102 45 5 MB
Turkish Pages [582] Year 2004
5846
sayılı kanuna göre bu eserin bütün yayın, tercüme ve iktibas hakları
Türk Dil Kurumuna aittir.
Atasözleri ve deyimler: bölge ağızlarında/ Ömer Asım Aksoy ... [ve başk.).-
3. bsk.- Ankara: Türk Dil Kurumu, 2004.
1. c.; 20 cm.
-- (Atatürk Kültür, Di l ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil
Kurumu Yayınları;
ISBN
331)
975-16-0805-8
1. Atasözleri, Türk 2. Deyimler, Türk
1. Aksoy, Ömer Asım ili. Seriler: .
398.9561
Bu kitap, Türk Dil Kurumunun Derleme-Tarama Kolu Başkanı Ömer Asım Aksoy'un
yönetimi
görevlilerince
altında,
hazırlanmıştır.
derleme
fişleri
En çok emeği
üzerinde geçen
çalışılarak,
Cem
Kurum
Dilçin'dir. Öteki
arkadaşlar şunlardır: Kevser Acarlar, Meral Tolluoğlu, Perihan Kutlar, Yurdanur Püsküllüoğlu, Nebahat Şener.
Birinci Baskı: 1971 İkinci Baskı: 1996 Üçüncü Baskı: 2004
ISBN: ISBN:
975-16-0804-X (TK. No) 975-16-0805-8 (1. cilt)
Baskı sayısı:
2000
Baskı: TDV Yayın Matbaacılık ve Tic.
İşi. ANKARA Tel:
(0.312) 354 91 31 Pbx
ATATÜRK KÜLTÜR, DİL ve TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI : 279
BÖLGE AGIZLARINDA ••
•
ATASOZLERI VE •
DEYiMLER 1
ANKARA, 2004
•
1.
CiLT
İÇİN DE KİLE R I.
CİLT Sayfa
ÖNSÖZ İ L ADLARININ KISALTMALARI DERLEYİCİ ADLARI ATASÖZLERİ DEYİMLER
7
. . . . ....... . . . . . ........................ . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . ........
...... ...... . . . . .. . . . . . . . . . .
................ ......... . . .. . . . . . . . . . .... . . ........ . . . . . . .
......................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .............
il.
9
11
......... . . . . .............. . . . . . .. . . . . . . . . . . . .
23
211
CİLT Sayfa
ÖNSÖZ İL ADLARININ KISALTMALARI DERLEYİCİ ADLARI ATASÖZLERİ DEYİMLER
7
. .. ...... . . ........ . . .. . . . . ............................. . . . . . . ..........
.............. . . ............
. . . . . ......................... . . . .... . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . ......................... . . . . . . . . . . . . . .. . . . ......
........ . ..................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .
9
11 17
93
ONSOZ 1965 yılında yayımlanan Atasözleri ve Deyimler adlı kitabımın
önsözünde
şu satırlar
vardır:
Atasözlerimizi ve deyimlerimizi, kullanıldıkları çevre ve ;:,aman bakımından dört kümeye ayır9'orum : ı Bugün yurdumuzun her yerinde kullanılanlar; 2. Kullanılışları, yurdumuzun kimi bölgelerine özgü olanlar; 3 . Türkiye dışındaki Türk lehçelerinde yaşayanlar; 4 . Eski zamanlarda kullanılmış, bugün unutulmuş olanlar. Bu esere (Yani Atasöz/eri ve Deyimler kitabına) sadece ı numaralı sö'zleri aldım. Ôtekiler de ayrı f!)'rt ciltlerde toplana bilir. Nitekim Türk Dil Kurumunca yurdumuzun çeşitli bölge lerinde kullanılan atasö'z/eri ve deyimler derletilmektedir. işin sonu alınınca her sözün nerede kullanıldığı gösterilmek suretiyle onlar da yayımlanacaktır. .
İşte, nitelikleri yukarıda, 2 numaralı fıkrada belir tilen ve Türk Dil Kurumunun -başkanı bulunduğum Derleme-Tarama
Kolunca
yurdumuzun
çeşitli
bölge
lerinden derletilmiş olan atasözleri ve deyimlerle bu kitap meydana
gelmiştir."'
Gaziantep
Ağzı
adlı
yapıtımın
ikinci cildindeki 2400 atasözü ve deyim de buraya akta rılnuştır.
•
•
•
• 3 numaralı fıkrada belirtilen sözlerden bir kitap, "Kazan Lehçesinde Atasözleri ve Deyimler", 196B'de basılmıştır. 4 numaralı fıkrada belirtilen sözlerin kitabı da hazırlanmaktadır.
8 Her sozun sonunda ve ( gösterilmiştir.
) içinde derlendiği yer
Derleme yeri köy ise başına hiç bir işaret
konulmamış, ilçe merkezi ise• ve il merkezi ise - işareti konulmuştur. Örneğin: Çalışan at püsküllü gezer.
(Mansurlu
•
Feke -Ada.;
*Mudurnu -Bo.) biçiminde yazılı olan söz, Adana iline bağlı Feke ilçesi nin Mansurlu
köyünden ve Bolu iline bağlı Mudurnu
ilçe merkezinden
derlenmiş demektir.
Kitaptaki sözleri yurdumuzun çeşitli bölgelerinden derleyenlerin adlan, nerelerden kaç söz derledikleri s. 11'de görülecektir. Derlemelerle Dil Kurumuna gönderilen sözler 26.538'i bulmuştur. Ancak, bunlardan atasözü ve deyim niteliğinde olmayanlar, Kurum merkezindeki çalışmalarla ayıklan dığından, bunlar
da
kitaba 4248'i
geçirilenlerin sayısı atalarsözü,
4624'ü
8872'ye
düşmüş;
deyimler
olarak
iki kümede toplanmıştır. Şu açıklamalardan anlaşılacağı üzere elinizdeki ki tap, adlan s. 11' de verilen derleyicilerle
Dil Kurumu
görevlilerinin çalışmalarından meydana gelmiş ortaklaşa bir yapıttır. İçinde emeği bulunanlara en temiz duygu larımızı ve en iyi dileklerimizi sunanz. Türk Dil Kurumu GenelYazmanı ve Derleme·Tarama Kolu Ba§kanı
Ömer Asmı AKSOY
İL ADLARININ KISALTMALARI
Gaz.
Adana
Ada.
Gaziantep
Adıyaman
Adı.
Giresun
Gr.
Afyonkarahisar
Af.
Gümüşane
Gm.
Ağrı
Ağ.
Hakkari
Hak.
Amasya
Ama.
Hatay
Hat.
Ankara
Ank.
Isparta
lsp.
Antalya
Ant.
Istanbul
lst.
Artvin
Ar.
İçel
İç.
Aydın
Ay.
İzmir
İz.
:Oalıkesir
Ba.
Kars
Kr.
Bilecik
Bil.
Kastamonu
Ks.
Bingöl
Bn.
Kayseri
Ky.
Bitlis
Bt.
Kırklareli
Krk.
Bolu
Bo.
Kırşehir
Krş.
Burdur
Brd.
Kocaeli
Kc.
Bursa
Brs.
Konya
Kn.
Çanakkale
Çkl.
Kütahya
Kil.
Çankın
Çkr.
Malatya
Ml.
Çorum
Çr.
Manisa
Mn.
Denizli
Dz.
Maraş
Mr.
Diyarbakır
Dy.
Mardin
Md.
Edirne
Ed.
Muğla
Mğ.
Elazığ
El.
Muş
Mş.
Erzincan
Eze.
Nevşehir
Nş.
Erzurum
Ezm.
Niğde
Nğ.
Eskişehir
Es.
Ordu
Or.
10 Rize
Rz.
Trabzon
Tr.
Sakarya
Sk.
Tunceli
Tn.
Samsun
Sm.
Urfa
Ur.
Sıvas
Sv.
Uşak
Uş.
Siirt
Sr.
Van
Vn.
Sinop
Sn.
Yozgat
Yz.
Tekirdağ
Tk. To.
Zonguldak
Zn.
Tokat
DERLEYİCİLERİN ADLARI, NERELERDEN DERLEME YAPTIKLARI VE GÖNDERDİK LERİSÖZSAYS I I 1 Derleme yerlerinden yalnız il ve ilçe merkezleri gösterilmiştir. Listenin çok i.ızun olmaması için köyler aynca gösterilmemiştir. .
2. Derleme yerleri il adlarına göre bölümlere aynlmış, her il içindeki derleme yerleri; önce il merkezi, sonra alfabe sırasıyle ilçe adlan olarak verilmiştir.
3. Derleyicilerin adları sırasında yazılı olan "gönderdiği söz sayısı", derleme yaptıkları yerlerin hepsinden ne kadar söz derlemiş olduklannı gösterir. 4 . Kimi derleyicilerin adları karşısındaki "gönderdiği söz" sayısının ;anında, ( ) içine alınmış bir de dipnot numarası vardır. Bu numaralara göre sayfa altlarına yazılan notlarda derleme yapılan başka yerler verilmiş tir. 5. Gönderilen söz sayısı yazılmayıp sadece dipnot numarası bulunan satırlara ilişkin söz sayısı dipnotta geçen başka derleme yerlerinden birinin listedeki sırasında yazılı bulunmaktadır. 6 Nereden derleme yaptıkları saptanamamış olan derleyicilerin adlan sırasındaki "derleme yeri" yerine x işareti konulmuştur. .
Derleme
yeri
Derleyicinin adı, soyadı
Gönderdiği söz
A DANA Adana Bahçe Feke Kadirli 1 Balıkesir 2 Mudurnu
SametEğit Ahmet Köklügiller Mustafa Koç Ömer Ôrtlek
(Bo.), Sivrihisar
(&.).
140 111 140 220
(1) (2)
12 Derleme }eri
Derleyici.Un adı, soyadı
Gönderdifi söz
AFYON KARA HİSAR Afyonkarahi.sar
Bolvadin Dazkın Dinar Emirdat Sandıklı
AnlanErgüç İhsan Erdem Ömer Günduru H. Hüseyin Dolamaç H. İbrahim Cotkun M. Kemal Güngör Mehmet Aydın AhmetTanık Ali �tan
78 80 3 7 16 360 3 0 6 1 0 320 8
(3 )
(4 )
AMASYA Amıuya Merzifon
İsmail Baylakoflu AliOnur HamdiUrgancıoğlu Güngör Çayır Kemal Eren Sabri Kırlı
20 661 139 26 20 40
AN KARA Ankara
A� Bali Çamlıdere Delice
Elmadat Güdül,Nallıhan
AhmetTulu Erdofan Ôztürk Mahmut Güç CemilSönmez Gülali ZülalAydınoflu Hüseyin Kıncı İamail C. Gençtürk
57 3 44 4 20 60 95 220 180
(5)
() 6 () 7
ANTALYA Abc:ki
Alanya
Kenan Duru Muhsin Sönmez NazmiTal?. n
5 4 65 157
ART VİN Artvin
Şavpt
Cemal Dinler Alaattin Şalikoğlu
40 100
3 Yıldızeli (Sv.). 4İzmir. 5 Çorum, Kastamonu, Kerlı:ük (Irak) , Karabük (Zn) . . 6 Çorum, İskenderun (Hat.), H ekimhan (MI.). Kangal (Sv.). 7 Alaca (Çr), Kaman (Kil-).
13 Derleme yeri
Derleyicinin adı, soyadı
Şavşat
Hayrettin Bilgin Mikail Bahçeci Nazun Dunun Nusret Yılmaz SeyfettinErmişoğlu Hasan Gedikli
Yusufeli
Gönderdiği söz 80 80 20 14 ili 20
AY D IN Germencik Kuyucak
Osman İlkurşunlu KasımAvcı
44 160
BAL I KES İR Balıkesir Manyas
Ahmet Köklügiller O.N.Aydın
Söğüt
Mehmet Bahçeci
81
B İLEC İ K 67
8 ()
B İTL İS Bitlis
Alpcrdem Şavlı Alpcrgin Şavlı Nazmi Barutçu VecihiTimuroğlu
190 160 8 10 80
BOLU Mudurnu
Hüsametıin K.arakılıç Mustafa Koç
599 2 ()
BUR DUR Burdur Bucak Gölhisar Yeşilova
GültekinAksu HulusiUğuroğlu Mehmet Gök AhmetTuncel BakiAlpoğan Bekir Özer
61 120 125 160 55 23
8 Gediz ( Kü.), Isparta, Konya, Ladik (Sm.), Zonguldak. ). 9 Gediz ( Kü. 10 Akşehir ( Kn.). 11 Acıpayam ( Dz) . .
(9) (10) 1 ( 1)
14 Derleme yeri
Derleyicinin adı, soyadı
Gönderdiği söz
BURSA Buna YeniJChir
FidanYılmaz Ali Bilgiç
Biga Lapseki
RıdvanErdoğan Ahmet Köksal
178
55
ÇANA K KALE 93 30
ÇAN K IR I Yapraklı
Cafer Öztürk
Çorum
Ahmet Tulu HiiJcyin Kıncı
30
ÇORUM ..
(5) (6)
DENİ ZLİ Denizli Acıpayam
Çal Çameli Tavas
Asım Durmuş
BakiAlpoğan Mustafa Asım Hışıl Muzafi'erEraydın MehmetYiğit Salahattin Demirci ZakirMayadağ Muktedir Kahıgan
(11) 61 37 20 21 57 57
DİYAR BA K IR Diyarbakır
Cuma Ali Kılıç Nadir Hazar NecdetEroğlu
50 20 160
(12)
ELA Z IC Elizığ Atın
Baskil, Keban Karakoçan
Turgut Şcngczer Mustafa Anlan MehmetPekmezci CahitPilten
88 50
243 60
(13) (14)
12 Hekimhan (MI. ). 13 Kilis ( Gaz.), Akçadağ, Arapkir, Yeşilyurt (MI. ). Pertek (Tn. ). 14Mazgin (Tn.).
15 Derleme yeri Karakoçan Maden
Derleyicinin adı, soyadı Hasan Öztürk ŞükranAngüm�
Gönderdiği söz 382 20
( 15)
ER Z İNCAN Enincan, Refahiye Kemah
Celil Ôzcan ErcanAydoğan OsmanYücel Gürkök
40 4 60
ER ZURUM Enurum İspir
Banu Çiçek Kınıoğlu Sait Durmuş
Mihalıççık Sivrihisar
Nazire Morgül AhmetAy Mustafa Koç
20 59
ES K İ ŞE HiR 91 79
(16) (2)
GA Z İANTEP Gaziantep Kilis
ÖmerAsım Aksoy Mehmet Pekmezci M . llhami Başeğmez
2400 (13) 24
GiRESUN Giresun Alaca Bulancak Eynesil Görele Şebinkarahisar Tirebolu
Ali ZiyaErzincanlı İsmailC. Gençtürk İsmail Gürsoy Ali Kırbıyık Ali Göreci Necati Güvener Yaşar Göker Durmuş Güvendi
160 160 59 441 200 159 129
HAK KAR Hakkari
AyselAytaç HasanSeven Kemal Yüce
15 Mazgirt T ( n) . . 16 Bünyan ( Ky.). 17 Ladik (Sm.). 18Erfelek (Sn.),Sürmene (Tr.). 19 Suşehri (Sv.).
40 69 100
( 17) (7)
(18) (19)
16 Derleme yeri
Derleyicinin adı, ıoyadı
Gönderdiği ıöz
HATAY Antakya İskenderun
BercisEzer Hweyin Kıncı
80
(6)
ISPARTA Isparta
Eğridir Senirkent Sütçüler Şarkikaraağaç
HikmetTurhan Dağlıoğlu Mehmet Bahçeci Mürüvvet OzcrAker Zafer Kızıldağ CemalTosun AliUysal NiyaziAltınyay Eyüp Bozkurt
203 (8) 40 119 l 118 11 60 4
1 ÇEL Gülnar, Tanw Gülnar
Abdullah Toroslu M. VehbiErdem
İzmir
AhmetTanık Ayhan Can Metin Davaslıgil
209 18
1ZM1R (4) 56
260
KARS Kan,Arpaçay, Iğdır, Selim İlmailTaluılı Mahir Bar.anseli lımet Şimşek Çıldır Nurettin K.anbir NizamettinOk Iğdır Kağızman Ali Karaca Umut Şamcı Suauz
104 33 160 30
(20)
99
20 80
KASTAMONU Kast.amonu Küre
AhmetTulu Cevdet Bezirci Oıman Güçer
( d) . , Malazgirt (�.). 20 Gevcü' M
(5) 200 240
17 Derleme yeri
Derlcyici'lin adı, 10yadı
Gönderdiği aöz
KAYSERi Bünyan Pınarbaşı
AhmetAy MustafaAbacıoğlu SıtkıAltıner
(16) 112 737
KIRKLARELi Pınarhisar
Mustafa Sevgi
60
KIRŞEHiR Kırşehir Kaman
Celil Işık İsmail C. Gençtürk
100 (7)
KONYA Konya Akşehir Beyşehir Seydişehir "
Ereğli Ermenek Ilgın
Karaman Karapınar Seydişehir
Mehmet Bahçeci MemişAkdoğan Mehmet Gök ŞahinTopbaş Enver Şevki Boualı MehmetSevinç Necati Büyükkalkan RamazanŞirin AsilErgezen Eğre Taşöz MustafaYeşilyurt ŞinasiAlper HüseyinElmasyazar İrfanKemal Özel lsmctKutluk Vedat Dirin Mevlüt Büyükkara AhmetKaravclioğlu CelalAkın
(8) 120 (10) 19 152 60 20 50 197 33 60 27 100 80 80 400
200 114 37
KÜTAHYA Gediz
(9) (8)
GültekinAksu Mehmet Bahçeci MALATYA
Akçadağ Halil Durak Arapkir,Yeşilyurt Mehmet Pekmezci "
30 (13)
18 Derleme yeri Arapkir Hekimhan ..
Dcrleyicinin adı, soyadı Osman Mentq
Ali K.arakllf Cuma Ali Kılıç
Yqilyurt
Hüseyin Kıncı İbrahim Yılclmm Mwtafa Tulurıi Vahap G�q O. Yaşar Kütük
Sanaluınb
Nevzat Çdrum
.. ..
Gönderdiği söz
20 20
283
(12) (6) (21)
99 60
1120
MANİSA
Geve�
Ergun İnce Ünal Şöhret Dirlik
Malazgirt
İsmet Şimşek
Niğde Aksaray
Bor
Ordu
(22) (20 )
MUÔLA
Muğla Fethiye
Ürgüp
83
... JLJ>J• İsmet Şi�ek
37 80
MUŞ
(20 )
NE VŞEHiR Mehmet Türk.kan
72
NIÔDE Ha.san Yeğin Sait Sevindi Lütfi Yeprem M. Ali Tuğrul Ali Erkol Burhan Yetkil Talat Gün O RDU Halit Ertuğrul İbrahim Yılclınm
21 Ordu. 22 Yerköy (Yz.). 23 Rize, Sinop, Trabzo n.
240 2 28 27 8 10 145
135
(23) (21)
19 Derleme yeri Ordu Aklı.Uf �.
Fatııa .. ..
Mesudiye
Dcrlcyicinin adı, soyadı Muzaffer Şenyurt BilalEfil Harun Kıyaklı HasanErtekin Kaya Dcmiral MuratKement SabahattinSakallı Süleyman Can AhmetKabar Galip Şahin ZekiSanhan Hüseyin Gürsoy MahmutKılıç Osman Demircan
Gönderdiği söz 55 79 91 100 180 132 120 20 115 40 314 160 40
20
RİZE Rize Ardeşen İkizdere
HalitErtuğrul Osman Küçükmustafa O.AliOkutan ErcanEyüboğlu
(23) il 77 601
SAKARYA Sakarya
AbdurrahmanAkdeniz CengizTerzioğlu
52 20
SA MSUN Samnın
Erfelek Havza Ladik Terme
İncilay Durmuşoğlu İsmailKeskin MelahatKahveci Mustafa Ôzbakı YılmazElmas Ali Göreci MehmetAytan AliZiyaErzincanlı Mehmet Bahçeci Mürsel Beşerli Ya�arAydın
200 76 60 1 6 220
(18) 146 (17) (8) 60 60
20 Derleme
yeri
Dcrleyicini.u.
adı, soyadı
Gönderdiği ıöz
S 1 VAS Sıvas
Divriği, Gemerek Gemerek ..
Güriin ..
Kangal Suşehri
Şarkışla Yıldızeli Zara
Abdurrahman Demiralp
20
Azmi Alkan
13
Rıza Ôzercn
80
MehmetAlbayrak
104
Demir Ali Temd
58
MU1tafaUİudağ Yılmaz Cön AdilBozkurt HayriyeGülsoy ZekiBüyüktamr H\UeyinKıncı AhmetErgün FikretKıran NecatiGüvener Galip Tuncalı ArslanErgüç VuralGültekin
16 20 173 219 242
(24)
(6) 60 40
(19) 13 (3) 13
S 1 N OP Sinop Ayancık
HalitErtuğrul Ferhat Can HikmetGenç
(23) 40
18
TEKlRDAC Tekirdağ
AydınOy
Tokat Almus Niksar
BekirAtaYılmaz MehmetAlbayrak AhmetEminAlpaslan A. TekinAybek Salih Saban
25
TOKAT 40
(24) 80 40
279
TRABZON Trabzon Akaa ç bat Sürmene 24 Almus (To.).
HalitErtuğrul Aydın Seyhan AliGöreci
(23) 100 (18)
21 Derleme yeri
Dcrleyi:inin adı, soyadı
Gönderdiği söz
TUNCELİ Mazgirt Pertek
Cahit Pilten Hasan Öztürk Mehmet Pekmezci
(14) (15)
(13)
UŞAK u,ak
Kar ahaUı
M.NedimOrta Halil Kacar
20 10
VAN Van
MevlütOkayer
15
YOZ GA T Boğazlıy an Yerköy
Ömer Öc al Nevzat Çorum
40
(22)
ZON GUL DAK Zonguld ak Karabük
Mehmet Bahçeci Ahmet Tulu
Kerkük
Ahmet Tulu
(8) (5)
KERKÜK (5)
KI BRIS Baf
TayyarKerman
42
YUNANlS TAN lskeçe
Fevzi Ç akmak
200
. . .
• •
•
Bahri Fahrettin Fidan Cafer Güneo Mwa Çotur Veli Özel
120 40
9 10
ATAS Ö Z L E R İ
A Abalı da kese yatar, çuhalı da tasa yatar.
(-Af.)
Abanın kadri (değeri) yağmurda (soğukta) belli olur.
(•Mudurnu
-Bo. ; Salavat •Erfelek -Sn.) Abdal abdala çatmayınca boynun� halka (kasnak boyna) geçmez.
(-Çkr. ; -Vn.) Abdal abdalın ne umduğunu ister, ne bunduğunu. Abdal alacayı, ıstı karacayı sever. Abdaldan paşa olmaz. Abdal göçünce bayır. Abdalın
(•Ladik -Sm.) (•Şebinkarahisar -Gr.)
(•KJ//s Ga z .) (-Ada.) -
korkağı taşın büyüğüne sarılır.
-Ada. ; •Gülnar - iç.) Abdal yediğini
öğünür.
( -Bt. ; Mansurlu •Feke
(-Ada.)
Abdestsiz dedene namaz mı dayanır l
(Çanıllı •Ayaş -Ank.; -Çkr.)
Abrulun onunda ya on horum1 ot, ya öküzün gönünü kurut.
. (Yastura •Mesudiye -Or.) Acele eden kancık kör doğurur.
(•Çırakman -Sm.) Acele etme dlllnl ısırırsın (dlşlersln). (-iz.; •Alanya-Ant. ;•Mudurnu -Bo. ; Derekuşçulu •Görele -Gr. ;-Vn.) Acele etme, eteğin dolaşır. (•Mudurnu -Bo.) Acem belayem, tohem kadayem. (-Bt.) Acemi adamın elinde am ağaca çıkar. (Derekuşçulu •Görele -Gr.) Acemi ağa, acemi çoban tutar. (•Yerköy Yz.) -
1 Horum: Ot destesi.
BÖLGE A�IZLARINDA
26
Acemi çeblş ya kendini ya da yavrusunu yer.
(Gündüzbey •Yeşil-
yurt -MI.) Acemi erkekten kadın blle korkar.
(Anamas •Efridir -lsp.) Acemi öküzü yedeğe alırlar. (8öfürt/en •Sivrihisar -Es.) Acıbayamı soğuk vurmaz. (Çanıllı •Ayaş -Ank.) Acı çalıştırma (işletme), toku tepreştlrme (tepretme). (•Darende -MI. ; -Vn.) Acı ığratma, toku söyletme. (Çepnl •Gemerek -Sv.) Acıkan ite at . yetişmez. (•Gürün -Sv.) Acıkan yanağından, susayan dudağından belli olur. (-Ank.) Acıkan yer ayrı (başka), acıyan yer ayrı (başka). (Mansurlu, •feke -Ada. ; Çepni, •Gemerek -Sv. ; Yaka •Dazkırı -Af. ; •Manyas -80. ; Anamas •Efrldir -lsp.) Acımıktan acımık, çöğürcükten çöğürcük. (8eki//i •çal -Oz.) Acımış eşek attan yüğrük olur. (Türkgözü •Posof -Kr.) Acın amanı, tokun imanı olmaz. (Mahmutören -Or. ; Yavuz •Şavşat -Ar.) Acından kimse ölmemiş. (-Gaz. ; Af.) Acından öldü demeslnler de. yemiş çatlamış deslnler. (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Acın gözü ekmektedir. (Karadere •Hekimhan -MI.) Acınnıaktansa haset edilmek evladır. (Dereçlnek •sultandaf -Af.) Acın teknesinde döngel göJrümez. (Çayköyü •Nıksar -To.) Acın toktan ne haberi. (Yolboyu, •Susuz -Kr.) Acı patlıcana mlhllcan değmez (çalmaz). (•KJ/ls, -Gaz.) Acı sirke kabına, tatlı söz sahibine. (Yukarıgerfl •Terme -Sm.) Acı sJrke, kabını ekşitir. (-Sm.) Acı sirkenin zararı kendine dokunur. (Zevker •Refahiye -Ecz. ; •Merzifon -Ama.) Acı soğan kabuğunu ac:ıtır. (Yukarı 8ozkuyu •K'1dirll. -Ada.) -
ATASÖZLERİ Acı söz baş belası, tatlı söz gönül yarasıdır.
27
(Gündüzbey •Yeşil-
yurt -MI.) Acı su sabun köpürtmez. Aça, arpa ekmeği etten Aç ayu ünemez.2
(Soğu •Erfelek -Sn.) lezzetli gelir. (-8rs.)
(-8t.)
Aç boğazını bıçağa çeklr.
(Alican •tfdır -Kr.) Aç doymam, çıplak donanmam der. (•Kılıs, -Gaz.) Aç doymaz, susuz kanmaz. (-Kn.) Aç doyuran, aç kalmaz. (Salman •Akkuş -Or.) Aç geğirir, hızan3 öğünür (örünür). (-Vn.) Aç gez, tok görün. (Davulkuyu •Hekimhan -MI.) Aç gözünü, uyar canını, verme malını. (•Kilis, -Gaz.) Açı doylH'mak zordur. (Dlşkaya -8rs.) Açık göte kim olsa tükürür. (Dfrmll •Gölhisar -8rd.) Açıkgöz, adama, abanın kolundan yıldızı gösterir. (•Merzifon -Ama.) Açık havada gün çıkar.
(•8ıga -Çkl.)
Açık kapı melamet, kapalı kapı selamet. Açık sofra teklif istemez. Açık yaradan adam ölmez. Açın gözü teknede k:llır.
(-8,t.) (-Gaz.) (•Merzifon, Zlyere -Ama.)
(Çitme •oıvrlff -Sv.)
Aç ile çıplak kudurgan olur. Aç ile ecelt' gell\llŞ birdir.
(Tata/it •Çı!dır -Kr.)
(-Vn.)
Aç llerl varır, açlk llerl varmaz. Aç it fırına bakmakla .doymaz. Aç itin menzlll olmaz.
Onemek: Oynamak. 3 Hı:tan: Görmemlf.
2
(•Suşehri -Sv.) (-Vn.)
(Yavuzköy •Şavşat -Ar.)
BÖLGE A�IZLARINDA
28
Aç itin yalağında yal bulunmaz. Aç Aç Aç Aç Aç Aç Aç Aç
(Salman •AkkuJ -Or.) it koyun gütmez. (Salman •Akkuş -Or.) kal, açık kalma. (Anamas •Eğridir -lsp.) karın, boş beyin. (-Af.) katık istemez, uyku yastık. (Yavuzköyü •Şavşat -Ar.) kedi dolap deler. (•Kuyucak -Ay.) köpek kurttan korkar. (-Gaz.) kulağım, dinç kulağım. (-Gaz. ; -Vn.) kurdun evinde ciğer, kele ne arasın� (•Karakoçan E.I ) -
.
Aç kurt dağa varmış, çıkamamış, demişler: "Ne kadar toktur."
(-8t.) Aç kurt komşu kuzuyu yemez.
(-8rs.) Açla çıplağın gönlü şen olur. (Kızılcaağaç •Bucak -8rd.) Açla çıplak Jen olur, dört yakaya şan olur. (-Af.) Açlığını, bllen yere biltllr. (Zefre, E.splye -Gr.) Aç malım, var malım; tok malım, yok malım. (Mahmutören -Or.) Aç mezarı yokmuş. (•K///s -Gaz. ; Yaka •Dazkırı -Af.) Aç ne bMir tokun halını, (�ok ne blllr açın halını). (•Çamef/ -Oz.) Aç olan neyler katığı, uykusu olan neyler yatağı. (Yavuz •şavşat -Ar.) Aç olan taşı kemirir. Aç olan �ın berklnl
(•Darende -MI.) yer. (-Gaz.)
Aç ol, topal ol, kör ol, fjlkat topraksız olma. Aç
ölme,
tok gezme.
(Şekere -Hat.)
( ltyas -8rd.)
Aç tavuk düşünde darı (buğday, harmanı) görür.
(-Gaz. ; •Gürün -Sv.: Hüseynlk -El.; • ispir -E.zm. ; -Krş. ; •çamell -Dz.: - Çkr. ; 8 t ; -Kn.) -
.
Aç tavuk uykusunda darı görür. Aç tavuk yığın dağıtır.
(Alican •tğdır -Kr.) ( Çitme •oıvrlfl -Sv.)
29
ATASÖZLERİ Aç, toku aç; tok, açı tok sanırmış.
(Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) yaşarım (yat). (Canik •Mazgirt
Aç yaşarım (yat), kuyruğu dik
-Tn.; -Vn) Aç yat, dinç yat.
( llyas -8rd.)
Aç yatmak borç ile karın doyurmaktan yeğdir (iyidir).
(•Küre
-Ks. ; •oınar -Af.) Adam adama gerek olmasa, her biri bir dağ başında olur. Adam adamı bilsln, bir çürük elma Adam,
adam lturur; adam, adam,
(-Gaz.) olsun. (Musaderlçköyü -Tn.) bltutur. ( Güney • lkizdere
-Rz.) Adam adam, (amma) pehllvan başka adam. Adama lisanıdır, insan dedirten de,
(-Gaz. ; •Gürün -Sv.) hayvan dedirten de. (•Bey
şehir -Kn.) Adamda terbiye olmalı, yoksa sözünen plrplye gelmez.
(Pazarören
•Pınarbaşı -Ky.) Adam düşmanını tanır.
(•Bulancak -Gr.)
Adam eşeğinden, karı döşeğinden belli olur.
(-Oz.) (Anamas •Eğridir -lsp.)
Adamı ar, avradı er zabteder. . Adamın ağzına bakarlar, atına ona göre nal çakarlar. Adamın ahmağı avcı, itin ahmağı bocu olur. Adamın ahmağı malını över.
(-Vn.)
(-Gaz.)
(-Gaz.)
Adamın ahmağı pehlivan, hayvanın ahmağı rahvan olur.
(Gündüz
bey •Yeşllyurt -MI.) Adamın ayaklarına vurmuşlar, "vay arkam vay" demiş.
-Kn.)
(•Ilgın
Adamın başı büyük olana kadar yaşı büyük olsun;. Adamın çok olduğu yerde okla Adamın eli bok olmazsa karnı
(-Vn.) bunluk olmaz. (-Ada .) tok olmaz� (-Vn.)
Adamın hödüğü pınarın gözünden içermiş.
-MI .)
(Gündüzbey •Yeşllyurt
BÖLCE A�IZLA8INrıA
30
Adamın kötüsü avcı, kadının kötüsü kovcu olur.
(•Mudurnu
-8o.) Adamın öz evi, öz garl4• Adamı,
tanıyan
(-Vn.)
kurtlar yesin.
(-Vn.) Adam kızmayınca belli olmaz. (Karadere •Hekimhan -MI.) Adam olacak kimse domaldan belll olur. (Zefre, E.splye -Gr.) Adam olacak (kimse) küçük yaşta belli olur. (•Bıga -Çkl.) Adam olmayacak köpek sabaha karşı ürer. (•Akşehir -Kn.) Adamsız adamı köpekler de yemedi. (Güney • /kizdere -Rz.) Adam sözünde durmamış da, söz adamda durmuş. (Çayköy •Niksar -To.) Adanı vuracak oğul babasına danışmaz. (8eycel/ •Fatsa -Or.) Adana'dan gelen eşek kırk gün anırır. (•Hekimhan -MI.) Ad, bir gök boncuktur. (Anamas •Efridlr -lsp.) Ademı adem eder merkep, adem adem olmaz ise yine merkep yine merkep.
(•Hekimhan -MI.)
Adın Kadir olacağına, kaderin kader olsun.
(Anamas •Efrldlr -lsp.) Afiyet ola demekle deniz içilmez. ( •Mudurnu -80.) Afkurmasını bilmeyen köpek kurdu kapıya getirir. ( Seslikaya, •Ardeşen -Rz.) Ağa başına karar olmaz. ( -iz.) Ağaca dayanma bukülür, suya güvenme dökülür. (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Ağacı besleyen toprak, toprağı besleyen yaprak. (• Onye -Or.) Ağacı çok olan yerde kıtlık ol'maz. (Yenice •Tarsus - iç.) Ağacın çürüğü özünden olur. (Yukarı 8ozkuyu •Kadirli -Ada.) Ağacın gölgesi dibine düşmez. (-Gaz,) Ağacın ku'rdu bedeninde (içinde). (-Gaz.) 4
Glr: Mezar.
ATASÖZLERİ
31
Ağacın kurdu içinden olmayınca ağaç kurumaz (çürümez).
(-Bt. ;
-Dy. ; -Hak. ; •Karakoçan -E/.) Ağacın kurdu içinden olmazsa ağaca zevk yoktur. Ağacı toprağa, sevgisini toprağa gömmeli.
(-Vn.) (Gündüzbey •Yeşilyurt
-MI.) Ağaç ağaç içinde yetişir.
(Anamas •Eğridir -lsp.) Ağaç çiçeklenmeden meyve vermez. (•Bıga -Çk/.) Ağaç dalıyla gürler. (Yukarı Bozkuyu •Kadiri/ -Ada. ; Canlk •Maz girt -Tn. ; Avdan •Çamlıdere -Ank.) Ağaç devrileceği zaman (bütün) maymunlar kaçışır. (•Mudurnu -Bo.; •Erfelek -Sn.) Ağaç dumanlı havada kesilmez. (•Bıga -Çkl.) Ağaç gençliğlnde eğilir. (•Kuyucak -Ay.) Ağaç gider, çarı kalır; çalı gider, çakıl kalır. (Avdan •Çamlıdere -Atık.) Ağaç kapı kapanırsa altın kapı açılır. (Ersiz/er •Küre -Ks.) Ağaç, kurdu içinde besler. (•Havza -Sm.) Ağaç kuruyken meyva vermez. (•Biga -Çkl.) Ağaç meyvesiyle süslenir. (•Karakoçan -E/.) Ağaç ne kadar uzasa göğe yetmez. (-Gaz.) Ağaç sevgisi, evlat sevgisidir. (•Biga -Çk/.) Ağaç sevgisi olmayanda evlat sevgisi olmaz. (•Bıga -Çkl.) Ağaçsız memleket duvaksız geline benzer. (Canlk •Mazgirt -Tn.) Ağaçtan o yana köy vardır. (-Vn.) Ağaç uzaya uzaya göğe yetmez (değmez). (Karadere •Hekimhan-MI.) Ağaç yaprağıyle gürler. (-Gaz.) Ağaç yurdun gelinldlr. (Canlk •Mazgirt -Tn.) Ağadan kız ale, feklrln kurtanını tağıde. (-Bt.) Ağam ol, sözümde ol. (-Vn,)
BÖLGE A�IZLARINDA
32 Ağanın eli tutulmaz.
(•Yerköy -Yz.)
Ağanın keyfi gellnce, fıkaranın canı çıkar. Ağanın malı çıkar (gider), nökerln (çobanın)
( /skeçe -Yunanistan) canı. (Af/can •tfdır;
Baltalı •çıldır Kr ; Canlk •Mazgirt Tn ) (•Akşehir -Kn.) Ağanın malı gider, hizmetkarın canı. (•Şavşat -Ar. ; Türkgözü •Posof -Kr. ; -Vn.) Ağaran varken, kararana kim bakar. (-fsp.) Ağarmış arpanın ömrü olmaz (az olur). (Çanıllı •Ayaş -Ank.) Ağası kuvveti! olanın iti (baltası) keskin olur. (-Vn.) Ağası yavuz olanın etbasi sarhoş gezer. (-Gaz. ; Yukarı Bozkuyu •Kadirli -Ada.) Ağı kürekle atarlar, karayı dirhemle satarlar. (-Gaz.) Ağır basar, yen il (yeynl) kalkar. (-Af. ; -Çkr.) Ağır basınca yüngüll kalkar. (Yavuz •Şavşat -Ar.) Ağır baş altın, yeğni baş kahır getirir. (Anamas •Efridlr -lsp.) Ağır baş iyidir, yenlik olsa uçar. (•Balô -Ank.) Ağır çalıyı ne, el kaldırır ne yel. (Tarasçı •Seydişehir -Kn.) Ağırlık altın kala, hafiflik başa bela. (•Kılis -Gaz.) -
.
-
.
Ağanın malı çıkar, uşağın canı.
Ağır ol, batman döv, (Ağır ol batman döv, hafif taşa göt silerler.)
(-Gaz.) Ağır ol, gavur ol.
(Ulaş -Sv.)
Ağır otur batman götür, yenlik otur suç götür.
(•Hekimhan -MI.)
Ağır taş, ağır baş. Ağır taşı, el;
(Çayköy •Niksar -To.) yeğni taşı, yel kaldırır. (-Af.)
Ağır taşı kimse (yerinden) kaldırmaz ünedemes).
(oynatamaz, ırgayamaz,
(Çayköy •Nıksar -To. ; Derekuşçulu •Görele, •Şebinkarahisar -Gr. ; •Bala -Ank. ; Zuday •Taşova -Ama. ; -Bt.) Ağır taşı köşeye koyarlar. (Paçacıoflu -Uş.) Ağır taşı ne sel alır, ne yel alır. (Yeşilova •Aksaray -Nf.)
.&TASÖZLEai
33
(Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Ağır yiğidi mecliste sayarlar. (Paçacıoflu -Uş.) Ağır yük, çevik ata engel olur. (•Mudurnu -8o.) A�ır yükün altına girme, belin incinir. (•Mudurnu -80.) Atız tetik, dll tüfek. (•Akseki -Ant.) Ağız yerse yüz güler. (Anamas •Eğridir -lsp.) Ağ ipin pamuğa ziyanı var. (-Vn.) Ağlama, ağlama getirir. (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Ağlamak akçe etmez. (•Onye -Or.) Ağlarsan gözüne, yemezsen özüne. (-Ant.) Ağlatanın yanına git, güldürenin yanına gitme ( 8t ) Ağlatan yanında otur, güldüren yanında oturma. (- Vn. )
Ağır taı yerinde gerek.
-
.
(•Seydişehir -Kn. ; Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Ağlayan çocuktan ıı memul' edilmez. (•ispir -E z m ) Ağlayan göze kimse gülmez. (Ünye -Or.) Ağlayanın malı gülene hayır etmez. (Ulaş-Sv.; -Vn.; Çanıl/ı •Ayaş -Ank.; •Hekimhan, •Maden, -El.; Akçaçam •Erfelek -Sn.) Ağlayanın malı gülene kalmaz. (Kayadlbl, •şavşat -Ar.) Ağlını başına çağır. (Taşdeflrmen, •çıldır -Kr.) Ağ mal, kara gün içindir. (Yavuz •Şavşat -Ar.) Ağmansız kul olmaz (•Ilgın -Kn.) Ağ ottan' balta sapı olmazsa birini yine yap. (Taşdefirmen •Çıldır -Kr.) Ağrımadık başa çabut sarma. (•Bünyan -Ky.) Ağrımadık başa mendil bağlanmaz. (•Niksar -To) Ağrımayan başına çelgi çelme. (Dlrm// •Gölhisar -Brd.) Ağlaya ağlaya (ağlayarak) eken, güle güle (gülerek) biçer.
.
S Memu l : Ü mit .
6
Al ot : Kalın, sert ot.
BÖLGE A�IZLARJNDA Ağrısız başım, kaygusuz aşım.
(•Beyşehir -Kn.) (•Eref/I -Kn.)
Ağrısız baş, mezardaki taş.
Ağustosta beyni kaynamayanın, zemheride kazanı kaynamaz.
(Gündüzbey •Yeşilyurt-MI.) Ağustosta beynin kaynasın, kışın da tencere kaynasın.
(Avdan
•Çamlıdere -Ank.) Ağustosta ya bal, ya balık.
(•Güdül -Ank.)
Ağustosta yatanı zemheride bünelek tutmuş.
(Çayköy •Niksar
-To.) Ağzı açığın malını gözü açık yer.
(•Gevcüş -Md. ; Baltalı •Çıldır
-Kr.) Ağzı kana değen kurt daha (da) çok azar.
(Canlk •Mazgirt -Tn.) Ağzında bal olan arının, kuyruğunda iğnesi vardır. (-Kn.) Ağzının höreğlne7 göre danış. (Alican •lfdır -Kr.) Ağzı yımbıldıyanın sırtı gümbürder. (-Sm. ; • Onye -Or.) Ahali ayaklanırsa padişahı tahttan indirir. (-Gaz.) Ahırda atı olan yaya da gezer. (• Onye -Or.) Ahmağın karnı doyunca çarığına bakar. (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Ahmet ölür, Mehmet gömülür. (•Bulancak -Gr.) Ahrazın dilinden sahibi anlar. (-Gaz.) Aka aka su deresini bulur. (Anamas •Eğridir -lsp.) Ak akçe ile ak baldıra güvenç olmaz. (-Gaz.) Akan çay her zaman kütük getirmez. (•Germencik -Ay.) Akan sudan korkma, durgun sudan kork. (Şamani •Karakoçan -El. ; •Mazgirt -Tn.) Akan su haram kaldırmaz. (-Bt.) Akar akar da durulur. (Çanıllı •Ayaş -Ank.) 7
Hörek: Yiyecek.
ATASÖZLEBİ
35
Akara kokara bakma, çuvala girene bak.
(Gündüzbey • Yeşilyurt
-MI.) Ak curun akmazsa kara curun kol gibi ... Akça dll öğretir, don dokuz gösterir.
(-Gaz.) (Yukarı 8ozkuyu • Kadiri/
-Ada.) Akçalı adamdan dağlar korkar. Ak giyen ağa gerek.
(Ulaş ..-Sv.)
(-Gaz.)
Akı köpeğe atarlar, karayı yemeğe katarlar.
(Anamas •Eğridir
-lsp.) Akıl başta sermaye, bol kazanda helva ye, (acı soğan ye de ye).
(Seslikaya •Ardeşen -Rz.) (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) çıkarır. (•Mudurnu -80.)
Akıllı her şeyi, kurnaz herkesi bilir. Akıllı hırsız, mal sahibini haksız Akıllı insan garip olmaz.
(-lsp.)
Akıllı oğlun varmış malı neylersin, akılsız oğlun varmış malı neylersin.
(-/z.)
Akıllı olsa her sakallı kişi, sakallılara danıwlardı her işi. (Akıllı
Akıllı sözünü dellllerle, dell
(•Mudurnu -80.) (•Karapınar -Kn.) yeminlerle. (-Ank.)
Akıllı, sözünü deliye söyletir.
(Çitne •Divriği -Sv. ; Yaka •Dazkırı
olursa sakallı kişi, keçiye danışır her işi.) Akıllı olsun, düşman olsun.
-Af.) (•Mudurnu -80. ; •Kuyucuk -Ay. ; -tsp. ; Çelenköy •Erfelek -Sn.) Akıllı yolunu şaşırınca deli sevinir. (*Mudurnu -80.) Akıl malı yer, mal aklı yemez. (*Karakoçan -El.) Akılsız baş, neyler tıraş. (-tsp.) Akılsız dişiler, bülbülü daldan kışılar. (-8a.) Akılsızın malını akıllı yer. (Seslikaya *Ardeşen -Rz.) Akıl toprak değll, herkes başına savura. (-Vn.) Akıllıyı arkada tutma, ahmağı kılavuz etme.
BÖLCE A�IZLARINDA
36
(•Gürün -Sv.) Ak it, kara it, hepsi bir it. (•Mudurnu -80. ; -Gaz.) Ak köpeğe koyun diye sarılma. (Çanıllı •Ayaş -Ank.) Aklı başında olan, eşeğini dağdan taştan indirir. (•E.mirdaf -Af.) Aklı kısayla, boyu köseyle arkadaş olma. (•Güdül -Ank.) Aklınla gör, elinle yap. (•Mudurnu -80. ; Aflı •Küre -Ks. ; Gündüzbey •Yeşilyurt -MI, ; Kocaözü •Hekimhan -MI.) Aklınla gör, kalbinle işle. (•Karapınar ·-Kn.) Aklın var parayı neynen, aklın yok gene parayı neynen. (•Gürün -Sv.) Aklı uyanık kişi, eliyle işler işi. (•Karapıoor -Kn.) Aklı yetmeyenin devesini gütme. (Yukarı Bozkuyu •Kadiri/ -Ada.) Akmayan sudan kork. (Şekere -Hat.) Akranı ile uçmayan kuş semada hu çeker. (•Suşehri -Sv.) Ak sakallıya da korku gerek. (-Ada.) Akşama kalma, çiftliğe varma. (Anamas •ffrldlr -lsp.) Ak itin, ayrancıya zararı var.
Akşam bulutu kızarırsa eynlne abayı al, sabah bulutu kızarırsa eline yabayı al.
(•Taşova -Ama.) (Karahüseylnli •Alaçom -Sm.) (kişinin ağzını) yakmaz. (Fandas
Akşamdan gelen sabah er gider. Akşamdan kalan aş (çorba), ağız
-lsp. ; Keşköyü •Ayancık -Sn.) Akşamdan sonra gelene (gelenin aşı) ya bir soğan, ya bir söğen.
(Anamas •Efridir -lsp.) Akşam güneşi hoşluk, sabah güneşi kışlık. Akşamı ye, sabahı düşünme.
(•Bor -Nf.)
(Mahmutören -Or. ; Davulkuyu •He
kimhan -MI.)
p
Akşam ka ısı örtük, sabah kapısı açık gerek.
(Gündüzbey •Yeşil
yurt -MI.) Akşamki aşını sabaha koy aş olur, akşamki işini sabaha koyma iş olur.
(•frefl/ -Kn.)
ATA.SÖZLERİ
37
Ak tumana (dona) gök mavi yamalık vurulmaz.
(Gündüzbey
•Yeşilyurt -MI.) (Anamas •E.fridlr -lsp.) Alaca bulutun sıcağı, topal kızın kucağı. (•Sor -Nf.) Alaca gömleğin ya yeni, ya yakası meydana çıkar. ( iğneciler •Mudurnu -8o.) Alacak kız ay görünür, evleri saray. (-Gaz.) Ak y�mak leke götürmez.
Alacaklı
camuştan
kuvvetlidir.
Ala kargada alacağın olsun.
(-Vn.)
(Anamas •E.fridlr -lsp.)
Ala kargada hakkım olsun, alamazsam gözümü oysun. Al alan iki bakar.
(-Gaz.)
(8otsa -Kn,)
Alanla satan bilir, kadınla (gelinle) yatan bilir.
(Çepnı •Gemerek
-Sv. ; Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) (Kuzköy •Akkuş -Or.) Alan satandan umar. (Anamas •Eğridir -lsp. ; Çay •Nıksar -To.) Al at, hem kapar hem teper. ( V n ) Alay ağız bir olunca bir ağız göt olurmuş. (8eyce// •Fatsa -Or.) Alay hesap, bir hesap. (-Gaz.) Alan olmayınca satan neylesin.
-
.
Alçacık eşek blnmeğe kolaydır, yünlüce koyun yolmaya kolaydır.
(•E.mlrdaf -Af.) (Çanı/lı •Ayaş -Ank.) (•Mudurnu -80.) / eşek her gün sıpa. ( slômbey •Pınarhisar -Krk.) gönül, yüce dövlettlr. (•Niksar -To.)
Aiçak deveye yan basma.
Alçak duvar olma, her gelen üstünden geçer. Alçak Alçak
Alçaklara ev yapma sel için, yükseklere harman yapma yel için, ihtiyarlıkta genç kadın alma el için. Alçak tavuk kendini ferik gösterir. Aldanan
kazanır,
aldatan
aldanır.
(Ulaş -Sv.) (Çanı/lı •Ayaş -Ank.)
(Aldatayım
diyen aldanır.)
(Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) (Anamas •E.fridir -lsp. ; -Sm. ; •Akçaabat -Sn.)
Aldatan aldanır.
BÖLCE A�IZLAll.INDA
38
AldıJını vermeyen, aradıJını bulamaz.
(•8af8 -Ank. ; •Erefll
-Kn.) Alece kertenin sözl oledl, dabah ayınde kar yaJerdl.
(-Bt.)
Alem kazanır, molla bezenir.
(-Vn.) (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) (aldanmaz). (-Gaz. ; -Ada.)
Alet, sahibinin elinde işler. Al giyen aldanmamış
Al, gördüJün kızını, tuttur dolam dolam; al, görmedlJln kızını, tuttur dolanı dolanı.
(-Ada.)
Al, görmüşün kızını tutsun dolana dolana; al, görmemişin kızını
(Şıhlar •Alanya -Ant.) Alıcı, kesiciyi dinleme. (•Bor -Nf.) Alıcı kuş dlnd1Jlnden8 bellidir. (-Vn.) Alıcı kuş gözünden belll olur. (-Gaz.) Alıcı kuşun ömrü az olur. (•Gürün -Sv.) tutsun ilene ilene
•
Alıncaya kadar sen kendllerlne yalvar, aldıktan sonra kendllerl sana yalvarsın. Alın
(-Gaz.)
terlemeylnce
mal
(-Vn.) (•Bulancak -Gr. ; Mahmutören
kazanılmaz.
Alışık (alışan ) göt, töğbe tutmaz.
-Or.) (Kösten -Dz. ; -Af. ; Borcak •Söfüt -Bil. ; Serkeşgüvezı •Fatsa, Salman •Akkuş -Or.) Alışmak, kudurmaktan beterdir. (•Merzifon -Ama.) Alışmış göt taharet tutmaz. (-Çkr.) Alışverişte dostluk olmaz. (Gündüzbey •Yeşilyurt -MI.) Alız at da torbasından yer, yeğin at da. (Taraşçı, •Seydişehir -Kn.) Alızın çükü yengesine kalkarmış. (Anamas •Efrldlr -/sp.) Alı deyince derede sular kurur. (•Karakoçan -El.) Alışmadık (alışkın olmayan) götte don (tuman) durmaz.
8 Dindi: Gaıa.
"-TASÖZLEBİ
39
Alım olmak istersen al kalem! durma yaz, cahil olmak istersen al kalem! durma kaz.
(-Vn.)
Alım olmak istersen durma yaz, rençber olmak istersen durma kaz.
(Gündüzbey •Yeşllyurt -MI.: -Oy.) Al kahpenin kızını,
alma (kahpenin) kızının kızını,
-Kn.: Anamas •Efrldlr
(•Ermenek
-lsp.)
Allah adamı it etsin rut9 etmesin.
(-Vn.)
Allah adamı yolun alt yanına düşürmesin.
(-Vn.)
Allah ağız verene aş vermez, aş verene kaşık (ağız) vermez. Allah blllr çulunu.
(-Vn.)
kulunu, ona göre (dalına) verir (sırtına giydirir)
(Çitme •oıvrlfl -Sv.: •Beyşehir -Kn.: -Vn.)
(-El.) Allah .bir adamdan alırsa yel götürür, sel götürür, el götürür. (-8t.) Allah bir, işi bin. (-Gaz.) Allah dağı bulur, kar yağdırır. (•Karakoçan -El.) Allah deldiğl boğazı aç komaz. (-Gaz.) Allah diyen aldanmaz. (Yukarı Bozkuyu •Kadir// -Ada.) Allah diyen mahrum kalmaz. (Anamas •Efrldlr -lsp.) Allah hazinesinden versin. (-Vn.) Allah herkesin falına bakar, boynuna takar. (At/kar •Baskil -El.) Allah'ın emri olmasın daldan yaprak kopmaz. (Canlk •Mazgirt -Tn.) Allah'ın günü ufak darıdan çok. (•Kilis -Gaz.) Allah'ın işlyle eşeğin yaşı bilinmez. ( iğneci/er •Mudurnu -Bo.) Allah'ın verdiği taşar dökülür, kulun verdiği başa kakılır. (•Bor -Nf.) Allah itoğlitinl tanır. (-Vn.) Allah kemal, güzellik cemal. (•Havza -Sm.) Allah bir adama verirse, yel getirir, sel getirir, el getirir.
9 Rut: Aç ve çıplak.
BÖLGE A�IZLABll'IDA. Allah kimine bal verir parmak vermez, kimine parmak verir bal vermez.
(Hacı Ahmetler •Sütçüler -/sp.)
Allah köseğlnl10 köküne kadar yakmaz.
(• Kıııs -Gaz.) (•Ardanuç Ar ) Allah kusurlarını başına yazar. (Dofanbey •Benehlr -Kn.) Allah saklayanı kurt yırtmaz. (-Vn.) Allah'sız çöp başı teprenmez. (- Vn.) Allah süsücü hayvana boynuz vermez. (Kubadın •E.skicuma -Sm.)
Allah kulunu kesmeyince rızkını kesmez.
-
.
' Allah tan korkmayanın belasından, Allah'tan korkanın bedduasından kork.
(-Hat ) .
Allahümme pirden, kendini sakın kellnen körden, topal da geliyor
-Ank.)
çekil yoldan. (•Güdül Allah
verende Tıngo
Bağı'nda11 da verir.
(-8t.)
Allah yaparsa işini, mermerden geçirir dişini; Allah yapmazsa işini, muhallebide kırar dişini.
(Derekuşulu
-Gr.) (-Hak.) (Anamas •Efrld/r •Görele
Allah yar olduktan sonra, kılıcın ağaç olsa yine keser. Allah yazın ayransız, kışın yorgansız etmesin. -lsp.) Allı allıya,
morlu morluya. (Gündüzbey •Y eş lly urt
-MI.)
Allı gelin olmuş, pullu evlenmiş. (Gündüzbey •Yeşllyurt Alma ahı,
indirir şahı.
-MI.)
(-G az.)
-MI.) Alma alı, satma kırı, yağızın binde biri, ille doru, ille doru. (-Ada. ; -Gaz. ; •Bata -Ank. ; -Af.) Alma çengenden hamuru, laf eder samuru samuru. (Kızılağaç •Bucak -Brd.) Alma garibin ahını, çekersin günahını. ( iğne cile r •Mudurnu -80.)
Alma ahı, kulun asılı kalmaz vahı. (Gündüzbey •Yeşilyurt
10
Kösek : Yar ı yanmış odun. Tıngo Bağı : Bitlis'in Hersan yöresinde yoksul bir adamın bir küp altın bulduğu rivayet edilen baf. 11
ATASÖZLERİ
41
Alma kimi malım olsun, satılmazsa çlr12 ederim. (-Bt.) Al malın iyisini, çekme kaygısını. (*Kilis, -Gaz. ; •Suşehri -Sv.) Alma mazlumun (saçı kesiğin) ahını, gökten indirir şahini. (-Vn. ; *Merzifon -Ama. ; Çepnl •Gemerek -Sv.) Almanın biri bin kuruşa ise gene soy, hıyarın bini bir paraya ise gene soyma. (-Gaz.) Alma orospunun kızını, o da sürer anasının izini. (Mansurlu *Feke -Ada.) Almayı göğe (havaya) at, d üşünceye kadar (yere düşünce) Allah kerim. (-Gaz.) Alnı sakar kısrağın, ayağı sekili tayı olur. (*Mudurnu -Bo.) Al orospunun kızını, alma kızının kızını, sürer gider nenesinin izi ni. (-Hat. ; -Nğ.) Altı ay tavşan derisi dayan ı r. (Toto/it •Çıldır -Kr. ; Yavuz *Şavşat -Ar.) Altına at d üşenin, gönlüne murat düşer. (*Tirebolu -Gr.) Altına pul, esbaba çul derler. (Anamas *Eğridir -lsp.) Altın evi yıkılır, oğlan (erkek) evi yıkıl maz. (-Bt.) Altını zaptetmeye gümüşten el ister. (*Akseki -Ant.) Altın kapılının ağaç kapılıya işi d üşer. ( /sa Hacı *Alaca -Çr.) Altın kapının demir kapıya işi düşer. (Salman *Akkuş -Or.) Altın kılıç demir kapıyı açar. (-Ank.) Altın küçük ama değeri fazla. (Yukarı Bozkuyu *Kadirli -Ada.) Altın parayı gümüş parmak tutar. (*Lôdik -Sm.) Altın pula l