Sekar Rampe Bahasa Bali [PDF]

  • 0 0 0
  • Suka dengan makalah ini dan mengunduhnya? Anda bisa menerbitkan file PDF Anda sendiri secara online secara gratis dalam beberapa menit saja! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

SEKAR RAMPE BAHASA BALI



2022/2023



NAMA KELOMPOK: 1.A.A Istri Mas Prasetya Putri 2.Desak Nyoman Tri Maheni 3.I Gusti Ayu Kartika Putri 4.I Kadek Ogik Suantara 5.Komang Wira Saputra 6.I Putu Darmayasa 7.Komang Ayu Depiyanti 8.Ni Kadek Devi Dwi Lestari 9.Ni Kadek Nonik Diah Trisna Putri 10.Ni Komang Trisna Dewi



ADITYA 1 KRUNA A. AKSARA : 1. Aksara Suara : a,I,u,e,o,e 2. Aksara Wianjana : h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m.g,b,ng,p,j,y,ny B.



WANDA/KECAP (= Suku Kata) == bagian kruna sane tan dados palasang malih.



C. KRUNA : I. II. III. IV. I.



Kruna Lingga (= Kata Dasar) Kruna Tiron (= Kata Berimbuhan) Kruna Dwilingga (= Kata Ulang) Kruna Satma (=Kata Majemuk)



Kruna Lingga = Kruna sane durung ploih pangangge kruna (pangantar,pangiring,seselan) 1. Kruna Lingga a wanda / a kecap : tuh,buk,mas,luh,don,nah,nyak,ron,duk,bok 2. Kruna Lingga kalih wanda: meja,jani,putih,kedas,dawa,api,jaran,bulan,buku 3. Kruna Lingga tigang wanda: bendera,jendela,keladi,cempaka,sepeda,celagi 4. Kruna Lingga petang wanda: liligundi,katibangbung,kalikukun,kalimayah,celebingkah 5. Kruna Lingga limang wanda: katimumulan,katiwawalan,kalisasuan,katibubuan



1



II.



Kruna Tiron = Kruna sane sampun polih wewehan ,panggangge kruna 1. Mapangater:aukud,majalan,nirmala,kajagur,parisolah, patikaplug,matulung 2. Mapangiring:tulisan,jaguar,kuanin,bulane,batisne,tulungi n, pandusang,aliha 3. Polih Seselan = (in,um,el,er) :



a.Seselan in iring tulis saur sander tandur siwi



+ + + + + +



in =iniring in =tinulis in =sinaur in =sinader in =tinandur in =siniwi



sempal-sempal+in =sempal-sinempal



b.Seselan um sasat rasa tuwuh turun guyu metu saur sangsaya dilah panah jujug



+ + + + + + + + + + +



um um um um um um um um um um um



= sumasat = rumasa = tumuwuh = tumurun = gumuyu = umetu = sumaur = sumangsaya = dumilah = umanah = jumujug



+ + +



el el el



= tlapak = slampar(a) = tlusuk



c.Seselan el tapak sampar tusuk



2



pupuh sodor sendor bongsong makenting



+ + + + +



el el el el el



= plupuh = slodor = slendor = blongsong = maklenting



+ + + + + + + + + +



er er er er er er er er er er



= grudug = kresek = prungpung = krosok-krosok = krempiang = grebiug = pringping = grigi = nrutdut = brengbeng



d.Seselan er gudug kesek pungpung kosok-kosok kempiang gebiug pingping gigi nutdut bengbeng



4. Polih Wewehan Sane Gabung : pangorengan, palantangin, kapatutan, magarapan, kasengsaran, pawayangan, pangipian, katingtingang, magrudugan, makresekan.  KRUNA POLAH= Kruna sane polih pangater anusuara (ny,m,n,ng) 1. s, j, c == ny sampat nyampat sangkil nyangkil jagur nyagur jemak nyemak culik nyulik copet nyopet 2. p, b == m paek maek(in);maek(ang) punduh muduh(ang) bading mading(in);mading(ang) 3



3. T, D == n Tundik Tampel Daar Dundun 4. g, k, aksara suara== ng garap gorok kaplug kajet -



nudnik nampel naar nundun ngarap ngorok kaplug ngajet



III. Kruna dwi lingga= Kruna lingga sane kaping kalihang a. Tan pawewehan : 1. Dwi Sama Lingga Luh luh; bajang bajang;putih putih;gede gede; umah umah; tolih tolih. 2. Dwi Samara Lingga Tolah tolih;kipak kipek;saget sigit;sledat sledet; culak culik;singgak singguk;Kemak kemik;saksak siksik;kutal kutil;karag kirig 3. Dwi Maya Lingga Kunang kunang;kupu kupu;kapu kapu;omang omang;pici pici;katang katang;buit buit;kawa kawa;suir suir 4. Dwi Purwa L e l a k u t;k e k a w a;s e t a t e;l e l a w a h;c e c i m p e d a n;lelima, pepitu 5. Dwi Ungkur (Dwi Wesana) Pakecoscos;paketeltel;pakenyitnyit;pakebyarbyar;paceburbur;pa cepolpol;pakedipdip;pakenyornyor b. Polih Wewehan : turun-tumurun, ngidih-idih, mataki-taki, magede-gedean, kayun-kayudina, ungkit-ungkitanga, mabersihbersih. 4



ADITYA II PUPUH LAN GENDING BALI



a. Pupuh Ginada



5



b. Pupuh Ginanti



6



c. Gending bali == Juru Pencar



Makna Gending:



Juru pencar adalah Tukang Jala Ikan. Nelayan yang bekerja dengan alat “pencar” sejenis jaring, untuk menangkap ikan. Di lagu ini, disiratkan bagaimana kita harus menjalani dan memilih sebuah pekerjaan nantinya sewaktu dewasa. Berangkat mencari nafkah dengan tujuan memenuhi kebutuhan. Pekerjaan akan melahirkan konsekuensi kita harus berangkat bekerja walau bagaimanapun suasana hati dan keadaan kita.



7



d. Gending Bali== Putri Cening Ayu



8



Makna Gending: Lagu Putri Cening Ayu menceritakan tentang hubungan timbal balik antara ibu dan anaknya. Nah, mereka menjalin hubungan baik dengan penuh kasih sayang. Lirik lagu ini sangat berkaitan dengan kehidupan sehari-hari.



9



ADITYA III SATUA LAN PUISI BALI a. Siap Selem Ada katuturan satua I Siap Selem ngelah pianak pepitu. Ané paling cerika tusing ngelah bulu madan I Doglagan. Sawai-wai I Siap Selem ngalih amah nganti ké dauh pangkungé. Sedek dina anu ri tatkala I Siap Selem tekén panak-panakné ngalih amah dauh pangkungé, lantas langité magerudug nyihnayang lakar ujan. “Mé, jani mulih. Ento gulemé gedé gati” keto pianakné kelihan ngomong. “Ao mé, yang takut nyanan iraga ujanan dini” pianakné lianan milu masaut



“Cening jak makejang, jani ditu di umahé ento malu maembon. Yen jani iraga mulih pedas iraga ujanan. Tolih ento adiné, I Doglagan. Ia tusing ngelah bulu. Yen ia ujanan pepes bisa mati” keto I Siap Selem maorahan tekén pianak-pianakné. Lantas I Siap selem tekén pianakné makapitu ngungsi keumahé ané ada di sisin pangkungé ento. “Jero jero sané madué pondok niki, dados ké tiang milu maembon?” keto I Siap Selem metakon. Lantas pesu ané ngelah umahé ento boya ja sios wantah méong lua madan Meng Kuuk. “Ngéong ngéong.. ih cai Siap Selem ngujang cai mai?” “Jero Méong, tiang mriki jagi maembon mawinan tiang madué pianak-pianak kari alit. Tusing melah keneh tiangé ngajakin ngrobok ujan”. “Nah lamun buka keto, lan mai macelep ka tengah” ditu lantas Meng Kuuk ngajakin I Siap Selem tekéning pianakné mulihan. Sajaan lantas tuun ujan bales pesan ngaenang pangkungé blabar. Meng Kuuk nanjenin I Siap Selem apanga nginep di umahné. I Siap Selem nyak nginep kerana ia pedalem tekén pianakné. Petengné I Siap Selem tusing ngidayang pules. Ditu lantas ia ningeh Meng Kuuk mererembug ajaka pianak-pianakne. “Cening ajak mekejang, petengé ené iraga lakar pesta besar. Né mémé ngelah siap pengina ngajak pianak makapitu” keto munyiné Meng Kuuk. “Tiang baang kibulné, Me!” keto pasaut panakné. “Tiang baang kampidné, Me!” pianakné len milu masaut Ningeh tutur Meng Kuuké tekén pianak-pianakné buka keto, lantas I Siap Selem nundunin pianakpianakne “Ning bangun ning. Ento Meng Kuuk nagih ngamah iraga. Mai jani iraga megedi uling dini. Cening malu mekeber nyanan mémé ngemilunin”. Lantas seka besik pianak I Siap Selemé makeber ngecosin pangkung.



10



Brrr.. Burr.. Suuak… Kéto pianakné ané paling keliha makeber. “Apa ento Siap Selem?” metakon Meng Kuuk “Ento don timbulé ulung” keto I Siap Selem nyautin Brrr.. Burr.. Suuak… keto pianakné lenan makeber “Apa ento Siap Selem?” Meng Kuuk buin matakon “Ento don tiingé ulung” pasautné Siap Selem. Lantas seka besik pianakné I Siap Selem mekeber ngentasin pangkung. Jani enu I Siap Selem tekén I Doglagan dogen ditu di umahné Meng Kuuk. Mabesen lantas I Siap Selem tekén I Doglagan. “Cening Doglagan, jani mémé lakar ngalahin cening dini. Nyanan yen lakar amaha tekén I Meng Kuuk, duegang bané madaya. Orahang eben cainé nu pait, nu belig, sing pantes daar malu. Tunden Ia ngubuhin cai nganti tumbuh bulu. Yen suba tumbuh bulun cainé, ditu lantas cai keberang ibané mulih”. Lantas I Siap Selem makeber ngentasin pangkung. Brrr.. Burr.. Suuak… keto munyin pakeber I Siap Seleme. “Apa ento Siap Selem?” matakon lantas I Meng Kuuk. Tusing ada né nyautin. Ditu lantas I Meng Kuuk nelokin pedemané I Siap Selem. Mekesiab lantas ia maré dapetanga tuah ada I Doglagan ditu. “Beh, pasti busan ané orahangé don-donan ulung ento boya ja len wantah I Siap Selem tekén pianakpianakne” “Mémé kanggoang dogen suba pitiké cenik ené daar” keto panakné mamunyi. “Duh jero para méong sinamian, sampunang tiang ajenga mangkin. Tiang konden tumbuh bulu sinah eben tiangé pait, belig, lan ten jaan ajeng. Pinih becik ubuhin dumun tiang nganti tumbuh bulu, drika wawu dados ajeng tityang” I Doglagan mautsaha madaya upaya apang sing amaha tekén I Meng Kuuk lan pianak-pianakne. I Meng Kuuk kena baana kabelog-belog baan I Doglagan. Ia nyak ngubuhin I Doglagan. I Doglagan wadahina guungan lan sabilang wai baanga ngamah. Gelising satua jani bulun I Doglagané suba tumbuh. Meng Kuuk lan pianakné pada repot ngaé lakar basa anggona ngolah ben Doglagane. “Eh cai Doglagan, jani cai lakar amah kai.” “Nggih dados nika jero. Nanging apang eben tiangé jaanan, keburang dumun tiang ping telu.” Meng Kuuk lantas ngeburang I Doglagan. Prrrr. Prrrr. Prrrr. Pas keburané ping telu mekeber lantas I Doglagan. Joh pakeberné lantas ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nguber I Doglagan lan tingalina ia ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nyagrep nanging I Doglagan ngénggalang makeber. Ané sagrepa I Meng Kuuk boya ja len tuah batu ané ngranaang giginé pungak. I Doglagan makeber sambilanga ngendingin I Meng Kuuk. “Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu. Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu.” Kéto suba upah anaké ané demen mebikas corah. Iraga mangda setata madaya upaya yéning nepukin unduk lan ngelawan sané mabikas jele. 11



b. I Belog Ada katuturan satua anak belog. Baan belogne ia adanina I Belog. Sedek dina ia tondena meli bebek ka peken teken memene. Ditu lantas ia nyemakin memene pis. Lantas memene buin ngomong, kema jani cai engalenggal ka peken, terus meli be dadua di tongos dagang bebeke. Disubane I Belog neked di peken, kema-mai ia ninggalin dagang bebek sakewala ia ngenjuhang pipis dasa tali rupiah. Jero niki jinah, tiang meli bebek dadua. Bebeke aukud aji Rp. 4000. Lantas dagang bebeke ngemaang I Belog susuk bui Rp. 2000. Disubane maan meli bebek lantas I Belog mulih. Kacrita ia ngemulihang, tur ngaliwatin tukad linggah. Ditu lantas bebeke ngeleb. Maka dadua bebeke ngelangi di tukade. I Belog bengong ninggalin bebeke kambang tur ia ngrengkeng kene. "Beh, bebek puyung bakat beli. Awake nagih bebek mokoh tur baat, sakewala bebek puyung baanga. I Dewek belog-beloga". Lantas bebeke tusing ejuka tur kalahina mulih. Disubana I Belog neked jumahne, ajinanga baan memene tuara ngaba bebek. Memene ngomong, "Ih belog encen bebeke?" Masaut I Belog, "Maan ja icang meli bebek, nanging puyung icang adepina teken dagang bebeke. Lantas bebeke leb di tukade, tur ngelangi. Buina laut ulah icang sawireh meli bebek puyung tuara ada gunane." Ditu lantas I Belog welanga baan memene. Keto upah anake belog, tuara ngresep teken munyi. Bebeke mula kambang yan ia lebang di tukake dalem.



12



c. Puisi Bali Anyar



1. Gumi Wayah (Ni Kadek Nova Aprilia Wati)



Rem-rem selem Gurindam gurindem Nngemu gulem Masemu gelem Kliab-klieb guminé Karasa katangkeb langit Peteng dedet Klebat-klebét Endihan tatit Grudug yéh ngebyor Grudug angin ngalinus Grudug linuh magejeran Grudug gunung makeplug Tusing je ulian kuangan banten Boya je karana kuang pakelem Sing masi ulian widi duka Suba aab gumi Ngiring ngastiti Ring Hyang Widhi Dumadak baktiné kaaksi Mangda sutrepti Sami manggih santhi Ngiring Hyang Widhi Om shanti shanti shanti



13



2. Masekolah Kruyuk, kruyuk munyin siape, Tekak, tekok munyin penginane, Metanda jagat sampun semeng, Sang Hyang Surya menyinarin jagate sami. Kedis-kedis sane menguci, Serase nundun tiang uling ngipi, Titiang metanggi, ngelantas manjus, Taler nyiapang buku-buku pepelajahan. Dina sane mangkin, Titiang jagi ngranjing ka sekolah, Apang polih kaweruhan, Nenten lali. Mepamit saking guru rupaka, Apang iraga selamet rahayu.



14



ADITYA IV NULIS RING LONTAR



a. Tata Cara Nyurat Lontar Sarana sane keperluang ri kala nyurang lontar taler tata cara nyurat ring lontare kadi ring sor puniki: 1. Daun lontar sane sampun sayaga kaanggen nyurat. Ukurannyane manut ring kahyun soang-soang utawi akehnyane sasuratan sane pacang kasislin. 2. Pangrupak inggih punika lemat sane madue rai kakalih nenten sekadi rain semat kane ketahnye kaanggen majejahitan. Pangrupak kawigunannya pateh sekadi pulpen utawi pensil. 3. Pensil miwah garisan sane kaanggen ngarya garis pinggir ring sisi tengen utawi kiwa tigang bolong sane wenten ring lontar, kirang langkung 0,5 cm. 4. Rikalaning ngarya garis pinggir (lanturang no.3 ring luhur), sane patut kaurating inggih punika bolong lontar sane magenah ring kebot A nuju bolong tengah B tur jarak bolong B ka bolong C. Jarak bolong A ka B punika bawakan yening bandingang ring bolong B ka C, nika awinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa A. 5. Yaning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah sasuratan sane kakawitin panti (>) ) utawi pamada (> ) sane kalanturang ngangge mulastawa inggih punika “Om Awighnamastu” salanturnyanya katutup malih ngangge pamahbah. 6. Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sane kiwa. Lontar sane kagambel punika akehnyane lebih saking asiki. Nyurat lontar nenten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplek ring meja), nanging tangan sane ngambel lontar punika kaaledin antuk lungkalungka (kasur alit). 15



NB : Lontar sane puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah sane nenten dados kawacen napi malih kaentungang. Lontar sane sasuratannyane kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Lontar tulah punika kabangayang manten mangda rusak preragan. 7. Dulang utawi meja sane kaanggen aled ri kala nyurat. 8. Panyangihan sane marupa sakadi batu sane ketah kaanggen nyangihin pangrupak utawi lemat sane sampun puntul. Yening mangkin, sane becik kaanggen nyangih pangrupak inggih punika amplas besi sane alus antuk nomer kodenyane 1000. 8. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyane ngangge pasang jajar sambung nenten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna-kruna sane kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nenten wenten spasinnyane. 9. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sane kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kenten malih baris kaping 2,3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika kaanggen genah pangangge suara utawi tengenan. Yening lembaran kapertama sampun telas kasuratin, lontar kabadingang saking sor ka luur nenten dados saking tengen ka kiwa 10. Sane pacang nyalin ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara Bali mangda nenten wenten kaiwangan tatujon daging lontare punika. Makeh kruna-krunane sane ucapannyane pateh nanging sasuratannyane matiosan teler pangartosnyane matiosan. 11. Wangun aksara Bali sane kasurat mangda mamatan titiran utawi ngawindhu. Ageng aksarane taler spasinnyane mangda pateh. Yening iwang ri kala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacoret. Aksara sane iwang punika kapademang antuk nagingin ulu ( u ) miwah suku ( …i...) 12. Yening sampun puput nyurat wawu kaitemang nganggen tingkih, buah nagasari nasak sane manyayah, buah jarak sane nasak di punya, utawi mangsi. Ri kala ngitemang puniki kawastanin nyipat sastra. 13. Siapkan benang kemong kurang lebih panjangnya kirang langkung 4050 cm sane kaanggen ngiket lontar sane sampun puput kasurat taler tapes lontar sane kaanggen ngapit lontare mangda tetet leser tur nenten lembab. Ketahnyane lontar sane megenah sane luur tur pinih sor gelis keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah kepeng asiki-asiki anggen ngancing cakepan lontare wus punika simpen ring keropak lontar mangda awet. 16



14. Patut taler kaelingang inggih punika indik ceciren sakadi lelintihan lontar sane kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyane, conto : • Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon Pagerwesi, Rah 9 tenggek 9, tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I Nyoman Sastra maguna, Banjar Dajan Peken Desa Singapanjaron, Kecamatan Kubu Tambahan Buleleng. Turunan lontar puniki wit druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor keropak 761.



b. SASANA NYURAT LONTAR  Sebelum mulai nyurat ring lontar, uncarang mantra : “Om Awignamastu Namo sidham, Om Dewa tumurun anulis, Hyang tinulis ya namah swaha” o Yening pacang ngwacen lontar, sadurung ngambil lontar saking keropak utawi genah sane tiosan patut nguncarang mantra : “ Om, Ganda Indra ya namah swaha” o Malinggih ri kala pacang ngwacen, uncarang mantra : Om, Sudamala ya namah swaha”.  Nglepas benang pangiket, uncarang mantra : “ Om, ya namah swaha” o Mungkak cakepan lontar, mantra : “ Om Saraswati yang namah swaha.” “Om, patra linepas, linepasaken sangka titiswa ring iti sudamala yang namah swaha.” o Ngwacen lontar, mantra : “ Om, wali Hyang Saraswati ya namah swaha.”  Ngwacen aksara lontar, mantra : “ Om, Wali Hyang Saraswati ya namah swaha.” o Mungkak halaman lontar, mantra : “ Om, Brahma Adi Rudra dewa swara sroti rama darsia Saraswati.” o Ngiket malih lontar yening sampun puput ngwacen, mantranya : “ Om, sa ba ta a i nama swaha.”  Yening pacang makar utawi ngutang lontar sane sampun rusak, mantra : “ Om sastra weruh ulun mulanta nguni nguni duhkita anaring swarga Dewi Saraswati dewi tan kita. Om namah swaha.” 17



ADITYA V CECIMPEDAN LAN BEBLADBADAN



a. Cecimpedan 1. Apa cekuk kajengitin? Jawaban: caratan 2. Apake jangkrik ngecik di duur gununge? Jawaban: anak macukur 3. Apa anak cenik ngemu getih? Jawaban: klepon 4. Apake madaar acepok, wareg sai-sai? Jawaban: galeng 5. Apa anak cenik matapel? Jawaban: blauk 6. Apake anak satak maka satak matlusuk? Jawaban: iga-iga 18



7. Apa anak satak maka satak maudeng putih? Jawaban: bungan ambengan 8. Apa anak cerik maid enceh? Jawaban: caratan 9. Apa anak cenik pantigang ngurek gumi? Jawaban: gangsing 10. Apake anak bongkok kereng nyuun? Jawaban: sendi 11. Apake done amun pedang buahne amun guungane? Jawaban: punyan jaka 12. Apake bale gede matampul abesik? Jawaban: pajeng 13. Apake cekuk baong, godot basang, pesu gending? Jawaban: rebab 14. Apa ane negen nongos ane kategen majalan? Jawaban: pancoran 15. Apa ane kajepes idup ane nyepes mati? Jawaban: pagehan 16. Apake base alukun ulung seka bidang? Jawaban: pusuh biu 17. Apake ngamah uli basang pesu uli tundun? Jawaban: panyerutan 18. Apa don ne srining-srining buahne amun gon? Jawaban: punyan jempinis 19. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah? Jawaban: waluh 20. Apa don ne utusan, buahne aturan? Jawaban: punyan ental 21. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi? Jawaban: base 22. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan? Jawaban: padi 23. Apake awakne kulit, matane kulit, kupingne kulit, batisne kulit konyangan kulit? Jawaban: wayang kulit 24. Apa menek bajang tuun tua? Jawaban: surya 19



25. Apa memene jekjek panakne gisi? Jawaban: anak nglesung 26. Apa memene matujuang panakne nguber? Jawaban: bedil/tulup 27. Apa memene nongos panakne nguyak tai? Jawaban: ngulig boreh 28. Apa masisik naga majempong ratu? Jawaban: manas 29. Apa pagehan anake ngenah pagehan iragane tusing? Jawaban: gigi 30. Apa sorong jukung tarik bintang? Jawaban: mamula padi diuma 31. Apa sampi cono mapalu selat pundukan? Jawaban: alis 32. Apa sampi abada seenan sing nyak amaha nanging batu amaha? Jawaban: kutu 33. Apa silak-siluk nomplok lelipi selem? Jawaban: anak nunun 34. Apa siap putih maguwungan kere? Jawaban: buah salak 35. Apa ane kagelut idup ane ngelut mati? Jawaban: angasan punyan nyuh 36. Apa keplag-keplug pesu bulan dadua? Jawaban: ngempug nyuh 37. Apa tamiu satak maka satak maklambi barak? Jawaban: kedapan kayu 38. Apa anak majalan dibiase yan mabet kori nampak baise tusing ngenah? Jawaban: anak majalan makirig 39. Apa baas angiyu malatah abesik? Jawaban: bulan/ matanai 40. Apa batisne di sirah, jitne, disirah, basange di sirah? Jawaban: kutu 41. Apa anak cenik nyuun tai? Jawaban: udang 42. Apa kayehan Dewa tusing dadi kayehin? Jawaban: anak ngenceh 43. Apa anak cenik makamben agebog? Jawaban: pusuhbiu 20



44. Apa ane ngandong ngoyong, ane gandonge majalan? Jawaban: anak menek punyan kayu 45. Apa macelep ngenah? Jawaban: kacing baju 46. Apa kesek-kesek menek tuun mesu didih? Jawaban: anak masikat gigi 47. Apa mara tusing tepuk alihin-alihin, mara tepuk entungang? Jawaban: anak tebek dui 48. Apa mara menjujuk batisne tusing ngenah? Jawaban: sepatu 49. Apa ya sambung mawakang? Jawaban: natakang belek di pancorane 50. Apa bungut ngepak jit? Jawaban: bungut paon 51. Apa mara majujuk edep, mara nyongkok tegeh? Jawaban: cicing 52. Apa mara celepang leser, mara pesu yehne layu? Jawaban: anak naar tebu b. Bebladbadan



Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak). Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak).



21



krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi : 1. Giing (bantang) : majempong bebek, 2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul, 3. Arti paribasa : ngambul. Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul". Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun. Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine : 1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya 2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna 3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan 4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang 5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu 6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu 7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong 8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin 9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati 10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin 11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan 12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk 13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug 14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin 15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek 16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug 17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat 18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas 19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang 20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol 21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon 22



ADITYA VI AKSARA WIAJANA



Aksara Bali merupakan aksara tradisional penduduk Bali dan berkembang di Bali. Aksara Bali merupakan suatu abugida yang berpangkal pada huruf Pallawa. Aksara ini mirip dengan aksara Jawa. Perbedaannya terletak pada lekukan bentuk huruf. Aksara Bali berjumlah 47 karakter, 14 di selangnya merupakan huruf vokal (aksara suara). Huruf konsonan (aksara wianjana) berjumlah 33 karakter. Aksara wianjana Bali yang biasa digunakan berjumlah 18 karakter. Juga terdapat aksara wianjana Kawi yang digunakan pada kata-kata tertentu, terutama kata-kata yang dipengaruhi bahasa Kawi dan Sanskerta. Meski berada aksara wianjana Kawi yang memuat tertentu, pengucapannya sering disetarakan wianjana Bali. Misalnya, aksara dirgha (pengucapan seharusnya dibaca panjang, seringkali dibaca hresua (pengucapan pendek).



intonasi nada dengan aksara panjang) yang seperti aksara



a. Warga Aksara Dalam aksara Bali, terdapat suatu sistem pengelompokkan huruf menurut dasar pengucapannya yang dikata warga aksara. Dalam bahasa Bali, warga faedahnya "jenis"/"kelompok" dan aksara faedahnya "huruf"/"lambang penulisan", bukan sistem tulisan. Dalam aturan menulis aksara Bali, berada 5 warga aksara yang utama, yaitu:



23







Kanthya. Warga kanthya merupakan gugusan fonem yang bermula dari langit-langit dekat kerongkongan. Beberapa di selangnya termasuk konsonan celah suara. Yang termasuk warga kanthya merupakan konsonan langit-langit belakang/guttural dan celah suara (glotal). Huruf konsonan yang termasuk warga kanthya terdiri dari: Ka (k), Ga (g), Ga gora (gh), Nga (ng). Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga kanthya merupakan A.







Talawya. Warga talawya merupakan gugusan fonem yang bermula dari langit-langit mulut. Yang termasuk warga talawya merupakan konsonan langit-langit/palatal. Huruf konsonan yang termasuk warga talawya terdiri dari: Ca (c), Ca laca (ch), Ja (j), Ja jera (jh), Nya (ny), Sa saga (sy). Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga talawya merupakan I.







Murdhanya. Warga murdhanya merupakan gugusan fonem yang bermula dari tarikan lidah ke belakang menyentuh langit-langit. Beberapa di selangnya termasuk konsonan rongga-gigi. Yang termasuk warga murdhanya merupakan konsonan tarik-belakang/retrofleks dan ronggagigi/alveolar. Huruf konsonan yang termasuk warga murdhanya terdiri dari: Ta latik (ṭ), Da madu (ḍ), Na rambat (ṇ), Sa sapa (ṣ), Ra (r). Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga murdhanya merupakan Ra repa (Ṛ).







Dantya. Warga dantya merupakan gugusan fonem yang bermula dari sentuhan lidah dengan gigi. Beberapa di selangnya termasuk konsonan rongga-gigi. Yang termasuk warga dantya merupakan konsonan gigi/dental dan rongga-gigi/alveolar. Huruf konsonan yang termasuk warga dantya terdiri dari: Ta (t), Ta tawa (th), Da (d), Da madu (dh), Na (n), Sa danti (s),[2] La (l). Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga dantya merupakan La lenga (Ḷ).







Osthya. Warga osthya merupakan gugusan fonem yang bermula dari pertemuan bibir atas dan bawah. Yang termasuk warga oshtya merupakan konsonan dwibibir/labial. Huruf konsonan yang termasuk warga talawya terdiri dari: Pa (p), Pa kapal (ph), Ba (b), Ba kembang (bh), Ma (m), Wa (w). Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga talawya merupakan U. 24



b. Aksara Suara (vocal) Aksara suara dikata pula huruf vokal/huruf hidup dalam aksara Bali. Fungsi aksara suara sama seperti fungsi huruf vokal dalam huruf Latin. Bila suatu aksara wianjana (konsonan) diberi salah satu pangangge (tanda diakritik) aksara suara, karena itu cara baca aksara wianjana tersebut juga berubah, sesuai dengan fungsi pangangge yang melekati aksara wianjana tersebut. Berikut ini merupakan aksara suara dalam aksara Bali: Warga aksara



Aksara suara hresua (huruf vokal pendek) Alfabet Aksara Huruf Fonetis Bali Latin Internasional



Nama



Aksara suara dirgha (huruf vokal panjang) Alfabet Aksara Huruf Fonetis Bali Latin Internasional



Kantya (tenggorokan)



A



[a]



A kara



Ā



[ɑː]



Talawya (langit-langit lembut)



I



[i]



I kara



Ī



[iː]



Murdhanya (langit-langit keras)







[ɹ̩ ]



Ra repa







[ɹ̩ ː]



Dantya (gigi)







[l̩ ]



La lenga







[l̩ ː]



Osthya (bibir)



U



[u]



U kara



Ū



[uː]



E



[e]; [ɛ]



E kara (E) Airsanya (Ai)



E; Ai



[e]; [aːi]



O



[o]; [ɔ]



O kara



O; Au



[o]; [aːu]



Kanthyatalawya (tenggorokan & langitlangit lembut) Kanthyaosthya (tenggorokan & bibir)



25



c. Aksara wianjana (konsonan) Aksara wianjana dikata pula konsonan atau huruf mati dalam aksara Bali. Meskipun penulisannya tanpa huruf vokal, setiap aksara dibaca seolah-olah dibubuhi huruf vokal /a/ atau /ə/[3] karena merupakan suatu abugida. Aksara ardhasuara merupakan semivokal. Kata ardhasuara (dari bahasa Sanskerta) secara harfiah faedahnya "setengah suara" atau semivokal. Dengan kata lain, aksara ardhasuara tidak sepenuhnya huruf konsonan, tidak pula huruf vokal. Yang termasuk gugusan aksara ardhasuara merupakan Ya, Ra, La, Wa. Gantungan-nya termasuk pangangge aksara (kecuali gantungan La), yaitu nania (gantungan Ya); suku kembung (gantungan Wa); dan guwung atau cakra (gantungan Ra).



26



d. Pangangge Pangangge (lafal: /pəŋaŋge/) atau dalam bahasa Jawa dikata sandhangan, merupakan simbol yang tidak bisa berdiri sendiri, ditulis dengan melekati suatu aksara wianjana maupun aksara suara dan memengaruhi cara membaca dan menulis aksara Bali. Berada berbagai macam pangangge, diantaranya pangangge suara, pangangge tengenan (lafal: /t̪ əŋənan/), dan pangangge aksara.



e. Pangangge suara Bila suatu aksara wianjana (konsonan) dibubuhi pangangge aksara suara (vokal), karena itu cara baca aksara tersebut akan berubah. Contoh: huruf Na dibubuhi ulu dibaca Ni; Ka dibubuhi suku dibaca Ku; Ca dibubuhi taling dibaca Cé. Kepada huruf Ha berada pengecualian. Kadangkala bunyi /h/ dikatakan, kadangkala tidak. Hal itu tergantung pada kata dan



kalimat yang ditulis.



27



f. Pangangge tengenan Pangangge tengenan (kecuali adeg-adeg) merupakan aksara wianjana yang bunyi vokal /a/-nya tidak berada. Pangangge tengenan terdiri dari: bisah, cecek, surang, dan adeg-adeg. Bila dibandingkan dengan aksara Dewanagari, tanda bisah berfungsi sama seperti tanda wisarga; tanda cecek berfungsi seperti tanda anusuara; tanda adeg-adeg berfungsi seperti tanda wirama.



g. Pangangge aksara Pangangge aksara letaknya di bawah aksara wianjana. Pangangge aksara (kecuali La) merupakan gantungan aksara ardhasuara. Pangangge aksara terdiri dari:



28



Simbol



Alfabet Fonetis Internasional



Nama



[r]



guwung/cakra



[w]



suku kembung



[j]



nania



h. Gantungan Karena adeg-adeg tidak boleh dipasang di tengah dan kalimat, karena itu supaya aksara wianjana bisa "mati" (tanpa vokal) di tengah kalimat dipakailah gantungan. Gantungan menciptakan aksara wianjana yang dilekatinya tidak bisa lagi dikatakan dengan huruf "a", misalnya aksara Na dibaca /n/; huruf Ka dibaca /k/, dan sbgnya. Dengan demikian, tidak berada vokal /a/ pada aksara wianjana seperti semestinya. Setiap aksara wianjana memiliki gantungan tersendiri. Kepada "mematikan" suatu aksara dengan memakai gantungan, aksara yang akan dimatikan mesti dilekatkan dengan gantungan. Misalnya bila menulis kata "Nda", huruf Na mesti dimatikan. Maka, huruf Na dilekatkan dengan gantungan Da. Karena huruf Na dilekati oleh gantungan Da, karena itu Na dikatakan /n/. Gantungan dan pangangge diperbolehkan melekat pada satu huruf yang sama, namun bila dua gantungan melekat di bawah huruf yang sama, tidak diperbolehkan. Kondisi dimana berada dua gantungan yang melekat di bawah suatu huruf yang sama dikata tumpuk telu (tiga tumpukan). Kepada menghindari hal tersebut karena itu penggunaan adeg-adeg di tengah kata diperbolehkan.



29



i. Pasang pageh Dalam lontar, kakawin dan kitab-kitab dari zaman Jawa-Bali Kuno banyak ditemukan berbagai aksara wianjana khusus, beserta gantungannya yang istimewa. Penulisan aksara seperti itu dikata pasang pageh, karena cara penulisannya memang demikian, tidak bisa diubah lagi. [8] Aksara-aksara tersebut juga memiliki nama, misalnya Na rambat, Ta latik, Ga gora, Ba kembang, dan sbgnya. Hal itu disebabkan karena setiap aksara mesti dikatakan dengan intonasi yang aci, sesuai dengan nama aksara tersebut. Namun sekarang ucapan-ucapan kepada setiap aksara tidak seperti dulu. [9] Aksara mahaprana (hembusan besar) dikatakan sama seperti aksara alpaprana (hembusan kecil). Aksara dirgha (suara panjang) dikatakan sama seperti aksara hrasua (suara pendek). Aksara usma (desis) dikatakan biasa saja. Meskipun cara pengucapan sudah tidak dihiraukan lagi dalam membaca, namun dalam penulisan, pasang pageh mesti tetap diamati. Pasang pageh berbuat jasa kepada membedakan suatu homonim. Misalnya: Aksara Bali Aksara Latin



(IAST)Faedah



astamerupakan asthatulang aṣṭadelapan padatanah, bumi pādakaki padhasama-sama 30



j. Aksara maduita Aksara maduita khusus digunakan pada bahasa serapan. Umumnya orang Bali menyerap kata-kata dari bahasa Sanskerta dan Kawi kepada menambah kosakata. Contoh penggunaan aksara maduita: Aksara Latin (IAST)



Aksara Bali



Faedah



Buddha



Yang telah sadar



Yuddha



perang



Bhinna



beda



Dengan melihat contoh di atas, ternyata berada huruf konsonan yang ditulis dua kali. Hal tersebut merupakan ciri-ciri aksara maduita.



k. Angka



31



Menulis angka dengan memakai angka Bali paling sederhana, sama seperti sistem dalam aksara Jawa dan Arab. Bila akan menulis angka 10, cukup dengan menulis angka 1 dan 0 menurut angka Bali. Demikian pula bila menulis angka 25, cukup menulis angka 2 dan 5. Bila angka ditulis di tengah kalimat, kepada membedakan angka dengan huruf karena itu diwajibkan kepada memakai tanda carik, di awal dan di kesudahan angka yang ditulis. Di bawah ini contoh penulisan tanggal dengan memakai angka Bali (tanggal: 1 Juli 1982; lokasi: Bali): Aksara Bali



Transliterasi dengan Huruf Latin



Bali, 1 Juli 1982.



Pada contoh penulisan di atas, angka diapit oleh tanda carik kepada membedakannya dengan huruf.



l. Tanda baca dan aksara khusus Berada beberapa aksara khusus dalam aksara Bali. Beberapa di selangnya merupakan tanda baca, dan yang yang lain merupakan simbol istimewa karena diasumsikan keramat. Beberapa di selangnya diuraikan sbg berikut: Simbol



Nama Carik atau Carik Siki.



Keterangan Ditulis pada kesudahan kata di tengah kalimat. Fungsinya sama dengan koma dalam huruf Latin. Digunakan juga kepada mengapit aksara anceng.



Carik Kalih atau Carik Pareren.



Ditulis pada kesudahan kalimat. Fungsinya sama dengan titik dalam huruf Latin



Carik pamungkah.



Digunakan pada kesudahan kata. Fungsinya sama dengan tanda titik dua pada huruf Latin.



Pasalinan.



Digunakan pada kesudahan penulisan karangan, surat dan sbgnya. Pada geguritan bermakna sbg tanda pergantian tembang.



32



Panten atau Digunakan pada awal suatu karangan, surat dan sbgnya Panti. Pamada.



Digunakan pada awal penulisan. Sasarannya sama dengan pengucapan awighnamastu, yaitu berkeinginan supaya apa yang dikerjakan bisa sukses tanpa rintangan.



Ongkara.



Simbol suci umat Hindu. Simbol ini dibaca "Ong" atau "Om".



m. Font Aksara Bali Font Aksara Bali kepada komputer pertama kali dibuat merupakan Bali Simbar. Font ini dibuat oleh I Made Suatjana dengan memanfaatkan alokasi dari kodifikasi ASCII kepada dikamuflasekan ke dalam bentuk karakter Aksara Bali. [10]. Namun, font ini memiliki kelemahan yaitu hanya terbatas dalam keperluan pengetikan memakai templat kepada Microsoft Word. Sejak tahun 2006, Aksara Bali telah masuk ke dalam standar Unicode dan memiliki kodifikasi U+1B00– U+1B7F. Dengan beradanya standar Unicode ini, karakter-karakter Aksara Bali bisa digunakan kepada berbagai keperluan yang lebih lapang seperti penulisan halaman internet, surat elektronik, blog, dsb. Namun karena implementasi yang paling berlilit, penggunaan Unicode dari Aksara Bali sedang terbatas dalam sistem operasi Linux dan keluarganya saja. Sistem operasi BlankOn Linux merupakan distribusi Linux pertama yang menyediakan font dan sistem input kepada Aksara Bali semenjak versi 6.0 (Ombilin). [11]



33



ADITYA VII SURAT RING BASA BALI a. Fungsi ring surat Berdasarkan fungsinya, surat dapat dibagi menjadi tiga jenis yaitu: 











Surat pribadi yang memiliki ciri-ciri tidak menggunakan kepala/kop surat, tidak menggunakan nomor surat, dan bahasa yang digunakan menyesuaikan penulis surat, atau bisa dikatakan bahasanya tidak terlalu resmi Surat resmi atau surat dinas memiliki ciri-ciri kebalikan dari surat pribadi. Yaitu terdapat kop dan nomor surat, ada stempel resmi, dan bahasa yang digunakan bahasa yang resmi atau formal Surat niaga berhubungan dengan kegiatan ekonomi seperti usaha, perdagangan, dan sejenisnya. Ciri-ciri surat tergantung dari keperluan usaha seperti kuitansi, surat jual beli, dan sejenisnya.



b. Bagian Surat Surat resmi atau surat dinas terdiri dari tiga bagian. Tiga bagian tersebut adalah:   



Pemahbah atau pendahuluan berisikan nomor surat, tujuan surat, lampiran, dan kalimat pembuka Daging atau isi surat berisi penjelasan secara detail terkait tujuan surat. Misalnya seperti nama kegiatan, waktu pelaksanaan, dan sebagainya Pamuput atau penutup berisikan kalimat penutup seperti ucapan terima kasih disertai tanda tangan si pembuat surat.



c. Bagian Pemahbah Surat 



Lebih jelasnya, berikut ini contoh surat mengenai pemberitahuan kepada warga untuk menghadiri rapat (sangkep). Berikut bagian pemahbah atau pembuka surat:



34







Banjarangkan, 24 Januari 2023 Pesalin (nomor): 123456789 Lepitan (lampiran): 1 lembar Indik: Atur piuning sangkep Praya katur ring: Krama lanang Banjar Adat A







Om Swastiastu,







Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, dumogi semeton sinamian pada kenak rahayu.







Artinya:







Banjarangkan, 24 Januari 2023 Nomor: 123456789 Lampiran: 1 lembar Hal: Pemberitahuan rapat Kepada: Warga laki-laki Banjar Adat A







Om Swastiastu,







Atas berkat dan karunia Ida Sang Hyang Widhi Wasa, semoga warga semuanya dalam keadaan sehat dan baik.



d. Bagian Daging Surat  Setelah menulis bagian pembuka atau pemahbah, maka dilanjutkan dengan bagian isi atau daging surat. Berikut bagian daging surat:  Mawiwit antuk pengapti sane hening suci nirmala, malarapan swalapatra puniki, titiang nggangganing prajuru Banjar Adat A lan pangremba (panitia) pawangunan, jagi ngamargiang pesangkepan indik pawangunan bale pasamuhan ring Pura Dalem sane magenah ring madya mandala.



35



 Titiang nunas ida dane ledang rauh nyarengin pesangkepan sane jagi kalaksanayang ring galah:  Rahina/pawilangan : Saniscara, 28 Januari 2023 Dauh: 10.00 Wita Genah sangkep: Bale Banjar A Busana: adat madya  Artinya:  Dengan hati yang hening dan suci, melalui surat ini, saya sebagai pengurus Banjar Adat A dan panitia pembangunan, akan melaksanakan rapat mengenai pembangunan tempat rapat di Pura Dalem yang berlokasi di area tengah pura (madya mandala).  Saya memohon kepada warga sekalian agar hadir untuk mengikuti rapat yang akan dilaksanakan pada:  Hari: Sabtu, 28 Januari 2023 Waktu: 10.00 Wita Tempat rapat: Bale Banjar A Pakaian: adat madya.



e. Bagian Penutup  Setelah membuat isi surat secara jelas mengenai informasi-informasi yang ingin disampaikan, maka berikutnya adalah membuat pamuput atau bagian penutupnya. Berikut bagian pamuput surat:  Inggih kadi asapunika pinunas titiang, mogi-mogi nenten wenten kapialan mangda ida dane sareng sami prasida ngarauhin. Mantuk ring uratiang miwah sapangrauh ida dane, titian nguncarang matur suksma.  Om Shanti, Shanti, Shanti Om  Tanda tangan Kelian Banjar A



36



 Artinya:  Demikianlah permohonan saya, semoga tidak ada halangan agar warga semuanya bisa hadir. Atas perhatian dan kehadirannya, saya ucapkan terima kasih.  Om Shanti, Shanti, Shanti Om  Tanda tangan Kelian Banjar A  Swalapatra atau surat Bahasa Bali biasanya diterjemahkan dari Bahasa Indonesia. Surat dalam Bahasa Bali ini biasanya sering digunakan terkait pelaksanaan kegiatan adat desa atau banjar adat yang ada di Bali.



37



ADITYA VIII SEJARAH BASA BALI LAN GUNUNG AGUNG Bahasa Bali adalah sebuah bahasa Austronesia dari cabang Sundik dan lebih spesifik dari anak cabang Bali-Sasak. Bahasa ini terutama dipertuturkan di pulau Bali, pulau Lombok bagian barat, dan sedikit di ujung timur pulau Jawa. Di Bali sendiri, bahasa Bali memiliki tingkatan penggunaannya, misalnya ada yang disebut Bali Alus, Bali Madya, dan Bali Kasar. Hal ini terjadi karena pengaruh bahasa Jawa menyebar ke Bali sejak zaman Majapahit, bahkan sampai zaman Mataram Islam, meskipun kerajaan Mataram Islam tidak pernah menaklukkan Bali. Yang halus dipergunakan untuk bertutur formal misalnya dalam pertemuan di tingkat desa adat, meminang wanita, atau antara orang berkasta rendah dengan berkasta lebih tinggi. Yang madya dipergunakan di tingkat masyarakat menengah misalnya pejabat dengan bawahannya, sedangkan yang kasar dipergunakan bertutur oleh orang kelas rendah misalnya kaum sudra atau antara bangsawan dengan abdi dalemnya. Di Lombok, bahasa Bali terutama dipertuturkan di sekitar kota Mataram, sedangkan di pulau Jawa bahasa Bali terutama dipertuturkan di beberapa desa di kabupaten Banyuwangi. Selain itu bahasa Osing, yaitu bahasa asli orang Banyuwangi, juga menyerap banyak kata-kata Bali. Misalkan sebagai contoh kata osing yang berarti “tidak” diambil dari bahasa Bali tusing. Bahasa Bali dipertuturkan oleh kurang lebih 3,3 juta jiwa berdasarkan data sensus tahun 2000.



Vokal



Vokal



Depan



Tertutup



i



Tengah



e



Terbuka



Madya



Belakang



u



ə



o



a



38



Konsonan



Bibir



Letup



p



Sengau



b



m



t



d



n



Desis



s



Getar / Sisi



rl



Hampiran



w



Langit2 Keras



Gigi



Langit2 Lunak



ɟ



c



ɲ



k



Celah Suara



g



ŋ



h



j



 Alofon Sebuah ciri khas dan menjadi keistimewaan bahasa Bali ialah bahwa fonem eksplosif tak bersuara /t/ dilafalkan sebagai [t] pada posisi akhir, tetapi pada posisi awal dan tengah dilafalkan sebagai [ʈ] (t retrofleks). Vokal /a/ pada posisi akhir terbuka dilafalkan sebagai [ĕ]. Misalkan kata Kuta, nama pantai termashyur di Bali, dilafalkan sebagai [k'uʈĕ].



 Sukukata Seperti bahasa Austronesia lainnya, bahasa Bali juga cenderung dengan katakata dwisukukata dan berbentuk KVKVK. Namun dalam mereduplikasi sebuah sukukata monosilabik berbentuk KVK, maka dalam bahasa Bali ini biasanya menjadi KVKKVK berbeda dengan bahasa Melayu dan Jawa:



39



Melayu



Bali



Jawa



kukus



kuskus



dang (bentuk berbeda)



ngengat



ngetnget



ngĕngĕt



Kekerabatan dan kosakata Bahasa Bali dalam keluarga bahasa Austronesia sering ditengarai paling dekat berkerabat dengan bahasa Jawa. Namun hal ini tidaklah demikian. Bahasa Bali paling dekat dengan bahasa Sasak dan beberapa bahasa di pulau Sumbawa bagian barat. Kemiripannya dengan bahasa Jawa hanya karena pengaruh kosakata atas bahasa Jawa karena aktivitas penaklukan Jawa pada masa lampau, terutama pada abad ke-14 Masehi. Bali ditaklukkan oleh Gajah Mada pada tahun 1343 Masehi. Bahkan dalam keluarga Austronesia, secara fonologis bahasa Bali lebih mirip bahasa Melayu daripada bahasa Jawa. Namun fonem /r/ pada posisi akhir dalam bahasa Melayu, sering kali menjadi /h/ pada bahasa Bali. Hal ini bisa terbukti dengan senarai perbandingan kosakata dasar bahasa Melayu, Bali, Jawa Kuno dan Jawa Baru:



40



41



Melayu



Bali



Jawa Kuno



Jawa Baru



dua



dua



rwa



ro, loro



jalan



jalan



dalan



dalan



dengar



dingěh



rĕngö



rungu



jarum



jaum



dom



dom



jauh



joh



adoh



adoh



ada



ada



hana



ana



beli



běli



wĕli, tuku



tuku



jari, jeriji



jriji



(?)



driji



betis, kaki



batis, bais



jöng, suku



sikil



hidup



idup



hurip



urip



air, ayer



yèh,toye



wway



we, banyu



buah



buah, woh



wwah



woh



di



ring



ri, ring



i, ing



telur



taluh



antiga



tigan, ĕndhog



jemur



jěmuh



(?)



pepe



bunga



bunga



kambang sĕkar



kĕmbang sĕkar



nasi



nasi



sĕga sĕkul



sĕga sĕkul



hujan



ujan



hudan



udan



Pengaruh bahasa Jawa Bahasa Bali banyak terpengaruh bahasa Jawa, terutama bahasa Jawa Kuno dan bahasa Sanskerta. Kemiripan dengan bahasa Jawa terutama terlihat dari tingkat-tingkat bahasa yang terdapat dalam bahasa Bali yang mirip dengan bahasa Jawa. Maka tak mengherankanlah jika bahasa Bali halus yang disebut basa Bali Alus Mider mirip dengan bahasa Jawa Krama. Banyak kata-kata Bali yang halus diambil dari bahasa Jawa: Melayu



Bali



Jawa



sudah



sampun



sampun



meninggal



seda



seda



datang



rauh



rawuh



dari



saking



saking



arti



teges



tĕgĕs



42



Kosakata khas Bali Di atas sudah diapaparkan kosakata yang mirip dengan bahasa Melayu dan bahasa Jawa. Sekarang kosakata khas Bali dipaparkan: Melayu



Bali



Jawa



kau (kasar)



cai untuk laki-laki/nyai untuk wanita (kasar)



kowe



sungai



tukad



sungay (Jawa Kuno) kali lepen



yang



sane



ingkang, sing



dukun, tabib



balian



dhukun



Konsep geografis Berbeda dengan banyak suku bangsa di dunia, tetapi masih mirip dengan suku bangsa penutur bahasa Austronesia lainnya, orang Bali dalam menentukan arah berorientasi bukan pada arah mata angin yang pasti namun pada letak kawasan geografis, pada kasus Bali ini pada letak gunung dan laut. Oleh karena itu arah mata angin bisa berubah-ubah sesuai tempatnya. Kaja berarti arah menuju gunung. Oleh karena itu, terjemahan istilah 'kaja' dalam Bahasa Melayu adalah 'Utara' untuk masyarakat Bali Selatan, sementara terjemahannya untuk masyarakat Bali Utara, khususnya Buleleng, adalah 'Selatan'. Kelod berarti arah menuju laut. Berbalik dengan istilah 'kaja' di atas, jadi stilah 'kelod' dalam Bahasa Melayu adalah 'Selatan' untuk masyarakat Bali Selatan, sementara terjemahannya untuk masyarakat Bali Utara, khususnya Buleleng, adalah 'Utara'. Kauh berarti Barat, dan kangin berarti Timur.



43



Hal ini sama untuk masyarakat Bali Selatan dan Bali Utara. Perbedaan tata-cara menyebut utara dan selatan ini sering menyebabkan kesalahpahaman jika orang Bali Selatan bertanya dalam Bahasa Bali kepada orang Bali Utara, karena perbedaan acuan. Acuan 'gunung' yang sering dipakai adalah titik pusat pulau Bali yaitu bagian pegunungan Batur dan Gunung Agung.



Variasi/dialek Bahasa Bali memiliki variasi sejarah (waktu) dan variasi geografis (ruang). Dari berbagai prasasti yang dikeluarkan pada masa sebelum pemerintahan Raja Anak Wungsu (abad ke-10) diketahui ada varian bahasa Bali yang biasa disebut sebagai bahasa Bali Kuno. Kajian mengenai bahasa Bali Kuno pertama kali dilakukan oleh Roelof Goris pada tahun 1950-an dan kemudian dilanjutkan pada tahun 1970-an. Kamus Bahasa Bali Kuno - bahasa Indonesia telah dirilis oleh Kemendikbud pada tahun 1975.[1] Suatu dialek yang masih digunakan saat ini adalah bahasa suku Bali Aga, dituturkan di beberapa desa di sekitar Danau Batur dan di wilayah lainnya. Selain itu, bahasa masyarakat Bali umum (nonvariasi) adalah "bahasa Bali Kapara" atau Bali Lumbrah yang dipakai oleh mayoritas orang Bali sekarang.



44



GUNUNG AGUNG Gunung Agung adalah gunung tertinggi di pulau Bali dengan ketinggian 3.142 mdpl. Gunung ini terletak di kecamatan Rendang, Kabupaten Karangasem, Bali, Indonesia. Pura Besakih, yang merupakan salah satu Pura terpenting di Bali, terletak di lereng gunung ini. Gunung Agung adalah gunung berapi tipe stratovulkan, gunung ini memiliki kawah yang sangat besar dan sangat dalam yang kadang-kadang mengeluarkan asap dan uap air. Dari Pura Besakih gunung ini tampak dengan kerucut runcing sempurna, tetapi sebenarnya puncak gunung ini memanjang dan berakhir pada kawah yang melingkar dan lebar. Dari puncak gunung Agung kita dapat melihat puncak Gunung Rinjani yang berada di pulau Lombok di sebelah timur, meskipun kedua gunung tertutup awan karena kedua puncak gunung tersebut berada di atas awan, kepulauan Nusa Penida di sebelah selatan beserta pantaipantainya, termasuk pantai Sanur serta gunung dan danau Batur di sebelah barat laut. Catatan letusan 1710–11 Pada Oktober 1710 sampai dengan Februari 1711, gunung agung diperkirakan meletus. Letusan ini menjadi letusan pertama yang tercatat dalam sejarah karena tercatat dalam lontar Babad Gumi (versi lontar Pusdok dan salinan Gedong Kirtya 719/3.Va), Babad Tusan (versi salinan Gedong Kirtya 4916/Va dan 1443.Va), dan Tattwa Batur Kalawasan (versi salinan Gedong Kirtya 6476/IIIb, 3049/IIIb, 3578/IIIb, 6789/IIIb) Tanggal



Kejadian



21 Oktober 1710



Aliran lava keluar



2 Desember 1710



Debu berhamburan



12 Desember 1710



Fase letusan



16 Desember 1710



Letusan bebatuan disertai alirah lahar



1 Februari 1711



Letusan piroklastik disertai alirah lahar



Dalam lontar Babad Gumi tersebut tertulis;[6]



45







Duk rikalaning bau mara maledos banyuedang ring Tulangkir, mili angaling sahing Tulangkir, tur amademang janma sahane ring desa Tulangkir dan saka wawengkan, telas kapademang antuk toyeedang punika wreh balabur agung, semalih kebus gamulak, wastan desa sane padem janma punika antuk toyeedang punika ring desa Bukit, Caukcuk, Bantas, Kayuaya, Kayupetak, Tanjung, Rijasa, Mandala, rauh ring toya Getas, Pagametan patih agung, sani punika jron Punggawa, minakadi kratone ring Tulangkir, tur bale agunge irika ring Tulangkir mabiseka I Gusti Ngurah Baleagung, sentanan I Gusti Tan Kundur [Mundur], Wesya Majalangu, kari magantulan preputran anake agung tigang diri, rarude dados malinggih ring desa Pangaruhan, raris kawinastanan desa Kalipaksa, muah desa Kalisada desa Tukad Sumaga, wireh pecak seson anyudang kala kali, punika kasuratang antuk sang prabu ring Blangbangan, rusake punika rikala lemah, tenghah ng’we, ring dina Surya Gni, wara Ugu, titi tanggal ping 3, Palguna masa, isaka siki guna karange awani, 1651 [1633?]”



Pada tahun itu, air panas sampai merusak desa-desa seperti Desa Bukit, Caukcuk, Bantas, Kayuaya, Kayupetak, Tanjung, Rijasa, Mandala, Pagametan (Gerogak, Buleleng), serta wilayah lainnya seperti Tamblingan.[6] 1808 Pada tahun itu Gunung Agung melontarkan abu dan batu apung dengan jumlah luar biasa.[7] 1821 Gunung Agung meletus lagi. Letusannya disebut normal tetapi tak ada keterangan terperinci. Letusannya juga dinilai tak sedahsyat letusan pada tahun 1808.[7] 1843 Gunung Agung meletus lagi pada tahun 1843, didahului sejumlah gempa bumi, kemudian memuntahkan abu vulkanik, pasir, dan batu apung[7] sebagaimana dicatat dalam laporan oleh Heinrich Zollinger: "Setelah lama tidak aktif, tahun ini gunung itu mulai hidup kembali. Pada harihari pertama kegiatan, guncangan gempa terasa setelah itu diikuti dengan keluarnya abu, pasir dan batu."[8]



46



1963 Artikel utama: Letusan Gunung Agung 1963 Gunung Agung meletus pada Februari 1963 hingga Januari 1964.[9] Pada 18 Februari 1963, penduduk lokal mendengar suara letusan keras dan melihat asap tebal keluar secara vertikal dari puncak Gunung Agung. Letusan ini mengeluarkan abu panas dan gas setinggi hampir 20.000 meter. Material ini sampai mengurangi sinar matahari dan membuat suhu udara di lapisan stratosfer turun 6 °C (10.8 °F). Pada tahun 1963-1966, rata-rata suhu di bumi bagian utara sampai turun 0.4 °C. Abu belerang dari erupsi gunung ini beterbangan keseluruh dunia dan jejaknya sampai terlihat sebagai sulfur acid di dalam lapisan es di Greenland.[10] Pada 24 Februari 1963, lava mulai mengalir turun dari bagian utara gunung. Lava terus mengalir selama 20 hari dan mencapai kejauhan hingga 7 km. Pada 17 Maret 1963, Gunung Agung meletus dengan Indeks Letusan sebesar VEI 5 (setara letusan Gunung Vesuvius) dan kembali meletus pada tanggal 17 Mei 1963. Jumlah kematian yang disebabkan seluruh proses letusan Gunung Agung mencapai 1.148 orang dengan 296 orang luka-luka.[11] Letusan ini dicatat oleh Ida Pedanda Made Sidemen dalam kolopon lontar ‘Pūjā Pañambutan’ yang disalinnya dengan pangéling-éling (pesan pengingat) tentang letusan Gunung Agung tahun 1963, yang diikuti kekacauan politik tahun 1965. 2017 Pada bulan September 2017, peningkatan aktivitas gemuruh dan seismik di sekitar gunung berapi menaikkan status normal menjadi waspada dan sekitar 122.500 orang dievakuasi dari rumah mereka di sekitar gunung§ berapi. [12] Badan Nasional Penanggulangan Bencana mendeklarasikan zona eksklusi sepanjang 12 kilometer di sekitar gunung berapi tersebut pada tanggal 24 September. [13] Pada tanggal 18 September 2017, status Gunung Agung dinaikkan dari Waspada menjadi Siaga. Evakuasi berkumpul di balai olahraga dan bangunan masyarakat lainnya di sekitar Klungkung, Karangasem, Buleleng dan daerah



47



lainnya.[14] Stasiun pemantau tersebut berlokasi di Tembuku, Rendang, Kabupaten Karangasem, dimana intensitas dan frekuensi tremor dipantau untuk tanda-tanda letusan yang akan terjadi.[15] Pada tanggal 22 September 2017, status Gunung Agung dinaikkan dari Siaga menjadi Awas. Daerah tersebut mengalami 844 gempa vulkanik pada tanggal 25 September, dan 300 sampai 400 gempa bumi pada tengah hari pada tanggal 26 September. Ahli seismologi telah khawatir dengan kekuatan dan frekuensi insiden karena telah mengambil lebih sedikit gunung berapi serupa untuk meletus.[16] Pada akhir Oktober 2017, status diturunkan dari Awas menjadi Siaga. Aktivitas gunung berapi tersebut menurun secara signifikan, yang menyebabkan turunnya status darurat tertinggi pada 29 Oktober. Ada letusan freatik kecil yang dilaporkan pada 21 November 2017, pukul 17.05 WITA dengan kolom abu vulkanik mencapai 3.842 meter (12.605 ft) di atas permukaan laut.[17] Ribuan orang segera melarikan diri dari wilayah tersebut,[18] dan lebih dari 29.000 pengungsi sementara dilaporkan tinggal di lebih dari 270 lokasi di dekatnya.[19] Sebuah erupsi magmatik dimulai pada Sabtu, 25 November 2017.[20] Letusan dahsyat yang dihasilkan dilaporkan meningkat sekitar 1,5–4 km di atas kawah puncak, melayang ke arah selatan dan membersihkan daerah sekitar dengan lapisan gelap abu tipis, yang menyebabkan beberapa maskapai penerbangan membatalkan penerbangan menuju Australia dan Selandia Baru. Tingkat bahaya resmi tetap di 3, dengan penduduk disarankan untuk tinggal 7,5 km jauhnya dari kawah. Sejauh ini letusannya tampak moderat, dengan kemungkinan letusan lebih intensif dalam waktu dekat. Cahaya jingga kemudian diamati di sekitar kawah di malam hari, menunjukkan bahwa magma segar memang telah sampai ke permukaan. Pada 26 November 2017, pukul 23:37 WITA, sebuah letusan kedua terjadi. Ini adalah letusan kedua yang meletus dalam waktu kurang dari seminggu. [20] 2018 Artikel utama: Letusan Gunung Agung 2017–2019



48



Pada 10 Maret 2018, Pusat Vulkanologi dan Mitigasi Bencana Geologi ( PVMBG) menurunkan status Gunung Agung, Karangasem, dari level IV (Awas) menjadi level III (Siaga). Perubahan status ini diumumkan langsung oleh Menteri Energi dan Sumber Daya Mineral (ESDM) Ignasius Jonan.[21] Pada 11 April 2018 pukul 09.04 WITA, Gunung Agung kembali menyemburkan abu vulkanik setinggi 500 meter. Kolom asap dan abu berwarna kelabu terlihat condong ke arah barat daya.[22] Pada 28 Juni 2018 pukul 10.30 WITA, Gunung Agung mengeluarkan asap hingga Jumat dini hari yang menyebabkan hujan abu di bagian barat hingga barat daya dan menyebabkan Bandar Udara Internasional Ngurah Rai, Bandar Udara Banyuwangi dan Bandar Udara Jember resmi ditutup sejak Jumat pukul 03.00 WITA hingga 19.00 WITA menyusul hembusan Gunung Agung yang terus menerus mengeluarkan asap dan abu vulkanik.[23] Pada 2 Juli 2018 pukul 21.04 WITA, Gunung Agung kembali meletus. Kali ini dengan melontarkan lahar dengan radius 2 km. Erupsi terjadi secara strombolian dengan suara dentuman. Istilah tipe strombolian diambil dari kata stromboli, nama gunung api di pulau Stromboli Italia yang terletak di Laut Thyrene, Mediterania. Ciri-ciri erupsi strombolian yakni adanya erupsi-erupsi kecil dari gas dan fragmen-fragmen atau serpihan magma. Dalam laporan PVMBG Kementerian ESDM, erupsi Gunung Agung terjadi pada 2 Juli dan 3 Juli 2018 pukul 04.13 Wita. Tinggi kolom abu pada letusan malam itu teramati ±2.000 m di atas puncak (±5.142 m di atas permukaan laut). Kolom abu teramati berwarna kelabu dengan intensitas tebal condong ke arah barat. [24][25] Status Gunung Agung tetap berada di level 3 atau siaga dengan radius bahaya 4 kilometer dari kawah.



49



Kepercayaan masyarakat Masyarakat Hindu Bali percaya bahwa Gunung Agung adalah tempat bersemayamnya dewa-dewa, dan juga mempercayai bahwa di gunung ini terdapat istana dewata. Karena itu, masyarakat Bali menjadikan tempat ini sebagai tempat kramat yang disucikan. Pura Besakih yang berada di kaki Gunung Agung juga luput dari aliran lahar letusan Gunung Agung yang terjadi pada 1963. Masyarakat percaya bahwa letusan Gunung Agung pada 1963 merupakan peringatan dari Dewata. Dalam catatan sejarah, Pura Besakih dan Gunung Agung menjadi fondasi awal terciptanya masyarakat Bali. Mengutip buku Custodian of the Sacred Mountains: Budaya dan Masyarakat di Pulau Bali karya Thomas A Reuter, menuturkan bahwa Maharesi Markandeya, orang pertama yang memimpin pelarian Majapahit ke Bali, baru berhasil menetap di Bali datang ke kaki Gunung Agung. Sebelumnya, gelombang eksodus yang dipimpin Markandeya berjumlah 800 orang sebagian besar tewas akibat wabah penyakit.[26]



Jalur pendakian Gunung Agung (kiri) adalah titik tertinggi di Bali Pendakian menuju puncak gunung ini dapat dimulai dari tiga jalur pendakian yaitu:   



Selatan: dari kecamatan Selat kabupaten Karangasem dengan basecamp di Pura Pasar Agung lewat pasar Selat. Tenggara: dari Budakeling lewat Nangka Barat Daya: jalur pendakian yang umum digunakan, dari Pura Besakih kecamatan Rendang, kabupaten Karangasem. Karena banyak peristiwa kecelakaan dan hilangnya beberapa pendaki, maka sejak Mei 2009 setiap pendakian Gunung Agung lewat Sebudi maupun Besakih, karangasem diharuskan memakai jasa pemandu dengan tarif yang telah ditentukan. o Dari Pura Pasar Agung, Selat: perjalanan + 4 jam hingga puncak (2.850 m) o Dari Pura Besakih, Rendang: perjalanan + 6 jam hingga puncak (3.142 m)



Bagi Setiap Pendaki disarankan tidak membawa makanan berbahan sapi karena area gunung ini sangat disucikan.



50