NTV Cahillikler Kitabı 2 : Hayvanlar Alemi 6055813253 [PDF]

Citation preview

-l



LL



I



Cahillikler



Hayvanlar



Kitabi



Âlemi I-



r-



r



r



-



.



1 I LN



.



J



.



Cahiliikler



Kitabs



Âlemi



Hayvanlar John



Lloyd



ve John



Tasarim .



v-e



M:itth:ins.on



Çi2irnier



Te d De wa n



NGitlicEiBEN ÇEviBOILER Mehmet Evren DÉnçer N.vvart Tagçi



.c



-



TV



-r



-



THE BOOK OF ANIMAL IGNORANCE



JohnLloyd JohnMitchinson -



© QI Ltd 2007. Tüm haklars sakhdir. © Ted Dewan, 2007. Tüm haklari sakhdtr. tilüstrasyonlar 1. Basku Temmuz 2009 YAYINA HAZlRLAYAN



Emre Ergüven C,.EVIRI



Mehmet Evren Dinçer



-



Nivart Taçça



DANISMAN



Prof. Dr. Ali Demitsoy KAPAK TASARIM.



Füsun Turcan Elmasoglu GRAF1KUYARI.AMA



' .



Mahir Duman RAsx!



Mas Marbaacdik A.S. Hamidiye Mah. Soguksu Cad. No: 3 Kagithane 34408 îstanbul Tel: (212)294 10 00 ISBN: 978-605-5813-25-3



yaymlan Yaymcilik ve Ticaret A.S. .Doguy Grubu 11etigim Eski Bûyükdere Cad. USO Center No: 61 Kat: 2 Maslak 34398 istanbul Tel: (212)335 00 00 Faks: (212)335 03 48 [email protected]



-



.



www.ntvyayinlari.com



Settifika No: 12444



ÍÇ\NDEKÌLER



Sunne



onsöz Girig



Agaçkakan Agustosbäcegi Ahtapot Akar



Akrep Albatros Amerikan geyigi Ari Armadillo Aslan At Ayi



. .



Balina Baykup xiii Binturong Bit 2 Bizon 4 Ç1plak 6 kästebekfaresi 8 Çita 10 Denizhtyari 12 Denizinegi 14 Denizyildizi 16 Dev kaplumbaga 18 Dev karakurbagasi 20 Domuz 22 Ekidne 24 Egek ix



26



xi



Z8 30



,



-



.



32



34 36 38 40 42



44 46



48 50 52 54



Fare



56 58 60 62 64 66 68 70 72 74



Komodo varam Koyun Käpek Köpekbahgi Köstebek Kunduz Kurbaga Kutu denizanasi Maymun Mercan 76 Mors 78 Oklu kirpi 80 Ormanhorozu



.



Fenerbahgi Fil .



Fok



Gelincik Gibon Goril Güvercin Hoatzin Istakoz Înciistiridyesi



116



118 120 122 124 126 128



'



130 132 134



.



Inek



Insan Kalakbay (Tepegäz) Kanguru Karakurbagasi Karinca Kartal Kaz KeçiKedi Kelebek Kertenkele Keseli sansar Kmkanathlar Kirpi Koala



.



·



Kolibri



112 114



.



82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102 104



(Çahhorozu)



138



Papagan Pas renkli



142



Örümcek misk



Penguen Pire Porsuk Pullu



karmcayiyen



Sinek



140



kedisi



Rakun Semender 106 Siçan 108 Sirtlan 110



136



Ornitorenk



.



144 146 148 150 152 154 156 158 160 162



Solucan Sülük



§empanze



Tapir Tarak medüzü Tardigrat



Tavyan Termit Tespihbäcegi Tilki



164 166 168 170 172 174 176 178 180 182



Turna



Yabanarisi Yarasa Yayinbahgi Yer Domuzu Yilan Yilanbaligi Yunus Zürafa Dananm Kuyrugu



184 186 188 190 192



194



196 198 200 202



I.



I



-



r



.«



_i ..



I



I.



-



.,'.



--



.r.



J I



SUNUS



I



stephen Fry Hayvanlar



bir paket zin en sik rinci smif



Âlemi:Markasi



Cahillikler Kitabi (CK) olan müslideki yulaf taneleri, glysi dolabunizda elimiuzandigt siyah fraklar, birbirimize taktigimiz bipunk lakaplarm ilham kaynaklari... Hayvanlar . kendinizden geçirmiyor, eglendirmiyor ya da



âlemi sizi hayretler içinde birakmiyorsaCahillikler Kitabi-hiç güphesiz ne sizin iginize yarar ne de bizim. Hayvanlarm paylagtiklari ortak bir özellikleri vardir: Insanlardan farkh olarak, hayatlarmdaki her günün her sagibi" olmaya harcarlar. atinin her dakikasmi sabah kalktigmda bir gece önce iyi Hiçbir agaç kurbagasi olmadigim dügünerek kendini kötü hisbir agaç kurbagasi setmez (bildigimizleadariyla), ya da zamamni kanguru veya çayir sinegi olmayi dileyerek geçirmer. Son derece iyi yaptigi bir igle, agaç kurbagasi olma igiyle meggul olarak "kendileri



yagaylp gider. Biz insanlarsa... asla memnun olmaylz, kendimizi daima suçlu hissederiz ve dogamn bizden olmanadimizi istedigi gey (Homo sapiens olmak) konusunda



bagarihyizdir. Hayvanlardan.görecegimiz sayisiz gey var. Onlar hakkinda ögreneceklerimiz elbette çok fazla ama bundan çok daba fazlasi kendimiz hakkmda olacak: Smirlarimizi, bir ren



Ix



tür olarak



yapayahuz.benzersizligimizi



ve



ol(eklemesem



keyfedecegiz.Tespihböceklerini, agaçkakanlari ve ayi sansarlarim karyihk beklemeyen bir gevkle maz) azametimizi umursuyor .



olmanuz



de bize biçilen



takdire



gayan.



Öte yandan



yeryüzün-



kendimizi suçlu hissetmemiz gerekbir zihinle evrimleymodern dügünceletakdip Bu kalamam. gärüg, Yaratilig dügüncesinin daha re da mutaassip giysilere sarunp sarmalanmasindan bagka bir yey degildir. Eski dinler ve yeni köktenci dügünceler, dünyamn vesayetinin bizde oldugunu, kaderi konusunda bir sorumluluk tagidiguaizi i.ddia ediyor. Peki, güzel. Fakat bir dag siçanmin ya da sivrisinegin olabilecedaha fazla bir gey olarak dogmuy olma suçunu îgledigim için özür dilemeyecegim. Üstelikbûtün o yaratiklar arasmda, adi geçen bu ikisi, insanlarm tüm savaglarmdan daha fazla ölüme ve kargayaya neden oldular. Nihayetinde, varolugun amaci ne kadar tuhaf ve akd almaz olursa oisun, yagamin ortaya çikig1yla ilgili hangi kurami kabul ederseniz edin, hayvanlar âleminin garipliklerini ve agirihklarun tatminkar bütünüyle anlamlandiran bir açiklamaya ulaçamazsiniz. Dogadaki hiçbir yey degigmez, öngörülebilir kanunlara tabi degildir, ne bir böcegin penis tek bir baça olan ihtiyaci. Tek orsayisi ne de bir tavugun tak noktalari, sadece ve sadece, bir tutam tüyden, ifade sahibi ellerden ve bir çift kocaman kahverengi gözden fazlasini kullanmayan Alan Davies tarafindan kipileptirilmig olmak gibi hazin bir durumda olmalaridir. rol için



tigini söyleyen veya (äz-)bilinç sabibi tigimiz için apagi oldugumuzu savunan



"ahlaki"



,inden



ÖNSÖZ



Atan Davies Hayvanlar konusundaki cehaletim dillere destandir. Mesela yakmdan.tamdigtm iki käpek var: Biri babamm, digeri üvey annemin köpegi. Her ikisi de aptal hayvanlar. Ablamm kedisini de lyi tamyorum, çünkü ashnda o benim kedimdi; en son 1993'te ilgilenmesi için iki haftahšma ablama birakruptun... îki Japon bahgra var, biri ismini Big Brother adh televizyon programmdaki Brian Dowling'dea Brian. ÕtekiyseWest Country'nin türlü türlü hayBill Baivan. sahibi efsanevi materyalist hippi ley'den: Bill. Ingaatçdar, bahçesindeki havuzu yedi metre yukariya çekmeye geldiklerinde (iyipara harcannuyti)- Bill, baliklara kendi havuzumda göz kulak olmaru istemigti. Bill ahyor:



_komedyeni



gu anda gayet iyi.. Bildigim kadarryla televizyou karakteri olan Bill ve Brian ise hiç karydaymaddar. Karguagmalari halinde iligkilerinin nasil



ve- Brian'm



(bahkolan) durumlari



geligebilecegi



hakkaida



sadece



spekülasyon



yapabilirim.



fakat onlardan, yillarim 2 x 2 gibi metre boyutunda bir havuzda, tipki baliksal akranlari dip dibe geçirmeleri istense ayak direyeceklerini zannediyorum. Bahklarimm cinsiyetleri hakkmda bir fikrim yok fakat biri digi digeri erkek olsa dahi asla yavrulari olamayacak yiyecekçünkü yumurtladiklari anda kendi yumurtalarru



Önceleridostane



olacaktir,



olsalar, ebeveynler yumurtaler. Oysa dogal ortamlarmda unutacaklarmdan minik Nemolalari nereye koyduklarun



ra mücadele gansi dogacakti. Kapatildiklarmdaysa ister iskarplaçacak fakat onlarin kendi döltemez yumurtalarlyla



ledikleri ve yumurtladiklari



yumurtalar



olduklarmi



muy olacaklar. O sirada sarhog olduklarmdan giyla nam saldiklari hafizalarmdan... Yoksa



unut-



degil, kisahbu kisa hafiza



meselesi,



CK halkom beni inandigim için alenen ayiplayacagt bir modern mit mi? Muhtemelen öyle. Hayvanlari



yemeyi birakmam, onlar hakkmdaki cehaletimi daha da arttirdi. Halbuki çocukluk y1llarim boyunca et yemigtim ve özellikle



de kuzu etinin ki- inükemmel bir cadi oldugunu hatirhyorum. CK'nin kayitlarmi aldigmuz geceClarksoti bana döndü ve aciyarak 1erden birinde Jeremyöyle dedi: "Vejetaryensin degil ini?" CK'nin yaraticisi, tecrübeli bilimci Lloyd, yedigimi karides kati fakat suretJohn k bir.memeliyi agzima atmadigimi ğgrendiginde sa dece bami sallamig ve "Mükemmel" diye fisudam4tt. Onlari neden yearedigimi bilmiyorum; bana çok lüzumsuz geliyor. Bahklari yiyorum çünkü bizden çok evvel yeryüzündeydiler ve biz gittikten çok sonra da burada olacaklar. Hay1r, sebep bu degil. Aslinda sadece sogukkanh olduklari ve memelilerinki gibi bir sinir sistemine sahip olmadiklarmdan actyi hissedemedikleri için olabilir. Bunun dogru olup olmadigim kim bilebilir? Bencil bir gekilde deniz ürünü yiyorum çünkü lokantalarda vejetaryenler için adamaküh yiyecek bulmak çok zor. Hint lokantalari hariç. Ve Tai. Ve Vietnam. Dolayisiyla bu Asya lokantalarma çok gey borçluyum. Yemekler nefis, üstelik kimse älmüyor. Ne yazik ki, malum, Asya'mn dört bir kägesinde käpek tüketiliyor. Ve ben käpekleri severim, yakmdan tamdigun köpeklerin ikisi birden aptal olsa da...t -kahretsin



xn



)



GiRÍS



John



Mitchinson



& John



L



Lloyd



Hayvanlar bizim bilmedigimiz geyleri bilirler. Cevabin agicehaleti" hakdügünebilirsiniz fakat kmdaki bir kitap söz konusu oldugunda, bu cahilin kim oldugunu belirtmek änemlidir. Hayvanlarla biraz zaman gealtmda dolaganlarla bile... Dünyayi bagka çirin, yataguuzm türlü gärmeye baglayacaksmiz. Onlarm gözlerine bakm ve ne dügündüklerini arilamaya çahym. Elbette bu imkansiz; zaten igi bu kadar çetin hale getiren de bul Keyfettigimiz gey ne olursa olsun, evrenin igleyiginianlamaya ne kadar yaklagirsak yaklaçahm, asla ve asia hayati bir kedi gibi, bir karmca- gibi, hele hele de bir denizyildizi gibi yagamanm ne demek.oldugunu hissedemeyecegiz. Hayvanlarm hayal gücümüzde yaktigi ate; ne Tanrmmkine, ne gökyüzününkine ne de diger insanlarmkine benzer. Ilk keyfettigimiz andan bu yana magara duvarlarun onlarm ekilleriyle kapladik, onlar hakkmda yazdik, çizdik, dügün"hayvan



kar oldugunu



dük. Avci-toplayici toplumlarm



büyü



törenleri,



yaratih



girdikleve iyileptirme pratikleri, hayvanlar âlemiyle ri upuzun bir söylegiden bagka bir gey degildir.Bir hayvanm görme yetisi, antilobun hizi, gücünü kabullenmek aslanm kuvveti- burlari hakiki süper güçler olarak görmekten geçiyordu. Çogu hayvan binyillardir ortaya koydugu becerilerine yorulmadan devam ediyor. Bir tür olarak bizler ise, dünya denen ihtiyar en yeni mitleri



-kartalm



"hanui",



"yolculariyiz".



Bu kitabin yazumasma asil ilham veren Ortaçag hayvannameleri oldu. Buniar incil'den sonra en çok okunan ve d.ügündüren kitaplardi. Hayvannamelerde, kulaklarmdan ge-



be kalan gelinciklerin, öküz leginden dogan arrlarin ve elmasi eritecek kadar sicak keçi kaninm hikayesini kegfederek afallayabilirdiniz. Ve gerçek hayvanlar hakkmda yazdmty gerçekdig



mitlerin



arasmda,



gerçekdy1 yaratiklar



-insan



bagli atlar, tek boynazlu atlar, eiderhalar ve mantikortar*üzerine bilgiler serpigtirilmi olurdu. Hayvannameler, dogada yapihmg hakiki gözlemlere dayanan algulari nadiren:içerirdi. Fakat buna aidtran yoktu çünkü anlaulanlar kaçirdamayacak kadar güzeldi ve her halükarda nasil davranmalari gerektigini ögretmekti. insanlara amaç, Bizim de yapmak istedigimiz, tipk2 hayvanat oldugu gibi, sizi hayal kirikkgna ugratmayacak hayvaniardan bir derierne sunmak oldu:.Zoolojik gerçeklere dayanan modern bir hayvanname. Nihayetinde, dogduklari Bermuda'ya geri dören Avrupa yayinhakklan, kopmasim izieyen bir ay boyunca hareket etmeye devam eden ahtapot kollari, bir armm girtlaginda y:açayabilecek ikadar küçük akarlar ya da bir boyanca asih vaziyette kalabilen sekiz ibacakh deniz aydarr: 'Tüm hunlar hayvanname yazarlarmin en vahi fantezilerinden bile daha acayip hikayeler. Ve hepsi gere k.. Ïçte kargnuzda yuz tane hayvan; kimi tam



büynk bälümä burada gerçeklegir.



Kursak, ineklerin änmidesi gibi, yapraktaki selülozu parçalamaya yarayan bakteri ve enzimlerle doludur. Lifferin çok büyük bir bölümä, yüzde.70'i sindirime ugrar fakat yine ineklerde oldugu gibi bu iglem, biraz zaman ahr. Hoa tzinierin bir ägünü sindirmeleri iki gün sürer, bu anlamda en agir hareket eden



ku;



UÇMCidai



-



asylin daHam elral epiemeyi ter



er



türüdür.



Bir inek gibi beslenmeninkötû tarafi onun gibi kokmaktit; bu yüzden hoatzinler kokulu kug" olarak da bilinirler.Gübteye benzer bu ko ku, yag asiclerinin kursakta mayalanmasma.bagh olarak üretilir. Hoat "pis



zinier



bu sayede insan besin zincirinin büyük ölçüde digmda kalabilmiglerse de yumurtalari yenmekten kurtulamamigtir.Gözü kara Amerikah ornitolog William Beebe, 190¶da pigirip yedigi bir hoatzin için ve lezzetli"tanimlamasmda bulunmuytur.Hayvanm yedigi toksik bitki yapraklarmdaki zehri nötralize edebilen kursak bakterileri, kisa süre "temiz



änce mikrobiyologlarm



keçilere nakledilen I



çalgmalarma



da konn Íneklereve bu bakteriler, hayvanlarm daha genig bir besin .olmustur.



çegidi arahšmda



bir arug



beslenebilmelerini saglamig, böylece verimde önemli mümkûn olmugtur. Hoatzinler son derece sosyal hayvanlardir grup sayilari bey ile elli arasmda



degigirkenbüyüklükleri (vehantalhklari) yaklagik bir ravugunki kadardir. Agtrhklari uçmalaram



dukçauysalhayvanlarolmalarina kar§in rahatsiz turistler tarafindan liiyor.Dilzenli olarakziyaretedilen stres hormonlannm tzinkolonilerinde, izeyiikiyekatlanir ve yumurtíama iktarlariliçte bir oramndaazahr. latzinier



zorlagtirdij!;mdan



dörtte üçünü



zamanlarimn



tüneyerek,



tüylerini



güney agigun emecek gekilde yayarak ve toksik akgam yemekleçahyarak geçirirler. Kabartk kizil kahve ve açik kahve ·



rini sindirmeye rengindeki



tüyleriyle,



parlak mavi suratlarlyla,



kocaman göz kapakla-



rmm altmdaki delici kirmizi gözleriyle ve uzun, sivri ibikleriyle tarih öncesinden farlamiggibilerdir. Ayrica çok gürültücülerdir: Hiç durma-



dan homurdamr, hiriltilar çakarir



çalarlar. Hoatzinler oedir? Taksonomistler hâlâ karar veremediler. Genetil< analiz sonaçlart bile bu hayvaniari, var olan ka; ailelerinden birine tam olarak dahil edemiyor. Uzunca bir süre av kuçu smifma dahil edildiler (uazinAztek dilinde sülün demektir), ardmdan guguk kuglarmm ve son ve



ishk



olarak güvercinlerin tipki



lar:



birçok kaynakta, arasma konuldular. Simdilerde gibi, olarak kabul ediliyorkendi baglarmabir tür yer domuzlari Opisthocomiformes, yani, büyük ibiklerine atfen, "arkasmdan



urun tüy umanan tür".



Yavrularmm, kuglarm atasi olarak kabul edilen Archaeopteryx fosiliyle paylagtigi orrak bir äzelligi vardtr: y pggggg Kanadm ilk iki "parmags" iki pençe Dupnedn n I 'Dedemne ek geklinde biçimlenir.Ral atsiz edilen üç günlük-



yavrunun suya atladişni, tipkiküçûk bir maymun gibi,



bir



ardmdan



dallara



tutunarak



görebilirisiniz.



gini öncesinden



.



yuvasma



he



tirmandi-



Pençelerin tarih



bugüne miras kalan



özel-



likler olmasi dagük bir ihtimal; bunlar lengeyi sagianisk için sadece batakhk ya;amma uygun, tuhaf çe



hostzinin kursat;malt



hayvan bûyüdük¯ tarainida bulmr. ksyiunsi bireiluti kaybolup giden özelliklerdir. Naywan birda lireline bunayaslanir. tiinediginde



adaptasyonlar



olup,



'



73



,



'



Istakoz Yüzen çekirge lobster sözcügü Eski ingilizce da Latince çokirge (locusta)ile Eski ingilizcedeärümcek anlarmia gelen loppe kelimelerinin bilegiminden oluguyor. Istakoz bir eklembacakh olarak her ikisiyle de yakm akrabaAmerikan istakozudur, dir. En bilinenleri, Avrupa istakozuyla fakat Istakoz yüzgeçli tür sayisi elliyi geçer. Çekirgeistakozu, kürkkadife ve



Îngilizcedekikarghgt Çekirgenin loppestre säzcügünden



lü



1stakoz



günkülere



olan



geliyor. Eu



bunlardan bazilandir. 140 milyon yd önceki o kadar benzerki akgam.yemeginde



istakozlar



bu-



önünüze konsa aradaki



farki anlamarsmiz. hizLyüzücüdür. Kuyruklarmdaki yüzgeç sayesinde sanlyede därt buçuk metre katedebilirler. Bazdari ey ve yiyecek bulabilmek adma .senede 150 kilometre1stakozlar,denizin.sirlanm den fazla dolanabilirler. Istakoz cinselliginin baniçl içinde hem çiplakhk hem de idrar vardir. Tipbilenve haviamayan idrari iletigim araci kl. fareler gibi istakozlar ciddiyaratiklardir. ve GERARD DENERVAL olarak kullanir.ikiidrar torbasikafasmmhemen yanmda bulunur,.böylelikle idrar suyla birleptirilir.vesolungaçlardan potansiyel egin yûzüne dogru figkirtihr. Normalde digi ve erkek istakoz birbirlerini gördükleri an saldmya geistakoz idrarmi tahrik kizigmig digi istakozun çer ama neyse ki erkek oyuklarmda edici bulur. Erkekler kaya bekler ve idrarmi oyuktan diga-



Sagirticiama



istakozlar



çok



o dogru fagkirtir. Digi kizigmaya hazir oldugunda yaklagir ye o da idrarmi erkege geri figkirtir. Misyoner pozisyonunda çiftlegirler. Erkekler



için kullandigt bacaklanyla dipinin yumurta kesesini açar ve bitaz oyunun ardmdan jelatinimsi sperm kapsüllerini diginin kesesine bogalar. Erkek, digininkabugu settlegene kadar yani yaklagik iki hafta boyunca digiyi korur ve sonra tekrar eskisi gibi dügman olurlar. Istakozun büyümesi.için kabugunu kirmasi gerekir. Çünkümidesinin içindeki azi digleridig iskelerin birer parçasidir. Kendisini serbest yürmek



birakabilmesi için bogazmm, midesinin PENÇE TEK USULÛ ve anüsünün iç kaplamasmidagaridogru Bahageni;vedaha km itmek zorundadir. Her tstakor bu süreç_ mm Riolana ise ten



baçanyla çikamaz. Bu durum



istako-



catutas



zun yagamn belirlenmesinide zorlagtinr. Yedigimiz istakoz1arm çogo yirmi yagm-



\dan büyüktür. Fakat biraz büyük bir istakoz.bir labrador käpegi agirhitna ulagabilir ve aym dir okyanusun



istakoz



.



yüz yih askm süre-



dibinde dolagiyorolabilir. çarpigan laskaçlanm yenilgiyi kabul edene kadar kilitler. egip biri boyun Zazen birbirlerinin antenlerine, bacaklarma,kiskaç ya da gäzlerine saldirarlar. Büyük bir kiskaç, insan parmagt gibi küçük bir geye, alti santimetrekare alana 450 kg basinç uygulayabilir. Kaçtp kortulmak için kiskaca almmig uzuvlanna özel bir kas yardimiyla orada birakabilirler ama istakozlann kam damarlarda degil vücutlarmin içindeki boglukta dolagtigindan açalan yara heinen iyileymedigi takdirde kan kaybodan ölürler. Bacaklar, anten ve kiskaç yeniden çakabilir Dövügen



istakozlar,



ama gözler yeniden çikmaz. Istakozlar solungaçlan nemli oldugu sürece nefes alabilir. Susuzluga bir haftaya kadar dayanabilirler. Fransiz romantik gair Gerard de Ner-



olarak kullandigt mavi kurdelesiyle Paris sokaklarmda gezintiye çakarirdi. Pipirilmig istakozlar kirmizidirçûnk yüksek sicakhk kabuktaki protein moleküllerini kirmizi igik digmdaher geyi emebilecek hale getirir. igik emilemez, yansitihr, bu yüzden istakoz kirmizi görünür. IsKirmizi takozlarin actyi hissedip hissetmedik-



val, Thibault adh



istakozunu



tasma



lerine dair elimizde net bir kamt yok. Kaynar su onlan öldürmek



için rnuh-



temelen en hizh yol ama öldürmenin kesinlikleinsancil bir yolu yok.



Yineigren;kan



stakol..



..



-



TeniIngiltele'nin gitt istakollar pek ilkyerlegiacilerine .



OnlanflintSallita ilmâSlyli lleijiidi.Futmalani yenir;ey1er hayvan.yeini gif stakoz1ari bMiktetelier veysgihreolarak Sadece kullanmaya baglidi. mahpusiera yiyecek olarak veriliyordli.



Inciistiridyesi



Doganm mücevhercisi



Inkantalarda satilan midyelerin içinde inci bulma gansimz oldukça düük. Yenebilir istiridye, inci istiridyesine, ancak biz insanlarm marmosetlere yakm oldugu kadar yakmdir. Ikiside çift kabukludur, kendile-



denizlerdekikayalara demirler ve akmtmm getirdigi alglerle beslenir. Fakat tamamen farkh gruplara aitler. 1stiridyeailesinin sadece bir üyesi ticari degere sahip inci üretebilir. Ïnci istiridyeleri tarakhlarm yakm akrabasidir, tropik denizlerde yayar ve bir tabak kadar bürini sig



yüyebilir.



Sir diger yaygin yamlgt, incilerin isticidye kabugunun içine kaçan kum ya da kumtagmdanäretildigidir. Eu eger dogru olsaydi, inci degerh ve nadir bir gey olmaktan çikar, stradanlagrdt. Kum, istiridye yaçamima olagan bir parçasidir, deyim yerindeyse kum evreninde MücevherciPierreCartier,beginci caddedeki elitdükkanma1917'de100dolar yaçar, hayatlarun tamamma ya1 milyon dolarlikdoÖal kimm hiçbir sorun yagamadan ek olarak inci ve parasiyla15milyon gerdanhk (bugünün kum yemek ve digkdamakla ge-



dolarediyor)kargillšmda sahipoldu.



çirirler.



incinin olagmasma



ne-



daha tehlikeli misafirlerdir. bagmda Bunlarm kemik, beklenmeyen da, kabuk ya da ve gibi gelmektedir. Ama çogu zaman küçük kahntilar mercan parçalari daha kararli tehlikeler sör konusudur. istiridyelerin bag dügmam arala roda kurtçuk (solucan), sünger ve midye türleri de bulunan çegitli asalaklardir. Bunlar yumugakçanm kabugunda delikler açar ve hayvamn içine girer. Ïçteinci yapimmt retikleyen ana etken bu tehdiderdir. Saldmya ugrayan istiridye, asalagt bir kesesi" içinde hapsetmeden



olan gey çok



"inci



ye çahgtr.



îstiridyeninkabugunun iç kismimn



tamamt manto adi veriorganla len ve incinin özünü gizleyen bir kaphdir. Sedef olarak da bilinen bu organ muhtegem bir maddedir. Güçlü ama aym zamanda esnek keratine benzeyen organik salgi tabakalari arasmdaki kalve parlaktir,



L



i·



DügüND000NDEN ÇOŠU BIZE BENl!YORLAR DAHA FAllA INSANIN



lim Blisonrakl denizmalls sofrantz içiiyararliblirehber



Aç\l/kapeli kas



'



kristallerinden yapilungtir. Dügmam üst üste dizilen astarlarm içine gömmekte ve bu sürecin sonunda da inci olugmaktadir. Înciistiridyeleri günde dört tabakaya kadar üretim yapabilir ama sanaccak iki timetrenin sekizde biri büyüklügündeki bir sedef tabakasim yirmi ila yll alir. Igyllda olugturabilir. Bir inciyi tamamlamaksa on bey te bu yüzden bir ton istiridyeden ancak üç inci çakar. Bunlarm mükemmel küre geklinde olma ihtimali ise milyonda birdir. Ístiridyevahyi ortamda seksen yda kadar yayayabilir. încilerinaz bulunurlugu ve degeri,käkenlerinedair bir süru kuramm siyum karbonat



atilmasina neden olmugrur. Kimisi istiridyenin tan kizilhginda güneglenirken üstüne dügen çiy damlasom inciye dänügtügünü iddia ederken kimisi de meleklerin kristal gözyaylari oldugunu ileri sürmügtür. Ylldirimlarm inciye dänügtügünü dügüner11erbile vardir. "Kum tanesi" fikri ilk kez 17. yüzyilda italya'daortaya atilmigtfr. 19. yüzy11m deniz bilimcileri ise·incinin ölü istiridye yumurtasmdan meydana geldi-



ortaya



inci kesesi kuraydlar1m yüzyihn ilk Bu kuram ilk yabulmugtur. 20. mim ortaya angi yol üretilmesine açmigttr. pay kültür incilerinin Günümuzde incilerin. çogu özel çiftliklerde üretiliyor. Ïnci igi, yilhk 300 milyon poundu ayan dev bir kiiresel sektöre dänügmügtür. Süreç yavagtir. Hayvanlar tek tek açahr; hayvanm içinde bir midye kabugu bir istiridboncugu ve bir manto parçasi vardir. Bu parçalar



giniöne sürmugrür. Fransiz



ve



Japonara§tirniacilarm



"bagigçi"



yeden almir



ve dikkatlice yumurtahklara



yerlegtirilir.



Manto etraftaki sevk edilir, sedefle



dokuyla kaynagmca hayvan inci kesesi üretmeye boncugun etrafi sarihr. Iki yilm sorunda dogal inciden ayirt edilemer bir inci elde edilir. Yalmz bu inciyi çok fazla tirmalamamamz gerekir.



I



I



Inek



Otlaktaki



fabrika



Ineklerinçay1xlardasessiz sakin otlamalarmi seyreden birinin,JuliusCae-



sar's öfkesiyle dehgeteduçürenbir yarattgt akhna getirmesi zordur: "Kuv-



vetleri ve



hizian olaganüstüdûr; ne gözlerine iligen insanlara, ne de vahgi küçük yayta egitilmeye baglansalar dahi insanlara hayvanlara acirlar ahytirilamaz ve evcillegtirilemezler". Yamhyordu, nitekim öyle oldugu da ...



anlagildi. Roma inekleri, Hindistan'da ortaya çikan ve ilk defa 6000 yllön"auroch" ismiyle bilinen vahgi sigtr tüce Mezopotamya'da eveillegtirilen, ründen gelmektedir. Koyun, keçi ve domuzlarmet için beslendigibu -



tarihlerde,



zaten



sigirlarin evcil hayvanlistesine katilmasi bir dönüm noktasi



düzenliolarakyuttuklari inekler, kablolann,zimbatellerinin ve çivilerin



nedenolduguhasarla, yani . hastaligi" ilebagetmeyibagaranbesili miknatislardir.Midelerinin girigkismina yerlegmigolanbumiknatts,hayvani ömürboyubirakmaz"hirdavat



ol-



du: Bu andan itibaren çiftçilik bir igkolu haline geldi. Inek sahibi olmak, tüm ailenin karnim doyurmaktan çok daha faziasiydi. "sigir"



aslmda



demek olan "mülk"



"cattle"



ingilizcede sözcügü,



anlamma geliyordu



-



sonuçta inekler zenginlik göstergesiydi. Olast bir eveil hayvanadayi olarak



Bos primigenius,tüm smavlardan geçmigtir. Büyüktü, ot yiyordu ve tadt nefisti. Aym geyleri ayilar, hipopotamlar ve gergedanIar için de säyleyebilirsiniz fakat vahyi sigirlar, korktuklarmda kaçip gitmek veya saldiriya geç mek yerine güdülebilirler. Ayrica öküzler ne kadar sinirIi olurlarsa olsunlar, sürüdeki güçlü hiyerargik yapi sayesinde çogunInklasakin ve itaatkar davranarlar.Ayilara ve hipopotamlarakomut verilemez. Üstelikhiç gikayet etmeden her gün litrelerce sür de üretmezier. Böylece,iglenmemig otu, protein degeri yüksek bir ylyecek ve içecege dönügtüren inekler, en güveni-



lir makinelerimiz



oluvermiglerdir.



Inegingaz çikarmasi çevre tahribatma



yol açmaz fakat söz konusu olan gegirtisiyse durum degigir.Ortalama bir inek, havaya günde yaklayik 300



I-.



50TVEMETH



Metan(acolike)



.



It 000kile) 5,g



-



000litre) .



ineginin hayatmdan hirgiin Mandiri



lakteriyel mayalamna (200litre) tania



Slit(25litre)



litre metan gazi salar. Eu da atmosferdeki



sera gaziarmin yüzde 4'ü, Britansahmlarimn anlamma gelir. ise üçte biri Insanfaaliyetlerininneden olya dugu sera gazlarimn yüzde 18'i hayvancdiktankaynaklamr. Bu oran, tüm



dünyadakiarabalarm ve digertagima araçlarimn neden oldugu seviyelerin úzerindedir.Inekler,sagladiklan her bir kilo et için yarim litre metan gazi üretirler. Metan üretimini azaltacak, bolus olarak adlandarilan ve hayvatutacak, yumruk büyüklügündebir tür ilaç, gemn midesinde erimesi aylar agamasmdadar. ligtirilme Öylebile olsa, inek yetigtirmek masrafh bir igtir. Yarim kilo sigtr eti için 120 metrekare alana ihtiyacruz vardir, yani aym agirhkta yumurta üretmek için gerekenden alti kat, yine denk miktarda patates yetigtirmek için gerekenden 40 kat daha fazla toprak.



Diger yandan inekler, görünenden çok daha fazlakullamm alanma saagdama anlamma gelen "vaccination" hiptir. Agilama yoluyla (Ingilizcede sözcügü, Latincede inek demek olan vaccadan gelir) hastahklarm redavisinde bizlereyardimci olan inekler, tüm bedenlerinihizmetimizesunmuglardir. Yagli Pliny, Isitumtç öküz safrast, parasa suyu ve insan sütünün kulak agrisim fyileptiren bir karigunoldugu tavsiyesinde bulunmuytu.Hippolyte Mege-Mouries ise özgün margarin tarifinde, dilimlenmiginek mesüt ve soda bikarbonatmayer verir. Inekcigeri pihtilagmayt engelleyiciolarak kullandir;plasentasi birçokkozmetik ve farmasötik maddenin hammaddesidir;inek septumundan (hayvamesi, öküz yagi,



domuz-midesuyu,



burun delikleriniay1rim kikirdakparçasi) ise bir tür artrit (damariltihabt) ilaa olarak faydalanihr.Inekkam yapigtiricuarm, gübrelerin ve yanyer ahr. Arabalarm fren sivisi gm söndürûcülerdeki köpügunbilegiminde da bu hayvanm kemiklerinden yapdir. Hatta Ïsveç'te, hayvanmhaglanmig nm



metanla harekete geçirilen, yani bir anlamda inek gücüyle çahgan tren bile vardir. Her bir inek, yaklagik 3 kilomeErelik bir yolculuk için gerekli yakin temin eder; bu, îsveçlikarbon avcilari için harika bir haber. organlarmdan



toplanan



79



-



Însan



Hikaye anlatan Darwin'in güphelendig



yeyi DNA'miz



maymun



dogruladi: Primat kuzenlerimite



gorillerle



paylagtigimiz yüzde 971ik ve gempanzelerle payla,gtigimiz yüzde 98'lik dilimin digiuda kalan o çok özel genler, geligimsel farkhliklarumzi açikça ortaya koyuyor oisa da... çarpici



biçimde benziyoruz



bir gekilde (Ïlginç



-



gempanzelerden



daha



"kilhyaz",



en azmdan bizde da-



ha fazla kil folikulü var fakat onlarm killari daha kalm ve uzun.) Fizyolojik farkhhklarimiz ise ufak tefek. Bizim ellerimiz, bir gempanzenin yaparnayacagt.iki kavrayi; becerisinesahiptir ve tüm maharetimiz bu tek modifikasyondan kaynaklanar.Arka bacaklarimiz üzerinde yurüme konusunda verBagkalannmdeneyimlerindei digimizkararla (kihâlâ birtakim fiziksel soyolaçikarakögrenebilmi runlara neden oluyor) birlikte serbest kalan becerisine sahiptekcani ellerimizin, zihnimizi de özgurlegtirdigini olaninsanoglu,aynizamandi bunu yapma konusundah gärmek zor degil. Dilin, tüm araçlarm en muhtegeminin, apaçikgönülsüzlüiilyledi konugma. haline gelmeden . dikkat çekei evvel igaret dilinden evrimleymig oldugunu DOUGLAS ADAMI gösteren güç1ü kamtlar var. Kültürümüz, ·



beynimizinyamstra ellerimizlé bagladi. Büyük beyinlerimiz.vebecerikli ellerimiz geligtikten sonra duvarlar örmeye, nesnelere gekil vermeye ve hikayeler anlatmaya baglamamiz neden bu kadar uzun "Büyük anhm" denilen olaym nedenini sapiens DNA'smui gagirtiet homojenligi, Homo bilmiyor fakat kimse -sürdü?



"darbogazmdan"



insan irkmm yaklagik 70.000 yil önce bir buzul çagt geçtigini ve nüfusumuzun sadece birkaç bin kipiye dügtügünü.gösteritopluluklart gityor. O zamanlar yagam güphesiz zorluydu fakat insan gide daha fazla ternas haline geçtikçe, gruplar genigledikçe ve sosyal iligkiler geligtikçe, görev paylaçami bagladi ve kamp ategi yandi. May-· munlar ve primatlar açasmdan daha genig bir sosyal grupta bulunmak zekayi geligtirir. Taklit, iletigim, ögrenme, sorun çözme, primatlara özSo



:



gü İER 'UNBELAN Parlyetallob BA§1.ADIË\



Il(Ílblidahi igin11im gästsebilmek kliir.l'aaliyet ylinie25'initiiketir'



bakildigmda bu etkilegimlerin, dilin gesmdan



ligimi için seçilmig ol-



r



dügünmek Bu, kendi kendini büyüten bir döngü: Bir kere yuvarlanmaya bagladi mi, çag gibi büyür.



dttklarim



mantiklidir.



deWe)



iksipital lob ,o.



(görme)



Peki, büyük atihm biEvrimden bagimsiz bir



Wenicke atani (dil) zi nereye götürdü?



a alani(dii) --



:rama



însanlaraçi-



(8101kullanum)



,imizin



tallob



etkilegimlerin



sosyal



ürünüdür.



i teVi,lempinlEninkÍOdii



yaptik. Diger türler



için geçerli olan dagthm egrilerine



olsaydik, toplam nüfusumuz bir milyonu kti. Kuyruksuz maymunlarm izinden gitseydik, her topluluk yayam sürüyor



·



Vi geçmeyecekti:



Üremeyeyetecek kadar büyük, yabancuara,



uygun agmaya-



150 bicinayet-



kadar küçuk bir sayi. Oysa biz itisanlar, DNA'miz bizi degigtirmeden,beynimizive elleriizi kullanarak dünyayidegigtirdik.Tarihi biyolojiyle,teknolojiyi doyla takas ettik. Su anda bu kitabi okuyor olmaruzda tuhaf bir muhemlik var. Karmagik bir dil ögrendiniz ve yanli formlardan çikan lamlari yorumlama yetisine kavugtunuz.Öte yandan bu beceri artik ve aldatmalara



·e



yer vermeyecek



inga etmeye bagladi.Eveilleptirdigimiz hayvanlarm ve tkilerin genetik çegitliligi ylesine azaldi ki, yeni hastaliklarm pençedügmekten kurtulamiyoriar. Küresellegme, zamanm herhangi bir ndi simrlarim



-



·1e



giysileri yepyeni yagam alanlarmm açligma çeken da dolu yarun milyon insanm havada, milyonlarcasino :ryüzünde anlamma geliyor. hareket halinde olmasi Schirler büik icatlarimiz- gezegenimizin atmosferini boguyor, iklimin hassas :ngesini tehdit ederek yagami imkansiz hale getiriyor. aregi çaldigt için cezaTüm kültürlerin anlattigL hikayeler ortaktir nitr11an insan; inga etti~gimiz her geyi silip süpüren tufan. Yalmz ve



unda, vücutlari



ve



·ganizmalarla



-en



-



Llmz insuz



hikayelerimizve onlart besleyenhayal maharetinden kurtarabilir.



gücümüz,



bizi ellerimizin



i



Ka1akbay (1e,.so



2)



Up gözlü yalmz



"Yaçayan fosil" olarak tammlanan çogu tä"r bu tamma yakigabilmek eder mûcadele için epey bunlardan degil. Bu ama kalakbag (tepegöz)



antik sürüngen iguanaya benzer ama tam bir kertenkele degildir. Dev sürüngenler çagmdan bugüne pek degigmemissede kalakbag için dinoailesinden, bir bagka da diyemeyiz. Kalakbaglar, sfenedon (tepegöz) deyigle digli." Türünün yeryüzündeki son örnegi. Kalakbagm hayatta kalmasmm iki nedeni var. Birinci neden kendisini yaklayik seksen zor



"çivi



milyon yll önce sonradan Yeni Zelanda olacak küçük toprak küdesinde bulmasi oldu. Bu parça, memeliler ortaya çikmadan önce güneyin süper anakarasi Gondvana'dan ayrildi. ikincinedense daha soguk iklime uyum saglayabilmig



olma-



sidir. Kalakbag içinIngilizcede kullanilan sözci]ğliMaoridilinde sirtli"anlamina pek çogu disfenedonlarm gelicMaoriferbirzamanlarbuhayvani nozorlarla birlikte yok oldu. yiyorduamasadeceerkeklen Kurallgiijneyen Yok olmayanlarsa memeliler kadinlarmbütlinkalakba;nufusutarafindan tarafmdan yuvalarmdan atildi. inanillyordu· takipedilipöldürülecegine Kalakbag milyonlarca yll.gayet "tuatara"



"sivri



mutlu bir biçimde kendi oyu-



gunukendi kazdt. Ta ki küreklere asilan memeliler sandallanyla onlarm bulundugu adaya gelene kadar. Sandaldaki memelilerle.birlikte d4



gederi de geldi, özellikle käpekler ve siçanlar. Kalakbaglar zaman için de anakaradan silindi, bugün sadece Yeni Zelanda'nm kiyilarma saçu mig adalarda yagiyorlar. Memelilerle savasta en ãnemli dezavantajlan metabolizmalari. Ka-



lakbaglarrüm sürüngenler arasmda en ilkel olam. Beyni çok küçük, kerziyade hem karada hem suda yagayan hayvanlarmkine benziyor. Kalp ve dolagunsistemi ise geliçmemig, bu yüzden agiri derecede sogukkanhlar. Sadece rüzgarm sikça hirpaladigt serin adalarda yayayabiliyorlar. "Agir ol", zorunluluktan kalakbagmparolasi haline gelmig. tenkeleden



)iger tüm sûrüngenlerden



daha yavag büyürler. Cinsel olgunluga erigselerion begyil sürer. O zaman bile digilerdört yilda sadece bir kez yuaurtlar ve kuluçkalarida bir yildan uzun sürer. Avlanma yöntemleri ise yuvanm digma çikip böcek, solucan, circir böcegi ya da daha fisi genç bir kalakbagmyavag yavag geçmesini beklemekten,savunma stemleri ise yuvamn içine girip tehlikenin gitmesini beklemekten ibaettir. Bu negesi yerinde bir siçan için büyük bir rehdit degiL 1981'de henuakura Adasinda 200 kalakbag yagiyordu. 1984'te ortadan kay,eceleri



.



oldular ve yerlerine bir siçan kolonisi geldi. Kalakbaglari akrabalari kertenkelelerdenayiran bir sürü özellik var. alakbaglar yüzyildan uzun yagayabilir, digleriyoktur, tek parça bir çe"digleri" düzdü ve sümüke kemikleri vardir. Eski kalakbaglarm çene böcek ve solucanlan çi-gneyebilmelerini saghyordu. Ayrica iki penis



irden bahgedilmigolan kertenkelelerinaksine kalakbaglarmhiç penisi Tipki kuglar ve muhtemelen dinozorlar 3Karana;topu bi kiçlarmi birbirlerine bäsararak çiftlegirler. isirinca yivagga Hepsinden tuhafi kafalarmin ön tarafmda drpngekilir. çüncü bir gözlerinin olmasidir. Alti ayligt geçtik- Kalakba; tapu en sonra zamanla üstü pulla kaplansa da retinaasia 1, mercegi ve beyinlearasmdaki sinir baglantisiy- birakmaz/ oktur.



I



a tam olarak bir gözdür. Igga duyarhdir ve muhemelen vücut sicakhgim düzenlemeyeyarar. SI-



kalakbay için çok önemlidir. Kalakbag, çoiçin kt; uykusu anlannna gelen 10 sûrûngen p sicakhklarda Lerecegibi gayet mutlu yagayabilir. )olayistyla sicakhk kalakbag için ölüm kalim neselesidir. Arran sicakhkar çok ciddi bir tehdittir. Caplumbaga ve timsahlar .akhk



;ibi yavrunun relirleyerr



cmstyetim



gey yumurtamn



Nispeten daha kuzey kolonilerinde agayan 55.000'e yakm kaakbag nüfusu iki kat fazla icakhşdir. icak



rkek üretmektedir.



11alsbiryuvahulmr



2 leerideki haywan, iple baliibir uca



.



.



I



Kanguru



Srçrayan çöl inegi



llk kez bir kanguruylakarydagmamnnasil bir gey oldugunu hayal edelim. Bakm Kaptan Cook 1770 yihnda ne demig:"Rengi biraz fareye benziyor, boyutlari ise tam olarak tazi kadar Bagta kurt ya da vahgi köpek sandim ama yürüyügü ya da kogmasikepçekulakh tavgana ya da geyige benziyordu,çünkü tipki onlar gibi siçriyordu." Kangurulara artik o kadar ahguk ki onlarm diger memelilerden ne kadar farkh olduklarun hemen unutuyoruz. Gözleri geyiginkine benzeyen.ziplayan bir köpek. ...



Burnu kepçekulakh tavgamn burnuna ayaklari ise kogarfareninayaklarma benziyor. Bu nasil bir hayvan? "keseli Keseliler ya da hayvanlar" 120 milyon yildir kendi yuvalarun kendileri kaziyor, fakat büyük kangurular (kangurugiller Kangurununfiremeorganlarisiradigid ya da ayak" olarak da bilinirler) görece Erkekkangurunun testisleripenisir daha yeni bir geligmeye igaret eder. üzerindensarkarken, digikanguruni üç tanevajinasivardtr.BuasIn En eski fosil 15 milyon yagmda, yani Birtanesidogurm ormanlarmm Avustralya gayetmantiklidir. geri çekiliçin,diger ikisi seks için:Spermi meye bagladigtdöneme ait. O zama"koca



na



IL.F



kadar kangurularm



atalan



or-



rahmetagirl,



yaratiklariydi. manlarm tiplamayan Hatta aralarmda bir tane keskindiglietobur bilevardi. Kangurular otla; yan ve gevig getiren hayvanlara. dönügmûg, bizon ve antiloplarm keseli ailesindeki kargihklari haline gelmiglerdir. Bedenleri, tipki plasentah muadillerinde oldugu gibi, sert ve lifli besinlerlebaga çikabilecek bir sindirim sistemi tapyabilmek için büyümügtür.Hem mideleri hem de bagirsaklan, bakteri ve enzimlerie dolubüyük sindirme kaplarma benzer ama aksine üretmer, ineklerin asetat adir bir çegit karbon-hidrojen sera gazi olarak tekrar kullamrlar. Asimda kansalarlar ve bunu da enerji bilegigi-' gurunun bagtrsakbakterisi gazsiz inek üretmemizi saglayarak dünyay1



kurtarmaya yardimci



olabilir.



SLeak



ve



kuru ortamda hayatta kalmamnyolu



enerjiyi koruyabilmek-



ten geçer. Ziplamak sadece hiz açasmdan avantajh degildir aym zamanda digerhareket tarzlarma göre daha az enerji harcanmasmi-saglar. Kan-



gurular gündüz sicagindan



korunmak için geceleri beslenirler,bu yüzden



kocaman gäzleri vardtr. Gûndüzlerini de gölgede yatarak ve serinlemek için än ayaklarmi emerek geçirirler. Takdire gayan üreme sistemlerinin bile bu denklemde bir yeri vardir. Kangurular kisa hamilelik dönemleriy-



le ünlüdür. Küçük peltemsi yavru cenin daha bir aylikken anasimn kesesine geçiverit. Ancak, bir digikangurunun kendi embriyolanm yumurtaliklarmdan birinde aylarca saklayabilecegi pek bilinmez. Böylece ana, ölen bir yavrunun yerine hemenbir yenisini koyabilir, ayrica dogumun kuraklik zamanma gelmesini engelleyebilir ve böylecehem enerji hemde yapmig olur.



su tasarrufu



"daha az Bu durum keseli ûremenin diger plasentah memelilere göre geligkin" bir üreme sistemi oldugu fikrinidogrulamtyor.Küçük cenin az geligmig olabilir ama anasmm meme bagmikoklayacak kadar iy gören burun delikleri ve üç dakikadan az sûre içinde oraya varacak kadar güç-



ön ayak gibi ihtiyact olan her geye sahiptir. (Sirasi gelmigken söyleyelim: bu durum bize, neden keselilerinasla balina ya da yunuslar gibi denizdeyagayan türler geligtirmedigini gösteriyor. Çokbasit, yaka-



lü iki rane



laylp tutabilen kollar yoksa bebek de yoktur.) Kesede güvende olan yavzaylftir. Kontrol meme ru, anasma sikica tutunur ama emmek için çok miktarda zengin sütü tam olarak yavruucundaki kaslardadtr ve yeterli



-



yalar ve bäylenun agzma figkirtir.Ana keseyi temizler, boga giden sütü büyüyen üçüncu ürettigi Tamamen sütü kez kullamr. yavru yece kendi ni bir kardegeyer açmast için yaklagik sekiz ay sonra kesedendigari atil-



da daha aylar boyunca anasmm memesini ernmeye devam eder. Attk konusunda oldukça dikkatli olan ana kangurunun meme bezleri, tam



sa



yagli ve yagsiz sütü aynt anda üretebilir.



IOCA AYAK, KUÇOK AYAK IZI ..



.



.



hirlandikga Kingurular dahaatetelji harcarlar .



Tipki b1rpogo puhuju gibi,yereher delidiklerinde genity, entrii birikjy eslektendoniarda



/



hitaala;tiklarinda 32kilometre) (saatte ylizde kullandiklan eierjilin Tiligeridiinigtiirilliir. Insallarsa



geri yllrde20'sini ancak



dialigtilrebilir



.



Karakurbagasi. Îkiyapamltlar patladigmda Pek az hayvan bizikarakurbagasi kadar ärkütä.r. Caduun



sag kolu olatarih boyunca gecenin çirkin ve zediyekorktuk. Dokununca sigil çikacagma inandtk, göz



rak görülen karakurbagalarmdan



hirli yarattklari



göze gelince epilepsi hastahgtna yakalanacagamizi dügündük. East Anglia'da "kurbaga adam" olmak demek geytanla anla§ma yapmak demektit ve bu ingilizhalk inanemda en tehlikeli üyelige kabul ritüelidir. Tüm gücünüzü bagka herhangi birisinin görmesinin ya da dokunmasmm yasaldandigt bir karakurbagasi kemigine odaklarsmiz. Karakurbagast kemigi takmmak deri hastahklarma kargi sizi korur. Karakurbagasi dili sizi kadmlar için dayamlmaz kdar. Canh bir kara-



kurbagasim gögsünüze sürerseniz gögüs kanserinden kurtulabilirsiniz. Cadilardan. korunmano en iyi yolu ise bir karakurbagasun bir igeye koyup kapunzm ya da kalbinizin yakmlarma.bir yere gömmektir. Karakurbagalarim



18. yilzyilin ilkyartsmdaikikigilik sanatçiekiplerihalkmönlinde karakurbajastyerdi, ikikigidenbiri



öldürmek



tam anla-



miyla bir tabuydu. Medyada aksi yände çikan bütün



yazdara ragmen, karakurbagalari karakurba§asim taksonomik olarak kurbaga ailesine yer ve garlatan doktorarkadagmakendisini aittir. T lam 350 tür vardir ve buniksiriyle"lyileptirmesi içinyalvarirdi. lar arasu daki asil farklar derileri ve diglerindedir.Sukurbagalarmm digler "sihirli



ri daha küçük, derileri daha pürüzsüzdür, karakurbagalarmm ri yoktur, derileri de daha kahn ve yumruludur. Ziplamaz,



ise digle daha çok



yürärler.



Ayrica çogu sukurbagasmo aksine karakurbagalari zehirlidir. Sirtlarmdaki yumrulardan ve gözlerinin arkasmdaki bezierden sütümsü bir "karakurbagasi tükürügü" budur. Ba21 türlerde sivi figkirtir. Efsanevi zehrin içinde halüsinojen maddeler vardir ve eglence amaçh kullamlmak ûzere "sagdabilir." Ama maalesef kalbe tamir edilemez zarar veI



Irkekthe kurbajasi aktetrkans) (Æytes di;iyidilller bitsiirli u mri yumurialan ystmakigin kentli vekuluçkaya tagmak geridiner



de içerir. Bir karakurbagasuu äper ya da emerönce hasta olursunuz. olmadan kafamz iyi yakm karakurbagasi Britanya yollarmda eziliyor. Her yll yirmi tona ünkü yüzyillardir üremek için aym yolu izleyip aym gölerlere gidiyorar, bu yüzden bazen otoyollardan geçmeleri gerekiyor. Yeraltmda kacek güçlü steroyitler



eniz



için açdrmy tüneller ige yanyor, gecede yaklagik 1500 katakurbagast bu yollan kullamyor. Toad-in-the-hole'un* içinde eskiden, yani biftek çok pahahlagmcaya olurdu. isim,19. yüzyilda patve yerini sosise birakmcayakadar biftek Lakvermig ve bugün çoktan unutulmuy bir çalginhktan geliyor. Canh karakurbagalarmm yagli kayahklarm ortasma gömüldügü yûzlerce olay rapor edilmigtir. Toad-in-the-hole histerisi 1830'da Oxfordlu jeoloji profesörü William Buckland'm, hayvanmhayatta kalma beceriletakurbagalan



rini test edebilmek adma birkaç karakurbagasim kayahklara sikigtirmaslyla bagladi. Bazilari iki yil kadar yagayabilmisse de çogu ölmüg ve igin kamusal cazibesi kaybolmuytur.



bir karakurbagast gizemi ise 2005'te Hamburg'da bir gölde ortaya çikmtetir. Buna gäre, karakurbagalart çiftlegme mevsiminde patliyordu. Kendi normal cüsselerinin üç katma kadar gigmigbini agkm karakurbagast sudan digartçakiyor, çighk atar gibi bagiriyor ve pathyordu. Iç organlari b1rmetre etrafa saçihyordu. Bagta bir virüs ya da sanayi atigmdan güphelenildi ama sonradan dogru olmadigt ortaya. çiku. Karakurbagalari süper aktlli kargalarm saldmsma ugruyordu. Kargalar karakurbagasimn gögsüne dogru bir sortide karacigerini digari çikarmaya çahytyor, gerisini de karakurbagasmmsavunma sistemi hallediyor. Saldirganm gözünü korkutmak ba-gLrsaklarun için kendilerini gigiriyor, kendi yaraya dogru yüksek bayarigLna neden oluyorlardi. smçla itiyor ve bir çegit ölümcül bir kasik Daha yakm



*



tarihli



Hamur içinde sosisin pigirilmesiyle yapuan µ1eneksel bir Ingilizyemegi (y.n.).



Karmca



'



Kimyasal bagamlzsz Karmcalar kafa kariguar. Dörtte üçünün yagadigt ormanlik alanlard; her bir metrekarede 800'ü, her bir kilometr"ekarede ise 2,4 milyari birs rakam, civardaki gelir; memelileriri, bu tüm raya kuglarm, sürüngenlt rin ve ikiyagamlilarin toplammm därt katidir. Ayri ayri isimlendirilm: 12.000 karmca türünün her biri, farkh bir gekle ve boyuta sahiptir: Sös gelimi en küçük boyuta sahip tûrün tüm bir kolonisi, en büyügünün bc kafesinde sorunsuzca yaçayabilir. Arilar ve termitlerde oldugu gib



.yin



.



I



bu hayvanlarmbgarisi da sosyal örgütlenmelerinden kaynaklamr, öt karmcalarda azicik da olsa sevimli bulunabilecekhiçbir äzelli yoktur: Böcek dünyasmin saldiri birligi olan insafúz fakat bir okada yetkin kolonileri, tek bir gibi hareket eder. Bir karmca kolonisindekirum süreçler, kimyasallarm kontrolü altir dadir. Bazi türlerde bu kontrol, mümkün olan en dogrudan biçimd gerçeklejtirilir: Digi çiftlegmeye hazir oldugunda yüksek bir noktaya tu mamr, gävdesinin arka kisnum havaya çevirir ve suurlari içindeki tür erkeklerin ategini kärükleyecek bir ask feromonu salgilar. Karanca tür leri degigik gekillerde çiftlege liarikarinca yuaiarituprailin TOPRAK KAZICil.ARI 4metre derininde huluur,odalann herbiriaynbirilievesynlmigtir. En bilir: Havada, yerde ya d, kattadogankarmcalar alttaki yukardairupkar zamania kraliçeninetrafmm agk sarho veni su erkeklerle çevrildigi bi Besia deposi krliçaler 1| balosunda." yandan



"süper-organizma"



"çiftlegme



.



ask iksiri olk rak etki gösterdikleri gibi, ha Feromonlar



-



va akmi sirenleri gibi de igler ler. Koloni tehlike altina girdi-



ginde,birçok tür, agularmdaki bir bezden feromon salgtlat. Bu madde, iççi karmcalarTamartalar dan bazilarunn larvalan ka.



Kraliço



.



'



.



rvder



I



pip yeraltma sigmmalarmi, ötekilerin de çene kemikleriaçik gekilde isirmaya ve can yakmaya hazir beklemelerinisaglar. Brunei karmcalan, tehdit altmda hissettiklerindekendi kafalarmi parlatan, böylece etrafa, istilacilarm yavaglamasmi saglayacak yapiykan bir karipm saçan muha-



fizlara sahiplerdir. Türler arasi savag oldukça yaygmdir; akmcilar rehineleri kendi kolonilerine götürerek burada onlari tutsak eder. Bazi türler bu durumu kendi leblerinekullamr: Sözgelimi Bothriomyrmex decapitans türünün kraliçesi, tipki minyatür bir Truva Att gibi, kendisinirakip türün yuvaisirarak kosma sürüklemelerine izin verir, ardmdan kraliçeninkafasmi yumurtalarmi sahibi heiyçilerse Ev baglar. birakmaya parrr ve kendi mencecik yeni kraliçeye sadakat göstermeye baglar. Bazi türler canh hayvan yetigtiriciligi yapar. Afitierin ürettigi tath özsuyu toplarlar, bunun kargihgmda.onlari diger yirticilardan korurlar. Karmcalar antenlerini· kullanarak afitlerin karm bölgesini hafifçe okHasatçlkanncalar tümmemelive gar, salgilanan özsuyu kuglardandahafaziaküçilktohum yer. Öte yandan, 200'ün üzerinde karmca Tipkisincaplargibiyemeklerini "sagarlar"·



türü,



besin



"eken"



"biçmek"



için mantar arazi çiftçisidir. Bitkiyi besle-



mek için çûrümüç yapraklardan harç yapar, kendi dykdariyla gübreler,



budar ve hatta bitkiyi parazitlerden



gizlediklerikögeleriuntittuklarinden, etraftabitiveren otsu bitkilerinüçte



birindensorumiulardtr.



.



uzak tutacak güçlü



bakterilerle tüt-



sülerler.



Fakat tüm bu büyüleyicisanayileri ve uyum yetisi yüksek canhhklarina ragmen karmcalann igleri her zarnan yolunda gitmez. Güney Amerika'da yagayan mermi karmca (Paraponera davata), mantarm kendilerini



degil, kendilerinin mantari besledigini geç fark



eden türlerdendir.



Cordyceps türü mantarm karmcamñ vücudu içinde faaliyetine bir devam eder ve hayvamn düzenli hayatim altüst eden feromon salgilar. Kafasi kanymigve sersemlemig haldeki karmca, kensporlan,



"baskilayici"



dini bir anda uzun bir bickisapmm tepesine tirmanmty ve çenesiyle oraya kenetlenmigvaziyene bulur. Hedefe ulagtigmda, mantarm gövdesi karmcanm beyninden bir diken gibi figlanr ve apagada hiçbir geyden güphelenmeden çalgip didinenkardeglerininüzerine sporlarim püskürtür. 9



Kartal Her peyi yapabilir,



her peyi yiyebilir



Kartallarm mensubu oldugu Accipitradae ailesi, Latincede demek olan accipiter sözcügünden gelir. îngiliacede"accipiter",



"avei



kug" atma-



bandaj" anlaca gagasina veya pençesine benzerligindendolayi mma da gelir. Kartalm tarn olarak nasil bir hayvan oldugu.konusunda uzlagma saglanamamigtir; kartal türleri arasmdaki akrabahk ve evrimleri de tam olarak bilinmiyor. Kartallar ne olmadiklari üzerinden tamolamrlar. Bir uzman göruçüne göre kartal, "pençe



"çaylaklarm,.akbabala-



rm, atmacalarm, gahinlerin ve doganlarm digmdakalan, gündüz avlatürlerinde digi, erkekten danan, bûyük bir yirtici kuytur". Tüm kartal arttikça, erkek arasindaki boiridir: ile dü2eyi Türün yirttedik digi ha yut ayrimi da belirginlegir. Kartallarm gözü, vücutlanna oranlandigmda Kartallarikigerlikümeler halindeyumurtlarlar insanlarmkinden 20 kat büyüktür. Gözyuvalart-



fakatyemekbol oldujundadahi yumurtadanilkçikan kardeginiöldiirür.Kimse nedeninibilmiyor··



m öylesine doldurur ki, neredeyse hareket edecek yer kahnar: Nitekim, tipki baykuglar gibi



kartallarin de etrafi görebilmek.için baglarun oldugu gibi çevirmeleri gerekir. Buna kargm karta. Im gärme keskinligi,insanmkinden sekiz kat fazladar.Kartallar bir tavyam 3 km öteden fark edeçullandigmda, gäz kaslari mercek bombesiüzerine Kartal bilir. avmm ayarlayarak särekli olarak saldirt boyunca odak keskinligini ve deni rinlik alysim.korur. hafifle- k Yüksekte uçan türlerin, havano ismarak mesini beklemeleri gerekir.. Dolayislyla hayvan ne kadar agtrsa, av o kadar geç baglar. Bununla birlikte kartallart, agLr hayvanlar olarak tamlamak güçtür. iki metre genigliginde bir kaya kartah (Aquila chrysaetos) ancak dört kilo agirligmdadir. Dazlak kartalm (Haliaeetus leucocephalus) tûyleri kemiklerinden en az iki kat daha agirdir. Pike yapan bir kartalm hizi saatte 300 kilometreye çikabilir fakat bu gibi hamlelerin ancak dörtte biri hedefe ulagir. '



I



YORBYEN TERAATÖR PARMAK UCUNDA



Bazt kartal



son derece bir is olan maviliklerde dolanmak, bir tag.gibi-kendini apagt birakmak ve eli bog dänmekten çoktan vazgeçmigtir. Zamanlanm bog oturarak turleri,



zahmetli



.



tüketmeyi Pengelerinin glicli kasiridan tibill gelir(suci kulam irgi)



Dir (Italtadegll)



.



çogu



e



Pengeler kinlir sumboynit



kapanir ve



Ker-



(vebazi bahk ylyen turler



konar,



an e "catirdayerar



ederler.



yiyen pahin tûrlerinin



Ayak (bacakde) soylu deljil) ..



beynefirlatir



tenkele



tercih



geçmesini



bir



edayla



avlarmm



agaçlara



kogturarak



bekler. Ardmdan



oturur pozisyonda kalarak dosdogru üzerlerine gömülürler.



Kuçük orman kartali (Aquila pomarina) ne ylldirim gibi atlar, ne de Azrail gibi bekler. Yaptigt gey, etrafta gezinip mideye indirecek kurbag;alarabakmmaktir. Kartallar her geyi yer, ölü ya da diri. Sadece kemirgenleri, kertenkeleleri, kuglar2ve baliklaridegil aym zamanda karmcalari, termitleri, ölü filleri ve balinalan, çekirgeleri, yavru foklan, yengeçleri, salyangozlari, tembel hayvanlan, yllanlari ve maymunlari da yerler. Savaççi kartal (Polemaetus bellicosus)babun yer. Kaya kartallahaz ahr. Bahk kartah (Haliaeetus pelagicus) fok n geyik yavrularmdan yavrularmdan hoglamr. Kendisinin dört kan büyüklûkte bir antilobu öldürebilen tepeli atmaca kartali (Stephanoaetus coronatus) mandril maymunu sever. Hem yegil kartallar, hem ydan kartallan yllan avlar. Yegil kartal pençelerinde sallanan yllanla Avrupaillkesinin bayragmdahavalamr; yilan kartallari.ise avlarun kafalarmdan baglamakpartiyla bir hamlede e dilenikibagli k artalfigurü, svir ·çok



tans imparatorluiju'nun ngesiydi:Baglardanbirieski



öteki Roma'yt", ni Konstantinopolis'i temsil ima'yi,



"yeni



iyordu· ragmen açgözlü



gi, hurma agaci



yemeyi tercih eder. Ardmdan yuvaya geri döner; burada yllan kartalimn yavrusu, yilam



kuyrugundan yakalaylp, ebeveynitereyagmdan kil çeker gibi çikariverir. Son olarak daha az dehgetverici bir bilgi daha: Sinir bozucu adma bahk kartalmm (Gypohierax angolensis) favori yiyecemeyvesinden bagkabir gey degildir. nin agzmdan



I



Kaz Zeki ve küstah Aptalliklariyla nam salmig olmalarma kargm kazlar büyükbir duyarhlik ve zekaya sahip olduklarma dair igaretler veriiler. Birçok tür, hayati boyunca aym egle yagar ve sevgilinin älümü, hayvandabizimkineçarpici biçimde benzerdavramplarayol açar. Kederli sesler çikarir, yemeden içmeden kesilir ve tüyleri kamburlagir.Eu durum kimi zaman aylarca devam eder. Eglerden biri vurulursa, digeri yere konar ve ölü bedenin baymda nöbet bekler. Yeniden biraraya gelen çiftler, kur davramelarmmcanlandirmasi olarak tammlanabilecek danslardan ve parkilardan olugan bir "galibiyet töreni" sergiler. Karlarm ägretilen basit görevleri yerine getirebildikleri bile dügünülür hatta 19. yüzyilda, güçlü boyunlarmibir kol -



gibi



kullanarak, kendi etrafmda dänebilen



türlere rastlanmigtir.



Fransiz ornitolog Christian Moullec, tehlike altmdaki otaz küçük beyaz-almh kaz (küçüksakarca) (Anser erythropus) grubuna yeni bir göç Henür yavruyken kendisine ahyttrdigt hayvanlarm göç döneminde, microlight smift bir uçak aracahgtyla, Almanya ve Ïsveç'teki yolu ögretmigtir.



vahei yagam barmaklarmm arasmdaki 1500 kilometrelik yol bo-



TEMillEfiCISlNIN KAll BACA



-



Boymun etrafina ii bagulligkar, bacadan aja i itilir



SN



yunca gruba yön vermig, ertesi yll hayvanlarmaym yolu tek baglanna izlediklerini görmügrür. Arnk äylesine lyi egitilmig durumdalay



·



.



.'



ki, Moullec ve terilerinin



"sürüsü",



gösÃ



haline



geldi.



-



Çiftlikkazi nadiren



.



hava



aranan ytidizlari



Durmdapekde' s kar elmayan memnun kanallanyli katran ve kurumutemuiemit olor .



.



.



uçar;



vahyi



türler ise nefes kesen uzun mesafe pilotlaridir. Ala milyon küçûk kar



kazi (Chen caerulescens caerulescens), her yil iki kez, Kuzey Kut-



bu'ndan Meksika Kärfezi'ne 6500 kilometreyol kateder. Hint kazi (Anser indicus) Himalayalar üzerinden geçerek Orta Asya'dan Hindistan'a yaptigt yolculukta 9000 kilometre yükseklige ulapr. Sürünün uçarken çizdig V-pekli, bir hava girdabt yaratarak dahafazlakaldirmakuvvetive her bir kup için net görüg saglar. Üfleyerek, daha net bir ifadeyle, zaman aman bag apagt uçoalarun



saglayan spiral geklinde



parak, irtifa kaybederler. Yaklagik 3000 yll önce eski Misir'da



19. yüzyilakadar yazi Insanlar



olarak



kazlar, köken bozkazdan gelmektedirler. Yemek yemekten daha çok çiftlegirier. Eski çaglarda vahgi bozkazlardogurevcillegtirilen vahyi



ganhkla ilgili sembollerin merkezinde yer ahrdi, kaz yagt güçlü bir afrodiz, yak olarak kullamhrdi. MÖ 390'da Roma'yi Galyablardan kurtaran Capitoline Hill'deki meghur kaz tasviri de cins.el tilsim



bir pike hareketi ya-



yazmakiçinkaztüyükullanlyordu. kalemanlamma gelen Íngilizcede kelimesi,LatincetBy anlamindaki gelir. Dünyanmen çoksalmahnan . Ouinkde, Brent mürekkepmarkas! eskibirsözcüktür. kaziiginkullanilan "pen"



.



"penna"dan



.



"bekçi



köpegi" manasmda



degil,



olarak görülmekteydi.



hâlâ canEu baglanti, imah "Goosey, goosey, gander" tekerlemesinde yüzydlargelen anlamma hhgim korur; ingilizcede goose kelimesi dir fahigelerin kullandigi argo-bir kelime olup, gooser penis anlamma gefiili de halen cinsel gönderrneler lir. Aym gekilde ingilizcedeki "kaz"



"goose"



1çerir.



Kimse göç eden bit kazi çiftlegirken ya da yumurtlarken görmediginden yüzyillardan beri, her yil Kuzey Kut.bu'na geldikleri dönemde, su kenarma sürüklenmig dallarm ûzerindeki midyelerde yumurtadan çaktiklart dügunülür. Bu görüg, bilimcilerintürleri isimlendirdikleri dönemlere kadar gitmektedir. Akyanakh kazm ve yaban kazmm ingilizcekaryihkanlamma gelen sözcügünün geçmesi bunlarmda dandir: Barnacle goose (Branta leucopsis)ve Goose barnacle (Lepas ana"barnacle"



"midye"



tifera). Bu durum-Katolik Kilisesi açasmdan da karigkhk yaratmigttr. Ashada geligmedikleti", dolayislyla bir tür sebolduklari ya da gerekçesiyle oruç günlerinde kaz ze veya yemig gibi dügünülebilecekleri yemek, kimi piskoposluk bölgelerindeserbest birakilmigtir. Oruç günlerinde kaz yemek, Papa III. Innocent tarafindan 1215'te yasaklandi. "bahk"



"rahimde



93



I



T



.



Keçi



dostu Çiftçinin Koyun ve sigirm pek de uzak olmayan bir akrabasi sayllan keçi (Capra bircus), 10.000 yll evveliran daglarmda eveillegtirilen ilk otoburdur. Keçiler olmasaydi tarim.asla baglamazdi.Tüm evcil keçi soylannm atast olan yaban keçisi (Capra aegagrus), dayamkhhgi, "güdülebilirligi" ve yabani otlari yok eden beslenmebiçimiyleNeolitik göçebeleri cezbetti. Keçiler, gimdi oldugu gibi o zaman da, devedikenlerini, bögürtlenleri ve dallari, düz otlaklara tercih ediyordu (otlarlabeslenen bir keçi solucanlardan çekinir). Adeta yenilmez bir birlegimolarak nitelendirilebilecek



bu özellikleriyle, her tärlû



bir depo gibi, Ortadogu'dan Zamanmda yarattiklan devrim, tohum ekme makinelerininki veya biçerdäverlerinkiyleeydegerdi. Geligmekte olan ülkelerde keçiler hâlâ önemli bir ekonomik kaynaktir. îneklerlekiyaslandigmda üret"Trajedi"kelimesi rikleri süt, boyutlarma göre daha fazladir. Kimi taheskiYunancadan minler keçi etinin tüketim düzeyini, tavuk ve domugelir ve garkisi" demektir. zunkinin önüne koyuyor. ABD'de bile keçi yetigtiriciligi, en hizh büyüyen çiftlik hayvam sektörüdür. Kuzu SigLr VC etine göre yag ve kolesteroldüzeyi daha dügük, demir oram daha yüksek olan keçi eti son derecesagliklidir. îneksütü ile karydagttrildigmda keçi sütünün protein ve kalsiyumdüzeyidaha yüksek, laktoz oram daha dügüktür. lyi birer eveil hayvan olan keçiler, ayni zamanda aprnet derecedetitizdir. Yiyeceklerine bir bagkakeçinin salyasi bulagzemine uygun



ayrilan ilk çiftçileriizlediler.



"keçi



migsa ya



da bellibelirsizbir kir izi görürlerse,



yemeyi



kesinlikleredde-



derler. Tek olumsuz äzellikleri kokulandir. "Teke gibi kokma hali" hayvamn hem sütünde, hem de erinde mevcut üç çegit yag asidinden kaynaklamr. Bunlar aym zamanda, insanlarm koltuk beslenen 10 milyonun üzerindeki,bakterinin artik urünleriolarak da üretilir. Bu, zaman zaman üzerimizden gelen mide bulandmcikokuyu açikhyor. Diger .altlarmda



yandan kizigrmy digikeçiler açasmdan



bu koku karµ konulmazdir. Keçilerin nam salung. gehvetleri ve açirthklart hakkmda söylenenler, geçerli bir zemine dayamr· 2006'da Sudan'da Erkek keçi (teke)sadece dört ayda harekete haar komµsunun keçisiyle hale gelir. "Azginlik" dönemine erigince güçlü bir cinseliligkiye.girmig koku salgalamaya baglar,idrarlarmm karm bölgesi boyunca aktp sakallarma bulagmasi,bu durumu daha da beter hale sokar. Tam olarak havaya girmek için kendi penisini yalar ve olasi parmerlerinin idrarlarim içer. Anaç keçiler.(digiler) ya kendi.



vaziyette-yakalanan bir adam,keçiyle GVienmeye ve eski sahibineçeyiz parasi ödemeyezorlandi.



lerine ihtiyaç duyulana kadar arkalari dönük beklerler ya da birbirlerinin üzerine çikarak tekenin gevkini harlandirirlar.



insan-keçiiligkisi de bir o kadar iç1i dighdtr. Robinson Crusoe'nun gerçek hayattaki karydigtolan kazazedeAlexander Selkirk, en çok eglendigi" keçileriyanliyhkla yememek için kulaklarmi igaretlemigti. Eski Galyahlar keçi sü ründen saç kremi yapardi. insanlarmbütün bilyll gi dagarcigt, binlerce boyuncakeçi derisindenyapilmig pargömenle-



.



"birlikte



.



kazmdi. Yavru keçilerinderisindenyumugacik eldivenler, sirt tüylerindense kadmlarm çokça ragbet ettigi bir iplik türü olan kagmir yapilir; bu sözcük, uzun tüylä keçilerinyagadigt bir bölge olan Kegmir'den gelir. 2002'de, bir Kanada keçisi sürüsüne bir örümcek geni aktanldi. Sütlerinin kaymagi ahmp hedef protein ayrigttrildiginda, tipki örümeek re



aginin



ORÜMCEHEÇI



malzemesine



benze-



yen bir iplik elde edildi. Ürünün telif haklari BioSteel is-



Keeiler agittuva uredBßt limiBER dik miyle satm almdi. kayahklara timanabilir Keçilere mitolojide



verilen



yer, koyun veya ineklerinkinden çok daha genigtir. Bere. ket boynuzu bir keçiye aittir. Pan ve Satan keçi nyakh ve Toynsklemda, keçi boynuzlu yarafiklardir. kiyalara vakum pedi Hindu mitolojisinde, her geyi gibitutuumalami (emeç) doguran ilksel hiçlik anlamiyumiµkbiri; dolgi sajilyan



e



.



e.. , .



ve



inerken buztutacagi gibii; glima (fren) pamaklarbuinut



"yan



na geler aja sözcügü, aym zamanda keçi demektir.



.



I



'



Kedi Sevimli katil



Kedi nedir? Bunu her çocuk bilir. Hayvanlar Aleminin.en tamdik simasi olmasma ragmen kediler, aym zamanda en tarif.edilemez olanlaridir. Ne ige yararlar? Ne isterler? Kediler, günün yüzde 85'ini kesinliklehiçbir gey yapmadan geçirirler. Yemek yemek, su içmek, öldürmek, digkisadece yüzde 4'ünü alir. Kalan yüzde



lamak ve çiftlegmek zamanlarmm



10'u da etrafta dolanarak harcarlar. Arta kalan zamanlarda ya.uyur ya evcillestirilen da öylece otururlar. 3500 yll evvel Misirklar tarafmdan



kedilerin, evcillegtirilen son hayvan eûrü oldugu söylenir. Ashada kendi zamanlarina ve arzularma göre kediler bizi eveillegtirmigtir. Bugün, Amerikahlarm sadece dörtte biri kedi edinmek için husukedi si bir girigimde bulunduklarim söylüyor; vakalarm yüzde 79inu zun.vadeli, geri kedi,insanbeyninde Çoju dönügüolmayanbir.etkibiraktiël de kedi, sahibini kendisi parazit dû;ünälen bir tagir.Taxoplasma mig". Ve çahgmalar, kedi sahibi gondiiadi verilenbu parazit erkekleri oldugunu iddia edenlerin sayist. huysuz, kötügiyimlimünzevilere, kadinlari nm, var olan kedi say1sim agtigtdügkünuseks ise çokegli,eÖlence ni göstermigtir. Kediniz kisa bir Ingilizierinyarisi kediciklerineçevirebilir. süreligine ortadan kaybolduysa, çoktanenfekteolmushaldedir... avlanmaya degil, bedava yemek "sahibi"



"edin-



bulabilecegiya da penceresinin diger sayisiz ûzerine titreyecek den" birini ziyarete gitmig demektir. Kediler gunde bey.fareye egdeger miktarda yemek yeme ihtiyaci duyar. Smirsiz miktarda yemek sunulan bir kedi, her.ögünde sadece tek bir fare boyutuna denk miktarda yemek yer. Kediniz günde beg ägün yiyor mu? Elbette hay1r: Bagka yerlerde,



pervazmda



"sahibiti-



uyuklayabilecegi



daha sonra yiyor. Kedileri, insanlarm tercih nedeni haline getiien önemli özelliklerinden biri, digkilarmmüzerini özenle örten, temiz hayvanlar olmalarrdir. Yine de bunu her zaman degil, ortalama iki seferde bir yaparlar. Ken.



[ibölgelerininsinirlarina, bir çegit kötü kokulu "Girmek Yasaktir" igaeti gibi, digki äbekleri biralarlar. Kibar bir gekilde ifade etmek gerekire "Yaylan!" derler. Süt, kedi mamasi ve kalorifer, kediler için uygun legildir.Süt içince ishal olarlar; mamalar digetleriniçürlitür; kaloriferolur. Sonra da kendi tüylerini e bütun bir yil tüy dökmelerine neden utarlar ki, bu da sindirim sistemlerinin tikanmasina yol açar. ABD'de, her yll bir milyar kugun ve beg milyar kemitgenin älümünyüzytla kadar Paen sorumlu yaklagik 75 milyon kedi bulunuyor. 17. a'nm hasardan kuklalarmi canh kedilerle doldurup atege vermek ineglendiriyordu. Bu yapilan, kedilerin degil ama Püritenlerin çok giden bir ses ortaya çakariyordu: Kedilerin igitmeye kargi göstoguna .anlari



hassasiyet öylesine yüksektir ki, yarasalari dahi duyabilirler.



:erdikleri



Aragtirmalar, kedi sahiplerinin zaten bildigibii·bilgiyidogruladi: Inanlari bir kenara birakirsak, kedilerin kipilikfarkliliklari, yeryüzündeci diger tüm hayvanlardan.daha genig bir yelpazede çegitlilik gästerir. Ve evet, bunlar zeki hayvanlardir. Hem de çok. Özelliklede raharlari sozuldugunda. Sahipleri tarafmdan terk edildigi -halde yüzlerce kilonetre öteden eviii yolunu bulan kedilere dair sayisiz hikaye belgelennigtir. Kediler harita okuyabilir mi? Belki. Son deneyleringösterdigi giai saatin kaç oldugunu kesinliklesöyleyebilirler. Eski Misir'da kedilere :annymiglarcasma ·lürmek



:ag ,a



dua edilirdi: Bilerek



ya



da bilmeyerek,bir kedi öl-



en büyük suçlardan biriydi. Kedisi ölen bir kisiden kaglarru tietmesi beklenirdi. En kimin fikriydi?Elbette bir kedinin. Ne de ol-



kedilerin kap yoktur.



KÖR BIRKEDI



kullanarak (ediler, sadeceinylklanm edebilir. hareket ¡Merikapall



pengelerin Kediler Ikardiklarmda -



.



,



laih claralepariniklarin'in Dipeklerden hareket te herbirinibaijimsiz ettirebilir Ialdirulin twel pençelerilie;ekil terebilirler.



-



palilarluin buyu kallallir ·



..



....



liiold linn silylenil;tim! "Size¡ie liinölillrtaraf



Kelebek Büyüyen pervane Kelebeklerve güveler, kmkanathlardansonra en kalabahk hagere ailesi olup tanimianmig 200.000 türe sahiptir. Günegin ve yazm avareligini de beraberlerinde getiren kelebeklerdaha popüler olmakla birlikte,Lepidopterahm yüzde 80'i aslmda güvelerden (gecekelebekleri)olugur. Bunun bir nedeni hava sicakhgidir: Kelebekleraslmda, çiçeknektariyla ateglenen yüksek performansh



.



çiftlegme makinelerine ya da güve aile gazinosuna giden bir Formula 1 araema benzetilebilir.Kelebekler, vücut sicakhklari 30°C'nin altma dügtügündeuçamaz hatta hareket edemeyecek hale gelir ya da ölür. Britanya gibi kuzeyülkelerinde kelebektürlerinin nispeten az sayida olmasom nedeni budur;butada sadece 59 yerli tür bulunmaktaolup, burdardan Red Admiralve Painted Lady, her yil Akdeniz havzasiboyuncagöç eder. Kita Avrupasi'nda kelebek turlerinin sayist 400'ü agarken, tropikal Kosta Rika'da (Avrupa'mn 500'de birikadardir)560 tür vardir. Çokdahadayamkholan güveler (gecekelebekleri),genelliklegeceleri ortaya çakar. Vücutlari, isiyi emmek yerine muhafaza etmek üzere tasarlanmig oldugundan, daha yagh ve kdlarlakaphdtr.Kanatlarms, gündüz kelebeklerinin yaptigt gibi sirt bälgesininüzerinde kath vaziyette degil,iki yana uzanmig gekilde tutarlar. Güveleri kelebeklerdenay1ran digerbir nokta antenleridir:



Gündüzkelebekleri,uçlarmda birer yumru bulunan çubuk geklinde bir çift antene sahiptir, gece kelebeklerininki ise tüylüdür. Bu fark-



pürüzsür



lihk da kismen gecelgündüz ayrimma baghdar: Antenler, tapki bizim iç ku laguniz gibi, mekansal yönelim sensörleri olarak iglev görär ve hayvan uçtugunda ya antenlerini



kapaklamr.



da havadaasih kaldigmdasavrulmamalarun saglar. Bir güvenin kesecekolsamz, hayvanderhalya bir duvara çarpar ya da yere



Görme yetisi kelebekleriçin önemlidir fakat bizimbildigimizanlamda degil. Kusursuz görünüglerine ragmen ileri derecede miyop olan kelebekler, mesafeyi algalayamazlar.



En bir tür evrimsel degigtokuytur: Çünkü keskin hemdikeyaçuardan nere-



bir görüge sahip olmamakla birlikte, hem yatay,



deyse 360 dereceyiseçebilir, böyleceavcilardan kaçmayibaçarabilirler.Kaerkekleri etkilemekten ziyade karrn aç kuglart çarpici gekiller, uzaklagtirmak içindir. Digilerigerçekten harekete geçiren, erkegin korkutup



natlarmdaki



kanatlarmdakirenk degigtirenpullardir. Tipik benegi"motifi geklindedüzenlenmigbu pullar, UV 1emlartgekilde kabank geritler 1 yansitacak kanat çirphalindeuzamrlar "göz



-hayvan



tigt anda, yakm mesafeden UV stroboskopetkisi yarattr. Sert birferomon rüzgarrun yi



eglik ettigi bu hareket, digianlamlyla büyüler.



Birçokhayvandan farkliolarak,Avrupa



içinkullamlan dillerinde sözcüklerinhiçbiribirbirinebenzemez: butterfly;Almancada ingilizcede Fransizcadapapi!Ion; schmetterling, mariposa;Italyancada Ispanyolcada farfalla;Porlekizcede borboletave "kelebek"



Felemenkçedevlinder.



kelimenintam



Güveler, muhtelif nedenterden dolayt, koklama ve igitmeye karp daha faziahassasiyet gösterir: Olast bir egin kokusu 11 km öteden almabilir. Basit fakat etkin yapih kulaklara sahiplerdir; ban kaplart güve türleri kulaklarnn, yarasalarm avlamrken kulsesleri yakalayacak gekilde ayarlar ve kanadarmi kullandiklartultrasonÌk lanarak frekans· bozucu bir etki yaratir. Her iki grubun da, digileri çekmek



feromonlarsalgdayan ve tür üyelerinin birbirlerinitammalarina yardimet olan koku pullan vardtr. 5õzgelimi çokgözlû mavi kelebek gûçIü bir çikolata kokusu yayar; Keçi güvesi, keçi gibi kokar. Birçok güve turü daha büyük hay3000ylleramorra IPERSIR vanlarm gözyaglarlyla besleriirglivelenien nasilipek tiltii proteinden tuz Gözyaplarr, üzere



.



gikenlacigmi sadece billyerttu Çinfiler



.



su, ve Herkola.1kilometre olugari gagtrnci derecede besleyici uzunlugunda tekimea 1pek litiiçarir bir besi yeridir tipki, kelebeklerin çok sevdigi cerimiz gibi. Mabra -



X.10 Uçucreklemni;10 kolanm.filiyle agitmany ine: Everest Dagi'am tepes ulqilabilir



X looo igin Herbirtiinano kuffanikr 2000toza



elantophila



gibi ban türler fillerden



azar azar ve gûçbela agardiklariyla yag arken, Ma dagaskar'da bulunan



Hemiceratoides hieroglyphica buyük ve smst olanlar da vardir. Burlar, kanca ve çengellerle· kaph upkm geklindeki hortumlarimnyu-gibi



.



makta olan



kuglarmgär kapaklari-



mn altma sokar.



I



i



Kertenkele Mutlu sürüngen Sir Richard Owen,.Mezozoik dönemin devasa sûrüngenlerinin kahntilari Yubanca kökü deniossauros, keyfedilinceonlara bir isim verdi: "korkunç yani kertenkele".Yeni Dünya'da timsahlarla kargilaganispanyollarsa bu hayvanlara el lagarto de Indians yani "Yerlilerin kertenkelesi" admi verdi. Eu sözcük sonradan ingilizce"alligatör" sözcügüne evrildi. 4675 vardar gerçekte Ama kertenkele türu ve dinozorlarlaalligatörler bu gruba dahil degildir. Kertenkeleler, dünyanm hemen her yerinde bulunan kemirgenlerinsürüngenler ailesindeki muadilidir. Kafalarinin' ortasinda "dinozor."



deriferinin hemen akmda ferini kullamrlar ve dilin alt



"uçuncü



larmm bacaklari yoktur



bir gözleri"



tarafindaki



vardir. Koku almak için dilyariklar yanlamasma uzamr. Bazi-



hareket eden göz kapaklari ofrnasa .yilandan Ydanlarm båylebir organi yoktur. özel kopEn büyükkertenkelegrubu parlak kertenkelelerdir.Üzerinde noktalart olan kuyruklari vardir. Eger yirtici bir hayvan onlari yakalarma sa kuyruklarikopar ve ytrtici hayvamndikkatinidagitmak ve parlak kertenkelenin kaçmasina firsat vermek için dakikalarcaoldugu yerde çu·pmir. Bacaksiz cam kertenkelesinindurumudaha dramatiktir.Saldinya ugradive



ayirt etmek olanaksizdir,



gi takdirde



cam gibi



kirihr, paramparça olur. Zirhli kertenkele(Cordylus haline gelir; mavi dilliparlak kertenkelediliyle digari pis koku salar, boynuzlukertenkele ise gözünden kan fagkirtir.Yakahkli kertenkelenin (Chlamydosaurus k.ingii)boynununiki yamnda deri kivrim cataphractus)



topaç



OTOTOMATiK PilOT (Ototomi: "kendi



L



-



kendini kesen")



Kertenliele1er, kityruk huynikkrial omargahnndaki birrende sayesinde viicut lanadali ayirdilirler. Ayrilacak hisiinistindekikaslar ye kuyruïpi hiirillir k0]Mnt, ardilidiul klI¶luijUli d Iniinni all



Kuyrd; hirkikirdagin etrafinda birtiplia äterinde yeniden oluµn deijil. azar,keniiijin



kas)iglevigörir.



Aynlma hölgesi Kopankuynikyerinde durmdan oynarglinkiikuyrukkaslan jekildeevrilmigir. eksilen einiaden siirenefesalabilecek uzun



Kuyrnk bireyiçinde eski bilylikliliilie ulattijinda bilyucley: keser. .



bir tehditle kargilagtigmda bu kivrunlarbir golf gemsiyesi gibi içdir ve oldugundan daha büyükgörûnmesini saglar. Güneydogu Asya'mn 1çan kertenkelesiyse(Draco volan) agaçtan agaca atlar. Parlak renkli pa: agütú sayesinde güvenli bir gekilde bir igaçtan diger agaca süzulür. Kertenkele- Nildevkertenkelesikurnazbir biçimeleyumurtalarimtermit er koparak da kaçabilir ama bu igi tepebasiliscus) (Basiliscus kakli kertenkele yuvalarinabirakir.Termitler lar havah yapamaz1ar. Tepelikli kerten- yumurtaninetrafmdakihasari onarir,listelikyuvamnisisi kelelerinözel pullarla kaph uzun ayak yUmuttayI gerekli kuluçka vardir, ûzesayede parmaklari bu suyun sicakliginda tutar. rinde kogabilirler. En luzh kertenkeleler alti çizgili kertenkelelerdir(Cnemidophosürüngenlerus sexlineatus), saatte 30 kilometre hizla yeryüzünün en hizh art vardir;



ridir. Sadece bir kertenkele denizde yagar: Galapagos deniz kertenkelesi (Amblyrhynchus cristatus). Bu kerterikele, kayahklarm ustundekialgleri



için suyun on metre altma kadar dalabilir.Bazi kertenkelezehri çigzebirlidir ler ama biz insanlar bu konuda ganshyiz çünkü bunlar tsiriklari giglikten neyerek ifraz eder ve bagkabir zarar orra büyüklüktebir yukari 115 kilogram varamdir, Komodo kertenkele En agagi vermez. toplayabilmek



agir



gelir. En hafifiise cüce le taglyabilirsiniz.



kelerdir.O kadar küçuktûrki parmak



ucunuzda bi-



Kelerler, sicak ülkelerdeki evlerin oldukça popüler misafirleridir. Çünkü geceleri böcek yerler. Bati Afrika'nm duvar kertenkelesi(Hemidactylus brokii) misafirlerine kaç sinek yakaladigim gösterip caka satabilmek için geffaf bir bele sahiptir. Kelerler camda dikey yönde gidebilir, bilimciler ancak yakm geçmigte bunn nasil yapabildiklerini bulmugtur.Ayaklari milyonlarca küçükktllakaphdir ve bunlarmher birininucu yüzlerce parçaya ayrilmigtir. Bu parçalarm çapt igigm dalgaboyundanbileküçuktür. Bu sayede iki yüteyde birden son derece güçlü bir elektron bagt olugur. Su ilkealana sahip bir yappririci bant bile üretilye dayanarak üç santimetrekare saracak kadar elini büyügunüyapabilseydik rahatlikla tamigtir. Bir insan asib kalabilirdik.Kertenkele çorbasi Çin'desoguk algmhät, vana tutunup akciger rahatsizhgi, kalp hastahgive asum gibi hastahklariçin ilaç olarak kullamhyor.Kertenkele çorbasmin Antigua'da da astima iyi geldigine ina-



mhyor. Tabil ki hastaya çorbanm içinde ne söylenseydi daha kötü olurdu. Suphesiz



oldugu söylenmemektedir.



I



".'



L



.



Keseli sansar



Avustralyalt katil kedi Beg keseli sansar



de



kediler" olgak bilinir ama kedigillerde benzemez.Burunlari daha uzundur, kediden çok firavunfaresi da gelincige benzer. ya Bunun yanmda benekli bir ciltieri ve uzun çahms1 kuyruklari vardir. Aile isimleri Dasyurus'tur ve kuyruk" demektir. Ancak, keseliler âleminde kedi gekilliler alanmdaki boglugudoldururlar. Yalmz ve gece türü



le yakm bir akrabahklart



"keseli



yoktur. Ashnda gärünügleri



"kilh



avlamrlar.



Kü ç ük cüsselerine g öre , en yakm akrabalari efsane Tazman_ ya canavari (Sarcophilus laniarius) digmdabagka hiçbir hayvanda görülemeyecek kadar güçlü bir isiriklari vardir. Egler çiftlegirken bile bir-



birlerini bu ölümcül isirikla isirabilirler. Digi kuzey keseli sansarlarmm (Dasyurus hallucatus) hepsilog mevsiminin aym döneminde kizigir. Bu da çiftlegebildigi kadar digiyle iftleymek isteyen erkekler için bir nevi her gey serbest ortami olusturur. Erkek, ustura gibi keskin çenesiyle divinin ensesine yapigir ve ortalama bir çiftlegme süresusariar eliikeseu ci boyunca yani yaklagik üç saat tepesinde bleyavralarun agacabrulanisten vlicutlarmalttisondatagir.irar kalir. Eu süre .bazen yirmi dört saate.kadar dalia birikolanier annarmsirtma uzar. Süreç uzundur çünkü hayvan bir seferde gitar' yeteri kadar sperm ürecemez bu yüzden digiyi-gebe birakabilmesi için.sürekli bogalmakzorundadir. Digiler sayisiz çislik ve asirik egliginde, gözleri kapah bir vaziyette bahari dügleyerek çömelir. Ancak, digilerçiftlegme sürecinden genelde zarar görür hatta kimisi älür ya da erkek tarafmdan kismen yenir. En azmdan kuzeykeseli sansari örneginde digiler en azmdan kendilerine ait olant geri alabilir. Erkekler bu kizgin çiftlegme sürecinden genelde saglam çikamaz. Kilo kaybeder,kansizlik baggösterir, erbezi torbalari bürülûr, kürkleri düger ve bitlenirler.Bir iki hafta içinde ölür ve .



i



Io2



I



-



enleri pahasma gehir dügerler.Böylelikle yiyecek üzeindeki rekabet azalmig olur ve hem digilerin hem de avrularimn yamnda



.un



rin ortaya aldirir.



hayatta kalma ganslari artmig olur. Bubir sonr aki mevsimde ensest iligkiçikma riskini de ortadan '



Kuzey keseli sansari bey türün n küçügûdür. Gine domuzunirden dogursa da bunlardati sadece ilk altist meme bulup hayatta karanm



tilkiyle



inegin



sesi arasmdaki



:ir.



abihyor. Avustralya anakarasimn en buyük eroburu olan benekli kuyruklu ceselikedi (Dasyurus maculatus) ya da diger adlyla kaplan keselikedi le tehlike akmdaki türler listesine :klendi. Nüfusu binin altinda. Tûre kullanilan KeselisansariçinIngilizcede geni" hayvanakomiiSzgû sözcüiGilk ker 1Tio'te Kaptan kullamlmigtir.Kuzey Cooktarafmdan mün gübte ytämlarmi çah yollarmm Queenslandlin GuuguYimidhirrdilinde :am ortasma biriktirtmektedir. "intihar



"quoll"



.



Sidney'deki



Avustralya



Müze-



ai'nin r1üdürü Michael Archer 2001



bulunanve Je Quollclarakçevrijen gelmektedir. dhigalsö2cügünden



sansar türünün yok almasmi engellemek için bir fikir ortaya atti ve insanlarm eveil hayvan alarak onlari evlerine almasmi istedi: "Kedi ya da käpek seveceginize



almda keseli



reseli



sansar sevin!" Io)



I



I



Kmkanatlilar Hagerelerin haperesi Kmkanathlar, böcekler içindeki en büyük grubu olusturur. Eger çegitlilik ve uyum saglama bagarinm ölçãtüyse, o zaman bäcekler yeryüzü-



baçanh hayvanlaridir. Bilinen 1.200.000 böcek türü (350.000'i kmkanatli) vardir ve daha 8 milyon tanesi isimlendirilmeyi bekliyor: Yeni türlerin keyfedilmehizi ortalama saatte birdir. Tüm hayvan ve bitki türlerini her beg türden birinin böcek art arda dizecekolsaydim2, oldugunu görürdünüz. Su anda errafta kendi halinde dolayan nün en



.



750.000.000.000.000.000 böcek vardir. Neden bu kadar çoklar? Sorunun en basit cevabi çiçekli bitkilerdir.



Çiçeklibitkilerin farkhlagmaya



Kinkanatillar,ne kelebeklerve güvelergibi aristokratve kibirlibirgizeme sahiptir,ne de karmcalarve arilargibi komünisttir.



Sineklergibiiërençve firsatçivurguncular da dedillerdir.0nlar,yetenekli profesyonellerdir. Er ya da geç birböcek düzenlenmeyecek tarafmdan ve igleri yolunakonulmayacak birmekanyoktur. A.A. GILL



bagladigt 12Qmilyon yll öncesinden beri böcekleriçin degigen pek bir yey olmadi. Böceklerin favori yemegi olan çiçekler, yerkürenio dört bir yanma yay1hp yeni çevrelere uyum sagladikça, bäcekler de onlari izledi. Süreç



içinde çiçekleri bile geride bira-



kar oldular;



tünel



kazma, uçoa



ve yüzme yetenekleriyle bäcek ler, evrensel canhlar haline geldi. Herhangi bir yeyin yenebilme özelligi varsa, civarda onu yemek -için haztr bekleyen bir böcek mudaka olacaktir.



Jambon,tûtun, zencefil, kemik toza, kagit, hah, doldurulmuy hayvan, striknin, tahta, her biri belli bir böceginçene kemikleri arasmda tüketilecek zahireferdir. "Kisa devre böcegi",telgraf kablosu olarak kullanilan elektrik kablolarimn digkihfunkemirerek,bakir tel etrafma lezzetli yahtim lifine ulag maya .çahpr. Dev kara salyangozlariyolculuk eden ve hayvano ilerlerken biraktigt salgisinkabugunda um dan bagka bir yey yemeyen Zonocopris gibbicolis, tam bir uzmandir. sanlan



104



strarejileri de bir o kadar çegitliÇiftlegme



BÖCEilN KINKANATU



lik sergiler. Mesela un böcegi, vekaleten üremenin bile bir yolunu bulmuqtur. ÜIkenin bugday ve hububat stokunu kemitmedigi za-



.



manlarda Tribolium



castaneum



muhtemelen



Bu tür, böcek standartlarma seçici degildir. Erkek, ige koyulpek bile madan evvel dikenli penisini kullanarak bir temizler. Ne kendiltrine dilibir önceki mügterinin artiklarmi larvalan. Kinkanath yazik ki fakibinin spermleri, kendi penisine tukumanagektiveririer.Feromonlann cezbettill erketangiftietm' tunmalarmi saglayan özel bir mekanizmaya sagirigiminde haluulir. hiptir. Böylece, bir sonraki fethinin nesnesi olaçiftlegiyordur. göre



.>



cak diginin, asimda hiç



kargilagmadigtbir erkek



döllenme ganst 1'e 8'dir. a Böceklerden ögrenecek çok gey var. Grotesk bir sanat galerisinden çok, neredeyse her tür agikinkliijma Hayal ugrayanerhek, rihgm denendigL, her engelin aµldigi, yayayan gõijlis killanna larvalar yapi;ml; gibiler. Gövdesinin arka kisbir laboratuvar bildeuraklapr. mmdan, saniyede 300 defa, kaynayan kimya'



tarafmdan



'



..



.



.



bir sprey püskürten bombaci böcegi, uçuglarda devredigikalan jet motorlarmm



sal e-



konusunda bizeyardimci olabilir. Yagmur dügmeyen Na-



yeniden ateglenmesi



mib ölünün sakinlerinden Tenebrinoid birdigibil1mi Erkek somdaçiftleµcek bir böcek ise, vucudunun arkasmda bulincedigiye tarvalar ererse,fizerindeki gausina lunan mikroskobik boyutlardaki kanalballa oradasdageneinlar tarainidan sabah çiyini hapsedebilir; bu meciklara bestenmet irereyuvaya aktankr. kanizma, sisten su elde etme teknolojilerierken uyari nin geligtirilmesinde kullamlabilir. Orman yangmlarmm ·



..



gifresini ise mücevher bäcegi (MeBacaklarmdan birinin altmda, olabilir. taplyor lanophila tespit saglayan bir kizdätesi aher etmesini yangmi 80 kilometre äteden bulunmaktadir. Neden peki? Atege dogru uçabilmek için... Çünkü sistemiyle kontrol altma almmasom acuminate)



kavrulan agaç ve yumurtlama



gövdelerinin,



avcilarm olmadigi,



firsati sundugunu



tehlikesiz



bir çiftlegme



bilir.



Böcek deyip geçme... 105



I i



.



-



.r



-



I



-- -



I i



-



r



i I



I



Kirpi Çimenlerinleaybolmaya yüz



afacan çocugu



tutmuy



Karanhkta zemini koklaya koklaya ilerleyïp, böcek atigtttan kirpinin son 15 milyon ylldir pek degigtigisöylenemez. Fakat Britanya'daki kirpi nüfusu,



favori bahçe hayvam listelerinindegigmezbirincisi olmak dügügegeçti. Elliydda say11arl yar1ya indi, güncel rakam-



yerine serbest



lar bir



milyonun altmda olduklarim gösteriyor. Böyle giderse 2030 itibariyle tek bir kirpi kalmarmy olacak. Yarisi ilk dogum günlerini göremeden ölür; her 100 taneden sadece biri beg yih doldurur ve her yll 15.000. tanesi Britanya karayollarmda dümdüz olur (90'larmortalarmdan beri bu rakam 100.000'e yükseldi). Yol katliami, güçlü böcek ilaçlarmm kullanmn ve kirpilerin yuva yap-



may1 pek sevdikleri çimenlik arazi smirlarmin tahrip edilmesi ile birlegince, iyimser olmak zorlayiyor. Söz konusu olan kirpileri" de ol"kent



Tilkibirçok gey bilir kirpiysetekbirkoca



sa, gehirde yayamak konusunda mesela tilkiler kadar bile becerikli degiller. Yüzme havuzunun içine düger, çim biçme makinelerinin altmda püreye dö-



gey.



ner ya



EllASMUS açhktan



da kafalanni



yemek



konteymruia sikigunp



älürler



(McDonalds, McFlurry kartonlanmn tasanmun degigtirerekkirpi-geçirmezhale getirdi). BirçoÉu da, iyi niyetli insanlarm kendilerinebaraktig ekmek ve süt sonrasi ishalden ölür. Bir kirpiye yardimci olmanm en iyi yolu onu beslemek degil, beslendigi yegil alana geri götürüp bagiboybirakmaktir. Tek bir yetigkinin gecede 250 salyangoz yedigi olar.



Ironik olan, top" savunmalari sayesinde kirpilerin çok az dogal dügmanlarmm olmasidir. Porsuk, top haline gelmig bir kirplyi açilmaya zorlayacak kadar güçlü pençelere sahip yegane hayvandir; tilkiler ise aciktiklarmda bu hayvanlarm üzerlerine igeyerek onlari açilKirpilerin zehre kargi olaganüstü bir direnci varmaya zorlayabilirler. dir. Bir kirpiyi uyutmak için gereken kloroform miktari, kargilagtir11a"dikenli



bilir boyuttaki bagka bir hayvan için ihtlyaç duyulano çok daha üzeIo6



rindedir. Bir kobays beg dakika içinde öldürebilecek bir engerek



kirpiyi etkilemezBu direnç, tüm kirpi davranig-



istrigi,



salya



nierilivalilen aµijihiç



,



..



zoriamaan anayabilir



-



.



kismim köpûklü kaplamak üzere kendi



arka



tanecikleriyle



huitmiemir kirpi,hirhat tupaa



¯¾



lari içinde en tuhaf olamna bir anlam katar: "Kendini yaglama". Hayvan, vücudunun



oikenie me esicisiblis sa



\



'



-



·--;



-



kivrdir. Kirpilerin, karakurbagasuim derisini çignedikten sonra kendileriniyagladiklari, böylece dikenleri için toksik bir krema üzerinde zehirli



Bu davramplari sayesinde avcilara daha da ayakkabi, sigara izmariti, mobilya cifakat dogrudur; lasi, katran, kahve, haglanmly bahk, yüz kremi ve saf su kokusunun da neden aym geyi tetikledigi tam anlamiyla açiklanamaz. kargdigun ("hedgehog")ça ,rigtiran Kirpi sözcügünün Îngilizcedeki olarak 1450'de kayitlara geçti; ardmdan highogg, heyghogekelimesiilk hedgepig, hoghog ve fuzzipegg gibi bölgesellakaplara dönügrü. Bu tarihten evvel, Latincede ericius säzcugüyle kargilanan kirpiye, AnglodenSaksonlar tarafmdan igl, Normandiyahlar tarafmdansa olugturduklari



gözlenmigtir.



çekici geldikleri



"urchin"



di. Latincedeki



"ericius"



säzcügü,



"diklegmek"



anlamma



gelen



(aym



kökünden gelir. Yetigkin bir kirpi 5000'in üzerinde dikene sahiptir. Bu ortast bogluklu kallar,tirnaklarimizm yapitagi olan keratinle güçlendirilmigtir. Bunlar son derece güçlü yapilardir; bir kirpiyi tek bir dikeninden tutup kaldirmak mümkûndür. Fiziksel engeller gät änünde bulunduruldugimda, her iki cinsiyetin de dikkat çekecek biçimde çokegli olmasi, her mevsim en az on partnerle çiftlegmesi ve hatta aym gece içinde birkaç zamanda



"korku"



veren) gher-



ey degigtirmesi kaçimlmazdtr. Aristoteles'in bu konudaki iddiah açiklamalarma karym kirpiler, asla yüz yüze çiftlegmezler. Digi,



bacaklarim ayirana, dikenlerini düzlegtirene ve burnunu öne dogru uzatana kadar erkek kendisini saatler boyunca çevreler ve gürültüyle homurdamr. Birlegme am çok kisa ve gurültülüdür. Erkek tatmin olur olmaz derhal uzaklagr; ne digiylene de yavrularm bakimiyla ilgilenir. arka



I



I Io7



..



Koala



.



Yavrusunu kendi dykmyla besleyen



sevimli



hayvan



Pek çok memeli, kendidigkisuuya da yavrusununkini yet ama sadece koalalar yavrularuu bununla besler.Ana, "lapa" ada verilen bir çorba hazirlar ve dört ayhk yavrular bu çorbayi höpürdetehäpürdete içer, böylece



.



önemli mikroorganizmalari



mideye indirir ve nazik sindirim sistemlerini sindirmeleri gereken zorlu besinlere, özellikle besinierinio büyük kismuu olugturan okaliprüs yapraklarma karp hazarlamig oloryetigkinliklerinde



Çoguotobur,



okaliptüsûn



yanma bile yaklagmaz. Yapraklarm yüzde 50'si su ve pis kokulu toksinierden olugmaktadir. Ancak, koalama sindirim sistemi bu besini sindirebilir. Koalalar Avustralya'da bulunan 600 okaliptus türunden sadece 30'uyla beslenir.Kokusuna bakarakbitkinin yagan bile tahmin edebilirler. Bir okaliptüsün, koalano yemegi olabilmesi için yagimn on iki ile on sekiz ay arasmda olmasi gerekir. On iki aydan küçükbitkilerin neredeyse hiçbirbesia degeri yoktur; on sekiz ay dan buyäk olanlarda ise zehirli prusik asit bulunur.Iginolumla tarafi, yapraklardaki nem sayesinde koala neredeyse hiç su içmek zorunda desildir. Ama okaliptüsün besindegeri o kadar dügüktür ki hayvan gunde yirmi saatini miskinler gibi uyuyarak geçirir. Su belki de oransal olarak bütün memeliler arasmdaki en küçükbey"Koala"Dharukdilinde sahip olmalarmm da nedenidir. Beyin demektir.Sidneyve ener. ne tuketir. BotanyKörfezi'ndeyaµyan Koalanin beynikafatast boçIugunun ji Dharuklannsoyu çoktan sadece yarisim doldurur. Beyin sanki kafa tükendi."Bumerang", boglugu içinde yüzmektedir. gibisözcúklerinhepsi bile bu hayvanlart uyumaktan Çiftlegme Dharukdilindengelmedir. ahkoyamaz. stradandir "susuz"



"dingo",



"valabi"



Çifdepme son derece ve biraz saglam bir dahn üstünde gerçeklegebilir. Erkek arkadan yaklagir, diginin.ensesini ismr, ve yirmi saniye içinde çatallagmig penisiyle digininiçinde kirk defa gider gelir. Gidig geligler bittikten sonra bogalma.(erkek her iki vajinaya da anda yaklagik boçahr) aym



I,



otuz saniye sürer.



Eu bagtan savma davramp, tutsak edilen digikoalalardagörülen gizemli lezbiyenlikegiliminin nedeni olabilir. Bey dividen olugan oyun gruplan hayli yaygmdir ve bunlarda egcinsellik oram heteroseksüellikoramam üç katidir. Aym zamanda escinseliligkiler iki-kat daha uzun särmektedir. An-



lezbiyencinselligi, tüm digikoalalarmdärtte üçünü etkileyen ve bulaganbakteriyelbir hastahk olan klamidya hastahynm yaydmasma ortam yaratmaktadir. "Islak kiç" olarak da bilinen bu hastahk digilerinkötü kokmasmave kisir kalmalanna yol açar. cak, vahyi



cinsel yolla



Vahgi koalalar günümüzde resmen "dügük smiflandirilmaktadir. Aborijin halklar yakm ylyordu ama soylarimn tehdit altinda oldugu lanmayibirakular. Nüfuslannm Avrupahlar .



..



.



.



.



.



OI(AUPTUS SINDIRICISI ..



en kötu gey kürk ticaretiyd1. 1927de yasaklanana kadar her



-



yll milyonlarca



pprat Emeliçin deijilkesmet içinkullandas andigleri



uzunhiipida körba. fin memeliler iginde dartherdaha



.



a myatandirici doludur rebatteriyle yok edildigini



deri yurtdigma



ihraç ediliyordu. Bugün, sahip kutsalbk ragmen nüfuslari 100.000'e kadar dügmüydurumda. Çaldik olduklari



araziletde



..niteligine



çtkan yangmlar



ve



trafigt



g.uayaan in



zamana kadar bu hayvanlari ilan edildiginden bu yana av-



geldiginde 10 milyon oldugu tahmin ediliyor. Baglarma gelen



.



Zehrikokiayahitmet yarimi b birburun gin de



risk ile yakm tehdit altmda"



hiyingliede eonskunimisket



fl¡kiyadaerisiiglapa



bugun en buyuk araç tehdit durumunda. Avustralya Koala Va kfr, koalalarm do gal



alanlarmin - yagam



tahmin



yûzde 80'inin



edi or.



Koalanm bilimsel adi Phascolarctos cinereus, "kül mma geliyor ama koalalar ne ayidir ne vombatlarm yakm akrabalaridir.



rengi keseliayi" anlade keselilersunfma aittir. Onlar



Parmak izleri neredeyse insanmki gibidir. Tüm primatlarm parmak uçlari armanmalarma yardim edecek gekilde serttir. Ama keseliler primatlardan 125 milyon yll önce yani koalalar henüzerrimlegmeden önce ayrilmqlardir. Birbirlerinden bagimsizgekilde geligeniki farkh yolun sym igi yapmak üzere aym nitelikleri geligtirmig olmasi "dara lan evrimin" guzel bir örnegidir. IOg



,



2.



I



-



I



Kolibri Küçiik dâhi An.kolibrisi (Mellisuga helenae)bilinenen kugük ku; olup agirhgt 1 kurugunkinden azdir. Tüylü bir kanat kasmdanfazlastdegilmiggibi görünse de, toplam 320 kolibri turünün her biri müthi; bir beyin glicüne sahiptir. Vücut boyutuylakiyasland1Lnda beyinleri,bizimkinin iki kati büyüklüktedir; bu da kolibrilere, daha büyük hayvanlarm faaliyet alamru agan bir dizi eylemi yapma becerisisunar. Tipkt bizim gibi net bir zaman kavramlartvard2r. Kirrmzt kolibri (Selasphorus rufus) yemenini nereye koydugunu hatirlamaklakalmaz, orada en son ne zaman beslendiginide EUlYOR YALIYOR aklmda tutar. Çiçeklerin balöZüyle için dolmasi tam Saniyede yiraihöpirti .



'



.



olarak



ne



kadar



Uzahlahm dii, ballriali yalayacat geklige çatalbvetilylidir



Egidlii altgiga,I cekleria giliginisal]layacalgetilde



beklemesigerektigini bilir. Kolibriter aym zamanda, dürrülerleyetinmeyerek, sesli iletigimi ögrenebilen alti hayvan grubundan biridir. Insanlar,balinalarve yarasalarm haricinde taklit yoluyla iletigim kurmayi ãgreneo diger kug türleri papaganlar ve ötücä kuylardir Beynin ön lobundakiözel yapdar, sesli õgrenmeyikontrol eder. Bu yetenegin, her üç kug grubunda bagunsazolarak ortaya çtktigt dügunûlmektedir. Kolibrilerde bu özellik,. bölgeselkontrol saglama ihtiyactyla iligkilidir. Balözü yalamanm her yeyden änemli oldugu yagam gekilleri öylesine enerji gerektirir ki, kompularimbesin.kaynagindaa uzak turmak, hayatta kalmalari için elzemdir. Sarktsöylemekse bunu mumkün kilmarun en etkili. yoludur.



Havada



asihyken



çiçeklerden



beslenmek, yine bu türe özgü bir beceri no



olup, özel



beyinadaptasyonlari gerektirir. Diger kuglarlakiyaslandigmda çok daha ötesini görebilirler (belkide çiçeklerin tamnmasina yardimci olmak için); aynca beyinlerininbüyük bir kisan, saniyede 2.00defa çarpan-kanatlarmm yarattigt hava akimma ragrnen, bellì bir noktaya odaklanmalarim saglayan görsel ayar iglevine ayrilnugtir. morötesi spektrumun



Bu ayni zamanda, gaµrtici fiziksel gereksinimleri de beraberinde getirmigtir. Kolibriler, zeki yaratiklar olmalanmn yamstra, vücut boyutlarma gökalbe, metabolizmaya büyük sahip hayvanlardir. dolayistylaen luzli re en Tek bir dakikada kalp ati§ sayllari 1200'e, soluk ahp verme say11ari500'e çikabilir. Uçma yöntemleri diger kuglannkinekryasia yabanarismmkine daha yakmdir; yuvah-topuzlu omuz eklemi sayesinde kanadarun her yöne 180 derece döndürebilirler.Havada asih kaldiklarmdakanat uçlari yatay bir konum ahr; yukart-agagt sahnma hareketi yapan dig,erbirçok Kolibri"derisinden"



kup türünün



aksine,.havada



seyaparlar·



kiz çizme hareketi Her kanat çarpiglarmda, havalanabilmelerini saglayan bu özel-



likleri sayesinde öne veya arkadogru hatta bag apag bile uçabilirler. Bu durumu devarn



gapkave çantaçriginh§i



19.yüzynsonunda tavanyapte Londtallbir saticitekbir yll içinde400.000 gapkave gantaithaletti. Kolibriavi nihayet1918'de yasaklananadek,kayit altinaalmmamig



birçoktür,soylantükenme noktasmavarana



kadar avlandi.



ya



ettirebilmek



için her gün en az



kendi vücut agirhklarr



ölçüsünde baläxü (enerjiiçin) ve böcek (protein için) yemeleri gerekir. Bu da ortalama 1500 çiçege konmak demektir. Tüm bu faaliyet çok fazla sivi atik ürettiginden kolibrilerdurmadan idrar çikarirlar. Minik ayaklari zeminde hiçbirige yaramaz, bu yüzden günlerinin dörtte üçünü tüneyip enerji tasarrufu yaparak geçirirler. Bazi türler, geceleri, bu tasarrufu devamettiren birhareketsizlikiçine girerler tür mini-kig uykusu-; metabolizmalan iyice yavaglar ve vücut sicakhklan neredeyse -bir



yanya iner. Kolibri tüylerinin iki temel rengi vardir: Kizil kahve ve siyah. Gärdügumüz nefes kesici renk arahgmm kaynaga,hayvanm tüylerindeki melanin granülleri ve küçük hava kabarctklaridir.Onlan sadece stradan "pigment" renklerinden ibaret görmememiz için, igigin yanardönerli tüy-



ler üzerine dogru bir açiyla dügmesi gerekir.



Komodo varani Büyük kötü agtzh ve



Uç metre uzunlugu ve 125kilogram agirhgi ile komodovaram (Varanus komodoensis)yagayan.en büyükkertenkeledir.Bir bagkarikoru dahaelinde tutuyor: Döllenmedenüreyebilen en büyükkarahayvanidir. bulunan üç komodo varamn2006'da Britanya'daki hayvanatbahçelerinde "kendi olmadigi dan ikisi herhangibir erkekle temaslari haldeyavruladi. Bunu kendinidölleme"adi verilen bir iglemleyaplyorlar. Komodo varanlarmda iki farkhkromozomubünyesindebulunduran digioland2r: Erkekiçin ZZ, digiiçin ZW. Memelilerdedurum böyledegildirama kuglardaaynen böyledir ve bu açrdan varanlar kuglara.benzer. DigininZW yumurtalarmm ucunda ikinci bir mini yumurta eklidir.Eu yumurtada genetik bilgilerinin tamamuun kopyasibuluyoklugunda yeniden mini hücrenin Spermin içine ahmr ve yubu hücre nur. erkek olmayan ZZ hüeresiyaratir. ve bir set npaup aym murtays Eu bir hayattakalmastratejisi olarak ortaya çikung olabilir. Varanlar mükemmel yüzücülerdir ve sadece Endonezya takimadalarmm orta.kismodaki birkaç adada yagarlar. Yeni bir adaya çakan digi sadece kendi dälleriyleüreyerek yeni bir varan nûfusu olugturabilir. Adamn ormanlarmm derinliklerinde ragyagayan vahyi ejderha hikayelerine a ncak Zengin.bir Komodo 1910'da batihbilimcilerce kegfedildi. men varant maceraperest olan W. DouglasBurden 1926'datürün canh örneklerini yakala"döller"



L



sonuçlandi ama bu mak için bir kesifheyetiolusturdu. Girigimibagarisizhkla gezi hakkmdaanlattigi geyler,. Merrian C. Cooper tarafindan 1933'te çekilen



\



Hollywood filmi KingKong'a esin kaynagtoldu. Komodo varanlart genelde dinozorlar"olarak adlandirthr ama kup ya da sûrüngenieria aksine dinozorlarlayakm akrabahklari yoktur. Komodolar, iguana ve yllanlarla yakm akraba olan devkertenkele(monitor kertenkeleetoburlardir. Digleribir süsi) grubundandir. Çentikli.digleriyle korkunçbirer "yagayan



rüngeninkinden çok



köpekbahtamakine benzerve çok



si vardir. Isirigiölümenidür ve dürücü bakteri salgilayabilir. Ancak, "äldürücü



güçlü kivrimhbir çenesalyasi" çok ünlüdür; on begtane ölyapilan son araçurmalar varanlarin aym



çok güçlû bezlerinden ottaya koymuytur.



anda, agizlarmdaki saly



hayvanlar oldugunu



sunt dracones (burada varan



'hic



yer alansadecebir rastlanmqhr. Duharita1507 küçiikbirLenoxGlobe



laresi



toksinler salplayabilen ze-



Bulunduklart adamn en önde gelen yartiedaridir ama aym ada hayati onlarin



yayilmasun



engellemigtir.



Aslmda günümüzde soyu tükenmi olan pigme bir fil türünû aviamak fir.Bu ibare,Asya'nindo ukiyisim üzere evrilmiglerdir ama pekala buIrdu; yanibuglinkomodolann falo,geyik, keçiya da yavru varanlaju yerlere hiçde uzakdeëilri da avlayabilirler. Yavru varanlar büyüklereav olmamak için hayatlatepelerinde geçirir. Ava çiktiklart zamanlarda ise a ilk dönemleriniagaç dilerindenyagh arkadaylarmm istahmi kabartniamakiçin avlarimn digkisi



kendilerinipielecir, bäylece tedbir alung olurlar. Comodovaranlari ayda bir kezyer, bir seferde vûcut agirliklarrun dörtte kadar yiyebilirler. Ardmdan sicak, güneglibir yere oturur ve yediklerini rinde yuvarlamp



.



firmeye ve yemegin midelerinde bozulmasmi engellemeye çahytriar. Taharka ayaklari üzerinde i edilebilecegi gibi cinsellikleri de vahyidir. Erkek çahgir. Bayardiktan sonra iki pelamrve digiüzeriode hâkimiyet kurmaya birini digiyesokabilmek için digiyigemler ve divininboylucauzanma.nden



l



bakicilaruntamr hatta kaFakat Paul Bronstein'in yagadiklannm bize gös-



zekilerdir. Kafestekikomodovaranlart



numaralar bile yaparlar. olmadigigibi bit komodo varamna yaklagirken ayakkabilarmiz ayagamzda 11. Bir dänem Sharon DillERiYLE ALIR KOKU IODOLAR Stone'un kocastolan gafill Gesirboghup zeteci Bronstein, 200Tde feiraituyu



Los An eles'taki birhayvanat bah esinde



-



illigindeki



"evcil"



bir komodo varanunn yamna yalmayak girmi i



di



ricisalya/



Genitboghişyla



haWeuryap · .



.



ve varan ayaklarini feci gekilde hirpalamigtl.



kanallan



Ortaçag'daki haritacuarm rehlikeli ya da keyfedilmemi; copraklan belirtmek için kullandiklart dügünülen ifade (y.n.).



i



.



I.



i



-



I



Koyun



Bir tepekkür notu Evcillegtirilmig koyun (Ovis aries) insanlar sayesinde var olmuy olabili ama biz modern dünyada ko unlar sayesinde vanz. Koyun ilk kez M( 9000'de Ortadogu ve Orta Asya'da köpek, Ren geyigi ve keçininhemei ardmdan



eveilleptirildi.



Günümüzdeki bütün koyunlarm iki atasi var muhtemelen tükendi, ikincisi olan muflo



dir. Bunlardan birinin soyu nun (Ovis musimon)



soya ise tehlike altmda. Koyunlar



yakm akraba



lari keçiye kryasla insanlarm hayat tarzmm dönügümünde yani toplayicihktan



yerlepik hayata ve tartma daha belirleyici olmugtur. Keçi, göçebeler için mükemmeldi fakat koyun hem sürü halinde dolanma egilimi hem de en zorlu çimlerde bile otlayabilme yetisiyle insanlarm . yerlegik hayata geçigte çok



geçmesine



olanak



tamdi.



-



SURODE GÖlE ÇARPAR KOYUA .



'



Koyanlar otla-



diklari yeri gübreledi



ve tarimm ortaya çikmasim sagladt. Etleri ve sütleri ise avcihkean vazgeçmemize neden oldu. Ko-



.avci



Kagmya meril0 Kannapn



Ihr,sebekgeneldezayifveaço



yundan



en lyi verimi elde edebilmek için güdülmeleri ve korunmalan gerekir, bu



da atalarumzi daha genig insan yerlegimleri olugturmaya itmigtir. Eu ayni.zaman¯ da koyundan kisa süre önce eveilleptirilen köpek için daha fazla iy demekti.IIginçtir ki koyun kelimesininhemLatince kargihgi ovis hem-de îngilizcekökü ewe Sanskritçe avi sözcügünden geliyor. Kökünde ya da korumak" anlamma gelen av sozcugu bulunmaktadir. Koyunlara bakmak bize uygarhk yolunu açmistir. "bakmak



..



I



.



..



r4



Iililider



-



Dijerkuynlarboysmzi tdiltkoyun takip e biríoçtur. mehle ii



enig .,.



*·



s



Srtilstiuzanan keyu h kyyusirillsti I digmü¡tür wekalkamayacak arprdir



l



Atalarumzm, koyunlari seçip çiftlestirerek kabank yünlerinin, sa"kemp" deniyor) daha çok ece korunma amaçh tüylerinden (buna zatilabilecegini keyfetmeleri3000 yll. sürdü. Sonuçta ilkin keçe, armdan yün elde edildi. Insanlarardmdan iplik yapmay: ägrendi, buntekstil.izledi. Eger koyun çiftçiligini ilk smai n dokuma tezgahi ve allyet sayarsak



g'a gelindiginde esans



yünü de ilk büyük ticaret yün Avrupa ekonomisinin



büyük ölçude yün. ticaretinden



Ortariietasi saymahytt. temel ürünüydü. Röen



elde edilen gelirle



finanse edili-



ordu. Bugün sentetik iplikler Avrupa ve Amerika'daki yün üretimini üyük ölçüde dügürdü. Artik üretimin yüzde 60't Avustralya, Yeni Zelahda ve Çin'deyapihyor. Ida'da yagayansoaykoyunu4000 ylldir



Koyunun be kadar faydah belki de kültürel rollerinin de artmasma reden olmuytur. Tarihsel olarak biçilen bu rol, kurban olma rolüdür. Keçiyle äzdegleptirilen



excillegtiritmeden.olugu



birortamdayaglyorve Derisini kiyabanihalinegeridönmügtiir. 3ilirsiniz kirpamazsiniz. Çoban ama gineifadesizbog birsuratlabakar.0nlart lenin tekyoludikbündür.



cinsel nireliklerin



aksine-



ko-



sürekli bir gükran veya fedakarhk simgesi konumundadir. Yahuliligin,.Hiristiyanhgm ve- islammkutsal metinleri kuzularla, koyun dolar taçar. Koyun yakm geçoigte, konforve çobanlarla nizm ve aptalhk kelimeleriyle eganlamli hale geldi. Bu yakrytuma lankörce olmasmm yanmda yanligtir da. Birakm aptal olmayi koyunvardir. Sürüdeki diger koyunIari arm son derece geligkia bir hafnast edebilir, çobam üstelik iki yda kadar hafizalatytrt kendilerini güden 'un



.ürüleri



"sabitle-



sûrlilerini belli bir bölgeye nig" dag çiftçiteri tarafmdan uzun zamandir bilinmektedir. Çobanlar irmak gibi otlak alanmi stre köpekler, koyunlari ilkin baytr,.taghk ve utlayan yerlere göre egitirler. Sonra diçi koıunlar aym geyleri kuzuara õgretir ve böylece nesilden nesle aktardmig olur. Bu aktarrm baen yüzyillarca geriye gidebilir. 200Fde parlak veren gap hastahgima özlerden kaçan hasarlarindan biri de "sabit" sürülerin yok olmastyII.. Bu koyunu relof edilmigtir. Daha yakm süreçte yedi milyon-Ingiliz ·mda



tutabilirler.



Eu nitelikleri,



pçmigte ise fleri zekah koyunlar, tipkt bir SAT komandosu gibi hizia coqup çitlerin üzerinden attamayr ve yuvarIamp toparlanmay: ögrenniglerdir.



Köpek Yetenekli kurt Köpeklerin atalari, bilinen ilk etoburlardir. Kurtlardan evrimlegmiç olan köpekler kurtlar yagayan en yakin akrabalaridir- insanlar tarafmdan ilk defa 12.000ila 14.000yll önce beslenmeyebaglamiglardir. Köpekleri evcilleptirmenin tek bir yerden mi yayddigi, yoksa farkli bölgelerde bagtmsiz olarak ortaya çikan bir davramp mi oldugu bilinmiyor. Köpeklerin, insanJara ait atiklardan beslenmek için yerlegim yerlerine yanagtiklar2 ve insanlardan gittikçe daha az korkar hale geldiklerini dügünenlerin.yamsira, insanlarm kurt yavrulariru.beslemeye bagladigun ve dogalseçilimin daha yu-gri



mugak.mizaçh



olanlari öne geçirdigini savunanlar da bulunmaktadir. Rus bilimciDmitri Belyaev'in 1950'lerde gerçekleytirdigi meghur islah deneyi,



vahyi gûmüy renkli tilkilerin uysal



köpeklere dönügmesi Fuegianyerlileri açltklakargikargiyakaldiklai için sadece yirmi yilm yeterkigaylarmdaköpeklerinden evvelyaglikadinlari li oldugunu göstermigtir öldürüp yer:BayLow'unbununedenyaptiklarm (bkz.Tilki). sorduquküçükbir ogiançocugugöyle.cevap Bugün y aklagik 400 eveil vermigtir,"Köpekçiklersusamurlanm yakalar köpek cinsi bulunuyor fa. amayaglikadinfaryapamaz." DARW kat bunlarin tümü ayni türe CHARLES mensuptur: Canis familiaris. Teorik olarak, sadece birkaç cm uzunlugundaki bir Chihuahua, boyu bir metreyi ayan bir Great Dane ya da 70 kiloluk bir St Bernard ile çiftlegebilir. Köpeklerin gösterdigi çegirlilik, avantajh kahtsal özelliklerin insanlar ...



tarafmdan



özenle seçilerek, cücelik veya kuyruksuz olmak gibi vahgihayatta hayvamn ûreyecek kadar uzun sûre yagamasma engel olabilecek ahvilmadik özelliklerinin dqarida birakilmasmdanileri gelir. Özelleymig beav cerisi bilhassa aranan özelliklerdendir. Springer spaniel cinsi av köpekleri



(ingilizce kargiligt ya da ziplama becerisinesahiptir. Dachshundlar (sosisolarak bilinirler),sosis geklindeki vücutlari sayesinde "siçrama"



porsuklari



"spring")



(porsugunAlmancasi



"Dachs" r6



demektir)



sigmaklarmm



içine



BIRKöPEË\N HAWI olal kallamianaartiksaystiikenmi¡ deşnnenini gevinnekte Ayak IIIere beslembir galigtmimak mutfakta tetiyer yaverkiipak", kiilakit dabatoksarkik glivieli, kisabacallibehayren, IIzum trirligli. çiftlerha1|lide, benziyntiu. h kiipeklet tierbirisirayla bircarglye



kadar takip edebilirler. Labrador av köpekleri, Newfoundland'daki bahk aglarmi bulup çikarmak uzerebeslenirler. Harehoundlar, Elkhoundlar ve Coonhoundlar; Leopar Köpekler, Kanguru Köpekler ve Ayt Köpekler hatvardir. Kanigler ilk önceleri ördek avlata Koyun Kanig diye bir cins bile nnda kullamhyordu: Kanig säzcügünün



kargihgi ingilizcedeki



"poddle",



atlamak" anlamma gelen bir kelimedengelmektedir. Alsonunda kendisiyle aday bir man gece bekçisiLouis Dobermann, 1800'lerin gibi eglence için üretilmig olan türler, bekçi köpegicinsi üretti. Pekingese ismmak eskiden soylu kadinlarm iço geceliklerinin içinde tuttukla-



Almancada



"suya



Çin'de



köpekleri"olarak bilinen türlerdendir. Tartigmaya gerek yok: Kedilerin aksine köpeklerbirçokige yartyor. Köpeklerin burnunda 220 milyon koku alma hücresi bulunur,bu say1 insanlarda sadece 5 milyondur. Dolayistyla käpeklerinkoku alma duyusu insanlarmkinden100 kat, en geligmig insan yapum koku alma cihaziarmdan ise 4 kat daha kuvvetlidgöpeklere koklayarakbulmayiögretemeyeceginiz hiçbirgey yoktur: Patlayicdar, uyugturucu, kaçakhayvanlar,bitkilerve yiyecekler, topraga gömülü kara maymlan, göllerde dibe çökmüç insan bedenleri.Kanserin bile kokusunoalabilirler. Californiah doktorlar, Labradorlarm ve Portekiz su köpeklerinin,akciger ve meme kanserini,mamogn,



"kol



bilgisayarhtomografi gibi son teknoloji göriintüleme cihaziarmdan çok daha buyükbir dogruluklatespit edebildiklerini göstermigtir. Käpekolanler, hastalarmnefeslerini koklayarak, akciger kanserindenmuzdarip lan yuzde 99, meme kanserihastalaruu ise yüzde 88 dogrulukla belirlemigtir. Käpekler kuyruklannt hem mutluyken hem de mutsuzken sallar. Negeli köpeklerkuyruklarmi,daha çok vücutlarimn sag tarafma dogru salram ve



sola... Saga dogru sallamalari için onlara yardimci olun: lar. Üzgünlerse Bunu hak ediyorlar.



i



Köpekbahgi Büyük krzm bluzu Yüzü agkm



.köpekbahšt



.türünden



sadece biri insana saldmr. 2005'te dünya çapinda sadece elli sekiz tane köpekb"ahgisaldirist.kay.dedilmig ve sadece dört insan-ölmügtür. Egekarilan sadece Britanya'da her·yd bu yol açarken.denizanalari kadar insamn Filipinlerde on misli insam. ğldürüyor. ABD'de köpekler ve alligatailer köpekbahklarmdan daha çok insamn -älümüne Dahast New York'ca her yd 1600 insan birbirini isirryor..Aslma bakihrsa kapekbahklarmo bizden korkmak için daha geçerli sebepleri var. Her yd en az70 milyou köpekbahgim, yemek için (baziköpekbahklarmm etleriidrar kokmasma ragmen) ya da karacigerlerinden hemoroit kremi yapmak için öldürüyo.õlümüne



-neden



.oluyor.



ruz.



:Köpekbahklarmm insanlan kemikli bulmasi ve foklari tercih etmesi mantiksiz degil. Köpekbahklari muazzam -bir takip etme sistemine-sahiptir. Köpekbahgi beyninin üçte ikisi koku almaya yogualagmigar: Milyonda bir.oranda kan bulagmt; suyu 500 metre öteden farkedebilir. Köpekbaligmm avi tespit edebilmesiiçin ille de kamyor olma.biraz



.flir



si-tabii ki gart degil. Bahk särüleköpekbalism bagagagtpevirirseniz



-ri



bel.dakika transageçmiggibiyaklagik:on "tonik.hareketsizlik"



.yüzer.



denen.durumda Kimsebununnedeninihilmlyor.



tehlike



.anmda



arkadaglarun



nyarmak için bir tür kimyasal salguar. Köpekhahklan bu igaretlegmeyi änler ve ma



olmadigL



herhangi bir yaral



hatta endige edilecek



bir durum olmad1(p anlamma bir.kimyasalsalgdar. Bir kõpekbahgmm dügük frekansh sesleri algdayabilmesi demek bir bahšm kalp attymi çok uzaklardan duyabilmesi demektir. Dahast bedeninin dört bir yanmda bulunan basmca duyarh algt sistemi uzaktaki avm-ne yöne gittigini bile algdayabilir. Kafa derisininhemen altmdaki hûcreler manyetik alandaki küçük ve anhk elektrik akunlarun kesin -gelen



.degigiklikleri



olarak saptamasma



olanak tamr. Bunlar käpekbakgma sar&i bir pusuUS



l



yla seyahat ediyormupçastna kolayhk saglar, ak için bir araç daha saglar. Köpekbaliklari



bunun yaninda



-.



avlan-



bu yetileri sayesinde



bile)kas hareketlerihissedebilir.Bazi köpekbaliklarimn orta kulaklarmda derinlik ölçer bulunur. Bu karmagik sistemle donanmig olan käpekbaliklari takaranlik ortamlarda bile avlanabilir.



aktaki bir baligtn (kumunaltma saklanmig olsa



.le



.amen



sahiptir \Köpekbaliklari, gündüz vakti mükemmel görüg :kapasitesine Aageceleri avlanmayi tercih etmeleri yüzünden baglarinabüyük dert ilmaktadir. Köpekbaliklarimn karnindan bira gigeleri, patates çuval-



araba plakalan, tugla, ztrh hatta tüm bir okhikirpi biçikabilmektedir. Sadece bir kaplan köpekbaliginin karnmdan üç palbirkaç pantolon, bir çift ayakkabt, bir ehliyet, bir ve bir yagmurluk, istakoz ve kismen sindirilmig boynuz, hiçbir zarar görmemig on-iki



rl, tamtamlar,



.ft



ir kümes dolusu tavuk çakmigtir. Digi yakalikli köpekbaligt en uzun hamilelik süresi rekorunu elinde Ituyor, bu köpekbaligmm hamileligi üç yildan uzun sürüyor. Dogadai en büyük yumurta, devekuçona degil digi balina köpekbaligina aituzunlugunda 15 cm genigliginder. 1953'te kegfedilenyumurta 30 cm köpekbaligLmn CCDinIeri cm'dir. Digi Kaltnligi 10 kum ise ir. panter yilmda öldürür ilk Fakat kayltlar 1580 ve yer. na karnmda birbirlerini bagladtgLudan yönelik 2tulmaya kaydedilen saldiri sabu yana insana 2500'ü geçmez. Bu, Amerikalilann 1996 yllinda sadece tuvalette geirdikleri kaza sayisimn yüzde 6tsina denk gelmektedir (43.687). isi



Erkek käpekbaliklartnm penisi yoktur. Bu durum muhtemelen pek ok geyi açakhyor.



EDYOKAFA in¶BRIK alinilidigni Ri3HytËik ki¶yilHDI, ÇOkighth Uin



liianytik lillyihill &



ililli



ifassilaelektrikieluitye neien



ut.



doijru deliztabarnia gkieierve stildellekliir iy]EEEbIrvolten yarm ilyariabitikadarrapisinyalleri Olsµm elektrik le algiarabilir. aknar



iki Çekiçbaliljuini tihafkals;&li,kalasinin yaanida bilson elektro-algiaekanilmalanliin Erik dunnisme to alabMjince hirbir1miinden biy1ece seslerl "stereo"



Ifanni



.



yisi 6idig



I



Köstebek Her peyi gören burun Köstebekler kör.degildirama toplu igne hap büyüklügûndeki gözlerinin te yapabildigi aydmhkla karanhgtayirt edebihnektir. Onlari farkh kilan, kol lamaktançok "hissetmek" için kullandiklariburunlaridir. Yildiz burunluköstebegin(Condylura cristata) burnu egsizdir. Pembe di



nizlalesine



benzerama gerçekte yirmi iki parrnakh, tutmayi beceremeye eldir. hir Köstebek bunu yeraltmdaki dûnyasom tam olarak manzarasn çakarabilmek amactyla kullamr. Ortalama bir klitorisegöre çok daha yt gunsinir uçlarma sahiptir ve digermemelilerde beyningörmek için kullar



.



digtkapasiteyiaynen kullamr.Eu haliylebir elden çok göze benzer. Yildiz burunluköstebeginiki rekoru daha var. Tüm memeliler içinde e hizhtepki veren odur: Ortalama 227 milisaniyede bir böceklarvasuunyer.



,



Köstebekkelimesi,



"küs/kös"



ile



"töbek"in



birlegimindenolugur. "Küs/kös", gözsüz anlaminagelirken,



ni tespit eder, tanir ve yer. "Köstebek sözcügünü okurken daha uzun n bagka deyiglekirmo man harcariz.Bir _bile



frene basarkenharcadigunizsu açte biri kadar bir sürede bu is temek,tepek,tebe,tepelek) lemlerin tamamini yapabilir. Ayric ylgm, tepe,topak,yumakantamlannagelir. tipki balonlusakaz gigiren bir çocuk gi bi burun deliklerinden kocaman hav: kabarciklarifigkircaraksuyun altmda alabilir" ve bunuyapabilen tel "töbek"



(aymzamandatömek,



iµkta



renin



"koku



memelidir.



Eger bir köstebeksekiz saat boyuncabir geyyemezse ölûr. Avrupa köste begi (Talpa europaea) esas olarak solucan yer. Köstebegin yeralunda kal digt tüneller solucanlarin içine dügmesi için yapilmig tuzaklardir. Gündi



yaklagik yäz solucan yemek zorundalar. Uç kisimlaruuisirdiklari solucan lan hareketsizbirakabilirve bu yolla günde yaklagik 500 solucam yeraltm· canli tutabilirler. Köstebekler suyu da^çok tüketir. Bil daki "kilerierinde" hendekya da gölet yaktalarmda mutlaka bir tünelleri olur. Yaygtn kanuur aksine köstebeklerbitki käkü ya da diger sebze türü geyler yemez. I2O



I



.o



Eger solucan kithgrvarsa bir köstebekgünde 45 metrelik yeni tünel açabilir. Eu bir insano yirmi dakikadadört tonluk topragt kürekjeyaklagtk bin kez bir yerden bir yere atmastna denkbir iytir. Köstebekler gece hayvam degildir,sadece gündüzleri çok sik görülmezler kadar. Aslmda gunde dört saat uyurlar, geriye kalan zamanlarda da dörder saatlik vardiyalarla delicesineyemek yer ve toprak kazarlar. Yaçam alanlarna çok bagh ve yalmz birhayat sürerler. Her hayvanin yaklagik dört futbol sahasi büyüklügliedebir alam vardtr. Yalntz yagamlarmdan yalmzca senede bir kez bahar geldiginde, o da sadece birkaçsaatligine vazgeçerler, bu süreyi çiftlegmek için degerlendirirler.Bazen yer üstünde çiftlegirler. Köstebekler sahip olduklari ktrk dört digi,yllm geri kalamada diger köstebekleri kendiyaçam alanlarmdan uzak tutmak için kullamr. Buna digiler de dahil.Digi köstebeklerinde memeliler içinde kendinehas bir özelligi vardir: Bir çift yumurtahk ve testis. îlkbahardayumurtlarken sonbaharda yaam alanlarmi savunmalan gerektiginde testosteron salgilarlar. Tabi digiile



birazdaha buyuk, tünel yaply carzlari biraz daha farkhdir. Digiler dûzensizbir as oluçoururken erkekler uzun ve düz çãzgilerhalindetünel kazar. Köstebek yuvalan olaganüstä derecedekaliteli topraktan yaptlir, öyle ki bahçivanlar bu toprag1 tohum gûbresi olarak kullamr. Köstebek derisi, 19. yüzyihn ikinci yartsmda köstebekavcilarma lyi para kazandirlyordu. Bir yelek yapmak için yaklapk yüz deri gerekiyordu. Yürythn sonunda yllda milyonlarca Britanya köstebegiderisiABD'ye ihraç ediliyordu. Bugün Britanya'daki kästebeknufusunun 35 milyonun azerindeoldugu tahmin ediliyor. 2002'de,Kraliyet köstebekyakallaylcismm görevi, Sandrigham'a Victor Williams.on'inatanmastyla canlandi.



erkek arasmda çegitli farklar var. Erkekler



YIUlllSURAT ¯



Eliflirl



afiSlill3ti hiSSaiOlilllidit



.



"$0kliniÇlilTill" biiyillne gekli¡iarniakarlian



farkkdir tamamen ry



-II



helmanyiratiiki burgiula sirasinda Doguni



-



aµ]aç\kiirweIne çilgtapmsltelarak tabank



.



I2 I



L



Kunduz Mühendis, dalgzç eczact Kunduzlar,_insanlardan sonra çevrelerini en.fazia etkileyen yaratiklardir. 1çgüdüselolarak bir geyler inga ederler: Kafese konulan genç bir



kunduz, etrafmda ne agaç ne de akarsu olmasma karem, su bendi inga ediyormuç gibi hareketler yapar. Bir saatten daha kisa bir sürede, çapi 15 cm'yi bulan bir agact kesebilirler.Bazi bilimcilerPennine ormanlarinin yok olarak -yerini Fens ormanlarma birakmasuu, 13. yüzydm baçana kadar Ingiltere'deyagayan kunduzlarm varhgma bagllyor (Yorkshire'da bulunan Beverly kasabasi adiingilizcesi {kunduzun alrmetir). bu.hayvanlardan m Kunduzlar, sincaplar gibi kemirgendir.Sadece iki türü bulunur: Avrasya kunduzu (Castor ßber)ve Kuzey Amerika kunduzu (Castor nadensis). Boyut ve gärüntü.açisandan benzer olmakKanada,ölü iki tür 24.000 yd änce ayrilmig olup arla birlikte bu . kunduzlannüzerine tik çiftlegememektedir. Kunduzlar, dügünebilecesikurulmugtur. nizden çok.daha büyüktür. Büyümesini tamamlanug Margaret Atwood bir kunduz, sekiz yagmdaki bir çocugun boyundadir. 10.000 yll önce nesli tükenmig olan dev kunduzun ohioensis) (Castor boyu Mike Tyson kadardi. Kunduzlar 15 dakikaya kadar suyun altmda kalabilir. Perdeli arka ayaklara, dümen gibi kullanabildikleri yassi bir kuyruga, güney gözlüsaydam göz kapaklarma, kürk astarh su geçirmez dugü gärevi gören daklara ve.suyun altada da kemirme faaliyetinedevam edebilmelerini saglayan kapanabilir kulaklara ve burun deliklerine sahiplerdir. Õadeki dört kesici digi açak turuncu renktedir. Büyümesi asla durmayan bu diglerinminelerinde, ekstra kuvvet saglayan demir bulunur. "Meggul" hayvanlar olarak nam salmig kunduzlar aslmda oldukça tembeldir. Kig aylarmda inlerini sadece iki haftada bir terk ederler. Bahar ve güz aylarmda kunduzlarm kuyruk boyuikiye kadanir.Xunduzlar enerjilerini kuyruklarmda depoladiklari için, yagm kullamldigi kig .



"beaver"dir]



-ca-



.



aylarmda



dudsklari, hayvan Kundurlann altmdayken suyun iprisugamesiadive.a.disiensin viic.imdan sinski artaandan kapanir



kuyruk, hacmini kaybe-



der. 1760'ta, Paris'teki ilahiyatFakultesi ve Fizik Okulu, kuyruklarmdaki pullardan dolayi.kunduzlari bahk smift.na dahil etmiçti. Bu tammama, Kuzey Amerika'd aki Fransiz yerlegimcilerin Büyük Perhiz süre since ve diger bayram günlerinde



....



,



istabakasi eigierisin



Ne=¾"



. .



kaisulaki reineden dakaesist apsirim da,hayvamn tahtalan finiabicebilmesini birtirkendi saglayan, gengisileyentesg¡etg¡s¡ yaratir



resmiyet kunduz yiyebilmelerinin kazanmast anlamma geliyordu. Kunduz kuyrugunun tadmm rozbife benzedigisöylenir. Bir ramanlar kunduzlar.yürüyen ecza dolabi gibi görülürdü. Mesanesinin etrafmdaki bir çift bezin ürettigi salgt castoreum olarak bilinir epilepsi için kesin ve Antik Yunan'dan bu yana hem hay agrisi, ateg ve söktürücüsü olarak kullaçözüm sunan bir ilaç, hem de bagarsakgazi enfiyeyle salgtyi nilir. Laponya'da yagayan Samiler bu karigttrirdi. Artik sadece parfümlerde kullamhr oldu. Guerlain'in Shalimar'mda ve Lancğme'un Magie Noire'mda da sentetik kunduz salgisi bulunut. sözcü.Ne yazik ki castoreumun çok pahah olmasi ve günüçagri ttrmasi, Ezop ve Yagli Pliny ile perçinlenen bir mite, avlanan kunduzun kaçoak için kendi testislerini kemirdigi säylentisine ha"kastrasyon"



yat vermtytir. Durum böyle degildi fakat avcilar kunduzlari her geye ragmen avlayüzy11da Kanada'da, kunduz postu, degigim maya devam ediyordu: 17. "kunduz-yapmu" olarak kullamlan, ya da "M-B" [kunduz-yapiaraci "made-beaver" ifadesinin bagharfleri] olaun anlamma gelen ingiliáce rak adlandirilan bir meta haline -geldi. Bir silahm degeri 132 M-B idi. acille@mek



kEnded



ydalamayi i retirler



"



iginbalik ,



'



ingiltere'de



Bu esnada



maamacilar.and.wi



.bir



anlam



"kunduz"



sözcügü yeni



kazandi: "Sapka".1. Charles, yapintmda sadece ve sadece



1628'de, kunduz yünü ya da kunduzdan elde edilen malzemeler kullamlacagun" ilan etti. Kunduz gapkalari kurklü olmuyordu: .Zira tüyleri suya dayanikh keçe yapmak üzere dövälüyor, "gapka



sikigurihyor I2)



ve



1smhyordu.



.



l



-



Kurbaga Toksik paradoks



Peri masallarmda kurbagalar çirkin fakat nazik yaratiklardir; gerçek hayatta ise olaganüstü derecedesevimli fakar ölümcül derecedetehlikeli canhlardir. Eu kadarmi, en azmdan Güney Amerika'nm parlak renkli agaç kurbagalari için söylemek mümkün. Neon kirmizisi,frapan turuncu, asit yeyili, mor ve mavi renkleri görünür spektrumun tümünü kapIar; gözleriyse laymerli taglar gibi parddar. Dünyanm en zehirli kurbagasi, Altm zehirli ok kurbagasi Philobates terribilistir. Kimi zaman nane yegili, kimi zaman da Kodak sarisi olabilen bu hayvanm büyüklügü ancak gige kapagi kadar olsa da. 20.000 fareyi ya da 10.insam öldürebilecek kadar çok zehir ihtiva eder. Üçtua tanesinin agirhgmdan daha-az miktardaki zehir, bir insam öldürmeye yeter; sadece tek bir tanenin elde tutulmast ölümcûl olabilir. Altm zehirli ok kurbagalarmm ismi, zehirlerini kamigçakBazikurbaya türleri,kusmak larm ucundaki oklara bulayan yerli kabile üyeleri tarafindan verilmistir. Bunu ilk kegfeamaciylatümmidelerini çikarir, den 1823'te Kaptan James Cochrane oldu. öksürerekdigan sa§ elleriyle ardindan özenli Aym zamanda zehri nasd ayrigttrdiklarim da bir temizieme iginegirigirve Oylesine act vererek buldu: KurbagayI tekrariçeri iterler. yorlardt ki hayvano riim vücudundan ter gi-



L



.



·çigli-



bi bu salgi bogahyordu. Dünyamn en zehirli ikinci kurbagast ise Kolombiya'da yagayan kara ayakh ok kurbagasidir' (Phyllobates bicolor). Parlak turuncu veya sari renkte bir gövdeye, deniz mavisi renginde. bacaklara sahiptir. Yerliler hayvam atege tutarak



böylece.salgismedagari birakmasim saghyorlardi. Adeta genel bir kuralmig gibi, kurbaga ne kadar guzelse o kadar tehigareti" anlam1likelidir.Bu duruma, Yunanca bir kelimeolan ve isunp



terlemesini,



"uyarl



na gelen aposematizm



denir. Küçük kirmizi-beyaz çizgili Ekvator agaç kurbagasi Epipedobates tricolor'un, Sunderland FC formasi giymig gibi bir hali vardar. Komik mi? Kesinlikle degil: Eu sonunar demektir. Diger



,



I..



7.,'.r -



I



KURBAÖAtll OWilYOR



turler o kadar tehlikeli



degilgibi görüdir fakat necek gekikle evrimlegmislerdir. Kosta Rika'da. yagayan kirmizi gäzlû agaç kurbagasi,



äyleymÌç



is



«



.



taraflarmda



yan



mavi-sari



çizgiler tagiyan yeyil bir gövfligiye kendilelini (ampleksus) Barierkekler Buajkkucakla¡slasi deye, turuncu ayak par makyapiikaal, piskiliteceiji yinuxtaler igin kelittlemek sperm geliglirir larma ortayagikana kader50tar tainponlan" ve ateg kirmizist gözle"giftleµie



fakat tamamen Bu benzerlik, Alfred Russel Wallace ile Amazonlarda yedi ylhni geçirmig ve bilim dünyasina 8000 yeni tür kazandarmig Henry tarafmdan Bates taklidi olarak adlandirilmisur. Walter Bates (1852-92) Güney Amerika cennet kurbagasi (Pseudis paradoxica) Latince ismini erigkinlerden üç kat büyük olan yavrulardan ahr, ama ne.de olsa kurre sahiptir. zararsizdir.



yilanm Çmgirakh



yavrusu gibi bir ses.çikanr



baga ve çeligki ayrilmaz bit ikilidir. Bilinen tür sayisi 5000'in üzerindedir ve bunlara sürekli yenileri ekleniyor sadece 2002'de Sri Lanka'da 100 yeni tûr bulundu. Bununla birlikte kurbagalarm nesli korkunç bir hizla tükeniyor: Kurbagalar derileri vasitasiyla nefes alan canhlar olduklarmdan tum türlerin üçte biri tehlike altmdadir. Zehirleri bizim için tehlikeli olabilir fakat insanlarm etrafa saçtigt zehirler onlar için çok daha öldürücüdür. Sonuç hem onlar hem bizim açmuzdan bir trajediyedönügebilir.Kurbaga zehri alkaloyittir, tipkt kokain, nikotin, kodein, kafein ve kinin gibi. Bilimciler tip sahnesini terk etmekte olan bu göz ahci paradokslarm ölumcül zehirlerinin, kanserden Alzheimer'a her eyi tedavi edebilecek ilaç,lara dänügtürulebileceginitespit etti. Epipedobates tricolor, morfinden 200 kat daha etkili bir agrikesicidir; Phyllobates terribilis ise 600 kat daha güçlüdür. Her ikisi de bagimhhk yapma-



yan ve yan etki içermeyen maddelerdir. Bagka bagka kurbagalarm vncutlari, kas gevgetici, kalp hare-



ketlerini uyaract salgxlar tagiyor, inme, bakteri enfeksiyonlari ve gibirahatsizliklarin depresyon ça-



..



relerini içeriyor olabilir. Velhasil



kurbañanm içinde geçekten de bir



yanhghkla eski Klati zainen azguihirerkejinkendini bitbekjakenetlediollir hirayakkablya yada tilli



prens gizlidir. .



I2,



I



Kutu denizanasi



.../



.



I



L



Yirmi dört gözlü mide



Dokunaçlarla çevrili bir agLzdan ibaretmig gibi g4zükse de kutu denizanasi ya da cubozoanlar ("kübikhayvan" anlammda), göz mercegi, kornean ve retinast bizimkilereçok benzergözlere sahiptir. Daha da tuhaft,. sahip. Oldugu tüm bu karmagik ekipmana ragmen gözlerini belirlibir noktada odakl amaz. Bu urum, kutu denizanasmin beyin yerine, agzinm etrahada



bir



sinir halkasma sahip olmasmdan veti



olmaksizin ulagtigi



kaynaklamr.Merkezi iglem kuvbulanik görüntü, bilmesigereken her geyi



söyler. Ne kadar büyük? Yiyebilir miyim.? Beni yiyecek mit Gözleri, küp geklindeki vücudunun.her iki yarunda bulunanço-



benzeri dört gövde blokunua üzerindedir. Íki "zeki" gözün yamstra, her bir gövdede igiga duyarh dõrt oyuk bulurur. Bulamk görüg gibi bu yapi da, duyusal bilgilerinbirlegtirilebilecesi bir beynininolmamastyla ilgilidír. Kutu denizanalaniçin bir aveiya ile gändür ve gecenin ayrunma varmak, ayrt duyu organlan gerektiren ayn igierdir. Oldukça erken bir dönemde, en at 550 milyon yd önce. farkldagtiklari lŠNE HÏICRESÍ gerçek denizanalarindan (scyphoTEKNOLOJÍSË zoan,. Yunancada iki kulplu içecek kaba anlamma gelen mak



"görmek"



.



10czyeçarpidii ali illikapak agihr.



Tayhzehir IloricDÖIt



IzG



.



Avado nrsillyede13slette hela likenlizehltzipkuilan fillatilair



I



skyphostan türetilmigtir)



göz yapdarlyla ayrilirlar. Görüg yetileri, bulamk olmakla birlikte,bagka açalardan iglerine yarar. Yiyeceklerin kendikrinedogru gelmesini bekleyereksuda gevgek bir gekil-



de salinan



gerçek



(bazitürlerin



'



denizanalarmdanfarkh olarak, büyükbir luzla yüzebilir hizi saniyede 2 metreye çakar), engelierin etrafmdan dolana-



bilirler.Bu da anIamma gelir. Yumurta ve spermleri denize püskürtmekle kalmaylp,diginindöllenmesiiçin erkeklerin dokukullandigma,böyleceçifdegme am yagadiklarma. dair kamtlar "avlanabilecekleri"



-naçlarim



vardir.



Bu aym zamanda, digerönemli äzelliklerini açiklamaya yarayabilir. Kutu denizanalan inamlmaz derecede zehirlidir. Denizlerin yabañarisi (Chtolarak bilinenbir tür, muhtemelen ronex fleckeri) yaratigidir. Ignesi,bamp anda derhal ortaya çi-



kan bir yanma hissinin eglik ettigi dayamlmaz bir agriya neden olur. Zehir dogrudan sinir sistemine, kalbe ve deriyehücumeder; kurban üç dakika içinde hayatimkaybeder.Her yll dünyanm däre bir yanmdan yaklagik 10.000 kigiisirihr; bunlarin



bir kisnu ölümle sonuçlamr. Diger bir tur, Carukia barnesi de bir o kadar



yeryüzûnün



en. zehirli



Bozdenizanalariä eden sonrasaatüçte yatar, µfak sökmedenkalkarlar. Karanlikçökmeye baglayinca, okyanusun hareketsiz, tabanma, gibiuzanirfar. "uyur"



zehirlidir. Suda neredeyse göränmez olan bu saydam ve yerfistigt büyüklügündeki.hayvantn tüm vücudu igneli hücrelerle kaphdir.Hayvanlatemas sonrasmda hayatta kalanlar, "Irukandji sendro-



denen, gidderli agri, bulanti,kusma,tehlikeli derecedeyûksek kan basmer ve öläm hissiile kendinigõsteren rahatsizhga tutular. Bu isim, denizde yüzmeye gidip korkunçbir hastahgn pençesine dügeninsanlarm anla-



.mu"



tildig



bir Aborijin



efsanesinden gelir. Zehir,



noradrenalinin "ölüm"



"dõvüy



agiri derecede salgilanmasma,. panigi yayamalatina neden olur.



ya da kaç hormonu"



kurbanlarm doÍay1slyla



Kutu denizanalari neden bu kadar zehirlidir ve bunun görme yetileriyle baëlantistnedir? Ashnda bu bir ölçek meselesidir. Gärebildikleri için kendiferindendaha büyük geyleri yeme egilimi gösterirler. Hassas dokunaçlarma gelecek olasi zararr en aza indirmek adina, avlarmt derhalfeiç etmeleri gerekir. Aptalca bir hata yapacak,.kendimizi avlarun áldürmek için kullandtklartigne hücrelerinemaruz birakacakhadar büyükoldugumuz için, -



bizekargiälümcullerdir.



•



L



Maymun '



Sosyal aylak



hayvanat bahçesine götüren herkes maymunlarm sahip olÇocugunu dugu müthig çekim gücünü bilir. Maymun kafesleri 12 yag alti çocuklarm izlememesi gereken filmler gibidir. Biraz cinsel içerige sahip orta derecedetehlikeli sayalabilecek sahneler gözünüzün önündedir. Çocuklar maymunlari sever çünkü aralarmda dogrudan bir baglanti varmy hissinekapilarlar.Aslmda hakhlar. Sadece insansi maymuniar (ape)yakm akrabamiz. "Maymun" kelimesinin.kullamlmaya bagladigt tarihten itibaren (kaynaklarpek kesin degilsede 1530 yih igaret edilmektedir) sevilen çocuklar için kullamlan bir takma isme dönügmesi de bu -



açadan oldukça



ilginç.



D ünyanm neresinde olursa olsun maymunlar yagar. Götece



büyük beyinierive



zekalari,



saglayacak



buyük gruplar halinde



toplumsal



yapmm devammi baga çik-



karmagik sorunlarla



ma olanagt vermigtir. Maymun topluluklart hakkmdaki bilgimiz arttikça giderek daha çok insanlara benzediklerini gärüyoruz. Elbette yedi yagmdaki oglan.çocuklan için, Angola maymunlarmm (Colobus maymunu) (Colobus angolensis) gegirtiyi arkadagça bir selamlagma yöntemi olarak taktlmasma nedenolmusturkullandiklarmi kegfermekmutluluk vericidir. Diger çogu maymun gibi bunlar da yaprak yer. Dolayisiyla gegirmek hayatlarmm temel bir ögesidir. Ayrica baskm erkegin diger may-



Beyazukari(beyazmaymun), dünyaninen garip.bakan maymunudur.Brezilyaya§mur ormanlarmdayagar. Cesur, parlak yüzüve insanabenzeyen kulaklan ona "Ingiliz" lakabmm



munlarca



tunarlanmasi



.



tam anlamtyla



okul çagmdaki



oglan çocuklart-



um yaklaçamma benzer. Gerçi çogu okul çocugu, oyun canavarlarmdaki älü deri parçalan ve bitleri temizleme igini hemen birakir.



Daha yetigkin insanlarm davramymmda maymunlar dünyasmda bir. kargiliga var. Maymunlar gelecege dair plan yapar. Beyaz yanakh mangabeyler (Lophocebus albigena) kararlaram hava durumuna göre verir,



.



iyi incir agaçlarinm nerede oldugunu hatirlar ve meyve toplama igine girigmeden änce günegin igimasim bekler. Vervet maymunlarmm çok (Chlorocebus aethiops) insamnkine benzer bir demlenme ahekanbarlara githgi vardir. St. Kitts adh Karayip adasmdaki inaymunlar, mekte ve insanlarm yarida biraktiklari içkileri bitirmektedir. Çogusosyal içicidir ve arkadaylarryla içmeyi tercih eder. Alkolü meyve suyuyla arigtirways tercih ederler ve asla yemekten önce içmezler. Diger maymunlar içmeyi kesialikle reddeder, ama yüzde S'i gerçekten âlemci içicidir. içebildikleri kadar sert likör içer, gürültü yapar, kavga çikarir, eri sonunda



da sizarlar.



lçicilikmaymunlarla payla§ttgtmiz



tek zaaf



desil. Rhesus



makaklari



(Macaca inulatta) ile yapilan bir deneydemaymunun birinci smif digi"bedel" bile ödeye:lerin yüzünün ve kiçmm fotograflarim görmek için bildigi ve onlara ädül olarak verilen meyve suyundan fedakarhk ettik-



Çirkindigilerdeise hayvanlarmdikkatini çekmek



için vermesi bardakta daha büyük meyve suyu gerekmigtir. Bazi turlerse kurah kendi ellerine almlytir. Domuz kuyruklu maymunlar (Macaca nemestrina) kavgalart bitirmek ve düzeni sag"seçer." Otoritelerini kurmalati için lamak amaclyla yagli maymunlari yoktur. Ancak, polis maymunlar ortadan destek gücüne pek ihtiyaçlari kalkar kalkmaz ayrihklar ortaya çikar ve toplumsal uyum parçalanir. Tüm benzerliklere ragmen insanlarla maymunlar arasmda daglar kadar fark var, bu farki ancak hayal gücumüzle kapatabiliriz. Makaklar bizim onlari taklit edip etmedigimizi anlar ama aradaki kocaman farki kapatip bizi taklit edemez. Yine de aramizda derin bir bag var.



leri görülmügtür. aragtirmacilarin



rügvet yani



Kanadah bir aragtirma elsibi, yeni dogan bebeklerin üç ayhk olana kadar, Rhesus maymunlarmm igaretlerine tipki insanlarmkine verdigi gibi pozitif tepki verdiklerini ortaya çikardt.



KUYRUËA BURUNDAN



-



inapuum (kapuliri) VeliDiinya



OlmipO)



diklan



-



Sarankuynik



sunnpu trae kDynik



BunNIÑIllin digg



Faniak licilyta



7



·



EstlBlitylisymunu (mindril)



Sprinkilan liidildne yakin n kmda



Mer can Deniz iskeleti



Mercanlarm en yakm akrabasi denizanalaridir. Aym pubenin -Cnidaria- (Yunancada otu" anlamma-gelen knideden tûretilmistir) mensuplart olup da bu kadar farkh gözüken bagka iki hayvan bulmak güçeür. Mercanlar daha ziyade, deniz yosunlarmm renkli ve gösterigli akrabalari gibi görünürler. Oysa aragtirmalar, bunlarin minyatür birer "isirgan



deniz anemonundan



(digerbir akrabalan)



çok, her otsu uzantisi binbireyden olugan bir hayvan ya da hayvan konagi oldugunu göstermektedir. Her polip, tipki kuzenlerindeki gibi, keskin dokunaçlardan olugan bir püsküle, anüs ve agiz iglevini birlegtiren bir açikhga ve bir mideye sahiptir. Fakat mercanlarm, digerlerinin yapamadigt bir maharetleri var: Okyanuslarm ormanlari olarak Mercaniarblziergibiya§ianmaz, . yagmur hücreierininbüylikçojunluju, bilinen resifleri inga ederler. geligmekteolanbirinsan Deniz suyunu emen polipler, kalsiembriyosundakikökhücrelere yum karbonattan olugan sert temeli karglik gelir.Böyleceufacikbirparça örmek için ihtiyaç duyduklari bilebir poliphalinde dahibütünlüklü genleri toplar. Zamanla yükselen bu kendiniyenideno1ugturabilir.Kimi temel her sene 2,5 cm artar. Eu yapi, poliplerinyap 100'ün üzerindedir poliplere saklanmalari ve 1pga dogra



lerce minik



"polip"



hareket etmeleri için kase geklinde\ bir barmak saglar. Insanlarm kemikleri gibi mercanlarm polipleri de "büyüdükçe" settlegir. Nihayetinde, yaklagik 1000 yihn sonunda resif, okyanus tüm türlerinin üçte ikisinin içinde yagadigt dolambaçh bir yeralti gehrine dönügür. Yeryüzündeki tüm mercan kayahklari biraraya getirilseydi, îngikere'niniki kati büyüklügünde bir alam kaplardt. Mercanlar tam bu igleri tek baglarma halletmezler. Dinoflagellates (ileridogru hareket etme eylemlerini tarif edecek biçimde, Yunancada kirbaç" anlamina gelir) adt verilen ve vücut ärtalerinin her 2,5 "dönen



santimetrekarelik I



alanmda



say11ar1 2 railyona



ulagan



küçak yosunlar-



taraf için de en yararli ortakhánu geliptirmiglerlir. Mercan polipleri dokunaçlarmi kullanarak mikroskobik organizralari yakalar, ürettikleri atik ürünle (dahaçok karbondioksit) üzer-



la, gezegenin, her iki



erindeki algleri



besler. Kargiligmda poliplere



çarpici renklerini saglar, fotosentezle enerji üretirler. Mer-



ûney kullanarak yaptiklart anlarm daha çok sig, aydmlik ve temiz solarda bulunmalarinm nedeigigant



i budur. Algler ayni zamanda polipleri koruyarak, bütün gün çahgalarini saglayan bir güne; kremi vazifesi görür. Nitekim söz konusu lan oldukça agir bir istir: Resif inga eden mercanlarm harcadigi eneri, dinlenmehalindeki bir insaninkinin 2,5 katidir. Mercanlarm alglerle kurdugu iligki, gerilimlerden muaf degildir. Eger algler bagka bir yerde daha kolay yiyecek bulabilecekdurumdalarsa (ki resifler kum ve çamur doldugunda, fazla ismdigmda veya kir"beyazlagmasma" neden olup onlari lendiginde böyle olur) poliplerin Slüme mahkum ederek orays terk ederler. 1997 ve 1998 yillarmdaki reyeryüzündeki mercanlarm yüide altismi rtadan kaldirmasi gibi. S1çan-buün Britanya'da tehlike altmdaki firler starnsûnde. Arna kahveren-



p siçanin yerun alacak olan hayranm daha büyük2 daha iyi ve dala tekt-bir siçan olacagmdan ernri >labilirsiniz.



Birsçanphianap çakgrkensigan litelinize.dograallaghilir galmer. çahsyor olduiranlamma amabuboazimra.girineµ çangmanade siçan:amrunarmi matengaa¡ mima.digmaya



Sirtlan



Krzlar üstte -



rr.



Benekli-digi sirtlan (Crocuta crocuta) bacaklanno arasmda biyologlari gagirtan ve büyüleyenbir gey tagir: Sekil,bo ut ve diklegmederecesi, erketin penisine denk bir klitoris. Bu hayvan, iki yam birlegik vajinasini igemek, çiftlegmek ve yavrulamak için.kullamr. Säz konusu yaprun nasil ve neden evrimleytigini kavramak ise güçtür, zira dogum esnasmda her on anadan birinin hayanna mal olan agrih yirtiklara neden olmano yamsira, uzun dogum kanahna gäre göbek bagakisa kalan ilk göre, yavrunun ölumüne de yol açar. Genelde kabul gören varsayima rahimdeki erkek yavrudan sizan "testosteron", digiyebulagarak zaman "erkeksi" özellikler geligtirmesine yol açar. Öte yandan benekli zaman sartlaniarda



bu tezi dogrulayan çok fazla kamt yoktur ve tüm digiler benzer donanuna sahiptir. Asimda anahtar sözcük sosyal organizasyondur. Sirtlanlar, digilerin liderlik ettigi topluluklar halinde yagarEskiMistrillar sirtlaniariyakalaylp lar. Klamn her bir üyesi, belirlibir hiyeevcillegtiriyor, sofralanna rargik stralamaya sahiptir; erkeklerin ardandan



katmakUzeregigman\atiyor\ardi. efendisi konumundaki digiler,analarmdan miras aldiklari rütbeyi devam ettiEtyopya'mnHarargehrinde hâlâ rirler. Bu anaerkil sosyal yapt, karmavah§isirtlanlarlabeslenen "sittlan



adamlar" yagar.



anlaminda



gikhk



yüksek



primatlarin-



Avlanma açismdan bakildigndaysa sayisiz yarar saglar. Her bir klan, gerektiginde, hedefreki hayvan kaçoaktan vazgeçene kadar onu kilometreler boyunca takip eder. Kurban pes ettigi anda, karmna ve bacaklarina saldirarak hayvam canli canh yemeye baglarlar.Eu durum, koordinasyon ve plankiyle



rekabet



edebilir.



lama gerektirdigi



kadar korkunç bir saldiri yetenegine de igaret eder. Testosteron iyte bu noktada devreye girer. Dogduklari andan itibaren benekli strelanlar adeta dövügmekiçin programlanrugttr; yavrulardan birinin hâkimiyet kurmak adma



ik6izini



öldürmesi



(çiftlerhalinde do-



garlar), sik rastlanan



bir durumdur.



Benekli sixtlanlar Afrikahm önde gelen avcilari olup av hayvani älümlerinin därtte birinden sorumludur. Tek rakipleri aslanlardir; nitekim bu iki tür, arahksiz bir savag hali yagar. Her ikisi de birbirinden yemek çalar fakat yaygin inancm aksine, daha çok aslanlar s2rtlanlarm leglerinden aprir. Birçok bälgede sirdanlarm öldürdligü hayvanlar, aslanlarm en büyük besin kaynagidir. Sirtlanlar çok miktarda ve buyük bir sürarle yer, vücut agirliklarmm üç kaum veya büyük bir kuzuyu yanm saatte süpürürler. .Ne varsa yalayip yutarlar: Midelerindeki konsantre hidroklorik asit sayesinde deri ve kemikleri de sindirebilirler. Hatta kalsiyumun etkisiyle digkilaribile beyaz renktedir. Sirtlanlar asirlar boyunca ceset yiyen mezar lursizlan ve cinsel sapkmhgi olan ödlek hayvanlar olarak korku saldilar. Insanlarmsirtlanlara duydugu nefret eskilere dayanir. Kuzey Avrupa'da bulunan, 700.000 yll öncesinden kalma en eski insansi kalmulari, genellikle sirtlanlar tarafmdan



kemirilmigkemiklerin ve fosilleymigdigkilarm yaknilarmda bulunmuytur.isterle; yiyici, ister avei olarak, türümüz, sirtlanlarmkiyle siki bir rekabet içinde evrimlegmigtir. Însan benzeyenürkütücü sesleri, gerçekte, klari liderlerä ettiklerini igarettir. Sirtlanlarm diger bir özelligi de itaat bildirenbir ne "gülügüne"



uzun mesafeden iletigim kurabilmek adma attiklarf çagliklardtr. Ç1kardiklari çaghk ve gülüg sesleri diger hayvanlarm, öldürdükleri kurbanlara gelip ortak olmalanm saglayan bir uyarici iglevi görür. Son olarak, insanlarda müzigin, eski -dü manlarmm "seslerini bastirmak" adma faydalandiklari koKAg| aralanmmn ·U2UN MESAFE



lektif açiismis.neasimiambinin - ikikabhiyameki



ile bagladigun çahgma bulunmaktamini gösteren bir



e as na



e il fler



puislaind="



av garkilari



, ,



Sirtlanlarm köpeklerle bir akra baligt yc&tur: En yakm akrabalari, kediye.benzeyen misk kedileridir. Karmcayiyen sirtlan da dahil olmak üzere dört modern tür, yagam alantarmm daralmasi ve batil mançh



5kisaiebehorancasaatte 55kliomobihilla inlabilir



msanlarm zulmu yuzun-



den tehlike



altmdadir.



I .:r-



--



Sinek Spermlerin sultam Sinekdediginiki kanath bir böcektir.Mayis sineklerinin,yusufçuklarm, helikopter böceklerininve kelebeklerinsineklerle bir ilgisi yoktur. Bilinen hakiki sinek türû say1st120.000olup, bir milyondan fazlabakteritürüne dekonakhk ederler. Karasinek (Musca domestica)yagayan en tehlikeli hayvanlaratik sularda ve hayvanpislignde üreyen karasinekler, dan biridir.Çöplerde, yemeklerin üzerinde yûräyerek ve her türlü bogaltimiglemlerini yine burada tifo, gerçekleptirerek tüberküloz, kolera,dizanteri, antraks gibi hastaliklarm ve asalak solucanlarm



yayllmasma neden olurlar.



Sinekler olaganüstü bir üreme kapasitesinesahiptir. Sicak havalarda,yumurtamn larva-erigkin döngüsünû tamamlamasi sadece sekiz ila on iki gün sürer. Kuramsal olarak Nisan aymda çiftlegmig iki sinek Agustos'a kadar 191.010.000.000.000.000.000



bireyürerebilir: Yeryüzünu 14 metre derinliginde bir dehgetärtüsüyle kaplamayayetecek bir rakam. Öteyandan sinekleÇin'inLuoyangkentinde,yerel görevliferkamusalhijyen¡tegvik etmek rin ancak çok küçükbirkisnuzararhamaclylakent sakinierinden, tozlagma ve çürümüg maddir: Çogu, tanesi 0,06 senteölüsineksatmaliyor.Bu gereklidir. - deleringeri dönügümüiçin girigim,Mao'nun1955'te, sineklere, Sinekler tarih boyuncayanh; anla. siçaniara,sivrisineklere ve örümceklere gilmiglardir.Eu hayvanlarmdört ba.



itargihayata geçirdigi



"dört



zararli"



caga ve iki



kampanyasmi hatiriatiyor· Örümceklerdeki azalmaekinyiyen böceklerinsayismdapatlamayaneden oluncakampanyadurdurulmugtu.



sahip olduklarun



"kola"



belirten Aristoteles, kendisindensongelen nesillert yaniltmigtir; .



ra



-



zira,



1000 ylldan uzun bir süre akademik



metinlerde tekrar edilen bu bilginin dogrulugunukontrol ermek kimsenin aklma gelmemigtir. Ta ki italyanbiyologFrancesco Redi'nin 1688'de bu bilgiyi ve dogrubilinenbir bagka yanhp (kurtçuklarm ette kendiligindenoluytugu



dügüncesini)düzeltmesine kadar.



Sinekler, yakma zumladiklari



tavana



önce ön



bacaklariyla konar, ardm-



\



inn tüm vücutlarim geriye dogruçevirir. Yapigkan ayaklari sayesinde burala dügmedendolanabilirler. Hayvamn ayaklari, gekerve yagdan olugan, uhu



bir sivi üreten ince tüylerle kaplidir.Aym zamanda, kalkigesnasmda ayrilabilmelerini saglayan bir çift minik pençeyle de donatilungttr. Zararh sineklerden en fazlabagabela olanlar arasmda, meyve sinekleri ilk uralardadir Her yll meyve, sebze ve çiçek hasadmda neden olduklan kayip bilyarlarcadolart bulur. Nitekim bunlar, aragttrmalara en fazla konu olan, Inetkileyici türlerdir. Ucuz, idare etinesi zor olmayan ve kolayuyugturula>ilir bu türün erkeklerini digilerindenay1rma kolayhytve son derece luzh aenzeri :avandan



irüyor olmalari, kisa bir süre içinde sayisiz nesil üzerinde çahyma imkani saglar. Thomas Hunt Morgan'a 1933'teNobel ödülü kazandirankromozom cegfi, meyve sinekleri üzerinde gerçeklegtirdigiçahymalarmm ürünüdür.



In-



hastahklarmm yüzde 61'inin meyve sineklerinde bir kargihgivardir. olarak bilinirler), Meyvesinekleri uzerinde çahçan bilimciler(drozofilistler thyilmadik tüm keyiflerine türe äzgü isimler vermeyi severler. Mesela "Groicho" geni tagiyan sinekler, normal meyve sineklerinden ve The Simpons'daki bebekgibi hiçbüyümeyen"Maggies"den dahafazlasurat tüyüne ahiptir. "Ken ve Barbie" genli sineklerin cinsel organlari vücut digmdadeildir. Bu, oldukça nadir rastlanan bir meyve sinegi türüdür. insanspermi vücuttaki en kûçük hiicre olsa da ÜSKÜl.Aill sineuw traeiesin' (2,5cm'nin begyüzde biri), mavi baiirerilliaki kanallarial yiµcejili similirÌESMSIBI yizeyine "|IÏiikilfÍir". linanmki bundan accak 2,5 cm'nin 5 Tpeak binde biri kadar daha uzundur. Eu moneyewlayincakanallar moduna emme gaçar hesabagöre erkek cinsiyetindeki çogumeyve sinegi, gerçek birer erkektir: Sperm uzunlugu 6 cm'yi bulan (bilinenen uzun sperm boyu) bir tüsan



-yaien



run testisleri, vucut agirhgmm yuzde



11'ini kaplayacak kadar bûyüktür. Orantisal olarak baktigimizdabu öl-



-.



çü,



kafa büyüklügümütüagar. Uza-



ya çikan ilk hayvantürü olan meyve



Yalancilrake



sinekleri NASA'da hâlâ kullanilmaktadir. Sonuçta sinekler, Ortaçag'daki dört bacakhatalarmdan bu yana çok yol kat ettiler.



I



--



Solucan Yerinde duramayan woo woo Hayvanlar âlemi, gube adi verilen otuz därt alt kategoriye bölunmuy tür. Biyologlar arasmda bu kategorilerin sayisi ve yeri hakkmdaki tartigmalar halen devam ediyor ama herkesin üzerinde anlagtigt bir nokta var: Bu gubelerin yarismdan çogu (onyedisi) çegitli solucan türlerinden oluguyor. Daha fazia böcek türü olabilir ama dünyada diger herhangi bir yaratiktan çok daha fazla tekil solucan var. Arazide kaç tane sigtr olursa oisun fark etmez, yeraltindaki solucan sayisi her zaman daha



fazladtr. Yuvarlak solucanlar okyanus diplerindeninsamn sindirirn sistemine kadar hemen her yerde bulunabilen asalak canblardar. Dünyadaki.sa-yica en büyük hayvan kielesibunlardir..Santimetrenin ellide biri kadar sekiz metreye kadar çegitli boyutlarda yuvarlak solucan uzunluktan vardir. Sayilari 40.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.civarmdadir ve DNA'larimn yüzde 75'i insan000.000.000.000.000.000 aymdir. yuvarlak solucan, mütevazi bir gekilde ekosisteme larla Çogu



hizmet eden yardimsever hayvanlardir, ama baDünyatarihinde.gu.küçükzilart tehlikelidir. Nehir körlügüne,fil hastahgtyarahklar kadarönemli na ve kancah kurt anemisine yol açabilirler..Burolü olanbagkabir hayvan nun digmda yassi solucanlar, halkah solucan.



.



olduëundan§üpheliyim. lar, kagigamstsolucanlar, fistigimsi-solucanlar, DARWIN hortumlu solucanlar ve k:Lmsi solucanlar varCHARLES dir. Kadife kurdu eski yapraklarm ve çürumü kütüklerin üstünde yaçar. Hayvanlari feiç edip salyalarlyla sivila§tmrlar. Palamutbagh kurtlar deniz tabanmda U geklindeki deliklerdeyaçar.. Çamuryer ve digkilar.Su çekildiginde kumsallarda gördügünüz o küçük halka geklindeki parçalar palamutbagh solucano diglalaridir. hermafrodittir.'Pseudotüm solucam digmdaki solucanlar deniz Çarkh bölgesinde suyun 18 metre ceros bifurcens, Avustralya'nm Queensland dibinde yagayan yass2 solucanlardir. "Penis oyonu" denen bir çiftlegme



danst yaparlar. Solucaular



bir saat boyunca birbirlerine sperm enjekte etmeye çahgir. Kim kazanarsa erkek olmaya hak kazantr. Hortumlu solucanlar yiyecekleri kalmadigt zaman kendi vucutlarmt yiyebilir. Bedenlerinin



yaklagik



yüzde 95'ine kadar yiyebilir ve yine



de hayatta kalabi-



lirler. Lewis Carroll solucanlart



sevdigini



"çünkü



bagka kimsenin sevmediini" söylemi§tir ama Charles Darwin solucanlarin büyük bir hayrantdir. Günlerini bahçesindekitoprak solucanlarun saymaya aytrmig, o sirada oglu da onlara fagot çalmigtir. Yaklagik 3000 tane toprak solucam türü vardir: Boylari beyile yirmi begcm arasmda degigir. Îyibir topragin bir dönümünde milyonlarca toprak solucam bulunur. Tipik bir toprak solucanuun akcigeri, digiya da gäzleri olmaz ama bey çift halinde organize edilmig tam on tane kalbi vardir. Gözleri olmasa da derileri igiktaki degigimi algtlayabilir. Basit beyinleri bu degigikliklere nasil tepki verilmesi gerektigini hesaplar. Bir toprak solucammn beynini alirsantz hareketlerinde pek bir degigiklige neden olmarsmir. Toprak solucanlarrun einsel organlari çiftlegme olugu (kilitellum) içindedir. Hayönden lastik birlik kismmda üçte bir kolluga benzer bir çikmn vamn olur. Säzcük Latince clitellae yani semer anlamma gelir. Toprak solu-



birinin önü digerinin arkasina gelecek gekilde birbirlerinin yauzanarak çiftlegir. Her ikisi de, balçakbir tüpün içinde kalana kamna mukus salgalar, sonra da sperm ve yumurtalarun dar bir degië tokup canlari,



eder. Toprak solucanlari



ÖRNEK BURUN. Yey,valgeçtilini di linmigin..,



stu, bnkr nagegtim lii



Ílflkii(in.



olmazsa



olmazdir.



yaçam için ünkü to pragm Ç



havalanmasun, bitkilerin büyümesini saglarlar.



Onlar olmasaydi kisa Kleopatra, solucanlart kutsal ilan etmigti. Misir'dan dagari çikarilmalarima ölüm sürede açhkran ölûrdük.



cezasma kadar varan cezalari vardi. Ancak, bugün onlara fagot çalmak hâlâ yasaldir.



.



= ..



favarisk (CmarhaMitir elegas)hayvinlarni solucanbr en basillerindel Genoinu webalkideirerlideen;ok(ahplander. it harvandir elkanian Agrica birkarbeginill nietilden (okImplairr, chluktai sonre Israkmta miithi¡ act(eker



.



Sülük Istran barometre Bilinen 650 sülük



türü vardir.



rabalari solucaulara



Halkah solucasi ailesine mensuplardir. Ak-



çok



benzeselerde onlardan çok daha karmagiklardir. oldukça Boyutlari degigkendir.Çokküçukleride vardir, 45 cm uzunluga sabip olanlari da. Her süläk 34 parçadan olugur her birininkendi"beyve ni" vardir. Bag kismi basit bir iki-loplu yapiya sahiptir. Geri kalan kisimanlamma gelir) adt verilarda ganglion (säzcügün Yunanca kökü len sinir hücresi yumaklari vardir. Bir sülük sadece 15.000 sinir hücresiile hayatta kalabilir, bu sayi balanSL için 950.000'dir. Sülüklerin hepsi etoburdur. ama pek azi kan emer. En ünlüsü tibbi sülüktür (Hirudo medicinalis). Üçtane kash çenesi, her çenenin üstünde de bir sira küçük dig vardir. Bunlarla derinin içine kadar igler ve kdcal damarlara kadar iner. Çene,yara etrafmda vakum yaratan giiçlü emicinin "giglik"



tam ortasmda bulunur ve kurbamn kanuu sû-



lügün midesine dogru pompalar. Sülükler bir Eskidensülükavellarigölya da havuzkenarlarinda dikilir saat kadar beslenir,mümkün oldugunca çok orijinal büyüklüklerinin ayaklarma ve sülijklerin - kan emer ve sonunda beklerdi. beghatta bazenon katma kadar büyürler. Doyapigmasmi isirdiklari yeri birakir ve yarada "Y" yunca eklinde bir iz birakirlar. Bu iz, daha çok Mercedes'in simgesine benzer. Tek bir ögünle alti aya kadar yaçayabilirler. Sülük isiriklari acitmaz fakat neden olduklari kanama on saat kadar se



rebilir.



Çünküsülük salyasmda hem uyugturucu hem de hirudin adh pihedagmayi önleyici kimyasallar vardir. Bunlar olmasaydi sülük, tombul bir kan sucuguna benzerdi. Sülüklerin ¿L tahmin



Yunan



tapta



ilk olarak



ediliyor. Hastadan



uygarhklarmda



MÖ1000 civarmda



Hindistan'da kullanildi-



kan alma iglemi antik Aztek, Babil, Misir



yapihyordu.



ve



Hipokrat ägrencilerine, bu iglem sayesinde kan, balgam,siyah safra ve sari safra adh "dört salgt" BraSLndaki dengeninyeniden saglandigtni ögretiyordu. 19. yüzyilla birliktesülüklerin



-



I



kullammio denli artti ki Fransa sadece 1833 ydmda 42 milyondan fazla sülük ithal etti. Bu kadar çok toplamnca yüzy11m sonuna gelindiginde neredeyse soylari tükenecekti. Sülük bugün beyaz gergedanla aym statüde korunma altmdadir. Sülügün ameliyat strasmda kullarutmbugün arnk son haddine varungsaghk alamndaki



or..Kan emme ve pihtilagmayt önleme gibi özellikleri nedeniyle yamk ünitelerinde ve plastik cerrahide kullamlmaktadir. Üstelikson dereceact veren osteoartrit iltihabi ve morarmalarda da kullamlmakta ve ac1yi azaltmaktadir. Britanya'daki hastaneleryllda 15.000 çiftlik sülügü satm aliyor. Derinize yapigmig bir sülûgü yakarak ya da üzerine tuz dökerek çikarmaya çahymayin. Eu onun yaraya kustnasmave muhtemel bir enfeksiyona neden olacaktir. Bunu yerine tirnagmizi strayla emdigi noktalarm altmEger müthig ganssizsamz ve sülük votkayla af,zmizm gargara yapin. yapigmigsa o zaman 1799'da Napolyou'un Sina Çölü'ndeki birlikleri,sülüklerin pislettigi sudan içiyorlardi. Sülükler askerlerin



dan kaydirarak sülügü çikarabilirsiniz. 1çme



TAlWINCISi FIRTINA



burun, agaz ve bogazlarman içine yapig1yordu, sülükler bu gekilde yüzler-



yaimur Múine,herbirinde suyuu birsmiiin kuinnihilin oniki igeden eingar



ce askerin bogulmasma neden oldu. Sülükler giddetli firtmalari äneeden kestirebilir. Atmosfer basmemdaki degigim, havadaki oksijenin, içinde yüzdükleri suda daha az çözünmesine neden olur. Su durumda sülükler su yüzeyine çikar. George Merryweather'in Firtma Tahmincisi basit bir sülük baromitresiydi. Bu eser 1851 Büyük Londra Panaym'mn en büyük harikalarmdan biriydi. "sülüksayar" adSülük sinir açIari organik yapunmda bir bilgisayarin 11



..



ra ziiçair



kob zincir hijiurr



Sim ynkangr u kollajalji



·



¢er .



.



kullamlungtir. Alet, sinir uçlarmm basit toplama iglemlerini yapmasmi istiyordu. Silikon içIemcilerm aksme sinir uçlari



duqunur.



cevap vermeden



önce



.



Fillinigikliglica ,¡i



ash hair tepesimie



I



l



Sempanze



Düpünen adamm



maymunu



Yagayan en yakm akrabalanmizm tarihini, kendimizden ele albahseemeden televizyonunda bir insan ailesinin üyeleri maruz neredeyse imkansiz. Ingiliz gibi giydirilmig gempanzelerin yer akhgi



bir reklam dizisi, yaymlanmaya bagyll erdi ladiktan46 sonra, 2002'desona ve tüm zamanlarm en uzun süren reklam kampanyastolarak tarihe geçti. Inkaredilemez sevirulilikleri yanhy bir inanca, gempanzelerin negeli, ele avuca sigmaz insan yavrularma benzedigi yönündeki yanligkamya dayamyordu.Ironikolan, zannedilenin tam aksinin gerçege muhtemelen daha yakm olmasidir: insanlar, hiçbüyümeyengempanzeler gibidir. Geligmegösteren, sadece zekalaridir.



Erigkin gempanzelerin (Pan troglodytes) boyu,on yagmdaki bir çocugunkindençok dahakisaolabilir fakat agirhgt iki kati kadardirve-yerigkin bir erkek gövdesinden be; kat daha kuvvetlidir. Sempanzeler kendileriniaynada



.



taniyabilir, sesler çakarabilir ve iletisim kurkarmagik hareketler yapabilir.



Santudilindekikivili Sempanze,



mak için



gelir.16. gempanze sözciiëûnden yüzyildayagamigolanPortekizli



Genç gempanzeler oyun oynarken ya da birileri gadikladig.mda güler. Duygularmi çegitli çekillerde belli ederler. Konugabilmelerini saglayacak birfizyolojiye sahip olmasalar da insantarm kullandigtigaret dilinden bazihareketler ösrenebilirler, elbette dilbilgisi ve



kagiflerbimlara adml olsada, sözcukilkdefa takmig "pigme"



1738'deAvrupalilartarafmdan



kullamlmigtir.



sözcük



aletleri kuldizimiolmaksizm. Çeyitli lanabilirler; bazilariince dallardan faydalanarak termit "avlar"; kimisiagar taglarm yardimlyla ceviz kirar ya da diglerini kullanarak márak sivriltir. Her geyi birbirlerindenögrenirler. Eu anlamda, degigik gempanze gruplan, kendisahiptir. lerinehas bir Bilhassa, 1929'da tammlanrug olan karde türleri bonobolar(Pan panis"kültüre"



cus), yemek paylaginn ve



uremesorununa çok daha keyiflibir aç1dan yaklaerkek taraftadan idare edilen gempanze topluluklarmm gir. Bir grup baskm yanmda bonobolar,cinsel temasm (digi-erkek, digi-digi,erigkin-genç) evren168



sel sosyal sorun çözücü iglev gördüg feminist bir hippi kolektifigibidir. Birden faziabonobonunmerakim.cezbeden her



.



gey, çiftlegmeyle son bulur.Sempanzelerden farkholarak bonobolaryüz yüze çift-



Ínsan legir;gempanzelerinkigibi erkek bonobotestisleri de çok buyüktür,zira digikisa anha parmakiar Sempalue şrm sayesinde hergevi uukla karisii par tiruli seçici çiftlegme unda davrankonus ler bagpannak kistrabilen" kerramak içln) (didlan maz. Eu bir sperm savagidir: Daha çok Dalia sayesinde kisaavaçIar Gigilieklemler seca kapanab¾en çiftlegmeve daha çok eg, kendiyavrulan- (inneUsin) el yetigtirme gaçiuhuipannak gansino artmasi demektir ima,za¢ve ger ni uzun kargisma Tüm bunlarbizleribüyüler,oysa gagir- pannallai¯in güçIli ha;parmat gelifiletilir (InsilliIlletirietnpanzenin mamahytz; peki, neden? Bu iki tur, bize, kerraylp...haksi,ba¡parmak aletlaliialii.ii) .



-



.



-



·



deuredadegli daha yakmdir, materyalimizin genetik äyle ki yuzde 1,5'lukkisrmdigmdakalanparçasi, davranig anlammda hem benzerliklergästeren hemde tamamen farkh olan bu hayvanlarla ortaktir. Fakat gempanzeler ve bonobolar, sadece modern insagörülmemelidir. Ashna bakarsamzgena uzanan yoldaki basamaklargibi verileri, insanlarm kendileriyle yollarmm 5 milyon yd önce ayrilmasmnom geçirdigini" dan bu yana gempanzelerin, biz insanlardan daha fazla gösteriyor (bununanlaru, onlarm genlerinin, seçilim baskisisonucunda bizimkilere kiyasla dahafazladegigime ugramq olmasidir). Aym zamanda, ge-



gorillere olduklarindan



"evrim



yani bir zamanlar netik olarak insanlardan çok dahafazlafarkhlaymiglardir, onlar yaygm, biz.ise nadirdik. Arka ayaklanmizm üzerinde dogrulmanuzz saglayan, etrafikurcalaylp nesnelerikavrayabilecegimizgekilde ellerimizi serbest btrakanve böylecebeynimizin büyunlesinimümkün kilan küçükgenetik



kaymalarher neyse, digertürler bunlardanmuaf degildir,sadece onlardakiler birazdaha farkhdir.Ve Darwin'in ifade ettigi gibi, bu türsel degilboyutlara iligkinbir farkhhktar. Vahgi yagamda hayatuu sürdüren gempanze ve bonobolarm say1si 200.000'inaltmdadir. Sayilarmm azalmaya baglamasi,insanlarm mûdahalesinden önceye dayamyorolsa da, bizlerinbu konada onlara yardimci oldugu pek söylenemez: Her. yil av eti olarak tüketilenlerin sayisi, tüm dünyadaki olmadigt bir dünya hayvanatbahçelerinekapatilaniariaglyor. Sempanzelerin etmek. yapabilecegimiz, edin. Hayal fakat onlada Bizim Íçtetam bu: hayal onlari kurtarmahytz. ran yapamayacagt bir gey oldugu için 169



Tapir



Antik orman att Stanley Kubrick, 2001: Uzay Macerast filminin girigindeki tapirleri ilk hominidlerin yanma yerleptirir çünkü tapir ait bir hayvanmig gibi görünür. Kubrick hakh. Tapir, domuzlakarmeayiyeninbir "tarihöncesine"



gecelik gehvetli iligkisinin meyvesi gibi görünur ama gerçekte yirmi milyilda çok you az desigen genig memeli ailesinin hayatta kalan son üyesidir. Tarihin bir döneminde Antarktika hariç tüm kitalarda bulunuyorlardi. Bugünse sadece dört rür kaldi. Uçû Orta ve Güney Ameri-



ka'da, biri ise kargi kiy1da, Güneydogu Asya'da yagiyor. Tapirler sicak ve nemli orman hayatma mükemmel derecede uyum saglamigtir. Yere dügmüg meyveleri ylyebilir ya da yegil dal.ve egreki otlarim yemek için yukarilara uzanabilirler. Kalm gövdeleri çahlarm içinde yüksek luzlarda ilerleyebilmelerini saglar. Karada oldugu kadar suda



da



gayet mutlu olabilirler.



Fakat tapirin erken dönemlerdeki baaykirt bugün dahi en garismm sirra ve ya da belirgin özellikleri kisa ve çok yäne dönebilen hortumlaridir. Bu hortum orman hayan için son model bir araçtir. Dallara daha lyi utanmalarim saglar, suyun altmda yüzerken gnorkel vazifesi PARMAËI 011I)ÕRT BIR AYAK TAKDEPARMAK görür ve son olarak hem liigik¢lzier yemek hem de inuhtemel bir ç le



.



.



habercisLolan



Fakat iklim degigti,daha soguk ve daha kuru hava



I



kogullari ormanlart otlaklara dönügtürdü. Bu da görüy mesafesi kisith, yari suda yagayan, meyve çigne_ yen hayvanlarm degil,otla-



p arito a s pana



ikiariaayanaaçar parsagiMuus



hayaklaniamer ayak¡iarciai) Mnir



I



O



.4



yan ve gevig getiren hayvanlarm igini kolaylagtirlyordu. En yakm akrabalan at ve gergedanlar bu geçige ayak uydururken tapirler uydurama-



di ve bugün hayatta kalan son dört tür de tehdit altmda. Habitatm yok olmasmm yanmda insanlann tapirleri türleri tehdit ediyor. Her yll yüzlercesi yagh etleri ylizünden avlamyor ve çogu zaman sigu· eti olarak satihyor. Dayamkh derileri (tapirasäzcügü Brezilya yer-



lilerinin dilinde



"kalm"



demektir) ve kalp hastahgt



ile epilepsi hastaliklarma kargi yerli kültürler tarafm-



.avlamasi



da



Taylandcadatapiriçin anlamina gelen Fsom sett sözcügükullanilir. "kangim"



.



tapirinblitün dan ilaç olarak kullamlan vucut parçalari diger avÇünkü birkarigimi lanma nedenlerinden. Pek çok Amerikan yerli kabi- hayvanlarm oldujunainanillr. Yolu" denir. Tiplesi için Samanyolu yerine "Tapir kmKuzey Amerika yerlilerinin aym geye "Sigirm Yotapir için kullamlan sözcukler lu" demesi gibi. Çinceve Japoncada gelir. anlamma ya hirsizi" însanlardanfarkh olarak tapirler çok sayida dügman sahibi olmak için fazla gûçlü ve çeviktir. Bazen büyük bir kedi, tapire saldirir, tapir yakmdaki suya atlar ve kedi kendisini birakana kadar suyun dibine "rü-



batmaya çahgir. Tapirler akmta ve göletlerin ortasmda yürür gibi ilerleyebilir.Su, tapirleri serinletir ve bahklarm tapir üstündeki asalaklari temizlemesi için firsat sunar. Tapir ana babalarma pek benzemez.Kürklü karpuz gibi geritli ve beneklidir.Bu kabuk, ormamn alacah gölgeli ortammda gayine de kendigirtici derecede lyi bir kamuflaj saglar ama lerini bir butün olarak yutmayt seven dev anakondaya yem olmaktan "buzagilari"



"buzagtlar"



"buzagi"



dememizeragmen zoologlar takurtulamaz. Tapir yavrusuna toynakh pirlerin hayvanlardan oldukça farkh oldugu konusunda uzlaydemeyiz. migttr, bu yuzden yetigkin tapirlere ya da arasmda hayvandir. çaligilmig memeliler tüm Tapirler büyük en az tek egle mi yagiyorlar bilmiyoruz. Aile gruplarmm Hayatlan boyunca nasil igledigini, nerede uyuduklarim ya da kup gibi ötmelerinin ne anlama geldigini bilmiyoruz. Fakat bu durum degigiyor.Yagmur ormam "boga"



"inek"



içindeki önemleri onlari korunacak türler arasmda soktu. Tapirlerin ormanlara ihtiyaci oldugu kadar ormanlarm da yere dügen meyveleri sindirmesine ve etrafa yaymasma ihtiyac1 var. Tapiri kurtaritsak yagmur ormanlarmi da kurtaracagaz. ekosistemi



-



I



-



i



L



-



Tarak medüzü Güzel kirpikli ilzüm



Yaklagk 550 milyon yil önce hayvaniardünyasi sadece därt çegit canhdan.olugmuytu:Solucanlar, süngerler, ve tarak medüzleri. Solucaular birçokfarkh kola ayrildi fakat süngerler ve medüzler fazla bir degigikligeugrarnadi. Ïlk doga bilimcileribunlarm hayvan olup olmadiklarma karar vere-



denizaÀalari



.



meyince Linnaeus çareyi, tümünü hgx altmda gruplandirmakta-buldu.



zoophytes yani "bicki-hayvan" bagTarak medüzlerinin görüntüsü gerçekten de bickiyebenzer. Yaygtn kullamlan isimlerinde de (deniz üzümü, deniz cevizi, karpuz medüz) meyve ve sebze çegitlerine gönderme yapdir. Oysa tarak medüzleri tartigmasiz hayvandir; üstelik etobur bir hayvan... Mideye indirdikleri arasmda kabuklu deniz hayvanlari, küçük bahklar ve sadece karm doyurmaya sabirlenmig bir adanmigligt gösterircesine, türdegleri de yer ahr. Aslmda bir beyne sahip degillerdir hacta kalp, göz, kulak, kan veya kemikleri de yoktur. Sadece bir sürü agLzdan ibaretlerdir. Çoguküre ya da çan biçiminde olan tarak medüzlerinin boyu bir kibrit çöpünü agmayabilecegi gibi, insan kolundan daha uzun da olabilir. Tarak medüzlerinin yüzde 95'i sudur; kalan kismi da Tarakmedüz0,okyanus âlemininen uçukgörüntüsünü sergiler.Sillerinher vurugu,



hayvanm içinde silindir biçimini almig kasIar ve iskelet gibi iglev gören lifli kolajen bir jelden, mesogleadan



("ortayapigarici") oluaçismdan -denizaStradan bir gözlemci pur. Igikta kmimayaratarak nalarina çok benzerler: Oysa bu iki deniz hayvam parddayansekiz formu tamamen farkh gubelere ait olup, aralarmdaki yajmurdamlasmabenzetir. benzerlik insanlarla deniz y;Ìdizlarunnki kadardir. medüzlerinin Tarak dahil oldugu pube Ctenophora ("ten-o-fora" eklinde telaffuz edilir), Yunancada keenos (tarak)ve phora (tagunak)



L



l



sözcüklerinin birlegmesiyle olugmuqtur. Kasilma hareketi yaparak kendilerini ileri dogru süren denizanalarmdan farkh olarak ktenoforlar, "kirpik") olugan sekiz geridi, binlercetüy benzeri ciliadan (Yunancada



bir gekilde dalgalandirarak hareket ederler. Ayrica denizanalari gibi dalamazlar. Bunun yerine avlarim tuzaga dügürmede kullandiklan, yapagkan bir mukus salgalayan, colloblast isimli äzel hücr.elerlekap11,uzun ve içeri çekilebilir dokunaçIara sahiplerdir. Yerçekimini algdayan ve medüze yukarisinm neresi oldugunu söyleyen statocyst adli organm hemen yanmda, anal porlar gämülüdür agtzlarim aym zamanda bogaltamdeligi olarak kullamr(denizanalara larh Denizanasi dokunaçlarmi yeniden olugmrabilir; tarak medüzü ise yani



"taraklarma"



ritmik



çok daha ileri giderek vücudunun



yarisim rejenere edebilir. Tarak mesistemi vardir. Çoguhermafrodittir, yani ayhem de sperm üretirler (egeyorganlarmdan yu-



dütlerinin basit bir üreme



m anda hem yumurta kari, agtzdan dagari)ve kuramsal olarak kandi kendilerinidölleyebilirler. Genellikle, binlerceyumurta ve spermi suya birakmakla yetinirler.



Yavrulari yumurtadan çakar çikmaz çiftlegmeye hazirdir. Tarak medüzlerinin, aym boydaki ve daha büynk tüm diger hayvanlardan çok daha kalabahk olduklan dügünülmektedir.îyiyüzücü.ler olduklan söylenemez, sikhkla büyûk ve etkileyici yngmlar halinde kümelenir, bahkçalarmbagma bela-olarlar. BEROEllfl KOR RANDEVUSU 1990'larda Karadeniz'de ticari bakkçalik ..



yaganan durgualuk, ABD bandirah bir balast tankiyla kaçak olarak gelen bir Amerikan tarak medüzu tärûne, MnemsoP sis leidyiye baglandi. "Canavar" olarak adlandirilan bu tür, günde 8000 yavru üretebiliyor. Bir milyar tonun üzerinde-çeken Karadeniz popülasyonu, bir zamanlar hamsilerin beslendigiplanktonlan oldugu gibi silip siipürdü.. "Canavar" Hazar Denizi'ni de istila etti ve havyar yapimmda kullamlan mersin tehlikeye sokm. 2001'de bahgmm varhgun türü, Beroe ovata, bu bir denizanasi yamyam çekici fakat merhametsiz akrabasom pegine dügüp öldürmesi için sulara sahndi.



Betsestena y-uda hilcresine birden fazia



alamnda .



.



girdigiamiards,ønlekheadisini sparsin .



sileyecerspermiseçmeyetorniurkimizaman saaUér önceteni;eKi§ispermlerden binnegeri emitir .



a



.



.



.



I



Tardigrat Ölümsüzay; Tardigrarlar dünyano



dayamkh canheidir. "Denizayist" ya da olarak da bilinirler. Kulaga ho geliyor ama aldanmasun hayvancitt" ym. Suyun oldugu her yerde yagarlar: Okyanusun sekiz kilometre dibinde, kutuplarda, radyoaktif sizmtion oldugu ortamlarda, Himalayalar'm doruklarmda, ormanlarda, göllerin dibinde, nemli kumsallarda, Alpler'in genig çaytrla- - Tardigratlarm canIrliklarmi rmda, yapraklarm üstündeki minik su damlalaasklyaalmadurumuna rmda, raflarumzdaki adaverilirçünkü küçük yosunlu ortamlarda, köpegimizin her sabah igedigi yerlerde... hayvanküçükgarep Halkah solucaularla böcekler arasma dügen fiçilarmabenzer. "yo-



en



"fiçi"



tiknaz ve mikroskobik canhlardir. Santimetrenin sadece sekizde biri kadar olan bu hayvamnkafasi, dört çift güdük, pençeli bacagi ve sosise benzer bir mat bir bedeni vardtr. Görünüg ve hareket edig tarzlari dolayislyladenizayisi olarak adlandmhrlar ama aslmda



daha çok



parçasi



gibiler. Yosun



ayakh



bir isitiemm ylpranmig ve burugmugküçük bir hayvancigt denmesinin sebebi ise yosunun bir



-



YENIDEN MAÚlESINiN CANLAMA iÇi Kendi kendini döllges



birtest tanligrattan



Musiik



Yuniattalik



Beyin Smirsisteini(gangfindu



lianizu spenn



,



174



cardigrat bulmak için en ideal yer olmasidir. 800 tane tescillenmig tardigrat türü var ama farkli özelliklere sahip aldugu bilinen en az 10.000 tanesi hâlâ adlandirdmayi bekliyor- Çogu kara tardigrati bitki ve mantarla beslenir ama çok sayida etobur da



yardir. Yuvarlak solucanlara, tekerlek hayvanciklarma ya da diger küçük canklara yapigip bunlari emerler. Suda yagayanlartysa (yaramlitree 100.000 kadar tardigrat bulunabilir)uzun süreler hiçbir gey yemeden tüyayak gibicanhlarm yaglyor gibi görünüyorlar. Kimisi denizhiyartve üzerinde asalak olarak yagar. Çogutür tamamen digilerdenolugur. Dolanmak konusunda çok hizh olmadiklari için ("tardigrat"yavag adun atan -anlamma gelir) rüzgarm ya da yagmur damlalarmm kendilerini



bagka habitatlara atmasun beklerler. Hayvamn bu kogullar altmda kendi kendini dölleyebilmesi büyük avantaj, tek bir tardigrat kendibaDiger,tñrler çiftlegerek ürer ama karmaina koca bir aile yaratabilir. karigikbir çiftlegme yöntemleri vardir. Digi, erkegin içine bir tüp sokar ve spermini çalar. Tardigrat yumurtalart inamlmaz derecede güzeldir. Çokuçlu ylldizlara ve gamzeli kürelere benzer ve süslü bir abajur gibi görünür. Aslmda bu gekli almasom pratik bir amaci vardir: lçindekileri



nemli



ve saldirilardan



uzak turmak.



Tardigtatlart farkh kilan, geçici olarak canhhk hallerini askiya alabilmeleridir. Su kaynaklari kurursa kendileri de kurur. Tüm yagam fonksiyonlan iglerligini yitirir ve tamamen hareketsiz kahrlar ama ölmezler. Kri P tobiozis olarak bilinen bu durum ilk olarak 1T769a fark edildi. O zaman bazi bilimcilerhayvamn bizi yagamm sirrma götûrecek bilgiyesahip oldugunu duçündü. Tardigratlar, vücudandaki tüm suyu digari atar ve hücre yaglarim da tüm bayati organlarmi birarada tutan adli bir gekere dönügtürür. Sonra beklemeyekoyuve koruyan trelahoz lur, yüz ylla kadar bekleyebilir.Bir damla su tekrar hayata dönmesine yetecektir.



Tardigratlari yok etmek bu duruma geçtiklerinde lyice zorla151 dereceye ka-ir. Mutlak sifir dereceyekadar (-272°C) sogutulmug, dar Isitilmiglardir. Bir hafta boyunca sivi helyum içinde birakilmig ve bir insan için ölümcül olabilecek dozdan binlerce kat daha fazla radKimyasala bogulmuy, okyanusun dibindeki basmyasyon verilmigtir. ein alo kati kadar basmca maruz birakilmigtir. Ama tipki kahve parça"ölü"



etklari gibi



bir datulacik



suyla tekrar



hayata dänmüglerdir.



-- - -



Tavean



Durdurulamaz



evcil



hayvan belas:



"Birkaç tavgani buraya getirmekten bir zarar gelmez, belkide av eglencesine yeni bir hava katar." insanlarmtahminieri nadiren bu kadar yanlig çikar. Bu sözler Avustralya'ya yerlegen ve 1859'da çiftliginden



-



dört



barakan ingilizThomas Austin'a ait. On ytl sonra Avustralya'da o kadar çok tavgan vardi ki, iki milyon tavganm



yirmi



öldürülmesi



tavgam serbest



bile saytlarmda



pek



bir degigikligeyol



açmadL.-1950



yllma



gelindiginde biyolojikkontrol amaclyla miksomatoz virüsü dogaya saImdigmda Avustralya'da bir milyardan fazla tavgan vardi (bu,memeliler arasmda kaydedilen en büyük üreme hiziydi). Sonuçta Avustralya'ya özgü memeliterin sekizde biri ve.sayistz bitki türü yok oldu, yaam alanlari agiri otlama ve erozyon nedeniyle yok edildi. Miksomatoz ige yaradi, tavgan.nüfusunun büyük kismi yok edildi ama az sayida tavan kurtuldu ve üstelik hastahga kargi bagigiklikkazandt. Ardmdan 1995 yilmda, kanamah tavgan hastahgina yol açan daha az etkili bir vi-



rüs dogaya salmdt. DÜNYANIN ENPOPOLER UgONcO Ada tavganini (Oryctolagus cuniculus) bu. EVCil HAWANI kadar bagarahyapan nedir? ilk yanit beslenegtii¢ii,ankve me. Toprakta yetigen hemen her geyi yerler, buyüklikte hem de tika basa. Bir tavgan bir gun içinde zien ena Iman Hann deel orta büyüklükteki bir yastigi dolduracak kagidi var.Repside (9kg) dar ot yiyebilir. ikinciyamt kepçekulakh tav- i\ aga h twanidan gan ve diger tavgan türlerinin aksine kömünal tiintllmigtir bir oyuk sistemi olupturmalaridir. Bu. sistem sayesinde çok sayida üremeye hazir digi bira'



-



rada tutulmaktadir.



I



Son olarak tavyanlar tam bir tavgan gibi Grer. Bir digitavçan ya hamiledir ya emziriyordur ya da ikisini birden yapiInlacicesi yordur. Senede otuz yavru yetigtirebilir ve yavrular alti ay içinde úreyebilecek hale gelir.



Erkekler diger kolonilere gitme egilimindedir. aalik gelinceye



kadar



üremeye



ugratmadikça



Digilerse yuva çok kalaya da hastahklar



devam eder. Y1rnedar



.



nüfusu sürekli artar. Görüntüsü öyle bir izlecim yaratsa da tavganlar kemirgendegil tav-