri ve (1961 Anayasası’mn kurumlan sayesin de) yükselen sınıfların burada bir yön lendirme olanağı bul ama masıydı. 1960’lann ve 1970’lerin ikinci bir özel liği de orta sınıfın ekonomik gelişmeye bağımlı büyüyüşünü sürdürmesidir. Eko nomik gelişme 1961’in çerçevesi, uzlaş ması ve kabulleri içinde orta sınıfın refa hını artırıcı, kendine güvenini ve iyim serliğini pekiştirici etkiler yapmıştır; “re formcu" yönünü canlı tutmuştur. Ancak, yükselen sınıfların talepleri ile yükseliş ve iniş dalgaları gösteren ekonominin
L
İ
Z
M
seyri içinde, kriz dönemleri orta sınıfın iyimserliğini zaman zaman karamsarlığa çeviren etkiler doğurmuştur. Bu dalga lanmalar içinde, kendini ulus devleL mi marisinin siyasal istikrarından bir anlam da sorumlu gören orta sınıf, ekonomide istikrarı bozan etkenleri (başta enflasyon olmak üzere) kavrayamamış görünmek tedir. Böylece, kah hızlı büyüme ve de ğişmenin sosyal sistemde gerekli kıldığı kurumsal değişmelere ön ayak olmakta yetersiz kalışından, kâh krizleri önleye cek mutabakatları sağlayabilmek onun takatinin ötesine geçtiğinden, orta sınıf 1961 çerçevesinin öngördüğü modıis vivmdiyi başarabilmek ve bunun için de si yasette 1947 esprisini geliştirmek gibi zor bir “görev" in altından kalkamadı. Orta sınıfın böyle bir tarihî rolü oyna masını sağlayacak ekonomik (ve entelek tüel) güce ve sosyal güvenceye kavuşa mamış oluşu, onu ülkedeki kapitalist ge lişm enin özelliklerin e ve gereklerine (başta tüketim toplumunun gereklerine öncü olmak) gitgide daha bağımlı kılar ken, Kemalist özgün modelin çağdaş ko şullarda tazelenmesinde kendisine biçi len rolü (1961 Anayasası’nın kurumsalla şabilmesi için uzun dönemli ve sabırlı çalışmak) gitgide sahipsiz bırakan bir et ken oluyor.17 SON 5 0 2 _______________ Kemalist ekonomiden kesitleri, 1920’lerden başlayan bir iktisat politikası in celemesi biçiminde de, orta sınıf değer leri ve özlemleri ile kurulan ulus devle tin gelişmesi içinde de izleyebiliriz. Bu yazı ikisinin karması sayılabilecek bir çizgi sunuyor. 1920’lerden başlayarak, ekonominin dönüm noktalarında yeni siyasal projeler vardır. 1930’da, 194 6 -7 ’de ve 1980’de bunlar kesin çizgilerle karşımıza çıkarlar, Orta sınıfın gücü ve etkisinin nitelikleri ni, bunların zaman içinde değişmesini ve
K
E
M
A
L
I
5
T
E
K
O
N
O
zayıflam asını sadece iktisat politikası içinde değil, siyasal projelerde de gözle yebiliyoruz. 1930’larda orla sınıfın ulus devletin kuruluşundaki dengeleri yönlendirebilen ve bunları koruyabilen özellikleri ekono mide özgün Kemalist model içinde izle nebiliyor. 1950'den başlayarak, yükselen sınıflar (ticaret, sanayi, fiııans) büyüyen ve kesilmeyen kaynak gereksinmeleriyle ekonomiyi sürüklemeye başlamışlardır. Bunun siyasal modeli (ulus devletin ku ruluş esaslarını koruyabilmek üzere) iki partili olarak tasarlanmış ve kırsal kesim siyasal alan içine alınmıştır. Ancak, bir siyasal bilinçlenm e aşamasından geç meksizin siyasal topluluğun en cüsseli aktörü oluveren kırsal kesim, tümüyle yükselen sınıfların bilinçlendirm esine bağımlı olmuştur. ("Aydınlanma Okulu”na gitme olanağı bulamadan, yükse len sınıfların “siyaset okulu”na kaydol muştur.) Bunun sonuçlarından biri köylülü ğün, bir sosyal kategori olarak yeni or tamlara (kentlere) yayılması, buralarda bir değişme/direnme süreci içine girme sidir. Fakat, son elli yılın gözlemleri, yükselen sınıfların bu sorunu çözerek çağdaş bir toplumun kilidini açacak en
M
İ
D
E
N
k
e
s
i
t
l
e
r
telektüel, ekonomik ve siyasal kapasite ye sahip olmadığım, bunun temel koşu lu olacak çağdaş, disiplinli ve teknik eh liyeti yüksek iş normları yaratamadığını gösteriyor, O rta s ın ıf ise, son elli yılda artık 1930’ların bilinçlendirici rolünü oynayamamaktadır. Yükselen sınıfların sürükle diği gelişme biçimi içinde orta sınıf da daha yüksek bir ekonomik güce, güven liğe ve entelektüel mertebeye erişebilmiş değildir. Gelişmesi zaman içinde yükse len sınıfların gücüne ve gelişme mantığı na bağımlı olarak yürümüştür. Bu güç ve mantık içinde, orta sınıfın aydınlanmam ve reformcu çizgide üretkenliği, yavaş yavaş tükenmekte veya gerçek dışı nok talara yönelmektedir. Yükselen sınıfların sürüklediği çizgi, ilginç biçimde bir “Ata türkçü söylem “i ara sıra şekillendirip ko ruma altında tutmaktadır. Orta sınıfın uzun zamandır başlamış olan ve ekono mide ve siyasette gelişmelere bağımlılık gösteren parçalanmışlığı ve güçsüzlüğü ise, Kemalist ekonominin kurulma ge rekçelerini iktisatçı ve siyasetçi için ciddi ve yeni bir platform olmaktan alıkoyan bir birikim yaratmıştır. Konu tarihçilerin çalışma alanı dışında sabırlı bir ilgi ve merak uyandırmamaktadır. □
DİPNOTLAR 1
Yegâne siyasal gücünün "Gençlik" olduğu ve Atatürk’ün 'Gençliğe Hitabesi'nin bu noktayı si yasal! aştırdığı ve berraklaştırdığı düşünülebilir.
2
Bunun Varlık Vergisi'nden hemen önce yapıl mış bir Meclis konuşması olması, yorumun dar ve Varlık Vergisi ile sınırlı tutulmasına neden olmamalıdır.
3
Bu ilginç yol, 19 Haziran, 1927 tarih ve 2097 sa yılı ‘Bazı eşhasın Şark menatıkından Garp vila yetlerine nakillerine dair kanun' ile başlar. Son ra 2 Haziran, 1929 tarih ve 1505 sayılı ’Şark menatıkı dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair kanun' ile ve 5 Kanunuevvel (AraIrk), 1933 tarihli 'Şark mıntıkaları dahilinde muhtaç zürraa tevzi edilecek araziye dair olan
kanunun 4 üncü maddesinin tetsiri hakkında Başvekalet tezkeresi1ile devam ederek 1930'ların ortalarında büyük toprak sahiplerinin o ta rihte henüz siyasallaşmayan direncine gelip da yanır. Ancak, o tarihe kadar köy, toprak ve ta rım davasında meşale alamadığım görmekte oian yönetimin niyeti ciddidir. Toprak dağıtı mını Anayasa düzeyinde garantiye alma kararı nı verir: 1937 Şubatında İsmet Paşa'nın 153 me busla birlikte verdiği önerge ile Teşkilatı Esasi ye Kanunu (Anayasa) değişikliği yapılması ve dağıtılacak toprağın kamulaştırabilmesi sağ lanır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bilsay Kur uç, B e l g e le rle T ü rk iy e İk tisa t Po litika sı, 2-Cllt
B İ R
2 0 .
Y Ü Z Y I L
A K I M I :
bağlamındaki ant i-emperyalist görünü münü ve sosyalizme kapalı olmayan du ruşunu temel alan ve bunu 1%0'ların anti-emperyalist söylemiyle birleştiren yeni bir Kemalizmi formüle eden Yön dergisini çıkaranlar arasında yer aldı. 1962'de Cumhuriyet gazetesine geçen İlhan Selçuk, özellikle 1965-71 döne minde AP iktidarını eleştiren yazıların dan dolayı kovuşturmaya uğradı. Bu dö nemde 1961 Anayasası'nı ve anti-emperyalist mücadelede emperyalizme kar şı olan bütün güçlerin ortak bir cephede bir araya gelmesini savundu. Bu konu daki görüşlerini Yön ve Devrim dergile rinde kaleme aldı. 60'larm sonuna doğ ru soldaki M illî Demokratik Devrim (MDD) - Sosyalist Devrim bölünmesinde M D D 'ciler safında yer alan Selçuk, "Devrimci bir askerî darbe" beklentisin deki aydınlarla ortak bir zeminde durdu. 12 Mart'tan sonra (Madanoğlu Cuntası'na üye olma ithamının da bulunduğu davalar nedeniyle) 1971 ve 1972'de iki kez tutuklandı. Toplam 11 ay tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakıldı. 1972 yılından itibaren çizgisine damgasını vurduğu Cum huriyet gazetesinde, 70'lerin siyasal hayatının temelini oluşturan sağ-sol bölünmesinin solunda yer alan bir çizgiyi benimsedi. Bu zaman zarfın da, siyasal polemiklerin merkez soldaki saygın sözcülerinden biri oldu. Tüm ya zı hayatı boyunca, temelleri Aydmlanma'dan gelen ilerleme fikrinden ve aklın ilerlemeyi sağlamada en önemli araç ol duğu düşüncesinden yola çıkan ve "ak lın inançtan, bilimin elinden ayrılması"nt siyasetin değil, uygarlığın koşulu sayan Selçuk, 12 Eylül sonrasında da bu çizgi de yazılarına devam etti. Darbe sonrası dönemde ilk olarak darbenin hakim ide olojisi olan Türk-İslâm Sentezi paradig masına, takip eden Özallı yıllarda ise "Yükselen Değerler İdeolojisine karşı yazılarıyla sivrildi. 90'iarla birlikte, Cum huriyet gazetesinden liberal Haşan Cemal çizgisinin tasfiyesini takip eden
" S O L
K E M A L İ Z M "
513
Aydınlanma Bilgesi", sof darbeci, köşe ' yazarlığında bir üslup, Kemalist, sosyalist, milliyetçi solcu, Ziverbey köşkü mağduru, İlhan Selçuk’tın Cumhuriyet V, Cumhuriyetin Ilhan Selçuk'tı... süreçte, "devletin bekasim tehdit eden iki temel sorun olan Kürt sorunu ve siya sal İslâm'a karşı otoriter ve devletçi bir tutum takındı. Günümüzde dahi günlük yazılarıyla en çok okunan yazarlar arasında olan İl han Selçuk'un U zak Komşu Rusya'dan (1966), Mustafa Kem al'in Saati (1968), Yüzbaşı Selâhattin'in Rom anı (1973), Yeni Krallar, Yeni Soytarıtar (1976), A ğ lam ak ve G ü lm ek (1982), Düşünüyo rum, Ö yleyse Vurun (1984), Görülmüş tür (1986}, Ziverbey Köşkü (1987), Japon G ü lü (1989), D uvarın Ü stündeki T ilki (1994), fske/e Sancak (1996) gibi eserleri vardır. 1962'den beri Cumhuriyet gaze tesinde "Pencere" adlı sütununda köşe yazılarını sürdürmektedir. Türkiye'nin en etkili ve uzun soluklu köşe yazarlarından biri olan Ilhan Sel çuk, yazılarında siyasetten ekonomiye; kültür ve edebiyattan gündelik yaşama kadar değişik konuları rahat ve akıcı an latımıyla işledi. Bu yanıyla özellikle 60'lardan sonra. Çetin Altan'la birlikte >
K
514
E
M
A
en çok okunan yazarlardan biri oldu, Köşe yazarlığı için "bizim kuşağımızda yeni bir içerik kazandı. Belki dünyanın başka ülkelerinde olmayan bir devrimci işlevi yüklendi. Her sabah bir yeni yazı, her sabah bir taze bilinç... Yüzbinlerle konuşmak yüzbinlerle birlikte bilinçlen mek; eğitmek, eğitilmek, öğretmek, öğ renmek.... Sömürüye karşı özgürlükten yana bir yazarın, köşe yazarlığından da ha etkili bir amaç bulabileceğini sanmı yorum.," diyen Selçuk, akıcı olduğu ka dar, yazılarında didaktik özelliğiyle de Öne çıkmaktadır. Altan'ın kavgacı üslû bundan farklı olarak yazılarında, kurdu ğu belli bir mantık örgüsünü sonuna ka dar sürdürüp, çözümler arayan İlhan Selçuk, Türkiye'de köklü bir geleneği olan "münekkitliğin” de önemli bir tem silcisi olmuştur. Selçuk'tın gerek günlük yazılarında gerekse kitaplarında altını çizdiği ve ti tizlikle koruduğu ana temalar, Aydınlan ma ideali, bağımsızlık ve anti-emperyalizmdir. Bu değerlere bağlılığını günlük yazılarına başladığı tarihten itibaren de ğiştirmeden sürdüren İlhan Selçuk'tın fikrî üretiminin teorik temelleri hâlâ Yön hareketinin ünlü kuruluş bildirgesinde de belirtilen temel sacayağı üzerine oturmaktadır; Aydınlanma, modernleş me, ilerleme (kalkınma). Selçuk'a göre Türk modernleşmesi (1923 Devrimi) Aydmlanma'nın Anadolu'daki adıdır. Böylece Türk modernleşmesine evrensel bir tanım getiren Selçuk, modernleşmeci ve ilerlemeci modeli Türkiye İçin vazgeçil mez hedef olarak tanımlar. Öte yandan bu modernleşme paradigmasının tözü İktisadî ve sosyal kalkınmadır. Böylesi bir kalkınma ideolojisinin membaı da pozitivist Batı düşüncesidir. Bu yüzden de temel kalkınma sorunsalı dışında ka lan bütün sorunlar (mesela temel hak ve özgürlükler, demokrasi vs) talidir. Selçuk'un Batı'yla ilişkisi de bu an lamda problemlidir. Ne de olsa anti-emperyalizm çağında Batı rasyonalizmin
L
İ
Z
M
den feyzalan Türk aydınının, Tanzimat aydını gibi total bir Batıcılığı savunması beklenemez; Nitekim "Türkiye'de Batılı laşma bir öykünme gibi başladı; 1923 ile birlikte gerçek bir 'Aydınlanma' devrimine dönüştü; bu zorunlu bir süreçtir" diyen Selçuk, akılcılığın/Aydınlanma'nın ilk önce Batı'da ortaya çıkmış olmasının, bu değerlerin evrensel niteliğini gölgele memesi gerektiğini öne sürer; dolayısıy la bu kavramların tarihsel Özgüllüklerini yadsır. ilhan Selçuk'un kalkınmacılık fikri ise otoriter vurgular içerir. Zira, kalkınma nın tek ve temel hedef olmasından hare ketle, kamu yararının tespiti için halka başvurmaya gerek yoktur. Çünkü sorun rasyonel/evrensel normların uygulanıp uygulanmamasıdır. Zaten Selçuk'a göre halk Atatürk'ün "sınıfsız imtiyazsız kay naşmış kitlesi"dir ve ancak rüştünü ispat ederse ülke yönetiminde söz sahibi ola bilecektir. Bunun gerçekleşmesi de ülke kalkınmasına tabidir. " (...) Halk tarih boyunca değişti. 18. yüzyılda Anadolu halkının demokrasiden haberi var mıy dı? 20 yüzyılda Anadolu halkı demokra sinin neresindedir; 21, yüzyılda neresin de olacaktır. Ortaçağda Avrupa halkları ne inançta ve ne bilinçteydiler, bugünkü Avrupa ne düzeydedir? Bir halkın san dıkta yeğlediği rejim ancak çağdaş de mokrasinin anayasasına uygun olursa demokrasi sayılabilir. Bu konuda son sö zü söyleyen sandığa giden halk değil, hukukun ta kendisidir." öte yandan Selçuk'un laiklik konu sundaki yaklaşımının, Kemalizme özgü bir yorum sayılabilecek olan, laikliğin pozitivist bir ideolojik içeriğe sahip ol duğu, bu ideolojinin dini, özellikle de Doğu/islâm din(ler)ini geri/geriletici bir zihniyetle özdeşleyen kabulünü paylaş tığı, dolayısıyla görece sabit bir yorum ve uygulamayı ifade ettiği söylenebilir. Selçuk için '“İnsanca yaşamanın ilk şartı, insan a k lın ın toplum sa! yaşam da tam anlamında ve felsefe kapsamında Özgür
B İ R
2 0 .
Y
Ü
Z
Y
I
L
A K I M I :
lüğe kavuşm asıdır" ve "Aydınlanma" en kısa tanımıyla "aklın inançtan b ilim in dinden bağım sızlaşm asıdır," Bu sözle rinden de anlaşılabileceği gibi Selçuk, için "uygarlaşma" ancak dinin kamusal alandan çıkarak kişiselleşmesi ile toplu mun tümü üzerinde bir anlam ifade et meyecek ve aklın egemenliği ile ye rel/gel enek sel değerlerin yenilenmesi ile tek ve saf bir biçimde oluşacaktır. Hatta, "İslâm dünyası aydınlanmanın, Modern leşmenin, sanayileşmenin neresinde? La iklik karşısında tutumları ne? Kadını çu vala sok! İrticayı yeğie sonun budur" di yen Selçuk; dine, ama en çok da İslâıma yaklaşımında karikatürleşmg, boyutunda bir aşağılama dahi barındırır. Öte yandan, laikliğin milliyetçi söyle min taşıyıcısı olması, sol Kemalist ulus çulukla resmî milliyetçiliğin tarihi ara sındaki ortak paydadır. Ona göre de "1923 Oevrimi'nin 'Aydınlanma' süre cinde laiklikle milliyetçiliğin eşzamanlı lığı bir rastlantı değildir." Selçuk, dini bir ulusu oluşturan unsurlar arasında açıkça dile getirmemekle beraber Türkiye'nin %99'unu Müslüman kabul etmektedir. Ancak onun için Anadolu Müslümanları laikliğe yatkındırlar. Selçuk, bu yatkınlığı formüle ederken, Alevîliğe dayanmakta ve özgün bir Anadolu İslâmî (milliyetçi yaklaşımının vatan/toprak unsuruyla da çelişmeyen) tarif etmektedir. Sık sık Alevîlerde dinin gündelik hayattaki yansı malarının azlığına vurgu yapan Selçuk'a göre, "Türkiye'deki Müslümanların ço ğunluğu, Alevî olmasa da Alevî gibi ya şıyor,” Bu yüzden "Türkiye'de Alevîlerle Anadolu Sünnîleri, laikliğe yatkın ve 'Aydınlanma'ya dönüktürler,,," Dolayı sıyla "Arabm şeriatını Anadolu Türklüğü'ne uygulamak üzere ortaya çıkan İs lamcı akımın kökü dışarıdadır," Selçuk'un neredeyse bütün yazılarının temel referansı Aydınlanma ve Aydınlan ma düşüncesidir. Selçuk'a göre "Aydın lanma Devrimi hem liberalizmin, hem sosyalizmin kaynağıdır. Aydınlanma
" S O L
K
E
M
A
L
İ
Z
M
"
Devrimi gerçekleşmeden ne liberalizm olur, ne sosyalizm..." Kemalizm Anado lu'da bir aydınlanma devrimi gerçekleş tirmiştir ve "Sosyalizm ve liberalizm; her ikisine de ulaşmak için bir kere Aydtnlanma'dan geçmek gerekiyor; o da üm metin millete, kulun da bireye dönüşme si demektir. Kul bireyleşmeden ne sosya lizm olur, ne liberalizm... Ümmet, ulus olmadan hiçbirine ulaşılamaz," Kema lizm kulu bireyleştirmiş ve ümmeti uluslaştırmıştır. Selçuk için Türkiye, Kemalizmle birlikte, modernleşme yolunda geri kalmış Üçüncü Dünya ülkelerinin önüne geçmiştir. Özellikle 70')i yıllar boyunca bu noktadan yola çıkan Selçuk, Kemalizmi geri kalmış ülkelerin anti-emperyalist mücadelelerinde/modernleşme süreçlerinde bir model olarak formüle etmeye çalışmıştır. Nitekim Selçuk'a gö re "1923, 'Aydınlanma' felsefesinin, ta rihte ilk kez bir Islâm toplumunda devri me dönüşmesi"dir ve bu sayede "Türki ye Cumhuriyeti bu dünyanın önüne laik Atatürk Cum huriyetiyle bir 'model' koy(muştur)." Resmî milliyetçiliğin vatandaşlık ve toprak/vatan esasına dayalı "hümanist ve evrenselci" kolu 60'ların ve 70'terin sol Kemalist ulusçuluk söyleminde ifa desini bulur. Selçuk da, Kemalist ulusçu luğun başka milliyetçi akımlarla benze mezliğindeki ısrarıyla, milliyetçiliğin özcülük ve biriciklik ideolojisini yeniden üretir: "Gerçekte ne bir gurura ne de bir aşağılık duygusuna prim tanımayan in sancıl bir ulusçuluğu benimsemiştik. (...) Türkiye sömürge isteğine uzaktı. Millî Misak sınırlarıydı ülkümüz. Ne kimseyi sömürmek diîeğindeydik, ne de bizi sö mürmelerine olanak verecektik." ilhan Selçuk 60'larda ve 7Û'!erde milliyetçiliği dönemin "sol" iddiasının da temeli oian anti-emperyalizm ve bağımsızlıkçılık ile somutlaştırmaktadır. Türklerin uluslaşma sürecindeki düşmanı olarak emperyaliz mi işaret eden Selçuk için Türk milliyet çiliğinin temeli o gün de bugün de anti-
5 15
K
516
E
M
A
emperyalizmdir, bu temel dayanaktan sapmak ise onun için bir ilericilik ve ge ricilik meselesidir, "ilerici milliyetçiliğin tek bir denek taşı vardır: Emperyalizme karşı olmak, Atatürk Milliyetçiliği em peryalizme karşı olmakla eşdeğerli ve eşanlamlıdır. Gerici milliyetçilik 'Böl ve Yönet' politikasının prangasını kişinin kafasına vurur," Aydınlanma düşüncesini, laiklik anla yışını ve milliyetçi vurgusunu Kemalizm potası içinde idealleştiren Selçuk'un Ke malizm tanımı da bu kavramların çerçe velediği bir vurgu taşır. Nitekim Kemalizmi bir ideoloji olarak tanımlayan il han Selçuk'a göre özellikle çok partili hayata geçişten sonra iktidar tarafından yürütülen uygulamalar Kemalizmin "Özüne" ters düşmüştür. "1920-1935 arasında Türkiye'de zorunlu ve büyük adımlar atılmıştır. Asıl tartışılacak olan dönem 1935'ten günümüze uzayan yıl lar olmalıdır.” Bu yüzden özellikle Cum huriyet gazetesindeki yazılarıyla Kemalizmi "sosyal boyutlarıyla yeniden yaka layabilmek ve anti-emperyalizmin çağ daş yorumuyla birlikte Aydınlanma yı savunabilmek" için çaba göstermiştir. "Atatürkçülüğün bilimsel bir yanı vardır. Atatürkçülük tıpkı Öbür ideolojiler gibi sınır ve yönü kesin çizgilerle çizilmiş bir ideolojidir. Tıpkı sosyalizm, liberalizm, Etatizm gibi sonu izm'le biten bir ide oloji: Kemalizm" vurgusundan da anla şılacağı gibi Selçuk Kemalizme bütüncül bir nitelik atfetmektedir, 1961 yılında "bugünkü Türkiye'yi kur tarmaya artık 1924 Kemalizmi de yet mez” diye yazan Selçuk, bu dönemden beri Kemalizme soldan bakan bir pers pektif geliştirmeye çalışmıştır. Selçuk için "(Kemalizmin) doğrultusunda, onun devrimcilik ilkesini uygulayarak yeni devrimler yapmak" gerekmektedir. 1980'li yıllara girildiğinde, yetmişli yılların tersine, İlhan Selçuk artık iktidar tahterevallisinde bulunan politik kanat lardan birinin sözcüsü olma Özelliğini
L
I
p Z
M
yitirmişti. 12 Eylül müdahalesiyle ülke deki ağırlığı törpülenen solun tüm bile şenleri, iktidar oyununun dışına atılmış; tüm cephelerde muhalefete geçmişti. 27 Mayıs sonrasında solun politik ve iktisa; dî cephaneliğini teşkil eden değer ve sij yasalar, Ozalit yıllarda uygulanan "tibe- j rai" politikalara alternatif olamamanın ! Ötesinde, modası geçmiş ve gayri ciddi j görülüyordu. Böyle bir ortamda, bir önj çeki dönemde savunduğu fikirlerden taj viz vermeyen ilhan Selçuk, o güne değin j bilinen şekliyle sol değerlerin ve yaşam tarzının, yükselen değerler ve Türk İslâm \ Sentezi'nin karşısındaki en önemli savu nucusu durumuna geldi. Bu dönemde, Kadro dergisinden beri vaaz edilen sol Kemalist perspektif, ikti dardan dışlanmasıyla, tarihinde ilk kez iktidar odağının bu kadar uzağına düştü ve yine tarihinde görülmediği kadar sivil leşmeye yöneldi. Elu sivilleşme çabası uzun erimli olamadı, zira doksanlı yıllar la birlikte İlhan Selçuk'un ANAP iktidarı tarafından himaye edildiğini varsaydığı îslâmcı hareket giderek merkez sağ çev relerin eteğinin altından çıktı ve yine aynı dönemde özellikle Kürt milliyetçiliği mevzi kazandı. Bu ortam sol Kemalistleri geleneksel iktidar odaklarıyla tekrar barış tırdı, dolayısıyla sol Kemalistlerle sosya listlerin arasında seksenler boyunca dara lan ideolojik açıyı genişletti. 28 Şubat sü recinin öncesinde ve sonrasında derin devletin zinde kuvvetlerden beklediği misyonu yüklenen İlhan Selçuk, her iki harekete karşı daha liberal bir pozisyo nun alınmasını savunan çevrelere, ikinci cumhuriyetçilikten, ihanete uzanan bir saldırı mühimmatıyla hücum ediyordu. "Türkiye'de PKK'cının, şeriatçının ve yeni mandacı entelin ittifakı Atatürk düşmanlı ğı üzerine..." Selçuk'un bahsedilen iki harekete ve bunlara karşı uzlaşmacı bir politika uygulanmasını önerenlere karşı duruşu hep savunageldiği aydınlanmacı ve rasyonel cumhuriyet tikelerinde, yani kendi tarif ettiği şekliyle Kemalizmde te>
B İ R
2
0 .
Y
Ü
Z
Y
I
L
A K I M I
melleniyordu. "Bugün 'Şeriatçı - Kürtçü ■ Yeni Mandacı İttifakı' azımsanmayacak bir güç kazanmıştır. Nasıl anlaşıyorlar? Nerede birleşiyorlar? Çok yalın: 1923 Devrimi'yie kurulan laik Cumhuriyet'e hınçlarında buluşuyorlar." Görüldüğü gi bi seksenlerin başında kalemini iktidara karşı kullanan Selçuk, 9û'larda ülkenin gerçek iktidarının arkasında saf tutmuştu. Yine de değişenin İlhan Selçuk olmadığı nı teslim etmek gerekir. Türkiye'de siyasi içerikli köşe yazarlı ğının en önde gelen isimlerinden biri olmayı hak eden İlhan Selçuk, Kemalizmin bir türünün (bağımsızlıkçı, aydın lanman, kalkınmacı) belki de en tutarlı
:
" S O L
K
E
M
A
L
l
Z
M
savunucusudur. Nitekim siyasal hayatın temei ekseni olan sağ-sol ayrışmasında kendi tutarlı çizgisi kimi zaman onu skalanın soluna kimi zaman da sağına düşürmüştür. Kendine Özgü akıcı üslu bu ile Atatürkçü çevrelerin temel pusu lası olan İlhan Selçuk "1923 Devrimi kendine özgüdür, 17ö9'un siyasal, 1917'nin sosyal içeriklerinden esinlen miş ve etkilenmiştir; ama, bağımsız bir devrimdir" diye nitelediği Kemalizmin devrimci bir ideoloji olduğunu savun mayı sürdürmekte ve bu özelliğiyle, belki de muhtemel bir "devletçi sol" ik tidar alternatifinin en önemli ideotoğu konumundadır.
517
Kemalizm Müdafaa-i Hukuk Doktrini ATTİLÂ
evvela ‘soda! iste’ olmalı, ‘madde'yi an lamalı!...”
30 Kanunuevvel (12Ocak)1904 Kemal
Ç İR İŞ
Mustafa Kemal’in, iç içe üç büyük eylemi var: Emperyalizme karşı Kurtuluş Savaşı; padişaha karşı Demokratik Devrim, toplu mun ‘Ümmet’ aşamasından, ‘Millet’ aşa masına dönüşümü! ‘Kuvayı Milliye’, aslında 20. yüzyılın ilk ‘Halk Kurtuluş Ordusu’dur; nasıl ki ‘Mü dafaa-! Hukuk’, ‘Mazlum Milletlerin hepsi için ilk kurtuluş öğretisi; Bandung Konfe ransının (ya da Sultan Galiye fin tasarla dığı, ‘Mazlum Milletler Beynelmileli’nin) İlk bildirgesidir. Savaşın emperyalizme karşı verilişi, 'Ulusallık' bilincini pekiştir miş; padişah ve halifenin emperyalizmle işbirliği, hareketin ‘demokratikleşmesini’ sağlamıştır. Mustafa Kemal, İstanbul’daki hükümete başkaldırdığı zaman ‘ihtilalci’; devraldığı toplumu dönüştürmeye koyu lunca, ‘inkılâpçı’dır. Devrim, anti-emperyalist kurtuluş savaşıyla eşzamanla yürü düğünden, ‘kurtancılıgı’ ağır basmış, ‘dev rimciliğinin’ gerçek boyutlan gözden ka çırılmıştır. Oysa, ‘Millî Mücadele’ kadrosunun ço
İLHAN
ğunluğu, ‘müstevliyi defettikten sonra’, iş lerin biteceğine inanıyordu. Düzen değiş meyecekti. Pek pek, Mustafa Kemal Paşa, Talât ya da Enver Paşa’nın yerini alacaktı. O kadar. Daha 1919 yılının aralık ayında, kuvayı miîliye’nin âmil, irade-i milliye’nin hâkim...” olacağım söylemenin, ta rihsel düzeyde, bireysel ve teokratik bir iktidara karşı, ulusal ve demokratik bir devrimi içerdiğini acaba kaç kişi kestirebilmişti? Kestiremeyenler, yolda dökül müşlerdir. Mustafa Kemal, ‘Meşrutiyeti’ yetersiz bulur. Bunu gizlememiştir de: “... 10 Tem muz devrimi, müstebit bir hükümdarla millet arasında, en nihayet, kayıt ve koşul larla denge arayan, bir zihniyeti elde et meyi amaçlıyordu. Oysa bizim ‘Devrind iniz’, hürriyet ve istiklâl için, Meşrutiyet yönetimini dahi yeterli saymaz; egemenli ği kayıtsız şartsız milletin elinde tutan bir ilkeye dayanır. Bu ilkenin bağlı olduğu şe kil, hiçbir vakit eski şekillerle karşılaştırı lamaz. Bu iki devrin arasındaki fark, tarif olunamayacak kadar büyüktür zannede rim. Birincisi milletin doğal olarak aradı ğı, hürriyet havasını teneffüs ettirdiğini zanneden bir harekettir. Fakat İkincisi, milletin hürriyet ve egemenliğini fiilen ve maddeten tespit ve ilan eden mutlu bir devrimdir...” Gerçekte 10 TemmuzTa 23 Nisan ara
K
E M A
L
I Z
M ,
M Ü D A F A - I
sındaki fark, ilkinde padişahın halka bazı hakları ‘lütfetmesi’, İkincisinde halkın, doğrudan doğruya, padişahın yerini alma sıdır. Bunun ne müthiş bir dönüşüm ol duğunu, gençlere nasıl anlatacağız? Acaba şöyle mi? Hangimiz başarısızlığa ugrasaydı, Mustafa Kemal'in sırtında beyaz göm lek, ‘hain’ diye asılacağını, doğru dürüst düşünmüştür? inkılâp tarihimiz, İstanbul Hükümeti’ni, daha başından Ankara’ya mahkum gibi anlatır. Tarihen böyleydi ama, fiilen değil. Hele ‘hukuken’, asla! Devlet ve hükümet, İstanbul’dur; Mustafa Kemal İse, merkezî, üstelik teokratik oto riteye başkaldıran bir ‘asi’, idamına fetva çıkması, yarım yüzyıl sonra bize, tatsız bir şaka gibi mi görünüyor? Dürrizâde’ye öy le görünmüyordu. Hele Vahdettin’e, hiç! Çünkü o, ‘meşruluğunu’ varolan iktidarın, yasa ve fermanlarından almıyordu; tarih ten ve halktan alıyordu. Bütün büyük devrimciler de, öyle yapmışlardı. MEŞRU TEK ESA5: ‘MEŞVERETİ.. ’ Mustafa Kemal’in gözünde, eylemin ‘meş ruluğu’ demek, halkça onaylanması de m ektir Yoksa kongreleri, Büyük Millet Meclisi’ni anlamak ve açıklamak müm kün olamazdı. Şu sözlerini de: “... bir devre yetiştik ki, onda her iş meşru olma lıdır. Millet işleri de ancak millî kararlara dayanmakla, milletin genel duygularına tercüman olmakla gerçekleşir..." Siz Os manlI ülkesinde, ‘millî kararlara dayan mak’, ‘meşruluğu’ bunda aramak, ne de mektir bilir misiniz? Padişah ve halifeyi silmek, hiçe saymak demektir. Mustafa Kemal, Amasya Tamimi’nden itibaren, Osmanlı meşruluğunu reddetmiş, tarihsel meşruluğu önemsemiştir. Buysa, ‘ihtilal’in ta kendisidir. O da farkında bunun, devrimin gelişme sürecini, bakın ne güzel anlatıyor: "... behren ulusal savaşın tam amacı, yur du dış saldırıdan korumak olduğu halde,
H U K U K
D O K T R İ N İ
bu savaşın, başarıya «(aştıkça, ulus irade sine dayanan yönetiminin bütün ilkelerini ve şekillerini, evre evre, bugünkü döneme değin gerçekleştirmesi, olağan ve kaçınıl maz bir tarik akışı idi. Bu kaçınılmaz ta rik akışını, gelenekten gelen alışkanlığı ile hemen sezinleyen padişah soyu, ilk an dan başlayarak, ulusal savaşın amansız düşmanı öldü...” "... bu kaçınılmaz tarih akışını, ilk an da ben de gördüm ve sezinledim. Ama, baştan sona bütün evreleri kapsayan sez gilerimizi, ilk anda bütünüyle açığa vur madık ve söylemedik, ilerde olabilecekler üzerinde çok konuşmak, giriştiğimiz ger çek ve maddesel savaşa boş kuruntular niteliği verebilirdi. (...) Başarı için pratik ve güvenilir yol, her evreyi vakti geldikçe uygulamaktı. Ulusun gelişmesi ve yüksel mesi için esenlik yolu bu idi. Ben de öyle yaptım... ” Bunları Söylev’de söylemiş: her şey olup bittikten sonra. Oysa daha işin başında, "... dünyada hükümet için meşru yalnız ve tek bir esas vardır, o da meşveretten ibarettir. Hükümet için şart-ı esasi, şart-ı evvel, yalnız ve yalnız meşverettir” diyen odur; daha 1920 Mart’ında, Roma tari hinden, çevresindekilere, demokrasi dersi veren de, o. Türkiye Büyük Millet Mecli siyle, klasik çağın dolaysız demokrasisini, bakm nasıl bir tutuyor: "... egemenlik gerçekte yalnız bir şekilde belirir O da bu egemenliğin sahibi olan insanların, doğrudan doğruya, bir araya gelerek, yasam a, yürütme ve yargılama görevlerini 'bizzat’ y erine getirmesiyle olasıdır. Ve söylediğimiz şey, efendiler, ta rihte ‘f iilen ’ mevcut olmuş şeylerdendir Tabii, tarihi incelemiş arkadaşlarımız bi leceklerdir ki, Roma’da, İsparta’da, Ati na'da, Kartaca’da var olmuş genel meclis ler gerçekte bizim yaptığımız şeyleri y a pıyorlardı. Efendiler yasa yaparlardı, me mur atarlardı, mahkeme ederlerdi, ceza verirlerdi. Ve her şeyi yaparlardı...”
519
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Böyle bir düşüncenin, ‘irade-i milliye’yi, ‘irade-i şahâne’nin karşısına koydu ğu besbellidir de, acaba neden Mustafa Kemal’in kullandığı ‘irade-i milliye', ‘Yıakimiyet-i milliye’ kavramlarının, Fransız Devrimi’nin ‘babalarına’, Marat, Robespierre, Saint-Juste üzerinden, ta J. J. Rousseau’ya uzandığı, bir türlü açıklığa kavuş tu ru lam am ıştır? M arat’nın 15 Eylül 1789’da gazetesi l’Arni dit Peuple’da (Hal kın Dostu) verdiği şu demokrasi reçetesi ni, Mustafa Kemal’in verdiğiyle karşılaş tırmamız fena mı olur?
520
tutarlı bir hükümette iktidarın mutlak hakimi, gerçek egemen, İmlimi kendisidir; en yüce otorite onundur, güç, ayrıcaİtk, öncelik diye ne varsa, ondadır. Y’aygm bir devlette, herkesin her şeye katılması, olası saydamayacagmdan; halk m temsilci (eriy le etkili olması, bizzat’ çözümleyemediği işleri, önderleri, bakanlan, subaylarıyla düzenlemesi gerekir. Bu yüzden vatandaş kısmının, çıkarlarını gözetmek, kamu iş lerini düzene koymak, temsilcilerini seç mek amacıyla, gerektikçe toplanabilmesi devletin ilk ve temel yasası olmalıdır Eğer gerçek egemen halkın kendisi ise, her şey ondan sorulmalı, egemenlik hakkını biz zat kullanamazsa, vekilleriyle kullanma lıdır (,,,) Ne var ki mullak ve sınırsız ege menlik erki, yalnız ve yalnız kalkın kendisindedtr, zira genel iradenin (irade-i milliye) bir sonucudur bu, ayrıca halkın toplu halde kendisini satması, kendine ihaneti, ya da kötülük etmesi düşünüle mez...” Peki, şimdi hangimiz Marat’nın ‘mutlak ve sınırsız egemenlik, yalnız ve yalnız hal kın kendisindedir’ formülüyle; Mustafa Kemal’in ‘egemenlik kayıtsız şartsız ulu sundur’ formülü arasında, bir fark oldu ğunu savunabilecek? "Türk İnkılâbı, İhtilalden de vâsi, bir tahavvüldür” ‘Devrim’ dedin mi, ağzından kazara
“Gazi'nin Cumhurbaşkanı olduğu Türkiye Cumhuriyeti, 'Mazlum M illetlerin savunucusu, an&emperyalist, dolayısıyla tam bağımsız’, ekonom isi ve dışpolitikası tamamiyle 'ulusal' laik ve 'otoriter’ -bir manada, Jakoben- bir cumhuriyet!" (AttUd İlhan, 1997)
‘devrimci’ sözü çıktı mı, çoklarının tüyle ri diken diken oluyor; görüyorsunuz; devrimi ve devrimciliği, Cumhuriyet’in ve demokrasinin dışında, bunları yıkmayı amaçlayan, karanlık ve hain şeyler sayı yorlar. Türkiye’nin geleceğine ilişkin öne rileri, değiştirici, yenileyici, atılımcı ol maktan çok; tutucu, oyalayıcı, ‘idare edi ci’. Yeni koşulların, ülke için de, ülkenin halkı için de, yeni yaşama biçimleri, yeni töreler, yeni yasalar getireceğini anlamak istemiyorlar, Cumhuriyet’in ellinci yılın da bile, rejimin ‘ayrılmaz parçaları sayı lan’ siyasal partilerin çoğu devrimle de, devrimcilikle de ilişkisini kesmiş, idare-i maslahatçı, amacı iktidar olan örgütler haline düşmüştü. Oysa bize ‘devrimci’ partiler lazım! Yoo, hayır ‘devrimciliği’ umdukları ya
K E M A L İ Z M ,
M Ü
D A
F A
sandıkları gibi Maozedun’a ya da ‘Che’ Guevera’ya bağlamayacağım; eylemcilikle onlardan hiç de geri kalmayan, Mustafa Kemal Paşa’ya bağlayacağım. Mustafa Ke mal ihlilalcidir, bunu devrimjni anlatır ken, açıkça söyler: “Türk inkılâbı nedir? Bu inkılâp, kelimenin ilk anda imâ etliği ihtilal manasından başka, ondan daha vâsi bir tahavvülü ifâde etmektedir!..." Beğen diniz mi? Türk İnkılâbı, bir kere ‘ihtilaf demekmiş ya; ayrıca, ondan daha geniş, bir değişikliği, deyimliyormuş; ihtilalden de geniş bir dönüşüm tasarlayan adam, 'devrimci' değildir de nedir? Kaldı ki Atatürk devrimciliği, 'sürekli devrimcilik’tir; neden, amacı değişkendir de, ondan; 'çağdaş uygarlık düzeyine’, ‘ha kiki mürşit olan bilimle ulaşılacaktır’ ne demek: Hem çağdaş uygarlık düzeyi, sü rekli değişiyor; hem bilimlerin, ona ulaş mak için verdiği araçlar ve yöntemler!,.. Değişmeleri göz önünde tutmayı, onlara göre hareket etmeyi, Mustafa Kemal söy lememiş midir sanırsınız? "... medeniyet yolundu muvaffakiyet te ceddüde vâbestedie içtimai hayatta, ikti sadi hayatta, ilim ve fen sahasında muvöjffafc olmak için, yegâne tekâmül ve te rakki yolu bndur”. Zaten, "... henüz kurtulmuş değiliz, atılan adımlar, bun dan sonra atılması lazım gelen adımla rın başlangıcıdır”. Kaldı ki, "... hayata ve geçime hâkim olan hükümlerin, z a man ile değişmesi, gelişmesi ve yenilen mesi zorunludur,, " Mustafa Kemal, ‘ihtilalini’ yaparken, gözlerini Fransız Devrimi’ne dikmişti; o devrimin getirdiği özgürlük fikrini ger çekleştirmek, demokrasiyi kurmak isti yordu; bunu elbet Türkiye’nin koşulları içinde yapacaktı; fikrini gizlememiş, söy lemiştir de: Fransa ihtilali bütün cihana hürriyet Jikrirıi yaymıştır Ve bu/ikrin hâlen kay nağı bulunmaktadır. Fakat o tarihten be
t
H U K U K
D O K T R İ N İ
ri beşeriyet ilerlemiştir Türk dem okrasi si Fransa Ihtilali’nin açtığı yolu izlemiş, lâkin kendisine has özellikleri ile geliş m iştir.” Bütün bunlardan, hemen iki sonuca va rılmaz mı? A) Mustafa Kemal ‘devrimcili ği’, en azından Fransa Devrimi türünden bir devrimin kesin sonuçlarına kadar ge liştirmeyi gerektirir; yani demokrasinin bütün genişliği ve açıklığıyla tam tamına kurulması şarttır. B) Çağlarla koşullar de ğiştikçe, gelişmenin tek yolu yenileşmek olduğuna göre, kurulacak demokrasinin de geliştirilmesi, değiştirilmesi, ‘çağdaş uygarlık düzeyi’ne ulaştırılması gerekir. ÇAĞDA? UYGARLIK DÜZEY/, ■DİYALEKTİK' BİR KAVRAMDIR Bir tarihte tartışıyorduk, birtakım dogma tik ‘Atatürkçüler’, bana ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi' diye, Amerika’nın ‘denetimindeki’ Batılı emperyalist ‘sistemi’ yutturmaya ça lışıyorlardı; kızmışım, dedim ki “Arkadaş, Kemal Paşa’mn iki büyük hüneri vardır ki, birisi bu ‘Çağdaş Uygarlık’ deyimi; öte kisi, bunun içinden çıkan düşünüş biçimi (metot)dir. Önce bunları kavramayı öğre nelim!’’ Ne gibi mi? Şöyle: çağdaş uygar lık düzeyini hedef diye aldın mı, bir kere ‘Sürekli Devrim’e mecbursun; çünkü 'Çağ daş Uygarlık Düzeyi’ dogmatik değil, di yalektik bir kavram; kendi karşıtlarıyla, çarpışa birleşe gelişiyor. Dünün uygarlık düzeyiyle bugünün uygarlık düzeyi bir mi, aynı şey mi, aynı şey olabilir mi? Ola maz elbet! Her geçen gün, insanlık, yeni buluşlarla, uygarlık düzeyini daha ileri götürüyor; götürdükçe de Mustafa Ke mal’in Türkiye’ye tespit ettiği amaç yenile şiyor, gelişiyor, başkalaşıyor. Hadi, somut konuşalım: Kemal Paşa sağ iken, ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’ ne idi? Onun kuşağı için, bu, o sıralarda dünyaya hükmeden sanayi devrimini yapmış, em peryalizm aşamasına ulaşmış ‘Batı’dır; Ba-
521 ~ ’
K____________ E
522
M
A
tılı toplumlardır, Batılı bilim ve teknoloji dir. Mustafa Kemal, ‘ülkemizi çağdaş uy garlık düzeyine çıkaracağız’ dediği sırada, iç içe, iki şeyi amaçlar: birincisi, çağdaş ekonomik altyapıya sahip olmak; İkincisi, bu altyapının içerdiği topluma ulaşmak! Birincisine varılmadı mı, İkincisinin ola mayacağını kestirmiş; bu bakımdan, ‘Çağ daş Uygarlık Düzeyi’tıe ulaşmak için, me todu da vermiştir: ‘Hayatta en hakiki mür şit İlimdir’ ne demek, bilimlere dayanarak, bu düzeye ulaşacağız demek. Peki bilim ler sabit, dogmatik mi? Ne münasebet, onlar da ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’ gibi, aralıksız değişiyor, yenileşiyor, ilerliyor. O halde Türk aydınlan, kendilerini sahiden Mustafa Kemal’in savaşçıları sayıyorlarsa, bir kere bilimsel olmak zorundadırlar, İkincisi dogmatik değil, diyalektik olmak zorundadırlar, üç üncüsü zaman içinde ve rilmiş hedefleri sık sık yeniden değerlen dirmek; ‘Çağdaş Uygarlık Düzeyi’nin hâla aynı yerde mi, yoksa başka yerde mi oldu ğunu saptamak zorundadırlar. Sık sık düşünmüş, bazen de yazmışım dır; Mustafa Kemal kuşağı için, uygarlık düzeyi ‘endüstri devrimi’ idiyse, Türkiye bu devrimi şimdiye kadar çoktan gerçek leştirmeli idi; çünkü bir süredir ‘Çağdaş Uygarlık Dü2eyi‘ endüstri sonrasının so runlarını içeren, nükleer ve elektronik teknolojisi düzeyidir. Kaldı ki bu düzeyin içeriği, siyasal ve toplumsal olarak da gü nümüzde değişmiştir: Kemal Paşa’mn sağ lığında liberal anlamda demokratik olan toplumlar, bugün o aşamayı geçmiş, top lumsal anlamda demokratik olma aşama sına ulaşmışlardır. Arada önemli fark var, ‘liberal toplum’ başka, ‘sosyal’ ya da ‘sos yalist toplum’ başka. Acaba ‘Atatürkçülü ğü’ kimselere vermeyenler, toplumların bugünkü çağdaş uygarlık düzeyleri üze rinde, biraz olsun düşünmüşler midir? Mustafa Kemal’in atıhmcıhgı, ‘sürekli devrimciliği’; Türk toplumunu, aşamadan aşamaya sıçratmayı öngörmekte; kendi sinden öncekilerin yaptıklan gibi, bir aşa
L
t
Z
M
mada ‘dondurmaktan’ kurtarmayı içer mektedir. ÜÇ MJSAK-İ MİLLÎ Tuhaftır, ama öyledir; hangi öğrenciye ‘Misak-ı Millî’yi sorsan, Anadolu dikdört genindeki Türkiye Cumhuriveti’nin, o ateş, kan ve barut yıllarında kesinleştiril miş, ‘toprak bütünlüğünü’ anlar. Oysa Ga zi Mustafa Kemal’in inkılâp idrakinde, ‘Üç Misak-ı Millî’ birbirini tamamlıyor; böylece, ciddi bir ‘uluslaşma’ sürecini başlatı yor: ilk Misak-ı Millî Anadolu’nun toprak bütünlüğü, Osmanh ‘mülkünün’ nihayet, üzerinde yaşayanlara bir ‘yurt’ ya da ‘va tan’ olmasıdır ama, bu yetmez. O yurtta yaşayan halkın ‘millete’ dönüş mesi, vazgeçilmez bir şarttır; bu şartın gerçekleşmesi ise, diğer iki -ve nedense es geçilen- Misak-ı Millî'ye bağlıdır: ilki ‘Sâ’y (Emek) Misak-ı Millî’si, İkincisi ‘Maarif Misak-ı Millî’si! Mustafa Kemal, ilkinden İzmir İktisat Kongresı’nde, adlı adınca söz etmiştir; İkincisi, Tevhidi Tedrisat Kanunu ile gerçekleşiyor. L) Sâ’y Misak-ı Millîsi; 1980 sonbaharı, gergin sonbahar, Ankara; 'Hangi Atatflrlt’e bir önsöz yazıyorum; kalemimin ucuna, şu satırlar, adeta kendiliğinden geliyor: "... anti-emperyalizmin 19207er aşama sında, Mustafa Kemal, ‘Mazlum Milfetler’de sınıfsal çelişirinin, ikinci plana iti lebileceği kanısında, Sultan C aliyef’ie be raberdir; nasıl ki Türkiye’deki sınıfsai durumun incelenmesinde, Dr, Şefik Hüs nü ile beraberse! 1920’ler Türkiye’sinde gayrimüslim ve ‘komprador’ Burjuvazi tas/iye edilir; Rum, Ermeni, (ücear ve ağalarının Anadolu’da bıraktığı mal mülk ahaliye paylaştırılırsa, (ki öyle ol muştur) smı/saf bir karşıtlıkları söz edi lebilir mi, şüpheli...” "... Mustafa Kemal, Balıkesir'deki bir söylevinde, siyasal partilerin, gerçekte sım/sal çıkarları temsilen kurulduklarım
K
E
M
A
L
İ
Z
M
,
M Ü
D A
F A
belirtmiş; Anadolu’da bu bağlamda çıkar ları çatışan, toplumsal sınıfların tam an lamımla olmadıklarım, bu yüzden de hep sinin ‘h a lk ’ kavramının kapsamı içinde düşünülebileceğini varsaymışım Başka deyimle, emperyalizme karşı ‘Ulusal Kur tuluş Cepkesi’y le kazanılan, siyasal ba ğım sızlık savaşından sonra, Ulusal Emek(Sü’y) Cephesi (Sâ’ y Misak-ı Millî si) ile ekonomik bağımsızlık savaşına y ö nelmek istemiştir..” Yanılmıyorsam, bu programın adını Ga zi, İzmir İktisat Kongresi’nde koymuştu: “... programdan söz edildiği zaman, adeta denilebilir ki bütün halk için bir Sâ’y Misak-ı Millîsi’dir; ve böyle bir Sâ’y Misakı Millîsi etrafında, toplanmaktan hâsıl ola cak siyasi şekil ise, alelade bir parti niteli ğinde düşünülmemek lazım gelir..." (Şu bat 1 9 2 3 ) Son cüm le, hiç kuşkusuz, CHP’yi ‘alelade’, hatta ‘enayi’ bir parti hali ne düşürenler için, yaman bir ‘fırça’dır. 2) Maarif Misak-ı Millîsi: Tam bağımsız, laik ve demokratik Cumhuriyet’in kültür politikasında, aynı ‘ulusal cephe' Tevhidi Tedrisat (Öğretimde birlik) Kanunu ile oluşturuluyor. Neden öğretimde birlik? Tanzimat son rası Osmanhsı, ciddi, üstelik birbirine karşıt, bir kültür ‘ikiliği’ yaşıyor: bir yanda mahalle mektepleri, tekke, medrese ve za viyeler, harıl hani ‘ümmet aydım’ yetiştiri yorlar; bir yanda ecnebi dille öğretim ya pan, çeşitli Hıristiyan tarikatlarının ‘mis yoner’ okulları, harıl harıl, ‘komprador*1 aydın üretiyorlar. Bunların ilki, OsmanlI’yı geleceğine değil, geçmişine çekmek me raklısıdır; İkincisi ise, geçmişi ‘külliyen’ reddedip, Batılı ‘metropol’ ülkelere benze meyi, marifet sanıyor. OsmanlI’nın son iki yüzyılı, Tanzimat ve Meşrutiyet, çağdaş ve ulusal kültür sentezini başaramamış, bu iki aydın türünün çatışmasıyla geçmiş; neticede, Devlet-i Aliyye batmıştır. ‘Sis tem* bu çatışmayı, hem tahrik ediyor, hem de hınzırca kullanıyordu.
-
I
H U K U K
D O K T R İ N İ
Tevhidi Tedrisat Kanunu, bu zararlı ‘iki liği’ tasfiye edecekti; ulusal, demokratik ve laik Cumhuriyet’in, bu vasıfları taşıyan çağdaş aydınlarım yetiştirmek için tasar lanmıştı: medrese, tekke ve zaviyeler ka patılıyor; bunların yerine ‘münhasıran’ din adamı yetiştirecek imam/hatip meslek okullarının kurulmasını öngörüyordu; onun dışında, Cumhuriyet’in ‘kültür kale leri* liseler, çağdaş Türk toplu munun ay dın fidelikleri olarak, eğitim tarihimizdeki şerefli yerini alıyordu. Türkiye’ye ‘Sistem’e alındıktan sonra (1950 sonrası) merkez sag/merkez sol yö netim leri, meslek okulu seviyesindeki imam hatip okullarını ‘liseleştirm ekle’ Cumhuriyet öğretiminin ‘birliğini’ boz muş, yeniden formasyonu şeriat olan ‘üm met aydınları’ üretmeye başlamıştır; bu yetmezmiş gibi, Osmatılı’yı batıran kültür ‘ikiliğini’ (karşıtlığını) özellikle istermişçe sine, devlet liselerinde ecnebi dille öğreti me geçerek, o liseleri bir zamanların ‘mis yoner okullarına’ çevirmiş; eskiden oldu ğu gibi, ülkesine ve kültürüne ‘yabancılaş mış’ kozmopolit aydınlar, sürü sepet orta lığa salıverilmiştir. ___________ O MELON ‘İKİLİK’!,.
Müdafaa-yı Hukuk’un inkılâpçı heyecanı, Jakoben cumhuriyetçilik rüzgarlarının olanca hızıyla estiği, I9 2 0 ’ii yıllar. İz mir’deki İktisat Kongresi’nin son erişin den -yâni Sâ’y Misak-ı Millisi’den- sadece dört gün sonra, Maarif Vekili İsmail Safa Bey, bilahare Misak-ı Maarif diye vasıflan dırılacak bir ‘tamim’ (genelge) yayınlıyor; bu tamime göre ‘Cumhuriyet Maarifi’, ted risatta şu maksatları güdecektir: 1) Ulusal duygular güçlendirilmeli, değişik görüşlere, ancak ulusal varlığa zarar vermemeleri koşuluyla, saygılı dav ranılmak. 2) Yeni kuşaklar, çalışma ve üretici olma düşünceleriyle yetiştirilmeli. Ülkenin kalkınması ancak böyle saglana-
523
K
E
M
A
bilir 3) Uygar dünyada, uygar ve insancı) (hümanist) ülküler (aşıma); gereklidir...”
524
İsmail Safa Bey, tamiminde iki müthiş söz etmiştir ki, birisi aynen şudur: "... ge leceği uzak geçmişte değil, yarının geliş melerinde aramalıdır”; İkincisiyse Condorcet'den bir alınlı; "... bana hakkımı ve rin! Fakat ondan nasıl yararlanacağımı bilmiyorum. Ben halkım!” (Tıirk Devrim Tarihi, 3, Kitap, 1, Bölüm, s. 67, Şerafettin Turan, Bilgi Yayınevi, 1995) Gazi Mustafa Kemal, Meclis’i açış ko nuşmasında, hassas noktanın üstüne dik katle basmıştır: "... milletin ârâ-yı utmüniyesinde tespit olunan, terbiye ve Tedrisatın (evfıidi um desinin, bild-i/ate-i an tatbiki lüzumunu mitşâhade ediyoruz...” (1 Mart 1924) Ertesi gün Halk Fırkası grubunda, ara larında şu imzaların da bulunduğu 57 mebus, ünlü Tevhidi Tedrisat (Öğretimin birliği) Kanunu’nun lâyihasını verecekler dir: Vasıf Çınar, Celâl Nuri, Cevat Abbas, Kılıç Ali, Ruşen Eşref, Yahya Galip, Refik Koral tan, Yunus Nadi, Şükrü Kaya, Ağaoglu Ahmet, Recep Peker ve Hâcim Mu hittin Beyler,,! Kanunun gerekçesinde, bugün bile he pimizin, en çok da siyaset esnafının oku ması gereken, şu satırlar yer almıştır: "... 1839 Gülhâne Halt-ı Hümâyûnu’ndan sonra başlayan Tanzimat Döneminde, so na eren Osmanlı Saltanatı, öğretimin bir leştirilmesine başlamak istemişse de, bun da muvaffak olamamış ve aksine bu hu susta 'ikilik' bile meydana gelmiştir Bu ‘ikilik’ eğitim ve öğretim birliği bakımın dan zararlı sonuçlar doğurdu. Bir milletin fertleri bir eğitim görebilir, iki türlü eği tim bir memlekette iki türlü İnsan yetişti rir; bu ise duygu ve düşünce birliğie ve dayanışma amaçlarına tamamiyle aykırı dır.” (Aynı eser, s. 69) TBMM’nin 3 Man 1340 (1924)’de ka
L
İ
Z
M
bul ettiği Tevhidi Tedrisat Kanunu, böylece öğretim ve eğitimini, bütünüyle Cum huriyet Maarifi’ne emânet ediyordu. 4. maddesi, ilahiyat fakültesi ve imamlık/hatiplik konusunu, çok açık bir şekilde çöz müştü. Madde aynen şöyledir: "... Maarif Vekaleti, yüksek diniydt müte hassısları yetiştirmek üzere, Dârül/ünûn'da bir üöhiyat fakültesi tesis ve ima met ve hitabet gibi hidemât-ı diniye i/âsı vazifesiyle mü kelle/ memurların yetişmesi için de, ayrı mektepler kuşat edecektir.,” Halen yürürlükte olması gereken bu ka nunun, bu maddesi ortada dururken, imam hatip okullarının ‘lisel eş tir ilmesi ne’ kimlerin, nasıl ve neden karar verdiği araştırılma malı mıdır? İNÖNÜ, GAZf’NfN DEVAMI MI? 40’lara değin, Türk basınının ‘gündemi’ neydi? İnkılâp!,. 40’h yıllarda ‘savaş; ‘de mokrasi’, 50’li yılların gündemidir. Eğitim ve öğretim, 40’h yıllara değin, ‘İnkılâp’ eği tim ve öğretimiydi; yâni laik, demokratik ve sapına kadar ‘ulusal’: ‘çağdaş’ Türk ay dınlan böyle yetiştiriliyor. Basının o tarihte - henüz radyo bile yok- inkılâp theme’lerini işlemesi, okurun zamanla Şair taşlık’ bi lincini pekiştirir; inkılâp, siyasettir: ulusal fabrikalar, ‘ecnebi’ şirketlerin kamulaştırıl ması, demiryolu organizasyonu, vb. ‘man şet’ olursa; başyazarlar, inkılâbın ‘ulusal yönünü ve o yönde gelişmesini’ tartışıyor sa; okurların, kulis dedikodulan, hanende çapkınlıkları ya da futbolcu kaprisleriyle ilgilenmesini, nasıl beklerdiniz? Türkiye'de gündemi değiştiren, yeni bir dünya savaşı tehdidinin, ülkemize yönel mesi olmuştur; daha sonra da, ‘sıcağının’ ardından gelen ‘Soğuk Savaş'ın; SSCB ve Doğu Bloku karşısında Ankara'yı, dımdız lak yalnız yakalaması! İşte Tanzimat aydı nına dönüşümüzün koşulları ve başlangı cı budur. Buna Mütareke aydını da diyebi liriz, fark etmez! Tespitin ‘niteliklerini’ Fa-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
.
M
Ü D
A
F A
H U K U K
D O K T R İ N İ
zarak yaşayabilm ek için, imtiyazlı y a bancılar kadar ‘arkalı’ ve ‘teminaili’ olm a lı idi; İttihat ve Terakki yahut oııa benzer ‘milliyetçiler’ iktidara geldi mi, Ali Kemal için ömrünü gurbette veya hapiste geçir mekten başka çare kalmazdı. (Çanka y a , cilt 1, s. 52., Dünya Yayınları, 5)
“Cumhuriyet katirast ", “Cumhurtyet’in silahlı gücü, ‘sistem ’e dahil oluncaya kadar, ‘A nadolu İhtilali ve înktlabı’ndan gelen ‘h alkçttiğtm ; halkla içiçetiğini sürdürmüştü: ‘n eferi (...), ‘küçühzabit'i ve ‘z abitiyle, halkın oluşturduğu bir gücün, başka türlü davranması garip kaçm az miydi?” (Attila İlhan, 1997)
lih Rıfkı Bey, pek güzel veriyor; bakınız, Mütareke’deki Peyâm-ı Sabah (sermuhar riri’ Ali Kemal Bey’i, nasıl tanımlamış; "... o bir Tanzimatçıdır Ne istiklalci, ne de milliyetçidir Fakat huyu suyu, aldaki, üslubu ile zamanının tam bir 'millîmi; o günkü cemiyetin yetiştirdiği ‘normal' bir insan tipi idi. Ona güre Osmanh Devleti, ancak Düvel-i Mu azzam a’nın himayesi altında yaşayabilir, hatta aynı devletlerin teminâtı ile, meşruti bir hayat tekâmülü geçirmelidir Türkler kendi boşlarına kal dılar mı, İttihat ve Terakki rejiminden başka türlüsünü yapamazlar Ne iktisatla rını, ne mâliyelerini düzeltebilirler. Şimdi buna bir şey daha ilâve etmek lazımdır; Ali Kemal, bu memlekette, dediği gibi y a
Kimi anlattığım söylemeseydim, günü müzden ne çok kişiyi o sanabilirdiniz. ‘Hürriyet ve lstiklâl-i tam’ için vuruş muş, her ikisine de kavuşmuş bir ülkenin çocukları, yarım yüzyıl sonra Tanzimat kafasına ve Mütâreke gündemine dönmeli miydi? Bu soruya doğru cevap arıyorsa nız, Fal ih Rıfkı Bey'in, Ali Kemal Bey ‘la mınım’ önce bir kere daha okuyunuz; sonra da bugünkü gazetelere bakınız ya da televizyon ekranlarında ‘haberleri’ izle yiniz: sizce aralarında ciddi bir fark var mı? Kemalizm, ‘erken’ Cumhuriyet döne mindeki ‘ulusal’ eğitim ve öğretim ‘müfre datı’ ile taş gibi ‘Cumhuriyet aydınlan’ üretmişti ki, gündemleri şaşmaz bir şekil de inkılâp’tı ve ‘inkılâp’ kaldı; oysa Soğuk Savaş, nıade in ÜSA ‘müfredatı’ ile, sahte ve mürâi bir ‘Demokrasi aydını’ üretmiştir ki, gündemi düpedüz Tanzimat’tır, ‘DİL’ VE TARİH’ KÜR OMLARINI, ________ NİYE AÇMIŞTI?____________ Falih Rıfkı Atay, acımasızdır: İkisi de ‘veli nimeti’ olduğu halde, ’Zeytindağı'nda Ce mal Paşa’yı, Çankaya’da Mustafa Kemal Paşa’yı, basbayağı ‘eleştirel’ anlatır. Henüz Gazi bile değil, hele Atatürk’ün çok uza ğında iken; Mustafa Kemal’den aldığı izle nimleri, bakar mısınız, nasıl dile getiriyor: "... kendisini şık bir asker mahfarlanı ile Lebon Ş eh erle merişinden çıkarken g ör müştüm. Bütün parlaklığı üstünde, ben zerlerinden yalnız tabii olarak ayrı değil, isteyerek ve özenerek ayrılmak istediği belli idi. İstanbul’da biraz daha bilgi edin miştim. Ne Alman’cı, ne İngiliz ci, veya Fransız'a idi. fttihatçılar’a bakarsan ız,
525
K
E
M
A
lüzumundan fazla, 'kendiri’ idi. Gururlu ve tenkitçi olarak tanınmıştı. Sevilen veya sakınılan, fakat bir türlü kayıtsız kalmamayan, gergin y ay a oku takmak gıkı, onun hırsını da iktidara yaklaştırmak tehlikeli olan bir adamdı..."
526
Paşa’nın o zamanlar, Ruşen Eşrefe it haf ettiği, fotoğrafı anlatışı da şöyledir: Paşa esvabı pek süslü ve resmî idi. Enli bir nişan kurdelâsı ile, nemi ve du manı üstünde ütüsü ile, bu esvabı Mer can Yokuşu’ndaki askerî terzi camekânla rından birine daha çok yakıştırıyordum. (...) Fotoğrafın altındaki ithaf yazısı, be yanname gibi bir şeydi...” (Çankaya, Cilt 1. S, 5b-59) Gazi’nin ‘zevahirdeki’ alafrangalığı, Se lanik 'kompradorluğu’nun bir yansıması; Tanzimat ‘ıslahatçılığının gizli etkisi ola bilirdi; bir Tanzimat ‘münevveri’ olmadığı, iş vatanı kurtarmaya düşünce, ‘Genç Os manlIlar’ ya da ‘Jöntürkler’ gibi Batı’ya (Avrupa’ya) değil, Dogu’ya (Anadolu’ya) geçince meydana çıkacaktı. Tanzimat da ima, Batı’dan ‘himaye’ arıyordu; Gazi, Ba tı’yla savaşmıştır; çünkü onun aradığı ‘öz gür ve tam bağımsız bir m edeniyefti: ‘Türk Medeniyeti’. Söylemeyi unuttum sanırım: Falih Bey, ‘Türkçü’dür; Mustafa Kemal de, ‘Türkçü’dür; olmasa, Müdafaa-i Hukuk ‘fikriyatı’nda Yusuf Akçura ile Ziya Gökalp’in ne işi vardı? Üzerindeki ‘alafranga’ Batılı şata fatı, gönlünde yerini, Türk’ün bin yıllık tarihine bırakıyordu; yoksa zaferi müte akip, niye Tarih Kurumu’nu, Dil Kuru tuu’nu örgütlesindi? Yurttaşlığın, dil ve ta rih bilincini, İçerdiğini biliyor. Niye kime sorarsanız ‘Millî Ş ef Inönü’nün Milli Eği tim Bakanı Haşan Âli Yücel’in adını bilir de; Gazi’nin Maarif Vekili Mustafa Necati ya da Saffet Arıkan beylerin adını bilmez? Oysa ‘Cumhuriyet’ aydınları, bu İkincile rin hazırladığı liselerden yetişeceklerdir; Yücel ve sonrası, ‘Batıcılığa’ -yâni Tanzi mat’a- dönüş anlamına gelir.
L
İ
Z
M
Mustafa Kemal, çağdaş aileyi, ‘kompra dor’ zengini ve kibar bir ailenin kızıyla ev lenip; Fikriye’yi harcayarak kurabileceği yanılgısına düşmüştü; bu doğru ama. Lâti fe Hanım’ın zaferden sonraki Çankaya’ya yerleştirmek istediği (keman, viyola, piya no) Batılı hafif yemek müziğinden çabuk bıkmış, köşkün Fasıl Hey’eti’ni geri çağır mıştı. Burhanettin Ökte, aralarına bizzat oturup, onlarla meşk ettiğini ‘Hatıralar1mda yazmıştır. Çünkü ‘çağdaşlığın’ belki opera gerek tirdiğini fark etmişti ama, işe kalkıştığı za man, Türk şairinin metnini, Türk beste kârına besteletip, Türk sanatçılarına çaldı rıp söyletmeyi yeğler: Özsoy Operası! Bu bir ‘bileşim/syhnthese’ mantığıdır, yani doğru olan mantık! Ne kadar öğretim ve eğitim in i, O sm anlI’nın en kom prador/kozmopolit yöresi Makedonya’da, Kayzer Erkân-ı Harbiyesi’nin yönlendirdi ği Osmanlı askerî mekteplerinde görmüş; ister istemez -Fâlih Rıfkı’nın tespit ettiğiTanzimat virüslerinden etkilenmiş olsa da, aslında yine ‘kendici’ idi; yâni Türk’tü ve de Türkçü! Başkalarına güvenemiyor. MUCİBİ MERAK, fKf ‘VAHİM’ NOKTA? İki önemli nokta, benim için, oldum olası ‘mücib-i merak’ oldu: a) Gazi’nin Başvekili ismet Paşa, Balkan Antantı, Sovyet Dostluğu, Sadabat Paktı üzerine kurulu, Cumhuriyet dış politika sına o kadar sadık görünürdü de, ‘Millîi Şef İnönü neden, onun ölümünün hemen ertesinde, tngiliz/Fransız Ittifakı’na gir mekte acele etmiştir? b) Gazi’nin Başvekili ism et Paşa’nın Maarif politikası, Saffet Bey’le yürüttükleri ‘ulusal politika’ iken; ‘Millî Şe f İnönü’nün Haşan Ali Yücel’e uygulattırdığı, yeni kül tür ve eğitim politikası (Yunan/Larin te meli), acaba Batı Ittifakı’mn (Fransız/tngiliz) bir ‘uzantısı’ mıdır? ‘Resmî Tarih’, İnönü Cumhuriyeti ni.
K E M A L İ Z M ,
M Ü D A
F A
öncekinin kesintisiz devamı gibi sunuyor. Acaba? Öyle idiyse, Gazi’nin Cumhuriyeti’nde ‘menkûp’ eski Batı yandaşı, hattâ ‘hanedanın kalmasına taraftar’ Terakki perver’cilerin; İnönü’yle beraber, en yüksek makamlara dönüşü nedendir? Neden ‘Mil lî Şef’in çağdaşlık anlayışı, operasız baş kent olmaz mantığını Cari Ebertle Smetana’nın ‘Satılmış Nişanlı’ operasına bağla maya çalışır? Yemen Harbi’nde ‘mumailey hin’, ele geçirilen bir İngiliz karargâhında tesadüfen buldukları, Batı klâsiği taş plak ları almış olmasından mı? Gazi’nin adeta insiyâki olarak sahip olduğu, yöntem ve bileşim (syhthese) yeteneğine, o da bir ‘erkân-ı harp’ olduğu halde, maalesef Millî Şef’ sahip görünmez: aksi halde Kültür Danışmam Nurullah Ataç’ın, Cumhuriyet’in kültür politikasını, şu vahim yanlış la özetlemesine göz yumabilir miydi? biz görüyoruz eksiğimizi, Yunan'ca öğrenemedik, Lâtin'ce öğrenemedik, Avrupahlarm eğitiminden geçmedik, onun için ne denli uğraşsak, Avrupalılar gibi olamı yoruz, buna üzülüyoruz...” Farkındasınız elbet, burada Gazi’nin Cumhuriyet aydınlarına önerilen, meselâ İngiltere devlet-i fehimesi’nin, Hindistan sömürgesindeki tutsak Hindulara uygula dığı, klasik kolonyal kültürsüzleştirme politikasıdır ki, bizdeki tam ifadesi Yenİ/Tanzimatçılık olabilir. Hem de, asılaca ğımız ipin ilmiğini, bilerek isteyerek, ken di elimizle boğazımıza geçirdiğimiz, anla mına gelir.
■
I
H U K U K
D
O
K
T
R
İ
N
İ
‘Kemalist’ diyor, ‘Kemal’in Adamları’ anla mına! ‘Atatürkçü’ deyimi, bir kere Gazi Mustafa Kemal Paşa, ‘Atatürk’ olduktan; daha ilginci, ebediyete intikal ettikten sonra, ortaya atılmıştır: daha çok, ‘İnönü Cumhuriyeti’nin, sosyal ve siyasal tavrına ve tulumuna yakıştırdığı, bir ‘etiket’ bu: an ti-emperyalizm, es geçilmiştir; Türkçü lüğün yerini Yunan/Latin ‘söylemi’ alır; Bolşevik Rusya ile, kara gün dostluğu so na eriyor. Aslında hiç unutulmaması gereken, fa kat ısrarla unutturulmak istenen ‘önemli nokta’ acaba şu ‘ayrıntı’da gizli olabilir mi? ‘Mason Locaları’, Gazi’nin Cumhuriyeti'nde yasa dışına çıkarılmıştı; İnönü Cumhuriyeti’nde serbest bırakılmıştır. Fahrettin Paşa (Altay) Büyük Taarruz’un o baba’ Süvari Kolordusu Kumandanı, Çan kaya Hatıralarında (1925), şaşırtıcı bir misafirden söz eder: az sonra isminin Râsim Ferit olduğu nu öğrendiğim, şaşı gözlü bîr doktor gele rek Atatürk’ün elini öptü ve işaret edilen yere oturdu, konuşmaya başladı. Kendisi ‘Mason’ imiş, sözleri de ‘Masonluk hikâ yeleri' Atatürk, bir zamanlar kendisini de Mason yapmak istediklerini, ja ka t ka bul etmediğini söyledi. İstanbul’da Mason Üstad-ı Azami, Temyiz (Yargıtay) a z a sından Servet isminde bir zatmış, istifa ettirmiş...” (On Yıl Savaş, s. 408. lnsel Yayınları, 1970)
‘KEMALİST’ BAŞKA, _________ ‘ATATÜRKÇÜ’ BAŞKA?_________
Mustafa Kemal’in sözünü ettiği, o ‘bir zamanlar’, onun Selanik yıllanna tekabül ediyor. Çankaya’da Fahrettin Paşa’mn ta nık olduğu sözlerin doğruluğunu, Lord Kinross da, ünlü eserinde doğruluyor:
Onlar ‘Kemalist’e özellikle içerliyorlar; çünkü o, ‘Atatürkçü’den farklıdır: adını 20’li yılların (ateş, barut ve kan) emper yalist öfkesinden alm ıştı; o Müdafaa-i Hukuk ‘mücâhidi’dir ki, aynı zamanda ‘Türkçü’ ve ‘anti-emperyaİist’, ‘Bolşevikler’le de dosttur; onlara ecnebi ajanslar.
Seidnik'in, öteden beri, gizli cemiyet leri doğurmaya uygun bir kavası vardı. (...) ittihat ve Terakki Cemiyeti de, fa r masonların binalarından ve tekniklerin den, böl bol yararlanıyordu. Giriş töre ninde aday üye, gözleri bağlanarak, pele rin ve maskeli üç kişinin huzuruna ahm-
527
K
E
M
A
yor ve memleketi kurtaracağına, Cemi ye t’in emirlerini tutacağına, sularım ele vermeyeceğine; hem Kttr’aıı hem de kılıç üzerine metnin ediyordu. Bu çeşit maska ralıkla); Mustafa Kemal’in yaradı (ışı im aykırıydı...” (Afatürk/Bir miiletm Doğu şu, Cilt 1. 4, basım, s. 57. Sander Yayın lan, 1972)
528
Gazi’nin masonluğu hakkında, havlı rivayet üretilmiştir; oysa Fahrettin Paşa açıkça söylüyor: bir Yargıtay üyesinin ‘masonluğuna’ kazanam ayacak kadar, buna karşıdır; Râsim Ferit Bey’in ‘Ma sonluğun Faydaları’nı anlatmak için, Çankaya’ya yaptığı ziyaret, orada geçir diği günler, Gazi’yi iknaya yetmeyecek tir; besbelli, bazı şeyleri unutamıyordu. Ne gibi mi? Sevres Muahedesi’ni, ‘Flürriyet ve Itilâfçı ‘Feylesof’ Rıza Tevfik Bey imzalamıştı, bunu herkes bilir; bilir de, acaba Mason Locaları Maşrık-ı Azamlığı’nı, o sıra henüz, meşhur ‘M aliyeci’ Mehmet Câvit Bey den ‘devralmış oldu ğunu’ da bilir mi? Atatürk’e Suikast da vasında yargılanıp, suçlu bulunarak ‘asıl mış’ olan Câvit Bey, 'İttihatçı' sıfatıyla ay nı zamanda M ason L o calan M aşrık-ı Azami bulunuyordu; tuhaftır ama, o da Rıza Tevfik Bey g ib i, şid d etli Ingiliz/Fran sız (Batı) taraftan idi. Şimdi iyice ölçüp tartınız! İnönü Cumhuriyeti yılla rında, ikisi de ‘Atatürkçü’ sayılabilirler di; ama Gazi’nin Cumhuriyetinde ‘Ke malist’ sayılmaları, her bakımdan imkân haricidir: Birisi ‘suikast’tan asıldı, öteki ‘ihânet’tensürüldü. ‘Kemalizm’ ve ‘Kemalist’ kavramları üzerinde, spekülasyona kalkışan acemi takımı, kimseyi kandıramaz: ‘Kemalist’, aynen Mustafa Kemal Paşa gibi, ‘Türk çü’, ‘anti-emperyalist’ ve ‘solcu’dur. ‘Ata türkçü’ ise, Batı’cı, komprador/kapitalist ve liberaldir (yoksa kestirmeden Tanzi matçı mı demeliydim?) Anadolu thliiali’ni yaşamış olanlar, ‘Kemalistler’ idi;
L
İ
Z
M
onu İlkel, tek yönlü bir irtica düşmanı lâikliğe indirgeyenler, ‘Atatürkçüleridir: yani Gazi’nin söylemi de, eylemini de sürekli tahrif eden, unutturan ve yozlaştıranlar. Örnek mi? istediğiniz örnek olsun, o kolay. Köylüler için, ‘memleketin sahibi ve efendisi köylüdür’ diyen, elbette Muştala Kemal Paşa idi ama, acaba bu sözü, o böy le mi söylemişti? Yanılmıyorsam, ana melni ilk defa 1957 kışında Erzincan’da as kerliğimi yaparken okumuştum; uğradı ğım şaşkınlığı, bugün bile hatırlıyorum: Çünkü Gazi Mustafa Kemal, o önemli tes pitini tamamıyla ‘soldan’ yapmıştı; 1922 Martında, tam tamına ne demiş olduğuna, bir bakar mıydınız? “... Türhiye’tıin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun cevabım derhal birlikte verelim: Türkiye'nin sahib-i hah ıhısi, hakiki müs tahsil olan köylüdür O halde, herkesten çok refah, saadet ve servete müstahak ve elyak olan köylüdür Binaenaleyh Türkiye Büyük Millet Meclisi HükümetLııin, siyaset-i iktisadivesi, bu gaye-i asliyi istihsale m a t u ft u r .(Enver Ziya Karal, Atatürkten Düşünceleri, s, 102, Iş Bankası Yayın ları, 1956) Dikkat isterim, Mustafa Kemal Paşa, ‘hakiki müstahsil olan ‘köylüden söz edi yor; ‘hakiki müstahsil’ deyimi, ‘sahici üre tici’ anlamına kullanılmış, yâni emeğiyle üretim yapan, ‘emekçi’ anlamına; şu hal de Gazi daha o zaman ‘ağa’yı (mütegallibe’yi) gerçek çiftçiden ayırmış, onu ülke nin 'sahib-i hakikisi’ saymamıştır. Toprak Reformu’nda işin başından beri, o kadar ısrarlı olmasının sebebi de bu dur, ‘Kema list’ tavn işte bu! Bir bakıma, Toprak Reformu’nu asla gerçekleştiremeyen, sonra ki ‘Atatürkçü’ kesiminin, kolay kolay, belki de hiçbir zaman- kabul edemeyece ği bir ‘radikallik’!.. ZJ
Sağ Kemalizm TANIL
BORA
- YÜKSEL
eçkinci, atavist [atacı] ve faşizan öğelerle eklemlenen otoriteryanizmi, etnisist-kültüralist açılımları be lirgin m illiy etçiliğ i düşünüldüğünde (Parla 1992), Kemaliznıin esasen sağcı olduğunu ileri sürmek de pekâlâ müm kündür, Ancak Kemalist söylemin, radi kal bir modernleşme programı ve antİemperyalizm belirtisi olarak betimlenen ulusal devrimciliği, eşitlikçi değilse de kamucu-tesanütçü karakteri, keza radi kal laisizmi, sol/sosyal demokratik bir küçük burjuva ilericiliği olarak yeniden kurulabilmektedir. Bütünlüklü bir dokt rin olmaktan ziyade, ulus-devlet kuruluş sürecinde (dinî tahayyülü ikame eden) bir resmî ideoloji işlevi görmesiyle, yani söylemsel-politik meşruiyet çerçevesini (ve söylemsel-politik “boşluğu" [Lacîau, 2000: 95 vd.l) oluşturmasıyla da Kema lizm, ideolojik hegemonya mücadelesi içinde hem sağ hem sol yorumlara, ek lemlenmelere açık olmuştur. Bu çerçevede sağ Kemalizmi, Türki ye’de sağ akımların Kemalist ideolojik levazımatı eklemleyerek hegemonize etme girişimleri bağlamında çözümleyebiliriz. Dolayısıyla sağ Kemalizm-ler-den söz et mek lazımdır. Sol Kemalizmin polemiksel bakış açısından, bu girişimler Kema lizmi çarpıtmak, otantizmini zedelemek olarak görülegelmiştir. Buna karşılık sağ
S
TAŞKIN
Kemalizmin polemiksel bakış açısından da, Kemalizmin sol yorumları tahrifat olarak damgalanır. Kemalizmin resmî-millî ideolojiye raptolmuş akidelerini, sözcelerini usûlen ya da otomatik olarak yinelemekle iktifa eden sağ söylemleri, ki esas itibariyle İs lamcıdırlar, sağ Kemalizmin kapsamı dı şında tutmalıyız. Burada, apolojetik [savunmacı/önlemci j ya da protokoler de nebilecek bir alımlama/alıntılamanın öte sinde, Kemalizmi tefsir etmeye fikrî me sai ayıran ve Kemalizmin/Atatürkçülügün düşünsel ve politik mirasını sahih bir kaynak olarak önemseyen düşünsel yönelimleri ele alacağız.
SAĞ KEMALİZMİN ARTERLERİ KEMALİZMİN İNŞA DÖNEMİNDE ___________ SAĞ YORUMLAR___________ Tek Parti rejiminin kurumlaşması sure cinde ve Kemalizmi ilk doktrinleştirme denemeleri esnasında, bu eklektik ideolo jiyi sistemleştirmeye dönük sağcı girişim ler de olmuştur. Irkçı ve faşizan Türkçü görüşler, özellikle Türk Tarih Tezi’ne ve rejim in etnisist uygulamalarına atıfla, bunları Yeni Türk Devleti’nin sadakat gösterilmesi gereken ‘sahih’ ideolojik te melleri olarak tescillemeye çabalamışlar-
K
E
M
A
L
İ
Z
M
I
Demokrat Parti yöneticilerinden Samet Ağaoğlu (solda), DP’nin Doğuş ve Yükseliş Sebeplerinde Celâl Bayat’ın (sağda) Kemalizmini şöyle tanımlar: “Bayat’ın Atatürk’e bağlılığı şüphe götürmez. Ama Atatürk'ü bir silah olarak kullanmaktan her zaman kaçar. İnkılâplara bağlılığında yine asla şüphe yok. Fakat inkılâpları da fikir, vicdan ve inanç hürriyetinin kısıtlanması için bahane olarak öne sürmekten her zaman çekinmiştir.”
dır (Özdogan 2001). Türkçülüğün fikrî önderleri, Reha Oğuz Türkkan ve Nihal Atsız, Kemalİzıni müstakil bir doktrin olarak üstlenmemekîe birlikte (hatta Atsız’ın onu “muazzam bir safsata" olarak tanımladığı da olmuştur [Atsız, 1992: 2 35]), “Atatürk devrini" Türkçülüğe ve Turancılığa açık ideolojik yönelimi nede niyle sahiplenir, bu dönemin otoriter ve organızmacı kurumlaşmasını benimserler (Atsız, 1992: 47, 381). Türkçü-Turancı hareketin ardılı olan MHP/ülkücü hare ket, 1990’lardaki -yeniden Türkçüleşmeyi de içeren- yeni çizgisiyle Atatürkçülükle yan yana gelene dek, solculukla ve la isizmle özdeşleştirdiği Kemalist pozisyo na mesafeli durmuştur. Mamâfih bu hare ketin kurucu lideri Alparslan Türkeş’te Kemalist düşünce dünyasına aidiyet her zaman belirgindir. Dokuz Işık “doktrini nin” gerek içeriği (kalkınmacı, modern
leşmem, pozitivist, otoriter, organizmacı...) gerek (Altı Ok’u andıran) simgesel yapısı, Kemalist ilhamhdır. Kuruluş döneminde Kemalizmi muha fazakâr bir modernizm olarak okuma gi rişimleriyse, politik eylemden ve bağlan madan uzak, entelektüel kaygıları daha yüksek niteliklidir. Etkili bir ilham kay nağı olarak Bergsonculuktan beslenen ve Türk inkılâbının cevherini, modernliğin imkânlarını cemaat ruhuyla, mistik 'duyuşTsezış' hassalarıyla bağdaştırmaya ça lışan bu yönelişler (İrem 1997 ve 1982), -yine marjinal kalan- Osmanlıcı, îslâmcı, Anadolucu vb. açılımlara yol vermeden önce, soyut, kuramsal bir düzlemdedir ler. Peyami Safa’mn I938’de yayımlanan Türk inkılâbına Bakışiar’ı, bu düzlemden politik düzleme hamle eden, Kemalizmin muhafazakâr bir kuramlaştırma deneme si olarak görülebilir.
S
A
Ğ
K
E
M
KEMALİZMİN SOL-SAĞ AYRIŞIMINDAKİ SÜREKLİLİĞİ VE CELAL BAYAR Tek Parti döneminin sona erdiği ve CHPDP ayrışması ile Türkiye’ye özgü diyebi leceğimiz bir sol-sag şemasının oluştuğu 1946 kavşağı, Kemalizmin kendi sol ve sng’ına ayrışmasını da belirginleştirmişlir: Ulus inşası ve modernleşme projesin de bir burjuvazi/burjuva orta sınıf inisi yatifini, bu istikametle bir tür liberal-popülizmi önceleyen, sahih Kemalizm ola rak 1932 (yani ' Devletçilik' politikası) öncesi döneme sahip çıkan "boğ" (DP); sınıflarüsıü-korpûratist denetimi öncele yen, siyaseti çıkar temsili değil ıdaıe işle viyle konsolide etmeye çalışan. Devletçi lik politikası dönemini Kemalizmin altın çağı sayan “Sol" (CHP). DP’nin politik söylemi, Kemalizmin çok partili sistemle uyarlanması ve poli tik kutuplaşma ortamında yeniden üretil mesi bakımından önemlidir. 27 Mayıs 1960 sonrasında geriye dönük olarak kurgulanarak yerleşen şemanın aksine, 1946-60 döneminde CHP-DP kutuplaş masının Kemalizm/anti-Kemalizm ekse ninde şekillendiği asla söylenemez, DP hükümetlerinin Kemalizmin sol yorum larına aykırı politik yönelimlerinin (ABD hegemonyasına tâbi olarak ‘anti-emperyalisi’ otarşik eğilimlerden uzaklaşma; serbest piyasanın güçlenmesi; dinin ka musal alandaki varlığının genişlemesi) temellerinin CHP iktidarının son evre sinde atıldığını unutmamak gerekir (Ti mur, 1991), DP, an ti-Kemalizm in alâmeti sayılan Islâmcı-“irticaî” unsurları kapsa yarak, Tek Parti iktidarına dönük revanşizmi antİ-Kemalist nitelikli veya “Kemalizme duyarsız” olarak yorumlanabilecek bir tutumla birleştiren bir toplumsal ha rekete zemin oluşturarak, kuşkusuz Ke malizmin sorunsallaşmasına katkıda bu lunmuştur, Bunda da, DP’yle beraber se ferber olaıı belirtik bir anti-Kemalizmden ziyade, CHP merkezli politik muhalefe
A
L
İ
Z
M
tin Kemalizmi bir referans ve meşruiyet çerçevesi olarak kullanmasının rolü, ta yin edicidir. Asıl önemlisi, DP’nin kuru cu elitinin, Kemalizmin iikeleri olarak alelusul kabul edilen normatif çerçeve nin içinde düşünmeye devam etmiş, hat ta Tek Parti keyfîliğiyle yozlaştırıldığını ileri sürdüğü Kemalizmi restore etme va adiyle ortaya çıkabilmiş olmasıdır. Cumhuriyet’in kurucu eliti içindeki hesaplaş malarda dışlanan çevrelerin DP’yle rehabilite olmaları, güç-makam siyaseti zemi ninde Kemalizmin aleyhine görünebilse de, bu hesaplaşmalarda Mustafa Kemal’in yakınında yer alan Celâl Bayar’ın liderliği, bu görüntüyü ikincilleştirecek ağırlık tadır, Atatürkçülüğe bir atıf kaynağı ola rak angaje bulunan Celâl Bayar, Kemaliz min 1950’lerden itibaren merkez-sag po litik söyleme uyarlanması bakımından kurucu önem taşır, Bayar, kendisini Atatürk’ün bir yakını ve “emaneti" ve olarak takdim etmenin ötesinde, DP’ye ve şahsına, “(Büyük adam] A tatü rk’ün yolunda yürüyüp onun eserini tamamlama" misyonunu yüklemiştir. “Eseri tamamlamak", de mokrasiye geçiştir; “Atatürk’ün davasını tam m anâsıyla tah akku k e ttirm e k ”, “Kurtuluş ve millî hakimiyet mücadele mizin tamamlanması" demektir bu. Bu misyon, doğal olarak, 1946-50 geçiş dö neminde özellikle vurgulanmıştır, “Eseri tamamlama"nın uzun vadeli ise, “bir ileri insan cemiyeti olmaya, ileri medeniyete doğru g id iş "tir (Bayar, 1 9 9 9 b : 1 17, 1999c: 15, 53, 90), Bayar 1978’deki risa lesinde de “Batı uygarlığı düzeyine eriş me” sözleriyle bu değişmez ereği yinele yecektir. Eski Türk devletlerinde toplumsal-örfi köklerine işaret ettiği laikli ğin kararlılıkla savunulması, bu ereğin eşlikçisidir, Bayar, “gerilik hareketlerini”, “Ortaçağ düşüncelerini" her zaman şedit bir dille itham etmiş (Bayar, 199a: 429, 1999c: 140); DP içinde Islâmcı hiziplerin bastırılması için tavır koymuştur. Sadece
531
K
532
E
M
A
Islâmcılar değil, ırkçı-Türkçü veya radi kal milliyetçiler de kontrol altında tutul muş, bu çevrelerin buluştuğu Milliyetçi ler Derneği kapatılm ıştır (Şenşekerci 2000: 244; Darendelioglu, 1968: 245263, 100. Yıl Armağanı, 1982: 76-7). Bu önlemlerde, Kemalist elitin politik zihni yetinin iki tipik özelliği kendini gösterir: Kendi ideolojik ufku içinde yer alsa bile, Özerk bir politik oluşumu tehdit olarak algılamak; ve -radikal milliyetçi ve özel likle İslamcı harekette öne çıkan- taşralı, ‘avam’ unsurların inisiyatif kazanmasın dan duyulan tedirginlik. Bu modernist ve “evrenseler” ereği, özcü bir iddiayla birleştirirken de Bayar ti pik bir Kemalisttir, “Kendi m illetinin hasletlerine dayanarak Batı’yı aşmak" tan söz eder; 1978’de yayımlanan Atatürk Gi bi Düşünmek - Atatürk’ün Metodolojisi (Bayar, 1998) kitabında sınıfların yoklu ğu nedeniyle Türkiye’nin Batı’dan daha ‘sahih’ bir cumhuriyet olma potansiyeli taşıdığı iddiasında bulunur. Sınıfsız-kayn aşmış toplum, Bayar’ın hep sahip çıktığı Kemalist ülküdür. İktisadî liberalizm po litikalarındaki Öncülüğü de daima Millî İktisatçı yönelimine tabi olan Bayar, sınıf çelişkilerini -yapaylığı yanında- büyük bir millî tehdit unsuru sayarak reddeder. Solidarist orta sınıf halkçılığından kop maz. (1978’deki risalesinde greve de lo kavta da “yasal zorbalık” diyerek karşı çıkacaktır. Bayar 1998: 121) Evrensel uygarlığa yöneliş, modernleş me, Türkiye’nin/Türklerin fıtratındaki saklı cevheri ortaya çıkartarak dünyada öncü, hakim bir rol oynamasını sağlaya caktır. Kendine-özgücütük, “memleket realitesi”nin benzersizliği, başka tecrübe lerle mukayesenin (liberalizm, sosyalizm vb.) yersizliği, -özellikle burada Ata türk’e atıfla- pragmatist aksiyonerlige bağlanır ( “prensipler/program/nazariyat değil yapmak önemli”dir). Atatürkçülü ğün bir sistem değil bir metodoloji oldu ğu tespiti de bunu destekler. Bayar’ın
L
İ
Z
M
önemli bir katkısı, Kemalist gelişmeciligi, ileri em ecil iği ve pragmatizmi, teknis yenliği, bilhassa ekonom ik uzmanlığı öne çıkartarak modernleştirmesidir. Bu mecranın, merkez-sagın Kemalizminin ana eksenini oluşturduğu söylenebilir; sağın 1960’lar -ve bir ölçüde 70’ler- pa rantezinden sonra orduyla yakınlaşması nın anahtarı da buradadır. Başka bir eksen kuşkusuz milliyetçili ğin Kemalizmin odağına yerleştirilmesi dir. Bayar, özel bir katkısı olmamakla bir likte bu odaklamayı paylaşır. 1 9 5 4 ’te cumhurbaşkanı olarak yaptığı bir konuş madaki “Türk’üm diyen ve bunu iyi bir surette ispat eden her vatandaş" formülü (Bayar 1999c: 161), açıkça ırkçı-etnisist olmayan ama etnik-kültürel kimliğe güç lü sadakat talep eden Kemalist m illet kavramının tipik bir özetidir. Kem alizm in m erkez-sag politikaya uyarlanmasında üçüncü eksen olarak “Güçlü Devlet” mitosundan söz edebili riz. 1946-50 geçiş döneminde ve 1950’lerin başlarında hak ve hürriyetlere ağırlık veren söylevleri, Bayar’ın Güçlü Devlet ilkesine tutkunluğunu sarsmaz. Belki sözkonusu dönemin bazı radikal demok ratik ‘sapma’ anları dışında, millî ege menliği, Türkiye'de aynı zamanda bir ge lenek olan güçlü devletin bir kuvvet unsu ru olarak düşünür, iktidarın m illetin hücrelerine yayılan bir çoğunluğa dayan ması, millî hakimiyet prensibi, onun bir sınıfa/zümreye hesap verme zorunlulu ğunu ortadan kaldıracaktır. Yaşlı Bayar Cumhuriyet’i, Tanzimat ve İttihatçılık uğraklarından geçen ezelî bir dava olan “devleti sağlam ve sürekli bir tabana oturtma” cehdinin bir vargısı olarak ta nımlayacaktır (Bayar, 1998: 38). ■ _______ DfN PROBLEM/ DP seçkinlerinin “dine hürmetkar" tavır larının yanında, dinsel saikleri siyasal ör gütlenme temeli yapan çevrelere bakışta
s
a
c
K
e
geleneksel Kemalist çizgiyi izledikleri açıktır. Bu eğilim, merkez sağ liderlik açı sından bir gelenek oluşturmuştur ve sag Kemalizmin din politikasının esasıdır: Dinsel sembol ve motifleri kullanmak, fa kat dinsel meşruiyet ve atıf çerçevesini esas alan örgütlü ve politik inisiyatifleri denetim altında tutmak, önlemek. Milliyetçi muhafazakâr aydınların bü yük çoğunluğu kültürel açıdan 'periferi’den gelmekle beraber, Kemalizmin res mî kuru m Sarında şekillenmeleri din ko nusuna bakışlarında da yansımalannı bul muştur. Seküler milliyetçiliği, dinsel milli yetçilik yönünde dönüştürme çabaları, ilk bakışta birinci anlayışla sürekliliklerini perdeleyebilir. Ziya Gökalp’in Küçük Mecmun’sında dikkati çektiği “kızıl ve kara tehlike"lerden “kara" olanı, özellikle halk tslâmı’yla özdeşleştirilir ve ‘enternasyonalist’ istismarın avına kolayca düşebileceği varsayımıyla, devlet eliyle denetlenmesi normalleştirilir. Islâm, periferik geçmişin ifadesine de yarayan bir kimlik ayrıştırma unsuru olarak önemsenmekle beraber, milliyetçi muhafazakâr aydınlar için, devlet-ve-millet kurgusu içinde mutlaka eritil mesi (geleneksel Kemalist hassasiyet ifa desiyle: “başıboş bırakılmaması’’) gere ken, aksi takdirde bu kurguyu tehdit ede bilecek bir kaynaktır da. Reaksiyoner (anti-komünist) söylemin popülerleştirdigi ortak dil zemininde İslâmî motifleri milli yetçi, hatta Türkçü bir söyleme rapteden (böylece tâbi ve ikincil kılan) Türkeş’in ve MHP’nin, bu yönüyle, Kemalist bir işlev gördüğünü söyleyebiliriz. Aynı eğilim ve aynı işlev, T ürk-Islâm Sentezi söyleminde de görülecektir. CUMHURİYETÇİ MUHAFAZAKARLIK 1960’ların ortalarından itibaren, sag-sol kutuplaşmasının siyasal hayatı tanzim eden bir şema olarak oturması ve bu çer çevede anti-komünizmin kuvvetli bir sol karşıtı ortak payda hükmü kazanmasıyla
m
a
l
i
z
m
birlikte, Kemalizmin sag yorumlarının, rejimin bekasıyla ilgili tehdit hisseden bütün kesimleri kavradığı bir evreye giri lir. Genellikle CHP geleneği içinde sos yalleşen ve politikleşen “asker-sivil aydın zümreler" de bu etkinin dışında kalma mıştır. Bu elitin Cumhuriyetçi söylemi nin rejimi takviyeyi önceleyen muhafaza kâr bîr çizgiye oturma süreci de, sag Ke malist dinamikler içinde değerlendiril melidir. Cumhuriyetçi muhafazakârlığın oluşu munun ardyöresinde, “eskî-(Tek Parti) CHP" dönemim özleyen bakışın etkisini bulabiliriz. Bu bakışa en iyi örnek, Falih Rıfkı Atay’dır. 1971’de ölene dek gazete lerde günlük makaleler yazan Atay’ın, CHP iktidarının son döneminden başla yarak istikrarlı bir şekilde, halkın ergin/olgun olmadığı koşullarda demokra sinin yapısal olarak anarşi tehdidi yarata cağını vaz’eden bakışı, Kemalist reaksiyonerligin temel motiflerinin sürekliliğini sağlamada işlevsel olm uştur. Ancak, cumhuriyetçi muhafazakârlığa bağlanan bu reaksiyonerlik, eskiyen, talî bir dü şünsel güzergâhtır (Atay, 1953, 1970). C u m h u riy etçi m u h afazak ârlığ ın 1950'lerden itibaren oluşumunun sosyo lojik temelleri arandığında, ideaitipik olarak -subayların yanısıra-, 'Batı’ya açık kurumsal liselerden (öncelikle Galatasa ray) ve sonra Ankara SBF’den (Mülkiye) mezun olan tahsilli seçkinlere dikkat edilmelidir. Miliband’ın demokratik yapı ların egemen olduğu ülkelerde bile seç kinlerin ‘benzeştiğine’ ve ‘devamlılıkları na’ sınıfsal bir özen gösterdiklerine dair tezi, bu grup açısından açıklayıcıdır (Miliband, 1973). Sözgelimi, DP’ye karşı me safelerinde, bu partinin süregelen seçkin dolaşımına tehdit oluşturduğuna dair kaygılan ağır basmıştır. 27 Mayıs 1960 askerî darbesi, bilim adamı-siyaset ilişki sine pozitivist bir vurgu yaparak özellikle hukuk kökenli bilim adamlarının siyasal etkinliğini tahkim etmiştir. Bu zümrenin
533
K
E
M
A
Turhan Feyzioğlu Y Ü K S E L T A Ş K IN
5 3 4
Cumhuriyet dönemi siyasî tarihinin anlaşılmasında 'döngüsel restorasyonculuk' eğilimi önemli bir ipucudur. Si vil ve bürokratik seçkinlerin, Cumhuriyet'in kurucu rasyonelleri tehlikeye girdiğinde müdahale ederek siyaset alanını temizlemeleri ve yeni bir oyun alanını müstakbel oyunculara açmaları şeklinde beliren 'vesayetçilik', sivil kadrolar içinden destekçileri olmaksı zın bu denli 'döngüsel' olamayabilirdi. Prof. Turhan Feyzioğlu uzun ve dalgalı siyaset serüveni ve ideolojik arayışla rıyla bahsedilen sivil kanadı çarpıcı bi çimde temsil yeteneğine sahiptir. Fey zioğlu, sağ Kemalİzmİn Soğuk Savaş temalarıyla yeniden yorumlanmasının
bu kuşağının belirgin özelliği, siyasî yö nelimleri değişse de, devletin kurumsal şemsiyesinin içinde veya dışında olsalar da, kendilerini devletin devamlılığından ciddi biçimde sorumlu hissetmeleridir. 1950’lerde DP’nin ‘yol yordam bilmez’ pragmatikliğini ve zor zaptolunabilmiş ‘sosyal-tarihsel geriliğin’ önünü açmasını devlete karşı tehdit olarak algılarken, bu tehdide karşı giriştikleri seferberlik, dü şünsel motiflerinde esaslı bir kesinti ve değişim olmaksızın, 27 Mayıs sonrasında komünizmi/solu hedef alacaktır. Cumhu riyetçi muhafazakârlığın taşıyıcısı olan zümrenin etkinliği, en azından sosyal kö keni itibariyle, CHP’yle gerilim içinde ge
L
İ
Z
M
sonucu olan cumhuriyetçi muhafaza kârlığın hem ideolojik şekillenmesinde hem de siyasal sözcülüğünde önemli roller üstlenmiştir. Döngüsel restorasyonculukla nihayetlenen arayışın başlarında, çoğunlu ğu C H P'li seçkin ailelere mensup gençlerin çok partili hayat özlemleri vardı. CHP'nin gittikçe donuklaşan ve inandırıcılığını yitiren 'Tek Parti' zih niyetinin yerine Batı'mn çok partili, demokrasi içinde kalkınmaya müsait 'hürriyetçi' sistemi tercih edilmektey di. 1950'lerin başında, Forum dergisi etrafında bîr araya gelen genç akade misyenlerin 'çok partili hür rejim' öz lemlerinde Batılı eğitim kurumlarında edindikleri formasyonu tamamlayan; onun doğal uzantısı olan ve sosyolojik olarak kendilerine ayrıcalıklı konum lar sağlayacak yeni bir kurumsallaşma / uzmanlaşma arayışı da belirleyicidir. Forum dergisinin önemli figürleri Tur han Feyzioğlu, Aydın Yalçın, Coşkun Kırca ve Turan Güneş çok partili, senatolu, Anayasa Mahkemeli yeni bir uzmanlaşmanın ihtiyaç duyduğu hukukçu-siyasetçi formasyonuna sahip-
lişmiş, CHP’de bölünmeye yol açtıktan sonra da orayla etkileşim içinde olmaya devam etmiştir. Cumhuriyetçi Güvetı Partisi (CG P) oluşumu. Cumhuriyetçi muhafazakârlı ğın politik kurumlaşmasına, bu demektir ki politik elit ve düşünce/siyasa üretimi işlevleriyle billurlaşmasına önderlik et miştir. CGP ve lideri Turhan Feyzioğlu, uzun ömürlü bir bağımsız varlık kazana mamakla beraber, sola karşı müteyakkız (anti-kom ünist) bir tehdit önceliğiyle, rejimin/deviet otoritesinin restorasyonu nu hedefleyen, ‘militan’ Kemalist (tercih edilen terminolojiye bakarak, daha çok Atatürkçü) kimlikli bir aydın kadrosunun
S
A
Ğ
K
E
M
lerdi. Celâl Bayar'ın "27 Mayıs aydı nın iktidar ortaklığına yeniden girişi dir” tezinde bu anlamda ciddi bir doğruluk payı vardır. 1922'de Kayseri'de doğan Turhan Feyzioğlu, CHP'li köklü bîr ailedendi. Babası Sait Azmi Yazıcıoğlu, Millî Mücadele'ye katılmış, TBMM'de iki dö nem Kayseri milletvekilliği de yapmış bir hukukçuydu.1 Feyzioğlu, Galatasa ray Lisesi (1941), İstanbul Hukuk Fakültesi'nden mezuniyetinden sonra (1945) Fransa'nın 'yüksek devlet ada mı' yetiştirmesiyle tanınan 'Ecole N a îio n a le D 'A d m in isIration'da (1952) bir süre araştırmalarda bulundu. Tıpkı doktora tezini 'Siyasal Partiler' üzerine hazırlayan Turan Güneş gibi, çok par tili siyasal yaşamın hukuki açıdan İn celenmesine dönük, pratik siyasal geti risi de olabilecek konulara yoğunlaştı. Turhan Feyzioğlu, Turan Güneş ve Coşkun Kırca'mn genç yaşlarında 1961 Anayasası'nı hazırlayan Kurucu Meclis'de görev almaları bu açıdan çarpıcıdır.2 Bu kuşak meşruluğunu, Kemalist ideolojinin sözcülüğünden alan Tek Parti devri korporatist aydın
A
L
İ
Z
M
535
Kemalizmi ‘modernleştirici milliyetçilik, millî bir çağdaşlaşma ideolojisi” olarak tanımlayan Turhan Feyzioğlu, muhafazakâr-cumhuriyetçi seçkinlerle müliyetçi-mukafazakâr ideolojinin geçiş noktasında durur. geleneğinden değil, çok partili hayatın uzmanlık gerektiren yeni iş bölümün den (basın, planlama, üniversite, Yük sek Mahkemeler) türetmek istiyordu. Bu anlamda, korporatist aydın gelene>
tu tu num u nu sağ lam ası bakım ınd an önemlidir. Feyzioğlu, 1950’lerde esasen liberal re feranslarla, “makûl tahdidi” bir hak ve hürriyet rejim inden yana görüşleriyle DP-karşıtı hürriyetçiliğin bayraktarların dan b iri o larak tem ayüz ed erken , 1960’lardan itibaren daha tahdiıçi bir yö nelime girmiştir, DP’nin içinden benzer rahatsızlıklarla doğup sonra CHP’ye ka tılmış olan Hürriyet Partisi’nden (HP) gelme kadrolar da, Feyzioğlu’nun başını çektiği bu yönelimle buluşurlar. Zaten HP, CHP’deki Cumhuriyetçi süreklilik ile DP’deki demokratikleşme hamlesi ara sındaki, bilhassa elitleri tedirgin eden ge
rilimi, kararsızlığı temsil ediyordur. Fey zioğlu’nun zaten ihtiyatlı otan hürriyetçi liğinden yüzgeri etmesinin temelinde, dramatik (alarmist) bir komünizm tehdi di algısı yatar. Feyzioğlu, komünizm teh didini, “Türk milleti için bir varlık-yokluk meselesi" olarak resmeder. (Feyzioglu, 1975. 1960’lardan itibaren Feyzioglu’da hassas coğrafya, kronik dış tehdit, dünyada/Batı’da T ü rklerle ilgili ezelî hınçlar temaları, politik değerlendirme nin sabit arkaplanı olmuştur.) Feyzioglu’nun başım çektiği CHP sağ kanadı, 1967’de koparak CGP’yi oluşturana dek, CHP’de “Ortanın Solu" çizgisine muhale fet etmiş; CHP’nin böylelikle komüniz-
K
536
E
M
A
ğirtden bir kopma arzusuna sahipti. Başlangıçta DP'ye gösterdikleri tevec cühün nedenleri arasında-şüphesiz çok partili rejim sempatisi yantnda-bu türden ayrıcalıklı bir entelektüel grup olarak tanınma, kabul görme umutları da etkiliydi. Aydınlar arasında ideolo jik çatlak yaratmanın iktidarları açısın dan önemini fark edemeyen DP eliti bu yakınlaşma arzusunu karşılıksız bı raktı. Hürriyet Partisinin kuruluş süre ci ve bu partinin büyük çoğunluğunun daha sonra CHP'ye katılması bu arayı şın sonuçsuz kaldığının, 'Eve dönüldüğü'nün göstergesidir. Aydına bu tür den bir yeni güç verecek siyasal siste min 27 Mayıs Anayasası tarafından şekillendirilmesinde Fo ru m etrafında bir araya gelen Feyzioğlu ve arkadaş larının büyük rolü olmuştur. 1950'lerİn ortasından itibaren Feyzioğlu'nu 'hür ve demokratik rejim', 'muhtar üniversite', 'basın hürriyeti', 'insan hakları' kavramları adına mü cadele verirken izlemekteyiz. 1957'de makalelerinden oluşarak yayımladığı "demokrasiye ve diktatörlüğe dair" adlı kitabı, siyasal kimliğine dair sabit
min yayılmasına yataklık ettiği ve böyle likle Atatürkçülükten uzaklaştığı savım işlemiştir. Feyzioğlu çevresi ve CGP, arıti-komü nizmlerini sağ (milliyeıçi-muhafazakâr, ü lkü cü , Islâm cı) anti-kom ünizm den ayırmak üzere, milliyetçi sosyal adaletçili ği vurgulamıştır. Sosyal tedbirler, millî dayanışmacılık, fakirlikle mücadele, ko münizmle mücadelenin bir rüknü kabul edilir; Atatürk’ün özgün ve miKı nitelikli “karma ekonomi sistemi”nin bu önlem leri içerdiği ileri sürülür. Bu solidarislkorporatist çerçevede, sınıf kavgasının önlenmesi kaygısı (1 9 7 0 ’lerde Feyzioglu’nun “tahripkâr olmayan grev”e müsa
L
İ
Z
M
kalan bir yönelimi açıklıkla gösterir: anti-komünizm. "Hür, demokratik re jim içinde, Marksizm'e kapılmadan kalkınmak" iddiası en sürekli ve de ğişmez sloganı olmuştur. Profesör Hayek'in E sa re t'in Y o lu isimli kitabım 1940'larm sonunda Türkçe'ye çevir me girişiminin altında, yazarın sosya lizmle esareti özdeşleştirmesinin payı, herhalde 'aşırı' serbest piyasacı Öneri lerinden daha belirleyici olmuştur. Çünkü, Feyzioğlu ‘hür teşebbüs' ya nında devlete de önem atfeden bir 'karma ekonomi' çizgisifıî sahiplen miştir. 1956 yılında 5BF Dekanı ola rak yaptığı konuşma üzerine bakanlık emrine alınınca istifa etmiştir. Bu ko nuşmada öğrencilerine "nabza göre şerbet vermeyin" önerisinde bulunan Feyzioğlu, o dönemde siyasî iktidarı 'İlmi kaygılarla' denetlemesi gereken aydınların oluşturduğu muhtar üniver site talebini yüksek sesle dillendiriyor du. 27 Mayıs'dan sonra üniversiteler den tasfiye edilen '147'liler' olayına tepki göstererek atanmış olduğu OD TÜ Rektörlüğü'nden ve 1961'de geti rildiği millî eğitim bakanlığı görevle-
mahası vardır; Feyzioğlu, 1975: 234), te mel bir Atatürkçü norm olarak vurgula nır. CGP’ye giden yolda CHP içinde Or tanın Solu’na direnişin teorik sözcülüğü yürüten HP kökenli Coşkun Kırca’nm Atatürkçü statükosu da, korporatist bir tasarıma dayanır: “CF1P belli bir sınıfa dayanmadan M illet’in kapsadığı bütün sınıfların hepsine birden, sosyal adalet gereklerine uygun biçimde, hitab [etme lidir],,.. CHP’nin temel amaçlarından biri de sınıf mücadelesini önlemeğe çalış maktır, .. Toplumu yönetmek durumunda olanların, onu daha bağdaşık ve kaynaşık hale sokmak için gerekli tedbirleri alması [gerekir)." (Kırca: 1967: 10, 11)
s
a
G
K
e
rinden istifa etmiş, bu yönde tutarlı bir tavır sergilemiştir. Ne var ki, aynı tu tarlılık ve 'muhtar üniversite' ısrarı, 12 Mart ve 12 Eylül'den sonra görünmez. Hatta, kendilerinin istifasıyla SBF'ye Sadun Aren gibi sosyalistlerin dolma sından, "hiç farkında olmadan ve el bette istenmeden, meydan(ın); aşırı solun propagandacılarına bırakıl(masından)" yakınır.3 Feyzioğlu, CHP'ye girdiği 1957 yı lından ayrıldığı 1967'ye kadar çok önemli görevlerde bulunmuştur. Bü lent Ecevit liderliğindeki 'Ortanın So lu' girişimine "Atatürk milliyetçiliği geleneğine, ve hür nizam içinde kalkı narak sosyal adaleti gerçekleştirme" ilkesine aykırı olduğu İçin karşı çıkar. Feyzioğlu ve kuşağının siyasal yaşam larındaki hızlı muhafazakârlaşma, si yasî tarihimizin anlaşılması önemli süreçlerindendir.4 Feyzioğlu'nun 'Ata türk Milliyetçiliği Yolu' diye tanımla dığı kurucu rasyonellerin siyasetin de ğiştirilemez özü olarak kabul edilme si, aslında 1950'lerde de varlığını ko rumaktaydı. 'Batılı manada' çok partili hayatın bu kurucu rasyonellerle çeliş
CGP’nin, 1975-77’de milliyetçi-muhafazakâr partilerin anti-komütıist tedbir saikiyle oluşturduğu L. Milliyetçi Cephe hükümetinde yer alması önemlidir. Feyzioglu, sosyal adaletçiliği vurgulayarak, kom ünizm le param iliter mücadeleye karşı çıkarak bir fark koymaya çalışsa da, bu politik ittifakın kalıcı bir sembolik önemi vardır: Flususen Atatürkçü kim likli politik elitin/entelijensiyanın bir bö lüğünün, devlet oto ri tesini n/rej i mi n mu hafazasına odaklanarak politik olarak sağda konum lanm ası, bu ittifakla bir adım daha ileri g itm iştir. Başka bir önemli nokta, milliyetçi-muhafazakâr nnlitikavı Atatürkçülükle henemonize et
m
a
l
i
z
m
meyeceği, hatta bunlarla çakıştığı ina nışı, iman edilmiş 'uygarlıkçı' modernist iyimserliğin doğal sonucuydu. Korporatist aydın geleneğinden farklı yöntemlerle de olsa, Cumhuriyet seç kinlerinin ayrıcalıklı çocukları, sorun suz bir elit-içi dolaşımın olanaklarına dair oldukça iyimserdiler. Ne var ki, 1960'lar gerek gelenekten beslenen, gerekse 'aşırı' kabul edilen soldan ge len siyasal aktörlerin hızla serpildiği yıllardı. Siyasal gündemin hızla 'Üçüncü Dtinyalılaşması', popülerleş mesi bu kuşakça kabullenilemedi. Mutlaka birden fazla nedene dayalı bu muhafazakârlaşma sonucunda, Feyzioğlu'nun ve lideri olduğu Güven Partisi'nin ideolojisi cumhuriyetçi mu hafazakâr çizgiye oturdu. Feyzioğlu ve Güven Partisi kadrola rı, anti-komünizm ekseninde ve milli yetçilik ortak paydası üzerinden o za mana kadar TSK'ntn güvenini kazana mamış olan milliyetçi muhafazakâr çevreler için önemli bir ideolojik ya kınlaştırma işlevi de gördüler; özellik le 1. MC'ye destekleriyle.5 Bu yakın laşma, 12 Eylül restorasyonunun en
meyi hedefleyen bu angajmanın etkisiz kalması ve sonunda resmî Atatiirkçülügün/sağ Kemalizmin milliyetçi-mubafazakârlıkla daha örgün bir eklemlenmeye gitmeye gerek görmesidir (buna Türk-lslâm Sentezi bahsinde değineceğiz). Cum huriyetçi muhafazakârlığın temsilî isim lerinden Coşkun Kırca’nm 1991’de açık politikaya m illiyetçi-m uhafazakârlığa açık bir merkez-sag parti olan DYP’nin milletvekili olarak dönmesi, bu eklem lenmenin bir işareti sayılabilir. Sağ Kemalizminin taşıyıcı öğesi, Ata türkçülüğü esasen milliyetçilik olarak vaz’etmesidir. Feyzioğlu, 12 Eylül 1980 askerî darbesinden sonra Atatürkcülüöü
537
K
538
e
m
a
belirgin özelliği olacaktır; hatta, milli yetçi muhafazakârlar bu süreçte çok küit roller üstlenecektir. 1950'lerdeki kopma arzularına rağmen, Feyzioğlu ve çevresinin Gökalp'in so!idarist-korporatist millet anlayışına geri dönüşle rinin en belirgin göstergesi, Tercüm an gazetesinin 12 Eylül darbesinden kısa süre önce düzenlediği Anayasa semi nerlerindeki duruşlarıdır. 'Türdeş mil let' anlayışına direnç gösteren toplum, bir kez daha restorasyonla 'meşru' sı nırlarına çekilmek üzeredir ve semi neri düzenleyenler bu döngüsel resto rasyon arayışında birleşmektedirler. Feyzioğlu, bu seminerde "Demokrasi den evvel devlet vardır. Ben bu Ana yasayı, bu metni savunmuyorum. Devletimi savunuyorum. Gerekirse bir süre için siyasî rekabeti tatil bile ede biliriz"6 derken beklenen restorasyo nun ipuçlarını da vermekteydi. Bu an lamda, 12 Mart'tan sonra kabineye partisinden bakanlar veren, 12 Eylül lideri Kenan Evren'İn darbe sonrası başbakan adayı olan Feyzioğlu ve çevresinin önemi, partilerinin zayıf kitle desteğinden çok 'döngüsel resto-
l
i
z
m
rasyonculuğun' sivil desteğini sağla malarından ve bu süreçlerin İdeolojik meşrulaştmmını üstlenmelerinden kaynaklanmaktadır. Evren'İn milliyetçi muhafazakâr ce naha göre daha çok güvendiği Feyzi oğlu grubunun, cumhuriyetçi muhafa zakârlığı Atatürkçülükle hegemonize etme çabaları, 12 Eylül'ün -ihtiyaç duy duğu kitlese! desteği yaratmaktan uzaktı. Bu nedenle, resmî Atatürkçülüğün/sağ Kemalizmİn milÜyetçi-muhafazakârlıkla daha örgün bir eklemlen meye gitmesi zorunlu görülmüştür. Özal'ın İktisadî merkeze taşıma umut larıyla harekete geçirebildiği kitlelerin, kültürel açıdan Feyzioğlu çizgisinden çok, milliyetçi muhafazakâr temsile yatkın oldukları ve sola karşı daha et kin bir set oluşturabilecekleri, 12 Eylül liderliğinin bu yöndeki tercihlerinde belirleyici oidu. Ne var ki, 28 Şubat süreci 12 Eylül restorasyonuyla desteğine başvurulan güçlerin merkeze taşıdıkları siyasal ve sosyal aktörlerin tasfiyesi hedefiyle, 'döngüsel restorasyonculuk' anlayışı nın hâlâ etkin olduğunun göstergesidir. >
resmî doktrin olarak geliştirmek üzere kurulan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru mu'nun “Atatürk ve Ata türkçülük Dizisi"rıin ilk yayını olan Ata türk ve Milliyetçilik kitabında (Feyzioğlu, 1987), bu fikri işler, Feyzioğlu’na göre zaten milliyetçilik, evrensel olarak sakili ideolojidir. Atatürk milliyetçiliğini, ırkçtetnisist değil, yurttaşlık esasına dayalı bir anlayış olarak tamim eder; ancak millî kübüre ve devlete sadakat yükümüyle ‘sertleştirilmiş’ bir anlayıştır bu. Coşkun Kırca da daha 1960’lardaki Ortanın Solu tartışmasında “CHP ile muhafazakâr par tiler arasında milliyetçilik konusunda or tak duygular" olduğunu vurgulamış, bu
nu Atatürkçülüğün Türkiye’ye özgü bir yerli-millî doktrin oluşuyla açıklamıştı. Beri yandan, sağ Kemalizmİn milliyetçi lik ve millî kültür anlayışının, romantik ve duygucu bir üslûba kaydığında bile, popülist açılımlardan tedirgin olan, ‘protokoler’ bir nitelik taşıdığını kaydetmek gerekir. Milleti cisimleştiren, onun öte sinde bizatihi oluşsal bir değer olan Dev let, sağ Kemalizmde ve cum huriyetçi muhafazakâr anlayışta daha ağır bir patetik yük taşır. Turhan Feyzioğlu’nun Ter cüman gazetesinin Nisan-Mayıs 1980’de düzenlediği Anayasa Semineri’nde “Demokrasi’den evvel Devlet vardır, ben bu Anayasa’yı, bu metni savunmuyorum.
S
A
G
K
E
M
Bir önceki restorasyonun başarısızlığı nın da dolaylı itirafıdır. Bülent Ecevit'İn 28 Şubat (1997) süreci ve sonra sında üstlendiği rol hatırlandığında, bir zamanlar rakibi olan Feyzioğlu çizgisi ne dramatik 'geri dönüşü,' bu anlayı şın Türkiye siyasetindeki belirleyiciliği nin bir başka göstergesidir. D İP N O T L A R
1 Benzer biçimde, dayısı Kadri Üçok da ilk TBMM'de Diyarbakır mebusudur. Yakın ar kadaşı Turan Güneş'in deyişiyle, "...her ikisi de o donemin tek partisinin değil, ona karşı kurulacak bir partinin içinde bulun mak istiyorlardı. Buna karşılık aileleri ge rek Kayseri'de ve gerekse Kandıra'da CHP'nin önde gelen kişileri idi." Bkz. Akın Simav. Turan Güneş'in Siyasa/ Kavgaları, İzmir, istiklal Matbaası, 1975., s,9. 2 33 yaşında profesör, 34'ünde SBF dekanı
seçilen Fezyioğlu, Kurucu Meclis Anayasa Komisyonu Başkanı olduğunda 39 yaşın daydı. Turan Güneş de Kurucu Meclis üye liğine seçildiğinde aynı yaştadır. Coşkun Kırca, Anayasa Komisyonu sözcüsü seçil diğinde henüz 34 yaşındadır 3 Turhan Feyzioğlu. A4i//et Y o lu n d a , İstanbul, Dergah Yayınlan, 1975. s, 350, 4 Sözgelimi, Midiyef'ten Abdi ipekçi, "Orta nın Soluna" bayrak açanlarla ilgili bir de
Devletimi savunuyorum. Gerekirse bir süre için siyasî rekabeti tatil bile edebili riz” sözleri özetleyicidir. Sağ Kemalizmin ve cumhuriyetçi mu hafazakârlığın bir başka dalına bakmak için şu soruyu sorabiliriz: Coşkun Kırca’nın da dahil olduğu Forum dergisi çev resindeki aydınların, 1950’lerdekı yerle şik düzenden ve rutinleşen siyaset yapma biçimlerinden kopma arzusuna, enerjisi ne rağmen, zaman içinde muhafazakârlaşmalarını nasıl açıklayabiliriz? Bu du rum, seçkinler arasında, belki zorlu fakat meşru bir dolaşım imkânına başlangıçta duyulan güvenin, kabullenmekte zorlan dıkları bir popülizm dalgası tarafından
A
L
İ
Z
M
ğerlendirmesinde Turhan Feyzioğlu, Coş kun K ırca g ib i ayd ın ları kastederek, "...beklenmeyen husus, mücadelenin ön deri rolünde ortaya çıkanların, aslında yeni hareketin karşısında değil, içinde buluna cakları sanılan kimseler olmasıdır. Bu sürp rizin kökünde...hissi etkenlerin bulunduğu görüşünü muhafaza ediyoruz. "Perde Ka panırken", M illiy e t, 29 Nisan 1967. Benzer biçim de, Türk-İş Genel Sekreteri H alil Tunç da şaşkınlığını saklamıyordu: "Turhan Feyzioğlu, islahatçr sosyalizme evet derdi. Hatta Feyzioğlu'nun bazı görüşlerini çok aşın bulurduk...'sosyal adaletsiz kalkınma kabul etmiyoruz' cümlesiyle başlayan ko nuşmalarında Turhan Feyzioğlu, Ecevit'in fikirlerinden daha aşırı görüşler ileri sürer di." M illiy e t, 19 Nisan 1967. 5 Aydınlar Ocağı'nın mimarı olduğu M C hü kümetleri döneminde, Ocağın önemli söz cülerinden Muharrem Ergin, MC liderleri ne, Cephe içinde MSP'nin varlığının O r du'da yarattığı güven sorununu çözmek için: " ..devletin sağlam kuvvetleri nezrin deki itibarlı mevkii ve yüksek tecrübesi do layısıyla Güven Partisi'ni aranızda bulun durmanız şarttır" tavsiyesinde bulunmakta dır. Ümit Cizre-Sakallıoğlu, A P -O r d u İliş k i le ri: B ir İk ile m in A n a to m isi, İstanbul: İleti şim, Yay., 1993, s.126. 6 Turhan Feyzioğlu'nun 28 Nisan-7 Mayıs 1980'de düzenlenen T e rcü m a n gazetesi Anayasa Semineri'nde yaptığı konuşma dan. Alıntlayan, Bülent Tanör. İk i A nayasa, 1 9 6 1 -1 9 8 2 , İstanbul, Beta Yayınları, 1986. S 69-70.
babalanmasıyla da ilişkilidir. Kısaca, er ken Cumhuriyet seçkinlerinin babalarıy la çatışan ve etkinliği devralmak üzere Hür Dünya’da geçerli meziyetlerle dona nan çocukları, siyaset sahnesine hızla ka tılan yeni aktörleri kabullenemediler onların önünü açacak düzenlemelerin mimarları da olsalar. Solun gelişmesi, bu huzursuzluğu iyice büyüttü. Forum ya yıncısı Aydın Yalçın’ın, sol-liberal dene bilecek bir konumdan devletçi muhafa zakârlığa meyledişi, bu reaksiyonu ör nekler. Bir cumhuriyetçi muhafazakâr olarak Yalçın’ın ideolojik portresi, Kemalizmle sağcılığın bir arayüzeyini tanımla mak bakımından dikkate değerdir.
539
K
540
E
M
A
Aydın Yalçın Forum dergisini, Lond ra’da eğitim gördüğü sıralar, işçi Partisi’ne fikir üreten ‘Fabian Society’ ve ‘partilerüstü’ bir profili olan Econom/st dergi sinden esinlenerek tasarlamıştır. 'Hür (Batılı) dünyanın’ siyasî kurum ve değer lerinin, Türkiye’de yeşertilmelerinin en önemli eksikliğimiz olduğuna inanmak tadır. Bu 'yol’da iki ciddi engel sö2 konu sudur: Komünizm ve gelenekten besle nen m illiyetçi veya ümmetçi projeler, Yalçın’ın ‘Hürriyetçi’ kutup tanımı Avru pa ve Amerika arasında, İkincisinden ya na bir tercihle belirlenmiştir İ9 5 0 ’lerin başındaki bu tercihi ve NATO’yu sadece savunma amaçlı bir kurum olarak değil, ‘uygarlıkçı’ bir misyonla savunması onu diğer Forumculardan ayırır. Kendisini si yasî ve ekonomik liberalizmin erdemleri ni çok erken keşfetmiş biri olarak görUr. Etkilendiği kaynaklar arasında klasik si yasî liberalizmin kurucuları John Locke, J.S.M ili gibilerini sıklıkla hatırlatsa da 1960'larda, hele 1980’lerde savunageldîği fikirlerle siyasî liberalizm arasında ciddi çelişk iler görülecektir. Aydın Yalçın, DP’ye karşı kentli aydınların ve işadam larının tepkilerinden ortaya çıkan Hürri yet Partisi’nde yer almıştır. DP’ye daha çok kültürel çatışma eksenli bir mesafe den yaklaşmış, bu partiyi “plan, program ve b ilim b ilm e m ek le" e leştirm iştir. 1961’de savunduğu, DP-AP geleneğinde İLberal-Batıcı bir tutumun dinsel ve milli yetçi unsurlar karşısında güçlendirilmesi esasına dayanan, bunun için de Atatürk çülük şemsiyesini kullanan ‘Çağdaş Sağ’ çizgisi, CHP’den Ortanın Solu hareketine tepkiyle kopanları önceler. Bir başka açı dan bakıldığında, CHP’deki CGP’yi do ğuran sağ Kemalist muhalefetin AP’deki simetriğidir. CGP’nİn ‘Milliyetçi Atatürk çülüğü’ kitleselleştirememesi gibi, Yalçın da AP’yi etkilemede başarısız kalmıştır. Aydın Yalçın, 27 Mayıs 1960 sonrası Türkeş’le öncü gazetesinde, sonra Ekrem Alican’m güdümlü YTP’sİnde yer alma
L
İ
Z
M
sıyla, 12 Mart 1971 öncesi ve sonrası cuntacılarla tem aslarıyla ve 12 Eylül 1980 sonrası geçiş döneminde bir yeni sağ parti için icazet alma çabalarıyla, ta sarladığı siyasî projenin devlet erkini temsil eden güçlerin yardımıyla ‘yukarı dan aşağı’ inşası için fırsat aramıştır. CGP çizgisinde de kendini gösteren bu tutum, cumhuriyetçi muhafazakârlığın bir ka rakteristiğidir. Yalçın, Yeni Sağ değerlerle cumhuriyetçi muhafazakârlığın örtüşebileceginin ilk işaretlerini de vermiştir. 12 EYLÜL: SAĞ KEMALİ2M/N VEYA CUMHURIYErçi MUHAFAZAKARLIĞIN M/LL1YETÇ1-M UHAFAZAKARLIKLA ___________ EKLEMLENMESİ___________ 12 Eylül 1980 askerî darbesinin başında, rejimin restorasyonu çabalarının yüksek siyaset ve kültür kurumlarıyla sınıflandı rılmasının ve ‘standart’-protokoler Ata türkçülüğün, kitlesel destek ve kalıcı ba şarılar sağlamaya yetmeyeceği, görül mekteydi. 1970’lerin siyasal kutuplaşma birikim i, o zamana dek d oktrin er ve programatik içerikten yoksun, muğlak, amorf bir boş-çerçeve arz eden Atatürk çülüğü, tam da bu niteliğiyle hegemonik güç oluşturma imkânından yoksun bı rakmıştı. Nitekim 12 Eylül rejiminin teş kil ettiği Bonapartist iktidar uğrağıyla, ‘nötr/yansız’ Atatürkçülük boş-çerçeve si nin yerleşik koruyucusu-kollayıcısı ola rak bu geleneksel meşruiyetin o kon jonktürdeki son kalıntısını kullanan or du, Atatürkçülüğü hem doktriner hem popüler bir projeye dönüştürme gereği nin farkında olmalıydı. Nitekim 1960’lardan itibaren, özellikle anti-komünist saiklerle, ordu içinde Kemalizırıi doktrinleştirmeye ve popülerîeştirmeye dönük münferit -ve ‘amatör’- girişimler görül müştü (örneğin General Faruk Güventürk’ün irtica-karşıtı motifleri de güçlü Gerçek Kemalizm kitabı IG üventürk, 1964)...). Eninde sonunda cumhuriyetçi
S
A
Ğ
K
E
muhafazakârlığı yansıtan bu tür bir ‘ste ril’ Kemalist söylem de kendisini göster mekle beraber, 12 Eylül yönetiminin res torasyon arayışını belirleyen özellik, temsil ve yönlendirme güçlerine ve antikomünist enerjilerine ihtiyaç duyduğu milliye tçi-muhafazakâr seçkinlerle yaptı ğı ittifak olmuştur, 12 Eylül darbesine yaklaşılan süreçte Tercüman gazetesinin düzenlediği Anaya sa Semineri, cumhuriyetçi muhafazakâr larla, m illiyetçi muhafazakâr çizginin, Celâl Bayar’ın simgelediği sağ Kemalizm ekseninde buluşmalarına açılan bir mec raydı. 12 Eylül darbesi ve ardından izle nen restorasyon projesi, bu buluşmanın tescili anlamına geldi. DPT’deyken ‘ta kunyalılar’ fobisinin hedefi olan ve 12 Mart restorasyon darbesinin gerekçe lis tesinde yer bulan Turgut Ûzal, toplumda yankı bulan muhafazakârlığını İktisadî siyasetine dayanak yapabilme avantajıy la, cumhuriyetçi muhafazakâr seçkinle rin önüne geçiyordu. Özal’ın serbest pi yasa politikası da, kültürel açıdan kenar da kalan kitlelerin İktisadî merkeze nü fuz etme um utlarına hitap etmesiyle, muhafazakâr “sessiz çoğunluğu” “Cumhuriyet’e kazanma” vaadini içermektey di, Kenan Evren’in anılarında darbeden sonra başbakan yapmayı tasarladıklarını anlattığı, cumhuriyetçi muhafazakârlığın simge ismi Turhan Feyzioglu böyle bir buluşmayı gerçekleştirebilecek bir isim değildi. Sadece iktisat alanında değil, kültür alanında da 12 Eylül liderliği, ideolojik olarak daha yakın olduğu cumhuriyetçi muhafazakârların desteğinin meşruiyet ve rıza üretimine yetmeyeceğinin farkın daydı, Böylece, restorasyon politikaları nın kültürel boyutunda, milliyetçi-muhafazakâr temaları ve hassasiyetleri Kemalizmin otoriter-devletçi çekirdeğiyle ek lemleyen ‘kendiliğinden’ Türk İslâm Sen tezi söylem ini (bkz. Copeaux 19 9 8 ) doktrinleştirmiş olan, özellikle Aydınlar
M
A
L
İ
Z
M
Ocağı etrafındaki aydınlar ağırlık kazan mışlardır. Bu etki, yeni Anayasa’nm ha zırlanma sürecinden başlayarak, yine bu Anayasa’da kurulması öngörülen Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu’nun (AKDTYK) ve TRT ile YÖK’ün yeni kad rolarında, millî eğitim politikalarında açıkça kendini göstermiştir. Kenan Evren Temmuz 1981’de Erzu rum’daki önemli konuşmasında restoras yon projesinin hedeflerine dair ciddi ipuçları vermişti: “Cumhuriyet’in temel taşlarından Atatürkçülük adına tahrifat ve tahribat yapmış olanların yozlaştırmış oldukları Cumhuriyet kuruluşlarını yeniden düzenleyeceğiz, gerekirse bu dü zenlemeyi o kuruluşu kapatıp yeniden açmak suretiyle gerçekleştireceğiz.” (Ter cüman:: 24 Temmuz 1981). Bu alıntıda, yeni rejimin Kemalizmin sol yorumları na karşı tavizsiz olacağı açıkça görül mektedir ve yeni Anayasa’nın yapımın dan itibaren restorasyon sürecinin tü münde bu eğilim belirleyici olacaktır. Sol Kemalistlere karşı reaksiyoner bir tu tumla önlem alınmasının önemli bir ne deni, 12 Eylül öncesi dönemde korporatist devlet anlayışını zayıflatan -ve bu an layıştan beslenen seçkinleri ürküten- ku rumsal özerkleşme taleplerinin güçlen mesiydi. Bu korporatist zihniyet, kültü rel restorasyon anlayışının sınırlarını da belirledi. Kısaca, toplumsal değişimi de netleme arzusu, AKDTYK gibi kurumlann yaratılmasında en belirgin nedendi. Bu kurumun şekillenmesi ve kadroları nın niteliği, değişimi denetleme isteğinin ne tür aydınlarla yapılmak istendiğini de gösterir: DTCF gibi daha çok 'korpora tist' aydınların kümelendiği muhafazakâr kurumlarm AKDTYK içinde etkinlik ka zanmaları bu bağlamda anlaşılabilir. Ku rumla hedeflenen kültürel restorasyonun çarpıcı bir özeti, ilgili Anayasa maddesi ni hazırlayan MGK üyesi Tahsin Şahinkaya’nın ’gerekçesi’nde bulunabilir: “Ata türk tarafından kurulan Türk Dil Kuru-
541
K
E
M
A
L
İ
Z
M
Milliyetçi Cephe koalisyonu: Turhan Feyzioğlu (CGP). Süleyman Demirel (AF), Alparslan Türkeş (MHP), Necmettin Erbakan (MSP). Muharrem Ergin in bu koalisyonun zorluklarıyla ilgili yorumu (1975): “Zaten milliyetçiliğin Türkiye’d e iktidara gelmesi o kadar kolay olsa hiç memleket bu şekilde buhrandan buhrana düşer miydi? Türkiye’de milliyetçilik Atatürk’ün Ölümünden sonra iktidardan sürülmüştür.’’
mu ile Türk Tarih Kurumu'nun günün ihtiyaçlarına göre reorganize edilerek devletle olan organik bağlarının tesisi ve kuruluş amaçları doğrultusunda faaliyet g ö sterm ele ri..." (Tercümem: 26 Ocak 1983). Burada, devletten bağımsızlaşan küllür üretiminin devletin varlığına teh dit olarak algılanması teşhisinden hare ketle; tedavi, 'bağımsızlaşan’ aydınların tasfiyesi ve organik/korporatist aydınlar ca ikamesinde görünmektedir. Bu açıdan bakıldığında, Aydınlar Ocağı çevrelerinin ideolojik olarak sağ Kemalizmle örtüştükleri görülebilir. Bu zümre nin cumhuriyetçi muhafazakârlarla or tak laştığı k o rp o ratist aydın kim liğ i, AKDTYK’nda tereddütsüz birlikte varolabilmelerini sağlayabilmiştir. Kültürel/bilimsel üretim, iktidarı (devleti) hep haklı çıkaran bir vazife olarak algılanmıştır. Bu noktada, Sühyman Seyfi Ogün’ün "Ay
dınlar Ocağı ve benzer çevreler, jakoben Kemalist çizgiyi popülarize etmek iste yen ve bu yolda İslâm’ı kullanan devletçi sağ grup(lardır)’’ (Öğün 1995: 187), yo rumu, açıklayıcıdır. Sosyal bilimlere böylesi 'misyoncu’ yaklaşım, milliyetçi mu hafazakârlığın ilim ci kanadında zaten ciddi bir gelenek olarak m evcuttur. TKAE (Türk Kültürünü Araştırma Ensti tüsü) gibi çevreler 'millî meseleler’ konu sunda, o dönemde “Kürtlerin Türklüğü ne" yoğunlaşarak, "uygulamaya dönük” rapor- eserler hazırlamaya adanmıştı. AKDTYK, bu çevrelerin kültürel tezleri nin cumhuriyetçi muhafazakârların kil er le buluştuğu yüksek merci olacaktı. Bu iki geleneğin uzlaştırılması için yoğun çaba harcayan kişi olarak, Kurumun ilk başkanı emekli korgeneral Suat Ilhan’ın adı anılmalıdır. Ilhan, gerek bu görevinde gerek daha sonraki çalışmalarıyla, ordu*
S
A
Ğ
K
E
nun “Atatürk milliyetçiliğine”, etnisist temelli bir emperyal vizyon, bir süper güç olma istenci aşılamaya çalışmıştır (Ilhan, 1989, 2000). Dine bakış ve milliyetçilik tanımları, milliyetçi muhafazakârlarla cumhuriyetçi muhafazakârların kolay uzlaşamadıkları nokta olmuştur. Bu iki çatışma konusu 1982 Anayasası’nın hazırlık sürecindeki tartışmalarda iyice belirginleşti 1 Milliyet çi muhafazakâr kanadın benimsediği 1961 Anavasası’mn başlangıç bölümünde de varolan- Türk milliyetçiliği’ ifadesi, uzun tanışmalar sonucunda yeni Anaya sada yerini “Alaıiirk milliyetçiliği" ifade sine bırakmıştır Milliyetçi muhafazakâr bakış açısına göre, 'Türk Milliyetçiliği" terimi, Kurtuluş Savaşı’nı, Atatürk döne mini de içeren 'evrensel' bir kapsayıcılığa sahipti ve Türklüğün tarihî sürekliliğini yansıtıyordu Cumhuriyetçi muhafazakâr gelenek ise, “Atatürk Milliyetçiliği" ile, “sınırları belli bir vatan" anlayışına daya lı, Tealisi”, maceracılıktan uzak ve modern-laik bir ulus tanımım özetlemektey di. Bu anlayış, vatandaşlık esasına dayalı bir Cumhuriyet fikrinin turetilmesine, geliştirilmesine görece müsaittir. Ne var ki bu ‘türetim’, etnisist-ırkçı yönelimli milliyetçilerle paylaşılan ortak bir özel likten dolayı belirginleşememiştir. Görü nürde çatışan iki farklı milliyetçilik anla yışı da, Ziya Gökalp’in somutlaştırdığı korporatist-solidarist siyaset felsefesin den kopamamaktadırlar. Cumhuriyetçi muhafazakârlar Ziya Gökalp’ten kopuşla değil, Türkçülüğün Esaslnrı’nda “Türkçü lük hiçbir zaman klerikalizmle, teokrasi ile, istibdatla bağdaşmaz” (Gökalp 1976: 177) diyen Geç Ziya Gökalp’İ benimseye rek Atatürk Milliyetçiliğini içeriklendirirler. Gökalp düşüncesini korporatist-soli darist açıdan yorumlama yönünden bu iki muhafazakârlık arasında ciddi para lellik vardır. Söylemsel düzeyde vatan daşlık esasına dayalı Cumhuriyet anlayışı lehine unsurlar barındırmasına rağmen,
M
A
L
İ
Z
M
Atatürk Milliyetçiliği de, solidarist yö nüyle halkın farklılık taleplerine kuşku cu bakar, belirli kültürel yükümlerle ka yıtlanmış bir millet tanımı içinde ‘sapma lardan’ temizlenmiş bir siyaset alanını şart koşar. Sıklıkla ‘döngüsel restorasyoncııluk’la sonuçlanan bu kaygı, ‘iki muhafazakârlığın’ (bir başka deyişle sağ ve sol Kemalizmin) en belirgin ortak pay dasıdır İşte, bu iki zümrenin elit-içi ça tışma mantığına dayanan, muktedirler nezrinde devletin meşru organik entelijensiyası olarak tanınma varışlarında, 19801er milliyetçi muhafazakârlar için ‘alım yıllar olmuştur. Burada bir parantez açarak, Kemalist dogmatiği ınilliyetçi-muhafazakâr ideolo jiyle epeyce erken’ bir eklemleme girişi mi (ya da habercisi) olarak, Mümtaz Tur han'a dönebiliriz (Böyle eklemleme giri şimleri, c azının başında değinildiği gibi, Cumhuriyet’in kuruluş dönemine dek uzatılabilir. Ancak 1950’lerde, özellikle Kemalizmin solla eklemlendiği 1960’larda, bu arayışlar geride kalmış, unutul muş görünürler. Mümtaz Turhan’ın yö nelimi, böyle bir vasatta ortaya konması itibariyle, ‘yeni’ ve ‘erken’dir.) Batı mede niyetinin esası olarak “ilim zihniyetinin” alımlanmasına dayalı gerçek modernleş meyi millî kimligin/kültürün yenilenerek muhafazasının kaçınılmaz yolu olarak vurgulayışıyla zaten Kemalist misyon ta nımıyla uyumlu olan Mümtaz Turhan’ın 1965’de yayımladığı Atatürk ilkeleri ve Kalkınma risalesi, “Atatürk ilkelerin i” milliyetçilik ve sağ adına temellük etme ye dönük bir girişim olarak önemlidir. Bu risalede Turhan, Atatürk ilkelerinin millî kültürü ifade eden “İçtimaî norm lar" haline getirilm esinin peşindedir. Türkiye’nin “millet olma c eh din i" henüz tamamlamadığı, hâlâ bütüncü! bir millî kültürün oluşmadığı tespitinden hareket le, m odernleşm eci-kalkınm acı-bilim ci paradigmayı -“aşın derecede milliyetçi" olduğunu belirttiği Atatürk’ün izinde- bu
543
K
E
M
A
hedefe yönlendirmiştir. Sol Kemalizme karşı Atatürk’ün esas itibariyle milliyetçi olduğunu vurgulayan standart polemiğin ötesinde, Mümtaz Turhan’ın, “ilim zihni yetinin" "en hakiki mürşit" olarak altını çizmesi ve millet ‘cevherini’ hamâsetle geçiş tir m eyip kurulacak/yaratılacak bir ideal olarak görmesi ayırt edicidir. ___________ BİR TOPARLAMA___________
544
~
Mustafa Kemal ve yakın çevresinin de mokratik katılıma yönelik reformcu iyim serlikleri, Takrir-i Sukün kanununa öngelen, ardından Serbest Fırka’nm kuruluşuyla onaya çıkan güçlü muhalefet dama rının yarattığı hayat kırıklığı ve korku ile sönümlenmişti. Yeni rejimin ‘muhafazası’ tedbirlerine daha fazla ağırlık veren Ata türk ve Millî Şef dönemleri, yönetimin halkla bağlarının gevşemesine yol açtı. Halkçılık ilkesinin ardındaki pozitivist zihniyet, halka şekil vermenin güçlüğünü ‘sınadıkça’, “kültürün devletçileştirilmesi” denilebilecek süreç yoğunlaşmış; zayıfla yan politik reform ve katılım girişimleri, üstyapı kurumlarıyla sınırlandırılan ham lelerle dengelenmek istenmişti. Kemalizmin hem ilerici/degişimci hem de statüko cu yorumlara kaynaklık edebilmesi bu ikili yapının da bir sonucudur, Kemalizmin bir modernleş(tir)me pro jesi olarak Batıyla ilişkisi indirgemeci ol duğu kadar tarihsel bir ânın evrenselleş tirilerek dondurulması anlamında muha fazakâr bir tecrübedir. İndirgeme, Batı ta rihinde yaşanan çatışmaların merkezile şen ulus-devlet ile dinsel ve etnik cema atler arasındaki gerilime hapsedilmesin den kaynaklanm aktaydı. Ulus-devlet, m od ernleştirici evrensel özne olarak dondurulurken, bu temsile direnen yo rumlar, ister modem (İst) olsun ister ge lenekçi, gayri meşru sayılmaktaydı. Dola yısıyla Kemalizm başından itibaren, sı nırları belirlenmiş siyaset alanını zorla mak isteyen aktör ve hareketlere karşı bir
L
İ
Z
M
restorasyon ideolojisinin referans katalo gu olmaya müsaitti. Anlaşılması zor olan, özellikle Soğuk Savaş koşullarında sağ bir Kemalizmin/Atatürkçülügün bir ‘dön güse! restorasyonculuk’ eğiliminin ide olojisi haline getirilmesi değil, sol Kema list yorumlarla ısrarla denenen ‘aşılama’ çabalarıdır. Kemalizmin muhafazakâr içeriğinin görülememesi, daha çok seçkinler arası mü cadele saikleriyle anlaşılabilecek bir olay olan, İnönü’nün CHP’yi sol kitlesel talep lerin temsilcisi/vekili haline getirmeye dönük ‘Ortanın Solu’ stratejisi ile yakın dan ilişkilidir. Devleti biricik modernleş tirici özne olarak kabullenen bir düşünce ikliminden ‘sol* projeler neşet ettirme gi rişimi, solun yerleşik iktidar ilişkilerine radikal bir eleştirellikle yaklaşarak, ege men blok dışında dönüştürücü bir özne ve bir alternatif olabilmesinin önündeki en büyük engel olmuştur. Sol politik güç ler, 1960 ların sonunda Kemalist seçkin lerin vesayetinden çıktıkça, Kemalizmin 12 Marda damgasını vuran ‘muhafazakâr’ niteliğinin de belirginleşmesine katkıda bulunmuşlardır. Solun yükseldiği bu sü reç, Kemalizmin/Atatürkçülügün hegemonik gücünün Cumhuriyet dönemi bo yunca en gerilediği dönemdir. Geçmişe dönük değerlendirmelerin, DP ve CHP arasında Kemalizm t anti-Kemalizm ekseni üzerinden bir karşıtlık kurgulamasına mukabil, DP üst yöneti minin Atatürkçülüğü “bitmemiş bir me deniyet projesi" olarak algılama ve kal kınmacı bir içerikle yeniden yorumlama çabaları, bir kopuşun değil sürekliliğin varlığına işaret eder. Bayar’ın temsil ettiği sağ siyaset sınıfının yanında. Mümtaz Turhan gibi akademisyenlerin temsil etti ği muhafazakâr-modernist çizginin sağ düşüncedeki ağırlığı, bu sürekliliği gös terir. Soğuk Savaş süresince, milliyelçimuhafazakârhk sağ Kemalizmle sorunlu bir ilişki kurmadığı gibi, Kemalizmin sa rih temsilcileri olma iddiasıyla devlet e!.-
S
A
Ğ
K
E
tini etkilemeye çalıştı, 12 Mart sonrası süreçteyse, devlet içinde milliyetçi-mu hafaza kâr kadrolaşmanın genişlemesi ve 12 Eylül restorasyonunda bu kadroların kilit rol üstlenm esi, sag Kemalizm ile milliyetçi-muhafazakârlık arasındaki me safeyi önemsizleştirdi. Temel ayrılık noktası olarak görülen dinin algılanışı konusunda ise, iki tarz muhafazakârlık, devletin dine müdahale si anlayışında hemfikirdiler. Sorun bu nun içeriği ve tarzında düğümlenmek teydi - e n azından 1980’lere kadar. 12 Eylül sonrasında, bu iki muhafazakârlık yakınlaştı. Türk Islâm Sentezi, sağ Ke malist siyaset felsefesiyle örtüşen bir mu hafazakârlıktır; özgül farkı, sadece, bu mirası din alanında popülerleştirme mis yonunu yüklenm esinden kaynaklanır. Nitekim siyasal Islâm milliye tçi-muhafazakâr temsilden bağımsızlaştıkça, bu ke
M
A
L
İ
Z
M
simlerin gösterdiği tepkiselliğin ‘ortala ma’ Kemalizmle benzer hale gelişi çarpı cıdır. İran Devrimi’ne karşı alınan pozis yonlar, tepkilerdeki benzerliğin belirgin örneğidir. Bu yakınlaşma, Kürt hareketi nin üniter devlet yapısına tehdit olarak görülen taleplerine karşı gösterilen tep kilerde daha da belirginleşir. Siyasal Is lâm ve Kürt sorunlarında, cumhuriyetçimuhafazakâr ve milliyetçi-muhafazakâr anlayışlar, devletin bekası önceliğiyle, sağ Kemalist bir tutumda birleşmişlerdir. Kemalizm, Türkiye’de siyasal mücade leyi hegemonize eden, sag-sol ayrışması nın (veya başka ideolojik kutuplaşmalann) sorunsalla ilgili bir ayrıma dönüşemeyip tematik düzeyde kalmasına neden olan egemen İdeolojidir. Sag Kemalizmİn tema tik çerçevesi ve bizzat bir tema olarak sağ Kemalizm de, bu sorunsal egemenliğin iş leyişini gösteren bir örnek... □
DİPNOTLAR 1 Anayasa Komisyonunun Aydınlar Ocağı'yla ya kın ilişkilere sahip üyesi Şener Akyol, 2 Eylül 1982’de "Anayasamızın başlangıç bölümüne Yüce Allah'ın adını koyacağız. Başlangıç bölü münde Yüce Allah'ın adının anılmasında laikli ğe aykırılık yoktur" (Tercüman, 2 Eylül 1982). derken, o dönem organize milliyetçi muhafa zakâr çevrelerde hakim iyimserliği de yansıt
maktaydı. Akyol'un bu arzusu gerçekleşmese de, nihai metinden memnundur çünkü, “...bunu başaramadık ama sizi temin ederim ki, bu Anayasa'nın bütününe bu düşüncemiz yansı mıştır. 1932 Anayasası Allah korkusu ile hazır lanmıştır" görüşündedir. Şener Akyol, “82 Anayasası Allah Korkusu İle Hazırlanmıştır" Bo ğaziçi dergisi, Aralık 1985, s. 50.
545
Celâl Bayar T ANI L B O R A
546
C um huriyet rejim inin kurucu kadrosu
deli bir kişilik geliştirdi. "Devleti/memle-
içinde en ağırlıklı sivil figür olan M ah
keti kurtarmak" gibi yüksek sorumluluk-
mut Celâl Bayar, 1930'larda Kemalist in
lu bir angajm anla, yarı gizli şartlarda
kılâp ideolojisinin ekonomist bir yorum
baskı altında yürütülen dar kadrocu ön
cusu ve uygulamacısı; D P Genel Başka
cü siyaseti olarak ittihatçılık, O nun poli
nı ve cum hurbaşkanı olduğu 1946-60
tik üslûbuna damgasını vurmuştur. Yüz
döneminde ise, inkılâbı bir sosyal taba
yaşından sonra verdiği m ülakatlarında
na oturtmaya verdiği öneme uygun ola
"Ben hep İttihatçı kaldım" demiştir; y a
rak, Kemalist yönetim anlayışını parla
kım olan tarihçi Cem al Kutay da onun
m enter d em okratik rejim e uyarlayan
"daim a İttihatçı kaldığım... tasfiyesinin
otoriter m illî iradeci görüşün öncüsüdür.
bir zaruret sayıldığı günlerde dahi, bir
M ahm ut C elâl 1883'te, O sm anlı'nm
çoklarının aksine İttihatçılığını ted veya
Balkanlard aki topraklarından çekilmesi
inkâr yoluna girmediğini" vurgular (Ku
ni travmatik bir kayıp olarak yaşayan bir
tay, 1982: 141). Ancak Şevket Süreyya
a ile d e doğdu. A ilesi, D oksanüç Har-
A ydem ir'i izleyerek bir şerh düşmekte
b i'n d e k i (1875/76} bozgundan sonra
yarar vardır: Bayar'ı, İttihatçılıkla eşan
Plevn e'd en Bursa'ya göç etmişti. Hem
lamlı kullanılageldiği üzere "kom itacı"
medrese hem modern öğretmen okulun
olarak yorumlamak indirgeyici olur, O
da eğitim görmüş olan babası, iki abisi
paramiliter yapılar kadar sivil örgütlen
genç yaşta ölen küçük oğlunun iyi yetiş
m eye ve bürokrasiye de hakkını veren
mesi için özel çaba sarfetti. M ahm ut
bir "profesyonel siya s e tç id ir (Aydemir,
Celâl Fransızca, Arapça, Farsça öğrendi,
1969: 160-4). Kurucu Kemalist kadro
küçük yaşta yerel dairelerde çalışma ve
nun en yetkin profesyonel politikacıla
idare tecrübesi edindi. 17 yaşında Bursa
rından biri... "İttihatçı kalmak", meşru
Ziraat ve Deutsche Orient bankalarında
iyetini devletî kurtarma m isyonundan
çalıştı. Burada tanıdığı Alman M illî İkti
alan, acilci ve ikameci bir otoriter politi
sat O kulu'nun fikirlerinin etkisinde kaldı
ka üslûbunun ifadesidir. Bu çİ 2gi, Bayar
(Şenşekerci, 2000; 27 vd,} Bu çalışm a
kadar açıkça sahip çıkmasalar dahi, Ke
tecrübesi, O nun ekonominin "yen i" top
malist kadronun birçok figürü de geçer-
lumdaki belirleyici gücüne inanmasında
iidir.
ilk merhale olmuştur.
M. Celâl'in ittihat ve Terakki içinde te
Bir dayısı istibdat karşıtı Jöntürk mu
mayüz edişi, Birinci Dünya Savaşı arefe-
halefetinin içindeydi; O da 12 yaşından
sinde İzmir'deki faaliyetiyledir. 1913 ya
itibaren bu gizli muhalefet muhitine da
zında ittihat ve Terakki'nin doğrudan ve
hil oldu, 1907'de "Küm e" adlı Bursa şu
mutlak iktidarını tesis etmesinden sonra,
besinin yönetimine girdiği İttihat ye Te-
İzmir ve havalisinde Partinin siyasî nüfu
rakki'de, bir yit sonra, yerel örgütün li
zunu geliştirmek gibi ağırlıklı bir görev
derliği anlamına gelen "rehber" mevki
üstlendi. Nüfus dengesini Türkler lehine
ine geldi. Atak bir örgütçüydü, kısa süre
(Rumlar aleyhine) döndürmek için stra
de soğukkanlı, gerçekçi-hesapçı ve ira
tejik bir çalışmaya girişti. Bir yandan, ta
ciz ve psikolojik harp yöntemleriyle, ye
güç merkezi olmaya yönelen Çerkeş Et-
rel kabadayı/zeybek/efe geleneğini de
hem hareketiyle yakınlaşm ası üzerine
işe koşarak, Önemli bir Rum kitlesini gö
bastırılmıştır. M . Celâl, yerel eşraf ve çe
çe zorladı. Diğer yandan meslekî eğitim
telerin M illî M ücad ele'ye daha sıkı en
ve tic a rî ö rg ütlen m eyi teşvik ederek,
tegrasyonu bakımından Çerkeş Ethem'le
Müslüman-Türk girişimci zümresi yarat
bağları koparmamaktan yana tutum al
mak için destekler ve yin e gayri Türk
mış, M illî M ü c a d e le kadrosu içindeki
unsurları taciz yöntemleri uygulayarak,
güç mücadelesinde askerlerin ağırlığını
ekonomide Türk cemaatinin güçlendiril
koymasına hizmet eden bu tasfiye süre
mesine çalıştı. Kuvvetli bir orta sınıf ya
cinden memnun olmamıştır, (Bu tasfiye
ratma ideali, O nun için daima milletleş-
sürecinin galip hizbi olarak İsmet İnönü
menin ve modernleşmenin kaldıracı, ay
ve çevresindekiler, M . Celâl'in o sırada
rıca bizatihî bir p o litik ilk e hükmünde
tamamen Ethem'e angaje olduğunu dü
olacaktır.
şünürler. Bkz. Aydemir, 1969: 329) M ,
M , Celâl, D ünya Savaşı'nın bitim in
Celâl'in Yeşil Orduculuğunun makuliyet
den hemen sonra İzmir Müdafaa-İ H u
dayanağı, kendisinin o dönemde "sosya-
kuk C em iyeti'n i kuranlardandı. "C a lip
lizan" bir anlam taşıyan "devlet iktisadı
H o ca" takma adıyla, Ege taşrasında Ku-
na" ilgisidir. Ayrıca, m illî direnişin İktisa
vayı M il!iye 'n in örgütlenmesine girişti.
dî ve sosyal dayanaklarını Önemsemek-
Bunun için zeybek/efe çetelerine yasla
ten gelen bir "halkçılığı" vardır,
nırken, bu çetelerin düzenli askerî güç
M . C elâl, Cum huriyet'in kurutuşun
lerle uyumunu sağlamaya çalıştı. Bu sı
dan sonra da önem li görevler üstlenir.
rada Saruhan (M anisa) mebusu olarak
1924'te Mübadele, imar ve iskân bakan
katıldığı son O sm an lı Mectis-i Mebu-
lığı sırasında Müslüman-Rum mübadele
san'ında bağım sızlıkçı muhalefette yer
sinin örgütlenmesinde ağırlıklı yükü ta
aldı. M eclis üzerindeki baskı artınca giz
şır, O nun yönetim elifindeki konumunu
li yollarla Anadolu'ya geçti. Bir süre kal
ve politik çizgisini belirleyecek olan gö
dığı Bursa'da yerel ulemâyla İlişki kura
rev, aynı yıl, İş Bankası'nın kuruluşuyla
rak, Osm anlı Şeyhülislâmlığı tarafından
vazifelendirilm esidir, iş Bankası, ticarî
ihanetle suçlanan bağımsızlık hareketini
faaliyetleriyle işadamlarına Örnek teşvik
meşru ve caiz gösteren karşı-fetvalar ör
etmek suretiyle ülkede özel sermaye gi
gütlem e taktiğinin öncülerinden oldu
rişimlerini teşvik edecek m illî banka ola
(Şenşekerci, 2000: 76), Bu dönemdeki
rak, bir tür "inkılâp kurumu" gibi tasar
politik etkinliği, M . C elâl'in, İstiklal Har-
lanmıştır Kuruluş sermayesi bizzat Mus
bi'nin toplumsal ittifak tabanını şümullü
tafa Kemal tarafından konan banka, si
b ir şekild e temsil ve ifade yeteneğini
yasî iktidarla yerli ve yabancı sermaye
gösterir. M . Celâl Ankara'ya Türkiye Bü
nin entegrasyonunu sağlayan bir işlev
yük M ille t M eclisi'n e intikalinden kısa
kazanacaktır (Boratav, 1982: 18-20). M.
süre sonra iktisat vekilliğine getirildi.
Celâl ise, İş Bankası'ndaki etkinliğiyle,
1920'de, T B M M hükümetinin Sovyet-
rejim eliti içinde bir odak haline gele
ler Birliği yönetimi ile iyi ilişkileri çerçe
cek, bellibaşlı a İt-lider figürlerinden biri
vesinde göz yumduğu hatta teşvik ettiği
olacaktır. İş Bankası kariyeri, ekonom i
yarı gizli Yeşil Ordu örgütünün kadro
den anlayan bir uzman ve ehil bir yöne
sunda yer aldı; yine Mustafa Kem al'in
tici olarak ünlenm esini sağladığı gibi;
kontrolündeki Resmî Kom ünist Fırkası
Ona "istiklal için güçlü ekonominin lü
ile de temasları vardı. Sadece üç ay fa
zum unu" vurgulayan, özel girişim po
aliyet gösteren Yeşil Ordu, İttihatçı mu
tansiyelini ve yeteneğini geliştirm eye
halefetinin odağına dönüşmüş, özerk bir
dönük aktif ve koordineli bir "m illî kat-
547
►
K
E
M
A
kınma devletçiliğini" savunan görüşleri ile (Ulutan, 1982: 289-403) bir fikrî ve politik itibar kazandırmıştır. Nitekim 1932 Eylülünde yeniden iktisat vekili ya pılmasının ardından, M, Celâl Bey (1934'ten İtibaren Bayar), 1937'de Baş bakanlığa getirilir... Bu, dönem kapatan ve politika değişikliği anlamına gelen bir tayindir. İnönü, Mustafa Kemal'le dış po litikadan başlayan anlaşmazlıkları ve yö netim ("sofra") çevresine yönelik sert eleştirileri nedeniyle yönetimden uzak laştırılmıştır; iktidarın Bayar'a verilmesi nin pozitif sebebi ise, Onun iktisat vekil liğinde ve genel olarak uygulamacı lıkta, yöneticilikte pragmatist yaklaşımıyla gösterdiği başarısıdır. Bayar'm başbakanlığı ve ondan önce 1932'de iktisat vekilliğine getirilmesi, 1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin ardın dan tıkanan devletçi (veya "katı devlet çi") İktisadî politikaların yerine görece liberal bir çizginin İkame edilmesi ola rak yorumlanmıştır. Devletçiler, Bayar ve İş Bankası çevresinde toplaşan bir elit hizbini, sadece liberal bir görüşün tem silcisi değil Özel sektörü kayırarak devlet girişimciliğini baltalamaya çalışan çıkar cı bir zümre olarak tasvir etmişlerdir. (Bu politik eleştiride, Fransızca'da "iş-bankacılığT'nın l"affairisme"\ yan anlamı olan "çıkarcılıksan mülhem, "aferizm" terimi kullanılmıştı.) Ancak Bayar'ı, en azından 1950'lere dek, liberal olarak tanımlamak isabetli olmayacaktır. Onun ekonomipolitik görüşü, esas itibariyle Millî İkti satçılıktır. Devletçilik ve liberalizm, bu stratejinin p ra g m a 'iarı, teknikleridir. Gördüğü himayenin karşılığını veren, ulusal kalkınmayı gözeten "millî tüccar, millî sanayici" yaratmanın peşindedir. Burjuvazinin bağımsız, özerk bir güç ha line gelmemesi için denetimini bütün Kemalistler gibi o da kesinkes gerekli görür (Kuruç, 1987: 73). Bayar'ı devlet çilerden ayırdeden (beri yandan onların Marksizan olanlarıyla da birleştiren) hu sus, onun -uzmanlık anlamında değil,
L
İ
Z
M
doktriner olarak- ekonom ist olmasıdır: Modern dünyada ekonominin sosyal ve politik hayattaki belirleyiciliğine, bunun için de güçlü bir ekonominin oluşturul ması gereğine inanır. Oysa, 1936'daki Şark Raporu'nda Kürt meselesine hal yo lu önerirken ifade ettiği gibi: "...memur larımız ekonominin devlet ve millet ha yatında birinci derecede rolü olduğunu ve milletin İktisadî bünyesi kuvvetlendi ği takdirde diğer işlerin kolaylaşacağını takdir etmemiş görünüyorlar "dır (Bayar, 2000: 4). 1930'larda, liberalizmin benimsenemeyeceğini, özellikle "serseri ve spekülatif sermayeye" mahal verileme yeceğini vurgulayan Bayar, 1948 DP Bursa il kongresinde hâlâ Almanya'daki gibi bir devletçiliğe atıf yapmaktadır (Ba yar, 1999b: 201). Aydemir'in (1969: 169) Onu "sonuna kadar bir Tek Parti adamr ve mutaassıp devletçi" olarak ta nımlaması boşuna değildir. Bayar, millî iktisatçı "karma ekonomi" görüşü ve ona bağlı pragmatizm içinde, 1950'lerde ulusal ve uluslararası kon jonktürün "icap ettirdiği'' İktisadî libera lizme yönelmiştir, Kemalist "karma eko nomi" formülünün bu serbest piyasa ağırlıklı versiyonunun, başka bir deyişle "liberal devletçiliğin" (İnsel, 1988) Ön cülerinden olarak, Türkiye toplumunda sınıf ayrımlarını hem yapay hem de bü yük millî tehdit unsuru sayarak reddet meyi sürdürür. Orta sınıf solidarizmin den kopmaz. Sol-sağ kutuplaşmasının doruğuna ulaştığı 1978 yılında, Türkiye toplumunun sınıfsızlığında ısrarlıdır: "İş çi dedikleri 'işçi sınıfı', zengin dedikleri 'burjuva sınıfı' mı? Nerede bu sınıfların fikriyatı, sanatı, edebiyatı? Acaba kendi gerçek yapılarını yansıtan bir kitap mı yazmışlar, bir tablo mu çizmişler, yoksa bîr heykel mi yontmuşlar? Hadi, vazgeç tim hepsinden, bari kendi çıkarlarını ko rumak için kurulmuş partilere oy verme sini öğrenmişler mi?" (Bayar, 1998: 103) Doğrusu bu sözlerde, Türkiye'de sınıf bilincinin/küîtürünün -Kemalizmin de
5
A
G
K
E
doğrudan doğruya bir âmili olduğu- 'gerikalmışlığıyla' ilgili isabetli bir de teşhis de vardır. 1938 Kasımında Atatürk öldüğünde, Celâl Bayar cumhurbaşkanı adayların dan biri olarak görülmektedir. Ancak, kendisini destekleyen bir zümrenin var lığına rağmen, gerçekçi tavrıyla, ordu nun tercihlerini gözeterek İnönü'nün se çilmesine destek verir (Yalman, 1997: 1093). İnönü'nün cumhurbaşkanlığı al tında ikibuçuk ay yaptığı başbakanlık, daha ziyade, rejimin yekvücut ılımlı bir geçiş yapmasına hizmet etmiştir. Celâl Bayar, "Atatürk Devri"nden, Cumhuriyet'in kurucu elifinin en güçlü sivil kökenli adamı olarak çıkmıştır. "Atatürk Devri''ni bir kuruluş mitolojisi olarak daima sahiplenmiştir. 16 Kasım I938'de "Atatürk, seni sevmek, tebcil etmek, her Türk vatanseverinin milli ödevi ve namus borcudur" demişti. 1946'da Demokrat Parti'nİn kuruluş söylevlerinde, Atatürk'ün kendi kuca ğında öldüğünü ve "sana itimat ederim evlâdım " vasiyetinde bulunduğunu (1999c: 31) birkaç kere anlatmış bulun sa da; taraftarları Bayar'ın sadakat ve sevgiyle bağlı olduğu Atatürk'ün adını "silah olarak kullanmadığını" (Ağaoğlu, 1972: 139) vurgulamışlardır. Atatürk'ün bir yakını, mutemedi ve sadık arkadaşı olarak Bayar figürü, 1960'lardan sonra, Kemalizmin güçlenen sol yorumlarına karşı sağda 'sahih' ve "gerçek" Atatürk çülüğün imgesi olacaktır. Sol Kemalizm açısından ise Bayar, Atatürk'ün kişiliğine ve hatırasına hürmetkâr, fakat ilkelerini içselleştirmemiş, yüzeysel bir Atatürkçü lüğün timsalidir. Sağ ve sol yorumlar, Bayar'ın örneklediği çizgiyi, Kem alist değil Atatürkçü bir tutum olarak adlan dırmakta birleşirler. Bayar'ın Atatürk'e salt kişi olarak bağ lılık duyduğunu söylemek yanlış olacak tır; O, Kemalizmin düşünsel evreninin içindedir. Cumhuriyetçi ihtilâl şuurunu ve inkılâpların "aklın hâkimiyetini temin
M
A
L
İ
Z
M
549
Yatçın Küçük, C elâl B a y a r’ın ve BayarMenderes rejim inin, Kem alizm in m uhalifi değil restoratörü olduğunun anlaşılm asında genellikle güçlük çekild iğ ini vurgular.
edici" modernist özünü her dönemde kıskançlıkla savunmuştur. İnkılâplar ara sında bir ayrım yapar; milliyetçilik ve la ikliği "kökü örgümüze dayalı yumuşak devrimler", toplum yapısına dönük dev rinden "radikal devrimler" olarak tanım lar (Bayar, 1998: 66 vd.). Ancak bu ay rım tasvirîdir; sağ ve mılliyetçi-muhafazakâr cenahta yapılagelen, "toplum ya pımıza yabancı inkılâpları" reddetmeye veya tamire dönük bir eleştiriyle birleş mez. Politik hayatının her döneminde, Cumhuriyet'in ülküsü olarak "bir ileri in san cemiyeti olmaya, ileri medeniyete doğru gidişi, Batı uygarlığı düzeyine erişmeyi" (Bayar, 1999a: 241; 1999b: 117, 1999c: 15, 53, 90; Bayar, 1998} vurgulayacaktır. Bu modernist ve "evrenselci" ereği, özcü-millîci bir iddiayla birleştirir ve zımnen görelileştirirken de Bayar tipik bir Kerftalisttir. Bir yandan "BatCnın topyekün bir yöntem oSduğu-
k
550
e
m
,
nun farkındadır; Tanzimat Batıcılığına karşı "Batı kültürünü tercüme etmeyip kendi diliyle söyleme" gereğini vurgular, "Batı kültürünün bizde daha mahsul ver meye başlamadığından" yakınır (Bayar, 1998: 74, 84}. Öte yandan bu yönteme vâkıf olmakla varılacak hedef, "kendi milletinin hasletlerine dayanarak Batı'yı aşmak"trr. Batı'yla mukayeseli üstünlük etmeni, yine imtiyazsız-sımfsız-kaynaşmışîıktır: Sınıfsal yapıları nedeniyle ideal demokrasiye erişmesi mümkün olmayan Batı ülkelerine kıyasla, sınıfsız toplum yapısı nedeniyle Türkiye'nin ideal de mokrasiyi benimsemeye mecbur oldu ğunu söyler (Bayar, 1998: 54}. 1978'deki risalesinde, sınıfların varlığının, Batı'da parlamenter rejimi dejenere ettiğini anlatırken (Bayar, 1998: 146), Tek Parti dönemindeki hararetli muarızı Recep Peker'in inkılâp Ders/erı'nden farklı bir şey söylüyor değildir. Kemalizmin evrenselci iddialarını gö relileştiren kendine-özgücülük, "memle ket realitesi"nin benzersizliği, başka tec rübelerle mukayesenin (liberalizm, sos yalizm vb.} yersizliği tezleri, Bayar'ın hararetle tekrarladığı tezlerdir. Kendineözgücülük, Onun Atatürk'e de atfettiği pragmatist aksiyonertiğinin temel gerek çesini oluşturur. "Nazariyelere, prensip lere dayanmamak, memleketin ihtiyacı na bakmak" lazımdır (Bayar, 1999b: 216}; "program başka, yapmak başka dır" (Bayar, 1999c: 63). Atatürkçülüğün bir sistem değil bir metodoloji olduğu nu, iddiayla söyler. Kemal İzm i doktrinleşmeye dönük bir eser, "o da yazmış tır": Aktif politikanın kenarında durduğu 1978'de yayımlanan Atatürk G ib i D ü şünm ek - Atatürk'ün M etodolojisi (Ba yar, 1998) başlıklı risale, Kemalizmin o dönemdeki baskın sol yorumlarına bir reddiye karakteri taşır, Bayar, Kemalist geltşmecîliğin, İlerlemedi iğin ve prag matizm in, teknokrat ve bilhassa ekono mik uzmanlık görüşüyle modernleştir mesinde öncü bir figür olmuştur. Bu mo
L
l
Z
f
dernleşme girişiminin sosyal-sınıfsal ek seni, kalkınma-ilerleme misyonunun, patrimoniyal geleneğe yaslanan bürok ratik tabandan, bir burjuva tabana doğru kaydırılmasıdır, Kemalizmin sol yorumları açısından Bayar'ın Atatürkçülüğe bağlılığının sor gulandığı ölçütlerden biri, laikliktir. Bayar'ın, Arapça ezanın ihyasından rahat sızlık duyduğu, Ticanî tarikatı mensup larının Atatürk heykellerine saldırmaları üzerine sert tepki göstererek "Atatürk'ün hatırasına alenen hakaret eden veya şo venlere, heykel, büst ve abidelerini ve ya kabrine zarar verenlere" ceza veril mesini düzenleyen Atatürk'ü Koruma Kanunu'nun (1951) çıkarılmasına Öna yak olduğu, laikliği benimsediği bilin mektedir: yine de, "oy kaygısıyla" la isizmi aşındıran DP politikalarının so rumluluğuna ortak sayılmaktadır. Cemal Kutay'ın "gerçek laik mümin" (Kutay, 1982: 141) olarak tanımladığı Bayar'ın, Kemalist laiklik anlayışının tipik bir temsilcisi olduğuna şüphe yoktur. Türk devlet geleneğinin ve millet bünyesinin laikliğe uygunluğunu vurgular. İstiklal ve kalkınma hareketini dayandırmak is tediği sosyal tabanın bağlılığını gözete rek, "toplum hayatında vazgeçilmez bir müessese" saydığı dine karşı kayıtsız veya reddiyeci olamaz. Dine saygın bir manevî-kül türel alan tahsis edilmesin den yanadır; ancak dinî hareketin dev letin kontrolü dışında özerk bir güç ha line gelmesine, "gerilik hareketlerine” kesinlikle karşı ve müteyakkızdır. Bayar, açıkça ırkçı-etnisist olmayan ama etnik-kültürel kimliğe güçlü sadakat talep eden Kemalist millet kavramını paylaşır. Türkçü akıma yakınlık duyma mıştır; fakat 1978'de hâlâ Türk Tarihi Tezi'nin ilhamı altındadır: "Türk milletinin imparatorluklar devrinde uzaklaşmak zorunda kaldığı eski ve doğal yapısını ihyâ” dan söz eder (Bayar,-1998: 90). Onun Kemalizm!, Cumhuriyet'i, ege menliği, meşruiyeti yorumlayışında mil-
1
S
A
Ğ
K
E
liyetçilik merkezî ilkedir; ancak bu, po pülist bir milliyetçilik değildir. Millî ege menlik ilkesini ve milliyetçiliği, Osman lI'nın son yüzyılına hakim olan "devleti sağlam ve sürekli bir tabana oturtma" arayışının (Bayar, 1998: 38) geçerli ve modern çözümü olarak anlamlandırır. Milleti, devletin tâbi bir bileşeni olarak kabul eden otoriter-seçkinci Kemalist ta savvura çok uzak değildir. 1946-50 dö nemindeki ya da 1960'lardaki militan millî irade/parlamentarizm savunusunda da iptal edilmemiş olan g ü ç lü devlet arayışı, 1957-60 ve 1968-80 gibi politik kutuplaşma ve kriz dönemlerinde açık otoriteryanizme dönüşecektir. Aşağıda da açacağımız bu çizgisiyle Bayar, sağ söylemde, millî iradeciliği devlet ciddi yetiyle bağdaştıran vakur devlet adamı olarak mistifiye edilmiştir. 1946-60 döneminde Celâl Bayar, tek parti rejiminden çok partililiğe geçiş ve yönetici elit dönüşümü sürecindeki li derliğiyle, politik kariyerinin doruğuna ulaşmıştır. 1943'ten itibaren belirginle şen muhalif tutumunun ardından, 1945 Haziranı'nda Menderes, Köprülü, Koraltan'la birlikte CHP yönetimini eleştiren önergeye imza atar. Aynı yılın sonunda bu Dörtlü ve izleyicileri, Demokrat Parti'yi (DP) kurarlar, Bayar, DP'nin genel başkanı olur. DP'nin CHP'yi iktidardan indirdiği 1946-50 evresinde direngen bir muhalif, ama kritik noktalarda (parti içi keskinlerle yolları ayırmak pahasına) uz laşmacı bir realist olarak, başarılı bir stratejdir. DP'nin büyük üstünlüğüyle so nuçlanan 14 Mayıs 1950 seçimlerinden sonra oluşan parlamento tarafından Tür kiye'nin 3. cumhurbaşkanlığına seçilir (Eroğul, 1990: 9-51; Timur, 1991). 1946-50 döneminin Bayar'ı, öncelikle "demokrat Bayar"dtr. Yurttaş ve insan haklarını, işkence, jandarma-polis baskı sı gibi meseleleri, tutarlı ve açık bir söy lemle işlemiştir, iktidarın "silah sesiyle ürkütmek, istiklal Mahkemeleriyle kor kutmak sevdası"ndan (1949 Ödemiş
M
A
L
İ
Z
M
nutku - Bayar, 1999b: 261) "'memleket te sükûn bozuluyor, onu koruyacak be nim' diye üzerine fuzulî vazife alan in sanların mevcudiyetinden" (1950 Ka sımpaşa nutku - Bayar, 1999b: 411) bah sedişindeki gibi, Türkiye'de iktidar zih niyetinin kalıcı karakter özelliklerini de şifre edici çarpıcı ifadeleri çoktur. Önemli bir husus, demokratikleşmeyi, esasen "inkılâbı, Atatürk'ün eserini ta mamlamak", "büyük halaskarın açtığı yolda yürümek'Te meşrulaştırmasıdır: "Ferdî hak ve hürriyetlerin, kurtuluş ve millî hakimiyet mücadelemizin tamam lanması için" gerekli olduğunu söyler (1948, Akşehir - Bayar, 1999b: 274), "millî irade tam tecelli ettiğinde bu mîl let efendi olacaktır" der (1948, Uzun köprü - Bayar, 1999b: 337), Bu söylem, -yukarıda değindiğimiz- Bayar'm kendi sini Atatürk'ün "en yakım" olarak tak dim edişiyle birlikte, 1946-50 dönemin de DP'nin CHP'ye//ndnücü/ûge karşı Atatürkçülüğü hararetle sahiplenmesi vakıasının bir nişanesidir, Bayar, 194650 hareketini, İnönü döneminde dondu rulan inkılâp hareketini yeniden canlan dırma hamlesi olarak anlamlandırmış, küçük burjuva-aydın zümrelerde de bu doğrultuda bir heyecan yaratabi İmiştir. 14 Mayıs 1950 seçimleriyle gerçekle şen "ihtilâl", yönetimin sivilleşmesi ve seçilmişlere geçmesi, DP'den köklenen Türk Sağının kuruluş mitolojisi olmuştur. İnkılâbın tamamlanması olarak gördüğü bu tarihsel adtmı, Bayar, İmparator luksan Cumhuriyet'e geçiş ve moderleşme sürecinde aşama olarak gördüğü, bü rokrasinin tedricen ve içerilerek tasfiyesi sürecinde bir yere oturtur (Bayar, 1998: 44-52). 27 Mayıs'ın bu süreci sakatladığt kanısındadır; 12 Eylül 1980 askerî müda halesini ve Millî Güvenlik Konseyi reji mini de yakın çevresine "Atatürkçü değil İnönücü, militarist” olarak tanımlayacak tır (Avcı, 1999:332). 1946-50 döneminde 'tarihsel' diyebi leceğimiz çıkışlar ve ifadeler içeren öz-
K
552
E
M
A
gürlükçü liberal söylemi ve seçilmiş si yasî otoritenin mutlak egemenliğini mi litanca savunması, Türk merkez-sağ çiz gisinde Bayar'ın sahih bir demokrat ola rak idolleştirilmesini getirmiştir, 27 Ma yıs müdahalesine direnme girişiminde bulunması, istifa etmesi telkinlerini te reddütsüz geri çevirmesi, istiskal edici Yassıada yargılamaları sırasında çoğu DP'linİn teslimiyetçi tavrına karşılık mahkemenin meşruiyetini sorgulayarak siyasî savunma yapması, 1974'te siyasî haklarını kazandıktan sonra eski cum hurbaşkanı sıfatıyla sunulan tabiî sena törlük statüsünü seçimle gelinmeyen bir makam olduğu gerekçesiyle reddetmesi gibi 'militan' çıkışları, ismi etrafında bir "demokrasi mücahidi/kahramanı" hâlesi yaratılmasını getirmiştir. Ancak Bayar'ın demokrasi anlayışı, tıpkı sözkonusu merkez-sağ gelenekte olduğu gibi, Ke malist otoriter-demokrasi tasavvurunun genel esaslarını yeniden üreten bir anla yıştır: Demokrasiyi yönetsel verimlilik yöntemi olarak düşünür, çoğulculuğa kuşkuyla bakar, katı bir temsiliyet hiye rarşisi içinde tasarladığı demokratik pro sedürde cisimleşen otoriteye mutlak ita at ister. Bayar'ın m illî iradeciliği, otori ter bir çoğunlukçuluktur: "Çokluğun bü tünü temsil ettiği tartışılamaz" (Bayar, 1991: 38). Güçlerin birliğini sağladığı, çoğunluğa dayanarak iktidar yetkisini kullanan erki kısıtlamadığı, böylelikle Türk toplumunun "onbinlerce yıllık devlet baba anlayışı"na, "kuvvetli dev let” ilkesine uygun bir demokrasi yoru mu getirdiği için (Bayar, 1998: 143-4), 1924 Anayasası Ömrünün sonuna dek onun referansı olmuştur, "Uzlaşma", Ona göre, "herkesin anayasa ile uzlaş ması, anayasa çizgisi içinde yaşamak, anayasanın getirdiği tefekkür içinde ça-Iışmak zorunda olması" demektir (Ba yar, 1991: 82). Sınıfsız ve demokratik bîr ülke olarak Türkiye'de "iktidar bir azınlık sınıfının elinde değil, milletinin tabanının hücrelerine kadar uzanan tam
L
İ
Z
M
bir çoğunluğun elinde olduğuna göre, hiçbir zümreye veya topluluğa güvence vermek zorunda değildir” (Bayar, 1998: 123). 1961 Anayasası'nm getirdiği "la ubali özgürlüklere" şiddetle karşı çık mıştır. Ona göre "devletin ilk varoluş sebebi asayiştir" (Bayar, 1998: 109); devlet otoritesini zaafa uğratmamayı te mel öncelik sayar. Tek Parti devrinin yönetim zihniyetini "popülarize eden" bu otoriter-demokrat çizgisiyle Bayar, DP'nin demokrasiyi se çimle oluşmuş parlamenter hükümetin mutlak iktidarı olarak indirgeyen çizgisi nin en radikal savunucusu olmuştur. DP iktidarının gerilediği 1957 gene) seçim leri sonrası dönemde muhalefete ve CHP'ye karşı tavizsizlikten yana olmuş, yumuşama eğilimlerinin önüne geçmeye çalışmış (Yalman, 1997; 1674-5), 1960'da kentlerdeki muhalif gösteriler karşısında sert tedbirler alınması, göste ricilere ateş açılması için hükümete bas kı yapmıştır. Onun 27 Mayıs öncesinde ki tepkisinin sertliği, Cumhuriyet yöneti minin Menemen ya da Dersim olayları karşısındaki reflekslerini andırır: "Tenkit zamanı çoktan geçti. Şimdi tahrikçileri tenkil zamanıdır" (Aydemir, 1969: 390, 395-6). Anti-komünizm, 19S0'!erden başlaya rak, Bayar'ın söyleminde kilit bir yer tut muştur. Komünizm onun söyleminde mutlak kötülük/fesattır. 1986'da yayım lanan Bir D arbenin Anatomîsf'nde (Ba yar, 1991), 27 Mayıs'ı dahi komünist tahrike bağlar. Vaadettiği hürriyetlerden yararlanmayı umarak ("nedense komünistfer hürriyete pek meraklıdırlar" a.g.y.: 74} destekledikleri DP iktidarın dan hayal kırıklığına uğrayan komünist lerin, kendilerini yıpratmaya giriştiği ka nısındadır, CHP'nin Marksist uzmanla rın, komünist "Bizim Radyo"nun güdü münde olduğunu vaz'eder (a.g.y.: 60 vd.). Bütün muhalif ve "muzır" cereyan ları komünist fesadına bağlayarak gayrımeşru/kriminal ilan eden sağ demagoji_____________
ı
\
- - *
Z
nin taşıyıcılarından olmuş; 1970'lerde bir beyanatında sarfettiği "bu kış komü nizm gelebilir" sözleri, paranoid antikomünizmin karikatürü olarak yıllarca anılmıştır. Bayar'm, komünizmin mah zuruna veya geçersizliğine ilişkin savla rı, esasen Kemalist "sınıfsız toplum" tezi üzerine bina edilmiştir; 1950'lerin So ğuk Savaşçılığının "Hür Dünya" retoriği bunun süsüdür. Bayar, Soğuk Savaş antikonıünizminin tipik bir mümessili ola rak, komünizm tehlikesini somut politikideolojik içeriğinden ziyade Sovyet ("Rus") işgal tehdidi olarak kodlar. Tür kiye için anti-komünizm, toplumsal bünyesinden ve Atatürk'ün bu yöndeki talimatlarından öte, bir "emniyet dava sı" olması itibariyle da zarurîdir. Ona göre. Bayat'ın şiddetli anti-komünizminin arkasında, "istiklal ve kalkınma" da vasını ve Cumhuriyet'in kollanması öde vini devletin vesayetine bağımlı olmak tan çıkartarak uhdesine vermeyi hedef lediği burjuvazi ve orta sınıfın zayıflı ğından, kırılganlığından duyduğu endişe aranmalıdır. Rejimin sosyal-sınıfsal veya s iv il kökleşmesi sürecindeki gerilik ne deniyle, toplum içindeki çelişkilerin sol/sosyalist hareketlere elverişli bir ze min oluşturmasından veya bürokratik-siyasal elit içinde sol bir hizbin bu çeliş kilerin doğurduğu hoşnutsuzlukları "is tismar" etmesi ihtimalinden tedirgindir. Böylelikle anti-komünizm, Onun Kema list vesayetçiliğini yeniden üreten aslî etken olmuştur. Batı ittifakına, "hür dün yanın" uluslararası desteğine verdiği bü yük önem de, bu zaafı giderme isteğin den ileri gelir. Türkiye'nin "emniyet davasını" çöz mek üzere ittifak içerisine girdiği Batı Blokunun lideri olarak ABD'ye angaj man, Bayar'ın dilinde, Türk merkez-sağının yapısal bir vasfı olarak "Amerikan cılıkla" etiketlenmesine yol açan bir hayranlık retoriğine dönüşmüştür, (1954'te "Türk milletinin selâm, muhab bet ve hayranlığını... bu dost millete gö
türmek" j1999d: 89] üzere çıktığı uzun ABD gezisi, bu hayranlık retoriğinin çar pıcı örnekleriyle doludur. Büyük çaplı malî yardım alma umuduyla çıkılan ge zi, bu hedefine ulaşamamıştır.) Bayar, "dünyanın kuvvet kaynağı" (Bayar, 1999d: 93), "hürriyete âşık, insaniyete hâdim, mazlumun hâmisi, zalim ve gad darın düşmanı" (1999d: 120) olan Birle şik Amerika'nın "diğerkâm önderliği” ni (1999d: 123) yüceltmiştir. Türklerle Amerikalılar arasında çıkar birliğinden öte manevî bir birlik bağı tanımlamış, "istiklâl ve hürriyetine âşık iki millet"ten, "aynı ideal uğrunda mukadderat birliği yapmış olan memleketi er" den söz etmiş tir, ABD'nin Türkiye'ye sağladığı desteği bir yandan bu manevî bağla açıklarken (ABD'yi "Türkiye'nin ... âli menfaatlerini kalben gözeten bir devlet" olarak tanım lar [(1999d: 91]); bu himayeyi açıkça "(komünizme karşı] sımsıkı duran... ma nevî ileri karakolu bir cephe hattı kalesi ne inkılâp ettirmek...” (1999d: 99) mak sadıyla tanımlayarak, Türkiye'ye bir glo bal anti-komünist misyon içindeki strate jik konumu karşılığında uluslararası des tek arayan millî güvenlik ideolojisinin yolunu açanlardan olmuştur. Bayar'ın 1950'lerdeki politik söyleminin yapısal bir unsuru olarak "Amerikan hayranlığT'nm bir başka veçhesi, kuşkusuz kalkınma-gelişme ("ileri medeniyet dünya sının gözlerimizi kamaştıran ileri eserle rine..." erişme) ideallerini tamamen ABD örneğine odaklamasıdır. Türki ye'nin durumunu ABD'nin kalkınma devrine benzettiği 1954 Bursa konuşma sındaki "Türkiye, azamî otuz sene son ra... otuz milyonla 50 milyon nüfus ara sında bir Amerika olacaktır" sözleri (Ba yar, 1999c: 103-4), onyıllarca zikredi len, simgesel bir popüler siyasal deyim olacaktır. 27 Mayıs askerî müdahalesiyle cum hurbaşkanlığından düşürüldüğünde 77 yaşında olan Celâl Bayar, ömrünün geri kalan 25 yılında da politik etkinliğin dı-
M
553
M
554
A
şına düşmemiştir. Î961'de ölüm cezası na çarptırılmış, cezası Millî Birlik Komi tesi tarafından müebbete çevrilmiş, yak laşık üç yıl Kayseri hapishanesinde yat tıktan sonra sağlık nedeniyle tahliye edilmişt'-. Hapishanede iken, "eski DP'lile. t rehabilitasyonu" meselesi ile, DP'nin ardılı Adalet Partisi'nin (AP) si yasal inisiyatifini bir ölçüde rehin alan Bayar, 1964'ten sonra da bir siyasal odak olmayı sürdürmüştür, 27 Mayıs ha reketine karşı revanşist talepleriyle, AP içinde Parti yönetimini "ılımlı", "ürkek" bulanlara hitap eden bir çekim merkezi oluşturmuş; 1970'de AP'nin milliyetçimuhafazakâr kanadından kopanların kurduğu Demokratik Parti'ye açık des tek vermiştir. Bu sağ-içi bölünmenin arefesinde, CHP lideri İnönü'nün Bayar’m siyasî haklarına kavuşmasına des tek verişi (ki "kuyudan adam çıkarma" olarak nitelenmiştir) geniş yankı yarat mış; sağda/AP yönetimince Cumhuriyet elifinin iktidarını korumaya dönük daya nışması olarak, solda ise 27 Mayıs'ın "devrimci" atılımına karşı statükoculu ğun direnişi olarak kınanmıştır. Bayar, 1973 seçim kampanyasında DP için ak tif biçimde çalışırken, genel başkan Fer-
L
Z
ruh Bozbeyli'yle liderlik çekişmesine girmiştir (Bilgiç, 1998:230 vd.) 1970'lerin ortalarından itibaren, aktif politika nın dışında durmakla birlikte, Türk Sağı nın "âkil adamı” olarak bir müşavere makamı, kimi zaman da icazet mercii olarak kabul edilmiş; 12 Eylül 1980 as kerî müdahalesinden sonra kurulan yeni sağ partilerin girişimcileri için, 100 yaşı nı geçkin Bayar'ı ziyaret etmek bir ritüele dönüşmüştür. 1986'da öldüğünde, "dünyanın en yaşlı politikacısı" sıfatıyla anılmaktaydı. Celâl Bayar'ın hırslı ve militan politi kacı kimliğine karşın, uzak görüşlü bir politik lider olamadığını (Aydemir, 1969: 428), bir liderliğin veya siyasî projenin güdümünde hareket eden (Şenşekerci, 2000: 271) bir "yardımcı karakter" oldu ğunu ileri sürenler olmuştur. Böyle düşü nülse bile, siyasal ideolojiler açısından, Kemalizmin sağ yorumunun ve Türki ye'de sağ politik söylemin kurucu figür lerinden biri olarak temsilî kimliğini tes lim etmek gerekecektir. Bayar'ın sağ Kemalizmi, Kemalizmin iddialı yorumla rından biridir; sosyal ve politik etkinliği ne bakıldığında, bu yorumun galip yorum olduğu görülecektir.
M
2 7 Mayıs, Kemalizmin
Restorasyonu mu? NURŞEN
“Politikadaki hürriyet, bir yığın hürriyet sizliğin analt/arı ya da ardına kadar açık kapısıdır Ben bu kadar zıddı ile beraber gelen, zıtlarııı aliında kaybolan nesne görmedim. Kısa ömrümde gittiğini kıç kimse söylemediği kaide fhürriyetiııj memleketimize yedi sekiz defa geldiğini işittim. Ve o geldi diye davul-zuma so kaklara fırladık. Bu hürriyeti stmstkı ya kalayamadığımı za göre, demek kİ, kim senin ona ihtiyacı yok."
Ahmet Hamdi Tanpmar
K
uramsal açıdan, Batılılaşma süreci ne giren azgelişmiş ülkelerde as kerler, geleneksel kurumlara karşı toplumu modernleştirmede öncülük et mektedirler. Bunun nedeni, ordunun di ğer kurumlardan önce Batılı eğitim olana ğından yararlanma fırsatı bulması ve bu yönde adeta misyonerlik üstlenmesidir. Ordunun organize bir güç olm ası da önemli bir etkendir. Bu bağlamda Türki ye de diğer azgelişmiş ülkelerle bir koşut luk göstermekle birlikte, kendine özgü bazı nesnel farklılaşmalardan dolayı, as kerlerin bu öncülük rolü, pratikte birta kım özel sonuçlar doğurmaktadır. OsmanlI’da, hatta ona öngelen devlet lerde devlet aygıtının merkezi yapısı, sivil sevk ve idare işlevlerinde bile geniş çaplı bir askerî bürokrasiyi zorunlu, ordunun
MAZ1CI
siyaset içindeki yerini de başat kılmıştır. Nitekim Osmanlı Devleti’nde yönetici seçkin kadro arasına girebilen yetenekli sivil kökenli memurlar da “paşa” unva nıyla anılmışlardır. Bu ağırlık, Jöntürk, it tihatçı ve Kuvayı Milliye hareketlerinde de varlığım sürdürmüştür. Egemenliğin kaynağım niteliksel olarak ve sıçramak bir biçimde değiştiren 19191922 hareketi, temel amaç olarak demok ratik sivil bir rejim kurmaya yönelir, 1920 lerde hem ekonomide hem siyasette liberal bir politika izlemeye çalışırken, asker-sivil bürokrat-aydın üçlüsünün karar alma mekanizmalarındaki başat rolü bir kez daha sağlamlaştırılmıştır. Öyle ki, TBMM’deki muhalif II. Grubun lideri Ra uf Bey eşraf kökenli bir asker; 1924'te çok partili siyasal yaşama geçmek için kuru lan, Cumhuriyet döneminin ilk muhalif partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırka sının Genel Başkam Kazım Karabekir as ker, Genel Sekreteri Ali Fuat Cebesoy as ker ve diplomat, İkinci başkanı Adnan Adıvar aydındır, ikinci kez 1930’da çok partili yaşama geçmek için kurulan Ser best Cumhuriyet Fırkası’nın başına da yi ne asker kökenli diplomat Ali Fethi Okyar getirilmiş, partinin ideologluğunu ha vastan Ahmet Ağaoglu üstlenmiştir, 1920-30’lar Türkiyesi’nde bu geleneğin sürdürülmesi, “okumuş adam" smırlılı-
K
556
E
M
A
ğından dolayı bir zorunluluk olabilirdi. Kari Marx’ın 19, yüzyılın son çeyreğinde yaptığı, bir toplumda henüz sınıf bilinci oluşmamışsa bürokratların toplumu ade ta bir sınıf gibi yönlendirebileceği sapta ması, 20, yüzyılın ilk yarısındaki Türk toplumuna birebir uygun düşer. Cumhu riyetin ilk yıllarında liberal politika dene mesinde başarısız olan bu seçkin bürok rat kadro, ardından ekonomik kaygılara dayanarak d evletçiliğe yönelm iş, dış borçsuz bir planlı kalkınma modelini uy gulamaya dönüştürüp sonuç almayı başa rabilmiştir. “Parti devleti" politikasının uygulandı ğı 1930-1945 yılları arası kapalı dönemde siyasal ve toplumsal erki elinde tutan asker-sivil-aydın üçlüsünün totaliter ege m enliğinin karşısında, ilk kez İkinci Dünya Savaşı’nın bitimiyle birlikte, bir yandan “harp vurguncuları" ve “türedi zenginlerin”, diğer yandan yoksul kitlele rin sınıfsal hoşnutsuzluğu kendini göster miştir. Bu toplumsal baskının da etkisiy le, çok partili siyasal yaşam dördüncü kez denenmeye girişilmiştir. Bu süreçte asker/sivil-bürokrat-aydm üçlüsünün karşı sına siyasal güç merkezlerini belirleyecek yeni bir ortak olarak DP çıkmıştır. Bu yeni döneme girerken bir yandan ür keklik bir yandan da rüştünü kanıtlama çabası içinde, kendi bünyesinde fırtınalar kopan Dp gerek Terakkiperver Cumhuri yet Fırkası’mn ataklığından gerekse Ser best Cumhuriyet Fırkası’nın muvazaalı görünümünden farklı olarak iktidara ve geleneksel iktidar odaklarına oldukça temkinli yaklaşmıştır. Daha muhalefet yıl larında İnönü’nün Milli Şef egemenliğine karşı ordu içinde kurulan gizli örgütten birkaç subayla ilişki kuran Bayar-Menderes grubu, bu girişimlerden tedirgin ol muş; iktidara geldikten sonra da kendile rine karşı böyle bir girişim olasılığından kaygı duymuştur. DP bazı emekli subayla rı saflarına alarak askerlere güven verme ye çalışmıştır. 1946 cumhurbaşkanlığı se
L
İ
Z
M
çiminde Fevzi Çakmak’ı aday göstermiş, 1950’lerde partinin yönetici kadroları ara sında Ali Fuat Cebesoy, Fahri Belen, Seyfi Kurtbek, Tahsin Yazıcı, Tekin Anburun gibi eski askerler yer almıştır, Menderes’in muvazzaf subaylara büyük çaplı gereksinim olmadığını, ordunun Amerika’daki gibi yedek subaylarla yonetilebileceğini açıklaması, DP iktidarının ordu karşısında aldığı ilk tavır olarak be lirlenir. ikinci bir tavır ise DP’nin partide asker kökenlilere çok az yer vermesidir. Nitekim, 1950-1960 arasında parlamen toda mesleksel dağılımına bakıldığında, en düşük oranda temsil edilen meslek grubunun askerler olduğu görülür. VII. Dönem TBMM’ye değin askerler en etkin biçimde temsil edilen grupken, 1950’de DP’nin siyasal iktidara gelmesiyle asker kökenlilerin oranı ilk kez %3’e düşecek tir. Ayrıca, CHP döneminde millî savun ma bakanlığı yapan 11 kişinin hepsi as ker kökenliyken, DP iktidarında aynı ba kanlığı yapan altı kişiden beşi sivildir (Mazıcı, 1989'. 130). X. Dönem’de hükü mette asker kökenli hiç kimsenin yer al maması da kayda değerdir. Asker köken lilerin siyasal temsilinin gerilemesi, ordu nun DP hükümetinden soğumasinın tek nedeni değildir. Aydemire’e göre, Mende res’in 20 Mayıs 1950’de okuduğu hükü met programında Atatürk’ün adının bir kez bile geçmemesi, 14 Mayıs 1950 seçim sonuçlarının ülkede yapılan devrimlerin en büyüğü olduğunu ilan etmesi, 15 yıl müfettişliğini sürdürdüğü Halkevleri için “faşist gençlik teşekkülleri" yakıştırması nı yapması (Aydemir, 1973: 192-196) vb. “dikkatsizlikler”, genç subay kadroları arasında yankı uyandırmıştır. 1950 yılın da genelkurmay başkanı dahil 15 general ve 150 albayın M enderes tarafından emekliye sevk edilmesi (Erogul, 1970: 69), yine Menderes’in 1950 öncesi TSK için “Battal Gazi Ordusu" yakıştırması (Aydemir, 1973: 2 8 7 ), cumhurbaşkanı Bayar’ın Erzurum’u ziyaretinde çeşitli
2 7
M A Y I S ,
K E M A L İ Z M İ N
27 Mayts Î960'ta Türkeş’in tok sesinden okunan darbe b ild irisi kem Ketm lizm in kem de dem okrasinin yeni b ir müâdtm im liyordu. Bu tarihten itibaren Silahh Kuvvetler, Kem alist ilkelerin koruyucusu stfattyla Anayasal b ir nitelik kazanıyor ve dem okrasinin Türkiye macerasında, rotayı belirleyen en önem li etmenlerden b iri oluyordu.
yerlerde inceleme yapmasına karşın bir tek asker! birliği ziyaret etmemesi, ordu nun savsaklanması, dahası horlanması olarak algılanmıştır. Ancak bu sayılanlar, orduda bir kıpır danmaya yol açmışsa da, “münferit”, “de magojik" ya da “duygusal” olarak değer lendirilerek “aşılması” mümkün olabile c e k gerginliklerdir; ordu-siyasal iktidar ilişkilerini kopacak noktaya getirecek dü zeyde değildir. Nitekim 16 Ocak 1958’de darbe hazırlığı içinde oldukları ihbarı üzerine dokuz subayın tutuklanması da, büyük yankılar yaratmadan geçiştirilebilmiştir. Özbudun’a göre, siyasal iktidar-ordu ilişkilerini asıl çıkmaza sokan, Mende res iktidarının ekonomik politikasıdır. Savcı’ya göre ise, bu ilişkilerin sertleşme sinin temel nedeni, ordunun bir otonomi isteğinde olması, siyasal iktidarın ise millî savunma bakanı kanalıyla asker! yöneti
R E S T O R A S Y O N U
M U
min de denetçisi ve egemeni olarak dav ranma eğilimidir. DP, bazı küçük ödün ve doyum yolları sağlamış, maaş ve tazmi natları artırmış, terfi sürelerini kısaltmış sa da ordudaki otonomi arayışını azalta mamıştır, Şayian, askerlerin böylelikle toplumsal statüsünün gerilemesini, siya sal iktidar-ordu ilişkilerini gerginleştiren önemli bir neden olarak gösteriyor (Mazıcı, 1989: 132-133). Orduyla DP iktidarı arasındaki köprü leri atan etkenlerden biri olarak “ordu nun otonomi kaybı” etkenini nasıl değer lendirmek gerekir? DP iktidarına değin Türkiye’de siyasayı belirlemede askerlerin sürekli önplanda bulunması, özellikle si vil politikacı-aydın zümresinde, ordunun her zaman ve zeminde öncü rol oynaması gerektiği gibi bir kabulü yerleştirmiştir. Oysa demokratik rejimlerde -Batılı örnek lerde- ordunun otonomisi söz konusu de ğildir. Bu konuda DP’nin ordu politikası nın stratejik yönden sağlıklı, ancak taktik yönden hatalı olduğu söylenebilir. Askerî yönetimin seçimle gelen otoriteye bağlılı ğı konusunda DP iktidarı öylesine ilkeli ve sivil zihniyetlidir ki, bu dönemde Miili istihbarat Teşkilatı’na sivillerin, Örneğin bilim adamlarının atanması, yaklaşık 30 yıl sonra hâlâ bu kurumun sivil yönetici lerinden birisi tarafından yadırganacak, Menderes ve DP bu nedenle eleştirilecek tir.1 DP’nin ordu politikasındaki taktik hatayı, -ki 27 Mayısçılar ve Cemal Gürsel bunu “DP’nin pervasızlığı” olarak nite lendirmişlerdir- anlamak için, sivil zihniyeıli olmanın demokrat olmak anlamına gelmediğini göz önüne almak gerekir. De mokratik bir iktidar, hükümet etme süre cinde birtakım yetki ve sorumluluklarla donatılmıştır. Dp bu iktidar ve meşruiyet donanımının yetkilerini kullanırken, so rumluluklarını büyük çapta savsaklamış tır. Bu savsaklama DP’nin yalnız ordu po litikasında değil, öbür sivil kurum ve or ganlarla (anayasaya bağlılık, muhalefete hoşgörü, parlamentoda oydaşma arayışı.
557
K
E
M
A
Hıfzı Oğuz Bekata NURAY
KARACA
L
İ
Z
M
kurumlaşma ve hukuk devleti fikriyle telif etmeye de çalışmıştır. 1935 yılında Ankara Hukuk Fakülte sinden mezun olan Bekata, CHP mil letvekili (1943-1960) ve Senatör olarak (1961-1965) görev yapmıştır. İmtiyaz sahibi ve neşriyat müdürü olduğu aylık fikir mecmuası Çığımda yazdığı yazılar,
1911'de Ankara'da doğan Hıfzı Oğuz Bekata, Cumhuriyet'in kurucu kuşağını 558
izleyen kuşağın Cumhuriyetçiliği ve
ülke sorunlarım çözmek için siyasete giren coşkulu bir aydın portresi çizer. Bekata, "en çok enerji, iç büyüklüğü ve çalışmak isteyen ağır bir devir" olan inşa döneminin, inkılâbın "kafa devri"
Kemaîİzmİ benimsemesi için çaba sarf
olduğunu söylemiştir (Bekata, 1933:4). Ona göre "kafa devri” , Kemalizmi ge
eden, böyle bîr misyonun taşıyıcılığını
lecek kuşaklara aktarmakta temel refe
yapan aydın bir politikacıdır. Kemalist
ranstır.
inkılâbın bütün dünyada bir kurtuluş
Bekata'nın toplum görüşü, Kemalizmin kuruluş dönemindeki düşünüşü yansıtır, "Fertlerin faniliği, camiaların
örneği olacağına inanmıştır. Kendi nes linin, "çöken hayat ile doğan hayatın ortasında bulunduğunu" tespit eder; "baştan başa yeni bir millet zihniyetiy
ebediliğine", bütün cemiyet ideallerine ancak millet realitesinden varılacağına,
le ileri bir vatan yaratmak" zorunlulu
"en şayanı hürmet ve sağlam insan top
ğuna inanır. Bekata, İnkılâbı kurumlaş
luluğunun da millet olduğuna" inanır. "Harp, en sağlam insan cemiyetinin
tırmakla ilgili kaygılarını, demokratik
basına saygı vb.) ilişkilerinde de kendini gösterir. Öte yandan bu gidişat, ittihatçı lardan kalma bir geleneğin devamı, teyidi niteliğindedir. Ordunun otonomi kaybıyla ilgili hu zursuzluklar, genel olarak bürokrat ve ay dın seçkinlerin etkinlik ve güç kaybıyla ilgili bir rahatsızlıkla birlikte düşünülebi lir. 1920’! er den 1950’ier Türkiyesi’ne ge lindiğinde kentli ve eğitimli insan sayı sında göreceli bir artış olmuş, açık bir ka muoyu oluşmaya başlamış, iktidarın se çim yoluyla belirlenmesi ilkesi yerleşme ye başlarken, yönetimde seçkinci-öncü değil gelenekçi, asker değil sivil ağırlıklı, bürokrat değil serbest m eslek sahibi, kentli değil taşralı bir seçkin profili var dır. Cumhuriyet seçkinleri, yönetim me kanizmasının dışında kalması gerekliği
varsayıkn “ayakların’', “baş" olduğunu düşünmekledirler. Bu evrede asker/sivilbürokrat-aydın üçlüsü Osmanlı’mn son dönemindeki “devleti/memleketi kurtar ma” tezlerini “demokrasiyi kurtarma” tezlerine dönüştürmeye yönelir. Bu tezle ri ilk oluşturan, asker ve sivil bürokrat katmanlarında hâlâ güçlü bir yandaş ta bam bulunan, basının da desteğini alan CHP’dir. “Devleti kurtarma" misyonunu “de mokrasiyi kurtarma" misyonuna dönüş türmeye dönük ideolojinin ilk belgesi, 9 Eylül 1957’de toplanan X1U. CHP Kurul tayında toplu olarak ve gözyaşları içinde okunarak kabul edilen Hürriyet Andı’dır. Kasım Gülek’in “Millî Mücadele" yakış tırm asıyla andığı bu m etin, DP’nin 7 Ocak 1947 tarihli 1. Kurultayındaki Hur-
2 7
M A Y I S ,
K E M A L İ Z M İ N
R E S T O R A S Y O N U
M U ?
miİlet nizamı ve en doğru cemiyet ba ğının milliyet olduğunu bir daha gös termiştir" (Bekata, 1943:2), Bekata, Türk İnkılabı'nın orijinal bir inkılâp, Kemalizmin esaslı bir sistem olduğu doğrultusundaki öğretinin de İnançlı bir taşıyıcısıdır. Türk devriminin evren sel olmakla birlikte "her şeyden önce Türkiye için" olduğunu vurgular (Beka ta, 1941 ;3).Ona göre de esas problem, Kemalizmin "kütleye" ve aydınlara kavratıl masıdır; bu noktayı, gençlik ya zılarından itibaren vurgulamıştır (Beka
559
ta, 1933:4), Aydınların bir çoğunun "halka yabancı, milli davalardan ha bersiz" olduğunu, dolayısıyla Kema lizm davasının izahı veya müdafaası için ortaya atılan bir çok fikirlerin İnkı lâp esasını baltaladığını düşünür, "Yer yüzünün en büyük faciası, asil bir mil letin kendi Özünün ne olduğunu hakkı İle anlayıp, kavrayamamasıdır" (Beka ta, 1936:2). Bu açığı kapatmak için "ta rih şuurunu" vurgulamıştır (Bekata, 1934:18), İlim, fikir ve san'at hayatının
riyet Misakı’m çağrıştırır. Burada CHP’Iiler, Türk ulusunu layık olduğu ileri de mokratik rejime ve yurttaşlar arasında eşit uygulamayı ilke edinen hukuk devle tine kavuşturmaya “yemin” etmişlerdir. Bunu, insan haklarına dayalı hukuk dev letine vurgu yapılan 27 Ekim 1957 seçim leri propagandasında şu hedeflerin ortaya atılması izlemiştir: Mahkeme bağımsızlığı ve yargıç güvencesi; söz, basın, toplantı özgürlüğü; radyo ve üniversite özerkliği; cumhurbaşkanının tarafsızlığı; Yüksek Hakimler Kurulu’nun ve yasaları denetle yecek Anayasa Mahkemesi kurulması; yolsuzlukların önlenmesi ve ispat hakkı; işçiye grev, toplu sözleşme, memura mes leksel örgüt ve sendika kurma hakları; çift kamaralı meclis sistemi; partilerin iç bü nyelerinde dem okratik esaslardan
"Atatürk nastl b ir m illî kurtuluş id ealin e ve m illete dayanarak Vahidettin 'e başkaldırdı ise, M illî B irlik Kom itesi nin yap tığ ı da ayn ıd ır."
(Hıfzı Oğuz Bekata, 1960) henüz millî karakterini bulamaması, bütün cemiyet faaliyetlerinin bir "inti kal devrinin" özelliklerini taşıması, sı-
uzaklaşmalanmn önlenmesi; ekonominin plan ve programa göre düzenlenmesi; köylünün borçlarının hafifletilmesi; hay van vergisinin kaldırılması; sosyal sigorta uygulamalarının genişletilmesi; yıllık üc retli izin hakkı; İktisadî devlet teşekkülle rinde işçinin söz sahibi olmasının sağlan ması (Bila, 1999: 1 7 1 -1 7 2 ). 12 Ocak 1959’da yine duygusal bir atmosferde “dağ başını duman almış” marşı söylene rek toplanan XIV Kurultay’da yayımlanan “İlk Hedefler Beyannamesi’nde, bu hedef ler -ekonomik konular dışında- sistema tikleş tirilmiştir. Bu bildiriyi ülke geneline yaymak için 11 komisyon oluşturulur ken, “baskı altındaki gençleri partiye çek mek için CHP il ve ilçe başkanlarının yaş ortalaması düşürülmüştür (Bila, 1999: 175-179).
K
E
M
A
L
Z
kıntıların temelidir (Bekata, 1941:1).
kaydırmasına karşı çıkmıştır (Bekata,
Bu geçiş dönemi sorunlarının aşılması için hammadde olarak gençliği önem
1969:102). Bekata'nın Batılılaşmayla ilgili yakla şımı da, yaygın "kısmici" ve "seçmeci" görüşler paralel indedir, "Batı medeni
ser. Çünkü "bu gençliğin tertemiz bir geçmişi vardır. Ne saltanatı tanıyor ne istibdatın farkındadır. Hiçbir siyasî par tinin aleti olmamış, hiçbir şahsi menfa at için küçülmemiştir. Cumhuriyet'in geniş manası onda gözükecektir. Cum huriyet bu neslin ta kendisidir" (Bekata,
560
İ
1943:3). Hıfzı Oğuz Bekata, rejimin solidarist görüşünü de tekrarlar; "Cumhuri yet'in millî bünyesinin radikal akım
yetinin sadece posası, Avrupalı düşü nüşün kötü kopyasının" aktarılmasın dan tedirgindir: "Taklidi en geniş anla mıyla reddediyor, başka rejimleri, baş ka ideolojileri, başka medeniyetlerin ruhunu ancak ibretle görüyor, fakat be ğenmiyoruz. Bu her yolun kendisine
lardan uzak tutulması" için sosyal adalet ve sosyal güvenliğin ekonomik
çıkacağına inanan bir millet İmanının, milletçe kendine dönüşün, millî idraki, millî şuuru ve gücüyle kendini buluşun ifadesidir" (Bekata, 1943:2).
kurallar içinde gerçekleşmesi gerekti ğini belirtir. Liberalizmin ve kapitaliz
Bekata, diğer Kemalist İdeologlar gi bi, DP dönemini bîr yozlaşma dönemi
min can çekiştiğini, Marksizmin ise yeryüzünü cennet yapma vaadinin
olarak görür. Bu yozlaşmayı, Atatürk ve İnönü dönemleri sonrasında yaşa
boş bir hayal olduğunu vaz'eden üçüncü yolculuğu paylaşır (Bekata,
nan sosyokültürel, ekonomik ve siyasî
1943:2). 1950 sonrasında, karma eko nomik düzendeki dengenin devlet
yapılanmaya bağlar. Ona göre, Cum huriyet, kurtuluş mücadelesi ile saygı ile anılan örnek bir devirden sonra iti
aleyhine bozularak özel sektöre doğru
b arını
CHP’nin 1957 ve 1959 kurultaylarında bir demokratikleşme atılımı olarak ortaya konan bu görüşler aslında yeni değil yeni den ortaya konan görüşlerdir. 1923’teki kuruluşunda amacını demokrasi, hukuk devleti ve çağdaşlaşma olarak belirleyen CHP, 10-11 Mayıs 1946’daki II. Olağanüs tü Kurultayı’nda da sınıf esası üzerine parti kurutabilmesi, dernek ve birlik kur mada öğrencilerin serbest bırakılması, üniversitelere yönetsel ve bilimsel özerk lik verilmesi, Matbuat Kanunu’nun hükü mete gazete kapatma yetkisi veren 50. maddesi değiştirilerek bu yetkinin mah kemelere devredilmesi ve basın suçlarının affedilmesi kararları almış; buna karşın aynı CHP iktidarı, adeta İttihat ve Terakbi’nin 1912’deki sopalı seçimlerinin bir tekrarı olan ve “açık oy, gizli tasnif’ yön
koruyam am ıştır
(Bekata,
temiyle yapılmasını sağladığı 21 Temmuz 1946 seçimlerinden sonra Celâl Bayar’ın seçim haksızlıklarının giderilmesi gerekti ği doğrultusundaki açıklamasını yayınla yan Yeni Sabah ve G erçek gazetelerini sıkı yönetim kararıyla kapattırmıştı. 1947’de Boran, Başoglu, Boratav ve Berkes’in Da nıştay kararına karşın Dil ve Tayih-Coğ rafya Eakültesi’nden atılmaları da CHP ikCidarının bir tasarru fu y d u ,2 Köy Enstitülerinin mimarı olan Millî Eğitim Bakanı Haşan Âli Yücel bu öğretim üyele rine destek verdiği için CHP yönetimince gözden çıkarılmış; Gün, Görüşleç Aydın lık, Yurt dergileri kapatılmış; İnönü’nün 19 Mayıs 1945 nutkunda “ülkede tek ek siğimiz bir muhalif partinin olmaması” şeklindeki sözlerine rağmen, 1946’da ku rulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü
2 7
M A Y I
S ,
K E M A L I Z M I N
1965:4). Cumhuriyet Halk Partisi, laik devleti kurmuş, vicdan ve din özgür lüğünü getirmiş, yaptığı devrimlerîe toplumu geliştirmiş ve nihayet demok rasiyi g erçekleştirm iştir (Bekata, 1969:99). Ancak artık ihtilal devri geçmiş, inkılabın yeni esaslarının kök leştirilmesi devri gelmiştir. Bu süreçte girilen demokratik rejimin müesseseleri şeklen kurulmuş, ama zihniyeti, ahlakı, geleceği henüz kurulamamış tır. "Dışarıda saygı duyulan, içeride tesirli otoritesini itibarından alan, halkla beraber, halk için çalışan Örnek bir devlet teşkilatını ve idaresini he nüz k u ram am ışız..." (Bekata,
ft E S T O R A S Y O N U
M U ?
için demokrasiye gönül vermiştir" (Be kata, 1960:5). 27 Mayıs 1960 askerî müdahalesin den sonra yazdığı B ir in c i C um hu riyet Biterken adlı eserinde 27 Mayıs 1960'ı, iktidarı tekrar millete vermek olarak gören Bekata, yeni bir döneme ümitler le girildiğini anlatırken bunu "Cumhu riyet'in yeniden kendini buluşu" anla mında "İkinci Cumhuriyet" olarak gör mek istemiştir. Bu kitaptaki yazılarında Bekata, rejim mücadelesinin her şey den önce hukuk devleti olmanın mü cadelesi olduğunu vurgular. "H içbir hukuk devletinde Anayasa değil, be nim arzularım hakim olacaktır" zihni
1965:15). Ona göre, Cumhuriyet'in kuruluşuyla Kemalist ideolojisinin
yetinin yaşayamayacağı, toplumun hu
Türk toplumuna kazandırdığı itibar ancak demokratik bir hukuk devleti
nacağı üzerinde durur. Bekata'nın 1960'lardaki yazılarında siyasete karşı
olmasıyla yeniden kazanılabilecektir. Çünkü "Türk milleti padişahları kim senin kulu olmamak için uğurlamıştır.
kuşkucu bir bakış da vardır; siyaseti kendi kişisel çıkarlarına alet yapmak için seçen insanların politikacı değil
Halk, padişahların mülkü olan toprak ları vatan yapmak davasında olduğu
entrikacı olduğuna kanidir (Bekata, 1969:5).
Partisi’yle Türkiye Sosyalist Partisi aym yıl sıkıyönetim kararıyla kapatılmıştı. 1946'da grev istem enin yurtseverlikle bağdaşmayacağını açıklayan CHP, 1947’de işçilerin temel hak ve özgürlüklerini kısıt layıp örgütlenme hakkını sadece şeklen tanıyan işçi ve işveren Sendikaları ve Sen dika Birlikleri YasasTnı TBMM’den çıkart mıştı (Çavdar, 1999: 403-406). Matbuat Kanunu’nun 50. Maddesinin İ946’da de ğiştirilmesine karşın, 1947’de gazete çıka racakların yasal özellikleri arasında “sui şöhret sahibi olmama” gibi öznel tanımla maları davet eden yasa tasarısı CHP iktidarınca onaylanmıştı. Bürokrat-aydın zümrenin önemli bir bileşeni olan basın, CHP iktidarında ma ruz kaldığı baskılar nedeniyle DP’ye bü yük destek vermesine karşılık, DP iktida
zurunun, hukukun hakimiyeti ile sağla
rı altında da büyük baskılar görmüş ve muhalefete yönelmiştir. Vatan gazetesi nin DP’ye sürekli destek vermesine kar şın başyazar Ahmet Emin Yalman’m ol dukça yumuşak sayılabilecek bir eleştiri yazısı sonucu gazetenin kapatılması ve Ahmet Em in Yalm an’ın 17 A ralık 1959'da 15 aylık cezaya çarptırılması gibi çarpıcı örneklerden sonra, gazetelerde açık bir biçimde DP karşıtı görüş, haber ve yorumlar görmek 1959’un sonlarına değin neredeyse mümkün değildir. Said-i Nursi’nin DP’li bakan ve milletvekilleri ne yazdığı mektubunda 600.000 fedakâr öğrencisi olduğunu, bunların 1000 emni yet müdürü, 1000 savcı kadar ülkede asayişi temin ettiğini ve DP için çalıştık larını yazmasını,3 “irtica” olarak nitele yen Nadir Nadi, Aziz Nesin, “Atatürk
561
K
£
m
A
varken bu Kürdi neredeydi?" diyerek 5aid -i Ntirsi 'ye karşı çıkan Çetin Ahan g ibi aydınlar baskı görürken; Hürriyet ve Ter cüman gibi birçok gazete, başbakanın ge
562
zilerini, yabancı konuklarını manşetten vererek Tek Parti döneminin protokol haberciliğini tekrarlamışlardır. XIV Ku rultayından sonra CHP'rıin basındaki ay dınların ve üniversite öğretim üyelerinin büyük bölümüyle görüş ortaklığı belir ginleşmiştir. Ortak payda, temel bak ve özgürlükler, demokrasi ve yurttaşlık bi lincidir. Örneğin Nadir Nadi, 22 Mayıs 1960 tarihli Cumhuriyet gazetesinde fikirlerden korkulmadığı, fikirlerin yal nız fikirle yenişecegi bir çağ, bu dünyada er -geç kurulacaktır.,. Köşemize çekilip bize göre bir yaşam sürmeye kalkışmak yanlış olur. Fikirlere saygı göstermesini bilelim, eğri bulduğumuz düşüncelere de tahammül etmeyi öğrenelim. Güttüğü müz politikayı, demokratik usullerle yü rütmeye çalışalım", telkinini yapar. 27 Mayıs 1960 darbesini sadece de mokratik muhalefetin taşıyıcısı olan ya yın organları değil, bütün gazeteler bü yük coşku gösterisiyle karşılamıştır. Hür riyet, birkaç gün öncesine değin protokol haberlerini geniş biçimde verdiği DP’ye yüklenip, gerçekleştiği gün önemsiz bir haber boyutunda verdiği 28 Nisan 1960 olaylarını -darbenin ertesi günü-, şu yo rumla gündeme getirmiştir: “Teklif Edi yoruz: 28 Nisan 1960... Atatürk’ün Cum huriyeti emanet ettiği ‘en hakiki mürşit ilim’in beşiği ‘üniversite’ bahçesinde, Ata türk gençliğine yakışır bir vekar içinde göğüslerini dolduran hürriyet ateşi ile Türk milletinin en samimi hislerine ter cüman olmuş ve hep bir ağızdan göklere yükselen hürriyet avazelerine silahla kar şılık verilmişti,,. Bugün onların göğüsleri ni kurşunla siper ederek istedikleri hürri yet, kahraman Türk ordusu tarafından sağlanmıştır..,, üniversiteli şehitlerimiz için bir anıt dikilmesini teklif ediyoruz..." Keza Tercümun’da, “Türk ulusunun ayra-
L
t
_____ 2
nının kabararak zorba güçleri coşkun bir sele kapılm ış süprüntü kü felen g ibi önü ne katıp götürdüğünü, tarihimiz boyunca kritik anlarda ulusun özlemini fiili duru ma dönüştürme şerefinin de orduya düş tüğünü, böylece kardeş kavgasının önlen diğini” söyleyen yorumlar yer almıştır. Muhalif kimliği olan gazetelerde ise, askeri darbeye sahip çıkış daha köklüdür. 28 Mayıs 1960 tarihli Cumhuriyet gazete sinde DP’nin demokrasiyi nasıl yozlaştır dığım hatırlatıp TSK’nin kardeş kavgasını önleyerek iyi yarınlar müjdelediğini belir ten Nadir Nadi, yazısını “Yaşasın Türk milleti, yaşasın onun kahraman ordusu" sözleriyle noktalar. MÜliyet’le Abdi ipekçi “Türk ordusunun en şanlı, en büyük, en medeni, en cesur, en insani başarısını du yacaklarını, böylelikle hür olarak yazı ya zacaklarını bilerek" darbe olunca sevinç ten ağladığını söyler. 29 Mayıs 1960 ta rihli MiUiyet’te Çetin Altan, "vatan gökle rinin memleket aydınlan üzerine düdük lü tencere kapağı gibi sımsıkı kapandığı günleri anımsadığını" yazar: “...meslekî bilgisi ve gücü olmayan bir takım köhne beyinli kişiler, klikleşerek ve büyük in sanları parayla satın alacaklarım sanarak devleti haraca kesmeye başlamışlardı... Bu günkü hürriyet hareketinin anlattığı manayı kavramak ve onların tahlilini yap mak için iki haftalık geçmişe eğilmekte fayda umuyoruz. ‘Bu mu ihtilal? Bu mu hürriyet aşkı? Birkaç serserinin ayak ses leriyle gidecek adam değiliz biz.’ Elbette sizler gidecek adam değilsiniz, götürüle cek adamsınız. Ve bu gidişte en şanlı me rasim, bir çöp arabasıyla yapıldı.” Burada ki hesap soran, “devri- sabık” talep eden üslup, o döneme damgasını vuran, yaygın bir söylemi yansıtır. 1 Haziran 1960’da Ahşam’da Vecihi Ünal’ın yazısı, darbeyi destekleyenlere hakim olan kindar ruh halini yansıtır: “Üniversiteli gence çapul cu, profesöre kara cüppeli, aydına devrim yobazı diyen zihniyet murdar bir leş gibi milli tiksintinin çukuruna gömülmüş-
2 7
M A Y I S ,
K E M A L I Z M İ N
R E S T O R A S Y O N U
M U ?
27 Mayıs cuntaları ideolojik ve program atik anlamda bir hazırlık yapm ış değildiler; böylesi bir arayışa sonradan giriştiler.
tür". Kurtuluş Savaşı yıllarında İngiliz mandasını destekleyen ve vatan haini ilan edilip 150’likler listesine alınarak yu «d ı şına sürülen, affedilip yurda döndükten sonra da hiç siyasi içerikli yazı yazmayan4 Refi Cevat Ulunay’ın Miliiyet’le yazdıkla rı ise, daha ılımlı ama belki çok daha yay gın bir destek eğilimini yansıtması ve or dunun “vesayetçi” konumunu formülleş tirme tarzı açısından ilginçtir: Yaşadı ğımız asır hürriyet asrıdır, milletlerin hürriyetsiz yaşamalarına imkan olmadığı nı anlayan ordu, hürriyeti müdafaa etmek suretiyle, milletin istikbalini müdafaa et miş oldu... Ordu bizi yalnız harici düşman lara karşı değil kendi kendim ize karşı da m uhajaza ed iy o r,, (abç,)” 27 Mayıs’ı an ti-d em okra tik bir iktidara reaksiyon olmanın ötesinde bir "kurtuluş projesi’’ olarak benimseyen aydınların ti pik temsilcisi, Doğan Avcıoglu’dur. Dar benin sıcak ortamının geçmesinden ve ni teliğinin belirginleşmesinden iki yıl sonra bile Avcıoglu Yön dergisinde, 27 Mayıs’ın yeteri kadar bilinçli olmazsa bile ülkeye değerli yıllar kaybettiren, onur kırıcı, miskin ve aciz gidişe karşı zinde kuvvet
lerin gösterdiği bir tepki olduğu, darbe nin en büyük şansızlığının ise 1945’te ya pılmamış olması olduğu şu yorumunu yapmıştır. 27 Mayıs’] kutsama derecesin de benimseyen Avcıoğlu'nun, olayı sıcağı sıcağına değerlendiremeyen ve darbeyle gerçekten demokrasi geleceğine -kimisi biraz “naifçe”- inanan öbür aydınlardan temel görüş ayrılığı, onun demokrasi ve parlamenter .sistem karşıtlığıdır, Avcıoglu’ya göre, -27 Mayıs’tan yedi yıl sonra-, Avrupa gibi kapitalistleşemeyen, dışa bağ lı komprador burjuvazi ve toprak ağalannın egemenliğinde azgelişmiş bir ülke olan Türkiye’de Avrupa tipi bir sosyalist partinin başarı şansı olamaz. Bilinçlenme miş bir işçi sınıfına yönelik sosyalist ta leplerle toplumda ürküntü yaratacak yer de, an ti-emperyalist, anti-feodal bir nok tada birleşecek ara tabakaları harekete ge çirmek gerekir. Avcıoğlu’nun 27 Mayıs’ı gecikmiş bir reform/devrim girişimi olarak görmesine karşılık, darbeden dört yıl sonraki değer lendirmesinde Mümtaz Soysal, bu müda haleyi kitle eğilimi bakımından erken ça lan bir zil sayar. Ona göre, DP iktidarının
K
564
E
M
A
demokrasiyi nasıl kötüye kullandığının, demokrasi perdesi arkasında oynanan oyunların, türlü sıkıntılar, duraklamalar, hatta gerilemeler pahasına da olsa iyi an laşılmasına ramak kalmış iken, 27 Mayıs, bir bakıma bu anlayışın gerçek bir top lum bilincine erişmesini yarıda kesmiştir; halkın olup bitenlerle kendi çektikleri arasında tam bir bağlantı kurmasından önce gerçekleştiği için erken çalan bir zil dir, baskıya karşı çıkan üniversiteli ve as kerlerin harekete geçme dürtüsü de ide al is tçed ir Aydınların zümrenin 27 M ayısla en açık ve atak bir biçimde özdeşleşen kana dı, üniversitedir. Darbe öncesi aylarda İs tanbul Teknik Üniversitesi öğrencileri öz gürlük, demokrasi ve özgür seçimleri is teyen bir bildiri dağıtmış; 8 Ocak 1960’ta SBE Derneği Başkanı, köy imamlarının köy öğretmeninden daha çok rağbet gör düğünü, devrimci öğrenciler olarak sabır larının taştığını açıklam ıştı. 19 Mayıs 1960’da Ankara Üniversitesi öğrencileri, “Başkumandan M. Kemal” misyonunu üstlenerek, ulusun iktidarını yok eden diktatörlere boyun eğmeme yemini et mişlerdi, 18 Nisan 1960’da Menderes'in “kara cüppeliler” yakıştırmasına karşı İs tanbul ve Ankara Üniversiteleri profesör lerinin ortak imzasıyla yayınlanan protes toları, 28 Nisan 1960’daki polis-öğrenci çatışmasında öğrenci Turan Emeksiz’in ölmesi üzerine İstanbul Üniversitesi Senatosu’nun Rektör Sıddık Sami Onar’ın önerisiyle oybirliğiyle üniversiteyi kapat ma kararı izlemişti. Üniversite camiası, 27 Mayıs müdahalesine açık ve coşkulu bir destek vermiştin Prof, Enver Ziya Karal, bu desteği şu sözlerle doğallaştırır: “...herkes soysuzlaşmış olan siyasal düze nin yarattığı ve geliştirmekte olduğu ruh sal anarşiden bizar olmuş, yeni bir düze nin gereğine inanmaya başlamış, TSK’yı göreve çağırmıştır.” Oysa 27 Mayıs askerî müdahalesinin yaygın, kitlesel bir top lumsal desteğe dayanarak geldiğini söyle
L
İ
Z
M
mek doğru değildir. Unutmamak gerekir ki, başarıya ulaştığı anlaşıldıktan sonra aldığı desteğe karşın 27 Mayıs’ta İstanbul, Ankara ve İzmir dışındaki askerî birlikler dahi niçin darbe yapıldığını tam olarak anlayabilmiş değildir. Üniversitenin, askerî yönetimi meşru laştırarak teşvik etmesi ve “yetkilendir meye” çalışması da söz konusudur. Dar beden bir gün sonra Orgeneral Gürsel, çağırdığı hukuk profesörlerine “Bize der hal bir anayasa yapın, çünkü üç ay İçinde derhal seçimlere gidip yönetimi sivillere bırakacağız", dediğinde Prof. Hüseyin Nail Kübalı, yapılan ihtilalin tamamen hukuksal olduğunu söylemiştir: “Gerçek güç sîzdedir. Bu bakımdan mevcut hu kuksal mevzuatta, başta anayasa olmak üzere her türlü değişikliği yapma konu sunda meşru yetkileriniz vardır.” Kübalı, Gürsel’in hükümeti müsteşarlardan oluş turma önerisine de “Olur mu paşam, her türlü yasama ve yürütme yetkisine sahip olduğunuza göre hükümeti de aranızda kurabilirsiniz", yanıtım vermiştir. Oysa 1924 Anayasası, her ne denli güçler birli ğine dayanan ve çağdışı kalmış bir anaya sa olmasına karşın, askerî darbelere, mü dahalelere cevaz veren bir bir anayasa de ğildir. ister darbe densin, ister ihtilal, askerî müdahaleler bir siyasal mantığa, kurama uyabilir ama bir hukuk profesö rünün bunun hukuka uygunluğundan söz etmesi, bu kesimin “hukuk devleti” anlayışına kaygıyla bakmayı zorunlu kı lar. Keza, Millî Birlik Komitesi’ne hem ya sama hem yürütme organı olma yetkisini verdikten sonra, Gürsel’in Onar Komisyonu’ndan yapacakları anayasanın gerekli durumlarda askerî müdahaleye meşruiyet zemini hazırlamasını istemesi üzerine Or du Iç Hizmet Yasası’nın 34. Maddesini sonraki darbeleri de anayasallaştıracak bi çimde bir "hukuksal formüT’e dönüştü ren hukukçuların hukukçuluk ve bilim adamı kimlikleri tartışmaya değerdir, iktidarın meşruiyetiyle ilgili bu yo
2 7
M A Y I S ,
K E N I A L I Z M I N
rumlara bağ]] olarak, parlamentarizmle ilgili köklü kuşkular da 27 Mayıs’a veri len desteğin önemli bir parçasıdır. Doğan Avcıoglu, Kemalizm ve devrimcilik adı na, Türkiye’nin parlamentoculuk yüzün den yerinde saydığını, tekrar seçim yapıl sa aynı hamurdan insanların parlamento ya doluşacaklarını söyler. Bu, “aydın” kimliğini tartışmayı gerektiren bir tu tumdur, Darbecilerden Madanoglu aynı kadroyu oluşturan bilim adam larına meclisi feshetmemeyi, kapısında durup CHP’liierle “masum” DP’lileri içeri alma yı önerdiğinde “Olur mu paşam, meclisi kapatmazsanız siz m eşrulaşmazsınız", yanıtını almıştır. Anayasa Komisyonu Başkanı Prof. Sıddık Sami Onar da, Gür selin seçimlere erken gitme ve yönetimi sivillere bırakma isteğine şiddetle karşı çıkanlardandır. Dokuz bilim adamından oluşan bu komisyon genelkurmay başka nı adayını da Yüksek Askerî Şura'nın saptamasını -yani tamamen seçilmiş ikti darın denetimi dışına çıkmasını- istemiş, ancak bu öneri, Ankara Üniversitesi Siya sal Bilgiler Fakültesi’nin 18 öğretim üye sinin, bu tür bir seçimin demokratik bir rejime, sivil yönetime ve çağdaş devlet anlayışına aykırı olduğu tepkisiyle karşı laşmıştır. Bu dönemde ordu içinde 27 Mayıs ey lemini Kemalizm adına anlamlandırmaya, ideoloj il eştirmeye dönük bütünlüklü bir hazırlık ve yaklaşım olduğunu söylemek de zordur. İdeolojisinin bel kemiğini el bette “Atatürk ilkelerine bağlılık" oluş turmasına karşın 1940-50 yılları arasında ismet Paşa’nın cumhurbaşkanı olması ve Atatürkçülüğe karşı bir siyasal-ideolojik akımın da görülmemesi nedeniyle Harp Okullarında “Atatürkçülük” ağırlıklı bir ders veya doktrin olarak programa kon mamış, Atatürk ilkelerine bağlılık, özel likle üstünde durulmadan ya da militan bir söylemle değil, olağan bir anlayış ola rak benimsenmiştir. Ancak İ950'den iti baren özellikle dinci akımların ortaya çık
R E S T O R A S Y O N U
M U ?
masıyla orduda bir kıpırdanma başlamış ve “Atatürk ilkelerine sahip çıkmak”, bu tepkilerin başta gelen motiflerinden ol muştur (Birand, 1986: 9 3 -9 4 ). Ancak “Atatürkçülük" adına bir program veya ideolojik çerçeve oluşmuş değildir. Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gür selin 3 Mayıs 1960’ta siyasal bir düşünce si olmadığını ve yaptığının cüretkârane bir hareket olduğunu itiraf ederek, ülke nin içinde bulunan durumun çok vahim olduğuna dikkat çekmek üzere millî sa vunma bakanına yazdığı mektupta ivedi likle alınması gereken önlemler, ordunun reaksiyon saiklerini özetler. Mektupta cumhurbaşkanının istifa etmesi, anti-demok"atik yasaların kaldırılması, tutukla nan gazeteci ve öğrencilerin serbest bıra kılması, adaletin sağlanması, bilim ku rulularının yeniden etkin kılınması, or dunun sorunlarının hızla çözülmesi, di nin kötüye kullanımından vazgeçilmesi istenmiştir. Gürsel şu uyarıyı yapar: “Ül keye çok şeyler yaptığınız kesindir ama bunları bir sömürge idaresi de yapar. Asıl yapmanız gereken, hak ve özgürlük aşkı nın kökleştiriim esidir... tüm bunların partinizin de kurtarılması için çok dikka te alınması gerekir..." (Aydemir, 1968, 435-437), Bu mektup G ürselin kişisel görüşlerinden çok, DP’nin icraatinden ba sın, üniversite ve CHP çevrelerinde duyu lan rahatsızlıkları özetler. Orduda iktidara karşı ilk ciddi örgüt lenme, başlandığı 1959 yılında ortaya çıkmıştır. 14 Eylül 1959’da ordu içinde kurulan örgüt, bir ihtilal örgütü olmadı ğını belirterek ve bir yönetim veya iktidar programı olmaksızın faaliyette bulunmuş, 27 Mayıs’ta da eylemini “memleketteki kardeş kavgasına son vermek ve partiler arası çatışmayı önlemek”le açıklamıştır. Darbe sabahı radyoda Alpaslan Tür keş’in okuduğu darbe bildirisi de bu çizgiyi yan sıtır. Sonraki ayrışmada, Millî Birlik Ko mitesi üyelerinden Ekrem Acuner, Rafet Aksoylu, Fikret Kuytak, Mucip Ataklı,
565
K
566
e
m
a
Haydar Tunçkanat, Emanullah Çelebi, Suphi Gürsoyrtak, Ahmet Yıldız, Sezai O’kan ve Şükran Özkaya CHP -esasen İs met Paşa- ile bağlantı İçinde hareket et mesine karşı, 38 kişilik Millî Birlik Komi tesi’nm 14 üyesi, Komiteyi partiye dönüş türerek seçimlere girmeyi tasarlamış ve 11 maddelik bir program belirlemişlerdir. Bu maddeler: Tüm ulusun benimsediği bir anayasa, partizanlığa son veren bir yö netim, hiçbir sınıfı ya da partiyi üstün tutmayacak bir bütünlük ve ulusal birlik, adaleti tarafsız hale getirmek, üniversite özerkliğini sağlamak, partizan görüşlerle ehil olmayanların doldurulduğu devlet sektörünü yeniden yapılandırmak, re formlar yapmak, orduyu anayasada ve iç hizmet kanununda belirlenen bir kimliğe büründürerek büyük devletlerin orduları
l
i
z
m
düzeyine çıkarmak, endüstriye büyük hız vermek, en kısa zamanda biçimsel olmak tan çok gerçek demokrasi düzeni içinde seçime gitmek5 gibi, yine genel, ortalama denebilecek hedefler tanımlar. Ancak, Türkeş liderliğindeki bu Ondörtler grubunun 13 Kasım 1960’da tasfi ye edilmesiyle MBK içinde bir düşünce ve eylem türdeşliği sağlanamamış, Ahmet Yıldız liderliğinde l l ’ler, Sami Küçük li derliğinde 7’ler, Gürsel liderliğinde 5’ler, Talat Aydemir liderliğinde Harp Okulu Komitesi, Silahlı Kuvvetler Birliği ve di ğer grupların oluşumuyla bir cuntalaşma dalgası başlamıştır. Bu bölünmelerde be lirleyici olan, düşünsel farklılıklar değil, CHP yandaşlığı veya karşıtlığı ayrımı ile bununla ilişkili kişisel hırs ve öfkelerdir. Türkeş ve grubu, “Atatürkçü reformla-
CHP'nin “Ortanın Sotu’na yöneldiği dönemde, İsmet İnönü bir p arti içi tartışmada. Ortanın Solu hareketinin öncülerinden BülentEcevit, Kuzeyden (SSCB'den), Güney’d en (bazı Arap ülkelerindeki sol hareketlerden), Batı dan (sosyal dem okratik akım dan), Uzak Doğu’dan (Çin’d en) gelen sol b asın la ra karşı, yerli ve özgün bir sol tanımlamayı, ulusal-bağtmsızhkçt ve Kemalist geleneğe sadık bir y ol olarak düşünmektedir. Batı sosyal dem okrasisi, bu ‘basınçlar’’ İçinde tek “güvenilir" saydığı kaynaktır. Buna karşı CHP sağ kanadı, Ortanın Solu hu komünizme m üsam ahakâr ve Atatürkçülükten sapm a sayarak partiden kopacaktır.
27
M A Y I S ,
K E M A L I Z M İ N
nn” demokratik bir rejimle gerçekleştiri lemeyeceği, bu yüzden belirli bir süre otoriter yönetim gerektiği görüşünü savu nurken, Sami Küçük, bunun askeri dikta törlüğe yol açacağı düşüncesiyle yönetimi sivillere bırakmaktan yanadır (Öymen, 1987). Ancak şunu da unutmamak gere kir ki, askerler, MBK içindeki otoriter re jim yanlılarını tasfiye ederken, sivil Onar Komisyonu’nun Tarık Zafer Tunaya, is met Giritli gibi demokratik rejimden yana olan üyelerini de tasfiye ettirmişlerdir. 27 Mayıs’ta gerek basın, gerek üniversi te, gerekse ordu, “hürriyef’e ve “kardeş kavgasına son verme’’ye vurgu yapmışlar dır. Burada da büyük ölçüde CHP etkisi altındadırlar. Darbe öncesi Eskişehir'de albay rütbesiyle 11. Uçuş Grup Kon utanı olarak 27 Mayıs sabahı Mendeıes'i tutuk latan Muhsin Batur'un sözleri, CHP’den basına, üniversiteye ve orduya uzanan or ganik ilişkiyi gösterir: “...İnönü gibi dü zenden yana ün yapmış bir devlet adamı nın bu sözleri,6 bir uyarı olduğu kadar bir ihtilale ışık yakmaktı. İnönü’nün bu söz lerini basan gazeteler toplatılıyordu ama nasıl oluyorsa Ankara-Eskişehir arasında ki görünmez eller, bu toplatılmış gazetele ri, açıklanmayan meclis tutanaklarını su baylara ulaştırıyor ve biz de bunları oku yorduk. Hepimiz, baskı havasını üzeri mizde hissetmeye başlamıştık.” Ancak 27 Mayıs'ı yapan ve sürükleyenler, ideolojik düzeyde DP iktidarına karşı bir seçenek ya da bir yeni rejim tasarımı üretmiş de ğillerdir. Bu dönemde “Atatürkçülüğün”, bu ideolojik Buluğu örtmeye dönük bir işlev gördüğü de söylenebilir. Her ne denli ekonomik liberalizmin koşullan sağlanmamış, altyapısı oluştu rulmamış olsa da, yaklaşık 100 yıldır asker/sivil-bürokrat-aydın ittifakının çağ daş rejimin ön koşulu olarak belirlediği “hürriyet” ortamına ve siyasal liberaliz me 1950'li yıllarda kuramsal olarak ula şılmıştı. DP iktidarıyla birlikte, nüfusun büyük bir çoğunluğunu oluşturan köylü
R E S T O R A S Y O N U
M U ?
ler -dış borca dayanmakla beraber- para ve tüketim olanağına kavuşmuştu. Top lumun çok büyük bir kesimi DP yöneti minde mesuttu. Menderes, “Bu memle kette hürriyetin en geniş şekilde mevcut olduğunun ispatı, her yerde herkesin ‘hürriyet yok’ diye bağırabilmesidir. Hür riyet olmayan memleketlerde ne böyle mitingler, ne böyle konuşmalar, ne de bağırıp çağırmalar olur. Nitekim Millî Şeflik devirlerinde Türkiye istibdadın en karanlık günlerini yaşadığı halde, kimse çıkıp da ‘hürriyet yok’ diye bağırmamıştır” düşüncesindedir. Buradaki sorun, kavramın içinin boşal tılarak özne ileş tiri imeşinden kaynaklanan bir tanımlama sorunu mudur, yoksa Na mık Kemal’den beri efsunlanılan özgür lük kavramının belirli bir nesnel içeriğin den çok lafzına duyulan bir özlem midir sorularının yanıtı kanımca şu noktada düğümlenmektedir: Genel anlamda siya sal liberalizmin, kendinden farklı düşün celerin de varlığına ortam sağlayan, böy lelikle özgürlüğü içeren tanımına karşı lık, Osmanh’nm son dönemindeki mo dernleşme sürecinde Türk aydın tipi, ge leneksel kurumlara karşı çağdaş Batı ku rulularını savunurken hem kendi toplumuna yabancılaşmış, hem de maaşını al dığı devleti korumayı, halkı buradan aldı ğı üstünlük ve yetkiyle yönetmeyi ödev bilmiştir. Devlet ve hükümetle kendini özdeşleştiren asker ya da sivil bürokrat aydın, devletin zihniyet ve görüşlerini kendi düşünceleri olarak algılam ıştır (Karpat, 1996: 119-121). Cumhuriyet dö neminde, bu bürokrat aydın tipinin mo dernleşmeye köstek olacağı düşüncesinin hakim olduğu bir evrede ittihatçılığın pragmatık kanadından gelen Atatürk ve Bayar’ın, geleneksel bürokratik İttihatçı anlayışı sürdürmek isteyen İnönü ve gru bunu tasfiyeye yöneldiği bir moment oluşmuş; 1937’de İnönü’nün yerine hem CHP genel başkan vekilliğine hem de başbakanlığa Celâl Bayar atanmışsa da,
567
K
568
E
M
A
Atatürk’ün hastalanması ve ölümüyle bu girişim yarıda kalmıştır. Böylelikle siyasal liberalizmin dokusu nu oluşturan, devlet dışında, devleti sor gulayan, devletle yan yana ve devlete rağ men egemenlik alanını koruyan kurum lar, varlık kazanamamıştır. Dolayısıyla DP’yle ulaşıldığı ya da yjtirildiği sanılan, siyasal liberalizm değildir. DR örneğin ba sın özgürlüğünü son yıllarında kuşkusuz kısıtlamıştır ama özgürlüğü kısıtlanan ke simden ciddi bir ses gelmemesi de dikka te değerdir. Üniversite üzerinde baskı kuşkusuz vardır ama profesörler kurum üzerindeki baskıdan çok seçkinler içinde ki konumlarının sarsılmasını yansıtan, Menderes’in “kara cüppeliler” yakıştırma sına öfkelenmişlerdir. DP 1946-1955 yıl ları arasında Türkiye’de ilk kez göreli öz gürlükler ve özerklikler sağlamasına kar şın, asker/sivil-bürokrat-aydın ittifakı DP'yi sosyal bakımdan küçümseyerek hü kümeti yıpratmaya çalıştıkça, dış borca dayalı ekonomik politikasında başarısız olmaya başlayan DP hükümeti de anti demokratik yasalar çıkarma yoluna git miştir. Kurtuluş Savaşı ve özgürlük söyle mine aydınlar, Atatürk ilkelerini askerler sahiplenince, şahsen laiklik yanlısı olan Menderes ve DP önde gelenleri, devlet dı şında, devlete rağmen toplumda meşru iyetini koruyan bir gelenek olarak İslâmî değerlere yaklaşmışlardır. Bu dönemde anti-demokratik tavır ya da siyasal liberalizme uyumsuzluğu DP dışındaki sivil kurum ve kuruluşlar da paylaşırlar. Tek parti döneminde 27 yıl iktidarda kalan CHP muhalefet partisi ol maya alışamamıştır, TSK yeterince profesyonelleşememiştir, basın 4. erk olmanın bilincinde değildir, üniversiteler akademikleşememişlerdir. Celâl Bayar’ın “Bence 27 Mayıs bir fiilî durumdur. OsmanlI’dan kalma geleneksel yönetimimizdeki ordu-medrese işbirliği nin, kanun yapma ve yürütme gücüne karşı direnişi, müdahalesidir" saptaması...
L
İ
Z
M
Millî Birlik Komitesi’nden Orhan Erkanlı’nın 27 Mayıs’m gerekçesi olarak Birinci Dünya Savaşı’ndan beri TSK’ntn savaşa girmemesi sonucu, yapacak işlerinin ol madığını ve sıkıldıklarını belirtmesi... Ta lat Aydemir öncülüğündeki 22 Şubat 1963 askerî darbe girişimi sonrası 14’lerin Senato’ya gönderdiği “Kemalistler Or dusu Bi!dirisi’’nin içeriği... hatta 12 Mart 1971‘de Mihri Bellı’nin TİP içindeki Millî Demokratik Devrim akımını Kemalist Devrimle eşdeğer görmesi... Doğan Avcıoglu’nun “cici demokrasinin sonu geldi” yakıştırması... Hikmet Kıvılcımlı’nm “or du kılıcım atlı” yorumu... 27 Mayıs saba hı CHP milletvekili Ferda Güley’in askerî üniforma yiyerek "ihtilal karargâhına yar dıma” gitmesi, anti-demokratik tutumun yaygınlığı savımı doğrulayan örneklerdir. Bu örnekler, yaygın kanının tersine, 27 Mayıs’ın askerlerden çok sivillerin güdü lendirdiği bir eylem olduğunu ortaya ko yarlar. Medrese-ordu-münevver üçlüsü, üniversite-ordu-basın üçlüsüne dönüş müş, nitekim bu üçlü 27 Mayıs sürecinde kendini “zinde kuvvetler” olarak adlan dı! mıştır. 27 Mayıs süreci, içi doldurul mamış kavramlarla, öfke ve nefret duygu larının etkisi altında ilerlemiştir. Çok partili siyasal rejim deneyimine dört kez geçilmesine karşın, rejime ço ğulculuk kazandıran kurum ve kuruluş ların işleyişleri ve ortam ları özellikle 1930’larda Kemalizm dar kalıbına sığdı rılmaya çalışılm ış, bu anlayışın dışına çıktıklarında tasfiye edilmiştir. Bir rejime çoğulcu demokratik nitelik kazandıran dernekler, siyasal partiler, sivil toplum kuruluşları, özgür basın, yasalarla varlık kazanıp yasalarla yok edildikleri için, et kinlikleri ve Örgütlenmeleri durduruldu ğunda sivil siyasal kurumsallaşma sıfır lanmıştır. Bu kuruluların yerini gelenek sel ama bencil oportünist gruplar tutmuş, böylece azgelişmiş ülke sorunlarının it mesiyle sürekli hareketlenen kitleler, si yasal katılımın olağan yolları tıkandıkça,
'
2 7
M A Y I S ,
K E M A L I Z M I N
ya olağandışı siyasal katılım patlamaları göstermişler ya da radikal akımların ya sadışı örgütlenmelerine katılmışlardır. Demokratik dengenin sağlanması için ge rekli olan uzlaşmanın yerini gerginlik al mıştır. Siyasal partiler, hükümet etme ye rine iktidar tekelini eline geçirme, muha lefet etme yerine “menfî olma” alışkan lıklarını kazanmışlardır. Bürokrasi karşı sında zayıf düşmüşler, devlette olan iliş kilerinde korkak ve beceriksiz, birbirleri ne karşı saldırgan ve acımasız, iktidar sa vaşımında sabırsız ve acilci olmuşlardır. Siyasal önderler ya karizmatık ya da po pülist olmaya zorlanmış, parti programla rıyla hükümet icraatı ilkesellikıen çıkar cılığa dönüşmüş, bu tutarsızlıklar karşı sında seçmenler, gitgide siyasal partilere güvensizleşmişlerdir. Dolayısıyla, akılcı, sürekli, tutarlı, çoksesli siyasal kurumsal laşmanın yerini, duygusal, bencil, tutar sız ve süreksiz istem-sunu etkileşimiyle, “partizan uğultu” almıştır. Sonuç olarak, Duverger’nin bir rejimin demokratik çoğulcu olabilmesi için, mu halefete yalnızca yasal değil, fiilî ortam sağlaması gerektiği saptamasından kalka
R E S T O R A S Y O N U
M U ?
rak, 1919-22 hareketinin çoğulcu de mokratik bir rejime ve hukuk devletine ulaşmayı hedeflemesine karşın, nihai ola rak çok partili bir anti-demokratik rejime ve hukuk devleti yerine yasa devletine7 ulaştığı söylenebilir. 27 Mayıs'ın liberal içerikli bir anayasa getirmesi, yasamayı yürütmenin tiranlığını önleyecek biçim de düzenlemesi, güçler ayrılığı ilkesiyle yargı erkini bağımsızlaştırması, siyasal partiler yasasım nispi temsil sistemine dönüştürerek siyasal yelpazenin bütün unsurlarının görüşlerinin TBMM'ye yan sımasını sağlaması, Anayasa Mahkemesi kurması vb. toplumu çağdaşlaştırıcı yapı lanmalar gibi görünmekle beraber; aynı anayasanın askerî darbeleri meşrulaştır dığı, ordunun devlet aygıtı içindeki yeri ni genişlettiği, askerlerin iktidarı her an ve sürekli etkilemelerinin yolunu açtığı, Cumhuriyet döneminde darbe geleneği başlattığı göz ardı edilemez. Kemalizmin restorasyonu olarak değerlendirilebilen 27 Mayıs’ı, aslında İttihatçı geleneğin Cumhuriyet dönemindeki yeni biçimlen mesi ve sağlamlaştırılması olarak görmek yersiz olmayacaktır. □
Dİ PNOTLAR 1
Sabah, 11 Haziran 1933 Hıram Abas'ın açıkla
dışı yollarla iktidara gelmek için hücre örgütü kurduğu gerekçesiyle Meclis soruşturması açılmasını istemiş, CHP de verdiği karşı öner geyle insan haklarının çiğnenmesi, adlî teminat sizlik, partizan idare, radyo rezaleti, israf, suiistimal vb. dile getirmiştir. Karşı önergenin dikkate alınmaması ve DP önergesinin mec liste kabul edilmesi sonucu, İnönü, 18 Nisan 1960'da DP'nin anti demokratik yasalar çıkar masını eleştirirken "...Eğer insan haklan yürü tülemez, vatandaş haklan zorlanırsa, baskı rejimi kurulursa, ihtilaller derhal gerçekle şir...bu yolda devam ederseniz, ben bile sizi kurtaramam...şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilaler meşrudur", demiştir. TBM M Z a b ıt C e rid e si Cilt: 13, 18 Nisan 1960 S.206-20 7,
masına bkz. 2
Nurşen Mazıcı, "öncesi ve Sonrasıyla 1933 Üni versite Yasası", B irikim 1995 Yaz, s. 66-68.
3
Doç, Dr. Nurşen Mazıcı. "Demokrat Parti’nin Din Politikası ve Samsun'da Nurcular", 19 M a yıs ve M illi Muta defe'de Sam sun S e m p o zyu m u 2 0 -2 2 M a yıs 1999, 9 .7 2 ' ;le . a y
m a l in b a k ış ın ı a n la m a k b a k ım ın d a n , C n r n h u -
r ıc a k t n i ı . ’ k 'u n k n n ü
r r y n ' u î i l k d o n e n i: yk* v e M u ş t a la K e m a l i e i l
îe v
Y « v :* '.k n G u o r u î u .ş .Sö>
! V » i t \ . Y a m p i r i v e . V \ ! c ş : . 7 * ı f C .m u ş n it d c î» ;
■ d e r r a d ı B o ıa k
A n k a r a H a l k e v i Y * v , İ v A H ile
b ü t ü n le n ir . A le t İ n a n ın
•
d a ; M t T Yav
b ilir iz
M
19
\ L ı l ı r k i m Y a z d ık la 1 ' b u s ils ile y e e k le y e
K e m a l m d ü ş ü n s e l ç ı z g i - s ı n d e k ı s a b i-
le lo n v e a r a n ış k ın
s t ıa t e ıık
v e t a k t ık s o y ’e m
g ili u m k İ ık la r v e b iy o g r a f ik ç a lış m a la r ö n e m Udu
Ş e v k e t S ü re y y a A y d e m ir in ıc s m i k a n o n a
ü a h il o lm a s a K e m a l'in
T ek A d < t» n ’ K M .
Ja çek okunan
f ik r i v e s iy a s î o lu ş u m u n u
h ik â y e
e d e r. M . K e m a l i n s il a h v e s iy a s e t a r k a d a ş t a n ı m . s ü r e k l i r e t a k a t ir .d e b u lu n m a s a d a k a p
u n s u : k u t r u *, ö r t e n i e y e b ı l m o k i s " ' b u m e t i n i n :
s a m i» g ö z l e m l e r d e b u l u n a n l a r ı n , y a k ı n ı n d a k i
d ö n e m s e l b a ğ la m la r ı
g a z e t e c i l e r i n k i t a p l a r ı n d a n İ r e li! b a ş l ı l a r ı ş ö y l e
ç ı n d e o k u m a m n g e r e k li
o k l u s u n u s ö y le m e k g e r e k ir M
K e m a l' e a : i m e
s a y ıla b ilir . N e ş e t H a lil A ta y
t i n l e : tr. r e f e r a n s O v m a k l a t ı n ı g . v . o n u n d e b u
m iy e t -; M ıu iy c
lu n d u r m a k a ç ıs ın d a n . Ş e r a lc ıu n
M t t .k s v C J n k ilS p ( I B M M
b u r a n ın A r a
l'ıo k 'u ıt D uyanı c Y h p t v j; ; t i k ı k y e n O la y ia :. l>û ş iü u ü i V j .
K ü a p t u r ı ; I I K , 1 9 8 7 ' ile G ü r b ü z 7 u -
i c k ç ı ' n ı n A t o t ib IH ıru O ku d u ğ u KıUnAaı ı ' 7 u r k ı
( Y a t a n N e ş r iy a t .
İ9 b ( î; ;r M
la r ıh
M a ib a a s ı.
;< m ) ,
1 9 ^ 7 ) , K â r ım
K a r a b e k i:
Is -
i ih la l H a r b in iz ' I u r k ıy e İş B a n k a s ı Y a y ,
.V f k a k 'u ıı b u
ay u n la m a la r ı, t e f s ııle t i a ç ıs ın d a n , T u ı k
D a v a n ız ( H a k i 1 9 1 2 / v e & < > -£ &
G e n e f t i i A l i F u at C e o e v u y ’y ft S ı y r K İ i t a i ı r a i m :
y e İş B a n k a s ı Y a y , » 8 5 - y e l g o s U m r ı o la c a k t ı: r e s t t i: ; ı , v c f o ; t a t t a m e t t ir o l a r a k
M a t b a a s ı.
T cth i O hya*\ fi A n d a n : t u ır
O . O kya;
S e v r t d a . t İ K r g iu . T üt k t y c İ ş B&nks-it Y a y .
19 0 7 ) . K â r ım
Ö z a lp - A t a lu 'k k n A n ıla r ( I u r-
K u r u ı n u ' n u n A î a t t i * V ; ı u [iııy ü h S ö y l e v i n r n 3 0
k ıy e îş B a n k a s ı Y a y , 1 9 9 2 ) , A v n i D o ğ a n : K u r
Y sis ( 1 9 ? 0 \ o n e t l c y ı c ı h ı r d e r l e m e d i r
tu ıu y K u r u t u ş v ? .S o n r a s ı ( D ü n y a Y a y . 1 9 6 4 } .
A ra ro tu m m
A ç;
7 ü rk e r
A t a l a r # K a y n a ç uy.
İb r a h im
l l a b i b S e v u k . ( C u m h u r i y e t M a t b a a s ı.
K A V N A K C A ' V A
1 9 3 9 ) , A s ın ı I s
d a i i
G ö r d ü k le t i k . D u '-du U ian m .
.') ;ı\ £ .d c p :* n ( .V a k i: M a t b a a s ı,
)9 6 4 h
M azhar
M ü f i t K a n & u : F i z u ı u m ’dcftt Ö l ü c ü m e K a d a ‘ A ia t it r J e f c B c a b t ' f ( T T K ,
19 9 8 . ilk Başar
19 8 6 ). R u şe n b şre f
Atatürk'ü özleyiş
O n a y d ım
b a s k ıs ı
IIK .
( C u m h u r iy e t .
1 9 ? 7 \ A h in e : H a m d ı
A tatftok İr V ç A y v e 1 9 V J â tm S o n r a 1 u f-
ktY f M a n M a t b a a s ı. 1 9 4 5 ) , Y a k u p K a d r i K a r a o sm a ro ğ h ; V :i
ıık
A la y .
A ta tü r k ( 1 ° 4 6 ) v e P o lit ik a d a 4 5
b a s k ıs ı B d g : Y a y . 1 9 6 8 ';. F & lıh
Çar.kava
ç ı l k y a y ın ık m ış ;
R ıf k ı
D ü nva G aze
ideolojik bu katılığa kavuşturman:n ruhuna aykırı olacağın; iler; suretken, bazıla r ı ise Kemalizm: bütünlüklü Kır ideoloji ola rak kurgulama, dahası yükümlendin*, bir doktrin nerl.ğı kazandırma aıayışında olmuş Urdu nu, onu
K e m a l i z m ; d o k i r m l e ş t ı r m ç ç a b a la r : . l e k P z :~ n i k t i d a r ı n ı n k ı u u m i a ş m a s ı v e r e y im in a c i l b i r m e s e le o l a r a k h a l k ı ı e r d ı n d c n z a ü r e t i m i n e e ğ ilm e s in d e n s o m a Y o ğ u n la ş m ış t ır
g ü n d e l i k h a y a t i d e o l o j i s i n e k a d a r u z a n a n g e n iş
te *». ; 9 3 2 ) .
Nrv-ı şahsma muuhasn h : kitap olarak. Ya ı r a k Volkan iîo Nçnman Itzkovvitrın. Olumsuz AtaiUrk (Bağlam Yay, Î9Ç8") başlıklı pvko bi yografisine dikkat çekmek gerekir. Kitap. Mus* 602 tafa Kemal u; siyasal eylem ve söyleminin om ~~ * kanalı? kuramına dayanan bir yorumunu de ermekledir.
b i r r e n u r d e r t k ı l : o l a n l K e : ı u d ı / r n ' t a s la k l a r ; n ın la m a n ı:::;; y a k ın ı. ] 9 İ O ' k ı i k i n c i y a r s ın d a ç ıt a y a a iılm ış t ıı o la n
ik is i, R e ce p
B u t a s la k la r ın e n a ğ ır lık lı P e k c r 'in
t a f e r ît y ıJ e ' s î c r :
( 1 9 . 3 6 ) i l e V a h ı m ı ı h s a t i k r k u r t ' u ı : A ia iu ih lhf ik îh d u ;l9 4 0 )
B u o t o ı ı i e ; d e v le t ç i t a s l a k l a r ı n
h e r i k is i d e h ü k ü m e t t e v e l e k P a r t id e m e v k ii o la n
h g ü r lm c e g e liş t ir il m iş , d o n e m in p o lit ik
f e ls e f e s in e d a m g a s ı n : v u r m u ş t u ;
ATATÜRKÇÜLÜK HAMASİM İ
d e ğ e r le n d ir m iş e d e ğ e r le n d ir il s in , o la ğ a n ü s t ü b e l m ik t a r d a h a m a s i m e t in le ç o ğ a l ıd d ığ ı. b ir v a k ıa d ı r . Ç o ğ u n l u k l a M u s t a f a K e m a l ' i n ş a h s ı e t r a f ım la u ı l t ı k b i r s ö y l e m l e y a z ı l a n b u ır . c b n l e r d e K e m a l i ? m m . y a d a d e h a ç e k t e r c ih e d i le n ı İ a d e y l e A t a t ü r k ç ü l ü ğ ü n y e n i d e n ü r e t i m i n cie o r a - m l ı iş le v g ö r m e k l e d i r , llmıhâ't n i t e l i ğ i a t'e d ile b ile c e k b u t ü r k it a p la r ın k a îb u r ü s iu b a z ı b in e k le r i o la r a k , fc n v e r Z ıy a
K a ıa i';n
A ta
t i ir k l e n D ü ^ u n ıe ler ( T ü r k i y e i ş B a n k a s ı Y a y , K o a t f u r k û n A ialü rK û * i : ıd ır v e
19 6 9 )» L ik a n
p û ş û t t m r r i ( E d e b iy a t Y a y . 1 9 7 1 ) , l u r j n A r a t ı n K e m a liz m 'i ( 1 9 6 9 ) a n ı l a b i l i r C a g l a r ’m
Behçet Kem al
{A tatın k D a v z it u k n D am lan ır > 1 9 6 7 )
T D K . 19 6 9 )
A tu f K a o s u n u n
B u n la r la b e
ra b e r » r e j ı n / ı n ' t a n ı d ı ğ ı ' i k i id e o l o g u n g ö r e c e ’ i l
K e m a liz n t ın . f ı k ı : v e id e o l o jik ç c r ç p v o s : n a s ıl
ve C e y h u n
R e s m î b ;r
h ü v i y e t d e t a ş ıy a n . A n a y a s a l y a s a l ç e r ç e v e d e n
(A ta tü rk 'e S a y g ı,
k e n d ile r in e a it m e t in le r in y a n ı ş
; » b i r ç o k y a r a r d a n p a r ç a l a r ı ç e ı e n - d e r le m e le r i is e . A t a t ü r k ç ü l ü k h a m a s e t i n i n ö r n e k l e r i n i b u a r a y a g e t ir ir e ı
i n i * p ı r d i l l e y a z ı l m ı ş e s e r le r i ö n e m l i d i r , l e k : a A l p ’i n K e m a h l I ( 1 9 3 6 ; :1 e h a lle t E n g i n ' i n u s M i û i k K e ır u n ıs m
İ n h îİ A b o n n F r e n s ı v U n r â M
o ; İ t , C u m h u r i y e t B a s ım e v i . 1 9 3 9 ) . E d i r n e m e b u s u Ş e r e f A y k u t ’u n K e im û f t z m i CM u a l l i m A h m e t , H a h * K it a b e s i, 1 9 % ) ü t b u d o k lr m t e ş v im e k ;u ; : j> u n y a M m n b e l i ; b a ş lı m e L r d e r i n d m d ı r . G ö r e c e e r k e n d o k r n n î c ş t ı r m e t e ş e b b ü s le r i n i d e g e r e k i r : M e d ıiv f t T . V . ı z a i i r a t a
fv .fo k ttH ft
Ruhu ( D e v l e t M a t b a a s ı. 1 3 >) i l e H a l i l N ı m e t n l l a h Ü z t u r k ' u n H a iJ t ç ık f e v r C u m h u n y d ve T t u f e H r t lk ç t k ğ l v e C u m J u ı n v e t i ( s h h a m v e M a t b a a s ı, 1 9 3 0 ) . Y ım * g ö r e c e e r k e n h ı r d o k t r i n l e * : i r m e t e ş e î v h u ş u o l m a k , K a d r o d e t g t t m e b ı k ı l m a k d ı r K th l r o m u : y in e y a n ı re s m i a m a g ö re c e ö z e r k d u şu n s e l u re th m
( 1 9 3 ? - 3 4 ) , K e m a liz m : a n :ı-e p :
p e r v a 'ıs l v e - y i n e o : c h ;t e r lik d o z u y ü k s e k
b ir
d e v le ıç i-s o s y a liz a n e k s e n e o t u r t m a y a \ c n e ; in iş t i. K a d r o c u la r :;: g ö r ü ş le r iy le .A h m e t A g a o ğ iu ’n u n lib e r a l y ö n e lim li
v e b e »t k i t a b ı
( S a n a y i i N e f i s r M a t b a a s ı. 1 9 3 3 ) a r a s ı n d a k i ih
D O K T m a Ş T lR k ik Ç A B A L A S I
t ila f , K e m a liz m ; d o k t n n le ş t u m c d e n e m e le r : n ın . -e r k e n h ır e v r e s in d e , d ü ş ü n s e l a ç ıd a n e n
Kemaliz mı bir düşünce sistemi, bir ideoloji olarak doktrinle* turneye donuk çabalan da, bizıncıl kaynaklar arasında ya da birinci kay nakları çevreleyen ikine: halka olarak kabul edebiliriz- Kemalızrr.in hır “lıkır sistemi' olup olmadığı, 1930lardan ben tartışılmıştır Bazı yorumcuları Kemalizmm pzsiık-ptagmaîik bir program ya da eylen: çizgisi olduğu
z e n g in v e U u t ış n ıa i: u ğ r a ğ ım
tem *5: ! e r le r
o ğ lu . 1 9 3 C 1 a r . : ı i k i n c i y a n s ı n d a b a ş la y a n
Ağa-
n’sınî
d c k l r t n l e ş i ; ; m c f u r y a s ı n a d a ih î ı t i i m ı f a k r i â f m ı ? L A la e d d in K ı r a ! B a s ım e v i . 19 * 1 ? - ' d e m ü d . ı h ii o lm u ş t u r . le k
P a r t i d ö n e m in in d o k t n n lc ş t ıım e ç a lış -
m a l a r ın , k . k a n a a t O n d e r ı-g a z e t e c ile r m g O z a ı d ı e t m e m e k g e r e k ir
ro lü n ü
Ö z e llik le P a lih
R :t k :
K A
tavın kitaplar: önemlidir A un Kemaiizmiza mamioşı ri ke!e*ı İnkılap id» ifcmuz (Kara Kuvvetleri Ko mular.lıgı Yay, 1978). om eki eyu » kitaplardır 12 byiûl 1980 müdahalesinden sonra, ordu. Atatürkçülük doktrinini ilmihallrşt:rmeye dö nük b i r y * y ın fa a liy e t in e g ir iş m iş in B u çsthş
N A K C A ' v A
Buna
l> a
8
u r u n u , ü ç c i l t l i k A t a f iö İ K U J û h
s e l i s i d i r ' G e n e lk u r m a y B a s ım e v i
Atatürk M i Kftotnf ( K a r a
1 9 8 2 -8 3 )
K u v v e t le n K o m u
t a n /ı& ı Y a y , t !'; v e B u k e t T a n ö r ' u r . K u r u l u ş v e K u r t u iu ş f D e r Y a y ,
ORDl’ Ye KIMAÜZV
v
1993}
ç a lış m a la r ın ı ö n c e lik le c lc
a l m a k g e r e k ir . T a r ı k Z a f e r l u n f i y a ' n ı n D e v r i m H o r H u r r ir n
İçı^Ytr Atatürk
v e A io t o r f c ç â iü k
(Ba
h a M a t b a a s ı, i 9 6 4 ) , S u n a K i l i n i n K e m a h n ı ( M e n t e ş M a t b a a s ı. 1 9 6 9 ) , C a v ı ! O r h a n l u t e n g ı i k r . A t a t ü r k ' ü A n U itr.u k v e T a m a m l a m a k ( 1 9 7 ? ) k it a p la r ı d a b u ç e rç e v e d e e k a lın a b ilir . Taner
T i m u r , / û »h D e v r i m i
la » ılıt A n la m ; ve
f e ’ se.6 T e m .e ıı ( S e v i n ç Y a y .. 1 9 6 8 ) v e I ü » k D e v
rtmi \r .sonrası ( D o ğ a n Yay . 1971) i l e k o n u y u , sınıfsal a n a l ı ? ı k a t a r a k i n c e le m e y e yö n e lm iş * u A l ı Gevgihunin d e n e m e ü s l u b u n d a k i Y ü k s e li} , v e D f iş a ş Y ı ( A l ı m T ü r k iy e 'n in
K it a p la r Y a y . 1 9 8 1 ) , m o d e r n
i9 7 v " ’e re u z a n a n s iy a s a l t a r ih i
i ç i n d e K e m a l ı z n ı ı n ‘ı d d i a s ı ı m Y i z i m s ü r e r K e m a k z m ı b ir s iy a s a l id e o l o ji o l a ı a k p o z it if d e ğ e r l e n d ir m e y e n b a k ı ş a ç ı s ı n d a n , la 'n ıo
onu
Taba
Par
d e m o k r a s i k u r a m la r ın ın ö lç ü t le r :
a ç 's ın d a n s o r g u la y a n a n a liz le r i, a y n n t ıl a n d ır k a ca k ç a lış m a k :
için
yol
gösterir* mahiyette
d i r 2 î v a G û f e a lp , K c ’ n a îıç m . v e İ f i r a N e V i e K o r
poratızm. Kemal i z i n i n d ü n y a v e toplum görü ş ü n ü , büyük ö l ç ü d e f a y d a l a n d ı g ı / e s ı n i e n d i g » 7 i y a G o k a J p i n h k r i y a l : m ı r a y n a c ı n d a değer l e n d ı r i r . B e ş k i t a p o l a r a k tası: . a n m a s ı n a k a r ş ı l ı k n e y a z ık k i t a m a m la n m a y a n
I m J u v e d e .3;
v o s a i K û u â n i n R e s m i K a y n a k la * ! k i t a p d ı z ı s , . s o z k o m i n i e le ş t ir e l y a k l a ş ı m ı n t e m e l k a v r a m
l a r ın ı g e l i ş t i r m e k t e d i r : A t a t ü r k 8 * Ş iv iu k 'u
603
K A Y N A K Ç A ' Y A
DAİR
( 1 9 9 1 ) , A t a t ü r k ' ü n S ö y le v v e D e m e ç l e r i ( 1 9 9 1 ) ,
D ö n e m in ö n e m li d ü ş ü n c e in s a n la r ın d a n A r -
K e m a l i s t T e k - P a r t i i d e o l o j i s i v e C H P ’n i n A l t ı
n o ld T o y n b e e ’n i n T ü r k i y e : B i r D e v le t in Y e n id e n
O k ’u ( 1 9 9 2 ) . B u e l e ş t i r e l b i r y a k l a ş ı m ı d a h a
D o ğ u ş u ( i l k b a s k ıs ı 1 9 2 6 ) k it a b ın ı y a z m ış o l
ö z g ü l b a ğ l a m la r d a g e l i ş t ir e n ç a l ı ş m a l a r a , a ş a ğ ı
m a s ı, b a ş h b a ş ın a ö n e m lid ir , T o y n b e e
d a a y r ıc a d e ğ in ile c e k t ir .
D e v r i m i n i “p r a t ik b i r B a t ılıla ş m a "
T ü rk
te c rü b e s i
o l a r a k d e ğ e r l e n d ir i r . K e z a K u r t S t e i n h a u s ’ u n , T ü r k D e v r im in i _______________“ Y A B A N C I G Ö Z Ü Y L E ’'______________ T ü r k iy e C u m h u r iy e t in in
k u r u lu ş u v e K e m a
liz m , T ü r k iy e d ış ın d a d a k ü ç ü m s e n m e y e c e k b ir ilg iy e k o n u
o lm u ş t u r . Ö z e llik le
k u r u lu ş
y ı l l a r ı n d a b u i l g i h a y l i c a n l ı d ı r v e T ü r k i y e ’n i n ö z g ü n b ir m o d e r n le ş m e t e c r ü b e s i o la r a k d ik k a t e a l ı n d ı ğ ı n a iş a r e t e d e r . İ k i n c i D ü n y a S a v a ş ı'n a k a d a r o la n
bu
d ö n e m d e , “Y e n i-1 v e y a
" K e m a l is t - T ü r k iy e " h a k k ın d a , b ir k ıs m ı
’j u r -
n a l i s t i k ’' ( g a z e t e c i i z l e n i m l e r i n e d a y a n a n ) , b i r k t s m t is e s o s y a l b il im s e l n i t e l i k l i ç o k s a y ıd a k it a p y a y ım la n m ış , b u n la r ın
b ir ç o ğ u T ü r k
ç e ’y e ç e v r i l m i ş i i r . ( B u ç e v i r i l e r i n ç o ğ u , K e m a liz m in y e n i b ir iv m e k a z a n d ığ ı 1 9 9 0 ’la r s o n la r ı n d a , C u m h u riy e t G a z e t e s i t a r a f ı n d a n y e n i d e n b a s ıla r a k o k u r la r ın a d a ğ ıt ılm ış t ır . ) Ç e v i r i v e y a y ı m l a m a s a i k j n i n , g e n e l l i k l e , T ü r k i y e ’n i n v e A ta tü rk ’ü n
“y a b a n c ı l a r c a "
( B a lık la r c a ) n a s ıl
g ö r ü ld ü ğ ü n e d a ir b ir m e r a k , b u n u n d a ö t e s in d e b ö y le b i r i l g i n i n v a r l ı ğ ı n d a n d u y u l a n g u r u r o ld u ğ u s ö y le n e b ilir . B a ld ı g ö r ü ş ü v e lit e r a t ü r ü ile b ö y le b ir i l i ş k i n i n , b iz a t ih i, K e m a lis t id e o lo jin in b ir g ö s te r e n i o ld u ğ u n u v e o n u n y e n i d e n ü r e t im in d e b e lir li b ir r o l o y n a d ığ ın ı s ö y le m e k y a n lış o lm a y a c a k t ır .
t a r s ız lığ ı"
“t a r i h s e l - t o p l u m s a l z a m a n t u
s o r u n la r ı b a ğ la m ın d a y o r u m la y a n
A t a t ü r k D e v r i m i S o s y o l o jis i ( T ü r k ç e i l k b a s k ı s ı 1 9 3 7 ) , c id d i b ir ç a lış m a d ır . S ö z k o n u s u d ö n e m d e , T ü r k i y e ’n i n g e ç - m ö d e m i e ş m e d e n e y i m i n i m u k a y e s e l i b i r ç e r ç e v e d e d e ğ e r l e n d ir e n ç a lış m a la r d a y a p t lm ış , a n c a k b u n la r o t a r ş ik b ir y ö n e lim
iç in d e k i T ü r k
d ü ş ü n c e d ü n y a s ın d a
y a n k ı b u lm a m ış t ır . Ö r n e ğ in : K , K r ü g e r , K e m a lis t T u r k e y a n d Ik e M id d ie E a s t ( A i l e n a n d U n w i n , 1 9 3 2 ) , J o h n D e v v e y , f m p r e s s io u s o / S o v ie t R u s s i a a n d T h e R e v o l u f io t t a t y W ö r ld ; M ex tco, C f ıin a , T u r k e y ( N e w R e p u b lic E , 1 9 3 2 ) . Y in e D o n a l d W e b s t e r ’ ı n , T h e T u r k e y o f A tatü rk ( T h e A m e r ic a n
A c a d e m y o f P o lit ic a l a n d
S o c ia l
C h a n g e , 1 9 3 9 ) k it a b ı d a r e f e r a n s o lm a k la b ir lik t e h a k k ı v e r ilm e y e n k it a p la r a r a s ın d a d ır . D a h a s o n r a la r ı, “h ız lı k a lk ın m a ’ n m K e m a lis t re s t o r a s y o n u n ö n e m li b ir m o t if i h a lin e g e ld iğ i 1 9 6 0 ’ t a r d a , M . O k a v e I , P e r c e v a l’ i n J a p o n K a l
k ın m a sı v e T ü r k iy e ( G e r ç e k Y a y ., 1 9 6 6 ) k i t a b ı ç e v r ilm iş t ir . İ k i n c i D ü n y a S a v a ş ı n d a n s o n r a is e u l u s l a r a r a s ı l i t e r a t ü r d e T ü r k i y e ’n i n
s iy a s a l m o d e r n le ş
m e s i n e v e o n u n d ü ş ü n s e l a r k a p la m t t a y ö n e l i k i l g i l e r , “ b ü r o k r a t i k d e v r i m T e r i v e " o t o r it e r d e m o k r a s ile r i" D o ğ u d ü n y a s ın ın g e r i k a lm ış lık t a n
ik in c i D ü n y a S a v a ş ı ö n c e s i d ö n e m d e y a y ım
k u r t u lm a s ı, m o d e r n le ş m e s i iç in g e r e k li g ö re n
la n a n j u r n a l i s t i k ç a l ı ş m a l a r ı n ç o ğ u , o r y a n t a l i s t
A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n e g e m e n l iğ i n d e o l m u ş -
k a h p -y a r g d a r la d o lu m e t h iy e le r n it e liğ in d e d ir .
tu r. T a b ii b u n la r iç in d e
“ K a h r a m a n " o d a k lı t a r ih g ö r ü ş ü n ü y a n s ıt a n ,
l a m l ı m u k a y e s e le r , m e s a f e l i, k r i t i k y o r u m l a r d a
h a y r a n lık la y a z ılm ış b iy o g r a f ile r b u n la r a r a s ın
v a r d ır . M o d e r n le ş m e
d a ö n c e lik t i y e r tu ta r. Ö r n e ğ in ; D . v o n M i-
m u k a y e s e li ç a lış m a la r s ü r m ü ş t ü r : Ö r n e ğ in R .
k u s c h ’u n A v r u p a ile A s y a A r a s ı n d a k i A d a m : G a
W a r d v e D . R u s t o w ’u n P o l i t i c a l M o d e m iz a t io n
z i M u sta fa K e m a h ( T ü r k ç e i l k b a s k ı s ı 1 9 2 9 ) y a
it i J c t p a n a n d T u r k e y ( P r in c e t o n U m v
da
1 9 6 4 ) k it a b ı ile ü n lü m u h a f a z a k â r s o s y a l b il im
1 9 9 0 ’l a n n
o la n
s o n la r ın d a
A r m s t r o n g 'u n
y e n id e n
B o z k u r î’u
ç o k -s a ıa r
(A rb a
Y a y .,
k e s k i n g ö z le m le r , a n
lit e r a t ü r ü b a ğ la m ın d a
P re ss,
c i S . E i s e n s ı a d t ’ m “ T h e K e m a li s t R e v o l u t i o n i n
1 9 9 7 ) , L o r d K i n r o s s ’u n ü n l ü A t a t ü r k , B i r M i l l e
C o m p a r a t iv e P e r s p e c t iv e " m a k a le s i ( A t a t ü r k .
t in Yeniden D o ğ u ş u d a ( S a n d e r Y a y ., 1 9 7 2 ) b u
F o u n d e r o f a M o d e m S ta te , d e r. A l i K a z a n c ıg il
ç e r ç e v e d e a n ıla b ilir . A y n ı d ö n e m d e K e m a lis t
ve E rg u n
r e j i m i v e i d e o l o j i s i n i d e ğ e r l e n d ir m e k ü z e r e y a
ö n e m lid ir . E n a z ın d a n z ım n e n K e m a liz m le i l g i
z ı l m ı ş k i t a p l a r i ç i n d e G e o r g D u h a m e l ’i n Y e n i
l i d e ğ e r l e n d ir m e l e r i i ç e r e n v e y a y g ı n k u l l a n ı l a n
T ü r k i y e : B i r B a t ı D e v le t i, y i n e m e t h i y e c i b i r d e
- y a d a k u l l a n ı l m ı ş - ç a lış m a la r a r a s ın d a , G e o f f -
ğ e r l e n d ir m e d ir , B u n a k a r ş ı l ı k ö r n e ğ i n - T ü r k -
r e y L e w is ’in
ç e y e ç e v r ilm e y e n - C , C a r l o S f o r z a 'n u n E u ro p e -
1 9 7 0 ) , R o d e r i c D a v i s o n ’ı n
o n D ic ia t o r s f ıip s k i t a b ı g i b i ( B r e n t a n o ’s P u b l i s -
H a l l 1 9 6 8 ) , F r e d e r i c F r e y ’i n T he T u r k is h P o l ı t i -
h e r s , 1 9 3 1 ) , K e m a l i s t r e j i m i “ d ik t a t ö r l ü k " b a ğ
e a l E f it e ( M . I . T . P r e s s , 1 9 6 5 ) , R i c h a r d
la m ın d a e le a l a n ç a l ı ş m a l a r d a v a r d ır .
s o r iın
Ö z b u d u n , H u rst& rC o m .
T u rk e y
(P ra e g e r,
19 8 1),
19 6 0 ; T T K ,
T u rk ey ( H r e n t i c e -
T h e F i r s t T ü r k ıs tı R c r u r . ’ : :
R o b in -
S z i; i r -z .
K A Y N A K Ç A ' Y A
DAİR
in N a t i o n a l D e v d ö p m e n t ( H a r v a r d U n i v e r s i t y
D e v r in D i n M a z l u m l a n ( 1 9 6 9 ) k i t a p l a r ı . N e c i p
P re s s , 1 9 6 3 ) , S la n f o r d J- S h a w v e E z e l K u r a l
F a z ı l K r s a k ü r e k ’i n a y n ı d o ğ r u l t u d a k i s ö y l e m i n i
S h a w ’u n H is f o t y o f th e O ııo m a n E m p u e a n d M o
ö r n e k le r . 1 9 7 0 ’l i y ı l l a r d a K a d r i M ı s ı r l ı o ğ l u ' n u n
d e r n T u rfte y
K u r t u lu ş S a v a ş ın d a S a r ı k l ı M ü c a h it le r ( S e b il
( C a m b r id g e
U n iv e r s it y
P re ss,
1 9 7 7 ) v e t a b ii T ü r k i y e ' d e s t a n d a r t k a y n a k h a l i
Y a y ., 1 9 7 2 -
n e g e lm iş B e r n a r d L e w i s ’i n M o d e m T ü r k i y e ' n i n
ta n L a ik liğ e ( S e b i l Y a y ., 1 9 7 7 )
D o ğ u ş u ( O x f o r d U n iv e r s it y P r e s s , 1 9 6 1 ) , E r ik
3 . b a s k ı ) . S a d ı k A l b a y r a k ’ı n Ş e r i a t
k it a p la r ı, a y m
ç iz g iy i s ü r d ü r ü r le r . B u ç iz g i
J a n Z ü r c h e r ’ i n M o d e r n le ş e n T ü r k i y e ’n i n T a r i h i
ü z e r i n d e , 1 9 8 0 ’l e r i n I s l â m c ı p o l i t i k y ü k s e l i ş v e
( İle t iş im
Y a y ,, 1 9 9 5 ) , F e r o z A h m a d ’ ın M o d e m
g ö r e li e n t e le k t ü e l h e y e c a n d ö n e m in d e k i d ü
T ü r k i y e ’n in O l u ş u m u ( S a r m a l Y a y , 1 9 9 5 ) v e j e -
ş ü n s e l ü r e t im i v u lg e r iz e e d e n i k i k it a b ı d a h a
a n D e n y ’m
a n a b ilir iz : A b d u r r a h m a n D ilip a k , B ir B a ş k a
Y e n i T ü r k i y e ’s i ( T ü r k i y e
İş B a n k a s ı
A ç ıd a n K e m a liz m
Y a y , 1 9 6 0 ) a n ıla b ilir .
(B e y a n , 19 8 8 ), D . M e h m e t
J o h a n n e s G l a s n e c k ’i n K e m a l A t a t ü r k ve Ç a ğ
D o ğ a n . K e m a liz m ( A ğ a ç , 1 9 9 3 ) . A h m e t K a b a k
d a ş T ü r k i y e ( O n u r Y a y , 1 9 7 6 ) , K e m a l i z m i g e li ş -
l ı n ı n b ü y ü k i l g i g ö r e n T e m e lle r in D u r u ş m a s ı k i
m e c i- m o d e r n le ş t ir id iik y a n ın d a a n t i-e m p e r y a -
t a b ı t i ü r k E d e b i y a t V a k f ı Y a y ., 1 9 8 9 ) . a y m ç i z
l i s t m i s y o n a ç ı s ı n d a n il g iy e d e ğ e r d ir . F e r o z A h -
g i n i n m ı 11 ı v e t ç ı - m u h a f a z a k â r v e r s i y o n u d u r . İ s
m a d ’ı n İ t t ih a t ç ılık t a n K e m a liz m e ( K a y n a k Y a y .,
la m c ı a n t i-K e m a liz m in k u r a m s a l b ir d e r in liğ e ,
1 9 8 6 ) k i t a b ı , K e m a l is t i d e o l o j i n i n s ü r e k l i l i ğ i n e
b û t ü n lü k lu lü ğ e v e p a r a d ig m a t ik b ir r a d ik a liz
d ik k a t ç e k e r . E r i k J a n Z ü r c h e r ’ i n M o d e r n le ş e n
m e e r i ş m e s i is e . 1 9 7 0 l e r i n s o n l a r ı n d a n i t i b a r e n
T ü r k i y e ’n in T a r i k i ( i l e t i ş i m
Y a y ,, 1 9 9 5 ) , s i y a s a l
is m e t Ö z e l in v a z ıİ a r ıv la o lm u ş t u r , d e n e b ilir .
t a r ih p e r s p e k t if i i ç i n d e z ı m n î i t i b a r ı y l a ö n e m l i
Ö z e l in
b i r K e m a l i z m d e ğ e r le n d ir m e s i iç e r i r .
s o r u n la r a u y g u l a d ı ğ ı ’ C u m a M e k t u p lu n ( 1 9 8 9 ) ,
b u d ü ş ü n s e l ü r e t im in i g ü n c e l p o lit ik
b u b a ğ la m d a t e m s ili s a y ı l a b i l i r . K ü r t M e s e le s in e b a k ı ş ı b u a l a n d a k i p o l i t i k a
KEMALİZM ELEŞTİRİLERİ- REDDİYELERİ
s ı, K e m a li z m e c e p h e a l a n p o l i t i k d u r u ş l a r ı n b i r b a ş k a z e m in id ir
K e m a liz m e
iç e r d e n ’ v e y a c e p h e d e n
k a rş ı ç ı
k a n p o lit ik
m e t in le r , b i r y a n d a n b u id e o l o ji
n i n e l e ş t ir e l b i r y o r u m u n a k a t k ı d a b u l u n u r l a r , d iğ e r y a n d a n b i z z a t , K e m a l i z m i n k e n d i n i o n l a r l a k a r ş ı t l ı k i ç i n d e a ç ı k l a m a s ı i ç i n m a lz e m e n it e l i g ü ld e d ir le r . K e m a lis t id e o l o jin in d e v a m l ıl ığ ı İç in d e , b u
k a r ş ı ç ık ış l a r l a h e s a p la ş m a
E m ir S ü r e y y a B e d ir h a n ’ın T h e
C a s e o f K ıu d ıs t ü t ı A g a t n s i T u r k e y ( P h i l a d e l p h i a , T h e K u r d is h
In d e p e n d e n c e L e a g u e , 1 9 2 9 ) , b u
k a r ş ı ç ı k ı ş ı n e r k e n d ö n e m d e k i ö n e m l i b e lg e s i d ir . 1 9 7 0 le r d e n it ib a r e n İ s m a il B e ş i k ç i n i n k i t a p l a r ı n d a , K ü r t M e s e le s i t e m e l i n d e b i r a n t i K e m a l i z m i n s is t e m le ş t i r i l d i ğ i n i g ö r ü r ü z ; ö z e l lik le ; C H P 't ıiıı J 9 2 7 T ü z ü ğ ü
ve K ü r t S o ru n u
n ın , o n la r a ö n le m a lm a n ın v e y a o n la r ı a ş ik â r
( K o m a l Y a y . 1 9 7 8 ) v e B i l i m - K e s i m İd eo lo ji, D e v -
b ir g a y r ıın e ş r u lu k / k ö t ü lu k k u t b u o la r a k
l e t - D e ı n o l u a s ı ve K ü r t S o r u n u
n ım la y a r a k
ta
k e n d in i k a n ıt la m a n ın ’ k u r u c u b ir
r o l ü v a r d ır , H a lid e
E d ip ’ in
( A la n Y a y
K ü rt S o ru n u
1 9 9 ü ) . B e ş ik ç i b u v e b a ş k a k it a p la
r ı n d a n d o l a y ı y ı l l a r c a h a p i s y a t m ış t ır . 1 9 2 9 ’d a İ n g i l i z c e y a y ı m l a
M e s u t Y e ğ e n i n D e v le t S ö y le m in d e K ü r t S o r u
n a n D t c ia f o r s h i p a n d R e / o r m s in T u r k e y ( Y a l e
n u ( İle t iş im Y a y , 1 9 9 9 ) , K e m a liz m i, K ü r ı S o r u
R e v ie w ) k it a b ı, K e m a liz m in
e rk e n d ö n e m d e
y a p ılm ış lib e r a l b ir e le ş t ir is i o la r a k Ö n e m ş ır , Y u k a r d a b a h s e d ile n
nunu
t a n ım la m a b iç im i ü z e r in d e n a n la m a y a
ta
d ö n ü k g ü ç lü b ir k u r a m s a l g ir iş im d ir . 1 9 8 0 1 e r -
A h m e t A ğ a o ğ l u ’n u n
d e n 2 0 0 0 ’le r e u z a n a n k e s it t e P K K l i d e r i A b d u l
D e v le t v e F e r f i n d e d e z ı m n e n b ö y le b i r e l e ş t i r i
l a h Ö ç a l a n ’ ı n y a z d ı k l a r ı n d a , K e m a l i z m İ e , ’a n -
b u lu n a b ilir .
t i ’c i l i k t e n e k l e m l e n m e / b a ğ l a ş m a ' a r a y ı ş ı n a y ö
L ib e r a l e le ş t ir ile r
iç e r d e n d ir ’ , b u n a k a r ş ılık
n e le n b i r h e s a p la ş m a i z l e n e b i l i r .
t s iâ m c ı a n t i - K e m a l i z m , - r e f e r a n s l a r ı i t i b a r ı y l a -
T ü r k i y e ’d e d e v r i m d - s o s y a l ı s t p o l i t i k h a r e
d ış a r d a n v e c e p h e d e n d ir . İ s l a m c ı d ü ş ü n c e n i n
k e t in M a r k s is t -L e n in is t r e fe ra n s tı k a y n a k la r ı,
p o lit ik le ş m e s in d e , K e m a liz m in ö z e llik le la is is t
( a n t i-e m p e r y a lis t ) t a r ih s e l iş le v iy le o lu n m a
n it e l iğ in i o d a k a la n b ir r e d d iy e s i, te m e l iz le k
d ık la r ı K e m a liz m e , o n u a ş m a y a d ö n ü k b ir
o l m u ş t u r . 1 9 5 0 ’le r d e b u k o n u d a e n e t k i l i y a z a r
e le ş t ir e l t u t u m la y a k la ş m ış la r d ır . M a h ir Ç a -
o la n E ş r e f E d ip ’in s o n k it a b ı K a r a K it a p -
y a n ’m
M il
K e s in t is iz D e v r im
(19 7 1)
r is a le s i, b u
le t i N a s ı l A ld a t t ıl a r ; M u k a d d e s a t ın a N a s ı l S a l d ı r
e le ş t ir in in
d ı l a r ? ( 1 9 6 7 ) , b u r e d d iy e y i ö z e t l e y l c i n i t e l i k t e
ö z g ü n d ü ş ü n ü r le r in d e n H ik m e t K ı v d c ı m l ı ’n ın
d ir . T b n n f ııd u n d a n D i n l e d i k l e r i m ( 1 9 6 8 ) v e S o n
1 9 3 0 -3 3
t ip ik ö r n e ğ id ir . S o s y a lis t a k ım ın
d ö n e m i y a z ıla n
is e ( Y o l a d ıy la
to p -
605
K A Y N A K Ç A ' Y A
d a i r
l a n m ı ş t ı r ) , k o m ü n i s t g e l e n e k i ç i n d e 11 a m [ - e m
ş im
p e r y a lis t u lu s a l d e v r im ” o l a r a k la n im la n a g e -
b i r i n c e l e m e d i r . L e v e n t K ö k e r i n , M o d e r n le ş m e ,
le n K e m a liz m e g ö r e c e m e s a f e li b ir b a k ış ı y a n
K e m a l i z m ve D e m o k r a s i' s i ( İ l e t i ş i m Y a y ., 1 9 9 0 ) ,
s ıt m a s ı b a k ım ın d a n ilg in ç t ir .
r e jim in d e m o k r a s i a n la y ış ın a e le ş t ir e l y a k la ş ım
1 9 6 0 'la r ın s o n u n d a , y in e s o ld a a m a o rL o -
d o ğ r u lt u d a 't e k n ik '
g e t ir e n ö n e m li b i r ç a lış m a d ır , A h m e ı D e m i-
d o k s M a r k s i z m i n d ış ı n d a , K e m a l i z m ! t e m e ld e
r e l’i n B i r i n c i M e c lis t e M u h a le je l ( İ l e t i ş i m
s e ç k i n c i v e a n t i- d e m o k r a t ı k b i r p o l i t i k k a r a k
1 9 9 4 ) , M e t e T u n ç a y ’ı n
t e r a t f e d e r e k e l e ş t ir e n i k i k i t a b ı k a y d e t m e k g e
t in d e T e k -P a r t i Y ö n e t im in in K u r u lm a s ı ( İ 9 2 3 -
r e k ir . B u n l a r d a n
E m in T ü r k E liç in in
iç e r d e n
19 3 1/ (C e m
Y a y .,
T ü r k iy e C u m h u r iy e
Y a y ., 1 9 8 9 ) v e C e m i l K o ç a k ’m
e l e ş t ir i’ n i t e l i ğ i n d e k i K e m a lis t D e v r im İ d e o lo jis i
T ü r k iy e 'd e M i l l i Ş e / D ö n e m i [ 1 9 3 8 -1 9 4 5 ] ( İ le t i
( A n t Y a y ., 1 9 7 0 ) u n u t u l m u ş , İ d r i s K ü ç ü k ö -
ş im
m e r ’i n D ü z e n in Y a b a n c ıla ş m a s ı ( A n t Y a y ., 1 9 6 9 )
r ih s e l v e s i y a s a l-id e o lo jik b a ğ la m ı iç in d e o l u
is e s o l d ü ş ü n c e d e
şum ve
“s i v i l t o p lu m ” k a v r a m ı n ı
Y a y , 1 9 9 6 ) k it a p la r ı, K e m a lis t r e jim in ta
o t u r m a ’ s ü r e c in i ir d e le y e n b ir s ils ile
ö n e m s e y e n y a k l a ş ı m l a r ı n v e s o ld a n a n t i - K e m a -
d ir l e r . ( T e k P a r t i r e j i m i y l e
liz m in m ila d ı s a y ılm ış t ır .
den daha kü çü k
Y a k ın d ö n e m in s o l n e ş r i v a t ı n d a , F i k r e t B a ş k a -
6 0 6
Y a y ., 1 9 9 1 ) , y i n e b u
ilg il i K o ç a k Y n k in -
h a c im li b ir ç a lış m a , Ç e t in
Y e i k i n ’i n T ü r k i y e ’d e T e k P a r t i Y ö n e t im i d i r 1 A l
y a ’m n P a r a d ig m a n ın / / l a s ı ( D o z Y a y , 1 9 9 1 ) , “o r i
t ı n K i t a p l a r , 1 9 8 3 ] . ) . A h m e t A g a o g l u ’n u n S e r
j i n a l b i r B o n a p a r t iz m " o l a r a k t a n ı m l a d ı ğ ı K e ı n a -
be st f ı r k a
l iz m e b ü t ü n l ü k l ü b i r c e p h e a lm ı ş t ı r . A h m e t I n -
b a ş l ı ğ ı a l t ı n d a a n ı l a n F e t h i O h y a r ’ı n A n ı l a n , r e
s e l' in
T ü r k iy e T o p lt m u ı ı ı u ı ı B u n a l ı m ı k i t a b ı n d a
b ir ç o k m a k a le , K e m a liz m in d e m o k r a s i k u r a m ı
jim in
H a t ır a la r ı ile y u k a r d a “T a n ık lık la r "
d e m o k r a s i a n la y ış ın ı y o r u m la m a y a k a t
k ıd a b u lu n a c a k t a n ık l ık l a r v e g ö z le m le r iç e r ir .
a ç ıs ın d a n b ü t ü n l ü k l ü b i r e l e ş t i r i s i n i iç e r ir .
________MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞI REJİM VE DEVLET ANLAYIŞI, DEMOKRASİ GÖRÜCÜ
K e m a lis t m illiy e t ç iliğ in
y u r t t a ş lık
t e m e lli v e
h ü m a n i s t - e v r e n s e le i b i r a n l a y ı ş a m ı y o k s a ı r k K e m a lis t r e jim i t a n ım la m a k iç in b a ş v u r u la c a k
ç ı-e t n is is t y o r u m la r a a ç ık m ı o ld u ğ u
b ir in c il k a y n a k la r , 1 9 2 1
bu
v e 1 9 2 4 A n a y a s a la r ı
ik i y a k la ş ım
(y a da
a r a s ın d a k i d e n g e v e iliş k in in
( v e b u n la r d a y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k l e r ) , B a h i r M a z -
n a s ıl o ld u ğ u ) s o r u s u n a v e r ilm iş f a r k lı c e v a p
h a r E r ü r e t e n ’i n d e r l e d i ğ i T ü r k i y e C u m h u r i y e t i
l a r v a r d ı r . ( B u k o n u . M o d e r n T ü r k i y e ’d e S i y a s î
D e v r im Y a s a l a r ı ( C u m h u r i y e t ) g i b i b e lg e le r y a
D ü ş U n e e ’n i n 4 . c i l d i n d e d e e t r a f lı c a e le a l ı n a
n ı n d a , A l e t I n a n ’ı n M e d e n i B ilg ile r, V a s f i R e ş it
c a k t ır .)
S e v ig ' in T e ş k ila t ı E s a s iy e K a n u n u ( U l u s B a s ım e
e ğ ilim in i v u r g u la y a n
v i , 1 9 3 8 ) , O r h a n A r s a l Y n D e v le t in T aıiji ( C H P
y o r u m , Y a v u z A b a d a n 'm
H a lk e v le r i K o n f e r a n s la r ı, 1 9 3 8 ) g ib i a ç ım la y ıc ı
M i l l i y e t ç i l i k ve H a l k ç ı l ı k ( C H P , 1 9 3 8 ) k i t a b ı n
r e s m î v e y a y a n -r e s m î m e t in le r d ir . D a h a g e ç ta
d a b u l u n a b i l i r . S a b a h a t t i n E y u b o ğ l u ’n u n M a v i
r ih le r d e , y in e r e s m i y o r u m u d e s t e k le y e n b ir
ve K a r a y a z ıla r ı ( Ç a n
“ D e v r im
m i l l i y e t ç i l i ğ i h a lk ç ı- d e m o k r a t ik b ir z e m in e
T a r i h i ” lit e r a t ü r ü o lu ş m u ş t u r . Ö r n e
ğ in : E n v e r K a r t e k in , D e v r im
T a r ik i ve T ü r k iy e
K e m a lis t m illiy e t ç iliğ in
H uhükçu
G ö z ü y le
Y a y ,, 1 9 7 3 ) , K e m a l is t
o t u r t m a n ın ö r n e ğ id ir . T u r h a n tü rk
H e p e r , is m e t İ n ö n ü , Y e n i B i r Y o r u m D e n e m e s i
M e r k e z i, 1 9 8 7 ) , e lit is t -v e s a v e t ç i b ir g ö r ü ş a ç ı
( T a r i h V a k f ı Y u r t Y a y ., 1 9 9 9 ) , A h m e t M u m c u ,
s ın d a n , m o d e r n is l-B a t ıh la ş m a c ı ç iz g iy i ö r n e k
T a r i k A ç ı s ın d a n T U r h D e v r i m i n i n T e m e l i n i v e
le r . B a s k ı n O r a n , A t a t ü r k M i l l i y e t ç i l i ğ i - R e s m i
G e l i ş i m i ( T T K , 1 9 7 1 ) . F a r u k A l p k a y a ’n m
id e o l o j i D ı ş ı B i r i n c e le m e k le ( D o s t Y a y ., 1 9 8 8 ) ,
k i y e C u m h u r t y e ı i ’n i n K u r u l u ş u
( 1 9 2 3 -1 9 2 4 ) ,
ile
F e y z io ğ lu , A t a
C u m h u r i y e t i R e jim i ( S i n a n Y a y ., 1 9 7 3 ) , M e t i n
T ü r
ve M illiy e t ç ilik
d e m o k r a t ik
p r o -K e m a lis t b ir k la s ik
A t a t ü r k m illiy e t ç iliğ in in
(A ta tü rk
iç
A r a ş t ır m a
ç e liş k ile r in e
ve
C u m h u r iy e t in k u r u lm a s ı e d im in e v e b u n u n la
m u ğ l a k lık la r ın a d ik k a t ç e k e r k e n , b a ğ ım s ız la ş
i l g i l i F ik r i t a r t ış m a o r t a m ı n a ı ş ı k t u t a n ö n e m li
m a v e m o d e r n le ş m e /B a t ıld a ş m a
b i r k a y n a k t ır .
o l u m l u i ş l e v i n i v u r g u la r .
a ç ıs ın d a n
K e m a lis t r e j i m i , t o t a lit e r y ö n s e m e le r i d e
H ik m e t T a n y u 'n u n A ta t ü r k ve T ü r k M illiy e t
o l a n o t o r it e r b i r r e j i m o l a r a k a n a l i z e d e n ç a l ı ş
ç i l i ğ i ( O r k u n Y a y ., 1 9 6 9 ) , r e s m i m i l l i y e t ç i l i ğ i ,
m a l a r a r a s ı n d a , T a h a P a r l a ’n ı n v e A h m e t I n -
T u r a n c ı “ u z a k h e d e fe " d e d u y a r lı b ir T ü r k ç ü
s e l'in y u k a r d a d e ğ in ile n ç a lış m a la r ı ö n e ç ık a r .
ç e r ç e v e y e o t u r tm a g ir iş im id ir .
T a h a P a r l a ’m n
T ü r k i y e ’d e A n a y a ia la r ’ı ( l l e t i -
A h m e t Y ı l d ı z , N e M u t lu T ü r k ü m
D iy eb ilen e
K A Y N A K Ç A ' V A
DAİR
( İ l e t i ş i m Y a y ., 2 0 0 1 ) k i t a b ı n d a , K e m a l i s t m i l l i
M e t i s Y a y ., 1 9 9 7 ) . B e r n a r d
y e t ç iliğ in z ım n î e t n ik v e d in î a n g a jm a n la r ın a
l i Z in d e ve K e m a li z m S o n r a s ın d a T ü r k K a d m ı k i
d ik k a t ç e k m iş t ir . E t ie n n e
C o p e a u n ’n ü n T ü r k
t a b ı is e ( T ü r k i y e İ ş B a n k a s ı Y a y ., 1 9 8 2 ) , K e m a
T in d i T e z in d e n T ü r k - f s l d m
S e n t e z in e ç a l ı ş m a s ı
lis t
( T a r ih
V a k f ı Y u r t Y a y ., 1 9 9 8 ) , K e m a l i s t m i l l i
C a p o r a l’in K e m a
k a d ın in k ıl â b ın ın ’ s o ğ u k k a n lı b ir m u h a s e
b e s i n it e liğ in d e d ir .
y e t ç i l i k l e e l n i s i s t - d i n s e l b i r m i l l î k i m l i k t a r if i a r a s ın d a k i g e ç iş liliğ i g ö s t e r m e s i b a k ım ın d a n ö n e m lid ir
İKTİSADI GORUŞ K o r k u t B o r a t a v ’ ı n T ü r k i y e ’d e D e v le t ç i li k ( S a v a ş
________ MODERNLEŞME VE BATİ
Y a y ., 1 9 8 2 ) v e B i l s a y K u r u ç ’u n M u s t a f a K e m a l D ö n e m in d e E k o n o m i ( B i l g i Y a y , A n k a r a 1 9 8 7 )
K e m a l i z m , ö z e l l i k l e p o z i t i v i s t s o s y o l o j i O K U İla -
k it a p la r ı, K e m a liz m in İk t is a d î g ö r ü ş ü h a k k ın -
r ı n m e t k i s i y l e , b a ş t a n it ib a r e n b i r m o d e r n le ş m e
d a k i a r a ş i ş v e t a r t ı ş m a la r h a k k ı n d a b ü t ü n l ü k l ü
(v e ç o k k e re e ş a n la m lı o lm a k ü z e re B a t ılıla ş
b ir ç e r ç e v e s u n a r . Ç a ğ la r K e y d e r 'in
m a ) p r o g r a m ı o la r a k d ü ş ü n ü lm ü ş t ü r . Y u k a r d a
D e v le t ve S ı n ı f l a d ı ( İ l e t i ş i m Y a y ., 1 9 8 9 ) C u m h u
" A n a lit ik I n c e 'e m e le r ” b a ş lığ ı a lt ın d a a k t a r ıla n
r i y e t i n ik t i s a t p o l i t i k a l a r ı v e i d e o l o j i l e r i n i n ta
ç a l ı ş m a l a r ı n b i r k ı s m ı d a b u ç iz g id e g ö r ü l e b i l i r .
r ih s e l-t o p lu m s a l a r k a p la m m y o r u m la m a k iç in ,
N i y a z i B e r k e s in T t ir / îiy e ' d e Ç a ğ d a ş l a ş m a ( D o -
b u n u n y a n ın d a t ü m ü y le C u m h u r iy e t i y o r u m
ğ u - B a t ı Y a y , 1 9 7 9 ! ? ] ) ile A ı a t ı ı ı k
la m a y a d o n u k k a p s a m l ı b i r d e ğ e r le n d ir m e d ir .
ve D e v r i m l e r
T ü r k iy e ' d e
a d lı k it a p la r ı, p r o -B a t ıc ı/m o d e r n le ş m e c i y a k la ş ım ın te m e l y a p ıt la r ı o la r a k a n ıla b ilir . ( A n a lit ik ' ş ü p h e c iliğ e ' d a h a u z a k b i r ö r n e k : S u n a K i l i ’n i n
A tatü rk D e v r i m i - B i r Ç a ğ d a ş l a ş m a M o d e li) S o n y ı l l a r d a , m o d e r n iz m e e l e ş t i r e l y a k l a ş ı m l a r e k s e n in d e d e T ü r k m o d e r n iz m i n i v e K e m a l iz m i y o r u m la m a y a d o n u k ç a lış m a la r ç o ğ a lm a k t a d ır . S ib e l B o z d o ğ a n ile R e ş a t K a s a b a ’n ı n d e r l e d i ğ i T ü r k i y e ’d e M o d e r n le r in e ve U l u s a l K i m l i k ( T a r i h V a k f ı Y u r t Y a y ,, 1 9 9 8 ) , b u y o r u m l a r l a i l g i l i y o l g ö s t e r ic i b i r t o p la m a d ır . B a t ıl ıl a ş m a v e u y g a r l a ş m a h e d e f in i K e m a l i z -
yo ru m u ya
p a n y a k la ş ım ın ö r n e k le r i o la r a k ş u k it a p la r s a y ı l a b i l i r : H a ş a n A l i Y ü c e l , P a z a r t e s i K o n u ş m a la r ı ( R e m z i K it a b e s i, 1 9 3 7 ) , H a lik a r n a s B a lık ç ıs ı, D iijıin
Y a z ıla n
( B i l g i Y a y ., 1 9 9 3 ) , A z r a E r h a t ,
E n H a k i İd M ü r ş it ( C e m Y a y ,, 1 9 9 6 ) , S u a t S i n a n o ğ lu , T ü r k H ü m a n iz m i ( T T K ,
K e m a lis t d e v r im
id e o lo jis in d e y e n i b ir k ü lt ü
r ü n v e k ü l t ü r y a p ı l a r ı n ı n i n ş a s ı , m o d e r n le ş m e n in v e u lu s la ş m a n ın a r a ç la r ı o la r a k ç o k ö n e m s e n m iş t ir . ( H a t t a b u n e d e n le K e m a l i s t d e v r i m le r u z u n b ir s ü r e “ü s t y a p ı d e v r im le r i" o lm a k la e le ş t ir ilm iş t ir .) H a r ! v e b ilh a s s a d il d e v r im le r in e y ü k le n e n b ü y ü k d e v r i m c i r o l le i l g i l i ö r n e k l e r : M . Ş a k i r
m in a s lî m is y o n u o la r a k y o r u m la y a n , A y d m la n ın a c ı-h u m a n is t b ir K e m a liz m
İNKILAPLAR VE KÜLTÜR_________
1 9 8 8 ) , M a c it
G ö k b e r k A y d ın la n m a F e ls e f e s i, D e v r im le r ve A t a t ü r k ( Y e n ig ü n H a b e r A j a n s ı , 1 9 9 7 ) .
Ü lk ü t a ş t r , A t a t ü r k
ve H a r / D e v r im i ( T D K ,
1 9 7 3 ) , S a m i N . ö z e r d im , H n ıj'D e v r im in in O v k ü s ü ( T D K , 1 9 6 2 ) v e Y a z ı D e v r i n in i m
Ö ykü sü
( T D K , 1 9 7 8 ) , Ş e r a le t t i n T u r a n , A t a t ü r k ve U l u s a l D il , T a h s in Y ü c e l, T ü r k ç e n in K u r t u lu ş S a v a ş ı. M u h a f a z a k â r a ç ıd a n b ir y a k la ş ım : Z e y n e p K o r k m a z , T ü r k D ilin in
T a r i h î A k ı ş ı İ ç in d e A t a
t ü r k v e D i l D e v r im i ( D T C E 1 9 7 3 ) . M ü z ik k ü lt ü r ü n ü n y e n ile ş t ir ilm e s i ö r n e ğ in d e K e m a lis t d e v r im id e o l o jis in in t a r t ış ıld ığ ı a y d ı n l a t ı c ı b i r ö r n e k : A t a t ü r k D e v r i m l e r ! İ d e o lo ji s i n i n T ü r k M ü z i k K ü lt ü r ü n e D o ğ r u d a n ve D o l a y
KADIN VE FEMİNİZM
l ı E t k ile r i ( B o ğ a z iç i Ü n iv e r s it e s i T ü r k M ü z iğ i K u lü b ü , 19 8 0 ).
K a d ın h a k la r ı m o d e r n le ş m e id e o l o jis i a ç ıs ın
B ü ş r a E r s a n lı B e h a r ın
İ k t i d a r ve T a r i h - T ü r
d a n , m i s y o n l u ' k a d ı n im g e l e r i is e m i l l i y e t ç i l i k
k i y e ’d e R e s m i T a r i h T e z i n i n
a ç ı s ı n d a n , K e m a l i z m i n g ö z d e i z le k İ e r i n d e n d i r .
1 9 3 7 ) k i t a b ı ( A f a Y a y ., 1 9 9 2 ) , m i l l î t a r i h i n ( v e
O lu ş u m u ( J 9 2 9 -
K e m a l i z m i n f e m in is t k u r a m ı n o l a n a k l a r ı y l a i r
“i n s a n l ı k " , “ u y g a r l ı k " a n l a y ı ş ı n ı n ) i n ş a s ı y l a i l
d e le n m e s i, z e n g in b i r a n a l i z p e n c e r e s i a ç a c a k
g i l i t o p a r la y ı c ı b i r k a y n a k t ı r . B u k i t a p , a y n ı z a
t ır , B u b a k ı m d a n y o l g ö s t e r i c i b i r m a k a le : D e
m a n d a K e m a lis t m i l l i y e t ç i l i k a n la y ış ın a d a ir
n iz K a n d iy o t i, “K u r t u l m u ş A m a Ö z g ü r le ş m iş
z e n g i n b i r m a lz e m e s u n a r . Ş u k i t a p l a r d a k ü l
m i? T ü r k iy e Ö r n e ğ i Ü z e r in e B a z ı D ü ş ü n c e le r "
t ü r ü n y e n id e n -k u r u m la ş t ın im a s ın m m i l l î k im
( o r j,
li ğ i y a r a t m a s ü r e c i y l e ü s t ü s t e b i n d i ğ i p r a t i k l e r i
1 9 8 7 , C a n y e le r B a c ıl a r Y u r t t a ş la r iç in d e .
K A Y M A K Ç A ' Y A
DAİR
ir d e l e r l e r : A r z u Ö z ı ü r k m e n , T ü r k i y e ' d e F o l k l o r
S O L K E M A LİZ M
v e M i l l i y e t ç i l i k ( i l e t i ş i m Y a y ., 1 9 9 8 ) , F ü s u n Ü s t e l, T ü r k O c a k t a n ( İ l e t i ş i m
Y a y ,, 1 9 9 7 ) , N e ş e
T ü r k i y e ’n i n p o l i t i k o r t a m ı n d a s a ğ - s o l ş e m a s ı n ı n
Y 'e ş ilk a y a , H a l k e v l e r i; i d e o l o j i ve M i m a r l ı k ( İ l e t i
o l u ş m a s ın d a n it ib a r e n , K e m a liz m
ş i m Y a y ., 1 9 9 9 ) ,
s o ld a v e y a “ s o la a ç ı k " o l a r a k d ü ş ü n ü l m ü ş , s o l d ü ş ü n c e le r le K e m a liz m
ç o ğ u n lu k la
a r a s ın d a c a n l ı b i r a l ı ş
_________________ LAİKLİK
v e r iş g ö z le n m i ş t i r . K e m a l i z m i s ö l / s o s y a l i z a n b i r
L a ik l ik , K e m a lis t id e o lo ji a ç ıs ın d a n k u r u c u
l e r i n i v e e r e ğ in i b u y ö n d e t a n ı m la y a n g i r i ş i m l e
ö n e m d e d ir ; 1 9 5 0 'le r d e n it ib a r e n g e n iş b ir K e
r in
m a l i s t ç e v r e d e ‘e ş i t l e r a r a s ı n d a b i r i n c i ’ i l k e
1 9 7 8 - 8 0 d ö n e m in d e A n k a r a İ k t is a d i v e T ic a r i
k o n u m u n a y e r le ş m iş t ir . L a ik l iğ in M u s t a f a K e
i l i m l e r A k a d e m is i , K a d r o n u n C e m
m a l t a r a r ın d a n v a z ’e d i l i ş i n i n
m e t i n l e r i . B e lg e
f ın d a n h a z ı r l a n a n t ı p k ı b a s ı m ı n ı y a p m ı ş t ı r . Ş e v
t o p lu m p r o j e s i y le b a ğ d a ş t ır a n y a d a o n u n s a i k -
ö r n e ğ i, K a d ro D e r g is id ir ( 1 9 3 2 - 3 4 ) ,
A lp a r ta ra
T a r i k i D e r g i s ı ’ n i n Ö z e l Y a y ı n ı A ta
k e t S ü r e y y a A y d e m i T i n i n k ı l a p v e K a d ı n k it a b ı
tü rk, D i n ve L a i l d i k t e ( 1 9 6 8 ) b i r a r a y a g e t i r i l i r .
d a , K a d r o c u s o l K e m a l i z m i n b e lg e le r i n d e n d i r .
L a ik liğ i C u m h u r iy e t 'in v e K e m a liz m in a s li i l
M u s ta f a T ü r k e ş 'in K a d ro -
k e s i s a y a n y a k l a ş ım ı y a n s ıt a n g e n iş lit e r a t ü r
k i t a b ı ( i m g e Y 'ay ., 2 0 0 0 ) , K a d r o ’ n u n d ü ş ü n s e l
iç in d e , d ö n e m s e l s ü r e k lilik v e f a r k lılık la r g ö
e v r e n i h a k k ı n d a d o y u r u c u b i r i n c e le m e d ir .
le r le T ü r k
608
ilk
z e t ile r e k ş u k it a p la r ö r n e k v e r ile b ilir : B ü le n t
K e m a liz m in
U lu s ç u B i r S o l A b ım
s o l y o r u m la n , 1 9 6 0 1 ı y ılla r d a
D a v e r , T ü r k i y e C u m h u r iy e tin d e L a i k l i k ( A . Ü .
ç o ğ a la r a k a ğ ır lık k a z a n m ış t ır . B u e ğ ilim in o d a
SBF
ğ ı d u r u m u n d a k i Y o n D e r g is i h a k k ın d a H ik m e t
1 9 5 5 ) . F e h m i Y a v u z , D in E ğ ilim i ve T o p
lu m u m u z ( 1 9 6 9 ) , İ l h a n A r s e l , T e o k r a t i k D e v le t
Ö z d e m i r ’i n b i r i n c e l e m e s i v a r d ı r : K a l k ı n m a d a
A n la y ış ın d a n
B i r S ir a t e ji A r a y ış ı -
D e m o k r a t ik
D e v le t A n l a y ı ş ı n a
( A .Ü . H u k u k F a k ü lt e s i, 1 9 7 5 ) , N e ş e t Ç a ğ a ta y ,
Y ö n H a r e k e t i ( B i l g i Y a y .,
1 9 8 6 ) . S ö z k o n u s u a k ı m ı n v e d ö n e m i n ‘k ü l t ’ k i
L a ik lik Hedir, Ş e r i a t N e d i r ? ( T T K , 1 9 7 8 ) , Ö z e r
t a b ı n ı n , D o ğ a n A v c ı o g l u ’n u n
O z a n k a y a , T ü r k iy e 'd e L a i k l i k -
A ta tü rk D e v -
y e ' n in D ü z e n i o l d u ğ u s ö y l e n e b i l i r . Y a z a r ı n 4
ik i c ilt lik T ü r k i
rim le rin tn T e m e li ( C e m Y a y ., 1 9 8 1 ) , B a h r i y e
c i l t l i k M i l l î K u r t u lu ş T â r ih i d e ( İs t a n b u l M a t b a
Ü ç o k , A ia t ü r f c ’ü n i z i n d e B i r A r p a B o y u , ( C e m
a s ı, 1 9 7 4 ) b u n a r e f a k a t e d e r . F e t h i N a c i ’n in 1 0 0 S o r u d a A t a t ü r k ’ü n T e m e l G ö r ü ş l e r i ( G e r ç e k
Y a y ın e v i, 2 0 0 0 ) . İs la m c ı a n ü -K e m a liz m in
te m e l re f e ra n s ı d a ,
K e m a liz m in la ik liğ id ir ; z a t e n b u ik is i ö z d e ş d ü
Y a y ,, 1 9 6 8 ) , o d ö n e m i n s o l K e m a l i z m i n i n g ö r ü ş a ç ı s ı n ı ö z e t le r .
C e y la n , ü ç c ilt lik
S o l K e m a liz m i k u r u m la ş t ır a n C u m k u r iy e t
C u m lıu r iy e t D o n e m i D in -D e v le t i l i ş k i l e r i n d e
G a z e t e s i y a z a r la r ı Ilh a n S e lç u k v e U ğ u r M u m -
ş ü n ü lü r , H a ş a n H ü s e y in
( R e h b e r Y a y ., 1 9 8 9 ) K e m a l i s t - l a i k l i g i İ s l a m c ı
c u ’n u n k i t a p l a r ı , 1 9 7 0 ’ le r d e n it ib a r e n ç o k o k u
a ç ı d a n “ t e ş h ir e d e n " l i t e r a t ü r ü n b i r d e r l e m e s i n i
n a n b ir lit e r a t ü r o lu ş t u r m u ş t u r : İlh a n S e lç u k ,
y a p m ı ş t ı r . İ s m a i l K a r a ’m n ü ç c i l t l i k T ü r k i y e ’d e
A ğ l a m a k v e G ü lm e k ( Ç a ğ d a ş Y a y ., 1 9 9 4 ) , J a p o n
İ s l a m c ı l ı k D ü ş t in e e s e n d e ( P ı n a r M a t b a a c ı l ı k ,
G ü lü
1 9 8 6 - 1 9 8 7 ) b i r a r a y a g e t i r d i ğ i s e ç m e m e t i n le r
( Ç a ğ d a ş Y a y , 1 9 9 7 ) v d .; U ğ u r M u m c u , D e v r im
a r a s ın d a d a b u h e s a p l a ş m a y ı y a n s ı t a n t e m e l b i
c i v e D em o k ra t ( u m : a g , 1 9 9 8 ) , R a k ı l a ( u m : a g ,
( Ç a ğ d a ş Y a y ., 1 9 9 7 ) , Z iv e r b e y
K ö şkü
1 9 9 8 ) , S a k ı n c a l ı P iy a d e ( u m : a g , 1 9 9 7 ) , 1 2 E y
r in c il k a y n a k la r b u lu n a b ilir . B u e s e r l e r d ı ş ı n d a , N u r a y M e r t ’i n
L a ik lik
lü l A d a le t i ( u m :a g ,
19 9 7 )
vd. Bu
ç iz g iy e
T a r t ış m a s ın a K a v r a m s a l B i r B a k ı ş : C u m h u riy et
1 9 9 0 ’l a r d a T o k t a m ı ş A t e ş ’ i n B i z D e v r i m i Ç o k
K u r u l u r k e n L a i k D ü ş ü n c e ( B a ğ la m
S e v iy o r u z -
k i t a b ı is e , l a i k l i k e s e r le r in
Y a y ., 1 9 9 4 )
k o n u s u n d a y u k a r ıd a a n ıla n
“y a n a - k a r ş ı " i k i l e m i n i n d ı ş ı n a ç ı k a r a k
d a h a e le ş lir e V a k a d e m ik b ir y a k la ş ım ı b a r ın d ır m a s ı a ç ıs ın d a n v u r g u y u h a k e d e r. G o t l h a r d J a e s c h k e ’n i n Y e m T ü r k iy e ’d e İslâ m
A t a t ü r k ç ü lü k ve S o s y a l D e m o k r a s i
Ü s t ü n e D ü şü n celer ( D e r Y a y ,, 1 9 9 2 ) , B e d r i B a y k a m , M u s ta fa K e m a l l e r G ö r e v B a ş ı n a ( Ü m i t Y a y ., 1 9 9 4 ) k i t a p l a r ı m e k l e y e b i l i r i z .
H an gi A ta tü rk ( 1 9 8 1 ) k i t a b ı n d a t o p a r la n a n y a k l a ş ı m ı y l a A ı t i l â I l h a n v e A ta tü rk ve H a l k ç ı
lık k i t a b ı ( ç e v . H a y r u l l a h Ö r s , B i l g i Y a y ,, 1 9 7 2 ) ,
l ı k , ( T ü r k i y e İ ş B a n k a s ı Y a y ., 1 9 8 1 ) , S o s y o l o j i k
“T ü r k l a i k l i ğ i n i n ” v e b u n u n İ k i n c i D ü n y a S a
A ç ı d a n D i n A h l a k L a i k l i k v e P o l i t i k a Ü z e r in e D i
v a ş ı s o n r a s ı d ö n e m d e k i d e ğ iş im in in e r k e n b ir
y a lo g la r ( O k a t Y a y , 1 9 7 0 ) g ib i k it a p la r ıy l a C a
d ö n e m d e y a p ı l m ı ş ( 1 9 5 1 ) g ü ç l ü b i r d e ğ e r le n
h i t T a n y o l , ö z g ü n s o l K e m a l i s t g ö r ü ş l e r g e li ş
d ir m e s id ir .
t i r m iş l e r d i r .
K A Y N A K Ç A ' Y A
DAİR
S o l K e m a liz m in g ö z d e iz le g i, a n t i-e m p e r y a -
t ik le ş m e b a ğ la m ın d a K e m a liz m e m e s a fe a lm a
l iz m d ir , M u a m m e r A k s o y ’u n A t a t ü r k v e T a m
e ğ ilim i b e lir g in le ş m iş t ir . L e v e n t C in e m r e ile
B a ğ ım s ız lık , O r h a n
M a z lu m M i l
R u ş e n Ç a k ı r ı n S o l K e m a liz m e B a k ıy o r k i t a b ı n
le t le r D e v r im le r i v e T ü r k D e v r i m i ( Ç a b a M a t b a
d a ( M e t i s Y a y ., 1 9 9 î ) t o p l a d ı k l a r ı s ö y le ş i l e r , b u
a s ı , t a r ih y o k ) g i b i k it a p l a r , b u a n t i - e m p e r y a l is t
d ö n e m in t a r t ış m a la r ın ı y a n s ıt ır .
K o l o g l u ’n u n
m is y o n u n K e m a lis t a ç ıd a n y ü c e lt ilm e s in i ö r n e k le r l e r . K e m a l i s t m i r a s ı o l u m l u d e ğ e r l e n d i
SA C K E M A L İZ M
r e n M a r k s is t y a k la ş ım la r d a d a a n t i-e m p e r v a l i z m iz l e g i m e r k e z î y e r iş g a l e d e r . M a r k s is t s o s y a lis t le r in
T ü r k iy e 'd e s iy a s a l d ü ş ü n c e t a r t ış m a la r ın d a v e
K e m a liz m e o lu m lu
g ü n d e l i k p o l i t i k s ö y le m d e s o ld a k o n u m l a n d ı n -
b ir m ir a s o la r a k y a k la ş m a s ın ın h a tta k i m i z a
l a g e lm e ş in e k a r ş ı l ı k , K e m a l i z m i s a ğ d a n a n l a m
m an
la n d ı r m a y a d ö n ü k b i r f i k r î m e s a i d e y o k d e ğ i l
K e m a liz m i 'iç e r d e n
e le ş t ir m e y e ' y ö n e l
m e l e r i n i n e n c a n l ı ö r n e k l e r i d e 1 9 6 0 ’ la r d a g ö
d ir . N a z ı m
r ü lü r . B u
m u h a f a z a k â r lık ” b a ş lık lı u z u n m a k a le s i (T o p
konuda
H ik m e t
1 9 7 0 ' d e k it a p la ş a n 2 7 M a y ıs -
K ıv ılc ım lT n t n Y ö n ün Yönü -
lu m
ve B ilim
İr e m ’in
“K e m a liz m
v e g e le n e k ç i-
7 4 /G ü z 1 9 9 7 ) , b u y ö n e lim in e r
D e v le t ç iliğ im iz y a z ıl a r ı d ik k a t e d e ğ e r d ir . Y a l
k e n C u m h u r i y e t d ö n e m i n d e k i f e ls e f î t e m e l l e r i
ç ı n K u ç ü k ’ü n T ü r k i y e Ü z e rin e T ez le r v e A y d ı n
n i o r t a y a k o y a r . M ü m t a z T u r h a n ’ı n A t a t ü r k 1 1 -
Ü z e rin e T ez le r k i t a p d i z i l e r i n d e , K e m a l i z m i n
k e l e r i v e K a lk ın m a k i t a b i ( Ş e h i r M a t b a a s ı ,
r a d ik a l e l e ş t i r i l e r i n i n y a n ı s ı r a b ö y l e m o t i f l e r
1 9 6 5 ) , id d ia lı b ir s a ğ -K e m a liz m
d e b u lu n a b ilir .
C e l â l B a y a r ’ı n
y o ru m u d u r.
A ta tü r k G ib i D ü ş ü n m e k - A ta
1 9 7 0 ’ le r d e M a r k s i z m i n M a o c u y o r u m u n u
tü r k ’ün M e t o d o lo jis i ( d e r . İ s m e t B o z d a ğ , T e k i n
u y a r la y a n T ü r k iy e İ h t il a lc i iş ç i K ö y lü P a r t i-
Y a y ın e v i 1 9 7 8 ) , h e m K e m a lis t r e jim in h e m s a ğ
s i / A y d u ı l t k G r u b u , - e n g e ç - 1 9 9 0 ’l a r ı n o r t a l a
s iy a s a l ş e c e r e n in ö n e m li k u r u c u la r ın d a n b i r i
r ın d a
n i n K e m a l i z m y o r u m u n u s is t e m le ş t i r i r .
K e m a liz m i s a h ip le n m e y e y ö n e lm iş t ir .
A y d ın lık D e r g i s i , b a ş y a z a r ı D o ğ u P e r i n ç e k ’i n k it a p la r ı v e K a y n a k Y a y ın la n
n e ş r iy a t ı, la is is t -
m i l l i y e t ç i t e m e ld e ' ö z e - d ö n ü ş ç ü ’ ( f u n d a m e n t a -
Ş ü p h e s iz k i, K e m a liz m i im le y e n , o n a s o lu k v e
l is t ) b i r K e m a l i z m y o r u m u o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
r e n b a ş k a e s e r le r d e n d e b a h s e d i le b i l i r . N i t e k i m ,
1 9 8 0 ’ l i y ı l l a r d a s o ld a K e m a l i z m l e i l g i l i t a r t ış
b u m e t in d e t ü k e t i c i o l m a k k a y g ı s ı n d a n z iy a d e ,
m a la r y a y g ın la ş m ış , K ü r t S o r u n u v e d e m o k r a
g e n e l b i r t a s la k s u n m a k h e d e f le n m iş t ir .
609
Kaynakça
BİRİNCİL KAYNAKLAR 1 9 > 3 . 1 t a k :y e 1* H a n k a v .. İs t a n b u l 1 9 9 3 (a)
K t T U X U K A D R O S U N E S E R İ ERİ
C e i ı î i H u > :ı* :x Söylev ve D em ekle*i, JsFnın Kttu.zşu&Hir, 'ktuiata. k a d ir voi tik *ry»j«f-
b a y a :. Ç e l i l
Aiatutıı’fM itf *»-•>*. 7 d f p a f
HeyaKnamelen. A n k a r a ,
19 6 -r
1 9 9 9 ’’i»î
A t a t ü r k , M u sta fa K e m a l. 1 9 8 9 , N rtfu * M i . I ı ' r k T a n k K u r u m u . A n k a r a , 13 8 9 . A U l i a k . M ü ş t a k K r ın a i. Atan»ks'.
5Avfev ve Demeçte* s S c^ k K ü m p ctY a'c^ n d atı fa : y i ev v e î > * * v ç ' e ; : , t a ı r
H a ya t. C e la l ( > ! â t
TJaym , < V . îû , C e ia i B ü t s ' T u SbyU* v e D r m r ç '.r .v ıfay
bcSmuj MaktJi'KVsi. H a k im iy e t : M i l l i y e M a tb a a s ı.
Po-’th k a , Î 9 3 İ İ 9 3 5
19 3 »
19 9 9 (£'.
A tav, F a l ıh R ıf k ı. Sizsltova ( \ m \ M u a f a n ; A k n : -- ı K t a p h a p e s ı. 1 9 37
b u l. İ u n y a Y a y ın la r* . lu a . b u l. 196*3
( iiPProtyurr.ı l iu * İ k s j m o ı 4 r .k a r a î9 V S : 0 3 îîaliırv. O r * r n Y iS a » . ân Say,İ *: Y a y ın la -
I a t b X ;ik :.
!> B fiilk sıst, İs t a n b u l.
n n k t b a s iT . h F e n t o k ıa i T tt r ft îy e Y a y ın ı, A n k a r a ,
A ıa y , F a k h R :f * t , 2 > v ? -H ;iu k\ . R e r u r . K . u b e ' i , i n a n
A ta y .
lu r k t v
b * k :s ı 19 7 5 ]
&tyw '*:n söylev vt1 ITemeyif*’*, i 9 7 0
C H P . r .-v t î i n i e n
A y > e ; ' ;^ A a n s
I u jİ v M a t b a a ı l ı k , A n k a r a 1 9 7 9 C î i l 3 A ig a n U 'e
C i i P Yet*a; i î i ’c îr ^ c M , A j a n s - l u t k
M a tb a a c ılık » A n k ^ ıa
19 7 3
'O
O S 13 £ S M M * .y < S B .1? M >1 I iV '»* 1 u: >: ■V ~| â £* tv •3. U j£ ri S •c°î - *3 nX l ı •J >■
D -7 £
bi ^
'■ o'.'..
a i İS
y «
§; § I
.«> .'i g
Sj l f .3 ■*
Z ^ -
. x2
5$
8 5> i
l' i:
||
tı
i 11
« **
c-a •< £ “» **
| l
|1 5 |
1^
İS A .g
r:
:d H
fi
“S S ||
•S iş l l ||
J H
î *V M-5 ^ İ S V> ^ r &
II ■5 -i r? ‘I >, V. tr *
İ *£ â i
3 ’-J ■< “ ,
-
►i. «î :■- V-
r
İ•*$n
r
«' Vj ,v5 3 './ *1
s .f K
sr
« b rl S sf X-3,
“İ ^ a I I SJ 3 * r a .2 .^ ı - ı İ: U "; 3s â 1i ? g ■ n 3. 'X r C 2 “ < — •- ■•" 3 r v â_ ^P w Jt « -s â
• - P;
5 "
s -* s a % >' n İS w
L 2 -* ^ ;« a
rJ
■' ?> 2-~
Mf 4
H
•8
t
II
£ -2 Ş - ::^
H| ? ; § [ y.%
* ’ *• •* ? < s. fi o İ« is ü' 5 p§ . î< c 3 < , 'r(r % ‘.2 V « -V ^ £ *'î -
h
rr.
v jî
U
r.
i-, sv îî- £o £ *-.
1. s.* *
y »i —
■£-S
t
; •* r•* o-
»!>
,^.:i S* İ l ^ • ■ 'X âl; fv. ..»•rt 2, e s £ 3 ^ ;S İr
•T £ .y &
5 .- ;: 3 ‘ ' ?! r;
j. •’
2
3 ir
K
r »
JS I 2 2. % -i r.. Ss ÎT-İ •' « c V» ,s .3 (3İ E X . İ < i 3 jf J
\s n, o
k a y n a k ç a
A f a r a r k ç 'f l J ü k ( Ü ç ü n c ü
K ita p ), G e n e lk u r m a y B a s ım e
v i, A n k a r a , 1 9 8 3 ,
B r a n d e n s te ıtı, W , " E t r il s k M e s e le s in in ş im d ik i D u r u m u " . Jh in c i T ü r k T a r ih K o n g r e s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5
A ts ız , N ih a l , M a k a le le r 3 , B a y s a n B a s ım
v e Y a y ın , ts -
E y lü l J 9 3 7 - K o n g r e n in Ç a !j$ m t d a n r K o n g r e y e S u n u la n T e b liğ le r T ü r k T a r i h K u r u m u Y a y ın ı, İ s t a n
la n b u l, 19 9 2 .
b u l, 1 9 4 3 ( 4 ) . A v c ı, S a h il O i m a n , D i n l e d i d e r i m , Ö ğ r e n d ik le r im , S o y ' B r a n d e n s l e ı n , W , ' " L i m n i 'd e B u l u n a n K i t a b e . E t r ü s k -
[e d ik le rim v e Y a p tık la r ın ı, İ s t a n b u l 1 9 9 9 .
k r i n A n a d o l u ’d a n N e ş e t E l l i k l e r i n e D a i r D i l B a k ı A v c ı o ğ l u , D c i g a n . T t i r k l e r i n T a r i k i , 1 . c i l ı , T e k i n Ya-y ırd a n , İs ta n b u l, 1 9 7 8
Eylül 1937 .
K o n g r e s i. İs t a n b u l, 2 Ö - 2 5
A v c t o g l u , D o ğ a n , T ü r k iy e 'n i » D ü z e n i , 2 . c i l ı , T e k i n Y a ' y ıtıla r ı, İs ta n b u l, 1 9 8 4 .
Ç a lif m a J a n . K o n g r e y e S u n u la n
K o n g r e n in
T e b liğ le » ; T ü r k T a
r ih K u r u m u Y a y ın ı, İ s t a n b u l, l 9 4 3 ( b ) .
A y d e m i r , Ş S ü r e y y a , I h t d a l i n M a n t ı ğ ı v e 2 7 M a y ı s flıtL la li, İs ta n b u l, 1 9 7 3 .
j B ü y ü k ] A t a m a n , M a c id e , ' ' Y a b a n c ı d a n
T ü r k 'e
O lu r M u r . Ç o ru n d u . 4 5 ( l Ş u b a t 1 9 4 4 ) , 1 9 4 4 (a ).
A y d e m i r , Ş e v k e t S ü r e y y a , İ n k ı l a p ve K a d r o , R e m z i K i t a b e t i, İ s t a n b u l, 1 9 9 0 ( 4 .b a s ım ).
K ita b e y i, İs ta n b u l, 1 9 9 5 ( 9 . b a s ım ).
C e l a l N u r i , T ı l ı k I » fe d a in , A h m e t K e m â l M a t b a a s ı , İ s ta n b u l. 1 9 2 6 ,
A y d e m i r , T a l a t , T u la t A y d e m i r i m H a t ı r a t a n , K i t a p ç ı l ı k T ic .L ıd .Ş t i, Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 6 8 ,
Ç a m b e l, H a şa n C e m il, “ E g e M e d e n iy e tin in M e n ş e in e U m u m î B i r B a k ı ş 1’ , B r r i n e i T ü r k
A y k u t , Ş e r e f ( E d i m e S a y l a v ı ) , K ffm a liz m , C .H .P a r t is i P r o g r a m lım ı İ z a h ı, M u a llim
(B ü y ü k ] A ta m a n , M a c id e , " Y a b a n c ı E ş in S e c iy e y e T e s ir i" . Ç o ru n d u , 4 6 ( 1 M a r t 19 4 4 ) , 1 9 4 4 ( b ) .
A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a , S u y » A r a y a n A d a m , R e m z i
A lım c ı I l a lit
K ita p
E v i, İ s t a n b u l, 1 9 3 6 .
Is la n b u l, 1 9 8 5 .
Id r ik
K o n g r e s i,
K o n fe r a n s la r, M ü z a r e lr e Z a b ı t la r ı , M a t b a a c ı lı k
ve
N c ş r iy e t T .A -Ş -, İ s t a n b u l, 1 9 3 2 . Ç e ç e n , A n ı l , K e m a l t*™
B a lu r , M u its in , A n ıla r ve G a r a b e t , M illiy e l Y a y ın la n .
v e Y en i D ü n y a D ü ^ c r tf, A D D
Y a y ın ı,, A n k a r a , (ta r ih s iz ), Ç ı g , M u a z z e z i l m i y e , ''A t a t ü r k v e T ü r k i y e ' d e Ç i v i y a -
B a ş g il , A li F u a t , D in
ve L a ik lik , İ s t a n b u l, 1 9 8 5
(İlk
z t l a r t B i l i m i n i n B a ş l a m a s ı " , t/ J c e s lo r a r o s ı i , f l i t i t o l o ji K o n g re m i B ild i r ile r i
b ask ı 1 9 5 4 ). B a u r , E r v i n , B i o l o j i J^ eg ı A l t ı n d a K ü l t ü r 5 a k i b i M iN e f lr r in İ n k ır a z la r ı
m ı n d a n E n E h e n u r ı i y e ı l i D e l i l " . İ k i n c i T ü r k T â r ih
( ç c v . E , l la y r i Ü s lG n d a g ), İz m ir ,
(İ9 -2 İ
Tem m uz
1 9 9 0 ),
H it i t F e s t iv a li K o m i t e s i Y a y ı
n ı, Ç o ru m , 1 9 9 0 , D a r e n d d i o ğ l u . I l h a n , T ü r k i y e 'd e M i l l i y e t ç i l i k H a r e k e t
M a r ife t M a lb a a s ı, İz m ir , 1 9 4 3 , B a y a r , T u r g u t , J - a T ü r k i y e l f B a n k a s ı e î I ' i e o n o m i e d e İrt T u n ju i e , I m p r i m e r i c n o u v e l l e C h . C o r b a z , M o n t -
le r i, T o k e r Y a y m la n , İs ta n b u l, 1 9 6 8 . D i l â ç a r , A g o p , “A l p ı n İ r k . T ü r k E u ı i s i , v e H a t a y
Hal
k ı" , C H P K o n / c r e n s ta n S e r is i, K ita p 1 9 , 1 9 4 0 .
reu x, 1 9 3 9 . B e k a ta , H ıfz ı O ğ u z ,
U lu s la r a r a s ı Ç o r u m
V a ta n ım ız , H ılr V a ta n d a ş la r ın
D iy a n O la r a k K a l a c a k t ır " , Ç ığ ır , c ilt,
1 3 s a y ı; 2 7 ,
1943.
D u ru , K a s ım
N a m ı , K e m a l i s t R e ji m d e Ö ğ r e t i rn v c E ğ i
tim , K a n a a t K t t a b c v i, İ s t a n b u l , 1 9 3 0 . D ıl m e r , T a r ık T . , T ü r k iy e
B e k a t a , H ılz ı O ğ u z , B ir in c i C u m h u r iy e t B it e r k e n , Ç ığ ır
F a r i k a s ı : L a £ a n q ı r e d ’A f f a -
ir e s d e T m t f ı u e 5 , A . e t S o n R o l e p C ö n u p n jg u e e n T u r {[ü ıe , lm p r i m e r i e N o u v e ll e , L o z a n , 1 9 3 3 ,
Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 6 0 , B c k a t a , H ıf z ı O ğ u z , D a ğ la r ı n A r d ı. K u r t u l u ş Y a y ı n l a n ,
E c e v it , B ü le n t , O rta n ın S a [u , T e k in Y a y ın e v i, İs t a n b u l, 1 9 7 5 (ilk b a s k ı, 1 9 6 8 )
A tık a r a , 1 9 6 5 . B e k a t a , H t f z ı O ğ u z , T ü r k iy e 'n i n B u g ü n k ü G d r u n ü ş ü , Ç ığ ır Y a y ın la n , A n k a r a , L 9 6 9 .
E c e v it, B ü le n t , A ta tü r k v e D e v r im c ilik , T e k in Y a y ın e v i, A n k a ra , 1 9 7 6 {ilk b a s k ı: 1 9 7 0 )
İstan
E c e v i t , B ü l e n t , P e r d e y i K a ld ı r ıy o r u m , y a y ın e v i b e lli
Y a y ın la n , İs
E c e v i t , B ü l e n t , T o p iıır rt, 5 i y « r t , Y ö n e t i m , A j a n s - T û r k
I k y a l i ı , Y a h y a K e m a l, E d e b iy a ta D a ir , İ s t a n b u l F e t ih
E c e v it, B ü le n t , U m u t Y d l 1 9 7 7 , A ja n s - T ü r k M a t b a a c ı
B e le n , F a h r i, O rd ıı v e P o l it ik a , B a k ış M a t b a a s ı,
bul, 1971. B c r k e s , N iy a z i, U n u tu la n Y ılla r , İ l e t iş i m
d e ğ il, A n k a r a , 1 9 7 2 .
ta n b u l, 1 9 9 7 ,
C e m iy e ti, İ s t a n b u l, 1 9 8 4 . B e y a llı, Y a h y a K e m a l, S iy a s i ve E d e b i P o rtre le r, İ s t a n b u l F e t ih C e m iy e ti, İs ta n b u l, 1 9 0 6 , B e z ir c i, A s ım , 2 . Y en i O la y ı , T e l Y a y ı n l a n , L s la n b u l,
•
1974.
B i l g e , N a l a n , T ü r k iy e 'd e B e d e n E ğ it im i ö ğ r e t m e n in in Y e tiş tir ilm e s i, K ilk e n : B a k a n l ığ ı Y a y u v la n K ü lt ü r E s e r le r i D iz is i 1 3 7 , A n k a r a , 1 9 8 5 , B i l g i ç , S a d e n i n , D i; S a d e t t i n B ı l g i ç ' i n H a f ı r a J a n , B o ğ a z iç i Y a y ın la t ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 8 ,
M a tb a a c ılık , A n k a r a , ta r ih s iz .
lık , A n k a ra , 1 9 7 7 . E c e v i t , B ü l e n t , D e ğ i ş e n D ü n y a v c T i l k i y e , D S I^ A n k a ra, 1 9 9 6 . E m r e , A h m e d C e v a d , İ k t i s a t t a İ n f e d â b : J s t i h l d k T kav rtu Ş ir k e tle r i, M ^ lb a a -l Ş e m s ( İ b r a h im
F lilm i K ita b e -
v i) , İs ta n b u l, 1 3 2 9 [ 1 9 1 2 ] , E n g l i n , A r t t ı ., U l u i a l E ğ i t i m v e A ta t A r f e ç ü ltil ı, A t a t ü r k ç ü lü k K ü lt ü r Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 0 . E n g i n , A n n , K u r a n 'd a A t a t ü r k ç ü t ü h
v c K ız ıl E lm a ,
A ta tü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la n , îs ta n b u l, 1 9 7 1 (a )
K A Y N A K Ç A
E n g in , A n n , U m u n u , E tr ü s fı T ftr h le ri ve A v ru p a D ü
G ö k a l p , Z i y a , T û r h M e d e n i y e t T a r i h i { y a y ı n a h a z , 1.
ş ü n c e si ve K flk flr T a r ilıif A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a
A k a v e K . Y. K o p r a t n a n ) , K ü ltü r B a k a n lığ ı Y a y ın
y ın la n , İs ta n b u l. \ 9 7 \ {b ) .
la n , A n k a ra , 1 9 7 6 ,
E n g in . A n n , K o t a d i s ? , A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 2 < a )
G ö k a l p , 2 i y a , M a k a l e l e r 1X < K ü l t ü r B a k a n l ı ^ Y a y ı n l a r ı. İs ta n b u l, 1 9 8 0 .
E n g i n . A r n ı , A J ü t a r h ç ü h iı h B i l d i r i s i , A t a t ü r k ç ü l ü k K ü l tü r Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 7 2 ( b ) ,
ta n h u l, 1 9 9 5 .
E n g i n , M . S a f f e t , “ T ü r k i n k ı l a b ı n ı n K a r a k t e r l e r i " , Y e n i 7 'ü r i î M e c m u a s ı , cLU l s a y ı : ö , 1 9 3 3 .
G ü n a lta y , Ş e m s e tt in
v e T a n k u t , I I . R . , D il v e T a r ih
T e z le rin » iz Ü z e r in e G e r e k li R a z ı İ z a h la r ; . T ü r k D il
E n g i n , M - S a fF e l, K e m a lle r » in k ıla b ın ın P r e n s ip le r i, ( 2 C ilt ) , C u m h u r iy e t M a ıb a a s t. İs ta n b u l, 1 9 3 6 .
K u r u m u Y a y ın la r ı. İ s t a n b u l, 1 9 3 8 . G û v c n t û r k , F a r u k , G e r ç e k K e m a liz ? » , O k a l Y a y ın la n ,
E n g in , M . S a ffc ı, " E i i v e G r e k D in i 5 is t e t n lc n n m M u k a y e s e s i " , /Erinci T ltrip T â r i h K i m g r e s i, 2 0 - 2 5
İs ta n b u l, 1 9 6 4 ,
E y lü l
H a b i l A d e m , I n k ı lo f c Z i h n î y d i : M u s to / a K e m a l l e r i n K i
Vc D it, A t a t ü r k
l l a l i k a m a s B a l ı k ç ı s ı , H e y K o c a Y u r t, B ilg i Y a y ın e v i,
J P 3 7 . K e n a n M a ıb a a s t, İs ta n b u l. 1 9 4 3 . E n g i n , M , S a f f e E , A r o m r f t ç a l ü k l c D in
G ö k a lp , Z iy a , M a rs v e M e d e n iy e t, T o k t r Y a y ı n l a n , 1 s-
ta b ı, O b a n K ü tü p h a n e s i. İs ta n b u l, 1 9 2 5 .
ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 5 5 ,
A n kara, 1 9 9 4 .
E n g in . A n n , S ıta r e r T ü r h le r i, A ta t ü r k ç ü lü k K ü ltü r Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 6 8 .
J t a l i k a m a * B a l ı k ç ı s ı , A r jlp e l, B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a , 1995.
E r iıa t, A z r a , M e h ta p la rıy la H a lih a m o s B a lık ç ıs ı, A d a m Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 7 9 .
I a c o p i , G . , " E t r û s k M e s e l e s i v e B u n u n ş a r k t a k i V a z i y e t i " , i J r i n c i 'T ı i r f c
E r h a t, A z r a , M a v i Y o lc u lu k , İ n k ı l a p Y a y ın e v i, İ s t a n b u l ,
T a r ih K o n g r e s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5
E y lü l 1 9 3 7 , K o n g r e n in Ç a l i f m a l a n , K o n g r e y e S u n u la n T ^ tU g lc r , T ü r k T a r i h K u y u m u Y a y ın » , İ s t a n
1997.
b u l, 1 9 4 3 . E r k a n lı,
O r h a n , A n ıla r ^ o r u n la r S o r u m lu la r , B a h a İ r m a k , , W i , V e r a s e t in B i y o l o j i s i , A n k a r a H a l k e v i K o n -
M a tb a a s ı, İs ta n b u l, 1 9 7 2 .
F e r a n s la n , S e ri 1 K ita p 1, C u m h u r iy e t H a lk P a r tis i E r te m . S a d r i. f i k i r ve S a r ıs i, S e m ih L û tfi K ita b e y i, İs
Y a y ın ı, A n k a r a , 1 9 3 8 ,
ta n b u l, 1 9 3 9 . I r m a k , S a ç lı, “A lm a n S p o r T e ş k ilâ tı Ü z e r in e B i r T e t E s e n d a l, M e ıııd u lı Ş e v k e t , K ız ım a M e k tu p la r , B ilg i Y a y ın e v i, 2 0 0 1 -
k ik " , C H P
K o n fe ra n s la rı
S e r is i, K ita p
7, R ecep
U lu s o g lu B a s ım e v i, A n k a r a , 1 9 3 9 ,
E v r e n K e n a n , K e n e m E v r e n 't n A n ı l a r ı , ( 4 d i t )
, M illi
y e t Y a y ın la n . İs ta n b u l, 1 9 9 0 - 1 9 9 1 .
i ğ d e m i r , L ’ l u g ( y a y . h a z , ) , S i v a s K o p p g re s i T u t a n a k l a r ı , T ü r k T a r ih K u ru m u , A n k a r a , 1 9 6 9 ,
E y u b o g t u , S a b a h a t t in , M a v i ve K a p a , Ç a ğ d a ş Y a y ın la
t g d e m i r . U l u g , Y ı l l a r ı n I c in d c T i, A n k a r a , 1 9 7 6 .
r ı , İ s t a n b u l , 1 9 9 4 ( Ç a n Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l . L 9 7 3 ') , İ k i n c i T ü r k T a r ih K o n g re s i, İs t a n b u l, 2 0 - 2 5 E y lıtl J 9 3 7 , F c y z io g l u , T u r h a n , M iJİe l Y a k ın d a , D e r g â h Y a y ın la r ı, İs ta n b u l, 1 9 7 5 .
T ü r k T a r ih K u r u m u Y a y ın ı, İs t a n b u l, 1 9 3 7 .
F e y z i o ğ lu , T u r h a n , A r a tılr h v e M il liy e t ç i lik , A ta t ü r k A r a ş tırm a M e r k e z i, A n k a r a , 1 9 6 7 .
İle r i, S u b h i N u r i, K o o p e r a t if ti tik , S ü h u lc t K ü t ü p h a n c s i, İs ta n b u l, 1 9 3 1 .
F ın d ık n g lu , Z ly a e t tin F , " K ü lt ü r B u h r a n ı” . B e lg c fc r Jc T ü r k T a r ih i D in g is i, s a y ı : 1 , 1 9 9 5 ,
İ l e r i , R a s t l ı N u r i , A t a t ü r k v e K n r n & n iz r n , A n a d o l u Y a y ın la n , İs ta n b u l, Î 9 7 0 .
G e r t z i l o n , P a u l , M u s ta / a K e m a l v c l/ y a n a n D o £ u , A n k ara, 1 9 9 3 .
İ l h a n , S u a t, J e o p o litik D u y a r lılık , T ü r k T a r ih K u r u m a Y a j'i n t a n , A n k a r a , 1 9 8 9 ,
G o l o ğ l u , M a h m u t . E r z u r u m K o n g r e s i, G o l o g l u Y a y ın la n , A n k a r?- 1 9 0 9 .
I l h a n , S u a t , A v r u p a B i r l i ğ i ' n e .N e d e » H a y ı r ? , Ö t ü k e n Y a y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 .
G o l o ğ l u , M a h m u l , S iv a s K o n g r e s i, G o l o g l u Y a y ı n l a n . A n k ara, 1 9 6 9 . G o lo g lu , M a h m u l, T ek
K o n g r e n in Ç a lın m a la r ı, K o n g r e y e S u n u la n T e b liğ le r.
K a n s u , M a a h a r M ü f i t , E r z u r u m 'd a n ö l ü m ü n e K a d a r A t a t ü r k 'l e B e r a b e r ( 2
P a r tili C u m h u r iy e t ( 1 9 3 1 -
1 9 3 6 ) , G o lo g lu Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 4 .
K u ru m u
K a n s u , N â f i A t ı f , " Y e n i F a k ü l t e m i z " , Ü lk ü , S a y ı : 6 / 3 6 ,
G ö k a l p , Z i y a , uH a r s i l e M e d e n i y e t i n M ü n â s e b e t l e r i " , Y en i M e c m ıt a , 3 7 6 1 , 1 9 1 9 ,
A n kara, 1 9 3 6 , K a n s u , Ş e v k e t A z i z , T ü r k A n t r o p o l o ji E n s t i t ü s ü T a r i h
G ö k a lp , Z iy a . " A i le A h l a k ı, A s r i A ile v e M il lî A ile " , Y en i M e c m u a . 1 / 2 0 , 1 9 1 7 . G û k a lp , Z iy a , " B i r K a v m in T e t k ik in d e T â k ip
C i l t ) , T ü r k T a r ih
B a s ım e v i, A n k a r a , 1 9 0 6 .
ç e s i , M a n r iF M a t b a a s ı , İ s t a n b u l , 1 9 4 0 , K a n s u , Ş e v k e t A z iz , “ D il v e T a r i h C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i
O lu n a
c a k T Jsü Y *, M ilît T e ie b b u la r M e c m u a s ı, 1 / 2 ,1 9 1 5 . G ö k a l p , Z i y a , T ü r k ç ü lü ğ ü n E s a s l a r ı , ( y a y h a z , M e h m e t K a p l a n ) , K ü ltü r B a k a n lığ ı Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 7 6 .
n i n A ç ı l ı s ı i l e i l g i l i B i r A n ı 11, C u m h u r E y e î m 5 0 , Y ı l d ö n ü m ü A n m a K ita b ı, A ,Ü , D il v e T a r ih - C o ^ a f y a F a k ü l t e s i Y a y ım , A n k a r a , 1 9 7 4 . K a n s u , Ş e v k e t A z i z . ‘A t a t ü r k
v e C u m h u r iy e t D o n e -
k a y n a k ç a
m in d e T ü r k A n t r o p o l o ji s i " , A ta t ü r lıK a n / e r c m s la n V III,
1 5 7 5 - 1 9 7 e , T t ır k
T a r ih
K u ru m u
Y a y ın la n ,
K a r a k u r t, E s a t M a h m u l, A n k a ra
Ekspresi,
in k ılâ p v e
b i r B a k ı f 1' . B i l i n c i T ü r k T iıriJ] K o n g r e s i K o n f e r a n s ^ la r M ü z a k e r e Z a h t l a n , T .C . M a a r if V e k a le t i, A n
A n kara, 1 9 8 3 .
A k a Y a y ın la n , 1 9 8 1 ,
k ara, 1 9 3 2 . S a f a , P e y a m i, D o g ıı-B a h S e n te z i, Y a ğ m u r Y a y ın la r ı, İs
K i k » , C o ş k u n , C H P S o a y d i& t B ir P o r li n u d u ^ B a l k a -
ta n b u l, 1 9 6 3 . S a f a , F e y z in i. T û rb in k ılâ b ın a B a k ı l a r , Ö t û k e n Y a y ın
n o ğ lu M a tb a a s ı, A n k a r a , 1 9 6 7 . K ış la lı, A h m e t T a n e r , K e m a liz m , L a ih lik v e D e r M k n ı-
la r ı, U la n b u l, 1 9 9 0 ( 1 9 9 3 ) (ilk b a k ı s ı 1 9 3 6 ) . S a it H a lim
s k I c a g p K i t a b e v i , A n k a r a ., 1 9 9 4 . K ış la lı, A lim e t T a n e r , B en D e m o k r a t D e lilim , im g e K ita b e v l, A n k a r a , J 9 9 9 . Kûniı'ıV rtiziV jlc M ü c a d e l e ( ! i ( K i t a b ı ) , G e rıc A V .u rv r ıa y W v ın la n , A n k a ra , 1 9 6 6 ,
P a ş a . B u / ırfl u l a r ı m ı z , T e r c ü m a n
1001
Te
S a v a ş , V u r a l , fr ıiC d i v e B û l ü r ü l û g c K a r ş ı M i l i t a n
D e
m e l E s e r Y a y ın la n , I s ia tıb u l, T a r ih s iz .
m o k r a s i, B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a , 2 0 0 0 . S a y l a n . T ü r k a n . C t ı m l r u r î y e f 'i r t B i r e y i O l m a k , C u n ı h u -
K o ı a n o ğ l u , A p i u l l ü h Z i y a , K 'ı ^ t h u ğ , A t l a s K i t a p e v i ,
m ı.
r iy c i K ita p la r ı, İs ta n b u l, 1 9 9 8 . S r U / ı k , U b ,a u f A ğ l a m a k v e G ü l m e k , Ç a ğ d a ş Y a .y w l a c ı ,
M u m c u , U j^ u .r s f 2 E y l ü l A d a l e t i, u m : * g
614
R e ş it G a lip , " T ü r k İr k v c M e d e n iy e ! T a r ih in e U m u m i
Y a y ın la r ı,
İs ta n b u l, 1 9 9 4 , S e lç u k , Ilh a n , h k e le S a n c a k , Ç a ğ d a ş Y a y ın la n , İs ta n
1997, M u m c u , U ğ u r , K ü r t D o s y a s ı, y m ;a g Y a y ın la r ı, 1 9 9 $ .
b u l, L 9 9 6 , S e l ç u k , I l h a n , Jc r p o n G ü l ü , Ç a ğ d a ş Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l ,
M u m c u . U ğ u r , R a b ıta , u m :a g Y a y ın la r ı, 1 9 9 8 .
1997. M u m c u , U ğ u r , S a ln tu r a ir P iy a d e , u ım a g Y a y ın la n , S e l t ü k , U Y ıa fı, Z iv e r b e j? K ö ş k ü , Ç a ğ d a ş Y a k ı d a n , İ s
1996.
ta n b u l, 1 9 9 7 , N a d i, N a d ir , B e n A t a t ü r k ç ü D e ğ ilim , Ç a ğ d a ş Y a y ın la S e r t e ! S a b i t i n , K c m ıa n G i b i , B e l g e Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l ,
r ı, 1 9 9 6 .
1967Ü s t e n , 1-1. H . v o t ı d e r , “ A n a d o l u d a M i l a ı i a n
Ü nce
C ç ü n c ; ü B i n y ı l ’ : , J J î i ı t d T a r h T â r i h K o n g r e s i , Is t u ı ı b u l, 2 0 - 2 5
E y lü l
1 9 3 7 , K o n g r e n in
Ç a lın m a la r ı,
K o n g re y e S u n u la n T e b liğ le r , T t u k T a r ih
la n b u l, 1 9 7 7 ,
K u n ıfir o
S ü m e r , T î u r u l b h E s a t , M u a s ır Ih tis a t N is a m ı, A n k a r a ,
2 b e k , S a i t E m i n . İ n 5 û T n c r b ıitt b c l J ’in d u s îr t a fıi.îc ıfio n
S u r e y a , C e m a l . T o p lu Y a z ı l a r I, Y a p ı K r e d i Y a y ı n l a n ,
Y a y ım , İs ta n b u l, i 9 4 3 , Ö
S e r tç i Z c k e r ly a , H a n r ie u M k tn m , G flz lc m Y a y ın la r ı. ts -
1945.
d e k t 'lu r ^ ı r i r s o ı ı s lo R e p i b h ^ n e Y m p T i r c ı e i 'i e d o $ a 3ut P u b lic , L y o n , 1 9 3 0 . Ö z t ü r k , H a l i l N i m e t u l l a h . '‘i n k ı l a b ı n F e l s e f e s i - 1 , O s r r ,a r ık C e v k i^ y e iitıd e r t T ü r k
Iv u m frd , 2 0 0 0 . T a n p ı n a r , A b in e t i l a m d ı , Y a ş a d ı ğ ı m
C e m iy e tin e
G ib i, D e r g a h Y a
y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 6 . T a n y o ), C a h il, "D û n v c B u g ü n İ r t ic â - l n k ilâ p ', T ü r k
M illi M e c m u a , c ilt 7 , n o , 8 0 . 1 9 2 7 ,
O iL jö M c c s l, S a v ı 5 . 1 9 5 9 .
Ö z t u r k , H a l i l N i m e t u l l a h , " İ n k ı l a b a D a i r " , T f i r k Y undu, c ilt 5 , n o , 3 1 ,1 9 2 7 .
T a n y o l, C a h it , “O r d u - G c n ç l ik v e Ü n iv e r s it e " , C u m h u r iy e t, 2 5 H a z ir a n 7 9 6 0 .
Ü z c û r k , H a lil N u n e iü lla h , H a lk ç ılık v c Ç u m lıtır iy c fç t' Jik v c T ü r k H a lk ç ılığ ı ve C u ın k u r iy e d , O r h a n iy c
T a n y o l. C a lıiı, “ G e r ç e k ç i v e O s m a n lı M u s ta fa
K e
lim ]", Y ö n , S a y ı 4 7 . 1 9 6 2 ( a ) .
M a t b a a s ı , l $ t a u b ı j] „ 1 9 3 0 . T a n y e r i, C a h i t , " A i a t ü r k I l k c l c r C , C u m l ı u r i y r I , 1 0 K a Öz tü r k ü lü
N l m e i u l l a k , “'H a lil N ü n e t u ll a h
K o n u ş m a s ı ', B i r i n c i T ü r k
ve
N e ş r iy a t
8B,
T a ı i y o l . C a h i l , “T e h l i k e Ç a n ı ! Y
Ç ık a r Y o] N iç in S o s -
y a İE z m ? ” , Y 6 r t,S a y ı 1 2 9 , 1 9 6 5 ( b ) ,
1940.
Û z t ü r k , H a l i l N i m e t u l l a h , D i l d e O i i n a n l ı c f l d t m 7YdrJdı,v-
T a n y o l, C a h it , “T e h lik e Ç a m
y
]ş la m ın C e n n e ti S o s
y a l i z m d i r ” , Y d ıı, S a y ı 1 3 0 , 1 9 6 5 ( 0 ,
y e , M a r ife t B a s ım e v i, İs ta n b u l, 1 9 4 4 . Û z tü r k .H a lU
T a ıiy o l, C a h it , " T e h lik e Ç a n ı U l, Ç ı k a r Y o l N iç in S o s y a liz m ? ", Y ü n , $ a y ı ) 2 4 , 1 9 6 5 { a ) .
Ş ir k e t i, İs ta n b u l, 1 9 3 2 .
Ö z t ü r k , F İ «il i l N i m e t u l l a h , “ M i l l i O n u r ' 1, Y e n i T ü r k M e c m u a s ı, s a y ı
s ım 1 9 6 2 (b ),
T a n Jı K o n g r e s i, K o n f e
ra n s la r. M ü n o k ö îfllo r . M a tb a a c ılık T ü r k A n o n im
B e y in
N ü u c w l la .b ,f T A r M e ç tıte k , E ja y ık k ^ m o k ,
Ç a ğ d a ş la n m a k , M , S ır a la r M a tb a a s ı, İs ta n b u l,
T a n y o l, C a h i t , “T ü r k i y e 'd e M ü l k i y e t Y a p ıs ı v e S o s y a liz m i Z o r u n lu
K ıla n
N e d e n l e r " . YO n, S a y ı
134,
1 9 6 3 (d ).
1953. p t u a r d , E u g : n o s ‘' N e o l i t i k D e v i r d e K ü ç ü k A s y a i l e A v r u p a A r a s ın d a A n t r o p o l o ji k M ü n a s e b e t l e r " , îh iıic i
T a n y o l, C a h it, "G ö r ü n m e y e n
İş g a l", T in , S a y ı
172,
1966,
E y lü l 1 9 3 7 ,
T a n y o l , C a h i t . S ö i y o l o ; i f r A ç ı d a n D i a A /tldlk U i b l i h v e
K o n g r e n i n Ç d jp n N J İ u r j, K o n g r e y e S ı ı n u l a n 'ie M r g te r ,
P o litik a ( f e r i n e D iy a lo g la r , O k a t Y a y ın e v i, ls i a n -
T ü r k T a r ilı K u r u m u Y a y ım , İ s t a n b u l, 1 9 4 3 .
b u l, 1 9 7 0 ,
T ü rk
ib r ik
K o n g r e s i, fs lu r ıb u J, 2 0 - 2 5
K A Y N A K Ç A
T a n y o l , C a h i l , A t a t ü r k vü H a l k ç ı l ı k , T ü r k i y e î ş B a r k a -
T u r a n , Ş e r a f e l l i n , A ta J û r k v e U lu s a l D ıi. T D K Y a y ın la r ı, 1 9 B İ .
sı K ü lt ü r Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 8 1 . T a n y o l, C a h i t . Ç a n k a y a D r a m ı, A h i n K ita p la r , İ s t a n
T u r h a n , M ü m t a z , A la f ü r k M e l e r i v e K a lk ın m a , Ş e h ir M a tb a a s ı, İs ta n b u l. IQ 6 5 ( 1 9 B 0
b u l. 1 9 9 0 . T a n y o l . C a h i l , 7 'ı i r i t l e r i l e K d r t l e r , E r a Y a y ı n c ı l ı k , Is ta ııb u l. 1 9 9 3 .
T ü rk
T a n y o l, C a h il, L a ik lik v c fr £ i« ı. A lu n
K ita p la r , İ s t a n
b a s k ıs ı Y a ğ m u r
Y a y ın e v i). T a r ih i T e t k ik C e m i y d i ( T ü r k
(T IT C ),
T a r ih K u r u m u )
T a r ih 2 , O r ic r z a m a ııla r , M a a r i f V e k a le t i,
İs ta n b u l, 1 9 3 1 ,
b u l, 1 9 9 4 . T a n v o l, C a h it , Ş c h o p t n h a u c r 'd a A h la k F e ls e f e s i, G e n -
T ü r k T a r ih i T e t k ik C e m iy e ti ( T ü r k
T a r ih
K u ru m u )
( T T T C ) , T a r ifi 4 , T ü r k i y e C d m l m r i y e t l . M a a r i f V o
d a ş , İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
k a l d i . İs ta n b u l. 1 9 3 4 . T a n y o l, C a h il, ‘ H a y ın liğ in B ö y lc s i” , C a m h itr iy c î, 1 5 U İ n i l t i m pusa 1, H i t i t o l o j i K o n g r e s i B i l d i r i l e r i ( J 9 - 2 İ
Majis 1999.
T e in im i* 1 9 9 0 ) , .U lu s la r a r a s ı Ç o r u m H itit F e s t iv a li T a rca n , â d im
S i m , B u g ü n k ü A lm a n y a , M a a r if V e k a le
K o m ite s i Y a y u n , C o ru m , 1 9 9Û .
ti. İs ta n b u l, 1 9 3 0 D u a y d ı n , R u ş e n E . . A ta t ü r k , T a r ik v c D if K u m r u f a n , T a r e a u , S e lim S ır r ı, G a r p la H a y a t, M a a r if V e k a le t i, İs
H u itr a fa r , T ü r k T a r ih K u r u m u , A n k a r a , 1 9 5 4 .
ta n b u l, 1 9 2 9 , Y a lm a n , A h m e t E m i n , G e r ç e k le ş e n T b n g ı ı ç , 1. H a k k ı , , C a n l a n d ı r ı l a c a k K f l y , R e m z i K i t a -
R û y r t, h l a n b u l ,
1938.
b e v i, İs ta n b u l, 1 9 4 -7 . Y a l m a n , A h m e t E m i n , Y n fcın T a n / ı r c G ö r d ü k l e r i m T u r a n , O s m a n , T ü r k i y e 'd e A f a n e v i B u h r a n D i » v e L a i k lik , İ s t a n b u l, 1 9 9 3 .
G c ç i^ ik Je r ir »
ve
(y a y . h a z , E r o l Ş a d i E r d in ç ) ,, P c r a
T u r iz m v e T ic a r e t, I s m n b u l. 1 9 9 7 .
İKİNCİL KAYNAKLAR A c a r -, F e r i d e , ‘ T ü r k i y e Ü n i v e r s i t e l e r i n d e K a d ı n Ö ğ r e t i m Ü y e l e r i 11, 7 5 Y ı l d a K a d ı n l a r v c E r k e k l e r i ç i n d e , d e r . A y ş e B e r k t o y H a n t n i r z a o g l u , T a r i h V a k f ı Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 8 .
S e b e p le r i, B a h a M a t b a a s ı, İ s t a n b u l, 1 9 7 2 ,
g ü l B e r k l^ y , K a y n a k Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l , 1 9 8 5 . A h m a d , F e r o z , T lle M n k in g o / M o d e r n
T ır k c y . R o u l-
( T ü r k ç e s i : M tid e m
A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a
İk in d
A d a r » , ,3 c i l t , R e m z i
K ıtu b c v i, İ s t a n b u l, 1 9 6 8 .
A h m a d , F c to z , f lt ıh a tç ılık tıo ı K e m a li * m e . ç e v : F iilm a -
1993
1971, A y d a , A d i l e , L e s E lr a M f u c s lü fa ie rıi d e s T u r c s ( P r r a v c s ) , A n kara, 1 9 0 5 .
A g a o g l n , S a n t e t , D e m o k r a t P a r t i 'n i n D o ğ u ş v e Y ü k s e l i ş
! e tiğ e , L o n d r a ,
A y d a , A d ile , L c s E (r tu q u e s c i a i m î - i l s d e ş T u r t a ? P a r is ,
T ü r k i
A y d e m i r , Ş e v k e t S ü r e y y a , M e n d e r e s 'i n D r a m ı , R e m z i K ila b c v i Y a y ın la n . İs ta n b u l, 1 9 6 9 , A y d e m ir , Ş e v k e t S ü r e y y a , T e k A d a m , ( 3
c ilt), R em zi
K ita b e v i. İs ta n b u l, 1 9 9 2 ,
y e 'n in O lu ş u m u , S a r m a l Y a y ın la r ı, 1 9 9 5 ) . A y v a z o g l u , B e ş i r , H itam H s te t ig i v c k ı s m ı , Ç a ğ Y a y ı n l a A k s o y , M u a m m e r , S o t y d liît E n t e r a a s y o n a l v e C H P , 't e
r ı, İs ta n b u l, 1 9 8 9 .
k in Y a y ın e v i, İ s t a n b u l, 1 9 7 7 . B a y k a n , A y ş e g ü l v c Ö tC ış -B a s k e tt, B e lm a ( d e r le y e n A k ş in , S in a T a r ik i.
( d e r ) , T ü r k iy e T a r ih i 4 , Ç a ğ d a ş T ü r k iy e
1908-1980.
C e m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l. 1 9 8 9 .
A k ^ ln , S i t ı a , T ü r k iy e 'n i n Ö n ü n d e ü ç M o d e f, T e l e s Y a y ın la r ı, İs ta n b u l, 1 9 9 7 .
l e r ) , N e ^ t lı c M u h i t t i n v e T ü r k K a d ı m , i l e t i ş i m Y a la n l a n , İs ta n b u l. 1 9 9 9 . B e li a r . B ü ş r a
E r s a n lı, Jk b d o r v c T â r ik , A fa Y a y ın la n ,
İs ta n b u l. 1 9 9 6 .
A l a n g ü , T n l ı l r , C a m h ıu iy u - t t c r i 5 o n > a H i k a y e v e K o m ü j i I, İ s t a n b u l M a t b a a s ı , İ s t a n b u l , 1 9 6 8 ,
B e l g e , M u r a t , B iS e b iy a i Ü s ü l n e Y i ı z d n r , İ l e t i ş i m Y a y a n la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 8 .
A r a t . Y e ş im . " T ü r k i y e 'd e K a d ın M i l l e t v e k il le r i n in D e ğ iş e n S iy a s a l R o lle r i, 1 9 3 4 - L 9 S 0 ” , 7 5 Y d d « K a d ın
B c r k c s , N i y a z i , T ü r k i y e ’d e Ç a ğ d a ş l a ş m a , D o g u - B a i ı Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 9 | ? ].
l a r v c E r k e k le r iç in d e , d e r . A y şe R c r k ta y l la c u r ıir s a o g lu , T a r ih V a k fı Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 8 . A r a t, Z e h r a . “K e m a liz m
v c T ü r k K a d ın T ,
75 Y ı l d a
K u d m l a r v e E r k e k l e r i y i n d e , tİ E r . A y ş e B e r k i a y "E3 a c ım ir z a a g lu , T a r ih V a k fı Y a y ın la n , îs t a ııb u h 1 9 9 8 ,.
B ila . H ik m e t, C H P J 9 I 9 - J 9 9 9 . Ş e fik M a tb a a s ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 9 . B i l a , F i k r e t , P k o e ıı û c : T e c v i t » Y e n id e n D o ğ u ş u , D o ğ a n K ita p , İs ta n b u l, 2 0 0 1 ,
k a y n a k ç a
B i r a n d , M ,A f i, H m rc t K a m u to ju m , M i l l i y e t Y a y ın la r ı, fciAiıltfluV..
Y a y m la n , İs ta n b u l, 1 9 9 4 . D e m i r c i , A h m e t , A l i b ü f e n i B e y 'i n T a n G o z e t « j , i l e t i
B o r a , T. v e K ıv a n ç , Ü ,, "Y e n i A ta t ü r k ç ü lü k " , C u m h u r i y e t D t f n e r n i T ü r k i y e 1A n s i k l o p e d i s i , C i l t J . 3 . 1 9 5 6 B o r a , T a m l, " M illi K im liğ im
K u r u lu ş D ö n e m in d e
R e s m i M e t i n l e r d e 'Y u n a n D û ş m a liğ ı’ N e d e n E k s ik t i, N e r e y e G it m iş t i ? ” , D e fle r , s a y ı: 1 2 , 1 9 9 8 . B o r a , T a m l , T ü r k S a g ım n Ü ç H a l i, M il liy e t ç i lik , M ır k a / ü ^ d t d r ld t v f s k t a ı a F ı k , t k U ş l o n Y a y ı n l a n , l s u n h u .1 190ö.
ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 6 , D v o u k a n , H ü s e y in ( h a z .) , T ü r k iy e N a s ıl L a ik le ş tir ild i, Ç ıd a m Y a y ın la n . İ s t a n b u l, 1 9 9 1 t l i ç i n , E m i n T ü r k , K e m a lis t D e v rin i id e o l o jis i. A n t Y a y ın la n , Is ia n b u l, 1 9 7 0 . L r d c n tu ğ , A y g e n v e B u r ç a k , B e r r a k , “ P o lU ic a l T in i n i n g in A n k a r a , a C a p ita l, a s R c flc c te d iü
B o ra ta v . K o r k u l,
1 0 0 S o r u d a T ü r k i y e 'd e D e v le tç ilik ,
G e r ç e k Y a y tııe v i, İ s t a n b u l, 1 9 7 4 ,
E A a t f s f ü ,"
U r b a n a n d R e g ip r t d J R c s ^ a r r k , s a y ı : 2 2 ( 4 ) , 1 5 9 8 , E r d o ğ a n , N e e m i, “ ‘K a l p a k s ı z K u v v a c ı l a r j K e m a lis t
B o r a t a v , K o r k u l , " 'K e m a l i m i E c o t i o m i c P o l i c L e s a n d M \ & ? .z a n ^ v £ il v e C v ^ u n Ç i z b u d u n
S iv il T o p lu m
( D e r . ) , A t a r A r k : F o u .n d e r o j a M e d e n i 5 î u l c i ç i n d e ,
M illiy e tç ilik
2000.
B o r a ta v , K o r k u t , T ü r k i y e ' d e D e v l e t ç i l i k , S a v a ş Y a y ı n l a *
İç in d e , ile t iş im
Y a y ın la n , İs ta n b u l.
E r iş ir g s l, M e li m c t E m in , Z iy a G d k a lp . P i r F i k i r A d a m ın ın R o m a n ı, R e m z i K i t a b e v l, İ s t a n b u l, 1 9 8 4 ,
r ı, A n k a r a , 1 5 8 2 , B o r a \ w v , K o r k u t , T ü r k i y e i k t i s a t T e ir ih r , 1 9 0 8 - 1 5 3 5 , G e r ç e k Y a y ın e v i, İ s t a n b u l, 1 9 8 8 . B o z d a ğ , İ s m e t , A t a t ü r k ’ü n F i k i r K a y n a k l a n ( y a z ı d iz i* s i ) . M îllîy e !, 1 5 K a s ım
K u r u l u ş f o n " ', 5 , Y e r a s i m o s , G , S e -
u ft v V , K , V o t h u f f ( .-d e t,), T ü r k i y e 'd e S i v i l T o p l a m v î
A rch o n B o o k s, H a m d en , 1 9 8 1 .
1974.
E r e r , T e k i n , Y a s s ıa d a v c S o n r a s ı, 2
Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 1 ,
l i r e ğ u l , C e m , D e m a k r o i P a r i i l â r i k i v e I d e a l ü ji r i , S e
f c J 4 m c ı l t k v L L o ti^ im Y a y u U a n , t s t a n b u L , 1 5 9 9 . C o p e a u s t , E d e r i n e , TY irfc T a r i h
T e z in d e n T ü rk -fsF â rrt
S e n te z in e , T a r ih V a k fı Y u rt Y a y ın la n , İs t a n b u l. 199a
(y e n i b a s k ıs ı İm g e
K i ta b e v i, A n k a r a , 1 9 5 0 .) E r ıa n , T c m u ç in
C i 2 f e , Ü m i t , M t ı l ı f e d i r l e r i n S iy a s e t i'. M c r k e z - S t iğ - O t t i h .-
G ü t, Y e n i M a tb a a ,
İs ta n b u l,
v in ç M a tb a a s ı, A n k a r a , 1 9 7 0
B ö l f ı g i r a y , N e v z a t , S a k a k t a k i A s i l e r i n D d p ıû ştf,. M i l l i y e t
F a i k , K a d r o c u la r v t K a d r o H a r e k e ti,
TC Kültür Bakanlığı, Ankara, 1594. F ,v ü a A . v e K e p e r M . ( . d e r l e y e n l e r ) , S t a t e , O e r n o c r a c y a n d r h e M i j û a j y in T u r k e y in d ı e 1 9 8 0 b . W a l i e r d e G r u y te r B e r lin 6 r N c w Y o rk , 1 9 6 8 . F r e y , F r e d e r i c k , TPıc T i n jı ı s f ı P a l i t i c a J F l i t e , M I T P r e s s .
Ç o ş K ü n , A , , C ı ı m J u t r i y e t H a lfc P a r t i s i v e D c t n o k r a ü h 5 A , T e k i r v Y & y u k t v i, t s V t t ı l b u l . İ 9 7 & . Ç a g a u y N ilü fe r v e N u h o ğ E u S o y s a l, Y a s e m in , “U lu s la ş m a S ü r e c i v e F e m in iz m
Ü z e r in e K a r ş ıla ş t ır m a lı
D ü ş ü n c e l e r ” , J 9 8 0 1 e r T r t r k i y c S u i d e K a d ı n J î u ln y A ç ıs ın d a n K a d ın F ar iç in d e , d e r . Ş i r i n T e k e l i, il e t i ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 5 0 . Ç a k ır , S e r p il. O s m a n h K a d ın
C a m b r id g e , M a s s ., 1 9 6 5 G t-V g ih h , A k , Y ftk ş tlr ç v t D ü ş ü ş , B a k la m Y & y ttd a n , İ s ta n b u l, 1 9 8 7 . G ir i t li, is m e t , K e m a liz m , İ s t a n b u l, 1 9 7 0 , G ö k , F a t m a ' 'T ü r k i y e ' d e E ğ i t i m v e K a d ı n l a r ” , 1 9 8 0 1 # T û r f t iy e is in d e K a d ı n B a k ı f A ç ı s ı n d a n K a d ı n l a r i ç i n b 'e , d e r . b i r i n T e k e l i , İ s t a n b u l , i l e t i ş i m
H a re k e t i, M e t is Y a y ı n l a n ,
İs ta n b u l. 1 5 5 4 .
1 9 5 0 , K ır a lı M a t b a a s ı, A n k a r a , 1 9 5 9 . Ç e ç e n . A n ıl, H a lk e v le r i, G u n d o ğ a n Y a y ın la n , A n k a ra ,
Y a y ’ır ı l a n .
1590. G ö k t ü r k , H a lil İb r a h im , B ilin m e y e n
Ç a v d a r , T c v f i k , T ü r k iy e 'n i n D e m o k r a s i T a r ik i J 8 3 9 -
Y d n îe r iy le Ş e v k e i
S ü r e y y a A y d e m i? ; T a ş a r n ı , G t f r O ş J c r i, E s e r le r i i ç i n d e ■“M e l i k
C e v d e t 'i n O l a y l a r v e G ö r ü ş l e r 'i ı u i i T i A y d e -
in ir 'i U e ğ c r lc H d in a c ," A r , M a t b a a s ı , A n k a r a , 1 9 7 7 . G ö k , N i l ü f e r , “ L i b e r a l Y a n ı l g ı ” , T ü r k i y e G ü n h i f lf l, s a y ı
1990. Ç ı k a r . M u s t a f a , H a ş a n A li Y ftç e k İş B a n k a s ı Y a y ı n l a n ,
Ç u lh a o ğ lu , M e t in , “Ş e v k e t S ü r e y y a A y d e m ir , S u y u A r a r k e n Y o l u n u Y i t i r e n A d a m / ' T o p lu m v e B i l i m ,
Gaz
1998.
a n d th e T u r-
k is b R e v o lu tio n , A ıı E a r (y tîe p c r id c ııc y T h e o r y ” , R-evievv e f M ir id le E a s t c v n S t u d i e i , 5 '*y v . 4 , 1 9 R 4 . G ü r b i l e k , N u r d a n , V itr in d e I b ş a n t a k , M e t is Y a y ı n l a n ,
O ç T a u r c i o g l u . - , H a l i l , ' ' A r u t o p a l o j l v t T a r i h " . A ,.(T ,
İs ta n b u l. 1 9 9 2 . G ü r k a n , Ç e l i l , J 2 M a r t 'a B e p K a l a ;T e k i n Y a y ı n l a n , İ s
D T C F D e r g is i, W l - 2 , 1 9 4 6 . D e n t ir d im k , A y n u r, O s m a n lı K a d ın la r ın ın H a y a t H a k in A r a y ış l a r ı n ın f l ı r H ik a y e s i , İ m g e Y a y ın e v i, A n k ara, 1 9 9 3 ,
ta n b u l, 1 9 8 6 , G ü v e n ç , B o z k u r t , T ü r k K i m liğ i , K ü ltü r T a r ik in in A n a K a y n a k la n , R e m z i K ita b c v i, İ s t a n b u l, 1 9 9 6 ,
D t m i s d i r î k , A y n u r , H t d u l e E d i b , T ü r k M o d e r n le n m e s i v e F e m in iz in t ile t iş im Y a y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 ,
Demirci, Ahmet,
2 3 ,1 9 9 3 G ü l a l p , M a lc lu n , “ N a t i o n a l i s m . Ş i s t i s i n
İs ta n b u l, 1 5 9 7 .
s a y ı: 7 8 ,
ils U r
b a n S y jn b o ls a n d lm a g e s ” , in te r n e tin n a l ja t ı m a f o [
P irin c i M e c lis te
Muhalefet, i l e t i ş i m
l l a n i e r | k ı , ^ ü k r ü , “ O ^ m a n k A y d ı n ı v e f c iH iîi," T o p t is m v e B ilim , S a y ı, s a y ı:2 7 , G ü z , 1 9 0 4 . H u g h e s , P r e s t o n , A ta tü r k ç ü lü k ve T ü r k iy e h iu D em çrk -
K A Y M A K Ç A
r a iik lc p m c S ü r e c i, M illiy e t Y a y ın la r ı, İs ta n b u l,
im
D ü şü n ce
s in in O r t a y a Ç ık ış ı v e G e liş m e s i" , T ü r k iy e F e ls e fe
I l h a n , A tillâ , H a n g i A ta tü r k , B ilg i Y a y ın e v i, A n k a r a , 1999.
K u ru m u B ü lte n i, s a y ı: 9 , O c a k 1 9 9 8 , K e p e n e k , Y a k u p v c Y c n iû r k , N u r h a n , T ü r k iy e E k o n o
I n s c l , A t ı m c ı , S o l u Y e n id e n
T a m m lc t M a f c , İ l e t i ş i m
Y a-
m is i, S e k i z in c i B a s k ı, R e m z i K i la b e v i , İ s t a n b u l, 1596.
y ın la n , İs ta n b u l, 2 0 0 0 . 1 i t s e l , A h m e t , D f t z e n v e K a l k ı n m a K ı^ Jî-n cen d ja T r t r k t y c K a l k ın m a S ü r e c in d e D e v ir t in J î o J a , A y r ın tı Y a y ın la r ı, 1 9 9 6 .
K e s e r , t l h a n , T ü r k i y e 'd e S i y a s e t v e D e v l e t ç i l i k , G ü n d o g a ıı Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 9 3 . K e y d e r , Ç a ğ l a r , T ü r k i y e ’d e D e v l e t v e S t m / l a r , ç e v ; S a t i
I n s c l , A h m e t , T ü r k iy e T o p lu n u n u m
B u n a fm n . B ir ik im
Y a y ın la n , 1 9 9 5 ,
r i Tekay, İle tiş im Y a t r ıla n , İs ta n b u l, 1 9 8 9 , K e y d e r, Ç a ğ la r , D n n y a
İ r e ın , N a ju n , “ K c tn a iiz m
v e g e le n c k ç i-m u h a fa z a k â r -
t r e m , N a a ı ıı ı , " M u h a f a z a k â r m o d e r n l i k v c T ü r k i y e 'd e B c r f i s o n c u l u k " , T o p lu m
v e B ilim
E k o n o m is i İç in d e T ü r k iy e ,
1 9 2 3 - 1 9 2 9 , İ k i n c i B a s ı m , T a r i h V fck fr ’r t ı t 'f Y a y m E r n , İs ta n b u l, 1 9 9 3 .
l ı k " , T o p lu m v e B ili m , s a y ı 7 4 . G ü z 1 9 9 7 .
s a y ı: 8 2 , G ü t
1999.
K ü l, S u n a , K e m a lis in , R o b c r i Ö d le ğ e P u b i ic a d o n , İ s ta n b u l, 1 9 6 9 . K ili, S u n a , “T a r ih A ç ıs ın d a n K e m a lls m in Ö z ü v e O lu
J o r d a n , S . R .,, R e p o r i cm H c a n o m i c a n d
C u m m tt-c ia l
C o n d l t i o n s in i u r k e y , M . M - S . O , , L o n d r a , 1 9 3 9 , K a d ıo ğ lu , A v şc, " D e v le t im
A r a y a n M il le t , A lm a n y a
Ö r n e ğ i” , T o p la m v e B ilim , s a y ı: 6 2 , 1 9 9 3 .
ra d e s, ım a g ts o f w o m e n
İn fh c
T u r k is h n o v e l " ,
K a n d iy o ti, D e n iz , “W o m e n in t lıe T u r k is h S t a te , P u lîl i c a l A c l o r s o r S y m b o l i e P u v v n s ? 11, W ? m c n - N a h t m S r a tc , N , Y u v a l D a v is ve E A n ih ia s (d e r le y e n le r ),
ri A r a ş tırm a E n s titü s ü Y a y ın la n , İs t a n b u l, 1 9 7 5 .
P a ı t ı s i ’n d e Ç e l i ş m e l e r - S i y a s e t B i l i m i A ç ı s ı n d a n B i r İn c e le m e -, B o ğ a z iç i Ü n iv e r s it e s i Y a y ın la n , İ s t a n
K i r b v , F a y , T ü r k i y e 'd e K J y E n s t i t ü l e r i . İ m e c e Y a y ı n l a r ı , A n kara, 1 9 6 2 . K ö k e r , L e v e n t . “Y o k o lm a n in E ş iğ in d e B ir F ik ir , İ l e r le m e ,'’ T o p lu m v e B i l i m , S a y ı; 2 7 , 1 9 8 4 .
M a c M ill& n , L o n d r a , 1 9 8 9 . K a n s u , A y k u t , " K e m a l i s t 'Y e m D ü z e n ' P r o j e s i n e D i r e C e m il K o ç a k
p o d y u m u B ild ir ile r i iç in d e , t.Ü , A ta t ü r k D e v r im le -
b u l, 1 9 7 6 .
F c r n in iii Js s u e s , s a y ı: 9 ( 1 ) , 1 9 8 H .
1 9 2 0 - 1 9 2 3 ,"
ş u m u ” , A ta tü r k D e v r im le r i I . M il le t le r a r a s ı S e m -
K ili. S u n a , 1 9 6 0 - 1 9 7 5 D ö n e m le r in d e C u m h u r iy e t H a lk
K ııııd ıy o li, D e n iz , " S la v e g ir iş , te m p tr e s s e s a n d c o ın -
n iş ,
K a y n a r d a ğ , A r s l a n , " T ü r k i y e ’d e J l u r n a n l z m
( 1 3 e r .) , B ir in c i
M e c lis iç in d e , S a b a n c ı Ü n iv e r s it e s i Y a y ın ı, Is t a n b u l, 1 9 9 8 .
K ö k c r , L e v e n t , M o d e r n le ş m e , K e m a liz m v e D e m o k r a s i, ile tiş im
Y a y ın la n , İ s t a n b u l. 1 9 9 0 ,
K & k e r, L e v e n t, " K im lik k r iz in d e n K e m a liz m
K a n s u , A y k u t , “ P r e n s S a b a h a d d l n ’î n
D ü şü n sel K ay
n a k la n Ve A ş ın -M u h a fa z a k a r D ü ş ü n c e n in ith a li," M e h m e t Ö , A l k a n ( D e r , ) , M r n J e r n T ü r k i y e 'd e S i y a
m e ş ru lu k k r iz in e ;
v e s o n r a s ı " . T o p lu m v e B ili m , s a y ı 7 1 ,
1996. K h k e r . L e v e n t , Jk i F a r k l ı S iy a s e t, V a d i Y a y ın la n , A n k ara, 1 9 9 8 ,
s i D e f i n c e , L C c ı m k u r i y e t Y D ^ 'r c i l c i i D ü ş ü n c e M i r d i ı— T a n z i m a t v r M e jr t ı t i y e J 'E u B i r i k i m i i ç i n d e , îlc tiş im
B ilg i Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 8 7 ,
Y a y ın la n . İ s t a n b u l, 2 0 0 1 .
K a p la n , M e h m e t v d . (y a y ın a h a z ır la y a n la r ), A ta tü rk D e v ri F i k i r H a y a tı, ( 2 c i l t ) , K ü ltü r B a k a n l ığ ı, A n
K u r u ç , lîils a y , B e lg e le r le T ü r k iy e ik t is a t P o l it ik a s ı, 2 C ilt ( 1 9 3 3 - 1 9 3 6 ) . A n k a r a Ü n iv e r s it e s i S iy a s a l B il g ile r F a k ü l t e s i Y a y ın N o ; 5 8 0 , A n k a r a , 1 9 9 3 ,
k ara, I9 9 2 (a ) K a p l a n , M e h m e t v d (y a y , h a z . ) , D e v r in Y a z a r la r ın ın K a Je m iy le M illl M ü c a d e le v e G u ^ j M a s ta ra K a n a !, ( 2 r ı h ) , K ö l n î r J & l a n l jg j. A n k a r a , J 9 9 2 { b ,) .K a m û m e r l io ğ ltı, M . A s ım , “K ö y E ıı& r im le r i Ü z E it n e D ü ş ü n
H a l k e v l e r i v e K ö y c ü l ü k , "' T o p l u m
K u ta y , C e l a l , 1 0 0 , Y a ş ın d a C e l a l B a y a r d A r m a ğ a n , T e r c ü m a n G a z c ıe s i Y a y ın ı, İs ta n b u l 1 9 8 2 . K u y a ş, A h m e t, T h e İd e o lo g
v e B ilip » , n o ,
8 8 , 2001 ,
K ü ç ü k , Y a lç ın , T ü r k iy e Ü z e r in e T e z le r , 3 . c ilt , T e k in Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, İ 9 8 4 - 1 9 6 6 , K ü ç ü k ö m c r , Id r is , D ü z e n in
K a rd a n » , A h m e t, C H P N e d ir ? N e D e ğ ild ir ? , Ü lk e Y a y ın la n , A n k a ra . 1 9 7 6 .
Y a b a n c ı la ş m a s ı/ B a iıh lo ş -
m a , A u t Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 6 0 . L e m c r , 13. v e R e h i n s e m , R i c h a r d , ” S w o r d s a n d
K a y p a t , K e m a l , T A rk D e m o k r a s i 'l a r i k i , S o s y a l, E k o n o
P o litic s in
U R h s h a r e s -T h e T u r k is h
P İG -
A r m v a s a M o d e m iz i n g
F o r t e , " W b r l d P o T iiic s , s a y j ; 1 3 , 1 9 6 0 - 6 1 ,
T e m e lle r , I s l a n b u l , 1 9 6 7 ,
K u r p a i , K e m a l., “ T h e M i l i l a r y a n d
o f t k c R e v o l n t i o n , A n In -
q u iry in io Ş e v k e t S ü r e y y a A y d e m ir i In fe r p r c ta tio n o f f k e T u r k is k R e v a l u t i o n , M c G i l ! U n i v ç t s i t y , 1 9 9 6 ,
c e le r ,” lö p iu m v e B itim , N o ; 7 6 , I s t a ııb u l, 1 9 9 8 . K a r a n m e r i io ğ lu , M , A s ım , " T c k - P a r t i D ö n e m in d e
mik, K ü llim e !
K u r u ç , B ils a y , M u s t a fa K e m a l D ö n e m in d e E k o n o m i,
T u r-
L c w iü , B c m a r d , E m e r g c n c c o f M o d e m
T ır r k e y . O x f o r d
k ey , 1 9 6 0 - 6 4 , A S o c i o - C u k u r a l A n a ly r is o f a R e v o -
U n îv c r s ü y
l u t i o n ," A m e r ic a n H i s t e r i m i R e v ie w , s a y ı; 6 5 . O c -
d e r n T ü r k i y e 'n i n D o ğ u ş u , ç e v , M e t in K i r a t l i, T ü r k
to lre r 1 9 7 0 ,
T a r ih K u r u m u , A n k a r a , L 9 9 6 )
P ress, L o n d ra, 1961
(T û r k ç e s i; M o
K A Y N A K Ç A
M a l ı ç u p y a n . U t y e n , ‘'K e m a l i z m : B i t G e ç i ş D ö n e m i " ,
Ö z b u d ü n , E r g u n , llT k e n a t u r c u f t b e K e m a l i s t p o l i ı i c a l r e g im e ” . d e r le y e n le r K a z a n c ıg il, A lî; Ö z b u -
T ü rk iy e . G n n itfg û , s a y ı 2 0 , 1 9 9 4 . M a r d in , Ş e r if , “C c t ıie r - p e r ip h c r y r e la lio n s , a k e y
lo
M a r d in , Ş e r if , İd e o lo ji, A n k a r a , S o s y a l B ili m le r D e r n e ğ i Y a y ın la n , 1 9 7 6 ( y e n i b a s k ıs ı İle tiş im
d u n . E r g u n , A t a t ü r k F tn rr ıd e r o j a M o d e m S t a t e , C , H u rsı 4 r C om p an y, L o n d ra , I9 f îl.
T u r k i s h p o l i t i c s , 11 D a e d a h t s , ( W i n t c r ) . 1 9 7 3 .
Y a y ın la r ı,
Ö z b u d u n , E r g u fı, i 9 2 J A n a y a s a s ı, A ta tü r k A r a ş tııın a M e r k e z i Y a y ım , A n k a r a . 1 9 9 2 Ö z b u d u n , E r g u n , “T ü r k i y e ’d e D e v le t S e ç k i n l e r i v e
1995) M a r d i n , Ş e r i f , T ü r k M o d e r n l e ş m e s i ., M a k a l e l e r 4 , i l e t i
D e m o k r a t i k S i y a s a l K ü l t ü r ’1, Ö z b u d u n , E r g u n ; K a l a y c i o g l u , L r & in ; K d k e r , L e v e n t , T ü r k i y e 'd e D e
ş im Y a y ın la n , İs ta n b u l, 1 9 9 1 ( 1 9 9 5 ) .
m o k r a t fJı S i y a s a l K i l i t t i r , T ü r k D e m o k r a s i V a k f ı , M a r d i n , Ş e r i f , T ü r k i y e 'd e P i n y v n U tı. İs t a n b u l, 1 9 9 5
ve S iy a s e t, ile t iş im
A n k ara, 1 9 9 5 .
( 1 9 9 2 ) (tiv ^ tiz c e s v . M m *
d in , Ş e r if, “R e h g io n a n d P o lit ic s in M o d e m k e y ,M a r n
Y a-
T u r-
in (h e P o lir i^ a l P r o a t is , d e r ., f o h n
P U ca tO cy , C a ıtü ıtid g e U tıiv c r s ity
I .,
P r e s s , C a ü lb r ix l-
Ö z b u d u n , E tg u n , ‘ M illî M ü c a d e le d e v c C u m h u r iy e tin R e s m i B e lg e le r in d e Y u r tta ş lık v e K im lik S o r u n u " , y a y ın a h a z ır la y a n B ilg in , N u r i. C m n ltJir iy e t, D e m o k r a s i v e K im lik , B a ğ la m Y a y ın c ılık , İs t a n b u l,
g e , 1 9 8 4 ).
1 9 9 7 {a ). M a n l i n , Ş e r i f ; A b d i , O l l v i c r ; A r k o u n M o h a m m e d , A\>.
0
6İ
,
O
T M p n 'ria F ,;v b . D in v t L â i k t i k , M e v k ? Y-a.yvYil-iTV, I s u n -
Ö z b u d u n . E r g u n , . ‘" C o n s t i t u t i o n M a k i n ® , a n d D c m o k r a iic
b u l. 1 9 9 5 .
C o n s o l l d a t i c ı t ı in T u r k ç y ” , e d i t ö r l e r H e p e r ,
M e t in ; K a z s r ic ıg il, A l i : R o c k n ıa n , B e r t , A ., I jı .d i n M a r d in , Ş e r if, " P r o jc c t s a s M e lh o d o ln g y , S o m e î h o r io r iî a n d D e m o k r a tın ııg h u
r m M chİ l t t i T u r k i s b
S o r i a l $ u e n c e '\ B ib c )
S t n t e c r a f ı , V V ts i v L e w P r e s s ,
C o lo r a d o , 1 9 9 7 ( b ) ,
B o z d o ğ a n , K e ş s e K a s a b a ( d e r l e y e n l e r ) i ç i n d e , fîır t l ı i n k l n g M o d ^ - n i t y em el » a N em a f I d e n d i y i n T u r h c y ,
Ü i b i t d u n , E -Y g ü n , " T ı ı r k e y c G r i s e n , I n t c r r u p t i o n s , a n d
S c a t t l e , l.o T id e m , U n i v t t s l ı y o f V ^ a sh in g L E y fi P t e s s ,
B je e ^ u L U b m io n s ” , c d it f t t Ö z b u d u n , E r g u n , P e r s p e c f t v c s e n D e m o c r a c y ı » Y it r lı e y , T u r k i s h F o l E l i c a l
1997.
S c ie n c e A s s o d a ıio n , A n k a r a , 1 9 9 B . M a z ı e ı , N t i r ş e n , T f ı r f e i y c 't t e A s k e r i p a r k e l e r v e 5 i v r l R e jim e E t k i l e r i , G ü r Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l , ) 9 8 $ .
Ö ı d î ı g , U m l l , M e f t d e r t s D ü n s m i n d e C b d u - S iy e ı ş e l i l i ş k i * J e r i v e 2 7 M a y ı s H a i l d i , B o y u t Y a jn n i a r t , İ s t a n b u l ,
M e r i ç , C e m i l , " B a t ı l a s t n a , ’ 1 C u n e f m r iy c t D ö n e m i T a ir h r -
1997.
y c A r t 5 Î J iJ f l jp « f id , C i l t [ , 1 9 B 3 Ö z ü a ğ , Ü ı m t , O r d a - S 'r y a îf t l li ^ ıiîır r r , G ü n d o g a n Y a O k l a v . A lı m e t . T e p k i m e n G e r ç e k ç i l i ğ i n
K a y n a k la r ı,
y ın la n , A n k a r a , 1 9 9 1 ,
T û ıu Z a m a n la r Y a y m la n . İ s t a n b u l. 2 0 0 0 . ö z d e m i r , H i k m e l , Y ön ffu r ^ k e ti. B ilg i Y a v a n la n , A n k a O y , A y d u v , Ş iir ü ıin y a ıtu -ç d a A ta t ü r k , T D K , A t ı k a r * , 19& 9. O k y a r, O s m a n v c N a lb a n to g lu , H , Ü n a l (d e r le y e n le r ), l û r h i y e t i u b o i T u v ih i S e m i n e r i ; M c U ı v le r f F u r u ş m a \ar, 8 ' 1 0 H a s ir c 'a ı 1 9 7 3 , H a c e t t e p e Ü n i v e r s i t e s i Y a
O n a r a n , M ü s r i f * Ş e r i f , E s e n d i , T ü r k D iV ı 'D e r g i s i . S a
T ü r k iy e . B a ğ la m Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 5 . Ö ğ ü n , S ü le y m a n Ş c y f ı, T ü r k M u h a f a z a k a r lığ ın ın K ü l t ü r K ö k l e r i v e P c y a m i S a f a 'n m
K ü l l û r Y a tu lğ a .m ,
Ö k ç ü n , A . G ü n d ü z . T ü ? k i y e İ k t is a t K o n g re s i, J ^ 2 3 d z n ıE r; H a b e r l e r ; B e l g e l e r ; Y o r a n ı f a r , i k i n c i B a s k ı , A , Ü . S iy a s a l B ilg ile r F a k ü lte s i Y a y a m , A n k a r a , 1 9 7 1 . Ö k ç ü n , A . G ü n d ü z , J 9 2 0 - 1 9 3 0 1 'tJ îa n A r a s ın d a J< n m ş ir k e t(c m u ie Y a b a n c ı S e rm a y e ,
İk in c i B a s k ı, S e r m a y e P iy a s a s ı K u ru lu Y a y ın ı. A n
M o v c m c t ı l i n R e t r o n | > c c i 7 M E T U S te rd i e s i a D c v c fo p ın n K , s a y ı: 2 3 ( 4 ) , 1 9 9 6 . P a k l a r , S c l a b a d d i n , D E c S r t m t r b a jı k a n d i h r E iıijf la s i
to d r u ç k
u n d B u c h b in d e r a r b c iı d e r P b a io c o p ie ,
S tu tg a r t, 1 9 6 1 , P a r l a , T ^ h a , Z i y a G f l k a f p . K e m a l l e r i v e T r c f k i y c ’d e K o rftu ra iiz m , İ k i n c i B a s k ı, İle tiş im
Y a y ın la n , İs
ta n b u l, 1 9 9 3 . P a r l a . T a h a , T ü r k i y e ’d e A n a y a s a l a r , İ l c i iş i m Y a y ı n l a n , İs ta n b u l, 1 9 9 3 .
k ara. 1 9 9 7 . Û ı v t f i , A y şe .- " d z T n a t ı Ş A t n U k l e r d - e
YU t U. K a d ı n l a n " .
A b a d a n - U n a t . ( d e r ,) i ç i n d e , T ü r k T a p fa -
rn u n d a K a d ın , S o s y a l B ilim le r D e r n e ğ i, A n k a r a , 1979. ö y i n c ı ı , O r s a n , B i r fliti f d
Ö z v e re n , H yü p , “T h e In te lle c tu a l I .e g a q ' o f tb e K a d ro
a u f d le E r t t ı v id d H n g d e t ' l â r k i s c / ı f n h ı d u s E r ic , P h o -
T o p lu m v e B ilin i, s a y ı : 7 4 . 1 9 9 7 .
N e n n lü
O zt'û Y V .ü ’i c n , A t i v . T i ı r f e i y i ’t f c E o l l ı b r v c M i t i i y t l ç i t i k . İle tiş im Y a y ın la r ı. Is ü m b ü l, 1 9 9 0 ,
y ı: 2 B 6 . 1 9 7 5 . Û ğ ü t ı , S ü le y m a n S e y f i, M o d e r n le ş m e . M illiy e tç ilik vc
ta tt T ü r k A n o n im
tanbul, 1909. Û z c l o g a n , G t i n a y G b k s u , ^ H r r a n 'd a r t “ B ö ^ u ı f ' a . H e lis im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 2 0 0 J .
y ın la n , A n k a ra , 1 9 7 3 ,
■
ra, 19B6. Û z d c m i r , H i k m e t , k c j i r î ı v e A s k e r , A f a Y’a j n t t l a r ı , fji-
P a r l i . T a b a , T ü r k i y e ’d e S iy a .ı,u l K u [ t ü r û . a K e s m i K a y n a k l a r ı : A t a t ü r k 'ü n N u ı u k ’a , c i l t
P a r l a , T û h a , T ü r k i y e ’ d e S iy c U ıA D a h a V a r 19 0 8 - 1 9 8 0 , M illi
y e t Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 7 ,
3, ile t iş im
Y a y ı
n e v i, İs ta n b u l, 1 9 9 4 . K ü h ü rü n R esm i K a y
n a k l ü n ; A t a i ü r k ’in S^ y/trv v e D e m e ç l e r i , c i l t 2 , İ l e t i ş im Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 5 .
KAV N AKÇA
P a r la
7 t f k ; y r ' d e S iy a s a l i < w f ^ ' . ı jf r v r c î K a y
daha
n a k la '.
K e tra fo t
!r A
P a r ;: i d t c f a j .m
ve C ffP b » *
A it î C H r'a , c ı l ı V H e r i ş i m Y a y ı n l a r : , k t a n h u l / a r la
1 •.)&:
l a h a . T a » v ft,« e ’iî:* ı S i y a s a * K e » ı» n :
1 9 9 ';
1 9 3 9 île -
L ş ı n r Y a v u n la r ı , İ s t a n b u l . 1 W ‘ F c n v > *s k , l> o £ u
K c ’ ^ J ^ î D r v 'n u d
»3.;* v e A ı f o H
k .:v
A / r a T Y rK rf, V e d a t C U in v o l { ^ e v : '
S a fk r o r t, K
h
" T h e A :ır .y - x l : V
P o u n d -rg o f
1 0 > jk l a n b
vnn
İ9 .~ 4
le r ıa k
F re sf.
N cv. Y o rk &
7 w » « f'
< U f r > ıd V i ‘ i V f h . t y
O x (c ıd . İ 9 8 T H ım u k u n i k i u ^ a p t ^ .
i \ 'p u
Y er»
lu tk ıy r Y a
Y er.
7< u
k.*e YayuwTı. Ankara 00C S e ld ik , s - r .n
i« » k :> r S iiK I.V « o * » < ıfc b I t a m t t u a i r S t n i
S ı r m a n , N ü k h e t . V1 e r r . i r . w n ; : n
S h o ı t H rs V .
1989.
s ı n a v , A k m , 7 ;« » « r> t > a * e } ' t n S î y « * a l K a v g a l a r t , İ s l i k t e !
A « 'a .'a f k ! Y ' » ; » i i :
Nt?s>
b a r - û
n
b ık a n ,
h ak
r a s ın ’ Y a y ır . U u n l n J
İlh a n
iV t a !X 'f ,n '> k A r k a r a . 1 9 fi?
T ı k e h . H u m . v e I l k ı n , b e l i n . "T u ; k ı y e ’ t l e B ’r A v d u ;
T ck rh . > ru ;
K ad re
. Y a v ip le n
le k e li
. U n\u>n v c F :U m , s » v i
Ş trv o
lin in in d e
liN L S < .0
M eam ng
lu r k e v *
a - 'd
l . ;ı * t N
F .ii* y jr
i< \ u efS
i ev
1 9 )0
t x m k i i T r , < : ,X v n e m u n » ı İ k i i s t i d r t a r i k i , >• t s f - ’s î
s a r ih V a k fı Y u t t Y av ’ r.
1994
îa n « .
s a l î V ' j » ' ' ’ v e î ' " r » * u .V .V r , U r
J r r n n r . T a n e r , i a r e D . v e n . v e ^o t u v ' s İ m g e K r t jh e v ; N /9 >
T v n v o r . İ a n e ; . < ) \ ' x a n . : - 1 u ' ? R .> m jr .:r u îa I ü K u r h v . A u Y 'a y r r .U r . T im u r
k k
lo p l a r a .
k - u n b u l. .9 9 1
] r t’ ^ .v f â c t • ' P ^ f * ; P a s a t a ‘ k \ ,> . H e
la n e ı
îs ta n lx ıl, 19 9 1
l o n ç a ç . T -u ğ r u , i) r v » .™
Xo>
••
n r r 1\ 7 o * x a k . / a fc ;.
r > ( 'jr Y a v r u l a n . 1 9 9 ^
şe t; la n s ;
su ;
a n d S ıK ta l ( iu r n ^ c .n
h iv 'v i l f f h
AVO
‘ A t ır f ijk 'i- j: A n * y a ^ J Jı* * ' ir u r u ıb
o t b e r .n n r -’
t e r b u n d e O i’ b a y ( d e * ;
Bangkok
i 9 2 T ! 9 V . l\ v .n
i - 'p r a k r
Tv
Toprak. 7a!>ı 'iiP k y .U k lv:eok"i-ır.m (H u şn niî ‘
O k r i B ö y o » . A ta
l ı r y Y r , B U l e n t . 7 t b 9 î .v e 't f e Y W e î K . * n g ı e ? k î :u c î » k » ı
la ::
İ9 F 4 .
t« - r a n b ı r l . Î 0 F 2
îb e
M e o lo g y m
ir m u r
24
K Y v iın iu » v e ^ y ö s ^ i Z ^ i u * K ^ H a y a t
Y . l k s e k i k t i s a t v e T •a s e s V e k î e H
Y a y ın la r a İ s t a n b u l
sa v r
l i k ı n , T ’\ g ; d . ; r r a v 4 G e ç e * U e "
v e S e lim
T b a g u c . A r .t Y av m l a r I s t a r J u r ı
İs ta n b u l. 1 9 / Y
M i n ı c r f o r a . .S p .u rfta D e m e k * C\^. A n k a r a , 1 9 9 0 H i 'V 'k m ı
I ^ r i ı t n \ c 3 * İ 'uj
i * * k \ . : ı ' d e D e v i f i ç ı î ’^ i u
i t s r m Y a v iîv U î»
\ te lh w 6 » . f r ım ı . 1 9 7 >
Y a v r u la r ı
T e k e l.
A n k ara
l i n k ey. A
V < » * V » v * v r iı v « e fl ifV fc r v , n o
N c îtıh a u s . K ın ı
b v r ;n ;» .'
j» e K V u b e v j , A n k a r a . . \ W
T ü r k iy e Y a y ın la t ;. A n k a r a , ' > 0 1 .
to rv "
İ k ld e .4 o 'r s r n 5 n
l a r .. b ta r .K u i
>V i« .w ? » u .’ :*e l u k f c h e
1 9 7 ’’
il î v * n v r p a y la n . G e n . a y . ' T ü r k i y e 'd e l i a l k t . -
İç s e l. Y a h y a S
y ı n l a r ı , A n 't u ı a . 1 9 9 9 S c w u k , S a m ı.
! b ' ; W : l o tm ir r . A * u y : ş î .a * ', Ö r t ü 1 \ - £ u l e k r .ı k l r r iv e iM tc s î Y a y ı n . A n k a r e
i l e . Y V e n ttr .. r . .* n . A
Y e r ; T ü r k iy e Y a y ın la n . A n k a ra . 1 9 9 8 . ‘k d c u k . S a r ı n . ı ' V n . A ' ^ ; ^
İs ta n b u l. 2 0 0 0
rJ t m
A h im i ( d « l* y e n > :} .
S r f e .u k , > * w . , Z t ’ b a l \ r k i t m
19 9 8
K ; ;> r y 'a s K « » a ! ^ $ . f ’ u m V . ; : T > e t K i i a p i a
Ila rc k e f.
M u . u c i e ! e > i i. K a i d e
i > a n s ı h i 'n , i v * * P f f i e e ı l : \ ^
ik
,9 ’ /
t o m b u l . 1 9 9 .'
S< l ' K k , İ r v . r . v e
K o t t g f c j’ t o k i r ? « r r. Y a p ı K r e
t a k > n v e r « r e s i Y a y ım
H r î i a y f o j b s r :*;•»; f ' c - ^ a ü * .
T a*h y S d
ı n e £ t . İs
J9 5 -S
J n e b e « * u îî» i£ a f A y S a ttc z -b ta tt A ı k if 'c » n r ,:
'v ;' O fa v :
::
P u l.- 'u t
le le b
t h e l u r k f r b K e p ;:b f c < ' W »» V ; TbvYne >. s a v : 4
m u R % ın îr \ l. A n k a r a
İK > *fiv ' â
B û te n i
d ; Y a y ın h n , İs ta n b u l,
h y « ’ x > ^ l;î
r o r k ı y r h> B a r
k a s ; K t d i r r Y a y ın la r ;. İs t a n b u l, ?O X >
A U ı t i ı :k \ i v $ i t * u
S a r . a y r r i r n v e İ ş a û ı r r . ’a n
l e k e l i . İ l h a n v e I l k ı n . S r i m r , ! v 2 9 . 'f e n s t ; iîrtf-;cw ı
S a h c U i '- , î r a r y o i s . N a r e a n t ı u ı . S a b a h a m u
R um cvor D a n k w t f r t A
Î ^ n - 'T
u n .v t
v u k Y a y ın k e n . l'- t a n b u L 1 9 v *
R ı ı s to v v , D e r u e v v a r : A
x " . T ü rk
î a r . b u l . IS ? 9 ’ •h>
P u l c u » . T u ^ V r v c 'n r n h u m
î k A k N ' » î *»î m , B D S
C fe in a n ’ ; K a d m la ıı C a l.ş t t r m a
K a< >r.
ia m . sa y ı
O nu -
J a n k ’- r
\ s k w k r v e M ı l h .A ile ’
ia p
1 9 8 8 .
B o z tc m u r , İm g e Y a y ın la n , A n k a r a , 2Û Û 0,
I îo w c n , R a lp h K ,, G e r m a n T h t u t i r s o f ( h e C o ıp o m ü v e 5 ( a t e t v i l f ı İ p c c i o l R c / t r e n c ı : [o t f ı e p e r i û d
1870-
5 9 1 9 , R -u s ttlt
1971
und
K v s s c H , N cvr Y « r k ,
[1 9 4 7 1 . B o y er, Jo lm
W . , P o l i b r c i l E k td icc iriirn i » i f i l e I m p t r i o l
Y i e n n a : ü r i g i n s v f d ı e L h r r s t i a n S e r i n i M o v c m e m l. 1 3 4 Ü - 1 8 9 7 , U n iv e rs iiy o f C h ic a g o P r e s s , Ş ik a g o ,
B a tc k ı K a r ite s r a ,
B c n j a m i n a \ « J E r i o h A v rc.r-
1981.
h ü c lı, F r a g m e n t s o f a C o r r c p o n d e n c e " , D ıo e r it ic s . G ıiz - K t ş , s a y ı: 2 2 . 1 9 0 2 .
B o y e f , J o h n W , C u ilı m e a n < J P o l i l i e a l C r i s i i i n V if m ttl r C h r is tıa » S e r in iis m
E a ı ı d J t l , L o u i s , L e C o r p o r a t i s r n e : J f « J l e , P o r ic ı g a J , y l i l e -
i n P û > v cn 1 8 9 7 - 1 9 1 8 , T J t ı i v e r -
s ity o f C h ic a g o P r e s s , Ş ik a g o , 1 9 9 5 .
m a g n e , E sp a g n e , F r a n c e , I.ib r a ir ic g e n e r a le d e d ro it e t d c j u t i s p r u d e n c e , P a r i s , ( Y e n i B a s k ı ) 1 9 4 2 ,
îYrjrüdeVFemanû, TttriVı 0çtri7ie YnzAör, çev. MebTOtt A li K ıliç b a y İm g e Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 9 2 .
B e n d i * , R c in h a r d , "T r a d it io n a n d M o d c m it y R e c u n s i. d e r e d . ," E m i u t c l e d R e o s e rft, E s s o y s o n S o r i ı r l K n o ı v le d g e . O M u r tl U n lv e r s ity P r e s a , N cvv Y o r k , 1 9 7 0 ,
U c e u iU y , J o h n , “ T h e S o u t c e i t o f N a t i o r a l i s A i d e o l o g # ” , N n tia n c M im , J o h n S r n ith
t e n d e r , V .e o n îr td \ d , ( d t t k v t r A c r ) , O n e s u n d S e ^ u e n -
H u tc h in s o n
v e A n tlıo n y
(d e r le y e n le r ) iç in d e , O x fo r d
D.
U n iv e r s iiy
P re sü , O x fo r< ], 1 9 9 4 ,
çeri rn P u l i i i c a ! D c v c [ o p » ı c » L P r i n c e t o t ı U n i v e r ^ i r y H ıım > w *
M a ih e w
"
C t v i İ M r jf r i C e 1
F r e flrh
K A V L A K Ç A
O . ı ’. t u T a l P o h c v iti i h c M u i n l e P * * : . İ h ı ' îJıv i w î< ö !jo û j* m ;. s a y ı ( u r lv le
2Ç ’l
1 8 6 C -1 0 1 4 ",
I h o m a v , k ^ 'd m a r . i û » , K i i t l u j Y a y ın la r ı
İs
( d e r lö v e n Ie r' C n a n t-n M r o îb
Y ork
v . ı r r . k r l w a r d K a l l e t t . I o n d . t u : r . ı o f P r e u ■*, M a o M ı l k ı ı .
2 He
i * e \ :\
\ ccr
'^»irtafi«5»v // r i v 5 î a
f î u ? O r jjs f c u t» » e r ü s P e f t a n . A M S P r e s s
Ti k
. N ew
:s a M e ıh o d ie s l G a p .
l 'e le :
R ooüedge
v ç S e h u m îr ,
m a ’ n ı s ;r « F < ; 1 4 * ;* - ] ? ' - < 4 e fc * a ir d
îl* > w a r îh .
e~ s
M a n c h c s ie ı
2000. H u n t l R jü t o n . S a n ı u e l . 7 h r “s a l d ı n
ûkJ
ı h r ^ la le. i n e
o l C -\ ıl- M ıM < a >
7 h e p t v u n « l P oİ i i k s B c ti^ r r
^ o
A i c u r a ] . N o r s a l »t Y a r m ı ş N a v ; . d a k î s ' d e r l e y e n > î >. M a n o h c s l c r l R .v c T Ş iT v
! k e M t f i ı m j? c . f : V
I u v u r , S î n İ o î i i . 7 " ö r ,c . - « k * l : ; w f ] ' M i ' i , V .R i e r L o 7 x h ı v e
V ık
R rsl N e ıv
T9 0 /
K a k io r. M a ry . A tb r e r h t, l i r : , h v e S c b a ıe d e ı. G e n e v ı-
jo b r t s o n . lo h n
( d e r " , T h e R o ie c f i k e M i l r t a n
d f d r v c i i'p r â P ır r .r e t o p
(
H rn f’ TC?
P ır n c c îo n
.m i n
e v e ( d e r l e y e n l e r ; . R e & a . i t u n ı n g i k r G ':d > c :! M w r -
F ırs s .
îr a v
I r .ıv .
M . j f c e A u ş J 'i r t a M ı.n d
fa a l a n d .S o r fa ! H siı ty
IB -tp -lO ÎP
An İn id ir,
îîe iK e le y
U n ı-
v e ıs u y o f C a k f c r r U a P ro ^ s. l . o s A r .^ c lts v c k o n u ra. 1972-
i h e b n J >•; M u ı i a n
P crd w m .
K a U U 'r . N î a r y . d e r '.. R .- c .- u . ı * ’ .K f: ı h r C u b a l M : & o r > S e s l e » . Y b j 1, ('- i c P a l Î T ' o n - : ^
K u ir u :.
n en ”
S r r v i dt i i t ;v h
A n t jt jo r . - v i o ^ r s r h e R e v u e , s a v ;
4 ,1 2 . i 0 0 5
M e t is Y a y ın la r ;. İ s t a n b u l. 1 9 9 8 . G r T .n c T , P r r e s T . I t t o u g H i a n d C b c n ^ e , W e , d r r s f d d a r .d
K e a n e , J o h n ( d e r ’ . .S iv il l o p l a r : v e !y e > i e î , A y n n t ı Y ? y r n la r : İs t a n b u l. 1 9 9 1
N x h d so n . I o n d u . İv M P o / O n n e ın \ r F l o s L n a b 'T i ." f ç e v
k e v e n ; K ö k e :'* . T o n ; B e l t c m o r e v e R o l ı e r t N r s b e ı, . V s y c ii fjr îr C c z a " ; l n ; ; c * f ; r ı I c f t  ; ( d e r . > f c î t
la a
< ,.ıv ) » e n d e . V V r s o Y a y r ıv l a r ı , A n k a r a . 1 9 0 C A n l o r a o . Y c îe c tıc n s
P ın to ı, î o u d ia v c
N e w Y o rk . 2 0 0 0 K a n n c r .r .e s s c r , A
/ .ı * * i a r v .s , i l . G e n k r r . î i M f l d e n r i r f e \ c b ^ t c i ı h
( î l d d e n s . A n r lm o y .
S e c to f. V bi ?
P ı r r i e ı . l^ o n d r a v c N c v r Y o r k . 1 0 9 8
10^2
r d ı r .u o n . W r ;lıa m
G’trrsci,
1 î ; m n p t o r . k a m u ? ’ . p o h ; ; . rî i > * d e t y» C h a n % ın jt, S o . ı r t ı c i . Y -û e \ r n v e r s u y P r e s s
I i:*- P ' yf r ^ y . y m u S c l d ı c r , A
J a s 'S T ı U . S o l m a K h a d r a ( « 3 e : .}
A n k a ra \ n n r iîr tf
< .ir X X I I X X ) . 1. n i v ;
1 4 . lv b s ^
P a ı t r s ı ı. F e r d in a n d
N h n e K İ e r , 3 e ı ir n . 1 8 6 2 Ja n o v U z . M o rris.
I 'r g u n ( V b o d ı . ı ; '
w lin k t ik h a k c r iffs î î 'c '^ 5 .
î^ c P ;ıv * n S c i r b c
K i b e r d , D c c l a n , J n v e n f in g !r e f e * n .i, j o n a ı b a r . C a p e L on d ra, 1 9 9 5 . K n a s r r .n a . G .U iîa f
D ır D e a t a k e V b T g rs tk u h Z e , h in e
h e m o t r a g e n d iK J t î .^ .a i e VV Tsrensr H a fi J o k a c r . G n ı b r o s n ^ B a r ı h V c r i a g . l.c r p z r g . 1 0 4 ;
02 J
K A Y N A K Ç A
K r a u s c , W e r n e r , V V ir n e r S o m l n u t s VVfcg v o m .K o d ıe d c r S r > £ İa lifiH u s z a m
F a s c fıü m ir fs , f l ü t t e n
&
L o c r ıin g ,
D e r lin , 1 9 6 2 , T tu ç ıır a d i, l û n t u ,
M ilita ıy , O x fo r d U n iv e rs ity P r e s s , O x fo r d , 2 0 0 0 , M o s s e , G e o r g ç L . , T T ıe N a t i o n a l ı z o t i o n o f tit e M o s s e s .
t ü k , A n k a r a , M e t e k s a n "Y a y ın la n ,
P o l id e a l S y m b o iis m
a n d M a s s M o v e m e n îs in G e r -
ın d p ty f r o t n t t t e N r t p o J e a n i e W t i r s \ h r o a g h t f ı e T J t i ı d
1986. L a d a u , E m e s in , N ew
R ç / le e tt o u s o n r lt e R c v o i ı d l o ı ı o f
lîe ie h , C o m e l l U r iiv c r s ity P r e s s , ilh a c a v e L o n d ra, 1 9 9 1 ,
O u r T im e , V e r s o , L o n d r a , 1 9 9 0 . L i c l a u . E m c s ı o , E v r e n s e k ilil? , K im fiJz ve ö z g ü r l e ş m e , B i r i k i m Y a y ı n d a n , İ s t a n b u l , 2 0 0 0 ( o r i j i n a l T n e t in ; L a c l a u , E m e s t o , E m a m r i p a t i o n i 's ) , V c r s o , L o n d r a .
N e h r u , J a v v a h a r l a l , T t n v a r d F r e e d a t n .' T l ı e A ı r t û h i o g r a p h y n / J a ı v n h a r fa J i Y e h m . N‘e w Y o r k , 1 9 - 1 1 , P n g g l , G i a n f ı a r ı c o , C t t ğ d h f D e v J c f i n O l u ş u m u , S 'o s v a fc jfik
1 9 9 6 ). L a n d a u ç r , C a r i , C o rfy o ra te S t n î e İ d e o b g ı e s : H is t u r ic a l R o o î s < m d E lıU o s r r p f ıijr a l O r t a m a . U n i v e r s i t y o f C a lif o m ia , In s U tu te o f In te r n a tio n a l S iu d ie s ,
BErke-
Ic y , 1 9 8 3 -
B ir Y a Jîî^ tm
(ç c v . $ u le K u l-D in n a z T o p r a k ),
H ü r r iy e t V a k fı Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 1 9 9 1 , P o L a u y i , K a r i , B r ty n Jî D ö n û f ü ı n , ç e v . A y ş e B u ğ r a , İ l e t i ş im Y a y ın la n , İ s t a n b u l, 2 0 0 0 . S a r ıib r a h im o ğ lu , "K e tv l-lo r iz o n s " , jö n e * D c/ cn cc W e-
L c f o r t , C . , T J ı e P o l i f i c ö l F o ı m s o f M ö d e m S o ç h 't y , B ü r o a i K r a c y , D a n o c r a c y , T o t ıiL lr t r ia n is m ,
P o lity , C a m b -
n tlg e , 1 9 8 6 .
d :[ y , 2 8 Ş u b a t 2 0 0 1 . S a r t o t i , G i o v a n n i , P e ı n o b ı a s i T e a l i s i n e G e r i D tm & y (te v , T u n ç c r K a r a n tu s ta fa o ğ lu
L c f o r i , C , D e m o t r a c y a n d P u Jilie a ] T fıe o r y , U n iv e r s it y o f M iıın e s o L a P r e s s , M in n e a p o lis , 1 9 0 8 ,
C M lt z f l îi o n i, T h r ir H is te n ? a n d T h c i r C ıd tu r e , W W , M o rto n 6 r C o m p a n y
İ n e ,, N c w Y o r k v e L o n d
ra, 1 9 9 3 ,
T u r
t a in c a n d D e s c a r f e s " , H e r u ıe s , U te r a fır r e , S d e r te e , P lıilı> s o p Jı^ i ç i n d e , T h c j o h n s H o p k i n s U n i v e r s i t y , B a ltim o r e , 1 9 8 2 . S m ith , A m lıo n y
Tw o T rea T l s es o f
i'e M e l ı m e t
h a n ) , T ü r k D e m o k r a s i V a k fı, A n k a r a , 1 9 9 3 , S e r i c s , M . , '" K n c v v l e d g E i n ı h e C l a s s f c a l A g e , L a F o n -
L e n i e n R . E ., M e a c h a m , S , v e B u r n s , E , M ., S V b tc m
L o ck e, Jo h n ,
M o s k o s , C h a r l e s v d . ( d e r l e y e n l e r ) , T T ıc P o s t m ö d e m
e n t, Q x fo r d
İs ta n b u l,
D ,, M i l l î K fm lr lı, i l e t i ş i m
1994
Y a y ın la r ı,
( O r i j i n n a l t iie l i n : S m i t h , A n t l ı o n y
D , , M a t i o n t if J d e u l î t y , L o n d r a , P e n g U l n , 1 9 y l ) .
U n iv e r s ity P r e s s , O x fo r d , 1 9 6 0 , L u k e s , S i e v e n , E r n if e ü u r h f îc ir n . H is i .i f e a rtd W o r k ,
S o m b a r ı , W e r n e r , T f ı e J ^ w s n t ıd h î a d r r n C a p i l a N s r n [ç e v ir e n M . E p s t e in ] , C o lie r B o o k s , N e w Y o rk ,
P e r ıg u in , H a T tn o n d s v ,-o r t h , 1 9 7 5 ,
19ö2. M a c p k c r s o n , C , D ,, T i ı e P o f i t f c a f T l t e o r y o f P o s s e s s i v e İn d iv id u a lts ™ , O x f o r d
U n iv & r s lty P r e s s , O x f o r d ,
S p i v 'a k , G . C . , " C a n ı h c S u b a l t e r n S p c a k ? " , C . N e l s o n and
1962
L
G r o s s b c r g ( d e r le y e n l e r ) , M m ^ L ın a n d th e
J n tc r p r c ta tiü r t o f C u lt u n : i ç i n d e , U n i v c r tıit y o f I l l i G erçek
M a c p h e r s o n , C , B . , D e m o k r a s in in
(ç e v , L e v e n t K ö k c r ) , B ir e y v e T o p lu m
D ü n yası
n o is P r e s s , U r b a n a v e Ş ik a y o , 1 9 8 3 .
Y a y ın la r ı, S le p a n , A lfr e d
A n kara. 1 9 0 4 .
( d e r ,) , A u r h ö r it a r ia » S r a z i i , ü ıtg ip ıs ,
P t i J i c ı e s a n d F u r u r c .. Y a l c U n i v e r s i t y M a g n a r d la , P J .
v e T ü r k d o g a n , O .,
" T h e D e v e lo p -
N cw
H aven,
1973.
n t e n t t> f T u r k i s h S o d a l A n t l ı r o p o l o g v ” , C » r r e n t S t o t k i n g , J r . G c o r g e W . , B u n e s , B c n ii c s , B e f t u v îü i; E s -
A n i h t 'ü p o l o g y , S a y ı : 1 7 / 2 , 1 9 7 6 .
s a y s o n B M o g i c a J A n t l ı l u p jf a g y , U n i v e r s i t y o F W t s M a n d e l, E jr n c s t , K a p i t a lis t ö d i î m e n t n
U zu n D a lg a la r ı,
c o ı ı s i n P r e s s , M a c l i s o n , 1 9 E ÎS .
ç e v , D o ğ a n İ ş ı k , Y a z ın Y a y ın la r ı, İ s t a n b u l, 1 9 9 1 , S u g ^ r , P e t e r E , ' - 'r l ı c R İ ^ e o f M a i i o n a l j s t n i n t h e H a b s M a n o ilc s c u , M ih a jl, T k e o r k
d a p r o r e e r i o n l s m e e r dc.
b u r g E m p i r e " , A u 5 t r i o n H i s t o r v Ve a r b o o k l i l , 1 9 6 7 -
I 'e d ı n n ^ e m t e n t a d o n d , M a r c e l G i u r d , P a r i s , 1 9 2 9 , T a y l o r , C l t a r l e s , M o d e m lig in 5 ı İn n i d a n , A y r ı n t ı Y a y ı n M a n o l k s c u , M i l u jl , L c i i c t l c d u c o r p o r a iis m c , P e lix A lc ın , P a r is , 1 9 3 4 M a n o ü e s c u , M ih a j] , L e P a r t i
u n i c ju e , L e s O e u v r e s
F r a n ç a jiie a , P a r is , 1 9 3 6 ,
İ n s k t e n J o n e le r n e ı ı e ı ı R t g i m c [ ç e v i r e n \ V a l t h c r R c ic h o ld ] , V e r la g a n s ta lc O lt o S t o llb e r g , D e r lin , 1 9 4 1 . M i l i b a n d , R a l p h T l ı e S t a t e r?ı C u p i t a J i s î S o c i e t y , Q u a r te tB u o k s , L o n d ra , 1 9 7 3 , M il ib a n d , R ., P o u la n t îa s ,
C a m b r id g e U n t v e r & t ıy P r e s s , C a m b r id g e , 1 9 8 9 , U r r y ; J a m e s , B e/ one İ y i c i l A n t ıh m p a fo g y , E s s a y s o n d ı e
M a n o ile s c ü , M ih a il, D ie d n z ıg e P a r t ı i a t i p a f it is d ıe
/ J i s t o r y oj" B r i t i s h A n t lt r u p o l n ^ y , H a r w o o d
A cad e-
m ic P u b tis h e rs , C h u r, İs v iç r e , 1 9 9 3 , Y V a l d e y e r , W , . " E r o f f n u n g s r c d c 1' , C m r c s p c m d e n z M a r l d e r ' D c i i f s c l ı c n A n l h t u p a J a g i s c h c n G e 5 e !J s H u ı/ t, s a y ı ; 34, 1903.
M ,, L a c l a u
E -, K a p ita lis t
D e v le t S o r u n u , B ir ik im , İ s t a n b u l, 1 9 7 7 , M i s e s , L u d v r i g v o n , S o c r a f i s m : A r ı E e o n ır r n ic r » ı d S û d o lo g ic a l A ıın ly iis
la n , İs ta n b u l, 1 9 9 5 . T t i g g e r , B r u c e G - , A H i s t o r y o f A r c h o e o \ o g \ 0.- ;ı ÖJrtfİTT-f» DR. FARUK ALPKAYA A- u^... Jy«s BARIŞ KARAt ASU A-aşt •■•>'*w Câvvers:to» Ien Sdebyat fakültesi PaK.^t«s‘ TanH Sb:Omû öğretim Cyes ÖMER "URAN ÖD’ U kt»sa< 2 ve PakvLtesı S yssot P; Yfiıvî+an:
B ' "'stzr ve Yü. 0: : . 5 ö , * * 0 . 5 6 2 . W C . 6 8 0
2 .V b » ; İ V •*: R H îh n r a y , 1 2 *
:
3 4 ftC 4 Ç ? . 578. *> 9 , 5 l i . 5 1 2 ,
457. 45 \ 4 3 h 4
i ; îv h d 1 9 8 0 d a rb *r. n ' 9 1 ,9 7
i 64
İT
7 1 . l '- 4 . 1 3 6 . 1 * 7 . 1 5 9 . 1 6 1 , 1 7 i
.3 , 4 6 2
4 7 9 4 6 2 . 4 6 -? . 4 9 8
* 0 9 .5 1 3 .
S 37
M Ö , 5 4 1 ,5 4 4
‘ i-,
371
5 7 3 .5 7 4
N '.V ,
1 6 w z v U 2 :> 3
3 7 '* . 4 8 0 . * 1 4
1 .9 * 8 İ h t ila l i 4 8 8
A h n * r M u h a t 1 (e a d i 1 9 9
■ '8 7 . 3 8 4 . * 8 i . 5 8 8
16
A h m e t R a s .t r . 4 4 i A h t r n At
ta8 e v
3 0 ,3 4 , 4 4 .
A î ı r . i r t Y c f . s jv y = 3 7 9
571
A k la r a , Y u v a f ‘ 5 . 4 7 . 4 -J. 5 0 , 3 2 a v r » 'k i
A » to p a B t r l.£ .' 1 - 3 .
2 7 0 ,7 7 4
A k d r r .1 7 k û h n r û 3 4 2
599. 600
444
A k-k*rri/ - 1 , 3 2 1 . 3 4 2 A k d ık .
A B D S a £ m ı s ı z b k B ;» d .:ı w 3 1 7
A K O İT K 5 4 1 , 5 4 2
A B D , A B a r ik a t lk r > y ,k D e v le tle : A
A k ılc ılık 1 1 8
4 8 ; . -* 8 > - 9 9 .
17 * UX\ T V . 1 7 4 ,2 4 3
272.
3 2 2 . i 1 9 . 3 rt - . 4 6 8 . 4 Q o . 4 4 )7 25?
4 9 ? * 0 2 ,5 5 3
A b d u lla h < r » d < t 1 4 ,
> 7 3 ,7 7 4
3
1 9 1 * U ü ’lv v i - a v t h k z Y a k -c v :' 5 0 1 9 2 9 P ü y ı i k B u r .a h c s i 2 6 4 , a v ı . 491
4-V 8
4 9 4 ,3 4 »
İV 17 !kvçr< 17 1 1 9 } 4 V l . i V : V r . l y . . v ç m ı ’^ r ', 3 2 1
i. . 4 »
6i r a İ M 571
' '8 ,3 7 9
A k it 1 6 2 A id i V b » 1 4 8 A k v a if D c w ;'f o ı D e v ir ! ? ;A * ı» ( z a r \
45. 4 5 .4 9 , 37 .
215
1 5 2 . 2 7 0 . 7 0 1 , 2 0 3. 2 * « t A k w s , N « î i K a z - P ' 4 0 6
A b d u k ı z iz ( P a t b v a h '. 3 0
A k & îîy . M -.u-.TM :*r t 4 8 ?
A b d n ih a im ; D ö n c a r 2 2 3
A kv T y lu . R a k -ı 5 6 3
A h : a n w a î X 11 { P a d i ş a h ' 3 0 , 3 1 » .
A ’i'& t t 6 4
9 - . 197. ?4 « , 507
104
175
187
5 0 4 ,3 1 c .
567 A K )» r ., 6 - R a 4 ~ 9 . 4 8 0
A b û t'.’b a R '.o R e j i m i 1 6 0 . 2 7 3
A k u r g a l , l ' k r e ı n V 1.
A b d ü tc r ie t: : { P a d i ş a h
1 9 9 1 D Y P M L P K o a l i s y o n H c k u r r a r l:
A c U o r . F r a n s a t*> * 6 8
A k ı o i d a ı (!> !< • £
i , j ; 2 . 4 1 9 . > 3C. 4 7 7 . 4 8 0 , 21 71
'•■ 4
İ4 3
7
2j*at.vf
M 3t^ 4iw k ,M cJK
A d e t » s a * * : k t ' 2 » » ? tv » k k 3 7
A la t u r k a n t t l z ı k 3 9 1 . K ' * .
l> T w r .ii;' 1 9 4 6 * c s^ m ı 3 0 >
Kû 'TuGf 3 3 9
A 18.jk ax .ll. t h tL -n 4 8 4
yO TV '2 7 2
2 > N ı* a n 1 9 2 î
1 -3 ? .
7 3 5 , 45?
59,
2 4 ( \ a k 1 9 8 0 K a r a r la : > 71. 5 7 6 7 • ’ M a y ı? 1 9 6 0 d a v b r v i 1 7 5 . . 3 2 . 1 5 4 . 1 5 6 . i r'-3 . 1 6 7 , : 6 7 j ; V 1 S 2 , 1 8 4 . 1 9 0 . * - 1 6 , 38*5. 4 * 9 . {*}
30
5 "9
1 9 * 6 I V v .j I u a v ; o n u 3 C 5
20 yu ivjJ 14,
' K e rn * k z rr !‘ vı» ‘ A t a t ü r k ^ o 'v * c " te r im * e r i r * y * r v ö r ' r e ^ ş t :.
A k 'v t k r 3 5 6
A d ıv a r A d n a n 3 3 3 A ,h * a ı. K a ild e i d ıb 1 4 0
>
2. 327.
A K Tek 5 1 5 A h h '.vat P a y a ( a v r b k ?
427. 438 A f e r ız m > 4 8
A l. K e m a l 5 2 5
Afa'-urrayur CünuH47"
A l:. . S a b a h a t t in - 4 4 4
A 2p ,a rt» tA r.
7 4 1, 7 4 5 .4 « 1
A ik ık ç , l i ı k n :< : 5 0 9
A f r i k a 1 9 3 . 2 * C . AV 5 , V t
A jfc îiiy . 5 a d r > 7 9
A lv t K ı k a r a h îs a - ( v c v * A fycrrD 1 1 1 ,
A im a r . B ı r h ^ ı .V *8
321
31
2 8 3 ,4 3 4 .5 2 6
230. 2>V 2 M
T l. 3
I X . 101
A k V „ O k»a> 5 1 1 , 5 ^
A 3 İK
755.
44. 4 6 .
4 7 ,4 8 , 3 0 , 5 2 . 5 k 7 4 8
A W xu -. v c v a t * 7 4
7 8 D e ttim : *3 . ,tO . 1 9 5
4 -7
A H m e iH a tîn ö 7 1 0 ,4 0 5 .\ h :n c t la z c :
616
A h a v u y a ıa k . S a n h a k
X ' .
A h m ad . I ero 7 1 0 1 . 3T *
. 1 1 4 . 1 6 * : 1 9 i . 2 .2 7
2 3 ? ’ 2 5 ^ . 2 6 7 . 7 'ö ‘>, 2 : : . 2 - 3 . '*7*4 2 9 8 . 1 7 0 . Î İ 7 M 4, 3“4 3*7
A ftr t İ s v a n ; 1 1 9 3 0 ' 7 3 1
3 3 8 ,3 3 9 .5 7 2 ,5 7 5 .
•\p
İ 9 \ f e v & 1 9 1 9 1 > 7 , .'> v r .z r ıi
A t l û r u i k ve G ı i.V f k 3 1 3
.A k a d m u k P ? r ı w j n
vuzv.1103 3?;. w
, 'V * , 7 4 ;
M e h m e t A lı 4 8 6
517
65i. *56 r
■4 , 3 2 4 . * * 5
4 A ğca
3 5 2 . 4 3 9 . -M ,/, 4 -9 8 .
>1 M a r t A v ı s k f e n r u M 1 7 6 . .3 8 9
1 7 4 . 4 -*g ,
4 5 . 4 7 , 49 . 3 i'-, 3 7 ,
6 3 , 7 7 3 2 1 9 ,3 8 0 .4 4 0 .4 6 4 .
İ T . 714,
9 M a t ; 1 9 7 1 İ d a r î * p ı r ı y ı m ;' 1 6 9 .
54 M a * * 1 9 5 0 ^ 1 ^ : 1
53
A fr ik a . S i c i l c n 3 9 8 . J W
2 8 b u h a r 1 9 9 8 .'M G K k a r a r l a r .) 7 0 .
m
IV * . 1 * 7 . İ M , > 9 . İF 3
4 . . , 449 4 5 5 4 5 7 .
5*7
A ^ r 'jU .'. A h m e t
A k n an u rü ts e k n k ^ 3 5 0
C e fce a o y '* 3 8
O I
Zi
N
A JTÜ U H 'a •|'>S ZA i . V*(>. jA ft. 3 0 4 , $ } ; A h t ıa n y a 1 î
î t 5. 6 C 8 * \ I i 3 . ; 3 3 ,
.A r e n , .k o d u n I ö
A r . K ı r n » . M e tr o : 4 0 $
A
k .\ 3 6 4 W 'i 4 9 2 , 5 0 1 . 5 0 1 A na M
\ * r ..
*
3 0 5 .* * !?
A ı ı 'v ^ a i \ n k t K < '»»c,r s v : u a : : /•>;
488
A n k a r a M u v k : M - j ,: l ı u ı M r k t c h t
477
? 2 ‘*
i \ î s e .‘ kv>. 7 7 0
0 . 3 .?: 4 7 ;
A rkara İv r k
A n k a ra r E .w r b :^ > ı 7 1 4 , } 5 \
3' “ , > 7 8 4 4 . ■>’ V - , y ; 9 ; .
ı
236. :r >
A n k ara 3 J. 6> 1 3 7 .1 * 3
ı>.\
r > 3 . :> ? . 144
A n u r . r U r 9. 1 , 5 2 . 3> ^>.
4 4 2 , > 6 4 . 5 6 3 . "574
A iw v î a h r e tt in
j s
4 0 7 , 4 /9 ,
4 > i. 4 ^ ).
220
w
:
259, 740
7 4 1 .2 4 2 . yy„
v -
A t ı ; » ; î a ’-r k a :; 1 A u .ltc a n
A -k rrt h crv k v a u 1
i >7. r' 6 r t . y , i
311, 519
170
~S~
X ü . . i,r r - < v ;.!.:
A s .r .u la » } .';- , . ' 7 8 . 2 2 9
444. u ; , v ı . 502. V 3
7 5 ;. 237
iA 7
i '8 *. 15*>. İ V
216. 49,
A b - . S ; r i . 2 - > .2 0 , : / . . : 4 A
4 . 2 : î,2 3 ‘.
V V J. U K , > > 3 . 5 îV7
A r m v t r o c g ;4 ;>
A k .w :. Ç e t t r . 5 1 ? . > ; 4 . * > i
u î . in
A r ja n t i n 7 4 , 5 1 '5
A r .k a r a r . n y ^ u ] 1 4
A x .ı:ı. A h m e t l i
A k ı O k K - . TU .
A r ı k . R r m i : 3 . 2 * 2 A n V d '3 ;v v; « * 8 2
13>
1 .' : r . 1 5 5
A ı a « w ı ü i r 3-Vv
A n r a g o n ır m a > 8 4 . 5 ^
A ş y a V ia -.ın t
A m e r i k a S w ■x k T V v i ? î k * ; ı ( a v r
A n îa H a 1 *1
A v c a 1 7 8 . ; 9 l . 2 2 « . 2 4 c '. ' » î . 2 4 5
hkt
ah
;;;
A t ı m - :* k a 8 i
2 " :,4^ « H . > *6
• W » î k - n x 'k r .« u k 2 8 i , 56f>
M C, 636
A s v j U j A k :» i *.»; v j»,\ | ;î& -r:rtv ,.V
A n :: c n r j> r ı y « ^ 7 3
A n ;; .* V V r . - p i ( 0 x 2 e t e ' 1' 1 5
256. 7 v \ 2 4 2 .-4
. İ/ V Â İV A ’C»:v4 4 4 2 , ‘> ('2
370. 522
A r , * k f o b a r t a r ; ? ; : u ■h u n u m a t l e t : i 1-*
9 ,* ; , V
A n;
A r * K : ı :h :;ta h 5 . *
2 5 1 .2 3 2 . 4 9 3 . > 14 5 Jİ3
1
A n a J o î v v e R v r .ı e k M u d a k u
» 1
. '4 i . 2 6 3 , ' 7 4
3 3 3 , 3 5 ; , 4 J 8 , V J9 , VH\
'• 1 1 V > 8 ,
36,.’ , 5 6 5
\ '5 . V ’ ı .
A t a k b . M d ’p 3 6 3 l< a-^ 'v t r .« r x - f ,;,: A u ;;;;»
V2C
İv . 2 6 . V . 33. 34, i -
A r .: ; k î-ir a fc .’ tn * ; î l A tili k o n rtn iM > *0
544
5>i
1 7 -*. 2 9 *
> } ,.
3 7 1 . I" “ 2 , > 9 7 ’' Î 6 . > > ' . > ; 7 .
İ6 6
169. J? i
A v ı l a . k 5 t5 '
5 1 1 616, 57? 533
137.
ı » î . ; v i . . ‘' 3
if> i?. ; 6 7
;y
1 4 .. 187.
!5 t
3V > . 5 7 9 . 3 2 1
.5 8 *
4 1 $ . -7 7
*4 3
4‘*1,m>2 ■*']. •!/* 4 T 6 .
1 7 7 . -*7 8
3 :;a v ^ a r .? a ıt y » ı « a y ı Y & r a N A V
A . .ı .>
* 1 '
s : ; l i y .ır ı v t î .^ ' 5 * 5
A r . t : o * v .»jı r n v O M is .; 3 5 6
I - U s vtf
1 İ9 . 12ö
122
35C
71C
5 3 5 . -3 2
'* V 5 7 4
A r ^ v a v î • ;;9 8 / 7 1 7 0
-> K
v -7
35;
5>8 7 ^ ,5 6 1
570
5 . «Kî, ■/!
219.
16 4 r ı . 1 * : , i ; ; .
A
> .3
3, ' t , Î 6 4
471. -2 7
5 6 1 , >62
;
>*v\
K a tra n u i> 3
' u k *-2 9 r ^ s î 116
A n x - û r X k n > :.:u 4 8 i 1 1 7 , ; . 9
A.'uCrf»*- C-2. />• î/rTv1 Aîarcpe .>6
A :^ u » V f t r ı î ii,’: » M o h tr .u t k s J t K o r k u ;:>2 ; '
Arak>V
A ı a r u .k J k t ı l a L . * 2 2
A :a p 2 0 6
.A tu tu rk • :* < .( :: r e
A n a v a fc s A r .d a ,
1 C. t k . e k 2 2 ;
A r .£ : c ^ k v ; r 2 0 8 358
? 7 6 .2 2 7
A rajV ya 2 1 'v . 3 5 6 . 5 6 1 . > 4 6
k k V . d , < v d f". 40>) 2 4 3 . 346,
3 5 '..
3> 6 .
5 'V
1 6 , 5 7 . . 3 1 3 . 3>1
2 .2 5 , 2 3 “ . 2 / 6 . 4 4 9 , 4 3 1 , 4 5 * 5 3 8 . > 4 1 . 3 6 9 %> » 4 . 5 7 6 ,
438.
1 b C . 4 4 '< %4 8 3 . 4 ^ ; X .y \ * 9 6
5 c 4 . >49 , 5v * . Y > 1 . 3 ' 3 fy i l
' ' m.
> .84. V86
A l a c c ; ! 1 ‘- J c c K » r r ;>•>;->r . ‘' 4 v -3r
A .d r U iP ir n n ‘ H 2 . 5 İ3 5 "9
A
1 *2 . 34>
A n ay a*» M a h k e m e si $ * 4 9 7 , 3 * 9
iv * . ; e : ,
335
'- 5 5 , k k ‘ A?
5 1 1 .4 5 4 .4 8 5 .^ 1 3 .
İI.4 V V -S4 1 5 . “ 4 .
560.
A r .'.r o îK 'lo ı 2 2 1 . 7-» < 3 4 3 . * 1 6 . 4 4 7
4 4 1 , 5 5 7 , V "4 l(v . 3 1 0
331.
A r .: ^ e;r»»< ık 3 ^ 3
4 8 8 , ı :; >
A r . ı y * ı * ( 1 9 6 1 > 8 * ). 9 0 . 1 5 2 . İ M
Y * ’ . ■sjc
37. 3 v \ y > y i---. W 7
A nu s o ıy a b M e r ' 2 2 5 .2 '
1
O ];
5
, 't 3 :i 'M V « X İ , 7 1
Ir ^ k .L r t
16 -
56\3, 3 6 )
A aa S ;' 439 i6 î
394
2 tV 5 . 3 5 / A n : . - r e v i r * t - r , * . ; 3C 4 < ı 70C
A ra r^ / n 62
A n a y a s a ( 1 9 2 4 ,» ı s y r b î o
OV»
1 >7. 1 9 2
A q j| .ı > e o jb e r a ; .3 9 0 A n lı
A N A ? h n k .ı r :ı . 't ı 5 5 1
V .
7 '7 , 2 4* 7 * 5 . ? 1 > . ,> M . 2 « ; 7 ^ . 5 ; 5
391
.\nv. îaaîKV.-♦2vV
- Vy. > 1 0 .
1- >.
-.* 2
1 4 3 . 14/-. * 4 T. 1 -4$. 1 3 1
86' . . » 7 7 -0, 2 2 1
A n ti İr fc r -:: 2 7 7 . & ? . 7 8 3 . 5 l !
16*
136.
5^ 7. 3;;, >2
.
5 5 5 . 5 ?6
X*
3 4 . 5-9
6 > .« : 8 1 ,8 2
M
I T 4 . , 2 8 . .1 7 8 . 1 3 0 . 1 3 '
. k d .r w . 5 i n
A r t : k ıtm le n / .’n 1 6 i
A .Î, \Ü ■A n a v a t a n ? ** v.vA \ 6 9 . 1 6 1 .
‘'-8
•i?
8«», 8 9 , 9 6 . 1 1 y 5 1 4 , 1 1 v . . 2 * ,
■’. c a d ^ a c u L . r 5 ; w A n a d H u c u lv .k 7 9 4 , 3 V , 3 > 6 , 5 * 5
55, 4 3 T
K^.vt^ 7 i3 ' } . , 1 8
A : u . k a j> :u l-M 7 0 1
447 4 ıg 4 6 8 , 4 8 6 . 4 9 1 .
614, 622. 675, 526. 547
-V '
377
A r .ü 'k r r .v a h * * : *»51 Anc> V.’n
K V 3 .4 0 4 . 4 1 9 . 4 2 8 . 4 3 5 . 9 3 6 .
440 446.
*•; 5 , 5 2 / .
N u r u lis h I - > . 3 3 9 4 c Y
406
Y i k c i ? Y » 2 î -,
7 > n ;ı ç k n v ı l r * :
11-4.
; i 8 , : i 9 . 220. 2 2 !. 2 2 ;. ' '6 2 4 '/ . 3 2 1
A to v
749,
A r .:? \ c o d ii 1 6 3
* \ 5 0 ,5 2 . 7 7 , » '
2 2 3 ,2 5 2 . ? > • 2 * 9
A ^ a ;2 n K a ld .'A İr n a s ı ( 1 9 7 6 ) 2 0 9
A n t .- c B t e k - k i ö a h z m 2 9 -
} î l i k t i k ( V . v a e a 2 İt'*. 4 8 6 A r..K ;- \ u 1 "
166 A ^ a r 4 * fı
‘> 9 0 . M^2
e ın p r r y a ^ m r . 1 6 7 , 2 4 ?
A rw *2 H u s « w
« **o
253
7 ' ♦ $ , 7 .5 2 . 4 9 2 >1 i .
4 8 3 .4 « 9 .
“ İH . > 7 7 . 3 2 8 . " i l
3 3 5 . 347 i î
484
;*v 9
A n lı r î;:i 7 n i 7 " ;
A T i c n ju r : ik z jp D t 'â f O r K k v : 1 6 6
•> > 4 5 # - »
9 **. 1 ‘5 5 . 1 6 7
A t ^ 'd t r .3 1 . 3 2 , ; ',C. 4 8 i '
A:cjr^r>fîkrtr’i '■i KkkluvVi 3*3
\ ’ a r s l^ r a a k V )0
A la V c c k r.rvd* >. 15^ -. 3 V/
A l 4 i , 1 e v h k R u >m m İ . 8 7 . lv>5, 9 7 6 A t P Î . tî o
407
147. 15* A r a i u r k k v lt ı » 2 C 2
1“ 3 İM
DİZİN
2 0 1 , 2 0 2 ,2 1 9 , 2 4 5 ,2 4 7 , 2 5 0 ,
3 4 5 , 3 5 3 , 3 5 5 , 3 5 6 .3 7 4 , 3 8 0 , 3 8 3 ,
K u ru m u (a v r. b k z . A K D T Y K ) 9 7 ,
2 7 2 . 2 7 3 , 2 8 2 , 2 9 3 ,2 9 7 ,3 5 6 ,
3 8 9 , 3 9 3 , 3 9 5 , 3 9 6 ,4 0 0 ,4 0 5 , 4 0 6 ,
5 3 8 , 5 ^ 1 ,5 7 3
3 5 7 , 3 8 6 , 4 2 8 ,4 2 9 , 4 3 7 ,4 4 4 ,
4 0 7 , 4 1 9 , 4 2 7 , 4 - 1 6 ,4 6 3 ,4 8 5 , 4 9 1 .
A ta tü r k K ü ltü r . D il v e T a r i h Y ü k s e k
A ta tü r k s e m b o liz m i W , 7 0
4 6 0 ,4 6 2 ,4 7 6 ,4 7 7 ,4 7 9 ,4 3 8 ,
AtkUtirJl tvDvrrimriliîr400
497, 507,
513, 522, 523, 525,
5 0 2 ,5 0 5 ,5 1 4 , 5 2 1 , 5 2 6 , 5 2 7 .5 3 1 , 5 3 4 ,5 4 4 , 5 4 9 , 5 5 0 , 5 * 0 , 5 7 0 , 5 7 4
A tü îılr f t v c H a l k ç ı l ı k 3 8 5
5 3 3 ,5 3 4 ,5 3 7 ,5 5 1 .5 5 5 ,5 5 6 .
B a t ı h j n D e li G iîm T eg i 4 8 9
A fd r ü rf! v e M i l liy e t ç i Irk ( F e y z i o ğ l u )
559, 5 6 ), 562. 564, 567, 576, 577
B a t ı c ı 7 6 , 1 3 0 , 1 4 1 , İ5 Û B a tıc ılık 7 2 ,1 6 6 , J 9 7 , 1 9 0 , 2 2 3 ,
A y d ın , 5 u a v i 3 4 4
538 A ta tü r k y ık J 8 0
A y d ın IdJiffifl J 9 2 3 ( D e r g i ) 5 9 0
A t a t ü r k 'e s u i k a s t 5 2 3
A y d ı n la n m a O k u l u 3 0 9 , 3 1 1
A ta iıirlr'û F t G e n l i ğ e H ita b e s i 1 8 7
A y d ın la n m a 1 8 , 1 0 4 , 1 9 9 , 2 5 7 , 2 8 7 ,
550
3 0 0 ,3 1 4 , 3 1 5 ,3 1 7 , 3 3 4 , 3 3 5 ,
A tû tû rJı'ü M S ıjy J e t ' v e D e m e ç le r i 1 8 8 , 3 2 7 ,3 2 8 . 6 47
4 2 8 , 4 4 4 ,4 4 7 , 4 7 9 , 5 1 2 , 5 1 3 , 3 1 4 ,5 1 5 ,5 1 6 ,5 1 7 ,
A ta tü rk ç ü D ü ş ü n c e D e m e ğ i (A D D )
3 3 9 , 3 5 1 ,4 3 6 , 4 8 9 ,4 9 0 . 52 6 ,
588
B a tr c ıiı ta U lu s ç u lu k v e T o p l u m s a l D e v r im le r 1 6 6 I k ı u h la ş m a 2 3 , 3 0 , 4 0 , 4 2 , 5 6 , S 7 , 6 6 , 6 6 , 6 9 , 7 6 , 7 S , 8 4 , 1 4 2 . L 4 7 ,15 0 ,
A v d m la r O c a ğ ı 5 4 2 , 5 7 9
1 5 3 , 1 5 4 , 1 5 6 , 1 6 2 .2 0 6 .2 0 7 ,
A ta tü rk ç ü sö y le m 3 1 2
A y d ın lık 2 5 1 , 4 6 7 . 4 7 7 , 5 1 0 , 5 6 0
2 0 9 , 2 ö 1 .3 3 0 ,3 3 4 ,3 3 5 ,3 3 7 , 3 3 9 , 3 4 4 ,3 5 1 , 3 8 3 , 3B 4, 40 8 ,
505 A ta tü r k ç ü le r C e m iy e ti 1 8 1
A y g c n , R eşîU 4 4 4
A t o t ı ir k ç ü lı ilî / B i r i n c i K i t a p 1 8 8 , 1 8 9
A yhan , E ce 4 0 7
A t a t ü r k ç ü lü k 7 İ k i n c i K i t a p 1 8 9
A y v a io ğ lu , B c ş ir 3 9 6
A t o lü r ftç ü lü k / Ü ç ılr u f l K i t a p - 1 9 0
A z erb a y ca n 4 6 5 ,4 6 6
B a tılıla ş m a c ı 4 9 4
A ta tü r k ç ü lü k 1 3 , 1 4 , 1 5 , 2 5 , 3 0 , 2 7 ,
4 3 3 , - ( 3 6 ,4 4 6 , 4 4 0 , 4 7 0 , 4 7 8 , 4 9 1 .4 9 4 , 5 1 4 , 5 5 5 ,5 6 0 , 5 8 1
A z g e liş m iş lik 1 6 5 , 1 6 6
B a tılılık 6 6
37 , 3 8 . 4 0 .4 1 ,6 5 ,6 7 ,6 8 , 69 , 70,
A z ın lık (la r ) 6 3 , 2 3 1 , 2 3 2 , 3 5 7 , 4 7 6
B a tt a l G a z ı O r d u s u 5 5 6
7 1 , 9 1 , 9 7 . 9 8 , 9 9 , JO Ü , 1 0 1 . 1 0 2 ,
A 2 iz H i e r o n y m u s 9 3
103, m
100, 1 0 7 , 10Q, 1 0 9 , )10,
, 1 1 7 ,1 1 8 , 1 3 4 , 10 0 , 1 8 1 ,
1 8 2 , 1 8 3 , 1 0 4 ,1 8 3 , 1 8 6 ,1 8 7 ,
B a lu r , M u h s in 1 8 3 . 5 6 7
Baudclairc3 9 4 , 410
B a y a t-, C e l a l 2 6 , 5 9 , 6 1 , 0 1 , 8 2 , 1 1 9 .
B
1 2 3 , 1 2 4 , 1 2 6 , 1 2 9 ,1 3 1 , H 9 ,
1 8 8 , 1 8 9 , 1 9 0 .1 9 1 ,2 3 2 , 3 8 2 ,
B A A S h a r e k e li 4 9 7
1 5 2 ,2 7 4 , 2 9 5 ,2 9 7 , 3 0 1 ,3Û 6,
3 9 0 ,4 5 0 , 4 5 5 ,4 6 0 ,4 7 9 , 4 8 2 ,
B a h a n , H ik m e t 4 4 1
3 0 7 , 3 0 0 , 3 0 9 , 4 7 6 , 4 7 8 .4 9 5 ,
4 8 5 , < *8 6 , 4 9 8 , 5 1 0 , 5 1 2 , 5 1 6 ,
B a b a lı V a k ıa s ı 5 0
4 9 6 , 5 0 6 , 5 3 1 .5 3 2 ,5 3 5 ,5 4 4 .
5 2 2 . 5 2 9 , 5 3 0 , 5 3 7 .5 4 0 ,5 4 4 ,
B a b ıâ li 5 0 1 , 5 0 8
5 4 6 , 5 4 7 , 5 4 8 , 5 4 9 , 5 5 1 ,5 5 2 ,
5 5 0 . 5 5 1 ,5 6 5 , 5 6 7 ,5 7 0 , 57 1 ,
B a b illile r 3 4 0
5 7 2 ,5 7 4 . 5 7 7 ,5 7 9 ,5 9 0 , 59 7 ,
B a ğ ım lılık O k u lu 1 6 5 , 4 7 2
D a y a r, Z û h l ü 4 0 9
5 9 6 ,5 9 9
B a ğ ım s ız la ş tırm a 5 6 9
B n y k u rt. C a m i 5 0 6
B a ğ ım s ız lık 4 1 , 8 1 , 1 6 2 , 1 6 8 , 1 8 2 ,
B a y k u r l , K a k ır 5 0 7
A t a v is t 5 2 9 A t a y , F a ik lı R ıE k ı 2 1 , 3 4 , 6 4 , 6 5 , 6 6 ,
5 5 6 , 5 6 0 , 5 6 7 , 5 6 8 , 5 7 3 ,6 6 7
1 3 5 . 2 3 5 ,2 3 9 . 2 4 3 , 2 4 4 , 24 5 ,
B a y u r , Y u s u f H ik m e t 1 3 0 , 2 1 4
6 7 , 6 8 , 6 9 , ( 0 4 , 1 4 -h 2 2 6 , 2 4 9 ,
2 4 6 , 2 4 9 ,4 6 9 , 4 0 2 , 4 8 5 , 49 4 ,
B B C 41
3 0 3 . 39ü, 4 2 1 , 4 2 6 , 427, 525,
4 9 5 ,4 9 6 .5 1 4 , 5 5 9 ,5 7 1 ,5 0 7
8 e d e n T e r b iy e s i. O y u n - ji m n a s t ik -
5 2 6 , 5 3 3 ,6 5 6 A te ş v e C û j t c j 6 4 A te ş , T o k u m iş 3 L 7
B a ğ ım s ız lık ç ı 5 İ 7 , 5 4 7
Spnr 281
B a ğ ım s ız lık ç ılık 1 3 , 2 3 , 4 8 3 , 4 0 4 ,
Beelhüvcn 3 9 2 B e l i r s i n , N ih a t 4 0 9
486, 515
B e k a t a , H ıEzı O ğ u z 5 5 B , 3 5 9 , 5 6 0 ,
A te ş te n C tU n ltk 4 2 7
B a ğ la n tıs ız la r h a r e k e ti 2 3 9 , 2 4 5 , 4 9 7
A tla n tik P a k t ı 1 0 5
B a h a i r in Ş a k l r 4 1
AtCYrttfr2ef-.?42
if iîk f 3 7 2 , 3 9 9 4 0 0
D ek
A t s ız , N ih a l 4 4 2 , 5 3 0
U u kû D o ğ u ü t a s l a n K o n g r e s i
B e k ir a ğ a b ö lü ğ ü 8 0
A u c ıb a c h , H ric h 3 9 3
( 1 9 2 0 ) (Ş a r k M ille ile r i
B e k ta ş î ta r ik a tı 1 4 7
A v c ıo ğ lu , D o ğ a n 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 4 ,
K u ru lta y ]} 2 3 8 . 4 6 6 , 4 6 8
B e k ta ş i te k k e s i 4 3 1
561
ç im ) 150,162,1 6 8 , 5 8 8
1 6 7 , 1 6 8 , 1 6 9 ,3 4 3 ,4 6 1 ,4 7 8 .
B ak u 9 3 , 2 3 8 , 2 3 9 ,4 6 5 ,4 6 6
U c k ia ş i 3 9 8
4 8 2 , 5 6 3 , 5 6 5 . Ö 77
B a lık e s ir 5 2 2
B e lç ik a 3 2 2
A v c ıo g lu , l i a m d i 4 7 8
B a l k a n f a c ia s ı 4 S -I
B e le , B e lc i 2 3 6
A v ru p a B ir liğ i ( A B ) 9 8 , 1 5 8 , 2 3 4 ,
H a lk a n S a v a ş ı ( , . , S a v a ş la r ı / H a r b i )
3 5 2 , 3 5 7 .4 5 9 ,4 7 9 , 5 0 6 , 5 9 9 A v ru p a h ü m a n iz m i 3 4 2
3 2 ,4 5 ,5 0 , 5 9 , 126, 1 4 0 ,2 1 1 , 2 5 7 ,3 7 1 ,4 3 4
B e le n , K a b ri 5 5 6 B e lg e , B u r h a n A sa l 4 2 6 , 4 3 7 , 4 4 0 , 4 6 4 ,4 0 9 , 477
A v ru p a K ü n y e y i 4 5 5
B a lk a n la r 1 7 8 , 2 4 5 , 4 6 1
B e lg e , M e h m e t A s a l 4 3 7
A v ru p a M e k tu p ta n 4 0 8
B a n d u n g K o n fe ra n s ı ( 1 9 3 3 ) 2 3 9 ,
B e lg e , M u r a t 2 9 , 3 4 3 , 4 0 9
A v r u p a i] D u ^ ü n U r lc r T n r f f li 3 0
B e lli, M ıh r i 5 6 6
24S, 497
A v ru p a lıla ş m a 1 7 6
B a r ış ç ılık 1 1 6
B e n ic e , F th c m iz z e t 4 2 B
A v r u p a lı la ş m a k 2 4 8
B aşar, A h m et H am d j 4 7 3 , 4 7 4
B e n ja n ıin , W a lic r 3 9 3
A v u s t r a ly a 3 4 6
B a ş g i l , A li F u a d 2 0 7 , 2 0 8
ü cra n , lie n ri 8 2
A v u stu ry a 2 5 7 , 3 5 6 , 5 0 L
B a şk u t, C evat F eh m i 5 0 5 , 5 0 7 , 5 0 9
R e r g S ü n C tılu k 5 3 0
A y a k la n m a l a r 4 8 L
B a ş û ğ l u , M u z a fT e r Ş e r i f 3 3 9 , 5 6 0
B e r k , İlh a n 4 0 9
A y a> İr H e K i r a o l a r r 2 3 8 , 2 4 0 , 4 3 1
B a ş ö rtü s ü y a sa ğ ı 5 8 8
A y tr a r , M e h m e t A ii 4 8 5
ftT tt A v r u p a
A y d e m ir O l a y l a r ı 1 8 3 A y d e m ir 4 7 2 A y d e m ir , i> c v k c t S ü r e y y a 2 5 , 3 3 ,
247,
245.
B e rk a n d , M u azze z T a h s in 4 3 8 , 4 3 9
273, 28S,
3 0 5 ,3 3 4
R fc -te s , A / rp zi 9 2 ,
162,165,166,
2 9 3 , 3 3 8 , 3 3 9 ,3 4 0 . 3 4 1 ,3 6 6 , 42 8 , 50 6 , 560
B a n A y d ın la n m a s ı 3 1 3 B a lı c e p h e s i 1 2 7 , 3 J 9
B e r lin Ü n iv e r s ite s i 3 4 7 B ern 4 4 1
14 7 , 1 6 2 , 1 6 5 ,2 5 0 ,2 5 2 ,2 6 4 ,
B a lı d ü n y a s ı 2 4 9
4 6 4 , 4 6 6 .4 6 7 , 4 6 8 ,4 6 9 , 47 0 ,
B a tı h a y r a n ı 4 3 6
B e ş Ş e h ir 4 0 6
4 7 1 , 4 7 2 , 4 7 3 , 4 7 7 ,5 4 6 , 5 5 6 , 6 6 4
B a tı k la s ik le r i 3 3 5 , 3 3 6
B c y a ıh , Y a h y a K e m a l 3 9 5 , 3 9 7 , 3 9 9 ,
A y d e m ir, T a la t 1 8 1 , 1 8 3 , 4 5 6 , 5 6 6 , 560
B a tı T û r k le li 6 3 B a tı 2 1 , 3 4 , 4 0 , 7 2 , 7 6 , 8 1 , 9 2 , 9 4 .
4 0 0 , 4 0 5 , 4 0 9 ,4 1 0 B e y a z İh tila l 1 2 4
A y d ı n (1 1 ) 1 1 3 , 5 0 2 . 5 1 2
1 0 4 , 1 0 6 , 1 0 0 ,1 5 0 ,1 6 4 , 1 6 5 , 1 76,
B e y a z K iu ıp 1 7 0
A y d ı n s o s y a l iz in i 1 6 5
1 7 7 ,1 9 9 , 2 0 0 ,2 0 2 , 2 2 3 ,2 2 9 ,2 4 0 ,
B e y a z ıt D e v le t K ü tü p h a n e s i 8 3
A y d ın 3 0 , 3 0 , 4 1 . 6 8 , 7 6 , 1 1 6 , 1 6 2 ,
2 4 5 , 2 5 7 ,2 5 0 ,2 6 0 , 2 7 4 ,2 8 1 ,3 1 3 ,
B e y n e lm il e l B a z k u r t D a v a s ı n d a
1 6 5 , I7 | . 1 8 9 , 1 9 5 ,1 9 9 ,2 0 0 ,
3 1 4 , 3 1 7 ,3 1 0 , 3 2 0 .3 3 1 ,3 3 5 , 3 3 7 ,
T û r k -K r u n s ic M û d a / a a la n 2 1 4
627
3
\
zIN
n ey n e i m ib k ı ':k t )
3 ^ av a d ık T * 6r ia g a 7 4 1
C u n d o rce: 5 2 +
B e y o ğ lu t b t a n b u ll * 3 0
B u t ju v a h ş r u ı 4 $ 4
C u p « a ; x , F it c tır .c
B e / ır e ı , V j >'. 4 0 9
B u r s a A t r c t i k a n K - z K o l e ji 3 8 0
C o p p e e . P s i i K O t s 3 9 -*.
tV .2 . F ; k r « * 3
B u t s a K ız Ö ğ r e tm e n O k u lu 2 2 0
t ' o r r . n ' . k 3 '72
I k l g l y a v ıU C V I 1 6 6 , 1 6 ?
B c r t a ll i. 162. 3 2 1 ,30~
C o u b e r tiü . B u ru r. T te r r e ; >
B .k ;t K ,! ı i v ’>■*, 3 4 4
B u y r u k t u , M tı/ a f f e r 4 0 9
C u m h u r ; irk 2 / 1
B tfa m s e fk k 8 6
B .n o k r a s ı 5 8 , 5 9 . 1 5 6 . 1 6 3 . 1 9 2 .
( A irte u y ti 8 7 . 1 0 4 .1 9 9 , 2 0 6 . 3 3 1 ,
B * ' ı' V îr b r a :r .A * « t 0 3 W 5 » 5 5 2 D u ju r û ^ ı - K a r d ı A l u s t f lc k D ^ tte*". 4 ? ?
4< c,
4 9 7 .5 6 9 . 3 7 1 ,5 7 6 .5 8 4
5 0 1 . •>??. « 0 3
'> 0 4 . 5 0 3 . 5 0 7 .
5 0 6 ,5 0 9 .3 1 0
3 1 1 .5 1 2 .5 1 3 .
K a y t> a k L » n ; lif c f w 3 0 7
B .ır \ V ^ T K 5 3 5
■&vH«r«' ik B n ı a n y a
B ;r g e n M u h t d d m 7 15# , 2 6 i , 7 6 $ R »o *. ( i
« S 't e r â m 5 6 1
f t r . ı s r : r>;>7ıva
3 2 . .5 8 . 4 3 . **9
5 0 . 5 1 .3 9 , 6 4 .7 6 ,8 2 ,9 3 .1 2 6 . 1AC. 1 4 7 .2 9 8
120
7 3 i. 2 3 9 .
2 *8 . 2 4 9 . 2 :0 . 234. 2 ??. 238. 2M . ?63, 274
5 1 6 .3 6 2
4f> P.
^7:-
4 4 i*4 9 9 . « 4 6 .347. «68 B i r i n c i T B M M «O . 3 2 1 4 1 , 2 7 3 , 5 0 ? 1 * $ ., 3 3 1
I t a 'f t v c m v M v I k G c t
590
(xmhvnyet l i s l VeVuiusı a>T rkz 4^8
ı7ûyrf>Sinmez M
( I I P * SO . 7 6 . 8 0 , 1 1 3 , 7 . 3 7 . 3 ) 8 C a t n h c i n y r t H a ik P « £ i « :. a > ; >>kz
B ü y ü k M r u d c r c * (N rl 3 4 ?
C H ? ) .3 6 , : i 7 . 1 1 8 . 1 7 0 . 1 2 ;
V/üs ^ k ? .n r t r j K a c - V3c.»' *?>
\ 2 » . 1 7 9 . M 5. 2 4 ; .
B ü yü k la a r fu ?
1 ? ‘?’ı ^ 7 7
( . u ı n h u r v e î K a t i m l a r l> e m e ^ ,. 3 3 2
B ü y ü k l u r k j e rıİM 3 3 0 lk » y c k a c u
2 rC *
“ ^8 4 8 8 . ^ 9 2 . 5 6 1
277. 318.
< crrH u n v e t K r u s r y . 3 7 6
Y asar 2 7
Oım'.'.vnyrt Trfonakm 51*
> 7 £ . î f t 3 , ; ->v.
3 7 1 ,4 2 7 . 4 }© , -H *.
4 75 . 4 0 2 485 4 8 7 . 4 9 0 .
1 9 3 , 2 1 6 . 2 4 0 . 4 4 7 . 4 .3 3 . 4 9 0 . 0 u r .U a M J r M e n u b iı K u r v a 'K u v v e t
C e v d e t ve j' \ W ; h . 4 3 B w ^ o jc n ı r .
—
27î
353
n ü m ıK V u lu i 8 9
628
3 4 6 ,5 * " .
4 İC
r . ı r u i t u r ı y e t S e u s t o s u l . ' 1). * 3 3
C
C u ın h u n v r t y . G ü v e n F a r tr u < ( ,G F ;
t.a ır ., k a p a tm a 3 9 6 V iw *\ tî
:> Î 4
5 .3 " . 5 - 2
< v>\v.h
1 ^ 4 0 7
7 -T . ;
.
< Y r lv b
B o n u tc k ( O to V o a ) 3 9 0
Cbxt493
C u m h u r iy e ti K o r u n s a K a n u n a s m
t, astre r. F « > l 4 6 0
( u m h m i y r t ı r . İfa m ı
Siönc\rr>Kttvgz 83
t uvü B ey
K fly 3 0 .T
247
1 2 9 E k im 1 9 ? 3
320
4\ U b y e t - ,) 57 ^
< u m a 3 1 0 . 3 7 >. 5 - 7
C e b e v j y . A'.ı F u a t i 2 7 . 2 3 6 , 5 5 5 .
C û r d x 'f lla
D acane 94
556
B o f e v a r : y .n a o a > Î 3 3 o b c v ,k N « a . ‘ tv c s : 2 2 3
C l'D A W 3 ^ 1
r x 'U w :k < r 2 * 9 . 2 4 8
( V jü e u in . {
B o tu
İV04 2 : 3 , 4 0 5
< an ,3 0 6 . 4 8 3 . 5 6 0 B c r a u r ( p e r t e v \r? :| T 3 0 6 . *>5C
( .e n e r : e 5 0 5
B o c ' m v . ; rrvıî-c 5 3 . > 4
O r r a k : ta r ik a t: 1 4 7
Boykot 3 8 7 . 384
( e r jy jf 2 4 6
v a k m a k v ^ lu S n H a L u tm i < ,a l » i v . b . R a te n a 4 ^ 8
& v a r C -ın . IL u m t 4 j g
r C - P « / . ı m b c t î y e t ç î ( jc v c o P a r t iw '
I L r r k c l O rd u su 3 6 .1 7 6
I
0 * 6 k :r e n . O z g u r 5 4
I l a r j- A k a d e n u s ı M
IMF in::-: bu:-.mis. Mcıtcy Fouad)
< c-re r^ n
O k t a v 5 1 0 , .5 i 1
1 7 .5 .1 A '
l l n f O k u l u K o r .v n e s , 5 6 6
G ç « I C 'z g v r S e v g i 2 2 0
li^ a n o ^ itn K n
(• A r a im ^ a r în
H iU )
I ■ « 'lu jif ; 3 6 0
H a t a y 'ı n T ü r k i y e v e k . n s l t jy * ;
30P, 4 6 2 .4 8 7 ,5 8 6 h a k & 0 . 2 * 2 2 .4 4 7 4 - , .
b n M k u si) 4 0 2
129
ir k h r i;g :
İrk p s r a t iı^ B ia c 7 5 5 . 3 6 2
•'tin le r \ybif)
G rev 5 ; S b< 4 6 * \ * 7 1
G t ç î t î d e v l e : *= » ". G u ı r k . K a v .n t 8 1
5/6
i : k v :.t k ^ 1 7 , 3 - 0
lk a w h .k i 3 5 6
Im ru k
S*d . 3 64
H a v a r ile r » 4 9
Vl a h i t
lıa r c k r l i r
I h v r k 5136
5 r' 8
H -u c\ (.a r h e r J
G f i i p - û k P .r / .g : 4 9 «
H e g e l 1 .3 9 . .31,5. 5 9 9
G u* 560
l l e ^ r t n c n y a 1 - . ] ••, > 6 . « 9 , 9 0
i'rv'.ii:
44}
İ M , 1 7 2 .1 7 4
G r n u l, A s r r jı * 8 .'
4 !X \
G t r u ı i t a y . $ f T » s c 4 6 R 2C"P 3 3 6 , 3 5 9
m
10 ?
is | u r u 91,
1 9 5 4 0 9 .4 7 0 .
4 9 2 . 4 9 7 .4 9 0 • ;< » 5 2 9 . 5M-, '^ 1 :
/ P erv a 9? i’ -A İ' in M u t e i e r r t k a 3 3 v
Gündür. AV* -2 "■113’
K e - p h a ı u i , A > x « V İ e r •F a : v u v ' 2
ll'r u n . r 9 *
G ü n d ü z. A s ır ; J ? 5
H e r d e ’ i 39
İK e n
G e n e * . 1 U î* a 9 > 2 , 4 5 > 4 5 4 . 5 * 4 .
iîc r e d ta
535
43.
G u r o iv . ic w > i 3 .3 6 ,3 3 3 . 3 5 5
y ,’). n \ ??&.
391
V * ? 4>ü
5«1
1 .4 3 6
İN İa h a t/ k ık 5 ? 6 1 4 1?
G i d e r . h e ib ıd lu b H M
G u ru k k i:
3 6 3 , 365
O k \ tn v .v s-6 5
O c u n u * * 0 8 .5 8 4 G u esera
u .^ t
6 5 115
43:
U A sy a
4 io
359
H eyd.
1 ’r -e i 4 4 1 îr y v < •5 T e n 'M İ .v e 1 7 6
H eclk b tn m e 3 7 2
H : r . r«’ k 7 7 3
•h !• JK rij.-i? T 's u 'A n u
10 2
'n i'K B R s a :
G û n e v A fr ik a ; 4 7 . 36»'
H r n s n y a n w > v - a ';z m ı 2 M
G ü n ey V ıç îr ^ r ı 3 1 8
I h r ; s : ; v a n > w .k a tk ı .' 5 7 3
id e & C e ş a r .k n e 5 ’ .
G üneydoğu m esçk s: 4 6 ?, 4 6 j
H n ’. s r .y a n k ;: 1 5 0 . 1 9 9 . 2 0 7 . 4 0 4
uİ .b j .i
G 0 m e k :n
1i ı r i s t : y a n l a w n j 3 5 2 . 3 9 0 . 3 9 3
R e > « N a n I-*# . 4 / 7 . - 4 7
G û r i v ı a . ç r »C ad u' J k î jv c d t M e ^ - ' j ’ Iei'
litrdî. i»;
25 ’
H u i s U ‘» r J a b i ı r n M b f t d , s e » ’ A l
r K& ir'.fr•5 -
iik n t 571
77
b a y ra m ı 2 7 S 206
: h o r e ; 5 1 6 , :;2 t3
H ;r i > î r , a n h k 4 7 . 3 * . m c £ ?
G ü u y o l . V r < l* f 4 İ> J
I I ; ; ;r , 4 9
ü tr tla i 5 J . 1 4 6 . 1 5 6 ,
G û ’p n u r . H ü s e y in R a h m . 6 5 . 4 4 7
5 i i z 'a i ’ I X ^ a r , t* 3,
G
H * r * ;1 ^ 9 3
b im
-'h C e m a l 5 5 7
G c ıs c y n a k
564
^ 5
Utltte
> 66
G u tu n , K a n ıra n 3 8 0
9>
Kh>
1 4 3 . İ4 t>
2 2 3 . 2 3 6 . >93
503. 612
G u v ern a rk , la r u k 6 4 0
U r x h ;k : 5 2 7
H ar v r k u lu g u 2 0 5
H ım 7 2 6
I L l ı v 'k l r ; 3 4 /
Mj 'K İ c : 3 3 1
2 -2
-îtv * 5 2 7
ihrt*K: d
404
i M iü ıV ' 6 0 . 6 5 , 1 C * , 2 3 0
S in le r
4 37
I k .iK . C u m h u n y e t 1 9 6
437 153.
1 4 : 2 'y>.
4.^ '
U n k 'M b t îı’ j v ^
H a h k a r o * » B ih k £ * H 3 3 4 , 3 3 5 . 3 3 7 .
i 1 6 V .l;t M .r * h
i? u i k t \ ır .Û 3 iT v r J itiîi?
ayı
ic p «m Tsy’&ef;
. 01
’>kz C u m h ı ı n y e ı
i la lk y c k jc u ; 4 9 . 5 7 .1 1 0 . 2 3 5 . 201
3 İS . 37“. 4 ö 0. 524
ffe T * 2 5 0 . 2 6 1 IL -lk P j i î s s i la y ı
'\iv
2 A >.
>:
hkz
kz
C u jn h u n y c ı
3 2 O, > ? ? , 3 4 4 ,
3 8 A 4*v>’ V I , 5tM >>
i 3C 9
6?
' . k m . : \ e n : .ç + jr A k ı n t ı .' 4 0 7 . 4 0 9
57?
137. 159 14? 143
>5
1 5 3 , 1 5 6 , 1 6 * . ÎW >. J ? 2
1*2 IS O
167,19?, 195. 232.241.249
H u k u k Je v v .ir .. 32C
liukuk u Düvel 2 1 4 .
IB M W
I k . » . K o l 3 0 >v>. 3 0 '
Ik tK İa r 3 6 . 1 0 9 . 1 1 0 , 1 7 4 , 1 3 2 . 1 3 3 . P a t t ü O . 5 3 ‘>.
H u k u k . 5 .1 e K d ra tru tr o e M .3 2 S
5 0 3 . 3 -u ; 3A ;
Ik-.EK . I B M M
:Y;tkî.v>' -'2 avı
İ M , 1 K V IA ?
5 0 6 ,3 1 7
ik T T in A i p i a v v . 3 6 ' : ;T
294. 3 0 J . 3 M ,3 n 3 !k .t K \ < » rd >
4 6 0 .4 6 5
{C İA H .te3 2 1 5
H a lk f a - k a s i
2 ’6
5 M ,5 H 6
1 " IS . 1 0 4 . :0 5 .
J 30, i i l . 1 3 9 .1 5 4
2 4 1 , 2 4 5 . 2 4 * ) . 2 4 0 2 6 5 . 2 P / . 7 9 .1 ,
A : k k f ' >9
H a k ? 126 447
t*-
4 * 4 , 4 35
î k 'T C i IT v n y v S a v a ş ; 3 4 0 , 3 3 9 , 3 0 0 .4 0 3 .
H a k k ,F w b a . '* • - » } 3 1 6
23 7
447
2 & Ş . 3 2 2 . K -v
334. 341. 34?. 357
frdam V ' 5
î i- n u r A - iu r . 9 7 ? .
t i l s f t r . \ h i t i i t 14 k
i i a k # * o f ; T u v v tr 4 - * 0
; s i y a s î w r .d ;k » h z r n a ^ a r . v r
I h ttia k î T c r b n e
2AC
H
5*>4
« ; 2/3
l i ı k f r i v '. U k 6 2 H ır-ita ia r
5{'7
4 H6
l» \ 2 61
235
2 5 9 . 2 6 0 , / S İ . ? 7 5 . 2 9 7 . 4Ce>. 4 0 7 , 4 2 3 ^ 7 , 4 M
DİZİN
4 6 2 , 4 6 7 , -1 7 0 . 4 7 L , 4 7 9 , 4 3 3 .
Is lâ m ö n c e s i 3 4 5
4 8 6 , 4 $ 8 , 4 9 6 , 49B, 5 0 2 , 5 0 8 ,
İ s l â m R e f o r m a s y c m u P r o je s i 9 4 , 9 5
5 1 2 ,5 1 3 .5 1 6 ,5 1 7 ,5 1 8 ,5 1 9 ,
Is lâ m 2 2 , 3 1 , 4 2 , 4 6 , 4 7 , 4 9 , 5 0 , 5 3 , 5 8 ,7 0 , 7 2 ,8 6 ,8 7 , 8 9 ,9 1 , 9 + .9 6 .
547, 551, 552, 556, 557, 563,
1 4 6 ,1 1 7 , 14 0 , 1 5 0 ,1 5 2 , 1 6 3 ,
İz m ir S u ik a s tı ( 1 9 2 6 ) 1 3 6 , 1 + 2 , 2 3 9
C e m iy e ti 8 0
1 6 6 , 1 7 4 , 1 9 0 ,2 0 4 , 2 0 6 , 2 0 8 ,
İz m ir 8 0 , 1 1 3 , 1 2 6 . 1 4 2 , 2 1 4 , 2 2 0 ,
H a k i y e V a k ü L tcsi 9 4
2 0 9 , 2 1 2 ,2 1 9 ,2 2 1 ,2 1 3 ,1 2 4 ,
1 6 0 ,2 7 4 ,1 7 6 ,3 2 1 ,4 3 0 , 4 6 8 ,
I Ic r i. C e la l N u r i 1 9 8 , 2 0 4 , 2 0 0 , 4 4 1 ,
2 2 7 , 2 2 0 , 2 4 3 , 3 4 0 , 3 8 4 ,3 0 6 ,
4 93, 502, 54 6 , 564
3 8 8 ,3 8 9 , 4 2 2 , 4 2 3 , 4 0 4 , 4 8 5 ,
İ z m i r 'i n İ ş g a li ( 1 9 1 9 ) 2 1 4
ile r ic ilik 4 5 3
4 9 4 ,5 1 1 ,5 1 4 , 5 3 3 . 5 4 2 , 5 4 5 .
lz u la s y a n iz tn 4 0 , 4 ]
lle r ie m c c ih k 1 0 3 , 1 0 4 , 5 3 2 , 5 5 0
5 7 1 ,5 9 4 ,5 9 9
1e z e t, M e h m e t 3 5 0
524
İ l h a n , A t t ilâ 2 1 9 , 4 0 9 , 4 8 8 , 4 B 9 ,
ls L â m c l k a r e k e t l e r 3 3 1
İz z e l, S e la m l 4 3 7
4 9 0 , 4 9 1 , 4 9 2 , 4 9 3 , 4 9 5 ,3 1 0 ,
W âm cı 4 0 , 9 0 ,9 4 , 1 7 2 , 5 2 9
592
İs la m c ıla r 2 1 0 , 3 Ö 3 , 4 8 1 . 4 9 1 , 5 8 8
İ l h a n , S u a t 5 4 2 , 5 8 0 ', 5 B 2 Ilo g lu , A li Ih s a n 2 5 0
İs la m c ılık 3 2, 9 8 , 1 9 7 , 2 0 4 , 2 0 5 , 2 2 2 , 2 4 7 . 2 4 9 , 3 3 2 .3 4 3 , 3 07
J Ja k o b c n 1 8 , 2 2 , 9 6 .1 4 2 , 2 7 9 . 3 îö , 542
İ m a m H a t ip O k u l l a r ı 5 2 4
İs lâ m î s e m b o liz m 5 0
İn a n , A fe t 2 0 2 , 2 2 0 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 3 ,
Is lâ m île ş n ıe 3 5 6
Ja k o b e n iz ııı 5 7 6
İ s l â m iy e t ( a v r , b k z I s l â m ) 2 0 2 , 2 0 4 .
Ja lc e (Y a z a r) 1 6 6
2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 7 ,3 5 7 , 3 5 8 ,3 5 9 , 3 6 1 ,3 6 2 ,3 6 5 , 6 5 5
632
547 İz m ir M ü d a fa a -i H u k u k -u O s m a n iy e
5 2 0 , 5 2 6 . 5 3 1 ,5 3 3 , 5 3 5 ,5 4 2 ,
5 6 5 , 5 6 7 ,5 8 8 , 5 0 9 ,3 9 3
--------------------
İz m ir M û d a fa a -f H u k u k C e m iy e ti
3 2 0 ,3 4 0
J a p o n G ü lü 5 1 3
in a n ç 6 7
İs lâ m la ş m a 3 5
Je ru n tö k ra s i 4 6 3
In d o -G ^ r m e n iz ır . 1 6 5
İ s m a i l S a fa R e y 5 2 3 , 5 2 4
Jo h n -A n to ru a Jim n a s tiğ i 2 7 6
İn g iliz D e v rim i 6 3 In g iliz M a n d a s ı 5 6 3
İs m e t P a ş a (a y r, b k z . İn ö n ü . İs m e t)
Jû m ü r k b ilim c iliğ i 1 0 0
İn g iliz c e 2 2 9 , 3 3 9 , 4 6 8
8 0 , 147, 160, 3 0 3 , 305, 3 0 6 . 398,
Jö n tü r k h a re k e ti 4 5 .9 1
5 0 2 . 5 0 4 ,5 2 6 ,5 6 5
jö n c û r k k r 4 5 , + 6 ,4 0 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 4 . 7 6 ,2 4 7 ,1 7 3 ,3 1 8 ,4 3 0 ,5 1 6
lu g U iz to 1 0 2 , X 4 7 , 2 4 S , 3 5 7
(o p ıtv y a ( 3 5 , 4 6 3
İn g ilte r e 1 3 , 1 0 6 , 2 2 3 , 2 3 5 , 2 5 3 ,
İs r a il 9 3
J ö m ı i r M e r i n 5rya.«f F i k i r l e r i 4 4
3 0 4 , 3 3 0 , 3 9 0 ,4 9 2 , 4 9 8 , 4 9 9 ,
İsta n b u l h ü k ü m e ti 5 1 8 , 5 1 9
Jö n tü r k lû k 3 1 7
5 0 4 ,5 2 7
İs ta n b u l L is e s i 3 3 3
İn k jlc r b jıı F e ls e f e s i 2 0 1
İsta n b u l se rm a y e s i 4 0
I n h il û p D e r i l e r i N o f b ir i 2 6 0
is t im b u l Ü n i v e r s i t e s i T a r i h K ü r s ü s ü
in k ıl â p d e r s le r i 5 8 , 6 5 2 İn k ıla p ş u u r u 6L
50
K K a b a k lı, A h m e t 4 0 9
İs ta n b u l Ü n iv e rs ite s i 1 2 1 , 2 + 9 , 3 2 + ,
K a h il 2 4 0 , 2 4 1
İ n k ı l â p l ’a r i h i 1 4 4
3 3 8 , 3 5 6 ,3 8 2 , 3 9 3 , 4 0 1 , 45 3 ,
K â b u ia j K a n u n u 2 6 3
b ıf u lü p >-e K a d r o 4 7 2
4 6 5 ,5 1 2 , 5 6 4 .5 7 4
K a d ın 6 4
İn k ıla p 1 8 , 2 5 . 2 7 , 3 4 , 6 1 , 0 7 , 1 8 6 ,
İsta n b u l 4 6 , + 8 , 6 4 , 0 0 . 9 3 , J 0 2 ,
1 9 8 , 201 r 2 0 3 , 3 5 0 ,3 5 3 , 4 3 5,
1 1 4 ,1 2 6 ,1 3 6 , 1 3 8 ,1 4 2 , 2 3 8 .
+ 37, 4 3 0 , 4 4 7 , 440, 4 6 8 , 4 6 9 ,
2 3 9 , 2 4 2 , 2 4 0 ,2 7 6 , 3 2 7 , 3 6 0 ,
4 7 i, + 78, 51 9 , 521, 522, 524,
3 9 6 , 4 0 9 ,4 2 9 ,4 3 0 , 4 4 5 ,4 4 6 ,
5 2 S , 5 1 6 , 5 4 7 ,5 5 1 .5 5 8 , 597
4 47, 450, 45 8 , 465, 4 88. 502,
lt t k J A p ç ü ık .îa ,4 4 ,4 5 ,5 L ,5 9 , 7 6 , 8 7 .8 0 , 1 1 3 , 3 7 6 ,4 4 7 in k ıla p la r 1 5 0 , 4 0 5 , 4 3 3 İn ö n ü C u m h u r iy e ti 5 2 6 , 5 2 7 , 5 2 8
v e in c e le m e D e m e ğ i 3 3 2 K a d ıt ıııt S ta tü s ü v e S o r u n la r ı G e d M û d ü r l u g i i (K S S C tM ) 3 3 1
5 0 3 .5 0 7 ,5 1 8 ,5 1 9 ,5 2 3
K a d ı n Itır H a lk F ı r k a s ı 3 2 7
İ s t a n b u l 'u n [ş g n ii ( 1 6 M a r t 1 9 2 0 )
K a d ı n l a r 1 1 9 , 2 2 + , 2 2 5 , 2 2 ? . .1. ? 7 , 322, 503
4ESC ls tâ n k ö y 6 0
İ n ö n ü S a v a t l a n 1 ,1 1 / Z a f e r i ( 1 9 2 1 )
İs tik la l M a h k e m e le r i 9 2 , 1 4 3 . 2 3 9 ,
İn ö n ü , is m e t 2 6 , 5 8 , 6 0 , 6 1 , 8 1 , 8 2 ,
3 2 5 ,3 2 7 , 3 2 8 ,3 3 1 ,5 8 8 K a d ın ın S o s y a l H a y a tın ı A r a ş tırm a
İ s t a n b u l'u n J ç Y tU ü 4 + 6
V ncrtfû i c j t t l l i 3 6 ' j 6 4 .1 2 7
K a d ın H a k la n 2 2 0 , 2 2 S , 2 2 7 , 3 2 3 ,
K a d ı n l a r a K n r jı H t r T ü r l ü A y r ım c ı lı ğ ı n D i l e n m e s i S û îJe ş m c s e fC I E P A W ) 3 3 1
5 0 3 , 5 5 1 ,5 9 d İs tik la l Sa v a şı t H a rb i (a y r , b k z .
8 9 ,1 2 3 , 1 2 4 .1 2 5 ,1 2 6 ,1 2 7 ,1 2 8 ,
K u r tu lu ş Sav aş») 2 3 5 , 2 3 7 , 2 + 3 ,
1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 1 ,1 3 2 , 1 3 3 , 1 3 6 ,
547
K a d ın la n Ç a lış tır m a C e m i y d - i fs lü o ü y e s i 3 2 4 K ad ro 1 4 7 , ] 6 3 , > 1 9 . 2 4 5 , > 5 0 . 2 5 2 ,
1 37, 1 52. 153, 161, 1 62, 168,
h tis n a c ıltk 4 1 9 , 4 J 0
268, 425, 426. 438, 439, 440,
2 0 4 . 2 8 8 , 2 8 9 , 2 9 2 , 2 9 3 ,4 3 6 ,
İsv e ç 2 7 6
4 6 4 . 4 6 6 , + 6 7 ,4 6 9 , 4 7 0 , 4 7 1 .
1 4 1 .4 5 0 , 4 5 6 , 4 6 0 , 4 6 7 ,4 7 3 ,
İsv içre M e d e n i K a n u n u 3 2 6
4 7 3 ,4 7 4 ,4 7 5 ,4 7 6 ,1 7 7 , 4 7 8 ,
4 7 6 , 4 7 7 ,1 9 1 ,4 9 5 .4 9 6 ,5 2 7 ,
İsv içre 2 1 4 , 2 2 0 , 2 5 7 , 3 5 7 , 4 3 4
4 0 9 ,4 9 2 , 4 9 5 ,4 9 7 ,5 1 6
5 4 4 , 5 4 7 , 5 4 9 , 5 5 6 .5 6 0 , 5Ö 7,
İs y a n G ü n l e r in d e A?fc 4 3 1
K a d r o lıa r c k e ti 2 5
5 9 2 ,6 4 9
İş ç i P a r iis i ( I n g iliz ) 5 4 0
K a d r o c u la r 2 1 y , 2 4 5 , 3 5 1 , 1 2 6 , 4 3 8 . 4 6 4 , 4 6 5 ,4 6 6 , 4 6 8 ,4 1 0 , 4 7 2 ,
In û n ü c ü lü k 5 5 1
iş k e n c e le r 1 6 9
i n s a n ve Y u r t t a ş H a k l a n B i l d i r i s i
Ita ty u 3 8 , 6 0 , 6 6 . 8 0 , 1 1 3 , İ 3 5 , 1 4 5 ,
317 Ln&iüUU. k i l i s e s i S 4
4 7 3 . 4 7 5 ,4 7 6 , 4 7 0 , 5 92
2 3 5 ,2 3 9 ,2 4 9 , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 6 4 .
K a fa ta sç ı (lık ) 2 2 1 , 4 4 3
2 7 9 ,4 3 9
K a (c s Q Ç j.u , I b r a h i m 4 2 3 , 5 7 9 - , 5 8 0
ln s e l. A h m e t 2 7 . 5 8 5
i t i l a f D e v le t le r 2 4 3 , 4 9 9
K a fk a s C e p h e s i
lo n ia 3 1 0
i t t i h a d ı A n a s ır 4 $
K a f k a s l â r ] 7H
İp e k ç i, A b d i L 3 3 , 5 6 2
Ic ı ih a l v e T e r a k k i T ı r k a s ı T O , 3 4 , 3 5 ,
K a h ir e 9 3
, 142,
K c k o m o n i ı i r \ 4 3 , İ 1 1)
İr a m D e v r i m i (2 9 1 < y ) 5 4 5
1 1 ,4 7 , 48 ,
Ira n n o , 2 4 3 , 2 4 5 , 3 5 9 , 3 7 5 , 4 8 2 ,
1 6 0 ,1 9 4 , 1 9 5 ,2 1 4 , 2 3 8 , 2 3 9 ,
K a in a t G ü z e lli k Y a r ış m a s ı 5 0 3
2 4 8 , 2 5 0 ,2 6 5 ,3 1 8 , 4 2 9 ,4 3 1 ,
K a l k ı n m a s t m i e ji s i 1 1 0
İr r c d c n tiz m 3 5 0 , 3 5 2
4 3 9 ,4 4 7 , 4B 3, + 85, 4 0 6 ,4 8 9 ,
K a lk ın m a c ı 5 1 1 , 5 İ 7
İr tic a 1 7 1 , 1 7 8 , 3 8 8 , 3 0 9 , 5 1 5
3 0 2 ,5 2 5 ,5 2 7 ,5 4 6
K a lk ın n iâ L ilık 1 1 8 . 2 3 3 , 4 8 3 . 5 9 2 ,
405
206, m
16 6
Isa (P e y g a m b e r) 1 + 9 ,3 4 2
İt tih a tç ıla r 5 0 , 3 2
I s a 'n ı n H a y a tr 5 3
İttih a tç ılık 4 3 5 , 5 3 2 , 5 4 6 , 5 6 7 , 5 9 6
K a lp a k s ız K u v v s c ıla r 5 8 7
İs k a n K a n u n u 2 3 1
fa a li] ı D iv a n ^ i jr i A n t o lo jis i 3 9 9
K a m a liz t n 1 2 8 , 1 4 9
I s k c U 5rmr'dJü 5 1 3
İ z m i r U m a c ı la r O d a s ı 4 ö î
K anada 3 3 8
İs k e n d e r iy e 4 3 0
İz m ir İk tis a t K o n g re s i ( 1 9 2 3 ) 3 4 ,
K a n d ıra 4 5 2
I ş k ın ı d ü n y a s ı 1 9 9 , 2 4 1
2 1 4 ,2 1 6 , 2 3 6 , 2 5 9 ,5 2 2 , 5 2 3
514
K a ııJiy u r i 3 2 7
K a n ık , O r h a n V e li 4 0 9 , 4 1 0
K ılıp a d e H a k k ı 1 9 7 ,1 9 8
K a n o n (E d e b i) 3 9 7 . 4 2 5 , 4 2 9 , 4 3 6 .
K ılık K ıy a fe t K a n u n u 3 2 3
445, 446
5 0 6 ,5 6 0
K ır c a , C o ş k u n 5 3 4 , 5 3 5 , 5 3 6 , 5 3 8 .
K an su , A ykut 2 5 3
539, 574, 576, 577
K a m u , C e y h u n A lu F 4 0 9
4 1 B u (u k (D e r g i) 5 1 2
K a n s u , Ş e v k e t A z iz 3 6 0 , 3 6 ö
K ır m ız ı K o n a k 5 0 3
K a n t (Im ın a n u e l) 1 4 6 , 3 1 4
K jr z i o g l u , F a h r e t t i n 4 2 3
K a n u n î ( , „ S u l u n S ü le y m a n /
K ış la lı, A h m e t T a n e r 4 0 7
P a d işa h ) 3 7 L
3 4 3 , 3 5 4 , 4 0 2 ,4 4 5 , 4 5 3 ,5 0 2 , K ö y H e k im i 4 2 9 K öy K anunu 299 K ö y M e k t e p le r in d e B e d e n T e r b i y d i
201 K ö y c ü le r C e m iy e ti 2 8 5 . 2 0 7 , 2 S 0 ,
269.291.292, 293,294, 295
K ıy a fe t d e v rim i 3 2 0
K ö y c ü lü k 6 1 , 1 1 3 , L1 6 , 2 6 6 , 2 7 0 ,
K aoK l 318
K ız ıl E lm a 3 3 , 3 9 2
283, 204, 283, 267, 286, 290,
K a p ita lis t 1 6 4 . 1 6 8 , 1 7 5 , 3 0 9
K ız ıl 7 ng 4 4 2 , 4 4 3
2 9 3 . 2 9 4 , 2 9 5 , 2 9 6 ,4 4 4 ,4 4 5 ,
K a p i la L is t l e ş m e 1 6 6 , 2 5 5
K i li, S u n a 1 8 3
K a p ita liz m 6 0 , 1 2 8 , 1 6 9 , 1 7 3 , 2 5 4 ,
K i lis e 2 2 . 5 2
K ö y lü lü k 5 2
256, 260r 264, 265, 273, 438,
K im 1 6 2
K ö y m e n , M . A lta y 5 7 9
, 5 8 8 N a d i, N n z im c 5 0 9
M u a s ır Jfjliv n i N iz tJtu l 2 6 1
M il li M ü c a d e l e 4 9 , 5 0 , 5 9 , 6 4 , 6 5 ,
5 0 7 , 5 0 8 .5 0 9 ,5 1 0 , 5 1 1 , 56 1 ,
M u a s ır M e d e n iy e t 3 4 4 , 5 0 0 , 5 7 1 ,
N a d i, Y u n u s 3 4 , 1 0 4 , 2 0 6 , 3 2 1 , 3 5 1 , 440. 502, 503, 304, 505, 509, 512, 524
572
1 3 0 ,1 4 2 ,1 4 3 ,1 4 6 , 2 0 5 , 21 7 ,
M u a s ır l a ş m a 3 1 , 3 2 , 3 4 , 3 5
N A FTA 4 9 8
2 1 9 , 2 2 0 ,2 2 2 , 2 2 9 , 2 3 2 . 23 9 ,
M u d a n y a g ö r ü ş m e le r i 1 2 7
N am az (Ih a d e t) 9 3 , 9 4
248, 2 49, 2 50. 268, 27 4 , 275,
M u ğ la 8 0
N a m ık K e m a l 3 0 , 3 3 , 3 4 , 9 3 , 3 7 9 ,
283, 372, 427, 428, 436, 443.
M u h a fa z a k a rla ş tn a 1 8 , 5 3 7 , 5 3 9
4 4 6 ,4 4 7 ,4 7 1 ,4 8 9 ,5 1 8 ,5 4 7 ,
M u h a f a z a k a r l ık 1 3 , 2 9 2 , 3 7 6 , 4 5 2 ,
5 5 8 . 6 DO M illi 5 e b m e i P a r tili (M S P ) 9 0 , 4 5 0 ,
4 5 5 , 533, 534, 537, 53B. 540,
N a ra d ıııiın 2 7 3
5 4 1 ,5 4 2 , 5 7 1 ,5 7 3 , 5 7 5 , 5 7 6
N a s ı l K o n u ş m a lı ? 2 8 1
M u h a le fe t 5 9 , 6 1 , 9 7 , 1 1 9 , Î 2 4 , J3 Z ,
460
3 9 9 ,4 1 0 , 5 67 N a ro d n ik i 5 2
N a s ı r ( C e m a Î A Î J t f ü f ıV a s ır J J 3 , Î 6 7 ,
M i l l i s o s y o l o ji 3 5 0
1 3 6 , 1 3 7 ,1 4 2 ,1 4 3 , 1 5 3 , 1 6 1 ,
M illi Ş e f 2 0 , 6 1 . 9 7 , 1 1 9 , 1 2 1 , 1 2 3 ,
219, 247, 264. 273, 278, 446,
N a src d d in H o c a 3 7 9
130, 132, 135. 137, 149, 153,
4 4 7 , 4 58, 5 02, 5 0 3 ,5 (0 , 511,
N A T O 4 1 ,1 5 0 , 1 6 1 .1 6 7 , 1 7 4 ,1 7 8 ,
1 6 1 .2 4 1 ,4 4 3 , S 0 5 .5 2 6 , 5 2 7 ,
5 1 2 ,5 1 6 .5 3 5 , 5 4 0 ,5 4 6 , 5 4 7 ,
544, 556, 567
5 5 2 ,5 5 6 , 5 5 7 , 5 6 8 , 5 86 M u h itim , l l a d t ı ı 5 2 4
M iU U c ş ilr t n e 1 4 8 , 2 0 9 , 2 9 9
M u h tır a 1 8 3 , 4 7 9
M il liy e t 6 5 , 1 0 4 , 4 8 2 , 5 6 2 , 5 6 3
M u k t â d e r a t - t T a r ih iy e 1 9 8
M il liy e t N a ç a r l y d e r i ve M illi U aytar
M u m c u , U gur 4 7 9 , 4 6 2 , 4 8 3 .4 6 4 ,
4 4 4 .4 6 5 ,4 6 8 , 4 6 0 , 5 01
4 6 5 ,4 8 7 , 511
M illiy e tç i C e p h e (H ü k ü m e ti) 4 5 8 . 537 M illiy e iç l D e m o k r a s i P a r tis i ( M D P )
N a z ı m H i k m e i 'i K u r t a r m a K o m i t e s i 488 N a z i A lm a n y a s ı 3 6 4
M u s a (P e y g a m b e r) 1 4 9
N a il h a re k e ti 2 0 5
M u s s a lin i ( B e n i lo ) 3 8 . 5 3 , 1 3 5 , 1 4 1 ,
N a z i S o y k ır ım ı 3 4 0 N azi 2 9 3 .4 6 6 ,5 0 1 , 5 0 9
2'K > . 2 6 4 M u s ta f a K e m a l P a ş a ( a y r . b k z ,
572
24 5 , 49 7 , 540 N a y ir , Y a ş a r N a b i 3 9 0 , 3 9 2 N a z ım H ik m e t ( R a ıi) 1 6 2 , 4 0 9 , 4 2 8 .
M illile ş m e 2 0 8
249
245
M it f jjttç iie n J e r tt e jl 5 3 2
A u tto k } 13. K
M illiy e tç ilik 1 7 . 1 9 , 2 1 , 3 1 , 3 3 , 4 2 ,
15 J
7 ,1 9 .2 5 .
N a z ile 4 4 3
Nazîm400
2 6 . 2 7 ,2 9 , 3 0 , 3 2 ,3 6 ,3 7 , 4 6 ,4 9 ,
N a z lım 3 6 , 6 0 , 6 1 , 2 4 3 , 2 9 2 , 4 4 3
4 4 ,4 5 .4 8 , 4 9 .5 0 ,5 1 ,5 3 , 5 4 ,6 2 ,
5 0 , 5 1 , 5 2 ,6 7 , 6 0 , 6 9 , 7 6 ,7 7 , 104,
N e M ıı iî u T ü r k ü m D îy e n e l 2 3 0
6 5 ,7 6 ,7 0 , “ 9 , 9 0 ,8 1 ,8 4 , 9 0 , 9 4 ,
1 2 1 ,1 2 6 ,1 2 7 ,1 3 8 ,1 4 0 ,1 4 1 ,1 4 2 ,
N c b iz a d c H a m d ı 2 1 5 , 5 0 2
1 1 0 ,1 1 5 ,1 7 1 .1 8 8 , İ 9 7 , 1 9 8 ,2 0 5 ,
1 4 3 ,( 4 4 ,1 4 5 ,1 4 6 , 1 4 7 ,1 4 8 , L49,
N e c d e t , R a ir 4 3 7
2 1 0 , 2LL, 2 1 2 , 2 1 3 , >16, 2 1 8 , 2 1 9 ,
1 5 0 ,1 5 1 , 1 5 2 , 1 5 4 , 1 6 0 ,1 6 2 , 1 98,
N c c îp , F a z lı 4 2 9 , 4 + 2
2 2 0 ,2 2 1 ,2 2 4 , 2 2 6 , 2 2 7 , 2 2 8 , 2 2 9 ,
2 0 0 , 2 0 3 , 204, 2 0 7 , 2 1 1 , 2 1 2 . 2 )4 ,
N e d im ( Ş a ir ) 3 7 2
2 3 0 , 23 2, 2 3 3 , 2 3 4 . 2 8 5 ,2 9 3 .3 1 6 ,
2 1 8 ,2 1 9 ,2 2 0 ,2 2 2 , 2 3 5 , 2 3 6 , 2 3 7 ,
N e d im 6 4
3 3 4 , 3 3 5 ,3 3 7 , 3 3 9 .3 4 9 , 3 5 4 ,3 6 2 ,
2 4 0 , 2 4 1 ,2 4 3 ,2 4 4 .2 6 8 , 2 8 1 ,2 9 9 ,
N c fl (Ş a ir ) 3 7 2
3 6 5 , 3 6 6 ,3 8 5 ,3 9 0 ,4 3 1 , 4 3 3 ,4 3 5 ,
3 0 4 ,3 1 7 .3 1 6 ,3 1 9 .3 2 0 ,3 2 1 ,3 2 4 ,
N c h r u , Ja w a h a r la l 2 4 0 , 2 4 5
436, 455, 460, 461, 462, 463, 479,
3 2 7 .3 28, 3 5 4 , 3 8 5 , 3 9 1 ,4 2 7 , 4 2 9 ,
N e o - K e m a lL z m 5 0 4 , 5 8 5 , 5 8 8 , 5 0 9 ,
4 8 1 ,4 8 3 ,4 0 7 ,4 8 8 , 4 9 0 , 5 1 5 , 5 3 3 ,
4 3 6 .4 3 7 ,4 4 0 , 4 4 6 , 4 6 3 ,4 7 7 ,4 8 0 ,
5 3 7 , 5 3 3 ,5 4 3 ,5 5 1 ,5 7 1 , 5 7 6 .5 8 0 ,
4 8 3 ,4 8 6 ,4 8 7 .4 9 1 , 4 9 2 , 5 1 0 , 5 )9 ,
N co -U b e ra ! 2 8 3 , 5K 5 , 5 8 7
5 8 1 , 5 8 2 , 5 8 5 ,5 8 7 ,5 9 4
5 2 0 ,5 2 1 , 5 2 2 ,5 2 5 , 5 2 7 ,5 2 0 ,5 3 ) ,
N e tı-lib e r d lİ2 in 5 0 6 , 5 8 7 , 5 9 0 , 5 9 1
5 4 4 ,5 4 7 ,5 4 7 , 5 8 8 , 5 9 3 ,5 9 6
M im a r S in a n Ü n iv e r s ite s i 3 8 2
590
N e s in , A z iz 4 2 2 , 5 0 8 . 5 6 1
M i t ı & r o ğ l u , llhittı 4 0 7
M u sia te K e m a l im g e s i ) 4 5
Neşatî 400
M ir a s 2 3 8 , 2 4 0 , 2 4 2
M u s u l ’a K e m a l k ü ltü . 3 5 3
N e w D e a l P o litik a c ı 4 6 8
M is a k -ı M il li 8 2 , 2 2 7 , 5 2 2 . 5 2 3
M u s ta / a K e m a l'in i u a t i 5 1 3
N e tv Y o r k 1 0 5
M is tis iz m 4 3 1
M u s ta fa N c c a ii 3 5 6 , 5 2 6
N e w ıo n ( ls a a c ) 3 7 9
M i l (M illi is t ih b a r a t T e ş k i la tı) 1 7 0
M u s ta fa S a b r ı E fe n d i (Ş e y h ü lis la m )
N e z ih e M u h i l l i n 3 2 7
244
M i t o l o ji 4 3 7
N ie iz a c h c ( E r e id r i c h ) 3 9 1
M K (D e rg i) 5 9 0
M u s ta fa S u p h i 2 5 1 , 4 9 3
N ig a r H a n ım 2 2 7
M o d e m iz ™ 1 7 3 , 5 3 0 , 5 7 0
M u s ta f a Ş c k i p 2 0 1 , 2 0 5
N iğ d e H a lk e v i 5 0 7
M o d e r n le ş m e 1 3 , 1 5 , 5 6 , 5 7 , 5 8 , 5 9 ,
M u s ta fa k e m a lp a ş a ( İlç e ) 1 6 2
N ih a l, Ş u k u fe 4 3 B
64-, 6 5 , 7 0 , 7 6 , 7 8 , 8 3 , 8 4 , 8 5 , 8 9 ,
M u t lu a v , R a u f 4 0 9
N ir v a n ü 4 3 0 , 4 3 3
9 0 , 9 7 ,9 9 ,1 0 0 , 1 0 1 ,1 0 2 , 1 0 3 ,
M ü b a d e le 4 8 7 , 4 0 0 , 5 4 7
N is a m -] A le m c i 1 9 5
M û d a la -ı H u k u k C e m iy e ti 4 3 6 . 5 1 6
N is a m -] C e d it 3 7 5
1 6 5 , 1 7 4 , 1 7 7 ,1 9 0 ,2 0 6 , 2 2 4 ,
M n d a fa ı H u k u k g r u b u 3 1 0
N iz ip 3 8 2
227, 242, 246, 250, 273, 285,
M û d a fa i H u k u k çu 3 1 8
N a m c n k la r u r a 3 5 6
3 4 4 . 346 , 3 5 2 , 3 5 6 .4B 2, 4 8 7 ,
M ü l k iv e 5 3 3
N u h (P e y g a m b e r) 1 4 9
488, 489, 5 J4 r 51 5 , 530, 531,
M ü s l ü m a n (1ar.) 2 3 , 3 2 , 4 7 , 4 8 . 5 0 .
K h , 1 0 6 ,1 0 7 ,
m,
156,
161
,
5 4 3 , 5 4 4 , 551
3 2 , 6 4 , 0 6 . 8 9 , 1 6 6 , 1 9 0 .2 0 5 ,
M o d e r n le ş tir ilm e 5 1
2 0 7 , 2 1 0 ,2 1 1 , 2 1 9 , 2 2 6 , 2 3 6 ,
M o d ü s V iv c c t d i 3 0 7 , 3 1 0
İ 4 İ , 2 4 4 ,2 4 5 , 2 4 6 .2 4 7 ,2 7 3 ,
M o ğ o lis ta n 3 6 0 M o fe o ik r 3 3 8 , 4 0 3 M o n d ro s M ü ta re k e si ( 1 9 1 8 ) 8 0 ,
M ü t a r e k e A y d ın ı 5 2 4
M o n tr ö B o ğ a z la r s ö z le ş m e s i ( 1 9 3 6 ) 105
M ü b a d e le ) 5 0
571
M o n a rşi 1 3 9 126, 595
641 N ü fu s M ü b a d e le s i (a y r. b k z ,
2 7 4 , 2 0 0 ,3 5 0 . 3 8 1 ,4 4 3 ,5 1 5 , M ü ş ta k il G ru p 13 1
M o n tc sL | U ie u 3 3
N u r J îû b a 4 3 1 N u tu k 1 7 , L 3 5 , 1 4 3 , 1 5 0 , 1 6 8 , 6 0 0 ,
M ü ta re k e d o n e m i 6 4 , 1 2 6 ,1 3 0 , 1 4 0 , 249, 44 0 . 595 M ü z e c ilik 3 7 8 M û ji g n ı D ili 2 B 1
O O fC d rü M İıfc ta B rz + 9 3 O D TÜ I (O rta d o ğ u T e k n ik Ü n iv e r s ite s i) 5 3 6 O ğ u z la r 3 3 9
D İ Z İ »
O ta n , Sezai 5 6 6
O S ie n 3 6 5
P a r t a m e n l e r r e ji m 6 3
O k ta y , A lım c ı 4 0 7
O ıa n tlz m 5 2 9
P a r la m e n to c ııliık 5 6 5
O k y a n u s y a 3 -tĞ
O io r ita r iz m 5 9 8
O k y a t, F « U t 3 L , 3 3 , e L , 1 2 7 , 1 4 3 ,
O to r ita b u n ^ U m ı 5 8 4
P a r tic ilik 2B 1 P ^ İ r d e v le if t t l.lH .Î Ş S
ü to r iiç r lc ş m e 5 9 6
P a r tiz a n ( lık ) 1 6 7 , 1 9 4 , 5 6 6
555 O lc a y tu , T u r h a n 1 6 4 , 1 B 5
O c o r lic r -m e r k u ıiy e tç ilik 6 1
P a s ifd tv r im 5B 5
O lim p iy a t O y u n la r ı 2 ? 7
O ın r U c r y a n iiin 2 6 , 5 3 , 5 4 , 9 7 , 5 2 9
P a ta g o n ia 5 İ 2
O lm u ş Ş e y l e r 2 8 1
O ıs u k a r c ı 4 4 3
P a ie rn a lis t 1 4 2 , 1 5 3 , 5 7 5 , 5 9 6
O n Ir'd jjı Jîc m ^ m t 4 2 0
31 Martta Yafmnrr Paratfgı 166 Oy Hakkı 225
P a t e m a l i z ju 2 2 3 , 5 9 6
O n a r k u m is y o n u 5 b 7 O n a r, S ld d lk S a m i 5 6 4 , 5 6 5
O Y A R ( O r d u Y a r d ım la ş m a K u ru m u ) 175
O n d ö n E er g ru b u 5 6 6 O n g er, F a h ir 4 0 9
O ı a n s o y , H a lil F a h r i 4 3 8
F a x A m c r ic a n a 3 0 5 D tm y a S a v a ş ı) 4 4 3
O p o r tü n iz m 2 8 8 , 5 0 5
ö
P a z a r e k o n o m is i 2 0
ö r b a y , H ü se y in R a u f 2 3 6 , 5 5 5
Ö e a la n , A b d u lla h 4 5 9 . 4 6 2
P e k e r, R ecep 3 4 . 5 0 , 5 9 . 6 0 , 6 1 , 6 2 ,
O rd u (II) 27B
O g e l, B a h s e tti n 4 2 3 , 5 7 9
6 3 .8 1 ,1 1 3 , İ 17. 1 3 3 ,2 0 1 ,2 0 2 ,
6 g ı l n , S ü le y m a n S c y li 5 4 2
2 0 4 ,2 1 4 , 2 6 0 , 2 6 1 .2 6 0 , 27 7 ,
O rd u 2 5 , 8 9 ,1 1 7 , 1 2 5 ,1 2 7 , i 4 2 .
636
4 82, 4 83. 550 P a tr ıy a r k a 2 2 7 P a y l a ş ı m S a v a ş ı M (ay ı\ b k z . İ k i n c i
O n u n c u Y t! M a r ş t 1 5 4 , 3 9 2 O n u n c u Y rf N u ı k u 1 0 7
P a t r i m o n y a l d e v l e t a n l a y ış ı 2 ) , 2 2 ,
1 5 8 .1 6 0 , 1 6 6 , 1 6 7 ,1 6 0 , 1 7 3 ,
O je n i 3 4 0 , 3 5 8 , 3 6 5
175, 1 7 7 ,1 8 0 ,1 0 3 ,1 8 4 , 18 5 ,
Ö k te , D u r lıa n fttin 5 2 6
I B 6 ,1 8 0 ,1 9 0 ,1 9 1 ,3 8 9 , 4 4 4 ,
ö k t e m , İb r a h im 4 5 3
P e r id e C e la l 4 3 8
46 2 , 46 3 , 40 6 . 532, 55 5 , 557,
Ö m er N aci 33
P e r ic ıç e k , D n g U 2 1 9
55B , 5 6 3 ,5 6 5 ,5 6 0 , 5 8 4 , 50B
O m c r S e y id im 4 3 4
P e r a n ist 2 4
O r d u - to p lu m iliş k is i 1 7 2
Û n c fl 5 4 0
P eru 1 6 5 ,3 9 7
O rta A sy a 4 3 .3 1 5 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 6 ,
Ö r i k , N a h id S t m 4 3 1 , 4 4 7
P r v d jjM E d r ft f 4 3 4
2 5 1 ,2 7 0 ,3 3 7 ,3 4 6 ,3 5 9 , 3 6 0 ,
ö y l e y s e V u r tm 5 1 3
P e y d n i-t 5 ü b a jı « J a z e f e ) 5 2 5
4 1 9 ,4 3 5 ,4 4 3 , 4 7 3 ,4 9 5 , 5 8 0
û y m e n , A lta n 4 0 2
P/ iöcm İx 4 6 3
O rta A v ru p a 1 5 0 , 3 0 4
b z A ,T u r g u t 1 6 9 , 2 7 0 , 2 0 3 , 3 3 6 .
T-iı t a r d , t u g e t ı e 3 5 b . 3 5 0 , 3 & 1 , 3 6 5
O r ia ç a g 1 0 6 , 1 6 8 , 4 1 9
307, 494. 485, 487, 510, 533,
P K K 4 8 6 ,5 1 6
O rta d o ğ u 1 7 8 ,1 9 3 , 2 4 5 , 4 6 0
5 4 1 ,5 7 1 ,5 7 7 , 5 0 0
P la lo ıic u lu k 4 3 1 , 4 4 0
2 9 3 , 3 0 5 ,4 6 5 . 4 7 6 , 5 0 6 ,5 5 0 . 652
Û z a lc ıh k 5 8 4
P le b îs ilc r d ik ta tö r lü k 1 0
4 3 3 ,4 6 3 , 5 3 5 , 5 3 7 ,5 3 3 , 5 4 0 ,
Cvjjdp, Kazım61
P le v n e 4TO , 5 4 6
544
Û z b tıd u n , E rg u n 5 0 8 , 5 5 7 , 5 9 2 .
O rta n ın S o lu 1 3 2 , 1 3 3 ,4 5 3 , 4 5 6 ,
594, 590, 599
O rta n ın S o lu 4 6 0
P u la ı ı y i 4 9 3 P c J it if c a 'd a 4 5 Yal 4 4 1 Pom ak 63
O rta o y u n u 3 7 8
Ö z d c n tir , H ik m e t 1 6 9
Oitoîtaks HvrEAiyankn' H
Ö ıtk $ ,C $ u z 4 4 2
O r t o d o k s I k r is t i y a n l ı k 9 3
Ö z d e ş le ş m e 5 9 0
O r t o d o k s la r 5 0
Û z d g ir iş im c ilik 1 3 0
O r y a m a ] is t 3 4 5
Ö z ci se k tö r 4 7 3 . 4 7 4 , 4 7 5
P o s l-lih c r a l 5 8 8 , 5 9 1
Q ç y ıa ftl* h ltt\ 4 S
O ıd W $ lw T O î, 5 8 7
P ü sZ -'rtK sd .'iîftİE iler 3 1 4
O s m a n lı d ö n e m i 3 2 3 , 3 2 4
Ö z g e n , B e s im 4 4 3
Pound 460
O s m a n lı In jf a n ı t o r lu g ü 1 8 , 1 9 , 2 2 ,
Ö z g ü r lü k ç ü 1 7 3
P ozi ttfz m 3 1 ,5 2 , 5 3 , 5 4 ,1 0 0 ,1 0 1 ,
2R 3, SÛ T. 5 3 9 P o r te k iz 2 5 9 . 2 6 4 , 4 6 3 P o s l-K e m a lis t 1 U
2 9 . 44, 4 8 , 49, 6 3 , 75, 199, 210,
Ö z k a n , H and e 6 4 , 2 7 6
] 0 J , 1 0 6 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 3 7 .3 0 0 ,
2 1 1 .2 2 1 , 2 2 2 , İ4 Q , 2 4 2 .2 4 7 ,
Ö z k a n , M u s ca fe ŞeceE 2 9 9 -, 3 0 1
3 4 4 ,3 5 0 ,3 9 3 ,3 9 5 ,5 9 7
2 7 3 , 277, 27B, 200, 2 8 5 , 287,
Ö ilta y a , Ş ü k rü 5 6 6
2 9 9 ,3 1 7 ,3 8 6 , 4 3 9 ,4 6 1 ,4 8 1 ,
O jk ö k . E rtu ğ ru l 2 9 6 , 5 9 0
P r a g m a tiz m 2 9 6 , 4 1 9 , 5 3 2 , 5 4 8
4 0 2 , 4 8 3 , 4 8 5 , 4 0 3 ,4 8 9 , 4 9 0 .
Ö z so y O p erost 5 2 6
P r c k a p ila lis ı 1 6 4
4 9 7 ,4 9 9
Ö z lu r u n ,. N e c d e t 1 7 0 K 1 8 9
P r e n s S u b a h a d d ir t 3 ü , 4 5 , 3 0 5
Ö z ı û r k , H a lil N i m c t u l l a h 2 0 0 , 2 0 i ,
P n a g re is 1 0 2
O s m a n lı k a d ın h a r e k e li 3 2 4 O în m r tJ ı K û p itü la s y o r ıîf it t 2 1 4
2 0 2 ,2 0 3 ,2 0 4 , 2 0 5 ,3 5 4 ,3 8 2 ,
O r m a n lı m ira s ı 3 1 4
3 8 4 ,3 9 9
O s n u m lı to p lu m u 3 3 9 , 3 4 0
Ö iL û r k ç e c ilik 3 S 0
P r a g m ü t ik 1 4 , 5 7 4
P r o le te rle ş m e 2 7 7 , 2 8 8 P m lc te r y a 2 3 8 , 4 6 9 , 4 7 7 . 4 9 1 P ro p ag an d a Hm , 2 4 5 , 4 8 3 , 5 0 9 , 5 5 9 P r o te s ta n (lık ) 2 3 , 3 8 1
O s r n m lı 2 9 , 4 4 , 4 6 , 4 9 , 5 0 , 5 1 . 6 2 ,
P r o te s ta n re fo r m a s y o n u 9 4
1 3 5 , 1 3 7 , 1 5 0 , 1 6 3 ,1 6 4 , 1 9 5 ,
P
1 9 0 , 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 1 ,2 0 2 , 20 3 ,
P a m u k . O rh a n 4 1 0
r ro u d fıo n 2 5 5
204, 2 2 6 , 2 2 7 , 22B, 2 3 5 , 236,
P a n is lim c th k 2 4 6
P r u d h o m m e . 5 u lly 3 9 4
2 37, 2 39. 242, 247, 24 9 , 273,
P a n is la m iz m 2 1 0 , 2 1 i
P u lla ş t ır m a 1 4 7
2 76, 2 8 0 , 2 82, 2 8 7 , 2 9 7 ,33B ,
P m v ra m t) 4 3 4
3 4 5 , 3 4 2 ,3 4 8 , 3 5 3 , 3 5 5 ,3 7 1 ,
P a n o tto m a n iz m 3 1
3 7 2 ,3 7 4 ,3 7 6 , 3 7 7 ,3 7 8 ,3 8 3 .
P a n liir k ç ü lû k 2 İ 0 , 2 1 1
R
3 0 6 , 3 9 3 , 4 0 6 , 4 -1 9 , 4 2 2 , 4 2 7 ,
P a n lü r k is tlc r 4 9 1
R a b ıta 4 8 6 . 4 8 7
4 2 B , 4 2 9 , 4 3 5 ,4 4 1 ,4 + 4 , 4 4 6 ,
P a iK ü r k iz ın 2 3 9
R a c in e 3 7 2
4 4 7 , 4 4 8 , 4 6 3 ,4 6 6 , 4 9 3 , 49 5 ,
Pupa s u ik a stı 4 0 6
R a d ik a l la ik lik 5 0
5 1 9 ,5 2 2 , 5 2 3 ,5 4 6 , 5 4 7 , 55 5 ,
P a r a d ig m a 2 2 7 , 3 4 4 , 5 9 0 , 4 2 3 , 5 1 3 ,
R a d ik a l s c k û la riz ıt) 61
G 3, 6 8 . 9 5 , 1 0 1 , 1 1 7 , 1 2 4 , 1 2 6 ,
55 8 , 50 0 , 594, 595 O s m a n lıc ı 9 3 ,3 5 5 , 4 3 3 O s m a n lıc ıla r 3 5 6 O s m a n 'ı ı c ı l ı k 4 8 , 4 9 , 5 7 . 1 1 5 , 1 4 7 , 1 9 7 ,2 1 1 ,3 6 3 O r m a n lıla r 1 9 8 , 1 9 9 , 4 6 1 O s m a n lılık
06, 2 0 0 , 2 0 2 , 2 0 3 . 2 0 4 ,
2 0 5 , 3 4 2 , 3 5 1 , 4 4 - 1 ,4 6 1 , 4 6 2
P r u to -T iir k le r 3 6 4
5 14, 543
H ıidyo K n n / rr n n s îrir ım 2 8 1
P a r is K o m ü n ü 5 3
( t e i n i F e r it 5 2 7 . 5 2 0
P a r i * Ü n i v e r s it e s i 5 7 4
R a s y o n a liz m 3 1 6 , o l 4
P a rti 4 6 ,5 3 , 0 0 , 3 4 6 ,4 0 6 , 4 2 9 , 4 8 8 ,
T ta s y o n e fte ş tır m e B I
493 P a r la , T u h a 3 2 , 3 1 3 , 3 7 4
lîa s y o n e llik 0 0 R a ş id .Y a s F ı L 9 9
P a r la m e n L t r iz m 5 5 1
R eaya 6 3
P a r la m e n te r d e m o k ra s i 6 9
R e c in g u t d e n i 4 3 1
D İ Z İ N
R e fa h P a r ü s i ( R P > 9 7 . 171
5 0 7 ,3 1 0 , 5 2 3 ,5 2 9 , 5 3 1 , 53 2 ,
R c f a h y o l 1 7 1 , 1 7 2 , -159
5 3 3 ,5 4 2 , 5 4 5 , 5 5 4 , 5 7 1 , 5 7 6 ,
S e v r z o r la m a s ı 5 8 7
502
S e v u l t , İ s m a i l H a b ip 4 0 9
R e fe r a n d u m ( 1 9 8 7 ) 4 5 9
M u a h e d e s i) 1 4 0 , 1 5 4 , 5 2 8
R e f c l P a ş a ( a y r . b k z . B e le . . . } l û ö
Saglarıı, Haşan 5 79
Sezer, A h m et N ecd et 4 6 2 , 5 8 4
R e fo rm 1 8 , 3 B , 4 5 , 5 2 , 7 6 , 8 6 , 9 3 ,
S a ğ la m c ı, K a y h a n 5 0 9
S h a k e s p e a r r (W il)ia m ) 3 7 2
1 6 5 , 1 6 7 ,1 6 0 , 1 6 1 , 1 8 3 , 1 9 7 ,
S a Jd -l N u r s i 5 6 1 , 5 6 2
S H P (S o s y a l D e m o k r a t H a lk ç ı P a r ü )
2 0 2 , 2 0 3 . 2 0 4 ,2 1 5 ,2 2 2 , 2 3 5 ,
S a in t-Ju s tc 5 2 0
2 3 8 , 2 4 4 , 2 4 5 ,4 6 0 ,5 6 6 , 57 1 ,
S a iL H a l i m P a ş a 3 0 0
S ık ıy ö n e tim m a h k e m e le r i 5 9 6
590, 594, 596
3 3 1 ,4 5 9 ,5 1 0
S a k a , H aşan 1 0 5
S ık ıy ö n e tim 5 6 0
R e fo r m c u lu k 1 3 3
S ak ary a Sav aşı Z a f e r i 1 2 7 , 2 4 3
S ı n ı f A ç ış ı ru ia)i A c g e l iş m i j l i k 1 6 6
R e fo r m Ism 5 1
S a k ı n c a l ı P iy a d e 4 8 2
S u p la r 2 1 0
R e h b e r i M a a r ife ! M e k te b i 2 3 8
S a k la n b e r , A yşe 3 2 3
5 ila h lı K u v v e tle r B ir li# 5 6 6
R c h b e r -i T a lıs il R ü ş tiy e s i 6 4
5 a la ia r (D ik ta tö r? 2 6 4
S in ıır ıe r y e n le r 3 4 0
R e t c h 111 ( A l m a n y a ) 3 8 , 3 4 7
S a lta n a t 2 2 3
S in a n P a ş a 3 7 2
R e ji m - a s k e r b a ğ l a n t ı s ı 1 5 7 , 1 5 9
S a lta n a tın K a ld ır ılm a s ı 3 2 0
S in c a n (A n k a r a ) 5 0 5
R cn an , E m cst 5 3 , 5 4 , 3 4 9
S a m ip a ş a z a d c S e t a l 4 4
S i r M o s e ly 4 6 8
R e n d a , A h d u lh a lik 8 2
Sam su n 1 1 3 ,1 5 0 , 181
S ir e r , R e ş a t Ş e m s e tt in 5 0 6
R e s im li K i t a p 4 3 0
5aeı F m n s i s i m 5 0 6 , 5 0 8
5 i r m e n , A li 5 1 1
R e s m i i d e o l o ji 1 9 , 2 7 , 7 6 , 1 1 4 , 1 5 6 ,
S û Jıû f > r A h l a t 3 0 3
S iv a s K o n g r e s i ( l î y l a l 1 9 1 9 ) SO ,
1 57, 159, 1 60, 1 62, 169, 172, 176, 233, 234, 362, 425, 436, 4 4 3 , 4 6 7 , 5 2 9 ,5 7 0 ,5 7 3 ,5 8 1 , 5 87, 593 R e s m i i d e o l o jin i n T a r i h ç i K a y n a k l a n 313
S a n a y i D e v rim i 2 5 3 , 4 6 9 , 4 7 0 , 4 8 0 ,
2 1 7 ,2 1 8 , 4 8 6 S iv a s o l a y l a r ı 3 6 8
49 9 , 521 S a n a y ile ş m e 9 9 , 2 4 6 , 2 8 3 , 2 0 0 , 2 8 9 ,
S iv a s 5 9 5
2 9 2 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 9 ,3 0 1 , 30 7 ,
S iv il A t a t ü r k ç ü H a r e k e t 2 3 4
3 4 8 ,4 7 3 .4 7 0 , 4 9 1 ,4 9 9
S ir il b û r o k ra l 2 3 6
S a r a ç c ıfc lu . Ş ü k r ü 6 1 , 5 0 5
S iv il d in 1 5 1
R e s m i S o s y o l o ji 3 4 9
S a ra y b u rn u (İs ta n b u l) 1 4 3
S iv il i k t i d a r 1 7 0 , 1 7 1
R e s m i ta r ih 5 2 6
Sanbav 70
S iv il ir a d e 1 6 1
K e v a n ş iz m 5 3 1
S a r ı k a m ı ş f a c ia s ı 3 5
S iv il s iy a s e t s ın ıf ı 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 0 ,
R e y , C e m a l R eşU 4 0 6
S a r u tıa n (M a n is a ) 5 4 7
R ıs a Ş a h 2 4 5
S û fd n e a j N i f a n l ı ( O p e r a ) 5 2 7
S iv il ş id d c l 5 1 0 S i v i l t o p lu m 6 0 , 6 1 , 7 J . 7 2 , 1 5 8 ,
161, 164
R is l , C h a r l e s 8 2
S a y d a m , R e fik 3 5 6 , 5 0 1 , 5 0 5
R o b c ri K o le j 2 4 3 , 4 5 8
Saygu n, A dnan 3 9 2 , 4 0 6
i 7 2 .1 7 3 ,1 9 2 ,1 9 3 ,1 9 4 ,1 9 6 ,
R o b e s p ie rr e 5 2 0
S a z a k . E m in 2 8 9
2 7 8 , 2 9 7 ,4 8 7 , 5 6 8 ,5 7 7 , 5 0 5 .
R o b in s o n C r o ııs e 6 2
S B F ( S iy a s a l B i l i m l e r F a k ü l t e s i /
R o m a u r ih i 5 1 9 R o m a y a s a la r ı 2 2 6 Rom a 68, 345
A n k ara) 5 3 3 , 5 3 6 ,5 3 7 , 5 6 4 , 5 7 4 S C P (a v r, b k z . S e r b e s t C u m h u r iy e t
5 8 7 , 5 5 8 , 5 8 9 , 5 9 5 , 59B 5 lv il-a & k e r b a ğ l a n t ı s ı 1 5 9 , 1 6 0 S iv ille ş m e 1 6 8 , 1 6 9 , 5 9 6 . 5 9 7 S iy a s a l b l f ı m 1 3 6 , 1 5 7 , 4 7 9 , 4 8 7 ,
F ır k a s ı) 1 5 4
R o m a lıla r 3 3 8 , 4 0 3 , 4 0 4
S c lıa n tr 3 5 6
R o m a n tik u lu s ç u lu k 1 3 9
S c h o p e ııh n u e r 3 0 2 , 4 3 1
Siyasal meşrutiyet 3 0 4
R o m a n tiz m 3 7 4 , 3 9 0
S cflo p cN fl4 !n rı'lJ c A h ld fi F cla c/ csi 3 3 2
S iy a s a l F a n i l e r K a n u n u 5 9 7
R o m u lu s ( M it o lo ji) 1 5 0
S c b it ıir r c ş c ü ( D e r g i ) 2 0 5 , 2 0 7
S iy a s a l r a d i k a l i z m 9 0
R o u s s e a u ,Je a n J * c q u e s 3 3 , 1 5 1 ,
S e ç im le r 6 2 , 6 4 , d İ , 11 9 , 1 3 2 , 1 6 5 ,
S iy a s a l y e l p a z e 5 6 9
270, 520 R ou sseau cu 2 2 2
1 0 1 , 2 5 9 , 2 6 0 , 4 4 9 , 4 5 9 ,4 6 0 ,
S iy a s e t O k u l u 3 1 1
5 0 7 ,5 5 1 ,5 5 9 ,5 6 0 , 5 6 4 ,5 7 3
S iy a s e t s o n r a s ı s ö y l e m 5 9 0 , 5 9 1
S e ç m e v e s e ç ilm e h a k k ı 3 2 6
R P (a y r. b k a . R e fa h P a r tis i) 1 6 6 ,
S e k iz le r 4 5 6
S iy a s e t 1 4 , 5 0 , 8 2 , 8 5 , 9 9 , 1 0 9 , 1 3 9 . 1 5 4 , 1 3 6 , 1 5 7 ,1 3 0 , 1 6 0 ,1 6 5 ,
S c k ü la r iz a s y o n 3 7
1 7 0 ,1 7 2 ,1 7 5 .1 9 1 , 2 2 0 ,2 3 6 ,
R TÛ K K anunu 4 6 2
Se k ılla r ım 5 8 , 6 4 , 2 0 8 , 2 0 9
2 4 6 , 2 7 2 , 2 8 2 ,4 6 2 , 4 6 3 , 46 5 ,
R T T JK 4 1
S t k ü lc r m illiy e tç ilik 5 3 3
5 1 3 .5 3 1 ,5 3 3 , 5 3 7 , 5 3 9 , 54 3 ,
R u m T e h c ir i 8 0
S c k ü l e r l e ş m e 200% 2 0 5
5 7 2 , 5 7 3 ,5 7 4 , 5 7 6 ,5 7 7 , 50 0 ,
R ı ı m SÛ
6> Tnm et ( D e r g i ) 2 0 5
f iu ı ı ı r ii 5 0 2
S c b ııik 3 1 , 2 2 0 , 3 J 8 , 4 3 4 , 5 0 2 , 5 2 7
S i y a s e l û s l û i m a j] 1 5 6 , 1 5 0 , 1 6 0
R u m e li 4 0 8
S e lçu k , İlh a n 1 6 2 , 1 6 6 , 4 7 8 , 4 7 9 ,
SLavLar 3 4 6
5 9 0 .5 9 3
R u m la r 9 3 , 2 1 0 , 5 4 6
4 6 4 , 4 8 6 , 5 0 9 ,5 1 0 . 3 1 1 ,5 1 2 ,
S m e la n a 5 2 7
R u s Ç a r l ığ ı 4 3 9
5 1 3 , 5 1 4 . 5 1 5 ,5 1 6 . 5 17
S m ith . G , E llio t 3 5 9
R u s D e v rim i 4 5 ; 4 9 , 2 8 5 R u s Im p a r a in r lu ğ u 4 9 , 5 2 R usya 3 1 , 5 2 , 6 6 , 9 5 , 1 4 4 , 25 ü , 2 7 2 , 3 0 7 ,4 3 9 R û M v ı 5 ilı« (e 3 9 2
S
S e lçu k , S a m i 5 9 0 , 5 9 2 , 5 9 7 . 5 9 8 ,
S a d a k a t P a k lı / A n tla ş m a s ı ( 1 9 3 7 ) 2 1 5 ,5 2 6
Sad tH » ve G o m n r e 3 7 , 4 4 7 5og u k Savaş 4 1 ,7 2 . 105, 1 5 3 , 156,
5 9 9 ,6 0 0 S e lç u k lu 4 5 . 3 3 9 , 3 7 5
1 6 1 ,1 7 4 ,1 7 5 , ) 7 6 , 1 7 7 ,1 7 0 ,
S e lfk o lo n iz a s y o n 2 2 1
1 0 2 ,4 2 3 , 4 5 2 ,4 9 7 , 5 0 6 . 5 2 4 ,
S e l im S i m T a r e tin : J f a f r r a J a n m 2 8 1
5 2 5 , 5 3 4 , 5 4 4 .5 5 3 , 571
S e n d ik a la r 5 6 1
So k arn o 2 45
S e r b e s t C u m h u r iy e t F ır k a s ı ( S C F )
S d 1 4 .1 9 , 2 0 , 2 4 , 2 3 , 2 6 ,4 0 , 9 0 ,
3 8 , 6 0 ,1 1 3 .1 3 1 ,1 4 3 ,1 5 2 . 20 3 ,
Say 52 2 . 523
5 0 3 , 5 4 4 ,5 5 5 . 5 5 6 ,5 9 3 S e r b e s t p iv a ta e k o n o m is i 5 4 1 , 5 B 6 ,
1 1 7 ,1 1 0 ,1 3 2 ,1 5 3 ,1 5 4 ,1 6 2 , 1 6 3 .1 6 6 , 1 6 7 , 1 7 3 , 1 7 5 , 103, 2 1 8 .2 1 9 ,2 3 2 , 2 4 5 ,2 3 1 ,2 5 2 , 272. 266, 289, 292, 296, 407,
587, 600 S e rc e ], S a h ih i 5 0 5 , 5 0 6
4 2 1 ,4 2 0 ,
S e n e ], Z ek erL y a 6 5 , 6 6 , 5 0 2 , 5 0 ö
45 5 ,4 6 0 .4 6 1 ,4 6 7 .4 7 0 , 4 7 6 ,
Şn A n - y ı }J a k 2 4 0
S e r t u ğ lu , M u r a t 4 4 2
4 7 7 , 4 7 8 .4 8 0 , 4 8 2 , 4B 3, 4 8 8 ,
S a d d a m H ü s e y in 4 5 9
S e r v e t-iP lln u n 6 4
4 8 9 , 4 9 0 .4 9 2 , 4 9 7 , 5 0 1 , 5 1 0 ,
S a d a k , N e c m e ttin S a d ık 6 4 , 6 5 , 1 0 2 , 103, 104, 105, 3 4 9 , 350, 5 0 4
S a ta , F ty a r a t 1 9 7 , 4 4 7 , 5 0 5 , 5 3 0 5ag 1 4 ,2 0 , 2 3 ,2 4 , 2 5 , 9 1 , 1 İ 7 , 16 1 ,
''
5 1 1 .5 1 3 .5 9 3
fto y , M .N . 2 5 2 171, 584
637
e d e b ly a jA 3 7 7 , 3 7 9 , 3 9 0 , 4 0 8 ,4 1 0 , 4 3 2
4 4 4 , 'h ).5 . 4 5 2 , 4 5 4 .
5 1 1 ,5 1 1 ,5 1 6 ,5 2 3 ,5 3 1 ,5 3 9 , 5 4 1 ,5 5 0 . 5 7 3 , 5 7 4 , 5 9 0 , 5 92
1 6 3 , 1 7 5 ,1 8 3 , 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 9 ,
S e v e ı ı g il, R e f i k A h m e t 4 4 4
S o lc u la ş m a 5 7 5
2 7 2 , 2 8 8 ,3 5 6 , 4 5 2 , 4 5 8 ,4 9 9 ,
S e v r A n ıla ş m a s ı (v e y a S c v r e s
S o lid a ris l 5 3 2
oiz \ Soivhtt t t r
Samerbûrk 76.3 2 0 . V I
2M . 4 3 8 ,5 * 8
5 T jj7 .f r x * ı ? ? A . 3 > 9 ,
S 6 i i £ t r . A v h fU î > ? 5
,f'U»r.rr,: --Hİ 353 Suuaî >>bra 22 S»;n u k r *13 Suw r B jP i-b.'!;•-•■ 78 i
; 5 1 8 .1 3 3
Akli*
383
37b
S -'N V il I h u w iR ı Z r a S )U
j
: d c în o k r i« 1 5 3 . 2
i*>.
*9? S v > ’ 2 4 6 1 . *> 75.
' 7k
:p - z ;r r < :4 5 ,9 3 .150. 166. 236 2 4 7 .3 7 4 . >71. m > 37». , T4.
X\*
S o .t t f M i t . V Y e m e r ' * ' 6 . -*6 r>
Î 6 ‘>. - n 'v , 4 ; e . 4 3 2 , 4 3 6 . - 1 7 . 4 38. 514.
74R-:«natı, :1ar M8
8 w r ?v a . r’ n u ' . 4 0 8 , - n » , H C
î« w y . i c ır a ! 1;u s r u
Süîg'Or. i 4
l a r . a » . S e k l i ; k i i t : 7 7 0 . 2 Kv>, 2 ‘ ’ l a - h a r . A ;> i ı : l L » k l u r u l
v â ;.^ î
K e ^ I ız :» i l o
7a r J c :% 4
îahmk^vv,. Ia h ‘-în.V»l. *■‘'8
S o * r i t a ı k V ,lu r I > :n e £ ; 3 8 2 S m p a iıv r
k
Sc fc V iJİtstk -
3^6
'“'V ’ i ! f ; , u A s : ! $ ıw < « 4 8 9
> • ;. >
2Y ,
7V «
38 i. 3 6 V
—
> ': • M > . .5 1 4 , 3 4 0 . 389
* * 3 . 4 .V S . 4 4 4
4 îr: . i/ 4
4?6
4 7 t î, a / 5 , 4 8 1 .
484. W j
4üs
V
> S < ), 3 / c
392
8 . >1.■•», > 3 2
,.İ J-'pMH 8i ' »•
U
>s'V,Â.>U i$? S w y c 'k > j: > 3
>4
1 0 2 . İ H , î>
6 . 2 0 i,
•3ifci. 3 H \ 3 V , 3 6 6 . V < ; v
»v> p : P e v n i B : •
v
/ •t » h z
4
l > k 1 6 8 ,1 7 4
1 7 8 , 2 i* !,2 3 7
238
2^1 : v . : n ,
;4 - :
3»H . V ;
4 7 3. * .1 8 , 4 6 8 * r i .
f > l . **1 9 .
5 4 7 . *55. » 6
tffiü
I\ ü y u $ 3 9 ’
&\'m: >57
596
İ^ h k ll.^ r .u
j
7». ►•-rt
77
>88 5* r ; f . M u z a ik * ? !(■ Jin k - ı j ı p
4 7 1 , 4 7 7 4 2 3 > . '?
' i i-
8 5 . 8 8 . 8 9 . 9 • İ8
> a
261
87 >.'vpn./ır. 530
>7
4 ' i
178
. i k i . i * i . 7v>7 , 7 1 7 . 2 * 8 . İr 1
.
7 8 1 . 7 * - .7 & 6 .2 8 8
2-Â -
292
796. 300
i » ' i . 30.5
8 '4
32o
l4 0
\
3 :0
313. S 3 0 .5 S ;
5>2
- o ;.
>9‘
> * }« . 5 v V
5 9 4 . ‘> 9 6
Tek
! e :u
477
î rk H 2 C 2 .2 6 Î
l f kek î:n r . >7* lîk .n
;a ::..-4 l0
la k llM k k 1 7 3 . 1 -
7ak-;r. M'-kCn Kar.r.a’j 19 V ' 11». 145. 781, 5C3 '
T c m r f k »>*r M erS iK i 1 6 7
1 4 4 .1 4 5 . ;> 2
2 5 1 . 4 b j . - x '4 S î a i u k o u 'v 'v M K
> >4
S lr .:\ ::ı> k v 3 < J7 S»; M » ;k e :r e a * K a tn .!
8^
? a a v r» ‘
l .;k > . : r . , \ . var>i” J ' 1 4 1
i .-lın-.
3
21 * 1 .
liivu. HaiUH
. İH ,
1-uıkut ıy>
S a * ; > f e ? ;> lv t .: -J
2’
5 ' av; v < 1 6 6 1 , 2 4 2
ilH .iv ”
Sı;.surlttk Skaidafe - Kara« 482. ^8: 584. 6u;*lı ARİ^a »83 •*C -.U A r c \ j n Ac^J»n 4 7 3 S u l. r s r a n N u i i:
1 40
3i '
V>&
x v-
21* N 'Z M ra rtriR 4 4 7
' V.r.'r.v.t) /t l n 1> 6 , 1*>7. 14.3 5 2 “
c\.‘, 1 5 1
BO
5 *8
> :.
^ . ; •>
V - 7 , V 70
4?2 T « » T iz r r 1 76 l c '» k j'.'* t ’• 1
v*3
7
y i'
y îı
y it» .
>y” . îv.3. ’>9ü (vv 1 aapo:or. .'b rü tt ’ IrnvSı ,*vv 381. 392. '8 8 '9 9 . 4-v' .ı ,y>, 4 7 * 4 43 i i a'uıa^îirBU 1 H? I ır.rkT ve;. lU avlalkJ'. Suphi f-;. 81. 14.T «V laRv-1. Pevzıve 0 Jx .ı:.Îjh 2M
S u lo v t R a a P.»^ ı 3 ? 9
îa n v o k a h : : 3 8 7 . ^ 3
O u n c r . N u r iil% th I- m ;
386. >3 k 388. >88 Iar.r...î.r. J> ;x a n ı . 4 8 4Sf5 4,«9 49f 491
1 5 » ', l > v
T
v a r ıa i> l
l i
•0 7 . 11
Sv>; V Jİ, M ü m t a z İ 6 7 , / İ V , 29< - 4 / 8 .
Mv-V> >:■>
1 7 0 .1 2 2 748. 760
S " ı» M
: r .{* > r r ^ \ t> ” 4 İ 2 3 9
I - r k l> 7 R a ; a m v 1 4 1 ■>, 4 >0 .
I i'-K
l » « r u . V' 4
s .> v k î ; ; m 4 9 8
S o .- u u r g e ie r K 6 t r . J 4r.i>î
?Aiî; Yı'^’im-.oevî
1»4>- »r 2 2 8
.v ^ v tia n . M s îh îtıv t l i V , 4 7 >
-«’-'y. 4jv ,->c3
» r V "İ
8ZIM 4 -, 97. 1*0 203 - r , >8/
B ila l N
^ ': r v î i ı : c c ; l \ i l ”
326. 385
y/l Uik. >8 Vrv.4 v,'.-i6svv..r'y.v i\
i'.v- ^.
86 4 7 9
1 7 0 .1 7 7 .
714. 716.
Ş.-a
V j*J; Kananu 221 İ
i .9
ŞarV.tV.k 21
494. >47
So\r>4İ l . h a n u İ 6 2
- 9 . 6 * '. 1 0 4
1 '6 . 177, 1 İ6. 32;
' B> W . 13 5
1 : MM
7 '1 . H l
38>
S o v y r tk r lk r -:v i iv
218
İ> er;5a9w a:
R rk
;w « z M e ; 5 0 ”
3 * 0 , 3 r4
Ş w k ı A rcx 1 /1 u M « » b . a j •. H u k v k
îvi’ı.k S.S4/IH4 1 İV. 1.2' 1 7 :. 122 r \ : y > ı i ' . 14 5
V - .\ ü İ s V ," 4,>.| 1 6 4 V s - - v .,
Rarvru c ' üi B a u .r,
3*C
6»;. « * j ; o 3 , 3. 2 ; 7 . 2 1 9 , 7 2 ? .
*« . 4C ,
133
Ia *Jf4 t I 4 » 7 « w " r h'>f/»
1.İ5.KI-, Y » i . t c l 41»}. 457. 529. >}4,
C c p h t'M 3 ' ü , ;^ ; s ./ S o s y a ls e n } î
/ r v « » i‘ 9 2
l a ı ı h .» i k r r :v ı .\ * r .» > ; i >9
[>\Ti:n- ' K^aaru - l-.k.'.ah: 7 4 ,9 3 . 207. l ' î . 328
1 .7
4 39
1r*\aü < v e v .ı
2 a.’ .h.’ tti s « ' . . 4 1 5 1 . IV 4
t*
J .'p J u r ’ i s d W w « d f W f ^
/ b a u Jeîo jv tfcv f
638
İ0 >
7 7 ? 278 2 V 761
>#> .‘s ' -
576. 517
550
’8 i
*85,
1 1 4 , 2> 1 1 e v l i k i - ; k r » v; 1 4 5
1 2. 3 7 ‘
î 'H .
4 3y L c v k i i . l.-< ir ;v .n K * n u a v - 7
1
*73,
> 7 7 .5 7 3 ,5 7 4
.’*;,•I'/. rt’fwnf r/'•>••«b.-:'*’Tark/v 340 1 :. a a î> î 1 > 3
66 , 7 6 3 , 2 6 4 1 a - k ıv c l^ c i \
IIÇ M - 4 6 8
J-k'Tvi' T ı-ııv r
i a n e r * ' T . 4 '3 0
s iA v :
D İ 2 ! \
w* P a ' î i w '
: ı r : iv tk ıv "
r.
i* * , v *
I ı r a n 4 3 7 .V + 0 . 4 * 6 , 4 7 8 T K A h .'av 7
bkz
T C trk K u l u » .r r.ü
.\r^rcnu
TKİ
T ü r k ;>• ü k b t ı 4 C . 6 4 . 9 6
• I i ç k i y e R r m u t a tı s l h r k a v , )
3 6 8 ,3 6 1
I . ı r k i } c K onavvU iv’ ? a r : : v . ‘ 4 6 4 , 4 6 -y , 4 7 8
I u :k
ig *
I * r .g u y .
232
'1 o r g u ^ . I ^ t o m
î
181
5■•'"•ah Yttftu “ ** İ V
**>8
ü
A r ^ l J 3 39
4 ’ ' üT
7 > 7 , > 57. »M
'
A t a ş 4 ,'
o .k -
:> 50
V ı r k i y i » R a d y o I ı- > v ..- v ;- .r .ü 575. *7 8
V 'V
160, İ 6»
1>9
İ M . :w »
i 69
I ; ;
; ~ 3 . ı * k v ; >>
>>*
■ ^
5 6 0 . y . 'i
5
2*
K ’ iv w :ln :
i
IV ö . 1 1 5 8 .
.3 5 2 8
7 v - ;.
>80
I y ı k 1 0 Î ; 1, K u ı u m u * - 1 9 ,
4 > 7 . 4 7 ;r , 4 2 3
i K İL h ım
5 7 8 . >80
î v a k v jf c ı j;
V « l , V -+
;
Iur.ra ı
•*
3 *.
It ri
'.->8 2 0 5
35.
3 v»,
^lur-.AJy. av
3 >“ î "OK -
,V A
8 ü-,.»> M i l l e : M e d r s ı a v ı
T I A ÎM ’ 321
49’ i r i
jv j
l :r k .r v ı
I K i'
T C 'V ’ fc> 7iâ i " » . 4i F o k j k r İ v , * . ’I V
1
I r - r k K - .;J .:ı B n r..^ s ? 2 ~ T ü r k K i h V . r ü n a A m v .ı r ı r u
90
Z& , 7 -K k
ıv r
K kr
• • :.* * , : . - 9 3
W > y * A 5 :.k .0 .a r V a a ı.v r. rr» --^
21;
7.
515
I > w » v ü i* jk -ls lf tn '. k . - . v . : h ; . 1 - 9 U l a ş I V v < : 8 1 . 8 6 . « 3 . 'M
1 i !-
1 9 1 . I V â , >99
> \ \ . :,V,-
2*4
3 *5 , 351.
34*
**• *
3> *
3 > 9 , 4 4 i . 4 * 3 . •+;>>. » t k •
*8 1
4 8 7 ,4 8 8 .4 9 0 . *9 2 . * 9 J
495
4 v 8 .- ^ M . 5 2 9
- ' J î , ‘> 9 *
l ’ ln s ia 'a r ^ M K ^ î ’. r . l ’ r : r d * t a v r a u 1 lüN İa-,,.üa 7»*7
v r
r j« a r y î a n y ..7 .:r 3 3 8 . 3 * 0 . > 0 6
2>
1 . . t k . v r M ıB t ^ > lı r .y ':v .;: K -.TM'.r-a 27 7 7V 8
I V u l - u l *• 1< Î h a r e k e t i 4 * . 4 8 . 5 7 1 - a k 116 3 I s a k lî^ ıi. h a - ; ; jr > 1 0 . ? ı l
I ü r k ' \ r K o f r .u ” R4 p A 't t t i
>r r^. .u*»*v>t
«a v r b - ’
IK h -7 1 4
7 ı î f * . 'J r t . w t f r « a -* r ; 3 * 1
1 iu î a llık
I s m a r i t a r p . I h a n -8 ' '
T>k.T T K 5 ; ' 4 ^ 7
I t r r k ’. v e K\HüU'.'.lv:
714
* ‘1
1 sü>î : 8 *
1 s Vsar 101
l o r k i M * ! > , . \ o k ı ! u : N > s > » i> t
T ü r k i.k v ^ 3 ** T cm İt ?5 t î tr J / n J r V j t , ü j M Ji r/ iü o t
V
: N i N ..V 7 7 >
T ö 'k î v ı f i^ v . İ V . ü > . - a y : l>k.7 T U '
316. 33“
4 3 7 . -ı* 1 4 5 0
K ü T İ e T a n s ı 3.* ‘
u* 8
1 a k b .- n -.H J ü -.i» : k r - : i - t r
' \r>.
> 1 9 ,5 * 7
I * r : k : v c is. İM r . k a v . 2 6 3 . V 7 . ? * •.
:
7 ’i c v a k
2*0
A ;ir r » | 'o o s ç * î i A n k n » 3 f ' l
A n f 'jp ı k o ^ jf C‘ ‘4 . ! î İ . '. + ; 2 7 . '
-A 3
’. i c s . i l K ü ; : u j ü f . t İ J ’. e V c : ; 7/ :
17*
lo r k ;ı -
s t l g ıv d « » ? £ ' . 4»>2
ar
+ > * , -*9 8 ,
3 7.5 5 3 3 . 5 3 1 . 5 4 1
İ v r k .n
V . v " . > * x \ 4 l9 . M İ. 5 * 8
T’.uv 6 >, A 6 , 1 6 7
479
1 , . : k : w •\nir»'p’,vk>" . lft k ;v ü w
;; 6 P a n in ö T u î f & * ; .'k’ T » î î i 5 + 0 Vf .
- i ;
VMrk?.* Vy>
ı iv-.;-
. R p p j O v Ȕ * 4 . '
1 İ H & ç u k k 6 2 , 1 1 8 . î ' 4 ‘* . 1 * 8 . 1 * 9 . 7 0 4 . , V 3 , > * 5 , * 19 '- ••«, ü " . ‘
•• •> . 3 - 3 . * - ' 9 . > 8 5
■* *2
m v
Vİusi;İ^küiî98 >05
.v lt-n v r î c ’ i 2 > 7 , 3 7 0 , 3 9 8 .
•- .
> ''
1 ; . r k [> :I K 4 r w ır ,İ4
”
k >0 . M *. 1 4 « , '2 2
* i v . : „ 2 . 4 2 3 . ’* 8 4
I ııîfH a * - ,; i e t f c i n a s
rü ü
3 4 . ^ -8 ,
; ü :k c ;> . M u s t a M -*:• *
l u r . î e ş î o p h ;n * t r . t f j t*v
I ;6 İt
' » la fi ftr O ^ n a a n 5 1 1
1 T «6 V IÎ4 ..-IM p » o ;ırM 3 > *
îü r k .a la k 31. > *
* .‘7
T ü r k K a lk
774
1 ’iu s v A n t a n ı } I * i
İ mi i". ; tV 348 » • 3 4 '} .\ *
iK rfc / ır .M o y .^ O ;
Ik y i» , i a h M 4 } 8 T İb
I ••;k/.>. » x ;n .- r 7 3 8
1 c i h a r * M $ t r .u * :
6»-\>
1 h-MMİs ’ H
l V v -K la h
I ü ;k * > . 4 ' ; v u s * a " 2 “> 5 5 3 0 , 5 1 3 .
v->2
T u ta ;;.
M ıa ih a ıîe n
^5>. y -
' - s r ■ J u ^ lî I K V ’' .
*01
I S t iv l> $ .T # ' ’ V:
182
33 6 . 5 .; 3 .
Alım KJah1.1 * 3
l ’-r k , a k r 7 7 -
1 9*,
■'s .- . * .n 7 0 6
4 J :
V
} JrN > u K'P.pf»- ı>,\ 1 ü t k . ,■ a--j . t t v . 3 4 , I ; r*sr i
596 Hj ;;%i v-o. 3$2
, i ı î . '" .
a,
7 U S I A J 2 >0 7 ,
4 - 3 . 3 8 i1
392. M 3
I ir »”
3 3 9 , 3 * 1 , 3 4 7 . V + 3.
33' 5/9
A Î.T M r. î '\ a r e £ A r .L r ^ r - ı v
l i r K m - u jp ü r * w - 0 . « : 3 2
**>
A V , 2 0 ' . 2 2 8 , 7 .* 9 . 2 3 1 . '3 7 .
ȟ rk v o K o r a ., o * V - k ;i i *
M e t e *>-
I ü ta ! v
9*
l u r k l v k .'6 . 8 4 , 9 i ' . 9 1 . 1 4 3 ,
J u ie n g ıL C > ı n O r t a n 7 9 0
3 i«
l a ' i k / ü fe r 1 6 ' , İ M , İ v * .
l-rsfca:;*
UrV
1 B r k l c ş t i n n e / T « ;r k > 4 .”.»r 3 4 , 8 * . 3 3 *. V 3 4(T 5
■ ü : k Y
ta .lt n f * v
;rwV4
T ıu r a a r , & k * r : x 1 0 5 . 4 4 7
L
ikiiiM’i •*!(#
* c - . 34
7 » - » V k - - a r . * r •' y v w :*fî> » r
I R I ? 4W O K i " ı r k N ’ aM
31. 33. 198. 202 394
1 r..v r ; V f
î o p r â k R e K ” » n u 7 2 6 . İ V * . > * .* 4 j\ \
I i ı 'v J i l a
' 7 0 . 3 \ lh - 1 6 2
iitk.ytdt ^aldaşUvna
I U îk *» U h l î K ü ^ e l l î T . hv H ü’ R ı f t
l o p '. u m a v k e r h e £ & & : x ; 1 5 9
■ ii-
*35
it>;, i8 r w
L’ k k ; 7 9 * -
l o p » * M a h s u l l e r i < y .w > 5
îo V İH c ı.ıİ
G r ;v ! Po^kaaü^: 181
1 ü r k . v e v e ı ' î i ^ ı k 'p » A îr .t r r - h * a :p s ı
316
K u v > « ! ? : ' . .k»yr b f e i
Î5 K , 2>
T o p l u r v c e d e h jv a i 4 4 4
16
I ; . r k . w je k V r Î A t- r .k ü k ı;: A . ^ 7 * . } I .*rk.%»- l ’ i k c %»• K ı « '" - r H w l^ :
Kic: t r ü ^ 'ı * n u
T ark
I 4 .^ 0 7 A l; İ h s a n 7 ? 7
İk i
i î 3 ,1 1 7 .
465
I u î k io ü r M in ^ ı . 3 İ 6
' ' ' k c r . M rO .n 1 6 *
ı
P ? t 1 .s ; ‘>6-7 1 ü r k r v r ■ k a y a lıs ı I-'arr^M * 8 8 . 5 6 1
T ı > :k r a s v o r .a I ü 'K '4 3 1 5 . 7 5 ü
2 5 i. 7 '*
1
I ü :k .> t- S k ^ v a lı s î r a v k y l vp K A y lu
32 6
T ü r k N e ^ i o o : K ır -.ç r e & ı 3 9 5
! :>*o
?l* I K î'
* 1 K A H < 4 7 , *>{\'
ın k M cd crü K a n « n ü
İ V a k .M i k * w l « / .IV s 3 ’ > 4 4 "
l ’lar.*rüzA& }»1 4 4 " l ’îp p iö •Hk»
10 2
I * v .j :
ila k k :
iş a r
T u r g v t 4 0 -T. * 0 °
U y g a r l ı k K a t a 3-*>
D :2 l N
«7zaM
R t t s ) a 'd a r . i * l 3
I T & k d o g ii 1 7 4
3
3 2 0 ,3 2 2 ,3 3 8
eroyc m i j s 5 3 4
Y e tK ş e h ır > 7 6
\ ; e u u : u S a v a '*; 4 2 7
Y r a i G c iS -128, 4 4 7
N~K*.V'2
Y t > 0 ( T i ) '.: > 1 9 . 5 4 / Y o i k a m 4 38
V iy a n a k ' t v s o y . 5 0 4
Û
V o n 1 u seh an 3 5 6
Y e îJk a y s . N eşe o
V n a ı r z ? t n (1 :a n > '' 5CH
Y e tk in , S « '4 İ K e m a l 1 0 ?
V a / n n K a h p 'y * 4 ? 7 , 4 2 8
Y ;k x d :k 9 8
W
Y - .t o .i 7 .
C ( ,o k . ü a h r . v e 4 8 7 U ç ü m C (lu m h u u v e t ( H a c s a ) 2 8 1
W a g r ,w 4 6 5
Y û i u i i < '/V.*-V N a s ı l N>ymü_vo * ? I fk -
L V o c c t t I> û n y a ( « 'H e r i n i ) 1 3 . 2 3 ,
W a k le y ? r 3 4 7
Y Ö K ( Y a k s e k Ö f / e t ı m K c r u t m ı '.
' v D ü n y a te m ıs , «3 ’
409
f ’c İs t a n h ii» 4 3 0
.Ve 4
;.6 9
1 4 9 . 14s_
? 8 6 , 2 8 -. 3 3 5 , 3 3 6 .3 5 4 .
4C 2
W
. .3 9 7 . > 9 8
4 0 3 ,4 0 5 . 4 0 6 . 5 0 ? , 5 2 6
560 Y „ c e l,
Y*t*:
580
Y ü k s e k \ s k c f î$ » « a
Y eğen. M esai X '
5 9 . 3 ;7
V
Y e m e n I L r t*i / S av av »
V a to d e d d m (P a d r ş a h l 3 6 , 5 1 9
5 ı n ; D ü n y a 7> i>/ ea: *•£('
V a?m 7 j , 1 0 4 , 4 3 7 . 4 3 9
Y e n : !> ;:« « : P aru s . > 4 4
eİM 4 ? r
f
l Utİ'C/.M K h K
k
444
Y u î K ı ş » .S ltd ft c tK m ta R j* n a > o 5 1 3
) > * t! Cu'A 2 i 9 , 3 7 6 . 5 0 2 . 5 1 1
,
v ervî I k c a a t P o l n i k a s t f M F P l 3 0 5 .
1 4 7 Y ık ı
3C 6. 307, 3 0 8
> 65
Y u k - e k H a k i m k : K t:n :| « J 5 5 9
Y o n ,4/: id 9 3
V a ’. * N u r e t t i n **■’>
409
Y o c e î . K a s a n  lı 1 0 2 . ' - 4 ; 3 7 0 . * 9 3 , .3 9 5
I N K U î h i î a a n . P a : k 2 - 5 , > '7 9
D & v a C î m K u t o k m m S ır ttır î 2 ° i
* 3 1 » 4 .3 9
Y * n >6r5
509
V o S n tö lg i h t i v a 'M *xm *M S e b e p le / * x e
396.
281
l tü te r d e v e t 8 4 . 5 *6
l tu g , N e c d e t i “0
J6 3
2 1 4 .3 3 7 , M ?
Y u .d a k a k M e h m e t 1 n u n 4 > 5
l t w l ,V t x h ; X '?
l 'n d e r . H a v ın 1 ^ 8
Y u n a n îlık 4 36 Y u n a n ln a : H 2
Y m « s r n u e .3 7 5
Y a k , m , A ie m d a n 41'/
326
59 2
Y n n a n > u m V , l-l o. ı ; 8
Y ık t f jd ^ u 3 4 6
v n u n e tv ir» 1 1 5 , 3 8 8
5 0 9 ,9 6 1
Y u n a n B a f n a K ^ h k S a v a ş ı ^2
Y ahudi c ^ ı a n lı g ı ? 55 4 4 3 .4 9 1 . 5 1 5 .
38i
497
Y u r a t» < a. ’3 3 6
Y a b a * ? U . J R i ,4 2 T t 4 2 e ,4 1 3 ,4 'V . Y a r a n ı ı l ^ m a .34 o
L Y n m e t a v d ın : 5 2 3
47 j. 4 7 8 . 4 7 9 , 462
4 8 .3 .4 8 4
Y A a ie m . A h C a n ;p 3 7 ?
4*5
253 U m k .C M a iy a 4 ^ 7
383. 466.
Y O a c jO e r ' 1 6 3 , İ 6 4 .
347
640
AM
Y e s i r i , M a b m » ;:
V ie tn a m 4 ^ 5 ,4 9 7
V r v ı y e t c ı f c k 3 7 6 .>'50
. kP : 5 6 i
*>6
Y e m M a r K İ a ,: * U »
z
Y rr-; M e< **tact 6 4 , 3 7 6
/ 7 d » j> f< er
V aian vfl'dûrriyr'.CiTga»® 3 1 8
' j ’r/ı, tV » ö 6 3 4 f t l
::e v i.r ,ii^ 6 4
V*4* 232
Y em R k sy a 1 4 4
VrtMMfc^tic 1 5 7 , ? 2 5 . 231
Yem
’ Y-,
233 782 515, 581,582 Vchdedeogks, U th ı Vddet 121.122,
«1
4 7 7 .5 2 5
.5 6 '
4 4 1 , ‘> > 4 , 5 e 0
Y e n :S a i> K ) , 5 7 1 . 5 7 7 Y en * k t y t a m i f
’
5] 3
Y e n i i ’/afclc» 3 9 -3
/ n a a t Ran k a s > 53 2 ı v f * i > f v K Y^İrû 5 1 3 Z rvv F a ş a > - 9
/rja Safveı.43 ’
Vcnûrck* 319 Vesayet jdeofojıv, 59°
Y e n i > r fc’ s « O T r m ^ v a i V 2 8 1
Z c - k t u m u K a h d e N g s t c » *> n
>.r,v\crt > Fsr.ftf Î ’îr-u Pt:'»^ı 195
Z o ru rd u d m d e ıs ı 1 S 9
V r s a y e r ç » d e m tv k r& s : 5 7 0
Y e n ic e n le r 3 4 ö . 3 4 I
7 c r . h « . t 'n k js r . ^ 4
Seçm e Me lin i a
NUTUK* VUSTA~A KLIVAL A:AIÜR'
■
r *. £~ —
% A
-î
#•
1*3 1
-
İ '
HL ,1 A! ■2 K SÇ* J - to
S’ i d. er s 2’ t# ~ /._■ S - Ş ,* o ■' A ' â f 5 ; {/• a» ?■ '*• v^ı‘
3' w _7‘ —
;•
x
“i
^
? ''•) C 3
o
:r 7T C :z r3 •< 5 - f
«
â l M». ' '*!
3? $. 'S 3 •'
> A’ ‘i -
S
'
İV
if E r
1
ri
-
V
Ş
I â ST c c
T £ÎP* T2S rT r'
‘ el P
s. A‘ £ ?r re Ci. T
"T ^fO ?i j;
!d 1-s.
u" AŞ/ £V>
*
7. r“ $y eu* Oö A” ~ 47 3 i .er si cu
Z
; 7*
b.
?
V
2c
% * C 7T
2 I
-3 A
IT 3 £■« —' a. cr «. 6#* J ■■ 4î “ ^ ~ d' ■>" x -i ey 0 r 2' ^ S? 3.' Ci. C7' aij- K — »• 7 £ a. g. ^ ;j ■< -> e-' *• V A "T, “ Oı ./* ;y v ^ ? V ^ - *?’ t»
o ^ ;•• b
r '
?
ty Ctt ’- j 3 t* Cİ Ci 'g
H' s - 4!
*j o ^
^1
1
| it s7 S*-> n>
«•
-
A’ i,
r. 7; — %•- d
£
w ÎT 5r ?: % CP •r 'i 3 >S l Zev A — ." İ : ?v ,*Çu r.^
i ' ^
%
J
J â
V •s.
1 «î
r >*• V* 47: ^ 5 g* & ^ S Jİ. | 2 p 4 ^ A*« ?X % £ ;• jf i;, û» & is *3 'if -3 r* r* çı *©! > ^ ^ S. vd 3 ^ î 1
§* &
3
2
d f f
H- < f*v
w tr ^ S
^
/-S
3 S g o 5 eL S P 2 0Q< C
3
SEÇME
Ffeod'ier, vakay! ve nâdisat dah zha- ve S oaî cHtl