Devlet Teşkilatında Kul Sistemi [PDF]

Citation preview

Halil İnalcık



D e v l e t T e ş k İi â t i n d a K u l S İ s t e m İ'



O sm anlılar’da kul terim i keza gulâın, gılm ân, em vân veya T ürkçe oğlan, vc nadiren çeieb aynı m ânâda kullanılm ıştır. Kelime genelde padişahın, a sk erî sınıf m ensuplarının veya sıradan şahısların h izm et­ lerinde kullanılm ak üzere hususi bir terbiye ile yetiştirdikleri genç köle m ânâsında kullanılm ıştır. S aray’d a oğlan veya iç-oğlanı. e nd e rû n d a h enüz bir rütbe kazanm am ış köle veya devşirm e için k u l­ lanılan bir terim dir. Bunların hepsine birden iç-haİkı veya gılm â n â n -i enderim denm ekte idi. G ulâm sistem i Osm anlı devlet idaresinin tem elidir. Saray ve dev­ let hizm etinde kullanılm ak üzere kölelerden oğlan yetiştirilm esi y ö n ­ tem i O sm anlılara hiç şüphesiz Anadolu Selçuklularından intikal e t­ m iştir (bkz. İ.H . U zunçarşılı Osm anlı Devleti Te§kilâitııa M edhul, İsi. 1941, 85-9 4 , 108*122, M.F. Köprülü, Bizans Müesseselerinin O sm anlı M itesseselerine Tesiri, 208-221, 2 4 2 -4 5 ; M .F. K öprülü, “O sm anlı İm paratorluğum un Etnik M enşei M eseleleri", Belleten, No. 28. 2 75). Anadolu Selçuklularında Şerafeddîn G hulâm Khass Ralaban ve Karatay kardeşler gibi ghulam aslından m eşh u r kum an d a n la r biliyoruz (bkz. Tarih-i Al-İ Selçuk, Bib. N ationale. Paris



Hu makalenin aslı: ‘Ghulıım.' lineyelopedia o f İslam. 2. Knıkı. sf. 1085 • 1091 (M.İ.).



155



Supp.. prs. 1553. tıpkıbasım neşri. F. Uzluk. A nkara 1952, 52, 57. 66. 71). G ulâm lar yalnız ask erî hizm etlerde kullanılıyordu. Fakat II. Keykâvus büyük em irlikleri gulâm larına vc rince, d iğ er üm erâ ona karşı cephe aldılar (Ibid. 5 2 -5 3 ). O sm an G â z î’nin Bursa ablukasına “kulu Balabancık B ahadırı” ta ­ yin ettiğini biliyoruz (N eşrî, Fr. T aesch n er n eşri, I, 3 5 ). Aynı devirde yaşayan B arak Baba K elim â t‘\nâa, gazâd a H ıristiyanların büyükleri­ nin denize dökülm esi, “u şag ıMnın, yani çocukları vc m aiyyetinin çev­ riye katılm asını tavsiye etm ektedir. O sm anlIlarda kölelerden saray ve idare adam ları yetiştirildiğine ait O rh a n G iz i devrinden kalan vesika­ lara işaretler vardır. O n u n Ş ab an 7 6 1 /H a z ira n 1360 tarihli vakfiye­ sinde. (U zunçarşılı neşri. Belleten, No. 107. 4 2 2 . levha 16). Hvrenkuş H adım ve Şahin h Abdullah anıl r: O rh a n devrinde yeniç® ri hum s-i ş e r ! dolayısıyla padişaha ait olan savaş esiri oğlanlardan teşkil edilm iştir (bkz. A şıkpaşazâdc. Fr. G.ese neşri, 5 0 ). Bu aslında m evcut gulâm sistem inin genişletilm esinden ibarettir. D iğer taraftan fethedilen yerlerde yerli ask erî sınıfa m ensup çocukların saray ve o r ­ du h izm etine alınm ası devşirm e u su lü n ü n uygulanışına bir başlangıç teşkil etm iş olabilir. Devşirm e. O sm anlıların gulâm sistem ine g e tir­ dikleri önem li bir yeniliktir. D ar al-h a rb ’k daim i tem as halinde bir uc devleti o lan O sm anlı devletinde ve cem iyetinde köleler d iğer M ü s­ lüman cem iyetlcrindekinden d ah a önem li bir yer kazanm ışlardır. M erkeziyetçi bir im paratorluk kurmaya çalışan 1. Bayezid d ev ­ rinde gulâm sistem i lam gelişim e erişm iş oldu. T a h rir defterlerinde bu devre k a d a r inen kayıtlar, o n u n im paratorluğun h e r tarafın d a yal­ nız yüksek id ari-ask erî m akam ları değil tım arlan d a g ulâm sistem in­ den yetişen kullara verdiğini g ö sterm ek ted ir. Bu radikal hareketin, bazı çevrelerinin duygularını yansıtan A nonim Tevârîh-i Al*i O sm a n ’da tepkilerini bulmaktayız ve o n u n su k u tu n d a bu tepki şüphesiz önem li bir rol oynamıştır. D u k as (3 4 ) Bayezid’in sarayında seçilm iş çocuklardan bahseder. Chronique d u Religieux d e S a in t-D en ys d e r ki (I, 4 27) “ Ils enlevent les en fan ts p o u r les instruire d an s leurs Im pures croyances". B&yezid E d irn e'd ek i im areti yanında bir esir pazarı yaptırm ıştı. Schildberger gibi N iğbolu’d a esir o lan M essire B arnaba’yı B. d e I-a Broquiere (Voyage d ’O utrem er, 128) çok nüfuzlu bir Osm anlı m em uru olarak bulm uştu. 11. M u rad devrinde bu sistem hakkında çağdaş kroniklerde ol­ duğu kad ar (bkz. D ukas. 83. 88. 90) resm î arşiv kayıtlarında d a g e ­



156



Devirt Tt'şkilattmia Kul Sistemi



niş m alzem eye sahip bulunuyorum (bilhassa 835 H icrî tarihli S u re l i D efter-i Sancak-i Arvanid. neşreden H. İnalcık. A nkara 1954; Sofya Milli K ütüphanesi’nde m ahfuz bir Sofya icmal d e fleri de yine 835/y ılına aittir. II. M u rad ’ın 8 ^ 8 /1 4 4 4 tarihli a zad n âm esi d e k o ­ num uz bakım ından önem lidir, (bkz. benim Fâtih Devri. I. Ankara 1954), M usa Ç elebi’nin kapı-oglanı yedi bin kişiye (N eşri, 135140). H. M u ra d ’tnki dört lv»§ bin kiflye (B. de La B rocqutâre. 18283 ) v a n nakla idi. Arvanid sancağı defterine göre 8 3 5 /1 4 3 1 d e o rad a askerî sınıfın h e r kadem esinde pedişah kulları ve Beğ kulları tımarlı sipahiler arasında çoğunlukta idiler. Bunlar arasında şahinci-başı. c m ir-a h û r. silahdâr. kapıcı, paşm ak-oglanı. solak, zağarcı, b u lu n ­ m aktadır. Bunlar padişah sarayından çıkm a idiler. 8 3 5 /1 4 3 1 , 8 591455 yıllan arasında A rnavutluk sancak beğlerinin ekserisi gulâm aslından idiler. B unlardan Kavala Şahin. Zaganuz ve Kasım Beğler. beylerbeyi ve vezir olm uşlardır. 9 /1 5 . asırda fethedilen bölgelerde yüksek sınıfa m ensup beğzâdclcr O sm anlılar tarafın d an tercih en s a ­ raya alınm akta, orada imtiyazlı b:r m uam ete g ö rm ekte ve çıkm a'da ekseriya beğ unvanıyla en m ühim mevkilere g etirilm ekte idiler. Böylece R um . Bulgar, Sırp ve Arnavut aristokrasilerine m en su p birçok kim seler, bu devirde Osm anlı bejleri ve vezirleri o lara k hizm et e t­ m işlerdir. A ncak A nadolu Selçu k lu ların d a olduğu gibi gulâm siste­ m inden gelenlere askerî m akam lar verilmiş, vezirâzam lık ve maliye, inşa şeflikleri genelde ilmiyyeden Türk M üslüm an u n su rla ra h a s re ­ dilm iştir. Kul aslından olanları küçüm sem e ve o nlara k arşı haset ve düşm anlık olduğu anlaşılm aktadır (bkz. D u k as. 6 3 ). H. H üsam cddin {/\m asya Tarihi, İH) yerli T ü rk ricali ile d ö n m eler a r a ­ sında bu rekabeti abartm akla beraber, devlet siyasetinde ilk devrede, b unun önem li bir rol oynadığına jü p h e yoktur. (K aram am M ehm el Paşa ile İshak Paşa rekabeti, N. B elbiselerine bak ar), bir d ü lb eu l-o g lan ı (iç ı«iM .*'iılaımı ak lar) var



■ M ■ J ■ I T I



( | )



| | | I



Halil İnalcık



161



*lır. Bu so n u n c u la r arasına sonraları ıniftâh (veya a n a h d a r) gulâm ı veya ağası katılm ıştır. Bu beş ağaya zülüflü ağalar d a denirdi. H as oda m evcudu i. Selim devrinde 4 0 ’a çıkarılm ıştır. 1 4 7 5 ’te ü ç yukan *xlada h ep birden 8 0 iç oğlanı vardı (I. de P ro m o n lo rio , 4 0 ). H as o da'da o d a-b aşın d an başka altı aga 12 eski (yani kıdem li oğlan), yinni iki acem i vardı (daha so n ralan hizm etlerde ihtisaslaşm a artm ış, yeni pâyclcr çıkm ıştır, (bunlar için hkz. Atâ. I, 1 8 7 -197). 1 1 /1 7 . a sır b a h a rın d a bazı özel hizm etler için seferli o d ası adıyla dörd ü n cü b ir o d a ihdas o lu n m u ştu r (A tay a g ö re. i. 153. J. Ahm cd zam anında, U zunçarşılı’ya g ö re, 1635’d e k jru ld u ). Başı S aray ağası d a n bu o d a d a . P adİşah’ın çam aşırlarını yık ty an o ğ lan lar toplanm ıştı. Sonraları b u oğlanlardan, berberler, tellak k r, so y tarılar, pehlivanlar, m usikişinaslar, şâirler, h an en d eler atan d ı. M evcudu H . 1 0 9 0 ‘d a 134. 1186'da 149 kişi İdi. F n d erû n m ehterhanesi bu o d a d a idi. Seferli odasında çeşitli sanatlara, ilim ve fenlere ön em verilirdi, b u rad a n bir çok d eğerli sa n atk â r yetişm iştir. O ğlanlara ait terfi, nakil gibi m uam eleler k ap ı-ag asm ın veya has oda-başının a rz ı üzerine p âdişâh tarafından b ir h a tt-ı hü m ay u n ile yapılırdı. P ad işah lar zam an zam an o daları ziyaret ed erler, yarışm aItırda hazır b u lu n u rlar vc oğlanları m ü k âfatlan d ım , teşvik ederlerdi. I lor o danın kad ro su n a g edik denirdi. Norm al tayin ve terfiler kıdem e göre o lu rd u , b u n a ocak yoluyla terfi dcnilirci. ö z e l bir kabiliyet isle­ yen h izm etler (im am lık, yazıcılık, m ehterbaşılık) için o c a k yolurta bakm adan tayin yapılırdı. H er o danın bir ham am ı. İm am ı, m üezzini vardı. İç oğlanlarına m ahsus saray kütüphaneleri m evcuttu. H a b e r­ leşme kollukcular vasıtasıyla yapılırdı. İç oğlanlarının yiyecek ve giycccklcı i m i ayda padişah u»raftndan sağlanırdı. D erecesine g ö re h er birinin ulûfesi, elbise istihkakı (senede d ö rt nöbet) vardı. Bayram lar