117 61 2 MB
Turkish Pages 199
Table of contents :
cag_sos_kur_un_05.pdf......Page 0
icindeki......Page 3
icindeki......Page 4
New List......Page 5
SOSYOLOJİYE YAKLAŞIMI......Page 105
GÖSTERGE EVRELERİ......Page 106
TÜKETİM TOPLUMU......Page 108
SİMÜLASYON VE SİMÜLAKRLAR......Page 111
ELEŞTİRİLER......Page 117
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2673 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1639
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI Yazarlar Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 1) Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU (Ünite 1) Doç.Dr. Abdülkerim SÖNMEZ (Ünite 2) Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 3, 5) Arfl.Gör. Cem Koray OLGUN (Ünite3, 5) Doç.Dr. Cahit GELEKÇ‹ (Ünite 4) Prof.Dr. Meliha Demet ULUSOY (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL (Ünite 8)
Editörler Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN Prof.Dr. Serap SU⁄UR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard›mc›s› Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n Ö¤retim Tasar›mc›s› Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Dil Yaz›m Dan›flman› Yrd.Doç.Dr. Hülya Planc› Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› ISBN 978-975-06-1340-1 1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 35.000 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................
vii
Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell.......................................
2
G‹R‹fi .............................................................................................................. DANIEL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹.................................................................... ‹deolojinin Sonu Tezi.................................................................................... “SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI .................................................... SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI ........................................................ Sanayi Öncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras› Toplum ...... Sanayi Sonras› Toplumlar›n Genel Karakteristikleri.................................... Kültür ............................................................................................................ SANAY‹ SONRASI TOPLUM TEOR‹S‹NE YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER ............. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3 3 5 6 9 9 16 18 19 23 24 25 25 26
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28 G‹R‹fi .............................................................................................................. TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN TOPLUMUN DURUMU ................................................................................. MODERNL‹K VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU .................. MODERNL‹K VE ÖZNE ................................................................................ MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER .......... S‹YASAL MODERNL‹K VE DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI......................... TOPLUMSAL HAREKETLER VE KÜLTÜREL DEMOKRAS‹.......................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
2. ÜN‹TE
29 31 34 36 37 39 41 44 46 47 48 49
Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50 G‹R‹fi .............................................................................................................. Ayd›nlanma Düflüncesine Tepki .................................................................. Frederich Nietzsche (1844-1900)............................................................ Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›........................................ Modernizm-Postmodernizm Karfl›laflt›rmas› ................................................. JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI .................... Girifl................................................................................................................ Postmodernizm ve Bilginin Konumu........................................................... Dilin Esnekli¤i ve Büyük Anlat›n›n Yitimi................................................... Elefltiriler .................................................................................................. FREDRIC JAMESON’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI .................................
1. ÜN‹TE
51 53 54 55 57 61 61 61 63 65 66
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
Girifl................................................................................................................ Postmodernizm = Geç Kapitalizm mi?......................................................... Elefltiriler .................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
4. ÜN‹TE
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76 G‹R‹fi .............................................................................................................. ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI ................................................................ ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K DE⁄ERLEND‹RMES‹ .................... Bauman’›n Modernite Elefltirisi..................................................................... ZYGMUNT BAUMAN’IN POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹...... Bauman’a Göre Postmodern Etik................................................................. ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K-POSTMODERNL‹K KARfiILAfiTIRMASI VE KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹ ........... Bireylerin Modern ve Postmodern Koflullarda ‹nfla Biçimleri ................... Bauman’a Göre Küreselleflme ...................................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
5. ÜN‹TE
77 78 79 80 83 86 87 88 90 92 94 95 96 96
Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard ......................................... 98 G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE YAKLAfiIMI ......................................................................... GÖSTERGE EVRELER‹ .................................................................................. TÜKET‹M TOPLUMU .................................................................................... S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR ................................................................ Amerika ve Gerçekli¤in Kusursuz Cinayeti ................................................. Anlam›n Zedelenmesi ................................................................................... Kitle’den Sessiz Y›¤›na/Ço¤unlu¤a............................................................... ELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
6. ÜN‹TE
66 67 69 70 72 73 73 74
99 100 102 105 107 108 109 111 112 114 115 115 116 117
Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida ........ 118 G‹R‹fi .............................................................................................................. 119 POST-YAPISALCILIK ..................................................................................... 120 MICHEL FOUCAULT ..................................................................................... 122
v
‹çindekiler
Foucault’un Yaflam›....................................................................................... Foucault ve Post-yap›salc› Düflüncelerinin Ortaya Ç›k›fl› ..................... Foucault’un Temel Düflünce ve Kavramlar› ................................................ Benlik....................................................................................................... Söylem-Arekoloji-Soykütük-Arfliv ........................................................... Söylem-‹ktidar-Kontrol .................................................................................. Mutlak ‹ktidar .......................................................................................... Disipline Edici ‹ktidar ............................................................................. Biyo-‹ktidar .............................................................................................. JACQUES DERRIDA ...................................................................................... Jacques Derrida’n›n Hayat› ........................................................................... DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE VE KAVRAMLARI ................................. Yap›söküm Yöntemi ve Metin...................................................................... ‹z .............................................................................................................. Fark ve Erteleme (Differance) ............................................................... Silme ........................................................................................................ Yap›söküm ve Oyun............................................................................... POST YAPISALCILI⁄A YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER .................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
122 123 125 125 125 127 128 128 129 130 130 131 131 134 134 135 135 136 137 139 140 140 141
Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142 POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL VARSAYIMLARI ............................................... POSTMARKS‹ZM KURAMININ MARKS‹ZM ÜZER‹NE ELEfiT‹R‹LER‹ ....... POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL KAVRAMLARI .................................................. Söylem ........................................................................................................... Hegemonya.................................................................................................... YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL DEMOKRAS‹ S‹YASET‹ ............................ Agonistik Demokrasi..................................................................................... POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN TEMEL ELEfiT‹R‹LER .............................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
143 146 149 149 152 155 159 161 163 166 168 169 169 171
Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein ................... 172 G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL YAKLAfiIMI ............................................. Wallerstein’›n Sosyal Bilim Anlay›fl› ............................................................. DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹............................................................................ Dünya Sistemi: Dünya ‹mparatorluklar› ve Dünya Ekonomileri................ KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹............................................................... Kapitalist Dünya Ekonomisi: Merkez, Çevre ve Yar› Çevre ....................... GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK KÜRESELLEfiME ...................................................
7. ÜN‹TE
173 174 177 178 178 179 183
8. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
SONUÇ........................................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
185 187 189 190 191 191 193
Önsöz
Önsöz Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düzeyinde sosyoloji e¤itimi almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitap temel olarak Sosyoloji disiplininde son dönemde paradigmalar›n› oluflturan teorisyenlerin problematik olarak gördükleri toplumsal olay ve olgulara bak›fl aç›lar›n› yans›tmaktad›r. Günümüzde de¤iflen dünya ve modern toplum ba¤lam›nda giderek daha da karmafl›k hale gelen toplumsal gerçekli¤in anlafl›lmas› ve aç›klanmas›nda yetersiz kalan klasik dönemin hâkim paradigmas› pozitivizm büyük ölçüde kan kayb›na u¤ram›fl, yerleflik bilim anlay›fl› her alanda elefltiri oklar›n› üzerine çekmifl ve yeni bir de¤erler dizgesi gelifltirme çabalar› yo¤unluk kazanm›flt›r. Ça¤›m›z›n genel sorunlar› aras›nda bulunan adaletsiz gelir da¤›l›m›, çevre kirlili¤i, fliddet, terör ve çarp›k güç iliflkileri gibi sorunlar günümüz sosyoloji teorilerinin en önemli u¤rafl alanlar› aras›na girmifltir. Bu çerçevede gelifltirilen her yeni teori, kendine özgü bak›fl aç›s›yla sosyal bilimlere ve sosyolojiye katk›da bulunmufl ve toplumsal dünyaya bak›fl›m›z› zenginlefltirmifltir. Yaflad›¤›m›z bu karmafl›k durumu göz önüne ald›¤›m›zda elinizdeki kitab›n size yol gösterici ve ufuk aç›c› olaca¤›n› tahmin ediyoruz. ‹nsanl›¤›n yaflanm›fll›¤›ndan yola ç›k›larak gelifltirilen bu bilgiler, k›saca sosyoloji kuramlar›, siz de¤erli ö¤rencilerimize olay ve olgular› anlama, kavrama, analiz etme, yorumlama ve çözüm önerileri gelifltirme yönünde genifl fikirler sunmaktad›r. Bu çerçevede kitab›n birinci ve ikinci ünitelerinde modern toplumdaki büyük de¤iflimi aç›klamaya yönelik olarak gelifltirilen sanayi sonras› toplum (post-endüstriyel toplum) ve programlanm›fl toplum teorileri k›saca ele al›nm›flt›r. Üçüncü ve dördüncü ünitelerde modernlik ve postmodernlik kavramlar› ile postmodern sosyal teorinin k›sa bir özeti verilmifltir. Beflinci ünitede kitle iletiflim araçlar› ve tüketim toplumuyla iliflkili simülasyon kuram› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Alt›nc› ünitede ikinci s›n›fta gördü¤ünüz postyap›salc›l›k biraz daha ayr›nt›l› olarak ifllenmifltir. Son olarak yedinci ve sekizinci ünitelerde postmarksizm ile yine Marx’›n çal›flmalar›ndan önemli ölçüde etkilenen I. Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› k›saca özetlenerek verilmifltir. Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› kitab›n›n haz›rlanmas›nda çok say›da kiflinin eme¤i geçmifltir. Bu aç›dan kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme¤i geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper Altunay’a ve kitab›n bas›m ifllerinde emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz. Editörler Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN Prof.Dr. Serap SU⁄UR
vii
1
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Amerikan sosyologu Daniel Bell’in sosyolojiye katk›lar›n› özetleyebilecek, Sanayi sonras› toplum kavram›n› aç›klayabilecek, Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisini analiz edebilecek, Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisinin elefltirilerini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Sanayi Toplumu • Sanayi Sonras› Toplum • Teorik Bilgi
• Bilgi S›n›f› • Entelektüel Teknoloji • ‹deolojinin Sonu
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
• G‹R‹fi • DAN‹EL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹ • “SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI • SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI • SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMINA YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER
Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell G‹R‹fi ‹çinde bulundu¤umuz ça¤›n, tan›k oldu¤umuz toplumsal de¤iflmenin niteliklerini belirlemek oldukça zor görünmektedir. Bugünden geçmifle bakt›¤›m›zda sosyolojinin ortaya ç›kmas›na neden olan sanayi devrimi ve sanayi toplumunun yaratt›¤› dönüflümleri anlamak için sosyolojinin kurucu isimlerinin sosyoloji teorilerini anlamaya ve yorumlamaya çabalarken eksikliklerini ve elefltirilebilecek yanlar›n› tespit edebilmek kimi zaman e¤lenceli bir u¤rafl haline de gelebilmektedir. Öte yandan kurucu sosyologlar›n en önemli özellikleri içinden geçtikleri ola¤anüstü de¤iflim ve dönüflüm dönemine karfl›n bugüne dek kal›c›l›¤›n› koruyabilen çal›flmalar ortaya koyabilmifl olmalar›d›r. Zamana karfl› direnen klasikleflmifl çal›flmalar›n odak noktas› ise sanayi devriminin ortaya ç›kard›¤› sanayi toplumunun neden oldu¤u toplumsal de¤iflimlerdir. Oysa 21. yüzy›ldaki de¤iflimlerin h›z›n› sosyolojinin ayn› h›zda yakalayabildi¤ini, kavrayabildi¤ini ve de¤erlendirebildi¤ini söylemek oldukça güçtür. Enformasyon toplumu, bilgi toplumu, “network” (a¤) toplumu gibi tan›mlamalar›n baz›lar› kavramsal olarak yaflanan de¤iflimi içerebilmekte ancak çok daha h›zl› biçimde bu dönüflümleri baflkalar› izlemektedir. Sanayi toplumundan bambaflka bir toplumsal yap›ya do¤ru dönüflümü hangi kavramlaflt›rma ile çözümleyebilece¤imiz bir muamma haline gelmifltir. Zira sanayi toplumu kavram› Saint Simon’dan bu yana sosyoloji disiplini içerisinde tart›flmas›z kabul görürken, sanayi sonras› topluma iliflkin kavramlaflt›rmalar›n hangisini benimseyece¤imiz konusunda tam bir uzlaflmaya var›ld›¤› söylenemez. Benzer toplumsal de¤iflim özelliklerini farkl› kavramlaflt›rmalarla de¤erlendiren onlarca kuram ve kuramc› sayabilmek olas›d›r. Sanayi sonras› toplum kavramlaflt›rmas› da iflte tam da bu nedenle birçok tart›flmay› bar›nd›rmaktad›r.
DANIEL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹ Daniel Bell’in sosyolojisinin temel amac› “kuramdan çok toplumsal çözümlemeye” (Poloma, 1993, s. 323) a¤›rl›k vermesidir. Ça¤dafllar› gibi Bell de büyük toplumsal sorunlar›n çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunma e¤iliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide varolan bir e¤ilimi/yaklafl›m› temsil eden bu tarz toplumsal önkestirim (social forecasting) olarak adland›r›lmaktad›r. Toplumsal önkestirim, klasik sosyoloji perspektifinin bir parças› olan, makro kuramsal perspektif ile günümüz koflullar›n› dile getiren, yenilenmifl “uygun” ve “kullan›fll›” bir sosyoloji ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylar›n ve olgular›n tah-
4
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bell’e göre “tahmin” olaylar›n sonuçlar›n›, “toplumsal önkestirim” ise tarihsel e¤ilim olas›l›klar›n›n ana hatlar›n› ortaya koymaya çal›flmakt›r.
min edilmesiyle önkestirimi birbirinden ay›r›r. Ona göre tahmin olaylar›n sonuçlar› ile ilgilenirken, toplumsal önkestirim tarihsel e¤ilimler dizgesinin olas›l›klar›n›n ana hatlar›n› ç›karmaya çal›fl›r (Poloma, 1993, s. 324). Daniel Bell için sosyolojik kuram, toplumsal yap› içindeki kal›plar› (patterns) ve bu yap›n›n söz konusu oldu¤u de¤iflimleri tan›mlamakla yükümlüdür. Kuram, toplumsal e¤ilimleri önkestirebilecek kapasitede olmal›d›r (Poloma, 1993, s. 338).
SIRA S‹ZDE
1
SIRA S‹ZDE kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z. Toplumsal önkestirim
D Ü fi Ü N1.1 EL‹M Resim
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Daniel BELL (1919-2011) New York do¤umlu olan Daniel Bell, New York City College’da ve Columbia Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür. Gazetecilik de yapan Bell, Chicago Üniversitesi’nde asistanl›k yaparak bafllad›¤› akademik kariyerine, Columbia ve Harvard Üniversitesi’nde sosyal bilimler profesörü olarak devam etmifltir (Slattery, 2007, s. 461). Bell’in çal›flmalar› sosyolojiye özellikle toplumsal de¤iflme, modernite, kapitalizmin geliflimi ve Bat› kültürünün çat›flmalar› konular›nda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Kitaplar› aras›nda ‹deolojinin Sonu-The End of Ideology (1960), Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli-The Coming of Post Industrial Society (1973), Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri-Cultural Contradiction of Capitalism (1976) yer almaktad›r.
Bell, 1950’lerde ç›k›p R. Aron ve J. K. Galbraith gibi önemli isimler taraT E L E V ‹ Z Y Oortaya N f›ndan benimsenen yak›nlaflma (convergence) teorisinin önde gelen temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yak›nlaflma teorisine göre toplumsal organizasyonlar›n teknik ve ekonomik zorunluluklar› toplumsal yap›n›n biçimlenmesinde si‹ N T E R N E T çok daha etkilidir. Bu nedenle kapitalist ve sosyalist toplumlar yasal ideolojilerden giderek daha çok birbirlerine benzemektedirler (Mann, 1983, s. 22). Hiç kimse Sovyetler Birli¤i’ndeki teknolojinin (kimya ve fizi¤in) kapitalist dünyadakinden farkl› oldu¤unu iddia edemez (Bell, 1967a, s. xi). “Her ikisi de ileri sanayi toplumlar›n›n birer örne¤ini, üretim güçlerinin önemli ölçüde yüksek düzeyde oldu¤u toplum modelinin birer uygulan›fl biçimini ifade etmektedirler” (Vergin, 2010, s. 140). Daniel Bell her ne kadar “Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli” kitab›nda sanayi toplumu sonras›nda, toplumun biçimlenifli hakk›nda toplumsal olgulara dayal› bir çözümlemeyi toplumsal önkestirim çerçevesinde yapsa da, gelecekteki olaylar ve geliflmelerle ilgili ç›kar›mlarda bulunmay› amaçlayan fütürolojiye de kayd›¤› yönünde birtak›m elefltiriler bulunmaktad›r (Waters, 1996, s. 163). Fütüroloji uzun vadeli, genifl ölçekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma giriflimi (Jary ve Jary, 2000, s. 239) olarak tan›mlanmaktad›r. Sosyolojinin bu alanda belli bir dönem için fütürolojik yaklafl›mlar› benimseyen isimleri olmufltur. Daniel Bell kimilerine göre fütürolojiye kaym›flt›r. Ancak yine de Bell sosyolojinin belli oranda gelece¤e dönük ç›kar›mlarda bulunmas›n›n sosyal bilimsel, olgusal temelleri olmas› gerekti¤ini ve gelece¤e dönük dayanaks›z ç›kar›mlardan ayr› de¤erlendirilmesi gerekti¤ini ileri sümektedir. Bell’e göre tahmin sanayi sonras› toplumun kaç›n›lmaz bir sonucu ve ahlaki bir zorunluluktur. Sanayi sonras› toplum planlamac› bir toplumdur ve sahip oldu¤u entelektüel teknoloji ile elindeki inan›lmaz boyuttaki verileri “han-
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
gi...e¤er...sonra” senaryolar›na göre analiz edebilir; e¤ilimleri izole edebilir ve projeksiyonlar ç›karabilir (Waters, 1996, s. 149). Bell önkestirim alanlar›n› flu flekilde s›ralamaktad›r: Teknolojik, demografik, ekonomik, siyasi ve toplumsal önkestirim. Her birinin kulland›¤› altyap› ve veriler aç›s›ndan gerçekli¤e yak›nlaflma derecesi farkl›d›r. Örne¤in demografik önkestirimler, belli parametreler ve varsay›mlar çerçevesinde cinsiyet, yafl aç›s›ndan gerçe¤e yaklaflabilir. Ancak siyasi önkestirimler siyasal aktörlerin ve destekçilerinin güdülerine ve kararlar›na göre de¤iflkenlik gösterebilece¤i için gerçekli¤e ulaflma flans› daha azd›r (Waters, 1996, s. 150-151). Sosyoloji teorileri içerisinde Bell’i belli bir yere oturtmak gerekirse, gelifltirmeye çal›flt›¤› sanayi sonras› toplum kavram›nda ve kapitalizmin kültürel çeliflkileri tezinde yap›sal ifllevselcilik ve çat›flmac› yap›salc›l›¤›n bir kar›fl›m› (Poloma, 1993, s. 336) olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bell, Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri adl› eserinde Bat› uluslar›n›n toplumsal yap›lar›n›n ve kültürel formasyonlar›n›n evrimini ele alm›fl ve üretim ve tüketim alanlar› aras›nda bir ayr›flma oldu¤unu ileri sürmüfltür. Bell’e göre üretim ve tüketimin temel de¤erleri farkl›d›r. Üretim çal›flma eti¤ine ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayan›rken tüketim hedonizme (hazc›l›¤a) ve kiflisel tatmine dayan›r. Üretimin ve tüketimin de¤erlerinin farkl› oldu¤u fleklindeki bu argüman, sosyal sistemleri nispeten sabit bir normatif çerçeve içinde bütünleflmifl sistemler olarak gören ifllevselcili¤e yönelik bir elefltiridir, çünkü Bell’e göre kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygand›r ve böyle olmaya da devam edecektir (Horton, 2006: s. 34-35). Ritzer ise (Ritzer, 2003, s. 232) Bell’in post-endüstriyel toplumun gelifli ile ilgili çal›flmas›n›n bir anlamda modern grand teorilerden postmodern grand teorilere geçifli temsil etti¤ini savunur. Ritzer’e göre Bell (2003, s. 233) kesinlikle bir modernist olsa da onun endüstriyel-postendüstriyel toplumlar hakk›nda öne sürdükleri ile postmodernistlerin modern-postmodern toplumlar hakk›nda öne sürdükleri aras›nda birçok ortak nokta bulunmaktad›r.
‹deolojinin Sonu Tezi Daniel Bell’e göre ideoloji seküler bir dindir: hayat›n tüm yönlerini dönüfltürmeye çabalayan, “tutkuyla afl›lanm›fl” bir düflünce setidir (Bell: 1988’den akt. Waters, s. 79). ‹deoloji düflünceleri toplumsal hareketlere dönüfltüren önemli bir ifllevi yerine getirir. Duygusal enerjiyi ritüellere ve sanata yönlendiren dine benzer flekilde ideoloji de insanlar›n duygular›n› serbest b›rakmalar›n› ve enerjilerini siyasal eyleme kanalize etmelerini sa¤lama kapasitesiyle donat›lm›flt›r. Ancak Bell’e göre bu konuda din çok daha etkilidir; çünkü insanlara ölüm gibi varoluflun temel zorunluluklar›yla bafla ç›kmada yard›mc› olabilir. Buna karfl›n 19. yüzy›l›n sekülerleflme süreçleri genel fiziksel bir vakum [boflluk] infla etmifltir. ‹deoloji k›smen bu bofllu¤u bireysel ölümlülü¤ün yerine kolektif baflar›lar›n süreklili¤ine vurgu yapmas› sayesinde doldurmufltur. 19. yüzy›l›n siyasal ideolojileri iki önemli alanda ittifak yapm›flt›r: bujuvazi taraf›ndan yeterince tan›nmayan statülerini pekifltirmeye çal›flan yükselen entelektüel s›n›f ve ilerlemeyi ölçebilen ve gösterebilen bilimin pozitif de¤erleri. Ancak Bell bugün ideolojilerin bitti¤ini vurgular. Bunun üç nedeni vard›r: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklar›na karfl› uygulad›klar› fliddet içerikli bask›lar, 2) Kapitalist pazar›n en olumsuz etkilerinin iyilefltirilmesi ve refah devletinin ortaya ç›k›fl›, 3) ‹nsan do¤as›n›n mükemmel oldu¤unu vurgulayan romantik felsefelerin yerine insanl›¤›n varolufluna Stoac› yaklaflan yeni felsefelerin ortaya ç›k›fl› (Waters, 1996, s. 79). Bell zaman içerisinde radikal bütün ideolojilerin ve destekleyicilerinin inand›r›c›l›klar›n› ve ikna güçlerini yitirdiklerini düflünmektedir.
5
6
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bell’e göre on dokuzuncu yüzy›l›n büyük ideolojileri olan liberalizm ve sosyalizm güçlerini yitirmifltir, art›k endüstri toplumunun bireylerini harekete geçirebilecek ideolojiler de¤ildirler. Bell bu durumu “ideolojinin sonu” olarak ifade etmektedir.
Daniel Bell bu nedenle “ideolojinin sonu” tezinin öncülerinden biri olarak bilinir. Bu teze göre kapitalizmin do¤as›ndaki büyük de¤iflimler (sermaye sahipli¤inin da¤›l›m›, iflçi s›n›f›n›n siyasete dahil olmas›, refah devletinin büyümesi gibi önemli de¤iflimler) sa¤ ve sol aras›ndaki eski çat›flman›n gücünü azaltm›flt›r (Bruce ve Yearly, 2006, s. 85-86). Asl›nda “ideolojinin sonu” tezinin sahibi Bell’in kendisi de¤ildir. Ancak 1960’da yay›nlad›¤›, derlemelerinden oluflan “‹deolojinin Sonu”-“The End of Ideology”, bafll›kl› kitab› nedeniyle bu tezle özdefllefltirilmifltir (Marshall, 1999, s. 322). Bell’in ideolojinin sonu tezindeki argüman› flu flekilde özetlenebilir: 19. yüzy›ldaki iki büyük siyasal ideoloji olan liberalizm ve sosyalizm 1950’lerin ortam›nda, sanayi toplumlar›nda yaflayan insanlar için “harekete geçirme yetene¤ini kaybetmifl”tir. Bell’e göre iki büyük ideolojinin “harekete geçirme yetene¤ini kaybetmifl” olmas›n›n iki nedeni vard›r: Birincisi, ideolojilerin çat›flmas›n›n iktisadi bunal›m› ve siyasal bask›y› önleyememesi, ikincisi ise refah devleti uygulamalar›n›n kapitalizme getirdi¤i uyarlamalard›r (Marshall, 1999, s. 322). Di¤er bir deyiflle “ideolojinin sonu”, Bat› toplumlar›ndaki demokratik politikalar›n ve kapitalizmin sonucunda büyük ideolojik çat›flmalar›n hakim oldu¤u bir dönemin sonuna gelindi¤i düflüncesini ifade eden bir kavramd›r. Bu kavram›n; on dokuzuncu ve yirminci yüzy›lda hakim olan çat›flmalar›n üstesinden gelindi¤ini, ne Marx’›n s›n›f çat›flmas›n›n ne de Weber’in bürokrasinin demir kafesinin yarataca¤› tahakkümlerin gerçekleflmedi¤ini ima eden iyimser bir kavram oldu¤u ileri sürülmektedir (Horton, 2006, s. 34).
“SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI Her ne kadar sanayi sonras› toplum veya post-endüstriyel toplum kavram› Daniel Bell (1919-2011) ile özdefllefltirilmifl olsa da asl›nda bu kavram›n ilk kullan›m› 1914’te Coomaraswamy ve Petty’nin Endüstri Ötesi Denemeleri (Essays in Post Industrialism) makalelerinde kullan›lm›flt›r. Sonras›nda 1958’de David Riesman “endüstri ötesi toplumu” “bofl zaman toplumu” olarak adland›rm›fl ve ancak 1959’da Daniel Bell bu kavram› bir dizi konferansta kullanm›flt›r (Belek, 1997, s. 141-142). Bir baflka görüfle göre ise sanayi sonras› toplum kavram› ilk kez “David Riesman taraf›ndan kullan›lm›flt›r ve 1890’larda yazan William Morris’in izleyicisi Arthur Penty’ye atfedilir” (Slattery, 2007, s. 462). Bu nedenle kavram›n ilk kullan›m› ile Bell’in kullan›m› ve popülerleflmesi, yayg›nlaflmas› aras›nda bir hayli zaman bulunmaktad›r. Ancak “sanayi sonras› toplum” kavram› Bell’in formüle etti¤i haliyle tart›flmaya aç›lmas› nedeniyle t›pk› Weber’in “karizma” ya da “bürokrasi” kavram› gibi yayg›n bir flekilde neredeyse at›f yap›lmaks›z›n dolafl›ma girmifltir. Asl›nda Bell, Weber gibi ideal tip olarak “sanayi sonras› toplum” kavram›n› gelifltirir. Sanayi sonras› toplum fikri, kendi ifadesiyle, gelecekte belli bir zamanda sanayi sonras› toplumun ortaya ç›kaca¤›na dair bir tahmin de¤ildir; aksine, ortaya ç›kmakta olan özellikler üzerinde temellenen bir spekülatif kurgudur (Bell, 1976a, s. ix). Bu nedenle de gerçekte varolan tüm toplumlar›n özellikleri göz önüne al›narak ve tümünü kapsayacak flekilde formüle edilmemifltir. Sanayi sonras› topluma iliflkin temel özellikleri içeren, bütün toplumlar› dikkate almayan bir çerçevesi vard›r. Buna göre sanayi sonras› toplum kavram› “özel veya somut bir toplumun tasviri de¤il, analitik bir kurgudur. Bu kavram, geliflmifl Bat› toplumlar›ndaki sosyal tabakalaflma yap›s› ve toplumsal düzenin yeni eksenlerini tan›mlayan bir paradigma ve toplumsal çerçevedir. Toplumsal yap›lar bir gecede dönüflmezler ve tam bir devrimin gerçekleflmesi ço¤u kez yüzy›ll›k bir dönemi al›r” (Slattery, 2007, s. 464).
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
Ritzer (2003, s. 233) Bell’in sanayi sonras› toplumla ilgili olarak öne sürdükleri hem endüstri hem de endüstri öncesi toplumlar› kapsayan çok genifl bir toplumsal de¤iflme süreciyle iliflkilendirildi¤ine dikkat çeker. Endüstri öncesi toplumdan, endüstri toplumuna oradan da post-endüstriyel topluma geçifl oldu¤unu düflünen Bell’in temel ilgisi ise post-endüstriyel toplumdur ve post-endüstriyel toplumu analiz edebilmek için onu toplumsal yap›, siyaset ve kültür olmak üzere üç temel alana böler (Ritzer, 2003, s. 233). Endüstriyel toplumun gelifli öncelikle toplumsal yap›y› ve onun ekonomi, çal›flma dünyas›, bilim ve teknoloji gibi birkaç önemli bileflenini etkiler, ancak toplumsal yap›daki bu de¤iflimler siyasal sistem ve kültür üzerinde de önemli etkilere sahiptir (Ritzer, 2003, s. 233). Bell modern toplumun oluflumundan önce varolan sanayi öncesi toplumdan ve sanayi toplumu olarak bildi¤imiz, sosyolojinin ilk u¤rafl alan› olan toplum biçiminden farkl› bir toplumsal aflamaya geçildi¤ini öne sürdü¤ü sanayi sonras› toplumun çok farkl› özelliklere sahip oldu¤unu öne sürmektedir. Sanayi sonras› toplumun en temel karakteristik özellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yap›da görülmektedir. Ekonomi, a¤›rl›kl› olarak imalat sanayinden hizmet sektörüne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, toplumsal yap›da ise yeni teknik elitlerin yükselifli ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalaflma prensibi görülmektedir (Bell: 1974’ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi toplumunda egemen olan mavi yakal› ifl alanlar›n›n yerini, art›k beyaz yakal› ifllerin ve iflçilerin ald›¤› ve bu profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonras› toplumun s›n›fsal yap›s›n› biçimlendirdi¤i gözlemlenmektedir. Daniel Bell belki de en çok “sanayi sonras› toplum” kavram›n›n sahibi olan bir kuramc› olarak bilinmektedir. Bu kavram› kullanan ilk kifli olmasa da, kavram› ele al›fl biçimiyle en çok tart›flma yaratan isim olarak de¤erlendirilmektedir. Literatürde “post endüstriyel toplum”, “sanayi sonras› toplum”, “sanayi ötesi toplum”, “bilgi toplumu”, “enformasyon toplumu”, “post-fordist toplum”, “post-kapitalist toplum”, “post-burjuva toplumu”, “teknolojik toplum” fleklinde benzer toplum özelliklerinin vurguland›¤› ancak farkl› kuramlar›n ve kuramc›lar›n yaklafl›mlar› çerçevesinde farkl›l›klar gösterebilen kavramlaflt›rmalar bulunmaktad›r. Veysel Bozkurt bu kavramlaflt›rmalar› flu flekilde s›ralam›flt›r: Amittai Etzioni “modernlik-sonras› ça¤” (postmodern era), George Lichtheim “burjuva-sonras› toplum” (post-bourgeois society), Herman Kahn “ekonomi-sonras› toplum” (post-economic society), Murray Bookchin “k›tl›k-sonras› toplum” (post-scarcity society), Kenneth Boulding “uygarl›k-sonras› toplum” (post-civilized society), Daniel Bell “post-endüstriyel toplum” (post-industrial society), Peter Drucker “bilgi toplumu” (knowledge society), Paul Holmes “kiflisel hizmet toplumu” (the personal service society), Ralf Dahrendorf “hizmet-s›n›fl› toplum” (the service class society) veya “kapitalizm sonras› toplum” (post-kapitalist toplum), Zbigniew Brzezinski “teknokratik ça¤” (teknokratik ça¤), Masuda “enformasyon toplumu” (enformasyon toplumu) ve Manuel Castells “network toplumu” (network society) (Bozkurt, 2005, s. 20). Waters’a göre sanayi sonras› toplum kavram› t›pk› Weber’in “karizma” kavramsallaflt›rmas› gibi Daniel Bell’e at›fta bulunulmadan yayg›n bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Baflka bir deyiflle “sanayi sonras› toplum” kavram› sosyolojide yayg›n bir flekilde karfl›laflt›¤›m›z disiplinin ortak kullan›m›na sunulmufl kamusal-ortak bir kavram olarak de¤erlendirilmektedir. Bu yayg›n kullan›m›n kendisi bile kavramsallaflt›rman›n ne denli etkili oldu¤unu göstermektedir (Waters, 1996, s. 107). Bell’in ça¤dafllar› olarak say›labilecek isimler, Thomas Kuhn, Kleinberg ve Alain Touraine de Bell ile yak›n tarihlerde 1960’lar›n sonu, 1970’lerin bafl›nda “sanayi sonras› toplum” kavram›n› farkl› ba¤-
7 Sanayi-sonras› (postendüstriyel) toplum kavram›n› ilk kullanan Daniel Bell de¤ildir, ama bu kavram ço¤unlukla Bell’in formüle etti¤i flekliyle tart›fl›ld›¤› için onunla özdeflleflmifltir.
8
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
lamlarda kullanm›fl olsalar da bu sosyologlar›n pek az› Bell’in “sanayi sonras› toplum” düflüncesine göndermede bulunmufltur (Waters, 1996, s. 107). Swingewood’a göre “1950’li y›llarda Daniel Bell, S.M. Lipset, Raymond Aron ve Ralf Dahrendorf gibi bir grup önde gelen sosyolog, bir post-endüstriyalizm” kavraSIRA S‹ZDE m› ortaya atarak, ifllevselcili¤in statik, tarihsel olmayan yarg›lar› ile Marksizmin eskimifl ideolojik tarihsicili¤ine karfl› ç›km›fllard›. Toplumsal yap›n›n dönüflmesi temel D Ü fi Ü N E L ‹ M al›narak, post-endüstriyel toplum on dokuzuncu yüzy›l›n kapitalist toplumu ve yirminci yüzy›l›n sanayi toplumuyla karfl› karfl›ya konuyordu: Post-endüstriyel topS O R U lum, özel mülkiyetin, s›n›fsal ç›karlar›n ve s›n›fsal çat›flman›n “eksen ilkeler” olarak merkezi önemlerini kaybetti¤i bir toplumsal formasyonu oluflturmaktayd›. Kapitalist ve sanayiD ‹toplumunun toplumsal yap›s›, büyük ölçüde, özel mülkiyet ekseninKKAT de örgütlenirken; post-endüstriyel toplum “teorik bilgi” ekseninde düzenleniyordu” (Swingewood, 1998, s. 371). Sanayi sonras› toplum düflüncesine sahip di¤er S‹ZDE kuramlardaSIRA oldu¤u üzere, Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvuru da en genel anlamda “kol eme¤i gerilerken, beyaz yakal› ifllerin, hizmet endüstrisinin, profesyonel gruplar›n h›zla büyümesini ve yüksek e¤itime, araflt›rma ve gelifltirme çal›flmaAMAÇLARIMIZ lar›na daha fazla kaynak ayr›lmas›n›” varsaymaktad›r (Swingewood, 1998, s. 372).
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Post-endüstriyel toplum, hizmet sektörünün imalat sektöründen ön plana geçti¤i, bilim ve teknolojinin ‹NTERNET merkezi bir öneme sahip oldu¤u, yeni bir yönetici elitin ortaya ç›kt›¤› bir toplumdur.
Yukar›daki farkl› topluca ele al›nd›¤›, daha çok ekonomi-politik, bir elefltiK ‹ T yaklafl›mlar›n A P rel de¤erlendirme için ‹lker Belek’in “Postkapitalist Paradigmalar” (Sorun Yay›nlar›, ‹stanbul, 1997) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz. TELEV‹ZYON
Sanayi sonras› toplum kavram›; yeni bir yönetici elit, iflgücünün hizmet sektörüne devinimi, teknolojinin de¤iflimdeki itici gücü ve en önemli bilgi türü olarak teoriyi, toplumsal yap›n›n de¤iflimini aç›klamak üzere tamamen yeni gelifltirilen ‹NTERNET ve ilgi çekici bir sosyolojik aç›klama (Waters, 1996, s. 108) olarak bir araya getirmektedir. Daniel Bell sanayi sonras› toplum ya da post-endüstriyel toplum kavram›yla yak›ndan iliflkili olan “bilgi toplumu” kavram›n› ilk kez kullanan kuramc›lardan birisidir. Bell, sanayi sonras› toplumda teknoloji alan›nda radikal bir biçimde yeni birtak›m fleylerin ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir. “Bilgi toplumu”nu, “bilim ve teknoloji aras›nda de¤iflen iliflki, araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinin kurumsallaflma arac›l›¤›yla flirketleflmesi, ifl organizasyonunun normal bir parças› gibi geliflmekte olan ekonomik yap›ya eklemlenmesi olarak tarif etmektedir” (Bell: 1976a’dan akt. Waters, 1996, s. 116). Ayr›ca “bilgi toplumu”nun geliflimi Bell’e göre dünyan›n o güne kadar tan›k olmad›¤› ölçüde yüksek ö¤renimin demokratiklefltirilmesini de içermektedir (Waters, 1996, s. 117). Nitekim Bell’e göre sanayi sonras› toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kayna¤› olarak mülkiyetin yerini ald›¤› bir toplumdur. Baflka bir ifadeyle, bilgi post-endüstriyel toplumda gücün temel kayna¤›n› oluflturur. Daniel Bell “bilgi toplumu” (knowledge society) kavram›n› ilk kez Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli-The Coming of Post Industrial Society (1973) adl› çal›flmas›nda kullanm›flt›r. Bell’in bu kavram› o dönemde profesyonel mesleklerin ço¤almas›, yüksek teknoloji gerektiren ifllerin artmas› ve e¤itimli, teknolojik elitlerin yükselen gücüne dikkat çekmek için kullanm›flt›r (Bruce ve Yearly, 2006, s. 152).
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI Sanayi Öncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras› Toplum Daha önce de belirtildi¤i gibi, Bell’in sanayi sonras› toplum kuram› sanayi öncesi toplumdan, sanayi toplumuna, oradan da sanayi sonras› topluma geçiflle ilgili bir toplumsal de¤iflme kuram›d›r. Ancak burada flu noktay› ihmal etmemek gerekir: Nas›l sanayi toplumu sanayi öncesi toplumun yerini alan, yerine geçen bir toplum de¤ilse, sanayi sonras› toplum da sanayi toplumunun yerini alan, yerine geçen bir toplum de¤ildir (Bell, 1976b, s. 47). Her bir topluma atfedilen özellikler varl›klar›n› sürdürmeye devam ederler, de¤iflim bu özelliklerin say›sal oranlar› ile ilgilidir. Örne¤in bugün sanayileflme öncesi toplumla özdefllefltirilen tar›msal üretim bütünüyle yok olmufl de¤ildir. Ancak tar›msal üretimde istihdam edilen insan oran› di¤er sektörlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda son derece düflmüfltür. Sanayi öncesi toplumda genel olarak do¤adan kaynaklar› dönüfltürmeye dayal› bir u¤rafl ve mücadele söz konusudur. Sosyolojide yayg›n olarak kabul edilen flekliyle sanayi öncesi toplum avc›-toplay›c› toplum ve tar›m toplumu olarak ayr›flt›r›larak tan›mlanmaktad›r. Cinsiyete dayal› ifl bölümünün oldu¤u bu toplum tipinde ekonomik etkinliklerde birincil sektör meslekleri ve endüstrileri (avc›l›k, yiyecek arama, çiftçilik, bal›k tutma, maden ç›karma, ormanc›l›k) hâkimdir. ‹ktisadi etkinlik görenek ve geleneklere göre yürütülür, topra¤›n ve kaynaklar›n arz›nda önemli k›s›tlamalarla karfl› karfl›ya kal›n›r. Ekonomik etkinli¤in seviyesi mevsimlere ve talepteki küresel dalgalanmalara göre de¤ifliklik göstermektedir. Toplumsal yaflam›n birimi ise genifl hane yap›s›d›r. Bu yap› el eme¤ini ve ço¤unlukla göreli olarak çok say›da eviçi hizmetçi kullan›m›n› kapsamaktad›r (Waters, 1996, s. 109). Sanayi öncesi toplumlarda teknoloji kullan›m› son derece s›n›rl› düzeydedir. Tar›msal üretimde kullan›lmak üzere basit alet yap›m› ve kullan›m› söz konusudur. Ayr›ca sanayi öncesi toplumlarda toplumsal iliflkilerde hiyerarflik bir görünüm olsa da toplumun sanayi toplumundaki gibi s›n›fsal bir karakteri bulunmamaktad›r. Sanayi toplumunda geliflmifl makinelerle ve karmafl›k örgütsel ve yönetsel süreçlerle bir u¤rafl veya mücadele söz konusudur. Sanayi sonras› toplumun aksine sanayi toplumu insan-makine iliflkilerini merkeze alan, do¤al çevrenin teknik çevreye dönüflümü için enerji harcayan bir toplumdur. Ekonomik etkinlik imalat sanayine ve maddi mallar›n ifllenmesi sürecine odaklanm›flt›r. Önemli meslekler ikincil sektör meslekleri olan, yar›-vas›fl› fabrika iflçisi ve mühendisliktir. Sanayi toplumundaki bafll›ca ekonomik sorun imalat sanayi giriflimlerini kurmak için yeterli sermayenin harekete geçirilememesidir. Öte yandan en temel toplumsal sorun ise tabakalaflma sistemindedir (Waters, 1996, s. 109). Sanayi toplumunu fabrikalar, makine teknolojisi, imalat sektörü, örgütlü emek karakterize etmektedir. Sanayi toplumunda çok önemli bir yer tutan enerji üretimi ve kullan›m›, makine teknolojisi ile rasyonel bir flekilde birlefltirildi¤inde ortaya ç›kan üretim art›fl›, verimlilik ve kâr bu toplumun en çarp›c› özelli¤idir. Ekonominin ve ilerlemenin tafl›y›c›s›, bu anlamda üretim art›fl› ile gerçeklefltirilen kârd›r. Ayr›ca fabrikalarda çal›flan mavi yakal› sanayi iflçileri, bu iflçilerin örgütlü yap›s› sanayi toplumunun önemli bileflenlerindendir. Bell, Marksizmdeki toplumsal de¤iflmenin kanunu anlay›fl›n›n art›k geçerli olmad›¤›n›, toplumun geliflme aflamalar›n› saptayacak yasalar›n önceden belirlenmifl olmad›¤›n›, toplumlar›n sermaye birikimine göre planlamas›n›n art›k sorgulanma-
9
10
Post-endüstriyel toplumda tar›m ve sanayi sektörleri gerilemifl, bu alanda çal›flanlar azalm›fl ve ticaret, finans, sigortac›l›k, emlak gibi hizmet sektöründeki mesleklerde çal›flanlar artm›flt›r.
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
ya bafllad›¤›n›, ayr›ca bilimin emek de dahil olmak üzere di¤er etkinlik biçimlerinden farkl› oldu¤unu ve bu nedenle de endüstriye dayal› bir toplumla bilime dayal› bir toplumun birbirinden çok farkl› özelliklere sahip olaca¤›n› belirtir (Bell, 1976, s.108-109). Bu durumda Bell’e göre üç önemli sosyolojik sorun ortaya ç›kmaktad›r. ‹lk olarak, “bilimsel ve teknolojik devrim iflçi s›n›f› taraf›ndan yap›lamayaca¤›na göre, o halde gelecekteki toplumda iflçi s›n›f›n›n rolü ne olacakt›r? ‹kincisi, yeni toplumun tabakalaflma sistemi kaç›n›lmaz olarak profesyonel ve teknik s›n›flar›n hakimiyetini vurgulayacakt›r; ve üçüncüsü de gelecekteki toplumda bilimsel ustal›¤›n üretilmesi ve sürdürülmesi yüksek düzeyde e¤itim görmüfl bir araflt›rma elitinin ve onlar› destekleyecek genifl bir teknik kadronun varl›¤›n› gerektirecektir” (Bell, 1976, s.109). Bütün bunlar Bell’e göre yeni bir potansiyel hakim s›n›f›n göstergeleridir. Bell, yeni toplumda yarat›lacak olan yeni bilimsel ve teknik elit ile kendi ayr›cal›klar›n› korumaya çal›flan eski elitler aras›nda bir toplumsal farkl›laflma problemi yaflanaca¤›n›, yeni toplumun tamamen uyum içinde bir toplum olmayaca¤›n›, eskisi gibi s›n›f ve iktidar çerçevesinde olmasa da de¤iflimle ve bilimle ilgili olarak özellikle ilerlemeci ve muhafazakâr tutumlar aras›nda yeni çat›flmalara ve mücadelelere sahne olaca¤›n› belirtir (Bell, 1976, s.110-111). Sanayi sonras› toplumda ise Bell’e göre, temel mesele (u¤rafl) öteki insanlard›r. Bu toplum tipinde baz› insanlar di¤erlerine hizmet sa¤lamaktad›rlar ve bu hizmeti sa¤layanlar genel olarak di¤erlerinden çok daha bilgili, uzman kiflilerdir. Bu da genel olarak onlara büyük avantajlar sa¤lamaktad›r (Ritzer, 2003, s. 234). Di¤er iki toplum tipinin aksine sanayi sonras› toplum makine teknolojisinin yan› s›ra enformasyona dayal› “entellektüel teknoloji”nin yükseldi¤i bir toplumdur. Sanayi sonras› toplum üç sektörden endüstriler bar›nd›r›r: ulaflt›rma ve hizmetlerin oldu¤u üçüncül endüstriler; ticaret, finans ve sermaye de¤ifliminin oldu¤u dördüncül endüstriler; sa¤l›k, e¤itim, araflt›rma, kamu yönetimi ve boflzaman faaliyetlerinin oldu¤u beflincil endüstriler. Bunlar›n içinde sonuncusu belirleyicidir çünkü kilit noktadaki meslekler merkezde bilim adamlar› olmak üzere, profesyonel ve teknik olanlard›r. Sanayi sonras› toplumda, enformasyonun üretimi en baflat sorun oldu¤u için bilim en önemli enformasyon kayna¤›d›r. Ayr›ca bilimsel kurulufllar›n, üniversitelerin ve araflt›rma enstitülerinin organizasyonlar› da önemli bir sorundur. Uluslar›n gücü bilimsel kapasitelerine ba¤l›d›r. Bu nedenle sanayi sonras› toplumda bilime verilen devlet desteklerinin türleri ve do¤as›, bilimin siyasallaflmas›, bilim kurullar› taraf›ndan iflin örgütleniflinin sosyolojik sorunlar›n›n hepsi merkezi siyasal sorunlar olarak ortaya ç›kmaktad›r (Waters, 1996, s. 109-110). Önceki toplumlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda sanayi sonras› toplumun en önemli ve ilk özelliklerinden biri üretim biçiminin farkl›laflmas›d›r. Bu yeni toplum yap›s›n› karakterize eden en önemli unsurlardan biri art›k imalat sanayi üretiminin bafll›ca üretim olmamas›d›r. ‹malat sanayinin yerine ticaret, finans, sigorta, gayrimenkul, bireysel profesyonel hizmetler ile al›m sat›m, onar›m hizmetleri ve genel devlet ifllerini kapsayan hizmet sektörü (Bell, 1967, s. 27) toplam üretim içinde daha büyük bir paya sahiptir. Sanayi toplumunda yayg›n bir biçimde varolan mal üretiminden hizmet üretiminin yayg›n hale gelmesi en çarp›c› unsurlardan biridir. Sektörel olarak tar›m ve sanayinin toplam üretim içinde ald›klar› paylar düflerken, hizmet sektörünün yani sa¤l›k, e¤itim, bilgisayar teknolojilerine dayal› sektörlerin geliflti¤i, toplam üretim içindeki oranlar›n›n artt›¤› gözlenmektedir. Bu süreç bafll› bafl›na ekonomik yap›daki dönüflümü göstermektedir. Sanayi sonras› toplumda belirginleflen ikinci önemli de¤iflim toplumsal s›n›flarda gözlenen farkl›laflmad›r. Sanayi toplumlar›nda yar› vas›fl› iflçilerin, di¤er bir ifa-
11
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
deyle mavi yakal› iflçilerin oran› fazlayken sanayi sonras› toplumda e¤itim, idare, büro ifllerinin art›fl›yla beyaz yakal› iflçilerin say›s› h›zla artm›flt›r (Bozkurt, 2005, s. 25). Sanayi sonras› toplumda insanlar›n nerede çal›flt›klar›ndan ziyade ne tür ifller yapt›klar› mesleki iflbölümü aç›s›ndan önemli de¤ifliklikleri beraberinde getirmifltir. Bell’in sanayi sonras› toplum argüman›n› gelifltirdi¤i 1950’li y›llar›n ortalar›ndan itibaren rakamlara göre Amerikan toplumunda beyaz yakal› çal›flanlar›n (profesyonel, yönetici, büro ve sat›fl eleman›) say›s› mavi yakal› çal›flanlar› (zanaatkâr, yar› vas›fl› çal›flanlar ve iflçiler) geçmifltir (Bell, 1967, s. 28). Özetle, sanayi-sonras› toplum yeni teknik seçkinler yaratarak toplumun s›n›f yap›s›n› yeniden biçimlendirmektedir (Bell, 1976a, s. 16). Resim 1.2 Daniel Bell, postendüstriyel toplumda finans, bankac›l›k, e¤itim, idare, büro iflleri gibi ifllerde çal›flan vas›fl› beyaz yakal›lar›n say›s›n›n artt›¤›n› belirtmektedir.
Sanayi sonras› toplumda dikkat çeken en önemli özelliklerden bir di¤eri bilginin kazand›¤› önemdir. Bell bilgiyi sanayi toplumunun sinir uçlar›na yerlefltirir. Her toplumda bilginin önemi yads›namaz zira iktidar›n temeli olarak bilginin mülkiyetinde ya da siyasal konumunda de¤il; sanayi sonras› toplumda bilginin karakterinde bir de¤iflim yaflanm›flt›r (Bell, 1967, s. 28). Sanayi sonras› toplumda belirleyici olan teorik bilginin merkezi önem kazanmas›d›r. Teorinin amprizme karfl› önceli¤i esas hale gelmifltir. Bugün her toplum teknolojik yenilik (innovasyon) ve büyüme içinde yaflamaktad›r; teorik bilgi her toplumun teknolojik yeniliklerinin temeli haline gelmifltir (Bell, 1967, s. 29). Bu önem kazanma ya da öne ç›kma teorik bilginin birikiminin ve da¤›l›m›n›n sadece son y›llarda yenilik ve de¤iflimin yol gösterici gücü haline gelifliyle ilgilidir (Bell, 1976b, s. 46). Bell, bilim ve teknoloji aras›ndaki de¤iflen iliflkiyi yeniliklere bakarak görebilece¤imizi belirtir. 19. ve 20. yüzy›llarda büyük kefliflerin ve bu kefliflere dayal› endüstrilerin, yetenekli, ama bu kefliflerin alt›nda yatan genel ilkelerle ilgilenmeyen düflünürler taraf›ndan yap›ld›¤›n› belirtmekdir. Çelik, elektrik, telgraf, telefon gibi pratik icatlardan örnekler vermekte, bu icatlar›n alt›nda yatan ilkelerin ve temel özelliklerin keflfedilmesinden sonra yeni pratik uygulamalar›n, büyük ölçüde deneme yan›lma yoluyla, ancak y›llar sonra gerçeklefltirildi¤ini öne sürmektedir. Önce ilkelerin keflfedildi¤i, pratik uygulamalar›n daha sonra yap›ld›¤› döneme ise kimyasal olarak üretilmifl olan sentetikleri göstermektedir. Bu sentetiklerin önce teorik bilgisi elde edilmifl, makromoleküllerin özellikleri hakk›nda elde edilen teorik bilgiye dayan›larak yeni malzemelerin üretilmesi “planlanm›fl” ve Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Almanya’n›n savaflta önemli bir güç kazanmas›n› sa¤lam›flt›r (Bell, 1967, s. 29). Bell, teori ve empirizm aras›ndaki iliflkinin de¤iflti¤ini ekonomilerin yönetiminde de görebilece¤imizi belirtir. Bell’e göre hükümetler art›k do¤rudan parasal veya mali politikalar gelifltirmekte, ekonomik büyümeyi hedeflemekte, farkl› sek-
Post-endüstriyel toplumda teorik bilgi ampirizmden daha önemli ve öncelikli olmufltur.
12
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bell, teknolojinin sosyal bilimlerde kullan›lmas› sayesinde gelecekte hayatlar›m›z› etkileyecek konular› seçip kontrol edebilece¤imiz alternatif gelecekler çizebilece¤imizi düflünmektedir.
Tablo 1.1 Endüstriyel ve PostEndüstriyel Toplumun Karfl›laflt›r›lmas› Kaynak: Kivisto, 2008, s. 56
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2
törler aras›nda denge kurmakta, bilinçli politikalarla ekonominin yönünü flekillendirmeye çal›flmaktad›rlar. Hükümetlerin ekonomi konular›na bu flekilde müdahale edebilmelerini mümkün k›lan, ekonomik teoride hükümetlerin bunlar› yapmalar›na izin veren yeni yasalar›n gelifltirilmifl olmas›d›r (Bell, 1967, s. 29). Sadece teknolojik yenilikler anlam›nda de¤il, sosyal bilimlerde de birçok alanda bilgisayar tabanl› ekonomik sistemlerin modellemeleri, toplumsal davran›fllar›n ve karar alma süreçlerinin kontrollü deneylemeleri yap›labilir hale gelmifltir. Bell, giderek daha karmafl›k hale gelen bilgisayar temelli simülasyon prosedürleri sayesinde ekonomik sistemler, sosyal davran›fllar, karar verme problemleri gibi çok çeflitli konular›n simülasyonlar›n›n yap›labildi¤ini ve sosyal bilimler alan›nda ilk defa büyük ölçekli “kontrollü deneyler” yapma olana¤›na kavufltu¤umuzu vurgulamakta, bu sayede gelecekte hayatlar›m›z› etkileyecek konular› seçip kontrol edebilece¤imiz “alternatif gelecekler” çizebilece¤imizi düflünmektedir (Bell, 1967, s. 30). Bütün bunlar›n yan›nda herhangi bir karfl›l›k beklemeden teorik bilginin araflt›r›ld›¤›, test edildi¤i, kodland›¤› mekân olarak üniversiteyi, sanayi sonras› toplumun en temel kurumu olarak belirmektedir (Bell, 1967, s. 30). Bell’in öngörüsüne göre nas›l ki sanayi toplumunda ticari iflletmeler en önemli kurumlarsa, önümüzdeki yüzy›l içinde üniversiteler teknolojik yeniliklerin ve bilginin yeni kaynaklar› olarak sanayi sonras› toplumun merkezi kurumlar› olacakt›r (Bell, 1967, s. 30). Gerçekten günümüzde üniversiteler tüm dünyada sanayileflme düzeyleri ne olursa olsun, toplumlar›n gerek teorik gerekse pratik kullan›m alanlar›na yönelik bilgi olsun Bell’in öngörüsünü do¤rular nitelikte merkezi öneme sahip olmufllard›r. Üniversitelerin toplumlar›n bilgi üretiminde, bilginin sanayinin hizmetinde kullan›lmas› yönünde çok önemli katk›lar› olmufltur. Endüstriyel
Post Endüstriyel
Temel kurum
Makineler
Bilgi
fiirketler
Üniversite
Gücün temeli
Tüccarlar
Profesyonel/uzman
Mülkiyet
Bilgi/beceri
Laissez-faire (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler)
Devlet/Anonim ortakl›k
Temel kaynak Temel karar vericiler Politikan››n rolü
Sanayi toplumu sanayi sonras› toplumu karfl›laflt›r›n›z. SIRAile S‹ZDE Bell’in öngörüsüne göre yeni ça¤›n temel kurumlar› düflünsel (düflünce kuruD Ü fi Ü N E L ‹ M lufllar›) olacak ve önemli insanlar› da bilimadamlar›, mühendisler, teknisyenler ve entellektüeller olacakt›r (Bell, 1967, s. 30). Bell’e göre: S O R U
“...yeni ça¤›n öncelikli kurumlar›n›n entelektüel kurumlar olaca¤›n› söylemek, insanlar›n ço¤unun bilim insan›, mühendis, teknisyen ya da entelektüel olaca¤›D‹KKAT n› söylemek de¤ildir. Ça¤dafl toplumda da insanlar›n ço¤u ifladam› de¤ildir, ama yine de bunun bir “ifl medeniyeti” oldu¤u söylenebilir. Toplumun temel de¤erleri ifl SIRA S‹ZDE kurumlar›na odaklanm›flt›r, en büyük ödüller bu alandad›r, ve en büyük güç de, her ne kadar günümüzde güç bir dereceye kadar fabrikadaki sendikayla paylafl›lAMAÇLARIMIZ sa ve politik düzen arac›l›¤›yla toplum taraf›ndan düzenlense de, ifl topluluklar›n›n elindedir” (Bell, 1967, s. 30).
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
13
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
Bell, insanlar›n gündelik yaflamlar›n› etkileyen istihdam, fabrikalar›n yeri, yeni ürün yat›r›mlar›, vergilerin da¤›t›lmas›, mesleki hareketlilik gibi konularda kararlar› önce ifladamlar›n›n, sonra hükümetlerin verdi¤ini, bunun da önceli¤in ifl oldu¤unu gösterdi¤ini belirtir. Bu aç›dan yeni toplumun bask›n kurumlar›n›n entelektüel kurumlar olmas› da “üretim ve ifl ile ilgili kararlar›n toplumdaki di¤er güçlerden” do¤acak ya da bu güçlere ba¤l› olacak olmas›, ekonominin dengesine ve büyümesine iliflkin hayati kararlar›n yine hükümet taraf›ndan verilece¤i, ancak hükümetlerin bu kararlar› araflt›rma ve gelifltirmeye yapt›¤› yat›r›mlara dayal› olarak verece¤i, etkililik-maliyet analizlerinin, fayda-maliyet analizlerinin yap›laca¤›, yani kararlar›n çok daha teknik bir nitelik kazanaca¤› anlam›na gelmektedir. Bu çerçevede de e¤itim kurumlar›n›n ve entelektüel kurumlar›n yayg›nlaflmas› ve yetenekli kiflileri kendi bünyelerinde bar›nd›rmas›, toplum aç›s›ndan önemli bir hedef haline gelecek, bu kurumlar sosyal prestij ve sosyal statü kayna¤› olacakt›r (Bell, 1967, s. 30). Bell post-endüstriyel toplum tipinin özelliklerini flöyle s›ralamaktad›r: • Endüstriyel aç›dan - mal üretiminden hizmet ekonomisine geçifl. • Mesleki aç›dan - mavi yakal› endüstriyel mesleklerden beyaz yakal› profesyonel ve teknik konumlara, iflçi s›n›f› a¤›rl›kl› bir toplumdan daha da orta s›n›f bir topluma geçifl. • Politik aç›dan - politikac›lar ve ifladamlar›ndan oluflan geleneksel güç yap›s›na meydan okuyabilecek yeni bir bilgi s›n›f›n›n yarat›lmas›. • Kültürel aç›dan - ilerlemenin ve politika-oluflturman›n as›l kayna¤› olarak teorik bilginin merkezi konumu. • ‹deolojik aç›dan - teknolojinin kontrolü ve teknolojik de¤erlendirmeye dayal› bir ‘gelecek yönelimi’ (Slattery, 2007, s. 462). BOYUTLAR
ENDÜSTR‹ ÖNCES‹
ENDÜSTR‹
ENDÜSTR‹ SONRASI
Üretim flekli
Do¤al maddelerin ifllenmesi
Fabrika
‹flleme ve yen. ifl. hizmetler
Ekonomik sektör
Birinci Tar›m, Madencilik, Bal›kç›l›k‹kinci
Mal üretimi Dayan›kl›l›k Dayan›ks›z
Üçüncü Transport Yararl›l›k
Petrol&gaz
A¤›r sanayi
Dördüncü Ticaret, Finans Sa¤l›k, Araflt›rma Rekreasyon, E¤itim ‹dare
Dönüfltürülen kaynak
Do¤al güç, rüzgar, su, kaba insan ve hayvan
Yarat›lan, enerji, elektrik, ya¤, gaz, kömür
Enformasyon, kompüter, veri sistemler
Stratejik kaynak
Hammadde
Mali kapital
Bilgi
Teknoloji
El sanatlar›
Makine teknolojisi
Entelektüel teknoloji
Temel nitelik
Artizan, çiftçi, el iflçisi
Mühendis, yar› vas›fl›
Bilim adam› & profesyonel meslekler
Metodoloji
Sa¤duyu, s›nama yan›lma
Ampirizm&Deneyim
Soyut teori modelleri &simülasyonlar&sistem analizleri
Zaman perspektifi
Geçmifle yönelik
fiu andaki tecrübelere yönelik
Gelece¤e yönelik
Dizayn
Do¤aya karfl› oyun
Fabrikalaflm›fl do¤aya karfl› oyun
Kifliler aras›nda oyun
Eksen ilke
Gelenekçilik
Ekonomik büyüme
Teorik bilginin kodifikasyonu
Bell’e göre post-endüstriyel toplum hizmet ekonomisine dayal›, profesyonel ve teknik mesleklerin hakim oldu¤u, önemli kararlarda etkili olacak bir bilgi s›n›f›n›n merkezi oldu¤u, kültürün ve ideolojinin teorik bilgiye ve teknolojiye dayal› oldu¤u bir toplumdur.
Tablo 2.1 Kaynak: Bell, 1976a, s. 94’ten akt. Bozkurt, 2005, s. 46
14
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bell, post-endüstriyel toplum kavram›n›n toplumsal yap›daki de¤iflimi tan›mlama çabas›ndan do¤du¤unu, yani postendüstriyalizmin as›l etkisinin toplumsal yap› SIRA S‹ZDE üzerinde oldu¤unu, politik ve kültürel alan› ancak dolayl› olarak etkiledi¤ini belirtmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Daniel Bell sanayi sonras› toplum kavram›na iliflkin ilk toplu de¤erlendirmesini yapt›¤› iki makalesinde (1967) o günün toplumsal koflullar›nda toplumun üretim yap›s›nda, yönetim anlay›fl›nda, karar alma mekanizmalar›nda yaflanan de¤iflimleri ve sonuçlar›n› aç›klamaktad›r. Bell analizi boyunca toplumsal yap› olarak tan›mlad›¤› tekno-ekonomik alan›n post-endüstriyel olabilece¤ini iddia eder. Toplumsal yap› bu anlamda siyasi rejimden ve kültürel biçimden-düzenlemeden ba¤›ms›z olarak post-endüstriyel olabilir. Dahas› toplumsal yap›da iki boyut ay›rt edilebilir: sosyo-ekonomik ve (ekonomik mülkiyet örüntüleri) ve sosyo-teknik; bunlardan yaln›zca ikincisinde sanayi sonras› toplum özellikleri oluflabilir (Waters, 1996, s. 108). ‘Post-endüstriyel toplum’ kavram›, merkezde teorik bilginin yer ald›¤›, yeni teknolojinin, ekonomik büyümenin ve toplumsal tabakalaflman›n bu teorik bilgi ekseni etraf›nda örgütlendi¤i bir yap›d›r (Bell, 1976, s.112). Bell, endüstriyel toplum ya da kapitalizm gibi post-endüstriyel toplumun da ancak kavramsal bir flema içinde anlaml› oldu¤unu, toplumsal örgütlenmenin yeni eksensel ilkesini tan›mlayan ve giderek SIRA dahaS‹ZDE post-endütriyel hale gelen toplumlar›n karfl›laflt›klar› temel problemleri betimleyen bir kavram oldu¤unu vurgular. Di¤er bir deyiflle, post-endüstriyel toplum Bell’e göre bir toplumsal sistem de¤ildir, hatta Bell genel olarak da D Ü fi Ü N E L ‹ M “toplumlar›n organik oldu¤una ya da tek bir sistem olarak analiz edilebilecek derecede bütünleflmifl olduklar›na” inanmaz (Bell, 1976, s.114). Bell, Bat› toplumunO R U da kültür veS toplumsal yap›n›n birbirinden ayr›ld›¤›n›, birinin giderek kurum-d›fl›laflt›¤›n› ve mevcut ahlak normlar›na uymaz hale geldi¤ini, di¤erinin ise ifllevsel rayonelli¤e veD ‹meritokrasiye yöneldi¤ini belirtir. Bu çerçevede post-endüstriyalizm KKAT kavram›, toplumsal yap›daki de¤iflimi tan›mlama çabas›ndan do¤mufl bir kavramd›r (Bell, 1976, s.114). Bell’e göre toplumsal yap›, tekno-ekonomik (teknolojik ve SIRA S‹ZDE ekonomik) düzen anlam›na gelmektedir ve bu alandaki de¤iflimler zorunlu olarak politika ve kültür alan›ndaki de¤iflimlerle iliflkilendirilmek zorunda de¤ildir. Bu aç›dan post-endüstriyalizmin politika ve kültür alan›n› ancak dolayl› olarak etkileAMAÇLARIMIZ yece¤ini savunur (Bell, 1976, s. xcix).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
Saint SimonKile‹ ilgili T A Pbilgilerinizi hat›rlamak için Klasik Sosyoloji Tarihi (Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2011) kitab›m›z›n “Sosyolojide ‹lk Dönem Geliflmeler” bafll›kl› ünitesinde Saint Simon ile ilgili sayfalar› yeniden okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON
19. yüzy›l›n bafl›ndaki sanayileflmenin ortaya ç›kard›¤› yeni toplumsal formasyonun özelliklerini sanayi toplumu kavram›n› kullanarak aç›klayan ilk sosyologun Saint Simon oldu¤unu vurgulayan Bell, flimdi “eski endüstriyel düzen”in (Bell, 1967, s. 27) oldu¤unu, yeni bir toplumsal oluflumun, sanayi sonras› ‹ N Tde¤iflmekte ERNET toplum kavram›yla aç›klanabilece¤ini iddia etmektedir. Özetle sanayi toplumunun egemen figürleri giriflimciler, ifladamlar›, endüstri yöneticileri iken, yeni figürler bilimadamlar›, matematikçiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mühendisleridir (Bell, 1967, s. 27). Yeni toplumun egemen kurumlar› entellektüel kurumlar› olacakt›r. Ayr›ca yeni toplumda liderli¤i bugün bildi¤imiz anlamda ifladamlar› ve flirketler de¤il, araflt›rma flirketleri, endüstriyel laboratuvarlar ve üniversitelerin üstlenece¤ini ifade etmektedir (Bell, 1967, s. 27). Gerçekten de sanayi sonras› toplum özelliklerini vurgularken Bell’in 1960’lar›n sonlar›nda önem atfetti¤i birçok toplumsal, kurumsal özelliklerin günümüzde içinde yaflad›¤›m›z toplumsall›¤› aç›klamada güçlü oldu¤unu görebilmekteyiz. Bell, 1967 y›l›nda yay›nlad›¤› makalede bu durumu flu flekilde ifade etmektedir:
15
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
“...Saint-Simon’un yönteminden ziyade ruhu ile düflünecek olursak, “eski” endüstriyel düzenin geçmekte oldu¤u ve asl›nda bir “yeni toplum”un oluflmakta oldu¤u aç›kl›k kazan›r. E¤er son yüz y›l›n hakim figürleri giriflimci, ifladam› ve endüstriyel yönetici ise, “yeni adamlar” bilim insanlar›, metamatikçiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mühendisleridir. Ve yeni toplumun hakim kurumlar› da -en yetenekli olanlar› içerecek ve en yarat›c› flekilde meydan okuyacak olmalar› aç›s›ndan- entelektüel kurumlar olacakt›r. Yeni toplumun liderli¤i ifladamlar›nda ya da bildi¤imiz flekliyle flirketlerde olmayacakt›r (üretimin çok önemli bir k›sm› rutinleflmifl olacakt›r), bu liderlik araflt›rma flirketlerinde, endüstriyel laboratuvarlarda, deney istasyonlar›nda ve üniversitelerde olacakt›r. Asl›nda, yeni toplumun yap›s›n›n iskeleti flimdiden görünmektedir” (Bell, 1967, s.27). Sanayi sonras› toplumda flirketlerin, sanayi kurulufllar›n›n AR-GE (araflt›rma gelifltirme birimleri) birimlerinin birer araflt›rma laboratuvar› gibi ifllev gördü¤ünü, üniversitelerin sanayi kurulufllar› ile iflbirli¤i içinde piyasaya yönelik ürün tasarlama, gelifltirme faaliyetleri yürüttüklerini gözlemleyebilmekteyiz. Dolay›s›yla Bell’in 20. yüzy›l›n ortalar›nda 21. yüzy›l›n toplumuna iliflkin de¤erlendirmelerinin bir k›sm›n›n hâlâ geçerli oldu¤unu söyleyebiliriz. Waters’a göre Daniel Bell, Weber’in bürokratik yönetici s›n›f›na dair ideal tipin boyutlar›nda kulland›¤› metodolojiye öykünerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sanayi sonras› toplumu 5 aç›dan de¤erlendirmektedir: • Hizmet ekonomisinin oluflumu: Teknolojinin geliflmesi ile birlikte toplumun ekonomik ve teknolojik yap›s› da de¤iflmektedir. Daha etkin, verimli ve kazançl› teknikler ve üretim sistemleri, daha az etkin ve kârl› olanlar›n yerini almaktad›r. Sanayi sonras› toplumun ilk ve en önemli özelli¤i iflgücünün ço¤unlu¤unun art›k tar›m ya da imalat sanayi ile ilgisinin azalmas›d›r; ancak ticaret, finans, ulafl›m, sa¤l›k, dinlence, araflt›rma, e¤itim ve yönetim gibi hizmetlerde yer almaktad›r (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110). • Profesyonel ve teknik s›n›f›n üstünlü¤ü: Bell, sanayi sonras› toplumda üniversite/yüksek ö¤renim gerektiren profesyonel ve teknik mesleklerin toplumda ço¤unlu¤u oluflturmasa da egemen olaca¤›n› ifade etmektedir. Bu çerçevede bilimadamlar› ve mühendisler birlikte “bilgi s›n›f›”n› oluflturacaklar ve varl›kl› burjuvazi ile yer de¤ifltireceklerdir (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110). Bell “bilgi s›n›f›”n›n temelde mülkiyete de¤il, bilgiye dayal› bir profesyonel s›n›f oldu¤unu ancak bilgi s›n›f›n›n endüstriyel bir s›n›f olmaktan çok bir statü grubuna daha yak›n bir oluflum oldu¤unu belirtse de sanayi sonras› toplumun en önemli s›n›f› olarak addetti¤i bilgi s›n›f›n› “s›n›f” olarak betimlemekte ›srar eder (Waters, 1996, s. 64). • Teorik bilginin önceli¤i: Sanayi sonras› toplumun tan›mlay›c› ekseni teorik bilginin üstünlü¤üdür. Toplumun bilginin çevresinde örgütlenifli, toplumsal kontrol, yenilikler (inovasyon) ve yeni toplumsal iliflkilerin siyasal yönetimi için temel oluflturmaya bafllam›flt›r. Bell, sanayi sonras› toplumda bilginin geleneksel veya uygulamal› de¤il, teorik karakterde oldu¤unu vurgulamaktad›r. Bu durum ayn› zamanda bilginin çok farkl› durumlar için uygulanabilir soyut sembolik sistemler fleklinde kodlanmas›n› kapsamaktad›r (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110). • Teknolojinin planlanmas›: Teorik bilginin geliflmesi teknolojik önkestirimde bulunmay› olanakl› hale getirmektedir. Bu durum, ileriye do¤ru de¤erlendirmelerin, riskleri, maliyetleri ve avantajlar› içerecek flekilde de¤iflimin planlanmas›d›r (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).
Bell’e göre yeni toplumun liderli¤ini üniversiteler üstlenecektir.
16
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Entelektüel teknoloji fleylerin yeniden üretilebilir tarzda yap›m yolunu belirleyen ve sorun çözümünde sezgisel yarg›n›n yerini alabilecek bilimsel bilgiyi içerir (Poloma, 1993, s. 327).
• Yeni entelektüel teknolojinin yükselifli: Teknolojinin fiziksel, araçlarla ya da makinelerle ifli olan, al›fl›lagelmifl anlamlar›n›n karfl›s›nda, “insanlararas› oyun”u model alabilen, kiflinin sezgiden ba¤›ms›z bir flekilde karar alabilmesine olanak tan›yan, soyut sembollerin sistemi olarak “entelektüel teknoloji” düflüncesini ileri sürmektedir. Bu anlamda bilgisayar fiziksel bir teknolojik araç olarak düflünülebilir ancak yaz›l›m, bir entelektüel teknoloji ürünü olarak istatistiksel ve mant›ksal olarak bilgisayara veri olarak girilen formüllerdir (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 111). Sanayi sonras› toplumun bilginin yo¤un olarak kullan›ld›¤› bir toplumsal formasyon olarak organize edilmifltir. Bilgisayar “entelektüel teknoloji”nin aletidir. Sanayi sonras› toplumun iki temel özelli¤i bulunmaktad›r: • Bilim ve ak›l yürütmeye dayal› de¤erlerin rolünün toplumun temel kurumsal gereksinimleri olarak öne ç›kmas›. • Kararlar›n daha teknik bir nitelik kazanmas›, böylece de bilimcilerin ve ekonomistlerin (yani profesyonel mesleklerin) politik sürecin içine daha do¤rudan girmeleri (Belek, 1997, s. 143). Bell yaflad›¤› toplumda deneyimledi¤i yeni teknolojik geliflmeler, iflin yap›s›ndaki ve çal›flanlar›n kompozisyonundaki de¤iflimleri gözlemledikçe kuram›na yeni birtak›m unsurlar› ekleyerek revize etme ihtiyac› hissetmifltir. Waters (1996), Bell’in Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli kitab›n›n sonraki bask›lar›nda, sanayi sonras› topluma iliflkin boyutlar›n çeflitlendirildi¤ini baz›lar›ndan ise vazgeçildi¤ini söylemektedir. Kitab›n sonraki bask›lar›nda Bell dört ifllevsel situs belirtir: bilimsel, teknomant›ksal, yönetimsel ve kültürel; ayr›ca befl kurumsal situs belirler: ticaret, hükümet, üniversite/araflt›rma, sosyal refah ve askeri. Büyük çat›flmalar›n s›n›flar aras›nda de¤il, bu situslar aras›nda gerçekleflece¤ini, dahas› bu çat›flmalar sayesinde s›n›f oluflumunun engellenebilece¤ini ileri sürer (Waters, 1996, s. 111-112). Ayr›ca meritrokrasi, k›tl›¤›n sonu, enformasyon ekonomisi gibi bugün s›kl›kla kulland›¤›m›z kavramlar›n ve oluflumlar›n Bell taraf›ndan sanayi sonras› toplumun genel özellikleri aras›nda s›raland›klar›n› görmekteyiz. Ancak Waters’a göre (1996) sanayi sonras› toplum kuram›na sonradan fazlaca eklenen bu özellikler asl›nda iki temel unsurun; teorik bilginin merkezileflmesi (teknolojik de¤iflim için bilimin kullan›m›) ve hizmet sektörünün genifllemesinin çeflitlendirilmesidir. Hizmet sektörünün birçok bilefleni bulunmaktad›r. ‹lk olarak sanayi toplumunda belli bafll› kol eme¤ine dayal› gerçeklefltirilen hizmet endüstrisinin, ulafl›m›n, iletiflimin, kamu hizmetlerinin, toptan ve perakende da¤›t›m›n›n genifllemesini varsayar. ‹kinci olaraksa, beyaz-yakal› istihdam›; ekonomi, bankac›l›k ve finans sektörlerinin düzenlenmesi ile büyür. Üçüncüsü, mal üretimi acil ihtiyaçlardan fazla oldu¤unda, bireysel gelir artt›¤›nda bofl zaman hizmetleri (kiflisel bak›m, yeme-içme, boflzaman seyahati, e¤lence, spor v.s) büyür. Dördüncü olarak, sa¤l›k ve e¤itimin birer hak olarak kavran›fl› yayg›nlafl›r. Beflinci olarak ise, toplumun karmafl›klaflan yap›s› ve haklar›n artan siyasallaflmas› kamu hizmetleri sektörünün genifllemesine neden olmaktad›r (Waters, 1996, s. 112-113).
Sanayi Sonras› Toplumlar›n Genel Karakteristikleri Veysel Bozkurt (2010) sanayi sonras› topluma iliflkin belirgin özelliklerini Daniel Bell ve di¤er sanayi sonras› toplum kuramc›lar› olan Alain Touraine ve Masuda’n›n yaklafl›mlar›n› da kapsayacak biçimde flu bafll›klar alt›nda de¤erlendirmifltir: 1. Ekonomik yap›daki dönüflüm 2. Yükselen yeni s›n›flar
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
3. Bilginin artan rolü 4. Enformasyon teknolojileri 5. Sanayi sonras› toplumun di¤er karakteristikleri 1. Ekonomik yap›daki dönüflümler: Ekonomik yap›daki en belirgin dönüflüm mallar›n üretiminden hizmetlerin üretimine yönelik yaflanan de¤iflimdir. “Bir ulus sanayilefltikçe, ifl gücünün büyük bir k›sm›, ekonominin çiftçilik (farming) ve tar›m (agriculture) sektöründen imalat (manifacturing) sektörüne kayar. Bu geçiflin bir sonucu olarak ulusal gelir artt›kça hizmetlere olan talep artacakt›r” (Bell, 1973: 15’ten akt. Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras› toplumda hizmetlerin üretiminde art›fl›n gözlendi¤i alanlar “e¤itim, sa¤l›k, sosyal hizmetler gibi insani hizmetler, bilgisayar, sistem analizi ve bilimsel araflt›rma ve gelifltirme gibi mesleki hizmetler olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r” (Bell, 1989, s. 95, akt. Bozkurt, 2010, s. 222). Ayr›ca tar›m, endüstri gibi temel sektörlerin gerileyerek enformasyon ve hizmetler sektörlerinin ön plana ç›kmas› da önemli göstergelerdir. Sanayi sonras› toplumda bilgi ve enformasyonun artan oranda bir a¤›rl›k kazand›¤› kaç›n›lmaz bir olgudur. 2. Yükselen yeni s›n›flar: De¤iflim yaln›zca üretimin gerçekleflti¤i mekânlarda de¤il, iflin niteli¤inde de gözlemlenmektedir. Sanayi sonras› toplumda yeni s›n›flar ortaya ç›km›flt›r. Art›k vas›fl› ya da yar› vas›fl› mavi yakal› iflçilerin yerine hizmet sektörünün ihtiyac›n› karfl›layan beyaz yakal› iflçilerin yo¤un olarak istihdam edildi¤i bir süreç yaflamaktay›z. Bilim adamlar›, teknisyenler, mühendisler, ö¤retmenler, t›p personeli gibi “teknik ve profesyonel” s›n›f›n niceliksel art›fl› söz konusudur. S›n›fsal de¤iflim çal›flma alan› ile birlikte seyretmifltir. Bu efl zamanl› de¤iflim “yap›lan iflin türünde teknik ve profesyonel s›n›f›n üstünlü¤ü lehine” gerçekleflmifltir (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras› toplumun belirgin bir özelli¤i olan s›n›fsal de¤iflim, hem toplumsal tabakalaflma hem de toplumsal s›n›f analizlerini de etkilemifltir. Sanayi sonras› toplumdaki en önemli s›n›f “bilgi s›n›f›”d›r. Üniversiteler, uzmanl›k alanlar› ve idari teflkilat›n geliflmesi sonucunda ortaya ç›kan “yeni bir entelijansiya” yani “bilgi s›n›f›” önem kazanm›flt›r (Slattery, 2007, s. 463). Yükselen yeni bilgi s›n›f› “servet ve mülkiyetten ziyade bilgi ve uzmanl›¤a dayal› yeni bir güç biçimini temsil ederler” (Slattery, 2007, s. 463). 3. Bilginin artan rolü: Sanayi sonras› toplumun yeni paradigmas› teorik bilgidir. Yeni ortaya ç›kan toplumsal formasyonun örgütlenmesi bilgi ekseninde gerçekleflmektedir. Sanayi sonras› toplumda bilgi stratejik bir önem kazanm›flt›r. Bilginin üretimi, üretilen bilginin kullan›m› kadar çok önemli stratejik bir araç haline gelmifltir. Sanayi sonras› toplumda teorik bilgi “toplum için yeniliklerin sa¤lanmas›nda ve politik kararlar›n al›nmas›nda” merkezi bir rol alm›flt›r (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras› toplumlar›n özellikle bilginin stratejik kontrolü ba¤lam›nda düflünce kurulufllar›, “think-tank”ler, stratejik araflt›rma merkezleri ve araflt›rma merkezleri etraf›nda örgütlendiklerini ve faaliyet gösterdiklerini söyleyebiliriz. Bu ba¤lamda sadece teknik bilgi anlam›nda de¤il, stratejik olarak farkl› co¤rafyalardaki politik belirleyicilik anlam›nda da bu kurulufllar›n finanse edildi¤ini ve siyasi aktörlere ba¤l› olarak reel politik alan› biçimlendirme gücüne sahip olduklar›n› ifade etmek mümkündür. Ayr›ca “bilgi daha önce benzeri görülmedik ölçüde teknik yenilenmeyi ve ekonomik büyümeyi basitçe yönetmekle kalmamaktad›r; kendisi de h›zla ekonominin temel faaliyeti ve mesleki temel belirleyicisi haline gelmektedir” (Kumar, 2004, s. 24). 4. Enformasyon teknolojileri: Enformasyon teknolojisi sanayi sonras› toplumun ortaya ç›k›fl›nda etkili olan bir etmendir. Enformasyon teknolojilerinin bilim-
17
Sanayi sonras› toplumda kol eme¤ini kullanan mavi yakal› iflçilerin istihdam› azalm›fl, teknik ve profesyonel s›n›f büyümüfl, mülkiyetten çok bilgi ve uzmanl›¤a dayanan bir güce sahip olan “bilgi s›n›f›” önem kazanm›flt›r.
18
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Enformasyon teknolojileri (bilgi teknolojileri), bilgisayar ve iletiflim teknolojilerinin bileflimine, bilgilerin elde edilmesinde, depolanmas›nda, ifllenmesinde ve iletilmesinde kullan›lan yaz›l›m, donan›m, ekipman ve hizmetlerin bütününe verilen add›r.
sel ve toplumsal olarak hayatlar›m›za girifli toplumsal iliflkilerin, toplumsal rollerin de¤ifliminde çok önemli role sahiptir. Enformasyon teknolojileri insanlar›n ve toplumlar›n birbirleriyle iletiflim olanaklar›n› art›rmakta, üretim anlay›fl›n› de¤ifltirmekte, sermaye hareketlerini dünya tarihinde hiç olmad›¤› kadar h›zland›rmaktad›r. Ayn› zamanda üretim yap›s›na etkisi geleneksel istihdam alanlar›n› daralt›rken, yeni ama daha s›n›rl› ifl alanlar› yaratmaktad›r. Bilgisayar destekli üretim, sermaye aç›s›ndan verimlilik art›fl› ve maliyet düflüflü anlam›na gelirken, çal›flanlar aç›s›ndan istihdam olanaklar›n›n daha yüksek e¤itim seviyesi gerektirmesi ve vas›fs›z/yar›vas›fl› iflçilerin istihdam sorununu beraberinde getirmektedir. Dolay›s›yla enformasyon teknolojilerinin pozitif/negatif dönüfltürücü etkisi yads›namaz bir gerçeklik haline gelmifltir. 5. Sanayi sonras› toplumun di¤er karakteristikleri: Teknolojinin ucuzlayarak kitlesel kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› “kitle üretimi ve haberleflmesinin çözülüflüne yol açarken, di¤er taraftan da bireyin konumunun güçlenmesine yol açm›flt›r” (Bozkurt, 2010, s. 225). Sanayi toplumunda varolan geleneksel iflçi hareketleri ve dayan›flmas›n›n, yeni geliflen s›n›flar, hizmet sektöründe çal›flanlar, bilgi s›n›f› ile birlikte farkl›laflaca¤› öngörüsü de bulunmaktad›r. Buna göre geleneksel iflçi hareketlerinin yerini “enformasyon toplumlar›nda sivil vatandafl hareketlerinin alaca¤›; gönüllü teflebbüslerin de toplumda giderek çok daha önemli hale gelece¤i” (Bozkurt, 2010, s. 226) öngörüsü yayg›n bir flekilde paylafl›lm›flt›r. Gerçekten de sanayi sonras› toplumda geleneksel iflçi hareketlerinin zay›flad›¤›, toplumsal s›n›flar›n parçal›l›¤›n›n art›fl› sonucu iflçi hareketlerinin de parçal› bir karakter kazand›¤› gözlemlenmektdir. Ayr›ca gönüllü toplumsal hizmetlerin ve gönüllü kurulufllar›n sivil vatandafll›k ilkesi ekseninde yeni toplumsall›klar ve bu çerçevede yeni toplumsal hareketler gelifltirdikleri de görülmektedir. Sanayi toplumunun büyük toplumsal ve siyasal sorunlar› karfl›s›nda “ulus-devlet” Bell’e göre eski gücünü yitirmifltir. Dolay›s›yla sanayi sonras› toplum bu aç›dan da “ekonomik faaliyetlerinde ‘global düS‹ZDE flün, yerel SIRA hareket et’ felsefesinin egemen oldu¤u, endüstri toplumunun merkeziyetçi e¤ilimlerinin zay›flad›¤› ve bireyselli¤in güçlendi¤i bir toplum olacakt›r” (Bozkurt, 2010,D Üs.fi Ü226). NEL‹M
Sanayi sonras› toplumda ulus devlet zay›flam›fl, merkeziyetçi e¤ilimler azalm›fl ve bireysellik güçlenmifltir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE S O R U DDÜ ‹fiKÜKN AE LT‹ M S O S‹ZDE R U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
Post-endüstriyel ulus-devletin zay›flamas›na neden olan faktörler neler olabilir? SIRA toplumda S‹ZDE S O R U Düflününüz. DDÜ fi‹ KÜ NKsonras› EA LT‹ M Sanayi ve sanayi toplumdaki dönüflümleri bilgi, ekonomi, kültür ekseninde kapsaml› bir flekilde de¤erlendiren çal›flmas› için Veysel Bozkurt’un “Endüstriyel & Post-Endüstriyel Dönüflüm: S O S‹ZDE R U Bilgi, Ekonomi, Kültür” (‹stanbul, Aktüel Yay›nlar›, 2005) çal›flmas›n› SIRA okuyunuz.
N N
D‹KKAT Kültür AMAÇLARIMIZ
Bell’in sosyolojisinde kültür en önemli alanlardan birisini oluflturmaktad›r. Bat›n›n SIRA S‹ZDEkültür toplumsal de¤iflmeden ba¤›ms›z kalarak bozulmam›fl ve sanayi toplumunda K ‹ T varolmufltur. A P ayr› bir flekilde 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren kültür, de¤iflimi teflvik etmektedir ve ekonomi de bu de¤iflim arzusunu yerine getiren bir araç haAMAÇLARIMIZ line gelmifltir. Toplumsal ve ekonomik yaflamdaki de¤iflimler sanatsal alanda da E L E V ‹ Z Y O N kültür, medya arac›l›¤› ile kurumsallaflm›fl ve ba¤›ms›zlaflm›flkendisini Tgöstererek t›r. Kültürün K ba¤›ms›z ‹ T A P ve özerk bir kurum haline gelmesi Bell’e göre sosyoloji disiplini için sorun teflkil eder. Çünkü sosyolojik pratik davran›fl›, tutumlar› ve ilgileri rastlant›sal olarak toplumsal konumlar›n özellikleri olan yafl, cinsiyet ve dine gö-
N N
‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
re tahmin edebilece¤i iddias› üzerinden kurumsallaflm›flt›r. Oysa yaflam tarz›, de¤er seçimi ve estetik tercihler daha fazla kifliselleflmifltir (Waters, 1996, s. 125-126). Daha önce belirtildi¤i gibi, Bell yukar›da ele al›nan tüm bu faktörlerin post-endüstriyel toplumun hem toplumsal yap›s› hem de siyasal yap›s› ve kültürü üzerinde yol açt›¤› dönüflümlerle ilgilenir (Ritzer, 2003, s. 235). Bu noktada Bell özellikle post-endüstriyel toplumun toplumsal yap›s› ile kültürü aras›ndaki fark üzerinde yo¤unlafl›r. Ritzer, daha önce ifade edildi¤i gibi (2003, s. 232) Bell’in endüstriyel - post-endüstriyel toplumlar hakk›nda öne sürdükleri ile post-modernistlerin modern-postmodern toplumlar hakk›nda öne sürdükleri aras›nda birçok ortak nokta bulundu¤unu belirtmekteydi. Ancak Ritzer (2003, s. 233) post-modern toplumu olumlu terimlerle tasvir etmeye çal›flan ço¤u post-modernistin aksine, Bell’in post-endüstriyel toplumun, en az›ndan baz› yönlerini, elefltirmekten geri kalmad›¤›na dikkat çeker. Bell post-endüstriyel toplumun özellikle toplumsal yap›s› ile kültürü aras›nda gördü¤ü kopuklu¤u elefltirir. Buna göre, post-endüstriyel toplumun toplumsal yap›s› ile kültürünü farkl› ilkeler temellendirmektedir. Post-endüstriyel toplumun ekonomik meselelere odakl› toplumsal yap›s›nda rasyonalite ve verimlili¤e yönelik bir ilgi hâkimken kültürel alanda irrasyonel, kendini gerçeklefltirme ve tatmin etme ilkeleri hâkimdir. Bell, böylesi bir kültürün verimlili¤in ve rasyonalitenin egemen oldu¤u bir toplumsal yap›ya ayk›r› düfltü¤ünü savunur ve bu noktada irrasyonel ve hedonistik düflüncelerle iliflkilendirdi¤i post-modernizmi elefltirir (Ritzer, 2003, s. 235). Ritzer, Bell’in bir modernist ve hatta bir muhafazakâr olarak, postmodernizmle iliflkilendirdi¤i bu tür irrasyonel ve hedonizm benzeri geliflmelerin, geleneksel erozyona u¤ratarak onlar›n yerini ald›klar›n› ve bu aç›dan toplum için bir tehdit oluflturduklar›n› düflündü¤ünü savunur (Ritzer, 2003, s. 235).
SANAY‹ SONRASI TOPLUM TEOR‹S‹NE YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER Sanayileflme sonras› kavram› ‘sanayi toplumu’ ve sanayileflme sürecine dair sahip oldu¤umuz resmin tümünü yeniden düflünmeye zorluyor. Modern toplumlar›n tarihinin yeni bir evreye veya yeni bir aflamaya girmekte oldu¤u iddias›nda temellenen sanayileflme sonras› kavram›, bir baflka ifadeyle, ‘sanayi toplumu’nun yerini ‘sanayileflme sonras› toplum’a b›rakt›¤›n› iddia ediyor (Kumar, 1976, s. 441). Bu aç›dan radikal bir dönüflümü ifade ediyor. Gerçekten de Bell’in ve di¤er sanayi sonras› toplum iddias›n› dile getiren kimi düflünürlerin iddia etti¤i gibi insanl›k tarihi sanayi toplumunun özellikleri ile büyük bir kopuflu temsil eden yeni bir evre içinde mi? Soruyu flöyle de sorabiliriz: Sanayileflme sonras› kavram› ile ifade edilen dönüflümler, yenilikler acaba sanayileflmenin yol açt›¤› biçimde insan hayat›n›n genel çerçevesini dönüfltürebilmifl midir? Örne¤in, söz konusu yenilikler, sanayileflmenin yol açt›¤› biçimde, insanlar› mevsimlere dayal› bir zaman alg›s›ndan saat esasl› bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel alg›lar›n› dönüfltürebilmifl midir? Bütün bu yenilikler, insan bilincinin çerçevesini/iskeletini dönüfltürebilmifl midir? (Stearns, 1974, s. 13-14). Sanayileflme sonras› toplum tart›flmas›n› bu sorular ekseninde düflünmek, yaflanan dönüflümü anlamak aç›s›ndan fayda sa¤layabilir. Oysa Bell bütün bu sorular›n cevaplar› ile çok da ilgili de¤ildir. Bell sadece en tepedeki yap›larla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir yönetici elitten bahseder; toplumun bütün de¤er sisteminin de¤iflip de¤iflmedi¤i meselesi ile ilgilenmez. Sanayileflme-sonras› toplum kavram›n› ciddiye almak için bu meselenin de ele al›nmas› gerekir (Stearns, 1974, s. 16). Örne¤in, sanayileflme beraberin-
19
20
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
de aileye iliflkin ciddi dönüflümleri getirmifltir. Aileyle ilgili en belirgin dönüflüm, sanayileflmenin ifl ve aile aras›ndaki ba¤› bütünüyle de¤ifltirmesinde gözlemlenir. ‹fl ile ev birbirinden ayr›lm›fl, evlenme yafl› yükselmifl, kad›nlar bafllang›çta daha çok ev içi ifllerle u¤rafl›rken, erkekler eve ekmek getiren bir rol üstlenmifllerdir. Benzer bir de¤iflimi, sanayi sonras› toplumda bulabilir miyiz? Belki evet. Ama Bell toplumsal bilinçle, de¤erler sistemi ile ya da bunlar›n yaflad›¤› dönüflümle ilgili bir çözümleme yapmad›¤› için arad›¤›m›z cevaplar› onun söylediklerinde bulmam›z mümkün de¤il. Bell’in ilgisi daha önce de söyledi¤imiz gibi en tepedeki yap›lar›n dönüflümüne yönelik bir ilgi. ‹malata dayal› üretimin yerini hizmete dayal› bir ekonominin ald›¤› bu yeni ekonomik yap›da, Bell, mavi-yakal›lar›n ekonomideki a¤›rl›¤› azal›rken beyaz-yakal›lar›n iflgücü içindeki etkinli¤inin belirgin bir biçimde artt›¤›n› iddia etmekte. E¤itimli profesyonel ve teknisyen gruplardan oluflan (bilim adamalar›, matematikçiler, ekonomistler, mühendisler, vb.) beyaz-yakal›lar›n artan etkinli¤ine, sanayi-sonras› toplumun en temel özelliklerinden birinin efllik etti¤i söylenebilir: teorik bilginin empirizme önceli¤i. Dolay›s›yla, bu yeni toplumun merkezine Bell, üniversiteleri, araflt›rma örgütlerini ve deney merkezlerini yerlefltirir. Bell’in önkestirime dayal› metodolojisi, bir yeni toplumu müjdelerken, tarihsel gerçeklikleri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialar›n› destekleyici bir biçimde kullanmaktad›r. Örne¤in, ‘hizmet ekonomisi’ne geçildi¤ini iddia ederken, ‹ngiltere’de 1850’lerde zaten bir hizmet ekonomisine do¤ru dönüflüm yafland›¤› gerçe¤ini görmezden gelmektedir (Kumar, 1976, s. 446). Benzer bir biçimde, toplumda bilim adamlar›n›n ve teknik donan›ma sahip profesyonellerin say›s›n›n artmas› asl›nda sanayi sonras› toplumla de¤il, M. Weber’in de iddia etti¤i gibi, modern kapitalist toplumlardaki en az›ndan son bir as›rda gözlemlenebilen rasyonelleflme süreciyle ilgilidir. Dahas›, teorik bilginin üretime uygulanmas› da yeni de¤ildir. Sanayi toplumu, bütünüyle bilimsel ve teknolojik geliflmelerin bir ürünüdür (Giddens’tan aktaran Parlak, 2004, s. 109). Dolay›s›yla, sanayi toplumu ile sanayi sonras› toplum aras›nda, asl›nda Bell’in iddia etti¤i gibi bir büyük kopufl ya da k›r›lma de¤il, süreklilik söz konusudur. Sanayi sonras› toplum teorisine yöneltilen elefltirilerin odak noktas› “s›n›fsal eflitsizli¤in kal›c›l›¤›, s›n›f çat›flmas›, ekonomik kaynaklar›n birkaç elde yo¤unlaflmas›, beyaz yakal› ifllerin vas›fs›z niteli¤i ve tüm mesleklerde profesyonelleflme normunun suland›r›lmas›d›r” (Swingewood, 1998, s. 374). Bugün içinde bulundu¤umuz toplumsal yap›da tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geç(e)medikleri, hatta sanayi öncesi olmasa da tar›m toplumu, sanayi toplumu ve dahas› sanayi sonras› toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri karmafl›k bir flekilde bünyesinde bar›nd›ran toplumlar›n varoldu¤unu söylemek mümkündür. S›n›fsal çat›flma halen geçerlili¤ini korumakta, mavi yakal› iflçiler ile beyaz yakal› iflçilerin yapt›klar› iflin niteli¤i aç›s›ndan Bell’in öngördü¤ü biçimde çok da farkl›l›k kalmad›¤›, özellikle çal›flma koflullar› aç›s›ndan farkl›l›¤›n neredeyse yok denecek kadar azald›¤› gözlemlenmektedir. Beyaz yakal› çal›flanlar›n profesyonelliklerinin düzeyi bu anlamda belirsizleflmifl, dahas› s›radanlaflm›flt›r. Dolay›s›yla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vas›fs›zlaflmas› söz konusudur. Bu anlamda sanayi sonras› toplum olarak tasvir edilen dönemde çal›flanlar›n bilgi düzeyleri neredeyse eflitlenmifl, bilimsel bilginin ya da teorik bilginin ayr›cal›¤› ve iktidar› s›n›rlanm›flt›r. Weber’in ideal tiplefltirmesindekine benzer bir biçimde formüle etti¤i sanayi sonras› toplum kavram›n› gelifltirirken Daniel Bell, “gelece¤in toplumu” portresi çi-
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
zer (Slattery, 2007, s. 464). Sosyolojide gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya da baflka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça risklidir. Zira toplumlar›n geliflim seyrine dair önkestirimde bulunmak olas› de¤iflimlerin dikkate al›nmamas› durumunda bofla bir çaba olarak da kalabilmektedir. Bell çal›flmas›n›n sonraki bask›lar›nda sanayi sonras› toplumu temsil etti¤ini düflündü¤ü, en baflta ileri sürdü¤ü birtak›m özelliklerden vazgeçmifl, yerine yenilerini ortaya koymufl, eklektik bir kurama dönüfltürmüfltür. Ancak her ne kadar baz› özellikleri ç›kar›lsa ve yeni eklemeler yap›lsa da Bell’in teorisi kavramsal düzeyde yayg›n kabul görmüfl, farkl› kavramlaflt›rmalarla çeflitlendirilmifltir. Öte yandan Bell’in sanayi toplumundan sonraki toplumsal yap›y› analiz ederken çizdi¤i çerçeve fazlaca “fütürolojik” bulunmufltur (Slattery, 2007, s. 464). Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisine en bariz elefltirilerden bir di¤eri ise onun ekonomik ve endüstriyel analizine yönelik olarak yap›lm›flt›r. Buna göre Krishan Kumar’›n Sanayi Sonras› Toplumdan Post-modern Topluma-Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar› (2004) adl› çal›flmas›nda sanayi sonras› toplumda Bell’in yeni hizmet s›n›f› olarak gördü¤ü “insan hizmetleri” ve “profesyonel hizmetler” alan›nda istihdam edilen iflçilerin say›s›nda kayda de¤er art›fl gözlemlense de asl›nda nitelik aç›s›ndan betimsel düzeyde bu iflçilerin “profesyonel” olarak adland›r›ld›¤›n› belirtmektedir. Buna örnek olarak da “tesisatç›lara ‘›s› mühendisi’, dükkanc›lara ‘idareciler’” denmesini örnek gösterir. Hizmet sektöründeki iflçilerin “çeflitlili¤i, heterojenli¤i, vas›f ve bilgi art›fl›” (Miles ve Gershuny 1986’dan akt. Kumar, 2004, s. 40) üzerine söylenebilecekler de Bell’in kuram›ndaki hizmet s›n›f›n›n homojen bir s›n›f gibi ele al›fl›na dair kayg›lar› art›r›r. Ayr›ca profesyonellerin ve idarecilerin ço¤unlu¤unun e¤itim düzeyleri geliflmifl sanayi sonras› toplumlar›n en tipik örnekleri olan Amerika Birleflik Devletleri, Almanya ve Japonya’da üniversite mezunu olabilirken, benzer yap›ya sahip oldu¤unu düflündü¤ümüz Britanya’da ayn› pozisyondaki çal›flanlar›n çok daha az›n›n üniversite mezunu oldu¤u kaydedilmektedir (Kumar, 2004, s. 40). Sanayi sonras› toplum aflamas›nda bilgi s›n›f›n›n oluflaca¤›, geniflleyece¤i fleklindeki öngörü de sorunlu görünmektedir. Zira hizmet s›n›f›n›n istihdam edildi¤i alanlarda salt bilgiye dayal› ifllerin büyük bir bölümünün “kendi kendine hizmet” sunumu nedeniyle tasfiye oldu¤u, bu alanda çal›flanlar›n ifllerinin ortam›n›n kayboldu¤u tesbit edilmektedir (Miles ve Gershuny 1983’den akt. Kumar, 2004, s. 40). Bell taraf›ndan özel bir önem atfedilen teknoloji, bilhassa bilgisayar teknolojisinde kaydedilen bafldöndürücü h›z, bu alanda hizmet sektöründe orta kademede çal›flanlar›n say›s›n› azaltm›flt›r. Ayr›ca yeni ifl alanlar› bilgisayar/bilgi sektöründeki istihdam olanaklar›n›n art›fl›ndan de¤il, vas›f ve bilgi kapsam›n›n kayda de¤er ölçüde olmad›¤› üçüncül ekonominin afla¤› düzeylerinde gerçekleflmifltir. Kumar’a göre yeni ifl alanlar› daha çok hizmetler ve perakende ticaret alanlar›nda yarat›lm›flt›r. “Tipik yeni iflçiler, fast-food restoranlar› dahil olmak üzere ‘yiyecek ve içecek’ kurulufllar›nda çal›flanlard›: ‘sa¤l›k hizmetleri’ temelde hemflireler ve özel hastanelerdeki yard›mc› personel ve evlerde çal›flan özel hemflirelerden olufluyordu; ‘ifl hizmetleri’ndeyse temelde veri ifllemeyle, kopyalama ve enformasyon ulaflt›rmayla u¤raflan rutin enformasyon iflçileri yer al›yordu. Yeni iflçilerin birço¤u kad›nlardan olufluyordu, bunlar›n birço¤u yar›m gün ya da geçici olarak çal›flmaktayd›. Ücret düzeyleri düflüktü, ifl güvenli¤i ve kariyer beklentisi hemen hemen s›f›rd›” (Kumar, 2004, s. 41). Kumar’›n özetledi¤i bu durum da göstermektedir ki, genel olarak hizmet sektöründe ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen iflçilerin bilgi düzeyleri, yapt›klar› iflin niteli¤i ve ald›klar› ücretler aç›s›ndan sanayi toplumu özelliklerini sür-
21
22
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
dürmektedir. Dolay›s›yla Bell’in resmetti¤i sanayi sonras› topluma dair göreli iyi koflullar ne yaz›k ki gerçeklikten uzak seyretmektedir. Hizmet sektörü kavram› Bell’in ortaya koymaya çal›flt›¤›ndan çok daha genifl anlamda sanayi üretiminin birer uzant›s› fleklinde faaliyet gösteren alanlara da göndermede bulunmaktad›r. Mevcut beyaz yakal› hizmet sektörü çal›flanlar›n›n ço¤unlu¤u genellikle vas›fs›z, çok az bilgi ve uzmanl›k gerektiren (büro iflleri, sekreterlik, yaz› iflleri, petrol istasyonu görevlisi v.b) alanlarda çal›flmaktad›rlar (Slattery, 2007, s. 465). Sanayi üretimine do¤rudan SIRA S‹ZDE ya da dolayl› katk›da bulunan mühendis, teknisyen veya bilgisayar programc›s› gibi mesleklerin üyeleri Bell’in iflaret etti¤i gibi ayr›cal›kl›, iktidar sahibi olabilecek s›n›fsal bir konuma uzak görünmektedir. D Ü fi Ü N E L ‹ulaflabilmekten M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE S O R U D DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M S O S‹ZDE R U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE
D‹ N Ü fiT ÜE NR ENLE‹ M T S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
Sanayi sonras› SIRAtopluma S‹ZDE yönelik getirilen elefltirileri k›saca özetleyiniz. S O R U
Türkiye sanayi sonras› toplum tart›flmalar›n›n hem içerisinde hem de d›fl›nda D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M yer alabilecek nitelikte bir toplumsal görünüme sahiptir. Zira Türkiye 20. yüzy›la tam bir tar›m toplumu olarak girmifl, Cumhuriyet’in kuruluflu ile s›n›rl› düzeyS O S‹ZDE R gerçeklefltirilebilmifl, U de sanayileflme sanayileflme ancak yüzy›l›n ikinci yar›s›nSIRA dan sonra, özellikle k›rdan kente göçün etkisiyle h›z kazanabilmifltir. Günümüzde ise Türkiye tar›m toplumu özelliklerini geride b›rakm›fl, sanayi toplumu kaD‹KKAT AMAÇLARIMIZ ancak halen sanayi sonras› toplum kriterlerini Bell’in çizdirakterini benimsemifl ¤i çerçeve içinde s›n›rl› bir flekilde tafl›yan bir ülke görünümündedir. Bu de¤erSIRA S‹ZDE lendirme ekseninde asl›nda Türkiye’nin s›n›fsal kompozisyonu, üretim biçimi, K ‹ T A P teorik bilginin ve teknolojinin üretimde kullan›lmas› gibi sanayi sonras› topluma iliflkin temel dinamikler çerçevesinde ele al›nmal›d›r. Bu nedenlerle Türkiye üreAMAÇLARIMIZ tim aflamalar›nda halen Bat›’n›n sanayi sonras› toplumlar›ndan teorik bilgi ve tekT E L E Valmakta ‹ Z Y O N (Özkalp, 2009, s. 369) sanayileflmesini Bat›’ya ba¤›ml› bir noloji deste¤i flekilde sürdürmektedir. K ‹ T A P
N N
N N
Türkiye’deki‹ Niflgücünün temel göstergelerini, istihdam alanlar›n›, sektörel da¤›l›m›n› deTERNET tayl› bir flekilde istatiksel olarak inceleyebilmek için http://www.tuik.gov.tr/PreTabTELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE lo.do?tb_id=25&ust_id=8 ba¤lant›s›na baflvurabilirsiniz. Türkiye sanayi sonras› toplumun en tipik özelliklerinden biri olan geleneksel D ÜNfiTÜENRENLE‹ M T tar›msal ve‹ sanayi üretimindeki istihdam edilen nüfus aç›s›ndan anlaml› bir geliflim göstermifltir. Art›k Türkiye’de uzun zamand›r hizmet sektöründe istihdam edilen O R U ve sanayide istihdam edilenleri geride b›rakm›fl görünmektenüfus oran› Star›mda dir. 2012 y›l› Türkiye ‹statistik Kurumu Hanehalk› ‹flgücü Araflt›rmas› Mart 2012 Sonuçlar›’na göre edilenlerin yüzde 23,6’s› tar›m, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde D ‹ K Kistihdam AT 5,9’u inflaat, yüzde 50,7’si ise hizmetler sektöründe yer alm›flt›r. Türkiye’de özellikle son 30 y›lda hizmet sektöründe istihdam oran› artm›fl göSIRA S‹ZDE rünse de, son zamanlarda üniversite mezunu beyaz yakal› iflsizli¤inin önemli bir sorun halinde geldi¤i görülmektedir. Bu durumda sanayi sonras› toplum özelliklerinden birisi olan vas›fl›, yüksek e¤itimli beyaz yakal› çal›flan profiline uygun popülasAMAÇLARIMIZ yonun Türkiye gibi genç nüfusa sahip bir ülkede iflsiz kalmas› düflündürücüdür.
N N
Türkiye’dekiK beyaz iflsizli¤i ve yaflan›lan sorunlar üzerine yak›n zamanda yap›lm›fl ‹ T A yakal› P nitelikli bir çal›flma için lütfen Ed. Tan›l Bora, “‘Bofluna m› Okuduk?’ Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i” (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2011) bak›n›z.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
23
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Amerikan sosyologu Daniel Bell’in sosyolojiye katk›lar›n› özetleyebilmek. Daniel Bell’in sosyolojisinde temel amaç “kuramdan çok toplumsal çözümlemeye” a¤›rl›k vermektir. Büyük toplumsal sorunlar›n çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunma e¤iliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide bu tarz toplumsal önkestirim (social forecasting) olarak adland›r›lmaktad›r. Bell 1950’lerde ortaya ç›kan yak›nlaflma (convergence) teorisinin önde gelen temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bell toplumsal yap›y› sosyal, politik, kültürel olmak üzere üç düzlemde incelemektedir. Daniel Bell “ideolojinin sonu” tezinin öncülerindedir. Sanayi sonras› toplum kavram›n› aç›klayabilmek. Daniel Bell “sanayi sonras› toplum” kavram›n›n sahibi kuramc› olarak bilinmektedir. Bu kavram› kullanan ilk kifli olmasa da, kavram› ele al›fl biçimiyle en çok tart›flma yaratan isim olarak de¤erlendirilmektedir. Bell sanayi sonras› toplumun çok farkl› özelliklere sahip oldu¤unu öne sürmektedir. Sanayi sonras› toplumun genel hatlar› itibariyle en temel karakteristik özellikleri teknoloji, ekonomi ve toplumsal yap›da görülmektedir. Ekonomi a¤›rl›kl› olarak imalat sanayinden hizmet sektörüne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, toplumsal yap›da ise yeni teknik elitlerin yükselifli ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalaflma prensibi görülmektedir (Bell: 1974’ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi toplumunda egemen olan mavi yakal› ifl alanlar›n›n yerini, art›k beyaz yakal› ifllerin ve iflçilerin profesyonel, bilimsel ve teknik meslekler sahibi s›n›flar olarak sanayi sonras› toplumun s›n›fsal yap›s›n› biçimlendirdi¤i gözlemlenmektedir.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisini analiz edebilmek. Sanayi sonras› toplum teorisi bir toplumsal de¤iflme teorisidir. Sanayi sonras› toplumun en önemli özelliklerinden birisi üretim biçiminin farkl›laflmas›d›r. ‹malat sanayi yerini hizmet sektörüne b›rakm›flt›r. ‹kinci özellik toplumsal s›n›flar›n yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimdir. Sanayi toplumunun aksine sanayi sonras› toplumda ilk kez mavi yakal› iflçilerin oran› beyaz yakal› çal›flanlar›n oran›na göre düflüfl göstermifltir. Sanayi sonras› toplumun bir di¤er özelli¤i ise bilginin artan önemi olmufltur. Bilginin üretimi, kontrolü son derece önem kazanm›flt›r. Sanayi sonras› toplumda belirleyici olan teorik bilginin merkezi önem kazanmas›d›r. Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisinin elefltirilerini özetleyebilmek. Tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geçememifllerdir; geçme olas›l›klar› da bulunmamaktad›r. S›n›fsal çat›flma halen geçerlili¤ini korumaktad›r. Mavi yakal› iflçiler ile beyaz yakal› iflçilerin yapt›klar› iflin niteli¤i aç›s›ndan farkl›l›k yok denecek kadar azalm›flt›r. Öte yandan sosyolojide gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya da baflka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça risklidir. Bu nedenle Bell’in teorisi k›smen fütürolojik bulunmaktad›r. Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisine en bariz elefltiriler ekonomik ve endüstriyel analizine yönelik olarak yap›lm›flt›r.
24
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki Daniel Bell’e iliflkin ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. New York’ta do¤mufltur. b. Columbia Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür. c. Harvard Üniversitesi’nde ö¤retim üyesi olarak çal›flm›flt›r. d. “Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri” kitab›n›n yazar›d›r. e. Yale Üniversitesi’nde asistanl›k yapm›flt›r. 2. Afla¤›dakilerden hangisi Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum kuram›ndan sonra kapitalizmin kültürel çeliflkilerini ele ald›¤› çal›flmas›d›r? a. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri b. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli c. ‹deolojinin Sonu d. Postkapitalist Paradigmalar e. Endüstriyel ve Post-Endüstriyel Dönüflüm 3. Daniel Bell “bilgi toplumu” kavram›n› ilk kez hangi çal›flmas›nda kullanm›flt›r? a. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri b. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli c. ‹deolojinin Sonu d. Postkapitalist Paradigmalar e. Endüstriyel ve Post-Endüstriyel Dönüflüm 4. Afla¤›daki teorisyenlerden hangisinin sanayi sonras› topluma iliflkin bir kavramlaflt›rmas› bulunmamaktad›r? a. Amittai Etzioni b. Herman Kahn c. Peter Drucker d. Ralf Dahrendorf e. Max Weber 5. Daniel Bell sanayi sonras› toplum tipinin özelliklerini ele al›rken afla¤›dakilerden hangisi aç›s›ndan de¤erlendirmemifltir? a. Endüstriyel aç›dan. b. Mesleki aç›dan. c. ‹letiflimsel aç›dan. d. Kültürel aç›dan. e. ‹deolojik aç›dan.
6. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi sanayi toplumu kavram›n› ilk kez kullanm›flt›r? a. Saint Simon b. Max Weber c. Karl Marx d. Emile Durkheim e. Daniel Bell 7. Afla¤›daki meslek gruplar›ndan hangisi Daniel Bell’in “teknik ve profesyonel” s›n›f› içinde yer almaz? a. Bilim insanlar›. b. Teknisyenler. c. Mühendisler. d. Mavi yakal›lar. e. T›p personeli. 8. Daniel Bell sanayi sonras› toplum teorisini gelifltirirken afla¤›daki ülkelerden hangisini temel alm›flt›r? a. Türkiye. b. Japonya. c. Fransa. d. M›s›r. e. A.B.D. 9. Sanayi sonras› toplumdaki en önemli s›n›f afla¤›dakilerden hangisidir? a. ‹flçi s›n›f›. b. Bilgi s›n›f›. c. Yönetici s›n›f. d. Orta s›n›f. e. Üst s›n›f. 10. Afla¤›daki kitaplardan hangisi Türkiye’de beyaz yakal› iflsizli¤i ele alan yak›n dönem bir çal›flmad›r? a. Bofluna m› Okuduk? Türkiye’de Beyaz Yakal› ‹flsizli¤i b. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri c. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli d. Global ‹flletme Yerel Emek e. ‹deolojinin Sonu
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell
25
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. a 3. b 4. e 5. c 6. a 7. d 8. e 9. b 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Sonras› Toplum Teorisine Elefltiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Toplumsal önkestirim, klasik sosyoloji perspektifinin bir parças› olan, makro kuramsal perspektif ile günümüz koflullar›n› dile getiren, yenilenmifl “uygun” ve “kullan›fll›” bir sosyoloji ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylar›n ve olgular›n tahmin edilmesiyle önkestirimi birbirinden ay›r›r. Ona göre tahmin olaylar›n sonuçlar› ile ilgilenirken, toplumsal önkestirim tarihsel e¤ilimler dizgesinin olas›l›klar›n›n ana hatlar›n› ç›karmaya çal›fl›r (Poloma, 1993, s. 324). S›ra Sizde 2 Sanayi toplumunda temel kaynak aç›s›ndan makineler önemli iken, sanayi sonras› toplumda bilgi önemlidir. Temel kurum ilkinde flirketler, di¤erinde üniversitelerdir. Sanayi toplumunda temel karar verici noktas›nda tüccarlar söz sahibi iken, sanayi sonras› toplumda profesyonellerdir. Birincisinde gücün temeli mülkiyet odakl› iken, ötekinde art›k bilgi önem kazanm›flt›r. Politikan›n rolü aç›s›nda ise sanayi toplumunda laissez-faire anlay›fl› egemen iken, sanayi sonras› toplum aflamas›nda devlet, anonim ortakl›k egemenlik sahibi olmufltur.
S›ra Sizde 3 Bell’e göre post-endüstriyel toplumda ulus devlet büyük problemlerin çözümü için çok küçük, küçük problemlerin çözümü için ise gere¤inden fazla büyük hale gelmifltir. Bu ifadeyle Bell, ulus devletin uluslar aras› ekonomik meseleler üzerinde kontrol sahibi olamad›¤›n›, di¤er taraftan yerel ihtiyaçlar› da yeterince karfl›layamad›¤›n› ima etmekte, ulus devletin bir yandan etnik az›nl›klara, di¤er yandan örgütlü flirket gruplar›na do¤ru ikiye bölündü¤ünü ileri sürmektedir. Bell’e göre etnik gruplar Sovyetler Birli¤i, Yugoslavya ve Çekoslovaska örneklerinde görüldü¤ü gibi etnik olarak homojen olacaklar› co¤rafi bölünmelere yönelmekte, profesyonel dernekler veya sendikalar gibi örgütlü gruplar da yurttafllar›n refah› için devletten afl›r› gelir taleplerinde bulunmakta, bu talepler enflasyonu art›rmakta ve bu da orta s›n›flar›n artan vergilere isyan etmesini beraberinde getirerek ulus devleti ekonomik aç›dan zora sokmaktad›r (Bell, 1991: 225-226’dan akt.Waters, 1996, s. 161). S›ra Sizde 4 Tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geç(e)medikleri, tar›m toplumu, sanayi toplumu ve dahas› sanayi sonras› toplumun belirgin özelliklerini karmafl›k bir flekilde bünyesinde bar›nd›ran toplumlar›n varoldu¤unu söylemek mümkündür. Sosyolojide gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya da baflka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça risklidir. Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisine en bariz elefltiriler ekonomik ve endüstriyel analizine yönelik olarak yap›lm›flt›r.
26
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Yararlan›lan Kaynaklar Belek, ‹lker. (1997). Postkapitalist Paradigmalar, ‹stanbul: Sorun Yay›nlar›. Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial Society (I), National Affairs, Winter, Number 6. http://www.nationalaffairs.com/doclib/20080516_196700603notesonthepostindustrials ocietydanielbell.pdf (eriflim tarihi: 8 Mart 2011) Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial Society (II), National Affairs, Spring, Number 7. http://www.nationalaffairs.com/doclib/20080516_196700707notesonthepostindustrials ocietydanielbell.pdf (eriflim tarihi: 8 Mart 2011) Bell, Daniel. (1976a). The Coming of Post-industrial Society: A venture in social forecasting. New York: Basic Books. Bell, Daniel. (1976b). “Welcome to the post-industrial society”, Physics Today, February 1976. Bell, Daniel. (1991). The Winding Passage: Sociological Essays and Journeys. New Brunswick: Transaction. ‹çinde: Waters, Malcolm. (1996). Daniel Bell, New York: Routledge. Bozkurt, Veysel. (2005). Endüstriyel & Post-Endüstriyel Dönüflüm, Bursa: Aktüel Yay›nlar›. Bozkurt, Veysel. (2010). “Toplum ve ‹ktisat”, Sosyolojiye Girifl, (Ed. ‹hsan Sezal), 3. Bask›, ‹stanbul: Beta Yay›nlar›. Bruce, Steve ve Yearly, Steven. (2006). The Sage Dictionary of Sociology, London: Sage Publications. Encyclopædia Britannica Concise. http://www.merriam-webster.com/concise/futurology Horton, R. (2006). “Daniel Bell”. ‹çinde: B.S.Turner. The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. ss.34-35. Kivisto, Peter. (2008). Sosyolojinin Temel Kavramlar›, Ankara: Birleflik Yay›nevi. Kumar, Krishan (1976). “Industrialism and Post-Industrialism: Relections on a Putative Transitions”, Sociological Review, vol. 24, no. 3, pp. 439-478. Kumar, Krishan. (2004). Sanayi Sonras› Toplumdan Post-Modern Topluma-Ça¤dafl Dünyan›n Yeni Kuramlar›, Ankara: Dost Kitabevi. Mann, Michael. (1983). Macmillan Student Encyclopedia of Sociology, London: MacMillan Press. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Mendras, Henri. (2008). Sosyolojinin ‹lkeleri, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Özkalp, Enver. (2009). Sosyolojiye Girifl, (Yenilenmifl 17. Bask›), Bursa: Ekin Yay›nevi. Parlak, Z. (2004). “Sanayi Ötesi Toplum Teorilerinin Elefltirel Bir De¤erlendirmesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, say› 2, ss. 95-125. Poloma, Margaret T. (1993). Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›. Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k. Stearns, P. N., (1963). “Is There a Post-Industrial Society?”, Society, vol. 11, no. 4, pp. 10-22. Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›sa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Vergin, N (2010). Siyasetin Sosyolojisi Kavramlar, Tan›mlar, Yaklafl›mlar, Do¤an Kitap: ‹stanbul. Waters, Malcolm. (1996). Daniel Bell, New York: Routledge. Watson, Tony J. (1995). Sociology Work and Industry, London: Routledge.
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
2 Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra Alain Touraine’in; Programlanm›fl toplum kavram›n› tan›mlayabilecek, Toplumu anlamada kulland›¤› yöntemi aç›klayabilecek, Kültürel demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek, Modernli¤e ve liberalizme yönelik elefltirilerini kavrayabilecek, Kültürel demokrasi fikrini tart›flabilecek, Özne, demokrasi, modernlik ve toplumsal hareketler aras›nda kurdu¤u iliflkiyi de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z
Anahtar Kavramlar • Programlanm›fl Toplum • Modernlik • Demokrasi
• Özne • Kültürel Demokrasi • Toplumsal Hareketler
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
• G‹R‹fi • TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN TOPLUM • MODERNL‹K VE MODERN TOPUMLARIN TEMEL SORUNU • MODERNL‹K VE ÖZNE • MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER • S‹YASAL MODERNL‹K VE DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI • TOPLUMSAL HAREKETLER VE KÜLTÜREL DEMOKRAS‹
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi G‹R‹fi Alain Touraine günümüzün önde gelen toplumbilimcileri ve demokrasi kuramc›lar› aras›nda yer al›r. Yay›nlanm›fl çal›flmalar›n›n seyri dikkate al›nacak olursa, onun ilk dönem araflt›rma ilgileri daha çok sanayi sosyolojisi, özellikle sanayi iflçilerinin teknolojik ve mesleki modernleflmeye karfl› tav›r al›fllar› üzerinedir. Onun birkaç meslektafl› ile birlikte ‹ktisadi ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü’nün talebi üzerine yapm›fl oldu¤u literatür incelemesi (bkz. Touraine ve di¤, 1965) yay›nland›¤› tarihe kadarki dönemde sanayi sosyolojisi alan›ndaki mevcut bilgi birikiminin iyi bir sentezlemesini temsil eder. Touraine, bu dönemdeki çal›flmalar›ndan daha sonraki çal›flmalar›nda sürekli olarak kendilerine at›fta bulunaca¤› iki önemli sonuç ç›kar›r. Bunlardan birincisi sanayi iflçileri bizatihi teknolojik modernleflmeye de¤il, bu modernleflmenin yap›lma biçimine ve özellikle usta vasf› tafl›yan iflçiler aras›nda belirgin oldu¤u üzere, bu modernleflmenin kendilerinin ifl üzerindeki özerkliklerini kaybetmelerine karfl› ç›kmaktad›rlar. ‹kincisi ise, yirminci yüzy›l ortalar›na gelininceye kadar s›naî iflyerlerinde görülen emek ile sermaye aras›ndaki çat›flma s›naî demokrasinin ve ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra da refah devleti’nin oluflumunu sa¤lad›ktan sonra art›k toplumdaki temel toplumsal çat›flma olma konumunu kaybetmektedir. Bu çat›flman›n yerini toplumun kendini yeniden üretimini planlayanlar ile bunlar›n kararlar›na tâbi olanlar aras›ndaki toplumsal çat›flma almaktad›r. Alain Touraine 1925 y›l›nda Fransa’n›n Hermanville kentinde do¤mufltur. Üniversite e¤itimini Ecole Normale Superieure’de tarih (ve felsefe) alan›nda 1950 y›l›nda, doktora e¤itimini ise 1965 y›l›nda tamamlam›flt›r. Mezuniyetinin ard›ndan Touraine yedi y›l boyunca Ulusal Bilimsel Araflt›rma Merkezi’nde (Centre National de la Recherce Scientific) araflt›rmac› olarak çal›flm›fl, 1958-60 y›llar› aras›nda Uygulamal› Yüksek Araflt›rmalar Okulu’nun (Ecole Pratique des Hautes Etudes) müdürlü¤ünü yapm›fl, 1970 y›l›nda ise bu okula ba¤l› Toplumsal Hareketler ‹nceleme Merkezi’ni (Centre for the Study of Social Movements) kurmufltur (bkz. Encyclopedia of World Bibliography on Alain Touraine, 2011).
Resim 2.1
30
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Weber’ci yaklafl›ma paralel olarak Touraine, sosyolojinin konusunun toplumsal eylem olmas› gerekti¤ini savunur. O sadece somut-ampirik durumlar›n incelenmesi ile ilgilenen bir sosyolog de¤il, ayn› zamanda bu durumlar›n›n sebep ve sonuçlar›n› anlamaya, aç›klamaya ve sorun olarak tan›mlad›¤› hususlar›n afl›lmas›na yarayacak öneriler ortaya koymaya çal›flan bir entelektüeldir.
Touraine bu gözlemlerini 1968’de baflta Fransa ve ABD olmak üzere geliflmifl sanayi ülkelerindeki ö¤renci hareketlerinin sosyolojik analizinden hareketle yapt›¤› tespitlerle birlefltirir. Bu tespitler do¤rultusunda Touraine 1970’lerden itibaren art›k sanayi toplumunun yerini yeni bir topluma, sanayi-sonras› topluma ya da programlanm›fl topluma, b›rakt›¤›n› ve bu toplumun alaca¤› fleklin ise toplumsal hareketler ile bu yeni topluma egemen güç yap›lar› aras›ndaki toplumsal çat›flmaya ba¤l› olaca¤›n› dile getirir. The Post-Industrial Society [Sanayi-sonras› Toplum] (1971) bafll›kl› çal›flmas› Touraine’in programlanm›fl toplumun s›n›f yap›s›n› ve dinamiklerini sanayi toplumu ile karfl›laflt›rmal› olarak ele ald›¤› klasik bir çal›flma olmufltur. Onun The Academic System in American Society [Amerikan Toplumundaki Akademik Sistem] (1974) bafll›kl› çal›flmas› ise böyle bir toplumun seçkinlerinin Amerikan örne¤inde nas›l bir e¤itim sistemi içinde e¤itildiklerini ve daha genel olarak üniversite ile iktisadi ve toplumsal hayat aras›ndaki ba¤›n nas›l kuruldu¤unun bir incelemesini yapmaktad›r. Sosyoloji literatüründe Touraine toplumsal hareketler sosyologu olarak an›l›r. Touraine’in bu s›fatla temayüz etmesi onun 1968 ö¤renci hareketleri üzerine incelemesi ile bafllayan, Polonya’daki sosyalist rejimin çöküflünü haz›rlayan Dayan›flma hareketi ve Fransa’da nükleer karfl›t› hareket üzerine incelemeleri ile devam edip, bundan böyle gündeminden hiç düflmeyecek olan di¤er çal›flmalar› ile alâkal›d›r. Bu di¤er çal›flmalardan biri olan The Return of the Actor [Aktörün Dönüflü] (1988) onun modernlik, demokrasi ve toplumsal hareketler aras›ndaki iliflkilerin sistematik bir çözümlemesi yönündeki önemli bir aflamay›, daha sonraki ayr›nt›l› çal›flmalar›n›n adeta bir ilk tasla¤›n› oluflturmaktad›r. Touraine’e göre (1971), sanayi-sonras› toplum ya da programlanm›fl toplum sanayi toplumundan daha fazla iktisadi büyümeye odaklanm›flt›r ve sanayi toplumunun sahip oldu¤undan çok daha fazla bir yat›r›m kabiliyetine sahiptir. Buna ra¤men, bu toplumun merkezinde yer alan mücadele sanayi toplumunda oldu¤u gibi emek ile sermaye aras›ndaki mücadele ya da sermaye birikimi ve onu mümkün k›lan sömürü de¤ildir. Zira iktisadi büyüme art›k sadece sermaye birikimine dayanmamakta aksine eskisinden daha fazla olarak bilgiye ve toplumun yarat›c›l›¤›na dayanmaktad›r. Bu toplumda “hayat›n bütün alanlar›-e¤itim, tüketim, bilgi, vs.-giderek artan bir flekilde üretim etkenleri denilen fleyle bütünlefltirilmifltir” (Touraine, 1971: 5-6). Bu bütünlefltirme ifllemi “bilimsel ve teknik araflt›rma, mesleki e¤itim, de¤iflimi programlama ve onun unsurlar›n› idare etme, çoklu iliflkilere sahip örgütlerin yönetimi ve bütün bu üretim etkenlerinin harekete geçirilmesinden yana olan tutumlar›n” oluflturulup, idare edilmesini de içermektedir (Touraine, 1971: 5-6).
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
31
Touraine’in sanayi sonras› toplum tezine göre 1970’lerden itibaren sanayi toplumunun yerini bilgi ve teknolojinin önemli hale geldi¤i sanayi sonras› bir toplum almaya bafllam›flt›r. Touraine’e göre, sanayi sonras› toplumun en önemli özelli¤i bilgi teknolojisi kullan›m›n›n sa¤lad›¤› denetim gücüdür. Bu güç kendisini elinde bulunduranlara kendi toplumlar›n› flekillendirme imkân› sa¤lar. Bundan dolay› da Touraine bu topluma programlanm›fl toplum ad›n› verir. Buradan hareketle Touraine bu yeni toplumdaki temel bölünmenin ve çat›flman›n art›k üretim araçlar›n›n mülkiyeti ve denetiminden kaynaklanmad›¤›n›, aksine bilgiye eriflme ve kullanma gücünden kaynakland›¤›n› savunur. Bu görüfle göre, sanayi sonras› toplum veya programlanm›fl toplum bir tarafta bu güce sahip olan teknokratlar ve bürokratlar ile öte tarafta bu güçten yoksun olan çeflitli toplumsal gruplar aras›nda bölünmüfl bir toplumdur (Allen, 1997: 175). Aç›kça görüldü¤ü gibi bu bak›fl aç›s› sanayi toplumundaki temel s›n›fsal bölünmenin ve çat›flman›n nedenini üretim araçlar›n›n mülkiyetine ve denetimine ba¤layan Marksist görüflten farkl›d›r. Touraine’in bu görüflü bir di¤er sanayi sonras› toplum kuramc›s› olan Daniel Bell’in görüflünden de farkl›d›r. Nitekim sanayi sonras› toplumda toplumsal çat›flman›n önemini görece ihmal eden Bell’in aksine Touraine bu yeni toplumda belirli toplumsal gruplar›n güçten yoksun olmalar›n›n yeni toplumsal çat›flmalar ve mücadeleler için bir temel oluflturdu¤unu savunur (Allen, 1997: 176). Bu nedenle Touraine’in sanayi sonras› toplumda en büyük siyasal önemi güçten yoksun olan bu toplumsal gruplar› örgütleyen toplumsal hareketlere verdi¤i bilinmektedir (Marshall,1998: 617).
TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN TOPLUMUN DURUMU Touraine’e göre, programlanm›fl toplumu ve daha genelde herhangi bir toplumu anlayabilmenin yolu, klasik sosyolojinin yapt›¤› gibi, toplumsal aktörleri tarihin önceden nereye gitti¤i bilindi¤i varsay›lan seyri içine ya da kurumsal yap›s› ve iflleyifli tespit edilmifl bir toplumsal yap› içine yerlefltirerek onlar›n ne kadar uyum ya da sapma gösterdiklerini gözlemlemekten geçmez. Aksine, bir toplumu anlaman›n yolu, “onun toplumsal ve kültürel yönelimlerini, bu yönelimlerin ortaya konuldu¤u toplumsal çat›flmalar›n ve güç mücadelelerinin do¤as›n› ve egemen güçlerin toplumsal hareketleri tahrik eden fleylerin nesini bast›rd›klar›n›” anlamaktan geçer (Touraine, 1971: 4). The Return of the Actor (1988) adl› çal›flmas›nda Touraine toplumsal hayat›n merkezinde üç unsurun yer ald›¤›n› belirtir. Bunlar: (›) örgütlenmifl uygulamalar›n birbirlerinden uzaklaflmas› ve bir bilinç olarak özne, (››) merkezî toplumsal çat›flmalar›n konusu olan biliflsel, iktisadi ve etik kültürel modeller (tarihsellik) ve (›››) bu kültürel modellere toplumsal bir biçim vermek için birbirleri ile mücadele eden toplumsal gruplar olarak toplumsal hareketlerdir (Touraine, 1988: 42). Sosyal bilimlerin inflac›-yorumcu metodoloji gelene¤ine mensup biri olarak Touraine bu unsurlar aras›ndaki iliflkilerin destan›ms› (epik) ya da dramatik bir yorumunu de¤il, mevcut zorluklar›n üstesinden gelmeye, engelleri aflmaya yarayacak fakat yine de mutlu sona ulaflmayacak olan romantik bir toplum yorumu üretme niyetini aç›kça ifade eder. Bu yorumun merkezinde flartlara at›fla davran›fllar›n aç›klanmas› çabas› de¤il, eylemler yoluyla flartlar›n aç›klanmas› giriflimi ve böyle bir giriflime davet vard›r (Touraine, 1988: 43). Zi-
Touraine’in çal›flmalar›nda toplumsal aktörler kavram› daha çok toplumsal s›n›f ve benzeri kolektif topluluklar için kullan›lan bir kavramd›r.
32
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
ra “eylem sadece mevcut de¤erlerin gerçeklefltirilmesinden ortaya ç›kmaz; insan eylemi de¤er yarat›r” (Touraine, 1965: 12’den aktaran Knöbl, 1999: 406). Bu suretle onun göstermek istedi¤i fley toplumun merkezinin boflalm›fl olmad›¤›, toplumsal hareketlerin her yerde mevcut olduklar› ve modernli¤in ve demokrasinin alaca¤› fleklin bu hareketlerin eylemlerinin içeri¤ine ve flekline ba¤l› olaca¤›d›r. Onun bu giriflimi, mevcut olandan zorunlu olan› ç›karmak ya da, toplumlar›n geliflimini do¤rusal bir ilerleme içinde düflünen yaklafl›mlarda oldu¤u üzere, mümkün olandan zorunlu olan› ç›karmak de¤ildir. Aksine, onun amac›, kendisince yap›lmas› gerekli olan› mümkün ve muhtemel k›lmaya yard›mc› olmak; demokratik toplumda birlikte yaflaman›n flartlar›n› mümkün k›lacak bir eylemlili¤e davettir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
The Self-Production of Society [Toplumun Kendini Üretimi] (1973; ‹ngilizce çeviri 1977) adl› çal›flmas›nda Touraine kendi tabiriyle “toplum sosyolojisi yerine aktörler sosyolojisini” koyacak ve böylece sosyolojide mevcut olan nesnel-öznel ya da sistemSIRA S‹ZDE eylem kuramlar› fleklindeki yanl›fl bölünmeyi aflacak yeni bir kuram gelifltirmeye çal›fl›r. Touraine’in, toplumu toplumsal aktörlerin eylemleriyle flekillenen bir toplumsal sistem olarak gören, bu nedenle de toplumsal aktörleri kuram›n merkezine alan bu D Ü fi Ü N E L ‹ M yaklafl›m› bundan dolay› “eylemci (actionalist) sosyoloji” olarak adland›r›l›r. Öte yandan Touraine’in aktörleri merkeze alan bu eylemci sosyolojisinin, aktörleri daha S O unsurlar› R U çok sistemin olarak ele alan Parsons sosyolojisinden farkl› oldu¤u bilinmektedir. Touraine’in eylemci sosyolojisinin ayn› zamanda “bireysel öznenin ‘ölü’ say›ld›¤› yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›¤›n ve tarihi ayn› derecede toplumsal aktörlerD‹KKAT den mahrum b›rakan özcülü¤ün aç›k bir elefltirisini” içerdi¤i de bilinmektedir. Yöntem olarak da Touraine “sosyologlar›n toplumsal de¤iflim hareketlerini, onlar›n içinSIRA S‹ZDE de do¤rudan yer alarak inceledikleri ‘sosyolojik müdahalecilik’ yöntemini önerir (Marshall, 1998:5). Özetle Touraine toplumsal de¤iflim süreçlerine aktif olarak kat›lacak bir eylemci sosyoloji önermektedir. AMAÇLARIMIZ
N N
Alain Touraine’in bir k›sm› baflka dillere oldu¤u gibi Türkçeye de çevrilK ‹ T çal›flmalar›n›n A P mifltir. Bunlardan baz›lar›n›n künyeleri ile ilgili bilgiler flu flekildedir: Modernli¤in Elefltirisi (Çev. Hülya Tufan, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2002), Eflitliklerimiz ve Farkl›l›klar›m›zla T E LBirlikte E V ‹ Z Y O NYaflayabilecek Miyiz? (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2002), Demokrasi Nedir? (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2004), Bugünün Dünyas›n› Anlamak ‹çin Yeni Bir Paradigma (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007). ‹NTERNET
Touraine’in Critique of Modernity [Modernli¤in Elefltirisi] (1995), What is Democracy? [Demokrasi Nedir?] (1997), Can We Live Together [Birlikte Yaflayabilir miyiz?] (2000) ve Beyond Neoliberalism [Neoliberalizmin Ötesinde] (2001) bafll›kl› çal›flmalar› bir yandan günümüz toplumlar›n› kendi tarihsel arka planlar› ve mücadeleleriyle ba¤lant›l› olarak anlamaya çal›fl›rken di¤er yandan anlafl›lan sorunlara bir çözüm üretme çabas›n› yans›t›r. The Return of the Actor adl› çal›flmas›nda Touraine sadece sosyologun toplumsal hareketleri nas›l inceleyece¤ini de¤il, ayn› zamanda bu hareketlerin oluflumunda ve kendilerini anlamalar›nda “ak›l hocal›¤›” yapmadan ve onlar ad›na konuflan biri olmadan onlar›n kendilerini tan›mlama, anlama ve gelifltirme süreçlerine nas›l yard›mc›
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
olabilece¤ini tart›fl›r, öneriler getirir (Touraine, 1988: 91-100). Benzer flekilde What is Democracy adl› çal›flmas›nda da demokrasinin incelenmesinin betimleyici olmakla kalmay›p ayn› zamanda çare önerici de olmas› gerekti¤ini belirtir (Touraine, 1997: 196). Dolay›s›yla, bu çal›flmalar›nda Touraine, ayn› anda Weber’ci anlamda anlamac›-yorumcu, Marks’c› anlamda elefltirel ve Durkheim’c› anlamda da normatif bir toplumsal kuram infla etmeye gayret gösterir. Bir yandan sosyolojinin bu klasik flahsiyetlerini elefltirirken, di¤er yandan onlar›n modernli¤e olan itimatlar›n› yenilemek ve sürdürmek ister. O, modernli¤in afl›lmas›ndan, terk edilmesinden ya da ondan geri dönülmesinden yana de¤il, onun aksayan yönlerinin onar›lmas›ndan ve gelifltirilmesinden yanad›r. Çünkü, ona göre, demokrasi bir yandan toplumu yönetim yap›lar› ve piyasa güçlerinin merhametine terk eden afl›r› bireycili¤in tehdidi alt›ndad›r. Di¤er yandan da, toplumsal aktör olmak isteyen ve kendi kiflisel hayatlar›nda ço¤unluk ile az›nl›k, kamusal hayat ile özel hayat, evrensel olan ile özel olan, yenili¤e aç›kl›k ile gelenek aras›nda ba¤lant› kurmak isteyen bireylerin sorumlu çal›flmas›na dayanmad›klar›nda yozlaflarak bask› gruplar›na dönüflme ihtimali olan toplumsal hareketlerin tehdidi alt›ndad›r (Touraine, 2001: 24-44) Demokrasiyi savunmak için yap›lmas› gereken fley hem piyasalar›n gücüne inanan ve öznellik veya bireysel talepler ile toplumsal mübadeleleri yönetmesi gereken rasyonelli¤i birbirinden ay›ran liberalizmi hem de dinsel, etnik, milliyetçi, sosyalist veya komünist cemaatçilikleri reddetmek ve “siyasal özgürlük ve demokrasiyi vatandafll›k, hukuk ve ak›lc› eylemin birli¤inde uzlaflt›r›lm›fl bir kültürel ve siyasal ço¤ulculu¤un hizmetkâr› k›lmakt›r” (Touraine, 1997: 196, 45-47). Touraine bu uzlaflt›rman›n siyasal ve sosyal demokrasi tecrübesinden elde edilen kazan›mlar› da içerecek flekilde, Alexander’›n (1999) da belirtti¤i üzere, radikal bir kültürel demokrasi içinde mümkün olaca¤›n› düflünür. Onun anlad›¤› haliyle kültürel demokrasi çok kültürlülük de¤il, kültürel çeflitlili¤in ulusal-toplumsal birlik ve dayan›flma içinde korunmas›n› ve kültürel de¤erlerin ak›l ve ak›lc›l›¤›n gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n› ferdiyet kazanm›fl bireyin yani öznenin yarat›c›l›¤›na ve iradesine b›rakmay› içerir. Touraine’e göre; Bir zamanlar özgürlük ço¤unlu¤un az›nl›¤› devirmesi demekti. Bizim bugün savundu¤umuz özgürlük ise az›nl›klar›n toplumsal ve kültürel haklar›n› tan›mak ve bu nedenle çeflitlili¤i ve her bir bireyin kendisi olma ve kendi de¤erlerini ve kendi eylem biçimlerini tarihsel eylemin vas›talar› ile birlefltirme hakk›n› savunmak demektir. Bir zamanlar adalet herkesin kanun gözünde eflit olmas› ve imtiyazlar›n yok edilmesi demekti. fiimdi adalet özgürlüklerin kurumsal olarak savunulmas›, suiistimallerin, fliddetin ve yolsuzlu¤un k›nanmas› demektir... Fakat en sert flekilde k›nad›¤›m›z suçlar bireyin vakar›na karfl› ya da her bir bireyin Özne olma ve bir Özne olarak tan›nma hakk›na karfl› suçlard›r-bundan dolay› da ›rza geçmenin ve çocuklar›n cinsel suiistimalinin daha da sert bir flekilde k›nanmas›d›r. Yine ayn› sebeple bireyleri do¤al türlere döndüren ve Özneye evrenselci at›flar› reddeden ›rkç›l›¤›n reddedilmesi (Touraine, 2000: 295).
33
Touraine’e göre, kültürel demokrasi insanlar› ve topluluklar› kendi kültürel cemaatlerine hapseden çok kültürlülük de¤il, kültürel çeflitlili¤in ulusal-toplumsal birlik ve dayan›flma içinde korunmas› ve kültürel de¤erlerin ak›l ve ak›lc›l›¤›n gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n› ferdiyet kazanm›fl bireyin, yani Öznenin yarat›c›l›¤›na ve iradesine b›rakan bir demokrasi anlay›fl›d›r.
34
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Liberalizm, modern dönemin önde gelen ideolojilerinden birisidir. Bu ideolojiye göre, toplumsal s›n›f›, ulusu, toplumsal cinsiyeti ya da ›rk› her ne olursa olsun, her birey ahlâken eflit de¤ere sahiptir; hükümetten ba¤›ms›z olarak mevcut olan haklar› vard›r ve bu nedenle, herhangi bir hükümet sisteminin meflruiyeti vatandafllar›n›n özgürlüklerini ne kadar korudu¤una ba¤l›d›r. Bir siyasal doktrin olarak liberalizm vatandafllar›n özgürlü¤ünün hükümetlerin keyfi uygulamalar›ndan korunmas›nda kurumlara ve yasalara büyük önem verir. Siyasal gücün yasama, yürütme ve yarg› aras›nda da¤›t›lmas›n› sa¤layan bir anayasan›n hükümetin gücünün s›n›rlanmas›nda ve diktatörlük ve tiranl›¤›n önlenmesinde önemli kurumsal çerçeve sa¤layaca¤› düflünülür. ‹ktisadi bir doktrin olarak liberalizm serbest ticareti ve ekonomide bireysel giriflimcilikte devlet müdahalesinin olmamas› gerekti¤i anlam›na gelen laissez-faire (b›rak›n›z yaps›nlar) düflüncesini savunur. Bu ilkeler pazarlar›n ve kapitalizmin genifllemesinin; sermaye, mal ve eme¤in dünya ölçe¤inde dolafl›m›n›n önünde duran engellerin kald›r›lmas›nda önem tafl›maktad›r. Kültürel bir doktrin olarak ise liberalizm hoflgörüyü, ak›lc›l›¤›n çeflitli oluflunu ve baflka inançlara karfl› tarafs›zl›¤› savunur. Kendi tercihleri baflkalar›na zarar vermedi¤i müddetçe bireylerin, devletin ve cemaatin müdahalesinden ba¤›ms›z olarak, istedikleri flekilde yaflamalar› ve iyiyi kendi istedikleri flekilde tan›mlamakta özgür olmalar› gerekti¤ini savunur (Gamble, 2007: 2622-23).
Touraine’e göre kültürel demokrasinin hayat bulabilmesi için entelektüellere önemli görevler düflmektedir. Kültürel çeflitlilik ve dayan›flmay› savunmak amac›yla dünyada pek çok giriflim olmas›na ra¤men bu giriflimler entelektüeller taraf›ndan nadiren araflt›r›lmakta ve desteklenmektedir. Hâlbuki bunun yap›lmas› onlar›n mesle¤inin as›l iflidir. Onlar, “modernli¤i gelenekten, akl› duygudan, erke¤i kad›ndan, yöneteni yönetilenden ay›rmakta ›srar eden” Bat› modernleflmesinin ay›rd›¤› dünyalar› birlefltirmek, açt›¤› yaray› tedavi etmek için çaba göstermezlerse anlamlar dünyas› cemaatçi diktatörlüklerin denetimi alt›na girecek; kitle toplumunda ise tüketicili¤in ve kâr›n hizmetkâr› olmay› kabul edenlerden baflka entelektüele ihtiyaç kalmayacakt›r (Touraine, 2000: 300).
Touraine modernleflmeyi çok genel hatlar› ile tar›m toplumundan sanayi toplumuna geçifl olarak ifade edilebilecek bir yap› de¤iflimi olarak tan›mlar. Buna karfl›l›k modernlik kavram›n› ise ak›lc›laflma, laikleflme, özgürleflme, ilerleme, insan›n do¤a üzerinde egemenli¤inin kurulmas›, gelene¤in terk edilmesi gibi bir dizi fikir ve ülkülere dayal› bir toplumsal örgütlenmenin, özel olarak sanayi toplumunun, iflleme biçimi olarak tan›mlar.
MODERNL‹K VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU Touraine’e göre, modernleflme kavram› bir ülkenin tar›m toplumundan sanayi toplumuna do¤ru olan tarihsel dönüflümüne; modernlik ise, modernleflmifl ya da modernleflmekte olsun, verili bir toplumsal örgütlenmenin iflleme biçimine, pratikte sanayi toplumunun sorunlar›na at›fta bulunur (Touraine, 1988: 34). Ona göre, modern toplumlar›n en temel sorunu toplumsal birlik ve dayan›flma içinde kültürel çeflitlili¤in nas›l sürdürülebilece¤i sorunudur. Bu sorunun as›l kayna¤› modernli¤in araçlar dünyas› ile anlamlar dünyas›n› birbirinden ay›rm›fl olmas›nda yatar. Ona göre, ne piyasa mekanizmas›, ne de cemaatçilik bu iki dünya aras›nda etkin bir köprü kurmak suretiyle birlik ve dayan›flma içinde yaflama sorununu çözümleyebilir. Zira piyasa mekanizmas› modernlik için gerekli olan de¤iflime aç›kl›¤› sa¤lama ve sürdürme yönünde olumlu bir iflleve sahip olsa da son kertede insan› tüketici olmaya, insanlar aras› iliflkileri de piyasa ak-
35
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
törleri aras›ndaki mekanik bir mübadele iliflkisine indirgemektedir. Hâlbuki insan bireyi bir kültürün, bir kimli¤in ve bir hat›ran›n (gelene¤in) insan›d›r. Cemaatçilik insan›n bu ihtiyac›na bir cevap üretmekle birlikte, insan› ve toplumu tek kültür, tek kimlik ve tek hat›raya hapsetmesi nedeniyle çeflitlilikten de¤il, tek biçimlilikten yana; aç›kl›ktan yana de¤il, içine kapanmaktan yana bir tav›r benimser. Modernli¤in dünü ve bugünü bu tavr›n ortaya ç›kard›¤› otoriter ve totaliter rejimlerle doludur ve bu tecrübeler göstermifltir ki, karfl› karfl›ya olunan sorunun ak›l, tarihsel evrim yasalar›, evrensel geçerlili¤e sahip de¤erler vb gibi bir nedene ya da gerekçeye at›fla kolektif düzeyde bir çözümü yoktur. S‹ZDE Touraine’in görüflleri dikkate al›nd›¤›nda, ›rki, etnik milliyetçiliklerSIRA birer cemaatçilik biçimi olarak düflünülebilir mi?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Touraine’e göre, modernlik iki aflamadan geçmifl olup bugün onun üçüncü aflamas› içinde bulunmaktay›z. Rönesans’tan Frans›z Devrimi ve büyük ölçekli S O R U sanayileflmeye kadar olan dönem erken ya da klasik modernlik aflamas›n›, sanayi devriminden 1970’lere kadar olan dönem orta modernlik aflamas›n›, 1970’lerD‹KKAT den sonraki dönem ise geç modernlik aflamas›n› temsil eder (Touraine, 1995: 786; 2000: 125-131). En temelde modernlik, Touraine’e göre, “Ak›l ile Özne, ak›lc›laflma ile ferdiyet kazanma, Rönesans’›n ruhu ile Reformasyon’un SIRA S‹ZDEruhu ve bilim ile özgürlük aras›ndaki gergin bir iliflkidir” (Touraine, 1995: 5). Klasik modernlik anlay›fl› modernli¤i akl›n, özgürlü¤ün ve devrimin zaferi olarak tan›mlaAMAÇLARIMIZ m›flt›r. ‹çinde modernli¤in geliflti¤i toplumlar bu klasik dönemde fleyleri harekete geçirmeye de¤il, düzene koymaya çabalamaktayd›lar. Bu dönem boyunca modernlik fikri toplumsal çat›flmalar› “ak›l ile do¤a ve yerleflik güçler aras›ndaki müK ‹ T A P cadele”den kaynaklanan bir olgu vasf›na büründürmüfltür. (Touraine, 1995: 28). Bu nedenle klasik modernlik fikri esas olarak insan› do¤a ile mikro evreni makro evren ile bütünlefltiren ve her tür ruh-beden ve insan dünyas›-aflk›n T E L E V ‹ Z Y O Ndünya ikiliklerini reddeden ak›lc› bir dünya inflas›d›r (Touraine, 1995: 29). Bu modernlik fikri geçmiflle, geçmiflin otorite biçimleriyle, geleneksel örgütlenme biçimleri ve kültürel inançlar›yla her türlü uzlaflmay› reddederek ve çal›flmaya, üretim örgüt‹NTERNET lenmesine, ticaret serbestiyetine ve yasalar›n gayri-flahsi olufluna merkezî bir önem ba¤layarak yeni bir insan ve dünya infla etmek amac›ndayd›. Ancak, bu modernlik anlay›fl›n›n zaferi bütün ezeli ilkelerin bask›lanmas›, Tanr› fikrini ima etti¤i için ruh fikrinin, vahiy ve ahlâki ilkelerin reddedilmesi; bütün özlerin, Benlik’in ve kültürün bilimsel anlay›fl lehine ortadan kald›r›lmas› anlam›na gelmekteydi (Touraine, 1995: 30). Modernist düflünce insan›n do¤al yasalar›n hükmetti¤i bir dünyaya ait oldu¤unu, kendisi de bu yasalara tâbi olan akl›n do¤an›n yasalar›n› keflfedebilece¤ini, toplumsal bünyenin de bu do¤al yasalara uygun olarak iflledi¤ini, dolay›s›yla bu dünyan›n ve onun yasalar›n›n anlafl›lmas›n›n vahye ihtiyac› olmad›¤›n› teyit eder (Touraine, 1995: 31, 33). Ancak, Touraine’e göre, modernlik basitçe kutsal olandan alelade olana, dinden bilime geçiflten ibaret bir fley de¤ildir. Aksine, modernlik ak›l taraf›ndan keflfedilen ve kullan›lan yasalara sahip do¤al dünya ile Özne dünyas› aras›nda artan kopufl demektir (Touraine, 1995: 57). Modernli¤in krizini de bu kopufl, yani eylemler ile anlamlar, ekonomi ile kültür aras›ndaki kopufl tan›mlamaktad›r (Touraine, 1995: 99). Touraine’e göre bu kopufl bir boflluk ve karmafla oluflturmaktad›r:
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Cemaatçilik klasik liberalizm ile kolektivizm aras›nda bir orta yol bulmayaDçal›flan ‹ K K A Tbir toplumsal kuramd›r. Cemaatçiler hem klasik liberalizmin afl›r› SIRA S‹ZDE bireycili¤ine hem de kolektivizmin afl›r› toplumculu¤una karfl› ç›karlar (Yayla, 2005: 130). AMAÇLARIMIZ Cemaatçiler hiçbir k›s›tlamaya u¤ramayan serbest piyasa ve mübadelenin insan K ‹ T A P ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetmedi¤ini, bireylere daha fazla özgürlük verilirken ayn› oranda sorumluluk E L E V ‹ Z Y OveN verilmedi¤iniTdüflünmekte toplum üyeleri aras›nda yak›n cemaat ba¤lar›n›n korunup beslendi¤i bir toplumsal düzenin gereklili¤ini ‹ N T E R N E T savunmaktad›rlar (Marshall, 1998: 90-91).
N N
Kolektivizm terimi en yayg›n kullan›m›yla, üretim ve da¤›t›m araçlar›n›n komünal (ortak) ya da devlet mülkiyetinde olmas›n› teflvik eden siyasal ya da sosyoekonomik kuram ve uygulamalar› anlat›r (Marshall, 1998: 90).
36
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
On dokuzuncu yüzy›l›n sonundan beri içinde yaflamakta oldu¤umuz kültürel ve toplumsal alan bütünlü¤e sahip de¤ildir: bu hal modernli¤in yeni bir aflamas›n› de¤il, onun çürümesini oluflturmaktad›r. Belki daha önceki hiçbir medeniyet bu derece bir merkezî ilke yoklu¤u yaflamam›flt›r. Kilise ile devletin ayr›lmas›n›n temel ilke oldu¤u bu laikleflmifl kültürde hiçbir büyük dinin baflat bir etkisi yoktur. Buna karfl›l›k, ayn› zamanda, geçmifle ve kaybolmufl bir düzene özlem hiçbir zaman zay›f olmam›flt›r (Touraine, 1995: 98-99). SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
Sizce, “kutsal olandan SIRA S‹ZDE alelâde olana geçifl” ifadesi ile burada ne kastedilmektedir ve sosyolojik düflünce tarihinde bu kavramlar›n size hat›rlatt›¤› baflka isimler var m›? D Ü fi Ü N E L ‹ M MODERNL‹K VE ÖZNE
Bir toplum ya piyasa gibi hareket etti¤inde ya da kendini bütünüyle bir kültürel S Oetmeye R U kimlik ile tarif bafllad›¤›nda ve onun aktörlerinin at›flar› pür kültürel, cemaatçi ya da bireyci olmaya bafllad›¤›nda modernli¤in krizi zirveye ulaflm›fl demektir (Touraine, 1995: 178). Ancak, Touraine’e göre, modernli¤i bugün içinde bulunduD‹KKAT ¤u çürüme ve karmafladan kurtarmak ve onun da¤›lan parçalar›n› bir araya getirerek yeni bir birlik oluflturmak mümkündür. Bunun yolu, öncelikle bu karmafla ile S‹ZDE ve de¤erlerin ço¤ulculu¤unu kabul etmekten geçmektedir. yüzleflmek,SIRA deneyim Araçsal akl›n ya da teknik ak›lc›l›¤›n bu yeni birli¤in oluflturulabilmesinde büyük bir rolü vard›r. Zira teknik ak›lc›l›k modernli¤in parçalar›n›n birbirlerinden bütüAMAÇLARIMIZ nüyle kopmas›n›, kültürel e¤ilimlerin kendilerinin di¤erlerinden bütünüyle farkl› ve üstün olduklar›na inanmas›n› ve kendilerini siyasi tahakküm aray›fl›nda olan toplumsal güçlere önler (Touraine, 1995: 102). Fakat bu yeterli K ‹ T A dönüfltürmelerini P de¤ildir çünkü modernli¤in bir yüzü ak›lc›laflma ise di¤er yüzü de ferdiyet kazanmad›r (subjectivation). Modernli¤in trajedisi onun kendisinin di¤er yar›s›na karfl› bir mücadele T E L Eiçinde V ‹ Z Y O Ngeliflmifl olmas› yani, “bilim ad›na öznenin d›flar› at›lmas›” ve böylelikle onu oluflturan iki unsurdan birinin tahrip edilmesidir. Dolay›s›yla bugün modernlik dedi¤imiz fley “sadece özne ile ak›l aras›nda ve vicdan ile bilim aras›nda artan bir etkileflim” sayesinde mevcut olabilecekken, modernlik kendi tarihinde ‹ N T Ebir R N Eyol T izleyerek “akl›n zaferine izin vermek için özne fikrini terk etbunun aksine mifl, akl› özgür k›labilmek için duygular› ve tahayyülleri bast›rm›fl ve kad›nlar, çocuklar, iflçiler ve sömürge alt›ndaki insanlar gibi tutku ile özdefl tutulan toplumsal kategorileri ak›lc›l›k ile özdeflleflen kapitalist seçkinlerin boyunduru¤u alt›nda ezmifltir” (Touraine, 1995: 205-7). Touraine’e göre özne kendi bafl›na modernli¤in da¤›lan dünyas›n› bir araya getiremez; onun böyle bir teflebbüste kullan›labilecek bir araç olarak da görülmemesi gerekir. Bu birlefltirme ancak ak›l ile Öznenin yeniden bir araya gelmesi/getirilmesi ile mümkün olabilir. Bu birliktelik içinde Özne bir üst benlik (süper ego) ya da kolektif vicdan de¤il, kiflisel arzu ve ihtiyaçlar›n bir flirkete, bir topluma mensup olundu¤unun fark›nda olarak uzlaflt›r›lmas›na kalk›flmak olarak anlafl›lmal›d›r (Touraine, 1995: 218-20). Bu haliyle Özne ne araçsal akl›n, de¤erlerin ya da gelene¤in sevki ile hareket eden Weber’in düflüncesindeki aktör ne de toplumsal olgular›n bask›s› ya da sevki ile hareket eden Durkheim’›n düflüncesindeki bireydir. Aksine, Özne, özgürlük demektir. Bireyin kendi eylem ve durumlar›n› kontrol etme, kendi deneyimlerini ve hat›ralar›n› kiflisel bir hayat hikâyesi içinde birlefltirmek için kendini bir aktör olarak ortaya koyma ve aktör olarak tan›nma iradesidir. Ak›lc›l›k ad›na, tarih ve devrim ad›na, toplumsal normlar ve kurallar ad›na, toplumun iyili¤i ad›na, bir kültür veya cemaate mensubiyetten kaynaklanan sorumlu-
N N
37
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
luklar ad›na ve kendini be¤enme ad›na flekillendirilmifl olan benli¤ini k›rarak ve fakat bir dile, bir yüze, bir hat›raya sad›k kalarak kendi özgürlü¤ü ad›na ferdiyet kazanma teflebbüsüdür (Touraine, 1995: 207, 221-22). Dolay›s›yla, e¤er Özne, kurulu güçlerin bizi kendilerine tapt›rd›¤› bütün putlar› k›r›p, bütün güçlere karfl› direnir ve farkl› olma ve hatta kitle toplumunda yaln›z olma hakk›n› savunabilirse, modernlik fikri Özne etraf›nda infla edilebilir (Touraine, 1995: 225-26). Touraine taraf›ndan bir toplumun ya da onun aktörlerinin kendilerini pür kültürel, cemaSIRA S‹ZDE atçi ya da bireyci bir tav›rla tarif etmeleri nas›l anlafl›lmaktad›r?
Touraine sosyolojisinde toplumsal aktör eylemleriyle kendi toplumunu flekillendirme ve tarih yapma iradesine sahip tarihsel Özne olarak anlafl›l›r.
3
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U Touraine’in Critique of Modernity (1995) adl› çal›flmas›nda tan›mlad›¤› bu Özne onun demokrasi kuram›n›n da merkezinde yer al›r. Demokrasi her fleyden önce ulus devletin ve serbest piyasa düzeninin varl›¤›n› gerektirir. BirDyordam olarak de‹KKAT mokrasi yönetilenlerin kendi yöneticilerini seçmeleri, anayasal ve hukuki garantilere sahip siyasal ço¤ulculuk ve laiklik demektir. Ayr›ca, menfi özgürlüklerin (yaSIRA S‹ZDE ni kiflisel özgürlüklere sayg›n›n) müspet özgürlüklerle (yani ço¤unluk taraf›ndan adil oldu¤u düflünülen bir sosyal sistem) ile uzlaflt›r›lmas› da gerekir. Menfi özgürlükler ile müspet özgürlükler aras›ndaki ba¤› sa¤layan fley iseAMAÇLARIMIZ tâbi ve ba¤›ml› olanlar› serbestçe hareket etmeye ve onlar›, toplu pazarl›k örne¤inde oldu¤u gibi, iktisadi, siyasi ve kültürel kaynaklara sahip olanlarla eflit olarak haklar ve garantileri tart›flmaya muktedir k›lan demokratik iradedir. Bu nedenle toplu bafllaK ‹ Tpazarl›¤›n A P t›lmas›, yani s›naî demokrasi, demokrasinin en büyük baflar›lar›ndan biri olmufltur. Ancak demokrasi basitçe bir dizi kurumsal garantiler ya da menfi özgürlükler demek de¤ildir. Aksine demokrasi, öznelerin, kendi kültürleriT Eve ba¤L Eözgürlükleri V‹ZYON lam›nda, sistemlerin mütehakkim mant›¤›na karfl› yürüttükleri savaflt›r. K›sacas› demokrasi özne siyasetidir; öznenin var olabilmesinin önflart›d›r. Demokrasinin büyük görevi kitle kültürü içinde çeflitlilik üretmektir. Bundan dolay› demokratik kül‹ N T farkl›l›klardan ERNET tür ile cumhuriyetçi kültür aras›nda büyük farkl›l›klar vard›r. Bu birincisi, cumhuriyetçi kültür birlik peflinde iken demokratik kültür çeflitlili¤i korur. ‹kincisi, cumhuriyetçi kültür özgürlü¤ü vatandafll›k ile özdefl tutarken demokratik kültür insan haklar›n› vatandafl›n görevleri anlay›fl›n›n ve tüketici taleplerinin karfl›s›na koyar (Touraine, 1997: 11-13, 19). “Demokratik rejim azami say›ya azami özgürlük veren ve mümkün olan azami çeflitlili¤i koruyan ve tan›yan siyasal hayat biçimidir” (Touraine, 1995: 13). Yorumcu oldu¤u kadar normatif bir kuramc› olarak Touraine’in Özne, demokrasi ve modernlik aras›nda kurdu¤u iliflkiler çok yönlü ve çok katmanl›d›r. Ayn› zamanda o kuram›n›n hem modernleflmifl hem de modernleflmekte olan ülkeleri birlikte kapsayan, yani evrensel olarak kucaklay›c› ve kuflat›c› bir kuram olmas›n› arzu eder. Çünkü küreselleflmenin egemen oldu¤u bir dünyada bir ülkede demokrasinin yaflayabilmesi ancak di¤erlerinde de mevcut olmas› ve yaflat›lmas› flart›na ba¤l›d›r (Touraine, 1997: 18). Bu ise sürekli olarak farkl› ülke ya da ülke gruplar›n›n siyasal durumlar›n›n, dolay›s›yla farkl› rejimlerin ve onlar›n somut uygulanma biçimlerinin sürekli olarak birbirleri ile karfl›laflt›r›lmalar›n› gerektirir. ‹lk olarak, Touraine’e göre, modernli¤in ak›l ile Özne, ak›lc›laflma ile ferdiyet kazanma aras›ndaki zor iliflkileri idare etmeye dayand›¤› ve Öznenin ise araçsal akl› kiflisel ve kolektif bir kimlik ile birlefltirmeye teflebbüs oldu¤u düflünüldü¤ünde, demokrasi en iyi ak›lc› düflünce, kiflisel özgürlük (liberty) ve kültürel bir kimli¤i
S O R U
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Touraine’in demokrasi ile özne aras›nda T Ekurdu¤u LEV‹ZYON iliflkiye göre demokrasi, öznelerin kendi kültürleri ve özgürlükleri ba¤lam›nda, sistemlerin egemen mant›¤›na karfl› ‹ N yürüttükleri TERNET bir savafl, bir özne siyaseti ve öznenin var olabilmesinin bir ön kofluludur.
38
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
uzlaflt›rma olarak tan›mlanabilir. Onun nazar›nda, özgürlük arzusu bireyli¤i, kültürel kimlik özelcili¤i (particularism) ve ak›l ise evrenselli¤i temsil eder. Bir birey, “davran›fl›, özgürlük arzusunu bir kültüre üyelik ve akla dayanma ile birlefltirdi¤i ölçüde bir Öznedir” (Touraine, 1997: 15). Baflka bir ifadeyle, bir birey özgürlük, ak›lc›l›k ve kültürel aidiyeti birlefltirdi¤i ölçüde Öznedir. Touraine’e göre: Ayn› flekilde ve ayn› sebeple, demokratik bir toplum bireylerin özgürlü¤ünü ve farkl›l›klara sayg›y› özel ve kamu idaresinin teknikleri ve yasalar› vas›tas›yla kolektif hayat›n ak›lc› idaresini birlefltirir. Demokrasinin inflas› için bireycilik yeterli bir ilke de¤ildir. .... Kendi ç›karlar›nca yönlendirilen bireyler içinde yaflad›klar› demokratik toplumu her zaman desteklemezler. ....Toplum, aslî amac› bireylerin ve kolektiflerin özgürlükleriyle iktisadi faaliyet ve yasal standartlar›n uzlaflt›r›lmas› olan kurumsal bir infla olarak görülmedikçe demokratik kültür vücuda gelmez (Touraine, 1997: 15).
Touraine’in Özne ile demokrasi aras›nda kurmufl oldu¤u bu paralellik ve eklemleflme Gökalp’in Türkiye’de modern ulus devletin inflas›na rehberlik edebilecek ilkeleri belirlemek için kültür ile medeniyet aras›nda yapt›¤› ayr›mdan hareketle ortaya koydu¤u “Türk milletinden, ‹slam ümmetinden ve Bat› medeniyetindenim” bireflimini hat›rlat›r. Gökalp’in düflüncesindeki Bat› medeniyeti Touraine’in Weber’ci anlamda kulland›¤› teknik ya da araçsal ak›l ile hemen hemen özdefltir. Her ikisi de teknik ak›lc›l›¤›n belli bir kültür ya da cemaatle özdefl olamayaca¤›n›, bireyin tek bir mensubiyet ilkesi ile tan›mlanamayaca¤›, hem kendine has hem de baflkalar› ile paylaflt›klar› ortak yanlar olaca¤›n› ve ferdiyetin yani öznenin buradan ortaya ç›kaca¤› konusunda benzer düflünceye sahiptirler. Her ikisi de çokluk ile tekli¤i, özgürlük ile bütünleflmeyi adeta dinsel bir bütünlük anlay›fl›na uygun bir flekilde birlefltirmek istemektedirler ve Touraine bunu aç›kça ifade eder (Touraine, 2000: 256). Ancak bu birlefltirme çabas› dinsel bir çaba ya da din ad›na bir çaba de¤il, laik bir çabad›r çünkü toplumsal hayat insan›n yaratt›¤› bir hayatt›r ve modernlikle birlikte art›k toplumsal hayat›n kendisine aflk›n bir alanda duran bir öznesi ya da böyle bir düzlemden gelen ilkeleri yoktur. Bu nedenle Touraine’e göre demokratik kültür çok kültürlülü¤ü ve bütünlefltirici evrenselli¤i ayn› anda ve fliddetle reddeder çünkü çok kültürlülük herkesi belli bir cemaate hapseder, “...toplumsal hayat› bir hoflgörü alan›na indirger ve böylece ayr›mc›l›¤›n, mezhepçili¤in ve kutsal savafllar›n yolunu açar”. Bütünlefltirici evrenselli¤i amaçlayan anlay›fl ve ruh ise “kendi evrenselli¤i ad›na özel inançlar›n, sadakatlerin ve hat›ralar›n çeflitlili¤ini k›nar ve reddeder” (Touraine, 1997: 15). Hâlbuki siyasal bir rejim olarak demokrasi, kendi ç›karlar›na ayk›r› da olsa, her türden ço¤unlu¤un, her türden az›nl›¤›n haklar›n› tan›d›¤› ve onlar› kendi temel haklar›n› icra etmekten al›koymad›¤› bir rejimdir. “Demokratik ruh birlik ile çeflitlili¤in birbirlerine ba¤l› olduklar›n›n fark›nda olmaya dayan›r” (Touraine, 1997: 16). SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
Geçmiflte ya SIRA da günümüzde hangi tür talepler ve uygulamalar çok kültürlülü¤e örnek olaS‹ZDE rak gösterilebilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M Touraine’e göre, ço¤ulculu¤un savunulmas› geliflmeleri dâhili dinamiklere dayanan toplumlar ile bunu baflaramayan toplumlarda farkl› biçimler al›r. Geliflmifl S O R U gruplar› ve az›nl›klar› iktisadi ve idari sistemin k›s›tlar›ndan ülkelerde bireyleri, özerklefltirebilmek daha kolayd›r. Hâlbuki modernleflmeleri toplumsal aktörlerin de¤il, devletin D ‹ Kya K A Tda benzeri bir d›fl failin müdahalesine ba¤l› olan yerlerde talep
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
edilen haklar birey haklar› olmaktan çok cemaat haklar›d›r ve bunlar icbarî (zorunlu) modernleflmeye direnç göstermek için kullan›labilir. Ancak bundan dolay› ne böyle toplumlarda demokrasiye yer yoktur, otoriter bir devlet kaç›n›lmazd›r demek do¤rudur ne de dolay›s›yla demokrasinin sadece zengin, geliflmifl ülkelerde mevcut olaca¤›n›, di¤erlerinin özellikle bu iktisadi modernleflmeyi geçirmelerini beklemek gerekti¤ini söylemek do¤rudur. Demokrasi hem geliflmifl hem de geliflmemifl ülkelerde tehdit alt›ndad›r: geliflmifl ülkelerde laissez faire tutumundan, geliflmekte olan ülkelerde ise totaliteryen diktatörlükten ortaya ç›kan bir tehdit. Dolay›s›yla geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan demokrasi bireysel ya da özel özgürlükler ile toplumsal bütünleflmenin uzlaflt›r›lmas›, geliflmifl ülkeler aç›s›ndan ise özne ile akl›n uzlaflt›r›lmas› teflebbüsü olarak tan›mlanabilir. Geliflmekte olan ülkelerde bir kültür ya da din ile bir toplum ve devlet aras›nda do¤rudan bir iliflki kurmak suretiyle cemaate müracaat etmek demokrasiyi tahrip eder. Üçüncü dünyan›n pek çok ülkesinde yap›labilecek tek gerçek tercih ya milliyetçi ya da cemaatçi bir diktatörlük aras›nda gibi görünür. Böyle yerlerde demokratik düflünce ve toplumsal hareketler her iki otoriteryen çözüme karfl› savaflmal› ve hem köktencili¤in hem de militarizmin kurbanlar›n› savunmal›d›r (Touraine, 1997: 16-17).
S‹YASAL MODERNL‹K VE DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI Touraine’e göre, siyasal modernli¤in iki veçhesi vard›r. Bunlardan biri devletin keyfi gücünü s›n›rlayan hukuk devleti ya da hukuki temel, di¤eri ise halk›n egemenli¤idir. Ancak, demokrasi ile hukuk devleti aras›nda zorunlu bir ba¤ yoktur çünkü demokrasi hukuk devletinden de¤il, özgürlük ve eflitlik gibi ahlâki ilkelere müracaattan do¤mufltur. Siyasal ve hukuki biçimsellik dün oldu¤u gibi bugün de egemen gruplar›n gücünü tehdit eden toplumsal talepleri reddetmek için oligarflik bir flekilde kullan›labilir. Buna karfl›l›k özgürlük ve eflitlik gibi ilkelere müracaat tahakküm alt›ndaki gruplar›n kendi durumlar›na ahlâki bir tan›mlama getirebilmelerine imkân sa¤lar. Bundan dolay›d›r ki, halk›n egemenli¤i fikri siyasal hayat› toplumsal aktörler aras›ndaki iliflkilere tâbi k›ld›¤›ndan demokrasinin geliflimine do¤rudan bir katk› sa¤lar (Touraine, 1997: 21-22). Touraine’e göre, siyasal düzlemde demokrasinin birbiriyle ba¤lant›l›, birbirini tamamlayan fakat herhangi bir merkezî ilke taraf›ndan birlefltirilmemifl olan üç boyutu vard›r. Bu boyutlar› birlefltiren bir merkezî ilkenin olmay›fl› siyaset alan›nda modernli¤i tan›mlayan din ile devletin birbirinden ayr›flmas›n›n mant›ki bir sonucudur çünkü laiklik bizi toplumsal örgütlenme için felsefi ya da ahlâki temellere dayanmayan ilkeler bulmaya zorlar. Demokrasinin bu üç boyutundan biri temel haklara sayg›, ikincisi vatandafll›k üçüncüsü ise siyasal liderlerin temsil edebilirli¤idir. Toplumsal aktörler ve onlar›n arac›s› ya da temsilcisi olan siyasi failler olmad›kça demokrasinin temel gereklerinden biri mevcut de¤il demektir. Fakat ayn› zamanda, yönetilenler s›rf bir aile, bir köy, etnik ya da dini gruba mensubiyetleri ile ilgilenip, siyasi bir topluma ait olduklar›n› hissedip hükümetle ilgilenmedikleri müddetçe onlar›n kendi yöneticilerini seçme özgürlü¤ünün bir anlam› yoktur. Öte yandan, yöneticilerin gücünün seçimler ve gücün uygulanmas›n›n s›n›rlar›n› tan›mlayan bir yasal çerçeveye sayg› ile s›n›rland›r›lmad›¤› bir yerde ise seçme özgürlü¤ünün bir anlam› yoktur. Bu nedenle demokrasiyi siyasal bir toplum içinde ç›karlar›n temsilinin gücün s›n›rlanmas› ile birlefltirilmesi olarak tarif etmek de mümkündür (Touraine, 1997: 26-27, 34).
39 Touraine’in Özne, demokrasi ve modernlik aras›nda kurdu¤u iliflkiler çok yönlü ve çok katmanl›d›r. Bununla birlikte modernli¤i özel olarak modernleflmifl (sanayileflmifl) toplumlar›n iflleme biçimi olarak gören Touraine’e göre demokrasi, öznenin var olabilmesinin bir ön koflulu olarak, hem modernleflmifl hem de modernleflmekte olan ülkelerde tehdit alt›ndad›r. Demokrasi, modernleflmifl ülkelerde laissez faire tutumundan, modernleflmekte olan ülkelerde ise totaliteryen diktatörlükten kaynaklanan bir tehditle karfl› karfl›yad›r. Otoriteryenlik kavram›, bireylere ya da gruplara karfl› keyfi uygulamalara yönelebilen bir siyasal yetki biçimine at›fta bulunur. Bu siyasal biçim içinde gücü elinde bulunduranlar seçmenlere karfl› sorumlu de¤ildirler ve kamu siyasalar›n›n ve uygulamalar›n›n ald›¤› flekil toplumsal r›zaya dayanmaz. Otoriteryen rejimler kiflisel diktatörlüklerden parti ve askeri diktatörlülerine var›ncaya kadar çok çeflitli flekiller alabilirler ve esas itibariyle demokratik olmayan bir siyaset biçimi temsil ederler (Palma, 2007: 222).
Totaliteryenlik kavram› halk›n bütünüyle ya da hemen nerdeyse bütünüyle devlet taraf›ndan tahakküm alt›na al›nd›¤› bir siyasal rejime at›fta bulunur. Daha ideolojik olmas›, tek parti yönetimi ve hayat›n her alan›na ve düzeyine devletin müdahale etmesi onu otoriteryenlikten ay›ran bafll›ca özellikler olarak düflünülür. Yirminci yüzy›l›n faflist ve sosyalist rejimleri totaliteryen rejimlerin örneklerini teflkil ederler (ElOjeili, 2007: 5018).
40
Touraine için demokrasi meselesi biçimsel olarak güçlerin ayr›l›¤›ndan ziyade sivil toplum, siyasal toplum ve devlet aras›ndaki ba¤lant›lar›n nas›l kuruldu¤u ile iliflkilidir.
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Öte yandan demokrasinin birbirini tamamlayan bu üç boyutu aras›nda ideal bir dengeden söz etmek mümkün de¤ildir. Farkl› ülkelerde bunlardan biri ya da ikisi di¤erinden daha fazla öne ç›kabilir. Örne¤in devlet gücünün s›n›rlanmas› ve temel haklara sayg› ‹ngiltere’de; vatandafll›k ve özgürlükten çok eflitlik ve toplumun bütünleflmesine ve yasalara sa¤lam bir temel oluflturan ahlâki ve dinsel fikirlere öncelik vermek Amerika Birleflik Devletleri’nde; yöneticilerin temsil edebilirli¤i ise yirminci yüzy›l Fransa’s›nda daha bir öne ç›km›fl görünmektedir (Touraine, 1997: 28-29). Fakat yine de, Touraine’in nazar›nda, demokrasi fikrinde hiçbir ilke devlet gücünün temel haklara sayg› talebi taraf›ndan s›n›rlanmas›ndan daha merkezî bir öneme sahip de¤ildir. Devlet sadece ülkenin ve ulusun de¤il, toplumsal aktörlerin ve onlar›n özgürlük ve sorumlulu¤a eriflmelerinin hizmetkâr› olmad›kça demokrasi var olamaz (Touraine, 1997: 37, 40). Touraine’in devlet gücünün s›n›rlanarak özgürlüklerin geniflletilmesi ve teminat alt›na al›nmas›na atfetti¤i bu merkezî önem Montesquieu ile bafllay›p Tocqueville ile devam eden özgürlük ve eflitlikten hangisinin demokrasi aç›s›ndan daha önemli oldu¤u tart›flmas›nda Touraine’i Montesquieu’ye daha yak›n k›lar. Ancak, Touraine, Montesquie’de oldu¤u gibi, siyasal rejimin ›l›ml›l›¤›n› sa¤lad›¤› için eflitsizlikleri dolayl› olarak olumlamak niyetinde de¤ildir. Aksine o toplumsal hayat›n eflitsizlikler üzerine kurulu oldu¤unu ve demokrasinin bu eflitsizliklerden kaynaklanan bir toplumsal mücadele alan› oldu¤unu teyit eder. Demokrasinin varl›k flart› olarak devlet gücünün s›n›rlanmas› sorunu ayn› zamanda güçler ayr›l›¤› meselesinin nas›l anlafl›lmas› gerekti¤i sorununu da gündeme getirir. Touraine aç›s›ndan güçler ayr›l›¤›n› (yani yasama, yürütme ve yarg›n›n ayr›l›¤›) demokrasinin temel unsurlar›ndan biri olarak düflünülemez zira böyle yapmak güçlerin biçimsel örgütlenmesiyle alâkal› bir hususu gücün temel haklar taraf›ndan s›n›rlanmas›yla kar›flt›rmak anlam›na gelir. Dahas›, kamuoyunun büyük oranda etkilemedi¤i bir hukuk çok çabucak güçlülerin ç›karlar›n› savunman›n güçlü bir arac› haline gelir. Benzer flekilde yasama gücünün de yürütme gücü üzerinde bir etkisinin olmas› gerekir ve siyasal partiler bu etkiyi do¤urmal›d›rlar (Touraine, 1997: 31). Dolay›s›yla, Touraine aç›s›ndan esas mesele kendi bafl›na ve biçimsel olarak güçlerin ayr›l›¤› de¤il, aksine sivil toplum, siyasal toplum (partiler, meclis ve hükümet) ve devlet aras›ndaki ba¤lant›lar›n do¤as› ve etkilerin yönünün nas›l kuruldu¤u ile alâkal›d›r: .....E¤er etki yukar›dan afla¤›ya do¤ru uygulan›yorsa demokrasi yoktur; fakat içinde toplumsal aktörlerin kendi temsilcilerini, bu temsilcilerin de devleti kontrol etti¤i bir toplumu demokratik olarak tan›mlayabiliriz. Halk›n egemenli¤i ilkesinin güçlerin ayr›l›¤› ilkesine öncelik kazand›¤›n›n nas›l fark›na varamay›z? Siyasal kurumlar düzlemi toplumsal aktörler düzleminden ayr›lmamal›d›r. Bu genel fikirden ç›kan sonuç fludur ki, hem devlet hem de siyasal sistem düzleminde halk›n iradesinden özerk gayri-siyasal bir unsur olmal›d›r. Devlet düzleminde bu memurlar profesyonellerden ba¤›ms›z olmal›d›r demektir; siyasal sistem düzleminde ise hukuk ve denetim mekanizmalar›n›n al›nan karalar›n yasal ve anayasal olmas›n› temin etmeleri demektir. Bir birlik ilkesi-ço¤unluk talebi-ile özerklik ilkesinin bu birleflimi idarenin siyasallaflt›r›lmas›na ve toplumsal aktörlerin neokorporatist bir flekilde siyasal güç ve parti aristokrasisi (partitocroza) ile birleflmesine tercih edilir (Touraine, 1997: 32).
41
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
Korporatizm genellikle iki flekilde anlafl›l›r. Bunlardan ilki toplumsal çat›flmalar› ortadan kald›rmak veya bask›lamak ya da milliyetçili¤i beslemek amac›yla devletin emek örgütleri gibi büyük örgütleri denetimi alt›na almas›na at›fta bulunur. Touraine’in kastetti¤ini de içeren ikinci anlam› ise iflçi ve iflveren sendikalar›, odalar, kooperatif üst birlikleri gibi ç›kar gruplar›n›n fiyatlar, ücretler vb konularda kendi üyeleri ile hükümet aras›nda arac›l›k yapmalar›na at›fta bulunur. Baz› hallerde bu arac› örgütler sahip olduklar› özel statülerden dolay› adeta hükümetin uzant›s› haline gelebilirler (Jary ve Jary, 1995: 123).
TOPLUMSAL HAREKETLER VE KÜLTÜREL DEMOKRAS‹ Touraine’e göre, demokrasi ile toplumsal hareketler aras›nda biri olmaks›z›n di¤eri olamayacak derecede bir ba¤lant› vard›r. Zira demokrasi toplumsal çat›flmalar›n kurumsallaflmas›n›n hem arac› hem de sonucudur. Ancak bu çat›flma sanayi toplumunda ve ça¤dafl dünyada farkl› biçimler almaktad›r. Sanayi toplumundaki çat›flma emek, ilerleme, bilim ve teknoloji gibi ayn› de¤erleri paylaflan mülk sahipleri ile ücretle geçinenler aras›ndaki toplumsal çat›flma biçimini alm›fl ve sosyal demokrasi ile sonuçlanm›flt›r. Sanayi-sonras› toplumunda ya da di¤er ad› ile programlanm›fl toplumda art›k temel toplumsal çeliflki teknik, ticari ya da mali mekanizma ile ba¤›ml› tüketici aras›ndad›r. Bu yeni toplumda “tahakküm gayri-flahsileflirken, ba¤›ml›l›k flahsileflmektedir” (Touraine, 2000: 248-49). Özne bir yandan pazar ve teknolojilerin zaferine karfl› mücadele ederken di¤er yanda cemaatçili¤e ve ondan ortaya ç›kan otoriteryenli¤e karfl› mücadele vermektedir. Bu hal programlanm›fl toplumun merkezî önemi haiz sorusunu ortaya koyar ki o da birlikte yaflay›p yaflayamayaca¤›m›zd›r (Touraine, 2000: 89:) Bir zamanlar toplumsal has›mlar paylaflt›klar› de¤erlerin toplumsal kullan›m› üzerine çat›fl›rken flimdi bir yanda kendi de¤erini dayatan bir sistem, öte yanda ise anlam yaratma kabiliyetleri inkar edilmifl veya marjinallefltirilmifl ya da d›fllanm›fl bireyler, kategoriler ve kolektiviteler aras›nda bir çat›flma vard›r.... Sadece maddi eflya ve hizmetlerin alan›na de¤il, giderek daha fazla bir flekilde kültür ve flahsiyetler alan›na müdahil olan pazarlar›n hükmetti¤i bir dünyada demokratik siyasetin evrensel haklara müracaat etmekten daha fazla olarak kiflisel ve kolektif kimliklerin savunulmas›nda yapaca¤› çok fley vard›r (Touraine, 2000: 249). SIRA S‹ZDE Sizce, sanayi sonras› toplumda tahakküm gayri-flahsileflirken ba¤›ml›l›¤›n flahsileflmesi ile ne kastedilmektedir ve bunun önceki tahakküm ve ba¤›ml›l›k iliflkilerinden ne fark› vard›r?
5
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Touraine’e göre, bu yeni demokrasi yukar›da tan›mlanan kültürel demokrasidir ve onun üç temel amac› vard›r. Bunlar: (›) artan eflitsizlikler ve daha fazla S O R U d›fllanmaya yol açan küresel iktisadi ve mali sistemler karfl›s›nda s›n›f farkl›l›klar›n› azaltmak ve ekonomi üzerindeki toplumsal ve siyasal kontrolü art›rmak, D ‹ K K A Tkiflisel veya (››) bu gayri-flahsi tahakküm sisteminin toplumsal aktörleri kendi cemaatçi kimliklerine kapanmaya zorlamas› ve bu suretle az›nl›klar›n reddedilmesini teflvik etmesi karfl›s›nda kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini temin etmeSIRA S‹ZDE si ve herkese eflit toplumsal ve kültürel haklar› garanti etmesi ve (›››) üretim ve yönetim sistemlerinin teknik ak›lc›l›¤›na tâbi olan tüketicilerin sa¤l›k, e¤itim, biliflim alanlar›ndaki taleplerinin dikkate al›nmas› (Touraine,AMAÇLARIMIZ 2000: 249-50). To-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
42
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Laissez-faire siyaseti devletin toplumsal hayat içindeki rolünün iç güvenlik, d›fl güvenlik ve adaletin sa¤lanmas›yla s›n›rl› tutulmas› ve iktisadi alan›n bütünüyle serbest b›rak›lmas› görüflünü ifade etmek amac›yla kullan›lan bir terimdir. Sosyoloji tarihinde bu görüflü savunan önemli isimlerden birisi Herbert Spencer’dir (Yayla, 2005: 137-140)
uraine’in kanaatince demokrasi kültürel laissez-faire siyasetine ya da genel bir hoflgörüye indirgenemez çünkü böyle bir fley toplumun bütünüyle parçalanmas› ve eflitsizlik ve ayr›mc›l›¤›n daha da kötü bir hal almas›na yol açar. “Herkes için eflit f›rsatlar temin ederek, karfl›l›kl› tan›man›n ön flartlar›n› yaratarak ve özgür bir toplumun bir parças› olundu¤u hakk›nda fark›ndal›k yarat›larak özgürlük faal bir flekilde savunulmal›d›r” (Touraine, 2000: 50). Demokrasi ve toplumsal hareketler için özgür ve adil toplum fikrinden daha tehlikeli bir fley olamaz. Kendini böyle bir fikirle özdefllefltirmifl bir demokrasi ya da bunun için kendini belli bir toplumsal hareketle özdefllefltiren bir siyasi güç demokrasiye de¤il, kaç›n›lmaz olarak otoriteryenli¤e götürür (Touraine, 2000: 250). Touraine, toplumsal hareket kavram›n›, Marx’›n toplumsal hayat›n tahakküm üzerine kurulu oldu¤u fikri ile Weber’in aktörlerin de¤erler taraf›ndan yönlendirildi¤i fikirlerinin birlefliminden devflirir. Toplumsal hareket, ayn› de¤erleri veya kültürel yönelimleri paylaflan ve birbirleri ile tahakküm ve çat›flma içinde olan aktörlerin paylaflt›klar› kültürün ve onun üretti¤i faaliyetlerin toplumsal yönetimi konusundaki mücadelesini, rekabetini ifade eder (Touraine, 1988: 8). Buna göre toplumsal hareket bir ç›kar grubu ya da siyasal bask› oluflturma vas›tas› de¤ildir. Aksine, toplumsal hareket belli bir toplumsal kategorinin ayn› anda hem özel hem de genel olan bir tahakküm biçimine karfl› ç›kmas›na izin veren bir toplumsal eylemden ortaya ç›kar. Bu toplumsal kategori karfl› ç›k›fl›n› hasm› ile paylaflt›¤› genel de¤erler veya yönelimler ad›na ve hasm›n›n meflruiyetini reddetmek için yapar (Touraine, 2000: 90). Tahakküme muhalefet kendi bafl›na bir toplumsal hareket üretmez; bir hareket olumlu bir vas›f için talep ortaya koymal›d›r. ‹flçi sendikalar› kapitalist sömürüye karfl› eme¤i ve zanaatlar› savundular; sömürge karfl›t› hareketler ortak bir milli veya kültürel kimli¤in fark›nda olunmas›ndan ilham ald›lar; ve kad›nlar›n kendi ba¤›ml›klar›na karfl› mücadelesine ilham veren özel bir difli kimli¤inin teyit edilmesiydi. Dahas›, mücadele basitçe egemen düzene karfl› bir mücadele olmamal›d›r; mücadeleye toplumun bütünü taraf›ndan merkezî addedilen de¤erler ad›na giriflilmelidir. Emek dünyas› iflverenlere ilerleme ve s›naî toplum ad›na karfl› ç›kt›; sömürgeci tahakküme karfl› kendini tayin ve bu nedenle özgürlük ad›na savafl›ld›. Kad›n hareketi toplumun tamam›n› etkiledi çünkü o bedenin ve cinselli¤in özgürlefltirilmesini talep etti (Touraine, 2001: 49).
Toplumsal hareketlerin bu vas›flar› devrimci eylemler ile tam bir tezat oluflturur çünkü “devrimci eylemler her zaman toplumsal, siyasal, etnik veya kültürel temizli¤in; birleflmifl ve fleffaf bir toplumun; yeni bir insan›n yarat›lmas›n›n ve tam mutabakat›n önünde duran her fleyin ortadan kald›r›lmas›n›n hayalini kurarlar” (Touraine, 2000: 117). Geçmiflte toplumsal hareketler dinsel, cemaatçi, siyasal veya toplumsal s›n›f anlam›nda tan›mlanm›fl kolektif bir Öznenin ve onun vas›tas›yla da toplumun radikal bir flekilde yeniden inflas› projesinin vücut bulmufl haliydiler. Projenin kendisi Öznenin kendisinden daha önemliydi. Bu hareketlerin amac› eflitlik ilkesinin zaferini sa¤lamak veya eski üretim, yönetim ve hiyerarfli biçimlerini k›r›p bunlar›n yerine yeni bir toplum yaratmakt›. Tarihi birçok kere atefle vermifl olan bu toplumsal hareket anlay›fl› art›k çözülmüfl ve çürümeye yüz tutmufltur. Günümüzün toplumsal hareketleri art›k mükemmel bir toplum modelinin ve o sebeple de herhangi bir
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
partinin hizmetkâr› de¤illerdir. Bu hareketlerde art›k doktriner ya da siyasal mesajlar formüle edilmemektedir. Siyasetten uzak durufl onlara özerklik kazand›rmakta fakat ayn› zamanda örgütsel zay›fl›klar›n›n da kayna¤›n› oluflturmaktad›r (Touraine, 2000: 92-95). Touraine’e göre, bütün toplumsal hareketler kolektif eyleme dayanmalar› bak›m›ndan ortak bir vas›f tafl›rlar ama baz› baflka nitelikleri bak›m›ndan da ayr› bir adla adland›r›lmalar› gerekir. Touraine, toplumsal hareketlerin üç türünü belirler. Bunlardan ilki toplumla ilgili (societal) hareketlerdir. Bunlar toplumsal, siyasal veya kültürel bak›mdan müspet amaçlara sahip olan ve “ahlâki bir ça¤r›y› toplumsal olarak tan›mlanm›fl bir toplumsal aktör ile di¤eri aras›ndaki aç›k bir çat›flma ile birlefltiren hareketlerdir” Emek hareketi böyle bir hareket olmufltur. Bu vas›flar› ile onlar ›zt›raba, fakirli¤e veya köleli¤e karfl› isyan hareketlerinden ayr›l›rlar zira bu sonrakiler kendilerini ulaflmak istedikleri ile de¤il, reddettikleri ile tan›mlarlar (Touraine, 2000: 98-99). Toplumsal hareketlerin ikinci türünü kültürel hareketler oluflturur. Bunlar belli bir Özne figürünü savunmak ya da dönüfltürmek amac›ndad›rlar ve toplumsal bir has›mla çat›flmaktan ziyade kültürel haklar›n ortaya konmas› ve savunulmas› ile alâkal›d›rlar. Tarihsel anlamda en önemli kültürel hareketler dinsel hareketler olmufllard›r; günümüzün en önemli kültürel hareketleri ise kad›n hareketi ile siyasal ekoloji hareketidir (Touraine, 2000: 102). Toplumsal hareketlerin üçüncü türünü oluflturan tarihsel hareketler ise egemen s›n›fa de¤il, seçkin bir gruba meydan okuyan ve halk› devlete karfl› harekete geçirmeye çal›flan hareketlerdir (Touraine, 2000: 107). Bir bütün olarak toplumsal hareketlerin demokratik arzular› vard›r. “Onlar, sesi olmayanlara bir ses vermek ve onlar›n siyasal ve iktisadi kararlar›n flekillenmesine kat›l›m›na imkân vermeye çal›fl›rlar” (Touraine, 2000: 117). Ancak, bir toplumsal hareket (veya kolektif aktör) kendini bir mesele ile (örne¤in ilerleme) özdefllefltirir ve hasm›n› ortadan kald›r›lmas› gereken bir engel, bir düflman ya da hain ilan ederse o zaman toplumsal hareket vasf›n› kaybedip, karfl› toplumsal harekete (belki bir mezhebe ya da otoriteryen bir hareketlenmeye) dönüflür. Geleneksel olarak H›rvat ve Boflnak milliyetçili¤ine karfl› olan S›rp milliyetçili¤inin Büyük S›rbistan’› kurmak için giriflilen bir etnik temizlik hareketine dönüflmesi bunun bir örne¤idir. Bugün henüz etkileri bütünüyle görünmüyor olsa da Avrupa ve ABD’de yükselen ›rkç›l›k, daha önceden bilinen Yahudi aleyhtarl›¤› bunlar›n örnekleridir. (Touraine, 2000: 113-116). Böylelikle, Touraine’e göre, Özne, toplumsal hareketler ve demokrasi birbirlerinden ayr›lamaz üç tema olufltururlar. Bunlar›n karfl›t›nda duran ayr›lmaz birleflim ise fliddet cehennemine götüren tarihsel gereklilik fikri, devrimci eylem ve totaliteryenliktir (Touraine, 2000: 117).
43
Touraine’e göre, sanayi toplumu ve öncesinin toplumsal hareketleri bir toplumu ya da özneyi radikal bir flekilde yeniden infla etme, yani mevcut olan› reddederek, ondan kesin bir kopma yaratarak yepyeni bir toplum ya da özne infla etme amac›ndayd›lar. Sanayi sonras› toplumdaki toplumsal hareketler ise paylafl›lan ortak de¤erlerden hareketle ve onlar ad›na toplumun veya öznenin aksayan yönlerinin demokratik yollar ve araçlarla onar›lmas› amac›ndad›rlar.
44
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Touraine’in Programlanm›fl toplum kavram›n› tan›mlayabilmek. Touraine’e göre, programlanm›fl toplum hedefleri bak›m›ndan sanayi toplumundan daha fazla iktisadi büyümeye odaklanm›fl ve sanayi toplumunun sahip oldu¤undan çok daha fazla bir yat›r›m kabiliyetine sahip olan bir toplumdur. Ancak, sanayi toplumu yat›r›m imkân›n› korumak ve gelifltirmek için sermaye birikimine a¤›rl›k vermekte, bu birikim ise emek sömürüsü yoluyla gerçeklefltirildi¤i için emek ve sermaye aras›ndaki mücadele de toplumdaki temel mücadele biçimini almaktayd›. Buna karfl›l›k, programlanm›fl ya da sanayi sonras› toplumda ise emek sömürüsünün önemi izafi olarak gerilemifl ve bunun yerini bilimsel ve teknik araflt›rma, mesleki e¤itim, de¤iflimi programlama ve de¤iflim unsurlar›n› idare etme, çoklu iliflkilere sahip örgütlerin yönetimi ve bütün bu üretim etkenlerinin harekete geçirilmesinden yana olan tutumlar›n oluflturulup, idare edilmesini de içerecek flekilde bilginin ve toplumun yarat›c›l›¤›n›n idare edilmesi ve yönlendirilmesi alm›flt›r.
toplumsal sistem olarak gören bu nedenle de toplumsal aktörleri kuram›n merkezine alan bu yaklafl›m› bundan dolay› “eylemci (actionalist) sosyoloji” olarak adland›r›l›r. Yöntem olarak da Touraine “sosyologlar›n toplumsal de¤iflim hareketlerini, onlar›n içinde do¤rudan yer alarak inceledikleri ‘sosyolojik müdahalecilik’ yöntemini önerir (Marshall, 1998:5). Özetle Touraine toplumsal de¤iflim süreçlerine aktif olarak kat›lacak bir eylemci sosyoloji önerir.
N A M A Ç
3
N AM A Ç
4
Touraine’in toplumu anlamada kulland›¤› yöntemi aç›klayabilmek. Touraine’e göre, toplumu anlayabilmenin yolu, klasik sosyolojinin yapt›¤› gibi, toplumsal aktörleri tarihin önceden nereye gitti¤i bilindi¤i varsay›lan seyri içine ya da kurumsal yap›s› ve iflleyifli tespit edilmifl bir toplumsal yap› içine yerlefltirerek onlar›n ne kadar uyum ya da sapma gösterdiklerini gözlemlemekten geçmez. Aksine, bir toplumu anlaman›n yolu, “onun toplumsal ve kültürel yönelimlerini, bu yönelimlerin ortaya konuldu¤u toplumsal çat›flmalar›n ve güç mücadelelerinin do¤as›n› ve egemen güçlerin toplumsal hareketleri tahrik eden fleylerin nesini bast›rd›klar›n›” anlamaktan geçer (Touraine, 1971: 4). Touraine 1973 tarihli bir çal›flmas›nda, kendi tabiriyle “toplum sosyolojisi yerine aktörler sosyolojisini” koyacak ve böylece sosyolojide mevcut olan nesnel-öznel ya da sistem-eylem kuramlar› fleklindeki yanl›fl bölünmeyi aflacak yeni bir kuram gelifltirmeye çal›fl›r. Touraine’in, toplumu toplumsal aktörlerin eylemleriyle flekillenen bir
Touraine’in kültürel demokrasi kavram›n› tan›mlayabilmek. Touraine’e göre, kültürel demokrasi insanlar› ve topluluklar› kendi kültürel cemaatlerine hapseden çok kültürlülük de¤il, kültürel çeflitlili¤in ulusal-toplumsal birlik ve dayan›flma içinde korunmas› ve kültürel de¤erlerin ak›l ve ak›lc›l›¤›n gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n› ferdiyet kazanm›fl bireyin yani Öznenin yarat›c›l›¤›na ve iradesine b›rakan bir demokrasi anlay›fl›d›r. Touraine’›n modernli¤e ve liberalizme yönelik elefltirilerini kavrayabilmek. Touraine’e göre modernli¤in temel sorunu araçlar dünyas› ile anlamlar dünyas›n› birbirinden ay›rm›fl olmas›nda yatar. Modernli¤in araçlar dünyas›, programlanm›fl toplum tan›m›nda da görüldü¤ü üzere, hayat›n her alan›n› ak›lc›l›k ve bilimsel bilgi ›fl›¤›nda ve etkinlik ilkesine göre düzenlemesi giriflimine at›fta bulunur. Ancak, bu giriflim, ona göre, insan› adeta demir bir cendereye hapsetmekte ve onun ayn› zamanda bir kültürün, bir cemaatin de insan› oldu¤unu ihmal etmekte ve bu suretle insan öznesinin bütünlü¤ünü tehdit etmektedir. Pratikte bu durum bir yanda piyasa mekanizmalar›n›n tahakkümü di¤er yanda ise insan› ve toplumu tek kültür, tek kimlik ve tek gelene¤e hapsetme, dolay›s›yla içe kapanma e¤iliminde olan bir cemaatçilik aras›ndaki gerilim olarak ortaya ç›kmaktad›r ki, Touraine bu hali birlik ve dayan›flma içinde kültürel çeflitlili¤in sürdürülmesi sorunu olarak tarif etmektedir.
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
N AM A Ç
5
N A M A Ç
6
Touraine’›n kültürel demokrasi fikrini tart›flabilmek. Touraine’in ad›na kültürel demokrasi dedi¤i yeni demokrasinin üç temel amac› vard›r. Bunlar (›) artan eflitsizlikler ve daha fazla d›fllanmaya yol açan küresel iktisadi ve mali sistemler karfl›s›nda s›n›f farkl›l›klar›n› azaltmak ve ekonomi üzerindeki toplumsal ve siyasal kontrolü art›rmak, (››) bu gayri-flahsi tahakküm sisteminin toplumsal aktörleri kendi kiflisel veya cemaatçi kimliklerine kapanmaya zorlamas› ve bu suretle az›nl›klar›n reddedilmesini teflvik etmesi karfl›s›nda kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini temin etmesi ve herkese eflit toplumsal ve kültürel haklar› garanti etmesi ve (›››) üretim ve yönetim sistemlerinin teknik ak›lc›l›¤›na tâbi olan tüketicilerin sa¤l›k, e¤itim, biliflim vb alanlar›ndaki taleplerinin dikkate al›nmas›d›r. Touraine’in kanaatince böyle bir demokrasi liberalizmin siyasal, iktisadi ve toplumsal ilkeleri üzerine infla edilemez çünkü liberalizm otoriter ve totaliter rejimlere k›yasla demokrasinin yaflat›lmas› için daha uygun bir çerçeve sa¤l›yor olsa da öngörmüfl oldu¤u kültürel ço¤ulculuk ve piyasa serbestiyeti ile toplumun bütünüyle parçalanmas›na, eflitsizlik ve ayr›mc›l›¤›n daha da kötü bir hal almas›na karfl› etkin bir çare üretmemekte, aksine bunlar› daha da ilerletmektedir. Bu nedenle, ona göre, özgürlüklerin savunulmas› herkes için eflit f›rsatlar temin edilerek, karfl›l›kl› tan›man›n ön flartlar› yarat›larak ve özgür bir toplumun bir parças› olundu¤u hakk›nda fark›ndal›k yarat›larak yap›lmal›d›r. Touraine’›n Özne, demokrasi, modernlik ve toplumsal hareketler aras›nda kurdu¤u iliflkiyi de¤erlendirebilmek. Touraine’e göre demokrasi en temelde öznelerin, kendi kültürleri ve özgürlükleri ba¤lam›nda, sistemlerin mütehakkim mant›¤›na karfl› yürüttükleri savafl ya da özne siyaseti, onun var olabilmesinin koflullar›n› yaratma ve sürdürme siyasetidir. Bunun gerçeklefltirilebilmesi bireyin kendi eylem ve durumlar›n› kontrol etme, kendi deneyimlerini ve hat›ralar›n› kiflisel bir hayat hikâyesi içinde birlefltirmek için kendini bir aktör olarak ortaya koymas›na imkân yarat›lmas› mümkün olabilir. Ancak modern toplumun bugün içinde bulundu¤u durumda özne bir yandan pazar ve
45
teknolojilerin zaferine (yani araçsal-teknik ak›lc›l›¤a karfl›) karfl› mücadele ederken di¤er yanda cemaatçili¤e ve ondan ortaya ç›kan otoriteryenli¤e karfl› mücadele vermektedir. Dolay›s›yla, öznenin özgürlü¤ünü garantileyecek bir demokrasi hem da¤›lma, hem de afl›r› bütünleflme ve tekbiçimleflme tehditlerini bertaraf edebilecek bir yap›da olmal›d›r. Toplumsal hareketlerin bu süreçteki temel ifllevleri onlar›n modernli¤in ve demokrasinin temel de¤erlerini ve kültürel yönelimlerini paylafl›yor olmalar› fakat öte yandan bunlardan ortaya ç›kan faaliyetlerin yönetimi ve üretti¤i sonuçlar konusunda tâbi konumda olanlar›n tahakküm konumunda olanlarla rekabet ve çat›flma içine girmelerinde yatmaktad›r. Böylelikle toplumsal hareketler modernlik ve demokrasinin terk edilmesi yönünde de¤il, onun aksayan, olumsuz yönlerinin yine ayn› de¤erler ad›na giriflilen mücadeleler yoluyla düzeltilmesi ve gelifltirilmesi yönünde çaba gösteren kolektif hareketlerdir. Bu kolektif hareketler bir ç›kar grubuna dönüfltürdüklerinde ya da modernlik ve demokratik de¤erler d›fl›ndaki de¤erler etraf›nda yeni bir toplum kurmaya yöneldiklerinde Touraine’in nazar›nda toplumsal hareket olma vas›flar›n› kaybederler.
46
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Alain Touraine’in görüflleri dikkate al›nd›¤›nda, afla¤›dakilerden hangisi sanayi-sonras› ya da programlanm›fl toplumun temel vas›flar›ndan biri de¤ildir? a. ‹ktisadi büyümeye odakl› olmas› b. Sanayi toplumundan daha fazla yat›r›m kapasitesine sahip olmas› c. Emek ile sermaye aras›ndaki mücadelenin temel toplumsal çat›flma olmas› d. Bilgi ve yarat›c›l›¤›n eskiden oldu¤undan daha fazla önem kazanmas› e. Örgütlerin yönetiminin daha büyük bir önem kazanm›fl olmas› 2. Alain Touraine’in inflac›-yorumcu yaklafl›m›, insan eyleminin anlafl›lmas›nda afla¤›daki ilkelerden hangisini dikkate al›r? a. ‹nsan eylemlerini anlamak için aktörlerin toplumsal ve kültürel yönelimlerini dikkate almak gerekir. b. ‹nsan eylemini, insan›n içinde yaflad›¤› tarihseltoplumsal koflullar›n tayin etti¤i bir sonuç olarak anlamak gerekir. c. Toplumsal bir iyili¤i meydana getirmedikçe insan eylemi bilimsel olarak anlams›z ve de¤ersizdir. d. ‹nsan eylemleri baflka insanlar›n eylem ya da davran›fllar›na yönelik olmad›kça eylem olarak kabul edilmemelidir. e. Eylemin gerçek ve do¤ru anlam› ancak bilim adam›n›n incelemesi ve yorumu yoluyla ortaya koyulabilir. 3. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’in kültürel demokrasi kavram› tan›m›na daha uygundur? a. Her bir cemaat veya kültür grubunun kendi kültürünün öngördü¤ü yaflam düzenine uygun bir flekilde yaflamas›na imkân verilmesi b. Kültürler aras› etkileflimi art›rmak suretiyle farkl› kültürel geleneklerden yeni bir ulusal kültür oluflum sürecinin desteklenmesi c. Öznenin kendi kültüründen ald›¤› kimli¤ini gelifltirme ve güçlendirme yönünde cesaretlendirilmesi d. Yerel ve ulusal-milli kültürlerin evrensel bir kültür ekseninde de¤iflme ve dönüflmeye teflvik edilmesi e. Kültürel çeflitlili¤in ve akl›n ve ak›lc›l›¤›n gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›
4. Alain Touraine’e göre, modern toplumlar›n en temel toplumsal sorunu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kitlelerin açl›k, fakirlik ve hastal›k gibi temel ihtiyaçlar›n›n henüz tatmin edici bir flekilde karfl›lanmam›fl olmas› b. Teknoloji dünyas› ile de¤erler dünyas›n›n birbirinden kopar›lm›fl olmas› c. Birlik ve dayan›flma içinde kültürel çeflitlili¤i koruyabilecek bir yap›n›n ortaya konulmam›fl olmas› d. Kapitalist iktisadi geliflme sürecinin geleneksel ekonomileri tahrip etmifl olmas› e. Piyasa mekanizmas›n›n kültürel de¤erlere uygun tüketim mal ve hizmetlerini yeterince sa¤layam›yor olmas› 5. Alain Touraine’e göre, afla¤›dakilerden hangisi klasik modernlik fikrinin temel amaçlar›ndan biri olmufltur? a. Akl›n rehberli¤inde, insan›n ruh ve beden dünyas›n› evrenin ilahi düzeninin gereklilikleri ile uyumlaflt›rmak b. Dinin gelenek üzerindeki etkisini k›rarak, geleneklerin kutsall›¤›n› akl›n yasalar› ile aç›klayabilmek c. Do¤al hayata hükmeden yasalar ile insan akl›na hükmeden yasalar› birbirlerinden ay›rarak, insan akl›n› özgürlefltirmek d. Ak›l ve bilim ad›na geleneksel olan› ortadan kald›rmak e. Seyahat ve ticaret özgürlü¤ünü denetim alt›na alarak, ulus devleti yabanc› emek gücünün istilas›ndan korumak 6. Alain Touraine’e göre, bir birey neyi yapmas› halinde, bir özne olarak düflünülebilir? a. Demokratik idealleri kültürel ideallerle birlefltirmesi halinde b. Kendi kültürel de¤erlerini ve kimli¤ini baflka kültürler ve kimlikler karfl›s›nda etkin bir flekilde savunmas› halinde c. Özgürlük iste¤ini birey olma iste¤i ile birlefltirmesi halinde d. Kendi kültüründe akla ve bilime uygun olmayan unsurlar› reddetmesi halinde e. Özgürlük, ak›lc›l›k ve kültürel aidiyeti birlefltirmesi halinde
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
47
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 7. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’in demokratik toplum anlay›fl›n›n özünü daha iyi ifade eder? a. Kültürel kimli¤in kiflisel özgürlük ve ak›lc› düflünce ile birlefltirilmesi b. Devletin gücünün s›n›rlanmas› ve hukuk devleti ilkelerinin yerlefltirilmesi c. Güçler ayr›l›¤› ilkesinin anayasal teminat alt›na al›nmas› d. Yöneticilerin seçimine herkesin kat›l›m›n›n sa¤lanmas› e. Bireycili¤in önündeki engellerin kald›r›lmas›
1. c
8. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’e göre demokrasi fikrinde di¤erlerinden daha fazla öneme sahiptir? a. Seçme ve seçilme hakk› b. Hukuk devleti c. Güçler ayr›l›¤› d. Halk›n egemenli¤i e. Devlet gücünün temel haklara sayg› ilkesince s›n›rlanmas›
5. d
2. a
3. e
4. c
6. e
7. a
8. e 9. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’e göre kültürel demokrasinin amaçlar› aras›nda yer almaz? a. S›n›f farkl›l›klar›n› azaltmak b. Ekonomi üzerindeki siyasal ve toplumsal kontrolü azaltmak c. Kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini sa¤lamak d. Herkese eflit kültürel ve toplumsal haklar sa¤lamak e. Tüketici taleplerini dikkate almak 10. Alain Touraine’e göre, afla¤›dakilerden hangisi ça¤dafl toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›nda temel etkendir? a. Egemen düzene karfl› ç›kmak b. Ezilenlerin-ma¤durlar›n s›n›f ç›karlar›n› savunmak için örgütlenebilmek c. Has›mlar› ile paylafl›lan de¤erler ad›na mücadele etmek d. Önceli¤i yeni bir özne yaratmaya vermek e. Bir parti önderli¤inde hareket ederek siyasal talepler üretmek
9. b
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumu Anlaman›n Yöntemi ve Geç Modern Toplum” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Toplumu Anlaman›n Yöntemi ve Geç Modern Toplum” bölümü ile “Toplumsal Hareketler ve Kültürel Demokrasi “ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Modernlik ve Modern Toplumlar›n Temel Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ Modernlik ve Modern Toplumlar›n Temel Sorunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Modernlik ve Özne” ve “Modernlik, Özne ve Demokrasi Aras›ndaki ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik, Özne ve Demokrasi Aras›ndaki ‹liflkiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Siyasal Modernlik ve Demokrasinin Boyutlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsal Hareketler ve Kültürel Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “”Toplumsal Hareketler ve Kültürel Demokrasi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
48
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Irki ve etnik milliyetçilikler bireysel özgürlükler yerine bireyin ait oldu¤u topluma karfl› yükümlülüklerine vurgu yapmalar› nedeniyle makro ölçekli cemaatçiliklerin örnekleri olarak düflünülebilirler. Ancak, cemaatçilik büyük toplum içinde daha küçük birimler etraf›ndaki mensubiyet ve yükümlülükler üzerine de infla edilmifl olabilir. Touraine’in bir köye, cemaate hapsolma derken kastetti¤i fley de budur. Bölgecilik, hemflerilik, gecekondu bölgelerinde mahallecilik anlay›fl ve uygulamalar› da bazen kat› bir cemaatçilik uygulamalar› fleklinde karfl›m›za ç›kabilir. Baz› iktisadi, toplumsal veya kültürel imtiyazlar›n ancak cemaat üyeli¤ine ba¤l› olarak elde edilebildi¤i yerlerde cemaatçilik duygusu ve uygulamalar›n›n güçlü olmas› beklenebilir. S›ra Sizde 2 Touraine, “kutsal olandan alelâde olana geçifl” ifadesi ile aç›kça Durkheim’›n din sosyolojisinde dinsel olan›n merkezindeki fikri tan›mlamak için kulland›¤› ‘kutsal’ (sacred) ve dinsel olmayan› tan›mlamak için kulland›¤› ‘alelâde’ (profane) kavramlar›na ve o vas›tayla da dinsel olandan dünyevi olana geçifle at›fta bulunmaktad›r. Fakat kavramlar›n kullan›lma biçimi bize ayn› zamanda Weber’in modernlikle yükselen ak›lc›l›kla birlikte “dünyan›n büyüsünün bozulmas›” (ya da “gözün aç›lmas›”) nitelemesini, bafllang›çta kapitalist ak›lc›l›¤a ve iktisadi disipline ruh vermifl olan dinsel duygular›n yerini ruhsuz bir araçsal ak›lc›l›¤›n alm›fl olmas›na dikkat çekmesini de hat›rlatmal›d›r. S›ra Sizde 3 Touraine, bireysel ya da toplumsal kimli¤in çok yönlü, çok katmanl› ve baflka kimliklerle iliflkili oldu¤unu belirtir. Bu görüflten hareketle onun bir toplumun ya da onun aktörlerinin kendilerini pür kültürel veya cemaatçi bir tav›rla tarif etmelerinden kastetti¤i fley baflka hiçbir kültür, inanç, din vb ile ortak yan› olmayan özgün bir kimlik tan›mlama tavr›d›r. S›rf bireyci bir kimlik tan›mlamas› ise hiçbir kültür, din, inanç veya cemaat ile iliflkisi olmayan bireysel bir kimlik tan›mlama tavr›d›r. Bu iki tav›rdan birincisi, kimli¤in ve kültürel mensubiyetin, özellikle etnik yap›lar› heterojen olan toplumlarda, toplum içindeki baflat gruplardan birisi vas›tas›yla herkesi kuflatacak flekilde tan›mlanmas› giriflimi ve böylece di¤er kimliklerin ve mensubiyetlerin dikkate al›nmamas›, inkâr edilmesi fleklinde ya da bunun aksine olarak her bir grubun sadece kendi cemaat kimli¤ini dikkate almas› fleklinde karfl›m›za ç›kabilir. Öte yandan,
afl›r› bireycileflme durumlar›nda bireyler kendilerini baflkalar› ile hiçbir ortak yan› bulunmayan birer varl›k olarak ta tan›mlama e¤iliminde olabilirler. Touraine bu tav›rlar›n her ikisinin de öznenin özgürlü¤ünün sa¤lanmas› ve kültürel demokrasinin geliflimi için birer tehdit ya da en az›ndan sa¤l›ks›z tav›rlar oldu¤unu düflünür. S›ra Sizde 4 Çok kültürlülük talepleri etnik ve az›nl›k dillerinin, inançlar›n›n korunmas› ve gelifltirilmesi ile ilgili uygulamalardan bu tür inançlar›n emretti¤i, izin verdi¤i veya mensuplar›ndan talep etti¤i özel davran›fl biçimlerinin serbestçe ifade edilmesi ve hayata geçirilmesine kadar uzanan çeflitli talepleri ve bunlar etraf›ndaki toplumsal ve yasal düzenleme ve uygulamalar› içerir. Etnik dillerin korunmas› için özel çaba gösterilmesi, ana dilde e¤itim, merkezî veya yerel yönetimde etnik dillerin resmi dil olarak kullan›lmas› için yap›lan hukuki düzenlemeler yan›nda aile, evlilik ve miras hukuku alanlar›nda inanca veya etnik kültüre ba¤l› olarak baflat hukuktan ayr› uygulamalar›n meflruiyetinin yasal teminat alt›na al›nmas› gibi çeflitli uygulamalar bu kapsamda düflünülebilir. Örne¤in, Türkiye’de 1926 y›l›nda yürürlü¤e giren ilk Medeni Kanun’dan önce dinsel cemaat üyelerinin evlilik, boflanma, nikâh bedeli ile ilgili hak ve sorumluluklar› kendi dinsel hukuklar› dikkate al›narak ayr› ayr› düzenlenmiflti. 1917 y›l›nda yürürlü¤e konan Aile Hukuku Kararnamesi sadece Müslümanlar›n evlilik, boflanma, miras vb konulardaki haklar›n› düzenlemekte, H›ristiyan ve Yahudilerin ayn› konulardaki haklar› da kendi dinsel hukuklar›na dayanmaktayd›. Günümüzde baflta Kanada olmak üzere Bat›l› ülkelerin baz›lar›nda özellikle Asya, Afrika ve Orta Do¤u’dan gelen göçmen cemaatleri bu tür taleplerin yasal güvenceye al›nmas›n› talep etmektedirler. S›ra Sizde 5 Touraine’in “sanayi sonras› toplumda tahakküm gayriflahsileflirken ba¤›ml›l›¤›n flahsileflmesi” ile kastetti¤i fley piyasa mekanizmas›, medya, örgütler yoluyla programlanm›fl toplumda bireyler ve daha genelde toplum üzerinde hâkimiyetin belli, kifliselleflmifl bir öznesinin olmamas› halidir. Touraine bu halin afliret toplumunda reis ile afliret üyesi, kölecilikte efendi ile köle, orta ça¤larda hükümdar ve beyler ile onlar›n kullar› veya serfleri, usta ile ç›rak ve erken kapitalist dönemde sermaye sahibi ile iflçi aras›ndaki hâkimiyet ve ba¤›ml›l›k iliflkilerinden farkl› oldu¤una dikkat çekmek istemektedir.
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
49
Yararlan›lan Kaynaklar Allen, John. (1997). “Post-Industrializm and Post Fordizm”, Modernity and Its Futures içinde, (Eds. Stuart Hall, David Held and Tony McGrew), Oxford: Polity Press, s. 169-221. Alexander, Jeffry C. (1999). “Why we Migth all be Able to Live Together: An Immanent Critique of Alain Touraine’s Pourrons-Nous Vivre Ensemble?” Thesis Eleven, 58: 99, http://the.sagepub.com/ Eriflim tarihi 26 Kas›m 2010. El-Ojeili, Chamsy. (2007). “Totalitarianism”, The Blackwell Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s. 5018-19. Encyclopedia of World Bibliography on Alain Touraine, (2011). http://www.bookrags.com/biography/alain.touraine/ Eriflim tarihi: 9 fiubat 2011. Gamble, Andrew. (2007). “Liberalism”, The Blackwell Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s.2622-25) Jary, David ve Jary, Julia. (1995). Collins Dictionary of Sociology, (Second edition), Glasgow: HarperColins Publishers. Knöbl, Wofgang. (1999). “Social Theory from a Sartrean Point of View: Alain Touraine’s Theory of Modernity”. European Journal of Social Theory, 2: 403, http://est.sagepub.com/ Eriflim tarihi: 26 Kas›m 2010. Marshall, Gordon. (1998). Oxford Dictionary of Sociology, Oxford ve New York: Oxford University Press. Palma, Esperanza. (2007). “Authoritarianism”, The Blackwell Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s. 22-25. Touraine, Alain. (1965). Sociologie de l’action, Paris: Le Seuil. (1971). The Post-Industrial Society. Tomorrow’ Social History: Classes, Conflicts and Culture in the Programmed Society, Translated by Leonard F. X. Mayhey, New York: Random House. (1974). The Academic System in American Society, McGraw-Hill Book Company. (1977) The Self-Production of Society, Chicago: The University of Chicago Press.
(1988). Return of the Actor. Social Theory in Postindustrial Society, Foreword by Stanley Aronowitz, translated by Myrna Godzich, Minneapolis: University of Minnesota Pres. (1995). Critique of Modernity, Translated by David Macey, Oxford (UK) ve Cambridge (USA): Blackwell. (1997). What is Democracy, Translated by David Macey, Boulder, Colorado ve Oxford: Westview Pres. (2000). Can We Live Together: Equality and Difference, Translated by David Macey, Cambridge: Polity Press. (2001). Beyond Neoliberalism, Translated by David Macey, Cambridge: Polity Press. Touraine, Alain, Claude Durand, Daniel Pecaut ve Alfred Willener. (1965). Workers Attitudes to Technical Change, Organizsation for Economic Cooperation and Development. Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary of Sociology, New York: Cambridge University Pres. Yayla, Atilla. (2005). Siyasî Düflünce Sözlü¤ü, Ankara: Adres Yay›nlar›.
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
3 Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Postmodernizmin ne oldu¤unu tan›mlayabilecek, Postmodern kuramc›lar›n Ayd›nlanma dönemine yöneltti¤i elefltirileri özetleyebilecek, Postmodern sanat› modern sanattan farkl›laflt›ran özellikleri karfl›laflt›rabilecek, Jean-François Lyotard’a göre postmodern ça¤da bilgi ve bilimin alm›fl oldu¤u konumu de¤erlendirebilecek, Fredric Jameson’›n kapitalizmi neden “geç” olarak niteledi¤ini aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Modernizm-Postmodernizm • Modernite-Postmodernite • Modernlik-Postmodernlik
• Modern-Postmodern • Geç Kapitalizm
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Postmodern Sosyal Teori
• G‹R‹fi • JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI • FREDRIC JAMESON’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI
Postmodern Sosyal Teori G‹R‹fi Postmodernizm; modern kültürel ürünlerden farkl› olarak sanatta, filmlerde, mimaride ve benzeri alanlardaki kültürel ürünleri ifade eder. Postmodernite ise tarihsel anlamda modern dönemi izledi¤i düflünülen sosyal ve politik ça¤› betimler. Dolay›s›yla, Postmodern oluflumlarla ilgili önemli nokta modernitenin bitti¤i ve postmodern ça¤›n bafllad›¤› düflüncesidir. Postmodern düflüncesi yeni bir tarihsel ça¤›, yeni kültürel ürünleri ve sosyal dünyaya iliflkin yeni bir kuramsallaflt›rmay› kapsamaktad›r (Ritzer, 1996: 5). Bu anlamda postmodernizm sanatta; pop e¤ilimler, yeni malzemeler ve e¤reti yap›lar gibi formlar›n inflas›n› gündeme getirir. Böylelikle postmodernizmin içinde, modern düflüncenin içli d›fll› bir flekilde geliflti¤i görülür. Dolay›s› ile postmodernizm tam olarak modern sonras› anlam›na gelmemekle birlikte modernlik elefltirisi üzerinden yeni bir döneme at›fta bulunmaktad›r (Akay, 2010: 22, 7). Postmodernistler için modern ça¤dan postmodern ça¤a geçildi¤i fikri oldukça indirgemeci ve do¤rusal bir bak›fl aç›s›n› yans›tmaktad›r. Onlara göre tarihsel dönemler aras›nda bu flekilde do¤rusal, birbirinden net bir çizgiyle ayr›lm›fl tarihsel dönemlerden bahsetmek mümkün de¤ildir. Bununla birlikte Rosenau, postmodernist teorisyenlerin “determinizmdense indeterminizmi, birliktense çeflitlili¤i, sentezdense farkl›l›¤›, basitlefltirmektense karmafl›kl›¤›” önerdiklerini belirtir (Ritzer, 1996: 6-8). 1950 ve 1960’lardan itibaren birçok yazar taraf›ndan kullan›lmaya bafllanan SIRAçok S‹ZDE postmodernizm kavram›, bu tarihten sonra sosyal bilimlerde en tart›fl›lan konulardan biri haline gelmifltir. Özellikle 1960’l› ve 70’li y›llardan itibaren modernizm karfl›t› ya da modernizmden sonras› anlam›nda kullan›lan birçok D Ü fi Ükavram, NEL‹M kültür ve toplum kuramc›s› taraf›ndan modernist kültürden radikal kopufllar› ifade eden yeni postmodern sanat biçimlerinin ortaya ç›k›fl›yla tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r S O R U (Best & Kellner, 2010: 24). Featherstone (1996: 21-35), modernizm-postmodernizm, modernite-postmodernite ve D‹KKAT modernleflme-postmodernleflme kavramlar›n›n birlikte karfl›tl›klar›n› ça¤r›flt›rd›¤›ndan söz eder. Bu bak›mdan anlam aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda; modernizm bir dönemin dokSIRA S‹ZDE trinini, postmodernizm ise modern sonras› bir doktrini iflaret eder. Modernite, içinde bulunulan ça¤a vurgu yapar. Postmodernite ise modern sonras› içinde bulunulan ça¤›n varl›¤›n› temsil eder. Modernleflme geleneksel olmayan iliflki ve kurumlar›n varl›klar›n› sürAMAÇLARIMIZ dürmelerine at›fta bulunur. Postmodernleflme ise modern sonras›na özgü iliflki ve kurum-
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
52
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
lar›n inflalar›n›n devam›n› betimler. Bu kavramlara yeniden döndü¤ümüzde “izm”ler belli bir döneme iliflkin belli bir düflünce ya da doktrini ifade ederler. Bir bak›ma dönemin ideolojisini betimlerler. Modernite-postmodernite kavram› “mevcut duruma” at›fta bulunur. Modernleflme-postmodernleflme ve modernlik-postmodernlik kavramlar› ise “süreci” yani gündelik rutinliklerin yaflanmas›n› ve sosyal pratiklerin devam›n› anlat›r. Featherstone, “modern” kavram›n›n belli bir tan›m›n›n olmad›¤›n› belirtmekle birlikte, üzerinde durulmas› gereken nokta, modern kavram›n›n geleneksel olmayan anlam› yap›s›nda bar›nd›r›yor olmas›d›r. Böylece modern sözcü¤ünün bir döneme ad›n› veren bir kimlik ya da etiket ifllevi gördü¤ünü ileri sürmek yanl›fl olmayacakt›r. Postmodernizm, “bir tarihsel geçmifl duygusunun yitirilmesi”, “gerçekli¤in yerini imajlar›n almas›”, “simülasyonlar”, “zincirden boflalm›fl göstergeler” olarak da tan›mlanmaktad›r.
SIRA S‹ZDE Bugün, postmodernizmin merkezinde yer alan baz› temalar›n modas› geçmifl oldu¤u D Ü fi Üifade N E L ‹edilmesine M ra¤men birçok entelektüelin zihnini meflgul etti¤i aç›kt›r. Bu temalar; öznenin ölümü O R Utemsilin reddi ve ve Sdönüflü, kamusal alan›n çöküflü, bireycilik, bireyin kimli¤i, anti-hümanizm, D ‹ K K A T kinizm, Heidegger ve Nietzsche felsefesi, nihilizm ve Paris 1968 gelene¤i olarak SIRA S‹ZDE s›ralanmaktad›r. AMAÇLARIMIZ
O halde postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit yan›t, modernizmin radikal bir biçimde elefltirisidir. Öte yandan Scott Lash ise postmodernizmi, farkl›laflman›n bozulmas› ve iflaretsel/göstergesel olan›n egemenli¤i ve bunlar› (iflaretsel olan›) anlamland›rma biçimleri olarak ifade eder (Featherstone 1996: 33). Bu ba¤lamda postmodernizm, modernizmin toptan yads›nmas›d›r. Fakat modernizm de post modernizm gibi bir söylem olarak de¤erlendirilmektedir. Bu söylemin anlam›, yap›s›nda hem aç›klama iddias›n› hem de ideolojileri tafl›mas›d›r. Sosyal bilimlerde, kuram ile ideolojinin birbirinden ayr›lmas›, bir s›n›r çizilmesi ontolojik olarak mümkün de¤ildir. Bilindi¤i üzere modern bilim, bu s›n›r› mutlak anlamda ay›rmakta ve de¤er iliflkilerini bilimin d›fl›nda tutmaktad›r. Oysa postmodern düflünürler bu iki unsurun (kuram ve ideolojinin) birbirinden ayr›lamayaca¤› noktas›n› vurgularken, söylem sözcü¤ünün bu çerçevede kullan›lmas›n›n olanakl› oldu¤unu belirtmektedirler (Smart, 1997: 23-24; fiaylan 2002: 111). SIRA S‹ZDE Öte yandan Jameson, günümüzün hâkim elefltirel ve biçimsel ideolojik paradigmas› olan postmodern düflüncenin bir yenilik olarak esteti¤i, kendi ekseni etraf›nda döndürerek ve dönüflümler geçirerek bir yenileme yolu aramak zorunda olD Ü fi Ü N E L ‹ M du¤unu belirtir. Bu ise “modern kalarak postmodernizme dönüflmeye çal›flan modernizm” anlam›na gelir. Jameson’›n bu yorumu modernizmin kendi içinde bir çöS O Ryönündedir U zülme yaflad›¤› (Anderson 2009: 73-74). Bu ba¤lamda Postmodernizmin asl›nda yenilikçi ve özgün bir düflünce olmad›¤›na de¤inilir. farkl› genellikle birbiri ile çat›flan düflünce e¤ilimleD ‹ K K ABirbirinden T rinin bir araya getirilmesinden olufltu¤u belirtilir: “Frans›z yap›salc›l›¤›n›, romantizmi, fenomenolojiyi, nihilizmi, popülizmi, varoluflçulu¤u, yorumbilgisiSIRA S‹ZDE ni, Bat› Marksizmini, Elefltirel Teoriyi ve anarflizmi temellük eder, dönüfltürür ve aflar” (Rosenau, 2004: 32). Dolay›s› ile postmodernizim bu ak›mlar›n her biri ile belli özellikleri paylaflm›fl olsa da, ço¤u ile önemli anlaflmazl›klar da yaflad›AMAÇLARIMIZ ¤› görülmektedir.
N N
K ‹ T A P
Bu konuda Perry “Postmodernitenin Kökenleri (2009)” kitab›nda daha ayr›nK ‹ T Anderson’›n A P t›l› bilgiye ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
Asl›ndaT EModernizmin kökenine bak›ld›¤›nda, Frans›z devrimi, Ayd›nlanma düLEV‹ZYON flüncesi, bilimsel geliflmeler ve Sanayi devrimi görülmektedir. Bu geliflmelerle birlikte ortaya ç›kan modernleflme varl›¤›n› sürdürmek için kapitalizm, ulus devlet, kentleflme ve pozitivizm gibi unsurlar› dayanak olarak kullanmakla birlikte 20. ‹NTERNET yüzy›la gelindi¤inde kapitalizmin bunal›mlar› giderek artm›flt›r. ‹leri kapitalist dönemin bu bunal›mlar›n›n elefltirilmesi ve tart›fl›lmas› yeniden yap›lanma/infla sürecini gündeme getirmifl ve Ayd›nlanman›n bir ürünü olarak modernitenin baflar›ya ulaflamad›¤› ifade edilmifltir (Görgün-Baran, 2006: 369). O halde Ayd›nlanman›n
‹NTERNET
53
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
temel parametreleri nelerdir ki, evrimsel ba¤lamda baflar›ya ulaflamam›flt›r ve postmodernist düflünürlerin radikal bir elefltirisine maruz kalm›flt›r? Bu sorunun yan›t› Ayd›nlanma düflüncesinin karakteristi¤i, Nietzsche’nin görüflleri, post-modern sanat anlay›fl› ve modernizm postmodernizm karfl›laflt›r›lmas› ba¤lam›nda afla¤›da yer almaktad›r. Postmodern, postmodernite, postmodernizm kavramlar› ne anlama gelmektedir. SIRA S‹ZDE Aç›klay›n›z.
Ayd›nlanma Düflüncesine Tepki
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Ayd›nlanma, bir ütopya olarak insan›n özgürleflmesi ve yücelmesi amac›n› tafl›maktad›r. Çünkü Ayd›nlanma, feodal dönemin özelli¤i gere¤i apriori metafizik S O R Uolamamas›na aç›klamalara, bireyin akl›n› kullanamamas›na ve dolay›s› ile özgür göndermede bulunur. Bunun içindir ki, Kant, Ayd›nlanmay› ak›l ile ba¤daflt›rarak insan›n ak›ls›z bir varl›k olmad›¤›n› ancak akl›na baflkalar›n›n k›lavuzluk etti¤ini ve D‹KKAT bu nedenle akl›n› kullanamad›¤›ndan söz eder. Kant, insan›n kendi akl›n› kullanamay›fl›n› ergin olmama durumu ile aç›klamak istemifl ve dolay›s› ile bu ergin olmaSIRA S‹ZDE y›fla insan›n kendi suçu ile düfltü¤ünü belirtmifltir. Bunun nedeni bir baflkas›n›n k›lavuzlu¤u ve yard›m› olmaks›z›n akl›n› kullanma kararl›l›¤›n› ve yüreklili¤ini gösterememifl olmas›d›r. Böylece Ayd›nlanma, insana kendi akl›n› kullanma cesaretiAMAÇLARIMIZ ni vermifltir (Kant, 2000: 17). Kant’tan da etkilenen Frankfurt Okulu üyeleri ekonomide verimlili¤in artmas› sayesinde akl›n araçsal kullan›m›n›n ön plana ç›kt›¤›n› belirtmifllerdir. Bu durum ise teknik ve teknolojinin geliflimini (DellaK ‹sa¤lam›flt›r T A P lo¤lu, 1995: 32). Ayd›nlanma düflüncesi 17. ve 18. yüzy›llarda Bat› Avrupa’da yay›lan bir felsefi ak›ma iflaret eder. Bu düflünce ak›m› yap›s›nda eflitlik, özgürlük, akl›na T E L E V ‹ Z Y Oinsan N duyulan güven, bilim ve ilerlemeyi bar›nd›r›r. Ak›l ve bilim, sürekli ilerlemenin bir motoru olarak görülür. Tarihin do¤al ak›fl süreci içinde sürekli ilerleme ise “ideal toplum düzeni” anlay›fl›na ulafl›lma varsay›m›n› amaç edinir. Bu amaç ‹ N Tkavram› E R N E T ise bilim “mutlak gerçeklik” anlay›fl›n› birlikte getirir. Mutlak gerçeklik ile özdeflleflir. Oysa Ayd›nlanman›n akl› getirdi¤i nokta, bireyin silinifli biçiminde olmufltur. Ayd›nlanman›n miti olarak kabul görülen ak›l, ne yaz›k ki, Horkheimer’in ifade etti¤i üzere bir “ak›l tutulmas›” yaflayarak çat›flan ç›karlara hizmet etmeye bafllam›flt›r. Akl›n amaçlara ulaflmak için kullan›lan araçlarla tan›mlan›yor olmas› yeni bir egemenlik biçimini getirmifl ve tümelin ak›l yolu ile tikel üzerinde egemenli¤ine neden olmufltur. Böylece tümel, bireyin akl›n› iflgal ederek bir bak›ma Ayd›nlanman›n kendi kendini imha etmesine yol açm›flt›r. Postmodernistlere göre ise ak›l, mevcut sorunlar›n üstesinden gelinmesini sa¤layamad›¤› gibi araçsallaflm›flt›r da (Dellalo¤lu, 1995: 30; Horkheimer 1998: 59). Böylece ak›lda yaflanan tutulma, Ayd›nlanman›n bu anlamda bir mit olarak de¤erlendirilmesine neden olmufltur. Ayd›nlanma düflüncesi akla/rasyonaliteye büyük anlam atfetmifl ve do¤al toplum düzeni ve do¤al hukuk tart›flmalar› ile tarih sahnesine ç›km›flt›r. Do¤al toplum ve do¤al hukuk düflüncesi bir anlamda laikleflmifl mutlak gerçekli¤in yans›mas› biçiminde de¤erlendirilmifltir. Bu durum laikleflme/sekülerleflme sürecinin de bafllang›c› olarak nitelenmifltir. Bu flekilde kapitalizmin büyük dönüflümler yaflayarak ilerlemesi, bilim ve bilgilenmenin tanr›sal bir süreç anlay›fl›ndan uzaklafl›lmas› ve akl› yürütmeye dayal› bir insan tasar›m›n›n varl›¤› ile söz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile tarihin ak›fl süreci çerçevesinde ilerlemesi için insan›n katk›s›na gerek
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
54
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
duyulmufltur. Ayd›nlanma bu ba¤lamda bir proje olarak ileriye yönelik projeksiyoS O R U nu ifade etmektedir. Bu projede nesnel ve evrensel bilim, buna ba¤l› olarak geliflen evrensel ahlak ve hukuk, kurucu ögeler ifllevini üstlenmifltir. Öte yandan Ayd›nlanma evrensellik, tek do¤ru, bilim ve mant›k iliflkisi gibi ögeleri ortaya koyarD‹KKAT ken, ahlaksal temelini de hümanizmden alm›flt›r (fiaylan, 2002: 116-117; Dellalo¤lu, 1995: 33; Çi¤dem, 2009: 14; Smart, 1997: 90-91) SIRA S‹ZDE Asl›nda yukar›daki anlat›lanlara bak›larak Ayd›nlanma düflüncesinin tek ve homojen bir düflünce oldu¤u söylenemez. Ayd›nlanmaya elefltirel yaklaflan Ayd›nlanma ça¤› düflünürleri de mevuttur. Bu düflünürler aras›nda en önemlileri Alman düflünürü AMAÇLARIMIZ Frederich Nietzsche’dir. Nietzsche bu aç›dan postmodernistlerin de öncüsüdür.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON Nietzsche’e göre, 18. ve 19. yüzy›llarda modernleflmenin do¤uflunu olanakl› k›lan ne ‹NTERNET ak›l, ne bilim, ne de tarihin ileriye do¤ru ak›fl düflüncesidir. Aritoteles’ten bu yana ak›l, bilginin ortaya ç›kmas›na neden olan bir araç olarak benimsenmifltir. Oysa bilgi edinme sürecinin kayna¤›nda ak›l de¤il, insan›n yaflam enerjisi bulunmaktad›r. Yaflam enerjisini biyolojik bir süreç olarak niteleyen Nietzsche bunun bireye özgü oldu¤undan söz eder ve insandan insana fakl› olabilece¤ine de¤inir. Baz› insanlar›n yaflam enerjilerinin yüksek baz›lar›n›n ise marjinal oldu¤unu belirtir. Yaflam enerjisi yüksek olanlar tarihi yapan, büyük at›l›mlara kaynakl›k eden ve bireyleri yönlendiren bir davran›fl sergiler. Genoloji, herhangi bir nesneyi kayna¤›ndan al›p tarihin ak›fl sürecinde nas›l de¤iflti¤ini inceleme anlam›na gelmektedir. Tarihin ak›fl›nda gezinen bir araflt›rmac› geçip gitti¤i yerlere fakl› amaçlarla yeniden dönüp bakt›¤›nda farkl› anlam ve yorumlar› yakalama f›rsat› bulmaktad›r.
Ayd›nlanmaKkonusunda ‹ T A P Ahmet Çi¤dem’in “Ayd›nlanma Düflüncesi (2009)” ile Besim Dellalo¤lu’nun “Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum (1995)” isimli yay›nlar›n›n okunmas› tavsiye edilir. TELEV‹ZYON
Frederich Nietzsche (1844-1900) Nietzsche (1844-1900) Ayd›nlanma düflüncesinin temel öncüllerini radikal olarak elefltiren bir felsefeci olarak postmodern düflüncenin öncüsü say›lmaktad›r. ‹n‹NTERNET sanlar›n yaflam enerjisi yüksek olanlar› dahi olarak (üst insan) niteleyen Nietzsche, bu insanlar›n bir taraftan yarat›c›l›¤› ve ilerlemeyi di¤er taraftan bencillik ve buna ba¤l› olarak vahfleti yap›s›nda bar›nd›rd›¤›ndan söz eder. Bu nedenle ayd›nlanma projesi iyimser öncüllerin aksine bir yabanc›laflman›n, ac›mas›zl›¤›n ve vahfletin egemen oldu¤u bir biçime dönüflmektedir (fiaylan, 2002: 119-120). Bu ba¤lamda “üst de¤erlerin de¤ersizleflmesi” ya da nihilizm, 19. yüz y›lda sürdü¤ü gibi postmodern dönemde de bu etkisini daha belirgin olarak hissettirmektedir (Nietzsche, 2002: 23). Dolay›s› ile Nietzsche’nin kastetti¤i Ayd›nlanman›n rasyonel akl›n›n bir çeflit ç›karlara ve ahlaks›zl›¤a dönüflmüfl olmas›d›r. Nietzsche’ye göre insan›n hem do¤ru ve bilgi gibi kavramlara gereksinimi hem de becerisi vard›r. ‹nsan, becerisini kullanarak do¤ru ve bilgi kavramlar›na ulafl›r. Bunun nedeni becerisi ile kurdu¤u “do¤ru bilgi” kavram› ile içinde bulundu¤u kaotik ve karmafl›k ortama düzen vererek egemen olmakt›r. ‹nsan alg›lama yolu ile do¤ruyu kurmaktad›r. Alg›n›n olufltu¤u yer ise sinir sistemi oldu¤u için sinir sistemi ile alg›lanan “fley” in de do¤rudan dile yans›mas› söz konusudur. Ancak dildeki yans›ma orijinal objeyi do¤rudan temsil etmeyebilir. Çünkü dilin göstergeleri birey ile ba¤lant›l› oldu¤u için, do¤ruyu temsil etme yetene¤i yoktur. Dolay›s› ile de keyfidir (fiaylan, 2002: 122). Nietzsche, Ayd›nlanman›n ilerleme düflüncesini de elefltirmekte ve bunu genoloji kavram› ile izah etmeye çal›flmaktad›r. Bu çerçevede araflt›rmac›n›n metni yeniden yorumlamas› yaflam enerjisi ba¤lam›nda daha üstün bir gücün bireyde taflmas› olarak de¤erlendirilir. Öte yandan tarihsel süreç ahlakla ilgili olarak amaç ve fayda esas›na dayal› birer gösterge oldu¤undan keyfi olarak dile getirilmektedir. Bu durumda kurumlar›, kurallar›, ilkeleri ve fley’leri kapsayacak biçimde bütün tarih bir iflaretler zincirini oluflturmakta ve sürekli olarak yeni yorum ve uyarlamalara kap›y› aç›k tutmaktad›r. Tarihin bu iflaretler zincirinin hiçbir mant›¤›n›n bulunmad›¤›n› belirten Nietzsche, bu anlamda Ayd›nlanman›n da ilerlemeci mant›¤›n›n hiçbir ifle yaramad›¤›n› ileri sürer (fiaylan, 2002: 123). Nietzsche için tarihe anlam veren sürecin güç ve iktidar oldu¤u görülmektedir. Gücün kayna¤›n› yaflam enerjisi olarak niteledi¤i “seçkin” bireylerde arar. Tarihsel
55
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
koflullar›n radikal bir biçimde de¤iflece¤ine olan inanc›, de¤iflimin yönü ve nas›l olaca¤› konusunda kesinli¤ini kaybeder. Koflullar nas›l de¤iflirDise insan›n Ü fi Üde¤iflsin NEL‹M ac› çekmesi ve yabanc›laflmas›n›n sona ermeyece¤ini savunur. Ona göre özgürlü¤ün kavramsal çerçevesi güç iliflkileri taraf›ndan belirlenir. Bu ba¤lamda “yarat›c› S O R U y›k›c›l›ktan” söz eder. Bunun insan›n do¤as›nda bulundu¤unu ve sürekli olarak insan bir fleyleri y›k›p yok etmekte ve yeniyi aramaktad›r. Bu anlamda yarat›c› y›k›c›l›k bir çeflit yaflam enerjisinin a盤a ç›kmas›d›r. Ancak yaflam karmafl›kt›r ve kaoD‹KKAT tiktir. Bu kaotiklik, yaflam›n dinamizminin nas›l tayin edilece¤i ve yaflam›n nas›l düzene sokulaca¤› sorusunu gündeme getirmektedir. Nietzsche bu soruya “esteSIRA S‹ZDE tik” yan›t›n› vermektedir. Dolay›s› ile esteti¤i, bilimin ve rasyonalitenin önüne geçirerek insan yaflam›ndaki kal›c›l›¤›n sa¤lanmas› söz konusu olacakt›r. Böylece esteti¤e ve sanatç›n›n yarat›c›l›¤›na dönmek ve “insan nedir” sorusunu temel alan yaAMAÇLARIMIZ n›tlar› dikkate almak gerekecektir (fiaylan, 2002: 124-125).
N N
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P (2002) kitaBu konuda Nietzsche’nin Gücün ‹stenci, Bütün De¤erleri De¤ifltirifl Denemesi b›n›n okunmas› tavsiye edilir.
K ‹ T A P
E L E V ‹ Z Y Oanlay›fllar›na N Öyle görünüyor ki, Nietzsche Ayd›nlanman›n ak›l, bilim ve Tilerleme yöneltti¤i elefltirilerini sonuçta sanata, esteti¤e önem vermekle noktalamakta ve tüm bu konular›n postmodern düflünürlerin de ilham kayna¤› oldu¤u görülmektedir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›
Sanatta postmodern anlay›fl, ilk kez 1960’larda New York sanat çevrelerine modern sanat›n karfl›t› olarak girmifl ve sanatta yeni bir postmodern estetik anlay›fl döneme hâkim olmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda postmodernizm yerleflik sanat anlay›fl›ndan farkl› bir sanatsal estetik anlay›fl› ifade etmekle birlikte modernizmden bir kopuflu vurgulamaktad›r ve radikal bir elefltiriyi getirmektedir (fiaylan, 2002: 6162). Modern sanat anlay›fl› nedir ki, postmodern sanat anlay›fl›ndan farkl›laflmaktad›r? Bu soruyu yan›tlamak için önce modern sanat anlay›fl›n› aç›klamak gerekiyor. Böylece modernizmin dört özelli¤inden yola ç›karak modern sanata özgü estetik anlay›fl›n ne oldu¤una bakal›m: (I) Birincisi modernizmin özgürlük ve özgünlük özelli¤i, sanatsal alan›n her yönüne yans›m›flt›r. Sanatta özgürlük ve özgünlük konusu sanatç›n›n ele ald›¤› nesnesini/konusunu kendi alg›lad›¤› biçimde istedi¤i tarzda inflas›yla ilgilidir. Sanatç›-birey böyle bir olgusall›k içindedir. Böylelikle sanayi toplumunda özne kaybolmakta ve makineleflen üretim sürecinin mekanik bir parças› haline gelmesi söz konusu olmaktad›r. Çünkü sanayi toplumunda özne, mekanik ve karmafl›k hale gelen üretim sürecinde basit ve rutin iflleri yapan bir birey olmufltur (fiaylan, 2002: 81). Modern sanat anlay›fl› sürekli özgürleflmeyi geçerli k›lmak için gelene¤i yads›ma yoluna gitmifltir. Aksine geçmiflin ve gelece¤in flimdiki zaman içinde yorumlanmas› sanatç›ya sonsuz say›da olanak sunmakta ve geçmifli yeniden infla etmektedir. Modern sanata geçmifle yüceltici anlam atfedilmemekte gelenek ve yak›n geçmifl elefltirilerek yads›nmaktad›r. Ak›l ve bilimin belirleyicili¤i ön plandad›r. Postmodern düflünürlerden Hans-George Gadamer, sanatta gelene¤e sahip ç›kmakta, esteti¤in ölçütünü geçmiflte ve gelenekte aramaktad›r (fiaylan, 2002: 104). Bunun anlam› geçmifli ve gelene¤i, flimdiye tafl›makt›r.
‹NTERNET
56
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
(II) Modern sanat›n ikinci özelli¤i yans›ma ve misyon meselesidir. Sanatç› içinde yaflad›¤› toplumda konusunu seçip ürününe yans›tmakta ve onu yorumlamaktad›r. Bu yorumlama eylemi, sanatç›n›n misyonu olarak de¤erlendirilmektedir. Sanatç› seçti¤i, alg›lad›¤› ve yorumlad›¤› konu ile bir toplumsal amaca yönelmektedir. Sanatsal yans›tma ile toplumsal amac›n gerçekleflmesi konusu örtüflmektedir. Sanatç› Kadinsky’nin ileri sürdü¤ü “sanat, sanat içindir” görüflü misyon düflüncesi ile yarat›c› özelli¤in biraradal›¤›na vurgu yapmaktad›r. Kadinsky, sanatç›n›n misyonunu s›n›rs›z özgürlük ihtiyac› olarak vurgulamaktad›r (fiaylan, 2002: 84). Pop art’›n en tan›nm›fl simalar›ndan olan Amerikal› Andy Warhol ise “sanat›n misyonu olmas› anlams›z bir tezdir” görüflünü ileri sürerek, postmodern sanat anlay›fl›n› yans›tmaktad›r. Sanatç›n›n yaflam› oldu¤u gibi yans›tmas›n› önermektedir. Çünkü tarihi yorumlaman›n ve aç›klaman›n imkâns›zl›¤›ndan söz ederken, burada kitlesellik ve anonimli¤in önemine dikkat çekmektedir (fiaylan, 2002: 92-93). (III) Modern sanat›n üçüncü özelli¤i kültürün ve sanat ürünlerinin metalaflmas›d›r. Sanatç› art›k ürünlerini piyasaya ç›karmakta, di¤er sanatç›larla rekabet etmekte ve böylece yarat›c› y›k›c›l›¤›n sanatsal üretime egemen olmas› durumu söz konusu olmaktad›r. Bunun kaç›n›lmazl›¤› vurgulanmakta ve kapitalizmin dinamizmini, metalaflma sürecinin kapsam ve içeri¤inin oluflturdu¤u savunulmaktad›r (fiaylan, 2002: 84). (IV) Modern sanat›n dördüncü özelli¤i seçkinci olmas›d›r. Sanatç› ortalama insanda bulunmayan bir yarat›c› yetene¤e sahiptir. Böylelikle sanatç›n›n, yarat›c› yetene¤ini maksimum düzeyde a盤a ç›karmas› ve tam bir özgürlük ve özerklik içinde yaflamas› ön görülmektedir. Ressam Picasso’nun “Guernica” adl› tablosu sanat›n seçkincili¤ini anlatan önemli bir yap›tt›r. ‹zleyicinin, Picasso’nun bu tablosunu kavrayabilmesi için bir ön bilgiye sahip olmas› ve bunu sorgulamas› gerekmektedir. Bu anlay›fl modern sanat›n çabuk tüketilemedi¤inin/kal›c›l›¤›n›n göstergesi say›l›r. Çünkü sanat›n ve kültürün tüketicilerinin belli bir birikim ve bilinç düzeyinde olmas› istenilmektedir. Ancak modern sanat ve estetik ölçütleri seçkinci olmakla birlikte teknolojik geliflmeler sanat ürünlerinin kitleselleflme özelli¤ini yok edememifltir. Bu geliflmeler modern sanat›n seçkincili¤ini ortadan kald›rmam›fl ve modern sanat/popüler sanat ayr›m›n› getirmifltir. Bu ayr›m popüler sanat› ciddi estetik anlay›fltan yoksun saym›flt›r. Öte yandan sanat ve kültürel ürünler üzerindeki denetim de giderek artm›flt›r. Kültürün kitlesel tüketimi özellikle e¤lence sektörünün büyümesini getirmifl ve bu alan ifl dünyas›n›n bir parças› haline gelmifltir (fiaylan 2002: 85-88). Bu özelliklerden yola ç›karak, fiaylan (2002: 103) postmodern sanat esteti¤inin özelliklerini de flöyle s›ralamaktad›rlar: (I) Estetik ölçüde sanatç›n›n kendi için bilincini, topluma göre daha çok ön planda tutulmaktad›r. (II) Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyon ve anlat›s› bulunmamakta, bunun yerine montaj ve eklemleme geçmektedir. (III) Gerçek aç›k uçlu olarak b›rak›lmakta ve gerçekli¤i yans›tmak yerine belirsizlik ve karars›zl›k önem kazanmaktad›r. (IV) Bireyin bütünleflmifl kiflili¤i ve tutarl› olmas› de¤erleri bir tarafa b›rak›larak hümanist de¤erlerden ar›nd›r›lmas› öncelenmifltir.
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori D Ü fi Ü N E L ‹ M
(V) Postmodernizmde yüksek sanat ve kitle sanat› ayr›m› yads›narak taklit ve S O R U yap›flt›rma teknikleri ile sanat yap›t›n›n üretimi esas al›nm›flt›r. KKAT Postmodern kavram› sanatta yeni bir anlay›fl› ve estetik ölçütünü ifadeD ‹etmektedir. Güzelli¤in ölçütleri tarih içinde bulunmaktad›r. Bu dönüflümün nas›l ortaya ç›kt›¤›n› postmodernistler tam olarak yan›tlayamamakla birlikte toplumsal de¤ifliminSIRA ve bu de¤iflimin içinS‹ZDE de vuku bulan yeni yaflam biçimlerinin belirleyici oldu¤una dikkat çekmektedirler. Postmodernistler modern sanat ve estetik ölçütlerine iki elefltiri getirmektedirler: birincisi sanat yap›t›n›n misyonu olmas›, içinde bulunulan durumu elefltirerekAMAÇLARIMIZ ç›k›fl yolu aramas› ve geçmiflten kopmufl bir yeniyi inflaya kalk›flmas› olarak de¤erlendirmektedirler. ikincisi modern sanat›n seçkinci anlay›fl›na yönelttikleri elefltirilerdir. Postmodernistlere göre sa‹ T A yoktur. P nat yap›t›nda misyon aranmayacakt›r, çünkü yaflam›n kendinde bir Kmisyon Ancak sanat yap›t›nda taklit (kitsch) ve popülizm ön planda tutulacakt›r. Art›k kitlenin be¤enisi önem kazanm›flt›r (fiaylan, 2002: 95-99).
N N
TELEV‹ZYON
Modern sanat›n elefltirisi, sanat anlay›fl› ve esteti¤inin giderek marjinalleflmesini getirmifl ve bu “sanat›n ölümü” olarak yorumlanm›flt›r. Bu durumda modern sanat anlay›fl› ve esteti¤in geçerlili¤ini yitirmesi, sanat ile gerçeklik aras›ndaki ba¤›n tü‹NTERNET müyle kopmas› olarak nitelendirilmifltir (fiaylan, 2002: 107). Bu aç›klamalardan anlafl›laca¤› üzere, Ayd›nlanma döneminin modern sanat anlay›fl› kendinden önceki dönemin sanat anlay›fl›na bir tepki özelli¤ini yans›tmaktayd›. fiimdi ise postmodern sanat, modern sanata bir tepki özelli¤ini tafl›maktad›r.
Modernizm-Postmodernizm Karfl›laflt›rmas› Smith (2005: 289) Postmodernizm, postmodernite ve postmodernleflme kavramlar› aras›ndaki anlam farklar›ndan bahseder. Ona göre Postmodernizmin çeflitli boyutlar› vard›r: “Öncelikle modernizmin estetik ve sanatsal kodlar›n› reddeden estetik ve sanatsal bir tarz› anlat›r. Postyap›salc›l›ktan kaynaklanan felsefi ve kuramsal bir konumlan›fl› da kucaklar ve modernist düflünüflün ilkelerini reddeder. Postmodernite kavram›, modernitenin ötesinde oldu¤u düflünülen bir toplumsal geliflim aflamas›n› ifade eder. Buradaki efl anlaml› sözcük postmodern ça¤d›r. Temel düflünce, kültür ve kültürel tüketim, medya ve bilgi teknolojisi etraf›nda düzenlenmifl bir post endüstriyel ekonomi yönünde kesin ve köklü bir kayman›n oldu¤udur. Postmodernleflme ise moderniteden postmoderniteye geçifli itekleyen bir toplumsal de¤iflim sürecini anlat›r.” Best ve Kellner ise (2010: 48-49), postmodernistin niteliklerinden bahseder; “Bir postmodernist, bilgi, kültür ve toplumda cereyan etti¤i iddia edilen kopufllar› betimler ve hararetle savunurken, yeni ve “radikal” oldu¤unu düflündü¤ü postmodern söylemler ve pratiklerle özdeflleflirken ço¤u zaman moderne karfl› sald›r›ya geçer. Böylece bir postmodernist, modern söylemlerin ve pratiklerin kusurlar›n› alt etmek için, yeni kategorilerin düflünce ve yaz›m tarzlar›n›n, yani de¤er ve politikalar›n yarat›lmas› ça¤r›s›nda bulunur.” Postmodernizmin birçok kültürel alan›n çabas›n› -mimarl›k, edebiyat, foto¤raf, film, resim, video, dans, müzik ve baflka yer- gibi içinde tafl›d›¤› aflikârd›r. Bunlar bireyin hem kendilik temeline hem de sanata vurgu yapar. Postmodernizm kavram› Bat› dünyas›nda iki temel öge olan ekonomik kapitalizm ve kültürel hümanizm düflüncelerini kapsar. Bu iki baflat ögenin genel anlamda ataerkinin oluflum teme-
D Ü fi Ü N E L ‹57 M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
58
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
line iflaret etti¤i belirtilir (Hutcheon, 2002: 1-13). Böylelikle modernizmin kal›c› iliflkilerini elefltirir. Devlet ve entelektüel söylem aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkilerin ne oldu¤unu tan›mlar. Sosyal ve felsefi süreci ya da koflullar› tayin eden bilgi, söylem ve iktidar yap›lar›n› sorgular (Hutcheon, 2002: 23). Bu kavramlar aras›ndaki farklar› belirttikten sonra, Ziyauddin Serdar’›n Postmodernizmin ilkelerinden bahsetmek gerekir. Ona (Görgün-Baran, 2006: 373375) göre; Postmodernizmin (I) ilk ilkesi modernizmde geçerli olan her fleyin postmodern zamanda tümden geçersiz ve eskimeye yüz tutmufl olmas›d›r. Modernite, kültürel çal›flmalar jargonunda büyük anlat›lar denilen ve hayata duygu ve yön veren büyük fikirlerle kuflat›lm›flt›r. Postmodernistlere göre do¤ru, ak›l, erdem, tanr›, gelenek ve tarih gibi fikirlerin çözümsel araflt›rmalar›na göre yaflamak hepten anlams›zd›r. Her fley zaman›n ve flans›n ürünüdür. Bu ba¤lamda postmodernist hedeflere ulafl›labilmesi için temel araçlar ironi, alay ve parodidir. Postmodernizmin (II) ikinci ilkesi ise gerçekli¤in reddedilmesidir. Postmodernizm fleylerin gerisinde mutlak bir gerçekli¤in olmad›¤› önermesini yapar. Bizler sadece görmek istediklerimizi, zaman ve mekândaki konumlan›fl›m›z›n bize izin verdiklerini, kültürel ve tarihi alg›lar›m›z›n odakland›klar›n› görürüz. Böylece bilimde bile bulunmas› en kolay olan fley, bizim arad›¤›m›z fley olur. Çünkü sahip oldu¤umuz bak›fl aç›m›z arac›l›¤›yla anlamland›r›r ve öyle görürüz. Postmodernizmin (III) üçüncü ilkesi, art›k elimizde olan gerçeklik yerine, imgeyle maddi gerçekli¤in aras›nda kaybolmufl olan dünyad›r. Art›k tek bir gerçeklikten söz edilemez. Tüm toplumsal hayat, gerçeklerin de¤il taklitlerin, modellerin, saf imgelerin ve temsillerin denetimi alt›na al›nm›flt›r. Bunlar s›ras›yla yeni taklitler yarat›r ve bütün süreç amans›z bir ak›nt› içinde bireylerin tav›rlar›nda ve toplumlarda herhangi bir gerçeklikle iliflki kurulmaktan vazgeçilinceye kadar devam eder. Her fley ve herkes bu saf yalanc› hayal dünyas›nda kaybolmufltur. Baudrillard’›n simülasyon kuram› bu durumu çok net ifade eder. Postmodernizmin (IV) dördüncü ilkesine geldi¤imizde karfl›m›zda anlams›zl›k ç›kar. Do¤runun ve ak›l yürütmenin, bilgi edinmenin mümkün olmad›¤›, varoluflla çok zay›f bir ba¤lant›n›n yaln›zca dille yap›ld›¤›, gerçekli¤in imgeler okyanusunda bo¤uldu¤u bu dünyada anlama yer olmas› mümkün de¤ildir. Bu ilke, bizi beflinci ilkeye götürür. (V) fiüphe. fiüphe postmodernizmin ebedi ve kal›c› flart›d›r. Postmodern kuram; bunu hiçbir kuram, hiçbir kesinlik ve hiçbir deney kalmay›ncaya kadar geniflletir. Her fleyden flüphe etmek. Bütün bu ilkelere ek olarak Postmodernizmin niteli¤ini belirleyen (VI) alt›nc› ilke çoklukla ilgilidir. Postmodernizm çeflitlilikle ve çoklukla ilgilenir. Irklar›n, kültürlerin, cinslerin, do¤rular›n, gerçekliklerin, cinselliklerin ve hatta ak›l yürütmenin ço¤ulcu olufluna vurgu yapar ve hiçbir tarz›n bunlardan birinin di¤eri üzerinde egemen olamayaca¤›n› ileri sürer (Dellalo¤lu, 1995: 31). Huyseens’e (1984: 8) göre ise postmodernizm Bat› toplumlar›nda ortaya ç›kan bir kültürel dönüflümün, bir duyarl›l›k de¤ifliminin parças›d›r. “Postmodern” terimi, en az›ndan flimdilik, bu de¤iflimi ifade etmek için bütünüyle yeterli gözükmektedir. Söz konusu dönüflümün do¤as› ve derecesi tart›fl›labilir, ama dönüflümün kendisinin varl›¤› tart›flmas›z kabul edilir. Huyseens, yanl›fl anlafl›lmak istemem, kültürel, toplumsal ve ekonomik düzenlerde toptan bir paradigma de¤iflimi yafland›¤›n› iddia etmiyorum; buna benzer herhangi bir iddia, aç›kt›r ki, fliflirilmifl olacakt›r. Ama kültürümüzün önemli bir kesiminde, duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda gözle görülebilir bir de¤iflim yaflan›yor. Bu de¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›, deneyimi ve önermeyi daha önceki dönemden ay›rmaktad›r, demektedir.
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
Modernizm ile postmodernizmi karfl›laflt›rd›¤›m›zda flu özelliklerin alt›n›n çizilmesi gerekir. Postmodernizmin görüldü¤ü ilk alan›n sanat oldu¤u bilinmektedir. Özellikle mimaride ve edebiyatta karfl›lafl›lan bu durum dadaizm ad› alt›nda toplumsal sorunlar›n giderek artmas› karfl›s›nda bir karfl› duruflu, bir baflkald›r›y› sergiler. Modernitenin romantik ve iyimserli¤i postmodernitede toplumsal sorunlar› kapsayan ve bu sorun yuma¤›n›n oluflmas›n› protesto eden dadaist anlay›flla kendini göstermektedir. Modernizmin kat› hiyerarflik anlay›fl› anarfli ad› alt›nda kurals›zl›¤a dönüflür. Modernizmin ana kavram› olan ak›l ve her fleyin rasyonel ölçüler içinde yürütülmesi düflüncesi, postmodernizmde akl›n tükenmiflli¤i olarak yorumlan›r. Modernizmde toplumsal mesafeler önemli iken, postmodernizmde bireylerin kat›l›m olanaklar›n›n bulundu¤una ve konumlar›n belirsizli¤ine dikkat çekilir (Görgün-Baran, 2006: 376-378). Yine modernizmde, büyük anlat›lar›n yerini postmodernizmde küçük tarih/anlat› alm›flt›r. Lyotard’da da görülece¤i üzere art›k büyük anlat›lar dönemi bitmifl, küçük ama önemli söylemler ön plana ç›km›flt›r. ‹leride belirtilece¤i üzere Lyotard’›n da savundu¤u gibi üst anlat›lara duyulan güven sars›lm›flt›r (Anderson, 2009: 41). Modernizmdeki belirlenim yerine, belirsizlik Postmodern düflüncenin en temel özelliklerinden biri haline gelmifltir. Anlafl›laca¤› gibi postmodernizm, modernizme karfl› bir meydan okumad›r. Roseanu’ya göre “Modern bilimin pozitivist, ampirist, rasyonel mant›ksal modeli bu paradigman›n baflar›s› üzerindeki konsensüs sürdü¤ü ölçüde toplum bilimlerindeki merkezi yerini korumufltur.” Ama bu konsensüs bozulmaya müsaittir ve tam ortaya ç›kan bariz yetersizlikler modern bilime belli tehditlerle bakmay› makul hale getirdi¤i s›ralarda postmodernizm ç›kagelmifl ve ilk olarak modern bilimin en hevesli taraftarlar›n›n vaat etti¤i can al›c› sonuçlar›n bir türlü ortaya ç›kamay›fl›ndan duyulan sab›rs›zl›¤› gittikçe artt›rm›fl ve toplum bilimleri ile pozitif bilimlerdeki kinizmi beslemifltir. Modern bilimin k›sa vadede hatalar› trajik sonuçlar do¤urmakla kalm›yor, beklentiler abart›l› hale gelirken verilen sözler de tutulmuyordu (Rosenau, 2004: 28-29). Roseanu’ya göre toplumbilimlerindeki postmodernizm k›smen modern bilimin var olan yetersizliklerine karfl› bir tepkiydi ve tepkiler (I) ilk olarak yukar›da belirtildi¤i gibi vaat edilen sonuçlar›n ve beklentilerin gerçekleflmemesiyle bafll›yor ve devam ediyordu, (II) “‹kinci olarak dikkatler modern bilimin suiistimalleri ve zararlar› üzerinde odaklanmaya bafllad›. Modern bilim demokratik toplumlarda hükümetlerin yapt›¤› usulsüzlüklerin üzerini örtmekle ve totaliter devletleri ayakta tutmaya yard›m etmekle suçland›. (III) Üçüncü olarak, modern bilimin teoride nas›l iflledi¤ine dair varsay›mlarla gerçeklik biçimi aras›nda bir uyuflmazl›k oldu¤u aç›kt›. Modern bilimin kendi formal standartlar›n› kendisinin de uygulamad›¤› söyleniyordu. (IV) Dördüncü olarak, bilimin bütün sorunlar› çözebilece¤i yolundaki sakat inanç, modern bilimin 20.yy’›n belli bafll› sorunlar›n› iyilefltirme konusundaki bariz yeteneksizli¤i karfl›s›nda bocalad›. (Nükleer silahlar, zehirli kimyasal at›klar, çevre kirlenmesi, açl›k, yoksulluk gibi). (V) Beflinci olarak, modern bilim insan varoluflunun mistik ve metafizik boyutlar›n› pek kâle alm›yor, hatta bütün meseleleri baya¤› ve üzerinde durmaya de¤mez fleyler olarak gösteriyordu. (V‹) Son olarak normatif ve etik olan hakk›nda, bilimsel olsun olmas›n bilginin hizmet edece¤i ve etmesi gereken amaçlar hakk›nda söyleyecek pek sözü yoktu” (Rosenau 2004: 29).
59
60
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Dolay›s›yla postmodern söylemler, modern söylemlerle ve pratiklerle ba¤lar›n› kopartan yeni sanatsal, kültürel ya da teorik perspektifleri ifade etmektedir. Best ve Kellner’e göre, “post önekinin konuldu¤u terimlerin hepsi de moderni izleyeni ve modernden sonra geleni tarif eden art arda birer iflareti olarak ifllev görür. Böylelikle postmodern söylem tarih, toplum, kültür ve düflüncede anahtar niteli¤i tafl›yan bir dizi de¤iflimi betimleyen dönemlefltirme terimlerini içerir” (Best&Kellner, 2010: 47). Yine de baz› yazarlarca, post teriminin mahiyetinde bir mu¤lâkl›k söz konusu oldu¤u belirtilmekle birlikte post terimi modern olmayana iflaret eder. Böylelikle bu terim modern ça¤›n teorik ve kültürel pratiklerine ve onun ötesine geçmeyi içeren aktif bir olumsuzlamay› da içinde bar›nd›r›r. Bu anlam›yla post öneki kendisini öncelemifl olandan aktif bir kopuflu, ama ayn› zamanda bu ba¤›ml›l›k ve süreklilik anlam›n› da ifade eder. Böylelikle postmodern teorisyenlerin birço¤unun terimi, Bat› tarihindeki dramatik kopuflu ya da k›r›lmay› vurgulamak amac›yla kulland›klar› görülmektedir. (Best&Kellner, 2010: 47-48). Postmodernizm için toplumbilimleri söz konusu oldu¤unda Olumlay›c› ve fiüpheci Postmodernistler olarak iki genel e¤ilimden bahsedilir. “Kötümser, olumsuz ve kasvetli bir de¤erlendirmede bulunan flüpheci postmodernistler, postmodern ça¤›n parçalanma, çözülme, hastal›k, anlams›zl›k ve toplumsal kaos ça¤›, ahlaki parametrelerin bulan›k oldu¤u, hatta hiç olmad›¤› bir ça¤ oldu¤unu ileri sürerler. Modernli¤in y›k›c› karakteri postmodern ça¤›, korkunç ac›mas›z, yabanc›laflt›r›c›, ümitsiz, yorgun ve ikircikli olan her fleyle karakterize edilen radikal afl›lmaz bir belirsizlik ça¤› k›ld›¤›n› iddia ederler. Dolay›s›yla bu dönemde hiçbir toplumsal ya da siyasi projeye ba¤lanmaya de¤mez. Önümüzde nüfus art›fl›, soyk›r›m, atom felaketi gibi felaketler durmaktad›r. Mutlulu¤a, e¤lenmeye, parodiye vb. fleylere yer bulunsa bile bunlar felaketi bekleyerek geçen dönemi süsleyen geçici, bofl, anlams›z, e¤lenti biçimlerinden ibarettir. E¤er flüphecilerin iddia ettikleri üzere hakikat diye bir fley yoksa o zaman geriye tek kalan fley oyundur, sözcüklerin ve anlam›n oyunu” (Rosenau, 2004: 36-37). Olumlay›c› postmodernistler ise, flüphecilerin elefltirilerine kat›lmakla birlikte yine de postmodern ça¤a daha umutlu ve iyimser bakarlar. Olumlay›c›lar daha çok süreçlere bakma e¤ilimindedir. “Ya olumlu siyasi eyleme aç›kt›rlar ya da Yeni Ça¤ dininden Yeni Dalga yaflam tarzlar›na kadar uzanan ve postmodern toplumsal hareketlerin tamam›n› içeren kiflisel, dogmatik olmayan ve birer düflü olan projeleri tan›makla yetinirler. Olumlay›c›lar›n ço¤u dogmatik ve ideolojik olmayan, gelip geçici, deneysel bir felsefi ve ontolojik düflünsel pratik bulma peflindedirler. Ama bu postmodernistler, bir eti¤i olumlamaktan, normatif seçimler yapmaktan ve belli bir konuyla s›n›rl› siyasi birlikler oluflturmaya çal›flmaktan çekinmezler. Olumlay›c›lar›n ço¤u baz› de¤er tercihlerinin di¤erlerinden daha üstün oldu¤unu iddia ederler ki flüpheci postmodernistlerin onaylamayaca¤› bir ak›l biçimdir bu” (Rosenau, 2004: 37). Postmodernizme iliflkin bu girifli yapt›ktan sonra flimdi iki önemli düflünürü ele alaca¤›z. Kellner’in (2000:368-369) aç›klamalar› ile ifade edecek olursak: Öncelikle modernitenin büyük umutlar›n›n sona erdi¤ine ve geçmiflin totallefltirici toplumsal teorilerini ve devrimci siyasetini sürdürmenin olanaks›zl›¤›na iflaret ederek bir postmodern durum betimlemesi yapan Lyotard’› ve sonra postmodernizmi, Marksist teorileri destekleyerek, geç kapitalizmin kültürel mant›¤› olarak yorumlayan ve böylece postmodernizmi sadece kapitalizmin yeni bir evresi içinde yer alan kültürel bir mant›k olarak görecelilefltiren Jameson’› inceleyece¤iz.
61
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI Girifl Postmodernizm denince akla ilk gelen düflünürlerden biri olan Lyotard’›n, postmodernizme iliflkin görüflleri ço¤unlukla “Postmodern Durum” adl› kitab›nda bulunabilir. 1979 y›l›nda yay›nlanan kitap, o dönem içinde hem Fransa’da hem Dünya genelinde entelektüel çevrelerde oldukça yank› uyand›rm›flt›r. fiaylan’a göre (2002: 274) bu metindeki ana tema, geliflmifl bat› toplumlarda 19. yüzy›ldan beri süregelen bilim, sanat gibi kültür süreçlerinin büyük bir dönüflüm içinde oldu¤unu ve bu dönüflümün bir bak›ma postmodern olarak tan›mlanmas›n› mümkün k›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. Lyotard’a göre postmodern durumu belirleyen temel ölçüt bilginin konumudur ve postmodern durumda art›k yeni bir bilgi anlay›fl› geçerli olmaktad›r. Dolay›s›yla “Postmodern Durum”a bak›ld›¤›nda asl›nda karfl›m›zda duran bir bilgi/bilim felsefesi kitab›d›r. Lyotard’›n bu metindeki ana problemi, Postmodern toplumlarda bilginin nas›l konumland›r›ld›¤›n› anlamakt›r. Bunun için der, Lyotard (2000: 11) ; “bu durumu tasvir etmek için postmodern kelimesini kullanmaya karar verdim.” Jean-François Lyotard (1924-1988) 10 A¤ustos 1924'te Versailles’de do¤an Jean-François Lyotard, 1956 y›l›nda felsefe yeterlik s›navlar›n› baflar›yla verdikten sonra Cezayir’de lisede bir y›l ve ard›ndan Fransa’da La Fleche adl› lisede yedi y›l boyunca felsefe ö¤retmenli¤i yapar. 1954 ile 1964 y›llar› aras›nda Sosyalizm ya da Barbarl›k adl› Frans›z radikal Marksist dergiye, ard›ndan ‹flçi Gücü adl› baflka bir dergiye düzenli yaz›lar yazan Lyotard, 1968 May›s'› olaylar› s›ras›nda, Sorbonne’da dersler verir. 1987 y›l›nda emekli olana dek önce Paris Üniversitesinde, daha sonra ise Saint- Deniste ö¤retim üyesi olarak çal›fl›r. Ayn› zamanda Paris’teki Uluslararas› Felsefe Koleji'nin kurucu üyesi olan Lyotard, de¤iflik aral›klarla bulundu¤u sekiz y›l boyunca ABD’nin çeflitli üniversitelerinde Frans›z felsefesi ile Elefltirel kuram üstüne dersler verir. Lyotard, 21 Nisan 1988’de ise Paris’te lösemiden ölür.
Postmodernizm ve Bilginin Konumu Lyotard toplumlar›n postmodern ça¤a girmeleri ile birlikte bilginin konumunun de¤iflti¤inden söz eder. Bilgi üretme ve edinme biçiminin giderek de¤iflmesi sonucunda, postmodern ça¤da bilginin sat›lmas› için üretildi¤i ve tüketildi¤i görülmektedir. Bilgi kendinde bir amaç olmaktan uzaklaflmakta ve art›k kullan›m de¤erini kaybetmektedir (Lyotard, 2000: 19-20). Bir bak›ma bilginin metalaflmas› durumu ile karfl›lafl›lmaktad›r. Bilginin do¤as› içindeki bu dönüflüm, birçok sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel sonuçlar› da beraberinde getirecektir. Lyotard’a göre, birkaç on y›ld›r bilgisayarlaflm›fl bilginin, üretimin ana gücü durumuna geldi¤i genifl oranda kabul görmektedir. Bilgisayarlaflm›fl bilginin alabildi¤ine geliflmifl toplumlardaki iflgücü da¤›l›m› üzerinde gözle görülür bir etkisi bulunmaktad›r. Bilgi dünya çap›nda gerçekleflen
Resim 3.1
62
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
iktidar rekabetinde ana bileflen olacak, eskiden ulus devletlerin topra¤›n denetimi için verdi¤i mücadele, zaman› gelince enformasyon denetimi için verilecektir. Postmodern ça¤da bilim muhtemelen, ulus devletlerin silah üretimindeki üstünlüklerini daha çok güçlendirecek, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki uçurum daha da büyüyecektir (Sarup, 2010: 189). Özellikle 1979 y›l›nda yazd›¤› bu kitab›nda Çin’in günümüzdeki yükselifline vurgu yapmas› dikkat çekicidir.
Lyotard, gelece¤in toplumuyla ilgili bütüncül tahminler yapmak yerine tek bir noktaya odaklanmay› anlaml› buluyorum, diyor: O da “bilimsel bilginin bir söylem” oldu¤u noktas›d›r.
“Bilginin tabiat›ndaki dönüflüm o, zaman varolan kamusal güçler üzerinde hem fiili hem hukuki olarak genifl flirketler ve çok genel biçimde sivil toplumla olan iliflkilerini gözden geçirmeye zorlayacak tepkilere yol açabilir. Dünya pazar›n›n yeniden aç›lmas›, daha tutarl› bir ekonomik rekabete geri dönüfl, Amerikan kapitalizminin hegemonyas›n›n k›r›l›fl›, sosyalist bir alternatifin çöküflü, muhtemel bir Çin Pazar›n›n aç›l›fl›- bunlar ve birçok di¤er etmen 1970’lerin sonunda devletleri 1930’lardan bu yana oynamaya al›flt›klar› yat›r›mlara k›lavuzluk etme ve yönlendirme rolü konusunda ciddi bir de¤erlendirmeye haz›rlamaktad›r” (Lyotard, 2000: 23).
Son k›rk y›l içerisinde bilim ve teknoloji, dil ve bilgi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Bilgisayar dilleri, iletiflim teknolojileri, bilgi depolama ve veri bankalar› bunun örnekleridir. Bu teknolojik dönüflümlerin bilgi üzerinde önemli etkileri oldu¤u söylenebilir. Araflt›rma ve ö¤renilmifl bilginin aktar›m› bu etkilerin yafland›¤› bafll›ca ifllevlerden ilk ikisidir. Aç›kça söylemek gerekirse (I) birincisi araflt›rma, (II) ikincisi ö¤renmedir. ‹kinci ifllev yani ö¤renmede etkili olan makinelerin küçültülmesi ve ticari hale getirilmesidir (Lyotard, 1999: 317). Makinelerin ne oldu¤u ve ne ifle yarad›¤› bilgisinin ö¤renilmesiyle birlikte insan gücünün, seslerin ve görüntülerin dolafl›m›nda gittikçe etkili olaca¤› söylenebilir. Bu bir teknolojik dönüflümdür. Bu dönüflüm içinde bilginin do¤as› da de¤iflecektir. Bilgisayar diline ya da di¤er dillere çevrilemeyen ve dönüflüme sokulamayan bilgiler bu süreçte terk edilecektir. Bilgisayarlar›n egemenli¤iyle birlikte belirli bir mant›k devreye girmektedir; dolay›s›yla hangi önermelerin bilgi hükümleri olarak kabul edilece¤ine iliflkin belli kabuller ortaya ç›kmaktad›r (Lyotard, 1999: 318). Lyotard’a göre, bilginin ticarileflmesi ulus-devletlerin e¤itim-ö¤retim faaliyetlerini üretme ve da¤›tma ayr›cal›¤›n› tehdit etme potansiyeli tafl›maktad›r. Çünkü devlet alan› olan e¤itim arac›l›¤›yla yay›lan bilgi, toplumun kullan›lan bilginin zenginli¤i ve aç›mlan›fl›n›n kolayl›¤› ölçüsünde varl›k gösterebilece¤i ve geliflebilece¤i ilkesiyle karfl›tl›k içinde düflünüldü¤ünde süresi geçmifl, eskimifl bilgi olacakt›r. Bilginin ticarileflmesi ile ba¤lant›l› olan bilginin “fleffafl›¤›” ideolojisi devleti bir karmafla ve “s›k›nt›/gürültü” unsuru olarak gösterir. Bu aç›dan ekonomik güçler ile devlet güçleri aras›ndaki iliflki aç›s›ndan sorunlu bir nokta ortaya ç›km›fl olur (Lyotard, 1999: 319). Çok uluslu flirketler hâlihaz›rda ulus-devlet düzenini tehlikeye sokan yeni sermaye dolafl›m sistemleri gelifltirmifllerdir. Bu sistemler bilgisayar teknolojilerinin gelifltirilmesiyle daha da tehditkâr hale gelmifltir. Sözgelimi IBM gibi flirketlerin veri depolar›na kimlerin ulaflabilece¤ine kim karar verecektir? Devlet mi, yoksa devlet di¤er kullan›c›larla bir mi tutulacakt›r, sorular› yan›t beklemektedir (Lyotard› 1999: 319). Dolay›s›yla bilgisayar ça¤›ndaki bilgi sorunu, günümüzde her zamankinden çok daha büyük ölçüde yönetim sorunudur. Bu ba¤lamda, düzenlemenin, yani yeniden üretim ifllevlerinin yöneticilerden geri al›narak makinelere emanet edildi¤i ve bundan böyle de hep edilece¤i öne sürülmektedir. Günümüzde gittikçe önem
63
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
kazanan soru; makinelere iliflkin al›nan bu kararlar›n do¤rulu¤unun garantisini kimin verebilece¤i sorunudur (Sarup, 2010: 189). Bilgi teknolojilerindeki dönüflümler devletin büyük flirketlerle ve sivil toplumla olan iliflkilerini de dönüflüme u¤ratacakt›r. Bu dönüflüm asl›nda 1970’lerde bafllam›fl; devlet, 1930’larda oynad›¤› dan›flmanl›k, yat›r›mlar için yol göstericili¤i gibi görevlerine geri dönme e¤ilimine girmifltir. Bu geliflmeler Amerikan kapitalizminin hegemonyas›n›n çöküflü, dünya piyasalar›n›n yeniden aç›lmas› gibi büyük ölçekli sonuçlar da yaratabilecektir. (Lyotard, 1999: 319). Böylece Lyotard, ö¤renimin de t›pk› para gibi bir de¤er haline gelece¤inden söz eder. Art›k ayr›m bilgi ve cehalet aras›nda de¤il “harcama bilgisi” ile “yat›r›m bilgisi” aras›nda yap›lacakt›r. Di¤er bir deyiflle, gündelik geçim bilgisiyle bir projenin optimize edilmesi için kullan›lan bilgi aras›nda bir ayr›m söz konusu olacakt›r (Lyotard, 1999: 320).
Dilin Esnekli¤i ve Büyük Anlat›n›n Yitimi Ça¤dafl toplumlarda bilginin meflrulu¤u farkl› flekillerde formüle edilmektedir. Büyük anlat›lara göre bilgi ancak içeri¤i kadar de¤er tafl›r. Bu ba¤lamda de¤er tafl›yan bilgi, bilimsel bilgidir. fiu önermeyi ele alal›m: “Bilimsel bilgi yaln›zca ve yaln›zca bir gerçe¤i a盤a ç›karan bilgidir.” Bu spekülatif dil oyunun olmazsa olmaz flart›d›r. Nietzsche’nin dedi¤i gibi “Avrupa nihilizmi” gerçekli¤i temel koflul alan bilimin kendini tersyüz ediflinden do¤mufltur (Lyotard 1999: 321). On dokuzuncu yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren bilimsel bilgi meflruiyet kaybetmeye bafllam›flt›r. Buna ek olarak klasik bilim s›n›flamas› sorgulan›r hale gelmifltir. Bu yol takip edildi¤inde postmodernitenin ana ak›m›na ulafl›lm›fl olur: Bilim kendi dil oyununu oynar; di¤er dilleri meflrulaflt›rma yetisine sahip de¤ildir (Lyotard 1999:322). Böylelikle bilim söyleminin meflruiyetinin afl›nmas›yla yeni diller eklemlenmeye bafllam›flt›r: makine dili, oyun kuram›, yeni müzikal notasyonlar, genetik kodlar›n dili gibi. Kimse tüm dilleri bilmemektedir, evrensel bir üstdil yoktur, modernitenin sistem-özne iliflkisi baflar›s›z olmufltur (Lyotard 1999: 323). Lyotard bilginin meflrulaflmas› sorununa dikkat çekerken, dilden bahsetmeyi de ihmal etmez. Ünlü filozof Ludwig Wittgenstein’›n dil oyunlar› anlay›fl›n› gelifltirir. Ona göre dil oyununun kurallar› yaln›zca kendi içinde belirlenmifltir. Bu yüzden dil oyunlar›n›n ço¤ullu¤unu benimsemek gerekir. Dil oyunlar› kendi bak›fl aç›s›na ve çeflitlili¤e de sahiptir. Lyotard, (2000: 32) flöyle der; “Dil oyunlar› hakk›nda flu üç gözlemde bulunmak faydal› olacakt›r. Birincisi, bunlar›n kurallar› kendi içlerinde meflruluklar›n› tafl›mazlar ama aç›k ya da örtük bir anlaflman›n nesnesidirler. ‹kincisi, e¤er kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kural›n son derece küçük tadili bile oyunun tabiat›n› de¤ifltirir. Bir hareket ya da ifade, kurallar› tatmin etmiyorsa tan›mlad›klar› oyuna dâhil de¤ildirler. Üçüncü nokta biraz önce söylenilen fley taraf›ndan önerilmektedir. Her ifade bir oyundaki hareket olarak düflünülmelidir.” Lyotard’›n dil oyunlar› üzerine dile getirdi¤i gözlemleri nelerdir? SIRA S‹ZDE Lyotard’a göre bilimsel bilgi, bilginin bütününü temsil etmez. Anlat›sal bilgiden D Ü fi Ü N E L ‹ M de bahsedilmesi gerekir. Anlat›sal bilgi ve bilimsel bilgi en bafltan beri rekabet içinde olmufllard›r. Geleneksel toplumlarda anlat›sal biçimin üstünlü¤ü söz konusuS Ohem R U de yerleflik dur. Anlat›lar hem toplumsal kurumlara meflruluk kazand›r›rlar kurumlar›n bütünleflmesine yönelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil eder-
fiaylan (2002: 272-273), Lyotard için dilin esnekli¤inin çok önemli oldu¤undan ve buna ba¤l› olarak nesnel bir anlam yap›s›n›n olabilirli¤ini kuflkuyla karfl›lad›¤›ndan bahseder. Dolay›s›yla Lyotard için bir metnin yazar› taraf›ndan nas›l anlamland›r›ld›¤› çok önemli de¤ildir; as›l önemli olan sorun bu metnin di¤erleri yani al›c›lar taraf›ndan nas›l anlamland›r›ld›¤›d›r. Di¤er bir ifade ile sorun metnin nas›l iletildi¤i ve ne tür etkileflimlere yol açt›¤›d›r.
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
64
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
ler. Geleneksel toplumlardaki anlat› gelene¤i, ayn› zamanda toplulu¤un kendisi ve çevresiyle yaflad›¤› iliflkiye dayal› üç ayakl› bir yetki paylafl›m›n›n -nas›l yapaca¤›n› bilmek, nas›l konuflaca¤›n› bilmek, nas›l dinleyece¤ini bilmek- tan›mlamas›na dönük bir gelenektir. (Sarup, 2010: 191). Böylece Lyotard, Ayd›nlanman›n büyükanlat›lar›n›n postmodern dönemde giderek azald›¤›n› yerini küçük anlat›lara b›rakt›¤›n› vurgular (Ritzer, 1997: 128-129). Lyotard anlat›sal ya da öykü anlatan bilgi savlar›n›n geri çekilmesini tart›fl›r. Bilimin dil oyununda, göndericiden söyledi¤ine yönelik kan›t gösterebilmesi, aksi durumda ayn› göndergeyle çeliflen ya da çat›flan her bildirimi reddetmesi beklenir. Bilimsel kurallar 19. yy biliminin “do¤rulama” 20. yy biliminin ise “yanl›fllama” dedi¤i görüflün temelini teflkil ederler. Söz konusu yeniden üretimin gerçekleflmesini olanakl› k›lan ise ö¤retilerdir. Bunun ilk ön kabulü ö¤rencinin göndericinin bildi¤ini bilmedi¤i düflüncesi üstüne kurulu oldu¤undan, ortada ö¤renci için ö¤renilmesi gerekli olan bir fleyin oldu¤u aç›kt›r. ‹kinci ön kabul, ö¤rencinin göndericinin bildi¤ini ö¤renebilece¤i, bu anlamda bir uzman olan ö¤retmenle eflit yeterlili¤e sahip olabilece¤i düflüncesine dayal›d›r. Uzmanlar, henüz yeteneklerini gelifltirme sürecindeki ö¤rencilerin yeterince bilmediklerinin fark›ndad›rlar, ama ö¤renmek için çaba gösterdiklerine de itimat ederler. Bu yolla ö¤renciler bilimsel bilgi üretme yoluyla tan›fl›rlar... Ayn› göndergeye iliflkin daha önce onaylanm›fl bildirimi çelen her yeni bildirim, ancak daha önceki bildirimi çürütmesi kofluluyla geçerli olarak kabul edilebilir. (Sarup 2010: 192)
Görülece¤i gibi bilimsel bilgi ile anlat›sal bilgi aras›ndaki temel ayr›m, bilimsel SIRA S‹ZDE bilginin gereksinim duydu¤u bir dil oyunu ile düz anlam› al›koymas›, di¤erlerini ise d›fllamas›ndan kaynaklan›r. Hem bilimsel hem de anlat›sal bilgi bu ba¤lamda eflit derecede (Sarup, 2010: 192-193). D Ü fi Üzorunludur NEL‹M
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET
3
SIRAbilimsel S‹ZDE bilgi ve anlat›sal bilgi aras›nda nas›l bir fark vard›r? Lyotard’a göre S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D ‹ K KveA Tpostmodern bilgi aras›nda da ayr›m yapar. Ona göre modern bilginin Lyotard modern üç koflulu vard›r. (I) Temelci iddialar› meflrulaflt›rmak üzere üst-anlat›lara baflvurulmas›; S O R U (II) meflrulaflt›rman›n SIRA S‹ZDE kaç›n›lmaz do¤al sonucu olan gayri meflru k›lma ve (III) d›fllama, homojen epistemolojik ve ahlaki reçetelere duyulan arzu. Postmodern bilgi ise bunun tersine, üst-anlat›lara D ‹ K K A ve T temelcili¤e karfl› ç›kar, büyük meflrulaflt›rma flemalar›ndan sak›n›r AMAÇLARIMIZ ve heterojenlikten, ço¤ulluktan, sürekli yenilikten ve kat›l›mc›lar›n üzerinde anlaflma sa¤lad›klar› yerel kurallar›n ve kural koyucu flemalar›n pragmatik inflas›ndan ve dolay›s›yla SIRA S‹ZDE mikro-politikadan yana ç›kar. Bundan dolay› postmodern, bilginin yeni koflullar›na yan›t K ‹epistemolojinin T A P veren yeni bir gelifltirilmesini içerir. (Best&Kellner, 2010: 203)
N N
N N
AMAÇLARIMIZ
Lyotard’a göre art›k büyük anlat›lara baflvurmaya gerek duymay›z. Çünkü postT E L Eböyle V ‹ Z Y O Nbir meflrulu¤a gereksinim duymamaktad›r. O kendisi için yeni modern bilgi bir epistemoloji Dolay›s›yla geçerli olan bu yeni bilgi anlay›fl› saK ‹ T gelifltirmektedir. A P yesinde geliflmifl toplumlar büyük ve kapsaml› bir de¤iflim geçirmekte ve postendüstriyel toplumlara do¤ru evrilmektedir. ‹flte tam da burada Lyotard’a göre yeni ‹NTERNET kurgulanacak epistemolojide gerçekli¤in do¤ru olarak yans›t›lmas› anlam›na gelen TELEV‹ZYON temsil sorununu d›fllamak gerekmektedir (fiaylan, 2002: 276-277). Ona göre modern toplumun (sanayi toplumu) baflvurdu¤u büyük anlat›lar›n insan› do¤ru tem‹NTERNET
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
65
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
D‹KKAT
D‹KKAT
sil edememesi, bu kuramlar›n imkâns›zl›¤›n› da gözler önüne sermektedir. Lyotard’›n burada vurgulamak istedi¤i topluma iliflkin bir bilginin olmamas› de¤il, böySIRA S‹ZDE le bir bilginin aç›k olmas› gerekti¤idir.
N N
Lyotard’a göre neden art›k büyük anlat›lara ihtiyaç duyulmamaktad›r? SIRAAç›klay›n›z. S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
4
fi Ü N E L ‹ M Daha ayr›nt›l› bilgi için Jean- François LYOTARD’›n Türkçeye çevrilenKD Ü“Postmodern Durum ‹ T A P (2000)” adl› kitab›n›n okunmas›nda yarar görülmektedir.
Elefltiriler
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P
S O R U
S O R U
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Lyotard postmodern duruma iliflkin analizini yeterince temellendirmedi¤i ve derinD‹KKAT lefltirmedi¤i için elefltirilmektedir. Kellner’e göre (2000: 385) Lyotard’›n “Postmodern Durum” adl› kitab›nda ek olarak yay›nlad›¤› “Postmodernizm Nedir Sorusuna ‹ N T E S‹ZDE RNET Yan›t” adl› yaz›, bafll›kta vaat etti¤i gibi bir yan›t› vermemekte,SIRA onun deyimiyle hayal k›r›kl›¤› yaratmaktad›r. Lyotard, flöyle demektedir; AMAÇLARIMIZ
N N
“Postmodern, modern içindeki sunulamayan›, sunumlaman›n kendisinde ileri götüren olacakt›r: güzel biçimlerin tesellisini ve elde edilemez olan›n kolektif nostaljisini paylaflmay› mümkün k›lan bir zevk uzlafl›m›n› inkâr edecektir; Kbunlardan ‹ T A P hofllanmak için de¤il, sunulamayan›n güçlü bir anlam›n› veren yeni sunulmamalar› araflt›racakt›r. Postmodern sanatç› veya yazar, felsefecinin konumundad›r. Yazd›¤› metin, üretti¤i çal›flma ilke olarak daha önceden yerleflmifl kurallarT Etaraf›ndan L E V ‹ Z Y O N yönetilemez; benzer kategorilerin metne ya da çal›flmaya uygulanmas›yla belirleyici bir yarg›ya göre yarg›lanamazlar. O zaman yazar ve sanatç›, yap›lacak olmakta olan›n kurallar›n› formüle etmek için kurals›z çal›flmaktad›r. Böylece çal›flma ve metnin bir ‹ N T E Ryazarlar› NET olay›n karakterlerine sahip olmas› olgusu do¤ar. Böylece onlar daima için geç gelecekler veya ayn› ölçüde olmak üzere, gerçekleflmeleri daima hemen bafllayacakt›r. Postmodern, gelece¤in evvelkili¤i paradoksuna göre anlafl›lmak zorunda kalacakt›r” ( Lyotard, 2000:158-159).
Bu tan›mlamaya Kellner’in (2000: 385-387) karfl› ç›k›fl› oldukça serttir. Öncelikle bu durumun postmodern de¤il, modernizmin süreklilik gösteren hali oldu¤unu belirtir. Bu ba¤lamda Kellner’e göre Lyotard’›n kendisinin modernist bir estetikle sona eren postmodern bir toplum teorisi, postendüstriyel toplum teorisi ve postmodern bilgi teorisi yoktur. Dahas› Lyotard bize postmodernizm için yeni bir teorik örnek çerçeve önermemektedir. Alas›nda bunun olanaks›z oldu¤un ve yeni bir büyük anlat› gerektiren toplum inflas›ndan vazgeçmemiz gerekti¤ini iddia etmektedir. Ama teorinin icras› için bize sundu¤u öneri ise dil oyunlar›d›r. Kellner (2000: 387) bu duruma da “Radikal bir toplumsal teori oluflturmak için oyun oynamak yeterli midir, ayr›ca, teorik modellere ve daha sistematik bir toplumsal teori ve elefltiriye ihtiyac›m›z yok mu?” sorular›n› sorar. Sonuç olarak, Lyotard, birçok düflünür taraf›ndan elefltirilmesine ra¤men, postmodern teorinin en önemli kitaplar›ndan birini yazm›fl önemli bir düflünürdür. Bu aç›dan önemi yads›namaz. Postmodern Durum kitab› bilginin de¤iflen ifllevini göstermede günümüzde de güncelli¤ini korumaktad›r. Kellner’in elefltirileri aç›s›ndan bakt›¤›m›zda kendisinin çok hakl› taraflar› olmakla birlikte, yine de büyük anlat›lar› terk etmemiz gerek diyen Lyotard’›n kendi postmodern epistemolojisinde dil oyunlar›na baflvurmas›n›n sebebi bundan kaynaklanmaktad›r.
D‹KKAT
‹SIRA N T E RS‹ZDE NET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
66
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Lyotard’›n bilginin niteli¤inin de¤iflimi ve ticarileflmesi, günümüzde anlam›n boflalt›ld›¤› salt yüzeysel bilgiler ile bizi karfl› karfl›ya b›rakmakta, bilgiye nas›l güvenilece¤i ve gerçe¤in ne oldu¤u sorular›n› gündeme getirmektedir. Bilginin bu derece içinin boflalt›ld›¤› bir zamanda, Baudrillard’›n bak›fl aç›s›ndan da kitlelerin sessiz y›¤›nlara dönüflmesi de kaç›n›lmaz olmufltur. Dolay›s›yla gerçek bilgiden ya da bilginin gerçekli¤inden söz edemedi¤imiz bir mu¤lâkl›kta Lyotard’›n deyimiyle postmodern durum içinde oldu¤umuzu söyleyebiliriz.
FREDRIC JAMESON’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI Girifl Postmodernizmi ne ‘alk›fllaman›n’, ne de reddetmenin mümkün olmad›¤›n› belirten Jameson (2005: 44), bunu söyledi¤inde ise sanat elefltirmenlerince ‘kaba bir Marksist’, di¤er Marksistlerce de ‘post Marksist’ olarak nitelendirildi¤ini belirtir. Jameson’a göre postmodernizmin ne oldu¤unu kavrayabilmenin en emin yolu, onu öncelikle tarihsel yönden düflünmeyi unutmufl bir ça¤da yaflanan zaman üzerinde tarihselci bir ba¤lamda düflünmeye yönelik bir çaba fleklinde ele almakt›r. Bu durumda post-modernizm seçmifl oldu¤umuz e¤ilime ba¤l› olarak ya derinlerde yatan bast›r›lamaz tarihsel bir dürtüyü “çarp›k biçimde” ifade eder ya da etkili bir biçimde “bast›r›r” ve “sapt›r›r” (Jameson, 1991: IX). Jameson’›n aç›klamalar›na göre postmodernizm baz› kültürel de¤iflikliklerin iflaretini vermektedir. Best&Kellner’e (2010: 224) göre, bunlar flöyle s›ralanabilir; “yüksek kültür ve afla¤› kültür aras›ndaki ayr›m›n çökmesi, modernist eserlerin y›k›c› ve elefltirel yönlerini yitirmelerini sa¤layacak flekilde kutsal patikaya dâhil ve yukar›dan dâhil edilmeleri; kültürün neredeyse total bir metalaflmas› ve bunun da kapitalizme meydan okurken baflvurabilecek elefltirel mesafenin ortadan kalkmas›na yol açmas›, öznelli¤in radikal fragmantasyonunda endifle, yabanc›laflma ve burjuva bireycili¤i sorunsallar›n›n sona ermesi, hem tarihsel geçmifl duygusunu hem de önemli ölçüde farkl› bir gelecek duygusunu silen kötürümlefltirici bir mevcudiyetçilik ve yön kayb›na yol açan postmodern hiper uzam›n ortaya ç›kmas›.” Bütün bu ifadelerin alt›nda yatan temel gerçeklik ise Jameson’a göre, postmodernizmin ve geç kapitalizmin kültürel de¤ifliklikleri, “felaketin ve ilerlemenin bir aradal›¤›” olarak diyalekti¤in özü itibar›yla anlatmaya çal›fl›yor olmas›d›r (Best&Kellner, 2010: 222). Resim 3.2
Fredric Jameson (1934-) Marksist Edebiyat kuramc›s› ve elefltirmeni, Fredric Jameson 1934 y›l›nda Cleveland’da do¤ar. Yale Üniversitesinde, Jean Paul Sartre üzerine doktoras›n› yapar. Etkilendi¤i düflünürler aras›nda Lukacs, Bloch, Adorno, Benjamin ve Marcuse’nin önemi büyüktür. Jameson, postmodernizmin en bilinen teorisyenlerinden olmas›na ra¤men, bir postmodern teorisyen de¤ildir. Jameson’›n çal›flmalar› daha çok postmodern düflüncenin yads›nmas›na yönelik olmufltur. Kendisinin de belirtti¤i gibi postmodernizmle ‘tuhaf bir flekilde’ ilgilenmeye bafllamadan önce yap›salc›l›kla ilgili bir kitab›ndan sonra baz›lar›n›n kendisini yap›salc›l›¤›n ‘önde gelen sözcüsü’ baz›lar›n›n da yap›salc›l›¤›n elefltirmeni oldu¤unu ileri sürdüklerini söyleyen Jameson, asl›nda her ikisi de olmad›¤›n› ‘ne o ne de öteki tarafta’ olmas›n› gerektirmedi¤ini söyler.
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
Jameson, postmodern deneyimini “farkl›l›k ba¤lant›l›d›r” slogan›yla anlatmak istedi¤ini belirtir. Farkl›l›kla ilgili teoriler postmodernist sanatta gördü¤ümüz kopuk anlat›lar›n, farkl› alt sistemlerin, rasgele malzemenin tek bir metin halinde görülebilece¤ini ifade eder. Postmodernist sanat›n en çarp›c› örneklerinde ba¤lant›l›l›k kavram›n›n daha pozitif bir anlam›n› yakalamak mümkündür. Farkl›l›k arac›l›¤›yla metinler, görüntüler, sesler ve bunun gibi imgeler aras›nda ba¤lant› sa¤land›¤›n› belirtir (Jameson, 1999: 342). Bu çerçevede Jameson, postmodernizmi genifl bir kültürel mant›k olarak kapitalizmin ekonomik sistemi ile ba¤lant›land›r›r (Best&Kellner, 2010: 222). Postmodernizm kavram›n›n daha net bir tan›m›n› yapmak istedi¤ini çünkü postmodern olarak alg›lanan ile son dönem kapitalizminde ortaya ç›kan di¤er tarzlar aras›nda benzerlikler bulundu¤unu dile getirir. Bunlar aras›nda ayr›m yapmaya yönelik iki yaklafl›m bulundu¤unu ifade eder (Jameson, 1999: 342-344): (I) Ahlaki de¤erlendirmeler: Ahlaki de¤erlendirmelerle ilgili söylenecek pek bir fley yok. Bu yaklafl›ma göre postmodernist yeni estetik dünya kabul edilemezdir. Hem sa¤ hem de sol siyasi görüfllerde bu fikirde olanlar bulunmaktad›r. Bu fikre göre TV görüntüsüne dönüflmüfl gerçeklikler ya da simulakrum mant›¤› son dönem kapitalizmini güçlendirmektedir. (II) Tarih ile flimdi yaflad›¤›m›z dönemi ay›rmaya yönelik diyalektik giriflim: Diyalektik yaklafl›m iki soruyu gündeme getirir. Birincisi “yanl›fll›k anlar›”ndan oluflan postmoderniteden önce bir “do¤ruluk an›” var m›yd›? ‹kincisi, e¤er vard›ysa da tarihsel kaç›n›lmazl›k sisi alt›nda bizi çaresizli¤e, eylemsizli¤e ve pasifli¤e itmeyen bir tarih perspektifinden bahsedilebilir mi? Dolay›s› ile bu sorular›n yan›t›n› vermek pek kolay de¤ildir. Bu sorular›n yan›t› için politik kültürün inflas› ba¤lam›nda baz› etkili ça¤dafl kültürel politikalar›n oluflturulmas› gerekir.
67
Jameson, postmodernizmi kültürel atmosferdeki kapitalizmin son dönemine ba¤l› de¤iflimlerden ba¤›ms›z olarak ele alamayaca¤›m›z› belirtir (Jameson, 1999: 345). Bu demektir ki, Jameson postmodernizmi, kapitalist ekonomik sistemin kültürel oluflumlar›yla aç›klamaktad›r.
Postmodernizm = Geç Kapitalizm mi? Jameson, son zamanlarda kapitalizmin kültürel alan›n yar› ba¤›ms›zl›¤›n› yok edip etmedi¤ini tart›fl›r. Kültürün, kapitalizmin ilk dönemlerindeki ba¤›ms›zl›¤›n› kaybetmifl olmas› onun yok oldu¤u anlam›n› tafl›maz. Tersine, kültür bir patlama olarak de¤erlendirebilir: Kültür sosyal alandan ola¤anüstü bir h›zla do¤up genifllemifltir. Ekonomik de¤er ve devlet gücünden “ruh”un kendisine kadar her fley kültürelleflmifltir. Jameson’a göre postmodernizmde kültürel alan›n di¤er alanlarla mesafesi kapanm›flt›r. Kabul etmemiz gereken fley, yaflad›¤›m›z ça¤›n yani postmodernizmin kendine özgün “do¤ruluk an›” oldu¤udur. Postmodernizmin kendi gerçekli¤inin bulundu¤unu, bunun da dolay›mlanmadan oldu¤u gibi alg›lanmas› ile görülebilece¤ini belirtir (Jameson, 1999: 345). Jameson’a göre, postmodern dönemde kültür, e¤itsellik ile eskiye göre daha farkl› bir iliflki içindedir. Di¤er bir ifade ile kültür, biliflsel ve pedagojik unsurlarla farkl› bir ba¤ kurar. Yeni estetik biçimin belirleyici unsuru “yer”dir. Kiflinin kendisini mekânda, toplumda, ülkesinde ve dünyada konumlay›fl›na iliflkin “biliflsel harita” kültürün anahtar unsurudur. Dolay›s›yla yeni kültürel biçimin esteti¤ini “biliflsel haritalama” olarak ifade etmektedir. Biliflsel haritalama “kiflinin kendi gerçek varolufl koflullar›yla kurdu¤u kurgusal iliflki” fleklindeki Althusserci ideoloji tan›m›n› somutlaflt›rmaktad›r (Jameson, 1999: 347-349). Pusula, sekstant (denizcilikte mesafe ölçümünde kullan›lan alet), teodolit (arazi ölçü aleti) yaln›z co¤rafi ve mekânsal problemlerle iliflkili de¤il ayn› zamanda totallikle kurulan ba¤la da iliflkilidir. Haritalama teknikleri de buna benzer flekilde
Jameson’a göre (1999: 346), postmodern alan dedi¤imiz fley kültürel bir ideoloji ya da kurgu de¤il, kapitalizmin küresel ölçekte üçüncü geniflleme aflamas›d›r. Bu aflama çokuluslu kapitalizmin kendisidir. Bu aflamada, yeni gerçekli¤e iliflkin çok say›da yaklafl›m bulunmaktad›r. Bunlardan bir k›sm› kültürel ürünleri yeni otantik perspektifler olarak alg›larken bir k›sm› da gerçekli¤in çarp›t›lmas› olarak de¤erlendirmektedir.
68
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
temsili kodlar içerir. Kiflinin hem varolufl koordinatlar›n› hem de d›fl dünyaya iliflkin alg›lanan kodlar›n› gerektirir. Ayn› zamanda üç boyutlu dünyan›n iki boyuta indirgenmesi söz konusudur. Bu noktada do¤ru bir haritan›n olabilece¤inden söz etmek mümkün de¤ildir. Biliflsel haritalaman›n esteti¤i bu karmafl›k temsili diyalekti¤i dikkate almal› ve yeni radikal biçimler gelifltirmelidir. Yeni radikal biçimler olarak sanat›n politikleflmesini vurgular. Yeni politik sanat, postmodernizm gerçekli¤ine tutunmal›d›r. Bireyler ve kolektif varl›klar olarak kendi konumlar›m›z› kavrayarak sosyal karmafla içerisinde kaybetmifl oldu¤umuz eylem ve mücadele gücümüzü geri kazanmal›y›z. Postmodernizmin politik biçimi, e¤er varsa, mekânsal oldu¤u kadar sosyal ölçekte küresel bir biliflsel haritalaman›n ortaya konulmas› ve topluma yans›mas›yla mümkündür (Jameson, 1999: 349). Biliflsel harita yapmaya iliflkin olarak pedegojik ve didaktik amaçl› bir estetik temsil politikas›n›n gere¤ine inanmakla birlikte bunu baflarman›n hemen hemen imkâns›z bir fley oldu¤una de¤inir. Öte yandan postmodern uzam haritas›n› yapma konusunda bir teori gelifltiremedi¤ini daha önceki dönem olan modernizmin uzam haritas›n› yapmaktan daha zor bir ifl oldu¤unu ileri sürer. (Best&Kellner, 2010: 229-230). SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
5
Jameson’a göre ve geç kapitalizm aras›nda ne tür bir iliflki vard›r? SIRApostmodernizm S‹ZDE Jameson’›n postmodernizm teorisi, Ernest Mandel’in geç kapitalizm teorisine D Ü fi Ü N E L ‹ M dayan›r. Kapitalizmde, her biri kendinden bir öncekinin diyalektik bir geliflimini oluflturan üç dönemden söz eder. Bunlar piyasa kapitalizmi, tekelci dönem ya da O R U ve yanl›fl bir terimle “post endüstriyel olarak an›lan, ancak daemperyalist Saflama ha do¤ru bir terimle çok uluslu kapitalizm olarak adland›r›lmas› gereken içinde ya(Jameson, 1991: 35). Geç kapitalizm metalaflma dinamiklerini flad›¤›m›z dönemdir D‹KKAT toplumsal ve kiflisel hayat›n her k›sm›na yayar, enformasyon ve bilinç d›fl› kürelere dahi s›zar. Jameson bu flemay› izleyerek kapitalizmin her bir aflamas›n›n bu aflamaSIRA S‹ZDE ya tekabül eden bir kültürel üslup oldu¤unu ileri sürer. Böylece gerçekçilik, modernizm ve postmodernizm s›ras›yla piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve çok uluslu kapitalizmin kültürel düzeylerini ifade eder (Best&Kellner, 2010: 225-226). AMAÇLARIMIZ Jameson’a (1991: XXI) göre buradaki “geç” nitelendirmesinden genel olarak vurgulamak istedi¤i, bir fleylerin de¤iflti¤i, dünyan›n art›k eskisi gibi olmad›¤›, bir anlamda kesin, K ‹ T ancak A P modernleflme ve endüstrileflmenin yaflam›fl oldu¤u sars›nt›larla karfl›laflt›r›lamaz, daha zor alg›lanan ve daha az dramatik, ancak daha ak›c› ve bütünüyle nüfuz etmesi nedeniyle daha kal›c› bir yaflam dönüflümünü yaflad›¤›m›z gerçe¤idir.T EKellner 391) Jameson’›n bu görüflünü k›flk›rt›c› bir meydan okuL E V ‹ Z Y O(2000: N yufl olarak görmesine ra¤men, kendisini Mandel’in teorisini daha ayr›nt›l› incelemeyip k›saca özetlemeyle yetinmesini elefltirmektedir. Best ve Kellner’e (2010: 226) göre Jameson, kültür biçimleri ve baflat kültür bi‹ N T E R Nayr›m ET çimleri aras›nda yaparak postmodernizme iliflkin Lyotard ve Baudrillard’a göre daha doyurucu bir aç›klama sunar. Önceki dönemde ya da sistemde mevcut olan ay›r›c› özellikler flimdi baflat hale gelmektedir. Egemen olan ay›r›c› ö¤eler ise ikincilleflmifl, marjinalleflmifllerdir (Jameson, 2005: 29). Ana fikrim diyor, Jameson (2005:29), “günümüze de¤in bu fleylerin ikincilleflti¤i ya da merkezden ziyade marjinal olan modernist sanat›n önemsiz türden ay›r›c› özellikleri haline geldi¤i ve bunlar kültürel üretimin merkezi ay›r›c› özellikleri haline geldiklerinde yeni bir fleyle karfl› karfl›ya oldu¤umuzdur.” Best ve Kellner’e (1998: 226) göre, Jameson bu analizle hem postmodern kültür biçimlerine geçiflin kesintili¤ini vurgulayarak onlardan önce gelenlerin bir sü-
N N
69
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
reklilik içinde geliflti¤ini göstermekte hem de post önekinin gereksiz oldu¤unu söyleyenlere bir yan›t vermektedir. Zira geçmiflteki görünümler kültürel olarak ikincil bir konumdan ç›karak baflat konuma geçmeye yetecek kadar önemli aflamalardan geçmifltir. Dolay›s›yla geçmiflteki biçim ve üsluplar ile bu yeniler aras›ndaki kesintileri vurgulayan yeni bir dönemlefltirme yapmak gerekmektedir. Anlafl›laca¤› gibi günümüz kültürü, postmodern kültür art›k kapitalizmle iç içe geçerek toplumsal yaflam›n her alan›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Jameson’a (2005: 40) göre as›l mesele, “postmodernizmin kolayca reddedilmesinin, onun olumlu yönlerinin rahatl›kla övülmesiyle eflde¤er ölçüde olanaks›z oldu¤u bir postmodern kültür içinde yafl›yor olmam›zd›r. Günümüzde postmodernizme iliflkin ideolojik yarg›lar›n, ister istemez, üretti¤imiz yap›tlara oldu¤u kadar kendimize iliflkin yarg›lar›n sorgulanmas›na da iflaret etti¤i düflünülebilir,”. Sonuç olarak Jameson postmodernizmi, kapitalist toplumun geliflimindeki bir aflama olarak görmektedir. Ona göre bu yeni bir toplumsal düzen olmaktan ziyade bir aflamad›r. Onun kültür egemen yorumu, hem kültür hem de egemen kültür aras›ndaki ayr›ma vurgu yapmas› bak›m›ndan oldukça önemlidir. Jameson’a göre postmodernizm ile günümüz kültürü aras›nda nas›lSIRA bir iliflki S‹ZDEvard›r?
Elefltiriler
6
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Perry Anderson, Kültürel Dönemeç’in önsözünde; Jameson’›n yaz›lar›n›n, postmodernin karanl›kta kalan yanlar›n› çok iyi aç›klad›¤›n› ve bu kitab›n girifl ve genel R U bir özet mant›¤› tafl›d›¤›n› belirtir; ona göre (Jameson, 2005: 10)S OJameson’›n d›fl›nda “baflka hiçbir yazar postmodernin kültürel, sosyo-ekonomik ve jeopolitik boyutlar›na iliflkin derinden ya da kapsaml› bir kuram üretmemifltir.” D‹KKAT Kellner (2000: 390) ise Jameson’›n postmodernizmi, hem yeni bir kültürel egemen, hem de kapitalizmin yeni bir sosyo-ekonomik evresini oluflturan geç kapitaSIRA S‹ZDE lizmin kültürel mant›¤› olarak sundu¤unu belirtir. Böylece Jameson postmodern tart›flmas›n› kültürel teori ve meta teori alan›ndan toplumsal teori alan›na do¤ru kayd›rmaktad›r. AMAÇLARIMIZ Benzer bir biçimde Kellner, Steven Best ile birlikte yazd›klar› Postmodern Teori’de (1998: 222), “Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mant›¤›’nda” Jameson’›n postmodernizmi, kapitalizmin geliflimindeki bir aflama K ‹ T olarak A P görecelilefltirmekte oldu¤unu ve böylece rakipleri karfl›s›nda Marksizmin üstünlü¤ünü ortaya koymak için yap›lm›fl en k›flk›rt›c› giriflimde bulundu¤unu ifade etmektedir. Sonuç olarak postmodernizm, modernizmden farkl› olarak, T E Lkesinli¤e E V ‹ Z Y O N ve kurallara ba¤l› olmayan bir döneme iflaret etmektedir. Ayd›nlanman›n kavram ve kuramlar›na toptan bir karfl› durufltur. Lyotard ve Jameson gibi postmodernistlere göre art›k modernizmin sonu gelmifl ve yerine yeni bir dönem olarak postmodern ‹ N T E R gereken NET aflama egemen olmaya bafllam›flt›r. Belki de bu durumda yap›lmas› Baudrillard’›n tavsiyesine kulak verip Kötülü¤ün fieffafl›¤›’n›n (1996) giriflinde yazd›¤› “Dünya ç›lg›n bir seyir ald›¤›na göre, biz de dünyaya iliflkin ç›lg›n bir bak›fl aç›s› edinmeliyiz” sözlerini bir kez daha düflünmektir.
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
70
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Postmodernizmin ne oldu¤unu tan›mlayabilmek. Özellikle 60’l› ve 70’li y›llardan itibaren modernizm karfl›t› ya da modernizmden sonras› anlam›nda kullan›lan kavram, birçok kültür ve toplum kuramc›s›n›n ifadesiyle modernizm kültüründen radikal kopufllar› ifade etmekte ve yeni postmodern sanat biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n›n tart›fl›lmas›n› getirmektedir. Bu anlamda postmodernizm sanatta pop e¤ilimler, yeni malzemeler ve e¤reti yap›lar gibi formlar›n inflas›n› gündeme getirir. Böylelikle postmodernizmin içinde, modern düflüncenin içli d›fll› bir flekilde geliflti¤i görülür. Dolay›s› ile postmodern sözcü¤ü tam olarak modern sonras› anlam›na gelmemekte birlikte postmodernizm, modernlik elefltirisi içinden yeni bir döneme at›fta bulunmaktad›r. Postmodernistler için modern ça¤dan postmodern ça¤a geçildi¤i fikri oldukça indirgemeci ve do¤rusal bir bak›fl aç›s›n› yans›tmaktad›r. Onlara göre tarihsel dönemler aras›nda bu flekilde do¤rusal, birbirinden net çizgilerle ayr›lm›fl tarihsel dönemlerden bahsetmek mümkün de¤ildir. O halde postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit yan›t, modernizmin radikal bir biçimde elefltirisidir. Modernizmin toptan yads›nmas›d›r. Postmodern kuramc›lar›n Ayd›nlanma dönemine yöneltti¤i elefltirileri özetleyebilmek. Ayd›nlanma düflüncesi akla, bilime ve ilerlemeye büyük anlam atfetmifl ve do¤al toplum düzeni ve do¤al hukuk tart›flmalar› ile tarih sahnesine ç›km›flt›r. Do¤al toplum ve do¤al hukuk düflüncesi bir anlamda laikleflmifl mutlak gerçekli¤in yans›mas› biçiminde de¤erlendirilmifltir. Bu durum laikleflme /sekülerleflme sürecinin de bafllang›c› olarak nitelenmifltir. Bu flekilde kapitalizmin büyük dönüflümler yaflayarak ilerlemesi, bilim ve bilgilenmenin tanr›sal bir süreç anlay›fl›ndan uzaklafl›lmas› ve akl› yürütmeye dayal› bir insan tasar›m›n›n varl›¤› ile söz konusu olmufltur. Di¤er bir ifade ile tarihin ak›fl süreci çerçevesinde ilerlemesi için insan›n katk›s›na gerek duyulmufltur. Ayd›nlanma bu ba¤lamda bir proje olarak ileriye yönelik projeksiyonu ifade etmektedir. Bu projede nesnel ve evrensel bilim, buna ba¤l› ola-
rak geliflen evrensel ahlak ve hukuk, kurucu ögeler ifllevini üstlenmifltir. Öte yandan Ayd›nlanma evrensellik, tek do¤ru, bilim ve mant›k iliflkisi gibi ögeleri ortaya koyarken, ahlaksal temelini de hümanizmden alm›flt›r. Ancak Ayd›nlaman›n akl› getirdi¤i nokta bireyin/öznenin silinifli biçimnide oluflmufltur. Postmodernistler Ayd›nlanman›n akl›n› mit olarak nitelemifllerdir. Akl›n toplumda çat›flan ç›karlara hizmet etti¤ini belirtmifllerdir. Akl›n araçsal boyutunun geliflti¤i ve yeni bir egemenlik biçimini gerektirdi¤ini ifade etmifllerdir. Böylece tümel, bireyin akl›n› iflgal ederek Ayd›nlanman›n kendi kendisini imha etmesine yol açm›flt›r. Ayd›nlanman›n bilimi olarak nitelendirilen pozitivizm ise gerçekli¤in anlafl›lmas›nda geçerlili¤ini yitirmifl ve di¤er bilgi türlerinin üzerinde bilimsel bilgi egemen olmufltur. Bu durum ise ilerlemeyi de¤il sorunlar›n giderek artmas›n› getirmifltir. Dolay›s›yla postmodernistler ayd›nlanman›n bir mit oldu¤u noktas›ndan hareketle modernizmi elefltirmifllerdir.
N AM A Ç
3
Postmodern sanat› modern sanattan farkl›laflt›ran özellikleri karfl›laflt›rabilmek. Postmodernizmin görüldü¤ü ilk alan›n sanat oldu¤u bilinmektedir. Özellikle mimaride ve edebiyatta karfl›lafl›lan bu durum dadaizm ad› alt›nda toplumsal sorunlar›n giderek artmas› karfl›s›nda bir karfl› duruflu, bir baflkald›r›y› sergiler. Modernitenin romantik ve iyimserli¤i, postmodernitede toplumsal sorunlar› kapsayan ve bu sorun yuma¤›n›n oluflmas›n› protesto eden dadaist anlay›flla kendini göstermektedir. Postmodernizmde sanatç›n›n topluma karfl› bir misyon ve anlat›s›n›n bulunmad›¤›, gerçekli¤i yans›tmak yerine belirsizlik ve karars›zl›¤›n önem kazand›¤›, bireyin hümanist de¤erlerden ar›nd›r›lmas› ve yüksek sanat ve kitle sanat› ayr›m› yads›narak taklit ve yap›flt›rma teknikleri ile sanat yap›t›n›n üretimi esas al›nm›flt›r. Postmodern sanat, modern sanata bir baflkald›r› olarak kendini gösterir.
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
N A M A Ç
4
Jean-François Lyotard’a göre postmodern ça¤da bilgi ve bilimin alm›fl oldu¤u konumu de¤erlendirebilmek. Lyotard’a göre toplumlar›n içine bulunduklar› postmodern ça¤da bilginin konumu de¤iflmektedir. Bilginin biçiminin giderek de¤iflmesi sonucunda, postmodern ça¤ içinde bilgi sat›lmak için üretilmekte ve tüketilmektedir. Bilgi kendinde bir amaç olmaktan uzaklaflmakta ve art›k kullan›m de¤erini kaybetmektedir. Bilginin do¤as› içindeki bu dönüflüm, birçok sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel sonuçlar› da beraberinde getirecektir. Lyotard’a göre, birkaç on y›ld›r bilgisayarlaflm›fl bilginin, üretimin ana gücü durumuna geldi¤i genifl oranda kabul görmektedir. Bilgisayarlaflm›fl bilginin alabildi¤ine geliflmifl toplumlardaki iflgücü da¤›l›m› üzerinde gözle görülür bir etkisi bulunmaktad›r. Bilgi dünya çap›nda gerçekleflen iktidar rekabetinde ana bileflen olacak, eskiden ulus devletlerin topra¤›n denetimi için verdi¤i savafl, zaman› gelince enformasyon denetimi için verilecektir. Postmodern ça¤da bilim, muhtemelen ulus devletlerin silah üretimindeki üstünlüklerini daha çok güçlendirecek, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki uçurum daha da büyüyecektir.
N A M A Ç
5
71
Fredric Jameson’›n kapitalizmi neden geç olarak niteledi¤ini aç›klayabilmek. Jameson’a göre buradaki “geç” nitelendirmesinin genel olarak vurgulamak istedi¤i, dünyan›n art›k eskisi gibi olmad›¤›, bir anlamda kesin, ancak modernleflme ve endüstrileflmenin yaflam›fl oldu¤u sars›nt›larla karfl›laflt›r›lamaz, daha zor alg›lanan ve daha az dramatik, ancak daha ak›c› ve bütünüyle nüfuz etmesi nedeniyle daha kal›c› bir yaflam dönüflümünü yaflad›¤›m›z gerçe¤i ile karfl› karfl›ya kald›¤›m›z› bilmeliyiz. Geç kapitalizm kapitalizmin üçüncü aflamas› olan çok uluslu kapitalizme denk düfler. Bu dönem kültürde yaflanan radikal dönüflümler sayesinde kendine özgü bir do¤ruluk an› yarat›r. Geç kapitalizm, metalaflma dinamiklerini toplumsal ve kiflisel hayat›n her alan›na yayar ve metalaflma kültürü gelifltirir.
72
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi postmodernizmin anlamlar›ndan biri de¤ildir? a. Modernizmin radikal bir elefltirisidir. b. Bir tarihsel geçmifl duygusunun yitirilmesidir. c. Gerçekli¤in yerini imajlar›n almas›d›r. d. Simülasyonlar ça¤›d›r. e. Modernizmin devam›d›r. 2. Bir proje olarak ayd›nlanma düflüncesinin en temel ögesi hangisidir? a. Evrensellik b. Görelilik c. Yorumculuk d. Özgecilik e. Öznellik 3. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin temalar›ndan biri de¤ildir? a. Öznenin ölümü ve dönüflü b. Temsilin reddi ve kamusal alan›n çöküflü c. Bireycilik ve bireysel kimlik d. Nihilizm, anti-hümanizm ve kinizm e. Evrenselcilik 4. Afla¤›dakilerden hangisi modern sanat›n temel özelliklerinden biri de¤ildir? a. Özgürlük ve özgünlük b. Yans›ma ve misyon c. Sanat ürünlerinin metalaflmas› d. Seçkinci olma e. Tutucu olma 5. Afla¤›dakilerden hangisi postmodern sanat›n temel özelliklerinden biri de¤ildir? a. Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyonunun bulunmas› b. Gerçek yaflamda belirsizlik ve karars›zl›¤›n olmamas› c. Taklit ve yap›flt›rma tekniklerinin sanat ürünlerinde kullan›lmamas› d. Hümanist de¤erlerden ar›n›lmamas› e. Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyonunun olmamas›.
6. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin temel ilkelerinden biri de¤ildir? a. Modernizmde geçerli olan her fleyin geçersiz ve eskimifl olmas› b. Gerçekli¤in yerini imgelerin/göstergelerin almas› c. Anlams›zl›k ve belirsizli¤in kabulü d. Her fleyden flüphe edilmesi e. Yar›m kalan modernite projesini tamamlamak. 7. Rosenau’ya göre, postmodernist teorisyenler, günümüz toplumlar› için neyi önermektedirler? a. Özgürlük, bireycilik, analiz, geliflme b. ‹ndeterminizm, çeflitlilik, farkl›l›k, karmafl›kl›k c. Rasyonalite, pozitivizm, hümanizm, ilerleme d. Determinizm, birlik, sentez, basitlik e. Meflru düzen, iletiflimsel eylem, anlamland›rma, iktidar 8. Lyotard’›n postmodern topluma yönelik olarak ileri sürdü¤ü ana problemi nedir? a. Akl›n elefltirici gücünün ne oldu¤u b. Bilginin nas›l konumland›r›ld›¤› c. Sanat›n nas›l bir konum ald›¤› d. Ekonomik gücün kimde oldu¤u e. Siyasi geliflmelerin nereye do¤ru gitti¤i 9. Lyotard, büyük anlat›n›n yitiminden neyi kastetmektedir? a. Büyük anlat›lar›n merkezi önemini korumas›n› b. Büyük anlat›lar›n ütopik olmas›n› c. Büyük anlat›lar›n insan› do¤ru temsil edememesini d. Büyük anlat›n›n bir dil oyunu oldu¤unu e. Büyük anlat›lar›n bir paradigma oldu¤unu 10. Jameson postmodernizmi hangi ba¤lamda aç›klamaktad›r? a. Bilimsel ve teknolojik geliflmeler b. Kapitalist ekonominin kültürel oluflumlar› c. Pedegojik de¤iflimler d. Dil oyunlar› e. Uluslararas› iliflkiler
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
73
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. a 3. e 4. e
5. a
6. e
7. b 8. b 9. c
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesine Tepki” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizm Postmodernizm Karfl›laflt›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmodernizm ve Bilginin Konumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dilin Esnekli¤i ve Büyük Anlat›n›n Yitimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Jameson Yaflam› ve Postmodernizme Bak›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Postmodern kavram› modernli¤i aflan ve modern sonras› topluma iflaret eden bir dönemi tan›mlamaktad›r. Postmodernite, postmodern düflünürlerin belirttikleri gibi, kurumlar› ve iliflkileri ile modern dönemden farkl›l›k gösteren sanat ve kültürün teknolojik geliflmelerle iç içe geçti¤i modern sonras› ça¤›n varl›¤›na dikkat çekilen bir durumu ifade eder. Postmodernizm ise bir doktrine göndermede bulunur. Modernizmin radikal bir biçimde elefltirisini oluflturan bir ideolojiyi ça¤r›flt›r›r. S›ra Sizde 2 Dil oyunlar› hakk›nda üç gözlemde bulundu¤u görülmektedir: Birincisi, bunlar›n kurallar› kendi içlerinde meflruluklar›n› tafl›mazlar ama aç›k ya da örtük bir anlaflman›n nesnesidirler. ‹kincisi, e¤er kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kural›n üzerinde son derece küçük tadili bile oyunun tabiat›n› de¤ifltirir. Bir hareket ya da ifade kurallar› tatmin etmiyorsa tan›mlad›klar›
oyuna dâhil de¤ildirler. Üçüncü nokta biraz önce söylenilen fley taraf›ndan önerilmektedir. Her ifade bir oyundaki hareket olarak düflünülmelidir. S›ra Sizde 3 Lyotard’a göre bilimsel bilgi, bilginin bütününü temsil etmez. Anlat›sal bilgiden de bahsedilmesi gerekir. Anlat›sal bilgi ve bilimsel bilgi en bafltan beri rekabet içinde olmufllard›r. Geleneksel toplumlarda anlat›sal biçimin modern toplumlarda ise bilimin üstünlü¤ü söz konusudur. Jean Lyotard anlat›sal bilginin önemine vurgu yapar. Anlat›lar hem toplumsal kurumlara meflruluk kazand›r›rlar hem de yerleflik kurumlar›n bütünleflmesine yönelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil ederler. Geleneksel toplumlardaki anlat› gelene¤i, ayn› zamanda toplulu¤un kendisi ve çevresiyle yaflad›¤› iliflkiye dayal› üç ayakl› bir yetki paylafl›m›n›n -nas›l yapaca¤›n› bilmek, nas›l konuflaca¤›n› bilmek, nas›l dinleyece¤ini bilmek- tan›mlamas›n› gerektirir. S›ra Sizde 4 Lyotard’a göre art›k büyük anlat›lara baflvurmaya gerek duymay›z. Çünkü postmodern bilgi böyle bir meflrulu¤a gereksinim duymamaktad›r. O kendisi için yeni bir epistemoloji gelifltirmektedir. Dolay›s›yla art›k geçerli olan bu yeni bilgi anlay›fl› sayesinde geliflmifl toplumlar büyük ve kapsaml› bir de¤iflim geçirmekte ve postendüstriyel toplumlara do¤ru evrilmektedir. ‹flte tam da burada Lyotard’a göre yeni kurgulanacak epistemolojide gerçekli¤in do¤ru olarak yans›t›lmas› anlam›na gelen temsil sorununu d›fllamak gerekmektedir. Ona göre modern toplumun (sanayi toplumu) baflvurdu¤u büyük anlat›lar›n insan› do¤ru temsil edememesi, bu kuramlar›n imkâns›zl›¤›n› da gözler önüne sermektedir. Lyotard’›n burada vurgulamak istedi¤i topluma iliflkin bir bilginin olmamas› de¤il, böyle bir bilginin aç›k olmas› gerekti¤idir. S›ra Sizde 5 Jameson postmodernizm teorisini, Ernest Mandel’in geç kapitalizm teorisine dayand›rarak aç›klar. Kapitalizmde, diyalektik geliflim sonucu üç an mevcut olmufltur. Bunlar piyasa kapitalizmi, tekelci dönem ya da emperyalist aflama ve çok uluslu kapitalizmdir. Çok uluslu kapitalizm içinde yaflad›¤›m›z dönemdir. Bu an ayn› zamanda geç kapitalist dönemdir. Geç kapitalizm dünyan›n art›k eskisi gibi olmad›¤›n› ifade eder ve metalaflma dinamik-
74
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
lerini toplumsal ve kiflisel hayat›n her k›sm›na yayar, hatta enformasyon ve bilinç d›fl› kürelere dahi s›zar. Jameson bu flemay› izleyerek kapitalizmin her bir aflamas›n›n bu aflamaya tekabül eden bir kültürel üslup oldu¤unu ileri sürer. Böylece gerçekçilik, modernizm ve postmodernizm s›ras›yla piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve çok uluslu kapitalizmin kültürel düzeyleridir. S›ra Sizde 6 Günümüz kültürü, postmodern kültür art›k kapitalizmle iç içe geçerek toplumsal yaflam›n her alan›n da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Jameson’›n ifade etti¤i flekilde, postmodernizmin genel anlamda kolayca reddedilmesinin nedeni, onun olumlu yönlerinin övgüye de¤er ölçüde olanaks›z oldu¤u bir postmodern kültür içinde yafl›yor olmam›zd›r. Günümüzde postmodernizme iliflkin ideolojik yarg›lar›n, ister istemez, üretti¤imiz yap›tlara oldu¤u kadar kendimize iliflkin yarg›lar›n sorgulanmas›na da iflaret etti¤i düflünülebilir. Bu demektir ki postmodernizmin toplumsal sorunlar›n çözümlenmesinde karfl›lafl›lan belirsizli¤in bizlerin düflüncesine de yans›m›fl olmas›d›r. Dolay›s› ile postmodernizm olarak nitelenen içinde bulundu¤umuz tarihsel dönem, küresel ahlaki yarg›lar ya da onlar›n bir biçimde bozulmufl karfl›l›klar› olan popüler psikolojik tan›larla yeterli biçimde kavranabilir bir paradigma de¤ildir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Akay, Ali (2010). Postmodernizmin ABC’si,. ‹stanbul: Say Yay›nlar›. Anderson, P. (2009). Postmodernitenin Kökenleri. Çeviren: Elçin Gen, ‹stanbul: ‹letiflim Yay. Görgün-Baran, Aylin (2006). “Postmodernizm”, Feodaliteden Küreselleflmeye., Ankara: Lotus Yay›nevi. Baudrillard, Jean (1996b). Kötülü¤ün fieffafl›¤›. Çeviren: Ifl›k Ergüden, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Best, Steven ve Douglas Kellner (1998). Postmodern Teori. Çeviren: Mehmet Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Çi¤dem, Ahmet (2009). Ayd›nlanma Düflüncesi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. Dellalo¤lu, Besim (1995). Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k. Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tüketim Toplumu. Çeviren: M. Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Horkheimer, Max (1998). Ak›l Tutulmas›. Çeviren: Orhan Koçak, ‹stanbul: Metis Yay.
Hutcheon, Linda (2002). The Politics of Postmodernisim. 2nd edition, London and New York: Routledge. Huyseens, Andreas (1984). “Mapping the Postmodern” New German Critique, Modernity and Postmodernity. 33/Autumn pp. 5-52. Jameson, Fredric (1991). Postmodernism or Cultural Logic of Late Capitalism. Duke University Press, Durham. Jameson, F. (1999). The Cultural Logic of Late Capitalism, Contemporary Social Theory. Ed. Anthony Elliott, Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers. Jameson, Fredric (2005). Kültürel Dönemeç. Çeviren: K. ‹nal, Ankara: Dost Yay›nlar›. Kant, Immanuel (2000). “Ayd›nlanma Nedir? Sorusuna Yan›t”, Toplumbilim Dergisi. Çeviren: N. Bozkurt, Say›.11, ‹stanbul: Ba¤lam Yay. Kellner Douglas (2000). “Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz› Meydan Okumalar ve Sorunlar”, Modernite Versus Postmodernite., Derleyen ve Çeviren: Mehmet Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›, Lyotard, Jean- François (2000). Postmodern Durum. Çeviren: Ahmet Çi¤dem, Ankara:Vadi Yay›nlar›. Lyotard, J. F. (1999). The Postmodern Condition, Contemporaray Social Theory. Ed.Anthony Elliott, Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers. Nietzsche, F. (2002) Güç ‹stenci, Bütün De¤erleri De¤ifltirifl Denemesi. Çeviren: S. Umran, ‹stanbul: Birey Yay›nc›l›k. Ritzer, G. (1996). Modern Sociological Theory. New York: The McGraw - Hill Com. Inc. Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory. New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. Rosenau, Pauline Marie (2004). Postmodernizm ve Toplumbilimleri. Çeviren: Tuncay Birkan, ‹stanbul : K›rkgece Yay›nlar›. Sarup, Madan (2010). Post-Yap›salc›l›k ve Postmodernizm. Çeviren: Abdülbaki Güçlü, ‹stanbul: K›rkgece Yay›nlar›. Smart, Barry (1997). Postmodernity, Key Ideas. London and New York: Rutledge. Smith, Philip (2005). Kültürel Kuram, Çeviren: Selime Güzelsar›, ‹brahim Gündo¤du, ‹stanbul: Babil Yay›nlar›. fiaylan, Gencay (2002). Postmodernizm. Ankara: ‹mge Yay›nlar›.
4
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra Zygmunt Bauman’›n; Modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin nedenlerini kavrayabilecek, Modernlik ve Yahudi Soyk›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik görüfllerini aç›klayabilecek, Postmodernlikle neyi kastetti¤ini tan›mlayabilecek, Postmodern düflünceye katk›lar›n› de¤erlendirebilecek, Küreselleflme yaklafl›m›n› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Postmodernlik • Geç Modernlik • Modernlik
• Soyk›r›m • Bahçe Kültürü • Küreselleflme
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
• G‹R‹fi • ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI • ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K DE⁄ERLEND‹RMES‹ • ZYGMUNT BAUMAN’IN POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹ • ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K-POSTMODERNL‹K KARfiILAfiTIRMASI VE KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik G‹R‹fi Siyasal, sosyal ve kültürel konularla ilgili çok say›da kitap ve makale yazan Bauman’›n ilgilendi¤i temel konular›n bafl›nda “modernlik” ve “postmodernlik” meselesi gelmektedir. Modernli¤e yöneltti¤i elefltiriler, postmodernli¤e yaklafl›m› onu meslektafllar›ndan ve ça¤dafllar›ndan çok farkl› bir konuma yerlefltirmektedir. Çünkü modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin temelinde kendisinin, efli Janina’n›n yaflam öyküsünün, dolay›s›yla da II. Dünya Savafl› s›ras›nda Yahudilere uygulanan soyk›r›m›n önemli bir yeri ve etkisi bulunmaktad›r. Modernli¤e yo¤un elefltirilerde bulunan Bauman, günümüzde yaflanan dönemin postmodern bir dönem oldu¤unu belirtir. “Postmodernlik ve Hoflnutsuzluklar›” isimli kitab›nda Anthony Giddens’›n “geç modernlik”, Ulrich Beck’in “düflünümsel modernlik”, George Balandier’in “modernlik ötesi” olarak isimlendirdi¤i, kendisinin ise di¤er pek çok kifliyle birlikte “postmodern” olarak adland›rd›¤› bir zaman diliminde ve kendi dünyam›zda yaflad›¤›m›z› ifade etmektedir (Bauman, 2000, s.33). Bauman, her ne kadar çal›flmalar›nda kendisini konumland›rd›¤› noktay› tam olarak belirtmese de Dennis Smith (1999) onu Postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmifltir. Bauman’›n modernlik ve postmodernlik ile ilgili yaklafl›m›n›, de¤erlendirmeye geçmeden önce onun yaflam öyküsü hakk›nda k›sa bir bilgi vermek modernli¤e yönelik elefltirilerinin arkas›nda sadece bilimsel tespitlerinin de¤il kendisinin ve eflinin yaflam öyküsünün de bulundu¤unu görmek aç›s›ndan yararl› olacakt›r. Çünkü Bauman, efli Janina’n›n Nazi zulmünden kaçmak için gettoda gizlenerek geçirdi¤i özel yaflam›n›n öyküsünü yazd›¤› kitab›n› okuduktan sonra kendisinin bilmedi¤i ya da üzerinde çok fazla düflünmedi¤i pek çok fleyin oldu¤unu fark etmeye bafllad›¤›n› ifade etmektedir. O zamana kadar Holocaust’un (Yahudilerin topluca öldürülmesi), tarihin normal ak›fl›nda bir kesinti, uygar toplumun vücudunda kanserli bir flifllik, ak›ll›l›¤›n içinde anl›k bir delilik oldu¤una (kasten de¤il, ihmal sonucu) inand›¤›n› belirten Bauman (1997, s.7-11), eflinin yazd›¤› kitab› okuduktan sonra Holocaust’un yaln›zca u¤ursuz ve dehflet verici de¤il, al›fl›lagelmifl “s›radan” terimlerle kavranmas› hiç de kolay olmayan bir vaka oldu¤unu fark etti¤ini belirtir. Ona göre Holocaust, gerçekten bir Yahudi trajedisi idi. Ama Holocaust salt bir Yahudi sorunu ve yaln›zca Yahudi tarihinin bir olay› de¤ildi. Holocaust, modern ak›lc› toplumda, uygarl›¤›n yüksek sahnesinde ve insano¤lunun kültürel zaferinin
Bauman’›n modernli¤in (ya da modernitenin) karanl›k yüzü olarak gördü¤ü Holocaust, Avrupa’da II. Dünya Savafl› esnas›nda Hitler ve kurdu¤u Alman Nazi Partisi taraf›ndan Yahudilerin gaz odalar›nda ve konsantrasyon kamplar›nda topluca öldürülmesi ile sonuçlanan zulmü ve soyk›r›m› anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r.
78
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
zirvesinde do¤mufl ve uygulanm›flt›r. Dolay›s›yla ona göre, Holocaust bu nedenle toplumun, uygarl›¤›n ve kültürün bir sorunudur ve bunun araflt›r›lmas› gereklidir.
ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI
Resim 4.1 Zygmunt Bauman
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Zygmunt Bauman, 1925 y›l›nda Polonya’n›n Poznan kentinde fakir bir Yahudi ailenin çocu¤u olarak dünyaya gelir. 1939 y›l›nda henüz 14 yafl›nda iken Nazilerin Polonya’y› iflgal etmesi üzerine ailesiyle birlikte Stalin rejiminin hüküm sürdü¤ü Sovyetler Birli¤ine göç eder (Smith, 1999, s.38). E¤itiminin geri kalan k›sm›na Rusya’da devam eden Bauman’›n, bafllang›çtaki hedefi fizikçi olmak ve üniversitede çal›flmakt›r (Jacobsen ve Poder, 2008, s.5). Ancak II. Dünya Savafl›n›n ç›kmas› onun orduya kat›lmas›na neden olmufltur. Bauman, 1943 y›l›nda, 18 yafl›ndayken, Sovyetler Birli¤inde sürgündeki Polonya ordusuna kat›l›r ve ordu içerisindeki basamaklar› h›zla t›rman›r. Askerlik y›llar›nda yaralanan Bauman, zaman içerisinde iyileflerek 1945 y›l›nda Berlin’deki savafla da kat›l›r. Savafl›n bitiminden sonra Polonya’ya döner ve yeniden yap›lanan Polonya ordusunda komutanl›k düzeyine ulafl›r. Bu y›llarda Bauman komünisttir ve Polonya ‹flçi Partisi üyesidir (Smith, 1999, s.38). II. Dünya Savafl›n›n sona ermesinden sonra, 1948 y›l›nda, Varflova Sosyal Bilimler Akademisinde efli ve hayat arkadafl› Janina ile tan›fl›r. Janina, Vaflova’n›n yoksul kesiminde yaflayan, Nazi bask› ve zulmünden ac› çekmifl, yard›m edenler sayesinde ölüm kamplar›na sürgün edilmekten kurtulmufl biridir. Bauman, 1951 y›l›nda resmen Komünist Partisi üyesi olur. 1953 y›l›nda 28 yafl›nda Yahudi düflmanl›¤›na/karfl›tl›¤›na maruz kalarak ordudan at›l›r ve sosyolog olarak akademik kariyerine bafllar. 1950’li y›llar›n bafl›nda Varflova Üniversitesi Sosyal Bilimlerde yüksek lisans e¤itimini tamamlayan Bauman, 1954 y›l›nda Sosyal Bilimler Fakültesinde okutman olarak çal›flmaya bafllar. Daha sonra doktoras›n› tamamlar ve ‹ngiliz ‹flçi hareketi ile Sosyalist Parti hakk›nda çal›flmalar yapmak üzere London School of Economics ve Manchester Üniversitesine bir gezi yapar. Bauman, ilerleyen dönemde ‹ngiliz sosyalizmi, Amerikan sosyolojisinin elefltirisi, gündelik yaflam ve kültür konular› üzerine kitaplar yazar. 1966 y›l›nda Polonya Sosyoloji Derne¤i Yönetim Komitesi Baflkanl›¤›na seçilir. Ancak 1968 y›l›nda Polonyal› gençleri Komünist Partiye karfl› k›flk›rtmak ve onlar› isyan etmeye teflvik etmek suçlamas›yla baflkanl›k görevi elinden al›n›r. Bunun üzerine efli ve çocuklar› ile birlikte Avusturya’daki s›¤›nmac›lar kamp› üzerinden ilk önce ‹srail’e gider. SIRA S‹ZDE Üç y›l ‹srail’de kald›ktan sonra k›sa süreli olarak Kanada ve Avustralya’da bulunur. 1970 y›l›nda ‹ngiltere’ye, Leeds kentine gider. 1971 y›l›nda Leeds Üniversitesinde D Ü fi Ü N E L ‹ M olarak göreve bafllar. Bauman, emekli oldu¤u 1990 y›l›na kaSosyoloji Profesörü dar Sosyoloji Bölümünde ders verir. Yaflad›¤› dönemin ve olaylar›n Bauman’›n üzerinde büyük etkisi olmufltur. Nazizmin kurban› olmas› ve Yahudi düflmanl›¤› S O R U onun yaflam›nda önemli bir yere ve etkiye sahiptir. Özellikle efli Janina’n›n savafl y›llar›ndaki kendi yaflam öyküsünü kitap olarak yay›nlamas› Bauman’›n modernliD ‹ Soyk›r›m›na KKAT ¤e ve Yahudi bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesine neden olmufltur. Dolay›s›yla Bauman’›n, kendi yaflam tecrübesi, maruz kald›¤› olaylar ve yaflad›¤› trajediler onun sosyoloji ve ilgilendi¤i konular üzerinde çok etkili olmufltur. Son 40 SIRA yapmas› S‹ZDE y›lda 25’ten fazla kitab› ‹ngilizce yay›nlanan Bauman’›n çeflitli dergilerde çok say›da makalesi de yay›nlanm›flt›r. Bauman, 1989 y›l›nda “Modernite ve Holocost” adl› kitab›ylaAMAÇLARIMIZ Amalfi ödülünü, 1998 y›l›nda ise Adorno ödülünü kazanm›flt›r (Jacobsen ve Poder, 2008, s.5-6; Smith, 1999, s.38-41).
N N
Zygmunt Bauman’›n K ‹ T A Phayat› ve postmodernlik yaklafl›m› konusunda daha detayl› bilgiye Dennis Smith’in “Zygmunt Bauman, Prophet of Postmodernity” (1999, Polity Pres), adl› kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
79
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K DE⁄ERLEND‹RMES‹ “Modernli¤in Sosyolojisi” (1996) isimli kitab›nda Wagner, modernlik projesinin çok temel iki varsay›ma yasland›¤›n› belirtir. Bunlardan ilki (›) toplumsal dünyan›n kavranabilir oldu¤u, (››) ikincisi ise flekillendirilebilir (ya da yönetilebilir) oldu¤u yönündedir. Wagner’e göre modernli¤in kökenlerinde, bir toplumsal düzenin nas›l iflledi¤i konusundaki görüfller, arzu edilir bir düzene eriflmenin gereklilikleri konusundaki genel ve genifl kapsaml› sonuçlarla birleflmifltir. Dolay›s›yla ona göre modernlik söylemlerinin tarihi toplumsal dünyan›n nas›l bilinebilece¤i ve düzenli bir flekilde nas›l de¤ifltirilebilece¤i konusundaki keflifler olarak okunabilir (Wagner, 1996, s.248). Ancak modernli¤in kaç yafl›nda oldu¤u tart›flmal› bir sorudur. Modernli¤in yafl› konusunda herhangi bir uzlaflman›n olmad›¤›n› ileri süren Bauman, bir nesnenin yafl›n› ciddi flekilde bulma çabas› bafllad›¤›nda, nesnenin gözden kaybolmaya bafllad›¤›na dikkat çeker. Bauman’a göre (2003, s.12-13), t›pk› varl›¤›n süre giden ak›fl›ndan çekip almaya çal›flt›¤›m›z bütün öteki yar›m bütünlükler gibi, modernlik de böyle bir çabaya giriflildi¤inde ele geçmez hale gelir. Dolay›s›yla da bu konudaki tart›flma hiç çözüme kavuflmayacakm›fl gibi görünür. Ancak Bauman, tart›flmalardaki yerini belirleme amac›yla modernlikten ne anlad›¤› ve modernli¤in hangi dönemi kapsad›¤› konusuna aç›klama getirir. Ona göre modernlik: “Bat› Avrupa’da, XVII. yüzy›ldaki bir dizi derin toplumsal, yap›sal ve entelektüel dönüflümle bafllayan ve (1) Ayd›nlanman›n geliflmesiyle kültürel bir proje olarak; (2) Kapitalist ve daha sonra da komünist endüstri toplumunun geliflmesiyle de toplumsal olarak kurulan bir yaflam biçimi olarak olgunlu¤a eriflen tarihsel bir dönemdir”. Bauman’›n kendi kulland›¤› biçimiyle modernlik kesinlikle modernizm de¤ildir. Ona göre “Modernizm”, daha önceki dönemin birçok münferit entelektüel olay›na kadar geriye do¤ru izlenebilse de, bu yüzy›l›n bafl›nda olgunlaflan ve geriye bak›ld›¤›nda (Ayd›nlanmayla analojik olarak) postmodern bir “proje” ya da postmodern durumun ilk belirtilerinin ç›kt›¤› evresi olarak görebilecek entelektüel (felsefi, edebi, sanatsal) bir ak›md›r (Bauman, 2003, s.13). Bauman’a göre modernlik (2001, s.37), her fleyden önce bir s›n›r uygarl›¤›d›r. Bu uygarl›k, ancak ve yaln›zca vaat ve ümit edilen bir bafllang›ç mekân› olarak baz› s›n›rlar var oldu¤u sürece ya da dünyan›n kendisini bir s›n›r olarak alg›lamas›na izin verdi¤i sürece yaflayabilir. Modern düflüncenin dünyan›n de¤ifltirilebilece¤i fikriyle birlikte do¤du¤unu ileri süren Bauman (2003, s.23), (›) toplumsal ve (››) psiflik anlamda modernlik ayr›m›na gider. Ona göre toplumsal anlamda modernlik, standartlar, ümit ve suçlulukla ilgilidir. Standartlardan kastetmek istedikleri: Cezbeden, ayartan ya da k›flk›rtan fakat sürekli uzayan, kovalayanlardan daima bir-iki ad›m önde olan ve her halükarda peflindeki avc›dan biraz daha h›zl› giden fleylerdir. Söz konusu standartlar her zaman için yar›n›n bugünden daha iyi olaca¤›n› vaat etmektedir. Bauman’›n toplumsal anlamda modernlik de¤erlendirmesine göre yar›n, daima sonraki bir gün olaca¤› için standartlar vaadini daima canl› ve tertemiz tutacakt›r. Söz konusu standartlar vaat edilmifl topraklara ulaflma umudunu her zaman yeterince h›zl› koflmama suçuyla birlefltiren ve daima suçlay›c› bir konumda olan standartlard›r (Bauman, 2000, s.99). Bauman’a göre, psiflik anlamda modernlik ise kimlikle, henüz burada olmayan, bir ödev, bir misyon ve bir sorumluluk olan varl›k gerçe¤iyle ilgilidir. Bauman’›n yukar›da toplumsal anlamda bahsetti¤i standartlar gibi kimlik de
Bauman’a göre modernlik 17. yüzy›lda Bat› Avrupa’da bafllayan Ayd›nlanma, Kapitalizm, ve komünist endüstri toplumunun geliflimini de kapsayan tarihsel bir dönemi tan›mlarken, modernizm felsefe, edebiyat ve sanatta, postmodern durumun ilk belirtileri olarak görülebilen entelektüel bir ak›md›r.
80
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
daima bir ad›m ileridedir ve kiflinin buna ulaflmak için nefes nefese koflmas› gerekmektedir. Kifli ümidin çekmesi ve suçun itmesiyle koflmaktad›r. Ancak bu koflu, ne kadar h›zl› olursa olsun, insana emeklemek gibi gelmekte ve onu tedirgin etmektedir. Bauman’a göre, çekicili¤ini daima koruyan ve asla ulafl›lamayan kimli¤e do¤ru kulaç atmak, bugünün sakat ve gayri meflru gerçekli¤inden geri çekilmek gibi tuhaf bir görüntü çizmektedir. Bauman, hem toplumsal hem de psiflik olarak modernli¤i sürekli bir öz elefltiri durumu olarak de¤erlendirir. Ona göre bu öz elefltiri hiç bitmeyen, ucunda ne oldu¤u bilinmeyen bir kendi kendini silme, kendi kendini hükümsüzlefltirme egzersizidir. Bauman’›n de¤erlendirmesinde gerçek anlamda modern, hoflnutlu¤u ertelemeye haz›r olmak de¤il, hoflnut olman›n imkâns›zl›¤›d›r. Dolay›s›yla her baflar›, kendi örne¤inin solgun bir kopyas›ndan baflka bir fley de¤ildir. “Bugün” ise yar›n›n henüz filizlenen bir önsezisi ya da daha alt/afla¤› ve bozulmufl bir yans›mas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bauman’a göre, modernlik anlay›fl›nda olan fley olacak olan taraf›ndan peflinen hükümsüz k›l›nmaktad›r. Fakat anlam›n› da bu iptalden almaktad›r (Bauman, 2000, s.100). Bauman’›n ifadesiyle modernlik, durman›n imkâns›zl›¤›d›r. Modern olmak hareket halinde olmakt›r. Ancak kifli t›pk› modern olmay› seçmedi¤i gibi, hareketli olmay› da seçmez. Bu duruma karfl›n kifli, vizyonun güzelli¤i ve gerçekli¤in çirkinli¤i aras›nda gidip gelen bir dünyaya at›lmakla zaten harekete bafllam›fl olmaktad›r. Bauman’a göre, vizyonun güzelli¤i ayn› zamanda gerçekli¤i çirkin k›lan fleydir. Böyle bir dünyada bütün sakinler bir yere yerleflmek için dolaflan göçebelerdir. ‹flte flu köfleyi dönünce yerleflebilecek misafirperver bir yer vard›r, olmal›d›r, olmak zorundad›r. Ancak her köfleden sonra yeni bir köfle ç›kar; yeni hüsranlar› ve henüz serpilmemifl yeni ümitleriyle beraber yepyeni bir köfle (Bauman, 2000, s.100).
Bauman’›n Modernite Elefltirisi Bir postmodern düflünür olarak Zygmunt Bauman, modernitenin bütünüyle olumsall›¤›n (flans, çeflitlilik) kontrolüne iliflkin oldu¤unu ileri sürer. Ona göre, bir düzen rüyas›na sahip olan modernite, kontrol etme, düzenleme ve s›n›fland›rma düflüncesine tak›lm›flt›. Bu duruma ba¤l› olarak da ulafl›lan sonuç düzenlemeler, kurumlar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla düzen yaratmaya kalk›flan bir toplum olmufltur. Modern anlay›fl do¤ruluk, adalet ve ak›l için evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirlerken, göreceli¤i, belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤› bast›rmaya çabalam›flt›r. Bu durum bütünüyle çok asil bir çaba gibi görünürken, bu isteklere iliflkin olumsuz sonuçlar da ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in Modernite s›n›fland›rma yoluyla düzen yaratma faaliyetinde ikili karfl›tl›klar üretmifltir (Smith, 2005, s.314). Bauman’›n modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin bafl›nda modernli¤in farkl›l›¤› bir suç, daha do¤rusu, büyük suç olarak görmesi gelmektedir. Farkl›l›¤›n modernlikten önce normal bir fley olarak karfl›land›¤›n› belirten Bauman (2003, s.326), farkl›l›¤›n, fleylerin ezeli düzeninde var oldu¤u ve olmas› gerekti¤inin düflünüldü¤ünü ileri sürmektedir. Hatta farkl›l›k, duygusall›k d›fl› bir fley olarak, biliflsel olarak odaklan›lan bir fley de¤ildi. Ona göre insani farkl›l›¤›n, saklanarak yaflad›¤› ve bu günahkârl›¤›n lekesinden utanmay› ö¤rendi¤i birkaç yüzy›ldan sonra, bugün, postmodern insan (yani modern korku ve yasaklardan kurtulan modern insan), farkl›l›¤› sevinç ve coflkuyla karfl›lamaktad›r. Farkl›l›k postmodern düflüncede güzel bir fley olarak de¤erlendirilmektedir.
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
Bauman’›n modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin temelinde yatan esas nedenlerden biri: Modernli¤in “farkl›l›¤›” bir suç olarak görmesidir. Modernite do¤ruluk, adalet ve ak›l için evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirleme ve s›n›fland›rma yoluyla düzen yaratma faaliyetine girmifl, bu ba¤lamda göreceli¤i, belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤› bast›rmaya çabalam›fl, farkl›l›¤› da bir suç olarak görmüfltür.
Modernli¤in düzen arama anlay›fl›na, tekdüze bir biçime sokma çabalar›na yo¤un elefltiriler getiren Bauman, sorun çözmekdeki en çarp›c› baflar›lar›n çözüm gerektiren sorunlar toplam›na yenilerini eklemekten baflka ifle yaramad›¤›n› ileri sürmektedir. Ona göre bu durum belki de, tüm modern toplumlar›n en bariz göstergesi olan düzen aray›fl› ve müphemlikle mücadelenin en b›kt›r›c› ama kaç›n›lmaz iç çeliflkisidir (Bauman, 1998, s.209). “Müphemlik” kavram› Bauman’›n çal›flmalar›nda önemli bir yere sahiptir. Bauman, müphemli¤i, düzensizlik, kaos anlam›nda kullan›r. Bauman’a göre müphemlik, insanlar ve onlar›n çok say›daki özelliklerinin iç ve d›fl, faydal› ve zararl›, ilgili ve ilgisiz, anlaml› ya da anlams›z olarak kesin çizgileriyle ayr›labilece¤i- ya da en az›ndan ayr›lmas› gerekti¤i- varsay›m›ndan ç›kmaktad›r. Her dikotominin müphemlik üretti¤i görüflünde olan Bauman’a göre, her düzen aray›fl›nda zorunlu olarak boy gösteren dikotomik görüfl olmasayd›, müphemlik de olmazd›. Ona göre müphemlik bütün aç›k ve net projelerin, istisna tan›mayan s›n›fland›rmalar›n kaç›n›lmaz bir sonucudur (Bauman, 1998, s.200). Bauman, on alt›nc› yüzy›l›n sonuna do¤ru ahenkli ve yekpare dünya tablosunun Bat› Avrupa’da da¤›lmaya bafllad›¤›n› ileri sürmektedir (Bauman, 1998, s.197). Ona göre söz konusu dönemden önce yayg›n olan koflullarda (onlar› mevcut koflullardan ay›rmak için, s›kl›kla “pre-modern” kullan›l›r) kategoriler aras› ayr›mlar›n ve bölünmüfllü¤ün korunmas›na genelde günümüze k›yasla daha az dikkat edilir ve daha az gayret sarf edilirdi. Bu durumun arkas›nda özellikle farkl›l›klar›n do¤al, insan›n herhangi bir bilinçli çabas›n› gerektirmeyen bir fley olarak görülmesi yat›yordu. Bauman, modernlik öncesi dönemde farkl›l›klar›n kuflku götürmez, daimi, de¤iflmez, insan müdahalesinden ba¤›ms›z olarak görüldü¤ünü, hatta insan eseri bile say›lmad›¤›n› ifade etmektedir. Farkl›l›klar›n, içinde her fleyin ve herkesin yerinin önceden takdir edildi¤i ve sonsuza dek olduklar› gibi kalmaya yazg›l› oldu¤u, “‹lahi Düzen”in parçalar› olarak alg›land›¤›n› ileri sürmektedir. Örne¤in bir asil do¤du¤u andan itibaren bir asildi ve asillerin yapt›¤› hemen hiçbir fley onlar› bu niteliklerinden mahrum b›rakamaz ve baflka biri yapamazd›. Bauman, ayn› fleyin flehirli halk kadar köylü serfler için de geçerli oldu¤unu belirtir. Asl›nda insanl›k durumu, dünyan›n geriye kalan›yla ayn› biçimde sa¤lamca kurulmufl ve yerleflmifl bir durum olarak görülüyordu. Bauman’a göre, bundan dolay›, “do¤a” ile “kültür”, “do¤a” ile “insan eseri” yasalar, do¤al ve insani düzenler aras›nda ayr›m yapman›n nedeni yoktu. Bunlar sanki yerinden oynat›lmas› imkâns›z o ayn› sert kayadan oyulmufllard› (Bauman, 1998, s.196). Bauman, modern zamanlarda her bir düzen adac›¤›n›n daha fazla biçimlendirilebilir, daha iyi denetlenebilir ve daha etkin uygulan›r hale gelmesinden dolay› tam bir kaosa neden oldu¤unu ileri sürmektedir. Bundan dolay› da Bauman, kaosa karfl› mücadelenin görünür bir sonuca ulaflmaks›z›n sürüp gidece¤i görüflündedir. Çünkü ona göre ele geçirilip zapt edilecek kaos sorunu çözmeyecek yeni sorunlar›n yarat›lmas›na neden olacakt›r (Bauman, 1998, s.208). Modern dönemin bir özelli¤i olan kaos yerine düzen getirme, yak›n çevremizdeki dünya parças›n› kural tan›r, kestirebilir ve denetlenebilir k›lma mücadelesi
81
82
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bauman’a göre (1998, s.208-209), sonuçsuz kalmaya mahkumdur. Çünkü bu mücadelenin kendisi kendi baflar›s›na en önemli engeli oluflturmaktad›r. Kaos, özellikle dar bir alana odaklanm›fl, hedefli, görev yönelimli, tek sorun çözücü eylemlerden do¤maktad›r. Bauman’a göre, insan dünyas›n›n bir parças›n›, insan etkinli¤inin özgün bir alan›n› düzenli k›lma yönünde at›lan her yeni ad›m, eski sorunlar› ortadan kald›rsa bile, yeni sorunlar yarat›r. Her yeni ad›m yeni türden müphemlikler do¤urur ve böylelikle-benzer sonuçlar do¤uracak-daha baflka ad›mlar›n at›lmas›n› zorunlu k›lar. Bauman (1997, s.125-126), Bat› Avrupa’da on yedinci yüzy›lda ortaya ç›kt›¤›n› belirtti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› bahçe kültürüne benzetir. Ona göre, modern kültür kendini ideal bir yaflam›n tasar›m› ve insan iliflkilerinin kusursuz düzeni olarak tan›mlamakta, kimli¤ini ise do¤aya duydu¤u güvensizli¤in d›fl›nda oluflturmaktad›r. Asl›nda kendini, do¤ay› ve aralar›ndaki ayr›m›, kendili¤inde duydu¤u yayg›n güvensizlik ve dolay›s›yla yapay bir düzene duydu¤u özlemle tan›mlar. Genel plandan ayr› olarak, bahçenin yapay düzeni, baz› araç ve hammadeler gerektirir. Düzensizli¤in amans›z tehdidine karfl› da savunma gereksinimi vard›r. Bauman’a göre, düzen her fleyden önce, neyin araç, neyin hammade, neyin yarars›z, neyin ilgisiz, neyin zararl›, neyin yabani ot ya da haflarat oldu¤unu belirleyen bir tasar›m olarak anlafl›l›r ve evrendeki tüm ögeleri kendisiyle olan iliflkisine göre s›n›fland›r›r. Bauman’›n yaflam hikâyesinde de de¤indi¤imiz üzere, onun modernli¤e, modern kültüre yöneltti¤i elefltirilerin arkas›nda kendi yaflam öyküsü de yatmaktad›r. Yahudi bir ailenin çocu¤u olan Bauman, Yahudilere uygulanan soyk›r›m›n tarihin ak›fl›nda basit bir olay olmad›¤›n›, modernlikle önemli bir ba¤lant›s›n›n oldu¤unu ileri sürmektedir. Ona göre modernlik, soyk›r›m›n yeterli sebebi olmasa da gerekli kofluludur (Bauman, 2003, s.71). Bauman’› bu düflünceye sevk eden temel neden Holocaust’un, toplumsal geliflmesini tamamlayamam›fl, daha do¤rusu modernleflmemifl toplumlardan birinde de¤il de modernli¤in en üst aflamas›n› yaflayan Avrupa’daki bir toplumda gerçekleflmifl olmas›d›r. Bauman, modern soyk›r›m›, modern kültür gibi, genelde bir bahç›vanl›k ifli gibi ele almaktad›r. Dolay›s›yla modern soyk›r›m, topluma bir bahçe gibi yaklaflanlar›n yapmas› gereken birçok fleyden yaln›zca biridir. Bahçe tasar›m› yabani otlar›n› belirledi¤ine göre bahçe olan her yerde yabani ot da olacakt›r. Ancak modern bahçe kültürü anlay›fl›na göre bu yabani otlar›n yok edilmesi gerekmektedir. Modern anlay›flta yabani otlardan ar›nd›rma y›k›c› de¤il, yap›c› bir etkinlik olarak de¤erlendirilmektedir. Dolay›s›yla kusursuz bir bahçenin yap›lmas› ve korunmas› iflinde bir araya gelen di¤er etkinliklerden tür olarak farkl› de¤ildir. Bauman’a göre, toplumu bahçe gibi gören tüm görüfller toplumsal do¤al ortam›n baz› bölümlerini yabani otlar olarak nitelerler. “Bunlar, di¤er yabani otlar gibi ayr›lmal›, k›s›tlanmal› yay›lmalar› önlenmeli, yerinden ç›kar›lmal› ve toplum s›n›rlar›n›n d›fl›nda tutulmal›d›r; tüm bu yollar yetersiz kal›rsa öldürülmelidir”(Bauman, 1997, s.126). Bauman’a göre, Yahudi soyk›r›m›n›n arkas›nda, yönetti¤i toplumu düzenlenecek, yetifltirilecek ve yabani otlar› denetime al›nacak bir fley olarak gören modernli¤in “bahç›van” devlet anlay›fl› durmaktad›r (Bauman, 1997, s.31). Dolay›s›yla Bauman için ›rkç›l›k, modern bilimin ilerlemesi, modern teknoloji ve devlet gücünün modern biçimleri olmaks›z›n düflünülemez. Bu özelli¤i ile ›rkç›l›k kesinlikle modern bir üründür. Bauman’a göre, modernlik ›rkç›l›¤› olanakl› k›lmakla kalmaz onu için bir talep de yarat›r. Çünkü baflar›n›n yaln›zca insansal de¤erlerle ölçülebilece¤ini ilan etmifl bir ça¤, s›n›rlar› aflman›n daha önce hiç olmad›¤› kadar
83
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
kolaylaflt›¤› yeni koflullarda, s›n›r çizmenin ve s›n›rlar› koruman›n kefaretini ödeyecek bir yak›flt›rma teorisine gerek duyar. Bundan dolay› Bauman’a göre, ›rkç›l›k, modernleflmemifl ya da en az›ndan öncelikle modern olmayan savafl›mlarda kullan›lan, tümüyle modern bir silaht›r (Bauman, 1997, s.90). Yahudi soyk›r›m›n›n arkas›nda yatan önemli nedenlerden biri olarak modernli¤i gören Bauman, Yahudi soyk›r›m›n›n tarihteki di¤er soyk›r›mlardan farkl›l›¤›n› afla¤›daki flekilde dile getirir: Holocaust, yeltenilmifl kitle k›y›mlar›ndan oluflan uzun bir dizinin ve bunlar aras›nda baflar›lm›fllar›n oluflturdu¤u, pek de k›sa olmayan dizinin bir baflka bölümüdür. Ama onun tafl›d›¤› özelliklerden baz›lar› geçmiflteki soyk›r›mlar›n hiç birinde yoktur. Özellikle dikkat edilmesi gereken, bu özelliklerdir. Bu özelliklerde belirgin bir modernlik kokusu vard›r. Bunlar›n varl›¤› modernli¤in Holocaust’a, zay›fl›¤› ve beceriksizli¤iyle de¤il do¤rudan katk›da bulundu¤unu akla getirir. Bu, Holocaust’un ortaya ç›kmas›nda ve bu suçun ifllenmesinde modernli¤in rolünün pasif de¤il aktif olSIRA S‹ZDE oldu¤u du¤unu düflündürür. Bu, Holocaust’un modern uygarl›¤›n bir baflar›s›zl›¤› kadar, bir ürünü oldu¤u izlenimini de verir. Holocaust, modern biçimde -ak›lc›, planl›, bilimsel bilgilerle ve uzmanl›kla yürütülen, ustaca yönetilip koordine edilenD Ü fi Ü N E L ‹ M yap›lm›fl her fley gibi, sözde modernlik öncesi tüm benzerlerinin, kendisiyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda ne denli ilkel, savurgan ve yetersiz olduklar›n› göstererek geride b›rakm›fl S O R U ve rezil etmifltir (Bauman, 1997, s. 121-122).
Bauman, modern kültürü neden bahçe kültürüne benzetmektedir? SIRA D ‹ K S‹ZDE KAT Modernli¤in y›kmaya kalk›flt›¤› fleylerin günümüzde öç ald›¤›n› ileri süren BauSIRA Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M man’a göre (2000, s.111-112), bu durum modernli¤in sonunu,Dmodernli¤in bitti¤ini göstermiyor. Ona göre modernlik tan›mlay›c› özelliklerinin en tan›mlay›c› olan biçimiyle yani ümitle, baflka bir anlamda, hâlâ bizimle ve canl› varl›¤›Sbir O Rflekilde U AMAÇLARIMIZ n› sürdürmektedir.
Bauman için ›rkç›l›k modern bir üründür. Modern bilim, teknoloji ve devlet gücünün modern biçimleri taraf›ndan üretilir. Modernlik ›rkç›l›¤› olanakl› k›lmakla kalmaz onu için bir talep de yarat›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
1
N N
TELEV‹ZYON
N N
ZYGMUNT BAUMAN’IN POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K AMAÇLARIMIZ GÖRÜfiLER‹
Postmodernizm ak›m›n›n önemli temsilcilerinden bir olan Bauman, her konuda ol‹NTERNET du¤u gibi postmodernizmin tan›mlanmas›, postmodernizmden koK ‹ne T Aanlafl›ld›¤› P nusunda da birçok kavray›fl›n oldu¤unu belirtir. Bauman’a göre, postmodernite, çok farkl› insanlara çok farkl› fleyler anlat›r. Postmodernli¤in baz›lar› için mimaride bir tarz, baz›lar› için gerçekli¤in ve televizyonun bulan›klaflmas›, baz›lar› için tüTELEV‹ZYON ketimcilik ve seçenek bollu¤u anlam›na geldi¤ini ifade eden Bauman, felsefecilere göre ise radikal, kuflkucu bir ruh hâlini anlatt›¤›n› ileri sürmektedir (Smith, 2005, s.305-306). ‹ N T E Rbak›fl›n› NET Bauman’a göre (2003, s.13), modernizm ak›m›nda, modernlik kendisine çevirerek, kendi imkans›zl›¤›n› a盤a vurmaktad›r. Kendi durumlar›ndaki as›l yenili¤in ise bugünkü bak›fl noktalar› oldu¤unu ifade eden Bauman’a göre, henüz modern ça¤dan uzaklaflmadan ve yaratt›¤› türbülans›n sonuçlar›n› hissederek, modernli¤in bütününe sa¤duyulu ve elefltirel bir gözle bakabilir, performans›n› de¤erlendirebilir, inflas›ndaki sa¤laml›k hakk›nda yarg›da bulunabiliriz. Bauman,
SIRA S‹ZDE
fi Ü N E L ‹ M Bauman’a göreD Üpostmodern dönem, modern dönemin sonu anlam›n› tafl›mamaktad›r. S O R U AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
Zygmunt Bauman’›n “Modernite ve Holocaust” adl› kitab› (1997, Sarmal onun K ‹ T AYay›nevi) P Modernlik ve Yahudi soyk›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik iddialar›n› ve kurdu¤u ba¤lanSIRA S‹ZDE t›y› daha iyi anlaman›z ac›s›ndan yard›mc› olacakt›r.
SIRA D ‹ K KS‹ZDE AT
D‹KKAT K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
84
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
bunun postmodenlik düflüncesinin anlam› oldu¤unu ileri sürmektedir. Bauman’a göre, “Postmodernlik illa da modernli¤in reddi, itibars›zlaflt›r›lmas› ya da sona erdirilmesi de¤ildir. Postmodernlik, kendi kendisine, durumuna ve geçmiflte yapt›klar›na daha derinlemesine, dikkatle ve sa¤duyuyla bakan, gördüklerini tamamen sevmeyen ve de¤iflme gereksinimi hisseden modernlikten baflka bir fley ( ne eksik ne fazla bir fley ) de¤ildir. Postmodernlik, rüfltüne ermifl modernliktir: Kendisine içerden de¤il de d›flar›dan bakan, kazanç ve kay›plar›n›n tam bir hesab›n› yapan, kendisinin psikanalistli¤ini yapan, daha önce asla dile getiremedi¤i niyetlerini keflfeden, bunlar›n birbirlerini iptal eden, çeliflkili niyetler oldu¤unu gören bir modernlik. Postmodernlik, kendi imkâns›zl›¤›n› kabul eden modernliktir; kendini gözetleyici bir modernlik; bir zamanlar bilinçsizce yapt›¤› fleyleri bilinçli biçimde terk eden modernliktir” ( Bauman, 2003, s.347-348).
Bauman, akademik düzeyde postmodernitenin önemli düflünürlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Örne¤in Dennis Smith, Zygmunt Bauman’› postmodernizmin en etkili düflünürlerinden biri olarak gördü¤ünü belirtmekle kalmam›fl, onu postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmifltir.
Bauman, postmodernli¤in, dünyan›n büyüsünü bozmak için giriflilen, sonunda sonuçsuz kalan uzun ve gayretli modern mücadeleden sonra dünyan›n “yeniden büyülü hâle getirilmesi” olarak de¤erlendirilebilece¤i görüflündedir (Bauman, 1998b, s.46). Ona göre postmodernlikte, önceki süreçten kesin bir kopma ya da belirgin bir farkl›laflma yoktur. Bauman, bu durumu postmodernli¤in do¤as›na ba¤lar. Çünkü onun yaklafl›m›nda postmodernli¤in d›fllama gücü zay›ft›r. Dolay›s›yla s›n›rlara s›n›r koyan postmodernli¤in, kendi ay›rt edici özelli¤i olan farkl›l›¤a, modernli¤i de dâhil etmekten baflka çaresi yoktur. Bauman, postmodernli¤in kendi kimli¤ini inkâr etmeden modernli¤i d›fllayamayaca¤›n›n alt›n› özellikle çizer. Çünkü paradoksal olarak, modernli¤in d›fllanmas›, eldeki her fleyin modernli¤e terk edilmesi anlam›na gelecektir. Bauman, modern zihniyeti, do¤ufluyla mahkemelik olan ve ömrü- davac› ya da daval› olarak- mahkemelerde geçen bir zihniyet olarak de¤erlendirmektedir. Postmodernli¤in ise otoritesini tan›d›¤› hiçbir mahkemenin olmamas›ndan dolay› baflvuraca¤› mahkemenin de olamayaca¤›n› belirtir. Bu konumundan dolay› da postmodernli¤in kendisine tokat atana öbür yana¤›n› da uzatmaya zorlanabilece¤ine iflaret etmektedir. Bauman’›n de¤erlendirdi¤i biçimiyle postmodernlik, kan düflman›yla, ayn› evde uzun ve çetin bir ömür sürmeye mahkûmdur (Bauman, 2003, s.327). Bauman, özünde çok anlaml› ve tart›flmal› olan postmodernlik düflüncesinin ço¤unlukla iflaret etti¤i fleyin dünyan›n ortadan kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulü oldu¤unu belirtir. Bu ço¤ulluk, henüz ulafl›lmam›fl mükemmelli¤e giden yoldaki geçici, er ya da geç arkada b›rak›lacak bir istasyon olmay›p varoluflun kurucu bir niteli¤i olan bir ço¤ulluktur. Dolay›s›yla postmodernlik, müphemli¤in üstesinden gelmeyi ve ayn›l›¤›n tek anlaml› kesinli¤ini hedefleyen tipik modern güdüden tamamen özgürleflme anlam›na gelmektedir. Bauman, postmodernli¤in, tektiplilik ve evrenselcilik gibi modernli¤in merkezi de¤erlerinin iflaretlerini tersine çevirdi¤i görüflünü paylafl›r. Ona göre, yaflam biçimlerinin farkl›l›¤›, ne evrenselli¤i hedefleyen bir yaflam biçiminde eritilecek ne de evrensel tahakkümü hedefleyen bir biçim taraf›ndan de¤ersizlefltirilecek bir fleye indirgenemeyen ve bununla harmanlanamayan bir fley olarak alg›land›¤›nda, sadece kerhen kabul edilmiyor, ayn› zamanda yüksek bir pozitif de¤er rütbesine ç›kar›l›yor. Bundan dolay› postmodernlik, kendi orijinal projesinin uygulanamazl›¤›n› kabul eden modernliktir. Postmodernli¤in, kendi imkâns›zl›¤›yla uzlaflan- iyi ya da kötü, bununla birlikte yaflamaya kararl› olan- modernlik oldu¤unu ileri süren Bauman, modern pratiklerin
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
85
bir zamanlar onlar› ateflleyen hedeften yoksun biçimde devam etti¤i görüflündedir (Bauman, 2003, s.131). ‹deal anlamda, postmodernli¤in ço¤ul ve ço¤ulcu dünyas›nda, ilke olarak bütün yaflam biçimlerine izin verilmektedir. Di¤er bir ifade ile hiçbir yaflam biçimi, herhangi bir yaflam biçimini izinsiz k›lacak kadar bariz veya tart›flmas›z de¤ildir. Bauman’a göre, farkl›l›k bir bask› olmaktan ç›k›p eylem ve çözüm gerektiren bir sorun olarak yorumland›¤› zaman, farkl› yaflam biçimlerinin bar›fl içinde birlikte yaflamalar›, düflman güçlerin geçici bir dengesi olmaktan baflka bir anlamda mümkün hâle gelmektedir. Bauman, özgürlük, eflitlik ve kardefllili¤in, modernli¤in slogan›; buna karfl›n özgürlük, farkl›l›k ve hoflgörünün ise postmodernli¤in ateflkes formülü oldu¤unu ileri sürmektedir. Ona göre e¤er hoflgörü dayan›flmaya dönüfltürülebilirse ateflkes bar›fla bile dönebilir (Bauman, 2003, s.131-132). Postmodern olarak adland›r›lan durumda ortaya ç›kan manzaran›n hiç kuflkusuz, net s›n›rlar, berrak ayr›lmalar ve saf tözler ba¤lam›nda modernli¤in yaflad›¤› deneyimlerin sonucu oldu¤unu ileri süren Bauman’a göre, postmodern farkl›l›k ve olumsall›k coflkusu, modern tek tiplilik ve keskinlik hülyas›n›n taht›na oturmufl de¤ildir. Dahas› bunu asla baflaramayacakt›r. Çünkü bunu yapabilecek veya baflarabilecek bir kapasiteye sahip de¤ildir. Daha öncede belirtti¤imiz gibi Bauman’a göre, postmodern zihniyet ve pratik, do¤as› gere¤i, hiçbir fleyin yerine geçemez, hiçbir fleyi eleyemez, hatta hiçbir fleyi marjinallefltiremez. Bauman (2003, s.326-327), postmodernli¤in müphem, çok sonuçlu birden fazla opsiyonu mümkün k›lan, gelece¤in do¤rusal bir de¤iflim yaflayamayaca¤›na iflaret eden, insani durumla yaflamaya mahkûm olmas›n› postmodernli¤in kazançlar› ve ayn› zamanda kay›plar› olarak de¤erlendirir. Bu nedenden dolay› postmodernli¤e güç ve cazibe katan her fley, ayn› zamanda da onun zay›fl›k ve savunmas›zl›¤›n›n kayna¤› olarak görülmektedir. Bauman’a göre postmodernlik, müphemli¤in üstesinden gelerek bunun yerine tek anlaml› kesinlik olarak gördü¤ü ayn›l›¤› hedefleyen modern güdüden tamamen özgürleflmek ve tek tiplilik ve evrenselcilik gibi modernli¤in merkezi de¤erlerini tersine çevirmek demektir. Bununla birlikte postmodernlik do¤as› gere¤i hiç bir zaman modernli¤in yerini alamaz. Nitekim postmodernlik ilke olarak farkl›l›¤› d›fllamak yerine tan›yan ve bütün yaflam biçimlerine izin veren, dolay›s›yla modernli¤i de d›fllamak yerine farkl›l›¤a dahil eden ço¤ulcu bir dünya anlay›fl› ile temellendirilmifltir. Bu nedenle Bauman’a göre modernlikle postmodernlik aras›nda kesin bir kopma ya da belirgin bir farkl›laflma söz konusu de¤ildir. Ona göre postmodernlik bir anlamda kendine d›flar›dan ve elefltirel olarak bakabilen ve bir zamanlar bilinçsizce yapt›¤› ulafl›lmas› imkans›z fleyleri bilinçli biçimde terk eden modernliktir.
Bauman, uzlafl›, düzen, tekillik arama ya da bunu dayatma kararl›¤›ndaki modern muhalefete, postmodern zihniyetin ancak al›flkanl›k hâline gelen hoflgörüsüyle karfl›l›k verebilece¤ini ileri sürer. Ancak bu durumun, taraflar için eflit f›rsatlar yaratmayaca¤› ve hep inatç› ve dayat›c› taraf›n ifline gelece¤inin fark›ndad›r. Hatta hoflgörünün, zorbal›k ve vicdans›zl›¤a karfl› çok zay›f bir savunma silah›, tek bafl›na, savunmas›z bir hedef, vicdans›zlar için kolay bir av oldu¤unu belirtir. Bauman’a göre hoflgörünün, sald›r›lar› püskürtebilmesinin tek yolu, dayan›flmaya dönüflmesi ve flu evrensel anlay›fla çevrilmesidir: “Farkl›l›k, pazarl›k yap›lamayacak bir evrenselliktir; farkl› olma evrensel hakk›na sald›rmak, dayan›flma hâlinde olanlar›n hiçbirinin, kendi kendilerini ve dayan›flma içinde olduklar› herkesi tehlikeye atmadan
Bauman, postmodern durumu, modern zamanlar›n büyük oyununu pek çok küçük ve yeterince eflgüdümlenmemifl, bütün oyunlar›n kurallar›n› bozan ve her kurallar kümesinin hayat süresini keskin biçimde k›saltan oyunlara böldü¤ünü ileri sürmektedir.
86
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
hofl göremeyece¤i tek konudur” (Bauman, 2003, s.327). Bauman, postmodernitenin yanl›fl ve bütünsellefltirici bir öngörünün ortaya ç›k›fl›n› engellemeye yard›m etti¤ini, k›smi gözlemlerin ve anlat›lar›n ço¤almas›n› özendirdi¤ini savunur. Tutars›zl›k, postmodernitenin özellikleri aras›nda en ay›rt edici olan›d›r diyerek, zorunlu bir durumu erdem hâline getirir. Postmodernitenin, yanl›fl ve bütünsellefltirici bir öngörünün ortaya ç›k›fl›n› engellemeye yard›m etti¤ini ve k›smi gözlemlerin, anlat›lar›n ço¤almas›n› özendirdi¤ini savunur (Smith, 2005, s.305-306). Postmodern hoflgörünün, zengin ve beceriklilerin bencilli¤ine do¤ru yozlaflmas›ndan daha kolay bir fley olamayaca¤›n›n fark›nda olan Bauman, böyle bir bencilli¤in bu hoflgörünün en ivedi ve gündelik tezahürü oldu¤unu belirtir. Dolay›s›yla postmodern durum, toplumu, ayart›lan mutlular ile bast›r›lan mutsuzlar olarak ikiye bölmektedir. Konuya bu aç›dan yaklafl›ld›¤›nda Bauman, postmodern zihniyetin, birinciler taraf›ndan kutlan›rken, ikincilerin sefaletine sefalet kat›¤›n› ileri sürmektedir. Bauman’a göre, burada zengin ve beceriklilerin hiçbir fleyi kafalar›na takmadan e¤lenebilmelerinin tek nedeni, ikincilerin sefaletinin kendi hakl› tercihleri oldu¤una ya da en az›ndan bunun, dünyan›n heyecan verici farkl›l›¤›n›n meflru bir parças› oldu¤una inanmalar›d›r. Bauman’›n postmodernli¤in olumsuz yanlar›ndan biri olarak de¤erlendirdi¤i bu durumda zengin ve becerikliler, di¤erlerinin yaflam›fl oldu¤u sefaleti onlar›n seçmifl oldu¤u - kayg›s›z bir varolufl biçiminde bulunarak ve seçme yükümlülüklerini ihmal ederek bile olsa seçtikleri- bir “yaflam biçimi” olarak de¤erlendirebileceklerdir (Bauman, 2003, s.331). Bunun yan›nda güçsüzlük ve yetersizli¤i postmodern hastal›¤›n isimleri olarak de¤erlendiren Bauman (2005, s.59), postmodernli¤in huzursuzlu¤u olarak uyumsuzluk korkusunu de¤il uyum sa¤laman›n imkâns›zl›¤›n›, s›n›rlar› ihlal etme dehfletini de¤il, s›n›rs›zl›¤›n dehfletini görür. Buna karfl›n postmodernlikte gerçek bir özgürleflme flans›n›n oldu¤unu ileri süren Bauman’a göre, bu süreçte silahlar› b›rakma, yabanc›y› d›fllamak için yürütülen s›n›r mücadelelerine bir son vermek, mesafe koymak ve ay›rmak için günlük olarak dikilen mini Berlin Duvarlar›n› y›k›labilme durumu ve flans› mevcuttur. Ancak bu flans, yeniden do¤an etnisitenin kutlanmas›nda ve gerçek ya da icat edilen kabile gelene¤inde de¤ildir. Bauman, bu flans›n, modernli¤in “yerinden edici” ifline son vermekte yat›¤› görüflündedir. Bunun nas›l sa¤lanaca¤›na yönelik yöneltilen soruya ise Bauman: “Bu sonuca ulaflt›rma, vatandafl›n/insan›n tek evrenselli¤i olarak kiflinin kendi kimli¤ini seçme hakk›na ve bireyin nihai ve ayr›lmaz bir parças› olan seçme sorumlulu¤una vurgu yap›larak bireyi bu seçme özgürlü¤ü ve sorumlulu¤undan mahrum b›rakmay› hedefleyen, karmafl›k devlet ya da kabile yönetim mekanizmalar›n›n maskesi düflürülerek ve a盤a ç›kar›larak gerçeklefltirilir” cevab›n› vermektedir. Ona göre insanlar›n bir arada olma flans›, kimin yabanc› oldu¤una kimin -devletin mi yoksa kabilenin mi- karar verece¤i sorusuna de¤il, yabanc›n›n haklar›na ba¤l›d›r (Bauman, 2000, s.50; Bauman, 2005, s.120).
Bauman’a Göre Postmodern Etik 1998 y›l›nda Türkçeye “Postmodern Etik” ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, postmodern zihnin fark›nda oldu¤u fleyin, insani ve toplumsal yaflamda iyi çözümleri olmayan sorunlar›n, ortadan kald›r›lmayan kuflkular›n, akl›n dikte etti¤i reçetelerle tedavi etmek flöyle dursun yat›flt›r›lamayan manevi ac›lar›n varl›¤›n›n oldu¤unu ileri sürmektedir. Çünkü ona göre postmodern zihin mu¤lakl›k, risk, tehlike ve hata içermeyen, her fleyi kucaklayan, tam ve nihai bir yaflam formülü bulaca¤›n› art›k umut etmez ve bunun tersini vaat eden her sese büyük bir kuflkuyla yaklafl›r. Bau-
87
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
man, postmodern zihnin, görünüflteki hedefiyle ölçüldü¤ünde etkili olsun ya da olmas›n, her yerel, özellefltirilmifl ve odaklanm›fl tedavinin, onard›¤›ndan fazlas›n› de¤ilse bile en az onard›¤› kadar›n› bozdu¤unun fark›nda oldu¤unu dile getirir. Dolay›s›yla postmodern zihin, insanl›k durumunun kar›fl›kl›¤›n›n kal›c› oldu¤u düflüncesiyle uzlaflm›flt›r. Ona göre bu, en genel hatlar›yla postmodern bilgelik denilebilecek fleydir (Bauman, 1998b, s.295). Postmodern perspektifin daha fazla bilgelik sa¤lamas›na karfl›n postmodern ortam›n bu bilgelik temelinde hareket etmeyi zorlaflt›rd›¤›n› ileri süren Bauman’a göre, genel olarak postmodern zaman›n krizler içinde yaflam olarak hissedilmesinin nedeni de budur (Bauman, 1998b, s.295). Bauman, modernli¤in ahlaki düflünce ve prati¤ini, müphem olmayan etik bir kodun olanakl›¤›na duyulan inanc›n harekete geçirdi¤ini ileri sürmektedir. Modernlik anlay›fl›na göre böyle bir kod henüz bulunmam›fl olabilir ancak bir sonraki köflede ya da ondan sonraki köflede kesinlikle bizi beklemektedir (Bauman, 1998b, s.20). Bauman, postmodern olan›n böyle bir olas›l›¤a inanmamakta yatt›¤›n› ifade eder. Yoksa “kronolojik” bir anlamda, modernli¤i yerinden edip onun yerini alarak ya da modernlik sona erdi¤i veya yok olmaya yüz tuttu¤u anda ortaya ç›karak veya kendisini ortaya koydu¤unda modern görüflü imkâns›z k›lmak anlam›nda “post” de¤ildir. Modernli¤in uzun ve samimi çabalar›n›n yanl›fl oldu¤unu, SIRA S‹ZDE ima etme aldat›c› görüfllere dayand›¤›n›, er ya da geç normal seyrini izleyece¤ini anlam›nda, baflka bir deyiflle, kendi imkâns›zl›¤›n›, umutlar›n›n beyhudeli¤ini ve çabalar›n›n verimsizli¤ini modernli¤in kendisinin kuflkuya yer b›rakmayacak bir D Ü fi Ü N E L ‹ M flekilde gösterece¤i anlam›nda “post”dur. Bauman’a göre (1998b, s.20), evrensel ve sars›lmaz temellere sahip, kusursuz etik kod hiçbir zaman bulunmayacakt›r, müpS O R U bir etik, prahem olmayan bir ahlak, evrensel olan ve “nesnel temellere dayanan” tik olarak imkâns›zd›r. Bauman, postmodern yaflamda insanlar›n hayat baflar›s›n› yeni al›flkanl›klar› çaD‹KKAT bucak edinmelerinden çok eski al›flkanl›klar›ndan kurtulabilme h›zlar›na ba¤l› oldu¤unu ileri sürmektedir. Dolay›s›yla kazan›lan al›flkanl›k türü, al›flkanl›klar olSIRA S‹ZDE maks›z›n yaflama al›flkanl›¤›d›r... (Bauman, 2005, s.156). Engelleyici ve sinsi k›s›tlamalar›n ve s›n›rlar›n yoklu¤una genellikle özgürlük denildi¤ini belirten Bauman, postmodern dünyan›n sakinleri olarak ço¤umuzun, bu anlamda, atalar›m›z kadar AMAÇLARIMIZ özgür olmay› ancak rüyada görebilece¤imizi ileri sürer.
N N
Zygmunt Bauman’›n postmodernlik yaklafl›m› konusunda daha detayl› K ‹bilgiye T A P“Postmodern Etik” (1998, Ayr›nt› Yay›nlar›) ve “Postmodernlik ve Hoflnutsuzluklar›”, (2000, Ayr›nt› Yay›nlar›) adl› kitaplar›ndan ulaflabilirsiniz. TELEV‹ZYON
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹KPOSTMODERNL‹K KARfiILAfiTIRMASI VE KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹
‹ N T E Revcillefltirme NET Bauman, modernli¤in kendisini uygarl›k olarak, yani, elementleri ve kendi yarat›m çabas› olmasa baflka türlü olacak olan bir dünya yaratma çabas› olarak tan›mlad›¤›n› ifade etmektedir. Bu dünyan›n ise yapay bir dünya, sanat eseri bir dünya, t›pk› bütün sanat eserleri gibi kendi temellerini aramak, kurmak, savunmak ve korumak zorunda olan bir dünya oldu¤unu belirtir. Bauman, öteki uygarl›klar›n tersine modernli¤in kendisini bir meslek ve bir hayatta kalma meselesi olarak yaflad›¤›n› iddia etmektedir (Bauman, 2001, s.51). Türkçeye “Bireyselleflmifl Toplum” (2005) ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, ilerlemeyle yaflanan modern aflk›n, yeniden oluflturulabilen, oluflturulmakta olan, daima “yeni ve geliflmifl” hâle
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
88
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
getirilen bir hayatla birlikte, yine de sona ermedi¤ini, k›sa süre içinde sona ermesinin de muhtemel olmad›¤›n› dile getirmektedir. Ona göre modernite, “yap›lm›fl” olandan baflka bir hayat bilmemektedir. Modern anlay›flta insanlar›n hayat› verili bir durum de¤il, bir görev ve asla tamamlanmayan ve hep daha fazla özen ve çaba gerektiren bir görev olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak “geç modern” ya da “postmodern” yorumunda insanl›k durumu hayat›n kipini daha hissedilir hâle getirmifltir. Postmodern anlay›flta ilerleme bir mükemmellik durumu, yani yap›lmas› gereken her fleyin yap›lm›fl oldu¤u ve hiçbir de¤iflikli¤in gerekmedi¤i bir duruma yol açan geçici bir mesele de¤il, “hayatta kalma” anlam›nda sürekli bir durumdur (Bauman, 2005, s.140). Bauman’a göre, modernlik kaç›n›lmaz bir flekilde bask› hiyerarflileri kurmufl, onlar› meflrulaflt›rm›fl, ayr›ca mu¤lâkl›¤› bast›rmaya yol açm›flt›r. Birden fazla kategoriye yerlefltirilebilecek ya da modernli¤in düzenleyici ilkelerinin çatlaklar› aras›nda kalan sosyal gruplar asimilasyonist yaklafl›mlara ya da (Avrupa Yahudileri örne¤inde oldu¤u gibi) zulme ve yok edilmeye maruz b›rak›lm›flt›r. Bauman’›n ortaya koydu¤u fley, postmodern literatürde ortak olan bütünlük ya da bütünlükçülük elefltirisinin tipik örne¤idir. Bu, toplumsal yaflam› bir bütün olarak ele geçirme, baflka bir deyiflle toplumsal yaflam› tutarl› tek bir entelektüel ve yönetsel sisteme göndermede bulunur (Smith, 2005, s.315). Bauman’a göre (2000, s.110-111), yaflad›¤›m›z ça¤ belki postmodern ça¤d›r, belki de de¤ildir. Ancak kesin olan kabileler ve kabilecilik ça¤›nda yaflad›¤›m›zd›r. Ona göre günümüzde cemaat övgüsüne, aidiyetin alk›fllanmas›na ve heyecanla gelenek aramaya enerji, güç ve canl›l›k katan fley mucizevî biçimde yeniden do¤an kabileciliktir. Bauman, modernli¤in uzun ve dolambaçl› yolunun bizi bir zamanlar atalar›m›z›n yola ç›kt›¤› bafllang›ç noktas›na getirdi¤ini veya belki de öyle göründü¤ünü ileri sürmektedir. Peki, modernli¤in sonu mu? sorusuna ise “hay›r” cevab›n› vermektedir. Çünkü ona göre yaflan›lan süreç illa da modernli¤in bitti¤ini göstermiyor. Modernlik baflka bir anlamda hâlâ bizimle. Türkçeye “Postmodernlik ve Hoflnutsuzluklar›” (2000) ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, modernli¤in uzun, dolambaçl› maceras›ndan bizim kendi dersimizi ç›karmam›z gerekti¤ini özellikle vurgulamaktad›r. Çünkü ona göre insan›n varoluflsal durumu, tedavisi olmayan ölçüde müphemdir ve iyi daima kötüyle iç içedir. Eksiklerimiz için yaz›lan ilaçlar›n dozunu ayarlaman›n (tam dozunda m› yoksa öldürücü dozda m› oldu¤unu bilmek) tam olarak mümkün olmad›¤›n› ileri süren Bauman’a göre, bizim bu dersi alm›fl olmam›z gerekiyordu. Fakat alm›fl oldu¤umuz söylenemez. Ona göre: “‹lac› reddetmekle ilac›n tedavi etmek istedi¤i hastal›¤› da unutuyoruz. Biz bugün bir kere daha, zafer sevinciyle, insanlara hastal›klar›n tamam› için mucizevi bir ilaç keflfetti¤imizi ilan ediyoruz; ancak, ilaç olarak sunulan fley bu defa, eski hastal›¤›n kendisidir. Bir defa daha, kendimizden emin bir biçimde, ilac› tam dozunda vermeye çal›fl›yoruz. Aidiyetin iyi, güçlendirici ve ilerici bir formu var-diyorlar bize- ve bunun ad› etnisite, kültürel gelenek ve milliyetçiliktir. ‹nsanlar farkl›d›r ve b›rak›n öyle kals›nlar” (Bauman, 2000, s.115).
Bireylerin Modern ve Postmodern Koflullarda ‹nfla Biçimleri Bauman, modernli¤in postmodern dönemine geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤iflikli¤in, bireyin toplumsal olarak infla biçiminde, kitlelerin toplumsal olarak bütünlefltirilmesinde ve sistemik yeniden üretim sürecine yap›flt›r›lmas›ndaki derin de¤i-
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
fliklikte bulunabilece¤ini ileri sürmektedir (Bauman, 2001, s.203). 2001 y›l›nda Türkçeye “Parçalanm›fl Hayat” ad›yla çevrilen kitab›nda modern ve postmodern koflullardaki bireylerin infla biçimlerine ve yarat›lan bireylerin sahip olduklar› özelliklere yönelik de¤erlendirmeler yapm›flt›r. Bauman, modern koflullarda bireylerin esas olarak üretici/asker olarak infla edildiklerini ileri sürmektedir. Ona göre bireylerin hepsinin ya da ço¤unun icra etmeleri istenen ve bunun icras› için e¤itildikleri üretici ve asker rolleri, kendi aralar›nda, bireylerin oluflumuna hizmet eden de¤erlendirmenin ana kal›plar›n› ve kriterlerini de sa¤l›yordu. Dolay›s›yla modern koflullarda yarat›lan birey Bauman’a göre (2001, s.203-204), flu özelliklere sahip olmaktayd›: (›) Bireyler birincil olarak ve her fleyden önce üretici ya da askerin yarat›c› ya da y›k›c› iflgücüne dönüfltürülebilen kinetik gücün tafl›y›c›lar›yd›; bu anlamda bireyler, böyle bir gücü muntazam olarak ve hiç bitkinlik duymadan üretme kapasitesine sahip olmal›yd›. (››) Bireyler disiplinli aktörlerdi. Yani, davran›fllar› genellikle düzenli/kurall› olan ve her fleyden önemlisi de düzenlenmeye boyun e¤en aktörlerdi. Ayn› zamanda uyar›c›lara tekrarlanan ve öngörülebilen biçimde tepki veren ve efl güdümlü bask›ya tabi tutuldu¤unda monoton davranabilen aktörlerdi. (›››) Bireyler, t›pk› Lego ya da Meccano oyuncaklar›ndaki tafllar gibi, yaln›z bafllar›na tamam olmayan, bir fley ifade etmeyen, anlaml› bütünler oluflturabilmeleri için öteki birimlerle birleflmesi gereken fleylerdi. Modern koflullarda yarat›lan bireylerin s›n›rlar› öncelikle s›n›rlamaktan çok uymak ve ba¤lanmak/yap›flmak için tasarlanan ara kesimlerdi. (›v) Bafll›ca do¤ruluk/uygunluk modeli ise sa¤l›kt›. Sa¤l›k, yukar›daki üç alanda baflar›l› olma kapasitesi ile yak›ndan ilgili bir düflünceydi. Sa¤l›k, bedensel güç ve enerji ile birlikte, disiplinli, düzenli, istenen biçimde davranma ve topluluklar›n efl güdümlü faaliyetlerine uyma kapasitesini simgeliyordu. Bauman’a göre, tersi olan bedensel zay›fl›k ya da uyma ve tabi olmadaki kabiliyetsizlik ise hastal›k iflareti say›l›yor ve dolay›s›yla da t›bba ya da psikiyatriye havale ediliyordu. Bauman, postmodern koflullar alt›nda ise bireylerin esas olarak tüketici/oyuncu olarak infla edildiklerini ileri sürmektedir. Bauman’a göre, tüketiciler ve oyuncular›n hepsinin ya da ço¤unun icra etmeleri istenen ve bunlar›n icras› için e¤itildikleri roller, kendi aralar›nda, bireylerin oluflumuna hizmet eden de¤erlendirmenin ana kal›plar›n› ve kriterlerini de sa¤lamaktad›r. Postmodern koflullar içerisinde bu flekilde yarat›lan bireyler ise flu özelliklere sahip olmaktad›rlar: (›) Bireyler öncelikle ve birincil olarak, daima yeni deneyimler arayan- buradaki “deneyim” hem (deneyim) hem de (hayat) anlam›ndaki deneyim- ve asla doymayan, sürekli ve tercihen daima artan bir uyar›c› ak›fl›n› emebilen ve bunlara tepki verebilen deneyim organizmalar›d›r. (››) Postmodern koflullarda infla edilen bireyler “yarat›c›” aktörlerdir. Bu bireylerin en önemli özellikleri kendili¤inden ve kolayca atefllenebilen bir davran›fl esnekli¤ine sahip olmalar›, önceki ö¤rendiklerine ve kazan›lm›fl al›flkanl›klar›na çok az ba¤l› olan aktörler olmalar›d›r. (›››) Bireyler, asla tamamen dengede olmasalar da neredeyse kendi kendisine yeten ve kendi kendisini güdüleyen birimler olarak kendi kendilerini dengeleme e¤ilimindedirler. Bauman’a göre, böyle bir iç düzenleme hem amac› hem de güdüsü oldu¤u sosyalleflme sürecinde de sürdürülmektedir. (›v) Bauman, postmodernlikte bafll›ca do¤ruluk modelinin sa¤l›k de¤il uygunluk oldu¤unu ileri sürer. Bauman’a göre “uygunluk”, bireyin gittikçe artan
89
90
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
yeni deneyimleri bedensel ve ruhsal olarak emme ve bunlara yarat›c› bir biçimde tepki verme kapasitesini, h›zl› de¤iflimlere dayanma yetisini, kendi kendisini gözetleme ve performans yetersizliklerini düzeltmek suretiyle “formunu koruma” yetene¤ini temsil etmektedir. Bunun tersi olan bedensel gevfleklik, süre giden dengede olma durumundan yüksek rahats›zl›klar ise “uygunsuzluk” belirtileridir. Bu durumdaki bireyler t›bba ya da psikolojik dan›flma veya psikiyatrik tedaviye havale edilirler. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Bauman’a göre, postmodern döneme geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤iSIRA modernlikten S‹ZDE flikli¤i nerede bulabiliriz? D Ü modernlik fi Ü N E L ‹ M Bauman, deneyiminde bireylerin ahlaki sorumluluklar›n› yasa koyuculara kayd›rarak bireyleri evrensel olarak ahlakl› k›lma giriflimi ve bu süreçte herkesi özgür k›lma S O R Uvaadinin baflar›ya ulaflmad›¤›n› ileri sürmektedir. Buna karfl›n bu sürecin sonunda hiçbir müphemlik tafl›mayan iyi (yani evrensel olarak üzerinde anlafl›lan itiraz edilmeyen) çözümler olmaks›z›n ebediyen ahlaki ikilemlerle karfl›D‹KKAT laflaca¤›m›z› ve çözümlerin nerede bulunabilece¤inden, hatta bunlar› bulman›n iyi olup olamayaca¤›ndan asla emin olamayaca¤›m›z› art›k biliyoruz (Bauman, 1998b, SIRA S‹ZDE s.45). Geçmiflten günümüze de¤in hem birlik hem de farkl›l›¤›n ayakta kalamad›¤›n› ileri süren Bauman, tarihin yeniden tekrarlamayaca¤›n›n hiçbir garantisi olmad›¤›n› belirtir. Dolay›s›yla eskiden oldu¤u gibi, ilerisi için güvence alt›na al›nm›fl bir AMAÇLARIMIZ zafer olmaks›z›n hareket etmemiz gerekir. Bu durumun her zaman böyle oldu¤unu ancak geçmiflte ve bugün böyle oldu¤unu flimdi bildi¤imizin alt›n› çizmektedir (Bauman, 2005, K ‹ T s.120). A P Bauman’a göre (2000, s.10), modernitenin hoflnutsuzluklar›, bireysel mutluluk aray›fl›nda çok az bir özgürlü¤e tahammül ede(bile)n bir güvenlik anlay›fl›ndan kaynaklan›rken postmodernitenin hoflnutsuzluklar› ise çok az bireysel güvenli¤e TELEV‹ZYON izin veren bir haz arama özgürlü¤ünden kaynaklanmaktad›r.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Bauman’a Göre Küreselleflme ‹NTERNET
Bauman, küreselleflme sürecine yönelik de¤erlendirmesini yaparken küreselleflme sürecinin iki yönlü alg›lanmas›na dikkat çekmektedir. Baz›lar›na göre, “küreselleflmenin” onsuz mutlu olamayaca¤›m›z fley; baz›lar›na göre ise mutsuzlu¤un nedeni olarak görüldü¤ünü belirtmektedir. Ancak herkesin birleflti¤i nokta küreselleflmenin dünyan›n kaçamayaca¤› kaderi, geri dönüflü olmayan bir süreç oldu¤u yönündedir (Bauman, 1999, s.7).
TERNET Bauman’›n‹ Nmodernlik ve postmodernlik konular› d›fl›nda üzerinde durdu¤u di¤er önemli bir konu ise küreselleflmedir. Türkçeye “Küreselleflme, Toplumsal Sonuçlar›” (1999) ad›yla çevrilen kitab›nda küreselleflme sürecine ve küreselleflmenin anlam›na dair önemli aç›klamalar getirmektedir. Bauman, son zamanlar›n moda kavram› olarak adland›rd›¤› küreselleflmede anlam›n› bulan en önemli fleyin “fleylerin elimizden” kaçt›¤› hissi oldu¤u görüflünü savunur. Ona göre, küreselleflme fikrinden ç›kan en derin anlam; dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve kendi bafl›na buyruk do¤as›d›r; bir merkezin, bir kontrol masas›n›n, bir yönetim kurulunun, bir idari büronun yoklu¤udur (Bauman, 1999, s.69). Modernli¤in bir zamanlar kendisini evrensel gördü¤ünü, günümüzde ise küresel sayd›¤›n› ileri süren Bauman, bu s›fat de¤iflikli¤inin arkas›nda, modern öz-bilinç ve özgüven tarihindeki bir dönüm noktas›n›n gizli oldu¤u görüflündedir. Evrenselli¤in gurur duyulan bir proje, akl›n hakimiyetinde olma, gerçeklefltirilmek istenen önemli bir misyon olmas›na karfl›n, küreselli¤in, tersine, sadece herkesin her yerde Mcdonald’s burgerleriyle beslenip TV’de en yeni belgesel dramay› izleyebilece¤i anlam›na geldi¤ini ileri sürmektedir. Bauman’a göre “küresellik”, d›flar›da olup bitenlere koyun gibi r›za gösterme; “Bükemedi¤in eli öpeceksin” türü bir öz-teselli nasihat› ile flekillendirilse de daima kapitülasyonun ac›l›¤› ile kar›flan bir kabullenmedir (Bauman, 2001, s.38).
91
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
Bauman’a göre küreselleflme fikrinden ç›kan en derin anlam nedir?SIRA S‹ZDE Bauman’a göre, günümüzde teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak zaman ve meD Ü fi Ü N E L ‹ M safenin eski anlam›n› yitirmesi, homojenlefltirme yerine kutuplaflt›rma e¤ilimi tafl›maktad›r. Merkezinde hareket özgürlü¤ü yatan günümüz kutuplaflmas› çok boyutludur; yeni merkez, zenginle fakir, göçebeyle yerleflik, normalleS anormal ya da yaO R U say› ihlal edenler aras›ndaki ça¤lar süren ayr›mlar› örtbas etmifltir (Bauman, 1999, s.9). Bauman, dünyan›n eskiden bir bütünlük arzetmesine karfl›l›k büyük bölünD‹KKAT menin ortadan kalkmas› ile art›k bir bütünlük sergilemedi¤i görüflündedir. Ona göre art›k hiç kimse kontrolü elinde bulundurmamaktad›r. Dolay›s›yla kontrolü elde S‹ZDE oldu¤u gitutman›n neye benzeyece¤i de pek aç›k de¤ildir. Bu durumdaSIRA eskiden bi insanl›k için sesini yükseltecek ya da sesini yükseltti¤inde insanl›k taraf›ndan dinlenecek ve itaat edilecek kadar ma¤rur bir yerelli¤in olmad›¤›n› ileri süren BauAMAÇLARIMIZ man için herkesin r›za gösterece¤i küresel ifllerin bütünselli¤ini kavray›p aç›klayabilmemizi sa¤layacak tek bir olgu da kalmam›flt›r (Bauman, 1999, s.69). Bauman, küreselleflme sürecinin olumlu yönlerinden çok olumsuz etkilerine K ‹ T daha A P çok önem vermektedir. Ona göre, küreselleflme süreçlerinin ayr›lmaz bir parças› mekân› giderek bölme, insanlar› ay›rma ve d›fllamad›r. Di¤er bir endifleli durum ise giderek daha fazla küresel ve yurtsuz bir hâle gelen elit kesimle geride kalan “yerelleflmifl” TELEV‹ZYON kesim aras›ndaki tedrici iletiflim kopuklu¤udur (Bauman, 1999, s.9). Bauman (1999, s.81), bütünleflme ve parselleme, küreselleflme ve yurtlaflt›rman›n karfl›l›kl› olarak birbirini tamamlayan süreçler oldu¤unu ileri sürer. Ona göre; ‹ N T ve E R NiçE Tiçe geçmesi sentez ve da¤›lman›n, bütünleflme ve çözülmenin denk düflmesi rastlant›dan baflka bir fley de¤ildir. Günümüzde küreselleflme olarak adland›r›lan süreç ayr›cal›klar›n ve mahrumiyetin, servetin ve yoksullu¤un, kaynaklar›n ve acizli¤in, gücün ve güçsüzlü¤ün, özgürlü¤ün ve k›s›tlaman›n yeniden da¤›t›m›nda yank›lanmaktad›r. Bauman, bu gün tan›k oldu¤umuz fleyin dünya çap›nda bir yeniden tabakalaflma oldu¤unu, bu tabakalaflma süresince yeni bir toplumsal-kültürel hiyerarflinin, dünya çap›nda bir s›ralaman›n oluflturuldu¤unu ileri sürmektedir. Sonuç olarak küreselleflme sürecinin olumlu taraflar› yan›nda olumsuz yönleriSIRA S‹ZDE hemfikir ni de dikkate alan Bauman (1999, s.8), küreselleflme sürecinin herkesin oldu¤u varsay›lan etkilerinin asl›nda tümüyle birlefltirici olmad›¤›n› belirtir. Bauman’a göre, küreselleflme birlefltirdi¤i kadar bölmektedir de. Bauman, yerkürenin D Ü fi Ü N E L ‹ M tek tiplili¤ini art›ran nedenlerle bölen nedenlerin özdefl oldu¤unu ileri sürmektedir. Ona göre ifl ve finans dünyas›n›n ve bilgi ak›fl›n›n yerküre çap›nda ortaya ç›k›S O R U fl›n›n yan› s›ra, bir “yerelleflme”, mekân sabitleme süreci de ifllemektedir. Dolay›s›yla Bauman’a göre, baz›lar› için küreselleflme olarak görülen fley baflkalar› için yerelleflme anlam›na geliyor; baz›lar› için yeni bir özgürlü¤ünD ‹emaresi olan fley KKAT baflkalar›n›n üzerine davetsiz ve kötü bir kader olarak çullan›yor. Örne¤in Sovyetler Birli¤i’nin ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas›yla yeni ulus-devletlerin özgürlüklerini SIRA S‹ZDE ilan etmeleri küreselleflme sürecinin onlar taraf›ndan olumlu olarak de¤erlendirilmesine; ulus-devlet yap›lar›n›n ve milli kültürlerin birtak›m küresellefltirici güçlerin olumsuz etkisine maruz kalmas› ise bu etkiye maruz kalanlarca küreselleflme süreAMAÇLARIMIZ cinin olumsuz olarak de¤erlendirilmesine neden olmaktad›r.
3
N N
N N
K ‹ T daha A P detayl› bilZygmunt Bauman’›n küreselleflme konusuyla ilgili düflünceleri hakk›nda giye “Küreselleflme, Toplumsal Sonuçlar›” (1999, Ayr›nt› Yay›nlar›) adl› kitab›ndan ulaflabilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
92
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Zygmunt Bauman’›n Modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin nedenlerini kavrayabilmek. Bauman’a göre modernlik her fleyden önce bir s›n›r uygarl›¤›d›r. Bir düzen rüyas›na sahip olan modernlik, kontrol etme, düzenleme ve s›n›fland›rma düflüncesine tak›lm›flt›r. Bu duruma ba¤l› olarak da ulafl›lan sonuç düzenlemeler, kurumlar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla düzen yaratmaya kalk›flan bir toplum olmufltur. Modern anlay›fl do¤ruluk, adalet ve ak›l için evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirlerken göreceli¤i, belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤› bast›rmaya çabalam›flt›r. Bauman, modern zamanlarda her bir düzen adac›¤›n›n daha fazla biçimlendirilebilir, daha iyi denetlenebilir ve daha etkin uygulan›r hâle gelmesinden dolay› tam bir kaosa neden oldu¤unu ileri sürmektedir. Bauman’a göre, modern dönemin bir özelli¤i olan kaos yerine düzen getirme, yak›n çevremizdeki dünya parças›n› kural tan›r, kestirebilir ve denetlenebilir k›lma mücadelesi sonuçsuz kalmaya mahkumdur. Bauman’›n modernli¤e yöneltti¤i di¤er bir elefltiri ise modernli¤in farkl›l›¤› büyük bir suç olarak görmesi gelmektedir. Zygmunt Bauman’›n Modernlik ve Yahudi Soyk›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik görüfllerini aç›klayabilmek. Efli Janina’n›n savafl y›llar›ndaki kendi yaflam öyküsünü kitap olarak yay›nlamas› Bauman’›n modernli¤e ve Yahudi Soyk›r›m›na bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesine neden olmufltur. Çünkü daha önce Yahudi Soyk›r›m›n› tarihin ak›fl›ndaki bir olay olarak de¤erlendiren Bauman, eflinin yazd›¤› kitab› okuduktan sonra Yahudilere uygulanan soyk›r›m›n tarihin ak›fl›nda basit bir olay olmad›¤›n›, modernlikle önemli bir ba¤lant›s›n›n oldu¤unu fark etti¤ini belirtir. Çünkü Yahudi Soyk›r›m› modern ak›lc› toplumda, uygarl›¤›n yüksek sahnesinde ve insano¤lunun kültürel zaferinin zirvesinde do¤mufl ve uygulanm›flt›r. Dolay›s›yla ona göre, Yahudi Soyk›r›m› bu nedenle toplumun, uygarl›¤›n ve kültürün bir sorunudur ve bunun araflt›r›lmas› gerekmekteydi. Yahudi bir ailenin çocu¤u olan Bauman göre, modernlik, soyk›r›m›n yeterli sebebi olmasa da gerekli kofluludur.
Çünkü Yahudi Soyk›r›m›, toplumsal geliflmesini tamamlayamam›fl, daha do¤rusu modernleflmemifl toplumlardan birinde de¤il, modernli¤in en üst aflamas›n› yaflayan Avrupa’daki bir toplumda gerçekleflmifltir. Modern soyk›r›m›, modern kültür gibi, genelde bir bahç›vanl›k ifli gibi ele alan Bauman’a göre, Yahudi Soyk›r›m›n›n arkas›nda, yönetti¤i toplumu düzenlenecek, yetifltirilecek ve yabani otlar› denetime al›nacak bir fley olarak gören modernli¤in “bahç›van” devlet anlay›fl› durmaktad›r. Bauman’a göre, modernlik kaç›n›lmaz bir flekilde bask› hiyerarflileri kurmufl, onlar› meflrulaflt›rm›fl, ayr›ca mu¤lâkl›¤› bast›rmaya yol açm›flt›r. Birden fazla kategoriye yerlefltirilebilecek ya da modernli¤in düzenleyici ilkelerinin çatlaklar› aras›nda kalan sosyal gruplar asimilasyonist yaklafl›mlara ya da (Avrupa Yahudileri örne¤inde oldu¤u gibi) zulme ve yok edilmeye maruz b›rak›lm›flt›r.
N A M A Ç
3
Zygmunt Bauman’›n postmodernlikle neyi kastetti¤ini tan›mlayabilmek. Bauman’a göre, postmodernite, çok farkl› insanlara çok farkl› fleyler anlat›r. Özünde çok anlaml› ve tart›flmal› olan postmodernlik düflüncesinin ço¤unlukla iflaret etti¤i fleyin dünyan›n ortadan kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulü oldu¤unu belirten Bauman, postmodernli¤in illa da modernli¤in reddi, itibars›zlaflt›r›lmas› ya da sona erdirilmesi anlam›na gelmedi¤ini savunur. Ona göre, postmodernlik, kendi kendisine, durumuna ve geçmiflte yapt›klar›na daha derinlemesine, dikkatle ve sa¤duyuyla bakan, gördüklerini tamamen sevmeyen ve de¤iflme gereksinimi hisseden modernlikten baflka bir fley (ne eksik ne fazla bir fley) de¤ildir. Di¤er bir ifadeyle postmodernlik, rüfltüne ermifl modernliktir. Bundan dolay› da postmodernlik, kendi orijinal projesinin uygulanamazl›¤›n› kabul eden modernliktir.
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
N AM A Ç
4
Zygmunt Bauman’›n postmodern düflünceye katk›lar›n› de¤erlendirmek. Z. Bauman, Postmodern düflünceye çok önemli katk›lar sa¤lam›fl bir düflünürdür. Bu katk›lar›ndan dolay› Dennis Smith, onu postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmifltir. Postmodernli¤in, dünyan›n büyüsünü bozmak için giriflilen, sonunda sonuçsuz kalan uzun ve gayretli modern mücadeleden sonra dünyan›n “yeniden büyülü hale getirilmesi” olarak de¤erlendirilebilece¤i görüflünde olan Bauman’a göre, postmodernilkte, önceki süreçten kesin bir kopma ya da belirgin bir farkl›laflma yoktur. Bauman, bu durumu postmodernli¤in do¤as›na ba¤lar. Çünkü onun yaklafl›m›nda postmodernli¤in d›fllama gücü zay›ft›r. Dolay›s›yla s›n›rlara s›n›r koyan postmodernli¤in, kendi ay›rt edici özelli¤i olan farkl›l›¤a, modernli¤i de dâhil etmekten baflka çaresi yoktur. Bauman, postmodernli¤in kendi kimli¤ini inkâr etmeden modernli¤i d›fllayamayaca¤›n›n alt›n› özellikle çizer. Onun bu yaklafl›m› tarihsel süreci bir bütün olarak ele ald›¤›n› göstermektedir.
N AM A Ç
5
93
Bauman’›n küreselleflme yaklafl›m›n› özetlemeyabilmek. Modernli¤in bir zamanlar kendisini evrensel gördü¤ünü, günümüzde ise küresel sayd›¤›n› ileri süren Bauman, bu s›fat de¤iflikli¤inin arkas›nda, modern öz-bilinç ve özgüven tarihindeki bir dönüm noktas›n›n gizli oldu¤u görüflündedir. Bauman’a göre, günümüzde küreselleflme olarak adland›r›lan süreç ayr›cal›klar›n ve mahrumiyetin, servetin ve yoksullu¤un, kaynaklar›n ve acizli¤in, gücün ve güçsüzlü¤ün, özgürlü¤ün ve k›s›tlaman›n yeniden da¤›t›m›nda yank›lanmaktad›r. Dolay›s›yla bugün tan›k oldu¤umuz fley dünya çap›nda bir yeniden tabakalaflmad›r. Bu tabakalaflma süresince yeni bir toplumsal-kültürel hiyerarfli, dünya çap›nda bir s›ralama oluflturulmaktad›r. Küreselleflme sürecinin olumlu taraflar› yan›nda olumsuz yönlerini de dikkate alan Bauman, küreselleflme sürecinin herkesin hemfikir oldu¤u varsay›lan etkilerinin asl›nda tümüyle birlefltirici olmad›¤› görüflündedir. Bauman’a göre, küreselleflme birlefltirdi¤i kadar bölmektedir de. Yerkürenin tek tiplili¤ini art›ran nedenlerle bölen nedenlerin özdefl oldu¤unu ileri süren Bauman’a göre, baz›lar› için küreselleflme olarak görülen fley baflkalar› için yerelleflme anlam›na gelmekte; baz›lar› için yeni bir özgürlü¤ün emaresi olan fley baflkalar›n›n üzerine davetsiz ve kötü bir kader olarak çullanmaktad›r.
94
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’a göre modern koflullarda yarat›lan (infla edilmek istenen) bireyin sahip oldu¤u özelliklerden biri de¤ildir? a. Modern koflullarda bireyler esas olarak üretici/asker olarak infla edilmektedirler. b. Modern koflullarda infla edilen bireylerin en önemli özelliklerinden biri kendili¤inden ve kolayca atefllenebilen bir davran›fl esnekli¤ine sahip olmalar›, önceki ö¤rendiklerine ve kazan›lm›fl al›flkanl›klar›na çok az ba¤l› olan aktörler olmalar›d›r. c. Modern koflullarda infla edilen bireyler disiplinli aktörlerdir. d. Modern koflullarda infla edilen bireylerin davran›fllar› genellikle düzenli/kurall› olan ve her fleyden önemlisi de düzenlenmeye boyun e¤en bir yap› sergilemektedir. e. Modern koflullarda infla edilen bireyler, yaln›z bafllar›na tamam olmayan, bir fley ifade etmeyen, anlaml› bütünler oluflturabilmeleri için öteki birimlerle birleflmesi gereken aktörlerdir. 2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zygmunt Bauman’› “Postmodernitenin” peygamberi olarak ilan etmifltir? a. Anthony Giddens b. Ulrich Beck c. George Balandier d. Dennis Smith e. Peter Wagner 3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’›n postmodernlik yaklafl›m›na göre do¤rudur? a. Postmodern dönem, modern dönemin sonunu ilan etmifltir. b. Postmodern dönem, modern dönemden önceki dönemin ad›d›r c. Postmodern dönemin en önemli özelliklerinden biri “Bahçe Kültür” anlay›fl›d›r d. Postmodern dönem farkl›l›klar› suç olarak görmektedir. e. Postmodern dönemdeki düflüncenin ço¤unlukla iflaret etti¤i fley dünyan›n ortadan kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulüdür.
4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’a göre postmodern koflullarda yarat›lan (infla edilmek istenen) bireyin sahip oldu¤u özelliklerden de¤ildir? a. Postodern koflullarda bireyler esas olarak tüketici/oyuncu olarak infla edilmektedirler. b. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler öncelikli olarak yeni deneyimler arayan ve asla doymayan, sürekli ve tercihen daima artan bir uyar›c› ak›fl›n› emebilen ve bunlara tepki verebilen deneyim organizmalar›d›r. c. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler “yarat›c›” aktörlerdir. d. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler daima ve bitkinlik duymayan bir üretme kapasitesine sahip olmal›d›rlar. e. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler, asla tamamen dengede olmasalar da, neredeyse kendi kendisine yeten ve kendi kendisini güdüleyen birimler olarak kendi kendilerini dengeleme e¤ilimindedirler. 5. Zygmunt Bauman, 17.yüzy›lda ortaya ç›kt›¤›n› ifade etti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› nas›l de¤erlendirmektedir? a. Toplumlar›n ulaflmas› gereken ideal kültür düzeyi olarak. b. ‹nsanl›¤›n ulaflt›¤› en üst düzey kültürel seviye olarak. c. Bahçe kültürüne benzeterek. d. Dünyada yerel kültürlerin geliflmesi olarak. e. Küreselleflme sürecinin bafllang›c› olarak. 6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’›n modernlik yaklafl›m›na göre modernli¤in özelliklerinden biridir? a. Modern dönem, küreselleflmenin sonu anlam›n› tafl›maktad›r. b. Modern dönem, Postmodern dönemden sonraki dönemin ad›d›r. c. Modern koflullarda infla edilen bireyler “yarat›c›” aktörlerdir. d. Modern dönem farkl›l›klar› suç olarak görmüfltür. e. Modern dönemdeki düflüncenin ço¤unlukla iflaret etti¤i fley dünyan›n ortadan kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulüdür.
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
95
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 7. Zygmunt Bauman’a göre, afla¤›dakilerden hangisi küreselleflme sürecinin özelliklerinden biridir? a. Küreselleflme süreci ulus-devlet yap›s›n› ortadan kald›rm›flt›r. b. Küreselleflme süreciyle birlikte milli kültürlerin sonuna gelinmifltir. c. Küreselleflme sürecinde parçalanma ve bütünleflmenin birlikte var olmas› söz konusudur. d. Küreselleflme süreci sadece ekonomik aç›dan bir bütünleflme sürecidir. e. Küreselleflme süreci kontrollü bir süreçtir.
1. b
8. Zygmunt Bauman’a göre, küreselleflme fikrinden ç›kan en derin anlam nedir? a. Kontrollü bir süreç olmas›d›r. b. Küreselleflmenin sadece dünyan›n belirli bir bölgesinde iflleyen ve yaln›zca orada kontrolü söz konusu olan bir süreç olmas›d›r. c. Küreselleflme diye adland›r›lacak bir sürecin söz konusu olmamas›d›r. d. Dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve kendi bafl›na buyruk bir do¤as›n›n olmas›d›r. e. Küreselleflme sürecinin postmodern dönemin di¤er ad› olmas›d›r.
4. d
9. Holocaust ne anlam ifade etmektedir? a. Almanya’n›n ba¤›ms›zl›k gününün ad›d›r. b. Modern dönemin di¤er ad›d›r. c. Yahudilerin ba¤›ms›zl›k gününün ismidir. d. Holocaust, Yahudi’lerin topluca öldürülüflünü anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r. e. Almanlar ile Yahudiler aras›nda yap›lan bar›fl anlaflmas›n›n ismidir.
9. d
10. Afla¤›dakilerden hangisi Zygmunt Bauman’›n eserlerinden biri de¤ildir? a. Postmodern Etik b. Modernli¤in Sosyolojisi c. Parçalanm›fl Hayat d. Modernlik ve Müphemlik e. Küreselleflme, Toplumsal Sonuçlar›
2. d 3. e
5. c 6. d 7. c 8. d
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Modernlik De¤erlendirmesi” ve “Zygmunt Bauman’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›laflt›rmas› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Postmodernli¤e Yönelik Görüflleri” ve “Zygmunt Bauman’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›laflt›rmas› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Postmodernli¤e Yönelik Görüflleri” ve “Zygmunt Bauman’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›laflt›rmas› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’›n Modernite Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’›n Modernite Elefltirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’a Göre Küreselleflme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’a Göre Küreselleflme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” ve “Zygmunt Bauman’›n Modernlik De¤erlendirmesi” “Zygmunt Bauman’›n Modernlik De¤erlendirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Modernlik De¤erlendirmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
96
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar
S›ra Sizde 1 Bauman, Bat› Avrupa’da on yedinci yüzy›lda ortaya ç›kt›¤›n› belirtti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› bahçe kültürüne benzetir. Çünkü modern kültür kendini ideal bir yaflam›n tasar›m› ve insan iliflkilerinin kusursuz düzeni olarak tan›mlamakta, kimli¤ini ise do¤aya duydu¤u güvensizli¤in d›fl›nda oluflturmaktad›r. Bauman’a göre, modern kültürün düzen anlay›fl› her fleyden önce, neyin araç, neyin hammade, neyin yarars›z, neyin ilgisiz, neyin zararl›, neyin yabani ot ya da haflarat oldu¤unu belirleyen bir tasar›m olarak anlafl›l›r ve evrendeki tüm ö¤eleri kendisiyle olan iliflkisine göre s›n›fland›r›r. Bahçe tasar›m› yabani otlar›n› belirledi¤ine göre bahçe olan her yerde yabani ot da olacakt›r. Ancak modern bahçe kültürü anlay›fl›na göre bu yabani otlar›n yok edilmesi gerekmektedir. Modern anlay›flta yabani otlardan ar›nd›rma y›k›c› de¤il, yap›c› bir etkinlik olarak de¤erlendirilmektedir. Dolay›s›yla kusursuz bir bahçenin yap›lmas› ve korunmas› iflinde bir araya gelen di¤er etkinliklerden tür olarak farkl› de¤ildir. Bauman’a göre, toplumu bahçe gibi gören tüm görüfller toplumsal do¤al ortam›n baz› bölümlerini yabani otlar olarak nitelerler. Bunlar, di¤er yabani otlar gibi ayr›lmal›, k›s›tlanmal› yay›lmalar› önlenmeli, yerinden ç›kar›lmal› ve toplum s›n›rlar›n›n d›fl›nda tutulmal›d›r; tüm bu yollar yetersiz kal›rsa öldürülmelidir.
Bauman, Zygmunt (1997) Modernlite ve Holocaust, Çev. Süha Sertabibo¤lu, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Bauman, Zygmunt (1998) Sosyolojik Düflünmek, Çev. Abdullah Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt (1998b) Postmodern Etik, Çev. Alev Türker, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt(1999) Culture as Praxis, London: SAGE Publications Ltd. Bauman, Zygmunt(1999) Çal›flma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar, Çev. Ümit Öktem, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi. Bauman, Zygmunt (1999) Küreselleflme Toplumsal Sonuçlar›, Çev. Abdullah Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt (2000) Postmodernlik ve Hoflnutsuzluklar›, Çev. ‹smail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt (2001) Parçalanm›fl Hayat, Çev. ‹smail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt (2003) Modernlik ve Müphemlik, Çev. ‹smail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Bauman, Zygmunt (2003) Wasted Lives, Modernity and Its Outcasts, UK: Polity Press. Bauman, Zygmunt (2005) Bireyselleflmifl Toplum, Çev. Yavuz Alagon, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Jacobsen ve Poder (2008)” Introduction: The Sociology of Zygmunt Bauman- Challenges and Critique”, Ed. Jacobsen ve Poder, ‹ngiltere: Ashgate Publishing ltd. Sm›th, Dennis (1999) Zygmunt Bauman, Prophet of Postmodernity, Cambridge UK: Polity Pres,. Smith, Philip (2005) Kültürel Kuram, Çev. Selime Güzelsan, ‹brahim Gündo¤du, ‹stanbul: Babil. Wagner, Peter (1996) Modernli¤in Sosyolojisi, Özgürlük ve Cezaland›rma, Çev. Mehmet Küçük, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.
S›ra Sizde 2 Bauman’a göre, modern dönemden postmodern döneme geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤ifliklikleri, bireyin toplumsal olarak infla biçiminde, kitlelerin toplumsal olarak bütünlefltirilmesinde ve sistemik yeniden üretim sürecine yap›flt›r›lmas›ndaki derin de¤ifliklikte bulabiliriz. S›ra Sizde 3 Son zamanlar›n moda kavram› olarak adland›rd›¤› küreselleflmede anlam›n› bulan en önemli fleyin “fleylerin elimizden” kaçt›¤› hissi oldu¤u görüflünü ileri süren Bauman’a göre, küreselleflme fikrinden ç›kan en derin anlam ise dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve kendi bafl›na buyruk do¤as›d›r. Bir merkezin, bir kontrol masas›n›n, bir yönetim kurulunun, bir idari büronun yoklu¤udur.
5
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Baudrillard’›n gösterge evreleri konusundaki görüfllerini ay›rt edebilecek, Tüketim toplumuna iliflkin görüfllerini özetleyebilecek, Simülasyon ve simülakrlar kavramlar›n›n ne anlama geldi¤ini tan›mlayabilecek, Anlam zedelenmesine iliflkin görüfllerini aç›klayabilecek, Kitle ve sessiz ço¤unluk konusundaki görüfllerini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Gösterge Simülakrlar Hiper Uyumluluk Anlam Zedelenmesi
• • • •
Simülasyon Hiper-gerçeklik Sibernetik Kontrol Sessiz Ço¤unluk
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
• G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE YAKLAfiIMI • GÖSTERGE EVRELER‹ • TÜKET‹M TOPLUMU • S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR • ELEfiT‹R‹LER
Tüketim Toplumu, Simülasyon/Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE YAKLAfiIMI Simülasyon kuram›yla ad›ndan s›kl›kla söz ettiren düflünür, farkl› ve k›flk›rt›c› üslubuyla özgün düflünceler ortaya koymufltur. Kitle iletiflim araçlar› ve tüketim üzerine 20. yy’›n en önemli düflünürlerinden biri olan Frans›z Sosyolog’un simulasyon kavram› ‘Matrix’ filmi’ne konu olmufl ve filmin bir sahnesinde “Simulakrlar ve Simulasyon” kitab› da görüntülenmifltir. Kendisini hiçbir zaman postmodern olarak tan›mlamayan düflünür ancak postmodernizm deyince akla ilk gelen isimlerden biri olmufltur. 1990 sonras› düflünceleri bir çok düflünür taraf›ndan elefltirilmifl olsa da, Baudrillard’›n ça¤›m›z›n en etkili düflünürlerinden biri olmaya devam edece¤ini iddia etmek, san›r›z abart› olmayacakt›r. Onun “biz, hayat›n TV içinde ve TV’nin hayat içinde kayboldu¤u bir ça¤da yafl›yoruz” ifadesi önemli bir düflünür oldu¤unun kan›t› niteli¤indedir. Postmodern olarak nitelenen ça¤›m›z›n toplum imgesinin karanl›k ve kötümserlik oldu¤unu belirtir. Bu dönemin zararl› bir toplumsal yönelimde oldu¤unu, gerçekli¤i kavraman›n mümkün olmad›¤›n› ve dolay›s› ile onu de¤ifltirmenin de olanaks›z oldu¤unu vurgular. Günümüz toplumlar›n›n medyan›n gerçekli¤inin bir aynas› olmaktan ç›kt›¤›n› ve gerçekli¤in bizzat “gerçeklik” haline geldi¤i bir hiper gerçeklik içinde yaflad›¤›m›z› ifade eder. Onun hiçbir gerçekli¤in olmad›¤›, hiçbir geçmiflin olmad›¤›, oysa medyan›n tarihi yeniden yaratt›¤›n›, hiçbir gelece¤in ve hiçbir anlam›n bulunmad›¤› aç›klamalar› postmodernistlerin en radikal ve terbiyesiz olan› biçiminde elefltirilmesine neden olmufltur (Slattery, 2007: 471-475). Günümüz sosyal bilimlerinin statükoya hizmet ettirildi¤ini ve sosyal bilimcilerin de statükocu olduklar›n› ileri sürmektedir. Elefltirel bak›fl aç›s›na sahip oldu¤unu s›kl›kla dillendiren Baudrillard, düflüncelerininin kötümser ve uç noktalarda dolaflmas›n›, insanlar›n toplumsal meselelere/problemlere dikkatlerini çekmek için oldu¤unu belirtir. Modernleflmenin sosyal bilimi olan sosyolojinin toplumsal, s›n›f, kitle, güç, statü, kurum gibi kavramlar›n›n anlam›n›n içinin boflalt›ld›¤›na de¤inen Baudrillard, tüm bu kavramlar›n anlam zedelenmesine u¤rayarak içe patlad›¤›n› (implosion) belirtir. Baudrillard, günümüzde sosyologun da elefltirel gücünü yitirdi¤inden söz eder. Sosyolojinin pozitivist metod anlay›fl›n› elefltiren Baudrillard rakamlarla sosyal gerçekliklerin aç›klanamayaca¤›n› anlatmaya çal›fl›r. Sosyologlara önemli bir ça¤r›s› vard›r. O da ileri kapitalist toplumlarda sosyologlar›n elefltirel bak›fla sahip olmalar› gere¤idir (Baudrillard, 2006b: 12-14)
100
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Baudrillard elefltirel yaklafl›m›n›, “Simgesel De¤ifl Tokufl ve Ölüm” adl› kitab›nda Bat›l› toplumlar›n tarihsel bir sürecin sonuna geldi¤i ve ulaflt›klar› bu uygarl›k düzeyinin gerçekte ulafl›labilecek en üst aflama olarak nitelendirilmemesi gerekti¤i, aksine bir baflar›s›zl›¤›n simgesi olarak yorumlanabilece¤i, biçimde ifade eder (Baudrillard, 1998: 8). Resim 5.1
Jean Baudrillard (1929-2007) Frans›z düflünür Jean Baudrillard, 1929 y›l›nda Reims’de do¤du. Meslek yaflam›na Almanca ö¤retmeni olarak bafllad›. 1966 y›l›nda Nanterre Üniversitesinde Henri Lefebvre ile tan›flt› ve çal›flmalar›na devam etti. Bertolt Brecht’ten fliirler, Peter Weiss’in tiyatro oyunlar›n› ve Wilhelm E. Mühiman’›n “Üçüncü Dünya’n›n Devrimci Cennetleri”ni çevirmifl olan yazar, ders ve konferans vermek üzere baflta ABD ve Japonya olmak üzere dünyan›n pek çok ülkesine gitmifltir. Nanterre Üniversitesinde sosyoloji dersleri veren Baudrillard 1990 y›l›nda profesörlük ünvan›n› alm›flt›r. Baudrillard’›n eserlerinin büyük bir k›sm›n› Türkçe’ye kazand›ran Prof. Dr. O¤uz Adan›r, yazar› Türkiye’ye davet ederek, ‹zmir ve istanbul’da konferans vermesini sa¤lam›flt›r. Günümüz düflün dünyas›n›n en çarp›c› isimlerinden olan Baudrillard esas olarak simülasyon, kitlelerin zihniyeti, öteki, bafltan ç›karma gibi konular› kitaplar›nda incelemifltir. Üretimin rasyonel bir etkinlik olmad›¤›n› ileri sürmüfl, tüketicinin reklam vb. yollarla aldat›lmas›n› göz boyay›c› bir oyun ve hem üretimi hem de tüketicinin iste¤ini tehdit eden bir öge olarak nitelemifltir. Körfez Savafl› s›ras›nda Frans›z televizyonunda görüfllerine en çok baflvurulan düflünür olmufl, kitle iletiflim araçlar›nda bir star haline gelmifltir. ‹ngilizce çevirilerinin d›fl›nda ‹talya, Meksika, Brezilya ve Japonya gibi ülkelerde eserlerinin büyük bir bölümü çevrilmifltir. 2007 y›l›n›n Mart ay›nda yaflam›n› yitirmifltir.
GÖSTERGE EVRELER‹ Baudrillard, ça¤›n olaylar›n› elefltirel aç›dan yorumlamaya çal›flan bir düflünür olarak geç kapitalizmin radikal bir kuram›n› göstergelerin gücü temelinde oluflturmaya çal›fl›r. Baudrillard’›n bu teorisi flu temel varsay›ma dayan›r: Temsil, gösterge ve gerçeklik aras›ndaki eflde¤erlik ilkesinden kaynaklan›r. Baudrillard’›n bununla anlatmak istedi¤i, göstergelerin gerçekli¤i, özellikle de sosyal gerçekli¤i temsil etmesinin mümkün oldu¤udur. Bu durum farkl› bir aç›dan flu soruyu getirir: Kültürün amac› nedir? Geleneksel sosyal gruplarda kültür ayn› sosyal ba¤lamda üretilmifl ve kullan›lm›flt›r. Bunu flu anki tart›flmada sembolik al›flveriflin gerçekleflti¤i bir zemin olarak “yerleflik (grounded) kültür” diye adland›r›r. Ancak ABD gibi bir toplumda kültürün büyük bir bölümü kapitalistler, reklam ajanslar› ve kitle iletiflim araçlar› taraf›ndan üretilmekte ve dönüflüme u¤rat›lmaktad›r. Bunu da “metalaflm›fl kültür” olarak kavramsallaflt›r›r. Geleneksel sosyal gruplar›n üyeleri yerleflik kültür taraf›ndan; postmodern kültürün üyeleri ise metalaflm›fl kültür taraf›ndan çevrelenmifltir. Yerleflik/metalaflm›fl kültür ayr›m›n›n yarat›lmas›nda birbirinden farkl› say›s›z neden bulunur. Yerleflik kültür yüz yüze etkileflimden do¤ar ve anlam›, ahlaki s›n›r-
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
lamalar›, normlar›, de¤erleri, inançlar› ve bunun gibilerini yarat›r. Metalaflm›fl kültür ise kapitalistlere ve kitle iletiflim araçlar›n›n de¤erlendirmelerine göre yarat›l›r; izleyicinin akl›n› ürünleri almas› için çelmeyi amaçlar. Yerleflik kültürde insanlar ahlaki aktörlerdir; metalaflm›fl kültürde ise insanlar tüketicilerdir. Postmodernistler, bu durumun kültürel parçalanma ve kimliklerin istikrars›z oluflu gibi dramatik sonuçlar›n› tart›flmaktad›rlar. Yerleflik ya da temsil eden kültür fikriyle birlikte, Baudrillard’›n inceledi¤i göstergenin dört halini Allan’›n “Contemporary Social and Sociological Theory (2006: 338-340)” kitab›ndan aktaral›m: 1. Birinci aflama modern öncesi toplumlarda ortaya ç›kar. Burada önemli olan etken modern öncesi toplumlarda dilin arac›s›z olmas›d›r. Yaz›l› metinler ya çok azd› ya da yoktu; bütün iletiflim yüz yüze karfl›laflmalardan oluflan gerçek sosyal durumlarda meydana gelmekteydi. Birinci aflamada, gösterge tam anlam›yla gerçek olan› temsil etmektedir. Gösterilenle gösterge aras›nda güçlü bir korelasyon ve iliflki vard›r; belirli göstergelerin kullan›ld›¤› ba¤lamlar aç›k ve nettir. Bu aflamada, bütün iletiflimsel eylemler -ifade, hediye verme, ritüeller, al›flverifller vb. dâhil- sosyal gerçekli¤e do¤rudan ba¤l›d›r ve onu ifade etmeye yöneliktir. Sembolik al›flveriflin do¤um yeri de buras› olmufltur. 2. Göstergenin ikinci aflamas›, bu do¤rudan sembolik iliflkiden bir uzaklaflmay› iflaret eder. Gösterge, kabaca Rönesans ve Endüstri Devrimi aras›nda üstünlük kurmufltur. Yaz› dili gibi medya kanallar› Rönesans’›n öncesine dayanmakla birlikte, dünyayla ilgili ve onu temsil eden belirli bir anlama yolunun organize olmas› bu dönemde gerçekleflmifltir. Do¤rudan temsil hala vard›, ancak belli insan idealleri o dönemde daha bask›n oldu. Örne¤in sanat hala görünen dünyan›n gözlemlenmesine dayan›yordu ve matematiksel denge, perspektif gibi de¤erleri bar›nd›r›yordu. Bu arzu, hiçbir yerde Leonardo Da Vinci’nin “‹nsan fieklinin Oranlar›” eserinde oldu¤u kadar net bulunmaz. Da Vinci’nin Mona Lisa ve Son Yemek gibi di¤er eserlerini düflününce sembollerin gizem ve entrikay› iletmek için kullan›ld›¤›n› da görebiliriz. 3. Göstergenin üçüncü aflamas› Endüstri Devrimi’yle bafllam›flt›r. Bu genellikle modernite olarak adland›r›lan dönemdir. Endüstri ça¤› tüketim mallar›n›n insanl›k tarihinde daha önce görülmedi¤i kadar ço¤almas›n› beraberinde getirmifltir. Ayn› zamanda bofl zaman artm›fl ve eskiye göre daha fazla insana verilen örtülü ödene¤in miktar› artm›flt›r. Bu tür de¤iflimler tüketim mallar›n›n alg›lan›fl›n› önemli ölçüde de¤ifltirmifltir. Burada mallar›n statü ve güç sembolleri olarak kitlesel kullan›m›n› görebiliriz. Thorstein Veblen (1899) bu fenomeni gösteriflçi tüketim olarak adland›rm›flt›r. Baudrillard bu ça¤› tüketim toplumunun bafllang›c› olarak nitelendirir. Metalar gösterge de¤eri kazand›klar› yola burada girerler ve sembolik al›flverifl bir metalaflm›fl göstergeler y›¤›n› alt›nda kaybolur. Metalar, modernitede kimli¤i ve anlam› (ya da anlam yoklu¤unu) tafl›yan gösterge-araçlar› haline gelir. Örne¤in modern toplumda araba tafl›nabilir ve kiflisel bir statü sembolüdür. Bir arazi tafl›t› sürmek bir Volkswagen Betle sürmekten farkl› bir anlam tafl›r. Bu sistem daha önemli ve incelikli hale geldikçe yeni bir iflçilik türü geliflir ve tüketim iflçili¤i fiziksel iflçili¤i alt eder. Bu, en makul al›flverifli yapmak de¤ildir. Tüketim iflçili¤i, bir kiflinin kendisini metalaflm›fl göstergeler matrisinde kurulmufl ve orada geçerli olan bir kimlik içinde konumland›rmak için çal›flmas›d›r.
101
102
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Baudrillard’›n en çok dikkatimizi çekti¤i nokta, tüketim toplumundaki al›flveriflin tamam›n›n olmasa da büyük bir bölümünün gösterge de¤erine göre yap›ld›¤›d›r. Her meta di¤er metalarla göstergesel bir iliflki içerisindedir. Üzerinde “hayal edin” yaz›l› etiketler bulunan dekoratif bahçe kayalar›ndan traktörlere, k›yafetlere, peynire, müzik dinleme fleklinizden (kay›ttan, CD’den ya da MP3 çalardan), nereden al›flverifl yapt›¤›n›za ve hatta ald›klar›n›z› eve neyin içinde (plastik, k⤛t poflet ya da tekrar kullan›labilir torba) götürdü¤ünüze kadar. Dolay›s›yla, tüketim toplumunda iflçili¤in prensipteki flekli metalaflm›fl göstergelerin sürekli de¤iflen düzenleniflinde “do¤ru” göstergeyi tan›ma yetisine sahip olmakt›r. 4. Göstergenin dördüncü aflamas› ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre sonra bafllam›flt›r ve günümüze kadar gelir. Dördüncü aflama endüstri sonras› toplumlarda ortaya ç›kar. Burada, üretimden bilgi temelindeki teknolojilere do¤ru bir geçifl vard›r. Buna ek olarak, hatta daha da önemlisi Baudrillard’a göre bu toplumlarda iletiflim teknolojilerinin ve kitle iletiflim araçlar›n›n sürekli gelifltirilmesi ve yayg›nlaflmas› belirleyicidir. Teknolojilerin arac›l›k etti¤i görüntü ve bilgiler gem vurulmam›fl bir metalaflma ve pazarlamayla birlikte postmodernitedeki belirleyici etkilerdir. Kültürel mant›k kapitalist öncesi toplumlardaki sembolik al›flverifl mant›¤›ndan kapitalist toplumlardaki üretim ve tüketim mant›¤›na; son olarak da simülasyon mant›¤›na geçmifltir. Baudrillard’a göre günümüz toplumu olarak nitelenen postmodernite her fleyin ölümüne iflaret eder. ‹flçili¤in sonu. Üretimin sonu... Bilgi ve anlam üretimine olanak sa¤layan gösteren/gösterilen diyalekti¤inin sonu... Ayn› zamanda da birikimi ve sosyal üretimi mümkün k›lan tek fley olan de¤iflim de¤eri/kullan›m de¤eri diyalekti¤inin ölümü... Göstergenin klasik ça¤›n›n sonu (Allan, 2006: 340).
Baudrillard, göstergenin herhangi bir gerçeklikle iliflkisinin olmad›¤›n›, kendisinin saf simulakrum’u oldu¤unu” belirtir. Bu tür göstergeler, temsilin bask›s›ndan kurtulur ve “kodun herhangi bir nesnel ‘gerçekli¤e’ de¤il, kendi mant›¤›na gönderme yapt›¤› bir göstergeler oyunu” haline gelir.
Dolay›s›yla, postmodernitede gösterge ve gerçeklik aras›nda zihinsel bir k›r›lma ortaya ç›km›flt›r. Göstergeler kendilerinden baflka hiçbir fleye gönderme yapmaz; kendilerinin gerçeklikleri ve insanlar›n bahsedebilece¤i tek gerçeklik durumundad›rlar. Çünkü Baudrillard, hiçin göstergeler düzeyine yükselmesini ya da hiçin göstergeler sisteminin su yüzüne ç›kmas›n› sanat›n temel olay› olarak niteler. Böylece hiçi göstergenin gücüne erifltirmek, di¤er bir ifade ile gerçe¤in basitlefltirilmesi veya duyars›zl›l›¤›n› de¤il de, kökten yan›lsamay› göstergenin gücüne erifltirmek tam anlam›yla fliirsel bir durumdur. Bu ba¤lamda hiçli¤i göstergenin merkezine yerlefltirdi¤i için postmodernist sanatç› Warhol’ü elefltirir (Baudrillard, 2001: 136). Bu, aceleci ve abart›l› bir iddia gibi görünebilir, ancak Baudrillard’›n bu düflüncenin arkas›nda yatan argüman›na bakmak gerekir.
TÜKET‹M TOPLUMU Baudrillard’›n “Tüketim Toplumu” kitab›, h›zl› teknolojik geliflmelerle birlikte elefltirel bir bak›flla ça¤dafl Bat› toplumlar›n›n bir çözümlemesini içermektedir. Baudrillard, kitab›nda “nesne tüketimi” üzerinden giderek bunun nas›l etkin bir iliflki biçimi yaratt›¤›n› ve sistemli bir etkinlik haline dönüfltü¤ünü anlatmaya çal›fl›r. Baudrillard’a göre günümüz toplumlar› nesnelerin, hizmetlerin, maddi mallar›n ço¤alt›lmas› ile oluflturulan ve insan türünün ekolojisinde bir dönüflüm yaratan ç›lg›nl›k ölçüsünde bir tüketim ve bolluk gerçe¤i ile karfl› karfl›ya bulunmaktad›r. Bu ifade günümüz insan›n›n tüketim nesneleri taraf›ndan çepeçevre kuflat›ld›¤› anlam›na gelmektedir. ‹nsanlar›n gündelik al›flverifllerini baflka insanlarla yapmak yeri-
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
103
ne, daha çok istatistiksel olarak yükselen bir e¤riye göre, örne¤in gündemde olan ya da moda olan mal ve iletilerin edinilmesi, alg›lanmas› ve güdümlenmesi biçiminde yapt›klar› gözlemlenmektedir. Bireyler günümüzde tüketim davran›fllar› ile bir göstergeler nesnesini sat›n al›rlar. Böylece tüketim, bir var olma modu haline gelir. Baudrillard bu durumu Marx’›n kuram› ile ba¤lant›land›rarak aç›klar. Marx’›n kuram›nda önemli olan üretimdir, üretimi çoklaflt›rmak ve kar› maksimize etmek, sistemin temel iflleyifl felsefesidir. Oysa günümüzde önemli olan tüketimdir. Tüketim nesneleri üzerinden insanlara neyi, nas›l, nerede ve ne zaman tüketeceklerine iliflkin bir bilgi verilir. Dolay›s› ile günümüzde ekonomi politikten uzaklafl›lm›fl, kültürel ve ideolojik boyut ön plana ç›km›flt›r. Art›k mallar›n de¤iflim de¤eri yerine gösterge de¤eri önemli olmaya bafllam›flt›r (Baudrillard, 1997: 17). Bu aç›klamalar Baudrillard’›n, toplumsal analizini semiyolojik çerçevede ele ald›¤›n› göstermektedir. Tüketim toplumunun ölçütleri aras›nda kitle iletiflim araçlar›ndan sunulan mesajlar da bulunmaktad›r. Art›k tüketilen günlük haberin evrenselli¤idir. Haberler, ister politik, tarihsel olsun isterse kültürel haber olsun hepsi suya sabuna dokunmayan mucizevî bir biçime dönüfltürülerek güncellefltirilir, görsel anlamda dramatiklefltirilir, medya taraf›ndan amac›ndan uzaklaflt›r›l›r ve göstergelere indirgenir. Bizler göstergelere s›¤›narak ve gerçekli¤in yads›nmas› içinde yaflamaktay›z ve bu haberleri ald›¤›m›zdan dolay› da mucizevî güvenlik içindeyiz. ‹mge, ileti, gösterge ne varsa hepsini tüketiyoruz. Medya, kurgulam›fl oldu¤u gerçekli¤i gerçekli¤in teminat›yla do¤rulanm›fl göstergeleri tükettirir. Medya, haberin merkezinde olmak ve teminat alt›na al›nm›fl göstergeler bütünü söylemi ile bir tüketim praksisi yarat›r. Tüketim praksisi bir merak iliflkisi ve bir yanl›fl bilme boyutu ile kendini anlamland›rarak tüketim toplumunun karakteristi¤i olan davran›fllar› betimler (Baudrillard, 1997: 26-27: Sarup 2004: 234). Tüketimin yerinin gündelik yaflam oldu¤unu belirten Baudrillard, gündelik yaflam›, hem günlük olaylar›n ve hareketlerin toplam›, s›radanl›¤› ve sürekli tekrar› hem de bir yorumlama sistemi olarak tan›mlar. Gündeliklik bir taraftan makro di¤er taraftan mikro yaflam alanlar›n›n bölümlenmesini getirir. Gündeliklik gerçekli¤in ve tarihin bafl döndürücülü¤üne ihtiyaç duymas› ile dinginlik sa¤lar. Bu dinginlik fliddeti tüketmeye e¤ilimlidir. Öyle ki olaylara ve fliddete düflkünlük televizyon penceresinden bireyin odas›na kadar gelir ve bir çeflit fliddetin/savafl›n imgeleri karfl›s›nda gevfleyen bir televizyon izleyicisi ile buluflur. Televizyon kameras› bir odaya bakar ve d›fl dünyan›n zalimli¤i tersine dönerek samimi ve s›cak bir duruma dönüflür. Bu süreçte gerginlikler çözülmedi¤i için bir türlü bulunamayan ve ulafl›lamayan mutluluk amaçlan›rken bir çeliflki ile karfl›lafl›l›r. Bu çeliflki yeni de¤erler sisteminin toplumsal ahlak›n›n normlar› aras›nda vuku bulur. Tarihsiz ve öyle olmaktan mutluluk duyan milyonlarca insana edilginli¤in suçluluk duygusundan ar›nd›rmak amac› ile kitle iletiflim araçlar›yla müdahale edilir. Bu ba¤lamda püriten ahlak ile hazc› ahlak aras›nda ortaya ç›kan bu çeliflki, felaket haberleri ya da d›fl dünyan›n vahflili¤i ve insan d›fl›l›¤› sayesinde bireyi güvenlik duygusunun tercihine ya da güvende olmaya götürür. Böylece s›radanl›k yüceltilip beslenerek ba¤›fllans›n diye her yerde yazg›sall›k/kadercilik telkin edilir. Örne¤in bir otomobil kazas› gündelik yazg›sall›¤›n göstergesidir. Ölüm ve ac› haber nakarat gibi tekrarlanarak toplumda bir çeflit kolektif ifllevi yerine getirir. “Böylelikle gündeliklik, toplumsal ve ekonomik konum ile edilgenli¤in sa¤land›¤› keyifli meflruluk ve kaderin olas› kurbanlar›n›n ‘titiz zevkinin’ bir tuhaf kar›fl›m›n› sunar” (Baudrillard, 1999: 29), bu kar›fl›m ayn› zamanda bir zihniyet ve duygusall›k üretir. Dolay›s› ile
Semiyotik, antik Yunanca’da iflaret anlam›nda kullan›lan semeion kelimesinden gelmektedir. Semiyotik ya da di¤er ad›yla semiyoloji, simge, sembol ve ‹flaretlerin yorumlanmas›na, üretilmesine veya iflaretleri anlama süreçlerini içeren bütün faktörlerin sistematik bir flekilde incelenmesine dayanan bir bilim dal›d›r. Semiyoloji, bir kültürdeki anlam› üzerinde uzlafl›lm›fl sembollerin bilgisini içeren gösterge bilimi olarak da tan›mlan›r. http://www.msxlabs.org/foru m/felsefe/9796-semiyolojigostergebilim.html#ixzz1P2y UtI9o
Daha da önemlisi bütün haberler bir merkezi konum yarat›larak gerçeklik kurgusu içinde do¤ruluk ve nesnellik söylemleri etraf›nda infla edilir. Dolay›s› ile Baudrillard’a göre kitle iletiflim araçlar›n›n sundu¤u gerçeklik de¤il, gerçekli¤in bafl döndürücü halidir. Gerçeklik bir simülasyondur, yan›lsamad›r.
104
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Baudrillard’a göre tüketim toplumu bir bolluk ve çokluk SIRA S‹ZDE toplumudur, her fley tüketilmek üzere vard›r. Üretilen nesnelere s›rf D Ü fi Ü N Eolduklar›ndan L‹M üretilmifl dolay› bir kutsall›k ve olumluluk atfedilir. Bu anlamda bolluktur, U S O R büyüme bolluk ise demokrasidir, fleçme özgürlü¤üdür. Baudrillard’a göre bu durum D ‹ K K bir A T yan›lsamad›r, tamamen bir simülakrd›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
tüketim toplumu etraf› kuflat›lm›fl, zengin ve tehlike alt›nda bir kurtulufl yoluymufl gibi sunulur, bu ise tüketim toplumunun do¤rudan ideolojisini oluflturur (Baudrillard, 1997:28-29). Tüketim toplumunda bolluk savurganl›kla efl anlama gelir. Bu anlay›fl asl›nda gerçek bir SIRA bolluk toplumunda olmad›¤›m›z› aksine toplumda yaflayan bireylerin, S‹ZDE gruplar›n k›saca insan türünün bir k›tl›k içinde oldu¤u olgusunun çarp›t›lmas›n› ortaya ç›kar›r. Böylelikle Baudrillard, bollu¤un önlenemeyen ilerleyiflini savuD Ü fi Ü N E L ‹ M nanlar ile k›tl›¤›n tehditkarl›¤›ndan kaynaklanan savurganl›¤›na üzülenlerin ayn› kifliler oldu¤una dikkat çeker. Tüketim toplumu var olmak için nesnelere ihtiyaç S O RbuU durum nesneleri yok etme ile ayn› anlam› tafl›r. Çünkü nesneduyar. Asl›nda lerin kullan›m› demek, nesnelerin yavafl yavafl kaybolmas›, tüketilmesi demektir. Nesnelerin yok etme gere¤inden fazla olarak var oldu¤u ve yok olufllar›nda bir D‹KKAT zenginli¤e tan›kl›k ettiklerini belirtir. Örne¤in, reklamlar arac›l›¤› ile size iletilen mesaj, “araban›z› çarp›n, gerisini sigorta halleder” ifadesi, bireylerin s›k›nt› duySIRA S‹ZDE malar›na gerek olmad›¤› firman›n bu iflleri kolayca halledebilece¤i yeter ki bireyin buna istekli olmas› anlam›na gelir. Baudrillard, bunun kapitalist sistemin kendini yeniden üretmesine dönük bir uygulamas› oldu¤unu ifade eder (Baudrillard, AMAÇLARIMIZ 1997: 40-45).
N N
K ‹ T A P
Bu konuda daha bilgi için Baudrillard’›n Türkçe’ye de çevrilen “Tüketim Toplumu K ‹ Tayr›nt›l› A P (1997)” kitab› önerilir.
TELEV‹ZYON
Tüketim yan›lsama ihtiyaç üzerinden sa¤lan›r. Galbraith’in belirttiT E Ltoplumunda EV‹ZYON ¤i “ihtiyaçlar›n asl›nda üretimin ürünü oldu¤u” görüflünü Baudrillard, “ihtiyaçlar sisteminin üretim sisteminin meyvesi” oldu¤una çevirir. Böylece tüketim toplumunda ihtiyaç, ayn› zamanda sistem taraf›ndan yarat›lmakta ve birbiri ile ba¤lant›T E R N E T yeniden üretilmektedir (Baudrillard, 1997: 81-84). Tüketmeland›r›larak‹ Nyeniden nin haz duyma ile ilgili oldu¤u önermesini ise sistemin tüketiciye yükledi¤i yan›lt›c› bir anlam olarak niteler. Oysa tüketmenin haz duyma ifllevinin bulunmad›¤›, bunun örtülü bir biçimde do¤rudan “üretim ifllevi” olarak görüldü¤ünü vurgular. Dolay›s› ile tüketim haz d›fllanarak tan›mlan›r. Amaçlar› baflka yerde olan bir sürecin birey aç›s›ndan rasyonellefltirilmesidir. Birey kendisi için haz duyar, ancak tüketim bir haz duyma arac› de¤ildir. Bu tamamen tüketim üzerine gelifltirilen ideolojik bir söylemdir, bir anlamland›rma düzenidir. Ayn› zamanda günümüzde üretimin yerine tüketimin geçti¤inin bir göstergesidir (Baudrillard, 1997: 86-87). Bunu bofl zaman› de¤erlendirme konusunda da görüyoruz. Baudrillard’a göre zaman bir ifltir. Zaman t›pk› verimli bir ürün gibi bofla harcanmaz, fakat verimli zaman›n bütün k›s›tlamalar› bofl zaman› yeniden üretir. Bir at›l zaman olmad›¤› gibi özgür zaman da de¤ildir. Kullan›lmayan zaman›n tüketimidir. Öte yandan zaman bir görevdir. Bofl zaman çal›flman›n karfl›t›d›r fakat özgür zaman de¤ildir. Çal›flma d›fl› zaman, çal›flma yaflam›n›n tükenmiflli¤inden kaç›p s›¤›n›lan bir durgunluk zaman› de¤ildir. Aksine dinlenme ve kazan›m zaman›d›r. Bofl zaman›n temelindeki talep kullan›m de¤eri ile ilgilidir. Ancak bireyler kendi zamanlar›n› istedikleri gibi kullanma özgürlü¤üne sahip de¤ildir, zaman parçalanm›flt›r, onlara sunulan kullanma zaman› bir simülakrlardan baflka bir fley de¤ildir. ‹lkel toplumlarda bir seyahat ve tatil için zaman ölçümü yoktur. Zaman› anlamland›rmak için bir ismi yoktur. Zaman simgeseldir. Para ne kadar var ise zaman da o kadar vard›r. Birey istedi¤i yere gider ve istedi¤ini yapar. Fakat bu anlamda zaman verimsiz bir zaman olarak de¤erlendirilir. Bu durum art›k günümüzde de¤iflmifltir. (Thiry-Cherques, 2010).
‹NTERNET
105
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
Baudrillard, kapitalist toplumda bir mal›n kullan›m ve de¤iflim de¤erinin bulundu¤undan söz ederken, günümüz tüketim toplumunda bu de¤erlerin gösterge de¤ere dönüfltü¤ünü anlat›r. Birey ne kadar çok tüketirse o kadar çok sayg›nl›k kazanmakta ama di¤er taraftan moda de¤eri olan ve h›zla yinelenen mallar›n tüketiSIRAtüketim S‹ZDE ç›lg›nl›¤› mini gerçeklefltirdi¤inde de prestiji artmaktad›r. Böylece insanlar içinde bir toplumsal ayr›cal›k yaflad›klar›n› zannederler. Bavdrillard’a göre günümüzde tüketimin ilerleme ve mutluluk anlam›na gelmesini ve bireyin tercihlerinin D Ü fi Ü N E L ‹ M ço¤almas›n›, sistem taraf›ndan üst gerçeklik (hiper-realite) yarat›larak demokrasinin varl›¤› ile örtüfltürülmekte ve toplumun refah anlay›fl›n›n göstergesi say›lmakS O R 2010). U tad›r. Oysa bu bir yan›lsamad›r (fiaylan, 2002: 239; Thiry-Cherques,
Mal›n kullan›m de¤eri bize fayda sa¤lamas›n›, de¤iflim de¤eri ise al›flverifl üzerinden ticari de¤erini ifade eder. Gösterge de¤eri ise bireyin nesneleri SIRA S‹ZDE tükettikçe kendisine sa¤lad›¤› prestij ile ilgilidir.
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
Baudrillard’a göre günlük al›flveriflten lüks tüketime, bedenin inflas›ndan rekD ‹ K K Acinselli¤e, T lamlardan pop art’a, bireylerin spor yapma ve dinlenme biçimlerine var›ncaya kadar tüm yönleri ile bir tüketim ç›lg›nl›¤› yaflad›klar›n› belirtir. Nesnelerin tüketimi toplumda çeSIRA S‹ZDE flitli araçlarla desteklenerek bireylere aktar›ld›¤› için yaflan›lanlar›n normal olarak alg›lanmas›na neden olmakta ve bir hiper-uyumluluk (hiper-conformity) sa¤lanmaktad›r. Afl›r› emek ve tüketim bask›s›n›n insanlarda yaratt›¤› normalleflme alg›s› ayn› zamanda AMAÇLARIMIZ hiper-uyumluluk sa¤lamakta ve böylece nesnelerin tüketimi ile toplum kontrol edilmektedir. Bu denetim sürecine Baudrillard, “sibernetik kontrol” ad›n› vermektedir (Baudrillard, 1997; fiaylan 2002:241). K ‹ T A P
D‹KKAT
N N
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR
‹NTERNET
1
D Ü fipostmodern ÜNEL‹M Stevenson’a göre (2002: 149) flu an mevcut olan en karmafl›k kitle iletiflim elefltirisini Jean Baudrillard ortaya koymufltur. Baudrillard, iletiflim teknolojilerinin geliflmesi, geçici modalar, lunaparklar, duvar yaz›lar›S OveR post-endüstriU yel yaflam tarzlar› ile birlikte modernite deneyiminin nas›l de¤iflti¤iyle ilgilenmifltir. Baudrillard, tüketim kültürlerinin ortaya ç›k›fl› ile yüksek ve afla¤› sanat, deD‹KKAT rin ile yüzeysel, kültür ile meta, gösteren ile gösterilen ve insan ihtiyaçlar› fikri ile geç kapitalizmin sunduklar› aras›nda çizilen al›fl›lm›fl ayr›mlar› radikal bir fleSIRA S‹ZDE kilde sorgular. Baudrillard’a göre modernlik kendisini gelenekle, yani tüm öbür eski ya da geleneksel kültürlerle karfl›laflt›ran medeniyet tarz›n›n karakteristi¤idir. Eski ya da geAMAÇLARIMIZ leneksel kültürlerin co¤rafi ve simgesel çeflitlili¤iyle yüz yüze gelen modernlik, Bat›’da saç›larak kendisini tüm dünyaya homojen bir birlik olarak dayat›r (Best&Kellner, 1998: 141) ‘O’na göre modern endüstri toplumunun temelK anahtar› ‹ T A P üretimken, postmodern toplumda ‘gerçek’i önceleyen modeller olarak taklitler (simulakrlar) toplumsal düzene egemen olmaya ve toplumu hipergerçeklik olarak oluflturmaya bafllar. Bu durumda art›k gerçe¤in yerini simülasyon alm›flt›r.T E(Kellner, 2000: 372; LEV‹ZYON Thiry-Cherques, 2010). Bugün gerçeklik onun hiper gerçekli¤i olarak karfl›m›zda durmaktad›r (Ritzer, 1997: 96). Gerçeklik simülasyonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her zaman fazlas›yla var olacakt›r. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan fleye sahip de-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Baudrillard’a göre tüketim toplumu, ayn› zamanda tüketimi ö¤retme ve insanlar› tüketime toplumsal bir biçimde al›flt›rma toplumudur. T E L Tüketim E V ‹ Z Y O N toplumu bir çeflit yeni ve özgül bir toplumsallaflt›rma tarz›d›r (Baudrillard, 1997: 90). Bu toplumsallaflt›rma tarz›n› flimdi simülasyon ve smülakrlar arac›l›¤› ile görmeye çal›flal›m. Tüketim toplumunda bireyler nas›l denetlenmektedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Baudrillard, simülasyon kavram›n› bir köken ya da AMAÇLARIMIZ bir gerçeklikten yoksun gerçekli¤in modeller arac›l›¤›yla yeniden türetilmesi anlam›nda kullan›r. Simüle K etmek ‹ T A-m›fl P gibi yapmak de¤ildir. Birebir gerçe¤in yeniden üretilmesidir.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
106
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
¤ilmifl gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip olunmayan fleye sahipmifl gibi yapmakt›r. (Baudrillard, 2010: 14-15) Birincisi bir varl›¤a (flu anda burada bulunmayan) di¤eriyse bir yoklu¤a (flu anda burada bulunmamaya) iflaret etmektedir. Bir hastal›¤› simüle eden kifli, kendinde bu hastal›¤a ait semptomlar görülen kiflidir. Öyleyse der Baudrillard (2010: 16). “m›fl” gibi yapmak (feindre) ya da gizlemek (dissumuler) gerçeklik ilkesine zarar veremez, yani bunlarla gerçeklik aras›nda her zaman aç›k seçik bir fark vard›r. Oysa simulasyon bu “gerçekle” “sahte” ve “gerçekle” “düflsel” aras›ndaki fark› yok etmeye çal›flmaktad›r. Simüle eden kifli gerçekten hasta m›d›r de¤il midir? Böyle bir kifliyi nesnel bir flekilde hasta ya da sa¤lam olarak de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Hakiki bir hastal›k olup olmad›¤› anlafl›lamayan bu fley, psikoloji ile t›bb›n elini kolunu ba¤lamaktad›r. Her ne kadar her zihinsel rahats›zl›k biçiminin, simülatörün bilmedi¤i bir semptomlar düzenine sahip oldu¤unu ve hekimin bu düzendeki bir aksaman›n fark›na varmamas›n›n mümkün olmad›¤›n› ileri süren bir hekimlik anlay›fl› varsa da, hekimler, hastan›n hastal›¤› konusunda söylediklerini do¤ru ya da yanl›fl olarak de¤erlendirme konusunda aciz kalmaktad›rlar (Baudrillard, 2010: 16-17). Ordu da simülatörlere karfl› bir fley yapamamaktad›r. Geçmiflte belli kan›tlara dayanarak birçok hastaym›fl gibi yapan›n maskesini düflürebilmiflse de bugün ordu bir simülatörü de aynen gerçek bir homoseksüel, bir kalp hastas› ya da bir deli gibi çürü¤e ay›rabilmektedir. “Deliyi bu kadar iyi taklit edebilen biri herhalde delidir” diyen Ordu, deli ile simülatörü birbirinden ay›rmada aciz kalmaktad›r (Baudrillard, 2010: 17). Simülasyonun bilinçli olarak seçti¤i t›p ve ordunun d›fl›nda bir de din olgusunun bulundu¤unu söyleyebiliriz. ‹konlar ve di¤er simulakrlar mabetlere sokuldu¤unda tanr›sal güç yeniden canland›r›labilmektedir. ‹konlar arac›l›¤› ile görüntüler alg›lanabilen ve anlafl›labilen bir Tanr› düflüncesinin yerini alabilmektedir. Baudrillard burada Bizans ikonalar›na göndermede bulunarak, imgelerin/göstergelerin her zaman ölümcül bir güce sahip olduklar›ndan bahseder. “Öldürücü bir güce sahip imgenin karfl›s›na, gerçe¤in görünen ve alg›lanabilen yanlar›n› sunan yeniden canland›rman›n diyalektik gücüyle ç›k›lmaktad›r. Bat›, bu yeniden canland›rma olay›n›n önemine ya da göstergenin derin bir anlama sahip olabilece¤ine, bir anlam›n yerini alabilece¤ine ve bir fleylerin-bu tabii ki Tanr›’d›r- bu de¤ifl tokuflun gerçekleflmesini sa¤lad›¤›na bütün kalbi ve iyi niyetiyle inanmaktad›r. Tanr› bile simüle edildikten sonra, Tanr›’ya olan inanç göstergelerine indirgenebildikten sonra gerisini var›n siz düflünün” (Baudrillard, 2010: 18-20).
Bu ifadeleri, bir göstergeler ça¤›nda yaflad›¤›m›z›n kan›t› olarak düflünmek mümkündür. Baudrillard, “Sessiz Y›¤›nlar›n Gölgesi” adl› eserinde de, buradaki düflüncelere paralel olarak, kitlelerin her zaman için bir Tanr› düflüncesi yerine bir Tanr› imgesini ye¤lediklerinden bahsetmifltir. Çünkü der, Baudrillard, Tanr› düflüncesi hiçbir zaman için resmi bir din kurumu olan kilisenin d›fl›na ç›kamam›flt›r. Tanr›’dan kitlelere flehit ve aziz insanlar›n k›yamet günü ve ölüm dans› hikâyesi, büyücülük, kiliselerdeki gösteri ve törenlerden baflka bir fley kalmam›flt›r. Bütün bunlar, Tanr› düflüncesinin aflk›nl›¤›na karfl›n varolmufllard›r. Çünkü kitlelerde ritüelin içkinli¤i vard›r. Kitleler putperest do¤mufl ve putperest kalm›fllard›r. K›yamet günü onlar› hiç rahats›z etmedi¤i gibi bofl inançlar›n› ve fleytan› günlük yaflant›lar›n›n içine sokmufllard›r. “Tanr›ya inanman›n ruhsal gücüne karfl›l›k afla¤›l›k günlük uygulamalar” içerisinde kitleler yaflam›n› sürdürmektedirler (Baudrillard, 2006b: 14-15)
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
107
Baudrillard bunun tam da bir simülasyon oldu¤unu yeniden canland›rman›n karfl›t› olarak aç›klar. O, yeniden canland›rma ile gösterge ve gerçeklik aras›nda bir eflde¤erlik ilkesi bulundu¤unu, simülasyonun ise eflitlik ilkesi ütopyas›na tamamen ters bir fley oldu¤unu kabul ederken, göstergeyi kesinlikle bir de¤er olarak yads›makta ve her türlü gönderenin ters yüz edilmesi ve öldürülmesi olarak görmektedir (Baudrillard, 2010: 20, Allan, 2006: 242). Bu aç›klamalara örnek olarak TürkiSIRA S‹ZDEÇünkü gerye’den bir televizyon program› olan “Biri Bizi Gözetliyor” verilebilir. çekten kimin kimi izledi¤i, kimin model oldu¤u, süreç içinde belli de¤ildir. Bu durum hem izlenilen hem de izleyen olarak her türlü gönderenin ters yüz edilmeD Ü fi Ü N E L ‹ M sini do¤urmaktad›r. Baudrillard’›n sanata ilflikin görüfller ise flöyledir: Sanat günümüzde amac›ndan S O R U tamamen sapm›fl durumdad›r. Sanatta önemli olan illüzyon yaratmakt›r. Çünkü illüzyon gerçekli¤e ait bir nesneyle ilgilidir, di¤er bir ifade ile gerçe¤e ba¤›ml›d›r. Oysa günümüzde gerçeklik yitirilmifl oldu¤undan sanat›n temeli olan illüzyonda D‹KKAT kaybolmufltur. Önceleri insanlar› bir illüzyona inand›rmak amaçland›r›l›rken, flimdi art›k onlar› var olmayan bir gerçekli¤e inand›rmak önemli hale gelmifltir. BaudSIRA S‹ZDE rillard, simülasyonun gerçeklik ve illüzyonun bitti¤i yerde bafllad›¤›n› ileri sürmektedir. Simülasyon, gerçe¤in tüm verilerine sahip olamama durumu yani gerçek olmayan fleydir. Böylece postmodern dönemde gerçeklik yitirilmifltir. ‹nsanlar da AMAÇLARIMIZ “gerçe¤in yerini alm›fl olan simülakrlar”›n içinde yaflamakdad›rlar (Önk 2009).
Baudrillard’a göre burada bahsedilen gerçek d›fl› bir fley de¤il, bir simülakrd›r. “Gönderenden yoksun ve nerede bafllay›p nerede bitti¤i bilinmeyen, hiçbir fleyin durduramad›¤› bir kapal› devre içinde, gerçe¤in de¤il, yaln›zca kendi S‹ZDE kendinin yerineSIRA geçebilen bir fley” (Baudrillard, 2010: 20).
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
Baudrillard’›n “Simülasyon ve Simülakrlar (2005)” kitab› ile “Amerika adl› kitaK ‹ (1996a)” T A P b›n›n okunmas› yararl› olacakt›r. Simülasyon ile -m›fl gibi yapmak aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?
Amerika ve Gerçekli¤in Kusursuz Cinayeti
TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M fark›n orSimülasyon evreninde “gerçekle” “düflsel”, “gerçekle” “sahte” aras›ndaki ‹ N T Eörne¤inde RNET tadan kalkt›¤›n› söyleyen Baudrillard bu belirlemeyi, Disneyland flöyle aç›klar (Baudrillard, 2010: 28-29): Disneyland, bütün simulakr Sdüzenlerinin iç içe O R U geçti¤i kusursuz bir modeldir. Disneyland her fleyden önce; Korsanlar, Gelece¤in Dünyas› vb. fleylerden oluflan bir illüzyon ve fantazm oyunudur. Disneyland’›n her D‹KKAT köflesinde nesnel bir Amerika profiliyle karfl›laflabilmek mümkündür. Burada, Amerika’n›n sahip oldu¤u tüm de¤erler minyatürlefltirilmekte ve çizgi filmler arac›l›¤›ySIRAburaya S‹ZDE çeken de la coflarak, kendilerinden geçmektedirler. Asl›nda kalabal›klar› budur. Baudrillard’a göre, Disneyland “gerçek” ülkenin “gerçek” Amerika’n›n bir Disneyland’a benzedi¤ini gizlemeye yaramaktad›r. Bu durum, s›radan, gündelik AMAÇLARIMIZ yaflant›n›n bir hapishaneyi and›rd›¤›n› gizlemeye çal›flan toplumsal bir yap›n›n hapishaneler infla etmesine benzemektedir. Disneyland’› düflsel bir evren olarak sunma arzusunun gerisinde yatan fley, Disneyland’›n d›fl›nda kalan evrenin gerçek bir K ‹ T A P evren oldu¤una inand›rma düflüncesidir. Oysa Disneyland’› çevreleyen Los Angeles ve Amerika gerçe¤e de¤il, hipergerçe¤e ve simülasyona aittir. Burada sorun yan›lt›c› bir yeniden canland›r›lm›fl gerçeklikten çok, gerçe¤in gerçe¤e benzemedi¤iTELEV‹ZYON ni gizleyebilmek ve gerçeklik ilkesinin devam›n› sa¤layabilmektir (Ritzer, 1997: 96). Baudrillard’›n Amerika (1996a: 63) adl› eserinde bahsetti¤i, Amerikal›lar›n saplant› haline gelmifl korkusu olan ›fl›klar›n sönmesi, Disneyland ile de engellenmifl ‹ N T E R›fl›klar›n NET olmaktad›r. Disneyland tam bir ›fl›k gösterisidir. 24 saat her yerde yand›¤› bir ülke olan Amerika’n›n bu küçük minyatürü de karanl›¤a karfl› korkusunu ›fl›k gösterileriyle gidermektedir.
SIRA S‹ZDE
N N
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
108
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Simülasyonun gerçe¤in yerini almas›yla birlikte, art›k anlam›n da içi boflalmaya bafllam›flt›r. Gerçek sand›¤›m›z simülasyonlar asl›nda gerçe¤in yerine geçmifltir. Ama bu içi bofl ve öncesi ya da sonras› olmayan bir gerçeklik. Kusursuz Cinayet kitab›nda, Baudrillard SIRA S‹ZDE gerçe¤in katledildi¤ini söyler. Art›k dünyan›n kimli¤ini saptamak ona göre gereksiz D Ü fi Ü NveE Lyarars›zd›r ‹M (Baudrillard, 2006a: 23).
Baudrillard (2010: 31-34; Eliot, 1999: 330) Disneyland örne¤ini daha ileriye götürerek Disneyland’›n tasarlama biçimiyle Watergate skandal›n›n tasarlan›fl biçimi aras›nda hiçbir fark olmad›¤›n› söyler. (Bu düflsel oyunda ilki gibi önceden belirlenmifl yapay s›n›rlar›n ötesinde herhangi bir gerçekli¤in bulunmad›¤›n› gizlemeye çal›flmaktad›r.) Watergate’in baflard›¤› tek fley der, Baudrillard, herkesi Watergate’in bir skandal oldu¤una inand›rmakt›r. Bu anlamda Watergate’in çok güçlü bir zehirleme yöntemi oldu¤u söylenebilir. Çünkü bu skandal sayesinde dünyaya bir doz politik SIRA ahlak tekrar fl›r›ngalanmaktad›r. Baudrillard’a göre Watergate bir skanS‹ZDE dal de¤ildir, çünkü herkes onun bir skandal oldu¤unu gizlemeye çal›flmaktad›r. Watergate, bu anlamda sistemin kendi içinde bir elefltirisi olarak sistemin muhalifD Ü fi Ü Nbir E L ‹ Mtuzakt›r. ‹ktidar› güçlendirmek amac›yla gerçeklefltirilmifl bir lerine kurulan skandal simülasyonudur. Baudrillard, dünyan›n ortadan kalkmas›n›n kusursuz bir cinayet olduS O Rgerçek U ¤undan söz eder ve kusursuz cinayetin suç kan›t›n›n “kusursuzluk” oldu¤unu vurgular. Böylece bu durum, dünyan›n eksikliklerini tamamen gidermek, onu müD‹KKAT kemmellefltirmek anlam›na geldi¤i kadar dünyan›n sonu oldu¤unu da ifade etmektedir (Adan›r ve Y›ld›r›m, 2005: 73). Kusursuz cinayet, tüm verilerin güncelleflmeSIRA S‹ZDE siyle, tüm eylemlerimizin, tüm olaylar›n kat›ks›z bilgiye dönüflmesiyle, dünyan›n koflulsuz bir gerçekleflimidir. K›saca, gerçekli¤in kopyalanmas› ve gerçekli¤in klonlanarak yok edilmesi yoluyla dünyan›n h›zland›r›lm›fl çözülmesi, yani nihai AMAÇLARIMIZ çözümüdür (Baudrillard, 2006a: 40).
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
N N
“Kusursuz Cinayet kitab› Baudrillard’›n düflüncelerinin daha iyi anlafl›lmas› baK ‹ T A(2006a)” P k›m›ndan önerilir.
Anlam›n Zedelenmesi TELEV‹ZYON
Kitle iletiflim araçlar› sunumlar› ile sürekli imge ve anlam üretmekte dolay›s› ile kitleleri anlam›n egemenli¤i alt›nda tutmaktad›r. Medya anlam üretmeyi ahlaklaflman›n bir zorunlulu¤u olarak görmektedir. Daha iyi haber vererek kitlelerin kül‹ N T E R Nyükseltmek ET türel düzeylerini gibi ahlaki bir sorumluluk duydu¤unu vurgular. Oysa kitleler buna direnç gösterirler. Çünkü onlar anlam de¤il, gösteri istemektedirler. Dolay›s› ile hiçbir çaba kitleleri, içeriklerin ve kodlar›n ciddiyetine inand›rmaya yetmemektedir. Oysa kitleler mesajlar›n içinde bir gösteri olmas› koflulu ile tüm içeriklere kanmaktad›rlar ve anlam›n diyalekti¤ini yads›maktad›rlar. “Bu ba¤lamda medya yöneticileri kitlelere bu mesajlar› iletirken kitleyi kand›rma amac› gütmezler, aksine kitlelerin istekleri onlar için önem tafl›r” önermesini Baudrillard do¤ru bulmaz. Çünkü bu ikiyüzlü davran›fl, anlam üreticilerinin entelektüel bir rahata kavuflmak için ileri sürdükleri bir düflüncedir. Kitleler tam tersine kendilerine iletilen anlam bombard›man› karfl›s›nda özgürdürler. Nedeni ise, anlam›n saydaml›¤›ndan ve politik iradeden ölümden korktuklar› gibi korkmalar›d›r. Ayr›ca fliddetin kokusunu hissetmektedirler. Dolay›s› ile kitleler anlamdan uzaklaflmaktad›rlar çünkü anlam, art›k toplumlar› sürükleyip götüren bir unsur olmaktan ç›km›flt›r. Günümüzde anlam tam tersine karmafl›k ve herhangi bir uzant›s› olmayan bir olaya dönüflmüfltür. Bu nedenle kitleler için anlam yerine gösteri önemlidir. Asl›nda kitle vurdumduymaz de¤ildir. ‹ktidar da do¤rudan onu vurdumduymaz olarak güdümlemez. Ancak iktidar güdümleme iflini baflka alanlara -futbol, film, pop müzik gibi- devrederek kendini bu iflin d›fl›nda tutar. Dolay›s› ile vurdumduymazl›k kitleye iktidar taraf›ndan bahfledilmifl olur (Baudrillard, 2006b: 12-14). Sonuç olarak, kitle vurdumduymaz davran›fl›n›n fark›nda olarak anlam istemekten
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
kaç›n›r, bunun yerine özellikle gösteri istedi¤ini a盤a ç›kar›r. Çünkü kitle anlam›n gerçekli¤i alt›nda ezilmek istemez. Dolay›s›yla Baudrillard’›n dedi¤i gibi anlamla yaflayan anlamla ölür. Postmodern dünya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin bofllukta süründükleri, güvenli herhangi bir limana demirlemedikleri bir nihilizm evrenidir. Anlam derinli¤i gizli bir boyut, henüz görülmemifl bir alt tabaka gerektirir; gel gelelim postmodern toplumda her fley görülebilir, belirgin fleffaf, ç›r›lç›plakt›r. Postmodern sahne ölü anlam iflaretlerini, parçalanmay› ve fleffafl›¤›, ayn› olan›n yeni kar›fl›mlar›na ve biliflimlerine dönüflen donmufl biçimlerini sergiler. Göstergelerin ve biçimlerin ço¤almalar›n› h›zland›r›r, ataleti ve içe dönük infilak› yo¤unlaflt›r›r. S›n›r tan›mayan büyüme, kendine yönelir (Kellner, 2000: 376). Böylece kehanet gerçekleflmifltir der, Baudrillard (2006a: 18); göstergenin en yüce ifllevinin gerçekli¤i ortadan kald›rmak ve ayn› zamanda bu kayboluflu perdelemek oldu¤u bir dünyada yafl›yoruz. Günümüzde sanat da farkl› bir fley yapm›yor. Günümüzde kitle iletiflim araçlar› farkl› bir fley yapm›yor. Bu nedenle ayn› yazg›ya boyun e¤mifl durumdalar. Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan çekip ç›karmak gerekir. Oysa postmodern ça¤da nesneler anlam›n› yitirmifltir ve her fley medya taraf›ndan gösteriye dönüfltürülmüfltür (fiaylan, 2002: 243). Görülece¤i gibi bir belirsizlikten ve anlam bofllu¤undan söz eden Baudrillard postmodernist bir tav›r sergilemektedir. Anlam›n ve modernitenin tüm göndergelerinin ve sonulluklar›n›n y›k›l›fl›ndan sonra, postmodernizm boflluk ve ac›ya verilen bir yan›t olarak betimlenir. Bu yan›t geçmifl tüm kültürlerin, y›k›lan her fleyin, nefleyle y›k›lan ve yaflayabilmek için, var kalabilmek için üzüntü içinde yeniden infla edilen her fleyin geri getirilmeye çal›fl›ld›¤› geçmifl bir kültürün restorasyonuna yöneliktir. Art›k yap›lacak fley parçalarla oynamaktan ibarettir. Parçalarla oynamak -iflte bu -post-moderndir (Kellner, 2000: 377). Neden “post” önekinin kulland›¤›n› ise flöyle aç›klar, Baudrillard: (Kellner, 2000: 378) Postmodernite ne iyimserdir ne de kötümser. Y›k›nt›dan artakalanlarla oynanan bir oyundur. ‘Post’ olmam›z bundand›r, tarih durdu, anlam› olamayan bir tür tarih sonras›nday›z. Burada anlam bulamayacaks›n›z. O nedenle sanki bir tür dairesel çekimmiflçesine bu tarihin içinde hareket etmekteyiz. Art›k ilerledi¤imiz söylenemez. Sadece ‘hareket’ halindeyiz. Ama bu hiç de talihsizlik de¤ildir. Postmodernizm fleylerin ironisinde ve oyununda belli bir hazz› yeniden keflfetme giriflimini içermekteymifl gibi alg›lad›¤›n› belirtir. Postmodernizmde metalar›n kullan›m de¤erleri ile üretim ihtiyaçlar›n›n yerine iflaretlerin, taklitlerin ve gösterilerin afl›r› gerçekli¤i (hiper realism of simulation) geçmifltir (Sarup, 2004: 233). Böylece tüketim kullan›m de¤erinin tüketimi olarak, maddi bir yarar olarak de¤il, göstergelerin tüketilmesi olarak de¤erlendirilir. Tüketim kültürü sonuç itibar›yla postmodern bir kültürdür ve derinliksizdir (Featherstone, 1996: 144-145). Dolay›s› ile çabuk tüketilen ve deyim yerinde ise losyon etkisi b››rakan bir kültürdür. Losyon etkisi k›sa süreli bir etkidir, çabuk geçer. Böylece nesnelerin tüketilmesi bir losyon etkisi b›rak›r. Losyon etkisini yitirdikçe nesnelerin tüketimi de sürekli yeniden yeniden artar.
Kitle’den Sessiz Y›¤›na/Ço¤unlu¤a Baudrillard’a göre (2006b: 11-12) art›k gerçekli¤in yerini simülasyonun ald›¤› Bat› toplumlar›nda kitleler giderek ortadan kalkmakta, buharlaflmakta ve onlar›n yerini “sessiz y›¤›nlar” almaktad›r. Baudrillard’›n toplumsal›n simülasyonu hatta “toplumsal›n içinde kayboldu¤u kara bir delik” olarak gördü¤ü kitlelerin ne geçmiflte ne
109
110
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
de gelecekte yazabilecekleri bir tarihleri yoktur. Toplumsal adl› boflluk ise “lofl bir beynin içinde durmadan dönen, çak›flan, boflluklar› dolduran nesneler ve kristal kümeler taraf›ndan ifllenip geçilmektedir. Ne oldu¤u hem bilinen, hem de bilinmeSIRAetraf›nda S‹ZDE yen kitlelerin durmadan dönmektedir” (Baudrillard, 2006b: 12). Bu anlamda kitle, sosyolojik tan›mlaman›n tam tersi olmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, sosyoloji toplumsal›n ve aflamalar›n yayg›nlaflmas›n› betimlemekten baflka bir fley D Ü fi Ü N E L ‹ M yapamaz. Çünkü sosyoloji yaln›zca olumlu ve kesinleflmifl bir toplumsall›k varsay›m› arac›l›¤›yla yaflayabilmektedir. Toplumsal›n emilip da¤›lmas›n› ve içten dinaR U mitlenmesiniS Oanlayamamaktad›r. (Baudrillard, 2006b: 13)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Kitlede bütünD ‹yitirilmifl gönderenlerin devrik simülasyonlar› vard›r. Bütün gönderen sisKKAT temlerinin, bütün ayakta duramayan anlamlar›n, olanaks›z tarihin ve art›k var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusu kitle: Toplumsalla ilgili her fley unutuldu¤unda geSIRA S‹ZDE riye kalan art›kt›r. Toplumsala ait olmad›¤› gibi toplumsal› yans›tmaktan da acizdir. Toplumsal anonimleflerek kitleleri meydana getirmifltir. Art›k kitle anlam de¤il, gösteri istemektedir. (Baudrillard, AMAÇLARIMIZ 2006: b14). Baudrillard bu durumu iktidar›n kitleyi dolayl› yollardan güdümlemifl olmas›yla aç›klamaktad›r. Dolay›s›yla kitlelerin politik olarak temsili de art›k sorunlu bir hal alm›flt›r.
N N
K ‹ T A P Baudrillard’›n içe do¤ru patlama teorisi, anlam›n medyada içe göçmesi, Tmedyan›n E L E V ‹ Z ve Y Otoplumsal›n N da kitlelerde içe göçmesi dâhil olmak üzere s›n›rlar›n çökmesine yol açan bir süreçtir (Best&Kellner, ‹ N T E151; R N Efiaylan, T 1998: 2002: 243).
K ‹ T A P
Kitleler, s›n›f ya da halk gibi eskiden kendilerine baflvurulan bütünlere benzemezler. Sessizlik arac›l›¤›yla içine çekildikleri tarihin de ilgi alan›ndan ç›km›fllard›r. Art›k ne emekçiler vard›r, ne de bir baflka toplumsal özne ya da nesneye ait T E L E V ‹ Z Y Okitlesi N bir kitle. (Baudrillard, 2006: 13) Art›k devrimci umutlar da ortadan kalkm›flt›r. Dolay›s›yla kitlelerin anlam›n› yitirip sessiz ço¤unlu¤a dönüfltü¤ü bu belirsiz düzen, Postmodernist döneme karfl›l›k gelmektedir. Baudrillard’a göre modern toplumda ‹NTERNET metalaflma, mekanizasyon ve teknoloji gibi alanlarda d›fla do¤ru patlama (explosion) söz konusu iken, her fleyin birbiri içine girerek içe do¤ru bir patlaman›n (implosion) ortaya ç›kmas› Postmodern toplumda varolmufltur. Postmodern toplumun nas›l bir yap›lanmaya sahip oldu¤unu Baudrillard flu ifadelerle dile getirir: “Modern uygarl›klar, her düzeyde, pazar›n evrenselleflmesi görünümü alt›nda bir yay›lma ve patlama, hukukun ve zaferlerin evrenselleflmesi ad› alt›nda ekonomik ve felsefi de¤erler üstüne kurulmufllard›r. Hiç kuflkusuz en az›ndan belli bir süre bir patlama ya da denetlenebilen ve aflama yanl›s› bir enerjinin özgürlefltirilmesini yaflam›fllard›r. Bu dönemi, onlar›n kültürlerinin alt›n ça¤› olarak adland›rabiliriz. Ancak belli bir h›zland›rma ve zorlama sürecine göre bu patlama süreci denetlenemeyecek bir hale gelmifl ve olumsuz bir h›z ve genleflme düzeyine eriflmifltir. Daha do¤rusu evrenselin s›n›rlar›na ulaflm›fl ve yay›labilece¤i alanlar› tüketerek aynen ilkel toplumlar›n için için kaynayan süreci denetleyememeleri sonucu patlayan süreç taraf›ndan y›k›lmalar› gibi bizim kültürlerimiz de bu patlayan süreci dengeleyememe ve ona egemen olamama sonucu yavafl yavafl yok olmaya bafllam›flt›r” (Baudrillard, 2006b: 53).
Bununla birlikte Baudrillard kitlenin sessizli¤inin bir patlamaya da aç›k oldu¤unu bu nedenle kitleden belli bir anlamda umutlu oldu¤unu söyler. Ona göre, iktidar›n üzerinde güçlü bir simülasyon etkisi bulunmas›na ra¤men kitlenin de ters simülasyon uygulayarak iktidar› çökertme gücünün bulundu¤unu gözden uzak tutmamal›y›z (Baudrillard, 2006b: 32).
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
AMAÇLARIMIZ
Bu konuda Baudrillard’›n “Sessiz Y›¤›nlar›n Gölgesinde Toplumsal›nK Sonu kita‹ T A (2006b)” P b›n›n okunmas› önerilir. Baudrillard’a göre kitleler neden sessiz y›¤›nlar haline gelir?
ELEfiT‹R‹LER
TSIRA E L E VS‹ZDE ‹ZYON
111
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
3
fi Ü N E L ‹ M fena halBest&Kellner’e (1998: 160) göre “Baudrillard’›n postmodernlikD Ünosyonu ‹ N T E R N E Tyapmaktan de yetersiz ölçüde teorilefltirilmifl olup yeterince ba¤lamsallaflt›rma yoksundur. Baudrillard’›n teorisi soyut, tek yanl› olup, modernlik S O ile R U postmodernlik aras›ndaki çok say›da süreklili¤in yan› s›ra hâlihaz›r içinde bulundu¤umuz dönemin say›s›z can s›k›c› gerçeklikleri ve sorunlar› karfl›s›nda körlük etme e¤iliminD‹KKAT dedir. ‹lk high tech (ileri teknoloji) toplum teorisyeni olan Baudrillard, kendisinin de flimdi olarak gelece¤in bir simülasyon modeline yans›tt›¤›, içinde bulunulan çaSIRA S‹ZDE ¤›n belli e¤ilimlerini yeniden üretir”. Best&Kellner (1998: 172), Baudrillard’›n Amerika (1996a) (Baudrillard anlatt›¤› çöküflün yans›mas›n› Amerika örne¤inde bulur) kitab›n›n da kötü bir soyutlamaAMAÇLARIMIZ dan ibaret oldu¤unu belirtirler ve analizlerinin yüzeysel kald›¤›n› söylerler. Yine totallefltirici düflünceye yönelik olan postmodern elefltiriye ra¤men totallefltirici düflünceyi en berbat haliyle temsil etti¤ini belirtirler. Baudrillard’›n onlara K ‹ sosyolojisi T A P göre bir anti-sosyoloji ve bu anlamda örtülü bir sosyolojidir. Sonuç olarak, birçok kesim taraf›ndan farkl› ve yanl›fl alg›lan›p, hatta hakarete varan yak›flt›rmalara maruz kalmas›na ra¤men, Baudrillard’›nT20.yy düflüncesindeELEV‹ZYON ki yeri sars›lmazd›r. Simülasyon kuram›, günümüz kitle iletiflim ve medya kuramlar›n› anlamada baflvurulan önemli bir referanst›r. Her ne kadar kendisi postmodern oldu¤unu kabul etmese de, görüflleri postmodern teorinin içerisine tam otur‹ N Tvurgulamas› ERNET maktad›r. Bu ba¤lamda, görüfllerinin belirsizli¤i ve anlams›zl›¤› postmodern düflünceleri özetler niteliktedir.
SIRA S‹ZDE
N N
T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹NTERNET S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
112
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Baudrillard’›n gösterge evrelerinin neler oldu¤u konusundaki görüfllerini ay›rt edebilmek. Baudrillard, tarihte 4 gösterge evresinin bulundu¤undan söz etmektedir. Birincisinde, göstergenin tam anlam›yla gerçek olan› temsil etti¤i vurgulan›r. Gösterilenle gösterge aras›nda güçlü bir korelasyon vard›r, belirli göstergelerin kullan›ld›¤› ba¤lamlar aç›k ve nettir. Bu aflamada, bütün iletiflimsel eylemler -ifade, hediye verme, ritüeller, al›flverifller vb. dâhil- sosyal gerçekli¤e do¤rudan ba¤l› ve onu ifade etmeye yöneliktir. Sembolik al›flveriflin do¤um yeri de buras› olmufltur. ‹kinci evre, do¤rudan sembolik iliflkiden bir uzaklaflmay› iflaret eder. Gösterge, kabaca Rönesans ve Endüstri Devrimi aras›nda üstünlük kurmufltur. Göstergenin üçüncü aflamas› Endüstri Devrimi’yle bafllam›flt›r. Bu genellikle modernite olarak adland›r›lan dönemdir. Metalar gösterge de¤eri kazand›klar› yola burada girerler ve sembolik al›flverifl bir metalaflm›fl göstergeler y›¤›n› alt›nda kaybolur. Burada mallar›n statü ve güç sembolleri olarak kitlesel kullan›m›n› görebiliriz. Göstergenin dördüncü aflamas› ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre sonra bafllam›flt›r. Endüstri sonras› toplumlarda iletiflim teknolojilerinin ve kitle iletiflim araçlar›n›n sürekli gelifltirilmesi ve yayg›nlaflmas› belirleyici olmufltur. Dolay›s› ile giderek birbirinden farkl›laflan bir göstergeler evreni mevcuttur. En önemlisi de günümüzde art›k sembolik al›flverifl kaybolmufltur. Tüketim toplumuna iliflkin görüfllerini özetleyebilmek. Tüketim toplumu bir göstergeler toplumudur ve ayn› zamanda postmodern bir toplumdur. Bu toplumda önemli olan tüketimdir. Tüketim nesneleri üzerinden insanlara neyi, nas›l, nerede ve ne zaman tüketeceklerine iliflkin bir bilgi verilir. Baudrillard’a göre tüketim toplumu bir bolluk ve çokluk toplumudur, her fley tüketilmek üzere vard›r. Üretilen nesnelere s›rf üretilmifl olduklar›ndan dolay› bir kutsall›k ve olumluluk atfedilir. Bu anlamda büyüme bolluktur, bolluk ise demokrasidir, anlay›fl› önemsenir. Asl›nda gerçeklik ters yüz edilmifltir. Yani tüketim toplumunda
bolluk savurganl›kla efl anlama gelir. Bu anlay›fl gerçek bir bolluk toplumunda olmad›¤›m›z› aksine toplumda yaflayan bireylerin, gruplar›n k›saca insan türünün bir k›tl›k içinde oldu¤u olgusunun çarp›t›lmas›n› ortaya ç›kar›r. Bu gerçekli¤in sahteli¤i anlam›na gelir. Baudrillard’a göre medya da toplumda ayn› uygulamay› yapar. Yani kitle iletiflim araçlar› gerçekli¤i de¤il, gerçekli¤in bafl döndürücü halini sunar. Gerçeklik bir yan›lsamadan ibarettir. Bizler göstergelere s›¤›narak ve gerçekli¤in yads›nmas› içinde yaflamaktay›z ve bu haberleri ald›¤›m›zdan dolay› da mucizevî güvenlik içinde oldu¤umuzu san›r›z. Bu ba¤lamda imge, ileti, gösterge ne varsa hepsini tüketiriz.
N A M A Ç
3
Simülasyon ve simülakrlar kavramlar›n›n ne anlama geldi¤ini tan›mlayabilmek. Baudrillard’›n simülasyon kavram› bir köken ya da bir gerçeklikten yoksun gerçekli¤in modeller arac›l›¤›yla yeniden türetilmesidir. Simüle etmek -m›fl gibi yapmak de¤ildir. Birebir gerçe¤in yeniden üretilmesidir. Bugün gerçeklik onun hiper gerçekli¤i olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Gerçeklik simülasyonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her zaman fazlas›yla var olacakt›r. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan fleye sahip de¤ilmifl gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip olunmayan fleye sahipmifl gibi yapmakt›r. Simülakra ise taklit, gösterifl, kod olarak anlamland›r›l›r. Gerçe¤in taklidi, benzeri anlam›na gelir. Gönderenden yoksun ve nerede bafllay›p nerede bitti¤i bilinmeyen, gerçe¤in de¤il yaln›zca kendi kendinin yerine geçebilen bir fley olarak tan›mlan›r.
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
N AM A Ç
4
N A M A Ç
5
Anlam zedelenmesine iliflkin görüfllerini aç›klayabilmek. Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan çekip ç›karmak gerekir. Oysa postmodern ça¤da nesneler anlam›n› yitirmifltir ve her fley medya taraf›ndan yeniden anlamland›r›l›r hale gelmifltir. Postmodern dünya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin bofllukta süründü¤ü, güvenli herhangi bir limana demirlenemeyen bir nihilizm evrenidir. Anlam›n ve modernitenin tüm göndergelerinin ve sonulluklar›n›n y›k›l›fl›ndan sonra, postmodernizm boflluk ve ac›ya verilen bir yan›t olarak nitelenir. Kavramlar gerçe¤i aç›klamada yetersiz kal›r ve içe patlar. Kitle ve sessiz ço¤unluk konusundaki görüfllerini analiz edebilemek. Kitlede bütün yitirilmifl gönderenlerin devrik simülasyonlar› vard›r. Kitle, bütün gönderen sistemlerinin, bütün ayakta duramayan anlamlar›n, olanaks›z tarihin ve art›k var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusudur. Toplumsalla ilgili her fley unutuldu¤unda geriye kalan art›kt›r. Toplumsala ait olmad›¤› gibi toplumsal› yans›tmaktan da acizdir. Toplumsal anonimleflerek kitleleri meydana getirmifltir. Dolay›s› ile kitle simülasyon ve smülakrlar›n tüketicisidir. Tükettikçe uyumlaflmakta ve sessiz ço¤unlu¤a dönüflmektedir. Ancak Baudrillard’›n kitlenin sessizli¤inin bir patlamaya da aç›k oldu¤u bu nedenle kitleden belli bir anlamda umutlu oldu¤u beklentisi vard›r. ‹ktidar›n kitleler üzerinde güçlü bir simülasyon etkisi bulunmas›na ra¤men kitlenin de ters simülasyon uygulayarak iktidar› çökertme gücüne sahip oldu¤unu vurgular.
113
114
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Baudrillard’a göre postmodernite ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Bilgi teknolojilerinin geliflimini vurgular. b. Herfleyin ölümüne iflaret eder. c. Göstergenin klasik ça¤›n›n sonunun geldi¤ini belirtir. d. Simülakr ve simülasyon dünyas›na vurgu yapar. e. Göstergenin klasik ça¤›n›n devam etti¤ini savunur. 2. Simülasyonun anlam›n› afla¤›daki önermelerden hangisi en iyi tan›mlar? a. Sahtelik ile hayalli¤in kar›fl›m›d›r. b. “m›fl” gibi yapmakt›r. c. Taklit etmektir. d. Gerçekli¤in modeller arac›l›¤›yla yeniden türetilmesidir. e. Gizlemektir. 3. Baudrillard, içe patlama kavram›ndan neyi kastetmektedir? a. Herhangi bir arac›n kendine yetememesi b. Anlam›n medyada içe göçmesi, olguyu aç›klayamamas› c. Atomun parçalanmas› d. Patlay›c› maddelerin genel ad› e. ‹ç savafl 4. Hiper uyumluluk ne anlama gelmektedir? a. Herfleye sahip olunmas› b. Tüketim arac›l›¤› ile bireylerin sisteme uyumlu hale getirilmesi c. Herkesin birbirine benzemesi d. Toplumun normlar›na uygun davran›lmas› e. Taklit etmek. 5. Hiper gerçeklik kavram› neyi ça¤r›flt›r›r? a. Gerçek d›fl›l›k b. Hayal gücünün üstünlü¤ü c. Yarat›c›l›k d. Gerçekle¤in simule edilerek gerçekmifl gibi sunumu e. ‹deal olan›
6. Sibernetik kontrol ne anlama gelmektedir? a. Medyan›n sunumlar› ile toplumun denetlenmesi b. Güvenlik güçleri arac›l›¤› ile denetimin sa¤lanmas› c. Yasalar› onaylama d. Bask› ve güç kullanarak güvenli¤i sa¤lama e. Gönüllü olarak r›za gösterme 7. Anlam zedelenmesi ne anlama gelmektedir? a. Kavramlar›n anlam›n›n a盤a kavuflturulmas› b. Anlam›n içeri¤inin boflalt›lmas›, anlams›zlaflt›rma c. Nesnelerin tükettirilmesi d. Gösterge de¤eri yarat›lmas› e. Herfleyin birbirine kar›flmas› 8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi günümüz toplumunda medya arac›l›¤› ile metalaflm›fl kültürü en iyi biçimde aç›klar? a. ‹zleyiciyi eve ba¤›ml› k›lar. b. Tüketim nesnelerini sunar. c. Sat›fl› art›rmaya yönelik sunular yapar. d. ‹zleyicinin akl›n› ürünleri almas› için çelmeyi amaçlar. e. Tüketiciyi bilinçlendirir. 9. Baudrillard’›n “ihtiyaçlar, üretim sisteminin meyvesidir” ifadesi neyi ça¤r›flt›rmaktad›r? a. Tüketimin haz duyma ifllevi gördü¤ü b. ‹htiyaçlar›n sistem taraf›ndan üretildi¤i c. Nesneleri tüketmenin gerekli oldu¤u d. Sistemin sürekli nesneler üretti¤i e. ‹htiyaçlar›n do¤al oldu¤u 10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi “sessiz y›¤›n›/ço¤unlu¤u” vurgular? a. Grup b. Küme c. Kitle d. Topluluk e. Toplum
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
115
Okuma Parças› Baudrillard ‘a Göre Panopti¤in Sonu Amerikan televizyonu günlük yaflam ideolojisiyle gerçekli¤e ait s›radanl›k ve özgünlü¤ü hala bir referans olarak almaktad›r. Örne¤in 1971 y›l›nda Loud ailesi deneyinde oldu¤u gibi. Yedi ay aral›ks›z bir flekilde sürdürülen çekim sonucunda 300 saatlik bir film elde edilmifltir. Üstelik bu filmin ne senaryosu ne de scripti vard›r. Bir ailenin yaflad›¤› dramlar, keyifli anlar hiçbir atlama ve s›çrama olmadan, kesintisiz bir flekilde “el de¤memifl” bir hikâye gibi sunulmufltur. K›saca bu “brüt” (ham, ifllenmemifl) bir tarihi belgedir. Televizyonun, insano¤lunun aya ayak basmas›n› göstermesi kadar önemli bir belge, üstelik günlük yaflant›m›zla ilgili bir belge. Olay›n kötü olan yan› bu filmin çekimi bitirildikten sonra ailenin darmada¤›n olmas›d›r. Loud ailesi boflanm›fl vs. Bu durum bizi içinden ç›k›lamaz bir tart›flma ortam›na sürüklemektedir. Bu parçalanman›n nedeni televizyon mudur? Peki televizyon olmasayd›, bu aile yaflant›s›n› sürdürebilecek miydi? Loud ailesinin sanki TV kameras› evin içinde de¤ilmifl gibi çektik, yaklafl›m›ysa daha da tuhaft›r. Yönetmen: “Aile sanki biz orada de¤ilmifliz gibi davrand› ve yaflad›” diyerek kendi kendine böbürlenmektedir. Bu saçma ve paradoksal bir formüldür çünkü ne do¤ru ne de yanl›flt›r. Sadece ütopik bir formüldür. “Sanki biz orada de¤ilmifliz gibi” sözüyle “sanki siz oradaym›fls›n›z gibi” sözü ayn› anlama gelmektedir. Zaten yirmi milyon seyirciyi bafltan ç›kartan fley de iflte bu paradoks, bu ütopyad›r. Bu program› izleyen seyircilerse, gerçekte “röntgencilik” yaparak alacaklar› zevkten fazlas›n› alm›fllard›r... Çekimler anlams›z olana afl›r› anlam yüklemektedirler. Bugüne kadar gerçe¤e hiç bu kadar çok yaklafl›lmam›flt› (“ sanki o evin içindeymifliz gibi”). Gerçe¤i hipergerçe¤e dönüfltüren mikroskobik simülasyonun sundu¤u haz budur... Zaten iflin bafl›ndan itibaren böyle bir ailenin seçimi hipergerçek bir olayd›r. ‹deal tipik bir Amerikan ailesi. Kaliforniya’da yaflayan, üç garaj›, befl çocu¤u olan, toplumda iyi bir yere sahip, mesleki aç›dan oldukça iyi para kazanan, dekoratif bir ev kad›n›na (housewife) ve uppermiddle standing (orta s›n›f›n üst katmanlar›ndaki yaflam kolayl›klar›na sahip) bir aile. Bu anlamda Loud ailesini ölüme mahkûm eden fley iflte bu kusursuzluktur. “American way of life” ›n ideal kahraman› olan bu aile, Antikça¤ kurban törenlerinde yap›ld›¤› gibi ‘medium’un (arac›n ya da televizyonun) ›fl›klar› alt›nda yüceltilmek ve öldürülmek üzere seçilmifltir. Modern yazg› iflte budur.
Kokuflmufl, çürümüfl site toplumlar› art›k Tanr›lar›n gazab›na u¤ramaktad›r. Çünkü bir kamera objektifi, t›pk› bir “laser”in yapt›¤› gibi yaflanan gerçekli¤i öldürebilmek için onu parçalar›na ay›rmaktad›r. Yönetmen: “Loud ailesi televizyon ekran›nda görünmeyi kabul ederek kendini ölüme mahkûm etmifl bir ailedir.” diyecektir. Öyleyse söz konusu olan fley gerçekten bir kurban törenidir. Yirmi milyon Amerikal› seyirciye sunulmufl bir kurban töreni. Kitle toplumunu anlatan dramatik özelliklere sahip bir tören. (Baudrillard, 2010: 54-56) Kaynak: Baudrillard, Jean, (2010) “Simülakrlar ve Simülasyon” çev. O. Adan›r, Ankara: Do¤u Bat› yay.. Kitab›ndan 54-56 sayfalar› aras›ndan k›salt›larak al›nm›flt›r.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. d 3. b 4. b 5. d 6. a 7. b 8. d 9. b 10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Simülasyon ve Simülakrlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitleden Sessiz Ço¤unlu¤a” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göstergenin Evreleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlam›n Zedelenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitleden Sessiz Ço¤unlu¤a” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
116
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Günümüz toplumunu tüketim toplumu olarak adland›ran Baudrillard, Descartes’in “düflünüyorum o halde var›m” önermesini “tüketiyorum o halde var›m” biçimine dönüfltürmüfltür. Bireyler aç›s›ndan tüketim bir var olma modu olarak de¤erlendirilir. Tüketimin bir prestij sa¤lad›¤› gösterge de¤eri bulunmaktad›r. Bireyler markalar›, moda olan nesneleri tükettikçe di¤er bireylerle benzeflmekte ve uyumlaflmaktad›r. Tüketim toplumu bolluk ve çokluk toplumudur. Her fleyin tüketim nesnesine dönüfltü¤ü bir toplumdur. Bireyler haz ve zevkler ad›na g›da ürünlerinden giyim, ev dekorasyonu, okudu¤u kitaplar, izledi¤i filimler ve dizilere var›ncaya kadar medya taraf›ndan tükettirilmektedir. Böylece siyasi iktidar›n yasalar›na, güvenlik güçlerine gerek duyulmadan bireylerin denetimleri sa¤lanm›fl olmaktad›r. Bu denetim bir çeflit sibernetik kontrol olarak de¤erlendirilmektedir. S›ra Sizde 2 Simüle etmek yaln›zca -m›fl gibi yapmak de¤ildir. Bire bir, gerçe¤in yeniden türetilmesidir. Gerçeklik simülasyonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her zaman fazlas›yla var olacakt›r. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan fleye sahip de¤ilmifl gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip olunmayan fleye sahipmifl gibi yapmakt›r. Birincisi bir varl›¤a (flu anda burada bulunmayan) di¤eriyse bir yoklu¤a (flu anda burada bulunmamaya) göndermede bulunmaktad›r. Örne¤in, hastaym›fl gibi yapan kifli yata¤a uzan›p etraf›ndakileri hasta oldu¤una inand›rmaya çal›fl›rken bir hastal›¤› simule eden kiflide bu hastal›¤›n semptomlar›n› görmek mümkün olacakt›r. Bu noktadan sonra hem kifli hem de çevresindekiler için gerçeklik yan›lsamaya u¤ram›fl ve neyin gerçek neyin sahte, neyin düflsel neyin simule edilen oldu¤u birbirine kar›flm›flt›r. Baudrillard’›n deyimi ile “deliyi bu kadar iyi taklit eden biri herhalde gerçekten delidir” görüflüne kat›lmamak mümkün de¤ildir.
S›ra Sizde 3 Baudrillard’a göre sosyolojinin temel kavramlar›ndan olan “toplumsal” kavram› içe patlam›flt›r. Yani günümüz pratiklerine denk düflmedi¤inden gerçekli¤ini yitirmifltir. Art›k gerçekli¤inin yerini simülasyonun ald›¤› Bat› toplumlar›nda uyumlaflt›r›lm›fl kitlelerden söz edilmektedir. Kitle, bir süngerin suyu emdi¤i gibi toplumsal› emmektedir. Böylece kitle giderek ortadan kalkmakta, buharlaflmakta ve onlar›n yerini “sessiz y›¤›nlar” almaktad›r. Baudrillard kitleyi, toplumsal›n simülasyonu hatta “toplumsal›n içinde kayboldu¤u kara bir delik” olarak görür. Kitlede bütün yitirilmifl gönderenlerin devrik simülasyonlar› vard›r. Bütün gönderen sistemlerinin, bütün ayakta duramayan anlamlar›n, olanaks›z tarihin ve art›k var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusu haline gelen kitle, toplumsalla ilgili her fley unutuldu¤unda geriye kalan “art›k” olarak nitelenmektedir.
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard
117
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ALLAN, Kenneth. (2006). Conptemporary Social and Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. ELLIOT, A. (1999). Contemporary Social Theory, Massachusetts-Oxford: Blackwell Publish. FEATHERSTONE, Mike. (1996). Postmodernizm ve Tüketim Toplumu, Çev.: M. Küçük, ‹stanbul:Ayr›nt› Yay›nlar›. GÖRGÜN-BARAN, A. (2006). “Postmodernizm”, Feodaliteden Küreseleflmeye içinde, Ankara: Lotus Yay›nevi. BAUDRILLARD, Jean (1996a). Amerika, Çev.: Y. Avunç, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. BAUDRILLARD, J. (1996b). Kötülü¤ün fieffafl›¤›, Çev.: Ifl›k Ergüden, ‹st.: Ayr›nt›Yay., BAUDR‹LLARD, J. (1997). Tüketim Toplumu, Çev.: Hazal Deliceçay - Ferda Keskin, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. BAUDR‹LLARD, J. (1998). Foucault’yu Unutmak, Çeviren: Oguz Adan›r, ‹zmir: Dokuz Eylül Yay›nlar›. BAUDR‹LLARD, J. (2001). Tam Ekran, Çeviren: Bahad›r Gülmez, ‹stanbul:YKY, Cogito. BAUDR‹LLARD, J. (2005a). Anahtar Sözcükler, Çeviren: O¤uz Adan›r-Leyla Y›ld›r›m, Ankara: Paragraf Yay›nevi. BAUDRILLARD, J. (2006a). Kusursuz Cinayet, Çev.: Necmettin Sevil, ‹st.: Ayr›nt› Yay. BAUDRILLARD, Jean (2006b). Sessiz Y›¤›nlar›n Gölgesinde Ya da Toplumsal›n Sonu, Çev.: O¤uz Adan›r, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. BAUDRILLARD, Jean. (2010). Simülakrlar ve Simülasyon, Çev.: O¤uz Adan›r, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›, BEST Steven ve KELLNER Douglas. (1998). Postmodern Teori, Çev.: Mehmet Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›,
KELLNER Douglas (2000). “Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz› Meyda Okumalar ve Sorunlar”, Modernite Versus Postmodernite içerisinde, Derleyen ve Çeviren: Mehmet Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›, ÖNK, Ürün Y›ld›ran (2009). “Baudrillard Perspektifinden Bir Kitle ‹letiflim ve Sanat Arac› Olarak Simülasyon Evreninde Televizyon” Selçuk ‹letiflim, 5, 4, (201-218). R‹TZER, George (1997). Postmodern Social Theory, New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. SARUP, Madan (2010). Post-Yap›salc›l›k ve Postmodernizm, Çev. Abdülbaki Güçlü, ‹stanbul: K›rkgece Yay›nlar›, SLATTERY, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, Çev.:Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: Sentez Yay›nc›l›k. STEVENSON, Nick (2002). Understanding Media Cultures, London: Sage Pub. fiAYLAN, Gencay (2002). Postmodernizm, Ankara : ‹mge Yay›nlar›, THIRY-CHERQUES, Hermano Roberto (2010) Baudrillard: Work And Hyperreality. RAE Eletrônica, 9(1). Eriflim: 10.06.2011, h t t p : / / r e d a l y c . u a e m e x . m x / s r c / i n i c i o / A r t PdfRed.jsp?iCve=205115349010
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
6 Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Post-yap›salc›l›kla post-modernizm aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek, Post-yap›salc›l›¤› yap›salc›l›ktan ay›rt edebilecek, Michel Foucault’nun temel düflünce ve kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Michel Foucault’nun çal›flmalar›nda iktidar kavram›n›n önemini özetleyebilecek, Jacques Derrida’n›n düflüncelerini yap›salc›l›ktan ay›rt edebilecek, Jacques Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤› temel kavramlar› aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Post-Yap›salc›l›k Söylem Bilginin Arkeoloji Soykütük
• ‹ktidar • Yap›söküm • Arfliv
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
• • • • •
G‹R‹fi POST-YAPISALCILIK MICHEL FOUCAULT JACQUES DERRIDA DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE VE KAVRAMLARI • POST-YAPISALCILI⁄A YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER
Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida G‹R‹fi Post-yap›salc›l›k; en genifl tan›m› ile insan olma, dünya ve anlamlar› oluflturma ve bunlar› yeniden üretme süreçleri aras›ndaki iliflkileri irdeleyen bir yaklafl›m olarak tan›mlanabilir (Belsey, 2002). Bu entelektüel yaklafl›m yirminci yüzy›l›n son çeyre¤inde Fransa’da; özellikle Louis Althusser, Roland Barthes, Jean PierSIRABaudrillard, S‹ZDE re Bourdieu, Jacques Darrida, Michel Foucault, Julia Kristeva ve Jean-François Lyotard’›n çal›flmalar›yla ortaya koyulmufl ve dünyaya yay›lm›flt›r. Bu yaklafl›m› iki teD Ü fi Ü N E L ‹ M mel kolda de¤erlendirmek mümkündür. (›) Birincisinde post-yap›salc›l›k dil ve literatür ba¤lam›nda ele al›n›rken (››) ikincisinde felsefe ve sosyal bilimler ba¤laO R verilecektir. U m›nda ele al›n›r. Afla¤›da bu iki temel ba¤lamdaki yaklafl›mlaraSyer D ‹ K K dilbilime AT Post-yap›salc›l›k, Ferdinand de Saussure’ün temellerini att›¤› yap›salc› karfl› elefltirel nitelikte ayr› bir yaklafl›m olarak ortaya ç›km›fl olmakla birlikte yap›salc›l›kla pek çok ortak özelli¤e sahip olmas› nedeniyle literatürde kimi zaman yeni olarak SIRAyap›salc›l›k S‹ZDE da adland›r›lmaktad›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
Burada bir noktan›n daha belirtilmesi gerekir. Post-yap›salc›l›k; s›n›rlar› belirsiz ve tart›flmal› olmakla birlikte post-modernizm, post-modern teori, post-sanayi toplumu gibi kavramlarla birlikte kullan›lmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda K ‹ T A P “post” eklentisi bir bakma modernizasyona ve de¤iflime iliflkin pek ço¤unun sosyalizm, liberalizm, mutaass›pl›k gibi ideolojik görünümleri de olan büyük teorilere karfl› duyulan belirsizlik ve flüphecili¤i ifade etmektedir. Bu ba¤lamda teori, T E Lpost-modern EV‹ZYON ça¤dafl toplumlar› analiz etmede yeni özel bir form olarak ortaya ç›kar ve bilim insanlar›n›n yaklafl›m›na göre ya sosyo-kültürel unsurlar›n yeniden yap›lanma süreci (post-modernization) ya da de¤iflimdeki yeni e¤ilimler olarak de¤erlendirilirler. ‹NTERNET Örne¤in Michel Foucault ve Jean- François Lyotard, bilginin söylemsel ve öyküsel oluflumunu ve kültürel elefltiri ve felsefi bir yans›mayla dil ile iktidar aras›ndaki iliflkiyi post-modern yaklafl›mla analiz ederler. Fredric Jamerson, Zygmunt Bauman ve David Harvey gibi düflünürler ise post-modernizmi tamamen yeniden bir yap›lanma olarak de¤erlendirirler. Jean Baudrillard, Stephen Crook, Jan Pakulski ise süre giden sürecin yeni bir aflamas› ve yeni ortaya ç›kan e¤ilimler olarak ele al›rlar. Ba-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
120
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Ço¤ulculuk, genel olarak tek bir perspektiften ziyade farkl› perspektifler aç›s›ndan yaklaflmay› öngörür ve pek çok alanda kullan›l›r. Örne¤in kültürel ço¤ulculukta genifl bir toplum içindeki daha ufak gruplar›n kültürel kimliklerinin korunmas› anlafl›l›rken politik ço¤ulculukta, politik gücün seçimlerle oluflmas›n› ço¤unlu¤un hegemonyas›n› SIRA S‹ZDE yaratmas› nedeniyle ret edilerek toplum içindeki farkl› gruplar›n eflit temsili amaçlan›r. Bu yaklafl›m; benzer flekilde dinî, L ‹ M alanlarda D Ü fi Ü N Efelsefi ekonomik, da yer bulur.
udrillard; post-moderniteyi geliflen kitle medyas›, iletiflim ve kitle tüketimi ile yine kitle tüketimi ve yeni dönemin getirdi¤i ve yayg›nlaflan yönlendirilmifl iletiflim, sembolik tüketim ve zaman ve mekân›n daralmas› ile iliflkilendirir. Crook ve arkadafllar› ise bu döneme iliflkin temel e¤ilimleri; sosyal parçalanma (fragmentation), farkl›laflma (differentiation), k›sa ömürlü sosyal yap›lanmalar, esnek uzmanlaflma, geliflen kültürel ço¤ulculuk (pluralism), yüzeysellik, olgular›n ticarileflmesi, populizm, yayg›nlaflan eklektizm (eclecticism), stillerdeki senkretizm (syncretism) ve geneldeSIRA tümS‹ZDE de¤erlerde artan bir liberalleflme olarak ortaya koymaktad›r. Günümüzde de bu kavramlar üzerine tart›flmalar yo¤un olarak devam etmektedir. Baz› düflünürler, daha radikal bir yaklafl›mla post-modernizmin post-yap›salc›l›ktan D Ü fi Ü N E L ‹ M beslenerek geniflleyen yapay bir tart›flma oldu¤unu ileri sürerler. Biz burada bu tart›flmalara girmeden post-yap›salc›l›¤›n do¤uflu, sundu¤u yeni perspektifler ve bu S O R U ve Darrida’n›n görüfllerine yer verece¤iz. ba¤lamda Foucault
S O R U
D‹KKAT Eklektizm; olgulara SIRA S‹ZDE yaklafl›mda tek bir paradigma yerine farkl› teorileri, fikirlerin birlikte ele al›nmas› gerekti¤ini ileri süren kavramsal bir AMAÇLARIMIZ modeldir. Bu yaklafl›m, bütüncül bir tutarl›l›¤› olanaks›z k›lmas› nedeniyle elefltirilir. Senkretizm (syncretism); K ‹ T Az›tt›, P çeliflkili birbirinin olgular›n uzlaflt›r›larak birlefltirilmesi anlam›nda daha çok felsefe ve dinde kullan›lan bir kavramd›r. SIRA TÖrne¤in E L E VS‹ZDE ‹dinsel ZYON varsay›mlarda ya da metinlerde bilimsel içerik aramak gibi. Ayr›ca farkl› bir anlamda dilbilimde de yer D Ü fi Ü N E L ‹ M bulur. Avangart (avan-garde); ‹ N T E Rsanat N E Tve politika kültür, aln›nda ilerici ve yenilikçi anlam›nda S O R Ukullan›lan bir terimdir.
D ‹ K K A Tdaha dikkat çekmek faydal› olacakt›r. Post-modernizmin temellerini Burada bir noktaya çok daha önceleri sanatsal ak›mlarda bulmak mümkündür. Bu aç›dan 20. yy’›n ikinci yar›s›nda kültürel sanatsal bir ak›m olarak bilinen Dada veya Dadaizm, post-modernizmin SIRAveS‹ZDE habercisi olarak kabul edilir. 1950’lerle birlikte modern sanat kendi izole yap›s›n› kaybederek popülerleflmeye, ticarileflmeye ve beraberinde uluslararas› boyut kazanmaya bafllaAMAÇLARIMIZ m›fl, 1960’larla pop, sanattan beslenerek geliflmifl; plastik sanatlardan mimariye kadar pek çok alanda etkili olmufltur. Post-modern sanat›n en temel özelli¤i, modern sanat›n elitist ve avangartK(avan-garde) yap›s›n› ret etmesidir. ‹ T A P
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
POST-YAPISALCILIK Post-yap›salc›l›k, T SIRA E L E V S‹ZDE ‹ Z Y20. O N yy. Frans›z ve k›ta Avrupas› felsefecileri ve teorisyenlerinin entelektüel görüfllerini kapsar. ‹nsan kültürünün yap›lar arac›l›¤› ile anlafl›labilece¤ini savunan ve bu görüfllerini özellikle dil üzerinde modelleyen yap›salc›l›ktan D Ü fi Ü N E L ‹ M büyük oranda etkilenen ama ondan farkl›laflan bir düflünce ak›m›d›r. Bu düflünce ‹NTERNET hareketi; post-modernizm, anti-humanizm, ayd›nlanman›n reddi ve var oluflçu feS O R U nomenolojiden (Davis, 2006) de büyük oranda etkilenmifltir. D ‹ K K“1960’larda AT Post-yap›salc›l›k Fransa’da ortaya ç›kan ve h›zla di¤er ülkelere yay›lan genifl tabanl›, dolay›s›yla gevflek biçimde yap›land›r›lm›fl, disiplinler aras›” bir entelektüel harekettir (Marshall, 1999:595). Kayna¤› yap›salc›l›k olan post-yap›salc›l›k bundan dolay› yaSIRA S‹ZDE p›salc›l›kla benzer baz› özellikler tafl›makla birlikte (örne¤in her iki yaklafl›m da elefltirel olmakla birlikte) iki yaklafl›m›n birbirlerinden oldukça ayr› oldu¤u da bilinmektedir (SaAMAÇLARIMIZ rup, 1997:9). Basit bir ifadeyle post-yap›salc›l›k, ‘dil’ ve dile benzer flekilde toplumun anlaml› yap›lar veya sistemler olarak analiz edilebileceklerini varsayan yap›salc›l›¤›n yeniden yorumlan›fl› olarak tan›mlanabilir. Marshall’›n ifadesiyle (1999: 595) “Post-yap›salc›K ‹ T ASaussure’ün P l›¤›n esas baflar›s› dil kuram›n›n içinde yer alan radikal analitik olanaklar›, temsil edici bir fenomenden ziyade anlamland›r›c› bir fenomen fleklinde yeniden keflfetmesi ve geniflletmesi olmufltur.”
N N
TELEV‹ZYON
Post-yap›salc›l›k ve yap›çözüm veya yap›söküm (deconstruction), post-modernizmin teorik formülasyonu olarak da düflünülebilir. Ayd›nlanma ile bafllayan modernite; dünyay› rasyonel, ampirik ve objektif ba¤lamda aç›klamay› vaat eder. Aç›k ‹NTERNET
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
121
bir gerçekli¤in oldu¤unu kabul eder ve e¤er do¤ru metotlar kullan›l›rsa bu gerçekli¤in bilgisine ulafl›labilir oldu¤una inan›r. Oysa post-modernizm bu güvene sahip de¤ildir; çünkü “sebebin” kendisi de kendi yolunda k›s›tl› bir tarihsel formdur ve sebeplerin vaat etti¤i kesinlikler art›k yoktur. Post-modern bak›fl; gerçeklik, estetik ve ahlak yarg›lar›na iliflkin bir tercihi de¤erlendirmenin rasyonel bir yolunu sunmaz; eski düflünce kal›plar›n› söküp atarak bir temizleme yapar ve yeni bir anlama biçiminin yolunu açar. Post-yap›salc›lar›n yap›salc›l›¤a olan elefltirileri ise iki ana tema üzerinde toplanmaktad›r: (›) Yap›lar›n kendi kendilerine yetmesi ve (››) bu yap›lar›n ikili z›tl›klardan oluflmas›. Post-yap›salc› düflünce ak›m›n›n ortaya ç›kt›¤› 1960’l› y›llarda Fransa, devlete karfl› iflçi ve ö¤renci isyanlar›n›n yo¤un olarak vuku buldu¤u politik kargafla dönemi içindedir. Bu aç›dan feminizm, nihilizm, anarflizm gibi alternatif felsefelere olan ilginin artt›¤› bir dönemdir. Foucault’nun “subjugated knowledges” (tutsak bilgiler) olarak adland›rd›¤› bu farkl› bak›fl aç›lar›, bask›n Bat› felsefesi ve kültürünün elefltirisi niteli¤indedir. Bu bilgiler, daha bask›n olan bilgilerin arkas›na saklanm›fl; ancak elefltiri yolu ile ortaya ç›kar›labilecek ve diskalifiye SIRA S‹ZDE edilebilecek bilgiler setidir. Bu naif bilgiler, bilifl seviyesinin veya bilimselli¤in alt›nda yer al›rlar (Foucault, 1980:82). Dolay›s›yla Foucault, ‘subjugated knowledges’ kavram›yla iki fleyi kasteder: (›) Bir tarafta formal organizasyonlar›n gömüD Ü fi Ü N E Liçinde ‹M lü olan veya maskelenmifl tarihsel içerikler, (››) diskalifiye edilmifl olan bilgi serileri (Foucault, 2003:7). ‹flte post-yap›salc›l›k, Bat› kültürünün temel kabullerini teflS O R U hir ederek, bir bak›ma bu elefltirileri hakl› ç›karman›n araçlar›n› sunmufltur.
Yap›çözüm veya yap›söküm, herhangi bir metnin içindeki ikili karfl›tl›klar›n (aç›kkapal›, iyi-kötü, devaml›devams›z vb. metnin bütünlü¤ü aç›s›ndan tutars›z kullan›mlar›n› ele alarak yazar›n kurdu¤u kavramsal ayr›mlar›n baflar›s›zl›¤›n› aç›klamak için gelifltirilmifl bir metin okuma yöntemidir.
‹ K K A T anlams›zl›¤› Nihilizm, Latince hiçlik anlam›ndaki “nihil” kökünden gelen temeldeDhayat›n üzerine kurulu felsefi bir ö¤retidir. Ço¤unlukla var olufl formunda karfl›m›za ç›ksa da epistomoloji, metafizik, ve ontoloji alanlar›nda da kullan›lmaktad›r. Varoluflcu SIRA S‹ZDE nihilizm, yaflam›n somut bir anlam›, amac› ve gerçek bir de¤erinin olmad›¤›n› ileri sürer. Moral de¤erlerin gerçekte var olmad›klar› ve sonradan soyut olarak ortaya ç›kt›¤›n›, gerçekli¤in AMAÇLARIMIZ bulunmad›¤›n› ve bu ba¤lamda bilginin de mevcut olamayaca¤› iddias›, bu doktrinin di¤er temel yaklafl›m›n› oluflturur. Yaflam›n temel referans noktalar› olan normlar, de¤erler, kurallar ve yasalar›n bulunmamas› hâlini ifade eden “anomi” hâli ile birlikte an›labilmektedir.
N N
K ‹ T A P
Post-yap›salc›l›¤›n temel önermeleri afla¤›daki gibi s›ralanabilir: 1. Tarih ve kültürün yap›lar› koflulland›rd›¤›ndan “yap›lar›n”, yanl›fl yorumlara TELEV‹ZYON ve önyarg›lara maruz kald›¤›n› ileri sürer. 2. Dolay›s›yla bir nesneyi anlamak için hem nesnenin kendisini hem de bu nesneyi üreten bilgi sistemleri bir arada incelenmelidir. Bu ba¤lamda PostS‹ZDE yap›salc›l›k, bilginin nas›l üretildi¤ini temel araflt›rma SIRA sorunsal› olarak ka‹NTERNET bul eder. 3. Post-yap›salc›l›k, yap›salc›l›¤›n aksine tarihseldir; kültürel zaD Ü fi Ü Nkavramlar›n EL‹M man içinde nas›l de¤iflti¤ine odaklanarak ayn› kavramlardan flimdi ne anlafl›ld›¤›n› bulmaya çal›fl›r. Örne¤in Foucault’nun “Delili¤in Tarihi” adl› eseri, S O R U delilikle ilgili kültürel tutumlar›n bir tarihidir. D ‹ K biri, K A T tarihe bak›fl Yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›k aras›ndaki en temel farkl›l›klar›ndan aç›lar›d›r. Post-yap›salc›lar, tarihe göreli yaklafl›rlar ve evrimsel bir çizgi üzerinde geliflti¤i tezini ret ederek raslant›sal olgulara dayal› oldu¤unu iddia ederler. Tarih farkl› seçeSIRA S‹ZDE nekler sunar.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
122
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
4. Post yap›salc›lar “benli¤in” ayr›, tekil ve tutarl› bir varl›k oldu¤u görüflüne kat›lmazlar. Aksine birey, birbiriyle çat›flan bilgi hükümleri (toplumsal cinsiyet, ›rk, s›n›f, kariyer vb. gibi) aras›ndaki gerilimlere sahiptir. Dolay›s›yla bireyin benlik alg›s› onun nesnelerin anlamlar›n› yorumlamas›nda kritik bir rol oynar. Her ne kadar farkl› düflünürlerin benlik hakk›ndaki görüflleri farkl›laflsa da post-yap›salc›lar benli¤in söylemlerle infla edildi¤i görüflünü s›kl›kla paylafl›rlar. 5. Bir metin yazar›n›n amac›, okuyucu için ikincildir. Post-yap›salc›lar bir metnin tek bir amac›n›n, anlam›n›n ve tekil bir var olufla sahip oldu¤u fikrini reddederler. Her birey; herhangi bir metinle ilgili olarak yeni ve bireysel amaç, anlam ve var olufl yaratabilir. Anlam, yani gösterilen, birey taraf›ndan; yani gösteren taraf›ndan infla edilir. Böylelikle, gösterilen gösterenin önceli¤ine göre konuflur. “Yap›salc›l›k, do¤rulu¤u metnin ‘arkas›nda’ ya da ‘içinde’ görürken post-yap›salc›l›k okuyucu ile metnin karfl›l›kl› etkileflimini üretkenlik olarak görmektedir” (Sarup, 1997: 12). Dolay›s›yla post-yap›salc›l›kta bir kültür nesnesinin ne anlama geldi¤ini anlamada, onun belli de¤iflkenlerle (örne¤in kimlik ba¤lam›nda ) olan iliflkisinin analizi büyük önem arz eder. 6. Post-yap›salc› metin analizlerinde okuyucu, yazar›n yerini al›r. Bu yer de¤ifltirme yazar› merkezden alma olarak de¤erlendirilir; böylelikle yazara sabitlenmeden di¤er anlam kaynaklar› da araflt›r›l›r (farkl› okuyucular, kültürel normlar ya da di¤er metinler ba¤lam›nda). Bu alternatif kaynaklar›n birbirleriyle tutarl›l›k göstermeleri de gerekmez. 7. Post-yap›salc›lar, hiyerarfli içinde “bask›n olan›n temel niteli¤i” kavram›n› reddederler. Daha ziyade amaçlar›, bu iliflkileri analiz ederken bask›n olan ile itaat eden aras›ndaki ba¤›ml›l›¤› a盤a ç›karmakt›r. Bu iliflkileri anlaman›n tek yolu, tekil anlamlar illüzyonunu üreten bilgi sistemlerini ve kabullerini “yerinden ç›karmak” t›r.
MICHEL FOUCAULT Foucault’un Yaflam›
Resim 6.1 Foucault, zaman›n ünlü filozofu Sarte ile birlikte bir protesto gösterisinde (Gutting 2005).
Foucault’un yaflam›n› iki boyutta de¤erlendirmek gerekir: (›) Biri standart kal›plar içindeki kiflisel yaflam tarihi, (››) di¤eri kendine özgün s›ra d›fl› yaflam biçimi (Gutting 2005). Asl›nda yaflam biçimi, felsefesinin bir uygulama alan› gibiydi. Ona göre yeni bir bilgiye ulaflmak ancak tüm s›n›rlar›n zorlanmas›yla mümkündü. Foucault, ünlü bir taflra ailesinin o¤ludur. Babas› ise baflar›l› bir doktordu. Paul Michel Foucault prestijli bir okul olan École Normale Supérieure’un parlak, hatta y›ld›z bir ö¤rencisiydi. (Sonradan bilinmeyen bir nedenden dolay› Paul ismini reddetmifltir.) O, akademik ve siyasi ba¤lant›lar› nedeni ile akademik h›rslar› olanlardan beklendi¤i üzere yüksek okul ö¤retmenli¤i yapmak yerine bir süre ‹sveç, Polonya ve Almanya gibi ülkelerde dolaflm›flt›r. Doktora tezini tamamlarken Sorbonne’un en güçlü profesörlerinden biri taraf›ndan desteklenmifl ve hemen tezinin bas›lmas›n›n ard›ndan dönemin belli bafll› entelektüellerinden olumlu elefltiriler alm›flt›r. Takip eden sekiz y›l içinde kolayl›kla kürsü sahi-
123
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
bi olmufltur. Onun 1966 y›l›nda yay›mlanan kitab› Les mots et les Choses (‹ngilizce “The Order of Things” olarak yay›mlanan kitap, ülkemizde Kelimeler ve fieyler ad›yla yay›mlanm›flt›r.) akademik olarak en çok satanlar aras›na girmifl ve onu Sartre gibi Fransa’n›n temel düflünürleri aras›na sokmufltur. Birkaç y›l sonra da süperSIRA S‹ZDE elit College de France’›n seçimlerini kazanm›flt›r. Birçok yerde dersler vermifltir. Di¤er yandan da dünyay› dolaflarak (Japonya, Brezilya, California ve di¤erleri) dolu salonlarda konferanslar vermifl ve gittikçe artan bir flekildeD Üpolitik fi Ü N E L ‹ Mhareketlere kat›lm›flt›r. Bu s›rada suç ve seks üzerine yazd›¤› iki kitap, onu befleri ve sosyal bilimlerde en önde gelen figür yapm›flt›r. 1984 y›l›nda öldü¤ünde çoktan düzinelerS O R U ce kitab›n konusu olmufltur ve bundan sonra ünü daha da artm›flt›r (Gutting 2005).
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D ‹ K K Akurumlar›ndan T College de France, 1530’da kurulmufl Fransa’n›n en prestijli yüksek e¤itim biridir. Belli say›daki kürsüye alan›ndaki en önde gelen bilim insanlar› seçilerek getirilmektedir. Öncelikle araflt›rman›n hedeflendi¤i okul, Avrupa’n›n en geliflmifl laboratuvarlaSIRA S‹ZDE r›na sahip olup onu ayr›cal›kl› k›lan di¤er bir özelli¤i de derslerin kat›lmak isteyen herkese aç›k olmas›d›r. Yüksek seviyeli dersler ise sadece konunun uzman› araflt›rmac›lar ve profesörlerin kat›l›m› ile kapal› olarak gerçeklefltirilmektedir. AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
N N
Foucault’un yaflam›na iliflkin de¤inilmesi gereken di¤er bir konu da onun ayn› ‹ T A P zamanda politik bir kat›l›mc› ve eylemci oldu¤udur. Foucault,Kkendinden bafllayaSIRA S‹ZDE rak di¤er tüm özgürlüklerin ba¤›ms›z ve adanm›fl bir ateflli savunucusudur. Onun her türlü bask›ya karfl› duydu¤u nefret, bilimsel tart›flmalar›nda alevlenmifltir. O en L E V ‹ Z Y O N durmak gizlemli (belli özel gruplar için olan) çal›flmalar›n›, pek çokT DEtirana Ü fi Ü N E Lkarfl› ‹M için sunulmufl bir “alet kutusu” olarak görmüfltür. Etkisi arzulad›¤› gibi olmufltur; o anti-psikiyatri hareketinin, hapishane reformunun, eflcinsel özgürlüklerinin etkili S O R U bir kahraman› hâline gelmifltir (Gutting 2005:2). ‹NTERNET Burada Foucault’un yaflam›na özel yer vermemizin amac›, yaflam›n›n D ‹ kendi K K A T felsefesi ile olan örtüflmesidir. O mevcut sisteme tamamen karfl›d›r. Hatta pek çok yazar da pek ço¤u eski Marksist olan Foucault gibi kiflilerin bu post-modern düflüncelerini, kapitalist sisteSIRA S‹ZDE min düflünsel temeli olan modernitenin y›k›lmas› yönünde entelektüel çaba olarak de¤erlendirirler. Foucault, mevcut epistemeye de (bilgiye de) karfl›d›r. Ona göre yazar, bilginin s›n›rlar›n› zorlayan kiflidir ve yaflam› da bu çerçevede de¤erlendirilebilir. AMAÇLARIMIZ
Foucault ve Post-yap›salc› Düflüncelerinin Ortaya Ç›k›fl›
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Gizlemli (ezoterik), belli bir grup için olan T Eanlam›nda LEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M kullan›lmaktad›r.
N N
K ‹ bir T A kitabevinden P Foucault’nun akademik analizlerinin bafllang›ç noktas› olarak rastlant›yla ald›¤› ve ihmal edilmifl s›ra d›fl› bir yazar olan deneyci (experimentalist) Raymond Roussel (1877-1933)’a ait bir kitap olmufltur. Roussel’›n önemi, bir edeL E V ‹ Z Y O N megalobiyat teorisinden ya da hareketinin temsilcisi olmas›ndan çokT Eyaz›lar›n›n man bir duyarl›l›¤a sahip olmas›d›r. Söz konusu yazar, gerçekten de daha önce ünlü bir psikiyatrisin araflt›rma konusu olmufl ve bu doktor onun dönüflüme u¤ram›fl dini saplant›lardan dolay› ac› çekmekte oldu¤u teflhisinde bulunmufltur. Babas›n‹NTERNET dan kalan servet, Roussel’›n 1894 y›l›ndan ölümüne kadar geçen sürede zaman›n›n tamam›n› yaz›lar›na vermesini sa¤lam›flt›r. Roussel’›n çal›flmalar› ‘avangart’ standartlara göre bile oldukça ayk›r›d›r. O, sadece kendini ifade edecek bir teknikle yazmak isteyen bir yazard›r. Örne¤in bir metin içinde ilk önce deyimlerin tamamen farkl› anlamlar›n› kullanarak hikâyeye bafll›yor, sonra hikâyenin sonunda kelimelerin bir harfini de¤ifltirerek tamamen farkl› bir anlam› olan bir sonla bitiriyor-
SIRA S‹ZDE
S O R U ‹NTERNET D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
124
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
du. Yazar, bu tavr›n› flöyle özetlemifltir: “Benim temel ilgim hayat›mda ve çal›flmalar›mda baflta oldu¤um kifli olmamakt›r” (Gutting 2005:6). Foucault’nun bu yazardan en çok etkilendi¤i nokta, onun öznelli¤i d›fllamas›d›r. Yazar, hikâyelerinde karakterlerin deneyimlerine yer vermemifl, sadece objeleri ve eylemleri betimlemifltir. Yazar›n bu tutumunu Foucault flöyle ifade etmifltir: “O, hiçbir ‘yüze’ sahip olmamak için yazmaktad›r” (Gutting 2005: 6). Foucault, aflikar bir flekilde dilde bireyin (öz) kayb› ile sübjektivitenin d›fllanarak yok say›lmas›n›, ölümle iliflkilendirmifltir. Foucault, Roussel’›n çal›flmalar›n› analiz etmeye çal›fl›rken yazar›n karanl›k, müphem ölümüne merkezî bir yer vermifltir; Roussel otel odas›n›n kilitli kap›s›n›n (önceleri daima aç›k tuttu¤u) hemen önünde yerde bulunmufltur ve yazar›n belki kap›y› kendini kurtarmak için açmaya m› çal›flt›¤›, yoksa kurtarmaya gelenleri engellemek için mi kendini kilitledi¤i bilinmemektedir. Foucault’ya göre yazar›n ölümündeki bu durum, Roussel’›n yaz›lar›ndaki ‘Nas›l kitaplar›m› kesin ifadelerle yazabilirim’ ifadesi ile belirtti¤i gibi ‘anahtar’la iliflkilidir; onun anahtar› insanlar› içeri almak için mi, yoksa onlar› d›flar›da tutmak için mi kulland›¤›n› bilemeyece¤imiz gibi, edebi olarak da bu ‘anahtar›’ kullan›rken yazar›n metnin anlam›n› açmak m›, yoksa kapamak m› istedi¤ini bilemeyiz. Ve onun ölümü bizleri bu iki soruyu çözmemizi de engellemifltir. Ayn› zamanda onun bu flekilde ölümü bizleri, onun kitaplar›nda kulland›¤› edebi anahtar ile kendisinin ve hikâyelerindeki karakterlerinin bask›lanan sübjektif yaflamlar›na iliflkin görüfllerimiz aras›ndaki ba¤lant›y› de¤erlendirmekten de al›koymaktad›r (Gutting 2005:7). Foucault’nun bu yazar üzerinden yapt›¤› tart›flma, akademik çal›flmalar›ndaki duruflu ile örtüflmektedir. Örne¤in entelektüel çevreler taraf›ndan yap›salc› ve özellikle de post- yap›salc› ak›m içinde an›lan Foucault, birçok yerde kendisinin herhangi tek bir paradigman›n sad›k taraftar› olmad›¤›n› dile getirmifltir (Lotringer 1989: 60; Sturrock 2003). Sistematik bir teori gelifltirme konusunda isteksiz olan ve tek bir do¤runun, gerçe¤in olmad›¤›na inanan Foucault’nun çal›flmalar› felsefe, psikoloji, psikiyatri, sosyoloji ve tarih gibi disiplinler aras› bir düzlemde yap›salc›l›k ve post-yap›salc›l›kla organik ba¤lar› olan karmafl›k bir yap› gösterir. Ancak çal›flmalar›n›n tüm bu giriftli¤ine karfl›n net olarak söylenebilecek en temel duruflu, özneyi merkeze oturtan teorilere (fenomenoloji, sembolik etkileflimciler gibi) karfl› bir tav›r almas›d›r. Foucault, yap›salc›l›¤a elefltirel yaklaflmakla birlikte bu noktada yap›salc›larla hemfikir olarak öznenin do¤as› gere¤i özgür olmad›¤›n›, aksine her taraftan toplumsal belirlenimlerle kuflat›ld›¤›n› kabul eder. Ona göre “özne” fikri, özneleri bir iktidar alan› ve belirli pratikler seti içinde konumland›ran toplumsal söylemler (dil, düflünce ve sembolik sistemler) arac›l›¤› ile üretilen toplumsal bir kurgudur” (Layder, 2006:135-136). Birey, anlam›n yarat›c› kayna¤› de¤ildir; anlam, bireylerin toplumsal pratiklerini tan›mlayan ve mümkün k›lan söylemlerin unsurlar› aras›ndaki iç iliflkilerin bir ürünüdür. Bu ba¤lamda kültür, herkes için geçerli olan de¤erler hiyerarflisidir ve kültür, seçici ve d›fllay›c›d›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
1
Foucault’nunSIRA yap›salc›l›¤a yönelik elefltirilerini araflt›r›n›z? S‹ZDE ‹nsanlar yaflant›lar›n› kendilerine aç›k, sosyal olarak infla edilmifl anlamlar araD Ü fi Ü N E L ‹ M ‹nsanlar›n gündelik hayatta içinde yer ald›klar› pratikler kec›l›¤› ile sürdürürler. sinlikle söylemlere dayan›r ve onlar› biçimlendirir, ayn› flekilde söylemler de praS O R U (Layder, 2006:136). Foucault’nun analizlerinde iki temel vurgu tikleri biçimlendirir bu duruflunu özetler:
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
125
(I) Bireylerin güdüleri yerine söylem/pratiklere odaklanarak nesnellik düzleminde çal›flmal›d›r. (II) Nesnel güç iliflkileri üzerinden nesnel toplumsal formlara yönelmelidir. Bu bilgilerin ›fl›¤› alt›nda Foucault’nun temel görüflleri, kulland›¤› önemli teknik terimlerin baz›lar› ve temel eserleri ünitenin devam›nda k›saca ele al›nm›flt›r.
Foucault’un Temel Düflünce ve Kavramlar› Benlik
SIRA S‹ZDE
Foucault’ya göre benlik, söylem ve toplumsal konumlar› tan›mlayan pratikler ve iktidar iliflkileri alan› içinde oluflur. Yap›salc›l›¤›n mikro/makro düalizmini nedenlerini aç›k olarak ortaya koyamasa da (pek çok konuda belirsizDb›raksa Ü fi Ü N E L ‹ Mda) ret eder ve özne olan bireyi “öldürür”. ‹ktidar taraf›ndan belirlenen benlik, çok parçal› ve çok k›s›ml›d›r. Dolay›s›yla Foucault’ya göre birey bilinçli, kendini kontrol edebilen, S O R U iç bütünlü¤e sahip tutarl›, rasyonel bir varl›k de¤ildir. D ‹ K K A T söz eder ve Foucault, ilk dönem çal›flmalar›nda iktidar taraf›ndan belirlenen benlikten analizlerinde benli¤i d›fllasa da belirsizlik ve çeliflkileri ortaya koyar. Son dönem çal›flmalar›nda ise benlik teknolojilerine yo¤unlaflan Foucault, güç ve egemenli¤e verdi¤i önemi SIRA S‹ZDE yaklafl›m›n›n odak noktas›ndan ç›kart›p bu eksikli¤i gidermeye çal›fl›r (Best ve Kellner, 1991:65)
AMAÇLARIMIZ
Söylem-Arekoloji-Soykütük-Arfliv
N N
Söylem: Foucault’nun analizinde dil, en önemli unsurdur. Ona göre dil, asla maK ‹ T A P sum ve tarafs›z bir ifade arac› de¤ildir. Söylemler, iktidar iliflkilerinin ifadeleridir ve bu iliflkilerle ba¤lant›l› pratikleri ve konumlar› yans›t›rlar (Layder 2006:137). Çünkü bir söylemi kullanabilme özel bir alan›n bilgisine sahipli¤in ifadesidir ve bu bilgiE L E V ‹ Zkontrol YON ye sahip olanlar, olmayanlar üzerinde hakimiyet kurabilir ve Tonlar› edebilirler. Söylemler belli kurallara uyan pratiklerdir (Foucault, 1972). Arkeoloji: Arkeoloji kavram› ise Foucault’nun yaklafl›m›n› betimleyen en önemli kavramlardan biridir. Arkeoloji, söylemler içindeki düflünceleri, temala‹ N T E Rimajlar›, NET r›, temsil ediliflleri betimlemeye çal›flmaz; söylemlerin kendisine, belli kurallara uyan pratikler olarak söylemlere odaklan›r. (Foucault 1972:138). Bu kavram, “flimdiki zaman›n tarihini” yazabilmek için geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve izleri incelemek ile ilgilidir. Bir baflka deyiflle arkeoloji, bugün bizim ne oldu¤umuza yol açan süreçleri anlama kanal› olarak tarihe bakmakt›r. Arkeolojik analizin amac› sadece belli tarihsel dönemlere ait söylemsel oluflumlar ile onlar›n içinde yer alan tikel söylemlerin ortaya ç›k›fl›n› mümkün k›lan biçimsel epistemik koflullar› a盤a ç›karmakt›r. Soykütük: Foucault’nun metodolojisinde bir di¤er önemli kavram da soykütük kavram›d›r. Asl›nda bu iki kavram (arkeoloji ve soykütük) aras›ndaki farkl›l›k, belirsiz ve kafa kar›flt›r›c›d›r. Çünkü her ikisinin de amac› ayn›d›r. Ancak e¤er bir farkl›l›k aramak gerekirse arkeoloji, farkl›l›k ve benzerliklerin belirlendi¤i düzleme odaklan›yorsa soykütük; daha çok iktidar iliflkileri ve bu iliflkilerle biçimlenen politik teknikleri, kullan›fll› bilgi formlar›n› üretmek için “fleylerin organize oldu¤u” düzleme odaklan›r. Yani soykütük, tekni¤i ampirik verilere dayanarak yap›lan “düzenlerin” yap›lar›n›n analizidir (Foucault, 1971:78). Foucault, bu kavram› bize mücadelelerin tarihsel bilgisini oluflturmam›z› sa¤layacak ve bu gün bu bilgiyi taktik olarak kullanmam›z› mümkün k›lacak olan bilimsel bilgi ile yerel hat›ralar›n bir-
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
126
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Sözcük anlam› önsel olan apriori felsefede deneyden önce olan anlam›nda kullan›lmaktad›r. Apriori ayn› zamanda deneyden sonra anlam›na gelen aposteriorinin de karfl›t› olarak kullan›lmaktad›r.
li¤i olarak, kullanmay› önerir (Foucault, 1994:42). Soykütük, temel olarak bilgi ve kültürün ayn› altyap›s› ile ilgilenir ki Foucault bunu, güç mekanizmalar› sayesinde do¤ru ve yanl›fl›n temellerinin ay›rt edilebilece¤i bir düzlem olarak da betimler. Arfliv: Bu ba¤lamda baflvurdu¤u di¤er bir teknik kavram da arfliv kavram›d›r. Belli bir tarihsel dönemin ya da kültürün geçmiflinde b›rakt›¤› bütün maddi ipuçlar›n›n koleksiyonunu ifade eder. Bu ipuçlar›n› araflt›ran bir kifli dönemin tarihsel apriorisini ve bilimini araflt›ran bir kifli de dönemin epistemisini anlayabilir. Bu kavramlar›n hiçbirinin kehanette ya da tahminde bulunma de¤eri yoktur. Bunlar sadece s›n›rl› tarihsel düzenlerin/kurallar›n betimlemeleridir. Foucault’yu entelektüel camiada öne ç›kartan en ünlü eseri ise 1966 y›l›nda yay›mlad›¤› Kelimeler ve fieyler ‹nsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi (The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences) adl› çal›flmas›d›r. Bu kitab›n temel tezi, tarihin tüm dönemlerinde neyin kabul edilebilir oldu¤unu seçen, kuran “gerçe¤in” belli temel koflullar›n›n oldu¤udur. Örne¤in Foucault’ya göre “bilimsel söylem”, bir SIRA S‹ZDE epistemeden di¤er epistemeye ani de¤iflmeler kaydetmifltir. Michel Foucault, bu kitap›nda bilim tarihini inceleyerek “epistemoloji veya episteme” yap›lar›n›n, insanlar›n bilme ve D Ü bilgiyi fi Ü N E L ‹ Mtasarlama yollar›n› nas›l flekillendirdi¤ini tart›fl›r. Foucault, episteme terimini belli bir yerde ve zaman diliminde bilimsel bilgi üretimini belirleyen yap›lar› ifade etmek için kullan›r. Epistemolojik alan ise belli bir zaman diliminde ve S O R U yerde belli bilgi biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n› flekillendiren koflullard›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Foucault öncesinde D ‹ K K A Tepisteme, genel anlam› olan bilgi tan›mlamas›na ba¤l› olarak ele al›nm›fl ve de¤erlendirilmifltir. Ancak Foucault ile birlikte kavram farkl› bir kuramsal çerçeveye oturtulur.SIRA Foucault’nun çal›flmalar›n›n önemli bir k›sm› epistemolojinin tarihi üzerineS‹ZDE dir. Ancak Foucault bu çal›flmalar›n› yepyeni bir perspektif ve yöntemle (“soykütü¤ü” ve “arkeoloji”) gelifltirir ve özellikle 17. yüzy›ldan itibaren de¤erlendirir. Ona göre düflünüflümüzün yaAMAÇLARIMIZ da ussall›¤›m›z›n kuruluflu, tek tek düflünürlerin etkileriyle olmam›fl; bir dizge olarak ortaya ç›km›flt›r. Foucault’daki epistemenin ilk anlam›, burada kullan›lan dizge anlam›d›r. Buna göre episteme, verili bir tarihsel dönemdeki tüm kültürel ve düflünsel K ‹ T Abelirleyen P farklar› kendinde temel düzen ya da ana kod olarak aç›klanabilir. Bir bütün olarak yaflama yön veren anonim düflünceler, genel kan›lar, gerekli inan›fllar bu kodlarla belirlenir. Foucault’nun yaklafl›m› söylemsel belirlemeler bak›m›ndan Kant’›n apriorileriT E Lise E V ‹daha Z Y O Nçok Thomas Kuhn’da görülen paradigma kavram›na benzer. Foucane, episteme ult (1972), buradan hareketle, ‘Bilginin Arkeolojisi’ni yapar, yani bilimsel söylemi belirleyen ve yap›land›ran kurallar bütününün kodlar›n›n çözümüne giriflir.
N N
‹NTERNET
Bu ba¤lamda di¤er önemli bir eseri, orijinali 1969 y›l›nda yay›mlanan Bilginin Arkeolojisi (The Archaeology of Knowledge) adl› çal›flmas›d›r. Bu kitapta, söylemin en temel birimi olan ifadeyi (statement) analiz etmeye yönelir. Foucault, söylem kavram›n›, tarihin b›rakt›¤› sözel izlere gönderme yapmak üzere kullan›r. Belli bir konuflma tarz› olarak da betimler (Foucault 1972). Ona göre ifadeler bir söylem alan›nda ortaya ç›kt›klar› koflullara ba¤l›d›r; salt bir önerme (propositions), konuflma eylemi (speech act) ya da söz (utterances) de¤ildirler. Onun “ifadeye” olan tutumu radikaldir; o ifade analizlerinde sadece gerçeklik sorununu parantez d›fl›na almakla yetinmez, düz anlam sorununu da parentez d›fl›na al›r. Onun analizinde önemli olan konuflma eylemlerinin daha derindeki anlamlar›d›r. O, detayl› bir flekilde ne yaz›l›p söylendi¤ine ba¤l› olarak gerçeklik iddialar›n›n nas›l ortaya ç›kt›¤›n› ve bunun söylemsel formasyona nas›l uygun düfltü¤ünü sergilemeye çal›fl›r. Böylelikle Foucault, ifadelerdeki tutars›zl›klar› da ortaya ç›kararak antropolojik bir
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
durufltan farkl›l›k gösterir. O; ifadeleri, tutars›zl›¤› oluflturma rollerinin d›fl›nda ve ayr›ca böyle bir oluflum esnas›nda ortaya ç›kart›labilmesi mümkün olan ifadeleri incelemeyi de reddeder. Bir tarihçi olarak sadece gerçekten tarihte meydana gelmifl ifadeleri betimlemeyle ilgilenir. Çünkü ona göre tüm sistem ve onun tutars›z kurallar› ifadenin kimli¤ini belirler, yani böylelikle “olas› ifadeler”i gerçek olanlar›ndan ay›rt etme diye bir fley yoktur. Çünkü gerçek ifadeler tutars›z bir sistemdeki zaten tek ihtimaldirler. Bilginin Arkeolojisi adl› eserinde Foucault; kurumlar, politik olaylar, ekonomik pratikler ve süreçlerin dahil oldu¤u çeliflkili olmayan pratiklerin listesini yapar (Foucault, 1972:162). Ayr›ca söylemin tüm kültürel formlar›n temeli olmad›¤›n› da tart›fl›r. Örne¤in sanat ve müzik gibi formlar tutars›z ya da çeliflkili de¤ildir. Dolay›s›yla ona göre söylemlerin otonom katmanlar›n› araflt›rman›n hiçbir faydas› yoktur ta ki biri bunu pratikler, sosyal iliflkiler, politik iliflkiler vb gibi di¤er katmanlarla iliflkilendirinceye kadar. Foucault’nun ilgisini çeken iflte bu iliflkilerdir. Foucault, “bilgiyi a盤a ç›karmay›” sahiplenen “birbiriyle çeliflkili/tutars›z pratikleri” (discursive practice) veya konuflma eylemlerini analiz etmeye çal›fl›r. Tutars›z pratikler kavram›, farkl› bilgi formlar›n› üreten ve organize eden tarihsel ve kültürel aç›dan özel kurallar setini ifade eder. Bilginin birbiri ile bu çeliflkili pratikleri, üzerinde araflt›rma yap›lan nesnelerden ba¤›ms›z de¤ildir ve onlar›n sosyal ve politik muhtevalar› içinde anlafl›lmal›d›r. Bu durum, insanlara empoze edilen d›flsal belirleyicilerin meselesi de¤ildir; daha çok, bir dilin gramerinin ancak belli önermelerin yap›lmas›na müsaade etmesi gibidir. Bilginin araflt›r›lmas› basitçe daha önceden var olmufl nesneleri ortaya ç›karmaz, onlar› aktif olarak yarat›r ve biçimlendirir de. Foucault; bu tutars›z pratikleri (discursive practice), gerçeklikleri ba¤lam›nda araflt›rmaktan ziyade, onlar›n tarihini ya da do¤uflunu araflt›r›r, böylelikle gerçeklik iddialar›n›n tarihini göstererek bilgi arkeolojisi yapmaya çal›flt›¤›n› söyler. Foucault, daha sonraki çal›flmalar›nda Nietzsche’den “soy kütü¤ü” yaklafl›m›n› ve Marx’tan ideoloji analizini ödünç alarak bilgi üretimi ile politik güçlerin nas›l birbiri ile girift bir iliflki içinde oldu¤unu göstermeye çabalar. Ancak Marx’tan farkl› olarak “derinlerde bir yap›”n›n oldu¤una inanmaz. Ona göre “söylemi” ya da “toplumu” tarafs›z olarak inceleyebilecek hiçbir bak›fl aç›s› yoktur. Foucault, modern dönemde hangi yollarla birey üzerinde bilginin ve devletin gücünün artt›¤›n› tart›fl›r. Ancak temel odak noktas›n› gücün kayna¤›, iktidar›n kimde oldu¤u ve iktidar›n bu gücünü ne amaçla kulland›¤› gibi konulardan ziyade, bireylerin kimlikleri, psikolojik tutumlar› vb. aç›s›ndan nas›l etkilendikleri üzerine temellendirir (Sarup, 1988).
Söylem-‹ktidar-Kontrol Söylem, iktidar ve kontrol aras›nda organik bir korelasyon vard›r. Kuflkusuz her söylem, örne¤in bilimsel söylem gibi, sistematik olarak kodlanmam›flt›r; ama yine de iktidar alan› oluflturma ifllevine sahiptir. Söylem, bu anlamda sadece yaz›l› metinlerde de¤il belirli kurumsal ve örgütsel pratiklerde de mevcuttur (Layder, 2006). Ona göre iktidar, iliflkiden baflka bir fley de¤ildir. ‹ktidar basitçe bask›lay›c› de¤il üreticidir. Sadece devlete ait de¤ildir. ‹ktidar› “tüm sosyal beden” deneyimler, en küçük seviyedeki sosyal iliflkilerde de vard›r; her zaman her yerde vard›r. ‹ktidar›n kullan›m› stratejiktir ve savafla benzerdir. Ancak tercih edilen tekniklere göre iktidar pozitif ya da negatif olabilir. Foucault’ya göre (1980:139) negatif iktidar, “hay›r” diyendir; bir fleyin yap›lamayaca¤›n› ve yasalar› güçlendiren güçtür. Pozitif iktidar ise telkinde bulunur, problem çözücüdür.
127
128
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Foucault, Hapishanenin Do¤uflu (2010b) ve Klini¤in Do¤uflu (1973) adl› çal›flmalar›nda güç teknolojileri terimi ile ifade etti¤i farkl› iktidar biçimlerinin oluflumunu ve nas›l kullan›ld›¤›n› tarihsel bir bak›fl aç›s›yla irdeler. Bu iktidar biçimleri (›) mutlak iktidar, (››) disipline edici iktidar ve (›››) biyo-iktidard›r.
Mutlak ‹ktidar Foucault’ya göre feodal düzende ve monarflik sistemlerde iktidar tebalar› üzerinde s›n›rs›z bir güce sahip hükümran bir kiflide cisimlenir. Mutlak iktidar, kral veya merkezî bir otorite figürüne kay›ts›z flarts›z itaati içerir. Bu sistem tipinde suç, monark›n mutlak iktidar›na karfl› bir tehdit olarak alg›lan›r ve suçlunun herkesin (halk›n) gözü önünde ve ibret verici, korkutucu bir biçimde cezaland›r›lmas› gerekti¤i düflünülür (Layder, 2006:139). Bu dönemde verilen cezalar, vahflete ve uygulanan vahfletin de sergilenmesine dayan›r (Foucault, 2010b). Uygulanan iflkenceler, keyfi bir zulüm de¤il aksine kral›n bu dünyadaki iktidar›n›n ritüel bir icras› olarak bilinçli bir biçimde tasarlanm›fl düzenli pratiklerdir (Layder 2006:139).
Disipline Edici ‹ktidar
Resim 6.2 Panoptik Hapishane Tasar›m›- Illinois State/1954 (Gutting 2005)
Disiplin, sosyal sistemde bireylerin davran›fllar›n› düzenleyen bir iktidar mekanizmas›d›r. Mekân, zamanlama ve bireylerin davran›fllar› üzerine uygulan›r. Gözetim teknikleri ile pekifltirilir. Foucault’ya göre iktidar, disiplin de¤ildir; disiplin daha çok iktidar›n tecrübe edildi¤i yollardan biridir. Foucault, disipline edici toplum kavram›n› o toplumun tarihini, orijini ve hapishane, hastane, okul ve ordu gibi kurumlar›n› incelerken kullan›r. Ancak Foucault, bu terimi disipline edilmifl toplum anlam›nda kullanmad›¤›na dikkat çeker. Foucault’ya göre (1973) disipline edici iktidar geliflerek 18-19. yy. da mutlak iktidar›n yerini al›r. Ancak bugün bile mutlak iktidar›n kal›nt›lar› vard›r. Foucault, modern dönemin hapishane anlay›fl›n› modern dönemin cezaland›rma biçimleriyle karfl›laflt›r›r. Bu yeni iktidar, insanlara fiziki cezalar uygulamaktan ziyade onlar› sürekli kontrol alt›nda tutar. Jeremy Bentham taraf›ndan tasarlanan Panoptikon (içerden ayd›nlat›lan hücrelerin ortas›nda yükselen bir gözetleme kulesinin yer ald›¤›, gözetleme memurunun gözlenenler taraf›ndan görünmedi¤i daire biçiminde bir bina) ad›n› verdi¤i bu gözetim sistemi ile insanlar cezaevleri, t›marhaneler ve manast›rlara kapat›lmaya bafllanm›flt›r. Foucault Delili¤in Tarihi (1995) adl› kitab›nda 17. yy. Avrupa’s›nda mant›¤›n› yitirmifl, laf anlamayan insanlar›n kilit alt›nda tutuldu¤u kurumlar›n ortaya ç›kt›¤› bir hareketin bafllad›¤›na iflaret eder. Bu hareket sadece delilere yönelik de¤ildir; iflsizleri, bekar anneleri, baflar›s›z intihar girifliminde bulunanlar›, hayat kad›nlar›n›, zamparalar›, geleneklere ayk›r› davrananlar› k›saca sosyal olarak üretime kat›lmayan veya zararl› olan herkesi içermifltir. Foucault bu hareketi “büyük kapat›lma” olarak kavramlaflt›rm›flt›r. ‹nsanlar›n kilit alt›nda tutularak kapat›lmas›na iliflkin araflt›rmalar›na disiplin, ceza ve hapishaneler ba¤lam›nda da devam etmifltir.
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
Ancak zamanla Panoptikonun mant›¤› hastaneler, okullar ve hatta fabrikalara kadar genifl bir organizasyonlar a¤› içinde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu iktidar; psikologlar, program uygulay›c›lar›, doktorlar gibi profesyonellerin iktidar›d›r ve t›pk› hükümlülerin hapishanede yatma sürelerinin hukukçular taraf›ndan belirlenmesi gibi bireylerin hastanede, okulda ve benzeri yerlerde ne kadar kalacaklar›n›n, nas›l davranmalar› gerekti¤inin belirleyicisi de uzmanlar›n kararlar›d›r. Örne¤in Foucault, Klini¤in Do¤uflu (1973) adl› kitab›nda bir tarafta hastanenin geliflimini ortaya koyarken di¤er taraftan t›bbi müflahede (kontrol, gözetim alt›nda tutma) nosyonunu tart›flmaktad›r. Foucault’nun temel eserleri aras›nda ilk s›ray› alan Delili¤in Tarihi (1995) adl› çal›flmas›nda ise, Orta Ça¤ döneminden bafllayarak delili¤in nas›l “ruhun hastalanmas›” fikrinden Freud’la birlikte zihinsel bir hastal›k olarak kabul edilmesine gelindi¤ini aç›klamaktad›r. Bu ba¤lamda insanlar›n sosyal hayattan çekilerek nas›l tecrit edildi¤ini ve tedavi ad› alt›nda hastan›n uygun görülen davran›fllar› sergileyinceye kadar nas›l vahflete maruz kald›¤›n› ortaya koymaktad›r. Böylelikle bireyler, sürekli gözetlendiklerini düflünerek istendik davran›fllar sergilemeye çal›fl›rlar. Yani bireyler de “kendini-gözetimi” genel bir gözetim sisteminin bir parças› olarak içsellefltirirler. K›saca bu disiplin tekni¤inin amac›, istenen davran›fl› göstermeyenleri “normallik standartlar›na” uymalar›n› sa¤layarak “normallefltirmektir. Böylelikle, bireyler herkese uygulanan e¤itim ve ›slah metotlar›yla “itaatkâr” uydular hâline getirilir. Foucault’ya göre (1995) iktidar teknolojilerinin ortaça¤›n karanl›k zindanlar›ndan bafllayarak ayd›nl›k modern hapishaneye ve uzman denetimine do¤ru olan de¤iflimi asl›nda bir yan›lsamad›r. Görünür olma, ›fl›¤a ç›kma bir aldatmacad›r. “Görme/gözetleme” ile modern toplum bilginin iktidar› ile insanlar›n yaflam alanlar›n›n her yan›n› her an kontrol etmektedir. Bireylere fiziki olarak eziyet etmenin, onlar› kapal› mekânlarda sakl› tutman›n ve günümüzde de sürekli gözetim alt›nda bulundurman›n mant›¤› temelde ayn›d›r. Modern devlet de insanlar›n davran›fl›n› ayn› biçimde flekillendirmek için, deyim yerindeyse (tar›m ve hayvanc›l›k kültürlerinde görülen), bir çoban›n sürüsünü gütmesi gibi yönlendirmek için belli teknikler kullan›r. Örne¤in dinsel bir pratik olan “günah ç›karma” 18-19. yy. da laikleflmifltir ve insanlar en gizil duygular›n› ve cinsel pratiklerini itiraf etmeye, iffla etmeye teflvik edilmifllerdir. Buradan elde edilen bilgiler sosyal bilimlerin veri taban›n› oluflturmufltur ki bu bilgiler, sosyal kontrol mekanizmalar›n› oluflturmak için kullan›lmaktad›r.
Biyo-‹ktidar Foucault, Cinselli¤in Tarihi (2010a) adl› kitab›nda modern ça¤da biyo-iktidar olarak adland›rd›¤› farkl› bir iktidar biçimini tart›fl›r. Disipline edici iktidar insanlar›n davran›fllar›na odaklan›rken biyo-iktidar›n temel hedefi do¤rudan insan bedenidir. Basit bir mant›kla do¤um ölüm oranlar›, do¤urganl›k, hastal›k, yaflam süresi, diyet ve beslenme al›flkanl›klar› üzerinden bir tür nüfus planlamas›na odaklan›r. Özellikle 18. yüzy›ldan sonra politik birimlerin demografik yap›y› kontrol etme, düzenleme gayreti içine girdikleri görülmektedir. Ancak bunun için uygulad›klar› yöntem -tercih ettikleri teknik kapatma- men etme ya da zarar vermeyi içermez. Daha çok söylemler gelifltirerek iktidar ve kontrolü gündelik hayata tafl›rlar ve yayarlar. Bu ba¤lamda t›p, psikiyatri, sosyal hizmetler gibi pek çok uzmanl›k alanlar›n›n söylemleri bireyleri ikna ederek çok daha yayg›n ve ince bir formla itaate zorlar. Bu ba¤lamda cinsellik alan› kontrol edilmeye çal›fl›l›r. Foucault, “Bilginin ‹radesi” (1984) kitab›nda politik iktidarlarla beden aras›ndaki iliflkiyi irdeler ve cinselli¤i kullanarak iktidarlar›n tarihsel süreç içinde bireylerin
129
130
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
bedenleri üzerinden onlar›n bedenlerini e¤iterek nas›l sosyal olarak üretici hâle getirildiklerini ortaya koymaya çal›fl›r. Dört ciltlik bu eserinin “Bilginin ‹radesi” (The Will to Knowledge) adl› ilk cildinde (1998) son iki yüzy›lda iktidar›n bir yönetim biçimi olarak cinselli¤in fonksiyonunu ve biyo-iktidar›n ortaya ç›kmas› ile olan iliflkisini, di¤er iki ciltte (“The Use of Pleasure” ve “The Care of the Self”) ise Antik Yunan ve Roma’da cinselli¤in rolünü, bas›lmam›fl son cildinde de bu aç›dan Hristiyan dönemini ele alm›flt›r. Ona göre beden, tüm nüfusun ekonomik ve sosyal yönden idaresinin stratejik arac›d›r. Bu aç›dan t›p ve psikiyatri biliminin yükseliflinin derin, içgüdüsel ve gizemli bir cinsellik söylemini yaratt›¤›n› tart›fl›r. Özellikle t›p bilimlerinin gelifltirdi¤i normal cinsellik biçimleri, uygun cinsel davran›fllar ve normal ve sapk›n cinsel kimlik tipleri üzerine gelifltirdi¤i bu söylem, bask›n aç›klama olarak kabul edilmifl ve temel varsay›mlar› da günlük söylemlere kadar s›zm›flt›r. Böylece de bu yolla öznenin kendi cinsellik deneyimi biçimlenmekte ve kontrol edilmektedir. Foucaut’ya göre (1973:363) kendi hakk›m›zdaki bilgimiz iç görü de¤il yans›mad›r. Foucault’ya göre moodern iktidar biçimlerinin do¤as›; 1. Kesintisizdir, yayg›nd›r yani her yerdedir. 2. Yukar›dan de¤il toplum içinde uygulan›r, iktidarlar bilgi yoluyla yeni faaliyet alanlar› ve tipleri yarat›rlar; itaatkâr bedenler, yeni söylemler arac›l›¤› ile üretilen bilgi, kurumsal ve örgütsel pratikler, rutinler ve kimlikler üzerinden flekillendirilir. Bu ba¤lamda iktidar mekanizmalar› insanlardan ba¤›ms›zd›r. ‹nsanlar, sadece iktidar taraf›ndan üretilen iflleyifl kanallar›d›r. Bireysel öznellik (kimlik, psikolojik yönelimler gibi) iktidar iliflkilerinin ürünüdür. Yani onun ünlü deyimi ile “özne ölmüfltür”. SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M JACQUES DERRIDA S O R U Jacques Derrida’n›n Hayat›
S O R U
D‹KKAT
Resim 6.3
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Derrida, Bat› felsefesinin metafizi¤ini elefltirel analize tabi tutarak yap›söküm olarak bilinen metodu gelifltiren ve hem yap›salc› hem de post-yap›salc› olarak an›lan D‹KKAT bir Frans›z sosyal felsefecidir. Ancak yap›salc›l›¤›n ve post-yap›salc›l›¤›n temel fikirleri üzerine de eleflSIRA S‹ZDE tiriler yazm›fl (Culler 1981) ve Feyerabend’in anarflik karfl› ç›k›fl›n› daha derli toplu ve sistematik hale getirmeye çal›flm›flt›r. Derrida, toplum ve insanAMAÇLARIMIZ la ilgili bilgi alan›nda bir tür hermeneutik kurgu yaparak hem modernizmin bilim anlay›fl›n› elefltirme hem de bir post-modern toplum bilgisi oluflK ‹ T A P turma sorununu çözmeye çal›flm›flt›r. Derrida’ya göre bilimin amac›, do¤ru temsildir ve bilim önermeleri bu do¤ru temsilin arac›d›r (fiaylan, 1996:37). TELEV‹ZYON Derrida, 1930 y›l›nda Cezayir’in El-Biar kasabas›nda do¤mufl; on dokuz yafl›nda Althusser, Foucault gibi dönemin belli bafll› ayd›nlar›n› yetiflti‹ N T E R Nkendisinin ET ren, daha sonra de dersler verece¤i Paris’teki Ecole Normale Supérieure’e (Yüksek Ö¤retmen Okulu) gitmifltir. Ancak entelektüel birikimini çok daha er-
N N
SIRA S‹ZDE (1930 - 2004)
AMAÇLARIMIZ
Eskiden çocuklar›n› hocaya verirken ebeveynlerin söyledi¤i “Eti senin, kemi¤i benim.” deSIRA S‹ZDE yifli size Foucault’nun tasnifindeki hangi iktidar biçimini ça¤r›flt›r›yor?
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
ken bir dönemde Rousseau, Nietzsche, Gide, Valery, Camus gibi yazarlar› okuyarak yapmaya bafllam›flt›r ve Nietzche, Kierkegaard, Heidegger ve Husserl’den özellikle etkilenmifltir. 1956 y›l›nda kazand›¤› bir bursla ABD’ye Harvard Üniversitesine gitmifl, Husserl’in Geometrinin Kökeni adl› çal›flmas›n› uzun bir önsözle Frans›zcaya çevirmifltir. 1960’ta Paris’e dönerek 1964’e kadar Sorbonne Üniversitesinde, 1965’ten sonra da Ecole Normale Supérieure’da asistanl›k yapm›flt›r. ‹lk makaleleri Fransa’da sol avant-guarde teorinin forumu ifllevini üstlenen Tel Quel dergisinde yay›mlanm›flt›r. 1960’lar›n bafl›nda Sorbonne’da dersler vermifltir. Ayn› y›llarda tarih ve yaz›n›n do¤as› üzerine incelemeleri Critique dergisinde yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flmalar, yazar›n düflünce dünyas› üzerinde büyük etki yaratan Gramatoloji Üzerine adl› kitab›n›n temellerini oluflturmufltur. Derrida, metinlerin çoklu yorumlar›n› ortaya ç›karacak bir teknik olarak yap›söküm tekni¤ini gelifltirmifltir. Derrida’n›n bu ba¤lamda ortaya att›¤› temel araçsal teknik kavramlar›; metin, iz, varl›k, fark, oyun ve yap›sökümüdür.
DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE VE KAVRAMLARI Yap›söküm Yöntemi ve Metin Özellikle Heidegger and Nietzsche’den etkilenen Derrida’ya göre dünya bir metindir, metnin d›fl›nda hiçbir fley yoktur ve bütün metinlerin birden fazla anlam› vard›r. Bu yüzden bir metnin tam ve en son yorumunun yap›lmas› imkâns›zd›r. Derrida’ya göre dil veya metinler, dünyan›n do¤al bir yans›mas› de¤ildir. Metinler, bizim dünyay› nas›l yorumlayaca¤›m›z› yap›land›r›r. K›saca Heidegger’i takip ederek Derrida da dilin bizi biçimlendirdi¤ini düflünmüfltür: “Metin”, onu gerçek olarak anlad›¤›m›z bir alan yarat›r. Derrida yap› söküm yöntemini infla etmek üzere önce Bat› felsefesinin/düflüncesinin meta fizi¤ini ortaya ç›karma gayreti içine girmifltir. Derrida’ya göre Bat› düflünce yap›s› z›tl›klara dayan›r: iyi kötüye karfl›, kad›n erke¤e karfl›, konuflma yazmaya karfl› vb. ve bu z›tl›klar hiyerarflik olarak tan›mlanm›flt›r; ikinci terim birincinin bozulmufl hali olarak görüldü¤ünden her ikisi de karfl›l›kl› olarak birbirine z›t olan terimler eflit de¤erde de¤ildir. ‹flte Derrida’n›n temel amac› yap› söküm yöntemiyle klasik Avrupa düflünce yap›s›n› (construction) söküp (de-construction) ondaki malzemeyle yeni, daha kullan›fll› bir yap› kurmak (re-construction) üzere tarihsel anlam evrelerine geri dönüfller yapmakt›r. Derrida, ifle yap›sökümde bafl› çeken figür olarak yap› ve yap›n›n kayna¤› olan merkez fikrini irdelemeyle bafllam›flt›r. O, herhangi bir yap›n›n ya da sistemin her fleyin oradan geldi¤i ve her fleyin ona gönderme yapt›¤› veya geri döndü¤ü bir noktay›, bir merkezî konumland›rma gereklili¤ine iflaret ederek Bat› felsefesinde bu merkezi aram›flt›r. Ve Bat› metafizi¤inde bu merkezin bazen bir Tanr› ya da madde bazen insan›n benli¤i, zihni, idea bazen de felsefi bir sistemin veya inançlar setinin ne söyledi¤ine ba¤l› olarak bilinçalt› oldu¤unu görmüfltür. Oysa Derrida’ya göre idea, Tanr›, ak›l ya da madde gibi merkezlerin baflka nosyonlara dayanak olmalar› söz konusu olamaz. Çünkü “aflk›n bir göstergenin yoklu¤u” söz konusudur. Onun yap›söküm fikrinin iki anahtar noktas› bulunmaktad›r. ‹lki, bireysel somut pratiklerden ziyade yap› sökümcüde de sistemlere ya da yap›lara bakmaya devam eder ve ikincisi bütün sistemlerin veya yap›lar›n bir merkezi, kök noktas› yani sistemin yaratan› var oldu¤una göre bu yap›n›n kayna¤›n› araflt›r›r. Derrida’ya göre sistemler, daima yap›salc›lar›n analiz etti¤i temel birimlerden oluflur-z›t çiftlerve bu sistemlerde z›t çiftlerin bir taraf› daima di¤erinden daha önemlidir, biri po-
131
Gramatoloji, ilk olarak 1952 y›l›nda dilbilimci Ignace Gelb’in ileri sürdü¤ü bir kavram olup yaz›m sisteminin dil ile olan iliflkisini analiz etme çabas›ndaki bilim olarak k›saca tan›mlanabilir.
132
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
zitif di¤eri ise negatif olarak de¤erlendirilir. Bat› felsefesinde, örne¤in iyi/kötü z›t çiftinde iyi olan taraf de¤erli oland›r ve kötü iyinin egemenli¤indedir. Ayd›nl›k/karanl›k, erkeksi/kad›ns›, sa¤/ sol gibi bütün çiftlerde birinci terim ikinciye göre daha de¤erlidir. Her terim ancak di¤eri ba¤lam›nda anlam kazan›r, ayd›nl›k karanl›k olmayand›r veya tam tersi. ‹flte bu z›t çiftler, Derrida’n›n Bat› felsefesinde ilgilendi¤i temel karfl›tl›klar ya da yap›lard›r. Derrida en ünlü çal›flmas›nda özellikle konuflma/yazma karfl›tl›¤›na bakm›fl ve konuflman›n daima yaz›dan daha önemli görüldü¤ünü söylemifltir. Derrida’ya göre bütün Bat› felsefesinin en temelinde, baflka bir deyiflle var olan kavram karfl›tl›klar›n›n en kökeninde, söz (logos) ile yaz› ayr›m›n›n yer ald›¤›; bundan dolay› sözün ya da konuflman›n dolays›z, içtenlikli, hep bu anda oldu¤unun düflünülmesi nedeniyle gerçek ile do¤rulu¤un tek kayna¤›, olas› tek tafl›y›c›s› olarak görüldü¤ünü söylemektedir. Aristo, Rousseau, Hegel yaz›y› türetilmifl tesadüfi, d›flsal ve gösterenin kopyas› olarak nitelerler: Fonotik, “ iflaretin iflareti”. Aristoya göre konuflulan kelimeler zihinsel tecrübelerin sembolleridir ve yaz›lm›fl kelimeler ise konuflulan kelimelerin sembolleridir. J.J. Rousseau’ya göre de yaz›, konuflman›n temsilinden baflka bir fley de¤ildir; ancak çok acayiptir ki bir nesnenin imaj›n› belirlemek için çok daha fazla çabalar. Derrida’ya göre Saussure de bu gelene¤in takipcisidir ve ona (Saussure) göre de dil ve yaz› iki farkl› iflaret sistemidir; ikincisi, yaln›zca ilkini temsil etmek amac›yla vard›r (Derrida 2011). Post-yap›salc›l›¤›n yap›salc›l›ktan kopuflunu ilan etti¤i yer, yorumsamac›l›¤›n radikal kanad›na aç›lan yolun belirginleflmesi ile olmufltur. Yap›salc›l›k, do¤rulu¤u metnin “arkas›nda” ya da “içinde” görürken post-yap›salc›l›k okuyucunun ve metnin karfl›l›kl› etkileflimini üretkenlik olarak görmektedir. Baflka SIRA S‹ZDE bir deyiflle ele al›nan ürünün edilgen bir tüketimi olarak düflünülen okuma biçimi statüsünü yitirmifltir. Bu nedenle post-yap›salc›l›k Saussure’cu dura¤an gösterge (sign) birli¤ine, D Ü fi Ü N Eyani L ‹ M gösteren (signifer) ile gösterilen (signified) aras›ndaki birebir mütekabiliyet görüflüne karfl› son derece elefltirel yaklaflmaktad›r. Post-yap›salc›l›¤›n yeni gösterge sisteminde gösterilenden gösterene do¤ru bir kay›fl söz konusuS O R U dur (Sarup, 1997:12). D ‹ K12) K A Tgöre yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›k aras›ndaki en önemli ay›rt edici Sarup’a (1997: özelliklerden biri fludur: “Yap›salc›l›k do¤rulu¤u metnin ‘arkas›nda’ ya da ‘içinde’ görürken post-yap›salc›l›k SIRA S‹ZDEokuyucu ile metnin karfl›l›kl› etkileflimini üretkenlik olarak görmektedir. Baflka bir deyiflle ele al›nan ürünün edilgen bir tüketimi olarak düflünülen okuma edimi de¤ergesini [status] yitirmifl, bunun yerine okurun performans› geçmifltir. Bu neAMAÇLARIMIZ dura¤an gösterge birli¤ine (Saussure, cü görüfl) son derece elefltidenle post-yap›salc›l›k, rel yaklaflmaktad›r. Yeni yaklafl›m gösterilenden gösterene do¤ru bir yer de¤ifltirmeyi gerekli k›lmaktad›r. De¤ergesi ile ereklili¤ini [finality] yitirmifl oldu¤undan do¤rulu¤a giK ‹ Tböyle A P ister istemez dikenli olacakt›r”. den yol bundan
N N
Derrida yaz›n›n, konuflmac›n›n o anda yap›lmam›fl bir konuflman›n kal›nt›s› ya T E L E V ‹ Z Y O N yan›lg›lar›n, belirsizliklerin befli¤i olarak görüldü¤üne dikda art›¤› görünüfllerin, kat çekmektedir (Güncü, 2005:20). Bu, belki iyi/ kötü de oldu¤u gibi apaç›k bir z›tl›k de¤ildir; ancak dilbilimsel teoriler ba¤lam›nda konuflman›n, dilin ilk flekli olarak konumland›r›lmas› ve yazman›n sadece konuflman›n kopyas› ya da uyarlama‹NTERNET s› oldu¤una iflaret edilmesi yeterli bir kan›tt›r. Derrida’ya göre konuflma imtiyazl›d›r; çünkü “flimdi var olma” ile birleflir, biri konuflmak için orada olmal›d›r.
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
Konuflulmufl bir kelimenin o konuflmay› yapan›n var oluflunu garantilemesi fikri, hümanist fikirleri pekifltirmifltir; neyin söylendi¤inin kayna¤› olan gerçek bir benlik vard›r. Konuflmak için orada olmas› gereken bir benli¤in olmas› fikrini Derrrida, “mevcudiyet/bulunufl metafizi¤i” olarak adland›r›r. Ona göre, “mevcut olma” Platon’dan Descartes’a ve hatta kendi dönemine kadar tüm bat› felsefesinin merkezidir. Mevcudiyet metafizigi, sonuçta hepsi ba¤›ms›z bir mevcudiyet ya da varl›k alan›n›n oldu¤u varsay›m›ndan hareket eder. Varl›k, yoklu¤un di¤er z›t taraf›d›r ve varl›k daima yok oluflun üstündedir. Var oluflun yoklu¤a olan üstünlü¤ü yüzünden her sistem, bütün bir sistemin ç›kt›¤› ve anlam›n› garanti etti¤i bir merkez oluflturur ki bu merkez, varl›¤›n var oluflunu garanti eder. Örne¤in benli¤i bir çeflit sistem olarak kabul edersek yapt›¤›m›z, düflündü¤ümüz, hissetti¤imiz vb. her fley bu sistemin bir parças›d›r. Fiziksel ya da zihinsel yaflam›m›z›n çekirde¤inde, özünde sabit, bir ve tutarl› olan “benlik” vard›r ki, bu “ben” dedi¤inizde ne anlama geldi¤ini bilen parçan›zd›r. Bu öz benlik veya “ben”, sistemin merkezidir ve varl›¤›n›z›n dili ve sizin di¤er her parçan›z “parole” sözün bir parças›d›r. Dolay›s›yla “ben” söyledi¤iniz ve yapt›¤›n›z her fleyin bir parças›d›r ve sizin varl›¤›n›z› ve var oluflunuzu garanti eder. Bat› felsefesi, sistemlere merkezlik görevini yapacak bir deste terime sahiptir: varl›k, öz, madde, gerçek, flekil, bilinç, insan, Tanr› vb. Derrida’ya göre bu terimlerin her biri bir sistemin merkezi olarak iki amaca hizmet eder. Bu, sistemi yaratan fleydir ki sistemin tüm parçalar›n›n aras›nda iliflki oldu¤unu garanti eder ve sistemin kurallar› taraf›ndan yönetilmeyen sistem ötesi bir fleydir. Ona göre Bat› düflünce sisteminde konuflma var olufl ile birleflir ve her ikisi de hem yazmadan ve hem de yokluktan üstündür. Derrida, Bat› felsefinde tüm düflünce sistemlerinin ortak temel sav›n›n, konuflma ve eylem aras›nda dolays›z bir ba¤ oldu¤una ve böylelikle de öznelli¤in merkez olmas›na dayand›¤›n› deflifre ederek logosun Bat› felsefesi içindeki ayr›cal›kl› konumunun yaz›y› de¤ersiz k›ld›¤›n› göstermifltir. ‹flte konuflma ve var oluflun imtiyaz›n› Derrida logocentrism olarak kavramlaflt›rm›flt›r ve o Bat› felsefesinde hem söz hem de ak›l anlam›na gelen bu ayr›cal›kl› logos anlay›fl›na karfl› bir durufl sergilemifltir. Derrida, göstergelerin (ya da iflaretlerin) iflaret ettigi ve bu göstergelerden tamamen ba¤›ms›z bir varl›k alan›n olanaks›zl›¤›n› ileri sürer ve gösterenden ba¤›ms›z bir gösterilenin mümkün olmad›¤›n› ortaya koyar. Böylece anlama iflaret eden iflaretlerden ya da göstergelerden ba¤›ms›z bir anlam alan›n›n olamayaca¤›n› göstererek hiçbir koflula ba¤l› olmayan bir bulunuflun ya da mevcudiyetin söz konusu olamayaca¤›n› belirtir. Burada belirtilmesi gereken di¤er bir önemli nokta ise Derrida’n›n “yap›sökümü” teriminin ister istemez bir “ötekini” gerektirmesidir. Bir bireyin, karfl›s›ndakini anlamas› için salt kendini referans noktas› olarak kabul etmemesi gerekir. ‹flte ona göre Bat› toplumunun en temel sorunlar›ndan biri, merkeze hep “ben”i al›p farkl› olan›, yani ötekini “ben”in kategorileriyle de¤erlendirmesidir. Oysaki Derrida’ya göre var olan her kültürel yap›, benzersiz niteliklere sahiptir ve o özgünlü¤ü anlamak için “ben” bak›fl aç›s›ndan vazgeçmek gerekir. Böylelikle Derrida klasik “benmerkezci” Avrupa bak›fl aç›s›na da ciddi bir elefltirel tav›r göstermektedir. Bu arada Derrrida’n›n düflünce sisteminde “dil”in bir sistem ya da bir yap› olarak bir merkezi olmad›¤›n› dikkate almak bir di¤er önemli noktad›r. Dili bir sistem olarak bir arada tutan ve yaratan merkezî bir kavram ya da fikir yoktur. ‹flte, Derrida’ya ve post-yap›salc›l›¤a göre bunun kendi metotlar› için çok merkezi bir sonucu vard›r. Sistemin unsurlar›n› bir yerde, bir arada tutan bir merkez olmadan mut-
133
Derrida’ya göre Bat› düflünce sisteminde söz/konuflma (logos) var olufl ile birleflir ve her ikisi de hem yazmadan hem de yokluktan üstündür. Konuflma ve var oluflun bu imtiyaz›n› ise Derrida logocentrism olarak kavramlaflt›r›r ve Bat› felsefesinde hem söz hem de ak›l anlam›na gelen bu ayr›cal›kl› logos anlay›fl›na karfl› bir durufl sergiler. Derrida için “dil”in bir yap› ya da bir sistem olarak bir merkezi yoktur, sistemin unsurlar›n› bir yerde bir arada tutan bir merkez olmad›¤›ndan mutlak veya kesin bir gerçek veya anlam da yoktur. Dil daima de¤iflir ve hareket eder; çünkü bir merkez taraf›ndan sabitlenmemifltir. Dolay›s›yla anlam; daima belirsiz, çoklu ve geçicidir.
134
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
lak veya kesin bir gerçek veya anlam yoktur. Dil daima de¤iflir ve hareket eder; çünkü bir merkez taraf›ndan sabitlenmemifltir. Dolay›s›yla anlam daima belirsiz, çoklu ve geçicidir. Nitekim Derrida, bir sistem içindeki bu z›t çiftlerin fonksiyonunu araflt›r›rken bu karfl›tl›¤›n cebirsel oldu¤una iflaret eder (a=b olmayand›r). Ancak onun çabas› bu çiftlerde ima edilen hiyerarfliyi tersine çevirmek de¤ildir, daha ziyade bu iki terimin aras›ndaki “/” iflaretini silmektir. Böylelikle bu z›tl›¤›n ima etti¤i düzenin (s›ran›n) ya da hiyerarfliye iliflkin de¤erin kesin veya kat› olmad›¤›n› göstermektir.
‹z Derrida’ya göre tüm metin bu kabullerin izlerini içerir ve sonuç olarak da bu metinler, dil içinde bulunan ve ima edilen bu hiyerarflilerin fark›nda olarak yeniden yorumlanabilir (Derrida, 1967:54).Yap›söküm, herhangi bir dilsel gösterge setlerinin birbirinden farkl› pek çok anlam dizisi meydana getirebilece¤ini (ki bu anlam dizilerinin ço¤u gayri ihtiyaridir) göstermeye çal›fl›r. En tarafs›z oldu¤u düflünülen yazarlar bile, fark›nda olmadan, düflüncelerini meydana getiren gösterge sisteminin zihinlerindeki karfl›l›¤› olan biliflsel flemalar›na yans›yan izlerini kaç›n›lmaz olarak eserlerine tafl›rlar. Ancak anlamlar, do¤alar› gere¤i sabit de¤ildirler ve ba¤lamlar içinde yer de¤ifltirmeleri halinde de de¤iflirler. O hâlde metnin üreticisi yazar ve tüketicisi okur ve farkl› okurlar aras›ndaki iletiflim esnas›nda herkes için hiç de¤iflmeyen sabit bir anlam›n “var oldu¤undan” söz etmek mümkün de¤ildir.(Robinson,2000).
Fark ve Erteleme (Differance) Ancak bu, asla son noktaya yani gerçe¤e varabilece¤imiz anlam›na gelmemektedir. Derrida ’ya göre (Derrida and Houdebine 1973) okuma dönüflümcüdür ve metinler çoklu yorumlara aç›kt›rlar. Anlamlar kaygand›r. Bu ba¤lamda Derrida, tüm metnin “differance” (fark) sergiledi¤ine iflaret eder. Bu kavram› Derrida Frans›zca différence kelimesinden kendi türetmifltir ve de gösteren ve gösterilen ba¤lam›nda hem “fark/ayr›m” hem de “erteleme” anlam›na gelmektedir. Ona göre “anlam”, ba¤lam içinde hem gösterilenin gördü¤ü fonksiyona hem de biliflsel flemam›zdaki onun imajlar›na gönderme yapt›¤›ndan sürekli olarak hem “farkl›lafl›r” ve böylelikle hem de hiçbir zaman tam ve kesin olan nihai anlama var›lamayaca¤›ndan sürekli kesin “anlama”ya kadar bir ertelenme durumu vard›r. Yani anlamlar, istikrars›zd›r. ‹flte Derrida, bir düflünsel hareket olarak yap›sökümü ile temelde dikkatimizi bu dilsel istikrars›zl›klara çekmek istemektedir. Derrida’ya göre bu istikrars›zl›¤›n d›flavurumu olan “différance”›n söylemimizin her an›nda var olmas› dilin bireyler aras›nda istikrarl› bir anlam iletme arac› oldu¤una dair inanc›m›z› da yok etmektedir (Sim, 2000:32-33). Metinsellik (Textuality), daima çoklu olas›l›klar sunar ve biz de nesnelli¤i bulma çabas› içinde iken bile asl›nda bu metinselli¤in d›fl›nda kalamay›z. Yani yap› sökümün en temel iddias› metinsel analizlerde kesinli¤in/mutlak anlamlar›n imkâns›z olufludur. Derrida’ya göre birbiriyle rekabet eden yorumlar yap›labilir; ancak bu birbiriyle yar›flan yorumlar›n geçerlili¤ini, yorum yapmadan de¤erlendirebilece¤imiz hiçbir yol yoktur. Dolay›s›yla reddedilemez gerçekleri felsefi olarak anlamaya odaklanmaktan ziyade yap›sökümcü; rasyonalizmin sabit temel kayas›n›, çoklu yorumlar›n batakl›k kumlar›na çevirmifltir. Bu asl›nda yap›sökümün belirmeye bafllad›¤› noktad›r. Ne var ki “yap› sökümü”, bir tür y›kma ya da tahrip etme ifllemi de¤ildir. Bu metoda, “deconstruction/yap› söküm” denmektedir. Çünkü hem infla etmenin hem
135
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
de sökmenin bir bileflimini içerir, dolay›s›yla bu metodun temel amac›, z›t terimler ikilisinin de¤erler hiyerarflisindeki yerini de¤ifltirmek ya da hiyerarflide altta olan› üste ç›kararak yeni z›tl›klar infla etmek ya da yap›y› tahrip etmek de¤ildir. Bu metot, sadece yap›laflman›n temel unsurlar› aras›ndaki karfl›tl›¤›n kendi öz mant›¤›na ne kadar ters oldu¤unu göstererek eski sistemi sökmektir. Yani kavramsal hiyerarflilerin üretti¤i metafizikleri deflifre edip yap›land›¤› tarz› çözmektir (Aktay 1996:196). Yap›söküm, bir anlama gayretidir ve anlama çabas› ister istemez yap›y› unsurlar›na ay›rma (sökme) ve tekrar ba¤lay›p birlefltirmeyi gerektirir.
Silme Yap›söküm metotunun di¤er önemli bir tekni¤i de “silmedir”. Derrida, yap› sökümü metodunda önce bir sözcük yazmay›, sonra onu karalamay› ve sonra hem sözcü¤e hem de karalamas›na metinde yer vermeyi önermektedir. Derrida bu ifllemi, “varl›k” sözcü¤ünü s›kl›kla karalayan Heidegger’den alm›flt›r. Bu ba¤lamda bir sözcü¤ün üstü çizilir; çünkü sözcük yetersizdir; fakat bir yandan da sözcük metin içinde üstü çizili olarak tutulur; çünkü sözcü¤ün yerine geçebilecek daha baflka bir sözcük yoktur. Böylelikle sözcük metinde üstü çizili olarak bulunmaya devam eder. Yap›sökümünün bu flekilde temelini oluflturan “üstünü çizme”, göstergenin (yani metin içindeki sözcü¤ün) kendinden eminli¤ini ve bir “dil dizgesi” içinde dahi olsa “anlam›”n› sarsmaktad›r. Yani Derrida; bu tarz bir yaz›n tekni¤iyle herhangi bir göstergeyi okudu¤umuzda o kavram›n, terimin anlam›n›n bizim için net olmad›¤›n› söylemektedir. Bu ba¤lamda “üstünü çizmek,” bu net olmama durumunun bir “temsilidir” ve göstergenin bir yar›s›n›n her zaman o olmad›¤›n›n bir resmidir (Sarup, 1997:40).
Yap›söküm ve Oyun Yap›bozumu metinleri okuman›n radikal bir tekni¤idir (Zuckert 1991) ve temel metodu flöyle özetlenebilir: Z›t çiftleri bulmak ve her terimin bu terim çiftinin z›t kutup olarak di¤erinin karfl›t› olmas›ndan ziyade onun bir parças› oldu¤unu göstermek... Böylece bu terimleri birbirinden uzak tutan yap› ya da z›tl›k çöker. T›pk› Derrida’n›n bu yöntemi do¤a ve kültür kavramlar›na uygulad›¤›nda oldu¤u gibi. Sonunda neyin ne oldu¤unu söyleyemedi¤inizde karfl›l›kl› z›tl›klar ve hiyerarfliler anlam›n› yitirir. K›saca yap›sökümünün temel varsay›mlar› flöyle özetlenebilir: 1. Dil, anlam tutars›zl›¤› ve kaymalar›n›n silinemez izlerini tafl›r. 2. Böyle bir çeliflki karfl›s›nda hiçbir analiz yöntemi (örne¤in felsefe veya elefltiri) metnin yorumu aç›s›ndan herhangi bir otorite iddias›nda bulunamaz. 3. Bu nedenle yorum, al›fl›ld›k anlam›yla “analiz”e benzemeyip bir tür oyunu and›ran serbest bir aland›r (Sarup, 1997). Her gösteren, baflka bir göstereni SIRA S‹ZDE gösterir ve buradan elde edilecek olan yaln›zca mevcudiyet de¤il anlama kaynakl›k eden “gösterge zincirleri”dir. Böylece “anlam oyunu” sonsuz/bitimsiz bir oyuna dönüflür. D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE Derrida ile Saussure çal›flmalar›nda “gösteren” ile “gösterilen” aras›ndaki iliflkiyi tan›mS O R U lamadaki temel fark› araflt›r›n›z.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
3
SIRA S‹ZDE S O R U
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT
S O R U SIRA S‹ZDE
S O R U SIRA S‹ZDE
Gramatoloji, Jacques Derrida, Çev. ‹smet Birkan, BilgeSu Yay›nc›l›k/Felsefe Ankara, D ‹ K K ADizisi, T 2011.
D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
N N
D‹KKAT AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
136
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
POST YAPISALCILI⁄A YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER Post-yap›salc›l›¤a yönelik çok say›da elefltiri olmakla birlikte bu elefltirilerin en önemlileri afla¤›daki gibi s›ralanabilir: 1. Özerk insan rasyonalitesi ile evrensel-normatif (genel geçer) de¤erlere iliflkin fikirler aras›nda kurdu¤u ba¤, Foucault’yu nihilistlik bir düzleme tafl›maktad›r. Dolay›s› ile çal›flmalar›nda -eninde sonunda öngördü¤ü üzerenormatif de¤erleri kabul etmemesi ve onaylamamas› konusu elefltirilmektedir. 2. Pozitivizm yanl›lar›, Foucault ve Derrida gibi yazarlar›, küçük ayr›nt›lar› (feminizm, nihilizm, anarflizm gibi alternatif felsefeleri) kendi teorik yaklafl›mlar› için kulland›klar›n› belirterek tarihi s›kl›kla dikkatsiz ve eksik olarak yorumlad›klar› biçiminde elefltirmifllerdir. 3. Ne Foucault’nun ne de Derrida’n›n post-modern toplumsal teoriler üretmede baflar›l› olduklar› söylenemez. Modern ile post-modern aras›ndaki k›r›lmay› aç›k ve net olarak ortaya koyamad›klar› gibi bu k›r›lmay› toplumda neyin üretti¤ini de aç›klayamam›fllard›r, biçiminde elefltirmifllerdir (Kellner, 1994:244-245).
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Post-yap›salc›l›kla postmodernizm aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilmek. Post-yap›salc›l›k, isminden de anlafl›laca¤› üzere modernizmin düflünsel temeli olan yap›salc›l›¤a, modernitenin krizlerinden kaynaklanan bir hayal k›r›kl›¤›n›n sonucu bir tepki olarak ortaya ç›kt›¤› büyük oranda genel kabul görmektedir ve bask›n Bat› kültürünün bir bak›ma elefltirisi niteli¤indedir. Genelde post-yap›salc›l›kla, post-modernizim bu nedenle birlikte an›lmakla birlikte post-yap›salc›l›¤›, post-modernizmin teorik temelleri olarak tan›mlamak mümkündür. Bu nedenle halâ tart›flmalar›n merkezinde yer almaktad›r. Ancak Postmodernizmin ne oldu¤u üzerine genel kabul görmüfl bir görüfl bulunmamakla birlikte ne olmad›¤› az çok bellidir. Habermas gibi bir k›s›m düflünür post-modernizmi, modernizmin bir devam› olarak görürken Foucault, Darrida, Baudrillard gibi düflünürler ise yap›salc›l›ktan büyük oranda etkilenseler de yap›salc›l›ktan bir kopuflun oldu¤unu ileri sürerler. Post-yap›salc›l›¤› yap›salc›l›ktan ay›rt edebilmek. Post-yap›salc›l›¤›n yap›salc›l›¤a yönelik iki temel elefltirisi vard›r: (›) Yap›salc›l›¤a göre yap›lar›n kendi kendilerine yetiyor olmas› ve (››) bu yap›lar›n ikili z›tl›klardan oluflmas›. Post-yap›salc›l›k, formal yap›lar›n içine gömülü ve maskelenmifl tarihsel içerikler ve diskalifiye edilmifl bilgi serilerini ortaya ç›kararak Bat› kültürünün ve yap›salc›l›¤›n elefltiri araçlar›n› ortaya koyar. Ayr›ca yap›salc›l›¤›n aksine tarihsel bir yaklafl›mla bilginin nas›l üretildi¤ini temel araflt›rma sorunsal› olarak ortaya koyar ve tarih ve kültür taraf›ndan koflulland›r›lan yap›lar›, önyarg›lardan ar›nd›rarak yeniden de¤erlendirmeyi amaçlar. Asl›nda tarihe bak›fllar› da yap›salc›lardan farkl› olarak görelidir ve evrimsel bir çizgi takip etti¤ine iliflkin görüflü ret ederler. Tarih, pek çok seçene¤i birlikte sunar. Her ne kadar benli¤in söylemlerle flekillendirildi¤i düflüncesi ile yap›salc›larla paralellik gösterseler de farkl› bir yaklafl›mla gerçekli¤in metin ile okuyucunun etkileflimiyle yarat›ld›¤›n› ileri sürerler.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
137
Michel Foucault’nun temel düflünce ve kavramlar›n› tan›mlayabilmek. Kendisi bunu ret etse de Foucault; post-yap›salc›l›¤›n en popüler, en dikkat çekici ve en önemli isimlerinden ilk akla gelendir. Onun sistematik bir teori gelifltirme gibi bir amac› yoktur. Çünkü tek bir do¤ru ve gerçekli¤i ret eder ve çal›flmalar›, disiplinler aras› iliflkilerin tan›mlad›¤› karmafl›k bir yap› gösterir. Bu aç›dan genelde bir mu¤lâkl›k tafl›r. Ancak özneyi merkeze oturtan (fenomenoloji, sembolik etkileflimciler gibi), özneyi merkeze alan teorilere aç›k bir flekilde karfl› durur. Çünkü ona göre “özne” bir iktidar alan› ve belirli pratikler seti içinde flekillendirilen toplumsal söylemler arac›l›¤›yla üretilen toplumsal bir kurgudur. Birey, anlam›n yarat›c› kayna¤› de¤ildir. Bu nedenle ba¤›ms›z olmayan benli¤in bilinçli, kendini kontrol edebilen, iç bütünlü¤e sahip tutarl› ve rasyonel varl›k olmas›ndan da söz edilemez. Bunu “öznenin ölümü” ile ifade eder. Söylemler, analizinde önemli bir yer tutar ve iktidar iliflkilerinin ve bunlarla ba¤lant›l› pratiklerin ifadesi olmas› nedeniyle masum da de¤ildir. Arkeoloji kavram› ise onun analiz yaklafl›m›n› betimlemek için en önemli kavramlardan biridir. Arkeoloji; “flimdiki zaman›n tarihini yazabilmek için geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve izleri incelemekle ilgilidir. Di¤er önemli kavram ise “soykütüktür”tür. Arkeoloji farkl›l›k ve benzerliklere odaklan›rken “soy bilim” daha çok iktidar iliflkileri ve politik teknikleri ile bilgi formlar› üretmek için “fleylerin organize oldu¤u “ düzleme odaklan›r. Ancak her zaman bu ayr›m› yapmak mümkün olmaz. Bu ba¤lamda de¤erlendirilebilecek di¤er kavram ise “arfliv”dir. Belli bir tarihsel dönemin ya da kültürün geçmiflte b›rakt›¤› bütün maddi ipuçlar›n›n koleksiyonunu ifade eder. Foucault’nun çal›flmalar›nda iktidar kavram›n›n önemini özetleyebilmek. Onun belki de en etkili çal›flmalar›, söylemler ile iktidar ve kontrol mekanizmalar› üzerine yapt›klar›d›r. Her söylemin iktidar alan› oluflturmak gibi bir ifllevi vard›r ve sadece yaz›l› metinlerde de¤il belirli kurumsal ve örgütsel pratiklerde de mevcuttur. ‹ktidar, toplumdaki en küçük seviye-
138
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
deki iliflkilerde de aranmal›d›r. Hapishanenin Do¤uflu ve Klini¤in Do¤uflu bafll›kl› çal›flmalar›nda, iktidar teknolojileri terimi ile ifade etti¤i farkl› iktidar biçimlerinin oluflumunu ve nas›l kullan›ld›¤›n› tarihsel bak›fl aç›s›yla irdeler: Feodal ve monarflik sistemlerde tebalar› üzerinde s›n›rs›z olarak kullan›lan iktidar “mutlak iktidar”d›r. 18 ve 19. yüzy›lda geliflmeye bafllayan ve bireylerin davran›fllar›n› düzenleyen ve kontrolü için gözetim teknikleri gelifltiren iktidar›, “disipline edici iktidar”, modern ça¤da ortaya ç›kan ve söylemler arac›l›¤›yla do¤rudan insan bedenini kontrol alt›na alan iktidar› ise “bio-iktidar” olarak tan›mlar. Bilgi, söylemler arac›l›¤›yla üretilir ve iktidar›n kendisidir.
N A M A Ç
5
varl›k alan›n›n olanaks›zl›¤›n› ileri sürer ve gösterenden ba¤›ms›z bir gösterilenin mümkün olmad›¤›n› ortaya koyar. Böylece onu ifade eden iflaretlerden ya da göstergelerden ba¤›ms›z bir anlam alan›n›n olamayaca¤›n› ifade eder. Ayr›ca Derrida, Bat› düflüncesini ben merkezli olmas› nedeniyle elefltirir ve var olan her kültürel yap›n›n benzersiz oldu¤unu ileri sürer. Ona göre dilin belli bir merkezi yoktur ve bu nedenle sabitlenemediklerinden mutlak veya kesin bir gerçek ya da anlam yoktur. Dil, daima de¤iflir ve hareket eder. Dolay›s›yla anlam daima belirsiz, çoklu ve geçicidir.
N A M A Ç
6
Jacques Derrida’n›n düflüncelerini yap›salc›l›ktan ay›rt edebilmek. Derrida’y›, Feyerabend’in anarflik karfl› ç›k›fl›n› sistematik hâle getirmesi nedeniyle, felsefenin bozguncusu olarak ananlarda vard›r. O, bilgi alan›nda hermeneutik bir yaklafl›mla hem modernizmin bilim anlay›fl›n› hem de post modern toplum bilgisi oluflturma sorununa e¤ilir ve bilginin amac›n›n do¤ru temsil oldu¤unu ileri sürer. Derrida, Saussure’ün aksine metni öne ç›kar›r. Ona göre dünya bir metindir ve metnin d›fl›nda hiçbir fley yoktur ve bütün metinlerin birden fazla anlam› vard›r ve bizim dünyay› nas›l yorumlayaca¤›m›z› flekillendirirler. Derrida, Bat› düflüncesinin yanl›fl bir flekilde hiyerarflik olarak tan›mlanm›fl iyi/kötü, konuflma/yazma, erkek/kad›n gibi z›tl›klar üzerine infla edildi¤ini ileri sürerek temel amac›n› yap›söküm tekni¤iyle bu düflünce yap›s›n› söküp ondaki malzemeyle yeni, daha kullan›fll› bir yap› kurmak üzere tarihsel anlam evrelerine geri dönüfller olarak tan›mlar. Onun yap›söküm tekni¤inin iki anahtar noktas› bulunmaktad›r: (›) ‹lki sistemlere ve yap›lara odaklan›l›r, (››) ikincisi ise yap›n›n kayna¤›na yönelir. Ancak yap›salc›lardan aç›k olarak ve radikal olarak yorumsamac›l›¤a yönelmesiyle kopar. Yap›salc›lar, do¤ruyu metnin arkas›nda ya da içinde ararken o, do¤ruyu okuyucunun ve metnin karfl›l›kl› etkilefliminin üretkenli¤i olarak görür. Bu nedenle gösterge birli¤inin aksine post-yap›salc›l›¤›n gösterge sisteminde gösterilenden gösterene do¤ru bir kay›fl söz konusudur. Derrida, göstergelerin iflaret etti¤i ve bu göstergelerden ba¤›ms›z bir
Jacques Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤› temel kavramlar› aç›klayabilmek. Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤› “iz” kavram›; yazar›n fark›nda olmadan metin üzerinde kendi düflünce yap›s›na iliflkin b›rakt›¤› göstergeler, “fark ve erteleme”, anlam›n ba¤lam› içinde hem gösterilenin gördü¤ü fonksiyona hem de biliflsel flemam›zdaki onun imajlar›na gönderme yapt›¤›ndan dolay› sürekli de¤iflimi, “erteleme” ise bu farkl›laflma nedeniyle kesin ve nihai olarak bir anlama var›lamayaca¤›ndan sürekli bir ötelemenin varl›¤›n› ifade eder. Yani anlamlar, istikrars›zd›r ve bunun d›flavurumu olan “fark” söylemlerimizin bireyler aras›nda istikrarl› bir anlam iletme arac› olmaktan uzakt›r. Di¤er bir kavram da “silme”dir ve yap›söküm tekni¤i ile yaz›lan metinlerde herhangi bir gösterge ya da terimin anlam›n›n bizim için net olmad›¤›n› ifade etmek için üstünü çizerek metinde b›rakmakt›r. Sonuç olarak yap›sökümünün temel varsay›mlar›n› flu flekilde özetlemek mümkündür: Dil, anlam tutars›zl›klar›n›n ve kaymalar›n›n silinmez izlerini tafl›r ve bu çeliflki karfl›s›nda hiçbir analiz yönteminin bir üstünlü¤ü olamaz. Bu nedenle de yorum bir analizden çok bir tür oyunu and›ran serbest bir aland›r.
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
139
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki düflüncelerden hangisi Derrida’ya ait de¤ildir? a. Bat› düflüncesindeki z›tl›klar›n, tarihsel anlam evrelerine geri dönerek sökülmesi ve yeniden yap›lanmas› gerekir. b. Gösterge birli¤i, yani gösteren ile gösterilen aras›nda birebir mütekabiliyet bulunmaktad›r. c. Dünya bir metindir ve onun d›fl›nda hiçbir fley yoktur. d. Dil sistemini bir arada tutan bir merkezin olmamas› nedeniyle mutlak ve kesin bir gerçek, anlam mevcut de¤ildir. Yani anlamlar daima belirsiz, çoklu ve geçicidir. e. Derrida konuflma ve var oluflun imtiyaz›n› logocentrism olarak adland›r›r. 2. Eskiden çocuklar›n› hocaya verirken ebeveynlerin söyledi¤i “Eti senin, kemi¤i benim” deyifli, size Foucault’nun tasnifindeki hangi gücü ça¤r›flt›r›r? a. Disipline edici iktidar b. Mutlak iktidar c. Bio-iktidar d. Rölatif iktidar e. Göreli iktidar 3. Afla¤›daki düflüncelerden hangisi Foucault’ya ait de¤ildir? a. Özneyi merkeze oturtan teorilere karfl› ç›kar. b. Birey, anlam›n kayna¤›d›r. c. Benlik, söylem ve iktidar iliflkileri içinde flekillenir. Özgür de¤ildir. d. Birey, bilinçli, iç bütünlü¤e sahip, tutarl› bir varl›k de¤ildir. e. Yazar, düflünsel alan›n› s›n›rlayan söylemlerin s›n›r›na, ötesine geçebilendir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi post-yap›salc›lar için söylenemez? a. Tarihselli¤i ret ederler. b. Modernitenin düflünsel temeli olan yap›salc›l›¤a karfl› ç›karlar. c. Bat› kültürünün temel kabullerine karfl›d›rlar. d. Bilginin nas›l üretildi¤i temel sorunsal olarak ele al›n›r. e. Özneyi merkezden uzaklaflt›r›rlar.
5. Gündelik yaflam›m›zdaki “Bilgi, iktidard›r.” deyifli hangi düflünürün düflüncelerinde somutlafl›r? a. Ferdinand de Saussure b. Jacgues Derrida c. Michel Foucault d. Claude Lévi-Strauss e. Habermas 6. Foucault’un flimdiki zaman›n tarihini yazabilmek için geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve izlerini söylemler üzerinden ortaya ç›karmak için gelifltirdi¤i metodolojisinin ad› nedir? a. Arfliv b. Antropoloji c. Yap›söküm d. Arkeoloji e. Semiyoloji 7. Foulcault’nun pozitif ve negatif iktidar kavramlar›n› en iyi hangi cümle ifade etmektedir? a. Toplum için olumlu iktidar pozitif, olumsuz olan› ise negatif iktidard›r. b. ‹ktidar olgusunun ikili yap›s›n› ifade eder. c. Negatif iktidar düzen kurucu, pozitif iktidar organize edicidir. d. Negatif ve pozitif iktidar›n her ikisi de düzen kurucudur. e. Negatif ve pozitif iktidar›n her ikisi de organize edicidir. 8. Derrida’n›n “silme” tekni¤i nedir? a. Anlafl›lamayan kavramlar›n silinerek yok say›lmas›d›r. b. Emin olunmayan ifadelere yer verilmeyerek sadece do¤rulu¤u kesin ifadelerin esas al›nmas›d›r. c. Analizde çözümlenen olgular›n silinerek, çözüme ihtiyaç duyulan konulara odaklan›lmas›d›r. d. Olgular› tan›mlayan ifadelerin yetersizli¤ine iliflkin flüphelerimizi ifade etmek üzere ifadenin üzerinin çizilerek metin içinde korunmas›d›r. e. Yanl›fl ifadelerin üzerlerinin silinerek yanl›fllar› sergilenmesi tekni¤idir.
140
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 9. Derrida’n›n “iz” kavram›n› en iyi betimleyen deyifl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Çocuklar donmam›fl beton gibidir, üzerlerine ne düflse iz b›rak›r. b. At izinin it izine kar›flmas›. c. Fikri neyse, zikrinin o olmas›. d. ‹z b›rak›lmadan yürünmez. e. Geçmiflin izleri silinmez.
1. b 2. b 3. b 4. a 5. c
10. Afla¤›dakilerden hangisi nihilistik bir söylem de¤ildir? a. Bana gerçekleri soruyorlar, gerçek olan ne var? b. Yok ahlak de¤erleriymifl, gelenekmifl; hepsi bofl fleyler. c. Her fleyi ciddiye al›yorlar. Bu hayat›n ne anlam› var? d. Hayat bir yalandan ibarettir. e. Hayatta herfleyin bir manas› vard›r.
6. d 7. c 8. d 9. c 10. e
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›-söküm ve Oyun” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bio-iktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Benlik” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-yap›salc›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Foucault’un Yaflam›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Foucault’un Temel Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Silme” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹z” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-yap›salc›l›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Foucault, yap›salc›lara özellikle flu noktalarda karfl› ç›km›flt›r: 1. Tüm insanl›¤› aç›klayabilecek kesinleflmifl belli yap›lar yoktur. 2. Bir durumu “söylemin” d›fl›na ç›k›p objektif olarak araflt›rmak da mümkün de¤ildir. 3. ‹nsanlar “akl›n” bir ölçüde tek biçimli mant›¤›na göre davranmazlar, aksine bilerek ya da bilmeyerek irrasyonel nedenlere de ba¤l› olarak hareket edebilirler. 4. ‹nsanlar›n çeliflkili davranmalar›, bilinç d›fl› olabilece¤i gibi toplumsal koflullara da ba¤l› olabilir. S›ra Sizde 2 Eti senin kemi¤i benim. “K›z›n› dövmeyen dizini döver.” gibi atasözleri gücün kullan›larak bedenin flekillenmesinin nas›l sa¤land›¤›n› örnekler. Dolay›s› ile bu sözler, kültürün imbikten süzülmüfl hâli olarak günümüze kadar gelen söylemlerdir. Bu sözler, sosyal pratiklerin insan›n bedeni üzerindeki disipline edici güce gönderme yapar. Böylece Foucault, politik iktidarlarla beden aras›ndaki iliflki ve cinselli¤i kullanarak iktidarlar›n tarihsel süreç içinde bireylerin bedenleri üzerinden onlar›n bedenlerini e¤iterek nas›l sosyal olarak üretici hâle getirildiklerini ortaya koymaya çal›fl›r. ‹ktidarlar, bilgi yoluyla yeni faaliyet alanlar› ve tipleri yarat›rlar;
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida
itaatkâr bedenler, yeni söylemler arac›l›¤› ile üretilen bilgi, kurumsal ve örgütsel pratikler, rutinler ve kimlikler üzerinden flekillendirilir. Bu ba¤lamda iktidar mekanizmalar›, insanlardan ba¤›ms›zd›r. ‹nsanlar, sadece iktidar taraf›ndan üretilen iflleyifl kanallar› görevini yapar. Bu ba¤lamda bireysel öznellik (kimlik, psikolojik yönelimler gibi), iktidar iliflkilerinin ürünü oldu¤undan, her yerdedir ve “özne ölmüfltür.” S›ra Sizde 3 Darrida, Saussure’ün dura¤an gösterge (sign) birli¤ine yani gösteren (signifer) ile gösterilen (signified) aras›ndaki birebir mütekabiliyet görüflüne karfl›d›r. Buna göre Sassure’ün ifade etti¤i gösteren ile gösterilen aras›nda kal›c›-nedensel bir ba¤›n oldu¤u konusu, Derrida’ya göre, somut bir gerçekli¤i ve anlam birli¤ini yans›tmaz. Çünkü gösterge, kendini aç›klamaya giriflti¤inde gösterilene de¤il baflka göstergelere ulafl›r ve hiçbir zaman gösterilen boyutuna varmayaca¤› düflüncesinden hareketle bir göstergeler zincirinin oluflumu ile karfl› karfl›ya kal›n›r.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Aktay,Y., Göka, E.,Topçuo¤lu, A. (1996). Önce Söz Vard›-Yorumsamac›l›k Üzerine Bir Deneme, Ankara:Vadi Yay›nlar›. Best, S. ve Kellner, D. (1991). Postmoden Theory: Critical Interrogations, Londra: Macmillan. Belsey, Catherine (2002). Poststructuralism: A Very Short Introduction, USA: Oxford University Press. Culler, Jonathan (1981). In Structuralism and Since: From Lévi-Strauss to Derrida, John Sturrock (ed.); Oxford: Oxford University Press. Davis, Colin (2006). “Levinas: An Introduction”, Continuum, London. Derrida J. And Houdebine, L. (1973). Interview: Jacques Derrida Author(s): Jacques Derrida and J.-L. Houdebine Source: Diacritics, Vol.3, No.1, pp.33-46 Published by: The Johns Hopkins University Press. Derrida, Jacgues (2011). Gramatoloji, Ankara: BilgeSu Yay›nc›l›k/Felsefe Dizisi. Foucault, Michel (1971). The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences, New York: Random House. Foucault, Michel (1972). The Archeology of Knowledge, New York: Random House. Foucault, Michel (1973). The Birth of the Clinic, New York: Pantheon. Foucault, Michel (1980). Power/Knowledge, New York: Pantheon.
141
Foucault, Michel (1985). The Use of Pleasure, ew York: Pantheon. Foucault, Michel (1986). The Care of the Self, New York: Pantheon. Foucault, Michel (1994). Genealogy and Social Criticism, In Steven Seidman (Ed.) The Postmodern Turn: New Perspectives on Social theory, Cambridge, MA: University Press. Foucault, Michel (1998). The History of Sexuality Vol. 1: The Will to Knowledge. London: Penguin. Foucault, Michel (1995). Delili¤in Tarihi, Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Foucault, Michel. (2003), Society Must Be Defended: Lectures at the College de France, 1975-76, St. Martin's Press. Foucault, Michel (2010a), Cinselli¤in Tarihi, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Foucault, Michel (2010b). Hapishanenin Do¤uflu, Ankara: ‹mge Yay›nlar›. Gutting, Gary (2005). Foucault A Very Short Introduction, New York: Oxford University Press Inc. Güncü, Ertu¤rul (2005). Post-yap›salc›l›k, Ankara: Yom Sanat. Kellner, Douglas (1994). “Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz› meydan okumalar ve Sorunlar” içinde Modernite versus Postmodernite, (der.) Mehmet Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›. Layder, Derek (2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul: Küre Yay›nlar›. Lotringer, Sylvère (1989). Foucault Live: Semiotexte: New York. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar› Robinson, Dave (2000). Nietzsche ve Postmodernizm, ‹stanbul: Everest yay. Sarup, M. (1988). An Introductory Guide to Poststructuralism and Post-modernism, U.S.A.: Prentice-Hall. Sarup, M. (1997). Post-yap›salc›l›k ve Post modernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Sim, Stuart (2000). Derrida ve Tarihin Sonu, ‹stanbul: Everest Sturrock, John (2003). Structuralism, Oxford, UK: Blackwell Publishing. fiaylan, Gencay (1996). Ça¤dafl Düflünce Ak›mlar›: Postmodernizm, (Ders Notlar›), Ankara: TODA‹E Yay›nlar›. Zuckert, Catherine (1991). The Politics of Derridean Deconstruction, Polity, Vol. 23, No. 3, Palgrave Macmillan Journals.
7
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Postmarksizmin temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek, Postmarksizmin Marksizmi elefltirdi¤i temel noktalar› s›ralayabilecek, Yeni Toplumsal hareketlerin özelliklerini de¤erlendirebilecek, Radikal demokrasi siyasetinin özelliklerini ay›rt edebilecek, Agonistik demokrasinin temel önermelerini analiz edebilecek, Postmarksizme yöneltilen temel elefltirileri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Postmarksizm • Yeni Toplumsal Hareketler • Marksizm
• Söylem ve Hegemonya • Radikal Demokrasi
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
• POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL VARSAYIMLARI • POSTMARKS‹ZM KURAMININ MARKS‹ZM ÜZER‹NE ELEfiT‹R‹LER‹ • POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL KAVRAMLARI • YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER • POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL DEMOKRAS‹ S‹YASET‹ • POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN TEMEL ELEfiT‹R‹LER
Postmarksizm ve Radikal Demokrasi POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL VARSAYIMLARI Günümüzde Laclau ve Mouffe ile birlikte, Barry Hindess, Paul Hirst, Anthony Cutler, Athar, Hussain, Gareth Stedman Jones gibi genifl bir akademisyen çevre içinde kabul gören Postmarksizm, ideoloji ve politikay› ekonomi ve s›n›fsal iliflkilerden uzaklaflt›ran bir yaklafl›m olarak, asl›nda Marksist teorinin iflçi s›n›f›n›n öncülü¤ü, üretim tarz› ve iliflkilerinin belirleyicili¤i, proletarya diktatörlü¤ü, sosyalizme politik bir devrimle ulafl›laca¤› gibi temel ilkelerinin sorgulanmas› ve bu ilkelerin reddi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Günümüz sosyolojisinin post-yap›salc›l›k ve postmodernizm teorilerinde ça¤dafl toplumsal yap› genellikle post-fordist, post-modern, post-endüstriyel gibi kavramlarla tan›mlanmaktad›r. Bu toplumsal yap›n›n, s›n›f gibi evrensel kimliklere olanak tan›mayan bir çeflitlilik, farkl›l›k, parçalanm›fll›k sergiledi¤i görüflünden hareket edilmektedir. Günümüzde iflçi s›n›f›n›n siyasetteki a¤›rl›¤› ve Marksist kuram›n bak›fl aç›s› giderek daha fazla sorgulanmaktad›r. Bu afl›r› sorgulay›c› ve postmodern felsefeden etkilenen yaklafl›mlar, kapitalizmin erken aflamalar›nda etkili olan s›n›f kategorisinin art›k öneminin kalmad›¤›na iflaret etmektedir. Bu bak›fl aç›s›na göre, art›k günümüz toplumlar› s›n›fl› toplumlar de¤ildir. Buna göre, ekonomik konum ve politik kimlikler aras›ndaki ba¤lar zay›flamaktad›r. Baflka bir deyiflle, kiflinin toplumda ve üretimde iflgal etti¤i yer, onu otomatik olarak bu yerine uygun siyasal inanç ve ç›karlarla ve bu ç›karlara göre tarif edilen kimliklerle donatmamaktad›r. Bütün bu aç›klamalar, iflçi s›n›f›n›n zay›flad›¤›, dolay›s›yla iflçi hareketinin bitti¤i, üstelik iflçi s›n›f›n›n art›k sosyalizmden nesnel bir ç›kar›n›n olmad›¤›, s›n›fa dayanmayan “yeni toplumsal hareketlerin” geliflti¤i ve yeni bir hizmet s›n›f›n›n ortaya ç›kt›¤› tezine dayand›r›lmaktad›r. Politik ve teorik kökenleri yap›salc›l›k, post-yap›salc›l›k ve Avrupa Marksizmine götürülebilecek olan Postmarksizmin bafllang›ç noktas› olarak, Laclau ve Mouffe’un 1985 y›l›nda birlikte yazd›klar› Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokratik Bir Politikaya Do¤ru kitab›n›n yay›nlanmas› kabul edilmektedir. Hegemonya ve Sosyalist Strateji kitab› hem Postmarksist kuram›n teorik argümanlar›n› içeren temel bir manifesto olmakta hem de Postmarksist kurama dayanan radikal demokrasi projesinin dayand›¤› temel ilkelerini ve stratejilerini ortaya koymaktad›r. Marksizmin s›n›fa otomatik olarak ayr›cal›k tan›yan s›n›f özcülü¤ünü redden Laclau ve Mouffe, post-yap›salc› ve postmodernist düflüncelerin ›fl›¤›nda Marksist siyasal düflünce gelene¤ini yeniden de¤erlendirmektedir (Barrett, 1996: 91). Bu
Postmarksizmin kuram olarak ortaya ç›k›fl› ve popülerleflmesi, Laclau ve Mouffe’un birlikte yazd›¤› ve ilk olarak 1985’de yay›mlanan “Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokratik Bir Politikaya Do¤ru” adl› eser sayesinde olmufltur.
Postmarksizmin kurucular› olan Laclau ve Mouffe, postyap›salc› ve postmodernist düflüncelerin ›fl›¤›nda Marksist siyasal düflünce gelene¤ini yeniden de¤erlendirerek Marksizmin siyaset ve toplumsal de¤iflim konular›ndaki baz› temel ilkelerini ters-yüz etmifllerdir.
144
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
noktada, Marksizmin s›n›f, devrimci siyaset, iflçi s›n›f›, özne, toplum ve tarihsel-toplumsal dönüflüm konular›ndaki klasik öncüllerinden uzaklaflmay› öneren Postmarksizm; bu kavramlar›n yerine yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi, kimlik ve farkl›l›k, özne konumlar›, söylem, eklemlenme, rastlant›sall›k vb. kategoriler önermektedir. Laclau ve Mouffe, kapitalist üretim iliflkilerinin genifllemesini ve yeni-bürokratik devlet biçimlerinin oluflumunu, günümüz “post-kapitalist” toplumlarda, iflçiler ile burjuvazi aras›ndaki çat›flmay› (antagonizmay›) giderek k›r›lgan ve mu¤lak bir duruma getiren iki geliflme olarak de¤erlendirmektedirler. Onlara göre, birey yaln›zca bir emek-gücü sat›c›s› de¤il, di¤er pek çok toplumsal iliflki yoluyla sermayeye ba¤›ml› hale gelmifltir ve kapitalist üretim iliflkilerinin her yere nüfuz edifli toplumsal yaflam›n metalaflmasma yol açm›flt›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 197). Resim 7.1
Ernesto Laclau (1935-) Arjantinli bir siyasal kuramc› olan Ernesto Laclau 1935’te Buenos Aires’te do¤du. Postmarksist olarak tan›nan Laclau bir süre Arjantin üniversitelerinde ö¤retim üyesi olarak çal›flt›ktan sonra çal›flmalar›na Essex Üniversitesinde devam etti. Laclau, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Bat› Avrupa, Avustralya ve Güney Afrika’ da birçok üniversitede ders verdi. fiu anda Essex Üniversitesinde siyaset profesörü olan Laclau, ayn› zamanda Northwestern Üniversitesinde de seçkin konuk profesör olarak ders vermektedir. En önemli eserleri aras›nda hayat arkadafl› Chantal Mouffe ile birlikte kaleme ald›¤› Hegemony and Socialist Strategy-Hegemonya ve Sosyalist Strateji (1985) adl› eserinin yan› s›ra New Reflections on the Revolution of Our Time-Zaman›m›z›n Devrimi Üzerine Yeni Yans›malar (1990), The Making of Political Identities-Siyasi Kimlikler Oluflturma (1994), Contingency, Hegemony, Universality-Temas, Hegemonya, Evrensellik (Judith Butler ve Slavoj Zizek ile birlikte) (2000), On Populist Reason-Popülist Neden Hakk›nda (2005), Elusive Universality-Bulunmaz Evrensellik (2007) yer almaktad›r. Chantal Mouffe (1943-) Belçikal› bir politik kuramc› olan Chantal Mouffe 1943’te Charleroi’da do¤du. Louvain Katolik Üniversitesi ve Essex Üniversitesinde e¤itim gördükten sonra ‹ngiltere’de Westminster Üniversitesinde profesör olarak çal›flmalar›na devam etti. Laclau gibi postmarksist olarak tan›nan Chantal Mouffe’nun Laclau ile beraber kaleme ald›¤› Hegemonya ve Sosyalist Strateji adl› eseri d›fl›nda The Return of the Political-Siyasal›n Dönüflü (1993), Deconstruction and Pragmatism-Yap›sökümü ve Pragmatizm (1996), The Democratic Paradox- Demokratik Paradoks (2000), Feministische Perspektiven-Feminist Perspektif (co-editor)(2001), The Legacy of Wittgenstein-Wittgenstein’›n Miras› (co-editör) (2001), On the Political-Siyaset Üzerine (2005) adl› çal›flmalar› yer almaktad›r.
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
145
Laclau ve Mouffe, kapitalizmin u¤rad›¤› bu derin yap›sal dönüflümlerle yeni ve farkl› bir boyut kazand›¤›n› iddia etmektedir. Bu dönem art›k post kapitalisttir ve bu dönemde art›k kapitalizm s›n›fl› bir toplum yap›s›ndan, sömürü iliflkilerinin belirleyicili¤inden giderek s›yr›lm›flt›r. Kapitalist toplumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki yerini sömürü iliflkilerinden tabiiyet iliflkilerine b›rakm›flt›r. Marksizmi ça¤r›flt›ran, s›n›f kavram› gibi bütünleyici ve kapitalist üretim iliflkilerini çözümlemeye yönelik tan›mlamalardan özenle kaç›n›lm›flt›r. S›n›f kavram› yerini vatandafl, ya da az›nl›k kimlikleri ile tan›mlanan ‘öteki’lere ve en sonunda tüketici bireylere b›rakm›flt›r. Özetle söyleyecek olursak, kapitalizmin geldi¤i bu yeni aflamada; • Toplumsal yaflam›n metalaflt›r›lmas›, • Toplumsal yaflam›n bürokratiklefltirilmesi • Toplumsal yaflam›n homojenlefltirilmesi • Toplumsal yaflamda iyice a¤›rl›k kazanan bireycilik ve benzeri geliflmeler, toplumsal mücadelelerin “bütünsel” özneleri olan iflçi s›n›f›n›n ve onun siyaseti olan devrim fikrinin parçalanmas›na yol açm›fl ve sonuçta yeni direnifl biçimlerini ifade eden “yeni toplumsal hareketleri” ortaya ç›karm›flt›r. Yazarlara göre kentsel, ekolojik, anti-otoritaryan, anti-kurumsal, feminist, etnik, anti-›rkç› gibi bir dizi oldukça farkl› mücadeleyi bir araya toplayan yeni toplumsal hareketler, toplumsal çat›flmalar›n gittikçe daha çok say›da iliflkiye da¤›lm›fl olmas›n›n sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bunun yan› s›ra, iflçi s›n›f›n›n yenilgisinin, kapitalist sistemin içinde yeni ücretlilik sistemlerinin geliflmesi ve teknolojik geliflmelere paralel olarak iflçi s›n›f›n›n d›fl›nda farkl› ücretli çal›flan yani “yeni orta s›n›f” kategorilerinin ortaya ç›kmas›n›n bir sonucu oldu¤u ileri sürülmektedir. Bu anlay›fla göre, Marx burjuva ve proleterya aras›nda geliflen “yeni orta s›n›f”› tamamen ihmal etmifltir. Laclau ve Mouffe’a göre s›n›f çat›flmas› ortadan kalkm›flt›r, bu çat›flman›n yerine zaman zaman bask›c› olan bir devlet karfl›s›nda sivil toplum, yani halk aras›ndaki çat›flma geçmifltir. Buna göre, s›n›flar aras›nda iflçi ve sermaye s›n›flar› aras›nda “uzlaflmaz çeliflkiler” yoktur, sadece devlet ve bu devletin karfl›s›nda sivil toplumu oluflturan “kimlikler ve farkl›l›klar” vard›r. Laclau ve Mouffe, Marksizmden farkl› olarak, s›n›flar d›fl›ndaki toplumsal gruplar›n da toplumsal de¤iflimin tafl›y›c›s› olabileceklerini iddia etmektedir. Bu yüzden, kad›nlar, eflcinseller, etnik gruplar gibi politik aktif gruplar›n ve öznelerin mücadelelerinin çeflitli flekillerde birbirine eklemlenebilece¤ini öne sürmektedir. Sonuç olarak, Postmarksizm kuram›ndaki temel vurgu, iflçi s›n›f›n›n tarih içerisinde iflgal etmifl oldu¤u merkezi konumunun art›k ortadan kalkt›¤› ve iflçi s›n›f›n›n art›k önemli bir toplumsal aktör/özne olarak düflünülmemesi gerekti¤i üzerinedir. Laclau ve Mouffe’un Postmarksizm kuram›n›n temel varsay›mlar›n› özetlemeye çal›fl›rsak; 1. Kapitalist toplumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki biçimi olan sömürü iliflkileri yerini devlet ve sivil toplum aras›ndaki tabiiyet iliflkilerine b›rakm›flt›r. S›n›f kavram› yerini vatandafl, az›nl›klar, farkl› kimlikler, özne konumlar›, ‘öteki’ler ve bireylere b›rakm›flt›r. 2. Marksizmdeki ekonominin toplumsal alandaki her fleyi belirledi¤i ekonomik indirgemeci anlay›fl terk edilmelidir. Toplumsal çat›flmalar, art›k ekonomik alandaki sermaye-emek çeliflkisinden de¤il, siyasal alandaki devlet-sivil toplum (bürokrasi, metalaflma ve homojenleflmeye karfl›t olarak geliflen yeni toplumsal hareketler) çat›flmas›ndan türemekte ve gittikçe çeflitlenmekte ve daha çok say›da iliflkiye da¤›lmaktad›r.
Postmarksizm, günümüz toplumlar›nda s›n›f gibi evrensel kimlikler ve nesnel ç›karlardan söz edilemeyece¤ini ve mücadelelerin çeflitlendi¤ini bu do¤rultuda ‘yeni’ toplumsal hareketlerin politikan›n merkezine yerleflti¤ini iddia etmektedir.
Postmarksizmin kurucusu olarak düflünülen Laclau ve Mouffe, günümüzde yaflanan kapitalist geliflmelerin sonucunda ortaya ç›kan küreselleflme, bürokratikleflme, toplumsal hayat›n metalaflmas› ve homojenleflme süreçlerinin “yeni toplumsal hareketleri” ortaya ç›kard›¤›n› öne sürmektedirler.
Postmarksizm, öncelikle Marksizmin s›n›fa ve özellikle de iflçi s›n›f›na toplumsal de¤iflim siyasetinde otomatik olarak ayr›cal›k tan›yan s›n›f temelli anlay›fl›n› reddetmektedir.
146
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
3. Bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal etti¤i yer ile siyasi-ideolojik ç›karlar› aras›nda herhangi zorunlu iliflki yoktur. Bu anlamda, ideoloji ve politika kategorileri, ekonomi ve s›n›fsal iliflkilerden ayr› ve ba¤›ms›z toplumsal kategorilerdir. 4. Günümüz toplumlar›nda “s›n›f” gibi evrensel kimlikler ve nesnel ç›karlardan söz edilemez çünkü toplumsal mücadeleler çeflitlenmifltir ve bu do¤rultuda ‘yeni’ toplumsal hareketler siyasetin temel aktörleri haline gelmifltir. 5. ‹flçi s›n›f›n›n devrimci bir rolü oldu¤u fikri terk edilmelidir. ‹flçi s›n›f›n›n toplumsal de¤iflim ve devrimler içerisinde iflgal etmifl oldu¤u merkezi konumu art›k ortadan kalkm›flt›r ve iflçi s›n›f› art›k önemli bir toplumsal aktör/özne olarak düflünülmemelidir. Dolay›s›yla, herhangi bir özne konumunun ve farkl› kimliklerin (çevreci, eflcinsel, bar›fl veya kad›n hareketi vb) toplumsal de¤iflime yapaca¤› katk›yla iflçi s›n›f›n›n katk›s› aras›nda herhangi bir fark bulunmamaktad›r. 6. Sosyalizmin eflitlik ve özgürlük idealine kitlesel bir siyasal devrim yoluyla de¤il, Radikal Demokrasi Projesinin dayand›¤› burjuva demokrasinin derinlefltirilmesi ve geniflletilmesiyle ile ulafl›labilir. 7. Radikal demokrasi stratejisi toplumsal olgular›n tamamlanmam›fl ve aç›k bir karakteri oldu¤undan hareket etmektedir. Toplumsal olan tarihseldir, önceden belirlenemez; bu anlamda toplumda ço¤ullu¤u, ve merkezsizli¤i kabul etmeliyiz. Buna göre, siyasal alanlar ve özneler ço¤ullaflm›flt›r ve bu ço¤ulluk tek bir özelli¤e indirgenemez. Radikal demokrasi, bu öznelerin ço¤ullaflmas›n› ve birey merkezli haklar› temele al›r ve herkese uyabilecek bir evrensellik fikrini reddeder. Ayr›ca, radikal demokrasi mücadelesinde hiçbir özne konumu di¤erinden daha ayr›cal›kl› bir durumda de¤ildir. 8. “Toplumsal” olan her fley söylemseldir. ‹deolojik ve politik ç›karlar ancak, söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere yönelen bir söylem kurma sürecidir ve herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden biçimlendirilemez. Siyaset, güncel duruma uygun olarak ço¤ullaflm›fl özne konumlar›n› eklemleyecek hegemonik bir pratik olarak kavranmal›d›r. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
SIRA esinlendi¤i S‹ZDE Postmarksizmin siyasal geliflmeler ve öncüller hangileridir? Bu siyasal geliflmeler Postmarksizme hangi aç›lardan kaynakl›k etmifllerdir? D Ü fi Ü N E L ‹ M POSTMARKS‹ZM KURAMININ MARKS‹ZM ÜZER‹NE ELEfiT‹R‹LER‹
O R U ve Mouffe, Marksist teorisyenlerden Rosa Luxemburg, Eduard ‹lginç olan, SLaclau Bernstein, Antonio Gramsci gibi yazarlar›n baz› düflüncelerini benimseyip, baz›lar›n› ise -kendi “radikallefltirerek” yeni bir teori ortaya ç›kard›klar›n› D ‹ KdeyimleriyleKAT öne sürmektedir. Bernsteinc› revizyonizm ile Sorel’in demokratik sendikalizm anlay›fl›n›n Marksizmden önemli bir kopufl oluflturdu¤unu ileri süren Laclau ve MoSIRA S‹ZDE uffe, Gramsci’nin “tarihsel blok” ve “hegemonya” kavray›fl›n› da bu iki kopuflla bir arada de¤erlendirerek, ekonominin belirleyicili¤i ve iflçi s›n›f›n›n devrimci rolü anlay›fl›ndan AMAÇLARIMIZ uzaklaflman›n Marksizm için zorunlu oldu¤unu ileri sürmektedir. Laclau ve Mouffe’un öncülük yapt›¤› Postmarksist kuram, s›n›f iliflkilerinin toplumun ve tarihin belirleyici unsuru oldu¤u; politika ve ideolojiyi üretim tarz›na ba¤l› iliflkilerin belirledi¤i; iflçi s›n›f›n›n sosyalizmden nesK ‹ toplumsal T A P nel ç›kar› oldu¤u ve bu nesnel ç›karlar›n iflçi s›n›f›n› zorunlu olarak birlefltirici yap›sal e¤ilimler oluflturdu¤u; özgürlükçü bir toplumsal dönüflüm için
N N
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
147
kapitalist üretim iliflkilerinin ortadan kald›r›lmas›n›n gerekli koflul oldu¤u gibi baz› temel Marksist iddialar›n reddi üzerine infla edilmifltir (Geras, 1987). Bu çerçevede özetleyecek olursak, Laclau ve Mouffe’un önerdi¤i Postmarksist kuram, Marksizmin temel ilkeleri olan; 1. Üretim tarz› ve iliflkilerinin siyasal alandaki belirleyicili¤i, 2. Bir bütünsellik olarak toplum kategorisi, 3. ‹flçi s›n›f›n›n toplumsal de¤iflimdeki ayr›cal›kl› konumu ve öncülü¤ü, 4. Proletarya diktatörlü¤ü, 5. Sosyalizme politik bir devrimle ulafl›laca¤›, 6. ‹deoloji ve politika gibi üstyap›sal unsurlar›n son kertede ekonomik iliflkiler taraf›ndan biçimlendirildi¤i, 7. Tarihin s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i emek-sermaye çat›flmas› (antagonizmalar) ekseninde olufltu¤u gibi temel ilkelerin sorgulanmas› noktas›ndan hareketle Marksizmi elefltirmektedir. Laclau ve Mouffe, Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokrasiye Do¤ru kitab›n›n önsözünde Marksizmden neden koptuklar›n› flu sözlerle ifade etmektedir: Marksist kategorilerin günümüzde ne ölçüde geçerli olduklar›n› ciddiyetle tart›flmak, ancak bir “evrensel s›n›f”›n ontolojik olarak ayr›cal›kl› konumuna dayanan her türlü epistemolojik imtiyazdan vazgeçti¤imiz takdirde olanakl› olacakt›r. Bu noktada aç›kça ifade etmeliyiz ki flimdi art›k postmarksist bir zeminde duruyoruz. Art›k ne Marksizmin iflledi¤i öznellik ve s›n›flar anlay›fl›n›, ne onun kapitalist geliflmenin tarihsel yönelimi görüflünü, ve tabii ne de antagonizmalar›n ortadan kalkt›¤› saydam bir toplum olarak komünizm anlay›fl›n› sürdürmek olanakl›d›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 8-10).
Laclau ve Mouffe’a göre, Marksizm kuramsal olarak indirgemeci ve özcü bir yap›ya sahiptir ve reddedilmelidir. Çünkü, Marksizm, siyaset ve toplumsal de¤iflimde iflçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› konumunu sabit ve de¤iflmez bir ilke olarak muhafaza etmektedir. Ancak Laclau ve Mouffe’a göre sürekli de¤iflen toplumsal yap› ve özne konumlar› içinde iflçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› bir konumu olamaz. Bu belirsiz ve olumsal toplumsal yap› içerisinde, çoklu özne konumlar› ve farkl› siyasal kimlikler aras›nda eklemlenme ve hegemonya iliflkisine ba¤l› olarak sürekli bir geçiflkenlik söz konusudur, bu nedenle de belirli bir s›n›f›n ayr›cal›kl›/sabit/önceden belirlenmifl bir konumu olamaz. Burada Laclau ve Mouffe taraf›ndan öne sürülen iddia ise, söylemsel olarak üretilmifl olan ço¤ul ve istikrars›z özne konumlar›n›n sürekli, sonu gelmez ve bitimsiz bir mücadelesinin söz konusu oldu¤udur. Postmarksizm teorisyenlerinin de benimsedi¤i post-kapitalist paradigmalara göre, günümüzde, iletiflim ve biliflim teknolojilerinde yaflanan geliflmeler kapitalist üretimi de de¤iflime u¤ratm›fl; sanayide çal›flan iflçi say›s› azal›rken, hizmet sektörü genifllemifl, üretimde makineler a¤›rl›k kazanm›fl, emek-sermaye aras›ndaki çeliflki ortadan kalkm›fl, toplam kalite yönetimiyle (ve endüstriyel demokrasinin di¤er yollar›yla) ifl birli¤i olanaklar› artm›fl ve tüm bu geliflmelerin sonucu olarak toplumsal de¤iflimi gerçeklefltirmede iflçi s›n›f›n›n öncülü¤ü tezi geçersizleflmifltir. Ayr›ca, Laclau ve Mouffe’a göre Marksizm’in ayr›cal›kl› bir yer verdi¤i proletarya, ifl gücü örgütlenmesindeki ve üretim iliflkilerindeki büyük de¤iflimlerle art›k s›n›f içinde bir az›nl›kt›r. Bu anlay›fla göre, homojen ve baflat bir iflçi tipolojisinden bahsetmek art›k mümkün de¤ildir. Laclau ve Mouffe’a göre Marksizm, tarihin özünü ve anlam›n› kavramaya yönelik tekçi bir yaklafl›m› benimsemektedir. Buna gö-
Postmarksist kuramc›lar, Marksist teorinin öncelik verdi¤i s›n›f analizinin, kendi teorik ve eylem nesnesini ciddi biçimde s›n›rland›rd›¤›n› ve bundan vazgeçmesinin gereklili¤ini savunmaktad›rlar.
148
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Postmarksizme göre, Marksizmin yapt›¤› gibi özne konumlar› ço¤ullu¤unu s›n›f sorunlar›na indirgemek yerine, toplumsal ço¤ulluklar›n varl›¤› ve bunlar›n birbirine indirgenemezli¤i kabul edilmelidir.
re Marksizm, tarihi s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i antagonizmalar ekseninde kavramaktad›r. Laclau ve Mouffe, böylesi bir yaklafl›m›n, kapitalizmin yaratt›¤› sars›c› geliflmelerle karmafl›klaflan toplum yap›s›n› ve yükselen yeni toplumsal hareketleri anlamaya yeterli olmad›¤›n› ileri sürerler. Marksizm’in, s›n›f indirgemecili¤iyle malûl oldu¤u ilan edilir (Coflkun, 2004: 61). Bu anlamda postmarksizmin temel dayanaklar›, (a) evrensel olarak kurulmufl s›n›f birli¤i inanc›n›n reddi; (b) toplumun kuruluflunun söylemsel pratiklerle olufltu¤unun kabulü ve (c) toplumsal karfl›tl›klar›n iflçi-burjuva çeliflkisi yerine daha genifl alanlara yay›ld›¤›n›n kabulüdür (Wood, 1985). Bu üç temel özellikle ba¤lant›l› olarak önerilen siyasal yap› ise, sosyalizm ya da liberalizm ve onlar›n demokrasi anlay›fllar› yerine, radikal bir demokrasidir. Ayr›ca, Marksizmin ay›rt edici özelliklerinden birisi çat›flmay› yüceltmesiydi. Marksizme devrimci potansiyelini veren de bu özellikti. Postmarksist teori ise, giderek “çat›flmalar›n yönetimiyle” daha ilgili bir hale gelmifltir (Kad›o¤lu, 2008: 28). Bu noktada postmarksist anlay›fl›n özellikle Marksizm’e karfl› bir kuramsal yaklafl›m olarak temel ilkeleri ve önerileri birkaç maddede flöyle özetlenebilir: (a) her türlü evrenselcilik, nesnel ç›kar ve zorunluluk yads›narak, yerine tikel ve olumsal olan›n kabul edilmesi; (b) ekonomik belirleme yerine, söylemin kurucu özelli¤inin ve siyasetin özerkli¤inin kabulü; (c) iflçi s›n›f›n›n önderli¤inde bir sosyalist devrim yerine, de¤iflik ve birbirine benzemeyen özne konumlar› arac›l›¤›yla kurulan radikal bir demokrasi fikri.
SIRA S‹ZDE
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
D Ü fiMouffe Ü N E L ‹ M bu yaklafl›mlar› neticesinde Marksizm’den temelde kopuflunu Laclau ve iflaret eden s›n›f anlay›fllar›nda Marksistleri, tarihin özünü ve anlam›n› kavramada tekçi bir yaklafl›m S O R U sergilemekle suçlad›klar›n› görüyoruz (Laclau ve Mouffe, 1992: 112-113). Radikal demokratlar, Marksistlerin tarihi, s›n›f mücadelesi ve onun kayna¤› olan çat›flmalar ve antagonizmalar paralelinde kavrad›klar›n› iddia ederler D‹KKAT (Laclau ve Mouffe, 1992: 183). Onlar Marksistlerin bu yaklafl›m›n› çok indirgemeci bulurlar ve bu görüflün özellikle günümüzde kapitalizmin yaratt›¤› derin etkilerle SIRAhal S‹ZDE kompleks bir alan toplum yap›s›n› ve ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketleri anlama noktas›nda yetersiz oldu¤unu iddia ederler (Bat›, 2010: 9). Onlara göre ekonomik alan›n kendi d›fl›nda kalan toplumsal süreçlerin belirleAMAÇLARIMIZ nimindeki göreli a¤›rl›¤›ndan ve iflçi s›n›f›n›n politik önder (Lenin) ya da bir tarihsel blo¤un eklemleyici çekirde¤i (Gramsci) oldu¤undan söz etmek gibi belli kategorilere ve Közne di¤erleri karfl›s›nda ayr›cal›k tan›yan “özcü” anlay›fl‹ T Akonumlar›na P lar terk edilmelidir. Sosyalist hedeflerle iflçi s›n›f›n›n ç›karlar› aras›nda mant›ksal ve zorunlu bir iliflki bulunmad›¤› öne sürülmektedir (1992: 98). Laclau ve Mouffe’a göre politikan›n TELEV‹ZYON öznesi hegemonik eklemlenme prati¤i içinde konjonktürel olarak bir araya gelen özne konumlar›d›r. Bu özne konumlar› tekil s›n›f ç›karlar›na karfl›l›k gelmeyen de¤iflik toplumsal gruplar› içermektedir: bar›fl eylemcileri, feministler, eflcinseller, NTERNET çevreciler, ‹ö¤renciler, etnik az›nl›klar vb. (Kaygalak, 2001: 43). Yazarlar›n bütün bu tart›flmalarla vard›klar› sonuç; iflçi s›n›f›n›n anti-kapitalist mücadelenin ayr›cal›kl› özneleri olmad›¤› ve onlar›n mücadelesinin yönünün de di¤er toplumsal mücadeleler gibi verili bir hegemonik ba¤lam içindeki söylemsel olufla ba¤l› oldu¤udur (Laclau ve Mouffe,1992: 112).
N N
‹flçi s›n›f› kapitalizmle
AMAÇLARIMIZ mücadelede, ekonomik
konumu veya politik kimli¤i nedeniyle ayr›cal›kl› bir yere sahip de¤ildir. ‹flçilerin K ‹ T -t›pk› A P di¤er özne konumu konumlar› gibi- toplumdaki söylemsel formasyonun içerisinde hegemonik Teklemlenme E L E V ‹ Z Y süreçlerinde ON konjonktürel olarak oluflmaktad›r.
‹NTERNET
Postmarksizmin d›fl›ndan esinlendi¤i kuramsal öncüller hangileridir? Bu kuSIRA Marksizmin S‹ZDE ramsal öncüller Postmarksizme hangi aç›lardan kaynakl›k etmifllerdir?
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
Ancak, Radikal Demokrasi ve Postmarksist paradigma, solun sorununu sosyalist blo¤un çöküflünün liberalizm lehine yaratt›¤› hegemonik k›r›lmada aramak yerine, Ayd›nlanma projesinden tarihsel bir kopuflta bulmaktad›r. Yani 1989’da yaln›zca Sovyetler Birli¤i de¤il, dünyan›n dönüflümünde etkili olabilecek eylem stratejileri anlam›nda hem sosyalizmin hem de liberalizmin kesin bir çöküfl yaflad›¤› ilan edilmektedir. Dolay›s›yla sol için yeniden dirilifl olana¤›n›n da bu çöküflün faili ve tamamlanmam›fl bir süreci olarak görülen “68” hareketinde aranmas› gerekti¤ini savunmaktad›r. Fakat solun geldi¤i son aflamay› temsil etmesi bak›m›ndan radikal demokrasinin gerek yola ç›kt›¤› öncüller gerekse ortaya koydu¤u stratejinin mevcut sisteme alternatif oluflturdu¤u düflüncesi son derece mu¤lakt›r. Neyin, kimin için, kime karfl› istendi¤i, stratejinin nas›l gerçeklefltirece¤ine dair bir dizi soru bütün bu tart›flmalar içerisinde bofllukta kalmaktad›r. Çünkü kendi öncülünü buldu¤u ve sol için bir imkan olarak gördü¤ü “68” hareketinin tafl›d›¤› idealler ile sosyalizm aras›ndaki hegemonik ba¤› tamamen reddederek, solun program›n› mutlak olarak s›n›ftan ar›nd›rma çabas›ndad›r. Bu çerçevede de¤erlendirilen yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanlar› olarak görülmektedir (Coflkun, 2004: 15). Özetleyecek olursak, Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile ekonomi aras›nda birebir bir iliflki tan›mlam›fl olmak ve bir politik özne olarak iflçi s›n›f›n› merkeze koymakla elefltirmektedirler. Yazarlara göre, ekonominin toplumsal süreçleri belirlemedeki göreli a¤›rl›¤› ya da iflçi s›n›f›n›n politik önder oldu¤u fleklindeki “özcü” anlay›fllar terk edilmelidir. Bu noktada, politikan›n öznesi olarak “özne konumlar›”n› gösteren yazarlar, bu gruplar›n de¤iflken ve kimi zaman karfl›t ç›kar sahibi gruplar olarak ayn› politik proje içinde nas›l yer alabilecekleri konusunda bir fley söylememektedirler. Marksizmin s›n›f kavram›n› elefltiren yazarlar, toplumsal iliflkileri d›fllayan, kaba ve indirgemeci bir ekonomi anlay›fl›n› Marx’a atfederek bu elefltiriyi temellendirmeye çal›flmaktad›rlar. Oysa toplumsal iliflkilerin üretim alan› ve süreçleri üzerindeki rolü Marx’›n temel vurgular› aras›ndad›r ve ekonomi, Marksist bilim yönteminde en üst soyutlama düzeyi olarak analize kat›lmaktad›r. Marksizm, yazarlar›n iddia etti¤inin aksine, ekonomi ile siyaset aras›nda diyalektik bir iliflki oldu¤unu savlar. S›n›f›n tarihsel bir özne olarak anlafl›labilmesi, bu diyalektik iliflkinin kavranmas›yla mümkündür.
POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL KAVRAMLARI Söylem Postmodernist ve post-yap›salc› ilkelere ba¤l› kal›narak gelifltirilen Postmarksist anlay›fl, öncüleri olan Laclau ve Mouffe ile birlikte özcü, indirgemeci, belirlenimci olmayan yeni bir siyaset ve toplum sosyolojisi oluflturmaya çal›flmaktad›r. Postmarksizmin felsefesi ve sosyolojik kökenlerinde Saussure, Lacan, Lukacs, Gramsci, Sartre, Korchs gibi pek çok önemli düflünürün oldu¤u söylenebilir. Kuramsal çerçeve aç›s›ndan, Postmarksizm Gramsci’nin “hegemonya”, Althusser’in “ideoloji” anlay›fl›, Psikanalist Lacan’›n özne anlay›fl›, Saussure’cü dilbilimi ve Foucault’nun “söylem” anlay›fllar›n›n izlerini tafl›maktad›r. Postmarksizm bu postmodernist, postyap›salc› ve Marksist kuramlara yaslanarak asl›nda, modernleflmeci ve Ayd›nlanmac› düflüncenin evrenselci ve bütünlüklü toplum ve siyaset anlay›fl›ndan uzaklaflmay› hedeflemektedir. Bu yüzden, s›n›f, devlet ve toplum gibi makro ölçekli sosyolojik kavramlar yerine birey, kimlikler, farkl›l›k, hegemonya, özne konumlar›, söylem vb. daha mikro ölçekli kavramlar kullanm›fllard›r.
149 Klasik liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan Postmarksizm kuram›, bir toplumsal devrim program›na baflvurmaks›z›n kapitalizmin dönüflümünü olanakl› gören radikal demokrasi projesinin solun yeni paradigmas› olarak görmektedir.
150
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Postmarksist düflünürler, post-yap›salc› kuramdan derinden etkilenmifl ve kuram›n temel ilkelerini post-yap›salc› anlay›fla dayand›rm›fllard›r. Toplum, özne konumlar› ve söylemler öbe¤ine dönüflmüfltür. Buna göre, bir s›n›fa kimli¤ini sadece bir hegemonik formasyon içindeki eklemlenifli vermektedir. Bu anlamda kimlik ya da Laclau ve Mouffe’un deyifliyle özne konumlar› sabit ve kararl› olmay›p tamamen iliflkiseldir. Siyaset ise, hegemonik pratikler yoluyla kurulacak özne konumlar›na dayanmaktad›r (1992: 111). Bu tip bir post-yap›salc› anlay›fl›n sonucunda, Laclau ve Mouffe siyasetin ve siyasal mücadelenin istikrars›z, oluflsal, temelsiz, belirlenmemifl ve çok parçal› oldu¤unu iddia ederler. Bu anlamda postmarksistlere göre siyaset, birbirine söylemsel düzeyde eklemlenen ancak birbirini belirlemeyen ve yan yana duran kimlikler, farklar veya özne konumlar› üzerinden üretilebilir. Çünkü bu ba¤lamda, toplum bir failler öbe¤inden (toplumsal formasyon durumunda) bir söylemler öbe¤ine (hegemonik formasyon durumunda) dönüflmüfl durumdad›r. Bu, eklemleyici pratikler olmaks›z›n toplumsal faillerin herhangi bir formasyon oluflturamayaca¤› anlam›na gelmektedir. Baflka bir deyiflle, “bir s›n›fa kimli¤ini sadece bir hegemonik formasyon içindeki eklemlenifli vermektedir”, bu nedenle kimlik (onlar›n deyimiyle özne konumlar›), sabit ve kararl› olmay›p tamamen iliflkiseldir. Siyaset ise hegemonik pratikler yoluyla kurulacak konjonktürel özne konumlar›na dayanmaktad›r (1992: 111). SIRA S‹ZDE
3
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Postmarksizmin oldukça etkilendi¤i Marksist teorisyen Althusser’in ideoloji kavram›n› SIRA S‹ZDE araflt›r›n›z? D Ü fi Ü N EPostmarksizm L‹M Genel olarak kuram›n›n, post-yap›salc›l›k, psikanaliz, dilbilim ve postmodern felsefenin birey (özne), toplum ve siyaset tasavvurlar›ndan etkileneS O R U ilham ald›¤›n› iddia eden ancak Marksizmin çok temel ilkelerini rek, Marksizmden dönüfltürerek ve farkl›laflt›rarak oluflturulmufl siyasal ve teorik bir kuram oldu¤u söylenebilir. D‹KKAT Ekonomik ve siyasal alan aras›ndaki zorunlu iliflkinin kopar›lmas› ve nedenselli¤in reddi, toplumsal s›n›flar›n siyasal kimliklerinin nas›l olufltu¤u sorusunu ortaSIRA S‹ZDE ya ç›kar›r. Bu noktada Laclau ve Mouffe, hegemonik öznelerin zorunlu olarak temel toplumsal s›n›flar düzleminde kurulduklar›n› reddederek (Laclau ve Mouffe, 1992: 172),AMAÇLARIMIZ hegemonyan›n alan›n› art›k farkl› tikelliklerin bir arada bulundu¤u bir alan olarak de¤erlendirir. Toplumsal kimli¤in belirlenmesi, sonsuz say›da anlamsal farklar aras›nda bir sabitleme oyunu, yani söylemin kurulufludur (Üflür, 1997: 55). Öyleyse, toplumsal K ‹ T A P olan her fley ve bunun içerisindeki özneler ancak söylemsel olarak kurulur ve hegemonya alan› da farkl› tikelliklerin birbirine eklemlendikleri alan olarak ortaya ç›kar. Politik özneler bundan dolay› s›n›fsal de¤il, T E L Efakat V ‹ Z Y O N“karmafl›k kolektif iradeler”dir (Laclau ve Mouffe, 1992: 87). Sonuç olarak, Postmarksizmin temel iddias›, günümüzde art›k iflçi s›n›f›n› temel alan s›n›f politikalar›n›n sonuna gelindi¤i ve bunun yerini söylem yoluyla bir araya getirilmifl çeflitli toplumsal öznelerin demokratik mücade‹NTERNET lelerinin ald›¤›d›r. Laclau ve Mouffe, söylemle ilgili olarak, “ideolojik ve politik ç›karlar›n söylem yoluyla kurulabilece¤ini”, “siyasetin hegemonik pratiklere yönelen bir söylem kurma süreci oldu¤unu” ve “siyasetin herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden biçimlendirilemeyece¤ini ancak bir söylem kurma sürecinde infla edilece¤ini” iddia etmektedirler.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET Postmarksizme göre, siyasal ve ekonomik ç›karlar maddi pratikten türemezler, söylemsel pratikler yoluyla oluflturulurlar. Dolay›s›yla, söylemsel pratikler, ç›karlar› infla etmenin ve politika yapman›n temel araçlar›d›r.
151
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
Söylem kategorisi, Laclau ve Mouffe’un Postmarksizm kuram›nda en belirleyici kategorilerden birisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Laclau ve Mouffe (1992) söylemi, eklemleyici pratikten kaynaklanan yap›land›r›lm›fl bütünlük olarak tan›mlar. Ancak toplumsal›n aç›kl›¤›, söylemin nihai olarak kapanmas›n› ve anlam›n nihai olarak sabitlenmesini engeller. Nihai anlam sabitli¤inin olanaks›zl›¤› ise k›smi sabitlenmeleri gerektirir ki bu durum ayn› zamanda, bir söylemin di¤er tüm olas› anlamlar›n d›fllanmas› yoluyla kuruldu¤unu da gösterir. Tam da bu nedenle söylemler d›flar›da b›rakt›klar› politik güçlere karfl› savunmas›z, oluflsal ve tarihi yap›lard›r. Anlam›n k›smi sabitlenmesi ise dü¤üm noktalar› ve bofl gösterenler sayesinde mümkün olur. Laclau ve Mouffe, Foucault’nun etkisi alt›nda söylemin mutlak üstünlü¤üne dayal› farkl›l›¤a ve heterojenli¤e iliflkin radikal bir mant›k ortaya koyarlar. Laclau ve Mouffe’a göre, söyleme dayal› ve söyleme dayanmayan pratikler aras›nda ayr›m yapmak mümkün de¤ildir. Tüm nesneler söylem nesneleri olarak oluflmufltur ve her söylem maddi bir karaktere sahiptir (Larrain, 1995: 142). Buna göre, söylem d›fl›nda tan›mlanabilecek hiçbir özne, hiçbir sabit kimlik, hiçbir mutlak ç›kar, hiçbir belirleyici koflul, hiçbir çeliflki ve mücadele, hiçbir zorunlu iliflki yoktur. Toplumdaki her fley sonsuz derecede de¤iflken ve rastlant›sald›r, çünkü söyleme dayal› olarak oluflur ve bir söylemde k›smi ve geçici anlam kesinli¤i oluflur. Laclau ve Mouffe’a göre politik özneler art›k bir s›n›f içinde konumlanm›fl özneler de¤il, karmafl›k kolektif özneler oldu¤u ve bu özneler de söylem arac›l›¤›yla kuruldu¤u için, toplumsal ve tarihsel geliflmeler/olaylar aras›nda bir nedensellik ve zorunluluk iliflkisi kurmak olanakl› de¤ildir. Zorunluluk, evrensellik ve nedensellik mant›¤› yerine “olumsall›k” mant›¤›n› yerlefltirerek, bir kiflinin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal etti¤i yer ile siyasal-ideolojik ç›karlar› aras›nda zorunlu bir iliflki oldu¤unu reddetmek gerekti¤ini (Eagleton, 1996: 287) ileri sürmektedir. Laclau ve Mouffe’un bütünsellik ve evrensellik ilkelerine karfl› ç›karak, toplumsal›, sabitlenmemifl karaktere sahip özne konumlar› ve oluflsall›klarla dolu bir alan olarak tan›mlamalar›, söylem öncesi bir nesnel gerçekli¤e yer b›rakmad›klar› yolunda ciddi elefltirilere yol açm›flt›r. Laclau ve Mouffe ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir varl›¤a sahip oldu¤unu inkar etmediklerini, reddettikleri fleyin ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir olufla sahip olduklar› düflüncesi oldu¤unu belirtmifllerdir. Bu noktada, Postmarksist kuramda her fley söyleme indirgendi¤i için (Wood, 1985; Geras, 1987) kapitalist sömürü art›k, de¤er yasas›n›n ve art› de¤ere el konulmas›n›n bir sonucu de¤il, fakat iflçiler bunu söylemsel olarak dile getirir ya da temsil ederse vard›r. Ayr›ca, son olarak eklemek gerekir ki, Laclau ve Mouffe söylem konusunda postmodernist kuramc›lardan say›lan Derrida’dan da oldukça etkilenmifllerdir. Derrida’n›n söylem tan›m›n›n kendilerinin toplumsall›k tan›mlar›yla çak›flt›¤›n› belirten yazarlar kendi tezlerini tüm farkl›l›klar alan›n› belirleyen tek ilke olarak toplum öncülünü terk ederek olufltururlar. Derrida dilin evrensel sorunsal durumuna geldi¤i an›, bir merkezin ya da kökenin noksanl›¤›nda her fleyin söyleme dönüfltü¤ü an olarak görür. Derrida için söylem, içinde temel belirlenenin hiçbir zaman bir farkl›l›klar dizgesinin tam olarak d›fl›nda bulunmad›¤› bir dizgedir. Bu söylem tan›m›n› benimseyen Laclau ve Mouffe için toplumsal, ya da farkl›l›klar alan›, sabitleyici tek bir ilkenin yoklu¤unda oluflur (Çelik, 1997: 50). Laclau ve Mouffe’un “toplumun imkans›zl›¤›” tezini tart›fl›n›z?
SIRA S‹ZDE
Söyleme dayal› ve söylemd›fl› diye bir ayr›m yoktur, toplumsal iliflkiler ve çeliflkiler de dahil toplumdaki her fley söyleme dayal› olarak oluflur.
Bütün iflçi s›n›f› dahil özne konumlar›n›n “söylemsel” karakterde oldu¤u iddia edilmektedir. Postmarksizme göre, “toplumsal” olan her fley söylemseldir. ‹deolojik ve politik ç›karlar ancak, söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere yönelen bir söylem kurma sürecidir ve herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden biçimlendirilemez.
4
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
152
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Hegemonya Marksizmin hegemonya anlay›fl› s›n›f indirgemecidir ve merkezcidir. Temel s›n›flar olan burjuvazi ve iflçi s›n›f› yegane hegemonik öznelerdir. Her toplumsal oluflumda tek bir hegemonik merkez vard›r.
Hegemonya sadece s›n›flar aras›ndaki ittifak ve egemenlik iliflkilerine indirgenemez, toplumsal formasyondaki çok çeflitli mücadeler ve hareketler de hegemonik mücadele yürütebilir. Bu toplumsal formasyon da tek hegemonik merkezli de¤il, çok merkezli ve tarihselli¤e göre de¤iflebilen merkezsiz ve bütünsellik yaratmayan bir durumdad›r.
Hegemonya, Marksist anlamda basitçe s›n›flar›n bir s›n›f›n (iflçi s›n›f›) önderli¤inde bir araya gelmesi de¤il, karmafl›k toplumsal formasyonu farkl› ve çeflitli mücadeleleri birbirine ba¤layan bir “eklemlenme süreci”dir.
Laclau ve Mouffe’un söylem kuram›nda hegemonya belirli bir tarihsel öznenin siyasal bir stratejisi olarak ortaya ç›kmaz. Hegemonya, sembolik alana özgü, bu alanda iflleyen ve bir tarihsel özneyle zorunlu bir aidiyet iliflkisi d›fl›nda kavranmas› gereken bir siyasal iliflki biçimidir; sembolik alanda anlam›n sabitlendi¤i noktalar› kuran siyasal momenttir. Hegemonya, herhangi bir kurucu öznenin ya da merkezin üretti¤i bir iktidar de¤ildir. Foucault’nun iktidar kavramsallaflt›rmas›na benzer biçimde, söylemsel olarak kavranmas› gereken, sonsuz söylemsellik alan›nda anlam›n s›n›rlar›n› belli dü¤üm noktalar› üzerinden kuran, güç iliflkilerine ba¤l› bir momenttir (Çelik, 1999: 39; Kubilay, 2010: 139) Laclau ve Mouffe, Lenin’in hegemonya anlay›fl›n› elefltirerek ifle bafllamaktad›r. Lenin’e göre hegemonya kavram› s›n›flar aras› yap›lan ittifak içinde iflçi s›n›f›n›n önderlik etti¤i bir siyasal eylemdir. Laclau ve Mouffe’a göre, Leninist gelene¤in hegemonya kavram› önderlik edenle önderlik edilen aras›nda kesin bir ayr›m›n varoldu¤u önermesine dayan›r ki bu bask›c› ve olumsuz e¤ilimler bar›nd›rmaktad›r. Buna göre, Leninist anlay›fl içinde iflçi s›n›f› ve onun lideri kendi s›n›f kimliklerini, hegemonik pratikler taraf›ndan siyasal olarak yeniden biçimlendirilmifl ço¤ul demokratik taleplerle kaynaflt›rmak yoluyla dönüfltürmezler; bunun yerine, bu talepleri, kendi s›n›fsal hedeflerine giden yolda aflamalar, zorunlu ancak geçici ad›mlar olarak görürler. Bu anlamda, radikal demokrasi projesinin öne sürdü¤ü hegemonya anlay›fl›, Marksist teorinin Lenin ve Gramsci üzerinden önerdi¤i hegemonya yaklafl›m›n›n ötesinde bir tak›m anlamlar tafl›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 168). Laclau ve Mouffe’un hegemonyaya bak›fl› ekonomik belirlenimcilikten, altyap›-üstyap› ayr›m›ndan ya da Lenin’in ortaya koydu¤u ‘s›n›f ittifak›’ndan farkl› bir fleydir ve bu say›lan varsay›mlar› reddeder. Radikal demokratlara göre hegemonya ekonomiyle ilgili bir olgu de¤ildir (Laclau ve Mouffe, 1992: 98) ya da hegemonyan›n temeli olarak herhangi belirli bir s›n›ftan bahsedilemez. Laclau ve Mouffe’a göre, kendi hegemonya anlay›fllar› s›n›f indirgemeci de¤ildir. Bu “s›n›f indirgemeci olmayan hegemonya kavram›” siyasall›¤›n nas›l kuruldu¤unu ve bu kurulufla karfl› mücadelelerin hangi ba¤lamlarda yap›labilece¤ini, s›n›rlar›n›n ne olabilece¤ini anlatmaktad›r. Gramsci’deki hegemonya kavram› da kimli¤in nas›l kuruldu¤unu aç›klamaktad›r. Ancak, Laclau ve Mouffe’a göre, Marksist söylem içindeki hegemonya kavram› iki sorunu içermektedir ve bu anlamda s›n›f indirgemeci, merkezci (köktenci) bir niteli¤e sahip oldu¤unu öne sürer. Birincisi, Gramsci’de hegemonik özneler temel s›n›flard›r: iflçi ve burjuvazi olarak. ‹kinci olarak, Gramsci her toplumsal oluflumda tek bir hegemonik merkezin oldu¤u fikrini savunur. Laclau ve Mouffe’un hegemonya anlay›fl› ise hegemonyay› temel s›n›flara ba¤l› de¤il fakat toplumsal formasyonda geliflen farkl› ve çeflitli mücadelelere ve hareketlere ba¤l› düflünmeye; ikincisi, toplumsal formasyonu da, bu anlamda tek hegemonik merkezli de¤il, fakat çok-merkezli, aç›k, tarihselli¤e göre de¤iflebilir, bir bütünsellik yaratmayan bir biçimde kurgulamaktad›r (Keyman, 1993: 144). Laclau ve Mouffe ‘hegemonya’n›n Marksist kuramda oldu¤u gibi özcü bir mant›ktan kurtar›ld›ktan sonra farkl› kimliklerin tan›nmas›nda, ço¤ulculu¤un yerleflmesinde ve karmafl›kl›¤›n anlamland›r›lmas›nda anahtar bir kavram olaca¤›n› düflünmektedir. Bu sürecin tamamlanmas› da yeni toplumsal hareketlerin s›n›f mücade-
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
lelerinden özerk hareketler olarak kavran›lmas› ve radikal demokrasinin koflullar›n›n infla edilmesi aç›s›ndan hegemonyay› hayati bir kavram olarak öne ç›karmaktad›rlar. Postmarksizm ve radikal demokrasi anlay›fl›nda hegemonya kavram›, siyasetin tek merkezli olmad›¤›n›, karmafl›k, farkl›laflabilen, çok merkezli, tarihselli¤e göre de¤iflebilen, bir kesinlik arz etmeyen ve parçal› bir yap›da oldu¤una iflaret etmektedir. Böylece, hegemonya, bu karmafl›k toplumsal formasyonu farkl› ve çeflitli mücadeleleri birbirine ba¤layan bir “eklemlenme süreci” olmaktad›r. Radikal demokrasi kuramc›lar›, özledikleri demokratik devrimi derinlefltirmek ve geniflletebilmek için gerekli olan fleyin ‘demokratik de¤erlerin bir hegemonyas› ve demokratik pratiklerin ço¤alt›lmas›’ oldu¤unu vurgulam›fllard›r (Mouffe, 1993: 193). Bunun yolu olarak da ‘bir özne-konumlar› ço¤ullu¤unun demokratik matris arac›l›¤›yla oluflturulmas›na imkân verecek flekilde, çok daha farkl› toplumsal iliflkiler dâhilinde kurumlaflt›r›lmas›n›’ gerçeklefltirmek olarak düflünürler (Mouffe, 1993: 193). Demokratik vatandafll›k anlay›fl›n› ilke edinen projenin ana öngörüsü sivil toplum platformundaki demokratik mücadeleleri (anti›rkç›, anti-kapitalist, özgürlükçü, protest, vs.) birbirine eklemleyecek demokratik efl de¤erlerin oluflturulmas› için ‘çeflitli gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir ortak payda sa¤lanmas›’ gereklili¤idir (Mouffe, 1993: 193; Bat›, 2010: 12). Buna göre, radikal demokrasiyi hegemonik k›lan fley; çok merkezcili¤i, farkl› ve de¤iflik oluflumlar› birbirine ba¤layan ‘radikal bir olgu’, bir ‘eklemlenme süreci’dir. Bu eklemlenme süreci; hegemonyay›, klasik bir s›n›f olgusunda de¤il ama toplumsal formasyonda geliflen farkl› ve çeflitli mücadelelere ve hareketlere ba¤l› olarak düflünmek anlam›na gelir. Bunun neticesinde kurulan toplumsal formasyon da; tek hegemonik merkezli de¤il; çok merkezli, aç›k, tarihselli¤e göre de¤iflebilir, bir bütünsellik yaratmayan biçimde geliflecektir (1992: 111). Bu noktada, Laclau ve Mouffe hegemonya kavram›yla iliflkili olarak, belli söylemsel pratiklerle farkl› özne konumlar›n›n birbirlerine eklemlenebilece¤ini iddia etmektedir. Ancak, bu hegemonyan›n nas›l kurulaca¤› ya da bu eklemlenme sürecinin nas›l gerçekleflece¤i hakk›nda Laclau ve Mouffe nerdeyse hiçbir fley söylememektedir. Bu yönüyle, Laclau ve Mouffe birçok düflünür taraf›ndan hegemonya kavram›n› ve eklemlenme süreçlerini mu¤lak b›rakt›klar› yönünde ciddi elefltiriler almaktad›rlar. Gerçekten de Postmarksizm, farkl› siyasal pozisyonlar›n, farkl› kimliklerin veya onlar›n deyimiyle farkl› özne konumlar›n›n eklemlenme süreçlerinde nas›l bir araya getirilebilece¤i hakk›nda yeterince bilgi ve fikir vermemektedir. Postmarksist kuramc›lar için en önemli iki kategori “söylem” ve “farkl›l›k”t›r. Bu iki kategori Laclau ve Mouffe’un Gramsci’nin “hegemonya” kavram›n› s›n›f indirgemeci olmayan bir tarzda okumas›n› sa¤lar ve hegemonya kavram›n›n “s›n›f” yerine “tarihsel ve söylemsel olarak kurulmufl özne olarak birey” önermesiyle yeniden düflünülmesini önermektedirler. Genel olarak, “söylem”, “farkl›l›k” ve “hegemonya”, kimlik politikas› olarak tan›mlanabilecek radikal demokrasi projesinin temel kavramsal düzeyini olufltururlar. Laclau ve Mouffe’un söylem kuram›n›n kilit kavram› hegemonyad›r. Hegemonya ise, eklemleyici pratiklerin egemen oldu¤u bir alanda ortaya ç›kmakla birlikte, hegemonyadan söz edebilmek için bu eklemleme yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda eklemlemenin, kendisine antagonist olan eklemleyici pratiklerle karfl› karfl›ya gelmesi yoluyla oluflmas› gerekir. Dolay›s›yla hegemonya, antagonizmalar›n kesiflti¤i bir alanda ortaya ç›kar ve bu nedenle de eflde¤erlilik ve s›n›r etkileri fenomenlerini varsayar. Hegemonik bir eklemlenmenin iki koflulu oldu¤u söylenebilir: ‹lki antagonist güçlerin varl›¤›, ikincisi ise bunlar› ay›ran s›n›rlar›n karars›zl›¤›d›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 170-172).
153
154
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Laclau ve Mouffe’un Hegemonya ve Sosyalist Strateji’de gelifltirdikleri hegemonya yaklafl›m›, yukar›da da bahsedildi¤i gibi, kimliklerin hegemonya mücadelesi içerisinde oluflturulduklar›n› ve toplumsal öznelere yeni bir kimlik verilirken onlar›n ayn› zamanda ‘kolektif iradeler’ olarak kurulduklar›n› öne sürer. Bu anlamda hegemonya, “iflçi s›n›f›n›n ya da baflka herhangi bir özne konumunun önsel birli¤i ya da ilerici karakteri anlay›fl›n› reddeden bir totalli¤i bozucu ‘eklemlenme ve olumsall›k mant›¤›’ gerektirir” (Best ve Kellner, 1998: 237; aktaran: Coflkun, 2004: 65). Hegemonya mant›¤› da, iflçi s›n›f›n›n öncü k›l›nmas›ndan vazgeçen ve ço¤ulcu bir mücadeleyi hayata geçiren bir politika ihtiyac›n› do¤urur. Laclau ve Mouffe, Gramsci’den devrald›klar› hegemonya kavram›n› s›n›f temelinde düflünmemifl, ekonomi ile siyaset aras›ndaki iliflkiyi büsbütün kopararak sivil toplumcu bir siyasetin en önemli temsilcileri olmufllard›r. Ayr›ca bu kuramc›lar, kapitalist toplumda s›n›f çeliflkilerini di¤er çeliflkilerle eflit düzeyde görmektedirler. Laclau ve Mouffe, ayn› zamanda toplumu, toplumsal de¤iflimi, demokrasiyi ve tarihi aç›klayacak evrensel bütünsel ilkelerin imkâns›zl›¤›na da iflaret etmifllerdir. Dolay›s›yla bu her anlam›yla, evrenselli¤i ve evrenselcili¤i reddeden bir anlay›flt›r. Postmarksistlere göre, tikelci siyasal kimlikler günümüzde giderek artmakta, dolay›s›yla hem modernizmin hem de Marksizmin herkes için geçerli evrenselci ilkeleri ya da herhangi bir evrenselci iddia kriz içine girmektedir. Laclau ve Mouffe’a göre, evrensellik art›k, Marksizmdeki iflçi s›n›f› gibi, ‘s›n›rlanmam›fl’ bir toplumsal aktörün ayr›cal›¤› de¤ilse, yaln›zca daima s›n›rl› nitelikteki aktörlerin yürüttü¤ü mücadelelerin eflitleyici etkileri yoluyla pragmatik bir biçimde kurulabilir. Bu anlamda, di¤er talepler gibi sosyalist talepler de hegemonya mücadelesinde eklemlenebilir (articulation). Bu taleplerin tutucu bir biçimde eklemlenmeleri de olas›d›r ve ortaya ç›kacak sonuç di¤er her fley gibi hegemonya mücadelesince belirlenecektir. Toplumsal mücadelelerin bafllang›çta kesin hedefleri yoktur, ancak mücadele boyunca bu hedefleri kurar ve dönüfltürürler. Bu mücadeleler, birçok toplumsal aktörün ve taleplerin iç içe geçti¤i karmafl›k alanlarda verildi¤i için, eklemlenme bireysel taleplere d›flsal bir süreç de¤ildir. Çevreci hareketi düflünecek olursak, ortaya konan talepler bask›c› bir devletin çevreyi koruma ad›na toplumsal alana müdahalesini meflrulaflt›rabilece¤i gibi, siyasal ve ekonomik sistemlerdeki ak›l d›fl›l›¤a (irrasyonelli¤e) yönelik radikal bir elefltirinin önünü de açabilirler (Laclau, 1990: 229-30). Eklemlenme, en bafltan ya da hareketlerin belirli bir siyasal önem kazand›¤› andan itibaren önemli bir sorun olacakt›r; bu eklemlenme biçimininse bir siyasal parti formunda olmas› gerekmemektedir (Laclau, 1990: 231). SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
Laclau ve Mouffe’un evrensellik ve tikellik kavramlar› hakk›ndaki görüfllerini analiz ediniz? SIRA S‹ZDE Son olarak, hegemonik pratiklerin “toplumsal›n tamamlanmam›fl ve aç›k karakD Ü fi Ü N E L ‹ M düflünen Laclau ve Mouffe (1992: 73), “politikan›n hegemonik terini” gerektirdi¤ini boyutu ancak toplumsal›n aç›k, dikiflsiz karakteri geliflirken yükseldi¤ine” iflaret etmektedir. Yazarlar S O R U psikanalizden ald›klar›n› belirttikleri “dikifl” terimini kitaplar›nda s›k s›k kullan›yorlar. Bu terimle öznenin toplumdaki konumu, bir özdeflleflme va bütünleflmeden çok bir yerini alma ve kolaj durumu olarak tarif edilmektedir. D‹KKAT Toplumsal›n aç›kl›¤› ve bunu gösterenlerin sabitsizli¤i “dikiflleyici” hegemonik pratikleri gerektirmektedir. Zira toplumsal›n kapanmas› imkâns›z olsa da kapanma S‹ZDE ideali hala SIRA bir imkâns›z ideal olarak ifllev görür. Toplumlar, böylece, bu imkâns›z idealler temelinde örgütlenir ve merkezlenir. Bu ideallerin ortaya ç›k›fl› ve iflleyiflinde gerekli olan bofl gösterenlerdir (Laclau ve Mouffe, 1992: 62).
N N
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
155
Özetleyecek olursak, özellikle Lenin’in hegemonya kavram›n› k›yas›ya elefltirip ancak yine bir Marksist olan Gramsci’nin hegemonya kavram›n› büyük ölçüde kullanan Laclau ve Mouffe, kendilerine özgü bir hegemonya tan›m› oluflturmaya çal›flmaktad›r. Gramsci’nin, hegemonya kavram›na baflvuran yazarlar Gramsci’nin hegemonya kavram›n› gelifltirmede Lenin’in s›n›f ittifaklar›n›n ötesine geçti¤ini savunmaktad›rlar. Asl›nda onlar, Gramsci’nin hegemonya kavram›n› “radikallefltirmeyi” hedeflemektedirler. Onlara göre Gramsci, hegemonya kavram›n› olufltururken iki yeni ve temel yer de¤ifltirme yapm›flt›r: Birinci olarak ideolojinin maddi bir temeli oldu¤u, bu nedenle kolayca üstyap›sal olarak yorumlanamayaca¤› ve ikinci olarak da politik öznelerin art›k s›n›flar de¤il “karmafl›k kolektif iradeler” oldu¤udur. Gramsci’nin yapt›¤›n› söyledikleri bu kavramsallaflt›rmadan hareketle, Laclau ve Moufee, politik özne olarak s›n›fsal kimli¤in art›k geçersiz oldu¤u tezine ulaflmaktad›rlar. Böylece 1970’lerde ve 80’lerde önemli bir hareketlilik yakalam›fl olan bar›fl eylemcileri, feministler, eflcinseller, çevreciler, ö¤renciler, etnik az›nl›klar gibi “özne konumlar›”n›n hegemonya oluflturmada “s›n›f”›n yerini ald›¤›n› savlamaktad›rlar. Oysa, Laclau ve Mouffe’un iddia etti¤inin tersine Gramsci, politikan›n öznesi olarak s›n›ftan baflka bir “karmafl›k kolektif irade” göstermemifltir. Gramsci, yaln›zca temel s›n›flar›n -burjuvazi ve proletarya- hegemonik güç olabilece¤ini, bu iki s›n›f d›fl›nda kalan toplumsal katmanlar ve ara tabakalar›n temel s›n›flar›n hegemonyas› alt›nda yer alaca¤›n› söylemifltir. Yazarlar›n Gramsci’den söz açt›kça s›k s›k baflvurduklar› “tarihsel blok” ise, toplumsal güçler fleklinde birleflmifl çeflitli müttefiklerle bir araya gelmifl hakim bir s›n›f›n hegemonyas›na dayan›r. Bu hegemonyan›n kayna¤›n› ald›¤› maddi temel ise söz konusu s›n›f›n ekonomik gücünden baflka bir fley de¤ildir.
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER 1960’lar›n sonlar›ndan itibaren Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleflik Devletleri’nde yerli halklar, ulusal az›nl›klar, eski ve yeni göçmenler, eflcinsel kad›n ve erkekler, feministler gibi farkl› gruplar›n bafl›n› çekti¤i bir dizi düflünsel ak›m ve politik hareket ortaya ç›km›flt›r. Bu gruplar toplumdaki bask›n kültürden farkl› olan, onaylanmayan ve bast›r›lmaya çal›fl›lan görenek ve hayat tarzlar›n› temsil etmektedirler. Sözü edilen gruplar birbirinden oldukça farkl› gündemlere sahip olmakla birlikte, toplumun büyük k›sm›n›n, yaflam›n söz konusu alanlar›n› anlamak ve yap›land›rmak için yaln›zca bir “do¤ru”, “gerçek” ve “normal” yol oldu¤u biçimindeki tektiplefltiren ya da asimile eden bask›s›na karfl› direnmektedirler (Parekh, 2002: 1). Yeni toplumsal hareketler paradigmas› alt›nda temellendirilen bu hareketlerin “yenili¤i” kimlik temelli olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r (aktaran: Kubilay, 2010: 136). 1960’l› y›llardan bafllayarak Bat› sanayi toplumlar›nda oluflan “yeni de¤erler” ve “yeni toplumsal hareketler” yeni bir siyaset ve siyasal eylemlilik anlay›fl›na yol açt›. Bu de¤erler ve hareketler ça¤›nda, siyaset, refah devletinin ve Fordist/Keynesyen ekonominin sa¤layabilece¤i politikalar›n ötesinde, bireysel yaflam›n kendisiyle ilgili ve yaflam›n de¤iflik biçimlerine dayal› olarak tan›mlanmaya bafllar. Kad›n, çevre, bar›fl, anti-nükleer, ›rk, etnik kimlik, insan haklar› ve cinsel kimlik sorunlar› etraf›nda örgütlenen toplumsal hareketler, kendi aralar›ndaki farkl›l›klara ra¤men, bu yeni siyaset anlay›fl›n›n öncüsü oldular. Modern toplumun devlet/parti ya da s›n›f ba¤lam›nda gelifltirilmifl, evrensel politikalara dayal›, bütünlefltirici, birlefltirici, belli bir merkezden hareket eden ve sorunlara global çözümler bulmaya çal›flan siyasal söylemlere (baflta Marksizm, liberalizm vb. ) elefltirel bir
Yeni toplumsal hareketler kavram›, özellikle feminist hareketi, ekoloji hareketini, nükleer karfl›t› hareketleri, bar›fl hareketlerini ve az›nl›k hareketlerini ifade etmek amac›yla kullan›lmaktad›r. Bu tan›mlamadaki ‘yeni’ kavram› ise, kronolojik bir s›ralamaya de¤il fakat ‘eski’ s›n›f temelli ve ç›kar gruplar›na dayal› hareketlerden bir farkl›l›¤a iflaret etmektedir.
156
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Yeni toplumsal hareketlerin “yenili¤ini” sa¤layan esas SIRA S‹ZDE unsur, bu hareketlerin temelinde bir s›n›f perspektifi de¤il, bireysel, D Ü fibelirsiz Ü N E L ‹ ve M ço¤ul tekil, kimliklerin bulunmas›d›r.
S O R U
Postmodernizmin D ‹ K K AveT post-yap›salc›l›¤›n temel varsay›mlar› için kitab›n›zda postmodernizmin ve post-yap›salc›l›¤›n anlat›ld›¤› üniteleri gözden geçiriniz.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M
N N
6
D‹KKAT TELEV‹ZYON
‹NTERNET AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
Postmarksizm ve Postmodernizm aras›ndaki belli bafll› benzerlikler ve farkl›l›klar› tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE
Yeni toplumsal AMAÇLARIMIZhareketlerin ortaya ç›k›fl› afla¤›daki dört toplumsal süreçle D Ü fi Ü N E L ‹ M aç›klanmaktad›r:
K S‹ OT RA U P
SIRA S‹ZDE
gözle bak›lmaya bafllanm›flt›r. Bunun yerine, “farkl›l›klar›n tan›nmas›” temelinde geliflen yeni bir siyaset anlay›fl› ortaya ç›kt› (Keyman, 1993: 131). Özellikle 1960’l› y›llardan itibaren, s›n›flara dayal› politikalar güçten düflerken “öteki” çat›flma biçimleri ve yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan farkl› çeliflkilere dayal› politik hareketler çoktan belirmeye bafllam›flt›. Bu yeni toplumsal hareketlerin, ço¤u zaman, sosyalist hareketlerle ba¤lant›s› olmad›¤› ve emek sermaye çat›flmas›n›n d›fl›nda kalan bir dizi muhalif grubu kapsad›¤› düflünülmektedir (Dursun, 1998). Buna göre, yeni toplumsal hareketlerin “yenili¤i” s›n›f çat›flmas›na dayanmayan bireysel, kimlik, çevre, cinslerin eflitli¤i, kat›l›m ve insan haklar› vb. düflünce ve eylem odaklar› olmalar›ndan gelmektedir. Yeni toplumsal hareketleri siyasetin merkezine alan Postmarksizm kuram›n› SIRA S‹ZDE s›n›f kategorisinden farkl› olarak, yaflam›n farkl› biçimlerinin post-modern yapan, ve farkl› kimliklerin meflrulu¤unu ve özgünlü¤ünü savunan bir kimlik politikas› ve ço¤ulcu siyaset anlay›fl›d›r denilebilir. Zaten Postmarksizm kuram›n›n, ortaya ç›kan D Ü fi Ü N E L ‹ M yeni toplumsal hareketlerin ço¤ullaflmas› ve boyutlanmas› gerçekli¤ini kavramak için, postmodern ve post-yap›salc› argümanlar› kullanarak Marksizmin radikal bir S O R U flekilde yeniden yap›lanmas› çabas› oldu¤u iddia edilmektedir.
1. Teknolojik geliflmelerin ve endüstriyel büyümenin yaratt›¤› yeni sorunlar, K S‹ OTR AU P 2. Kapitalizmin yeniden yap›lanmas›yla birlikte, üretim yap›s›nda esnek üretime do¤ru gerçekleflen de¤iflimler (Esnek üretim, üretimin teknolojik gelifl‹KKAT melerDsayesinde daha az maliyetli olmas›, ürün farkl›laflmas›n›n yüksek ve TELEV‹ZYON üretim süresinin daha k›sa olmas› anlam›na gelmektedir). 3. S›n›f SIRA çat›flmalar›ndan farkl› olarak ortaya ç›kan yeni toplumsal çat›flma biS‹ZDE çimleri. Bu geliflmeler çerçevesinde s›n›f çat›flmas› yerini, çevrecilik, bar›fl, kad›n ‹ N Tsorunlar› E R N E T etraf›nda somutlaflan daha toplumsal çat›flmalara b›rakm›flt›r, AMAÇLARIMIZ 4. E¤itimli bir yeni orta s›n›f›n geliflmesi.
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Yeni ‹ N Ttoplumsal E R N E T hareketlerin hedefi ekonomik eflitsizlikten do¤an çat›flmalar› dile getirmek yerine, a¤›rl›kl› olarak kültür, kimlik, özerklik ve iyi yaflam sorunlar›n› merkeze almakt›r.
Yeni toplumsal hareketler, genel olarak, “endüstriyel toplumdan” “postendüstriyel topluma”, K ‹ “örgütlü T A P kapitalizm”den “örgütsüz kapitalizm”e geçiflin sonucu olarak ortaya ç›km›fl, geçmiflin nesnel s›n›f ç›karlar›na dayal› olarak hareket eden iflçi s›n›f› hareketlerine karfl›l›k, merkezine da¤›t›m meseleleri yerine kültür, kimlik, özerklik,Tnitelikli yaflam meselelerini koyan hareketler olarak ele al›nmaktaELEV‹ZYON d›r. Bu hareketler protestonun s›n›fla ilgili de¤il kimlik ve farkl›l›klarla ilgili yeni bir biçimini sunar ve ileri endüstriyel toplumlar›n özelliklerini yans›t›r. Yeni toplumsal ‹ N T E R N E T hareketlerin geliflimi genellikle ileri kapitalizmin ya da geç modern dönemin ürünü olarak görülmektedir. Ne var ki, burada da tam bir kavram netli¤i yoktur. Kapitalizmin ileri aflamas› olarak ya da endüstriyel toplumun geliflmifl aflamas› olarak kimi yazarlar “post-endüstriyel toplum” (Bell, Piore ve Sabel), kimileri “örgütsüz kapitalizm” (Urry, Offe), kimileri “programlanm›fl toplum” (Touraine), kimileri “a¤ toplumu” (Castells) ya da daha genel olarak “enfor-
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
masyon toplumu”, “postfordist toplum”, “post-modernizasyon” gibi kavramlar› kullanmaktad›rlar. Özellikle sosyalist blok ülkelerinin 1989’dan sonraki çözülmesi süreciyle birlikte, baz› sosyoloji ve siyaset bilimi teorisyenleri, devlet, demokrasi ve toplumsal de¤iflim süreçleri üzerine yap›lan çal›flmalarda art›k “iflçi s›n›f›”, “tarihsel materyalizm”, “s›n›f mücadeleleri” vb. kavramlar› esas alan ekonomi-politik perspektifin yerini, özellikle “kimlik ve fark siyaseti”, “hegemonya”, “radikal demokrasi” ve bu kavramsallaflt›rmalar›n dayand›¤› teorik çerçeve olarak Postmarksizme b›rakt›¤›n› iddia etmektedirler. Dolay›s›yla, Postmarksist kuramc›lar, Marksist teorinin öncelik verdi¤i s›n›f analizinin, kendi teorik ve eylem nesnesini ciddi biçimde s›n›rland›rd›¤›n› ve bundan vazgeçmesinin gereklili¤ini savunmaktad›rlar. 1989 sonras›nda sendikalar›n ve iflçileri merkeze alan s›n›f politikalar›n›n siyasette a¤›rl›¤›n› kaybetti¤i bir dönemde etkili hale gelmifl olan Postmarksizm, özellikle sosyoloji ve siyaset biliminde yaratt›¤› etkiyi Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe’un çal›flmalar›na borçludur. Laclau ve Mouffe yay›nlad›klar› Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Bir Demokrasiye Do¤ru (Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democracy) kitap baflta olmak üzere di¤er çal›flmalar›yla Postmarksist bir siyasal tasar›m›n temellerini atm›fllard›r. Postmarksizmin temel iddias›, günümüzde art›k iflçi s›n›f›n› temel alan s›n›f politikalar›n›n sonuna gelindi¤i ve bunun yerini söylem yoluyla bir araya getirilmifl çeflitli toplumsal öznelerin demokratik mücadelelerinin ald›¤›d›r. Bu sava göre, tarihi de¤ifltirecek bir siyasal özne olarak iflçi s›n›f›n›n kendisi tarih olmufltur. Temelde bu siyasal tasar›m, sosyalist politika ve ekonomi politi¤i ça¤›n demokratik ve insan haklar› söylemiyle müzakereye ça¤›ran “sosyalist bir demokrasi” iddias›na dayanan “Radikal Demokrasi” projesidir. Baflka flekilde söylecek olursak, Laclau ve Mouffe’un radikal demokrasi projesinin, iflçilerin merkezde oldu¤u ve s›n›f mücadeleleri analizine dayand›r›lan Marksizmi liberalizmle bar›flt›rmak ve uzlaflt›rmak aray›fl›nda olduklar› söylenebilir. Postmarksizme ve onun radikal demokrasi projesine göre, Marksizmin s›n›f anlay›fl›ndan kopmam›z acilen gereklidir. Çünkü, Marksizm tarihin özünü ve anlam›n› kavramada sadece s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i antagonizmalar olan emek-sermaye çeliflkisi analizi art›k günümüz toplumlar›nda yeterli olmamaktad›r. Klasik Marksizmin sahip oldu¤u s›n›f-eksenli yaklafl›m, kapitalizmin yaratt›¤› sars›c› geliflmelerle karmafl›klaflan toplum yap›s›n› ve yükselen yeni toplumsal hareketleri anlamaya yeterli de¤ildir . Buna karfl›l›k, Marksizmin ekonomik ve politik eylemlerin temeli olarak kabul etti¤i s›n›f anlay›fl›n›n d›fl›na ç›kmay› öneren Laclau ve Mouffe, Marksizmin tekçi öznesi s›n›f yerine anonim özneler koyarak, siyaset gündeminin merkezine ço¤ulculuk, kimlik ve farkl›l›k, özne konumlar› ve birey gibi kavramlar› oturturlar. Genel olarak, Postmarksizm, ekonominin tüm toplumsal yaflam› belirledi¤ini savunan ekonomik-belirlenimci (determinist) ve iflçi s›n›f›n›n da toplumsal de¤iflmede devrimci rol oynamas› gerekti¤ini savunan Marksist anlay›fl› elefltirmekte ve Marksist teorideki bu determinist anlay›fl› de¤ifltirmeye çal›flmaktad›r. Bunu yaparken Postmarksizm asl›nda siyasetin, ekonomiden ve s›n›fsal iliflkilerden uzaklaflt›r›lmas›n› savunmaktad›r. Bu anlamda Postmarksizm, Marksizmin; iflçi s›n›f›n›n öncülü¤ü, sosyalizme politik bir devrim ile ulafl›laca¤› gibi temel kabullerini sorgulamakta ve reddetmektedir. Klasik Marksist teoriden farkl› olarak Laclau ve Mouffe’un ortaya koyduklar› anlay›fl, anti-kapitalist bir yaklafl›ma da sahip de¤ildir, çünkü onlar kapitalizm-sonras› bir topluma geçildi¤i kabulünden hareket etmekte-
157
Postmarksizm, kendi öncüllerini buldu¤u ve sol için bir imkan olarak gördü¤ü “68” hareketinin tafl›d›¤› idealler ile sosyalizm aras›ndaki hegemonik ba¤› tamamen reddederek, solun program›n› mutlak olarak s›n›ftan ar›nd›rma çabas›ndad›r. Bu çerçevede de¤erlendirilen yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanlar› olarak görülmektedir.
Yeni toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›yla birlikte siyaset de art›k s›n›flar aras›ndaki mücadelelerin flekillendirdi¤i bir eylem de¤il, farkl› kimliklerin ço¤ul taleplerini birbirine söylemsel olarak eklemlemeyi sa¤layan hegemonik bir performans olmaktad›r.
158
Yeni toplumsal hareketler, s›n›f hareketlerinden farkl› olarak toptan bir siyasal ve toplumsal dönüflümü sa¤lamak, iktidar› ele geçirip devrim yapmak gibi bir perspektife sahip de¤illerdir.
Tarihin motoru art›k s›n›f mücadeleleri yürüten iflçi s›n›f› de¤il, s›n›rlar›n› tam olarak tan›mlayamad›¤›m›z belirsiz, tekil kimlikler ve özne konumlar› olarak tan›mlanabilecek de¤iflik türde yeni toplumsal hareketlerdir.
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
dirler. Laclau ve Mouffe, s›n›fl› toplumun kapitalizmin karakteristik bir unsuru olmaktan ç›kt›¤›n›, burjuvazi ve proletaryan›n farkl›laflt›¤›n› ve çal›flanlar›n üretici kimliklerinden çok tüketici, yurttafl ya da az›nl›k kimlikleri ile tan›mlanan özne konumlar› edindiklerini öne sürmektedirler (Kaygalak, 2001). Postmarksist teorisyenler, sosyoloji ve siyaset biliminin temel konusunun Marksizmdeki s›n›f çat›flmalar›n›n yerine heterojenli¤in olmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›rlar. Siyaset böylece s›n›flar aras› mücadelelerin flekillendirdi¤i bir eylem de¤il, çeflitli gruplar›n rastlant›sal olarak bir araya gelmesiyle yap›lan bir performans olarak anlafl›lmaktad›r. Siyaset, ço¤ul taleplerin bir araya getirilip eklemlendi¤i bir dü¤üm noktas›d›r. Laclau’nun (2006: 112) ifadesiyle söyleyecek olursak, siyaset rastlant›sal olarak eklemlenmelerin gerçekleflti¤i bir dünyad›r (“the world of contingent articulations”). Laclau ve Mouffe, yeni toplumsal hareketlerin, toplumsal hayat›n metalaflmas›na, bürokratikleflmesine ve homojenlefltirilmesine karfl› direniflin ifadesi olarak ortaya ç›kt›¤›n› öne sürmektedirler. (Laclau ve Mouffe, 1992: 201). Bu yeni toplumsal hareketlerin iktidar› ele geçirmek gibi bir amaçlar› yoktur. Daha çok, sivil toplumda özerklik ve eflitsizliklerin giderilmesi türünden kültürel bir tak›m talepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, yukar›da bahsetti¤imiz yeni tabiyet biçimlerini sorgulamaktad›rlar ve onlara yeni olma özelli¤ini veren fley de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Ama as›l önemlisi, bu hareketlerin herhangi bir ideolojiyle eklemlenme biçimleridir. Çünkü bu eklemlenme sayesinde herhangi bir hareket muhafazakar, otoriteryan, özgürlükçü, sosyalist vb. bir kimli¤e bürünebilir. Ne var ki, yeni toplumsal hareketler toplumu bir bütün olarak dönüfltürebilme anlam›nda ayr›cal›kl› bir konuma sahip de¤ildir. Daha do¤rusu, toplumda böyle bir konuma sahip olan bir hareketten ya da özneden bahsedilemez (Laclau ve Mouffe, 1992: 206-208). Postmarksist kuramc›lar, s›n›fsal bir perspektifi terk ederek, bunun yerine çoklu kimlik ve farkl›l›klar› ve dolay›s›yla Bat› Avrupa’da geliflen yeni toplumsal hareketleri siyasetin yeni özneleri olarak kabul etmektedir. Bu anlamda, siyasetin ve toplumsal de¤iflimin dönüfltürücü özneleri proleterya veya iflçi s›n›f› de¤il, belirsiz tekil özneler ve kimlikler olmak durumundad›r. Marksizmin makro ölçekli s›n›f gibi kollektif özneleri yerine, tekil özneler olarak farkl› kimlikler çekirdek yap›lar olarak siyaset ve toplumsal iliflkilerin temeline yerlefltirilmifltir. Bu anlamda Marksizmin tekçi öznesi olan s›n›f yerine ço¤ul kimlikler ve özne konumlar›n› getirmifllerdir. Yeni toplumsal hareketlerin toplumsal temelini s›n›fla de¤il, fakat hareketi tan›mlayan farkl› de¤erler ve ideolojilerle özdefllefltirir. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, s›n›f mücadelesinin “yerini almakta”, dolay›s›yla da s›n›f politikas› afl›lmaktad›r (Savran, 1992: 9). Buna göre, yeni toplumsal hareketler “ideoloji ve amaçlar” aç›s›ndan ekonomik yeniden da¤›t›m meselelerine odaklanmaktan çok yaflam kalitesi ve yaflam biçimleri üzerine vurgu yapmakta, “yap›s›” aç›s›ndan lidersiz ya da dönüflümlü bir liderlik anlay›fl›n› kabul eden, “kat›l›mc›lar” aç›s›ndan ise orta s›n›f bireyleri, gençleri ve yüksek e¤itim alm›fl bireyleri kapsayan hareketler olarak de¤erlendirilir (Pichardo, 1997; aktaran: Coflkun, 2004: 136). Laclau ve Mouffe’a göre yeni toplumsal hareketler, toplumsal hayat›n metalaflmas›na, bürokratikleflmesine ve homojenlefltirilmesine karfl› direniflin ifadesi olarak ortaya ç›km›fl (Laclau ve Mouffe, 1992: 201) olmas›na ra¤men, bu hareketlerin iktidar› ele geçirmek gibi bir amaçlar› ve perspektifleri bulunmamaktad›r. Bu
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
159
hareketler, daha çok, sivil toplumda özerklik ve eflitsizliklerin giderilmesi türünden kültürel bir tak›m talepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, yeni tabiyet biçimlerini sorgulamaktad›rlar ve onlara yeni olma özelli¤ini veren fley de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Dolay›s›yla yeni toplumsal hareketler sosyalist ideolojinin, modernleflme sürecinin, refah devletinin, geleneksel din ve ahlak anlay›fllar›n›n bir elefltirisini yaparak ortaya ç›km›fl ve daha çok kültürel ve kimliksel problemleri öne ç›karan hareketler olarak de¤erlendirilir. ‹lginç olan, Postmarksist kurama göre, örne¤in bir iflçi sendikas› ile di¤er sivil toplum kurulufllar› aras›nda, kad›n dernekleri, çevreci dernekler ve eflcinsel hareketler aras›nda hiçbir öncelik/sonral›k iliflkisi yoktur, hepsi birbirine eflde¤er demektir. Çünkü art›k tüm kimliklerin konumlar› de¤iflken, istikrars›z, sabitlenemez, uçucu, iliflkisel ve ço¤uldur. Bu anlamda siyasetin ve toplumsal de¤iflimin öncüsü say›labilecek hiçbir ayr›cal›kl› kimlik ve özne yoktur. Postmarksizm, Marksizmin iddia etti¤i gibi ekonomik durum gibi nesnel toplumsal belirlenimlerin ve konumlar›n kendili¤inden politik özneleri vermedi¤ini iddia etmektedir. Aksine, politik özneler rastlant›sal kimliklere dönüflmüfltür. Yeni toplumsal hareketler, eylem ve örgütlenme tarz› aç›s›ndan da merkezili¤in ve tekçili¤in karfl›s›nda farkl›l›¤›n ve ço¤ulculu¤un vurguland›¤›, gevflek, hiyerarflik olmayan yap›lara dayan›r. Ayr›ca, Postmarksistler, iflçi s›n›f›n›n yerine “halk” ya da “sivil toplumu” geçirerek ve halk-devlet çeliflkisinin de ekonomik de¤il fakat siyasal bir mücadele oldu¤unu vurgulayarak, demokrasi mücadelesi için “yeni toplumsal hareketleri” öne ç›karmaktad›rlar. Postmarksistler, Marx’›n toplumsal de¤iflimi sa¤layacak temel aktör/özne olarak gördü¤ü iflçi s›n›f› yerine yeni toplumsal hareketleri koyarlar. Ancak, toplumsal de¤iflimde öncü olabilecek önceden verili herhangi bir kimlik veya s›n›f yoktur. Laclau ve Mouffe, sivil toplumu dönüfltürecek siyasal partilerden çok yeni toplumsal hareketlerin gücüne dayanan liberal-demokratik bir toplum önerirler. Yeni toplumsal hareketlere iliflkin olarak Laclau ve Mouffe’un söyledikleri en iyi biçimde, Hegemonya ve Sosyalist Strateji’den hareket ederek anlafl›labilir. Bu kitapta Laclau ve Mouffe, söylem teorisi çerçevesinden Marksizm sonras› bir bak›fl aç›s› ile günümüz toplumlar›nda siyasetin ve yürütülecek hegemonya mücadelelerinin niteli¤ine iliflkin tezlerini gelifltirirler. Sonuç olarak, radikal demokrasi projesi, özselcili¤i reddeden ve siyasal mücadelelerin hedefini ve alan›n› söylemsel stratejiler yoluyla eklemlenen (articulate) özne konumlar›ndan yürütülecek hegemonya mücadeleleri olarak tan›mlayan bir projedir.
POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL DEMOKRAS‹ S‹YASET‹ Radikal demokrasi projesi, liberal demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirme ve geniflletme siyaseti olarak tan›mlanabilir. Radikal demokrasi projesi, tabiiyet iliflkisine karfl› yürütülen her türlü mücadeleyi kapsar fakat onlarla s›n›rl› de¤ildir. Bu ayn› zamanda Marksizmle bir kopufltur, çünkü örgütleyici ilkeleri, her fleyden önce, demokratik idealler olan eflitlik ve özgürlüktür. Bunlar halen modern kapitalist devletlerin egemen gruplar›n›n retori¤indeki mevcut ideallerdir. Öyleyse, radikal demokrasi projesinin, toplumdan radikal bir kopufl gerekti¤i fikrinden -devrimci anlay›fltan- vazgeçtikleri söylenebilir. Radikal demokrasi siyasetini, liberal kapitalizmde tatmin edilemeyen, ancak zaten var olan fikir ve de¤erlerin radikallefltirilmesi olarak anlamak mümkündür (Coflkun, 2004: 67). Bu durumda radikal demokrasi, liberal de-
Toplumsal bir devrime gerek duymayan, kapitalizmin dönüflümünü mümkün gören radikal demokrasi projesi, Postmarksist yaklafl›m›n sosyalizme alternatif sunan kurumsal bir çabas› olarak de¤erlendirilebilir.
160
Liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan radikal demokrasi siyaseti, bir toplumsal devrim program›na baflvurmaks›z›n kapitalizmin dönüflümünü olanakl› gören anlay›fl› solun yeni paradigmas› olarak görmektedir.
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
mokrasiyi “radikal ve ço¤ulcu bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmek ve geniflletmek” ten (Laclau ve Mouffe, 1992: 216; Giddens, 2000: 89; Keyman, 1998: 205) ibarettir. Laclau ve Mouffe post-yap›salc› ve postmodernist ak›mlar›n etkisinde kalarak bir radikal demokrasi projesi önermifllerdir. Laclau ve Mouffe postmodern ve postyap›salc› argümanlar› izleyerek, radikal demokrasi projesinin evrenselcili¤i, özcülü¤ü ve özne mitini terk etmeyi gerektirdi¤ini ileri sürmüfllerdir (Mouffe, 1994: 196). Bu noktada, bütünsel, saydam ve dikiflli bir varl›k olarak özne kategorisinin terk edilmesi ve farkl› özne konumlar› temelinde oluflmufl antagonizmalar›n tan›nmas› Radikal Demokrasi nosyonuna ait teorik zeminin ilk koflullar›d›r. Bunun yan› s›ra, ayr›cal›kl› kopufl noktalar›n›n reddedilmesi ve toplumsal›n ço¤ullu¤unun ve belirlenmemiflli¤inin kabul edilmesi, “radikal demokrasi” olarak adland›r›lan ve köklü bir flekilde özgürlükçü ve klasik solunkilerle karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde büyük hedefleri oldu¤u iddia edilen yeni bir politik tasavvurun iki temel dayana¤› olarak gösterilmektedir (1992: 187). Sonuç olarak, Radikal Demokrasi stratejisi, Ayd›nlanman›n soyut evrenselcili¤inden, özcü bir totalite anlay›fl›ndan ve bütünlüklü bir özne mitinden vazgeçmemiz gerekti¤ini iddia etmektedir. Radikal Demokrasi stratejisi, toplumsal›n tamamlanmam›fl ve aç›k bir karakteri oldu¤undan hareket eden, politik alanlar›n ve öznelerin ço¤ullaflt›¤›n› ve bu ço¤ullu¤un indirgenemez bir karaktere sahip oldu¤unu iddia eden, birey merkezli haklar› temel alan ve evrensellik ilkesini tan›mayan bir hegemonik tasar›dan ibarettir. Bu içeri¤iyle de belli toplumsal kategorileri politik ve epistemolojik ayr›cal›klarla donatan, evrenselci klasik sosyalizm söyleminden farkl›laflt›¤›n› iddia etmektedir (Kaygalak, 2001: 54) Dolay›s›yla, Laclau ve Mouffe’a göre s›n›fç›l›k, devletçilik, ekonomizm ve bunlar›n nihai çekirde¤ini oluflturan devrim, radikal bir demokrasinin gerektirdi¤i ço¤ulluk ve aç›lma ile ba¤daflmayan bir perspektiftir (1992: 218). Buna karfl›l›k, tabiiyet iliflkilerinin kökünde bulunan kapitalist üretim iliflkilerine son vermenin gereklili¤ine inanan Radikal Demokrasi tasar›s›n›n sosyalist bir boyut içerdi¤i de aç›klanmaktad›r. Yazarlar, sosyalizmin de bu tasar›n›n bileflenlerinden biri oldu¤unu belirtmektedirler (1992: 219). Ancak, kapitalist üretim iliflkilerinin son bulmas›, di¤er eflitsizliklerin de ortadan kald›r›lmas›n›n izleyece¤i fikri reddedilmektedir (1992: 235). Radikal Demokrasi projesinin sosyalizm hedefini de içerdi¤ini belirten Laclau ve Mouffe, ancak post-kapitalist argümanlardan hareket ederek sosyalizmin bugüne kadarki kavran›fl› içinde önemli yer tutan proletarya diktatörlü¤ü kavram›n› da reddetmektedirler. Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine, onu radikal ve ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmesi ve geniflletmesi önerilmektedir (1992: 216). Çünkü yazarlara göre, bireyin insani kapasitelerini gerçeklefltirme özgürlü¤ünü savunan ahlaki bir ilke olarak liberalizm bugün her zamankinden daha fazla geçerlidir (1992: 226). Liberal demokrasinin evrenselcili¤i ve ak›lc›l›¤›n› elefltirmekle birlikte Laclau ve Mouffe’a göre, solun görevi, Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek de¤il, tersine, onu radikal ve ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmek ve geniflletmek olabilir. Örne¤in radikal demokrasi projesinin konumuna bakt›¤›m›zda, çat›flma kavram›n› yok ederek s›n›f sistemine dayal› tüm perspektifleri ortadan kald›ran Mouffe’un bu anlay›fl›, liberal demokrasiye karfl›t bir söylem olmas›na ra¤men, sadece liberal demokrasinin bir üst projesi olarak de¤erlendirilmektedir. Mouffe’a (1994) göre, liberal demokratik gelenek
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
bir çok yoruma aç›kt›r ve radikal demokrasi di¤er stratejilerden yaln›zca biridir. Radikal demokrasi projesinin baflar›s›n› hiçbir fley garantilemez, ama bu proje modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve derinlefltirmeyi bir görev olarak önüne koymufltur. Radikal demokrasi projesi, demokrasiyi savunmaya ve demokrasinin uygulanabilirlik alanlar›n› yeni toplumsal iliflkileri kapsayacak flekilde geniflletmeye çal›flmaktad›r. Haklar› bireyci bir çerçevede de¤il, “demokratik haklar” olarak gören radikal demokrasi projesi, liberal demokratik gelene¤in ö¤eleri aras›nda çok say›da demokratik mücadelelerin eklemlenmesinin sonucu olacak yeni bir hegemonya yaratacakt›r (Mouffe, 1994: 192). Mouffe’a göre ihtiyac›m›z olan fley, demokratik de¤erlerin bir hegemonyas›d›r ve bu da demokratik pratiklerin ço¤alt›lmas›n›, bir özne-konumlar› ço¤ullu¤unun demokratik matris yoluyla oluflturulmas›na el verecek flekilde çok daha çeflitli toplumsal iliflkiler içinde kurumlaflt›r›lmas›n› gerektirir. ‹flte bu flekilde, Mouffe, demokrasiyi savunmakla kalmay›p, onun derinlefltirilmesini de önermifl olmaktad›r. E¤er radikal demokrasinin görevi asl›nda demokratik devrimi derinlefltirmek ve çeflitli demokratik mücadeleleri birbirlerine ba¤lamaksa, böyle bir görev, örne¤in anti-›rkç›l›k, anti-cinsiyetçilik ve anti-kapitalizmin müflterek eklemlenmesine izin verecek yeni özne-konumlar›n›n yarat›lmas›n› gerektirir. Bu mücadeleler kendiliklerinden yöndefllik içine girmez ve demokratik eflde¤erlikler yaratabilmek için farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir “ortakduyu” (common sense) gereklidir. Öyle ki, bu ortakduyu sayesinde her grubun talebi öbürlerininkiyle demokratik eflde¤erlilik ilkesi uyar›nca eklemlenebilir. Çünkü mesele yaln›zca verili ç›karlar aras›nda bir ittifak oluflturma meselesi de¤il, tam da bu güçlerin kimliklerini dönüfltürme meselesidir. ‹flte yaln›zca bu koflullar alt›nda iktidara karfl› yap›lan mücadeleler hakikaten demokratikleflir (Mouffe, 1994: 193). Son olarak, radikal demokrasi kuramc›lar›, hak aray›fllar›n›n bireyci bir çerçevede de¤il demokratik haklar aray›fl› olarak yerini bulabilece¤ine vurgu yapm›fllar ve bunun da çok say›da demokratik mücadelenin eklemlenmesinin sonucu olarak geliflebilecek bir hegemonya sonucu gerçekleflebilece¤ini vurgulam›fllard›r. Ancak, radikal demokrasi için merkezi sorun, kimlikleri bast›r›lan gruplar aras›ndaki olumsall›klar› kullanarak, kolektif bir eylemi ortaya ç›karacak söylemsel koflullar›n tan›mlanmas›d›r. Son olarak, farkl› özne konumlar›n›n kat›l›mc›l›¤›n sa¤lanmas›yla demokraside radikal bir geçiflin/dönüflümün sa¤lanmas›, ‘demokrasiyi demokratiklefltirmek’ düflüncesinin dayand›¤› temel ilke olarak gösterilebilir. Bu ba¤lamda teorilefltirilen radikal demokrasi, Marksist elefltirilerin demokrasi penceresinden yeniden oluflturulmas›n› ve farkl›/yeni sosyal hareketlerin yaklafl›mlar›n›n dikkate al›nmas›n› önermektedir. Radikal demokrasi anlay›fl›, siyasall›¤›, devlet ve devlet kurumlar›n› içeren siyasal düzeyde de¤il, toplumsal ve bireysel iliflkiler içinde görür; di¤er bir deyiflle, bu iliflkilerin siyasal iliflkiler olarak alg›lanmas›, radikal ço¤ulcu demokrasinin temel niteliklerinden biridir (Keyman, 2000: 73).
Agonistik Demokrasi Liberal demokrasinin daha fazla gelifltirilmesi olarak formüle edilen radikal demokrasi kuramlar› iki bafll›k alt›nda incelenebilir: Biri, Jürgen Habermas, Seyla Benhabib ve John Rawls taraf›ndan, di¤eri Ernesto Laclau, Chantall Mouffe ve William Connolly taraf›ndan gelifltirilen, s›ras›yla “müzakereci demokrasi” ve “agonistik demokrasi” (çat›flmal› ço¤ulculuk) teorileri. “Müzakereci demokrasi” teorisi si-
161
Radikal Demokrasi projesini ortaya koyan Postmarksist anlay›fl›n amac› liberal demokrasiyi ve onun burjuva de¤erlerini ve ideolojisini terk etmek de¤il, aksine liberal demokratik de¤erleri radikal ve ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmek ve geniflletmektir.
162
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
vil toplum alan›n›, kamusal alanda siyasi ve ahlaki aç›lardan özgür ve eflit bireylerin rasyonel bir diyalog ile konsensüse varabilecekleri bir alan olarak kavrar. Buna ba¤l› olarak, “müzakereci demokrasi” teorisi iki nedenle yeni toplumsal hareketler ile iliflkilendirilmektedir: Bu hareketler (a) müzakere yoluyla ortak bir konsensüse varabilmenin ve kamusal konuflman›n gerçekleflmesinin koflullar›n› yaratmaktad›rlar ve (b) yaflam alan›na yönelik taleplerde bulunmaktad›rlar (Benhabib, 1999). Di¤er taraftan, Laclau ve Mouffe’un ortaya att›¤› “agonistik demokrasi” modeli, kamusal alandaki iliflkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensüse varmak yerine çat›flmac› bir “kimlik siyaseti” gelifltirme gereklili¤ine vurgu yapar. Bunun nedeni ise, II. Dünya Savafl› sonras›nda geliflen yeni hegemonik formasyonun, toplumsal iliflkilerin metalaflmas›na, bürokratikleflmeye ve homojenleflmeye neden olmas›d›r (Laclau ve Mouffe, 1992). Bu çerçevede düflünüldü¤ünde, yeni toplumsal hareketler Laclau ve Mouffe taraf›ndan bu üç etkene karfl› olarak geliflmifl hareketler biçiminde de¤erlendirilir (1992: 201) ve bu hareketler ayn› zamanda kimlik ve fark temeline dayal› agonistik bir demokrasinin gelifltirilmesinin koflullar›n› yarat›rlar (Coflkun, 2004: 6). Radikal demokrasi, sürekli olarak ço¤ulcu bir yap›dan dem vursa da; amac›n›n kabul edilebilir bir fikir birli¤i sa¤lamaktan öte farkl› gruplar için farkl› zeminlerde çözümler üretebilme gereklili¤i oldu¤unu savunur. Bu yönüyle, Laclau ve Mouffe, Habermas’›n uzlaflmac› demokrasi anlay›fl› yerine antagonistik yani çat›flmac› bir demokrasiyi önermektedir. Chantal Mouffe verdi¤i bir röportaj›nda, Habermas gibi “uzlaflmac›” liberallere karfl› ç›kt›¤›n› ve ‘çat›flman›n her daim var olaca¤›n› söyleyerek, radikal demokrasi içinde “çat›flmac›” bir siyaset bilimi teorisi önerdiklerinin alt›n› çizmektedir. Laclau ve Mouffe, “siyasetin yeni ba¤lam›n›” kimlik siyasetinin oluflturdu¤unu ileri sürerek, “agonistik demokrasi” (“çat›flmac› ço¤ulculuk”) ad›n› verdikleri ve kimlik ve fark iliflkisini dikkate alan bir demokrasi ve bu demokrasinin iflleyece¤i bir kamusal alan yaklafl›m› gelifltirmifllerdir. Agonistik demokrasi teorisi, yeni toplumsal hareketlerin bir “kimlik siyaseti” uygulad›¤›na vurgu yapar. Bu nedenle de bu hareketler kimlik ve fark temelinde çat›flmay› da içine alan bir demokrasinin gelifltirilmesinin koflullar›n› yarat›rlar (Laclau ve Mouffe, 1992). Postmarksistler, kamusal alan›n kimlik/fark temelinde anlafl›lmas› gerekti¤ini ileri sürerler. ‹kinci elefltiri noktalar›, uzlaflmaya dayal› demokrasi anlay›fl›n›n ço¤ulculuk anlay›fl›n› öne ç›karaca¤›, bunun ise karfl›tl›klar›n yok say›lmas› anlam›na gelece¤i konusunda ortaya ç›kar. Örne¤in, Mouffe’a göre, demokrasinin karfl›s›ndaki gerçek tehdit, “karfl›tl›¤›n silinmesi olanaks›z niteli¤ini yads›mak ve evrensel rasyonel bir uzlaflmay› hedeflemektir” (Mouffe, 1999: 352). Mouffe’a göre; demokratik toplum, toplumsal iliflkilerde kusursuz bir uyum düflünü gerçeklefltirecek bir toplum olarak anlafl›lamaz. Demokratik topluma, demokratik olma niteli¤i ancak s›n›rl› bir toplumsal aktörün kendisine bütünü temsil etme yetisini atfedememesiyle verilebilir. O zaman, demokrasi politikas›n›n ana sorunu, iktidar›n nas›l ortadan kald›r›laca¤› de¤il, demokratik de¤erlerle ba¤dafl›r iktidar biçimlerinin nas›l oluflturulabilece¤i olur (aktaran: Coflkun, 2004: 59). Connolly, agonistik, yani çat›flmac› ve tart›flmac› bir demokrasiyi flöyle tan›mlar: Kimli¤in hayat aç›s›ndan gereklili¤ini olumlayan, onun dogma haline getirilmesine karfl› ç›kan ve insan yaflam›n›n çok biçimli çeflitlili¤ini koruma kayg›s›n› kimlik ve farkl›l›k aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k ve mücadeleyle birlefltiren bu siyasi hayale ben ‘agonistik demokrasi’ diyorum (1995: 11). Dolay›s›yla agonistik demokrasi biçimi,
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
163
müzakereci demokrasi savunucular›n›n yapt›¤› gibi çat›flma ve çeliflkileri ortadan kald›rmay› ya da bunlar aras›nda rasyonel bir uzlaflma sa¤lamay› amaçlamaz. Bunun yerine, demokratik bir projenin gerçekleflmesi için, birbirleriyle çat›flan bu unsurlar› harekete geçirerek çat›flmac› bir konsensüs ortam› yaratmay› hedefler (aktaran: Coflkun, 2004: 67).
Agonistik demokrasiyi öne ç›karan kuramc›lar, sivil toplum örgütlerinin gerek devlet kurumlar›yla gerekse kendi aralar›ndaki iliflkilerde çeflitlilik, ço¤ulculuk ve çat›flman›n bir arada yaflayabilece¤ini öngörürler. Onlara göre siyasetin temeli çat›flmad›r. Bu çat›flan ç›karlar aras›nda demokratik bir eflde¤erlili¤in yarat›labilmesi, “farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir ortakduyunun” gelifltirilebilmesiyle olanakl›d›r (Mouffe, 1994: 192). Laclau ve Mouffe’a göre, siyasal mücadeleyi tek bir birleflik kanala ak›tmak demek, demokrasiyi heba etmek, farklar›n zenginli¤ini tek bir özne konumuna indirgeyerek yok saymak anlam›na gelir. Radikal demokrasi projesi modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve derinlefltirmeyi bir görev olarak önüne koymufltur. Böyle bir strateji, Ayd›nlanman›n soyut evrenselcili¤inin, özcü bir toplumsal totalite anlay›fl›n›n ve üniter bir özne mitinin ilga edilmesini gerektirmektedir (Mouffe, 1994: 196). Dolay›s›yla demokratik bir toplum, Habermasc› de¤iflik müzakereci yaklafl›mlar›n ileri sürdü¤ünün tersine, birbiriyle uyumlu birey ve gruplardan oluflmufl bir toplum olarak kavranamaz. Çünkü, gerçekte siyaset, “bir farkl›l›k ve çat›flma temelinde birli¤in yarat›lmas›yla ilgilidir” (Mouffe, 2002: 106). Bu noktada çat›flma ya da antagonizmalar›n ortadan kald›r›lmas› olanakl› olmad›¤› gibi, böyle bir çaba demokrasiyle uyuflmaz.
Agonistik demokrasi anlay›fl› kimlik siyaseti üzerine infla edilmektedir. Buna göre, tüm farkl› kimlikler çeflitlilik, ço¤ulculuk ve çat›flma esas›na göre bir arada yaflayabilir. Agonistik demokraside siyasetin asli unsuru ve temeli çat›flmad›r. Bu çat›flan ç›karlar aras›nda demokratik bir eflde¤erlili¤in yarat›labilmesi, farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir ortakduyunun gelifltirilebilmesiyle olanakl›d›r.
POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN TEMEL ELEfiT‹R‹LER ‹lk olarak, her türlü maddi prati¤i, üretim iliflkilerini, s›n›f mücadelelerini vb. tart›flman›n d›fl›na iterek bütün bir tarihin ve yaflam›n söylemsel olarak kuruldu¤unu iddia eden Postmarksistlerin söylemi tarih-d›fl›, kuflat›c› ve herfleyi kurucu bir kategori varsaymalar› da özcü bir yaklafl›m olarak elefltirilmektedir. Örne¤in, Norman Geras (1987) her nesnenin söylemsel olarak anlafl›labilece¤ini söyleyen Laclau ve Mouffe için söylemsel idealizme yakalanmakla suçlamaktad›r. Ayr›ca, bununla ba¤lant›l› olarak, bireyin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal etti¤i yerle, politik-ideolojik ç›karlar aras›nda herhangi bir zorunlu iliflki olmad›¤›n›n iddia edilmesi ve bu flekilde, s›n›f ile politik ç›karlar aras›ndaki zorunlu ba¤›n kopar›lmas›, politika ve ideolojiyi kendi kendini yaratan pratikler haline getirmektedir (Eagleton, 1991: 295). Postmarksistlerin söylem olgusuna atfetti¤i önem radikal demokrasi projesini sorunlu k›lan bir baflka alan açm›flt›r. Tüm analizlerinde maddi olandan uzaklafl›p onun yerine söyleme, aflk›n bir önem atfeden radikal demokratlar, tarih olgusunu her nevi maddi belirlenimden ar›nd›ran, siyaseti s›n›flardan uzaklaflt›ran bir anlay›fl sunarlar. Sonuçta da, siyasal olan› ve alan› devlet ve s›n›ftan uzaklaflt›rarak maddi olana önem vermeyen genel geçer bir kurama ulaflm›fl olurlar. Bunun sonucunda, radikal demokrasi projesi içinde siyaset tümüyle olumsal bir statü kazanm›fl olur. Radikal demokrasi yaklafl›m› siyaseti maddi belirlenimden ve s›n›f anlay›fl›ndan tümüyle ba¤›ms›z bir olumsall›k alan› olarak konumland›rarak asl›nda siyasal alan› olumsallaflt›rm›fl, içeriksizlefltirmifl olur. Üstelik dönüfltürücü özne olarak belirli, tan›ml› iflçi s›n›f› yerine istikrars›z ve mu¤lâk bir özne konumu yarat›rlar ki, böylece siyasal alan› da bitimsiz bir flekilde özerklefltirmifl olurlar.
Postmarksizm, Marksizmi gelifltiren ve ileriye götüren postmarksist bir konum olmaktan çok, “post-liberal” bir konum oldu¤u yönünde elefltiriler alm›flt›r.
164
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bu ba¤lamda, ayd›nlanman›n totaliter anlay›fl›na hararetle karfl› duran, s›n›f karfl›t› bir kuram sunduklar›n› savunan radikal demokratlar›n kuramlar› içinde söylem, siyasal olan›n önceli¤i, hegemonya ve eklemleme gibi afl›lamaz, sorgulanamaz, mutlak kategorileri bar›nd›rd›¤›n› görüyoruz. Örne¤in, hegemonyaya iliflkin Gramscici temel okumay› reddeden ve onu post-yap›salc› bir bak›flla tekrar okuyan radikal demokratlar, toplumsal dinamiklerden ba¤›ms›z ve kendi içinde mutlak bir hegemonya anlay›fl›na ulafl›rlar ki, bu da projeyi sonu hiç gelmeyen, hegemonya kavram›na Marksizmin Ortodoks yorumundaki ekonominin ifllevine benzer bir statü kazand›ran sorunlu bir yap› do¤urmaktad›r. Tüm bu aç›klamalar ›fl›¤›nda de¤erlendirecek olursak, Laclau ve Mouffe’un Postmarksist kuram›n›n Marksist teoriyle uzaktan yak›ndan bir iliflkisi olmad›¤›n› düflünen Norman Geras (1987: 43) bu kuram›n esasen Marksizm-sonras› (postMarksizm) olarak de¤il de Marksizm-d›fl› (ex-Marxism) olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini savunmaktad›r. Baz›lar› da Postmarksist yaklafl›m›, Marksizmin yenilenmesi olarak de¤il, fakat suland›r›lmas› olarak yorumlamaktad›r. Ne var ki, Laclau ve Mouffe, söylemsel pratiklerin ç›karlar› infla etmenin ve politika yapman›n temel araçlar› haline geldi¤ini öne sürerken toplumsal formasyonda bu söylem çeflit1ili¤ini üreten fleyin ne oldu¤unu aç›klam›yorlar. Terry Eagleton’un deyifliyle, ç›karlar›n nereden geldi¤i Postmarksizm için küçük bir çocuk için bebeklerin nereden geldi¤i meselesi kadar karanl›k bir meseledir (Eagleton, 1991: 285). Örne¤in bu noktada, Laclau ve Mouffe flöyle demektedir: “E¤er kad›nlar› özneler olarak kuran söylemler onlar› -onyedinci yüzy›la kadar oldu¤u gibi- safça ve basitçe tabi bir konumda sabitlefltirseydi, kad›nlar›n tabi olmalar›na karfl› bir mücadele hareketi olarak feminizm ortaya ç›kmazd›” (1992: 189). Demek ki, bütün toplumsallaflma ve mücadele biçimleri havada çarp›flan söylemlerin marifetidir, öznelerin bu olup bitenlerle iradi hiçbir iliflkisi yoktur (Kaygalak, 2001: 47). Öngen’in de (1993: 39) belirtti¤i gibi Laclau ve Mouffe’un ortaya koydu¤u anlay›fl, anti-kapitalist bir yaklafl›ma sahip de¤ildir, çünkü post-kapitalist bir topluma geçildi¤i kabulünden hareket etmektedir. S›n›fl› toplumun kapitalizmin karakteristik bir unsuru olmaktan ç›kt›¤›, burjuvazi ve proletaryan›n farkl›laflm›fl ve çal›flanlar›n üretici kimliklerinden (ekonomik koflullar›ndan) çok tüketici, yurttafl ya da az›nl›k kimlikleri ile tan›mlanan özne konumlar› edindikleri öne sürülmektedir (Kaygalak, 2001: 47). ‹kinci olarak yazarlar, günümüz toplumlar›ndaki yeni sorun alanlar› ve biçimlerinin en onemli kayna¤› olarak devleti gördüklerini belirtmelerine ra¤men önerdikleri siyaset modelinde (radikal demokrasi) devlete iliflkin herhangi bir mücadele anlay›fl› ya da biçiminden söz etmemektedirler. Bu siyaset anlay›fl›n›n ufku sivil toplumla s›n›rl› oldu¤undan devlet hiçbir flekilde siyasal mücadele alanlar›ndan biri olarak telaffuz edilmemektedir. Sivil toplumculu¤u, söylem stratejilerini öne ç›karan Radikal Demokrasi teorisyenleri ve daha genel olarak ekonomi ve politikay› birbirinden kopararak demokrasiyi ve onun geliflimini aç›klamaya çal›flan tüm di¤er yaklafl›mlar, günümüzün karmafl›klaflm›fl olsa da hala kapitalist olmaya devam eden toplumlar›nda, devletin ve demokrasinin bu s›n›fsal niteli¤ini göz ard› etmekte, ekonomik düzlemdeki ba¤›ml›l›k ve sömürü iliflkileri sürerken, siyasal alanda demokrasinin geliflece¤i yan›lsamas›n› içinde tafl›maktad›rlar. Radikal Demokrasi, toplumdaki mülkiyet iliflkilerine ba¤l› ekonomik ve toplumsal sömürü biçimlerini, devletin bu eflitsizliklerin kurulmas› ve sürdürülmesin-
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
deki rolü ve ifllevini görmezden gelerek siyasetin amac›n› bir kimlik kurma mücadelesine indirgemektedir. Yazarlara göre, Yeni “Sa¤”›n yükselifli karfl›s›nda “Sol”un bir alternatif yaratabilmesi için Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu “radikal ve ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmesi ve geniflletmesi” gerekmektedir. Ancak Radikal Demokrasi teorisinin hayata geçmesinin önünde duran merkezi bir sorun var: Stratejisini üzerine kurduklar› gruplar›n kolektif bir eylemi ortaya ç›karacak söylemsel koflullar›n tan›mlanmas› sorunu. Yazarlar bunun, sosyalist de¤il, liberal bir zemin üzerinde kurulmas›n›n mümkün oldu¤unu belirtiyorlar. Ne var ki, Laclau ve Mouffe gerçekten de sosyalist bir politikan›n görmezden gelemeyece¤i bir toplumsal muhalefet potansiyelini temsil eden yeni toplumsal hareketlerin de¤iflken ve kimi zaman birbirinin karfl›t› özneleri ayn› politik proje içinde nas›l bir araya getirebilecekleri konusunda hiçbir fley söylemiyorlar. Ayr›ca, Laclau ve Mouffe’un radikal demokrasi projesinin merkezinde yer alan yeni toplumsal hareketlerin hangisinin ne kadar “yeni” oldu¤u tart›flmal›d›r. Örne¤in feminizm, 19. yüzy›l›n bafl›nda ve sonunda farkl› biçimlerde varl›¤›n› ortaya koymufl bir ideoloji; ya da bar›fl hareketi, 20. yüzy›l›n bafl›nda hem de oldukça güçlü bir biçimde yükselmifl bir hareket. Dahas›, cinsel özgürlükleri gündemlerinin ön s›ralar›na alan liberterler ve anarflistler, yine 19. yüzy›l›n sonunda belirli ülkelerde de olsa, seslerini duyurmam›fllar m›yd›? (Savran, 1992: 8) Örne¤in Eagleton, bu noktada hakl› olarak flu elefltiriyi yapmaktad›r: (...) kad›nlarla feminizm ya da iflçilerle sosyalizm aras›nda herhangi bir ‘zorunlu’ iliflki yoksa, bu durumda ulafl›lacak sonuç, kendi tasar›s›na uygun düflen toplumsal grup hangisi olursa olsun onu kendi projesi içine çeken, feci halde eklektik ve f›rsatç› bir siyaset olacakt›r. Erkeklerin babaerkli¤e karfl› yürütülen mücadeleye öncülük etmemeleri (...) için hiçbir geçerli neden kalmayacakt›r (Eagleton,1996: 301).
Kad›n olmakla feminist olmak, Türk olmakla Türk milliyetçisi olmak, erkek olmakla ataerkillik savunucusu olmak aras›nda zorunlu ve do¤al bir iliflki olmad›¤›n› söylemek oldukça do¤rudur. Nitekim her Türk, milliyetçi olmak zorunda de¤ildir. Ne var ki, bunlar aras›ndaki iliflkinin sadece olumsal ve keyfi oldu¤unu söylemek de do¤ru de¤ildir. Çünkü bu, bir Türk’ün Türk milliyetçisi olma olas›l›¤› ile bir Eskimo’nun Türk milliyetçisi olma olas›l›¤› aras›nda görünürde hiçbir fark olmad›¤›n› söylemek demektir (Coflkun, 2004: 70). Nitekim, benzer bir flekilde Postmarksist bak›fl› elefltiren Wood’a göre, “bu argümandan ç›kar›labilecek nihai sonuca göre, bir ma¤ara adam›n›n sosyalist olma ihtimali, bir proleterinkiyle ayn›d›r - bunun için, o ma¤ara adam›n›n, uygun söylemi iflitebilece¤i uzakl›kta olmas› yeterlidir” (Wood, 1985: 72).
165
Postmarksist bir çerçeveden toplumsal de¤iflime bak›ld›¤›, kimin hangi güdüyle ve neden toplumsal bir dönüflümü gerçeklefltirmeye niyetlenece¤i, sorusu asl›nda yan›ts›z kalmaktad›r.
166
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Postmarksizmin temel varsay›mlar›n› aç›klayabilmek. Postmarksizme göre, günümüzde kapitalist toplumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki biçimi sermaye ve emek aras›nda varoldu¤u söylenen çeliflkinin ve sömürü iliflkilerinin yerini devlet ve sivil toplum aras›ndaki tabiiyet iliflkileri ve çeliflkiler alm›flt›r. Onun için art›k günümüzde s›n›f kavram› yerini vatandafl, az›nl›klar, fakl› kimlikler, özne konumlar›, ‘öteki’ler ve bireylere b›rakm›flt›r. Art›k bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal etti¤i yer ile siyasi-ideolojik ç›karlar› aras›nda herhangi zorunlu iliflki yoktur. Bu anlamda, ideoloji ve politika kategorileri, ekonomi ve s›n›fsal iliflkilerden ayr› ve ba¤›ms›z toplumsal kategorilerdir. ‹deolojik ve politik ç›karlar ancak, söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere yönelen bir söylem kurma sürecidir ve herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden biçimlendirilemez. Yeni toplumsal hareketler radikal demokratik siyasetin yeni özneleri durumuna gelmifltir ve bunun için iflçi s›n›f›n›n devrimci bir rolü oldu¤u fikri terkedilmelidir. Postmarksizmin Marksizmi elefltirdi¤i temel noktalar› s›ralayabilmek. Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile ekonomi aras›nda bire bir bir iliflki tan›mlam›fl olmak ve bir politik özne olarak iflçi s›n›f›n› merkeze koymakla elefltirmektedirler. Buna göre, Marksizmdeki ekonominin toplumsal süreçleri belirlemedeki göreli a¤›rl›¤› ya da iflçi s›n›f›n›n politik önder oldu¤u fleklindeki “özcü” anlay›fllar terk edilmelidir. Postmarksistler, Marksistlerin ideoloji ve politika gibi üstyap›sal unsurlar›n son kertede ekonomik iliflkiler taraf›ndan biçimlendirildi¤i fikrine ideoloji ve politikan›n sadece söylemsel olarak biçimlendirilebilece¤ini öne sürerek itiraz etmektedirler. Dolay›s›yla, Laclau ve Mouffe’un öncülük yapt›¤› Postmarksist kuram, s›n›f iliflkilerinin toplumun ve tarihin belirleyici unsuru oldu¤u; politika ve ideolojiyi üretim tarz›na ba¤l› toplumsal iliflkilerin belirledi¤i; iflçi s›n›f›n›n sosyalizmden nesnel ç›kar› oldu¤u ve bu nesnel ç›karlar›n iflçi s›n›f›n› zorunlu olarak birlefltirici yap›sal e¤ilimler oluflturdu¤u; özgürlükçü bir toplumsal dönüflüm için kapitalist üretim iliflkilerinin ortadan kald›r›lmas›n›n gerekli koflul oldu¤u gibi temel Marksist ilkeleri reddetmektedir.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Yeni Toplumsal Hareketlerin özelliklerini de¤erlendirebilmek. Özellikle sosyalist blok ülkelerinin 1989’dan sonraki çözülmesi süreciyle birlikte, siyaset biliminin gündeminde s›n›f analizleri a¤›rl›¤›n› iyice kaybetmifl, yerine birey, özne, ço¤ulculuk gibi kavramlar ikame edilmifltir. ‹flçi s›n›f›n›n siyasetin aktif bir öznesi olarak a¤›rl›¤›n›n kalmad›¤› bir dönemde, Postmarksist radikal demokrasi kuramc›lar›, siyasetin merkezine Bat›’da geliflen birbirinden ba¤›ms›z çevreci, feminist, anti-militarist, feminist vb. “yeni toplumsal hareketleri” koymaktad›rlar. Böylelikle, siyasetin merkezine birey, farkl› kimlikler, ço¤ulculuk gibi özne konumlar›n› yerlefltirmifllerdir. Yeni toplumsal hareketler, s›n›f hareketlerinden farkl› olarak toptan bir siyasal ve toplumsal dönüflümü sa¤lamak, iktidar› ele geçirip devrim yapmak gibi bir perspektife sahip de¤illerdir. Postmarksist kuramc›lar, s›n›fsal bir perspektifi terk ederek, bunun yerine çoklu kimlik ve farkl›l›klar› dolay›s›yla Bat› Avrupa’da geliflen yeni toplumsal hareketleri siyasetin yeni özneleri olarak kabul etmektedirler. Bu anlamda, siyasetin ve toplumsal de¤iflimin dönüfltürücü özneleri proleterya veya iflçi s›n›f› de¤il, belirsiz tekil özneler ve kimlikler olmak durumundad›r. Radikal demokrasi siyasetinin özelliklerini ay›rt edebilmek. Radikal demokrasi stratejisine göre, solun hedefi liberal-demokratik ideolojiyi tümüyle yads›mak olmamal›d›r; tam tersine, liberal demokrasiyi radikal ve ço¤ulcu demokrasi yönünde derinlefltirmek ve yayg›nlaflt›rmak olmal›d›r. Radikal demokrasinin teorik zeminin ilk koflulu olarak bütünsel saydam ve dikiflli bir varl›k olarak özne ve s›n›f kategorisinin terk edilmesi ve farkl› özne konumlar› temelinde oluflmufl antagonizmalar›n tan›nmas› gerekmektedir. Kentsel, ekolojik, antiotoritaryan, anti-kurumsal ve feminist hareketler gibi farkl› kimlik ve siyasetleri ifade eden yeni toplumsal hareketler radikal demokrasi siyasetinin temel özneleri olacaklard›r. Ancak bu noktada, liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan radikal demokrasi siyaseti, bir toplumsal devrim program›na baflvurmaks›z›n kapitalizmin dönüflümünü olanakl› gören anlay›fl› solun yeni paradigmas› olarak görmektedir.
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
N AM A Ç
5
N A M A Ç
6
Agonistik demokrasinin temel önermelerini analiz etmek. Agonistik demokrasi anlay›fl›, kamusal alandaki iliflkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensüse varmak yerine çat›flmac› bir “kimlik siyaseti” gelifltirme gereklili¤ine vurgu yapar. Bu ba¤lamda, agonistik demokrasi anlay›fl›, farkl›l›klar ve kimlik siyaseti üzerine infla edilmektedir. Buna göre, tüm farkl› kimlikler çeflitlilik, ço¤ulculuk ve çat›flma esas›na göre bir arada yaflayabilir. Agonistik demokraside siyasetin asli unsuru ve temeli çat›flmad›r. Bu çat›flan ç›karlar aras›nda demokratik bir eflde¤erlili¤in yarat›labilmesi, farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir ortakduyunun gelifltirilebilmesiyle olanakl›d›r. Agonistik demokrasi anlay›fl› çerçevesinde, radikal demokrasi, sürekli olarak ço¤ulcu bir yap›dan dem vursa da; amac›n›n kabul edilebilir bir fikir birli¤i sa¤lamaktan öte farkl› gruplar için farkl› zeminlerde farkl›l›klar› koruyarak çözümler üretebilme gereklili¤i oldu¤unu savunur. Postmarksizme yöneltilen temel elefltirileri özetlemek. Laclau ve Mouffe, önerdikleri hegemonik eklemlenme formasyonunun neye dayan›larak oluflturuldu¤una, hangi araçlarla, neden ve nas›l olufltu¤una dair ayr›nt›l› bir analiz yapmad›klar› yönünde de elefltiriler almaktad›rlar. Bu yönüyle, Laclau ve Mouffe birçok düflünür taraf›ndan hegemonya kavram›n› ve eklemlenme süreçlerini mu¤lak b›rakt›klar› yönünde ciddi elefltiriler almaktad›rlar. Gerçekten de Postmarksizm, farkl› siyasal pozisyonlar›n, farkl› kimliklerin veya onlar›n deyimiyle farkl› özne konumlar›n›n eklemlenme süreçlerinde nas›l bir araya getirilebilece¤i hakk›nda yeterince bilgi ve fikir vermemektedir. Bu noktada, politikan›n öznesi olarak “özne konumlar›”n› gösteren yazarlar, bu gruplar›n de¤iflken ve kimi zaman karfl›t ç›kar sahibi gruplar olarak ayn› politik proje içinde nas›l yer alabilecekleri konusunda bir fley söylememektedirler. Ayr›ca Postmarksizmin her fleyi söylemin etraf›nda anlamaya çal›flmas› da ciddi elefltiriler alm›flt›r. Her türlü maddi prati¤i, üretim iliflkilerini, s›n›f mücadelelerini vb. tart›flman›n d›fl›na iterek bütün bir tarihin ve yaflam›n söylemsel olarak kuruldu¤unu iddia eden Postmarksistlerin söylemi, tarih-d›fl›, kuflat›c› ve her fleyi kurucu bir kategori varsaymalar› da özcü bir yaklafl›m olarak elefltirilmektedir.
167
168
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi Laclau ve Mouffe’un söylem kuram›n› do¤rudan etkilemifl bir kuramc›d›r? a. Deleuze b. Rorty c. Lyotard d. Bernstein e. Foucault 2. Laclau ve Mouffe, Postmarksist kuram› infla ederken özellikle afla¤›daki Markist düflünürlerin hangisinden etkilenmemifllerdir? a. Gramsci b. Luxemburg c. Bernstein d. Sorel e. Stalin 3. Laclau ve Mouffe, Postmarksizme özgü kendi hegemonya kavramlar›n› olufltururken afla¤›daki Marksist teorisyenlerin hangisinden etkilenmifllerdir? a. Marx b. Stalin c. Bernstein d. Gramsci e. Kautsky 4. Afla¤›dakilerden hangisi, Postmarksizmin etkilendi¤i kuramsal yaklafl›mlardan biri de¤ildir? a. Dilbilim b. Post-yap›salc›l›k c. Postmodernizm d. Psikanaliz e. Pozitivizm 5. Laclau ve Mouffe’a göre günümüzde kapitalist sistem içinde bir toplumsal grup ya da hareket di¤er gruplar›n r›zas›n› kazanmak ve egemenliklerini kurmak için hangi siyaset araçlar›n› kullanmal›d›r? a. ‹ktidar-fiiddet b. Söylem-Hegemonya c. Kapitalist sömürü-fiiddet d. Art› de¤ere el koyma-Metalaflma e. Bürokrasi-Güvenlik 6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Postmarksist bir ilke olamaz? a. Postmarksistler, ekonomiye karfl› siyaseti a¤›rl›kl› olarak ön plana ç›karm›fllard›r. b. Bu bak›fl aç›s›na göre, toplum bir failler öbe¤inden bir söylemler öbe¤ine dönüflmüfl durumdad›r. c. Bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›dan bulundu¤u yer ile, siyasi ya da ideolojik ç›karlar› aras›nda bir zorunlu iliflki vard›r. d. Kimlikler siyasal alanda söylemsel olarak infla edilir. e. Marksizm s›n›f indirgemeci ve özcü bir anlay›fl oldu¤u için elefltirilmelidir.
7. Afla¤›dakilerden hangisi Postmarksizmin Marksizme yöneltti¤i elefltiriler aras›nda say›lamaz? a. Marksizmde siyasal ve toplumsal alan çok afl›r› bir flekilde ekonomi taraf›ndan belirlenmektedir. b. Marksizm s›n›f› her fleyin merkezine koymaktad›r. c. Proletarya diktatörlü¤ü anlay›fl›, demokratik de¤erleri liberallefltirmifltir. d. Toplumsal de¤iflimin en önemli öznesi iflçilerdir. e. Tarih, emek-sermaye çat›flmas›n›n bir ürünü olarak geliflmektedir. 8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni toplumsal hareketler için söylendi¤inde do¤ru olur? a. Siyaset devrim perspektifiyle de¤il demokrasinin geniflletilmesi amac›yla yap›lmal›d›r. b. Art›k siyaset s›n›f mücadeleleri fleklinde gerçekleflmektedir. c. Farkl› kimliklerin eklemleyici tek öznesi iflçi s›n›f› olmak durumundad›r. d. Yeni toplumsal hareketler emek-sermaye çeliflkisini dönüfltürmek üzere ortaya ç›km›fllard›r. e. Yeni toplumsal hareketlerin yenili¤i 2000’li y›llardan sonra ortaya ç›kmas›ndan gelmektedir. 9. Afla¤›dakilerden hangisi Postmarksizme yöneltilen elefltirilerden biridir? a. Postmarksistler söylemi, tarih-d›fl›, kuflat›c› ve her fleyi kurucu bir kategori varsayd›klar› için özcüdür. b. S›n›f› temele alan bir yaklafl›md›r. c. Ekonomiye çok fazla özerklik tan›m›flt›r ve ekonominin son kertede tüm toplumsal iliflkileri etkiledi¤ini savunmaktad›r. d. Tarihin tek dönüfltürücü ö¤esinin iflçi s›n›f› oldu¤unu iddia etmektedir. e. Toplumsal de¤iflimi sadece devrimle sa¤lanabilece¤inden söz etti¤i için radikal bir kuramd›r. 10. I. ‹flçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› konumunun ve buna ba¤l› olarak siyasetteki merkezili¤inin ortadan kalkt›¤›, II. Art›k s›n›fsal kimliklerle politika aras›ndaki ba¤lant›n›n koptu¤u, III. Siyasal özne ve aktörlerin s›n›fsal niteli¤inin ve pozisyonunun belirleyici olmad›¤› Yukar›daki öncüller afla¤›daki kuramlardan hangisine aittir? a. Marksizm b. Postmarksizm c. Yap›salc›l›k d. Yap›-bozum e. Dilbilim
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
169
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. e 2. e 3. d 4. e 5. b 6. c 7. c
8. d 9. a
10. b
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizm Kuram›n›n Marksizm Üzerine Elefltirileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizme Yöneltilen Temel Elefltiriler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Postmarksizmin siyasal öncülleri, siyasal boyutta Avrupa komünizmine dayanmaktad›r. Detayl› olarak söylersek, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Bat› Avrupa ülkelerindeki “refah devleti uygulamalar›” (h›zl› bir birikim süreci sayesinde bu uygulamalar›n ekonomik ve toplumsal haklar› geniflletmesi ve böylece s›n›fsal çeliflkileri k›smen örtmesi), bir gençlik hareketi olarak kalan “1968” ve “Nükleer Karfl›t› Hareket” ve “Bar›fl Hareketi” ile di¤er yeni toplumsal hareketlerin Bat› Avrupa’da iflçi s›n›f eksenli politikay› tart›fl›l›r hale getirmesi Postmarksizmin politik öncülleri olarak say›labilir. Ayr›ca, SSCB’nin Kruflçev’den itibaren kapitalist dünyayla “bar›fl içinde bir arada yaflama” yolunu seçerek Avrupa’daki komünist partilerin önüne hedef olarak koydu¤u mu¤lak ve evrimci bir niteli¤i olan “ileri demokrasi” ve “yenilenmifl demokrasi” stratejileri de Postmarksizmin siyasal düzlemdeki kaynaklar› aras›ndad›r. Sonuç olarak, yeni toplumsal muhalefet odaklar›n›n (ö¤rencilerin, feministlerin, çevrecilerin, eflcinsellerin vb) belirmesi ve bunlar›n da toplumsal dönüflüme öncülük edebilece¤i düflüncesinin yay›lmas›na neden olan tüm bu
tarihsel geliflmeler, burjuva demokratik yollarla sosyalizme geçifli ve esas olarak da, s›n›flar aras› “halk” ittifak› temalar›n› merkezilefltiren Avrupa komünizminin ortaya ç›k›fl koflullar›n› haz›rlam›flt›r. Avrupa komünizmi, Marksizmin s›n›f egemenli¤i ve protelarya diktatörlü¤ü kavramsallaflt›rmalar›n›n terk edilerek, s›n›f politikas› yerine, kitle demokrasisine a¤›rl›k verilmesini gerekli gören bir teorik konumlan›fl olarak 1970’lerin sonlar›nda geliflmifl ve Postmarksist anlay›fl›n da esin kayna¤› olmufltur (Kaygalak, 2001: 35). S›ra Sizde 2 Postmarksist yönelimin ortaya ç›kmas›nda Marksizm d›fl›ndan etkili olan düflünsel atmosfer yap›salc›l›k ve postyap›salc›l›k kuramlar›n tart›flmalar› etraf›nda geliflmifltir. Yap›salc›l›k, toplumsal olgular› dilsel ve toplumsal yap›lar, kurallar, kodlar ve sistemler çerçevesinde analiz etmifltir. Özneyi de söylemsel bir infla olarak kabul eden yap›salc›l›k, yarat›c› bir etkinli¤in olmad›¤›n› savunmufltur. Post-yap›salc›l›k ise bu iddialar› daha da ileri tafl›yarak, öznenin asl›nda söylem ve iktidar yoluyla üretildi¤ini ve öznenin asl›nda öldü¤ünü ilan etmifltir. Postmarksizm, bütün bu kuramlar›n kald›¤› yerden devam ederek, bu anlay›fllar›n siyasal alandaki izdüflümlerini ortaya koymufltur. Postmarksizm, yap›salc›l›k ve post-yap›salc›l›ktan söylem kategorisini alarak, s›n›fsal örgütleme ve eylemler yerine, söylemi hegemonya kurman›n en önemli arac› olarak de¤erlendirmifltir. ‹deoloji ve politik söylem kategorilerine a¤›rl›k veren Postmarksizm, ekonomik ve s›n›fsal çeliflkilere indirgenemeyecek olan “yeni toplumsal hareketleri”, “farkl› kimlikleri” ve “özne konumlar›n›” radikal demokrasi stratejisinin temel bileflenleri olarak selamlam›flt›r. Ayr›ca, Postmarksist teorinin geliflimine katk› sa¤layan temel bir pozisyon olarak postmodernizm üzerinde mutlaka durulmas› gerekir. Postmodernlik, modernizmin temel prensiplerini ifade eden ak›lc›l›k, rasyonalite, kimlik vb. kavramlardan kopuflu ifade etmektedir. Postmodernlik, ayd›nlanman›n bu normlar›na karfl› dünyan›n oluflsal, temelsiz, çeflitli, istikrars›z, belirlenmemifl nitelikte ve bir dizi da¤›n›k kültürlerden ya da yorumlardan ibaret oldu¤unu iddia eder. Postmodernizm, modernitenin ‘tan›ml› ve belirli’ konumu üzerine içsel bir elefltiri gerçeklefltirmifl; modernitenin s›n›rlar›n› yaklafl›mlar›yla geniflletmifl, bu ba¤lamda modernist söylemin merkeze ba¤l› siyaset anlay›fl›n› alt üst eden yeni bir ‘toplumsal’ kavram› ortaya koymufltur.
170
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
S›ra Sizde 3 Althusser’in kuramsal çabas› Gramsci’ye benzer bir flekilde, geliflmifl bir kapitalist sistem içinde ideoloji ile iktidar aras›ndaki ba¤lant›y› a盤a ç›karmaya yöneliktir. Bu ba¤lamda ideoloji Althusser için toplumsal bütünlü¤ü yeniden üreten temel bir iflleve sahiptir. Sistemin yeniden-üretilmesinin temeli ise siyasal ve ekonomik iktidar›n ideolojik bir ikna sürecine dayanarak var olabilmesinde yatar. ‹deoloji, yap›n›n özne üzerindeki bir etkisidir; özneye d›flsald›r, ço¤u zaman bilinçd›fl› olarak yaflan›r ve öznelere egemen de¤erleri benimseterek onlar› sistemle uyumlu hale getirir. Althusser’in ideoloji kavram›n›n iki temel özelli¤i vard›r: Birincisi, Althusser’e göre ideoloji bir temsil (representation) sistemidir; bireylerin gerçek dünya ile kurduklar› iliflkiyi yaflama biçimlerini belirleyen bir temsiller bütünüdür. ‹kincisi, ideoloji, öznelerin ça¤r›lmas›/adland›r›lmas› (interpellation) olarak tan›mlad›¤› bir mekanizma olarak tan›mlanmaktad›r. Buna göre, özneler, massi pratik olarak tan›mlad›¤› ritüeller içinde, bu ritüellerin ideolojik gereksinmeleriyle ba¤lamland›r›lm›fl olarak tan›mlan›r, adland›r›l›r, ça¤r›l›r ve oluflturulurlar. (Üflür, 1997: 41-45) Laclau, Althusser’den ald›¤› “öznelerin ideolojik adland›r›lmas› ve ça¤r›lmas›” çözümlemesine de üzerinde ideolojik eklemlenme mücadelesinin yürüdü¤ü ö¤elerin s›n›fsal aidiyetlerinin olmad›¤› tezini ekler. S›ra Sizde 4 Laclau ve Mouffe’a göre, her bütünlü¤ün noksan olma niteli¤ine olan inançlar›, onlar› dikiflli ve kendinden tan›ml› bir bütünlük olarak “toplum” öncülünden bir çözümleme alan› olarak vazgeçmeye götürür. “Toplum” geçerli bir söylem nesnesi de¤ildir. Tüm farkl›l›klar alan›n› sabitleyen-dolay›s›yla kuran- tek bir temel ilke yoktur. Laclau ve Mouffe’a göre, hegemonya kavram› toplumsal olan›n “tamamlanmam›fl ve aç›k” karakterini gerektirmektedir. Siyasetin hegemonik karakteri onlara göre, “toplumsal” olan anlamlar üzerinde yürüyen sonsuz say›daki mücadelenin alan›d›r ve hiçbir söylemsel pratik toplumsal anlamlar›n bütününü tek bir anlamsal merkez etraf›nda eklemleyemez. Dolay›s›yla toplumsal yap› bütünden de¤il birlefltirilmiflliklerden oluflmufltur. Birlefltirilmifllikler ise nedensellik ve belirlenme mant›¤› ile de¤il olumsall›k mant›¤› ile düflünülmelidir Üflür’e göre Postmarksistlerin “toplumsal bütünlü¤ün olanaks›zl›¤›” tezi “toplumsal öznelerin bilinçlerini önceden belirleme konumunda olan ayr›cal›kl› bir merkezi reddetme anlam›na gelmektedir (Üflür, 1997: 55-57). S›ra Sizde 5 Öncelikle, Laclau ve Mouffe’a göre, evrenselci söylem terk edilmeden demokrasi mümkün de¤ildir. Laclau ve
Mouffe, ayn› zamanda toplumu, toplumsal de¤iflimi, demokrasiyi ve tarihi aç›klayacak evrensel bütünsel ilkelerin imkâns›zl›¤›na iflaret etmifllerdir. Dolay›s›yla bu her anlam›yla, evrenselli¤i ve evrenselcili¤i reddeden bir anlay›flt›r. Radikal demokrasinin söylemi evrenselli¤in söylemi de¤ildir; “evrensel” s›n›f ve öznelerin içinden konufltuklar› epistemolojik yuva bütünüyle ortadan kalkm›flt›r ve onun yerini her biri kendi indirgenmez söylemsel kimli¤ini kuran seslerin bir polifonisi alm›flt›r. Bu nokta belirleyicidir: Evrenselin söylemini ve onun ancak az say›da öznenin ulaflabilece¤i “do¤ru”ya ayr›cal›kl› bir yaklaflma noktas›n›n var oldu¤u fleklindeki örtük varsay›m›n› terk etmeden hiçbir radikal ve ço¤ul demokrasi olamaz (1992: 234). Laclau ve Mouffe’un bütünsellik ve evrensellik ilkelerine karfl› ç›karak, toplumsal›, sabitlenmemifl karaktere sahip özne konumlar› ve oluflsall›klarla dolu bir alan olarak tan›mlamalar›, söylem öncesi bir nesnel gerçekli¤e yer b›rakmad›klar› yolunda ciddi elefltirilere yol açm›flt›r. Laclau ve Mouffe ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir varl›¤a sahip oldu¤unu inkar etmediklerini, reddettikleri fleyin ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir olufla sahip olduklar› düflüncesi oldu¤unu belirtmifllerdir. Bireysel ve tekil (particularist) siyasal kimliklerin giderek günümüzde a¤›rl›k kazand›¤›n› savunan Laclau, moderlik projesinin en önemli sonuçlar›ndan birisinin, her türden evrenselci hareketlere karfl› bir güvensizlik yaratmas› oldu¤unu varsayar (Adakl›, 2001: 21). S›ra Sizde 6 Farkl›l›klara yap›lan vurgu, postmodern ve Postmarksist yaklafl›m›n her ikisi taraf›ndan da teorik olarak desteklenmifltir. Modernli¤in öldü¤üne ya da en az›ndan afl›ld›¤›na, modern sonras› bir döneme geçildi¤ine iflaret eden postmodern teoriler, Ayd›nlanman›n evrensellefltirici varsay›mlar›na ya da üst-anlat›lar›na karfl›l›k çeflitlilik ve farkl›l›¤a, tikel olana yapt›klar› vurguyla (Powell ve Moody, 2003: 4), Postmarksistlerin bir karfl› taarruz bafllatmalar›na kavramsal olarak destek vermifltir. Lyotard’›n modernli¤in üst-anlat›lar›na karfl› dil oyunlar›n›n ço¤ullu¤una yönelik vurgusu, Foucault’nun iktidar iliflkilerinin mikro-politikas›na dönük ilgisi bu ba¤lamda an›labilir. Postmodernizmin ötekilik konusundaki ilgisi ise “yeni toplumsal hareketler” konusundaki duyarl›l›¤›n geliflmesine neden olmufltur (Harvey, 1999: 60-64). Postmarksist yaklafl›mlar, tikellik üzerindeki vurgular›yla postmodernizmle benzerlik tafl›makla birlikte evrensel olan› kesin biçimde reddetmemekle farkl›lafl›rlar. Laclau, günümüzde demokrasiyi düflünmenin eflitlikten de¤il, ço¤ullu¤un ve farkl›l›klar›n kabulünden geçti¤ini belirterek ço¤ul ve farkl› olanlar üzerinde siyasetin nas›l infla edilebilece¤i sorusunu sorar. Ona göre toplumsal s›n›f kavram›, toplumsal aktörlerin kimlik-
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
lerini belirlemeye devam etmekle birlikte, art›k öznelerin kimliklerini sistematik biçimde belirlememektedir. Öznelerin kimlikleri da¤›lmakta ve ço¤ullaflmaktad›r. Postmodernizm bu da¤›lmay› mutlaklaflt›rarak, öznelerin evrensel ortak kimliklerinin art›k mümkün olmad›¤›n› iddia eder ve evrensel olan› bir kenara atar. Laclau ise postmodernizmden farkl› olarak evrenselin bir kenara at›lmas›na karfl› ç›kar; evrenseli mutlak biçimde reddetmek yerine, evrenseli kendine ait somut bir içerikten yoksun, bir bofl yer olarak görmek gerekti¤ini belirtir. Laclau’ya göre saf tikellik ça¤r›s› günümüz toplumlar›nda ortaya ç›kan sorunlara çözüm getirmekten uzakt›r (Kubilay, 2010: 143).
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Adakl›, G (2001). Postmarksizmin Kuramsal ve Siyasal Açmazlar›, Praksis, say›:1, s.13-32. Anderson, P. (2004). Bat› Marksizmi Üzerine Düflünceler. Çev: Bülent Aksoy. Birikim Yay›nlar›. ‹stanbul. Barrett, M. (1996). Marx’tan Foucault’ya ‹deoloji. Çev: Ahmet Fethi. Sarmal Yay›nevi: ‹stanbul. Bat›, U. (2010). Liberal Demokrasinin Dönüflümü ya da Postmarksist Teorinin Zafiyeti: “Radikal Demokrasi Projesinin Elefltirisi, Akademik Bak›fl, www.akademikbakis.com, ss.1-20 Castle, D.(1998). E.Laclau ve C. Mouffe ile Söylefli: Kalpler, Zihinler ve Demokrasi. Çev. Asena Günal. Birikim. Say›: 113: 47-50. Coflkun, M. K (2004). Eski ve Yeni Toplumsal Hareketler: Türkiye’de Demokratik Aç›l›mlar, Ankara Üniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Çelik, N. B. (1997). Radikal Demokrasi ve Sol, Mürekkep, Say›: 7, s.49-59 Geras, N. (1987). Postmarxism?, New Left Review, 163, pp.40-82 Eagleton, T. (1996). ‹deoloji, (çev. M. Özcan), ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. Harvey, D. (1999). Postmodernli¤in Durumu, Çev. Sungur Savran, ‹stanbul: Metis Kad›o¤lu, A. (2008), Vatandafll›¤›n Dönüflümü, Üyelikten Haklara. ‹stanbul: Metis. Kaygalak, S. (2001) “Post-marksist Siyasetin Sefaleti: Radikal Demokrasi”, Praksis, say›:1, s.33-59. Keyman, F. (1993). Postmodernizm ve Radikal
171
Demokrasi, Toplum ve Bilim, say›: 62, s.126-156 Keyman, F (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi: Geç Modern Zamanlarda Siyaset ve Demokratik Yönetim. ‹stanbul: Alfa. Kubilay, Ç (2010), “Türban Sorunu Ba¤lam›nda Siyasal ‹slamda Söylemin Alternatif Yurttafll›k Tasar›m›”, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Say›/No: 2:135-164. Laclau, E. (1990). New Reflections on the revolution of Our Time, London; New York: Verso. Laclau, E.-Mouffe, C. (1992). Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokrasi Siyasetine Do¤ru, (çev. A. Kardam-D. fiahiner), ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›. Laclau, E. (1994). Evrenselcilik, Tikelcilik ve Kimlik Sorunu. Çev. Emel Kurma. Birikim. Say›: 6240-48. Laclau, E. (1998). ‹deoloji ve Politika, (çev.: H. Sar›ca),.‹stanbul: Belge Yay›nlar› Laclau, E. (2000). Evrensellik, Kimlik ve Özgürleflme, (çev. E. Bafler), ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›. Laclau, E.(2006). Ideology and post-marxism, Journal of Political Ideologies, 11: 2, pp.103 - 114 Larrain, J. (1995). ‹deoloji ve Kültürel Kimlik, ‹stanbul: Sarmal Yay. Mouffe, C. (1993) Demokratik Yurtttafll›k ve Siyasi Topluluk. Çev. Koray Çal›flkan. Birikim. Say›: 4756. Savran, G. (1992). Yeni Toplumsal Hareketler, S›n›f bilinci, Say›: 11, s.6-28 Üflür, S (1997). ‹deolojinin Serüveni: Yanl›fl Bilinç ve Hegemonyadan Söyleme. Ankara: ‹mge Yay. Wood, E. M. (1985). S›n›ftan Kaç›fl, (çev.: fi. Alpagut), ‹stanbul: Ak›fl Yay›nc›l›k.
8
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Immanuel Wallerstein’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek, Wallerstein’›n Dünya sistemi yaklafl›m›n›n önemini de¤erlendirebilecek, Wallerstein’›n Kapitalist Dünya Ekonomisi yaklafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Wallerstein’›n merkez, çevre ve yar› çevre kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Wallerstein’›n küreselleflmeye bak›fl›n› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • •
Dünya Sistemi Kapitalist Dünya Ekonomisi Merkez, Çevre, Yar›-Çevre Uluslararas› ‹fl Bölümü
• • • •
Sömürü Sermaye Birikimi Küreselleflme Sistem Karfl›t› Hareketler
‹çindekiler
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
• G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL YAKLAfiIMI • DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹ • KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹ • GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK KÜRESELLEfiME • SONUÇ
Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL YAKLAfiIMI Immanuel Wallerstein, yaflad›¤›m›z dünyan›n içinden geçti¤i derin dönüflümleri çok disiplinli ve makro ölçekli bir yaklafl›m olan “dünya sistemleri analizi” ile aç›klamaya çal›flan, ça¤›m›z›n tart›flmas›z en önemli sosyal bilimcilerinden ve ‹kinci Dünya Savafl› sonras›n›n en etkili Amerikan sosyologlar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. Wallerstein’›n dünya tarihi ile ilgili 14 dile çevrilen ve baflta sosyoloji olmak üzere politik ekonomi, tarih, co¤rafya, antropoloji ve karfl›laflt›rmal› edebiyat üzerinde önemli bir etkiye sahip olan Modern Dünya Sistemi adl› çal›flmas›, toplumsal de¤iflme konusunda sosyal bilimler yaz›n›nda bugüne kadar gelifltirilen en önemli yaklafl›mlar›ndan biri olarak kabul edilmektedir. Wallerstein hem geçmifli hem de günümüzü anlayabilmenin ve aç›klayabilmenin ancak varolan sosyal bilim anlay›fl›n›, bak›fl aç›lar›n› ve kavramlar› elefltirmekle; bunlar›n yerine yeni bak›fl aç›lar› ve kavramsal çerçeveler önermekle mümkün oldu¤unu belirtir. Dünya sistemi yaklafl›m›nda temel olarak bütüncül bir bak›fl aç›s›yla kapitalizmin, ulusal temelden ziyade ulus-devletleri aflan, küresel çapta örgütleniflini ve bir dünya sistemi olarak yay›lmas›n› analiz etmifltir. Wallerstein’a göre 16. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan kapitalizm sürekli bir sermaye birikimi aray›fl› ile dünya çap›nda yay›lm›fl; kendine has bir iflbölümü olan bir dünya ekonomisi yaratm›flt›r. Bu dünya ekonomisi merkez, çevre ve yar› çevre aras›nda eflit olmayan ve hiyerarflik iflbölümü ile varl›¤›n› sürdürmektedir. Kapitalist dünya ekonomisinin en temel özelli¤i sürekli kâr elde edilmesini ve sermaye birikimini sa¤lamas›d›r. Günümüzde kapitalizmin bir durgunluk döneminde oldu¤unu iddia eden Wallerstein küreselleflme sürecini bir geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Wallerstein’›n çal›flmalar› bu nedenle küreselleflme tart›flmalar› içinde önemli bir yere sahiptir. Wallerstein’›n her zaman siyasetle iç içe olan ve siyasal tart›flmalar›n yap›ld›¤› bir ailede büyümesi onun entelektüel merak›n›n biçimlenmesinde oldukça önemli bir rol oynam›flt›r. Bu nedenle 1950’lerin bafllar›nda Afrika’dan yay›lan ulusal ba¤›ms›zl›k hareketlerine hem politik olarak hem de entelektüel olarak dâhil olmufltur. 1970’lere kadar çal›flmalar› Afrika k›tas›n›n ekonomik ve politik meseleleri üzerine odaklanm›flt›r. Wallerstein’›n koloni tarz› sömürüye karfl› yürütülen ba¤›ms›zl›k mücadeleleri ile dayan›flma içinde olmas› 1970’lerde gelifltirdi¤i “dünya sistemleri analiz”inde oldukça etkili olmufltur.
174 Resim 8.1
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Immanuel Maurice Wallerstein (1930- ) 1930 y›l›nda New York’ta do¤an Wallerstein lisans, yüksek lisans ve doktora e¤itimini Columbia Üniversitesi’nde tamamlad›. 13 y›l ayn› üniversitenin sosyoloji bölümünde çal›flan, 68 Hareketi içinde yer alan Wallerstein daha sonra 1971’de Montreal’de McGill ÜniSIRA S‹ZDE versitesinde çal›flmalar›n› sürdürdü. Wallerstein 1976 y›l›nda New York State Üniversitesi’ne ba¤l› Fernand D Ü fi Ü N E L ‹ M Braudel Ekonomiler, Tarihsel Sistemler ve Uygarl›klar ‹ncelemeleri Merkezi’nin yöneticili¤ini yapmaya baflS O R U lad›. Son olarak çal›flmalar›n› Yale Üniversitesi’nde sürdüren Wallerstein, ekonomik, tarihsel sistemler ve uygarl›klar üzerine çal›flma yapan bu merkezin yöneD‹KKAT ticili¤ini halen devam ettirmektedir. Bu merkezde Wallerstein’›n dünya sistemi yaklafl›m›ndan etkilenen ve bu do¤rultuda çal›flmalar yürüten di¤er sosyal bilimciler yer almakSIRA S‹ZDE tad›r. Wallerstein 1994-1998 y›llar› aras›nda Uluslararas› Sosyoloji Derne¤i’nin baflkanl›¤›n› yapm›flt›r. Wallerstein’›n üç ciltten oluflan Modern Dünya Sistemi (Wallerstein, 2010a, 2010b, 2011) en çok bilinen çal›flmas›d›r ve 14 dile çevrilmifltir. Wallerstein’›n AMAÇLARIMIZ yazd›¤› çok fazla say›da kitap ve makalenin yan› s›ra, güncel politika yaz›lar› ve yorumlar› da bulunmaktad›r. Türkçe’ye çevrilen eserlerinden baz›lar› flunlard›r: Liberalizmden Sonra K(1998); ‹ T A PSosyal Bilimleri Düflünmemek- 19. Yüzy›l Paradigmas›n›n S›n›rlar› (1999); Geçifl Ça¤›/Dünya Sisteminin Yörüngesi 1945-2025 (2000) T. K. Hopkins ile birlikte; Yeni Bir Sosyal Bilim ‹çin (2005); Amerikan Gücünün Gerileyifli Kaotik Bir Dünyada ABDT E(2004); ya da 21. Yüzy›l›n Tarihsel Seçimleri (2005); Avrupa EvrenL E V ‹ Z Y Ütopistik ON selcili¤i: ‹ktidar›n Retori¤i (2007).
N N
‹ N T Ekendisi R N E T ve yay›nlar› ile ilgili bütün kaynaklara www.yale.edu/socdept/faWallerstein’›n culty/wallerstein.html ve http://www.iwallerstein.com adreslerinden ulaflabilirsiniz.
Wallerstein’›n entelektüel duruflundaki en önemli noktalardan biri de¤erden S‹ZDE ar›nm›fl bir SIRA tarihsel çal›flma yapman›n imkâns›z oldu¤unu iddia etmesidir. Ona göre her bir kavramsal çerçevenin seçimi do¤rudan politik durufla göre belirlenir. Gerçe¤in ne oldu¤una dair gelifltirilen her iddia asl›nda bir de¤ere ba¤l› olarak gelifltiD Ü fi Ü N E L ‹ M rilen iddiad›r. Wallerstein bunun tersinin olabilece¤ini düflünen bilim insanlar›n›n bilimsel tarafs›zl›k ve nesnellik iddias›n›n alt›nda asl›nda onlar›n kendi de¤er yarg›S O R U lar›n›n bulundu¤unu belirtmektedir. “Dünya sistemi analizi bir teori de¤ildir, dünya sistemi analizi ihmal edilmifl konulara ve sahte epistemolojilere karfl› bir protestodur. Entelektüel için bir ça¤r›d›r...” (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 797). D ‹ K Kde¤iflim AT
Wallerstein’›n Sosyal Bilim Anlay›fl› SIRA S‹ZDE
N N
Wallerstein “Bir Geçifl Ça¤›nda Entelektüeller” (2007) çal›flmas›nda “iki kültür” olarak da adland›rd›¤› bilimsel bilgi ve felsefi/befleri bilgi ayr›m›n›n asl›nda modern dünya sisteminin ideolojik çerçevesine uygun olarak icat edilen bir kavram olduAMAÇLARIMIZ ¤unu iddia etmektedir. K ‹ Tdetayl› A P bilgi için Richard E. Lee ve I. Wallerstein’›n koordinasyonlu¤unda Bu konuda daha gerçeklefltirilen Metis Yay›nlar›ndan ç›kan “‹ki Kültürü Aflmak: Modern Dünya Sisteminde Fen Bilimleri ile Befleri Bilimler Ayr›l›¤›” (2007) isimli kitab› inceleyebilirsiniz.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
175
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
Modern dünya sisteminin beklenen çöküflü ile birlikte bu “iki kültür” kavramsallaflt›rmas› da ortadan kalkacakt›r. Wallerstein bu beklenen çöküflün, bir tarihsel sistemden bir di¤erine geçiflin belirsiz ve kaotik olabilece¤ini, bu durumda da akademisyen/bilim insan›n›n rolünün ne olmas› gerekti¤inin sorgulanmas› gerekti¤ini belirtir. Bunun sonucunda “akademisyen/bilim insan›n›n rolü bu geçiflin do¤as›n› S‹ZDE bireysel ve etkilemek için yeteneklerini seferber etmek ve en önemlisi buSIRA geçiflin kolektif olarak hepimize sundu¤u tarihsel seçenekleri ana hatlar›yla ortaya koymakt›r” (Wallerstein, 2005: 37). Wallerstein’a göre de¤erden ar›nm›fl ya da de¤erD Ü fi Ü N E L ‹ M tarafs›z akademisyen/bilim insan› miti, eflit haklara sahip yurttafllar, serbest pazar ve egemen devletlerle birlikte modern dünya sisteminin iflleyifli için gerekli olan S O R U mitler aras›nda yer al›r. Dönüflüm süreçlerinde bu mitlerin alafla¤› edilmesi ve sürece dair entelektüel, ahlaki ve politik düzeyde tart›flmalar›n yap›lmas› gerekir. Bunlardan “ilki nereye do¤ru gitti¤imizin entelektüel olarak Dde¤erlendirilmesi. ‹KKAT ‹kincisi, nereye do¤ru gitmek istedi¤imizin ahlaki olarak de¤erlendirilmesi. Üçüncüsü ise gitmemiz gerekti¤ine inand›¤›m›z yere en yüksek ihtimalle nas›l ulaflabiSIRA S‹ZDE lece¤imizin politik olarak de¤erlendirilmesidir” (Wallerstein, 2005: 36). Wallerstein modern dünya sistemi analizinde ana ak›m teorileri ve araflt›rma pratiklerini elefltirir ve niteliksel ve tarihsel metotlar›n önemini vurgular. Bat› ya da AMAÇLARIMIZ Avrupa merkezli sosyal bilim anlay›fl›n›n de¤ifltirilmesi gerekti¤ini iddia eder.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
N N
K ‹ T Ataraf›ndan P Wallerstein’›n sosyal bilimlerle ilgili yaklafl›m› için Gulbenkian komisyonu kendisinin baflkanl›¤› ile haz›rlanan “Sosyal Bilimleri Aç›n: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yap›lanmas› Üzerine Rapor”u (1996) inceleyebilirsiniz.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
“Gulbenkian Komisyonu” ne amaçla ve ne zaman kurulmufltur, araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE
1
Wallerstein’a göre böylesi bir anlay›fl kendisi d›fl›nda kalan co¤rafyalardaki eko‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M nomik-tarihi süreci kavramsallaflt›ramamakta, adeta bu toplumlar› tarihsiz toplumlar olarak göstermektedir. Buna örnek olarak özellikle modernleflme kuramlar›n› gösS O R Ugerikalm›fll›k teren Wallerstein bu tür yaklafl›mlar›n Avrupa d›fl›ndaki toplumlara kavram›yla yaklaflt›¤›n› belirtir. Bu durum ise asl›nda dünya sistemi içindeki hiyerarflik iflbölümü ve sömürünün görülmesini engellemektedir. Ayr›ca söz konusu D‹KKAT yaklafl›mlar karfl›tl›klar üzerine kurulmufl modern-geleneksel, geliflmifl-gerikalm›fl, azgeliflmifl-geliflmifl gibi ikili toplum modellerine dayanmaktad›r. Wallerstein dünyaSIRA S‹ZDE n›n bu ikili toplum modelleri ile aç›klanamayacak karmafl›k bir yap›da oldu¤unu belirtir. Bu modellerin elefltirisi sonucunda kendisinin gelifltirdi¤i dünya sistemi yaklafl›m› merkez, çevre ve yar› çevre’den oluflmaktad›r ve tarihsel olarak bunlar araAMAÇLARIMIZ s›nda dinamik bir iliflki bulunmakta ve birbirleri aras›nda geçifller yaflanmaktad›r. Wallerstein sosyal bilimler içindeki ayr›mlar›n yapay olarak oluflturulmufl ayr›mlar oldu¤unu belirtir ve dünya sistemi analizinde bu ayr›mlar› kald›raK ‹ Tortadan A P cak yöntemsel önermelerde bulunur. Antropoloji, siyaset bilimi, sosyoloji, co¤rafya, psikoloji ve tarih ayr› bir disiplin olarak üniversite ve araflt›rma alanlar›na sahiptir. Wallerstein disiplinler fleklinde oluflturulan bu ayr›mlar› için T E L E Vsorgulamak ‹ZYON sosyal bilimlerin tarihsel geliflimini inceler. 19. yy. da geliflmeye bafllayan bu ayr›mlar 1945’lerde bugünkü kulland›¤›m›z anlamda kategorilere dönüflmüfltür. 19. yüzy›l›n hâkim ideolojisi olan liberalizm bu ayr›mlarda etkili olmufltur. Buna gö‹ N T E Rolarak NET re devlet-siyaset ve piyasa-ekonomi analitik düzeyde iki ayr› alan ele al›nmaktad›r. Sosyoloji, siyaset ve ekonominin d›fl›nda kalan alanlar›, konular› aç›klamak için; antropoloji de uygar dünyan›n d›fl›ndaki ilkel toplumlar› incelemek için
N N
SIRA S‹ZDE
‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
176
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Wallerstein entelektüel gelifliminde birincisi, Karl Marx, ikincisi, iktisatç› olan Joseph Schumpeter ve Karl Polanyi ve üçüncüsü de bafl›n› Frans›z tarihçi Fernand Braudel’in çekti¤i Annales Okulu olmak üzere üç entelektüel kökenden beslendi¤ini belirtir.
oluflturulmufl disiplinlerdir. Oysa Wallerstein’a göre ekonomik, politik ve sosyokültürel alanlar ayr› ve özerk alanlar de¤ildirler; farkl› iflleyen mant›klar› yoktur. (So, 1990: 176) Wallerstein kendisinin entelektüel geliflimini etkileyen düflünürler aras›nda Karl Marx, ikisi de iktisatç› olan Joseph Schumpeter (1883-1950) ve Karl Polanyi (18861964) ve Frans›z tarihçi Fernand Braudel’i (1902-1985) s›ralamaktad›r (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 798). Fernand Braudel, tarih disiplini içinde 1920’lerde kurulan Anneles Okulu’nun kurucular›ndand›r. Anneles Okulu temel olarak olay ya da vaka merkezli çal›flmalar yerine tarihsel yap›lar›n uzun dönemde incelenmesi yaklafl›m›n› getirerek tarih alan›nda yap›lan çal›flmalar› tamam›yla de¤ifltirmifltir. Bir baflka ifadeyle bu okulda yer alan tarihçiler savafllar, büyük devlet adamlar› ve bunlara dair yaz›lan belgelere odaklanmaktan ziyade co¤rafya, sosyoloji ve ekonomiyi bir araya getiren ve çal›flt›klar› dönemin zihniyetine, psikolojisine odaklanan bir yöntem önermifllerdir. Braudel’e göre uzun dönem- longue durée, de¤iflimin yavafl oldu¤u tarihsel süreçtir, sürekli tekrarlar›n, tekrar eden dalgalanmalar›n tarihidir. Braudel uzun dönem ile tarihsel çal›flmalarda iklim, co¤rafya, do¤al afetler, nüfus yap›s›, gelenek ve görenekler, moda, yemek, teknolojiden ekonomi ve siyasal kurumlara kadar uzanan genifl bir yelpaze önermifltir. Braudel’in çal›flmalar›n›n Wallerstein üzerindeki etkisi üç noktada s›ralanabilir (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 799). Birincisi, Braudel gibi Wallerstein’›n çal›flmalar› da uzun dönemleri kapsamaktad›r. “Modern Dünya Sistemi” çal›flmas› 400 y›la yay›lan bir süreçte dünyan›n birkaç bölgesinde ekonomik geliflmenin detaylar› üzerine yap›lm›flt›r. ‹kincisi, yine benzer biçimde Wallerstein modern kapitalizmin kökenlerini ve kapitalist yay›lman›n neden ve sonuçlar›n› küresel düzeyde aç›klamaya çal›flm›flt›r. Son olarak, Wallerstein da Braudel gibi disiplinler aras›ndaki ayr›ma özellikle tarih ve sosyolojiyi birbirinden ay›ran geleneksel yönteme karfl› ç›km›flt›r. Bu geleneksel yaklafl›m, tarihin tek ve özel bir olay›n ya da vakan›n üzerine odaklanmas› sosyolojinin ise soyut ve nedensel genellemeler yapmas›na dayanmaktad›r. Wallerstein, bu yanl›fl ikili karfl›tl›k yerine befleri bilimlerle iliflkilendirilen idiografik epistemoloji ve fen bilimleri ile iliflkilendirilen nomotetik epistemolojinin birlikte kullan›lmas›n› önerir. Karl Polanyi ve Joseph Schumpeter, Wallerstein’›n ekonomik geliflmenin tarihi üzerine yapt›¤› çal›flmalar›nda etkili olmufllard›r. Wallerstein ikisi de iktisatç› olan Polanyi ve Schumpeter gibi ekonomik geliflmenin tarihsel bir aç›klamas›n› yapar. Bunu yaparken ekonomik geliflmelerle toplumun di¤er alanlar›ndaki dönüflümlerin iliflkisini kurmaktad›r. Yine benzer biçimde Polanyi ve Schumpeter gibi Wallerstein da bir ekonomik sistem olarak ele ald›¤› kapitalizmin hâkimiyetinin ileride son bulaca¤›n› iddia etmektedirler. Wallerstein’›n üzerinde en etkili olan kifli olarak Karl Marx gösterilmektedir. Wallerstein’›n gelifltirdi¤i model ister tekil ulus devletler olsun isterse de dünya sistemi olsun bütün toplumsal sistemlerin çat›flma temelinde olufltu¤u, varl›¤›n› sürdürdü¤ü ve y›k›laca¤› varsay›m›na dayanmaktad›r (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 800). Marx’›n tarihi s›n›f savafllar›n›n tarihi olarak ele almas› gibi, Wallerstein’da toplumsal geliflmenin tarihini anlamak için kaynaklar› elde etmek üzerinden yürütülen rekabete dayal› mücadelelerin tarihine bakmak gerekti¤ini belirtir. Bununla birlikte Marx ve Wallerstein’›n modern topluma bak›fllar› üzerinde farkl›l›klar bulunmaktad›r. Afla¤›da Marx ve Wallerstein aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›klar yer almaktad›r.
Anneles Okulu temel olarak olay ya da vaka merkezli çal›flmalar yerine tarihsel yap›lar›n uzun dönemde incelenmesi yaklafl›m›n› getirerek tarih alan›nda yap›lan çal›flmalar› tamam›yla de¤ifltirmifltir. Frans›zca bir kavram olan longue durée olaylar›n gerisinde uzun dönem tarihsel yap›lara öncelik veren tarih yaz›m› yaklafl›m›n› ifade etmektedir. “‹diografik epistemoloji: Her sosyal görüngü/olay/sürecin tekil oldu¤u ve ancak görüngü/ olay/ sürecin kültürel ba¤lam›n› derinlemesine bilmeye dayanan empatik bir anlay›flla anlafl›labilece¤i inanc›; buna paralel olarak, bu anlay›fllar› evrensel yasalara çevirecek genellemeler yapmak imkâns›zd›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 303). “Nomotetik epistemoloji: toplumsal davran›fllar› yöneten evrensel yasalar oldu¤u inanc›, bu yasalar bilimsel yöntemleri kullanarak ortaya ç›kar›labilir ve e¤er bu yasalar› bilirsek sadece geçmifl olaylar› aç›klamakla kalmay›z, gelecekteki olaylar›n yönünü de tahmin edebiliriz” (Ragin ve Chirot, 1999: 303)
Wallerstein’›n gelifltirdi¤i model ister tekil ulus devletler olsun isterse de dünya sistemi olsun bütün toplumsal sistemlerin çat›flma temelinde olufltu¤u, varl›¤›n› sürdürdü¤ü ve y›k›laca¤› varsay›m›na dayanmaktad›r
177
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
Ana Tema
Marx
Wallerstein
Tablo 8.1
Birincil toplumsal yap›
Ulus-devlet
Dünya sistemi
Toplumun temeli
Kapitalist ekonomi
Kapitalist ekonomi
Kaynak: Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 804
Birincil toplumsal iliflkiler
Burjuvazi ve proleterya
Merkez, çevre ve yar› çevre
Toplumsal iliflkilerin temeli
Çat›flma/sömürü
Çat›flma/sömürü
Gelecekteki toplum
Zorunlu komünist devrim
Muhtemel sosyalist dünya
Yukar›da görüldü¤ü üzere Wallerstein, dünya sistemi yaklafl›m›nda, Marx gibi kapitalist üretim biçimine ve bu üretim biçimi içindeki temel toplumsal iliflki olarak gördü¤ü sömürü kavram›na odaklanm›flt›r. Bilindi¤i üzere Marx’ta temel sömürü iliflkisi burjuvazi ve proleterya-iflçi s›n›f› aras›ndaki iliflkidir. Fakat Wallerstein, Marx’tan farkl› olarak bu sömürü iliflkilerini ulus devletleri aflan bir dünya sistemi içinde merkez, çevre ve yar› çevre aras›ndaki iliflkiler olarak ele alm›flt›r. Wallerstein da Marx gibi kapitalizmin bir gün sona erece¤ini vurgulamakla birlikte yeni toplumun nas›l bir toplum olaca¤›na dair kesin bir belirlemesi yoktur.
DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹ Dünya sistemi “kapitalist iktisadi sistemin merkezden periferiye (çevreye) do¤ru büyümesini ve bu büyümenin kapitalist toplumlar ile pre-kapitalist toplumlar üzerindeki benzer etkilerini anlatan bir tarihsel aç›klama” olarak tan›mlan›r (Marshall, 1999:168). Wallerstein’a göre 19. yüzy›lda devlet ve toplum kavramlar› birbirlerinin karfl›t› olarak kurulmufltur ve o dönemin sosyal bilim anlay›fl› içinde temel sorunlar›ndan birisi de toplumun ve devletin nas›l yeniden ba¤daflt›r›laca¤› üzerine olmufltur. Bunun sonucunda ise devletin ve toplumun s›n›rlar›n›n eflde¤er oldu¤u, ulus devletlerin toplumsal hayat›n kuruldu¤u temel yap›lar oldu¤una dair yayg›n bir düflünme biçimi geliflmifltir. Bu düflünüfle göre her devletin bir toplumu vard›r dolay›s›yla da devletlerin tarihi ve gelenekleri vard›r. Devletler de¤iflir; devletlerin s›n›rlar› içindeki faktörler -toplumsal, kültürel- içsel faktörler olarak, d›fl›ndakiler ise d›flsal faktörler olarak ele al›n›r. Böylelikle ba¤›ms›z tekil devletler birbiriyle karfl›laflt›r›labilir. Bu bak›fl aç›s›n› elefltiren Wallerstein bu durumun hem toplumsal tarihin yanl›fl aç›klanmas›na hem de gelecekteki de¤iflimlere dair yap›lacak yanl›fl varsay›mlara neden olaca¤›n› iddia eder. Bu nedenle, Wallerstein devlet ve toplum yerine tarihsel bir sistem olan “dünya sistemini analiz birimi olarak önerir. Ayr›ca tarihsel olarak kavranan bir dünya sistemi ile modern toplumsal de¤iflme incelenebilir ve aç›klanabilir. “‹çinde ülkelerin faaliyet gösterdi¤i teorik bir dünya sistemi modeli kurulursa, d›fltan kaynaklanan de¤iflimi bilimsel olarak ele almak mümkündür... De¤iflimi oluflturan görünüflte tesadüfî krizler ve kesintiler hakk›nda genelleme yapma imkân›, bu tür olaylar› üreten daha genifl bir sistem modeli kurmakla kan›tlan›r. Her fleyden önce, tek tek ülkeler için d›fltan kaynaklanan fley, daha büyük bir varl›k için, yani hepsini kucaklayan dünya sistemi için içten kaynaklanan olmal›d›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 303). Wallerstein dünya sistemi analizini gelifltirirken toplumsal de¤iflme alan›nda varolan iki yaklafl›m› birlefltirmeye çal›fl›r. Bu yaklafl›mlardan ilki tarihin her döneminde ve bütün toplumlar için geçerli olabilecek düzenli de¤iflim yasalar›na, makro sosyolojik yasalara ulaflmay› hedeflemektedir. Di¤er yaklafl›m ise toplumlar›n tikel-
Dünya sistemi “kapitalist iktisadi sistemin merkezden periferiye (çevreye) do¤ru büyümesini ve bu büyümenin kapitalist toplumlar ile pre-kapitalist toplumlar üzerindeki benzer etkilerini anlatan bir tarihsel aç›klama” olarak tan›mlanmaktad›r. (Marshall, 1999:168).
Tekil bir toplumsal sistem olarak kapitalist dünya ekonomisi “kapitalist ulusdevletlerin gevflek bir derlemesi de¤il, k›talar› ve siyasal topluluklar› kapsayan ekonomik bir varl›k, benzersiz ve kapsay›c› bir toplumsal sistem”dir (Ragin ve Chirot, 1999: 285-286).
178
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
li¤i üzerine odaklanmaktad›r. Bu ikinci yaklafl›ma göre genel yasalara ulaflmak imkâns›zd›r, her toplum ancak kendi tarihi ile anlafl›labilir. Bu durumda ise toplumlar aras›nda karfl›laflt›rma yapman›n neredeyse faydas› yoktur. Wallerstein bu iki yaklafl›m aras›ndaki ayr›ma karfl› ç›karak tekil bir sistem olarak kapitalizmin içinde büyüdü¤ü toplumsal sistemi bir bütünlük olarak ele almaktad›r. Tekil bir toplumsal sistem olarak kapitalist dünya ekonomisi “kapitalist ulus-devletlerin gevflek bir derlemesi de¤il, k›talar› ve siyasal topluluklar› kapsayan ekonomik bir varl›k, benzersiz ve kapsay›c› bir toplumsal sistem”dir (Ragin ve Chirot, 1999: 285-286). Wallerstein’a göre dünya ba¤›ms›z toplumlar›n ya da ulus devletlerin toplam›ndan baflka bir fleydir. Bu nedenle dünya sistemi sosyal bilimcilerin temel analiz birimi olmal›d›r. Bütüncül olarak ele ald›¤› dünya sistemleri afliret toplumlar›ndan ya da uluslardan farkl›d›r. Dünya sistemleri kendi s›n›rlar› içinde çeflitli kültürleri ve uyumlu bir bütün oluflturabilmek için en küçük birimlerin içine dâhil olabilece¤i geniflleyen bir uluslararas› iflbölümünü bar›nd›r›r.
Dünya Sistemi: Dünya ‹mparatorluklar› ve Dünya Ekonomileri Wallerstein tarihsel olarak bak›ld›¤›nda dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomileri olmak üzere iki tane dünya sisteminin var oldu¤unu belirtir.
Wallerstein’in dünya sistemi yaklafl›m›nda kapitalizm on alt›nc› yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan ve oradan giderek yay›lan bir dünya sistemi olarak analiz edilir.
Wallerstein tarihsel olarak bak›ld›¤›nda dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomileri olmak üzere iki tane dünya sisteminin var oldu¤unu belirtir. Dünya imparatorluklar›na örnek olarak M.Ö. 8000 ve M. S. 1500 y›llar› aras›nda eski Roma veya M›s›r gösterilmektedir. Bu imparatorluklar kendi bütünlüklerini kurduklar› askeri ve politik hâkimiyet üzerinden sa¤lamaktad›rlar ve yönetim biçimleri de bu anlay›fla dayanmaktad›r. ‹mparatorluk kendi bünyesindeki bölgelerden haraç biçiminde vergi toplamaktad›r. Dünya ekonomileri ise dünya imparatorluklar›n›n tersine politik hâkimiyet üzerine kurulmam›flt›r. Dünya ekonomileri ekonomik de¤iflim üzerine yap›land›r›lm›flt›r ve bu durum politik olarak tan›mlanm›fl s›n›rlar›n ve herhangi bir devletin kontrolünün d›fl›ndad›r. Dolay›s›yla dünya ekonomilerindeki bütünleflmeyi sa¤layan güç siyaset de¤il ekonomidir. Fakat hâlâ hâkimiyet iliflkileri varl›¤›n› sürdürmektedir. Siyasal bütünleflmeden yoksun olmak dünya ekonomileri için avantajl› bir durumdur. Çünkü “merkezi denetimin yoklu¤undan ötürü, ekonomik aktörlerin daha fazla hareket özgürlü¤ü vard›r, bu da onlar›n servet biriktirme ve küresel ölçekte birikimi gelifltirme f›rsatlar›n› güçlendirir” (Ragin ve Chirot, 1999: 286). Wallerstein’›n dünya sistem analizinin belli bafll› ilkeleri flu flekilde s›ralanabilir: 1. “‹flbölümü ve s›n›fsal bölünmeler evrensel olgulard›r. Wallerstein 20. yüzy›lda bu durumun tarihsel gelifliminin ve kapitalist sistemin yay›lmas›n›n detayl› analizini yapm›flt›r. 2. Hâkim olan unsur siyaset de¤il ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet geliflmeye engel bile olabilir. 3. Dünya sistemi merkez, yar›çevre ve çevreden oluflmaktad›r. Bu ayr›mlar ulusal gibi görünmekle beraber asl›nda daha çok bölgesel ayr›mlard›r. 4. De¤iflim süreklidir ama tek yönlü ve do¤rusal de¤ildir” (Adams ve Sydie, 2002: 123)
KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹ Wallerstein’a göre yaklafl›k olarak 16. yüzy›ldan bu yana sadece bir tek dünya sistemi varl›¤›n› sürdürmektedir o da kapitalist dünya ekonomisidir. Kapitalist dünya ekonomisi kâr›n maksimize edilmesi amac›yla üretimin yap›ld›¤› tek üretim biçimidir. Dolay›s›yla belirli ürünler üretilmesindeki amaç onlar›n kullan›lmas›ndan öte
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
pazarda sat›ld›klar› zaman elde edilecek olan kârd›r. Wallerstein, kapitalizmin mant›¤›n›n pazardan elde edilen kâr›n biriktirilmesini gerektirdi¤ini belirtir. Böylelikle sermaye artt›kça ondan elde edilen kâr da aratacakt›r. Bu da kapitalist giriflimcili¤in sürekli olarak yay›lmas›na neden olur. Wallerstein 16. yüzy›lda modern dünya kapitalist sisteminin ortaya ç›k›fl›n› üç durumla aç›klar: 1. Keflifler ve sömürgelefltirme sonucunda dünya co¤rafyas›n›n yay›lmas›, genifllemesi 2. Farkl› co¤rafi bölgelerde farkl› emek kontrol yöntemlerinin geliflmesi 3. Uluslararas› ekonomik ticarette, kendi avantajlar› ad›na, istedikleri koflullar› zorla kabul ettirme gücüne sahip olan yeni güçlü devletlerin geliflmesi. (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 800) Avrupa’n›n yönetici elitleri, güçlerini korumak için yabanc› topraklardaki hem insan hem de do¤al kaynaklar› sömürme aray›fl›na girmifllerdir. Bat› Avrupa’n›n sahip oldu¤u avantajlarla birlikte “Bat›’n›n Bat›l› olmayan çeperleri (çevreyi) sömürerek daha büyük bir üstünlük elde etti¤i” (Ragin ve Chirot, 1999: 276) düflüncesi, Wallerstein’›n sentezinin temelini oluflturmaktad›r. Sömürgelefltirilen topraklardaki kaynaklara el konulmas› Avrupa’y› zenginlefltirirken ayn› zamanda dünya üzerindeki denetim alanlar›n›n genifllemesini sa¤lam›flt›r. Bu durum Wallerstein’›n çevre diye adland›rd›¤› yoksul, geri kalm›fl ve kendi geliflimini neredeyse sa¤layamayacak olan toplumlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Böylesi bütüncül bir analiz asl›nda Wallerstein’›n toplumsal de¤iflmeyi tek tek ülkeler üzerinden de¤il, tersine bir bütün olarak dünya sistemi içinde ele almas›n›n bir sonucudur. Bütüncül dünya sistemi içinde üst s›n›flar merkez ülkeler, proletarya (iflçi) s›n›f› çevre ülkeler, orta s›n›f ise yar› çevre ülkelerde konumland›r›l›r. Kapitalist dünya ekonomisinin en çok sömürülen parças› çevredir ve kapitalizmin zenginli¤i merkez ülkelerdeki iflçi s›n›f›n›n sömürüsüne de¤il çevre ülkelerin sömürüsüne ba¤l›d›r. Bu nedenle de Wallerstein’a göre “Sistemin en çok sömürülen parças› olarak çeper, gelecek dünya sosyalist devriminin mekân› olacakt›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 277). Bu durum küresel düzeyde ve hiyerarflik olan bir iflbölümü ve ekonomik uzmanlaflmaya neden olmufltur. Kâr› art›rmak amac›yla, pazar için yap›lan üretimin temel amaç oldu¤u bugünkü dünya kapitalist sisteminin temeli de böylelikle at›lm›flt›r. Wallerstein’›n “Modern Dünya Sistemi” çal›flmas›n›n ilk cildinde üzerinde durdu¤u bu aç›klamalar›n bugünde geçerliliklerini sürdürdü¤ü iddia edilmektedir. (Ragin ve Chirot, 1999: 294). Wallerstein hareket edebilen sermayenin baflar›l› oldu¤unu iddia eder. “Kapitalist devletler, piyasaya kar›flmaktan sak›nan devletler de¤il, kârlar› azamilefltirmeye yard›m eden devletlerdir. Kendi kapitalistlerini koruyamayan devletler, kapitalist dünya sisteminin bir parças› olarak kald›klar› sürece sermayelerini kaybederler. Kapitalizmin baflar›s› çekirdek ile çeper aras›nda bir iflbölümünün yarat›lmas›na ve sürdürülmesine ba¤l›d›r.” (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
179 Wallerstein’›n dünya sistemi teorisi “kapitalist dünya ekonomisi”nin dinamiklerini bir bütün olarak aç›klamaya çal›flan makro-sosyolojik bir yaklafl›md›r.
Wallerstein’a göre “kapitalizmin baflar›s› çekirdek ile çeper aras›nda bir iflbölümünün yarat›lmas›na ve sürdürülmesine ba¤l›d›r.” (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
Kapitalist Dünya Ekonomisi: Merkez, Çevre ve Yar› Çevre Wallerstein kapitalist dünya ekonomisi içinde üç tane hiyerarflik yap›sal konum oldu¤unu iddia eder. Bunlar merkez, çevre ve yar›çevredir. Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ilk olarak Kuzeybat› Avrupa merkez konumuna gelmifltir. Günümüzde ise Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Japonya ve benzer endüstrileflmifl ulus devletler merkez konumdad›rlar. Dünya zenginli¤inin büyük bir k›sm› merkezin kontrolü alt›ndad›r. Merkezdeki oldukça vas›fl› iflgücü, ücret politikalar› ile kontrol edilmektedir. Merkez, ekonomik ve politik üstünlü¤ünü kullanarak çevre üzerinde hâkimiyet kurar ve çevreyi kontrol eder.
Wallerstein’›n kapitalist dünya ekonomisi veya kapitalist dünya sistemi, dünya ülkelerini merkez, yar›çevre ve çevre olarak bölen uluslararas› bir iflbölümü varsay›m›na dayan›r.
180
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Çevre pamuk, fleker, kauçuk ve alt›n gibi hammaddeleri nedeniyle sömürülür ve bu hammaddeler merkeze ihraç edilir. Ço¤unlukla merkezin kolonileri olan çevrenin zay›f devletleri ekonomik, politik ve askeri güçten yoksundurlar. Tarihsel SIRA S‹ZDE olarak çevredeki iflgücü zor kullanarak ya da kölelik sistemi ile kontrol edilmifltir. Bugün, dünyadaki en kötü çal›flma koflullar› çevre ülkelerdedir. Bafllang›çta Do¤u Avrupa çevre konumundayken günümüzde Afrika, Karayipler, Orta Amerika ve diD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤er üçüncü dünya ülkeleri çevre konumundad›rlar. Çevrede ilerleme ve geliflmenin olmamas›n›n nedeni, onlar›n ekonomik ve politik olarak merkeze ba¤›ml› olR U deyiflle çevrenin geri kalm›fll›¤› uygulanan ekonomi politikalamalar›d›r. BirS Obaflka r›n›n sonucudur. Bu ekonomi politikalar› çevreyi sadece hammadde ihraç edici konumda tutmaya D ‹ K K A T ve ürettikleri kâr›n kendileri taraf›ndan kullan›lmas›n› engellemeye yöneliktir. Wallerstein’a göre “dünya kapitalist sistemiyle bir kez bütünlefltikten sonra, çeperin kaderi salt durgunluktan çok, aktif geri b›rak›lm›fll›k”t›r (Ragin SIRA S‹ZDE ve Chirot, 1999: 294). Böylesi bir aç›klama Wallerstein’›n toplumsal de¤iflmede içsel faktörlerden daha çok d›flsal faktörlere yapt›¤› vurguyu göstermektedir. Benzer bir vurgu AMAÇLARIMIZ Üçüncü Dünya’n›n azgeliflmiflli¤ini aç›klamaya çal›flan Ba¤›ml›l›k Okulu’nda da vard›r.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P yapt›¤› çal›flmalar için “Toplumsal De¤iflme Kuramlar›” kitab›n›n 4. Ba¤›ml›l›k Okulu’nun Ünitesi “Marksist Geliflme Kuramlar›-1”e bak›n›z.
K ‹ T A P
T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON
D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹NTERNET S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
2
ESIRA L E V ‹S‹ZDE Z Y ODünya N Ba¤›ml›l›k TOkulu ve Sistemi Kuram›n› karfl›laflt›r›n›z.
Dünya sistemi içinde çevre bir ülkenin yar› çevre konuma geçmesi uygulad›¤› D Ü fi Ü N E L ‹ M geliflme stratejilerine ba¤l›d›r. Wallerstein bu konuda üç tane strateji oldu¤unu be‹NTERNET lirtir (So; 1991: 182-184). Bunlardan ilk olan› flu süreçlerle aç›klanmaktad›r: Dünya O R U pazarlar›n›n Sdaralma dönemlerinde, çevre ülkelerden ihraç edilen birincil ürünlerin fiyatlar›, merkez ülkelerden ihraç edilen teknoloji yo¤un endüstriyel ürünlerin fiyatlar›ndanDdaha h›zl› düfler. Bu durumda çevre ülkelerin devletleri için ödeme‹KKAT ler dengesinin bozulmas›, iflsizlikte art›fl ve devlet gelirlerinin azalmas› sorunlar› yaflan›r. ‹thalata dayal› ekonomi programlar› bu sorunlara çözüm yollar›ndan biriSIRA S‹ZDE si olabilir. Wallerstein bu durumun çevre ülkeler için yar› çevre olabilmek ad›na baz› durumlarda bir f›rsat olabilece¤ini belirtir. Az da olsa endüstriyel üretim yapabilen göreceli olarak güçlü olan çevre ülkeler ayn› zamanda giriflimci politikalar AMAÇLARIMIZ gelifltirebilecek bir devlet yönetimine sahiplerse bu flans› ele geçirebilirler. Fakat bu stratejinin baz› dezavantajlar› bulunmaktad›r. Merkezden imalat ürünleri ithal etmek yerine K ‹ üretim T A P için gerekli olan makineleri ithal etmek, ba¤›ml›l›¤› teknolojik düzeyde devam ettirmektir. Dolay›s›yla bu durumda teknolojiye olan ba¤›ml›l›k devam etmektedir. Bunun yan› s›ra büyük toprak sahipleri tar›msal sektörde tam anlam›yla (iflçileflme) sürecine karfl›d›rlar. Bu durumda, iç piyaT E L E Vproleterleflme ‹ZYON sa, endüstriyel ürünlerin sat›n al›nabilece¤i kadar h›zl› büyüyemeyebilir. Bu süreç ayn› zamanda merkez ülkelerde üretilmeyen ürünlerin yar› çevre ülkelerde üretiliyor olmas› ile sonuçlan›r. ‹ N T E R Nçevre ET Wallerstein’›n ülkelerin yar› çevre olabilmesi için aç›klad›¤› ikinci strateji ise flöyledir: Merkez ülkelerde yeni geliflen endüstrilerin korunmas›, tekelcilik karfl›t› yasalar gibi giriflimcili¤in üzerindeki siyasi s›n›rlamalar, buradaki giriflimcileri baflka yerlerde yat›r›m yapmaya yöneltmifltir. Bu durumda yar› çevre olmay› hedefleyen ülkeler çok uluslu yat›r›mlar için rekabet eder hale gelirler. Çok uluslu flir-
N N
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
ketler ile devlet bürokrasisi iflbirli¤i içindedir, çünkü çok uluslu yat›r›mlar›n avantajlar› çok fazlad›r. Wallerstein son strateji olarak s›k› bir flekilde uygulanan ve ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n da içinde oldu¤u bir geliflme stratejisinin, yaln›zca ekonomik geliflmeyi de¤il, ayn› zamanda toplumsal ve siyasi geliflmeyi de sa¤layabilme olana¤›n›n oldu¤unu belirtir. Fakat Wallerstein böylesi bir stratejinin ancak çok az çevre ülke için uygulanabilir oldu¤unu belirtir. Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda yer al›r. Wallerstein daha önce de belirtildi¤i gibi ikili toplum modellerinin elefltirisi ile birlikte dünya sisteminin karmafl›kl›¤›n› aç›klayabilmek için yar› çevre kavramsallaflt›rmas›n› kullan›r. Yar› çevre ekonomik ve politik olarak merkezden güçsüz ama çevreden daha güçlü konumdad›r. ‹lk olarak Akdeniz Bölgesi yar› çevre olarak gösterilmektedir ve tarihsel olarak emek gücü “ortakç›l›k” sistemi ile kontrol edilmifltir. Ortakç›l›k sistemi toprak sahibinin elde edilecek olan mahsulün %50 si karfl›l›¤›nda topra¤›n› kiralamas›na dayanmaktad›r. Günümüzde ise Do¤u Avrupa, Meksika ve Güney Amerika’n›n baz› bölümleri yar› çevre konumundad›rlar. Yar› çevre modern dünya sisteminde politik istikrar›n sa¤lanmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. Çevreden merkeze do¤ru oluflabilecek baz› politik protestolar› karfl› tampon görevi görür ve böylelikle tamam›yla kutuplaflm›fl bir dünya sisteminin geliflmesini engeller. Wallerstein’a göre yar› çevre ülkeler “çekirde¤in kirli ifllerini yaparak, çeper düflmanl›¤›n›n oda¤› olarak ve eski s›naî merkezlerde ücretler çok yükseldi¤inde çekirde¤in yat›r›mlar›na ev sahipli¤i yaparak sistemde bir tür orta s›n›f gibi hareket eder” (Ragin ve Chirot, 1999: 299). Ayn› zamanda da merkez olabilmek için birbirleriyle rekabet etmeleri dünya sistemini sürekli dengesizlik içinde tutar. Wallerstein, yar› çevre olan ülkelerin merkez konumuna nas›l ve hangi koflullarda geçtikleri üzerine de çal›flmalar yapm›flt›r. Yar› çevre konumundan merkez konumuna geçiflteki kilit nokta, bir ülkenin daha düflük üretim maliyetleri ile üretim yapabilmesini sa¤layabilecek geliflmifl teknolojiye yaslanabilecek bir pazara sahip olmas›d›r. Yar› çevre bir ülke, kendi ulusal ürünleri için gerekli olan pazar› afla¤›da s›ralanan stratejilerden bir ya da birkaç›n› kullanarak geniflletebilir: (So; 1990: 184-185) 1. Ulusal s›n›rlar›n›, komflular› ile birleflerek ya da fetih yoluyla geniflletebilir. Bu durum kendi iç pazar›n büyümesini sa¤lar. 2. Gümrük tarifeleri ve kotalarla ithal edilen ürünlerin fiyatlar›n› art›rarak iç pazar›n büyük bir k›sm›n› elinde tutabilir. 3. Ulusal ürünlere sa¤lanan destekleme politikalar› ile üretim maliyetlerini düflürebilir. Böylelikle göreceli de olsa ithal edilen ürünlerin fiyatlar› ulusal olarak üretilenlere göre art›r›lm›fl olur. Üretim maliyetleri ücret seviyelerini düflürerek de azalt›labilir. Fakat bu politika d›fl sat›fllar›n iç sat›fllardan daha yüksek olmas›na neden olabilir. 4. Ücretler art›r›larak al›m seviyesi yükseltilebilir fakat bu durum da iç sat›fllar› yükseltip d›fl sat›fllar›n azalmas›na neden olabilir. 5. Devlet ya da di¤er kurumlar, ideoloji ve propaganda arac›l›¤› ile yerel tüketicinin zevklerini, be¤enilerini yönlendirebilir. Dünya sistemine bakt›¤›m›zda yar› çevre konumdan merkez konuma geçen ülkelere verdi¤i örnekler aras›nda Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda bulunmaktad›r. Bu ülkelerin durumunda yüksek ücretler ve endüstrileflme merkez konuma gelmelerinde önemli olmufltur. Bunun yan› s›ra üretimin
181
182
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
dünya merkezlerinden fiziksel olarak uzak olmalar› nedeniyle ithal ürünlerin ulafl›m maliyetleri, bu pazarlar için do¤al olarak bir koruma sa¤lam›flt›r. Wallerstein dünya sisteminde yaflanan dönüflümlerin analizini yaparken K-döngüsü ya da Kondratieff döngüsü olarak adland›r›lan yaklafl›m› kullan›r. SIRA S‹ZDE
3
Her bir Kondratieff döngüsü yaklafl›k olarak 50-60 y›l sürer; büyüme ve durD Ü fi Ü N E L ‹ M gunluk dönemleri s›rayla birbirini takip eder. Sömürü ve birikim her bir dönemde temel itici gücü oluflturur. Buna göre her bir dönemde flunlar gerçekleflir: (›) hâkim R U de¤iflir, (››) iflbölümü yay›ld›kça co¤rafi sistem genifller ve (››S Obiçim olan kapitalist ›) merkez ve çevre de özgül devletler ortaya ç›kar. Wallerstein’a göre dünya sisteminde afla¤›daki verilen dört dönemden söz edilebilir. D ‹ K K flekilde AT
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
Tablo 8.2 SIRA S‹ZDE
‹spanya
N N
Kaynak: Allan, 2006: 202 AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE Kondratieff döngüsü ne demektir, araflt›r›n›z.
K ‹ T A P
Hollanda/Fransa SIRA S‹ZDE
1450 1640 • Osmanl› ‹mp. ve • Durgunluk Hapsburg Krall›¤› • Kolonileflme AMAÇLARIMIZ Çöküflü • Merkantalist • Ulus-Devletin Kapitalizm Yükselifli K ‹ T A P • Tar›msal Kapitalizm
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
Wallerstein’a göre hegemonik devlet geçici bir süreli¤ine dünya ekonomisine hâkim olan devlettir.
‹ngiltere
Birleflik Devletler
1750 • Endüstri Devrimi • Muazzam Co¤rafi Yay›lma • Merkez: ‹ngiltere, A.B.D. ve Almanya • Çevre: Asya, Afrika ve Latin Amerika • Yar› çevre: Rusya, Japonya • Endüstriyel Kapitalizm
1917 • Rus Devrimi • I. Ve II. Dünya Savafllar› • Sömürgecilikten Ç›kma • ‹ngiliz hâkimiyetinin düflüflü • K›sa süren Amerikan hegemonyas› • Çok uluslu fiirketler • Kapitalizmin pekiflmesi
Birinci dönem 1450 ile 1640 y›llar› aras›nda gerçekleflmifltir. Bu dönemin en önemli özelli¤i feodalizm ve dünya imparatorluklar›ndan ulus devletlere geçifltir. Hem Osmanl› ‹mparatorlu¤u hem de Hapsburg Krall›¤› 16. yüzy›lda gerilemeye bafllam›flt›r. Ayr›ca bu dönemde tar›msal kapitalizm hâkimdir. ‹kinci dönem 1640 ile 1750 y›llar› aras›nda yaflanm›flt›r ve bu süre içinde 80 y›l süren durgunluk dönemi olmufltur. Kolonileflme ile co¤rafi yay›lma gerçekleflmifltir. Co¤rafi yay›lma ise merkantilist kapitalizmin gere¤i olarak alt›n, uygun ticari koflullar ve yabanc› ticari tekeller ile uluslar›n zenginli¤i ve refah›n› art›rm›flt›r. Üçüncü aflaman›n bafllang›c›nda endüstri devrimi yer alm›flt›r. Endüstriyel kapitalizm hâkim olan biçimdir ve sistem co¤rafi olarak yay›lmaya devam etmifltir. Üçüncü dönem 1917 Rus devrimi ile sonlanm›flt›r. Dördüncü dönemde ‹ngiltere baflta sömürgecilik karfl›t› hareketler olmak üzere birkaç faktörden dolay› merkez konumunu kaybetmifl ve yerine Almanya ve Amerika Birleflik Devletleri merkez konumunu elde etmifltir. II. Dünya savafl›’ndan sonra Amerika Birleflik Devletleri lider, hegemonik konumunu devam ettirmifltir. Wallerstein hegemonik devlet kavram›n› belirli bir dönem için devletleraras› iliflkilerde kurallar› koyabilen; üretim, ticaret ve finans düzeylerinde dünya ekonomisine hâkim olabilen; politik olarak yollar›na devam edebilmek için minimum düzeyde askeri güç kullanabilen ve dünyada tart›fl›lan kültürel bir dil biçimlendirebilen
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
devletleri tarif etmek için kullan›r (Allan, 2006: 202). Hegemonik ya da lider konumunda olan devletlerin s›n›rl› bir ömrü vard›r. Wallerstein hegemonik konuma gelebilmek için kapitalistlerin üretim yapma koflullar›n›n gelifltirilmesi gerekti¤ini belirtir. Fakat hegemonik konumu sürdürebilmek için bunun yan› s›ra politik ve askeri yat›r›mlar›n yap›lmas› da gerekir. Zaman içinde di¤er devletlerin ekonomik rekabet koflullar›nda daha iyi yere gelmeleri, hegemonik devletin ekonomik gücünü azalt›r. Bu durumda hegemonik devlet, kendi konumunu koruyabilmek için önce askeri gücüne baflvurmak durumunda kal›r. Wallerstein’a göre ise askeri gücün kullan›lmas›, yaln›zca güçsüzlü¤ün iflareti de¤ildir ayn› zamanda gelecekte ortaya ç›kacak olan çöküflünde iflaretidir. Wallerstein bu kavramsallaflt›rmas›n› Amerika Birleflik Devletleri’nin 1960’lardan sonra gerilemeye bafllayan konumunu aç›klamak için kullan›r. O tarihten itibaren kapitalist özgürlü¤ün artmas›yla beraber küresel flirketler güçlenmeye bafllam›flt›r. Günümüzde, birçok ulus-devletten daha güçlü olan çok uluslu flirket bulunmaktad›r.
GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK KÜRESELLEfiME Wallerstein, küreselleflme sürecini geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Buna göre neredeyse bütün dünyada k›rsal alanlar boflalm›flt›r. Sermaye birikimi anlam›nda art›k ücretli emek de¤il, maddi girdi maliyetleri önemli hale gelmifltir. Günümüz devletleri sosyal hizmet sunma anlam›nda bir kriz yaflamaktad›rlar. Devletler vergi indirimi bask›s› ile bu hizmetlerin sürdürülmesi aras›nda s›k›fl›p kalm›fllard›r. Bütün bunlar ise sermaye birikimi krizine ve bunal›m›na yol açmaktad›r. Geçifl süreci kavramsallaflt›rmas›n› aç›klayabilmek için Wallerstein’›n önemle üzerinde durdu¤u kavramlar› gözden geçirmek yerinde olacakt›r. Dünya sistemi yaklafl›m› içinde iflbölümü ve sömürü temel kavramlar olarak yer almaktad›r. Buna göre iflbölümü ba¤›ml›l›k iliflkileri olarak da adland›rabilecek belirli toplumsal iliflkilerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Ba¤›ml›l›k iliflkileri farkl› insanlar› ve farkl› toplumlar› yap›sal bir bütünlük içinde birbirine ba¤›ml› k›lm›flt›r. Wallerstein’a göre dünya sistemi kapitalist iflbölümü ile birbirine ba¤lanm›flt›r. ‹flbölümünün en temel özelli¤i ise sömürüye dayanmas›d›r. Sömürü kapitalizme esas bir durumdur ve farkl› toplumlarda farkl› sömürü düzeyleri vard›r. Kapitalizmde kâr elde etme sömürüye dayan›r, fakat kâr elde etmenin de s›n›rl›l›klar› vard›r. Bu s›n›rl›l›klar› aflma çabas› yeni sömürü araçlar›, mekanizmalar› bulmay› gerektirir. Bu durumda ulusal s›n›rlar da afl›lmas› gereken bir engel olarak görülür. Merkez ülkelerdeki iflçilerin sömürüsünün iflçi hareketleri, yasalar vb. nedenlerle s›n›rl› olmas› giriflimcileri sömürünün daha yüksek oldu¤u di¤er iflgücü piyasalar›na yöneltir. Wallerstein bu durumu sömürünün ihraç edilmesi olarak tan›mlar (Allan, 2006: 196-197). Wallerstein’a göre sonsuz sermaye birikimi aray›fl› modern kapitalist dünya sisteminin en temel özelli¤idir ve kapitalizmin iflleyifli güçlü devletler arac›l›¤› ile sa¤lanabilir. Devlet paran›n kontrolünü, üretimin merkezileflmesini; pazar›n, ulusal s›n›rlar›n, uluslararas› iliflkilerin düzenlenmesini sa¤lar. Ayn› zamanda devlet, üretim maliyetlerinin ne kadar›n›n üretim yapan flirketler taraf›ndan ödenece¤ini belirler ve bu anlamda kapitalistleri destekler. Devlet, özellikle d›flsal maliyetler olarak adland›r›lan ulafl›m maliyetleri, çevre kirlili¤i ve hammadde tükenmesi ve yeni hammadde aray›fllar› konusunda destek sunar. Wallerstein’a göre bütün bunlar›n yan› s›ra devletin sa¤lad›¤› çok önemli bir unsur vard›r o da nispi tekellerdir. Wallerstein, tamamen serbest pazarlar›n oldu¤u bir sistemde kâr sa¤lanamayaca¤›n› iddia eder.
183
184
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
“Diyelim ki Adam-Smithçi, mükemmel bir pazar›n›z var; say›s›z sat›c›n›n, say›s›z al›c›n›n ve mükemmel bilginin oldu¤u bir pazar.... Al›c›lar mükemmel bilgiye sahip olduklar› için de, bulacaklar› mümkün olan en düflük fiyat, üretim maliyetinin çok az üstünde bir rakam olurdu ve kâr yap›lamazd›. Dünyadaki birçok düflük kârl› sanayi bu flekilde iflliyor. Bugün giyimden çok fazla para kazan›lam›yorsa bunun sebebi giyim iflini herkesin yap›yor olmas›d›r.... Kapitalizmin gerçek anlamda kâr yapabilmesi için ihtiyaç duydu¤u fley nispi tekellerdir. Bu baz›lar›n›n iddia etti¤i gibi sistemin yeni bir durumu de¤il, asl›nda en temel prensibidir. Öyle bir durum yaratmal›s›n›z ki çok fazla say›da sat›c› olmamal› ve bu sat›c›lar›n statüleri az çok korunabilmeli. Bu serbest bir pazar de¤ildir. Bunun için devletin birçok de¤iflik kanaldan müdahalesine ihtiyaç var. Kapitalizm devlete muhtaç. Devlet karfl›t› bir çizgide konufluyor ama asl›nda fazlas›yla devlet yanl›s›. Ve iflin asl›, devletler kapitalizme bu flekilde yard›m etme yeteneklerini art›k gerçek anlamda yitirmeye bafll›yorlar” (Wallerstein, “Dünya Kapitalizminin Çeliflkileri”, http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894)
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Wallerstein’›n yukar›da belirtti¤i gibi, günümüzde dünya sistemi duraklama dönemindedir ve bu duraklama dönemini aflmas›n› engelleyen üç tane yap›sal kriz bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, dünya üzerinde sömürünün ihraç edilmesini sa¤layacak yer kalmam›flt›r, sistem co¤rafi olarak yay›lman›n s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. ‹kinci olarak, Wallerstein orta s›n›f›n konumunu inceler. Krizden ç›kman›n yollar›nda birisi ya ücret art›fllar›yla ya da vergi indirimi yoluyla orta s›n›f›n harcama gücünü art›rmak olarak görülmektedir. Bu durum, meta al›m›n› dolay›s›yla da üretimin ve sermaye birikiminin artmas›na neden olur. Fakat, orta s›n›f›n bu artan ücretlerinin maliyetleri devletler ve flirketler için çok yüksek olmaya bafllam›flt›r. Ücretlerin geri çekilmesi, düflürülmesi ise varolan dünya sistemine en çok destek veSIRAorta S‹ZDE ren grup olan s›n›f aras›nda siyasi hoflnutsuzlu¤a neden olacakt›r. Üçüncü s›rada yap›sal kriz olarak daha önce d›flsal maliyetler olarak bahsedilen hammaddenin tükenmesi ve çevre kirlili¤i yer almaktad›r. Çevre kirlili¤i ile bafl edebilmenin D Ü fi Ü N E L ‹ M maliyetleri hükümetler için oldukça yüksek olmaktad›r. Wallerstein dünya sistemi bak›fl aç›s›yla kapitalizmin küresel düzeyde yay›lmaR U s›n› tarihsel SbirO bütünlük içinde aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bir önceki bölümde anlat›ld›¤› üzere bu yay›lma sürecinde yükselme ve duraklama dönemleri mevcuttur. Wallerstein, D1968 önemli bir dönüm noktas› olarak ele al›r. Ona göre bu‹ K K A isyan›n› T günkü dünya sisteminin sonu o tarihlerde bafllam›flt›r. Bu süreç, Kondratieff döngüsüne göre geçifl ve belirsizlik dönemidir. SIRA S‹ZDE Wallerstein, bu geçifl döneminin belirsizli¤ine dair yap›sal ve kültürel göstergelerden söz eder. Kültürel gösterge olarak fen bilimlerinde kaos kuram›n›n, sosyal bilimlerde AMAÇLARIMIZ ise postmodern sosyal teorinin ortaya ç›k›fl› geçifl döneminin belirsizli¤ine iflaret etmektedir.
N N
PostmodernKsosyal için kitab›n›z›n üçüncü ünitesini gözden geçiriniz. ‹ T A teori P Geçifl döneminin belirsizlik ve karmafl›kl›¤›n› iflaret eden iki tane yap›sal gösterge vard›r. TBunlar spekülasyon ve küresel düzeyde örgütlenen yeni sistem E L E V ‹ Z Yfinansal ON karfl›t› hareketlerdir. Üretim maliyetlerinin artmas› nedeniyle kâr oranlar›n›n düflmesi, yat›r›mc›lar› üretim alan›ndan finans alan›na yöneltmifltir. Belirsizlik durumunun hâkim oldu¤u bu geçifl süreci Wallerstein için asl›nda kökten bir de¤iflime de ola‹NTERNET nak sunmaktad›r. Bu noktada da yeni “sistem karfl›t› hareket”ler önem kazanmak-
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
tad›r. Küresel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketler ise ulusal düzeyden öte dünya sistemi içinde de¤ifliklik yapmay› amaçlamaktad›r. Dünya Sosyal Forumu ise küresel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketlere örnek olarak verilebilir. Wallerstein sistem karfl›t› hareketleri üç tane eski ve üç tane yeni olmak üzere iki grupta incelemifltir (Wallerstein, 1993). Eski sistem karfl›t› hareketler 1848 ile 1968 y›llar› aras›nda gerçekleflmifltir ve bu grupta yer alan hareketlerin üçü de iktidara gelmifl hareketlerdir. Bat›’da sosyal demokratlar, Do¤u’da komünistler ve Güney’de ulusal kurtulufl/ba¤›ms›zl›k hareketleri eski toplumsal hareketler olarak iktidar›n ele geçirilmesini hedefleyen hareketlerdir. 1968’den sonra ise yeni sistem karfl›t› hareketler ortaya ç›km›flt›r. Bunlar Bat›’da “yeni toplumsal hareketler” (etnik, kad›n, eflcinseller, çevre, göçmen vb. hareketleri) Do¤u’da “anti-bürokratik” (bürokrasiye, parti kadrolar›na, yeni ayr›cal›kl› s›n›flara karfl› yürütülen hareketler) hareketler ve Güney’de “Bat›l›laflma karfl›t›” (milliyetçi, radikal dinsel hareketler) hareketlerdir. Wallerstein yeni sistem karfl›t› hareketlerin, eskilerde oldu¤u gibi bir strateji belirleyememesi, örgütlü ve kal›c› bir kitle deste¤ini harekete geçirememeleri nedeniyle “bunal›m” içinde olduklar›n› belirtmektedir. Bu noktada kendisi de aktif olarak bu sürecin içinde yer alan Wallerstein “sistem karfl›t hareketler”in baflar›l› olabilmeleri için, geçifl sürecinden sonra ne tür alternatif yeni toplumlar ortaya ç›kabilece¤i konusunda entelektüellerin ve akademisyenlerin önemli bir role sahip olduklar›n› vurgulamaktad›r.
SONUÇ Dünya sistemi kuram› “kapitalizmin ulusal temelden ziyade art›k küresel çapta örgütlenmifl oldu¤u, egemen olan merkezdeki bölgelerin ileri sanayi sistemlerini gelifltirip periferi (çevre) ülkelerinin hammaddelerini sömürdü¤ü, modern dünyan›n uluslararas› bir ekonomik düzen ve de¤iflik siyasal sistemlerle kök sald›¤›, oysa pre-modern imparatorluklar›n bunun tam z›tt› bir modele göre kurulduklar› düflüncesiyle” (Marshall, 1999: 168-169) özetlenmektedir. Wallerstein yayg›n mal üretimi, kâr amac›yla yap›lan giriflimler, ücretli emek ve yüksek teknoloji gibi unsurlar› önkapitalizm olarak adland›rmaktad›r. O’na göre bu unsurlar›n varl›¤› tarihsel bir sistemi kapitalist bir sistem olarak tan›mlamak için yeterli de¤ildir. Kapitalizmin ay›rt edici özelli¤i, kesintisiz sermaye birikimi ve bu birikimin yap›lmas›n› sa¤layan bir yap›ya sahip olmas›d›r. 16. yüzy›lda Avrupa’da ortaya ç›kan bu sistem bütün dünyaya yay›lm›flt›r (Wallerstein, 2003: 528-529). Wallerstein kapitalist sistemin sürekli sermaye birikimi aray›fl› ile dünya çap›nda yay›ld›¤›n›; iflbölümü sonucunda da hiyerarflik bir sistem ortaya ç›kt›¤›n› belirtir. ‹flbölümüne dayal› bu hiyerarflik sistem merkez ülkelerin ç›karlar›na uygun olarak ifllemektedir. Wallerstein bu bütünlüklü iliflkiye bakmadan ne günümüzün ne de geçmiflin ya da tarihin yeterince kavranamayaca¤›n› iddia eder. Wallerstein’›n dünya sistemi yaklafl›m› Marksist tarihçi Robert Brenner taraf›ndan elefltirilmifltir (Peet, 1991: 52-53). Wallerstein’a göre kapitalizm kâr elde etmek için üretim yap›lan, kâr›n de¤iflimle sa¤land›¤› ve bunun sonucunda dünya pazar›n›n geniflledi¤i bir sistem olarak tan›mlamaktad›r. Pazar›n genifllemesi ile ifl bölümü yayg›nlafl›r, dünyan›n farkl› bölgelerinde ifl gücünü kontrol etmek için farkl› metotlar uygulan›r, merkez ve çevrede güçlü ve zay›f devletler ortaya ç›kar. Brenner’a göre böylesi bir aç›klamada temel sorun s›n›f iliflkilerine yer verilmemesidir. Burada üretim alan›nda daha çok sermayenin hareketlili¤ine, yani dolafl›m alan›na vurgu yap›lm›flt›r. Üretici kaynaklar›n dünya sistemi içinde birleflmeleri, Brenner’a göre ekonomik geliflme sürecini, merkezdeki zenginli¤i, art›¤›n transfer edilmesini
185
186
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
ve ifl gücü kontrol sistemlerinin geliflmesini belirlemez. Kapitalizm daha önceki bütün toplumlardan farkl›d›r. Kendi içinde ekonomik geliflme e¤ilimi vard›r. Fakat bu artan ifl verimlili¤i ile sa¤lanabilir. ‹fl verimlili¤i ise iflçilerin kendilerini daha öncekinden k›sa bir sürede yeniden üretmelerini sa¤lar, dolay›yla daha çok art›k üretebilirler. Kapitalist geliflmede belirtilmesi gereken fley bir bütün olarak ekonominin s›n›f yap›s›d›r. Wallerstein’a getirilen bir baflka elefltiri modern dünya sistemi üzerine yapt›¤› çal›flmalarda kültürel farkl›l›klara yer vermemesidir. “Ekonomik geliflmenin kabaca benzer kültürel geleneklere sahip genifl alanlar›, dünya sistemindeki güç ya da konum bak›m›ndan köklü farkl›l›klar›na ra¤men çok benzer biçimlerde etkilemesinin nedenlerini aç›klayamam›flt›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 305). Çünkü Wallerstein’a göre kültürel farkl›l›klar farkl› geliflme düzeylerini aç›klamak için gerekli de¤ildir. Benzer biçimde etnisite “dünya sistemi görüngüleriyle aç›kça ba¤lant›l› oldu¤u zaman vard›r; aksi takdirde etnisite de¤ildir” (Ragin ve Chirot, 1999: 307). Wallerstein ise dünya sistemini bütüncül olarak, birleflik sistemler olarak ele ald›¤›n› belirtmektedir. Bu çerçevede Wallerstein kültürü bilgi, din, dil, sanat gibi dünya sistemlerini analiz etmek için kulland›¤›m›z fikirler olarak ele almaktad›r. “Bütün bunlar, toplumsal hayat› örgütlememizi mümkün k›lan flekiller olarak baflka alanlara yans›r ve bu alanlar› yans›t›r. Mesela pazar kavram›, kültürel bir fikirdir. Bizim pazar konusunda analitik olarak yanl›fl baz› inançlar›m›z var ve bu bize baz› s›n›rlamalar getiriyor. Siyasi ba¤›ms›zl›k çok güçlü bir kültürel fikirdir. Biz bu fikre inan›yoruz ve ona göre hareket ediyoruz.” (Wallerstein, “Dünya Sistemi Analizi ve Kültürel Çal›flmalar” http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894). Buna göre her tarihsel sistemin, dünya sisteminin kendine ait kültürel düflünme biçimleri vard›r ve dünyay› buna uygun olarak örgütlemektedirler. Wallerstein önemli olan›n ekonomi siyaset ya da kültür gibi ayr› ayr› alanlar› incelemek olmad›¤›n›; bütün bunlar›n tek bir sürecin parças› oldu¤unu belirtmektedir. Daha önce de belirtildi¤i üzere liberal ideolojinin sosyal bilimler üzerindeki etkisi nedeniyle bu ayr›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bu ayr›m “devlet etraf›nda odaklanm›fl siyasi alan, ekonomi etraf›nda odaklanm›fl iktisadi alan ve daha belirsizce sivil toplum etraf›nda odaklanm›fl bir çeflit sosyo-kültürel alan” tan›mlamaktad›r. Buna göre “modern dünyay› inceleyen üç ana bilim dal› vard›r: ekonomi, pazar›,” siyaset bilim, devleti; sosyoloji de sivil toplumu çal›fl›r... Ben kültürün iktisadi alandan ve siyasi süreçten ayr› bir fley oldu¤u fikrine karfl›y›m. Bence bugünün ana entelektüel sorunlar›ndan biri bütün bunlardan bileflik süreçler olarak bahsedebilece¤imiz bir dil oluflturmak - bunu önümüzdeki on, yirmi, otuz y›l için büyük bir ihtiyaç olarak görüyorum çünkü kavramsal olarak bu süreçleri birleflik olarak görsek bile dil aç›s›ndan bu konulardan bahsederken ayn› ayr›mc› tuza¤a düflüyoruz.” (Wallerstein, “Dünya Sistemi Analizi ve Kültürel Çal›flmalar” http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894.
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
187
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
Immanuel Wallerstein’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilmek. Wallerstein modern dünya sistemi analizinde ana ak›m teorileri ve araflt›rma pratiklerini elefltirir ve niteliksel ve tarihsel metotlar›n önemini vurgular. Bat› ya da Avrupa merkezli sosyal bilim anlay›fl›n›n de¤ifltirilmesi gerekti¤ini iddia eder. Bu bak›fl aç›s›n›n modern-geleneksel gibi ikili toplum modelleri üzerine kuruldu¤unu oysa dünyan›n bu ikili modellerle aç›klanamayacak kadar karmafl›k bir yap›da oldu¤unu belirtir. Dünya sistemi yaklafl›m› içinde ikili toplum modelleri yerine merkez, çevre ve yar› çevre kavramsallaflt›rmas›n› kullan›r. Wallerstein dünya sistemi analizinde befleri bilimlerle iliflkilendirilen idiografik epistemoloji ve fen bilimleri ile iliflkilendirilen nomotetik epistemolojinin birlikte kullan›lmas›n› önerir. De¤erden ar›nm›fl bir tarihsel çal›flma yapmak imkâns›zd›r çünkü her bir kavramsal çerçevenin seçimi do¤rudan politik durufla göre belirlenir. Wallerstein bilimsel bilgi ve felsefi/befleri bilgi ayr›m›na karfl› ç›kmaktad›r ve modern dünya sisteminin beklenen çöküflü ile birlikte bu “iki kültür” kavramsallaflt›rmas›n›n da ortadan kalkaca¤›n› belirtmektedir. Wallerstein’a göre ekonomik, politik ve sosyo-kültürel alanlar ayr› ve özerk alanlar de¤ildirler; farkl› iflleyen mant›klar› yoktur. Wallerstein sosyal bilimler içindeki ayr›mlar›n yapay olarak oluflturulmufl ayr›mlar oldu¤unu belirtir ve dünya sistemi analizinde bu ayr›mlar› ortadan kald›racak yöntemsel önermelerde bulunur. Karl Marx, Joseph Schumpeter, Karl Polanyi ve Fernand Braudel Wallerstein’›n entelektüel geliflimi üzerinde etkili olmufl düflünürlerdir. Wallerstein’›n Dünya sistemi yaklafl›m›n›n önemini de¤erlendirebilmek. Wallerstein’›n dünya sistemi analizinin temel özellikleri flunlard›r: ‹flbölümü ve s›n›fsal bölünmeler evrensel olgulard›r; ekonomi hâkim olan unsurdur; dünya sistemi merkez, yar› çevre ve çevreden oluflur ve son olarak sürekli ama tek yönlü ve do¤rusal olmayan bir de¤iflim vard›r. Wallerstein devlet ve toplum yerine tarihsel bir sistem olan “dünya sistemini analiz birimi olarak
önerir. Ayr›ca tarihsel olarak kavranan bir dünya sistemi ile modern toplumsal de¤iflme incelenebilir ve aç›klanabilir. Wallerstein’a göre dünya ba¤›ms›z toplumlar›n ya da ulus devletlerin toplam›ndan baflka bir fleydir. Wallerstein dünya sistemi analizini gelifltirirken toplumsal de¤iflme alan›nda var olan iki yaklafl›m› birlefltirmeye çal›fl›r. Bu yaklafl›mlardan ilki tarihin her döneminde ve bütün toplumlar için geçerli olabilecek düzenli de¤iflim yasalar›na, makro sosyolojik yasalara ulaflmay› hedeflemektedir. Di¤er yaklafl›m ise toplumlar›n tikelli¤i üzerine odaklanmaktad›r. Wallerstein, tekil bir sistem olarak kapitalizmin içinde büyüdü¤ü toplumsal sistemi bir bütünlük olarak ele almaktad›r. Wallerstein, tarihsel olarak bak›ld›¤›nda dünya imparatorluklar› ve dünya ekonomileri olmak üzere iki tane dünya sisteminin var oldu¤unu belirtir. Dünya imparatorluklar› kendi bütünlüklerini kurduklar› askeri ve politik hâkimiyet üzerinden sa¤lamaktad›rlar ve yönetim biçimleri de bu anlay›fla dayanmaktad›r. Dünya ekonomileri ise dünya imparatorluklar›n›n tersine politik hâkimiyet üzerine kurulmam›flt›r. Dünya ekonomilerindeki bütünleflmeyi sa¤layan güç, siyaset de¤il ekonomidir.
N AM A Ç
3
Wallerstein’›n Kapitalist Dünya Ekonomisi yaklafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilmek. Yaklafl›k olarak 16. yüzy›ldan bu yana sadece bir tek dünya sistemi varl›¤›n› sürdürmektedir, o da kapitalist dünya ekonomisidir. Kapitalist dünya ekonomisi kâr›n maksimize edilmesi amac›yla üretimin yap›ld›¤› tek üretim biçimidir. Wallerstein’a göre kapitalizmin mant›¤› pazardan elde edilen kâr›n biriktirilmesini gerektirir. Böylelikle sermaye artt›kça ondan elde edilen kar da aratacakt›r. Bu da kapitalist giriflimcili¤in sürekli olarak yay›lmas›na neden olur. Bat› Avrupa, Bat›l› olmayan çevre ülkeleri sömürerek üstünlük sa¤lam›flt›r. Bu durum, küresel düzeyde ve hiyerarflik olan bir iflbölümü ve ekonomik uzmanlaflmaya neden olmufltur. Kâr› art›rmak amac›yla pazar için yap›lan üretimin temel amaç oldu¤u bugünkü dünya kapitalist sistemin temeli de böylelikle at›lm›flt›r. Kapitalist dünya ekonomisinde sermayenin hareket edebilmesi çok önemlidir. Bu nok-
188
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
tada kapitalist dünya ekonomisi içinde güçlü devletlerin önemi ortaya ç›kmaktad›r. Wallerstein’a göre bu sistem kendi kapitalistlerini koruyabilen, piyasaya müdahale eden devletler en güçlü devletlerdir ve bu durumda kâr›n art›r›lmas›nda çok önemli bir etkendir.
N A M A Ç
4
Wallerstein’›n merkez, çevre ve yar› çevre kavramlar›n› tan›mlayabilmek. Wallerstein kapitalist dünya ekonomisi içinde üç tane hiyerarflik yap›sal konum oldu¤unu iddia eder. Bunlar merkez, çevre ve yar› çevredir. Dünya zenginli¤inin büyük bir k›sm› merkezin kontrolü alt›ndad›r. Merkez ekonomik ve politik üstünlü¤ünü kullanarak çevre üzerinde hâkimiyet kurar ve çevreyi kontrol eder. Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda yer al›r. Ekonomik ve politik olarak merkezden güçsüz ama çevreden daha güçlü konumdad›r. Yar› çevre, modern dünya sisteminde politik istikrar›n sa¤lanmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. Çevreden merkeze do¤ru oluflabilecek baz› politik protestolar› karfl› tampon görevi görür ve böylelikle tamam›yla kutuplaflm›fl bir dünya sisteminin geliflmesini engeller. Ayn› zamanda da merkez olabilmek için birbirleriyle rekabet etmeleri dünya sistemini sürekli dengesizlik içinde tutar. Dünya sistemi içinde, çevre bir ülkenin yar› çevre konuma geçmesi üç tane stratejiye ba¤l›d›r. ‹lk olarak dünya pazarlar›n›n daralma dönemlerinde çevre ülkelerin yaflad›¤› sorunlar, ithalata dayal› ekonomi programlar› ile çözülebilir. ‹kinci olarak merkez ülkelerdeki giriflimciler baflka yerlerde yat›r›m yapmaya yönelebilir. Son olarak yaln›zca ekonomik geliflmeyi de¤il ayn› zamanda toplumsal ve siyasi geliflmeyi de hedefleyen bir geliflme stratejisi uygulanabilir fakat bunun gerçekleflme olas›l›¤› çok az çevre ülke ile s›n›rl›d›r. Yar› çevre konumundan merkez konumuna geçiflteki en önemli unsur ise, daha düflük üretim maliyetleri ile üretim yap›labilmesini sa¤layabilecek geliflmifl teknolojiye yaslanan bir pazara sahip olmakt›r.
N AM A Ç
5
Wallerstein’›n küreselleflmeye bak›fl›n› özetleyebilmek. 1968 isyan› ile bugünkü dünya sisteminin sonu bafllam›flt›r. O tarihten bu yana da Kondratieff döngüsüne göre geçifl ve belirsizlik dönemi yaflanmaktad›r. Bu nedenle Wallerstein, küreselleflme sürecini geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Bu geçifl döneminin belirsizli¤ine dair yap›sal ve kültürel göstergeler vard›r. Kültürel gösterge olarak, fen bilimlerinde kaos kuram›n›n, sosyal bilimlerde ise postmodern teorinin ortaya ç›k›fl› geçifl döneminin belirsizli¤ine iflaret etmektedir. Yap›sal göstergeler ise finansal spekülasyon ve küresel düzeyde örgütlenen yeni sistem karfl›t› hareketlerdir. Üretim maliyetlerinin artmas› nedeniyle kâr oranlar›n›n düflmesi, yat›r›mc›lar› üretim alan›ndan finans alan›na yöneltmifltir. Küresel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketler ise ulusal düzeyden öte dünya sistemi içinde de¤ifliklik yapmay› amaçlamaktad›r. Günümüzde dünya sistemi duraklama dönemindedir ve bu duraklama dönemini aflmas›n› engelleyen üç tane yap›sal kriz bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, dünya üzerinde sömürünün ihraç edilmesini sa¤layacak yer kalmam›flt›r, sistem co¤rafi olarak yay›lman›n s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. ‹kinci olarak, Wallerstein orta s›n›f›n konumuna odaklan›r ve krizden ç›kabilmek için orta s›n›f›n harcama gücünü art›rman›n, maliyetlerinin devletler ve flirketler için çok yüksek olmaya bafllad›¤›n› belirtir. Ücretlerin geri çekilmesi, düflürülmesi ise varolan dünya sistemine en çok destek veren grup olan orta s›n›f aras›nda siyasi hoflnutsuzlu¤a neden olacakt›r. Son yap›sal kriz olarak daha önce d›flsal maliyetler olarak bahsedilen hammaddenin tükenmesi ve çevre kirlili¤i yer almaktad›r.
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
189
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Wallerstein’›n entelektüel geliflimini etkileyen düflünürler aras›nda yer almaz? a. b. c. d. e.
F. Braudel K. Polanyi J. Schumpeter T. Parsons K. Marx
2. Wallerstein’›n düflünce sisteminde oldukça etkili olan Annales Okulu ne zaman kurulmufltur? a. 1910’lar b. 1920’ler c. 1930’lar d. 1940’lar e. 1950’ler 3. Kapitalist iktisadi sistemin merkezden çevreye do¤ru büyümesini ve bu büyümenin kapitalist toplumlar ile kapitalizm öncesi toplumlar üzerindeki benzer etkilerini ifade eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir? a. Üretim biçimi b. Toplumsal yap› c. Ekonomik ilerleme d. Toplumsal de¤iflme e. Dünya sistemi 4. Wallerstein’a göre kapitalist dünya ekonomisi ne zamandan beri varl›¤›n› sürdürmektedir? a. 14. yüzy›l b. 15. yüzy›l c. 16. yüzy›l d. 17. yüzy›l e. 18. yüzy›l 5. Wallerstein’a göre afla¤›dakilerden hangisi günümüzde dünya sistemi içinde merkez ülke konumunda de¤ildir? a. G. Kore b. Japonya c. Kanada d. Amerika Birleflik Devletleri e. ‹ngiltere
6. Wallerstein’›n en çok bilinen ve 14 dile çevrilen çal›flmas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kapital b. Modern Kapitalist Toplumlar c. Küresel Dünya d. Modern Dünya Sistemi e. Kapitalizm ve Toplum 7. “‹ki kültür” kavram› afla¤›dakilerden hangisi için kullan›lmaktad›r? a. Modern-geleneksel b. Bilimsel bilgi- befleri bilgi c. Alt kültür- üst kültür d. Popüler kültür-üst kültür e. Yerel kültür- evrensel kültür 8. Dünya sistemi içinde zenginli¤in büyük bir k›sm›n› kontrol eden bölge afla¤›dakilerden hangisidir? a. Çevre b. Serbest ticaret bölgeleri c. Yar› çevre d. Tampon bölge e. Merkez 9. Dünya sistemi içinde askeri, politik ve ekonomik olarak zay›f devletlerin bulundu¤u bölgeleri tan›mlamak için afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmaktad›r? a. Yoksul bölgeler b. Yar› çevre c. Çevre d. Azgeliflmifl bölgeler e. Merkez 10. Güçlü ve zay›f devletler aras›nda tampon bölge rolüne sahip olan bölgeleri tan›mlamak için afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmaktad›r? a. Yar› çevre b. Serbest bölge c. Merkez d. Azgeliflmifl bölgeler e. Çevre
190
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Okuma Parças› “Wallerstein’dan konferans: Jeopolitika, ekonomik kriz ve kapitalizm çökerken özne olmak” 13 Mart 2009 - Immanuel Wallerstein, ............. Sistem yap›sal bir kriz içinde “ABD hegemonyas›n›n ertesindeyiz. ABD geriliyor. Kondratief 1 evresinin sonunday›z. Bu çok görüldü. fiimdi sistemin yap›sal krizi yaflan›yor” diyen Wallerstein, ABD’nin gerilemesinin 40 y›ll›k bir geçmifli oldu¤unu, yavafl bir flekilde a盤a ç›kan bu gerileyiflin flimdi h›zland›¤›n› belirtti. “ABD, 50’ler-60’larda gücünün doru¤undayd› ve istedi¤inin %95’ini yapabiliyordu” diyen Wallerstein, ABD hegemonyas›n›n ekonomik güç, askeri güç ve dolar›n rezerv para olmas›na dayand›¤›n› flimdi ise bu dayanaklar›n büyük ölçüde zay›flad›¤›na dikkat çekti. ABD’nin ekonomik gücünün dünyan›n geri kalan›na göre daha çok ve daha ucuza üretim yapabilmesi oldu¤unu belirten Wallerstein, bu avantaj›n temel olarak 1940’lar ile 1960’lar aras› dönem için geçerli oldu¤una dikkat çekti. Daha sonra da Avrupa ve Japonya’n›n öne geçti¤ine iflaret ederek, “60’lar›n sonundan itibaren bu dayanak ortadan kalkt›” dedi. ................. Dünya Ekonomisi Dünya ekonomisinin 400-500 y›ld›r döngüsel bir harekete sahne oldu¤unu belirten Wallerstein, bu döngüyü flu flekilde tarif etti: “Önce geniflliyor, büyüyor. Belli ürünler bir süre gelifliyor, gelifltiriyor, bir süre sonra t›kan›yor. Bir üründen birileri kâr ediyor, sonra di¤erleri dahil olup tekeli k›r›yor, paylafl›yor. Kâr göz kamaflt›r›c›l›¤›n› yitiriyor. Art›k burada evre B Kontradief’tir. B evresinde üretim yer de¤ifltiriyor. Fabrikalar düflük maliyete gidiyor. 1945 sonras›nda fabrikalar ABD, Avrupa ve Japonya’dan di¤er ülkelere ak›yor. Ama gerçekte olan, düflük gelirli üretimin bu ülkelere gitmesidir. Bu ülkeler kalk›n›yor ama bu sorunlu bir kalk›nma. (...) Fabrikalar yer de¤ifltirince iflsizlik oluyor. Bunun üzerine iflsizlik ihraç edilmeye çal›fl›l›yor. ABD, Avrupa, Japonya birbiri aras›nda bunu yap›yor. Üretim zay›flad›kça para sahibi paras›n› üretimden çekip, spekülasyona yat›r›yor. Bu sürece finansallaflma deniyor. Bu yeni de¤il, daha önce de çok kez yafland›. Kontradief B’nin karakteri bu.” Wallerstein bu süreçte, üretimin 3. Dünya Ülkelerine kayd›¤›n›, geliflmifl kapitalist ülkelerin 3. Dünya’ya borç verdiklerini, ard›ndan 1980’lerin borç krizinin yafland›-
¤›n› ve sonra da çöp tahviller döneminin geldi¤ini, sonunda onun da çöktü¤ünü belirtti. Bu sürecin sonunda ABD’nin en büyük borçlu haline geldi¤ini, ayn› flekilde ABD’li tüketicilerin de borçland›¤›n› belirten Wallerstein, bunun da bu borç balonunun patlamas›yla sonuçland›¤›n› belirtti. “Bu inan›lmaz borç, Kondradief B evresinde patl›yor. Çöküfl yaflan›yor. Bu, eskilerden daha büyük. Burada bir fasit daire ç›k›yor. Bankalar kredi vermiyor, hükümetler istiyor ama bankalar do¤al olarak vermiyor. Fabrikalar kapan›yor, iflsizlik olufluyor, ifller daha da kötülefliyor.” ............ “Obama ne yapabilir?” Wallerstein, Obama’n›n ne yapabilece¤i konusunda ise flunlar› söyledi: “Fazla bir fley yapamaz. Bu afla¤› gidifli durdurabilece¤ini sanm›yorum. Hasar denetimi yapabilir. Nas›l? Pek çok ülke baflkan› ayaklanmadan korkuyor. Sarkozy de neoliberal bir liderdi ama geri ad›m at›yor. Fransa sömürgelerinde halk sokaklara dökülüyor. Guadulop’ta halk›n %10’u sokaklara döküldü ve kazand›. Bu dalga Martinik’e de s›çrad›, Reunion’a da gidebilir. Fransa tarihinde 68 dâhil böyle bir isyan yaflanmad›. Rusya da ayn› durumla karfl› karfl›ya, Çin de, ABD de ayn›...” “Leap Europe adl› Avrupal› bir think-tank kuruluflunun 2-3 ay önce yay›nlanan raporuna göre bu geliflmifl ülkelerde iç savafla kadar gidebilir. Halk›n silaha eriflimi ne kadar kuvvetli ise o kadar tehlikeli. ABD’de iç sorun çok büyük.” “ (...) Obama yoksullara yard›m etmeye çal›flacak. Ben de bundan yanay›m. Bunu yapmayan hükümetler ayakta kalamayacak. Ama bu da çözüm de¤il. Ekonomi düzelmeyecek. Sadece yoksullar›n yaflam› biraz daha çekilir hale gelecek.” Kapitalist dünya sona yaklafl›rken... Jeopolitika ve ekonominin çok kötü oldu¤una de¤inen Wallerstein, geçmiflte de böylesi durumlarla karfl›lafl›ld›¤›n› ve krizdeki hegemonyac› gücün yerinin yeni bir hegemonyac› güçle dolduruldu¤unu ancak henüz böylesi bir yeni hegemonyac› gücün kendini ortaya koyamad›¤›n› belirtti. Bugün dünya ekonomisinin girdi¤i krizin kapitalist ekonomik sistemin yap›sal krizi oldu¤unu belirten Wallerstein, “bir sistemin tarihinde tek bir kriz vard›r. O da bu evre” diyerek tart›flman›n oda¤›nda kapitalizmin yerine neyin geçece¤i sorusu oldu¤unu vurgulad›.
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
191
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Mevcut krizi anlayabilmek için 400-500 y›ll›k geçmifle bakmak gerekti¤ini söyleyen Wallerstein, 1945 sonras› al›m gücünün art›r›ld›¤› 20-25 y›ll›k verimli bir döngü ve eme¤e sald›r›yla geçen 1980-2000 aras›ndaki neoliberal dönemin ard›ndan kapitalist sistemin bir s›n›ra geldi¤ini ifade etti. Kapitalist aç›s›ndan üç temel maliyet kaleminin, yani iflçi ücreti, girdi maliyeti ve vergilerin 1980’e k›yasla düflük olsa bile 1945’le k›yasland›¤›nda artt›¤›n›, döngüsel olarak yükselen bir e¤riye iflaret etti¤ini belirten Wallerstein, bu süreci 500 y›l öncesine uzatt›¤›n›zda da ayn› döngüsel yükseliflin ad›m ad›m gerçekleflmesinin görülece¤ini ve nihayetinde de bu döngünün s›n›ra dayand›¤›n› söyledi. Sistem çökerken özne olmak Wallerstein krizden nas›l ç›k›labilece¤i konusunda ise flunlar› söyledi: “Teknik olarak iki farkl› çözüm olabiliyor. Biz yeni bir sistemi oluflturmaya ilerliyoruz. ‹ki ihtimal var. Sistem gere¤i gibi iflleyemiyor. Kapitalizm yerine geçecek olan nedir? Ya daha iyi ya da daha kötü bir sistem. Bilemeyece¤imiz bir fleyden söz ediyorum. 30 y›l sonras› belirsiz. Bu bir aflamada tek bir kanala gelip oturacak. Bunu biliyorum.” Bu iki olas›l›k aras›ndaki fark› “Davos ruhu ile Porto Alegre aras›ndaki fark” fleklinde tarif eden Wallerstein, “Davos hiyerarflik, sömürgeci bir sistem. Porto Alegre demokratik, insanc›l. Gerçekleflecek olan nas›l bir fley bilmiyorum, kimse bilemez” dedi. Feodalizmin çözüldü¤ü “1450 y›llar›nda da yeni sistem neye benzeyecek diye bir tart›flma vard›, kimse bilmiyordu” diyen Wallerstein, ancak bu durumun bizi çaresiz duruma düflürmeyece¤ini ifade etti. Bugünkü esas meselenin “özne olmak” oldu¤unu belirten Wallerstein, tart›flman›n determinizm ile özgür irade aras›ndaki, ‘kader mi irade mi’ tart›flmas› oldu¤unun alt›n› çizdi. “Bir sistem normal bir evresinde iken deterministtir. Siz ne yaparsan›z yap›n, denge noktas›na çekilir. Rus ve Frans›z devrimlerinde insanlar dünyay› de¤ifltirmek için çok çal›flt› ama sistem denge noktas›na çekildi” diyen Wallerstein bugüne iliflkin ise daha umutlu bir tespitte bulundu. “Ama kriz ortam›nda birdenbire bir özgürlük an› yaflan›yor. Bugün ne yapt›¤›m›z çok önem tafl›yor. Berbat bir keflmekefl içindeyiz. Al›fl›ld›¤›n d›fl›nda...” diyerek bugün yürütülecek öznel/iradi çabalar›n geçmifle nazaran çok daha etkili sonuçlar do¤urabilece¤ini ifade etti. Kaynak: http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=22685, Eriflim tarihi: 21.06.2011
1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. d 7. b 8. e 9. c 10. a
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Sistemi Analizi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Fundação Calouste Gulbenkian vakf›na ba¤l› olarak 1993 y›l›nda kurulan Gulbenkian Komisyonu sosyal bilimler, do¤a bilimleri ve insan bilimleri alan›ndan 10 bilim insan›n›n, sosyal bilimlerin bugününü ve gelece¤ini tart›flmak üzere bir araya gelmeleri ile oluflturulmufltur. Merkezi Lizbon’da bulunan komisyonun çal›flmalar› Wallerstein baflkanl›¤›nda yürütülmüfl ve 1996 y›l›nda yap›lan çal›flmalar bir rapor halinde yay›nlanm›flt›r. Türkçe’ye “Sosyal Bilimleri Aç›n: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yap›lanmas› Üzerine Rapor” bafll›¤› ile çevrilen raporun tan›t›m› flu flekilde yap›lm›flt›r: “Bilginin sosyal olarak kurulmufl olmas› gerçe¤i, daha geçerli bilgiye ulaflman›n da ancak sosyal olarak mümkün olmas› anlam›na gelir. Bilginin sosyal temelleri oldu¤unu kabul etmek, nesnellik kavram›yla çeliflkili de¤ildir. Tam tersine, biz, geçmiflteki uygulamalara yönelik elefltirileri de¤erlendirerek ve hakikaten daha ço¤ulcu ve evrenselci yap›lar kurarak yap›lacak bir yeniden yap›land›rman›n, sosyal bilimlerin nesnelli¤ini art›rabilece¤ine inan›yoruz. “Bu raporda üç fleyi göstermeye çal›flt›k. Birincisi, bir bilgi biçimi olarak sosyal bilimin nas›l tarihsel olarak olufltu¤u ve neden, on sekizinci yüzy›l sonundan 1945’e
192
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
uzanan süreçte, görece standart bir dizi disipline ayr›flt›¤›d›r. ‹kincisi, 1945’ten bu yana dünya genelinde meydana gelen geliflmelerin bu entelektüel iflbölümüyle ilgili ne gibi sorular sorulmas›na yol açt›¤› ve böylece bir önceki dönemde yerli yerine oturtulan örgütlenme yap›s›n› yeniden tart›flma gündemine getirdi¤idir. Üçüncüsü de, son y›llarda çok tart›fl›lan bir dizi temel entelektüel soruyu aç›mlayarak, ‘flimdi nas›l bir sosyal bilim?’ sorusuna cevap oluflturmakta daha ileri gidebilmek için bize optimal görünen bir tav›r belirlemektir. Sonuçta, sosyal bilimlerin bu tarihin ve yak›n dönem tart›flmalar›n›n ›fl›¤›nda yeniden yap›land›r›lmas›n› tart›flmak istiyoruz. Önerebilece¤imiz basit, aç›k seçik formüllerimiz yok; sadece bize do¤ru yönde ilerlememize yard›mc› olacakm›fl gibi görünen birkaç tart›flmaya aç›k önerimiz var. “Kuflkusuz do¤ru yönde ad›m atmay› sa¤layacak baflka çözümler de vard›r ve baflkalar›n› böyle öneriler gelifltirmeye ça¤›r›yoruz. Bizce her fleyden önemlisi, bir kez daha tekrarlayal›m, sorunun temelinde yatan meseleleri acilen ve aç›k seçik ortaya koyarak, ak›l s›n›rlar› içinde tart›flabilmektir.” - Gulbenkian Komisyonu (http://www.metiskitap.com/Catalog/Book/4355), Eriflim tarihi: 21.06.2011 S›ra Sizde 2 Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistem Kuram› analiz birimleri, teorik yap›lar›, araflt›rma sürecinde neye odakland›klar› ve geliflmenin yönüne dair bak›fl aç›lar› üzerinden karfl›laflt›r›lmaktad›r. Afla¤›daki tabloda bu karfl›laflt›rman›n bir özeti yer almaktad›r. (So, 1990: 195) Ba¤›ml›l›k Okulu Analiz birimi Metodoloji
Teorik yap›
Geliflmenin yönü
Ulus-Devlet
Dünya-Sistem Kuram› Dünya Sistemi
tarihsel yap›salc›: ulus
dünya sisteminin
devletlerin yükselifli ve
tarihsel dinamikleri:
gerilemesi
döngüsel de¤iflimler
merkez-çevre
merkez-yar›çevreçevre
deterministik:
dünya ekonomisi içinde
ba¤›ml›l›k genellikle
olas› yukar› ve afla¤›
zarar verir
hareketlilik
çevre
yar›-çevre olmak üzere
merkez, çevre ve Araflt›rma oda¤›
dünya ekonomisi
Buna göre Ba¤›ml›l›k Okulu çevreye, tekil ulus devletler ve ulus devletlerin yükselifli ve gerilemesi üzerine odaklan›rken Dünya Sistemi yaklafl›m› bu ulus devletlerin oluflturdu¤u bütüne, yani kapitalist dünya ekonomisine ve bu bütün içinde yaflanan döngüsel de¤iflimlere
odaklanmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu merkez ve çevre olmak üzere ikili karfl›tl›klar üzerine kurulmufltur ve bu ikisi aras›ndaki ba¤›ml›l›k iliflkisinin zarar vermek üzerinden bir belirleyicilik iliflkisi oldu¤unu iddia etmektedir. Dünya Sistemi kuram› ise bunun tersine merkez, çevre ve yar› çevre aras›ndaki belirleyicilik iliflkisine karfl› ç›kar ve olas› yukar› ve afla¤› hareketlilikler oldu¤unu iddia eder. S›ra Sizde 3 20. yüzy›l›n bafl›nda yaflam›fl olan Rus iktisatç› Nikolai Dimitrieviç Kondratieff’in geliflirdi¤i iktisadi analiz yöntemi K-döngüsü ya da Kondratieff döngüsü olarak adland›r›lmaktad›r. Buna göre uluslararas› piyasalar ve iflleyifllerine bak›ld›¤›nda yaklafl›k 50 y›l süren yükselme ve dura¤anlaflma dönemleri yaflanmaktad›r. Her K-döngüsünde farkl› bir emek-sermaye iliflkisi vard›r ve dura¤anl›k dönemi, üretim sistemlerinde ortaya ç›kan bir yenilik ya da yeni bir teknoloji ile son bulmaktad›r. “Kondratieff çevrimleri yaklafl›k 50 y›l sürer. Çevrimin ilk evresi Bahar (Spring)’dir. Bu evre krizden ilk ç›k›fl ve ekonomik geniflleme dönemidir. Bahar’› Yaz (Summer) takip eder. Yaz döneminde enflasyon artar ve borsa yükseliflleri bafllar. Ancak bu yükselifller, enflasyon baz›nda ciddi getiriler sa¤lamaks›z›n ilerler. Yaz, keskin bir resesyonla sona erer ve plato dönemine girilir. Plato dönemi, yazdan k›fla geçifl, yani Sonbahar’d›r (Autumn). Borsalar›n en kuvvetli yükselifl aflamas›, bu dönemde gerçekleflir. Buna karfl›l›k, enflasyon yavafllam›fl ve bir dezenflasyon dönemine girilmifltir. Plato’dan deflasyona geçilir. Bu dönemde hem mal piyasalar›, hem de borsalar büyük de¤er kaybeder. Likit’in kral oldu¤u dönemdir bu. Geçmifl dönemlerdeki kredi genifllemesi, yerini borçlar›n likidasyonuna b›rak›r ve çevrim, a¤›r bir depresyonla sona erer.” (http://finans.ekibi.net/forum/kondratieff-dalgalari-tuncer-sengoz-t-3218.html, Eriflim tarihi 21.06.2011) Kondratieff’in gelifltirdi¤i döngüsellik analizi afla¤›daki gibidir: 1790’dan 1810-17’ye yükselifl 1810-17’den 1844-51’e alçal›fl 1844-51’den 1870-75’e yükselifl 1870-75’den 1890-96’ya alçal›fl 1890-96’dan 1914-20’ye yükselifl Bu döngüsellikler daha sonra baflka iktisatç›lar taraf›ndan günümüz de uyarlanm›flt›r. Kondratieff döngüsü kapitalizmin yükseliflten alçal›fla ve alçal›fltan yükselifle do¤ru uzun dalgalar ya da döngüsellikler biçiminde sonsuza dek yaflayaca¤› düflüncesini hakl› göstermek için kullan›lmas› nedeniyle elefltirilmifltir.
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein
193
Yararlan›lan Kaynaklar Adams, B. N. ve Sydie, R. A. (2002) Contemporary Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Allan, K. (2006), Contemporary Social and Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Appelrouth, S. ve Desfor Eldes, L. (2008) Classical And Contemporary Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Gulbenkian Komisyonu, (1996) Sosyal Bilimleri Aç›n, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Lee, R. E. ve Wallerstein, I. (2007) ‹ki Kültürü Aflmak: Modern Dünya Sisteminde Fen Bilimleri ile Befleri Bilimler Ayr›l›¤›, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›. Peet, R. (1991) Global Capitalism: Theories of Societal Development, London: Routledge Publications. Ragin, C. ve Chirot, D. (1999) “Immanuel Wallerstein’›n Dünya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset ve Sosyoloji” Tarihsel Sosyoloji, der. Theda Skocpol, ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. So, Alvin. (1990) Social Change and Development, Beverly Hills: Sage Publications. Wallerstein, I. (1992) Tarihsel Kapitalizm, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Wallerstein, I. (1993) “Sistem Karfl›t› Hareketlerin Tarihi ve ‹kilemleri”, Büyük Kargafla-Yeni Toplumsal Hareketlerin Krizi, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. Wallerstein, I. (1995) Sistem Karfl›t› Hareketler, Giovanni Arrighi ve Terence K. Hopkins ile birlikte, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Wallerstein, I. (1998) Liberalizmden Sonra, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Wallerstein, I. (1999) Sosyal Bilimleri Düflünmemek, 19. Yüzy›l Paradigmas›n›n S›n›rlar›, ‹stanbul: Avesta Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2000) Geçifl Ça¤› / Dünya Sisteminin Yörüngesi (1945-2025), Terence K. Hopkins ile birlikte, ‹stanbul: Avesta Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2003) “Dünya Sistemleri Kavramlar›na Karfl› Dünya Sistemi Kavram›: Bir Elefltiri” Dünya Sistemi, der. A. G. Frank ve B. K. Gills, Ankara: ‹mge Yay›nevi. Wallerstein, I. (2003) Bildi¤imiz Dünyan›n Sonu, ‹stanbul: Metis Yay›lar›. Wallerstein, I. (2004) Dünya Sistemleri Analizi, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›.
Wallerstein, I. (2004) Amerikan Gücünün Gerileyifli Kaotik Bir Dünyada ABD, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2005) 21. Yüzy›lda Siyaset, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2005) Yeni Bir Sosyal Bilim ‹çin, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2005) Ütopistik ya da 21. Yüzy›l›n Tarihsel Seçimleri, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2005) Avrupa Evrenselcili¤i: ‹ktidar›n Retori¤i, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2010a) Modern Dünya Sistemi Cilt 1: Kapitalist Tar›m ve 16. Yüzy›lda Avrupa Dünya Ekonomisinin Kökenleri, ‹stanbul: Yar›n Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2010b) Modern Dünya Sistemi Cilt 2: Merkantalizm ve Dünya Avrupa Ekonomisinin Güçlendirilmesi 1600-1750, ‹stanbul: Yar›n Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2011) Modern Dünya Sistemi, Cilt 3: Kapitalist Dünya Ekonomisinin Büyük Yay›lmas›n›n Birinci Evresi, 1750-1840, ‹stanbul: Yar›n Yay›nlar›. Wallerstein, “Dünya Sistemi Analizi ve Kültürel Çal›flmalar” http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894. Eriflim tarihi0 21.06.2011. Wallerstein, “Dünya Kapitalizminin Çeliflkileri”, http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894. Eriflim tarihi: 21.06.2011.
![çağdaş sosyoloji kuramları-1 [PDF]](https://pdfs.asia/img/200x200/ada-sosyoloji-kuramlar-1.jpg)
![Sosyoloji [1 ed.]
975916941X](https://pdfs.asia/img/200x200/sosyoloji-1nbsped-975916941x.jpg)
